ruch oporu w Polsce 1939 1945 Errata Str. Wiersz Jest Powinno by� 190 22 od g�ry powo�a�y PPR, AL Mi�sku Mazowie- i RPPS, a na jej czele ckim, Skierniewicach, stan�� Henryk Szafra�- Radzyminie, Siedlcach 271 tabela 43 przypis* AL AK 3174 11 od g�ry sikorszczaka sikorszczacka P. Matusak: Ruch oporu w Polsce 1939�1945 PIOTR MATUSAK / ruch � oporu } 939 945 Polsce KRAJOWA AGENCJA \ WYDAWNICZA KATOWICE 1987 Projekt graficzny TAUKUS/ GRABOWSKI Redakcja techniczna IWONA SZOSKA Korekta MARIOLA G�STWA Wst�p � Copyright by Krajowa Agencja Wydawnicza, Katowice 1987 ISBN-83-03-02141-9 Niniejsza praca jest pr�b� zarysu dziej�w polskiego ruchu <i|K>ni w czasie II wojny �wiatowej. Okres ten stanowi szczeg�l-M H' wa�ne ogniwo procesu dziejowego ze wzgl�du na rozmiary tocz�cej si� na naszych ziemiach konfrontacji polsko-niemieckiej uraz jego wp�yw na tera�niejszo��. W zmianach, jakie zasz�y w naszym spo�ecze�stwie w latach wojny i okupacji, szuka� bowiem nale�y korzeni nowej rzeczywisto�ci spo�eczno-politycznej. St�d wiedza historyczna o tym okresie jest bardzo wa�nym sk�adnikiem obecnej �wiadomo�ci spo�ecznej. Przegrana militarna Polski w<> wrze�niu 1939 r. oznac/a�a co prawda kl�sk� regularnych si� lirojnyrh, a N- wcalo nie r�wna�a si� kapitulacji narodu, kt�ry od pierwszych dni okupacji trwa� w oporze wobec naje�d�cy. G��wn� przes�ank� takiej postawy by�o nieuznanie okupacji w sensie moralnym i prawnym. Przegrana w 1939 r. spowodowa�a, �e konfrontacja polsko-niemiecka przekszta�ci�a si� g��wnie w pozami-lilarne formy walki, obejmuj�ce stopniowo wszystkie dziedziny �ycia. O wyborze takiej formy walki, kt�ra przez historyk�w podnoszona jest do rangi frontu wewn�trznego i traktowana jako czwarty wymiar wojny, zadecydowa�y ograniczone mo�liwo�ci kontynuowania przez stron� polsk� wojny obronnej w nowych, diametralnie zmienionych warunkach polityczno-militarnych, stworzonych przez okupanta niemieckiego. Patriotyczna i zdecydowanie antyhitlerowska postawa Polak�w sprawi�a, �e ruch oporu przybra� powszechny charakter. Przez termin ten rozumie� nale�y ca�okszta�t dzia�a� konspiracyjnych, partyzanckich i powsta�czych, samorzutnych i zorganizowanych � skierowanych przeciwko okupantowi. Wok� definicji ruchu oporu, jak r�wnie� okre�lenia jego miejsca i roli w wojnie koalicyjnej historycy II wojny �wiatowej do dzi� prowadz� dyskusje. Francuskie okre�lenie Resistance, oznaczaj�ce op�r, zosta�o przyj�te w wi�kszo�ci okupowanych kraj�w jako ruch oporu, staj�c si� te� najpowszechniejszym okre�leniem Europy Podziemnej. Nazwa �ruch oporu" stosowana jest w historiografii zachodniej. W Polsce u�ywamy ponadto zamiennie termin�w: �antyhitlerowskie podziemie", �Polska Podziemna". Historycy zachodni H. Michel i F.W. Deakin wydzielaj� dwa okresy w dzia�alno�ci europejskiego ruchu oporu � brytyjski (do 22 czerwca 1941 r.) i radziecki (po 22 czerwca 1941 r.). Jako kryterium przyjmuj� przesuni�cie si� g��wnego polityczno-mili-tarnego o�rodka kierowania walk� Europy Podziemnej. Brytyjczycy ju� w roku 1940 dostrzegali mo�liwo�� wykorzystania europejskiego ruchu oporu. Z ust Winstona Churchilla pad�y w�wczas s�owa o �podpaleniu Europy" i �wojnie niegentelma�skiej". Do kierowania europejskim ruchem oporu przy Ministerstwie Wojny Ekonomicznej utworzono Special Organisation Executive (SOE) � Zarz�d Operacji Specjalnych1. Niekt�rzy historycy zachodni traktuj� europejski ruch oporu jako zjawisko sztucznie wywo�ane po 22 czerwca 1941 r. przez Mi�dzynarod�wk� Komunistyczn� w wyniku akcji partii komunistycznych w poszczeg�lnych krajach. Wi��e si� to z generalnym podzia�em ruchu oporu na nurt prolondy�ski i komunistyczny. 1 W 1944 r. brytyjska centrala SOE skupia�a 13 000 os�b, w tym 9 000 wojskowych. Zosta�a podzielona na wyspecjalizowane sekcje narodowe (w tym dwie polskie, dwie francuskie, belgijsk�, greck� jugos�awia�sk�, alba�sk�, czesk�, du�sk�, norwesk�, w�osk� i in.). Celem SOE by�o obj�cie kierownictwa nad ca�ym europejskim ruchem oporu i sterowanie jego dzia�alno�ci�, zw�aszcza w zakresie sabota�u, wywiadu, wojny psychologicznej, n tiik/i- utrzymywanie t� drog� narod�w w orbicie wp�yw�w bry-ty)iklch. Piii!"iiii:| do SOE organizacj� utworzyli p�niej Amerykanie. Tw�rcy tych podzia��w nie doceniaj� czynnik�w wewn�trznych, na przyk�ad tego, �e w latach 1939�1941 powsta�o podziemie komunistyczne we Francji, Jugos�awii, Polsce, Czechos�owacji. Prawd� jest jednak, �e po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej du�e i rosn�ce wci�� wp�ywy mia�o podziemie londy�skie, kt�re w wielu krajach zdoby�o dominuj�c� pozycj�. Patriotyczna potrzeba zjednoczenia w walce z okupantem obu nurt�w ruchu oporu spowodowa�a, �e ju� w roku 1941 komuni�ci weszli do front�w narodowych we Francji, Belgii, Grecji i Czechos�owacji. Ze wzgl�du na specyfik�, zasi�g i powszechno�� polskiego ruchu oporu wprowadzono w niniejszej pracy poj�cie �Polska Podziemna". Termin ten mie�ci w sobie zar�wno wszystkie formy (od samorzutnego bojkotu do wysoko zorganizowanej dywersji), jak i struktury konspiracji na ziemiach polskich w czasie II wojny �wiatowej. Jak si� wydaje, nazwa ta lepiej oddaje konspiracyjn� rzeczywisto�� ni� u�ywane w literaturze emigracyjnej poj�cie �polskie pa�stwo podziemne", obejmuj�ce struktury administracyjne jednego tylko, jakkolwiek najliczniejszego w polskim ruchu oporu obozu. Wed�ug koncepcji zachodniej poza ramami prolondy�skiego pa�stwa podziemnego stawiany jest ob�z lewicy rewolucyjnej, tworz�cy w�asne struktury polityczne, ob�z centrowy, skupiony wok� Centralnego Komitetu Ludowego, oraz ob�z skrajnie narodowy. W warunkach tocz�cej si� wojny szczeg�lnie wa�n� rol� odgrywa�a si�a zbrojna Polski Podziemnej, tj. Wojsko Podziemne. Ob�z londy�ski zastosowa� tu formu�� organizacyjn� ograniczon� do w�asnych struktur wojskowych, tj. Armii Krajowej, pomijaj�c Ludow� S�u�b� Bezpiecze�stwa, Milicj� Ludow� WRN, czyli formacje milicyjne partii czw�rporozumienia, i g�osz�c przy tym has�o apolityczno�ci wojska 2. Pod poj�ciem Wojska Podziemnego rozumie� na-le�y ca�y zbrojny ruch oporu na ziemiach polskich i to niezale�nie od jego politycznej podleg�o�ci. Jego wy�sz� for- 2 W praktyce przestrzeganie tego by�o niemo�liwe. Zrozumia�e, �e