Jeremy Black EUROPA XVIII WIEKU 1700 - 1789 ------------------ Tytu� orygina�u Eighteenth Century Europe 1700-1789 Indeksy zestawi�a Maria Doma�ska Projekt ok�adki i stron tytu�owych Teresa Kawi�ska (c) Copyright by Jeremy Black, 1990 (c) Copyright for the Polish translation by Jaros3aw Mikos, 1997 First published 1990 by THE MACMILLAN PRESS LTD ISBN 83-06-02625-X Spis rzeczy Przedmowa . . . . . . . . . . . . . Rozdzia� 1 NIEPRZYJAZNE �RODOWISKO . . . . 9 Stosunki demograficzne, choroby i �mier� . . Nieszcz�cia i konserwatyzm . . . . . . . . . . . 23 Rozdzia� 2 GOSPODARKA . . . . . . . 32 Rolnictwo . . . . . . . . . . . . . . . . 32 Przemys� .. 55 Rozdzia� 3 INFRASTRUKTURA GOSPODARCZA . . . . 71 Komunikacja . . . . . . . . . . . . . . . 7r Pieni�dze, standardy miar i wag, bankowo�� . . . . . . . 77 Handel . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 Przemiany gospodarcze . . . . . . . . . . . . . 104 Rozdzia� 4 SPO�ECZE�STWO . . . . . . 111 Kobieta i rodzina . . . . . . . . . . . . . . 112 Struktura spo�ecze�stwa . . . . . . . . . . 126 Szlachta i arystokracja . . . . . . . . . . . . . 134 Ch�opi . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 Rozdzia� 5 MIASTA . . . . . . . 174 Rozw�j czy upadek . . . . . . . . . . . . . . 176 Miasta jako o�rodki przywilej�w i w�adzy . . . . . . . . 180 Miasto i wie� . . . . . . . . . . . . . . . . 186 Miasta i hierarchia spoleczna . . . . . . . . . . . 193 Miasta i konflikty polityczne . . . . . . . . . . . 199 �ycie miast . . . . . . . . . . . . . . . . 201 Ub�stwo i pomoc spoleczna . . . . . . . . . . . 203 Rozdzial6 WIARA I KO�CIO�Y . . . . . . 211 Podzielony kontynent . . . . . . . . . . . . . . 212 Rozw�j tolerancji . . . . . . . . . . . . . . 226 Dechrystianizacja? . . . . . . . . . . . . . . 230 Jansenizm . . . . . . . . . . . . . . . . 238 Los jezuit�w . . . . . . . . . . . . . . . . 242 Stosunki pa�stwo-Ko�ci� . . . . . . . . . . . 245 Duszpasterstwo i Ko�cio�y . . . . . . . . . . . . . 254 Rozdzia� 7 O�WIECENIE . . . . . . . 258 Rozdzia� 8 KULTURA I SZTUKA . . . . . . 276 Mecenat . . . . . . . . . . . . . . . . . 277 Dwory i arystokracja . . . . . . . . . . . . . 277 Religia i Ko�ci� . . . . . . . . . . . . . . 285 Klasy �rednie: rynek sztuki jako forma patronatu . . . . . . 289 Lud: odr�bny i uci�niony? . . . . . . . . . . . . 296 Przemiany styl�w . . . . . . . . . . . . . . . 300 Kosmopolityzm i wp�ywy artystyczne . . . . . . . . . 307 J�zyk . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313 Rozdzia� 9 NAUKA I MEDYCYNA . . . . . . 321 Rozdzia� 10 STOSUNKI MI�DZYNARODOWE . . . . 338 Przegl�d og�lny . . . . . . . . . . . . , . 338 1700-1721 342 Wojna o sukcesj� hiszpa�sk� . . . . . . . . . . . 342 Rosja i wielka wojna p�nocna . . . . . . . . . . . 345 Dyplomacja europejska 1714-1740 . . . , . . . . . . . 351 Dyplomacja europejska 1740-1763 . . . . . . , . , . . 353 Dyplomacjaeuropejska 1763-1793 . . , . . . . . . . 359 Rozdzia� 11 ARMIE I WOJNY . . . . . . 369 Rosja . . . . . . . . . . . . . . . . . . 371 Prusy w polowie stulecia . . . . . . . . . . . . 374 Reformy w Austrii i w Rosji w po�owie stulecia . . . . . . . 376 Po wojnie siedmioletniej . . . . . . . , . . . . 380 Reformy w armii francuskiej . . . . . . . . . . . 381 Stare problemy . . . . . . . . . . . . . . . 382 Rekrutacja . . , . . . . . . . . . . . . . 383 Dzialania wojenne i zmilitaryzowane spo�ecze�stwo . . . . . . 391 Dzia�ania wojenne na morzu . . . . . , . . . . . 392 Rozdzia� 12 RZ�DY I ADMINISTRACJA . . . . . 399 Porz�dek publiczny, przest�pczo�� i prawo . . . . . . . . 403 Problemy fiskalne . . . . . . , . . . . . . . 414 Po�yczki . . . . . . . . . . . . . . . . 423 Centrum wladzy i prowincje . . . . . . . . . . . 430 Instytucje administracji pa�stwowej . . . . . . . . . 433 Proces rz�dzenia: poszukiwanie konsensusu O�wiecony despotyzm . . . . . . . , . . . . . . 458 Rozdzia� 13 IDEOLOGIA, POLITYKA, REFORMY I SWIT REWOLUCJI . 464 My�l polityczna . . . . . . . . . . . . . . . 464 Polityka . . . . . . . . . . . . . . . . . 499 �wit rewolucji . . . . . . . . . . . . . . . 502 Epilog . . . . . . . . . . . . . . . . . 513 Chronologia . . . . . . . . . . . . . . . . 516 W�adcy najwa�niejszych pa�stw . . . . . . . . . . 520 Przypisy . . . . . . . . . . . . . . . . . 522 Wybrane pozycje bibliograficzne . . . . . . . . . . 528 Indeks os�b . . . . . . . . . . . . . . . 547 Indeks nazw geograficznych i etnicznych . . . . . . . . 561 Spis ilustracji . . . . . . . . . . . . . . . . 575 Spis rzeczy 579 Koniec 583 Dalin Olof von z7t Daun Leopold von 380 David Jacques Louis 304, 306 Delamonce Ferdinand zob. La Monce Descartes Rene (Kartezjusz) 250, 258, 275, 32i Desmarets Nicolas, markiz de Maillebois 79 Devlin ~. 524 550 Devonshire ksi1?e zob. Cavendish William Dickens, pose� brytyjski 355 525 Indeks os�b Ablesimow Aleksandr 298 Adam Robert 283, 3I2 Addison Joseph 233 Addy G. M. 523, 524 Adolf Fryderyk, kr�l szwedzki (I75I-I77I) 42~ 72, $2I Adrian, patriarcha moskiewski 252 Agnesi Maria Gaetana II6 Aiguillon Emmanuel Armand de Vignerot, ksi1?e d' I66, 434 4$7 Albinus Bernhard Siegfried 324 Albrecht Kazimierz, ksi��� saski, gubernator Niderland�w (I78o-1792) So3 Aleksy Romanow car rosyjski (I645-1676) I7I~ 346 347 37I~ 372 Aleksy, syn Piotra I, carewicz rosyjski 447 5I9 Alembert Jean Le Rond d' 27, 262, z63, z69, 46I, 468 Algarotti Francesco 332 Amelot de Chaillou Jean Jacques 525 Anckarstr�m Jacob Johan, zab�jca Gustawa III So6 Anderson Matthew Smith 526 Angiviller Charles Claude de La Billardie, hrabia d' 278 Anjou Philippe, ksi1?e d' zob. Filip V Anna Iwanowna, cesarzowa rosyjska (I73o-I74o) 2$$, 3$$~ 428 498 $I9, $2I Anna Stuart, kr�lowa angielska (I7o2-I7I4) 282, 520 Ansbach-Bayreuth Karl Friedrich, margrabia d' 4I6 Antici Tommaso 247, 523 Antonio Farnese, ksi��� Parmy i Piacenzy (I727-I73I) 394 Aremberg (Arenberg) Karl Maria Raimund, ksi��� d' 74 Aremberg (Arenberg) Leopold Philipp Karl, ksi��� d' 452 Aremberg (Arenberg), rodzina niderlandzka 59, 74 Argenson Rene Louis de Voyer de Paulmy, markiz d' 478 Argyll Archibald IX 43I Arsenije IV Jovanovia-Oakabena, patriarcha serbski 37 Artois Charles Philippe, hrabia d' (I824-I83o Karol X, kr�l francuski) SIO Arystoteles 472 Asam Cosmas Damian 288 Asam Egid Quirin 288 Atholl, ksi1?e 432 Aubert Jean 283 Auget de Montyon zob. Montyon August II Wettin, zw. Mocnym, elektor saski (jako Fryderyk August I), kr�l polski (I697-I7o6 i I7o9-1733) I85, 224, 279 3II~ 342 348 349 4I$~ 494 August III Wettin, elektor saski (jako Fryderyk August II), kr�l polski (I733-1763) 242 243 278, 3II~ 3$2~ 3$6~ 3$8~ 362 423 49$ Augustyn, ow. 238, 286 Ayscough James 333 Baalszemtow (wlaoc. Israel ben Eliezer) 236 Bach Carl Philipp Emanuel 305 Bach Johann Christian 305 Bach Johann Sebastian 236, 278, 288, 3~~ 305 Bachelier Jean Jacques 305 Bacon Nicolas 93 Bahrdt Karl z32 Bailey C. B. 524 Balsamo Giuseppe zob. Cagliostro Alessandro Banks Joseph 325 Barbiche B. 527 Barrere Pierre 324, 325 Barton H. A. 526 Basedow Johannes Bernhard 25t Bassi Verati Laura t r6 Batom Pompeo Girolamo 287, 474 Bayer Gottlieb 3t3 Beales D. 523, 526, 527 Beattie ,~. M. 525 Beaumer, Madame de i24 Beauvillier Paul, ksi1?e de Saint-Aignan 47t Beccaria Cesare, markiz de 270, 406, 4t t, 474 Beckers Heinrich Anton 2q4, 525 Beer Adolf 525, 527 Belle-Isle Charles Fouquet, ksi1?e de r48, 354 Benedykt XIV (Prospero Lambertini), pa pie� (t74o-1758) 243 247 255 Bennet William 220 Bernard Samuel 425 Bernoulli Daniel 335 Bernoulli Jakob 335 Bertin Henri Leonard, hrabia de Bourdelle 334 Berwick James Stuart Fitz-James, ksi1?e de 39t Bessenyei Gy�rgy 3t7 Bibiem (wlaoc. Galli da Bibiem) Ferdi nando 3ot Biron Piotr zob. Piotr Biron Black eremy 524, 525 Black Joseph 3z8, 329 Blake William 306 Blanc Franz Anton von t6t Blanning Tim 5 Boddington Samuel 2to Boisgelin de Cuce Jean Raymond de 434 Bolingbroke Henry St. John 27t, 473, 479 Bonaparte Napoleon zob. Napoleon I Boncompagni Ignazio 504 Boom G. de 525, 526 Borda Jean Charles de 33t Borromini Francesco Sto Boswell James 433 B�ttger Johann Friedrich 309 Boucher Fran4ois 34, t59, 280, 29t, 298, 302 303 Boucher d'Argis Antoine Gaspard 209 Boullongne (Boulogne) Louis de 286 Boulton Matthew 64 Bourbon-Conde, r�d francuski 283; zob. te? Burbonowie Boutaric Edgard 526 Braganza (Bragan�a), dynastia portugalska 43t brandenburski dom zob. Hohenzollernowie Brander Ernst t23, 249 Breitkopf Johann Gottlob 3t9 Bremner G. 523 Brienne Etienne Charles Lomenie de 207, 248 253 504 508 509, 5t8 Brockliss Lawrence 8 Brorson Hans Adolf z88 Brown Lancelot, zw. Capability 283, 284 Brown Peter Douglas 526 Brownrigg William 328 Briihl Heinrich von 243 Brunszwiku ksi��� zob. Ferdynand, ksi��� brunszwicki Buffon Georges Louis Leclerc de 232, 324-326 Bullet Jean Baptiste 3t6 Bulawin Kondratij A. tli Burbonowie (Bourbon), r�d panuj�cy we Francji, Hiszpanii, Neapolu i Parmie tq4, 2q4, 283, 343-345 36I~ 472 5I5~ 520 Burgundii ksi��� zob. Ludwik, ksi��� Burgundii Burke Edmund 27t, 5t4 Bute John Stuart, earl of 299, 325 479 Butre Charles de zol Byron George Gordon 299 Cabarrus Francisco 208 Cadet de Vaux Antoine 333 Cadiere Catherine m7 Cagliostro Alessandro (wlaoc. Giuseppe Bal samo) 32i, 323 Calatayud Pedro de i86 Calmet Augustin 27 Calonne Charles Alexandre de 359 504 508 So9, SI8 Campe Johann t26 Campomanes Pedro Rodriguez de 69, 250, z74~ 298 322 Camus Charles Etienne 326 Canal Giovanni Antonio, zw. Canaletto Sio Candaux ,~. D. 527 Cantemir (Kantemir) Dimitrie, hospodar moldawski (t693, i7io-t7m) 349 Capability zob. Brown Lancelot Caracciolo Domenico 53, iq4 Carbonet, projektant ogrod�w 279 Carignan Carlo Emanuele Si3 Carlos zob. Karol III, kr�l hiszpa�ski Cartouche Louis Dominique, zw. Bourguignon 408 Casal Gaspar 327 Castries Charles de La Croix, markiz de I43~ 38I~ 390, 396 Cathcart William Shaw So5 Cavendish Henry 328, 329 Cavendish William, ksi1?e Devonshire 479 Celsius (Celsjusz) Anders 326 Challes (Chasles) Gregoire de 307 Chambers Ephraim 262 Charles Jacques Alexandre 329 Chasles Gregoire de zob. Challes Chazotte Dominique 43 Chevreuse et Luynes Charles Honore d'Albert, ksi1?e de 470 Chilendarski Paisij 3i7 Chmielnicki Bohdan 347 Choiseul Etienne Fran�ois, ksi��� de 396, 433 46I~ 474a 5~~ SI8 Chrystian Ludwik II, ksi��� meklemburski (t747-I756) t52 Cibber Colley 293 Clairaut Alexis Claude 326 Clapasson Andre 2ot 549 Clementi Muzio 300 Cloots Anacharsis Jean Baptiste 232, 233 Cobenzl Johann Philipp 406, 4zo Cochin Charles Nicolas Soi Colbert Jean Baptiste 9z Coleridge Samuel Taylor 299 Colman George 293 Combles de, agronom i literat francuski 307 Concina Daniele 232 Conde, ksi1?e Charleville i84 Condillac Etienne Bonnot de 326 Condorcet Jean Antoine, markiz de tz2, 265, 335 Conisbee P. 524 Conti Louis Franeois Burbon (de Bourbon), ksi1?e de i4o, i49 Cook James 325 Corelli Arcangelo 300 Corneille Pierre 3t4 Cotte Robert de Sio Couckman Vanessa 7 Coulomb Charles Augustin de 33i Couperin Franeois, zw. Le Grand 292 Coxe William 527 Creed Richard 288 Crell Lorenz 328 Cresp, dominikanin 472 Creutz Gustaf Philip 274 Cristofori Bartolommeo 300 Crocker L. G. 527 Cronhielm Gustav 408, 409 Cronstedt Carl Johan 308, 37t Crow T. E. 524 Croy de, r�d niderlandzki 59 Cugnot Nicolas Joseph 334 Cust Henry 444 Czartoryscy, rodzina 495 Czu3kow Michail D. 298 Dickson P.G.M. I58, 522 Diderot Denis 27, I22, 232, 233, 262, 263, 266, 269, 270, 273, 286, z9I, 303, 468 489 Dientzenhofer Christoph 288 Dientzenhofer Georg 288 Dientzenhofer Johann 288 Dientzenhofer Johann Leonhard 288 Dobrovsky Josef 3I8 Doelisten, rodzina 497 Don Carlos zob. Karol III, kr�l hiszpa�ski Don Felipe zob. Filip, ksi��� Parmy i Pia cenzy Doyle William 526 Drummond P. 524 Dubos (Du Bos) Jean Baptiste 472 Duety Wendy 7 Duffy Christopher 8, 525 Duhamel du Monceau Henri Louis 40 Dukes Paul 8 Dumouriez Charles Franeois 433 Dundas Henry, wicehrabia Melville 43I Dupom (Du Pont) de Nemours Pierre Sa muel 35, Io7 Durastanti Margherita II7 Eberhard Ludwig, ksi1?e wirtemberski (I677-1733) I84> 4I3 Echeverria D. 526, 527 Ehrman ~. 