HISTORIA DLA KLASY I cz�� pierwsza * * * Projekt ok�adki Studio Q Koncepcja graficzna Wies�aw Pawlak Redaktor inicjuj�cy projektu Danuta Rogowska Redaktor merytoryczny �ukasz Marks Redaktor techniczny Danuta Hutkowska Redaktor kartograficzny Ewa Bliska Podr�cznik dopuszczony do u�ytku szkolnego przez ministra w�a�ci- wego do spraw o�wiaty i wychowania i wpisany do wykazu podr�cz- nik�w szkolnych przeznaczonych do kszta�cenia og�lnego do naucza- nia historii (w zakresie rozszerzonym) na poziomie klasy I liceum og�lnokszta�c�cego, na podstawie recenzji rzeczoznawc�w: prof. dr. hab. Les�awa Morawieckiego - z rekomendacji Wy�szej Szko�y Pedagogicznej w Rzeszowie, dr. Piotra Ungera - z rekomen- dacji Polskiego Towarzystwa Historycznego, dr Katarzyny Zieli�skiej - z rekomendacji Polskiego Towarzystwa Historycznego, dr. Marka Gumkowskiego - z rekomendacji Instytutu Bada� Literackich. Numer dopuszczenia: 18/02 ISBN 83-02-08276-7 � Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Sp�ka Akcyjna Warszawa Pnm Warszawa 2002 Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Spotka Akcyjna 00-950 Warszawa, pl. J.H. D�browskiego 8 www.wsip.com.pl Wydanie pierwsze. Ark. druk. 18,0 Sk�ad i tamanie: DTP WSiP S.A. Druk i oprawa: ��dzka Drukarnia Dzie�owa SA Ksi��k� wydrukowano na papierze produkcji International Paper - Kwidzyn S.A. * * * Spis tre�ci Od autora Wprowadzenie Poj�cie cywilizacji klasycznej �r�d�a poznania cywilizacji klasycznej Ramy czasowe cywilizacji klasycznej �wiat �r�dziemnomorski l Kr�gi cywilizacyjne Bliskowschodnie korzenie cywilizacji klasycznej Mezopotamia kolebka cywilizacji Fenicjanie ��cznicy mi�dzy Bliskim Wschodem a �wiatem �r�dziemnomorskim Egipt �wiat w czasach cywilizacji klasycznej Pocz�tek epoki imperi�w Asyria i Persja Cywilizacja perska Cywilizacja celtycka late�ska Inne kr�gi cywilizacyjne Grecja przed Grecj� Cywilizacja minojska Cywilizacja myke�ska Ciemne Wieki Dziedzictwo cywilizacji my ko�skiej �wiat grecki od narodzin cywilizacji klasycznej do podboju rzymskiego Periodyzacja dziej�w greckich Powstanie cywilizacji greckiej i Wielka Kolonizacja Grecja w walce z Persj� Imperium Aten i jego upadek Nast�pstwa wojny peloponeskiej Hegemonia Macedonii Od Aleksandra do podboju rzymskiego �wiat hellenistyczny Rzym od pocz�tk�w miasta do upadku cywilizacji klasycznej Periodyzacja dziej�w Rzymu Rzym kr�lewski i wczesno republika�ski Podb�j basenu Morza �r�dziemnego Kryzys Republiki Wojny domowe i upadek Republiki Pryncypat Pok�j rzymski i jego kres Dioklecjan i nowe Cesarstwo Tryumf chrze�cija�stwa i podzia� Cesarstwa Upadek Cesarstwa na Zachodzie i koniec �wiata staro�ytnego W Cz�owiek i gospodarka Warunki naturalne basenu Morza �r�dziemnego Warunki naturalne w Grecji Warunki naturalne w Italii Rolnictwo i demografia Rolnictwo typu �r�dziemnomorskiego Sita robocza w rolnictwie antycznym Niewolnictwo Rolnictwo a zaludnienie Rolnik i pasterz dwaj wrogowie Rolnictwo a urbanizacja Wytw�rczo�� pozarolnicza i handel Technologia post�p techniczny wynalazczo�� Organizacja wytw�rczo�ci pozarolniczej Komunikacja i handel Wymiana ze �wiatem zewn�trznym Wprowadzenie pieni�dza Pieni�dz w �wiecie rzymskim Rozk�ad systemu monetarnego w �wiecie klasycznym Cz�owiek i spo�ecze�stwo Jednostka rodzina wsp�lnota Pozycja kobiet w mie�cie staro�ytnym L Grecka polis i jej mieszka�cy Istota wsp�lnoty politycznej wedfug Grek�w Poczucie �wiadomo�ci greckiej Hellenizacja Polis archaiczna i jej ewolucja oligarchie i demokracje Grecki ideat spo�eczny i jego realizacja Sparta Grecki idea� spo�eczny i jego realizacja Ateny Polis p�noklasyczna i hellenistyczna Rzym od wsp�lnoty miejskiej do spo�ecze�stwa imperialnego Spo�ecze�stwo rzymskie w czasach kr�lewskich Patrycjusze i plebejusze Kompromis patrycjuszowskoplebejski Spo�ecze�stwo rzymskie w okresie wielkich podboj�w Kryzys spo�ecze�stwa rzymskiego u schy�ku Republiki Powstanie spo�ecze�stwa imperialnego Miasto Rzym od epoki kr�l�w do Cesarstwa Nowe podzia�y spo�eczne Romanizacja Imperium Ewolucja poj�cia �barbarzy�cy w �wiecie greckorzymskim Spo�ecze�stwo p�nego Cesarstwa Ul Cz�owiek i w�adza Jednostka a w�adza Pogl�dy na w�adz� i sposoby jej legitymizacji Wolno��prawo Kr�lowie i tyrani w�adza jednostki w �wiecie greckim Ewolucja rzeczy pospolitej rzymskiej Cesarstwo jako restauracja Republiki Instytucje polityczne i ich przemiany Instytucje polis Polis arystokratyczna Ustr�j Sparty i jego ewolucja Ustr�j Aten od arystokracji do demokracji Instytucje polityczne Republiki Rzymskiej �ycie polityczne w Rzymie republika�skim od zgody narodowej do wojen domowych W�adza i jej instytucje za Cesarstwa Nast�pstwo w�adzy cesarskiej za pryncypatu P�ne Cesarstwo centralizacja i podzia� jlj Cz�owiek i wojna Wojna w �wiecie greckim Polis a wojna Wojskowo�� grecka w epokach archaicznej i klasycznej hoplici i falanga Wojna na morzu Wojny perskie Imperium Aten od powstania Zwi�zku Morskiego do ko�ca wojny peloponeskiej Najemnicy i przemiany w sztuce wojennej Filip II i hegemonia Macedonii Podboje Aleksandra Macedo�skiego Rozpad imperium Aleksandra Armia macedo�ska i hellenistyczna Rzym i wojna Podb�j Italii Mechanizmy ekspansji rzymskiej Rzymska mentalno�� imperialna Armia rzymska w czasach wielkich podboj�w Wojny punickie Kryzys armii republika�skiej i reformy Mariusza Podb�j wn�trza Europy i jego ustanie Pok�j rzymski Armia Cesarstwa Imperium w defensywie W�dr�wka Lud�w i upadek Cesarstwa Zachodniego Przyczyny rozk�adu armii rzymskiej Cz�owiek i B�g Religie tradycyjne Politeizm Charakter religii tradycyjnych Rola kultu Wieszczenie i wyrocznie Sanktuaria panhelle�skie Religijno�� Grek�w Rola mitu �ycie pozagrobowe w religii greckiej Wyj�tkowo�� religii rzymskiej Przemiany religijne w czasach Cesarstwa Judaizm �ydzi pod w�adz� Rzymu Powstanie chrze�cija�stwa Zerwanie z judaizmem Wczesny Ko�ci� Cesarstwo a chrze�cijanie prze�ladowania Kryzys religii tradycyjnych Chrze�cijanie a cywilizacja greckorzymska Wielkie prze�ladowania Chrystianizacja Cesarstwa Konsekwencje chrystianizacji Metropolie papie�e mnisi Cz�owiek i kultura