si�y zbrojne, tym bardziej nieregularne, nie mog�y by� apolityczne. Teza o apolityczno�ci s�u�y� mia�a podporz�dkowaniu organizacji zbrojnych o�rodkom w�adzy na emigracji � tak by�o w przypadku francuskiej Armee Secrete, jugos�owia�skich czetnik�w, organizacji norweskiej Mi-lorg. ni� by�o Wojsko Podziemne, za kt�re uznajemy oddzia�y liniowe przygotowywane na okres powstania 3. Od pocz�tku okupacji Wojsko Podziemne by�o g��wnym rzecznikiem nie tylko kontynuowania bezkompromisowej walki wyzwole�czej, ale tak�e odbudowy pa�stwa polskiego. Jako pierwsze zorganizowa�o konspiracj�, inspirowa�o t� ide� inne, pozamilitarne �rodowiska spo�eczne, polityczne i zawodowe, utworzy�o zal��ki struktur militarnych, politycznych i administracyjnych Polski Podziemnej, Polski ruch oporu w czasie II wojny �wiatowej autor traktuje jako jeden z g��wnych sk�adnik�w wojny wyzwole�czej narodu polskiego 4. Same tylko zorganizowane struktury Polski Podziemnej (bez tajnego nauczania) skupia�y oko�o miliona os�b, tj. oko�o 5 procent doros�ego spo�ecze�stwa polskiego �yj�cego pod okupacj�. Pod wzgl�dem liczebno�ci polski ruch oporu zajmowa� drugie miejsce po radzieckim, stanowi�c jeden z najaktywniejszych o�rodk�w oporu wobec III Rzeszy. Jego istnienie, wielonurtowo��, ogromny dorobek przeczy tezom historyk�w zachodnich, interpretuj�cych wyzwolenie Polski jako nast�pstwo sytuacji militarnej i politycznej, kt�ra powsta�a w �rodkowej Europie w latach 1944/1945. St�d blisko ju� do twierdzenia, �e wolno�� niezale�nie od wysi�ku narodu, zosta�a nam dana, a ustr�j i system polityczny � narzucone. Z drugiej strony trudno zaakceptowa� inn� kra�cow� tez�, �e wolno�� jest rezultatem wy��cznie walki i oporu Polak�w. Oba te stanowiska s� interpretacjami uproszczonymi. Pierwsze pozbawia bowiem ruch oporu roli podmiotu dzia�a� militarnych i politycznych, lekcewa��c jego wysi�ek zbrojny, ogromny kapita� ideowo-patriotyczny''i moralny. Drugie za� opiera si� na za�o�eniu, �e Polska ze wzgl�du na swe geopolityczne po�o�enie jest tradycyjnie obszarem strategicznym � dlatego ruch oporu m�g� wyst�pi� tu w roli sojusznika Armii Radzieckiej. Szans� t� najpe�niej. wykor�y- 3 Koncepcja Wojska Powsta�czego najpe�niej zosta�a zrealizowana w powstaniu warszawskim, kiedy to w my�l patriotycznego has�a �Ca�y nar�d pod broni�" na barykadach stolicy walczy�y wsp�lnie wszystkie organizacje zbrojne. 4 Przemawia za tym powszechno�� oporu Polak�w,� masowo�� szereg�w zorganizowanej konspiracji oraz rola ruchu oporu w zachowaniu substancji biologicznej naszego narodu. 8 sta�a polska lewica rewolucyjna, kt�ra opar�a si� na sojuszu z ZSRR. Polski ruch oporu opr�cz cech specyficznych, wynikaj�cych z po�o�enia geograficznego, tradycji powsta�czych, posiada� wiele cech wsp�lnych z ruchem oporu w innych krajach. Generalnie ruch oporu by� reakcj� spo�ecze�stw kraj�w okupowanych na faszyzm, nios�cy agresj�, przemoc, ludob�jstwo, niszczenie kultur narodowych. We wszystkich krajach europejskich okupowanych przez III Rzesz� i jej sojusznik�w ruch oporu szuka� mo�liwo�ci rozwoju walki wyzwole�czej, krzewienia ideologii demokratycznych, opartych na g��bokim humanizmie, ochrony godno�ci cz�owieka i jego zdobyczy cywilizacyjnych. Na specyfik� polskiego ruchu oporu wp�yn�a szczeg�lna ostro�� konfrontacji polsko-niemieckiej, wynikaj�ca z bezwzgl�dnej akcji kolonizowania Polski przez Niemc�w, likwidacji substancji biologicznej naszego narodu i jego kultury. Polacy nigdy nie pogodzili si� z utrat� pa�stwowego bytu i odrzucili wszelk� mo�liwo�� kolaboracji, stawiaj�c zdecydowanie na walk�. By�o bowiem oczywiste, �e w pa�stwie hitlerowskim nie ma miejsca dla narodu polskiego, gdy� przez jego ziemie wiod�a � wed�ug odwiecznych d��e� przyw�dc�w niemieckich � droga do uniwersalnego imperium. Polska za� tworzy�a filary bramy rygluj�cej szlak na wsch�d. Polski ruch oporu, podejmuj�c walk� z naje�d�c� hitlerowskim, rozwin�� wielostronn� i wielokierunkow� dzia�alno��, obejmuj�c� ca�okszta�t �ycia gospodarczego, politycznego, spo�ecznego i kulturalnego narodu. W walce tej wypracowa� wiele specyficznych struktur i form, kt�re nie wyst�pi�y w og�le, lub nie na tak� skal�, w innych okupowanych krajach Europy. Dotyczy to tajnego nauczania na wszystkich szczeblach, ochrony tradycji,, j�zyka, dzie� sztuki, wydawania i kolporta�u prasy konspiracyjnej oraz akcji charytatywnej. W polskim ruchu oporu ju� w pierwszym okresie wojny mo�na wyodr�bni� nast�puj�ce kierunki dzia�ania: � nieprzejednanie antyokupacyjna postawa narodu polskiego, przejawiaj�ca si� m.in. w powszechnym bojkocie Niemc�w na ziemiach polskich, w bojkocie polityki okupanta oraz .masowym,: �ywio�owym sabota�u; , : \ � walka zbrojna, zapocz�tkowana przez partyzantk� powrze�nio-w�, obejmuj�ca sabota�, dywersj� grup bojowych, partyzantk� i jej zabezpieczenie przez wywiad, s�u�b� sanitarn�, kwatermistrzostwo, ��czno�� i legalizacj�; � walka o zachowanie substancji biologicznej narodu, przejawiaj�ca si� w samopomocy spo�ecznej, opiece i pomocy prze�ladowanym, �spalonym", je�com, wi�niom, �ydom, ochronie m�odzie�y; � walka ekonomiczna, przeciwdzia�aj�ca grabie�y i eksploatacji przemys�u, rolnictwa, le�nictwa, transportu; � ochrona d�br kultury, tradycji, religii oraz podziemna kultura, nauka, o�wiata; � walka z propagand� i ideologi� hitlerowsk� oraz polskie �ycie polityczne, prasa konspiracyjna. Oczywi�cie kierunki te nie obejmuj� ca�okszta�tu walki, ale, jak si� wydaje, zakre�laj� g��wne jej ramy. Tworzone z ogromnym trudem Wojsko Podziemne nie mia�o mo�liwo�ci otwartej walki zbrojnej, a jego dzia�alno�� sta�a si� tylko jedn� z kilku p�aszczyzn konfrontacji z okupantem. Wobec faszystowskich plan�w eksterminacji narodu polskiego i zasiedlania ziem polskich �ywio�em niemieckim szczeg�lnego znaczenia nabiera�y inne formy walki, tj. obrona ziemi i cz�owieka. Mia�y one decyduj�ce znaczenie na wszystkich p�aszczyznach walki z okupantem; �wiadomo�� ludzi, ich wola walki i zwyci�stwa lub stan rezygnacji i apatii przes�dza�y o ostatecznym wyniku tej totalnej konfrontacji. Rang� walki podnosi�a konieczno�� zachowania substancji biologicznej naszego narodu, co by�o warto�ci� patriotyczn� najwy�sz�, wybijaj�c� si� ponad