525 Ehrmann Marianne I24 Eisen Johann I6I elektor Palatynatu zob. Karol Teodor Wit telsbach elektor saski zob. August II El�bieta Pietrowna, cesarzowa rosyjska (I74I-1762) I62, 246, 288, 355 358 4IZ, 442 5I9~ 52I Ensenada Zen�n Somodevilla y Bengoechea, markiz de la 4I6 Escorailles, r�d z Owernii I43 Este (d'Este), r�d ksi���cy I78 Esterhazy von Galantha Mikl�s J�zsef, ksi��� 292 Eugeniusz Sabaudzki (Eugene de Savoie -Carignan), ksi1?e 283, 3q4, 37I~ 377 428 438 Euler Leonhard 396 Expilly Jean Joseph d' 33I Eyck Jan van 286 Fahrenheit Gabriel Daniel 326 Falconet Etienne Maurice 280 Faludi Ferenc 2q.rl Farnese Antonio zob. Antonio Farnese Farnese, r�d panuj�cy w Parmie i Piacenzie 353 Feij�o y Montenegro Benito Jer�nimo 324 Fekete Janos I42 Felipe zob. Filip, ksi��� Parmy i Piacenzy Felten Jurij Matwiejewicz 278 Fenelon Fran�ois de Salignac de la Mothe 22, 35~ 470 Ferdynand II Habsburg, cesarz niemiecki (I6I9-1637) 439 Ferdynand VI Burbon, kr�l hiszpa�ski (I746-1759) I37~ 356 357 52I Ferdynand IV Burbon, kr�l Neapolu i Sy cylii (I759-I8I6), w I. I8I6-1825 kr�l Obojga Sycylii (jako Ferdynand I) I4, I5~ 73 Ferdynand I, ksi��� Parmy i Piacenzy (I765-I8oI) 246, 247 Ferdynand, ksi1?e brunszwicki (Braunschweig-Wolfenbuttel) 482, 508 Ferdynand Medyceusz, ksi��� toska�ski 2�I, 3I0 Ferguson James 332 Ferretti Giovanni Domenico 369 Fielding Henry 294, 405 Fife, earl 42I, 489 Filip II Habsburg, kr�l hiszpa�ski (I556-1598) 487 Filip V Burbon, ksi��� d'Anjou, kr�l hiszpa�ski (I7oo-1746) 73, I83, 239, 342-345 35I~ 352 356 4I0~ 4zo, 428, 434 453 460, 52I Filip, ksi��� Orlea�ski, regent francuski (I7IS-1723) 79~ 80, 265, 280, 33I~ 453 454 5I8~ 520 Filip, infant hiszpa�ski (don Felipe), ksi��� Parmy i Piacenzy (I748-1765) 340, 356 Indeks os�b Finch Edward 525 Findlater James, earl of 493 Firmian Carlo di 436 Firmian Leopold von 223 Fitzpatrick Martin 8 Flammermont ~ules 5z5 Fleury Andre Hercule de 28, 24I, 353 354 5I8 Floridablanca Jose Monino y Redondo 364 Font de Sain-Yene Etienne Franeois de la 29I Fontenelle Bernard Le Bovier de 332 Fornier de Montagny, m�wca parlamentarny 454 Foronda Valentin de 208 Forster ,~`anet 7 Foscarini Marco 468 Fox Charles James 480, 492 Franciszek I, w 1. 1729-1736 ksi��� lotary�ski (jako Franciszek III), od 1737 wielki ksi��� toska�ski (jako Franciszek Stefan), cesarz niemiecki (I745-1765) 353 354 356 364 439 443 444 Franciszek II, cesarz niemiecki (I792-I8o6), w 1. I8o4-1835 cesarz austriacki (jako Franciszek I) 439 Frieshfield D. W. 523 Frey Linda 527 Frey Marsha 527 Friedrichs C. R. 523 Fritsch Thomas von 429 Fryderyk IV, kr�l du�ski (I699-I73o) 9I, 342 348 Fryderyk V, kr�l du�ski (I746-1766) 28I Fryderyk I Hohenzollern, od 1688 elektor brandenburski (jako Fryderyk III), kr�l pruski (I70I-I7I3) I32, qq7, 520 Fryderyk II Hohenzollern, zw. Wielkim, kr�l pruski (I74o-1786) I2, I8, 38, 46, 47, 66, 70, 75, 9I~ 92~ Io6, Io7, I3o, I32, I46, ISI, I63, I87, 2I5, 2z4, 235 246 264, 268, 269, 273, 286, 308, 3I8, 3z3, 338-340 354-365 37I~ 374-376 378-380, 390 392 4IO~ 4I6~ 42I~ 423 426 429 44I~ 445 448 452 453 459 464 470 482 483 486 488 490 499 5~~ 5I6, 5I8, 520 55I Fryderyk I, ksi��� heski, kr�l szwedzki (I720-I75I), od I73o landgraf Hesji-Kassel 323, 47I, 52I Fryderyk, ksi��� Walii 493 Fryderyk II, landgraf Hesji-Kassel (I76o -1785) I4I, ISo, I63, I88, 224, 28I, 386 Fryderyk Karol, baron von Erthal, elektor arcybiskup moguncki (I774-I8o2) I66, 279 Fryderyk Wilhelm I, kr�l pruski (I7I3-I74o) I2~ 38> 94~ Io6, Io7, I32, I83, I87, zz4, 355 37I~ 374 394 44I~ 446 448 452 460 SoI, 520 Fryderyk Wilhelm II, kr�l pruski (I786-1797) 3I8~ 367 484 520 Fiissli Johann Heinrich (Henry Fuseli) 306 Gainsborough Thomas 298 Gaisruck, urzednik austriacki 429 Galiani Ferdinando 270 Galileusz (Galileo Galilei) 270 Galvani Luigi 333 Gassendi Pierre 250 Gay John 292 Geddy John 4I Genovesi Antonio I6o, 209, 270, 3I9 Genowefa, �w. 29 Ghica Grigore III, hospodar moldawski I56 Gian Gastone, wielki ksi��� toska�ski zob. Jan Gaston Giannitreppani A. 524 Gibbon Edward 27I Gilley Sheridan 8 Girrad 279 Gluck Christoph 280, 304 Godechot ~acques 527 Goethe Johann Wolfgang von z99, 305 306, 482 Goldsmith Oliver 293 Golicyn Wasilij Wasiliewicz 37I Gordon Georg 2I6, 493 504 G�rtz Georg Heinrich von 4I5 Gottsched Luise I24 Gournay Jean Claude Vincent de 93 Goya Francisco de 284, 287 Graeme William I47 Graham Vanessa 7 Grant ~oan 7 552 Indeks os�b Gravenitz, metresa Eberharda Ludwiga 4i3 Gregorio Rosario 27r Gregory eremy 8 Gren F.A.C. 328 Grenville George 43t Greuze Jean Baptiste 286, 299, 303, Sit Gribeauval Jean Baptiste Vaquette de 38i Grimaldi Domenico 42 Grimm Jacob Ludwig 3i7 Grimm Wilhelm 3i7 Grotius Hugo (Huig de Groot) 474 Gruder V. R. 527 Guepiere Philippe de la Sio Guettard Jean Etienne 326 Guibert Jacques Antonine 38i Guidi Louis 220 Gustaw III, kr�l szwedzki (i77t-t792) t86, 229, 28I, 282, 363, 366, 367, 453 459 464-466 468 469 475 480-482 485 494 495 502 504 5~~ SII~ 5I7~ 52i Gustawa III zab�jca zob. Anckarstr�m Habsburgowie, r�d panuj�cy w Austrii, Hiszpanii i Toskanii 66, 93, 97~ i62, i64, i66, z23, 225, 242, z52, 255, 342-345 352-355 363 364 377 435 436 438-440 46I~ 4g6~ 505 506 5I3~ 520 Hackert Philipp 278 Haendel (Handel) Georg Friedrich m7, 236, 280-282, 287, 292, 298 Hales Stephen 326, 327 Halil Hamid Pasza, wielki wezyr i49 Hall Chester 333 Hallberg 527 Haller Albrecht von 326 Hamson Norman 527 Handel Georg Friedrich zob. Haendel Hanley S. 526 Hanley W. 527 Harding Richard 8 Hargreaves James 64 Harrington, lord zob. Stanhope William Harris Gertrude 527 Harris James 502, 527 Harsin P. 523 Haskell Francis 8 Haslang, baron 74 Hastings Warren 490 Haugwitz Friedrich Wilhelm von i63, 245, 376 429 Hauksbee (Hawksbee) Francis 333 Haydn Joseph 292, 305, 3t2 Hecht L. 524 Heinitz Friedrich von 63 Helvetius (Helwecjusz) Claude Adrian i22, 232, 468, 482 Henryk IV, kr�l Nawarry od 1562 i kr�l francuski (t589-t�io) 280, 433 Henryk Hohenzollern, kr�lewicz pruski 359 Henshall Nicholas 8 Herber C. ~. 