Kultura Grecji archaicznej Kultura arystokratyczna Sport w kulturze greckiej Kultura obywatelska Sztuka archaiczna Powstanie filozofii Kultura Grecji klasycznej Ate�ska tragedia i komedia Architektura Sztuki plastyczne Zasada kanonu Kultura duchowa sofi�ci i sokratycy Narodziny historiografii Kultura hellenistyczna Sztuka hellenistyczna Filozofia stoicyzm i epikureizm Nauka Podb�j rzymski a kultura grecka Kultura rzymska Powstanie i rozkwit literatury �aci�skiej Kultura duchowa Cesarstwa Prawo rzymskie Kultura materialna Cesarstwa Rozrywka masowa wy�cigi konne i walki gladiator�w Ku sztuce �redniowiecznej Kalendarium Tablica synchronistyczna Spis cytowanych �r�de� Indeks ------------------------------ Od autora W cyklu podr�cznik�w Cz�owiek i historia, kt�rego pierwsz� jest mniejszy tom, tradycyjny, geograficzno-chronologiczny uk ci zosta� zast�piony uk�adem problemowym. Przyczyny po dwie. Po pierwsze, wszystkie znane autorom cyklu podr�cznik: zjalne zachowuj� uk�ad tradycyjny. Jego zastosowanie w p�dl przeznaczonym dla uczni�w liceum, zainteresowanych przed humanistycznymi i wybieraj�cych histori� jako przedmiot mat co zak�ada dobre opanowanie przez nich materia�u gimnazje prowadzi�oby do powielania znanego im schematu, okraszone; sz� liczb� fakt�w. Drug� przyczyn� by�a ch�� uwypuklenia czej jedno�ci procesu dziejowego, kt�rego bohaterem - nie od epoki i obszaru - jest zawsze cz�owiek: tworz�cy dobra i i materialne, walcz�cy, �yj�cy w spo�ecze�stwie i pa�stwie, ; si� zrozumie� �wiat i swoje w nim miejsce. W podr�cznikac� dzie tradycyjnym, po�wi�conych poszczeg�lnym epokom, r�ne ludzkiej dzia�alno�ci cz�sto nadmiernie rozrastaj� si� lub pr - gin�, ze szkod� dla obrazu rzeczywisto�ci historycznej. Autorzy cyklu zdecydowali si� na podobny uk�ad tre�ci w l podr�cznikach, grupuj�c materia� w cz�ci obejmuj�ce posz sfery ludzkiego dzia�ania: �Cz�owiek i gospodarka", �Cz�owi �ecze�stwo", �Cz�owiek i w�adza", �Cz�owiek i wojna", �( i B�g" oraz �Cz�owiek i kultura". Poza tym, z uwagi na fakt, - programu nauczania historii s� dzieje kolejnych cywilizacji -rzymskiej, chrze�cija�skiej �redniowiecza i czas�w nowo�ytnyc czesnej zachodniej), tworz�cych nasze polskie i europejskie two, autorzy wprowadzili te� cz�� zatytu�owan� �Kr�gi cyv ne". Ma ona zasygnalizowa� istnienie innych cywilizacji, wsp�i omawianym w poszczeg�lnych tomach serii, oraz ukaza� ich ne oddzia�ywanie. Ze wzgl�du na specyfik� dziej�w stan w niniejszym tomie cz�� ta zosta�a potraktowana jako rodzaj wst�pu, po��czonego z kr�tk� prezentacj� �drzewa genealogicznego" cywiliza- cji grecko-rzymskiej wraz ze zredukowanym do minimum szkieletem chronologicznym tej ostatniej, maj�cym u�atwi� uczniowi poruszanie si� po tej do�� egzotycznej epoce. Wymienione cz�ci dziel� si� na rozdzia�y, zwykle poprzedzone pyta- niami wprowadzaj�cymi, odwo�uj�cymi si� do wiedzy uczni�w wynie- sionej z gimnazjum lub wcze�niejszych lekcji. Obok tekstu autorskie- go ka�dy podr�cznik cyklu zawiera tak�e wyra�nie wyodr�bnione partie analityczne, z�o�one z przekaz�w r�nych kategorii (tekst�w �r�d�o- wych, ilustracji, map, opinii nowo�ytnych historyk�w) wraz z pytania- mi maj�cymi pom�c uczniowi samodzielnie wydobywa� z nich infor- macje i konstruowa� syntetyczne wypowiedzi. Opr�cz postulatu wyrabiania umiej�tno�ci my�lenia historycznego, autorom cyklu przy- �wieca�o przekonanie, �e w czasach informacyjnego potopu - jakimi bez w�tpienia b�dzie wiek XXI - zdolno�� krytycznego czytania naj- r�norodniej szych �r�de� staje si� bodaj�e najwa�niejsz� potrzeb� in- telektualn�. l l | Wprowadze�, Poj�cie cywilizacji klasycznej Cywilizacja naszego kontynentu - do niedawna powszechnie : chrze�cija�sk�, dzisiaj zwykle okre�lana mianem zachodniej - p( �a jako nast�pczyni cywilizacji, kt�ra przez kilkana�cie wiek�\ 800 przed Chr. - ok. 600 po Chr.) rozwija�a si� w basenie '. �r�dziemnego, promieniuj�c na wn�trze Europy. Cywilizacja t dzie�em dw�ch lud�w - Grek�w i Rzymian, st�d nieraz bywa siana jako cywilizacja grecko-rzymska. Cz�ciej jednak u�y w odniesieniu do niej innej nazwy - cywilizacja klasyczna. S�ownikowe obja�nienia przymiotnika �klasyczny" brzmi�: �' wy", �typowy w znaczeniu dodatnim", �doskona�y" oraz �odn si� do staro�ytno�ci greckiej i rzymskiej". Wszystkie te znaczs �ci�le ze sob� zwi�zane, a to dlatego, �e cywilizacja europejsk; jej najwa�niejszym elementem sta�o si� zrodzone w �rodowisku ; skim chrze�cija�stwo, uwa�a�a cywilizacj� grecko-rzymska za do kt�rego stale powraca�a. Najbardziej znanym nawrotem ku �ytno�ci by� renesans XV i XVI w., ale samo zjawisko daje sit serwowa� niemal od pocz�tku istnienia cywilizacji chrze�cij Europy (tj. od wczesnego �redniowiecza). W ten spos�b dziec grecko-rzymskie nie tylko leg�o u podstaw naszej cywilizacji w jej powstania, ale te� wsp�tworzy�o j� przez ca�y czas jej istn �r�d�a poznania cywilizacji klasycznej Podstawowy podzia� dziej�w ludzko�ci na histori� i prehistori zany jest z rodzajem �r�de� - materia��w, za pomoc� kt�rych rzamy przesz�o��. Z histori� mamy do czynienia w�wczas, : danej epoki posiadamy �r�d�a pisane, kt�re jeste�my w stanie odczy- ta�. Gdy poznawanie przesz�o�ci opiera si� wy��cznie na badaniach archeologicznych, kt�rych przedmiotem s� materialne �lady dzia�al- no�ci cz�owieka, mamy do czynienia z prehistori�. Podzia� ten wynika z faktu, �e tekst pisany daje niepor�wnanie g��bszy wgl�d w �ycie polityczne, spo�eczne i duchowe ludzi dawnych epok. Jak radykalnie zmienia si� sytuacja badacza przesz�o�ci wraz z poja- wieniem si� �r�de� pisanych, pokazuje nast�puj�cy przyk�ad ze schy�- ku staro�ytno�ci. W trakcie III w. po Chr. panuj�cy dot�d w �wiecie grecko-rzymskim spos�b grzebania zmar�ych - polegaj�cy na paleniu zw�ok i zbieraniu proch�w do specjalnych naczy� (tzw. popielnic) - zosta� zast�piony przez sk�adanie szcz�tk�w ludzkich bezpo�rednio do ziemi. W odniesieniu do epok, dla kt�rych nie ma innych �r�de� poza archeologicznymi, tak fundamentaln� zmian� zazwyczaj interpretuje si� jako wyraz zasadniczych przemian etnicznych (zast�powanie na okre�lonym obszarze jednych