POLSKA KOMUNIZM OPOZYCJA S�OWNIK JAKUB KARPI�SKI POLONIA Y^lv*i*?>%?&*'$&& ^ftSS&SwSS WBRraBlUWR**^ ' ' " "~�" ���'- �^"'"^ S�OWNIK JAKUB KARP1NSK1 POLONIA * * * vu--w BIBLIOTEKA Wydzia�u Dmrrias^m i Nnuk Peiycznych Uniwersytetu Warsrawslcwgo ul. Nowy �wiat 69, 96-946 Wiwwawji tel. 620-03-81 w. 295, 296 H> -O Jakub Karpi�ski POLSKA, KOMUNIZM, OPOZYCJA S�ownik ISBN O 902352 45 8 Copyright � Jakub Karpi�ski First published m Polish September 1985 Pierwsze wydanie polskie wrzesie� 1985 Oprawa graficzna J C i J J ALL RIGHTS RESERYED WSZYSTKIE PRAWA ZASTRZE�ONE Biblioteka WDiNP UW 1098000582 Najnomz is tom Po/s, 5 POLONIA POLONIA BOOK FUND LTD 8 QUEEN ANNE'S GARDENS, LONDON W4 1TU UNITED KINGDOM Pnnted and bound m the UK * * * W tej ksi��ce autor stara si� m�wi� o tym, o czym m�wi tytu�: o Polsce, komunizmie i opozycji, uwzgl�dniaj�c te� zwi�zki mi�dzy tymi sprawa- mi. G��wnie mowa tu o okresie powojennym, ale Polska komunistyczna powsta�a w wyniku drugiej wojny �wiatowej, trzeba wi�c by�o niekiedy cofn�� si� w czasie. M�wi si� tu o wydarzeniach, ale tak�e o s�owach i ideach. W historii, zw�aszcza politycznej, trudno nie uwzgl�dnia� s��w i poj��, kt�rych uczestnicy wydarze� u�ywaj�. Mowa tu mi�dzy innymi o polityce, a ustr�j komunistyczny ma zwy- czaj wi�za� z polityk� sprawy zwykle od niej odleg�e. St�d pewne pomie- szanie zagadnie�. Trzeba je by�o uporz�dkowa� i powsta� s�ownik: od A do � (od administracji do �ywno�ci). Nie m�wi si� tu o wszystkim, bo to jest trudne i niemo�liwe. Jest to kr�tki niebiograficzny s�ownik powo- jennej historii i wsp�czesno�ci politycznej w Polsce, uwzgl�dniaj�cy niekt�re wydarzenia wcze�niejsze i niekt�re wydarzenia poza Polsk�. Zapewne wi�kszo�� artyku��w mo�na by rozwin�� i zamieni� t� ksi��- k� w bibliotek�, w kt�rej by�oby tyle tom�w, ile jest hase� w s�owniku. Ten s�ownik mo�e by� u�yteczny dla kogo�, kto chcia�by o r�nych rze- czach czyta� w jednym tomie. Autor przestrzega przed mierzeniem wa�no�ci spraw d�ugo�ci� tek- stu. S� sprawy, kt�re warto uczci� milczeniem, s� takie, kt�rych nie powo�a do istnienia wielo�� s��w. O powojennej historii Polski i o systemie spo�ecznym istniej�cym w Polsce - autor pisa� w innych pracach; wykorzystano je w tej ksi��ce. Zamieszczenie pozycji w bibliografii nie �wiadczy o jej aprobacie. Pozycje te - podane przyk�adowo - informuj� o r�nych punktach widzenia, w tym - o oficjalnym, czasem mog� te� pom�c w znalezieniu informacji i nowych �r�de�. Wykaz skr�t�w zaczyna si� na stronie 333, spis tre�ci - na stronie 339. l l administracja 7 administracja - czynno�� zarz�dzania lub zbi�r organ�w zarz�dzaj�cych. Na og� istniej� wyodr�bnione organy i procedury zwi�zane z wydawaniem ustaw i s�downictwem (nie zalicza si� ich do administracji). Jednak granice mi�dzy ustawodawstwem, s�downic- twem i administracj� bywaj� zatarte, zw�aszcza w pa�stwach komunistycz- nych. Sytuacj� komplikuje tak zwana �kierownicza rola" partii komunisty- cznych, sprawowana zar�wno wobec organ�w administracyjnych, jak i u- stawodawczych lub s�dowych. Admi- nistracj� cz�sto uto�samia si� z admi- nistracj� pa�stwow�, zw�aszcza tam, gdzie zakres upa�stwowienia jest roz- leg�y. W PRL jednak organy pa�stwa s� nadzorowane przez instancje par- tyjne, kt�re wykonuj� cz�� zada� ad- ministracyjnych. Na tym mi�dzy inny- mi polega �kierownicza" lub �przewo- dnia" rola partii komunistycznej. Twierdzi si�, �e naczelnym orga- nem administracji w PRL jest rz�d (Rada Ministr�w), za� �ministrowie kieruj� okre�lonymi dzia�ami admini- stracji pa�stwowej" (art. 42 konstytu- cji PRL). Tak jednak jest pod warun- kiem, �e nie zwraca si� uwagi na �kie- rownicz� rol� partii". Niekiedy rozpatruje si� osobno, jako szczeg�lne dzia�y, administracj� gospodarcz� i terenow�. GUS nie zalicza wymiaru sprawied- liwo�ci do administracji, a tak�e w p. " '� // l. yj� tf ' l fl ll(, JWI� K, i obi n, fa ttl , >\CG 9nt<>. , A.S < ' K * * afery gospodarcze 9 LIT : S�d orzek�.., Instytut Literacki, Pary� 1972, Aniela Stemsbergowa, Widzia- ne z lawy obro�czej, Instytut Literacki, Pary� 1977, Aniela Steinsbergowa, Ze wspomnie� obro�cy: Kariera artyku�u 23, �Zapis� 1978, nr 8, �Zeszyty Historyczne* 1979, z. 48; Czas pr�by. O adwokatach - obro�cach ludzi i warto�ci. Komitet Helsi�- ski w Polsce, Zeszyt nr 5. adwokatura - og� adwokat�w i apli- kant�w adwokackich. Adwokatura dysponuje samorz�- dem, kt�rego organami s� Naczelna Rada Adwokacka i wojew�dzkie rady adwokackie. Nadz�r nad adwokatur� przyznano ministrowi sprawiedliwo�- ci, kt�ry mo�e uchyli� uchwa�y samo- rz�du adwokatury. 3 i 4 stycznia 1981 roku odbywa� si� w Poznaniu Og�lnopolski Zjazd Ad- kat�w, kt�ry domaga� si� �przywr�ce- nia pe�nej samorz�dno�ci i niezale�no- �ci adwokatury" i sformu�owa� wiele szczeg�owych postulat�w dotycz�- cych wykonywania zawodu adwokata, organizacji adwokatury, systemu pra- wa w PRL i wymiaru sprawiedliwo�ci. Odbywaj�cy si� od l do 3 pa�dzier- nika 1983 roku Krajowy Zjazd Adwo- katury uzna� s�uszno�� uchwa� zjazdu pozna�skiego i zaleci� ich realizacj� Naczelnej Radzie Adwokackiej. Od pocz�tku roku 1984 organy sa- morz�du adwokatury by�y atakowane w prasie i w�adze pa�stwowe wzmog�y represje przeciw �nieodpowiedzial- nym" adwokatom. LIT Czas pr�by. O adwokatach - obro�cach ludzi i warto�ci, Komitet Helsi�- ski w Polsce, Zeszyt nr 5 afery gospodarcze - dokonywane gru- powo przest�pstwa na szkod� skarbu pa�stwa (ale nie zawsze na szkod� konsument�w). Czasem afery polega- �y na tym, �e w przedsi�biorstwie pa�- stwowym lub sp�dzielczym wytwa- rzano dobra lub us�ugi nie informuj�c o tym w�adz. Przedsi�biorstwo pa�- stwowe funkcjonowa�o wi�c jako pry- watne. Afery polega�y r�wnie� na po- garszaniu jako�ci wyrob�w i sprzeda- waniu zwi�kszonej ich ilo�ci bez wie- dzy zwierzchnik�w i kontroler�w. Kodeks karny z 19 kwietnia 1969 roku m�wi o zagarni�ciu mienia wiel- kiej warto�ci w porozumieniu z innymi osobami i w art. 