524 Herberstein Johann Karl 242 Herder Johann Gottfried von 299, 3t6, 3i7, 482 Herschel Caroline Lucretia m6 Herschel Frederick William z i7, 326 Hertzberg Ewald Friedrich von 367 Hieronim J�zef von Colloredo-Waldsee, ksi1 �� arcybiskup salzburski (i772-t8t2) 248 Hinrichs E. 527 Hippel Theodor Gottlieb von t24, t25 Hobbes Thomas 476 Hogarth William 286, 290 Hohenzollernowie (brandenburski dom), r�d panuj�cy w elektoracie brandenburskim, potem w kr�lestwie pruskim 224, 520 Holbach Paul Thiry, baron d' i22, i33, 263, 27n 324 336 487 Home Francis 329 Honour Hugh 524 Hontheim Johann Nicolaus von, ps. Jus tinus Febronius 253 Hoste Paul 334 Howard Michael 8 Hubatsch Walther 523 Hube Jan Micha3 274 Hughes L. 524 Hughes Michael 8 Hume David 260, 27i, 295 Hunter John 327 Ibrahim Damad Pasza, wezyr 2i3 Isherwood R. M. 524 Islay earl zob. Argyll Archibald Indeks os�b Itzenplitz, genera� pruski I3o Iwan IV Gro�ny, car rosyjski (IS47-1584) 346 Iwan VI, ksi��� brunszwicki, cesarz rosyjski ( 1740-1741 ) 355, 521 Jab�onowski Stanis�aw 348 ~ `acobs M. S27 Jakub II Stuart, kr�l angielski (I68S-1688), potem pretendent do tronu 343 Jakub Edward Stuart, pretendent do tronu angielskiego (zw. Jakubem III) 222, 339, 343, 345, 356 Jan V, kr�l portugalski (I7o6-I75o) 247, 277, 310 Jan VI, od 1792 regent, kr�l portugalski (1816-1826) 278 Jan Gaston Medyceusz, wielki ksi��� toska�ski(I723-1737) 427 Jan Nepomucen (Jan z Pomuk lub Niepomuk), �w. 235 Jaucourt Louis, kawaler de 123, 263, 469 Jeaurat Etienne II9 Jefferson Thomas 35 Jenkins Robert 355, 516 Jerzy I, elektor hanowerski (jako Jerzy Ludwik), kr�l angielski (1714-1727) 139, 279, 282, 345, 350, 493, 517, 520 Jerzy II, elektor hanowerski i kr�l angielski (I727-I760) 139, 280, 323, 355, 358, 479, 493, 503, 520 Jerzy III, kr�l angielski (I76o-ISII) i elektor hanowerski (I76o-I8I4), od I8I4 kr�l hanowerski zI9, 284, 299, 306, 325, 331, 432, 479, 493, 494, 506, 520 Jerzy IV, od I8II regent, kr�l angielski i hanowerski (I82o-I83o) 432 Johnson C. B. 523 Joly de Fleury Jean Franeois 260, 428 Jomelli Nic�lo 282 Jones Griffith 316 Jovellanos Gaspard Melchior de I4o, 274 Jouffroy d'Abbans Claude Franeois, markiz de 334 J�zef I Habsburg, cesarz niemiecki (1705-I7II) 161, 243, 247, 339, 345, 41 I, 451, 520 553 J�zef II Habsburg, od 1765 wsp�regent, cesarz niemiecki (I78o-I79o) 26, 40, 95, IoS, II6, I3S, 143, 145, 158, I6I, 163, 166, I6g, I7I, I�I, I83, 2I�, 227-229, 235, 241, 242, 244, 246, 248-250, 253-255, 264, 268, 280, 282, 286, 3I z, 313, 3I S, 318, 339, 359-361, 363-365, 367, 368, 387, 405, 411-413, 430, 432, 436-440, 452, 461, 470, 471, 480, 483, 484, 486-488, 499-501, 503, 506, 510, S2o J�zef Fryderyk Wilhelm, ksi��� saski na Hildburghausen 437 J�zef Klemens Wittelsbach, elektor arcybiskup kolo�ski (1688-1723) 2IO, 281 Jurieu Pierre 220 Jnszczak Wiesdaw S24 Juvar(r)a Filippo 277, 279 Kalnein G. W. 523 Kant Immanuel 124, 268, 269 Kantemir Dymitr zob. Cantemir Dimitrie Karol VI Habsburg, arcyksi��� austriacki, pretendent do tronu hiszpa�skiego zw. Karolem III (I704-I7I4), cesarz niemie cki (I7II-I740) I6I, 162, 223, 235, 241, 342, 344, 345, 352, 354, 355, 374, 395, 428, 435, 436, 438, 439, 448, 451, 460, 520 Karol VII, od 1726 elektor bawarski (jako Karol Albert), I74I kr�l czeski (jako Karol III), cesarz niemiecki (1742-1745) I62, 354-356 Karol II Habsburg, kr�l hiszpa�ski (I66S-I7oo) 342, S16 Karol III Burbon, infant hiszpanski (don Carlos), ksi��� Parmy i Piacenzy jako Karol I (1731-1735), kr�l Neapolu i Sycylii jako Karol VII (1735-1759), kr�l hiszpa�ski (1759-1788) 75, 76, 199, 205, 248, 255, 274, 284, 298, 325, 351, 353, 356, 427, 435, 453, 459, 521 Karol IV Burbon, kr�l hiszpa�ski (I788-I�O�) 52I Karol XI, kr�l szwedzki (I66o-1697) 494 Karol XII, kr�l szwedzki (1697-I7I8) 76, Io6, I4o, 187, 225, 246, 313, 314, 316, 339, 342, 346-350, 358, 371, 408, 422, 441, 448, 494, 521 554 Indeks os�b Karol Albert, elektor bawarski zob. Karol VII, cesarz niemiecki Karol Aleksander, ksi��� lotary�ski 420, 483 503 Karol August, elektor Palatynatu (I775-1795) 490 Karol Emanuel III, ksi��� sabaudzki i kr�l sardy�ski (I73o-1773) 29, 78, I66, 28I, 352 356 357 4I5~ 435 Karol Eugeniusz, ksi��� wirtemberski (I744-1793) I29~ I87, 224, 282, 290, 3IO, 3II~ 4I8~ 450 Karol Fryderyk, margrabia bade�ski (I746-I8II) 95, I46, I66, 229, 465 Karol Teodor Wittelsbach, od 1742 elektor Palatynatu, elektor bawarski (I777-1799) I62, I99, 224, 484 Karol Wilhelm, ksi��� Baden-burlach (I7o9-1738) 279 Karolina (Charlotte) Mecklenburg-Strelitz, od I76I �ona Jerzego III 284 Karolina Matylda, kr�lowa du�ska, �ona Chrystiana VII 466 Karpi�ski Franciszek 287 Kartezjusz zob. Descartes Rene Katarzyna I, cesarzowa rosyjska (I725-1727) 428 448, 520 Katarzyna II Wielka, cesarzowa rosyjska (I762-1796) I9, 38~ 39~ 5I~ 82~ 96, ISo, ISI, I58, I62, I65, I67, I72, I84, 2I9, 226-228, 2~, z69, 27I, 278, 282, 294, 3I5~ 32I~ 36I-367~ 373 386 404 405~ 4I2, 4I6, 423, 442 447 450 459 465 474 482 484 495 496 5I3~ 52I Kauffmann Angelika II7 Kaunitz Wenzel von 2I I, 247, 25I, 33I, 357 363 365 368 406 4I I, 437 475 483 5I8 Kay John 63 Keith (George?), earl of Kintore 493 505 527 Kent William 283 Kinsky Joseph 66 Kintore earl zob. Keith Klemens XI (Giovanni Francesco Albani), papie� (I700-I72I) II7, 226, 230, 232, 239 247 Klemens XII (Lorenzo Corsini), papie� (I730-I740) 270, 287 Klemens XIII (Carlo della Torre Rezzonico), papie� (I758-1769) 243 246 247 Klemens XIV (Giovanni Vincenzo Ganganelli), papie� (I769-1774) 243-244 Klemens Wac�aw Wettin, ksi��� saski, elektor arcybiskup trewirski (I768-1794) 229 