lud�w przez inne). W tym wypadku wiemy jednak - dzi�ki �r�d�om pisanym - �e nic podobnego nie zasz�o. Zmia- na ta nast�pi�a w czasach Cesarstwa Rzymskiego i to w okresie jego najwi�kszej pot�gi, a wi�c w obr�bie tego samego spo�ecze�stwa, kt�re z jakich� przyczyn zrezygnowa�o z jednej formy poch�wk�w na rzecz innej. Istnienie tekstu pisanego, kt�ry potrafimy odczyta�, to jeszcze nie wszyst- ko. Je�eli zapisy, jakimi dysponujemy, sprowadzaj� si� do kilku czy nawet kilkuset imion albo do wykaz�w przedmiot�w, pochodz�ce st�d informacje - cho� cz�sto bardzo cenne - nie czyni� radykalnego prze- �omu w naszej wiedzy o spo�ecze�stwie, w kt�rym teksty te powsta�y. Najwa�niejsz� cz�stk� wiedzy o badanej grupie ludzkiej - jak oraz o czym my�la�a - zdobywamy dopiero dzi�ki tekstom literackim. Zalet� tekst�w literackich jest tak�e to, �e stanowi� bezcenny komen- tarz do danych archeologicznych i tekst�w nieliterackich. Te ostatnie to: inskrypcje (ryte i malowane napisy wystawiane na widok publicz- ny), listy i dokumenty przeznaczone wy��cznie dla bezpo�rednio za- interesowanych (zachowane na papirusach i tabliczkach z drewna lub gliny), napisy na monetach. Gdy istnieje mo�liwo�� konfrontacji wymienionych �r�de� z tekstami literackimi, te pierwsze dostarczaj� w�wczas niepor�wnanie wi�cej informacji ni� wtedy, gdy s� dla nas jedynym materia�em badawczym. Teksty literackie z epoki s� te� nie- zast�pione przy wyci�ganiu wniosk�w z wszelkiego rodzaju pr; wie� (rysunk�w, malowide�, rze�b, wizerunk�w na monetach), wi�cych odr�bn� kategori� �r�de� - �r�d�a ikonograficzne (z gi - �przedstawienie"). Medal ma zreszt� drug� stron�. W wypadku historii �wiata ^ -rzymskiego zas�b tekst�w literackich, jakimi dysponuje badai zasadniczo ten sam od czas�w renesansu i nie ma co liczy� r znacz�ce powi�kszenie. Zas�b ten jest przy tym niewielki. Je�li niemy pisma chrze�cija�skie ze schy�ku staro�ytno�ci, wszyst chowane teksty literackie, greckie i �aci�skie, zmieszcz� si� w szafie bibliotecznej. Tymczasem nowych znalezisk archeolog! i epigraficznych (epigrafia - nauka badaj�ca inskrypcje) pr; nieustannie i to w takim tempie, �e g��wnym problemem jest ich opracowywanie i publikacja. Ot� w zasadzie ka�de nowe i sko archeologiczne i epigraficzne odnosz�ce si� do czas�w, c rych istniej� �r�d�a literackie, rzuca snop �wiat ostatnie, pozwalaj�c wydoby� z nich nowe wi �ci i ewentualnie skorygowa� ich b��dne r�u To dzi�ki temu ka�de pokolenie historyk�w s no�ci odczytuje teksty literackie na nowo. Przyk�adem mo�liwo�ci, jakie daje lektura dzi rackiego w zestawieniu z danymi z innych �r� cheologicznych, epigraficznych), s� poematy ra. Poeta ten pisa� w VIII w. przed Chr., n; wydarzenie, wok� kt�rego zbudowa� fabu�* i Odysei - zniszczenie Troi - mia�o miejsce lat wcze�niej. Pierwsi badacze, konfrontuj�cy t emat�w z najwcze�niej dokonanymi znalezisi cheologicznymi, mieli wra�enie, �e poeta wiei sywa� �w dawny �wiat. Jak mog�o by� inacz( w grobach Myken (miasta, z kt�rego mia� pc w�dz greckiej wyprawy na Troj�) znalezione he�mu z ci�tych k��w dzika, a uzbrojenie tak wcze�niej wy��cznie z opisu w Iliadzie'1. Ju� jednak, znowu w du�ej mierze dzi�ki archeol dacze u�wiadomili sobie, �e �wiat grecki w wyprawy na Troj� r�ni� si� diametralnie od te: Rekonstruowany he�m z k��w dzika i niemal pe�na P�ytowa zbroja z br�zu (ok. 1400 r, przed Chr.) - unikalne znalezisko z grobu w miejscowo�ci Dendra na Peloponezie. zosta� opisany w poematach. Epoka wojny tn jest reprezentowana w dzie�ach Homera przez nieliczne pozosta�o�ci, g��wnie pewne przedmioty, o kt�rych pami�� przetrwa�a w�a�nie dla- tego, �e odbiega�y zdecydowanie od otaczaj�cej poet� rzeczywisto�ci. W czasach Homera �elazo by�o w powszechnym u�ytku, jednak poeta wiedzia�, �e niegdy� jedynym materia�em do wyrobu broni by� br�z, st�d jego bohaterzy walcz� mieczami z br�zu (cho� jednocze�nie po- s�uguj� si� narz�dziami z �elaza). R�wnie� wspomniany he�m z k��w dzika znalaz� si� w poemacie dzi�ki swej egzotyce. Z kolei w ostatnich czasach badacze u�wiadomili sobie, �e dzie�a Homera razem ze znale- ziskami archeologicznymi stanowi� niezmiernie bogat�, wzajemnie do- pe�niaj�c� si� dokumentacj� epoki, w kt�rej �y� poeta. Korzystanie z wszystkich dost�pnych �r�de� jest wi�c obowi�zkiem historyka. Oczywi�cie, nie jest ju� dzisiaj mo�liwe, by jedna osoba by�a specjalist� w dziedzinie historii, greckiej i �aci�skiej filologii (bada� literatury i j�zyka), archeologii, epigrafii i numizmatyki (nauki zaj- muj�cej si� monetami). Jak w ca�ej nauce, r�wnie� w badaniach nad przesz�o�ci� kr�luje specjalizacja. Ka�dy badacz dziej�w powinien wszak�e umie� korzysta� z rezultat�w pracy koleg�w. Ramy czasowe cywilizacji klasycznej Rodzaj i zawarto�� �r�de�, jakimi dysponujemy, ma w niekt�rych sytua- cjach zasadniczy wp�yw na periodyzacj� (podzia� na epoki) dziej�w ludzko�ci czy poszczeg�lnych spo�ecze�stw. Gdy �r�de� jest wiele, jako granice mi�dzy epokami zazwyczaj przyjmuje si� daty wydarze� uznanych za prze�omowe. Kandydat�w do miana prze�omu mo�e by� zreszt� wielu, st�d np. koniec �redniowiecza wyznacza dla jednych zdobycie Konstantynopola przez Turk�w (1453 r.), dla innych wydanie drukiem Biblii przez Gutenberga (1456 r.), odkrycie Ameryki przez Kolumba (1492 r.) czy wyst�pienie Lutra (1517 r.). Jeszcze bardziej rozstrzelone s� propozycje daty ko�cz�cej omawian� tu epok� cywilizacji klasycznej: od 395 r. po Chr. (podzia� Cesarstwa Rzymskiego) przez 476 r. po Chr. (upadek Cesarstwa Zachodnio- rzymskiego) do 641 r. po Chr. (ostateczna utrata przez Cesarstwo Wschodnie Syrii, Palestyny i Egiptu na rzecz Arab�w). Przyj�ta w tym podr�czniku �wiadomie nieprecyzyjna data ok. 600 r. po Chr. wy- znacza w przybli�eniu czas ostatecznego zaniku antycznego miasta - �rodowiska spo�ecznego w�a�ciwego dla grecko-rzymskiej cywilizacji. Dat� pocz�tkow� epoki mo�na wi�za� z tym samym kryterium, bowiem, �e miasto greckie powsta�o nied�ugo przed 800 r. prze (�nied�ugo" mo�e, co prawda, w tym wypadku oznacza� 100 lat i ^ Tym wszak�e, co g��wnie sprawi�o przyj�cie tej w�a�nie pocz, daty