istniej�ce w Polsce Podziemnej podzia�y polityczne. W pracy niniejszej nakre�lono ramy ruchu oporu, usystematyzowano formy i kierunki dzia�ania, wskazano na jego narodow� specyfik�, przedstawiono wp�ywy we wszystkich regionach i warstwach spo�ecznych. Dokonano pr�b bilansu zar�wno odcinka cywilnego, jak i zbrojnego, oczywi�cie na tyle, na ile pozwoli� stan bada�, uwarunkowany w znacznej mierze brakiem �r�de�. Literatura przedmiotu, jakkolwiek liczna (7 ty�. publikacji, w tym 700 ksi��ek), nie obejmuje jeszcze pe�nej panoramy walki i �ycia narodu polskiego pod okupacj� hitlerowsk�. K) Autor, przedstawiaj�c w niniejszej pracy dzieje polskiego ruchu oporu, d��y� do uchwycenia pe�nego jego obrazu, niezaciem-niania zasadniczych w nim podzia��w i r�nic, co, jak si� wydaje, mo�e si� przyczyni� do g��bszego zrozumienia naszej wsp�czesno�ci. Polityka okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich Wojna obronna 1939 r. Generalne cele ekspansjonistycznych plan�w zdobycia przestrzeni �yciowej (Lebensraumu) na Wschodzie sformu�owa� Hitler 5 listopada 1937 r. i 23 maja 1939 r. na konferencjach z wy�szymi dow�dcami Wehrmachtu. Plany zak�ada�y unicestwienie narodu polskiego i germanizacj� ziem polskich, l wrze�nia 1939 r. o �wicie na rozkaz Hitlera Wehrmacht na ca�ej niemal d�ugo�ci przekroczy� zachodni� granic� Polski, dokonuj�c na nasz kraj zbrojnej agresji. Si�y niemieckie liczy�y l 850 000 �o�nierzy (65 dywizji, w tym 11 pancernych, dwie floty powietrzne i jedna morska). Niemiecki plan napa�ci na Polsk� (Fali Weiss) polega� na uderzeniu kleszczowym z Prus Wschodnich i po�udniowego zachodu. Przy wykorzystaniu przewagi liczebnej �o�nierzy i uzbrojenia (10 000 dzia� i mo�dzie�y, 2800 czo�g�w i 2000 samolot�w) zamierzali Niemcy z�ama� op�r i zaj�� teren Polski. Wojsko Polskie liczy�o oko�o l miliona �o�nierzy (39 dywizji i 13 brygad) i posiada�o zaledwie 400 samolot�w i 670 czo�g�w. Po przegraniu bitwy granicznej w dniach l�7 wrze�nia dow�dztwo polskie organizowa�o obron� w g��bi kraju na linii Wis�y i Sanu. Bohatersko broni�y si� za�ogi Westerplatte, Helu. 9 i 10 wrze�nia armie �Poz- 13 na�" i �Pomorze" stoczy�y zwyci�sk� bitw� nad Bzur�. Gdy jed-nak niemiecka 14 armia cz�ci� si� przekroczy�a San i kierowa�a i la na Lw�w, marsza�ek Edward Rydz-Smig�y, przebywaj�cy we W�odzimierzu, zarz�dzi� odwr�t na tzw. przycz�ek rumu�ski. Okr��one i rozbite jednostki polskie traci�y stopniowo zdolno�� <:Io zorganizowanych ofensywnych dzia�a�, a dow�dztwo przesta�o panowa� nad sytuacj� militarn�. Spodziewana ofensywa sojusznik�w na Zachodzie, kt�ra mia-lii odci��y� front polski, nie nast�pi�a, mimo �e Anglia i Francja .'l wrze�nia wypowiedzia�y Niemcom wojn�. 17 wrze�nia rz�d /.wi�zku Radzieckiego, wobec zaj�cia przez wojska hitlerowskie /.achodnich ziem Polski, wyda� swoim armiom polecenie wkroczenia na terytorium zachodniej Bia�orusi i Ukrainy, co argumentowano polepszeniem w�asnej pozycji granicznej, obawami przed utworzeniem marionetkowego pa�stewka ukrai�skiego, ch�ci� unikni�cia wojny i konieczno�ci� wzi�cia w obron� ludno�ci bia�oruskiej i ukrai�skiej. W nocy z 17 na 18 wrze�nia rz�d polski i naczelne dow�dztwo opu�ci�y walcz�cy jeszcze kraj i, nie maj�c wyboru, szuka�y schronienia w Rumunii. Walk� toczy�y nadal pojedyncze zgrupowania polskie. Oddzia�y armii �Krak�w" i ,,Lublin" po ci�kich bojach i wyczerpaniu amunicji skapitulowa�y 20 wrze�nia. Tego samego dnia zosta�a rozbita armia �Ma�opolska". W dwa dni p�niej zaprzesta�y oporu wojska frontu p�nocnego, kt�re po bitwie pod Tomaszowem Lubelskim i nieudanych pr�bach wyj�cia z okr��enia zosta�y rozwi�zane. 28 wrze�nia Dow�dztwo Obrony Warszawy, aby ocali� miasto od ca�kowitej zag�ady, zdecydowa�o si� na kapitulacj�. 28 wrze�nia skapitulowa� tak�e Modlin, 2 pa�dziernika podda� :;i<; Hel, a pod Kockiem oddzia�y Samodzielnej Grupy Operacyjnej �Polesie" stoczy�y bitw� z niemieckimi jednostkami pancernymi. Mimo przewagi technicznej Niemc�w bitwa, kt�ra trwa�a do 5 pa�dziernika, nie zosta�a rozstrzygni�ta. Do decyduj�cego natarcia zabrak�o jednak oddzia�om polskim amunicji. Straty polskie w wojnie 1939 r. wynios�y oko�o 620 000 ludzi � 66 300 zabitych, 133 700 rannych i 420 000 je�c�w. Straty Niemc�w, kt�rzy mieli nad Polakami zdecydowan� przewag� ilo-Aciowi) i techniczn�, by�y znacznie mniejsze�-.� wynios�y w zabi- 14 tych i rannych oko�o 45 000 �o�nierzyl. Natomiast materialne straty Niemc�w by�y znacznie dotkliwsze: zniszczeniu i uszkodzeniu lub zu�yciu technicznemu uleg�o oko�o 1000 czo�g�w i samochod�w pancernych oraz oko�o 700 samolot�w, tj. razem oko�o 30 proc. ca�ego parku tej broni, a ponadto kilkaset dzia� i mo�dzierzy oraz 11000 pojazd�w mechanicznych. Plany hitlerowskie wobec Polski i Polak�w oraz ich realizacja Niemcy na zajmowanych terenach polskich wprowadzili natychmiast po wkroczeniu system okupacyjny, kt�ry realizowa� polityk� germanizacji, eksploatacji i eksterminacji ludno�ci polskiej. Ju� 12 wrze�nia 1939 r. marsza�ek Wilhelm Keitel, szef Naczelnego Dow�dztwa Niemieckich Si� Zbrojnych (OKW), o�wiadczy�, �e w Polsce musi by� pozbawiona �ycia inteligencja, ziemianie i �ydzi. 10 dni p�niej (22 wrze�nia) na naradzie w G��wnym Urz�dzie Bezpiecze�stwa Rzeszy (RSHA) omawiano plany likwidacji i zes�ania do oboz�w koncentracyjnych polskiej inteligencji2. Niemcy jeszcze przed wkroczeniem do Polski sporz�dzili listy os�b przeznaczonych do aresztowania. Na przyk�ad w Wielkopolsce l wrze�nia 1939 r. znalaz�o si� na tej li�cie a� 60 000 os�b, a w pocz�tkach 1940 r. � ju� 200 000. Dr Hans Ehrlich przygotowa� pierwsz� wersj� Generalplan-Ost (Generalny Plan Wschodni) ju� w roku 1940; w szczeg�ach opracowali go dr Er-hard Wetzel i dr Gerhard Hecht � autorzy wytycznych w sprawie traktowania ludno�ci polskiej z punktu widzenia rasowego, opracowanych w listopadzie; 1939 r. na polecenie NSDAP, Generalny Plan Wschodni sk�ada� si� z dw�ch cz�ci. Pierwsza, tzw. ma�y plan, dotyczy�a eksterminacji narodu polskiego i germanizacji ziem polskich w czasie trwania wojny, druga za� 1 W przem�wieniu po zako�czeniu kampanii wrze�niowej Hitler poda� na podstawie sprawozda� OKW, i� Wehrmacht poni�s� straty w wysoko�ci 10 572 zabitych, 30 322 rannych i 3409 zaginionych. P�niej wysoko�� strat skorygowano w g�r�, z komentarzem, i� ofiary te by�y wynikiem �polskiej masakry". 