Klopstock Friedrich 3I2 Kol(1)owrat Leopold von 430 Konarski Stanis�aw 274, 3I7 K�nigsegg Lothar 45I Konstantyn Wielki (Flavius Valerius Constantinus), cesarz rzymski 349 Kosma III Medyceusz, ksi��� toska�ski (I670-I723) 278, 28I, 450 Kreiser B. R. 523 Krescencja, �w. 278 Kurlandii ksi��� zob. Piotr Biron Kurzb�ck Joseph 288 Kuttner Karl 200 Lacy zob. Lascy Lafitau Joseph Fran~ois 259 Lagerbring Sven 27I Lalatt 255 Lambesc Charles Eugene de Lorraine, ksi1 ?e d'Elbeuf Iq.4 La Mettrie Julien Offray de 273, 324, 336 Lamey Andreas 233-234 La Monce Ferdinand de 2oI Lange V. 524 La Roche Sophie von I24 Lascy (Lacy) Franz Moritz, feldmarsza�ek austriacki 380 Lascy (Lacy, Lassi) Piotr Piotrowicz, feld marsza�ek rosyjski 373 La Thaumassiere Gaspard Thaumac de 468 Latour Charles Jean Baptiste des Gallois de 457 Latour Jean Baptiste des Gallois de 457 La Tremoille de 230 Laugier Marc Antoine 309 Lavington George 238 Lavoisier Antoine Laurem de 327, 328, 33S Law John de Lauriston 79, 80, 4z5, 478 5I8 Leblanc Nicolas 330 Le Blond (Leblond) Jean Baptiste 278 Indeks os�b Lebrun Charles Fran~ois, ksi1?e de Plaisance y Le Cat Claude Nicolas 324, 325 LeDonne 3`ohn P. 525 Ledru Nicolas Philippe 323 Legeay Jean Laurent 308, 3Io Leibniz Gottfried Wilhelm von 224, 268 Lemercier (Le Mercier) de La Riviere de Saint-Medard Pierre Paul 35, 264, 269, 465 475 Le Monnier (Lemonnier) Pierre Charles 326 Lemoyne Franeois 287 Lenoir Pierre 468 Lentz Daniel q.^I Leopold I Habsburg, cesarz niemiecki (I658-I7o5) 223 278 3I4~ 342 343 439 520 Leopold II, arcyksi��� austriacki, wielki ksi��� toska�ski jako Piotr Leopold (I765-I79o), cesarz niemiecki (I79o -1792) I68, 24I, 270, 280, 3I8, 367, 4II~ 437-440 452 459 465 474 SIO, 5I9~ 520 Lepaige (Le Paige) Louis Adrien 470 Le Prince (Leprince) Jean Baptiste 3II Lessing Gotthold Ephraim 482 Leszczy�ski Stanis�aw zob. Stanis�aw Leszczy�ski Levey Michael 523 Liebel-Weckowicz H. P. 526 Liechtenstein Johann von 308, 376 Lilley E. 524 Lillo George 293 Linke Gerhard 5I Linne Carl von (Carlous Linnaeus, Karol Linneusz) 325, 326 Loc ke John 27, 26I, 275, 336 Lomenie zob. Brienne Loo zob. Van Loo Loschi Nicolo 284 Lough John 5, 8, 524 Louvois Franeois Michel Le Tellier, mar kiz de 370 Ludwik XIV Burbon, kr�l francuski (I643-I7I5) 35~ 79~ 9I~ I4I, I6I, zol, 220, 225, 226, 230, 239, 26I, 265, 270, 555 275, 278, 280, 302, 3I4, 323 334 342-344 370 4oI~ 409 446 448 453 454 468, 470 472 486 520 Ludwik XV Burbon, kr�l francuski (I7I5-1774) I4~ I8, 28, 79, IoB, I4o, I88, 206, 2I9, 23I, 24I, 243, 248, 278, 280, 28I, 285, 323, 340 352 354 356 358 376 428 446 453-455 457 466 5I8, 520 Ludwik XVI Burbon, kr�l francuski (I774-1793) 72~ I32, I67, I85, 267, 280, 323 33I~ 359 38I~ 409 446 456 470 478 48I ~ 502 5o9-5I I ~ 5I8~ 520 Ludwik, syn Ludwika XV, delfin francuski 280, 358 Ludwik, ksi��� Burgundii, wnuk Ludwika XIV I6I Ludwik Filip, ksi��� Orlea�ski, zw. Philippe Egalite I84, 284, 285, 3IO, 5Io Ludwika Ulryka, kr�lowa szwedzka, �ona Adolfa Fryderyka 286 Lukowski George 8 Lye Edward 299 Mably Gabriel Bonnot de I33, 482 Machault d'Arnouville Jean Baptiste 396 Macpherson James 299 Maffei Annibale 462 Maffei Scipione 27 Makarow Aleksiej Wasiliewicz q48 Maksymilian II Emanuel, elektor bawarski (I679-1726) 2IO, 279, 290, 343 Maksymilian III J�zef, elektor bawarski (I745-1777) I62, 279 33I~ 364 Maksymilian Franciszek, arcyksi��� austria cki, elektor arcybiskup kolo�ski (I784 -1794) 268 Malagrida Gabriel 243 Malesherbes Chretien Guillaume de 489 Malpighi Marcello 324 Mandrin Louis 403, 408 Maraise Madame de I I6 Marat Jean Paul 323 Marets Nicolas zob. Desmarets Maria I, kr�lowa portugalska (I777-1792) 278 Maria Antonim, kr�lowa francuska, �ona Ludwika XVI I59, 229 556 Indeks os�b Maria El�bieta, siostra Karola VI, regentka Niderland�w 438 Maria Joanna Savoie-Nemours, matka Wiktora Amadeusza II 279 Maria Krystyna, siostra J�zefa II, regentka Niderland�w 503 Maria Teresa, od i74i kr�lowa w�gierska, od 1743 kr�lowa czeska, cesarzowa nie miecka (i745-I78o) 66, m9, i5o, i5y i64, 2i9, 223, 235, 242 244 246 248 249 25i, 254, z55~ 282, 352-354 356 357 359 36I~ 363 364 374 377 378 407 4I I~ 422, 436 437 439 440 45I~ 480 483 499 520 Marigny Abel Franeois Poisson, markiz de 280 Marivaux Pierre Carlet de t23 McKay Derek 8 Marlborough John Churchill, ksi1?e of 344 345 Marmontel Jean Franeois 220, 266 Martelli Giuseppe 287 Mathias Peter 525 Maupeou Rene Nicolas de i44, z 50, 267, 409, 455-457 466 480, 485, 487 49I~ 5~~ 5I8 Maupertuis Pierre Louis Moreau de 326, 335 336 Maurepas Jean Frederic, hrabia de 396 Maury Jean Siffrein 228 Maurycy Saski, zw. Marechal de Saxe, na turalny syn Augusta II Mocnego, mar sza�ek Francji 357 Mawrocordat (Mavrocordatos) Konstantyn, hospodar wo�oski i mo�dawski (t73o -1763) i62 Mazepa Jan (Iwan) 44i Medyceusze (Medici), r�d panuj�cy w Tos kanii 270, 28i, 353, 427 444 Meehan-Waters B. 527 Meklemburgii ksi��� zob. Chrystian Lu dwik II Mengs Anton Raphael 303, 306 Menon de Turbilly Louis Franeois, markiz de 43 Mercier Louis Sebastien 54, z 34, 203, z89, 290 453 Mercier de La Riviere Pierre Paul zob. Lemercier Mesmer Franz Anton 28, 306, 32i, 323, 333 335 Messance Louis 33i Metcalf Michael 527 Meusnier Jean Baptiste 329 Mienszykow Aleksandr Danilowicz 373 Migazzi Christoph Anton 242 Miko3aj, ow. 2m Miller A., lady io3, 522 Milton John 3i2 Mirabeau Honore Gabriel Riqueti de 35, io7 Mitford John 62, 522 Mitterpacher Lajos 4i Moliere (wlaoc. Jean Baptiste Poquelin) 3i4 Monge Gaspard 33i Montecuccoli Raimund 370 Montesquieu Charles Louis de Secondat (Monteskiusz) i22, 233, 249, 262, 307, 465 472-475 482 487 Montgoliter Jacques Etienne 64, 329 Montgolfier Joseph Michel 64, 329 Montin Johann 474 Montyon Jean Baptiste, baron de 33i, 332 Moore John 327, 488, 527 Morellet Andre 263 Moreny, pisarz francuski 22, 48t, 482 Morton James, earl of i33 M�ser Justus t6i Mournay, ekonomista francuski 400 Mozart Wolfgang