cywilizacji klasycznej, jest stan bazy �r�d�owej, kt�r� dyspoi Grecy, jako chyba jedyny lud w dziejach, dwa razy nauczyli si� i pisa�. Pierwszy raz dokonali tego najp�niej w XVI w. prz< W XII w. przed Chr. zatracili jednak t� umiej�tno��, by po l. latach posi��� j� na nowo. Poniewa� za� za ka�dym razem nauc byli inni, inne by�y r�wnie� oba pisma. Teksty zapisane wcze�niejszym pis: niestety wy��cznie wykazy i listy miot�w, zwierz�t i ludzi. Tak wi^ Grecy po raz pierwszy poznali pisi wie 1000 lat przed przyj�t� tu d rodzin cywilizacji klasycznej, to dopiero na pocz�tku VIII w. przi zaczynaj� m�wi� do nas bezpo�n tekstami literackimi z epoki, oraz nio - wzmiankami u pisarzy z czasi niej szych. Nie jest dzie�em prz zbie�no�� w czasie najstarszej znal Najstarszy znany nam napis w alfabecie greckim (ok. 800 r. przed Chr.), umiesz- czony na naczyniu znalezionym w grobie niedaleko Rzymu. rocznej w dziejach Grecji (pierwsza zanotowana olimpiada v przed Chr.), powstania najstarszych zachowanych dzie� literatui kiej (poematy Homera z po�owy VIII w. przed Chr.), pocz�tk�w kiej Kolonizacji (pierwszego znacz�cego procesu dziejowego. rym zachowa�y si� stosunkowo obfite i wiarygodne info rozpocz�tego ok. 775-750 r. przed Chr.) oraz powstania najst znanych zabytk�w pisma greckiego (pierwsza po�owa VIII v Chr.). Po prostu istniej�ce do dzisiaj pismo greckie, pierwsze alfabetyczne pismo ludzko�ci (zob. s. 21, 227), powsta�o nied�ugi tem, najprawdopodobniej w drugiej po�owie IX w. przed Chr. �wiat �r�dziemnomorski W trakcie kilkunastu wiek�w swego istnienia cywilizacja kl (grecka, potem grecko-rzymska) rozwija�a si� zasadniczo w wielkim regionie Starego �wiata - basenie Morza �r�dziemn wyj�cie poza ten obszar w czasach Aleksandra Macedo�skiego (pano- wa� 336-323 przed Chr.), kt�rego podboje si�gn�y po Indus i Syr- -dari�, okaza�o si� kr�tkotrwa�e. Ju� bowiem w II w. przed Chr. obszary na wsch�d od Eufratu zosta�y dla cywilizacji klasycznej bezpowrotnie stracone. Niepor�wnanie trwalsze i historycznie donio�lejsze by�y skutki rozszerzenia rzymskiego panowania na obszary zachodniej i �rodko- wej Europy (po Ren i Dunaj). Podb�j ten (58 przed Chr. - 14 po Chr.) A Basen Morza �r�dzien nego i najdalszy zasi�i cywilizacji klasycznej. > Kt�re wielkie regic geograficzno-kulti we dzisiejszego �wiata obejmowa cywilizacja klasycz w czasach swego najwi�kszego zasil > Kt�re dzisiejsze pa�stwa le�� w obr�bie imperii Aleksandra Macei skiego, a kt�re Cesarstwa Rzyms go? ^ Dlaczego cywilizc grecko-rzymsk� nazywamy tak�e �r�dziemnomors > Kt�re imperium bardziej zastugiv na miano �r�dzif nomorskiego - stworzone przez Aleksandra czy rzymskie? Uzasa odpowied�. na trwa�e zaszczepi� cywilizacj� grecko-rzymsk� w g��bi kont^ przes�dzaj�c o jego przysz�ym rozwoju a� po nasze czasy. W a? geograficznym �wiat cywilizacji klasycznej (przynajmniej w je niej, grecko-rzymskiej fazie) rozci�ga� si� wi�c, �ci�le rzecz bi� dwa regiony - basen Morza �r�dziemnego oraz Europ� Za( i �rodkow�. Wk�ad drugiego z nich w rozw�j tej�e cywilizac; niebagatelny, ograniczy� si� wszak�e do kultury materialnej. P C] nym, ekonomicznym i kulturowym centrum �wiata klasycznego pozo- sta� do ko�ca jego istnienia basen �r�dziemnomorski. W szerszym, geograficznym znaczeniu region ten obejmuje wszystkie kraje le��ce nad Morzem �r�dziemnym: Afryk� na p�noc od Sahary, od Maroka do Egiptu; Azj� Mniejsz� i Bliski Wsch�d (zob. s. 19) a� do Eufratu i Pustyni Syryjskiej; Europ� na po�udnie od Rodop�w, G�r Dynarskich, Alp, Sewenn�w i Pirenej�w. W znaczeniu �ci�lejszym, �rodowiskowym, region �w ogranicza si� do obszar�w, na kt�rych panuje klimat �r�dziemnomorski. Charakteryzuj� go stosunkowo cie- p�e, deszczowe zimy oraz lata wprawdzie suche i gor�ce, ale �agodzo- ne wp�ywem morza, dzi�ki czemu upa�y tylko wyj�tkowo przekraczaj� 40�C i trwaj� nie d�u�ej ni� 2-3 miesi�ce. Klimat ten, optymalny dla cz�owieka i wyj�tkowo sprzyjaj�cy �wiatu ro�linnemu, wyst�puje tylko w cz�ci basenu �r�dziemnomorskiego, g��wnie na wybrze�ach. Cen- tralne wy�yny P�wyspu Iberyjskiego i Azji Mniejszej, wybrze�e Libii (z wyj�tkiem Cyrenajki), wn�trze Syrii i Palestyny s� - mimo geogra- ficznej blisko�ci - krainami o ostrzejszym i bardziej suchym klimacie oraz odmiennej szacie ro�linnej. Kolebk� i naturalnym �rodowiskiem cywilizacji klasycznej by� basen Morza �r�dziemnego w w�szym, �rodowiskowym znaczeniu. Samo Morze �r�dziemne by�o dla �wiata cywilizacji klasycznej przede wszystkim najwa�niejszym szlakiem komunikacyjnym, ogromnie u�a- twiaj�cym kontakty mi�dzy r�nymi krainami i sprawiaj�cym, �e stop- niowo sta�y si� one jedno�ci� kulturaln� i polityczn� (nie bez kozery Rzymianie m�wili o Mar� Nostrum - Naszym Morzu). Natomiast jego rola jako �r�d�a po�ywienia by�a - z uwagi na ubogie zarybienie - niewielka (z wyj�tkiem okolic, gdzie w okresie tar�a tworzy�y si� �awi- ce tu�czyk�w). W czasach cywilizacji klasycznej klimat by� nieco ch�odniejszy i wil- gotniejszy ni� dzi�. Lekkie ocieplenie, po��czone z nieznacznym spad- kiem wilgotno�ci, rozpocz�o si� w III w. po Chr. i trwa�o do XII w. Wahania te prawie nie mia�y znaczenia tam, gdzie panowa� klimat �r�dziemnomorski. Natomiast na pozosta�ych obszarach basenu Morza �r�dziemnego lekki wzrost lub spadek rocznych temperatur i opad�w wywo�ywa� du�e zmiany w �rodowisku, silnie wp�ywaj�ce na sposoby gospodarowania cz�owieka. "\ Kr�gi / cywilizacyjne l � Bliskowschodnie korzenie cywilizacji klasycznej 1. Gdzie i w jakich warunkach przyrodniczo-geograficznych powsta starsze cywilizacje �wiata? 