2 Cz. �uczak: Polityka ludno�ciowa i ekonomiczna hitlerowskich Niemiec w okupowanej Polsce. Pozna� 1979, s. 24; Cz. Madajczyk: Pol�-tyka III Rzeszy w okupowane] Polsce. Warszawa 1970. 15 � du�y plan � zawiera�a projekty germanizacji, kt�re .mieli zrealizowa� Niemcy w ci�gu 25�30 lat po zako�czeniu wojny. Zasadniczym celem Generalplan-Ost w stosunku do Polski by�o zniemczenie ca�o�ci ziem polskich w ramach akcji germanizacji Wschodu (Polska, Czechos�owacja, Ukraina, Bia�oru�, kraje ba�tyckie) i w��czenie ich do �tysi�cletniej" Rzeszy niemieckiej. Ziemie polskie mia�y zosta� zasiedlone Niemcami, a ludno�� polska poddana eksterminacji i wysiedlona na Syberi�. Plan zak�ada� wysiedlenie 80�85 proc. Polak�w. Tylko cz��, 3�4 miliony ch�op�w, mia�a pozosta� na miejscu, tak jednak rozlokowana, by otacza�a ja. wi�kszo�� niemiecka3. W ten spos�b Polacy mieli przesta� istnie� jako nar�d, a Polska znikn�� z mapy Europy. Realizacj� tych plan�w rozpocz�� Wehrmacht. W czasie zarz�du wojskowo jO (do 25 wrze�nia 1939 r.) zgin�o 18 000 Polak�w w HOO egzekucjach. Na mocy dekretu Hitlera z 8 i 12 pa�dziernika okupowane przez Wehrmacht terytorium Polski zosta�o podzielone na dwie cz�ci: �rodkow� i po�udniow�, tzw. Generalne Gubernatorstwo (GG), oraz zachodni� i p�nocn�, tzw. ziemie w��czone do Rzeszy � Wielkopolska, Pomorze, �l�sk i od 1941 r. Bia�ostocczyzna. GG obejmowa�o obszar 90,9 tysi�cy km2 z 12,1 miliona ludno�ci, tereny zachodnie i p�nocne � 91,7 tysi�cy km2, zamieszka�ych przez 9,5 miliona os�b. Zgodnie z wytycznymi Hitlera najpierw mia�y zosta� zgermanizowane ziemie polskie wcielone do Rzeszy. Przewidywano, �e na przyk�ad na Pomorzu proces ten potrwa dziesi�� lat 4. Realizacj� tych plan�w rozpocz�to od masowych egzekucji przyw�dczej warstwy narodu � burmistrz�w, adwokat�w, nauczycieli, ksi�y, dzia�aczy politycznych i ziemian. Niemcy wymordowali do ko�ca 1939 r. 23 150 Polak�w, m.in. 10000 w Wielkopolsce, 2000 na �l�sku, 3000 w Ciechanowskiem. Pozosta�ych kierowali do oboz�w koncentracyjnych. W nast�pnych latach okupacji dokonano masowych aresztowa� inteligencji (m.in. 10 kwietnia 1940), kt�r� wys�ano do obozu koncentracyjnego w Sachsen-hausen. W Kraju Warty (tak nazywali Niemcy Wielkopolsk�) gau- ' Cz. Madajczyk; Polityka III Rzeszy... s. 287. 4 Tam�e, s. 103. ,��'-,.... ..'.,.:.. leiter Greiser planowa� likwidacj� rzekomo chorych na gru�lic� � w pierwszej fazie 135000 os�b (35000 Polak�w i 100000 �yd�w), w drugiej � jeszcze 230 000. Cz�� Polak�w wysiedlono do GG 5. Terror zaostrzono po napa�ci Niemiec na ZSRR. Komendant G��wny ZWZ, zaniepokojony sytuacj�, w depeszy do Naczelnego Wodza z 30 wrze�nia 1941 r. meldowa�: Na kresach zachodnich t�pienie ludno�ci polskiej dochodzi do szczytu. Je�li nie nast�pi� retorsje w krajach sprzymierzonych, wyniszczenie polsko�ci b�dzie olbrzymie (...)6. S�dy dora�ne w Poznaniu, Kaliszu, W�oc�awku, Toruniu masowo skazywa�y ria �mier� Polak�w pod pretekstem dzia�alno�ci antyniemieckiej przed i w czasie wojny 1939 r. (w Poznaniu skazano nawet 9 oficer�w polskich z armii wrze�niowej przywiezionych tu z oflagu 7 w Rzeszy). Tylko w grudniu 1942 r. rozstrzelano w Poznaniu 299 Polak�w. Publicznych egzekucji na Polakach dokonano: we W�oc�awku na 27 osobach, Bia�ymstoku � 96, �om�y � 39, Zgierzu � 39, Szopienicach � 10, P�ocku � 40. Sytuacj� ekstermdnowanej ludno�ci polskiej na tym obszarze przedstawia� kolejny meldunek Komendy G��wnej AK z 28 wrze�nia 1942 r.: Na Pomorzu i �l�sku podj�to obecnie likwidacj� Polak�w nie wpisanych na list� niemieck�. Aresztowani s� r�wnie� ci, kt�rych wnioski s� odrzucone. Wszystkich zamyka si� w obozach lub wywozi na roboty do Niemiec (...). Wpisani na list� niemieck� podlegaj� przeszkoleniu oraz dano na Pomorzu dot�d 15, ii n a Klasku 120 tysi�cy kart powalania. Na �l�sku w�a�ciwie toj/�d/u/ji1 xi� rc.sTl/c� zdeklarowanych Polak�w, w Zag��biu �apanki na " i/jtu-ii do Rzeszy t>l>ujmuj� planowo ostatki inteligencji bar-dt�itj u�wiadomionej, obrotnej. W Wielkopolsce wzmaga 'si� i roz-�r<�r?a nacisk indywidualny za wp^aniem na list� niemieck� (...) 8. * Cz. Plllchowskl: Hitlerowskie obozy l o�rodki przymusowego odosobnienia oraz ich rolu w realizacji programu ludob�jstwa i zaglady narodu polskiego. W: Ob�-y hitlerowskie na ziemiach polskich 1939�1945. Wnrs/.awa 1978, s. 36. � Depesza �Kaliny" z 30 IX 1941 r. do Naczelnego Wodza (dalej NW). Archiwum Wojskowego Instytutu Historycznego (dalej AWIH), 111/21/19, t. 8, s. 287. 7 �My�l Pa�stwowa" z 8 IX 1941. ,-,-:.'� . -. ; . �-.'..' _ > Meldunek �Kaliny" z. 28 IX 1942 do NW,.:AWIH, IH/21/19, t. 8,.s. .85, l Hurh oporu w Polsce 1939�1945 17 Masowych mord�w ludno�ci polskiej dokonywano do ko�ca okupacji hitlerowskiej, np. w lipcu 1943 r. wymordowano 500-Polak�w w Bia�ymstoku, 600 ko�o Bielska Podlaskiego. Po przej�ciu 25 pa�dziernika 1939 r. w�adzy przez cywiln� administracj� niemieck� na terenach w��czonych Himmler poleci� jej przeprowadzenie masowych wysiedle� Polak�w do GG. Zamierzano wysiedli� 8 000 000 Polak�w (80 proc.) w kilku etapach: do 17 grudnia 1939 r. � 80 000, w roku 1940 � 600 000, w 1941 r. � 800 000 os�b. Na ich miejsce sprowadzano r�wnocze�nie kolonist�w niemieckich, m.in. z Galicji Wschodniej i Wo�ynia. Do 22 stycznia 1940 r. przesiedlono 86 000 Niemc�w (w tym 80 proc. ch�op�w i 10 proc. robotnik�w rolnych) 9. W latach 1939�1944 z ziem wcielonych do Rzeszy wysiedlili Niemcy: z Wielkopolski � 629 595 Polak�w, �l�ska � 82 000 (do ko�ca 1942 r.), Ciechanowskiego � 25 000, Pomorza � 30 000, Bia�ostockiego � 28 000. Przed�u�aj�ca si� wojna i trudno�ci transportowe uniemo�liwi�y realizacj� pe�nego planu wysiedle�. Ponadto wyrzucono z mieszka� 50 000 Polak�w, a do Generalnego Gubernatorstwa wywieziono 600 000 �yd�w. R�wnocze�nie od pocz�tku 1940 r. podj�to na szerok� skal� akcj� zniemczania przez zmuszanie cz�ci Polak�w do podpisania Yolkslisty. Yolksdeutschy dzielono na cztery kategorie: a) czynni narodowo, b) �wiadomi swej narodowo�ci, bierni narodowo, c) osoby pochodzenia niemieckiego lub rokuj�ce nadziej� na zniemczenie (zaliczono do tej kategorii na �l�sku � �l�zak�w, na Pomorzu � Kaszub�w, Mazur�w 10), d) osoby niemieckiego pochodzenia, ale spolonizowane. 