134 przewiduje kar� wi�zienia od 8 do 15 lat lub 25 lat dla kogo�, �kto, wyzyskuj�c dzia�alno�� jednostki gospodarki uspo�ecznionej, w porozumieniu z innymi osobami za- garnia mienie wielkiej warto�ci na szkod� takiej jednostki, nabywc�w lub dostawc�w i powoduje przez to powa�ne zak��cenia w funkcjonowa- niu gospodarki narodowej". Kto tak� dzia�alno�� organizuje lub ni� kieruje, mo�e by� skazany na kar� �mierci (art. 134 �2). Afery gospodarcze wymaga�y wta- jemniczenia, przekupienia i wsp�pra- cy wielu os�b zajmuj�cych stanowiska w pa�stwowym przemy�le, handlu i w aparacie kontroli. W latach sze��dzie- si�tych �rodki masowego przekazu in- formowa�y mi�dzy innymi o aferach w przemy�le sk�rzanym (dostarczanie sk�r prywatnym odbiorcom) i w prze- 8 adwokaci zestawieniach dotycz�cych zatrudnie- nia w administracji nie podaje danych dotycz�cych ministerstwa obrony na- rodowej i ministerstwa spraw wewn�- trznych. Wed�ug danych GUS, w roku 1983 przeci�tne zatrudnienie w administra- cji pa�stwowej wynosi�o 135,5 tysi�ca os�b, z czego na administracj� central- n� przypada�o 43,4 tysi�ca os�b (w mi- nisterstwach i urz�dach r�wnorz�d- nych pracowa�o 16,2 tysi�ca os�b). W administracji terenowej (w urz�dach wojew�dzkich, miejskich, dzielnico- wych i gminnych) pracowa�o 92 tysi�ce os�b. adwokaci. Adwokat to osoba upraw- niona do udzielania pomocy prawnej, zw�aszcza w procesie karnym i cywil- nym. Przygotowaniem do zawodu ad- wokata s� studia prawnicze i aplikacja adwokacka. W PRL na list� aplikan- t�w adwokackich - i nast�pnie adwo- kat�w - wpisuj� rady adwokackie. Liczba adwokat�w we wczesnych la- tach osiemdziesi�tych zbli�a�a si� do 6 tysi�cy, z tego w prawie 400 zespo- �ach adwokackich pracowa�o przesz�o 3,5 tysi�ca adwokat�w. Aplikant�w by�o ponad 300. Rola adwokat�w jest szczeg�lnie istotna w procesach politycznych, or- ganizowanych i przygotowywanych przez pa�stwo, kt�rego reprezentanci prowadz� �ledztwo i oskar�aj� w pro- cesie, wyroki za� s� wydawane w imie- niu pa�stwa i co najmniej niekiedy instytucje pozas�dowe wp�ywaj� na tre�� wyrok�w. W procesie politycz- nym pa�stwo stwierdza, �e jego dobro zosta�o naruszone, i pa�stwo jest w takim procesie stron� nies�ychanie sil- n�. Zasady procesu karnego powo- duj � jednak, �e adwokat mo�e uwzgl�- dnia� interesy klienta i utrudni� pro- wadzenie procesu w spos�b ca�kowicie zgodny z interesami w�adz. Te ze swej strony cz�sto ograniczaj� rol� adwo- kat�w, mi�dzy innnymi pozbawiaj�c niezale�nych obro�c�w prawa wyko- nywania zawodu. W okresach wzmo�onego u�ywania wymiaru sprawiedliwo�ci do zwalcza- nia przez pa�stwo przeciwnik�w (lub domniemanych przeciwnik�w) rola adwokat�w jest trudna (tak by�o zw�a- szcza w okresie stalinowskim). Wielu adwokat�w potrafi�o jednak rol� obro�cy wype�nia� rzetelnie i odwa�- nie (tak by�o po czerwcu 1976 roku lub w stanie wojennym). alkohol 11 Od aktywu wymaga si� co najmniej pasywno�ci. Aktyw pasywny bra� udzia� w demonstracjach antystudenc- kich i �antysyjonistycznych" w roku 1968 lub w wiecach antyrobotniczych w roku 1976. Aktyw nale�y pobudza� ostro�nie. Zdaje si�, �e ponad potrze- by zwierzchnik�w pobudzono aktyw podczas �rewolucji kulturalnej" w Chinach. W Polsce �aktyw" wznosil czasem nieprzewidziane okrzyki, tak jak 19 marca 1968 roku, gdy W�ady- s�aw Gomulka m�wi� do �aktywu par- tyjnego Warszawy". Aktyw mo�e tak- �e wykonywa� zadania skromniejsze i nadaje si� do pisania list�w pi�tnuj�- cych �Solidarno��" lub Ko�ci�. alkohol. Picie alkoholu bywa poti z�- ba, upodobaniem, przyzwyczajeniem, pe�ni rozmaite funkcje w skali indywi- dualnej i spo�ecznej; mo�e by� uciecz- k� od rzeczywisto�ci lub protestem. Picie w towarzystwie mo�e prowadzi� do poczucia wsp�lnoty. Picie alkoholu dla zdobycia wra�e� i prze�y� lub (na- st�pnie) z przyzwyczajenia jest do�� powszechne w niekt�rych krajach ko- munistycznych, ze Zwi�zkiem Radzie- ckim i Polsk� na czele. O alkoholizmie m�wi si� cz�sto i terminem tym okre�la si� (1) przyzwy- czajenie do picia alkoholu, (2) wzgl�d- nie trwa�e zmiany chorobowe powsta- �e w nast�pstwie nadu�ycia alkoholu, (3) og� ujemnych nast�pstw zwi�za- nych ze spo�yciem alkoholu. W Polsce ju� przed drug� wojn� �wiatow� istnia� Pa�stwowy Monopol Spirytusowy. Z punktu widzenia pa�s- twa - sprzeda� alkoholu jest wa�nym sposobem odprowadzania z powrotem do kasy pa�stwowej pieni�dzy wyp�a- conych osobom zatrudnionym. W roku 1983 Polacy wydali na na- poje alkoholowe przesz�o 582 miliardy z�otych, a wi�c prawie 16 tysi�cy z�o- tych w przeliczeniu na mieszka�ca. 10 akademia tw�rstwie mi�snym, gdzie przetwarza- nie i sprzeda� mi�sa i w�dlin prowadzo- no na rachunek os�b zaanga�owanych w afery. Osoby oskar�one o udzia� w aferach gospodarczych cz�sto skazy- wano na kar� do�ywotniego wi�zienia i nawet co najmniej dwukrotnie orze- czono kar� �mierci. Oskar�ony Dedo, s�dzony za �afer� sk�rzan�" zosta� skazany na �mier� przez s�d w Kiel- cach w roku 1961 (ale nast�pnie go u�askawiono). S�d w Warszawie roz- patruj�cy �afer� mi�sn�" skaza� na �mier� dyrektora Wawrzeckiego. Wy- rok wykonano. akademia - uroczysto�� polityczno- -artystyczna. W Polsce po drugiej woj- nie �wiatowej akademie organizowano g��wnie z okazji �wi�t l maja i 22 lipca, tak�e z okazji rocznicy rewolucji pa�- dziernikowej w Rosji (z 1917 roku). Akademie odbywaj� si� w szko�ach i innych instytucjach; bywaj� te� akade- mie centralne. Akademia sk�ada si� z cz�ci �oficjalnej" (przem�wie�) i �ar- tystycznej" (czyli recytacji i �piew�w, na og� zwi�zanych z politycznym zna- czeniem uroczysto�ci). aktyw - partyjne pospolite ruszenie; zbiorowo��, kt�r� kierownictwo po- dejrzewa o aktywno�� i s�dzi, �e mo�e na ni� liczy�. M�wi si� tak�e o aktywie organizacji m�odzie�owych, na przy- k�ad ZMP lub p�niejszych, takich jak ZMS, ZSMP. Aktyw jest mobilizo- wany do wyra�ania poparcia i prote- stowania oraz do akcji policyjnych i p�policyjnych, czasem takich, kt�re