Amadeus 280, 300, 305, 306, 3 t 2 Miinnich Burkhard Christoph von 373 Muratori Ludovico Antonio 203, 24i, 255, 270 Miiteferrika Ibrahim 294 Nadir, szach perski (i736-1747) 349 Napoleon I (Napoleon Bonaparte), cesarz Francuz�w (t8o4-i8i5) 299, 380, 38i Nardini Pietro 282 Necker Jacques i6o, 4z6, 446, 456, 504, Sit, 5i8 Needham John 325 Neri Pompeo i46, 4io Neron (Nero Claudius Caesar), cesarz rzym ski 486 Neumann Johann Balthasar 288 Indeks os�b Newcastle Thomas Pelham-Holles, ksi1?e of I59, 43I~ 479 5I8 Newcomen Thomas 63, Io9 Newton Isaak 250, 258, 259, 265, 272, 275, 307 32I~ 323 33I~ 335 Nicole Nicolas 289 Noot Hendrik van der 487 North Frederick, earl of Guilford, zw. lordem 479, 480, 493 494 5I8 Noverre Jean Georges 306 Nowikow Niko3aj Iwanowicz 484 Nuneham, lord 2I3 Olson R. W. 523 Oppenord Gilles Marie 309, 3Io Orczy L�rinc I6I, 3I7 Orlea�scy ksi���ta zob. Filip; Ludwik Filip Osman�w dynastia 2I3 Osterman Heinrich Johann Friedrich (potem Andriej Iwanowicz) 340 Otylia, �w. 256 Paillot, rodzina z Troyes 446 Palatynatu elektor zob. Karol August Palij Semen I7o Pallavicini Gian 436 Palmer Robert Roswell 527 Panckoucke Charles Joseph 295 Panin Nikita Iwanowicz 7I, 362 Pannini Giovanni Paolo 280, 3Io Paris Antoine 425 Paris Claude 425 Paris Jean 425 Paris-Duvernay Joseph 425 Parmentier Antoine Augustin 4I, 333 Parrocel Charles 278 Pasteur Louis 329 Patino Jose 396 Paton Richard 278 Pawe�, wielki ksi��� rosyjski (potem cesarz rosyjski jako Pawe� I) z69, 484 Pedersen S. 524 Pelham Henry 5I7 Pelham-Holles Thomas zob. Newcastle Denny N. 524 Percy Thomas 299 Pereire Jacob 30 557 Pergen Johann Anton von I37, 437 Pergolesi Giovanni 292-293 Pernety Antoine Joseph 323 Perronet Jean Rodolphe 33I Petrasz J�zef 272 Petrovi�-Njego� (Petrowicz-Niegosz), r�d z Czarnog�ry 224 Pickersgill Joshua I26, 522 Pierre Jean Baptiste 28^ Pigage Nicolas de 3Io Pigalle Jean Baptiste 280 Piotr I Romanow, od 1682 car rosyjski, potem cesarz rosyjski (I72I-1725) 29, 59~ 72~ 73~ 75~ 82, 94~ I3I~ I39~ I4I~ I50, ISI, I62, I7I, IBI, I83, 20I, 2I5, 2I8, 246, 2^9~ 278 282, 294 308 3I4~ 33I~ 342 346-35I~ 355 370-373 392 404 4I2, 423 428 43I~ 44I-444 447 448 459~ 460, 499 5I6~ 5I9~ 520 Piot r II Romanow, cesarz rosyjski (I727-1730) 428 498 520 Piotr III Romanow, ksi��� holszty�ski (Hol stein-Gottorp) jako Karol Piotr Ulryk, cesarz rosyjski (I-VII 1762) I7I, 358, 373 404 482 5I9~ 52I Piotr II Bragan�a, kr�l portugalski (I683 -I7o6) I4 Piotr Biron, ksi��� kurlandzki (I769 -1795) Io6 Piranesi Giambattista 3Io Pitt William Starszy, earl of Chatham 5I8 Pitt William M�odszy 42I, 422, 480, 492, 494 5I8 Pius VI (Giovanni Angelo Braschi), papie� (I775-1799) 229> 235 244 5I8 Pohlin Marco 3I7 Polasky ~. L. 527 Polibiusz (Polybios) 472 Pombal Sebastia� Jose 69, Iz9, I48, I85, zo3, 243, 247, 250 270 429, 500, 5I9 Pompadour Jeanne Antoinette Poisson, mar kiza de 280 Poney de Neuville 270 Poniatowski Stanis�aw zob. Stanis�aw Au gust Poniatowski Porter Roy 8, 524 Porthan Henrik 3I8, 3I9 558 Indeks os�b Pososzkow Iwan 372 Potiomkin Grigorij Aleksandrowicz 365 Potoccy, rodzina 495 Prandtauer (Prandauer) Jacob 288, 289 Price Richard 237 Prie Hercule Joseph Turinetti, markiz de 438 Priestley Joseph 29, 4t, 237, 328 Pritchard 3. 524 Prokopowicz Fieofan, metropolita nowo grodzki 2t8 Proschwitz G. von 523, 526 Prowansji hrabia, Louis Stanislas Xavier (potem kr�l francuski jako Lud wik XVIII) t84 Pucelle Rene 454 Pufendorf Samuel 474 Pugaczow Jemieljan Iwanowicz 65, to5, t7t, I72, 363, 485, 503 5t9 Q uesnay Franeois 35, t6o, 263 Quesnel Pasquier 240 Racine Jean Baptiste 3t4 Raeff Marc 525 Rak�czi Ferenc (Rakoczy Franciszek) i43, 223, 225, 349 377 439 486 5t8 Rak�czi J�zsef 439 Ramazzini Bernardino 23, 24 Rameau Jean Philippe Sto Raynal Gillaume 459 Razumowski Aleksiej Grigoriewicz, faworyt cesarzowej El�biety 442 Razumowski Cyryl Grigoriewicz, ostatni hetman Ukrainy 442 Reaumur Rene Antoine Ferchault de 326 Reinhard Johann 28, t23, t59 Repton Humphrey 284 Restif de la Bretonne Nicolas 28, t t 3 Retti Domenico Sto Reynolds Joshua 303, 306, 3t t Riazin Stiepan t7t Riballier, ksi1dz t23 Ricci Lorenzo 243, 244 Ricci Scipione 24t Richardson Samuel 294 Richelieu Louis Fran~ois Armand Vignerot du Plessis, ksi1?e de t48 R icher Edmond 240 Rigger Paul 248 Ritter, pose3 Palatynatu w Wiedniu 360, 525 Roberts John Morris 527 Robertson William 27t Robespierre Maximilien 477 Robinson Thomas 37, 522 Roebuck John 330 Rogister ,~`.M.,~. 526 Rolt Richard 295 Romanow�w dynastia 520 Romberg Frederic tot Rosenblum R. 524 Rouille Antoine Louis de 396 R onssean George Sebastian 524 Rousseau Jean Jacques 7, t2t-tz3, t33, 209, z32, 233, 259, 26t, 263, 264, 267, 286, 303, 306, 433 465 474-478 48t, 487 526 Rozman Gilbert 523 Rumford Benjamin (wlaoc. Benjamin Thompson) 42, 205, 206 S abaudzki ksi1?e zob. Eugeniusz Sade Donatien Alphonse, markiz de 336 Safawid�w dynastia 349 Saint-Germain, hrabia de 323 Saint-Just Antoine Louis Leon de 5t4 Saint-Lambert Michel de 292 Saint-Simon Louis de Rouvroy, ksi1?e de t48~ 47t Salers, r�d z Owernii t43, t44 Salmour Joseph Gabaleon de t47 Salzburga arcybiskup zob. Hieronim J�zef Sansevero ksi��� 33t Sas�w dynastia 362 Saussure Horace Benedict de 266 Saxe, marsza�ek zob. Maurycy Saski Scarlatti Alessandro 28t, 287 Scarlatti Domenico Sto Scheele Karl Wilhelm 328, 329 Scheffer Karl Fredrik 474 Schierendorf(f) Christian von t6t, 428 Schiller Friedrich 299 Schimmelpenninck Rutger Jan von 35 Schlegel Johann t24 Schl�zer August 480 Indeks os�b Sch�nborn Friedrich Karl 339 Schubart Johann Christian von Kleefeld ^o Schwarzl Karl 242 Schweizer K. 525, 526 Scott H. M. 526 Scott S. F. 527 Selkirk earl 505, 506 Shaerper Tom 8 Shaftesbury Anthony Ashley, earl of 27 S harpe ~. A. 524 S hennan 3'. H. 525, 526 Sherlock Thomas 260 Shrader W. C. 524 Sievers Jakob Johann (Jakow Jefimowicz) 74~ I84~ 404 Sinzendorf Philip 394 395 428 Smith Adam 90, t 53, 422 