16 lutego 1942 r. Himmler wyda� zarz�dzenie w sprawie post�powania z osobami pochodzenie niemieckiego, kt�re nie podpisa�y niemieckiej listy narodowo�ciowej. Poleca�, by wezwa�o ich gestapo i da�o 8 dni do zastanowienia si�; gdy odm�wi�, nale�a�o ich aresztowa� i wys�a� do obozu n. Drog� 8 Meldunek �Kaliny" z 31 VIII 1943 do NW. AWIH, 111/21/19, t. 5, s. 365. 10 Cz. Pilichowski: Hitlerowskie obozy i o�rodki przymusowego odosobnienia... s. 36. 11 Meldungen aus dem Reich. Centralne Archiwum KC PZPR (dalej CA KC PZPR), mikrof. akt RSHA st 3/543, k. 3; T. Rawski, Z. St�por, zniemczenia Polak�w zamierzano wzmocni� element niemiecki i i;i /icmiach polskich i pozyska� rekrut�w dla Wehrmachtu. M�o-d/.ic/. polsk� wpisan� na Yolkslist� od 1941 r. przymusowo wcie-liiiin do wojska niemieckiego: do ko�ca grudnia 1942 r. wcielono l i (lro#| 70000 os�b12. Dnia 18 czerwca 1941 r. Himmler wyda� Arturowi Greiserowi l �ilecenie germanizacji dzieci polskich �dobrych" rasowo13. To KwaUownc d��enie do zmiany struktury ludno�ci polskiej �wiadczy, 7.c w hitlerowskich planach organizacji Europy Polacy mieli spe�nia� funkcje wiecznych niewykwalifikowanych robotnik�w sezonowych. 18 grudnia 1939 r. wprowadzono te� obowi�zek pracy Polak�w od 12 lat za 80 proc. wynagrodzenia Niemca, a w 1941 r. na�o�ono jeszcze dodatkowo 15-procentowy podatek wojenny. Pozbawiono Polak�w podstawowych praw politycznych, Mpo�ccznych i narodowych. Zlikwidowano �ycie kulturalne, o�wia-K' i j�zyk polski we wszystkich miejscach publicznych, urz�dach. Zniemczono nazwy miejscowo�ci14, polskie napisy. T�piono bez-wz/|l(;dnie wszelkie przejawy polsko�ci, prze�laduj�c i likwiduj�c ko�ci� katolicki i praktyki religijne w j�zyku polskim. Niszczono nnwct nagrobki cmentarne 15. W ramach germanizacji d��ono do Juk najszybszego zintegrowania z Rzesz� pod wzgl�dem gospodarczym ziem w��czonych do niej. Wyw�aszczono wi�c Polak�w f, wszelkich posiadanych d�br maj�tkowych, kt�re przej�li Niemcy. Zagrabiono fabryki, warsztaty, sklepy, maj�tki ziemskie, go-wpodurstwa rolne. Polacy nie mogli prowadzi� samodzielnej dzia�alno�ci gospodarczej, ani pe�ni� �adnej funkcji kierowniczej po- iiinijski: Wojna wyzwole�cza narodu p3lskiego w latach 1939�1945. fuwu 1963, s. 144. " Anordnungen des Reichsfiihrers der SS. CA KC PZPR, mikrof, KSIIA, st 3/561, k. 1. i1 Meldunek �Kaliny" z 29 XII 1942 do NW. AWIH, III/2.9/19, t. 8, >l. Przymusowo wcieleni do Wehrmachtu Polacy dezerterowali, przeje na stron� ZSRR. W dniu 26 XI 1943 r. w 2 DP znalaz�o si� 1'ol.ik�w wcielonych do Wehrmachtu Por. l Korpus Polskich Sil , i....)nych. Centralne Archiwum Wojskowe (dalej CAW), III/3/55, s. 4. '� Anorumiiison des Reichsfiihrers der SS z 18 VI 1941 CA KC PZPR mlkrof. akt RSHA, AM 1912/1, k. 2. 11 Meldunku aus dem Reich z 29 V 1940. CA KC PZPR, mikrof. akt <\, ii 3/64:i, k. l. 18 19 wy�ej majstra. Ch�opi stali si� dzier�awcami swojej ziemi, lecz nie mogli opu�ci� gospodarstwa. Polak musia� mie� przepustk� na przejazd kolej�. Przydzia�y kartkowe �ywno�ci dla Polak�w by�y mniejsze i w gorszym gatunku. Znaczna cz�� ludno�ci polskiej w miastach g�odowa�a, tym bardziej �e Niemcy zaniechali wyp�at rent z tytu�u polskich ubezpiecze� 16. Generalne Gubernatorstwo, obejmuj�ce wojew�dztwa warszawskie, krakowskie, kieleckie, lubelskie, a od lipca 1941 r. jeszcze tarnopolskie, lwowskie oraz stanis�awowskie, mia�o stanowi� w niemieckim systemie pa�stwowym tymczasow� siedzib� Polak�w, obszar pomocniczy, traktowany jako kolonia rolnicza i rezerwuar taniej si�y roboczej. GG zosta�o podzielone na 4 dystrykty: warszawski, radomski, krakowski, lubelski (od lipca 1941 r. dodatkowo lwowski). Plany hitlerowskie nie przewidywa�y tak gwa�townego germanizowania GG jak ziem polskich w��czonych do Rzeszy. Jednak i Generalne Gubernatorstwo mia�o zosta� w ci�gu 15�20 lat przekszta�cone w �kraj niemiecki". 19 kwietnia 1941 r. Hans Frank, sprawuj�cy funkcj� generalnego gubernatora w Krakowie, o�wiadczy�, �e: (...) dolina Wis�y od �f�-d�a do uj�cia w morze b�dzie w przysz�o�ci tak samo niemiecka, jsik obecnie jest dolina Renu (...) n. Przeprowadzono konfiskat� mienia pa�stwowego, cz�ciowo prywatnego i �ydowskiego. Zezwolono na udzia� Polak�w, oczywi�cie pod kontrol� niemieckich komisarzy, w �yciu gospodarczym, pozostawiono w�asno�� prywatn� w rolnictwie poza cz�ci� maj�tk�w ziemskich, przej�tych na tzw. Liegenschafty. Pozostawiono niekt�re instytucje, tj. Izb� Przemys�owo-Handlow�, Bank Polski, Spo�em oraz cz�� aparatu samorz�dowego, poddaj�c go niemieckiej kontroli. Zezwolono tak�e na dzia�alno�� Polskiego Czerwonego Krzy�a, Rady G��wnej Opieku�czej, Caritasu. W ograniczonym zakresie funkcjonowa�o szkolnictwo podstawowe i zawodowe, nastawione na przygotowanie wykwalifikowanych robotnik�w, oraz j�zyk polski w urz�dach. Germanizacj� ziemi w GG rozpocz�to na Lubelszczy�nie, kt�- 18 Cz. Madajczyk: Polityka III Rzeszy... 11 Cz. �uczak: Polityka ludno�ciowa i ekonomiczna hitlerowskich Nw-mie�... s. 25. M�41 r. og�oszono obszarem osadnictwa niemieckiego. Obok '.�'/,yzny na obszar osadniczy dla Niemc�w wyznaczono i i i�) Ma�opolsk�. Ziemie te mia�y utworzy� �wa� niem-wwl�u� Bugu i Sanu. Otoczenie z wszystkich stron pozo-'Ino�ci polskiej w GG mia�o spowodowa� stopniow� jej �.4fj<;. 20 lipca 1941 r. Himmler poleci� Odilo Globocniko-'\vi policji i SS dystryktu lubelskiego, opracowanie planu nowych wysiedle� Polak�w z terenu czterech powiat�w 7.y/.ny. Do akcji przyst�piono ju� w listopadzie 1941 r., Henia trwa�y do lipca 1943 r. Od 6 do 25 listopada 1941 r. >uo 7. sze�ciu wsi 2098 Polak�w, od 27 listopada 1942 r. i, i 'ii 1943 r. 41000 os�b ze 116 wsi, natomiast w czerwcu ii 1043 r. 66000 Polak�w ze 175 wsi. Wysiedlonych osadza-o�x�7.ach, sk�d cz�� wywo�ono na przymusowe roboty do '� ' Generalnym Gubernatorstwie germanizowano nazwy miast , niszczono pomniki kultury polskiej, biblioteki. Zlikwidowani to i pras� � wprowadzono w ich miejsce pras� okupanta iii polskim oraz g�o�niki uliczne. i imnacja biologiczna narodu iilucj� biologiczn� Polak�w rozpocz�to od inteligencji. .idzie 1939 r. aresztowano 2000 polskich inteligent�w w Rzeszowie, Radomiu oraz 183 profesor�w Uniwersytetu �kiego w Krakowie (6 listopada) 19. W kwietniu 1940 r. li akcji �AB" � skierowanej przeciw polskim warstwom / .y m � aresztowano 3500 os�b. 