wygodniej jest wykonywa� p�oficjal- nie (wst�pne przymuszanie ch�op�w do kolektywizacji, boj�wki podczas ko�cielnych uroczysto�ci milenijnych, boj�wki wysy�ane na wiece uczelniane w 1968 roku lub na wyk�ady Towarzys- twa Kurs�w Naukowych w latach sie- demdziesi�tych). �Aneks�. Kwartalnik polityczny, nu- mer 1: �wiosna 1973", pocz�tkowo ukazywa� si� z adnotacj�: �kwartalnik Aneks wydawany jest przez Polskie Ko�o Naukowe przy Uniwersytecie w Uppsali", nast�pnie (odnumeru 13/14, 1977) pojawi�a si� adnotacja �Uppsala - Londyn", kt�ra znik�a w numerze 33/1984. Od numeru 18/1978 podawa- no, �e redaktorem jest Aleksander Smolar. W po�owie roku 1985 ukaza� si� 38 numer �Aneksu*. W EKS" kwartalnik polityczny Pismo pocz�tkowo stawia�o sobie za cel g��wnie publikowanie t�umacze� tekst�w politologicznych i publicy- styki spo�eczno-politycznej. Nie by�y to zreszt� wy��cznie teksty z kraj�w zachodnich - na przyk�ad numer 7/8 po�wi�cono g��wnie publicystyce i literaturze radzieckiej i dotycz�cej Zwi�zku Radzieckiego. Inne tematy �Aneksu� to szans� rewolucji w Euro- pie Wschodniej (nr 4), eseje Orwella (nr 6), g�osy o chrze�cija�stwie, so- cjalizmie, Ko�ciele i polityce (nr 12 i 13/14), socjalizm i demokracja - dys- kusja na marginesie ksi��ki W�odzi- mierza Brusa (nr 15), eurokomunizm (nr 16/17), gospodarka PRL (nr 20), j�zyk totalitarny (nr 21), my�l socjali- styczna (nr 23), w�adza i przywileje (nr 26), Polska po 13 grudnia (nr 27), sac- anty komunizm 13 rum (nr 29/30), kadaryzm a Polska (nr 31), inteligencja, �Solidarno��" i w�a- dza (nr 35, 36, 37). Najcz�ciej publikowano w �Anek- sie� artyku�y Krzysztofa Dorosza, Sta- nis�awa Gomu�ki, Leszka Ko�akow- skiego, Waldemara Kuczy�skiego, Adama Michnika i Aleksandra Smo- lara. �Aneks� jest r�wnie� nazw� wyda- wnictwa, kt�re opublikowa�o pierw- sz� ksi��k� w roku 1975, za� od roku 1982 zacz�o wydawa� po kilka ksi�- �ek rocznie. Wydawnictwo �Aneks� przedrukowywa�o dwa kwartalniki wy- dawane w Polsce poza cenzur�: �Kry- tyk� (ukazuj�c� si� od roku 1978) i �Res Publik� (ukazuj�c� si� w latach 1979-1981). LIT : �Aneks� 1973-1983 (spis tre�ci nu- mer�w 1-31), �Aneks� 1983, nr 32; �Aneks� 1973-1983. Indeks autor�w, �Aneks� 1983, nr 33. antykomunizm - dos�ownie: nieak- ceptowanie komunizmu lub sprzeciw wobec komunizmu. Odmawia� akcep- tacji komunizmu mo�na z wielu powo- d�w i przeciwstwia� si� mu mo�na w r�ny spos�b. Socjalizm, liberalizm, konserwatyzm, nacjonalizm, r�ne re- ligie z chrze�cija�stwem w��cznie - sprzeciwiaj� si� komunizmowi, cho� zdarzaj� si� sojusze, ust�pstwa i podo- bie�stwa. Dla komunisty antykomunista jest wrogiem i pope�nia �wi�tokradztwo. Komunista uwa�a, �e ma racj�, wi�c antykomunizm jest szale�stwem. Ale komunista chcia�by, aby r�wnie� nie- komuni�ci uwa�ali antykomunist�w za szale�c�w. W znacznej mierze to si� udaje. Po pierwsze, dzi�ki przeciwstawie- niu komunizm-stalinizm. Co z�e w ko- munizmie - nazywa si� stalinizmem, s� to b��dy i wypaczenia. Natomiast pod powierzchni� zjawisk tkwi dobra isto- ta komunizmu. 12 amnestia Spo�ycie alkoholu w postaci w�dki w przeliczeniu na alkohol stuprocentowy wynosi�o pod koniec lat siedemdzie- si�tych 6 litr�w rocznie na mieszka�ca. W roku 1981 zmniejszy�o si� do 4,3 li- tra, za� w nast�pnych latach zmniej- sza�o si� nieznacznie. W okresie legal- nego dzia�ania �Solidarno�ci" spo�y- cie alkoholu zmniejszy�o si� zatem wyra�nie, co w pewnym sensie zapo- wiada�a prohibicja w Gda�sku w cza- sie strajku w sierpniu 1980 roku. Do spadku spo�ycia alkoholu w latach osiemdziesi�tych przyczyni� si� zape- wne wzrost cen, a w jakiej� mierze tak- �e omijanie pa�stwowego monopolu spirytusowego i nie uj�te w statysty- kach zaopatrywanie si� w alkohol p�- dzony prywatnie (�bimber"). amnestia - akt zbiorowego u�askawie- nia, wydawany najcz�ciej w formie ustawy, cz�sto dla upami�tnienia lub uczczenia wydarze� uznanych przez w�adze za wa�ne. Na mocy amnestii niekt�re kary darowuje si�, inne zmniejsza lub zamienia na kary innego rodzaju. Amnestie obejmuj� zwykle niekt�re tylko kategorie przest�pstw. Bywaj� te� amnestie warunkowe, to jest takie, �e gdy amnestionowany zostanie skazany ponownie, poprzed- nia kara, darowana lub zmniejszona, jest wykonywana tak jakby amnestii nie by�o. Amnestia niekiedy wi��e si� z aboli- cj�, to jest z nakazem niewszczynania lub umorzenia post�powania karnego. Pierwsze amnestie w Polsce po woj- nie wydano 2 sierpnia 1945 roku i 22 lutego 1947 roku, by�y one po��czone z wezwaniem do ujawniania si� os�b dzia�aj�cych w podziemiu politycznym i zbrojnym. Wed�ug danych oficjal- nych ka�da z tych amnestii doprowa- dzi�a do ujawnienia si� ponad 40 tysi�- cy os�b. Nast�pne amnestie wydano 22 listopada 1952 roku, 27 kwietnia 1956 roku oraz w latach 1969, 1974, 1977,1981,1983 i 1984 (dla uczczenia i w pobli�u �wi�ta 22 lipca). Amnestionowani, 1947 antypa�stwowy (s�owo socjalizm jest uto�samiane z porz�dkiem spo�ecz- nym i z pa�stwem). U�ywaj�c przymiotnika antysocjali- styczny propaganda oficjalna wyko- rzystuje wieloznaczno�� s�owa socja- lizm i zachowuje si� tak, jakby chcia- �a sk�oni� przeciwnik�w do wypowia- dania si� w sprawach og�lnych i m�t- nych, a zw�aszcza do spierania si� o s�owo socjalizm zamiast o sprawy kon- kretne. aparat. Aparat w j�zyku komunistycz- nym to przede wszystkim aparat par- tyjny, a wi�c etatowi pracownicy poli- tyczni, czyli pracownicy mianowani (powo�ywani). M�wi o nich pkt 45 sta- tutu PZPR: �Powo�ywani s� oni przez komitety, egzekutywy, Biuro Politycz- ne KC i zatrudnieni na etatach finan- sowanych z bud�etu partii. (...) Waru- nkiem powo�ania do tej pracy jest co najmniej pi�cioletni sta� partyjny i zawodowy oraz pe�nienie funkcji par- tyjnych z wyboru przynajmniej przez jedn� kadencj�". W partiach komunistycznych cz�sto s�ycha� skargi, �e aparat partyjny zdo- bywa rzeczywist� w�adz� w partii i zamiast wykonywa� dyspozycje, decy- duje o tym, co robi� w�adze