Soldani Massimiliano 308, Sio Sonnenfels Joseph von t�t, 242, ^82 Soufflot Jacques Germain 2ot, z89 Spallanzani Lazzaro 325 Spaur, hrabia, biskup Brixen 242 Spener Philipp Jakob 237 Spirlet Nicolas 462 Stahl Georg Ernst 328 Stanis�aw Leszczy�ski, kr�l polski (t7o4 -t7o9, 1733-1736), ksi��� lotary�ski (t736-t766) 348, 349 352 Stanis�aw August Poniatowski, kr�l polski (I764-I795)~ 274 362 495 Staszic Stanis�aw 459 St�ger Ferdinand 242 Stone Lawrence t2o Stamitz Karl Philipp 302 Stanhope William, earl Harrington 525 Stone B. 526 Stoye John 526 Struensee Johann Friedrich 466, 485, 504, 5t9 Strumi�ski B. 526 Stuart�w dynastia 222, 383, 43I~ 432 493 Subleyras Pierre 287 Subtelny Orest 527 Sumarokow Aleksandr Piotrowicz 278, 307 Swedenborg Emmanuel 335 Swieten Gerard van tt6, 249 Szab� David 244 Szczerbatow Michai3 Michaj3owicz t59 S zeremietiew Boris Piotrowicz 42 Sztarai Mihaly t42 Szuwa�ow Iwan Iwanowicz 378 559 Tacyt (Publius Cornelius Tacitus) 468 Tanucci Bernardo 24t, 248, 448, ^84, 498 5I9 Tartini Giuseppe 300 Teich Mikulas 524 Telemann Georg Philipp 287, 292 Tenison Thomas z49 Teokryt 258 Terray Joseph Marie to8, 33t, 426, 429, 480 Thelusson Pierre Isaac 425 Thomasius Christian 268, 406 Thompson Benjamin zob. Rumford Tiepolo Giambattista 279, 284, 303 Tiepolo Giandomenico 279 Tillot Guillaume Leon du 42, 63, 65, z^t, 250 435 Tilson George 522 Tioton, m�wca parlamentarny 4S4 T'Kint J. L. 65 Torcy Jean Baptiste, markiz de 450 Torres Villarroel Diego de 322 Townshend George, wicehrabia 432 Trautson Johann Joseph von 2^2 Triediakowski Wasilij 3i8 Troy Jean Franeois de 290 Tudor�w dynastia 432 Tull Jethro 40 Turbilly Louis Fran~ois zob. Menon de Turbilly Turchi Carlo Maria Adeodato 232 Turgot Anne Robert Jacques, baron de 1'Aulne to8, 207, 263, 267, 325, 33i, 335> 429 478 487 5I8 Tuscher Carl 308 U krainy hetman zob. Mazepa Jan; Razumo wski Cyryl Ulryka Eleonora, kr�lowa szwedzka (I7I8-I720), potem �ona Fryderyka I 52t Ustariz Geronimo de 9t Valori Louis, marki z de 354 525 Vanbrugh John 283 Van Kley D. 526 560 Indeks os�b Van Loo (Vanloo) Charles Andre, zw. Carle 287 Van Loo (Vanloo) Jean Baptiste 287, 3II Van Loo (Vanloo) Louis Michel 3II Vaucanson Jacques de 334 Verdery K. I58, 522, 525 V ergennes Charles Gravier, hrabia de 4zI Vernet Claude Joseph 280, 28I Verri Gabriele 4II Vico Giambattista 270, 27I Vivaldi Antonio 300 Volta Alessandro 333 Voltaire (Wolter) (wlaoc. Fran~ois Marie Arouet) 27, I22, I34, 2IO, 2II, z32, 233, 262, 263, 265, 269, 27I, 280, 295, 297 3I7~ 323> 325 4~~ 433 456 475 482 Vries fan de I77, 523 Wake William 225 Walker Adam I I I, 522 Wallerius Johan Gottschalk 329 Walmesley Charles 223 Walpole Robert 22I, 355 42I~ 428, 482, 49I~ SI7 Walthall A. 522 Ward Joshua 323 Ward Reg 8 Wasner, pose� austriacki w Pary�u 355, 525 Watt James 63 Watteau Jean Antoine 302 Waz�w dynastia 52I Webster M. 524 Weishaupt Adam 484 Wesley Charles 288 Wesley John 236, 237 West Benjamin 306 Whaley ~. 524 Wiaziemski Aleksandr Aleksandrowicz 82, 444 Wieland Christoph Martin 302, 488 Wiktor Amadeusz II, ksi��� sabaudzki, kr�l Sycylii (I7I3-I72o), kr�l Sardynii (I72o-I73o) Io7, 230, 247, 277, 279, 3I6, 345 35I, 4oI~ 404 4IO, 4I8, 422 435 443 46I ~ 462 Wi ktor Amadeusz III, ksi��� sabaudzki i kr�l Sardynii (I773-1796) 5I3 Wilhelm I, syn Wilhelma V Dra�skiego, kr�l holenderski (I8I5-I84o) 496 Wi lhelm II Dra�ski, kr�l angielski (I6 26-I65o) 497 Wi lhelm III Dra�ski, od 1672 stadhouder Niderland�w, kr�l angielski (I689 -I7o2) 22I, 343, 357 496 497 52~~ S2I Wilhelm IV Dra�ski, stadhouder Niderlan d�w (I747-I75I) 357 496 497 52I Wilhelm V Dranski, stadhouder Niderlan d�w (I75I-I79$) 466 496 $07~ $2I Wi lhelm VIII, landgraf Hesji-Kassel (I7 5I-I760) I47, 224 W ilhelm, ksi��� Hesji (Philippstal) I47 Wilkes John 200 Wilson Arthur Mac Candless 524 Winckelmann Johann 303, 304, 309 3I9 Wittelsbachowie, r�d bawarski I78, 353 W�llner Johann Christoph I3o W�llner, ojciec Johanna I3o W�llner, ur. Itzenplitz, �ona Johanna I3o W011stoneckraft Mary I z4 Wolter zob. Voltaire Woodfine Philip 8 Woulfe Peter 323 Y orke Joseph I74, 4I4, 4I6 Young Arthur 4I, 43, I8o, 2oI, 523 Young D. B. 526 Young William 233, 258 Zack ~. F. 524 Zamoyski Andrzej I65 Zick Januarius 33I Zimmermann Dominikus 288 Zimmermann Johann Baptist 288 Zinzendorf Nicolaus Ludwig von 237 Zoffany Johann 284 Zurner Adam Io7 Indeks nazw geograficznych i etnicznych Aachen zob. Akwizgran Abbeville 26, II2 Aberdeen Io9 Abo zob. Turku Abruzzy (Appenino Abruzzese) 49 Adriatyk (Adriatyckie Morze) i3, 98 Aire, rzeka 98 Aix-en-Provence I74, I78, 204, 23I, 434, 456, 457 Aix-la-Chapelle zob. Akwizgran Akwizgran (Aix-la-Chapelle, Aachen) $6, 74, I77, I98, 357, $I6 Albania I49 Albi I7, I75, I79, I84, 205 Alessandria I7$ Alicante Io3 Alpy z6, 52, 298, 3oI, 3z$ Altom Io2 Altopascio II, I9, $4, 74, II2, II3, II$, I I �, 40g Alzacja Io, I53, 244, 2$$, 2$6, 3q4, 360, 433 Ameryka Po�udniowa (hiszpa�ska) 93, 325, 359 Ameryka P�nocna, Amerykanie 34, 38, 88, I88, 2z6, 236, 237, 298, 358, 360, 396, 397, 405, 4I7, 42I, 425, 426, 432, 456, 503-505, 507, 5I6; zob. te� Kanada, Stany Zjednoczone ameryka�skie kolonie Anglii zob. Stany Zjednoczone Amiens I3, 205, zol Amsterdam 53, 8I, 84, 87, I7$, I78, I89, 406, 49I, 497, $07 Andegawenia (Anjou) $2 Angers I84, 209, 2I9 Anglia, Anglicy 4I, 43-46, SI, 52, 6I, 63, 68, 69, 76, 78, 84, 87, 92, Io9, II2, IIB, I35, I38, I39, I42, I45, I53, I55, I87, 207, 2I2, 2I4, 2I6, 220, 22I, 223, 226, z37, 245, 249, 252, 2$4, z$6, 2~, 27I, 293, 296, 298, 308, 327, 332, 339, 342-344, 394, 396, 405, 4I4, 4I8, 423, 4z4, 4z6, 43I, 432, 443, 479, 490, 492, 493, 503-$0$, $I6, $I7; zob. te� Wielka Brytania Anjala 366 Anjou zob. Andegawenia Ankom 98 Ansbach, margrabstwo 4I6 Antwerpia to, 66, 86 Apeniny 49 Apeni�ski P�wysep 357 Apulia 52, Io2, 403, 4I4 Aragonia Io$, 245, 4IO, 420 Aranjuez 279 Ardeny 462 Argentyna 34 Armagh q44 Armagnac 46 Arnhem I78 Arno, rzeka 