'iicu grudnia 1939 r. wykonano w GG 100 egzekucji, w gin�o 2000 Polak�w, w tym 107 w Wawrze. W 1941 r. i<� 68 egzekucji, w kt�rych zgin�o 1282 Polak�w, 1942 r. I/.okucji (3661 ofiar), 1943 r. � 819 egzekucji (9292 ofiary). rftriic trwa�y masowe aresztowania, m.in. w lutym 1941 r. Plllchowski: Hitlerowskie obozy i o�rodki przymusowego odoso- i i�r.k�>: Solidaritataktion mit den in der �Sonderaktion Krakau� � irn krakauer Profesoren. In: Uniwersities during World War II. W IBM, l, 67. 20 21 aresztowano 300 Polak�w w Lublinie, po kilkuset w Kielcach, Radomiu, Wadowicach.. W pocz�tku czerwca 1942 r. w dystrykcie Radom aresztowano 250 nauczycieli (oficer�w rezerwy), a w Krakowie 21 c/.h>nk�w ruchu oporu20. 12 listopada 1942 r. aresztowano w Lublinie 100 cz�onk�w Stronnictwa Narodowego. Liczne by�y arcs/.towania w Warszawie, Lwowie, Radomiu. Frank nie zrezygnowa� z terroru nawet w pocz�tku 1944 r., gdy'Usi�owa� wykorzysta� Polak�w do akcji �Berta", tj. wci�gn�� do wsp�pracy w Lidze Antybolszewickiej. Podj�te w�wczas pr�by �z�agodzenia kursu" mia�y aspekt propagandowy (m.in. zezwolono na otwarcie �Teatru Polskiego", Filharmonii GG dla Polak�w, obiecano otworzy� szko�y �rednie, czemu wyra�nie sprzeciwia� si� Himmler). Nadal dokonywano masowych egzekucji, tyle �e nie odbywa�y si� one publicznie na rynkach miast. Od 15 pa�dziernika 1943 r. do l sierpnia 1944 r. pod pretekstem zamach�w na niemieckie dzie�o odbudowy w GG tylko w publicznych egzeku-cjach zamordowano 9500 Polak�w 21. W pocz�tku 1940 r. rozpocz�to tworzenie gett i masow� eksterminacj� ludno�ci �ydowskiej. �ydzi zostali ograbieni z maj�tku, mieli jeszcze mniejsze przydzia�y �ywno�ci ni� Polacy, st�d odizolowani w gettach masowo gin�li z g�odu i chor�b. Je�li w 1940 r. w getcie warszawskim umiera�o na 1000 �yd�w � 23,5, za� w ��dzkim � 39,2, to w 1941 r. liczby te wynosi�y odpowiednio � 90 i 75,3, a w 1942 r. � 140 i 159,8. W GG zgromadzono wysiedlonych �yd�w z Rzeszy, ziem polskich w��czonych (600 000 os�b) i okupowanych kraj�w zachodniej Europy. Zamkni�tych w gettach �yd�w, np. w Warszawie (500 000 os�b), �odzi (165 000), Krakowie, Radomiu, Cz�stochowie, Bia�ymstoku, B�dzinie i in., eksploatowano w pracy dla potrzeb Wehrmachtu, za� pozosta�ych wymordowano w egzekucjach i obozach zag�ady w Treb�ince, So-biborze, Che�mnie nad Nerem, O�wi�cimiu, Majdanku, Stutthofie (Sztutowo). |W latach 1942�1943 na terenie Polski wymordowano og�em 6 min �yd�w. '��.-. Na ziemiach polskich by�o tak�e 2197 oboz�w pracy oraz o-bo- �" Meldung wichtiger Ereignisse z 12 VII'1942. CA KC PZPR. mikrof. ulct US1-IA, st 117, k. 2. - " S. Korbo�ski: Polskie Pa�sttoo Podziemne. Pary� 1975, s. 16. 22 z�w jenieckich (dla je�c�w radzieckich, francuskich, w�oskich, angielskich i in.). Najwi�ksze z nich to obozy w Che�mie � 90 000 wi�ni�w, D�blinie � 80 000, Ostrowi Mazowieckiej � 67 000, Czarnym � 67 000, Suwa�kach � 47 000, Toruniu � 14 000, Olsztynku � 50 000, �ambinowicach � 57 000, Cz�stochowie � 15000, Siedlcach � 12000, �aganiu � 10000, Beniaminowie � 10 000, Bli�yinie � 7500, Szebniach � 6000, Przemy�lu � 5000. Obozy te wskutek terroru, wyg�odzenia i eksploatacji je�c�w przekszta�ca�y si� w o�rodki masowej zag�ady. Polityka okupanta hitlerowskiego zagra�a�a nie tylko polskiemu bytowi pa�stwowemu, ale i substancji biologicznej naszego narodu. Celem tej polityki by�o: a) wyniszczenie fizyczne Polak�w (masowe rozstrzeliwania i egzekucje, osadzanie w obozach hitlerowskich i wi�zieniach, wyw�z na przymusowe roboty i os�abienie si� witalnych narodu przez wyg�odzenie a jednocze�nie nadmiern� eksploatacj� si�y roboczej); b) niszczenie moralne narodu (k�amliwa propaganda hitlerowska podrywaj�ca zaufanie w umiej�tno�ci oraz wiar� w si�y i zdolno�ci Polak�w, akcja obezw�adniania przez rozpijanie spo�ecze�stwa, np. drog� wprowadzenia systemu premii alkoholowych za kontyngenty, rozbudowa systemu konfidenckiego i nagradzanie donosicieli, demoralizacja m�odzie�y przez wydawnictwa pornograficzne, lokale gry, kabarety itp.); c) niszczenie intelektualne narodu (planowa akcja likwidacji polskiej inteligencji, ograniczenie programu szkolnictwa podstawowego i zawodowego', likwidacja �redniego i wy�-�K'H<>, niniczmic /.ubytk�w i dorobku polskiej kultury, teatru, kinu, radiu, prany, literatury, likwidacja wydawnictw, ksi�gozbior�w l bibliotek, unletn iiwimio dzia�alno�ci tw�rczej polskim literatom i naukowcon a�wanir Polak�w ze wszystkch stanowisk kierowniczych i o wipd/.ialnych itp.). W f'G okupant prz< pil natychmiast do wykorzystania polskiej si�y roboc/.cj dla /"ir/.i-h wojennych Rzeszy. Zmniejszaj�c przy tym zaspokajanie polr/.cb ludno�ci polskiej, skazywa� j� na g��d i wycie�czenie wskutek nadmiernej, 10�12-godzinne j pracy. Jak wida�, eksploatacja si�y roboczej wsp�gra�a z polityk� biologicznego unicestwienia narodu polskiego. W ci�gu pi�ciu lat okupacji hitlerowskiej gin�o dziennie 2900 Polak�w (dla por�wnania we Francji � 15). Niemcy doko- 23 Tabela l Eksploatacja gospodarcza GG w latach 1940�1943 Wyszczeg�lnienie 1940 1941 1942 1943 Si�a robocza (w ty�.): dla potrzeb GG 477 734 979 840 wywieziono do Rzeszy 302 223 389 184 Zam�wienie przemys�u zbrojeniowego Rzeszy (w min marek) 9,9 a 205 240 Kontyngenty zbo�owe (w ty�. ton): �ci�gni�te przez Niemc�w 383 685 1200 1 500 wywiezione do Rzeszy _ t 53 730 1 200 przekazane na zaopatrzenie Wehrmachtu 200 200 200 200 �r�d�o: K. Radziwo�czyk: Niemieckie Si�y Zbrojne w okupowanej p�isce 22 VI 1941-wiosna 1944. �Wojskowy Przegl�d Historyczny" 1962, nr 3. � kropk� oznaczono we wszystkich tabelach brak danych. b my�lnikiem oznaczono we wszystkich tabelach, �e zjawisko nie wyst�puje. naii na ziemiach polskich 50 000 akt�w zbrodni w 20 000 mieisco-wo�ci (w tym w niekt�rych wielokrotnie). Obywatele polscy byli wi�zieni w 5877 obozach, wi�zieniach, gettach. Straty ludno�ci og�em wynosz� 6028000 obywateli, v tym 5384000 wskutek terroru okupanta22. 