2. Jakie pa�stwa istnia�y w staro�ytno�ci na obszarze Bliskiego Ws' oraz w Dolinie Nilu? Jak by�a w nich zorganizowana w�adza pa�stv Czym charakteryzowa�y si� systemy religijne najstarszych cywilizac 3. Jak� rol� w powstaniu i funkcjonowaniu pierwszych cywilizacji 01 to pismo? Mezopotamia - kolebka cywilizacji Cywilizacja klasyczna nie by�a tworem ca�kowicie samodzie W ci�gu ostatnich 200 lat rozw�j nauk historycznych u�wiadomi �e korzenie kultury duchowej Grek�w i Rzymian, a zatem i r tkwi� na Bliskim Wschodzie (po�udniowo-zachodnia Azja w� z Iranem, zazwyczaj z wy��czeniem Azji Mniejszej), a dok w kolebce cywilizacji - Mezopotamii. Pos�uguj�ca si� pismem cywilizacja oraz spo�ecze�stwo typu mi go narodzi�y si� na r�wninie Dolnej Mezopotamii. Ujarzmieni dolnego Eufratu i Tygrysu, poczynaj�c od pocz�tku VI tysi�clecie Chr., przynios�o olbrzymie zwi�kszenie plon�w, a co za tym idzie, liczby ludno�ci na skal� niespotykan� wcze�niej w dziejach. Oko�o 3500 lat przed Chr. w Dolnej Mezopotamii zacz�y powstawa� prawdziwe miasta, charakteryzuj�ce si� wyra�nie zarysowan� struktu- r� spo�eczn� i pa�stwow� oraz monumentaln� architektur�. Liczba ich ludno�ci si�ga�a kilkudziesi�ciu tysi�cy. Co r�wnie wa�ne, istnia�o ju� pismo, chocia� jeszcze bardzo niedoskona�e, s�u��ce przede wszyst- kim do prowadzenia wykaz�w i rachunk�w. Oko�o 3000 lat przed Chr. cywilizacja miejska obj�a ca�y ten region. Urbanizacji towarzyszy�o przeobra�a- nie si� pisma, kt�re sta�o si� systemem umo�liwia- j�cym zapis ka�dej my�li i ka�dej wypowiedzi. Ludzko�� wkroczy�a w epok� historyczn�. Poniewa� jedynym bogactwem naturalnym Dolnej Mezopotamii by�a �yzna ziemia (wszystko inne, nawet kamienie do �aren, trzeba by�o sprowadza� z s�siednich krain), jej mieszka�cy od najdawniej- szych czas�w pozostawali w intensywnych stosun- kach handlowych i politycznych ze �wiatem ze- wn�trznym. W wyniku tych kontakt�w kultura miejska i znajomo�� pisma zosta�y zaszczepione nad g�rnym biegiem Eufratu i Tygrysu (G�rna Me- zopotamia i Asyria), a tak�e w Azji Mniejszej, Syrii i Iranie. W pe�ni rozwini�te pismo mezopotamskie, tzw. klinowe. Tabliczka z ok. 1800 r. przed Chr., na kt�rej zapisano do�wiadczalnie twierdzenie Pitagorasa. Pod wp�ywem mezopotamskim powsta�y te� od- r�bne cywilizacje: egipska (ok. 3000 r. przed Chr.), Doliny Indusu (ok. 2500 r. przed Chr.) oraz cywi- lizacje regionu Morza Egejskiego - minojska i my- ke�ska (ok. 2000 r. przed Chr.). Z wyj�tkiem cywi- lizacji Doliny Indusu, kt�ra zanik�a z nieznanych przyczyn ok. 1800 r. przed Chr., stworzy�y one pierwszy w dziejach kr�g cywilizacyjny. Spo�ecze�stwo typu miejskiego i cywilizacja pos�uguj�ca si� pismem by�y najwi�kszymi darami Mezopotamii dla �wiata. Miasto i pismo by�y jednocze�nie drogami, kt�rymi dociera�y do innych kraj�w i lu- d�w Bliskiego Wschodu i basenu Morza �r�dziemnego umiej�tno�ci techniczne, administracyjne i ekonomiczne oraz wiedza, koncepcje re- ligijne i inne zdobycze duchowe krainy b�d�cej przez co najmniej 2500 lat nie tylko kolebk�, ale i centrum cywilizacji. Osi�gni�cia te sta�y si� do tego stopnia nieod��cznymi elementami cywilizacji miasta i pisma, �e wiele z nich zatraci�o sw�j specyficznie mezopotamski charakter i funkcjonowa�o jako nieod��czna cz�� tradycji wszystk kt�rzy przyj�li ten typ cywilizacji. Wida� to na przyk�adzie dw lud�w staro�ytnych, kt�rych spu�cizna duchowa dochowa�a si� do szych czas�w, Grek�w i �yd�w, powtarzaj�cych stare legendy mez< tamskie w swoich podaniach i mitach o pokoleniach bog�w, stwc niu cz�owieka, potopie, narodzinach Moj�esza, pracach Heraklese Jak wiele matematyka i astronomia grecka zawdzi�cza�y tw�rcom pi szej cywilizacji, �wiadczy cho�by fakt, �e do dzisiaj, mierz�c i warto�ci k�towe, pos�ugujemy si� mezopotamskim systemem s dziesi�tnym: sekundami, minutami, stopniami. Fenicjanie - ��cznicy mi�dzy Bliskim Wschodem a �wiatem �r�dziemnomorskim Jedno�ci kulturowej pierwszego kr�gu cywilizacyjnego po�o�y� inwazja Lud�w Morza (zlepku plemion europejskich i ma�oa; kich, kt�re ok. 1200 r. przed Chr. zala�y wschodnie wybrze�a �r�dziemnego). Pozwoli�o to na utwierdzenie si� w�r�d mieszk Syrii pisma opartego na zasadzie alfabetycznej, zgodnie z kt�r� mu d�wi�kowi odpowiada jeden znak (wcze�niej na przesz jej upowszechnieniu sta� olbrzymi presti� pisma mezopotam' Pismo alfabetyczne, wprowadzone przez mieszka�c�w blisko\ niego wybrze�a Morza �r�dziemnego, zwanych przez Grek�w cjanami, by�o z�o�one tylko z 22 znak�w (�wczesne pismo r tamskie, jako sylabiczne, mia�o ich ok. 600). U�atwi�o to nie� nauk� czytania i pisania, dot�d zastrze�on� dla nielicznych mieli czas i �rodki na wieloletnie kszta�cenie si�. Sprawi�o te typ pisma rozprzestrzeni� si� w ca�ym niemal �wiecie cywiliz' Mi�dzy licznymi zapo�yczeniami ze Wschodu tym, kt�re wp�yn�o na kszta�t greckiej cywilizacji, by� �w oryginalny w fenicki - pismo alfabetyczne. Ze wzgl�du na po�o�enie geograficzne Grecy weszli w konta! lizacj� mezopotamsk� w�a�nie za po�rednictwem Fenicjan, naprawd� �r�dziemnomorskiego ludu Bliskiego Wschodu. F wykorzystuj�c obfito�� drewna z Libanu i stare tradycje bu< k�w, stali si� ludem najodwa�niejszych i najbardziej przedsit �eglarzy i kupc�w staro�ytno�ci. Ju� na prze�omie II i I przed Chr. ich statki p�ywa�y po ca�ym Morzu �r�dziemny brze�ach Hiszpanii, Sycylii, Sardynii i Afryki powsta�a s fenickich, w tym najwa�niejsza z nich - Kartagina (za�o�ona w 814 r. przed Chr.). Najwi�kszym wyczynem �eglarskim Fenicjan by�o op�y- ni�cie Afryki ok. 600 r. przed Chr. (zob. mapa na s. 42). Egipt Grecy, i s�usznie, sami przyznawali si� do cywilizacyjnego d�ugu, jaki zaci�gn�li u Fenicjan. Za kolebk� wszelkiej kultury, z w�asn� w��cz- nie, uwa�ali natomiast b��dnie Egipt. W rzeczywisto�ci cywilizacja Pierwsze cywilizacje. ^ Wska� na mapie Doln� i G( Mezopotami�, Syri�, Egipt, Asyri�, Fenicj�, Azj� Mniejs Kret�. ^ Pos�uguj�c si� map� i atla" geograficznym, wska� nat ne granice Mezopotamii. 