statutowe, takie jak - zbieraj�ce si� rzadko - ko- mitety partyjne. Cz�sto zreszt�, m�- wi�c o tych komitetach, ma si� na my- �li w�a�nie aparaf,-urz�dnik�w pracu- j�cych w budynkach komitet�w. architektura - dziedzina ��cz�ca tech- nik� (budownictwo) ze sztuk�. Archi- tektura godzi lub powinna godzi� u�y- teczno�� (funkcjonalno��), walory konstrukcyjne i plastyczne. Wsp�gra- nie tych element�w stanowi o jako�ci dzie�a architektonicznego. Po wojnie architekci polscy starali si� odbudowa� kraj (zw�aszcza War- szaw�) po zniszczeniach. Od roku 1945 dzia�a�o Biuro Odbudowy Stoli- cy, ale istotne decyzje coraz cz�ciej architektura 15 nale�a�y do Naczelnego Architekta Warszawy i naczelnych w�adz politycz- nych. Zaw�d architekta, przed wojn� wolny, upa�stwowiono, powo�uj�c pa�stwowe biura projektowe. Archi- tekci przestrzegali jednak zasady kon- kurencyjno�ci, co wyra�a�o si� w kon- kursach organizowanych przez Stowa- rzyszenie Architekt�w Rzeczypospoli- tej Polskiej (w 1952 roku przemiano- wano je na Stowarzyszenie Architek- t�w Polskich, zachowuj�c poprzedni skr�t-SARP). W czerwcu 1949 roku odby�a si� Krajowa Partyjna Narada Architek- t�w. W tym czasie w�adze zacz�y do- maga� si�, by architektura by�a zgod- na z zasadami �realizmu socjalistycz- nego" (�socrealizmu") i by projekto- wano zgodnie z wzorami radzieckimi. Pomniki tej epoki to w Warszawie Pa- �ac Kultury i Nauki (projekt radziec- ki), MDM, Ministerstwo Rolnictwa na Kruczej. By�o to budownictwo nie- funkcjonalne i nieekonomiczne, ukry- wano konstrukcj� i bardzo dbano o ozdobno�� fasad, monumentalnych i maj�cych przypomina� architektur� historyczn�. �Odwil�" z po�owy lat pi��dziesi�- tych sprzyja�a odej�ciu od praktyki socrealizmu. W�adze nie d��y�y ju� tak usilnie do kszta�towania rozwi�za� estetycznych, formu�owano natomiast ostre wymagania ekonomiczne, roz- porz�dzenia dotycz�ce norm mia�y spowodowa�, by architekci projekto- wali mieszkania j ak naj mniej sze i z mi- nimalnym (niekosztownym) wyposa- �eniem. Dobre wykszta�cenie archi- tekt�w i (poza wyj�tkami) niewielka atrakcyjno�� pracy w biurach projek- towych sprzyja�y emigracji; znaczna liczba architekt�w polskich pracuje za granic�. LIT.. Jan Zachwatowicz (red.), Budow- nictwo i architektura w Polsce 1945-1966, Warszawa 1968; Boles�aw Bierut, Sze�cio- letni plan odbudowy Warszawy, Warszawa 1949. 14 antypa�stwowy Po drugie, co mo�e wydawa� si� dzi- wniejsze, pokazuje si�, �e istniej� nie- antykomunistyczne sposoby przeciw- stawiania si� komunizmowi. Potrafi� to robi� tak zwani pragmatycy lub libe- ra�owie w partiach komunistycznych oraz dysydenci, kt�rzy maj� by� nie- antykomunistycznymi wrogami wypa- cze� w komunizmie. Po trzecie, anty komunizm zwalcza si� przez wskazywanie jego sojuszni- k�w: pokazuje si�, �e w�i�d antyko- munist�w s� �ajdacy. Z tego, co praw- da, nie wynika, �e komunizm ma ra- cj�, ale ma wynika�, �e antykomunizm nie ma racji. Niekomunistyczni przeci- wnicy antykomunizmu uwa�aj�, �e by� komunist� jest mo�e troch� dziw- nie, ale szlachetnie. Natomiast anty- komuni�ci maj� by� nieszlachetni, mi�dzy innymi dlatego, �e maj� nie- w�a�ciwych sojusznik�w. Niekt�rzy uwa�aj�, �e komuniz- mowi nie nale�y si� przeciwstawia�, al- bo �e nale�y to robi� mniejszymi �rod- kami i z mniejsz� si�� ni� chcieliby in- ni. Ameryka�ski libera� (w ameryka�- skim sensie s�owa liberalizm) na og� nie chce by� antykomunist� i u�ywa s�owa antykomunizm na oznaczenie przesadnej krytyki komunizmu, ta- kiej, kt�ra nie dobywa si� z wn�trza partii komunistycznej ani nie pochodzi od akceptowanych dysydent�w (ak- ceptuje si� tych, kt�rym nie zarzuca si�prawicowo�ci lub nacjonalizmu). antypa�stwowy - skierowany przeciw pa�stwu. Poniewa� pa�stwo w komu- nizmie zajmuje si� niemal wszystkim, �atwo o dzia�ania antypa�stwowe. An- typa�stwowe jest krytykowanie pa�- stwa i opozycja przeciw temu, co pa�- stwo robi. Niekiedy pa�stwo decyduje si� tole- rowa� pewien zakres krytyki i opozy- cji, ale zawsze poczynania antypa�- stwowe s� karane. Dekrety z lat czter- dziestych m�wi�y o karalno�ci dzia�a� przeciw pa�stwu, mi�dzy innymi ta- kich jak organizowanie si� i rozpow- szechnianie pogl�d�w lub wiadomo�- ci. Podobne przepisy istniej� w kodek- sie karnym z 1969 roku. Za szczeg�lnie przest�pcze uznane zosta�y dzia�ania zagra�aj�ce ustrojowi, dokonywane w celu �os�abienia jego podstaw polity- cznych". W procesach o przest�pstwa antypa�stwowe rzetelni obro�cy sta- raj� si� na og� ograniczy� zakres spraw wi�zanych z pa�stwem i ustro- jem, prokuratura za� ten zakres roz- szerza. Takiego rozszerzenia dokony- wano te� w prawodawstwie: w konsty- tucji (a wi�c w tek�cie m�wi�cym o tym, jak powinno dzia�a� pa�stwo) wspomniano w roku 1976 o PZPR i o Zwi�zku Radzieckim. Propaganda oficjalna ma sk�onno��, by znaczenie s�owa �antypa�stwowy" rozszerza� - informuj�c tym samym, czego pa�s- two si� obawia. Mo�na na przyk�ad dowiedzie� si�, �e istniej� �pie�ni antypa�stwowe" �piewane w czasie pielgrzymek. antysocjalistyczny - czyli przeciwsta- wiaj�cy si� socjalizmowi - przymiot- nik spopularyzowany w latach osiem- dziesi�tych przez oficjalne �rodki ma- sowego przekazu wypowiadaj�ce si� na temat element�w, si� lub grup anty- socjalistyczny ch. Znaczenie tego przy- miotnika zale�y od znaczenia s�owa socjalizm. W propagandzie oficjalnej antyso- cjalistyczny znaczy przeciwstawiaj�cy si� w�adzy i ustrojowi, wywrotowy, /LvPu%N ^ ANTY- ^/ ^UIS^ Uniwersytetu Warszawskiago ul. Nowy �wiat 69, 06-046 Wawaaw� aresztowanie. Potocznie ai&bfc&S--03- s '" ?q<i ?q� niem nazywa si� pozbawienie wolno�ci na r�nych zasadach, kt�re prawnicy odr�niaj� i nazywaj� zatrzymaniem, tymczasowymaresztowaniemlubinter- nowaniem. W praktyce mo�e to by� z�apanie przez milicjanta lub nieumun- durowanego funkcjonariusza SB i od- prowadzenie, z u�yciem si�y fizycznej lub pod gro�b� jej zastosowania, do zamkni�tego pomieszczenia (nazywa- nego na