2841500 Polak�w wywieziono do przymusowej pracy w Rzeszy (z tego 700 OOQ z ziem w��czonych). W po�owie 1941 r. polscy robotnicy pr2ymusowi stanowili 60 proc., a w 1944 r. � 29 proc. og�u robotnik�w cudzoziemskich. / osadzonych w obozach koncentracyjnych 3 577 000 os�b prze�y�o tylko 863000. Wi�kszo�� z nich Podzieli�a los wi�ni�w O�wi�cimia, gdzie z 2 500 000 os�b zamor(jowano 90 proc., Majdanka � z 300 000 zgin�o 72 proc., Sztutowa _ ze 100 000 z�i-n(,>�o 70,8 proc., Che�mna nad Nerem � Przebywa�o tam 3100*00 wig�ni�w, Treblinki � 900 000 wi�ni�w, Be��ca � 600 000 wi�ni�w, Sobiboru � 250 000 wi�ni�w. Nale�y podkre�li�, i� Polacy w ko�cu II wojny stanowili 23�30 proc. og�u wi�ni�w hitlerowskich oboz�w koncentracyjnych. Na 5goo tych, kt�rzy prze- � C*. 1'lllchowski: Hitlerowskie obozy -i :o�rodj� przymusowego odoso-bnttnta... �. 92. 14 �yli, dokonywano pseudomedycznych eksperyment�w. W wyniku warunk�w okupacji, w�r�d Polak�w wzros�a gwa�townie liczba zachorowa� na gru�lic� � nadwy�ka wynosi�a l 140 000. Og�em Polska straci�a ponad 6 min obywateli. W przeliczeniu na 1000 mieszka�c�w by�y to najwy�sze straty � 220 os�b zgin�o lub zosta�o zamordowanych. Dla por�wnania w ZSRR na tysi�c mieszka�c�w zgin�o 116, Jugos�awii � 108, Grecji � 70, Czechos�owacji � 25, Albanii � 24, Holandii � 22, Francji � 15, Wielkiej Brytanii � 8, Stanach Zjednoczonych � 2,9, Danii � 0,3, Du�y by� tak�e ubytek przyrostu naturalnego w Polsce, si�gaj�cy l 215 000 os�b. Straty gospodarcze i w dziedzinie kultury Polska ponios�a ogromne straty materialne, wynosz�ce 48 699,9 mld dolar�w (wed�ug warto�ci z 1938 r.) czyli prawie 40 proc. swego maj�tku narodowego. W przeliczeniu na g�ow� ludno�ci by�y to najwy�sze straty spo�r�d kraj�w okupowanych i wynosi�y 626 dolar�w (w Jugos�awii � 601, Francji � 504, Holandii - 520, Czechos�owacji � 407, Grecji � 368, Belgii � 277, Norwegii � 434). Przemys� polski zosta� zrujnowany w 64 proc. W rolnictwie zniszczeniu uleg�o 25 proc. zabudowy, 34 proc. pog�owia byd�a, 37 proc. owiec, 17 proc. trzody chlewnej, 60 proc. koni. Spadla r�wnie� wskutek ekstensywnej gospodarki wydajno�� J! ha. np. ps/.cnicy /. 12,4q w 1938 r. do 8,8 q w 1946 r. Zniszczeli BONi.ilo (H pinc. most�w, 88 proc. wagon�w, 81 proc. paro- �W, Og�lni! ilorlnic! n�rodowy, kt�ry w 1938 r. wynosi� 19 mld �<?h, upad� w 1iM!> i 'lo 6,8 mld z�otych, wed�ug relacji cen /. li>38 r. Niemcy zrabowali lub zniszczyli r�wnie/. 43 proc. dorobku kulturalnego Polski, jakkolwiek stosowane w wojnach prawo �upu by�o od dawna zakazane wobec d�br kultury traktowanych jako wsp�lne dobro ca�ej cywilizowanej lud/.ko�ci, a niszczenie ich od XVIII wieku uznawano powszechnie za barbarzy�stwo. Zastrzega�y to tak�e wyra�nie postanowienia regulaminu praw i zwyczaj�w wojny l�dowej IV konwencji haskiej z 18 pa�dziernika 1907 r. Nale�y przy tym podkre�li�, �e Niemcy stosowali r�n� taktyk�. We Francji dokonywano akcji konfiskaty dzie� 25 sztuki wed�ug �ci�le okre�lonych zasad (dobra �yd�w, mason�w i ich sojusznik�w) � zebrano 21 093 dzie�a, w tym 5281 obraz�w, 533 rze�by, 2477 zabytkowych mebli itp. Na terenie Zwi�zku Radzieckiego stosowano polityk� niszczenia wszelkich zabytk�w sztuki (zniszczono m.in. 1907 cerkwi, 432 synagogi, 407 muze�w). Na ziemiach polskich okupant zastosowa� rozwi�zanie po�rednie. Wprawdzie celem by�a likwidacja kultury polskiej jako bezwarto�ciowej, ale stosowano r�wnolegle system konfiskaty dzie� sztuki (podstaw� prawna stanowi�o zarz�dzenie Hansa Franka z 16 grudnia 1939 r. � Yerordnung uber die Beschlagnahme von Kunstgegenstdnden im GG), zw�aszcza obcych i polskich uznanych za niemieckie. Informacje o najcenniejszych pozycjach zosta�y opublikowane w kilkutomowym dziele Sichergestellte Kun-stwerke-im General Gouvernement. Straty w dziedzinie kultury i sztuki oszacowano w 1948 r. na 5365000000 z�otych przedwojennych (czyli ok. l mld dolar�w). Jest to szacunek zani�ony i obejmuje g��wnie straty materialne, bezcenne s� bowiem straty kulturalne (np. poszukiwany do dzi� obraz Rafaela). R�wnolegle do niszczenia i konfiskat d�br kultury trwa�a akcja wyniszczenia polskiej inteligencji tw�rczej, polegaj�ca na uniemo�liwianiu jej pracy, kszta�cenia m�odych, powodowaniu utraty osobowo�ci tw�rczej i eksterminacji samych tw�rc�w. W wyniku tej ipolityki straty osobowe w poszczeg�lnych dzia�ach kultury wynosi�y: plastycy � 508 os�b, muzycy � 382, aktorzy i re�yserzy � 322, architekci � 320. Straty pracownik�w nauki wynosi�y 28,5 proc., nauczycieli szk� �rednich � 14,1 proc., podstawowych � 5 proc., lekarzy � 38,7 proc., adwokat�w � 56,9= proc., s�dzi�w � 21,5 proc. ^ System zwalczania ruchu oporu Polityka eksterminacji i grabie�y niemieckiej w Polsce oparta by�a na systemie w�adzy okupanta, kt�rej trzon obok administracji stanowi�y: .policja bezpiecze�stwa, porz�dkowa, kryminalna, �andarmeria, Wehrmacht, Selbstchutz, oddzia�y Ostlegio-n�w, policja granatowa oraz inne formacje zmilitaryzowane, tj. Strat u wojenne Polski w latach 1939�1945. Pozna� 1960, s. 11�14. 2(1 Bahnschutz � ochrona kolei, Forstchutz � ochrona las�w, Werk-schutz � ochrona fabryk itp. Ponadto uzbrojeni zostali Niemcy cywilni, skupieni w wydzielonych dzielnicach miasta. Dzia�alno�� administracji, policji i Wehrmachtu by�a skoordynowana i wzajemnie si� uzupe�nia�a. Zwalczaniem polskiego ruchu ojporu zajmowa�a si� policja bezpiecze�stwa, a zw�aszcza jej pion polityczny, t j. gestapo. Prowadzi�o ono szczeg�owe kartoteki organizacji, tytu��w prasy konspiracyjnej, dzia�aczy ruchu oporu, pseudonim�w. Ka�da organizacja mia�a isw�j numer, np. PPR � 4, AK � 1382, SN � 2008. Tak�e powiaty oznaczone by�y numerami, np. opatowski � 17. R�wnie� wi�ksze akcje przeciw ruchowi oporu numerowano, np. akcja �AB" w Sandomierzu 2041�5. Materia� ten by� systematycznie uzupe�niany w drodze wymiany informacji mi�dzy plac�wkami gestapo z ca�ej okupowanej Europy, weryfikowany zeznaniami aresztowanych i meldunkami konfident�w. S�u�y� on do rozpracowania sieci organizacji polskiego ruchu oporu. Akcj� rozpoznania najcz�ciej prowadzono przez d�u�szy czas, np. nazwisko Komendanta G��wnego ZWZ-AK gen. Stefana Roweckiego �Grota" Niemcy znali od 1940 r., a aresztowali go w 1943 r. Dopiero od tego momentu Niemcy dokonywali masowych aresztowa�, usi�uj�c