1>- Najbardziej cenionym min tem w czasach pierwszyci' cywilizacji byt ciemnoniefc lapis lazuli (lazuryt) - karr p�szlachetny, u�ywany w zdobnictwie i do wyro' niebieskiej farby. Znajd� na mapie miejsce jego w bywania. Prze�led� drogi kt�rymi dociera� do Dolr Mezopotamii. tego kraju - od jej powstania ok. 3000 lat przed Chr. do podb Aleksandra Macedo�skiego w 332 r. przed Chr. - w minimali niu wp�ywa�a na inne obszary. Przez wi�ksz� cz�� dziej� jego relacje ze �wiatem zewn�trznym ogranicza�y si� do t z miastem Byblos w p�niejszej Fenicji, kt�re zaopatrywa Nilu w drewno z g�r Libanu, a w zamian rozprowadza�o r wyroby egipskie, zw�aszcza papirus, podstawowy materia� staro�ytno�ci. Od nazwy Byblos pochodzi grecka nazwa zwc su (�wczesnej ksi��ki) - biblion, st�d �Biblia" (�Ksi�gi") i �t: Ostateczny kres izolacji Egiptu po�o�y� kr�tkotrwa�y podb�j asyryjski (671-ok. 660 przed Chr., zob. ni�ej). Odt�d losy tego kraju zwi�za�y si� �ci�le z histori� powszechn�. W tym czasie istotn� rol� w dziejach pa�stwa egipskiego zacz�li odgrywa� Grecy, zw�aszcza najemnicy, kt�rzy do podboju Egiptu przez Pers�w (525 r. przed Chr., zob. s. 25) stanowili trzon armii faraon�w. W tym pierwszym okresie masowej obec- no�ci Grek�w w Egipcie ukszta�towa� si� ich obraz tego kraju. Piramidy, Sfinks, mumie, kult zwierz�t, wizerunki b�stw (w zwierz�cej postaci lub ze zwierz�c� g�ow�), wylewy Nilu (sprawiaj�ce, �e przez kilka miesi�cy w roku wi�kszo�� kraju i u^ L AIA w. przed (-nr. ' - Y J znajdowa�a si� pod wod�) - wszystko to fascynowa�o sw� egzotyk� i pozorn� niezmienno�ci�. W kontaktach z Egipcjanami Grecy mieli wci�� �wiadomo�� swej cywilizacyjnej m�o- do�ci. Uznali wi�c Egipt za kolebk� cywilizacji i tak skutecznie narzu- cili to przekonanie swym nast�pcom, �e dopiero w XIX w. badacze u�wiadomili sobie, �e by�a ni� Mezopotamia. Mit Egiptu - krainy cud�w i pradawnej m�dro�ci - odegra� wielk� rol� w intelektualnych i artystycznych dziejach grecko-rzymskiego �wiata. ^fc- �wiat w czasach cywilizacji klasycznej - Pocz�tek epoki imperi�w - Asyria i Persja W czasie, gdy kszta�towa�a si� klasyczna cywilizacja grecka, w po�o- wie VIII w. przed Chr., Asyria, pa�stwo w p�nocno-wschodniej Me- zopotamii, mi�dzy Tygrysem a g�rami Zagros, zdoby�o pozycj� pierw- szej pot�gi Bliskiego Wschodu i w ci�gu 100 lat podbi�o Mezopotami�, Syri� i Palestyn�, du�� cz�� Azji Mniejszej, zachodnie partie Iranu, a chwilowo nawet Egipt (zob. mapa na s. 26-27). Podboje te zapocz�t- kowa�y epok� imperi�w (�ac. imperium - �w�adza najwy�sza", zob. s. 134) - wielkich mocarstw dominuj�cych w swoich cz�ciach Od powstania imperium asyryjskiego mo�emy m�wi� o histc wszechnej. Mezopotamia, Azja Mniejsza, Iran, Egipt, a nawet i dot�d rozwijaj�ce si� w politycznej izolacji, wesz�y ze sob� w k Pod koniec VII w. przed Chr. Asyria upad�a pod ciosami koali bilo�czyk�w z Dolnej Mezopotamii, Med�w z p�nocno-zacho Iranu oraz Scyt�w - nomad�w (koczownik�w) ze stepu euroe kiego. Chwiejn� r�wnowag� mi�dzy mocarstwami, kt�ra wytv si� po upadku Asyrii, zburzy� jeden cz�owiek - Cyrus Wielki, imperium perskiego. Za jego rz�d�w (559-529 przed Chr.) op �o ono olbrzymie obszary Azji, od Morza Egejskiego i Kauk Jezioro Aralskie i Syr-dari�, a wkr�tce po �mierci Cyrusa r Egipt (525 r. przed Chr.). Imperium �wiatowe, obejmuj�ce ws dotychczasowe centra cywilizacji, sta�o si� faktem. Wielkie his ne pa�stwa sta�y si� perskimi prowincjami, satrapiami, zarz�d przez kr�lewskich namiestnik�w, satrap�w (pers. khszatrapan - nik w�adzy"). Przed ludami mieszkaj�cymi na obrze�ach im{ a zw�aszcza przed Grekami, pojawi� si� dylemat przes�aniaj�cy w inne: ugi�� si� przed wielkim kr�lem (jak tradycyjnie okre�lani c�w perskich w staro�ytno�ci) czy broni� swej niezale�no�ci? Cywilizacja perska Zwyci�ska walka z najazdem perskim w latach 490-479 prz< (zob. s. 44) pozwoli�a Grekom rozwija� bez przeszk�d ich u cywilizacj�, a w ko�cu przej�� do kontrataku. W latach 334-32 Chr. podboje Aleksandra Macedo�skiego otworzy�y przed nil Wsch�d. Ekspansja cywilizacji greckiej doprowadzi�a na d�u�s; do zaniku dw�ch najstarszych cywilizacji �wiata - mezopot; i egipskiej. Opar�a si� jej natomiast m�oda cywilizacja perska, tuj�ca si� za panowania Cyrusa Wielkiego i jego nast�pc�w z t Achajmenid�w (559-327 przed Chr.). Kultura materialna tej C) cji �ci�le nawi�zywa�a do tradycji Mezopotamii. Wyr�nia� j miast j�zyk oraz to, �e jej nosiciele - ira�ska i iranizuj�ca si� kracja wielkich w�a�cicieli ziemskich - mieszkali nie w miast; we w�asnych posiad�o�ciach. Sprawia�o to, �e ich styl bycia by� tralnie r�ny od �ycia elit innych cywilizacji. Podb�j Aleksandra Macedo�skiego by� dla Pers�w nie tylko katastrof� polityczn�, ale i �miertelnym zagro�eniem cywilizacji - kt�r� tworzyli podczas 200 lat panowania nad Bliskim i �rodkowym Wschodem - ze strony tryumfuj�cej cywilizacji greckiej. Z obu tych kl�sk Persowie wyszli zwyci�sko. Pa�stwo wielkiego kr�la upad�o, ale jego tradycje przetrwa�y w�r�d perskiej arystokracji, kt�ra na poziomie lokalnym utrzyma�a si� przy w�adzy wsz�dzie tam, gdzie zdobywcy nie zdo�ali utwierdzi� miasta typu greckiego: we wn�trzu Azji Mniejszej, Arme- nii i prawie ca�ym Iranie. Pierwsze imperia. ^- Wska� i nazwij kt�re wesz�y v imperium asyn go. > Czy kt�ra� - i � tualnie kt�ra - �wiata greckiei znalaz�a si� w imperium asyr go? (Por�wnaj z mapami na s. > Kt�re obszary greckiego znal w obr�bie imp perskiego? (Pc z mapami na s >� Zmierz na ma; (w przybli�eni d�ugo�� �dr�g kr�lewskiej", ]: dz�cej ze stoi i imperium per' Suzy, do Sards o�rodka w�ad; perskiej w Azj szej. Zak�adaj; (optymistyczn �e go�cy prze dziennie �redr 100 km, po iii do Suzy docie wiadomo�� z Nast�pcy Macedo�czyk�w. Partowie, ira�skoj�zyczni koczom stepu aralskiego. kt�rzy w II w. przed Chr. zaj�li Iran i Mezo cho� d�ugo pozostawali gorliwymi protektorami cywilizacji czuli si� Ira�czykami. Zdo�ali oni doj�� do porozumienia arystokracj� lokaln�, tworz�c pa�stwo o niemal feudalnej s (centrum rz�dzone przez nowego wielkiego kr�la, okolone pr zale�nymi pa�stwami lennymi, kt�rych jedyn� praktyczna no�ci� by�o wspomaganie w�adcy na polu walki). W pa�stwi zyk i kultura grecka stopniowo s�ab�y, by w I w. po Chr. Iran za Part�w i drugie imperium perskie. Pot�ga Rzymu sprawi�a, �e pa�- stwo partyjskie i drugie imperium perskie obj�ty tylko niewielk� cz�� Bliskiego Wschodu. fr Por�wnaj zasi�g pa�stwa perskiego za Achajmenid�w oraz za Part�w i Sasanid�w. �� Jaka cz�� obszar�w pierwszych cywilizacji znalaz�a si� pod w�adz� drugiego imperium perskiego? ^ Za pomoc� aktualnej mapy politycznej ustal, jakie kraje le�� dzi� na obszarach cywilizacji perskiej. perska moneta z wyobra�eniem o�tarza ognia, symbolu Ahuramazdy (rewers). Na awersie wizerunek za�o- �yciela