25 Arras 273, 433 Artois Iq4, z44, 433 Aschaffenburg 279 Astracha� 2oI Asturia 20$ Ath 74 Atlantyk (Atlantycki Ocean) 76 Auch I8o, 446 Augsburg 70, I29, 2z4, z2$, 235 Aumont I $o 36 -- f:umpa XVIII wieku 562 Indeks nazw geograficznych i etnicznych Aurillac I77, I9I Australia 34 Austria, Austriacy I6, 22, 25, 36-39, 50, 55, 59, $2, 9$, Io2, IoS, III, I36, I49, I53, I54, I58, I63-I65, I7I, 225, 226, 236, 242, 247, 250, 252, 254, 2$9, 293, 30$, 3I0, 340, 342-34$, 350-36I, 363-365, 367, 36$, 370, 374-376, 37$-380, 382, 3$7, 392 394, 395, 404, 407, 4I0, 4II, 4I7, 4I9, 425, 426, 42$-430, 436-440, 4SI, 46I, 4$9, 496, SOI, 506, 509, SI3, 5I6; zob. te� habsburskie kraje - Austria Dolna Io2, I54, I58, I64, I7I, 407, 429, 45I - Austria G�rna I54, I64, 225, 407, 45I - Austria Wewn�trzna I58, 437 Avesta I86 Awinion (Avignon) z5, 2I4, 2I5, 2q4 Ayr Io9 Azereix II Azja 34, $$ - Azja �rodkowa 227 Azow 75, 347, 349, 37I, 372, 374 Badenia, margrabstwo 47, Io7, I47, I$I, 246, 4I I, 429, 46I, 499 -Badenia Dolna (Baden-Dudach) 95, 279 Ba)onna (Bayonne) II$ Balme, La 23I Balkany (Ba�ka�ski P�wysep), ba�ka�skie kraje I3-I5, 52, 75, I05, I49, I57, I79, I9o, 2I2, 2I3, 294, 308, 3I7, 347-349, 363-365, 367, 373, 374 Baltyckie Morze zob. Ba�tyk ba�tyckie prowincje 75, 76, 82, Io7, ISo, I65, 2I5, 3I5, 34$, 349, 3SI, 3$6, 4I9, 44I, SI9 Baltyk (Ba�tyckie Morze) 5I, 86, 98, Io2, 346, 350, 36I, 363, 372, 392, 397 Bamberg 224 Barcelona 50, I83, I85 Bari I7 Barletta 73 Baskonia 4Io Bastia I93 Baszkirzy I72 Bawaria (elektorat), Bawarczycy 36, III, IIS, I62, I87, 248, 252, 340, 3~, 354, 355, 360, 364, 36$, 375, 39I, 392, 4I6, 4I9, 484 Bayonne zob. Bajonna Bayreuth, margrabstwo 4I6 Bazylea 60, 97, 335, 467 Bearn I I, 24, 40, zqq, 433 Beaucaire 99 Beaujolais 5I Belgia zob. Niderlandy Poludniowe Belgrad 352, 353, 5I0, SI6 Benewent (Benevento) 2q^ Berg, ksi�stwo 340, 354, 374 Berlin II, 70, 83, I$I, 224, 237, 273, 279, 354, 379, 3$6, 4$4 Berno 62, I89, 508 Besan�on t9, 4I, I82, 3I6 Beziers I95, I96 Bia�oru� I37, I38, I57, 363, 3$6, 4I9 Bie�gorod I53 Bigorre 46 Bilbao I86 Bilheres II Biskajska Zatoka 76 Blenheim 285, 343, 5I6 Boh, rzeka 367 Bolonia 20, 62, 73, 324, 504 Bonn 25I Bordeaux 52, 68, 84, 86, 87, 98, IOI, I02, I76, I8o, I82, I92, I97, zo4, zzo, z3I, 238, 263, 295, 472, 473 Bo�nia I49 Botnicka Zatoka 72 Boulogne I5o Bourges 468 Bovino 73 Brabancja (Brabant) I2, t6, t9, 58, I27, 248, 4I2, 420, 43$, 475, 4$0, 506 Brandenburgia, elektorat 2I5, 363 Bratys�awa z4, 474 Brazylia 69 Brema 97, Io2 Bresja (Bresse) 256 Bretania I9, 54, 92, I39, I49, I$9, 252, 433, 434, 453, 457, 45$ Briare, kana3 53 Brixen 224, 242 Brno Io2 Indeks nazw geograficznych i etnicznych Brugia (Bruges) 94~ 429 Bruksela 62, 65, 66, 93, IOI, Ioz, ISo, 205, 25I~ 325 33I~ 405 4I2, 438 439 452 503, 506 Brunszwik 250 Brytyjczycy, Brytyjskie Wyspy zob. Wielka Brytania Buda 4I Bukowina 437 Bu�garia 3I7 Burgundia to, 20, z6, I6I, 263, 433 Caen 208 Cagliari Io3, 435 Calder, rzeka 98 Calw 60 Cambrai 58, 34I, 35I Canterbury 225 Capitanata 49 Capodistria 508 Carcassonne 68, IIB, II9, I95 Castelviel I75 Castres I2 Celtowie 300 Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego (Rzesza Niemiecka) 78, 85, 94~ 97~ IoI, I29, I38, I42, I45, I47~ I53-I55~ I6I, I62, I67, I99, 209, 2I6, 223, 225, 229, 236 244, 25I, 254 258, 268, 269, 27I, 272, 274, 276, 28I, 284, 293, 294 303 307-3I0~ 3I2~ 3I4, 328 339 342 352 353 3S6-358 364 37I~ 379 450 467 490 504 505 zob. te� Niemcy ~esme (Czeszme) 397 Chalons-sur-Marne 207, 295 Chantilly 283 Charleville I84 Charolais z63 Chartres I96, 238 Chatham 397 Cheshire Io3 Chiny, Chi�czycy 78, 87, 243 Chorwacja I64, 437> 439 Chotusice (Chotusitz) 375 Cieszyn 364, 380 Claremont I59 Clermont-Ferrand 239 S63 Clermont-1'Herault (Clermont-Lodeve) 68 Coimbra 250 Col de Tende zob. Tende Colmar 232 Comines-Warneton 58 Comtat-Venaissin, posiad�o�� papieska we Francji 2I4 Cork (Corcaigh) zo8 Corti di Monchio 435 Culloden 493 Cyganie 205 Czarne Morze 37, 347 349 363 367 374> 397 Czarnog�ra 224 Czechy I6, I7, 27, 32, 50, 57, 6I, 66, 67, Io2, I36, I48, I56-I58, I6I, I62, I64, I65, I7I, I�I, I83, 222, 228, 247, 254, 3I5, 3I8~ 355 375 380 387 392 407 4II, 4I8, 440 480 Czeszme zob. C~e~me Dalarna (Dalekarlia) I7, 47I Daleki Wsch�d 87 Dalmacja ISo, 439 Dania I8, 38, 42, 50, 59, 66, 92, 97, Io2, Io3, Io7, I3o, I39, I45, ISo, I63, I66, I75, 208, 286, 309, 350, 359 366 37I~ 40I, 406 422 423 46I, 504 5I9~ zob. te� Islandia, Norwegia Dardanele, cie�nina 365 Delfinat 39I Dessau 25I Devon (Devonshire) 6I Dijon 29, 295, 475 Dithmarschen I54 Dniepr, rzeka 347 Dniestr, rzeka 367, 374 Dominika 393 Don, rzeka 37, 75 Dort I78 Drenthe 45, 53~ 54~ I55 Drezno Io7, I85, 279, 308, 49I Dublin 208, 405, 432, So6 Dunaj, rzeka z3, 98, 343 349 365 Dundee Io9 Duravel Io, 20, 46, 52, I27 Dusseldorf II, 64 564 Indeks nazw geograficznych i etnicznych Ebro, rzeka 7S Edynburg Io9, 2I6, 327-329 Egejskie Morze 278 Egipt 86 Eifel 47 Eisenach I25 Elbeuf, ksi�stwo II7, Iq~, I92 Elbeuf, miasto 87, IIS, I78, I98, 208 Elbl�g 92 Emden 86, 87 Emilia-Romania 49 Enghien 94 Epinal 289 Essex 6I EStOrila 2I, I32, I37, I47, I�7, 2I5, 223, 346 zob. te� Inflanty Estrela, Serra da 278 Etampes I49 Exeter 238 Falkirk Io9 Filadelfia 38 Finlandia I75, 2I5, 3I8, 349 44I Fi�ska Zatoka 348 Flandria 25, 32, 45~ S8~ 244 429 Florencja I2, I7, 25, 29, 73, I82, 256, 287, 485 497 Foggia 49 Foix 20 Fontenoy 357 Franche-Comte I53, I67, 2q^, 433 Francja, Francuzi to, II, t3, I5, I7, I9, 20, 22, 24, 26-29, 32, 33~ 39-42 44-46~ So-52~ 54~ 59, 65, 67-69~ 72~ 74-SI, 83, 87-89~ 92~ 93~ 98~ Ioo, Io2, Io3, II2, II6, II7, II9, I22, I25-I27, I32, I35, I36, I4o-I46, I49-ISI, I53-ISS, I57, I66-I68, I76, I82, I84, I85, I88, I9I, I93, I99, 20I, 204, 206-20�, 2I2, 2I4, 2I6, 2I9, 220, 222, 223, 225, 226, 229-232, 234, 236 238 240 24I, 243 244 246, 248, 252-256, 258, 259, 26I, 262, 264, 267-270, 272-275, 28I, 2�5-2�9, 29I, 293 307-309