rozbi� t� organizacj� jednocze�nie na terenie ca�ego kraju. Niekt�re akcje aresztowa�, jak np. w Krakowie; Poznaniu, �odzi, na �l�sku, obejmowa�y 300 � 500 �o�nierzy AK. Powszechnie stosowa� okupant zasad� brania zak�adnik�w, kt�rych rozstrzeliwano w razie wykonania akcji przez ruch oporu na danym terenie. Gdy za� w czerwcu 1943 r. obszar GG i Bia�ostocczyzny uznane zosta�y dekretem Himmlera za teren szczeg�lnego nasilenia dzia�a� partyzantki na r�wni z obszarami Bia�orusi i Ukrainy, zreorganizowano system zwalczania ruchu oporu, rozszerzaj�c go o zbrojn� likwidacj� partyzantki poprzez pacyfikacj� i ob�awy na du�ych obszarach kraju. Frank wyda� zarz�dzenie O zamachach na niemieckie dzie�o odbudowy w GG, sankcjonuj�c prawnie dokonywane zbrodnie niemieckie w GG. Partyzantk� za� parali�owa� mia� rozbudowany system obszar�w i punkt�w ochronnych z rozmieszczonymi w formie szachownicy posterunkami oraz oddzia�ami policji i rekonwalescent�w Wehrmachtu, umiejscowionymi najcz�ciej w niemieckich maj�tkach. Posterunki policji i �andar- 27 nwli skomasowano i rozmieszczono w wi�kszych miejscowo-<'h, n nast�pnie zamieniono je na policyjne punkty oparcia, i rejon ochronny Opat�w w 1943 r. wzmocniono trzema kompanii! Schupo i policji oraz 10 nowymi punktami oparcia w ma-Jutkiich *�. R�wnocze�nie rozpocz�to akcj� bezwzgl�dnego odwetu, sto-�uji|c zasad� odpowiedzialno�ci zbiorowej za akcje ruchu oporu, np. w 1942 r. za wysadzenie mostu przez AK w Ostrowcu powieszono na rynku 29 Polak�w, a w odwet za zlikwidowanie komendanta Pawiaka Burckla 15 wrze�nia 1943 r. rozstrzelano na Pawiaku 40 wi�ni�w. Wydzielone oddzia�y niemieckie pacyfikowa�y powiaty i wsie stanowi�ce bazy partyzanckie. W ramach akcji pacyfikacji spalili Niemcy 440 wsi polskich, w tym 105 na Lubel-nzczy�nie, 95 w Krakowskiem, 77 Kieleckiem, 33 ��dzkiem, 16 Warszawskiem, 6 Katowickiem. W niekt�rych wsiach jednorazowo gin�o kilkaset os�b, ni.in.: w Aleksandrowie 290, Bonowie ok. 300, Jamach 186, Michniowie 213, Sochach 183, Niesiechowi-cach 120, Wanatach 109. Prowadzono r�wnie� pacyfikacje du�ych obszar�w GG, po��-raone z operacjami przeciwpartyzanckinii przy u�yciu si� policji, Wehrmachtu, czo�g�w, dzia� i lotnictwa, np. 22�23 kwietnia 1043 r. operacj� �Ostersegen" w lasach parczewskich, przeprowadzony przez 25 pu�k SS i 203 batalion ochrony, nast�pnie �Me-mcl", �Werwolf" w 1943 r. Do najwi�kszych operacji przeciw-iwrlyzanckich spo�r�d 20 w 1944 r. nale�a�y: na Lubelszczy�nie .Muigewitter" w lasach parczewskich, przeprowadzona od 6 do 12 maja 1944 r. przez 5 dywizj� pancern� SS; �Sturmwind I � II" w lasach lipskich, janowskich i Puszczy Solskiej w maju cwtrweu 1944 r., przeprowadzona przez 154, 174, 213 dywizj�; 'u �Wirbelsturm" w lasach parczewskich, przeprowadzona lt do 21 lipca 1944 r. przez oddzia�y Wehrmachtu w sile 9000 �c�\v; operacje �Immergrun" i �Yagabuind". W sierpniu � ��iniu przeprowadzono kilka operacji przeciwpartyzanckich � ;irlfi:czy�nie si�ami 581 dywizji i pododdzia��w 4 armii pan-�). w tym �Waldkater" od 25 do 26 wrze�nia 1944 r. Opera- 1 Y Maliniak: Ruch oporu na ziemi opatowsko-sandomierskiej War- * im. �. 20. i* rjami tymi kierowa� z ramienia RSHA specjalny pe�nomocnik Himmlera do spraw zwalczania partyzantki, gen. Erich von dem Bach. On te� dowodzi� korpusem niemieckim likwiduj�cym powstanie warszawskie od sierpnia do pa�dziernika 1944 r. O akcjach przeciwpartyzanckich w meldunku Komendy G��wnej AK do Naczelnego Wodza z 31 sierpnia 1943 r. czytamy: W po�owie czerwca br. na terenie po�udniowych powiat�w okr�gu lubelskiego (bi�gorajskiego, zamojskiego, janowskiego, tomaszow-skiego, hrubieszowskiego) przywieziono z innych teren�w Polski i kraj�w okupowanych (Francja) liczne oddzia�y wojskowe wszystkich rodzaj�w broni z artyleri�, �ci�gni�to silne oddzia�y policji, �andarmerii, SS i formacje pomocnicze (...). Akcj� kierowa� specjalny sztab. Kilkutysi�czna armia utworzy�a kordon wzd�u� po�udniowej granicy dystryktu prawie na ca�ej szeroko�ci mi�dzy Wis�� a Bugiem. Likwidacj� wsi rozpocz�to pod pretekstem sprzyjania i udzielania pomocy przez mieszka�c�w partyzantom. Otaczano wsie i miasta, sp�dzano ca�� polsk� ludno��, rozdzielano m�czyzn i kobiety, a nast�pnie wywo�ono na Majdanek (...), wielu rozstrzelano na miejscu (...), wsie i osiedla pod lasami z regu�y palono (...). Taka sama akcja prowadzona jest na innych terenach i w okr�gu krakowskim (powiaty miechowski, krakowski, �a�cucki, rzeszowski), w okr�gu radomskim (powiaty kielecki, konecki, stopnicki, opatowski, i��ecki), w okr�gu lwowskim � powiat Gr�dek Jagiello�ski, w okr�gu stanis�awowskim � powiat Dolina. Ludno�� dotkni�ta dotychczasow� pacyfikacj� wynosi setki tysi�cy, z tego dziesi�tki tysi�cy sp�dzono i wymordowano (...)25. W 1944 r. liczba akcji pacyfikacyjnych i ich rozmiary znacznie wzros�y. Wzros�y tak�e si�y okupanta zaanga�owane do zwalczania ruchu oporu. Nale�y zaznaczy�, �e we wrze�niu�pa�dzierniku 1943 r. stan si� niemieckich tylko w GG by� nast�puj�cy: Wehrmacht � 22 dow�dztwa dywizji, 12 dow�dztw pu�k�w, 323 bataliony, 37 baterii; wojska SS � 12 dow�dztw pu�k�w, 93 bataliony; organizacje paramilitarne � 17 dow�dztw pu�k�w, 208 batalion�w. Obsad� Dow�dztwa Okr�gu Wojskowego GG stanowi�y: OFK t 25 Meldunek KG AK z 31 VIII 1943 do NW. AWIH, 111/21/19, t. 5, I. 369. 29 sil wojskowo-poltcyjnych w GG w latach 1939�1944 (w ty�.) Wyuczcg�lnlenie 1939 pa�dziernik 1940 kwiecie� 1941 czerwiec 1942 luty 1943 kwiecie� 1943 listopad 1944 kwiecie� 1944 wrzesie� Polipa W�hnnacht 80 550 80 400 50 2000 50 300 60 450 70 550 70 500 80 1000 Razem 630 480 2050 350 510 620 ~~57�~ 1 080 --- � - �� - - ~...^.v~ .��i.VJi.n,n>w i ewnomiczna hitlerowskich Niemiec w okupowanej Polsce Poriwrt 1979, s. 411. (Nadkomendantura Polowa) 603 � Kielce (dywizja), OFK 226 � Tarn�w (dywizja), OFK 365 � Lw�w, OFK 372 �Lublin, OFK 225 � Warszawa; dywizja Ostlegionu gen. mjr. Kittera, 156 Rez. Dywizja, 154 Rez. Dywizja, 174 Rez. Dywizja, dywizja w�gierska, VIII okr�g lotniczy Krak�w i in. Jednostki Wehrmachtu czasowo stacjonuj�ce na ziemiach polskich podlega�y dow�dcom OFK. Szef OFK spe�nia� wojskowe zadania administracyjno-okupacyjne. R�wnie� na ziemiach w��czonych obok policji istotn