drugiego imperium perskiego, Ardaszira (panowa� 224-243). zupe�nie, r�wnie� dlatego, �e z biegiem czasu kojarzy�y si� ci niej z najwi�kszym wrogiem Part�w - Rzymianami. �wiac odrzuceniu cywilizacji greckiej towarzyszy�o ostateczne wyksz si� konkurencyjnej cywilizacji perskiej, nawi�zuj�cej do tradycj szego imperium perskiego, maj�cej zdecydowanie odr�bna i kultur� materialn�. Cywilizacji tej, obok tradycji imperium perskiego, coraz siln spoiwa dostarcza� mazdaizm, religia wyznawana przez wie�k ��w i stopniowo rozszerzaj�ca si� w�r�d ira�skiej arystokracji. jej tw�rcy, proroka Zoroastra (pers. Zarathustra; wedle tradyc prze�omie VII i VI w. przed Chr., ale w rzeczywisto�ci zapewn nie wcze�niej), �wiat przenikaj� dwie si�y: Dobro albo Prawd; Boga-Stw�rcy, Ahuramazdy (pers. ahura - �b�g" i rn.az.da - � st�d �mazdaizm"), oraz Z�o albo K�amstwo, uosobione prze Mainju (Arymana), Ducha Zniszczenia. Ka�dy cz�owiek musi dzie� si� za jedn� z nich: tych, kt�rzy wybrali Prawd�, Ahu obdarzy szcz�ciem w za�wiatach; tych, kt�rzy poszli za K�ai czekaj� wieczne m�ki. Cywilizacja ta osi�gn�a apogeum w czasa giego imperium perskiego dynastii S�; (226-642 po Chr. R�wnie� po podbo skim wykaza�a wielk� �ywotno��, d< j�� g��wnych, z wyj�tkiem religii, t�w kulturowych muzu�ma�skiej cy Bliskiego Wschodu, Azji �rodkowe Wielki kr�l jako my�liwy. Poz�acany sreb z czas�w drugiego imperium perskiego. nie, na r�wni z wojn�, by�o g��wnym Ze w�adc�w perskich. Mazdaizm wprawdzie uleg� chrze�cija�stwu, a zw�aszcza islamowi (dzi� wyznaj� go nieliczne spo�eczno�ci w Iranie i Indiach), ale koncepcje takie, jak wolna wola cz�owieka oraz po�miertna nagroda lub kara w zale�no�ci od prowadzonego �ycia, zosta�y przej�te przez judaizm, od kt�rego przesz�y do chrze�cija�stwa i islamu. Dualizm mazdaizmu - uznanie Dobra i Z�a za dwie r�wnowa�ne si�y (tac. dualis - �po- dw�jny") - wp�yn�� te� decyduj�co na koncepcj� szatana. Diabe� (gr. diabolos) znaczy �k�amca", co by�o epitetem Arymana. Cywilizacja celtycka (late�ska) Druga cywilizacja, kt�ra wykszta�ci�a si� na pograniczu �wiata grec- ko-rzymskiego i pod jego wyra�nym wp�ywem, powsta�a w Europie �rodkowej i Zachodniej. Pierwszym po�rednim zapo�yczeniem mieszka�c�w tych obszar�w od Grek�w by�a znajomo�� �elaza, kt�ra przedosta�a si� za Alpy ju� w VIII w. przed Chr. Pierwsza tamtejsza kultura, kt�ra w pe�ni wyko- rzysta�a mo�liwo�ci i dost�pno�� nowego metalu, powsta�a w po�owie V w. przed Chr. w Europie �rodkowej, mi�dzy dzisiejszymi Czechami i Austri� a wschodni� Francj�. Kultura ta, zwana late�ska od miejsco- wo�ci La Tene w Szwajcarii, by�a dzie�em ludu znanego Grekom jako Celtowie (Keltowie), Rzymianom za� jako Galowie. Mistrzostwo ko=- wali late�skich (zob. s. 77) objawi�o si� najwcze�niej w produkcji zna- komitej broni, w kt�r� wyposa�one dru�yny galijskie ruszy�y na pod- b�j Europy. Ekspansja Celt�w rozpocz�a si� w drugiej po�owie V w. przed Chr. i trwa�a ok. 200 lat. Do ko�ca III w. przed Chr. zach�d i �rodek kontynentu, od Brytanii po dzisiejsze W�gry i Nizin� Pada�sk�, zna- laz�y si� w ich w�adaniu. Rozleg�e enklawy celtyckie istnia�y na Ba�kanach, w Hiszpanii, Azji Mniejszej, a tak�e w dzisiejszej Polsce (Kotlina Krakowska, okolice �l�y, by� mo�e Kujawy). Kultura la- te�ska szerzy�a si� wszak�e nie tylko drog� podboj�w; przejmowa�y j� w mniejszym lub wi�kszym stopniu inne ludy europejskie: rodzi- mi mieszka�cy Wysp Brytyjskich; Germanowie, zamieszkuj�cy Skan- dynawi� oraz dzisiejsze p�nocne Niemcy i Polsk�; a tak�e ich wschod- ni s�siedzi z dzisiejszych obszar�w Bia�orusi i p�nocnej Ukrainy. Proces ten, kt�ry wprowadzi� ca�y kontynent w epok� �elaza, nazy- wamy latenizacj� Europy. i Swat w �asvczne- Celtowie i latenizacj� Europy. ^ Okre�l, u�ywaj�c dzisiejszych termin�w geograficzno-politycznyc znajdowa�y si� pierwotne siedziby Celt�w oraz jaki byt najdalszy ich ekspansji. Jeszcze przed powstaniem kultury late�skiej Galowie z dzi� Niemiec i Francji dostali si� pod wp�yw cywilizacji greckii kontaktom z greck� koloni� Massali� (Marsylia, zob. s. 44). L na ekspansja ku Italii i Grecji (zob. s. 178) zintensyfikowa�; takty i przyczyni�a si� do powstania w II w. przed Chr. na ce; obszarze kultury late�skiej (dzisiejsza Francja, po�udniowe : we Niemcy, Czechy i Austria) drugiej, obok �r�dziemnoi cywilizacji Europy. Powsta�y tam prawdziwe miasta: wie�k ska ludno�ci b�d�ce centrami w�adzy politycznej, siedziban kracji, o�rodkami rzemios�a i handlu. Ich mieszka�cy p< nie pos�ugiwali si� pismem, g��wnie greckim, posiadali �pi; wa, znali pieni�dz z�oty i srebrny (�mennica" celtycka ist w Krakowie). Przekr�j tzw. muru galijskiego, otaczaj�cego miasta celtyckie, odtworzony na podstawie szczeg�owego opisu Cezara (zob. s. 55). (g��wnie na Islandii). Tym, co przetrwa�o, i to praktycznie do n czas�w, by�a materialna kultura Gal�w, a dok�adnie techniki c metali i drewna oraz stworzony przez nich zestaw narz�dzi roli i rzemie�lniczych (zob. s. 76-77). * ^! * Cywilizacje klasyczna, perska i - do czasu - late�ska tworzy�y staro�ytny kr�g cywilizacyjny Europy i �wiata �r�dziemnomo oraz zachodniej Azji po granice Indii. Organizmy polityczne teg( oraz zamieszkuj�ca je ludno�� wiedzia�y o sobie nawzajem, hai �y i wojowa�y ze sob�. Posiada�y te� j�zyk pozwalaj�cy poro�u si� nad Renem, Tybrem, Nilem, Tygrysem i Amu-dari� - grek ten mia� znale�� kontynuacj� w �redniowieczu i epoce nov jako wsp�istnienie cywilizacji chrze�cija�skiej, w jej warial chodnim i wschodnim, oraz muzu�ma�skiej. W I w. przed Chr. stan posiadania Celt�w w Europie zacz�� si� kurczy� wskutek ekspansji barbarzy�skich s�siad�w, zw�aszcza German�w. Pos�u�y�o to Rzymia- nom za pretekst do interwencji w zachodniej cz�ci �wiata celtyckiego. Mi�dzy 58 r. przed Chr. a 14 r. po Chr. �wiat cywilizacji late�skiej zosta� podbity przez Rzymian (zob. s. 191), z wyj�tkiem jego cz�ci na p�noc od Dunaju i wsch�d od Renu, kt�ra pad�a �upem German�w. Wskutek podboju rzymskiego, romanizacji, a tak�e chrystianizacji, kultura duchowa cywilizacji celtyckiej przepad�a niemal ca�kowicie. O jej bogactwie �wiad- cz� g��wnie wzmianki pisarzy antycznych o druidach (kap�anach, filozofach i nauczycielach) oraz kalendarz galijski, najdoskonalszy ze znanych kalendarzy ksi�y- cowe-s�onecznych, �wiadectwo systematycznej obser- wacji nieba i umiej�tno�ci konstruowania modeli ma- tematycznych. Pewne elementy kultury celtyckiej przechowa�a te� tradycja obcych lud�w, kt�re przez wieki pozostawa�y pod jej wp�ywem: Irlandczyk�w i niekt�rych izolowanych spo�eczno�ci germa�skich Ceremonialna tarcza celtyc- ka z poz�acanego br�zu (wy�owiona z Tamizy), l w. przed Chr. � /nne kr�gi cywilizacyjne Opr�cz wy�ej wymienionych, w Starym �wiecie powsta�y jesz< wielkie cywilizacje: indyjska i chi�ska. Istniej�ca do dzi� cy^ indyjska powsta�a w pierwszej po�owie I tysi�clecia przed Ch nym dorzeczu Gangesu, sk�d do prze�omu er rozprzestrzeni� ca�y subkontynent indyjski. Jej dalsza ekspansja terytorialna w leciu po Chr. si�gn�a do Indochin i Indonezji. Cywilizacja narodzi�a si� ok. 1800 r. przed Chr. nad �rodkowym biegie ��tej i w ci�gu dw�ch tysi�cleci obj�a Chiny w�a�ciwe oraz c p�nocny Wietnam i Kore�, z kt�rej w po�owie I tysi�clecia przedosta�a si� do Japonii. Cywilizacje Nowego �wiata - � ameryka�ska (mezoameryka�ska) w dzisiejszym Meksyku i G oraz andyjska na dzisiejszych obszarach Peru, Boliwii i Ek' zacz�y kszta�towa� si� pod koniec II tysi�clecia przed Chr. Spo�r�d tych cywilizacji tylko indyjska pozostawa�a przez pe' w politycznych kontaktach z Persami i Grekami, potem za� v nych stosunkach handlowych z Rzymianami. Relacje te w st �ci wp�yn�y w minimalnym stopniu na cywilizacj� grecko Jeszcze mniej istotne by�y kontakty �wiata �r�dziemnon z kr�giem cywilizacji chi�skiej - Zach�d zna� Chiny wy��c kraj jedwabiu. O Nowym �wiecie nie wiedzia� w Europie i J. Grecja przed Grecj� Cywilizacja minojska Pierwsza cywilizacja �wiata egejskiego - zwana minojsk� od mitycz- nego kr�la Minosa - powsta�a na Krecie ok 2000 lat przed Chr Mimo wyra�nych wp�yw�w mezopotamskich i egipskich by�a tworem orygi nalnym Opiera�a si� na specyficznym �r�dziemnomorskim rolnictwie (zob s 67), by�a etnicznie odr�bna (pos�ugiwa�a si� nieznanym nam j�zykiem), posiada�a w�asny system pisma Ukszta�towa�a si� wok� kilku pa�ac�w, z kt�rych najwi�kszy powsta� w Knossos By�y one jednocze�nie o�rodkami w�adzy i rezydencjami kr�l�w, a tak�e miej- scami magazynowania i rozdzielania produkt�w rolnych i surowc�w oraz wytwarzania wyrob�w rzemie�lniczych Minojskiego pisma syla- bicznego (tzw pismo linearne A) nie da si� odczyta�, poniewa� j�zyk kretenski jest dla nas niezrozumia�y Cywilizacja myke�ska Cywilizacj� minojsk� przej�li przodkowie Grek�w, kt�rzy na pocz�tku II tysi�clecia przed Chr zaj�li Grecj� kontynentaln� Cywilizacj� ich nazywamy myke�ska od Myken, miejscowo�ci na Peloponezie, legen- darnej siedziby potomk�w Tantala, najs�awniejszego rodu mitologu greckiej Cywilizacja myke�ska powsta�a najp�niej w XVI w przed Chr z tego czasu pochodzi bowiem najstarszy zabytek pisma linear- nego B, wariantu pisma linearnego A przystosowanego do wczesnej formy greki Pisma cywilizacji minoJskiej i myken sklej z lewej - tabliczka z pismem linearnym A, powy�ej - tabliczka z pismem linearnym B Cywilizacje minojska i myke�ska. > Por�wnaj powy�sz� map� z map� na s. 41. Jaki byt zasi�g cywilizacji minojskiej, a jaki myke�skiej w por�wnaniu z obszarem staro�ytnej Grecji w�a�ciwej. *^ Czy pod wzgl�dem terytorialnym cywilizacja myke�ska by�a spadkobier- czyni� minojskiej? Zwrotnym momentem w dziejach obu cywilizacji - minojskiej i my- ke�skiej - by� kataklizm, kt�ry ok. 1450 r. przed Chr. obr�ci� w gruzy wszystkie pa�ace i miasta Krety. Katastrofa ta wytworzy�a w �wiecie egejskim pr�ni�, kt�r� natychmiast wype�nili greccy mieszka�cy l�du sta�ego. XIV w. przed Chr. by� okresem najwi�kszego rozkwitu kom- pleks�w pa�acowych cywilizacji myke�skiej. Cywilizacja myke�ska, podobnie jak minojska, uleg�a zniszczeniu w serii katastrof, kt�re by�y wszak�e na pewno dzie�em cz�owieka, nie A.. natury. Fale zniszcze� mi�dzy 1250 a 1125 r. przed Chr. obn w ruin� niemal wszystkie pa�ace. Wraz z pa�acami znikn�y i pismo i wyrafinowane rzemios�o. Wydaje si�, �e do zniszczenia c lizacji pa�acowej najbardziej przyczynili si� sami Myke�czycy. centracja olbrzymich bogactw w nielicznych o�rodkach czyni�a te os szczeg�lnie �akomym k�skiem dla potencjalnych �upie�c�w, w p szej kolejno�ci najbli�szych s�siad�w. �wiadectwem rosn�cego p cia zagro�enia s� pot�ne mury, jakimi pa�ace myke�skie zosta� czone w XIII w. przed Chr. Kolejnym falom zniszcze� w Grecji kontynentalnej odpowiada migracyjne, w wyniku kt�rych ludno�� myke�ska rozla�a si� \ spach archipelagu i skolonizowa�a odleg�y Cypr. Migracje te by �ci� wspomnianej wy�ej (zob. s. 21) inwazji Lud�w Morza (ps scy Filistyni, jeden z tych lud�w, byli na pewno przybyszami ze myke�skiego). Destabilizacj� i rosn�ce wyludnienie wykorzysta�y ludy z p�nocnych peryferii �wiata myke�skiego, zajmuj�c ok 1050 r. przed Chr. niemal ca�� Grecj� kontynentaln�. Podb�j zwano inwazj� Dor�w od ludu, kt�ry wykaza� najwi�ksz� p podbijaj�c g��wne centra cywilizacji myke�skiej na Pelo] a tak�e Kret� i Rodos. Inwazja Dor�w spowodowa�a, poczy ok. 1075 r. przed Chr., kolejn� migracj� dawnej ludno�ci my tym razem przez �rodek archipelagu egejskiego ku przeci\ brzegowi azjatyckiemu. Przewodni� rol� odegrali w niej uci z Peloponezu, okre�laj�cy si� jako Jonowie, st�d nazwa - i jo�ska. Oemne Wieki. Dziedzictwo cywilizacji myke�s Trzy wieki po upadku cywilizacji myke�skiej (XI-IX w. p pozostawi�y niewiele znalezisk archeologicznych oraz legenc nej przesz�o�ci, spisane setki lat p�niej przez ludzi, kt�rzy i ste poj�cie o �wiecie myke�skim i jego upadku. Owo ub�s sprawia, �e okres ten nazywamy Ciemnymi Wiekami. W sferze duchowej jednak dziedzictwo myke�skie przetrw nym tego dowodem jest j�zyk, podstawowy no�nik wsze�k Po grecku m�wili i Myke�czycy, i ich nast�pcy, zar�wno c od nich bezpo�rednio wywodzili, jak i ci, kt�rzy zaj�li w Grecji kontynentalnej. Ju� na samym pocz�tku ery � w poematach Homera, greka jawi si� jako j�zyk niezwykle kunszt