og� aresztem) w komisaria- cie, komendzie milicji lub w siedzibie urz�du spraw wewn�trznych'. Czasem odbywa si� to w ten spos�b, �e cz�o- wiekowi wezwanemu do instytucji policyjnej nie pozwala si� opu�ci� jej budynku i tam si� go zamyka. Zam- kni�ty mo�e dowiedzie� si�, �e zosta� zatrzymany (w zasadzie na kr�tko), �e jest tymczasowo aresztowany (co jest gro�niejsze) lub �e go internowano (co zdarza�o si� w stanie wojennym). �Arka� 17 �Arka� - �wolne pismo" ukazuj�ce si� w Krakowie od roku 1983. Zgodnie z podtytu�em pismo po�wi�cone jest przede wszystkim eseistyce, krytyce i literaturze. W �Arce� publikowano tak�e artyku�y o najnowszej historii Polski. W numerze 2 opublikowano �dyskusj� w pi��setnym dniu stanu wojennego". Numer 8 po�wi�cono w ca�o�ci George'owi Orwellowi. Z ksi��ki: Boles�aw Bierut, Sze�cioletni plan odbudowy Warszawy, 1951: 1. Widok z Pu�awskiej na pl. Unii Lubelskiej, 2. Stadion sportowy na Wierzbnie, 3. Plac Rozdro�u, 4. Marsza�kowska r�g Chmielnej. Armia Krajowa 19 Armia Krajowa. Powsta�a 14 lutego 1942 roku w wyniku przemianowania Zwi�zku Walki Zbrojnej (ZWZ); dzia�aj�ca w Polsce cz�� Polskich Si� Zbrojnych, podleg�a rz�dowi RP w Londynie; u�ywa�a kryptonimu PZP (Polski Zwi�zek Powsta�czy). Ocenia si�, �e latem 1944 roku AK liczy�a 150 do 350 tysi�cy �o�nierzy. AK wch�on�a formacje wojskowe zwi�zane ze stronnictwami polityczny- mi. By� to wynik akcji scaleniowej prowadzonej od 1940 roku jeszcze przez ZWZ. W sk�ad AK wesz�y mi�- dzy innymi Bataliony Ch�opskie, cz�� Narodowej Organizacji Wojskowej, cz�� Narodowych Si� Zbrojnych. W lecie 1944 roku Armia Krajowa rozpocz�a akcj� �Burza" na ziemiach wschodnich Rzeczypospolitej - wal- czono z wycofuj�cymi si� Niemcami i ujawniano si� wobec Armii Czerwo- nej. Odpowiedzi� Armii Czerwonej i NKWD by�o rozbrajanie �o�nierzy AK i wywo�enie w g��b Zwi�zku Ra- dzieckiego. Powstanie Warszawskie (l sierpnia- 2 pa�dziernika 1944) by�o kulminacj� dzia�a� AK. Armia Krajowa zosta�a rozwi�zana 19 stycznia 1945 roku rozkazem Ko- mendanta G��wnego Leopolda Oku- lickiego, kt�ry w dwa miesi�ce p�niej zosta� przez NKWD wywieziony do Zwi�zku Radzieckiego i stamt�d nie wr�ci�. G��wne czasopisma AK: �Biuletyn Informacyjny*, �Wiadomo�ci Pols- kie�, ��o�nierz Polski�. Komendanci G��wni: do 30 czerw- ca 1943 roku gen. Stefan Rowecki (pseud. Grot), do 2 pa�dziernika 1944 roku gen. Tadeusz Komorowski (pse- ud. B�r), nast�pnie gen. Leopold Okulicki (pseud. Nied�wiadek). Zw�aszcza na pocz�tku panowania w Polsce w�adz komunistycznych - AK by�a uznawana za organizacj� wrog� i �reakcyjn�". �o�nierzy AK wywo�ono w g��b Zwi�zku Radziec- kiego, wi�ziono w Polsce i rozstrzeli- wano. Cz�stkowa rehabilitacja AK nast�pi�a w roku 1956, ale wtedy i p�- niej oficjalnie odr�niano �reakcyjne dow�dztwo" i �zdezorientowan� mas� �o�niersk�", co (jak inne odr�nienia 18 Armia Czerwona Armia Czerwona - w latach 1918-1946 oficjalna nazwa wojsk l�dowych i po- wietrznych Zwi�zku Radzieckiego (Si- �y Zbrojne ZSRR sk�ada�y si� z Armii Czerwone] i Czerwonej Floty). Armia Czerwona bra�a udzia� w wojnie polsko-radzieckiej 1919-1920, w ataku na Polsk� 17 wrze�nia 1939 roku, a tak�e na terenach Polski wal- czy�a z Niemcami w drugiej wojnie �wiatowe] (na pocz�tku stycznia 1944 roku Armia Czerwona przekroczy�a granice Rzeczypospolitej Polskiej). Oddzia�y NKWD (NKGB) dopoma- ga�y w�wczas Armii Czerwonej w �za- bezpieczaniu ty��w", co polega�o na podporz�dkowaniu ludno�ci polskiej rozkazom dow�dc�w radzieckich i uniemo�liwianiu jakiegokolwiek �ycia politycznego (w�adze radzieckie uzna- wa�y za wrogie istnienie jakichkolwiek niezale�nych oddzia��w samoobrony i wojska niepodporz�dkowanych Armii Czerwonej). W�adzom podziemia, partiom politycznym i AK narzucano wyb�r: rozwi�zanie si� i indywidualne wst�powanie do formacji komunisty- cznych lub konflikt zbrojny z Armi� Czerwon�. AK i organizacje polity- czne szuka�y trzeciej drogi: ograniczo- nej wsp�pracy i negocjacji. To ko�- czy�o si� aresztowaniami, wywo�e- niem w g��b Zwi�zku Radzieckiego, �mierci� w wi�zieniu lub w obozie. W roku 1946 Armi� Czerwon� ofi- cjalnie przemianowano na Armi� Ra- dzieck�, za� Czerwona Flota uzyska�a nazw� Floty Wojenno-Morskiej. Jed- nak potocznie u�ywano nazwy Armia Czerwona r�wnie� po roku 1946. LIT � Polacy w Armii Radzieckiej, �Woj- skowy Przegl�d Historyczny* 1984, nr 2, przedruk: �Zeszyty Historyczne� 1984, z. 70 �o�nierze niemieccy i radzieccy, 1939 Armia Polska w ZSRR (2) 21 z�ych przyw�dc�w zdezorientowanych mas) by�o to�same z pot�pieniem ist- nienia i dzia�ania organizacji w ca�o�- ci. W tym wypadku pot�piano i zwal- czano Polskie Si�y Zbrojne, kt�re wkraczaj�cy do Polski komuni�ci trak- towali jako przeszkod� w sprawowa- niu w�adzy. LIT Armia Krajowa w dokumentach 1939-1945, Studium Polski Podziemnej, tom I-V, Londyn 1970-1981; Polskie Si�y Zbrojne, tom III: �Armia Krajowa�, Insty- tut Historyczny im. gen Sikorskiego, Lon- dyn 1950; Tadeusz B�r Komorowski, Ar- mia Podziemna, wyd IV, Studium Polski Podziemne], Londyn 1979, Micha� Toka- rzewski-Karaszewicz (gen dyw ), U pod- staw tworzenia Armii Krajowej, �Zeszyty Historyczne* 1981, z 56 Armia Ludowa - nazwa, kt�r� od l stycznia 1944 roku (po utworzeniu Krajowej Rady Narodowej) nadano oddzia�om zbrojnym kierowanym przez PPR. W sk�ad AL wesz�y g��w- nie oddzia�y Gwardii Ludowej, po- przedniej formacji zbrojnej PPR, utworzonej w maju 1942 roku (do- w�dc� GL by� Boles�aw Mo�ojec, w wyniku walk wewn�trznych zamordo- wany przez innych dzia�aczy PPR 31 grudnia 1942 roku). . W Armii Ludowej najistotniejsz� rol� odgrywali: przedwojenny genera� Micha� �ymierski, mianowany jej dow�dc�, oraz dzia�acze PPR Franci- szek J�wiak (szef sztabu), Marian Spychalski i Grzegorz Korczy�ski. AL wydawa�a konspiracyjne pismo �Armia Ludowa*. W lipcu 1944 roku uznano oficjal- nie, �e AL wraz z Armi� Polsk� zorga- nizowan� w ZSRR tworzy Wojsko Polskie. Wielu cz�onk�w AL s�u�y�o p�niej w Milicji Obywatelskiej, w Korpusie Bezpiecze�stwa Wewn�trz- nego, w Urz�dach Bezpiecze�stwa. Armia Polska w ZSRR (1) - nazywana zwykle armi� Andersa. Powsta�a na PMMY 10 podstawie uk�adu polsko-radzieckie- go z 30 lipca 1941 roku. Formowana nad Wo�g� (w Buzu�uku, w Tockoje, w Tatiszczewie) i w Uzbekistanie (w Jangi-Jul, w �ugowej). Dow�dc� ar- mii by� gen. W�adys�aw Anders, jego zast�pcami gen. Micha� Karaszewicz- Tokarzewski, gen. Mieczys�aw Boru- ta-Spiechowicz. Na pocz�tku roku 1942 Armia Pol- ska w ZSRR liczy�a 62 tysi�ce ludzi. Ewakuowano j� do Iranu w dwu ra- tach: w marcu i w sierpniu 1942 roku. LIT � W�adys�aw Anders, Bez ostat- niego rozdzia�u Wspomnienia z lat 1939- -1946, pierwsze wydanie w styczniu 1949, Gryf, Londyn. Armia Polska w ZSRR (2) - istnia�a jako Pierwsza Armia od marca 1944 roku. Powsta�a z Pierwszej Dywizji Piechoty im. Tadeusza Ko�ciuszki (for- mowanej od maja 1943 roku) i Pierw- szego Korpusu (formowanego od sier- pnia 1944roku). Dow�dcajej by� gen. Zygmunt Berling, nast�pnie gen. Sta- nis�aw Pop�awski. �o�nierze tej armii byli nazywani �berlingowcami". Z dat� 22 lipca 1944 roku PKWN zadeklarowa� utworzenie Wojska Pol- skiego z po��czenia Armii Polskiej w ZSRR z Armi� Ludow�. Od sierpnia 1944 roku tworzono Drug� Armi�, l- M awans spo�eczny 23 cowania i ekspertyzy". Redaktorem naczelnym �AS� by�a Helena �uczywo. ateizm (tak�e: wolnomy�licielstwo) - dos�ownie: brak przekonania o istnie- niu Boga. Ateizm nie zawsze jest anty- teizmem: nie musi by� walk� z ide� Boga i nie musi prowadzi� do zwalcza- nia religii. Ateizm w krajach komuni- stycznych bywa g�oszony jako doktry- na oficjalna i wtedy na og� nie jest fi- lozoficznym sceptycyzmem, ale prak- tycznym dzia�aniem, zmierzaj�cym do zwalczania religii, jej niezale�no�ci, jej instytucji i autorytet�w religijnych. W pierwszych latach po wojnie nowa w�adza w Polsce bynajmniej nie afi- szowa�a si� ateizmem. Boles�aw Bie- rut wys�uchiwa� mszy �wi�tej; dostoj- nicy oficjalni prowadzili biskup�w pod r�k� podczas procesji Bo�ego Cia�a. We wczesnych latach pi��dziesi�- tych ateizm krzewiono w programach szkolnych, zgodnie z kt�rymi ucznio- wie mogli dowiedzie� si� sporo o bogach greckich i rzymskich, nato- miast o chrze�cija�stwie tyle, �e Chry- stus nie istnia� i �e s�u�y ono klasom posiadaj�cym. Po pa�dzierniku 1956 roku ateizm pa�stwowy nieco st�umiono (mi�dzy innymi przywr�cono w szko�ach na- uczanie religii), natomiast powo�ano specjalne organizacje ateistyczne, podobne do istniej�cych przed wojn� i bezpo�rednio po wojnie (w latach 1929-1936 istnia� Polski Zwi�zek My�li Wolnej, wznowiony w latach 1945- -1949). Od stycznia 1957 roku dzia�a�o Sto- warzyszenie Ateist�w i Wolnomy�li- cieli (SAiW) oraz Towarzystwo Szko- �y �wieckiej, kt�re w roku 1969 po��- czy�y si� tworz�c Towarzystwo Krze- wienia Kultury �wieckiej (TKK�). Liczba cz�onk�w TKK� zmniejszy�a si� z 370 tysi�cy w roku 1980 do 151 ty- si�cy w roku 1983. SAiW wydawa�o pi- sma �Argumenty� i �Fakty i My�li�. Przej�o je TKK�. �Argumenty� nie- kiedy bardzo dba�y o �post�powo��" i modernizowanie si� katolicyzmu, cza- sem za� po prostu zwalcza�y Ko�ci�, religi� i - w zale�no�ci od potrzeb - albo raczej hierarchi� ko�cieln�, albo �ekstremistycznych" ksi�y. autonomiczne zwi�zki zawodowe - zwi�zki, kt�re w latach 1980-1981 dzia- �a�y poza �Solidarno�ci�" i poza zwi�z- kami bran�owymi. 23 marca 1981 powsta�a Konfedera- cja Autonomicznych Zwi�zk�w Za- wodowych. W stanie wojennym og�oszono, �e wszystkie zwi�zki zawodowe, a wi�c r�wnie� autonomiczne, s� �zawieszo- ne", za� zdelegalizowa�a je ustawa o zwi�zkach zawodowych z 8 pa�dzier- nika 1982 roku (w art. 52). Niekt�rzy dzia�acze zwi�zk�w auto- nomicznych wyst�powali p�niej wsp�lnie z �Solidarno�ci�", ��daj�c pluralizmu zwi�zkowego (mi�dzy in- nymi w o�wiadczeniu z 6 maja 1983 roku). awans spo�eczny - przesuni�cie na wy�szy szczebel w hierarchii spo�ecz- nej , zw�aszcza zawodowej; trzeba przy tym za�o�y�, �e taka hierarchia istnieje i �e mo�na wskaza�, kt�re jej pozycje (stanowiska) s� wy�sze. Zw�aszcza w pierwszym dziesi�cioleciu nowego ustroju wiele si� oficjalnie m�wi�o o awansie spo�ecznym, na przyk�ad o inteligencji �z awansu spo�ecznego", chodzi�o o obejmowanie przez ch�o- p�w i robotnik�w stanowisk inteli- genckich. Ten jednak, kto m�wi o po- trzebie awansu robotnik�w, daje do zrozumienia, �e nie uwa�a, by byli oni klas� szczeg�lnie uprzywilejowan�. Trudno jednocze�nie domaga� si� �awansu spo�ecznego" robotnik�w i wierzy� w �dyktatur� proletariatu" - poj�cia te o�mieszaj� si� wzajemnie. 22 Armia Radziecka kt�rej dow�dc� by� gen. Karol �wier- czewski. Pierwsza Armia bra�a udzia� w walkach na terenie obecnej Polski i nast�pnie Niemiec. Druga Armia walczy�a mi�dzy innymi na �u�ycach i w rejonie Drezna. Pod koniec woj- ny walczy�o oko�o 150 tysi�cy �o�nie- rzy, za� wojsko liczy�o ich oko�o 450 tysi�cy. Armia Radziecka. Od roku 1946 nazwa wojsk l�dowych i powietrznych ZSRR (do tego czasu nosi�y nazw� Armii Czerwonej). Wojskowi radzieccy byli po wojnie w Wojsku Polskim, a ich obecno�� zo- sta�a jakby ukoronowana przez wy- znaczenie radzieckiego marsza�ka Konstantego Rokossowskiego mar- sza�kiem Polski i ministrem obrony narodowej (6 listopada 1949 roku). Oddzia�y Armii Radzieckiej stacjo- nuj� w Polsce, jak si� twierdzi oficjal- nie - �czasowo" (czas ten nie jest jed- nak sprecyzowany). Uk�ad warszawski, podpisany 14 maja 1955 roku (przed�u�ony w ko�cu kwietnia 1985 roku na kolejne 20 lat) m�wi o utworzeniu Zjednoczonego Dow�dztwa i Doradczego Komitetu Politycznego; wzmacnia to dodatkowo zwi�zki Wojska Polskiego z Armi� Radzieck�. O zwi�zklach tych �wiad- czy� mi�dzy innymi udzia� oddzia��w polskich w radzieckiej agresji na Cze- chos�owacj� 21 sierpnia 1968 roku. Obecno�� Armii Radzieckiej w PRL i tu� za granicami PRL jest u�y- wana jako ostateczny argument uzasa- dniaj�cy w�adz� komunist�w. Wida�, �e Armia Radziecka jest gotowa do in- terwencji (jak to pokazano mi�dzy in- nymi w pa�dzierniku 1956 roku). W�a- dze daj� niekiedy wyra�nie do zrozu- mienia, �e niepos�usze�stwo w Polsce mo�e uaktywni� Armi� Radzieck�, za� pos�usze�stwo zapewniaj� w�a�nie komuni�ci. �AS� - �biuletyn pism zwi�zkowych i zak�adowych" wydawany przez Agen- cj� Prasow� �Solidarno��" (nr 3:10-15 luty 1981, nr 59: 7-9 grudzie� 1981). Biuletyn �AS� zamieszcza� mate- ria�y informacyjne do ewentualnego wykorzystania w innych czasopismach zwi�zkowych, a tak�e przedruki z pra- sy zwi�zkowej, g��wnie tekst�w publi- cystycznych. Cztery podstawowe dzia- �y biuletynu to: stenogramy z posie- dze� Krajowej Komisji Porozumiewa- wczej (i nast�pnie Komisji Krajowej), Informacje Tygodnia, Dokumenty, Przedruki z prasy zwi�zkowej. Publi- kowano tak�e stenogramy z negocjacji �Solidarno�ci" z rz�dem oraz �Opra- fespdy ptgaracse �" "ssaSSaBOMf * SES^M-! ^T5S�r&S>tr. * � SSS'^gSU'SSCfIZ JS5S Bia�orusini 25 miast oficjalnych figur banknotowych - postacie opozycyjne, na przyk�ad na 100-z�ot�wce Wa��s� zamiast Wary�- skiego. beton - spopularyzowana w roku 1981, mi�dzy innymi w czasie IX zjaz- du PZPR (odbywaj�cego si� od 14 do 20 lipca) nazwa przeciwnik�w libera- lizacji i zwolennik�w ostrych metod zwalczania �Solidarno�ci". Ostrzejsze metody chcia�a stosowa� Prokuratura Generalna, co ujawniono ju� w listopadzie 1980 roku, zawsze ostry by� te� ton gazety codziennej Wojska Polskiego ��olnierz Wolno�- ci�. Ale m�wi�c o betonie, my�lano na og� o inicjatywach lokalnych i o mniejszym znaczeniu, takich jak pis- mo �Rzeczywisto�� (pierwszy numer ukaza� si� 24 maja 1981 roku) lub �Biuletyn Aktualno�ci* wydawany przez Komitet Warszawski PZPR. Nazw� �beton" odnoszono tak�e do takich ugrupowa� jak Katowickie Fo- rum Partyjne. Rozwa�ania o �betonie" jako o jed- nej z frakcji w PZPR, opozycyjnej do polityki oficjalnej, wygl�daj� troch� naiwnie z perspektywy stanu wojenne- go, kt�ry trzeba uzna� za rozstrzygni�- cie raczej �betonowe", za� stan wojen- ny zosta� zrealizowany nie przez jak�� poszczeg�ln� frakcj� partyjn�, lecz przez instytucje wojskowo-policyjne, kierowane przez szefa rz�du, b�d�- cego zarazem pierwszym sekretarzem KC PZPR. Bia�orusini - nazywani do XIX wieku Rusinami lub Litwinami. Jeszcze w dwudziestoleciu mi�dzywojennym wielu z nich m�wi�o o sobie �Poleszu- cy" lub �ludzie tutejsi". Wsp�czesny j�zyk bia�oruski powsta� z j�zyka na- wanego ruskim, kt�rym pos�ugiwano si� w Wielkim Ksi�stwie Litewskim. W wyniku rozbior�w Polski ludno�� dzisiejszej Bia�orusi znalaz�a si� w Ce- sarstwie Rosyjskim; pod koniec pierw- szej wojny �wiatowej podj�to pr�by utworzenia pa�stwa bia�oruskiego. W wyniku traktatu ryskiego (1921) cz�� obecnej Bia�orusi znalaz�a si� w Rosji Radzieckiej, cz�� w Rzeczypospolitej Polskiej. Liczba Bia�orusin�w w obec- nych granicach Polski oceniana jest na 250-400 tysi�cy. Od roku 1956 istnieje Bia�oruskie Towarzystwo Spo�eczno-Kulturalne, kt�rego Zarz�d G��wny ma siedzib� w Bia�ymstoku. Towarzystwo wydaje w j�zyku bia�oruskim tygodnik �Niwa�. LIT.: Micha� Fedorowski, Lud biatorus- ki, t. MII, Krak�w 1897-1903, t. IV, War- szawa 1935, t. V-VIII, PWN, Warszawa 1958-1969; Leon Wasilewski, Litwa i Bia�o- ru�. Zarys historyczno-polityczny stosun- k�w narodowo�ciowych, Krak�w 1912; Marceli Kosman, Historia Bia�orusi, Za- k�ad Narodowy im. Ossoli�skich, Wroc�aw 1979; Kazimierz Podlaski, Bialorusini - Litwini - Ukrai�cy. Nasi wrogowie czy bra- cia?, wyd. II poprawione i uzupe�nione, Przed�wit, 1984. 24 banderowcy Socjologowie pos�uguj� si� poj�- ciem ruchliwo�ci spo�ecznej i nie zawsze potrafi� jednoznacznie oceni� zmiany zawodu lub stanowiska jako awans lub degradacj�. Zmiany takie jednak zachodz�, za� zorganizowanie si� �Solidarno�ci" dowiod�o, �e mo�na m�wi� o awansie robotnik�w, nieko- niecznie maj�c na my�li ich karier� zawodow� i zmian� rodzaju pracy, ale awans kulturalny, zmiany w �wiado- mo�ci i wiedzy oraz awans polityczny, rozumiany jako zwi�kszenie mo�liwo- �ci kszta�towania spraw spo�ecznych. banderowcy - potoczna nazwa party- zantki ukrai�skiej i ukrai�skiego ru- chu oporu; od nazwiska jednego z przyw�dc�w Organizacji Ukrai�skich Nacjonalist�w (OUN) i Ukrai�skiej Armii Powsta�czej (UPA) - Stefana Bandery. W �ci�lejszym sensie banderowcami nazywano jeden z dwu od�am�w OUN po roz�amie w 1940 roku na grup� Ste- fana Bandery (nazywan� �rewolucjo- nistami") i Andrija Melnyka (nazy- wan� �solidarystami"). Banderowcy proklamowali pa�stwo ukrai�skie 30 czerwca 1941 roku, co narazi�o ich na konflikt z Niemcami i aresztowania; niekt�rzy p�niej szli do organizowa- nych przez Niemc�w oddzia��w ukra- i�skich, inni do podziemnych oddzia- ��w zbrojnych UPA, kt�re walczy�y z Niemcami, z partyzantk� radzieck� i prze�ladowa�y polsk� ludno�� cywil- n�. W Polsce banderowcami nazywa- no oddzia�y UPA, w wi�kszo�ci znisz- czone przez Wojsko Polskie jesieni� 1947 roku (nazwano to akcj� �Wis- �a"). Walce z ukrai�skimi oddzia�ami zbrojnymi towarzyszy�y prze�ladowa- nia ukrai�skiej ludno�ci cywilnej, kt�r� przymusowo przesiedlano. banknoty. Gdy ko�czy�a si� na zie- miach polskich druga wojna �wiatowa, w obiegu by�y emitowane w General- nej Guberni banknoty Banku Emisyj- nego, marki niemieckie i radzieckie ruble. Dosz�y do tego z�ote polskie e- mitowane przez PKWN od roku 1944. Po reformie walutowej z 28 pa�- dziernika 1950 roku wprowadzono banknoty z motywami pracy - 10-z�o- t�wk� z ch�opem, 20-z�ot�wk� z ch�o- pk�, 50-z�ot�wk� z rybakiem, 100-z�o- t�wk� z robotnikiem, 500-z�ot�wk� z g�rnikiem. Te banknoty by�y doku- mentem epoki, by�y pochwa�� pracy i uprzemys�owienia o raczej dziewi�t- nastowiecznym modelu, co pokazano zw�aszcza na banknocie 100-z�oto- wym, na kt�rym by�o wida� ponur� fabryk�, r�ne sk�ady i du�o dymu. Nowy banknot 1000-z�otowy wpro- wadzono w 1965 roku, za� w latach sie- demdziesi�tych wydano seri� bankno- t�w z postaciami historycznymi, mi�- dzy innymi 100-z�ot�wk� z Ludwikiem Wary�skim i 50-z�ot�wk� z Karolem �wierczewskim. W miar� narastania inflacji wydano banknot 2000-z�otowy z Mieszkiem I i Boles�awem Chrob- rym oraz 5000-z�otowy z Fryderykiem Chopinem. W stanie wojennnym na oficjalnych banknotach nieoficjalnie wstemplo- wywano has�a opozycyjne. Pojawi�y si� r�wnie� imitacje banknot�w, wy�- miewaj�ce postacie rz�dowe (Jaruzel- skiego, Urbana) lub pokazuj�ce za- Biuro Informacji i Propagandy (BIP) _ Oddzia� VI Komendy G��wnej ZWZ, a nast�pnie AK, utworzony w po�owie roku 1940. Celem BIP by�o oddzia�y- wanie informacyjne, ideowe i polity- czne na �o�nierzy AK i spo�ecze�stwo polskie. BIP wydawa� czasopisma, mi�dzy innymi �Biuletyn Informacjny�, pro- wadzi� Tajne Wojskowe Zak�ady Gra- ficzne. Do dzia�a� BIP nale�a�a akcja �N", propaganda skierowana do Niemc�w oraz akcja �R", maj�ca na celu prze- ciwdzia�anie propagandzie komuni- stycznej . Szefem BIP by� p�k Jan Rzepecki. LIT : Jan Rzepecki, Organizacja i dzia�a- nie BIP, �Wojskowy Przegl�d Historyczny* 1971, nr 4; W�adys�aw Bartoszewski, Tade- usz �enczykowski, Wydzia� �R" w BIP KG AK, �Zeszyty Historyczne* 1984, z. 70. Biuro Informacji Prasowej �Solidar- no�ci" - dzia�aj�ce przy Krajowej Ko- misji Porozumiewawczej, a nast�pnie przy Komisji Krajowej (u�ywa�o skr�- tu BIPS). Tytu� �BIPS� nosi� serwis informa- cyjny Biura Informacji Prasowej (nu- mer 284 z dat� 7 grudnia 1981). Od 8 kwietnia ukazywa� si� tak�e �Tygodnik BIPS�. BIPS wydrukowa� podstawowe te- ksty zwi�zane z legalnym dzia�aniem �Solidarno�ci": porozumienie gda�s- kie, porozumienia rolnik�w i studen- t�w, statut �Solidarno�ci", dokumen- ty KKP i dokumenty Pierwszego Kra- jowego Zjazdu Delegat�w. Biuro Polityczne. W partiach komuni- stycznych rzeczywista w�adza naczel- na, cho� statuty tych partii stwierdzaj� zwykle, �e naczeln� w�adz� partii s� zjazdy. Zjazdy jednak zwo�ywane s� rzadko, co kilka lat, bynajmniej nie s� podobne do stale obraduj�cego parla- mentu, ograniczaj� si� do przyj�cia uchwa� i na og� przygotowanej z g�ry dyskusji. Biuro Polityczne 27 Pierwsze Biuro Polityczne powsta�o w WKP(b) w roku 1919, nale�eli do niego Lenin, Trocki, Stalin, Kamie- niew i Krestinski. W roku 1952 w KPZR zast�piono Biuro Polityczne przez Prezydium Partii. Biuro Polityczne w krajach rz�dzo- nych przez partie komunistyczne pe�ni r�wnie� funkcje pozapartyjne, podo- bne do tych, kt�re w innych krajach pe�ni rz�d. Tak jest mi�dzy innymi w Polsce. Wed�ug statutu PZPR, �Biuro Poli- tyczne kieruje prac� partyjn� w okre- sie mi�dzy posiedzeniami plenarnymi KC, podejmuje decyzje zapewniaj�ce realizacj� uchwa� KC, okre�la kompe- tencje, uprawnienia i zakres pracy sekretarzy KC oraz kontroluje na bie- ��co ich prac�" (pkt 50). Pierwszy Sekretarz KC �organizuje prac� Biura Politycznego", co prawda niekiedy w ten spos�b, �e powo�uje rozmaite zespo�y, w kt�rych podej- muje si� decyzje nieznane co najmniej niekt�rym cz�onkom Biura Politycz- nego (nazywa si� to zak��ceniami w funkcjonowaniu demokracji we- wn�trzpartyjnej). 26 bitwa o handel bitwa o handel - akcja rozpocz�ta wio- sn� 1947 roku, kt�rej celem by�o ogra- niczenie prywatnego handlu w stopniu zbli�onym w praktyce do likwidacji. Rozmaite akty prawne i inne doku- menty uwa�ane za podstaw� nowego ustroju w Polsce - nie ujawnia�y po- cz�tkowo zamiar�w upa�stwowienia handlu, w szczeg�lno�ci trudno si� ta- kich zamiar�w dopatrze� w manife�cie PKWN (z 1944 roku), w ustawie o na- cjonalizacji przemys�u i innych g��w- nych ga��zi gospodarki (ze stycznia 1946 roku), w referendum (z czerwca 1946 roku). W roku 1947 istnia�a jesz- cze w Polsce partia socjalistyczna (PPS) jako odr�bne stronnictwo. Poli- tyka PPS w sprawie handlu polega�a na propagowaniu handlu sp�dzielcze- go, PPR (partia komunistyczna) d��y- �a do upa�stwowienia handlu i likwi- dacji handlu prywatnego, a jej poli- tyka by�a w�wczas to�sama z polityk� rz�dow�. Bitwa o handel doprowadzi�a do tego, �e w roku 1949 uspo�eczniono (co w praktyce znaczy - upa�stwowio- no) w 98% handel hurtowy i w 96% handel detaliczny. LIT : Janusz Kali�ski, Bitwa o handel 1947-1948, Ksi��ka i Wiedza, Warszawa 1957; Tadeusz Kowalik, Spory o ustr�j spo- teczno-gospodarczy Polski 1944-1948, No- wa, Warszawa 1980. �Biuletyn Informacyjny* (1) - pismo konspiracyjne dow�dztwa S�u�by Zwyci�stwu Polski (SZP), a nast�pnie Zwi�zku Walki Zbrojnej (ZWZ) i Ar- mii Krajowej (AK). Pierwszy numer ukaza� si� 5 listopada 1939 roku. �Biu- letyn Informacyjny� by� tygodnikiem, jednak w okresie Powstania Warszaw- skiego ukazywa� si� jako dziennik. Po Powstaniu - do 1945 roku pismo dru- kowano w Krakowie. ��cznie opubli- kowano 317 numer�w, na og� o obj�- to�ci 8 stron. Redaktorem naczelnym by� Aleksander Kami�ski, szef Biura Informacji i Propagandy AK okr�gu warszawskiego. LIT � Prasa polska w latach 1939-1945, PWN, Warszawa 1980. �Biuletyn Informacyjny* (2). Pierw- szy numer (przepisywany na maszy- nie) we wrze�niu 1976 roku. Numer 41 ukaza� si� z dat� pa�dziernik/listopad 1980. W drukowanym w ka�dym nu- merze o�wiadczeniu redakcji stwier- dzano: �Biuletyn ma na celu prze�a- manie pa�stwowego monopolu infor- macji obwarowanego przez istnienie cenzury w naszym kraju. Zamieszczo- ne w nim informacje s�u�� jawno�ci �ycia publicznego i sk�adaj� si� na kro- nik� represji stosowanych tak przeciw- ko obywatelom, jak i kulturze narodo- wej. Rozpowszechnianie Biuletynu jest czynnym wyst�powaniem w obro- nie praw obywatelskich, jest korzysta- niem z tych praw". NR 4/38/ROKV CZERWIEC 1980 Pismo szczeg�owo informowa�o o dzia�aniach Komitetu Samooobrony Spo�ecznej �KOR" i �amaniu prawa przez w�adze. P�niejsze numery �Biuletynu Informacyjnego* zawie- ra�y znaczn� ilo�� tekst�w publicysty- czno-politycznych. 1^3 BIULETYN wnuwccaoziEHME W�t�I�WA apsT f/rf&tfmiwyfrMif' 11 ,~r*. "�� > IOK VI to. M-)�4 CDN 29 zacji planu �Burza". Armia Czerwona przekroczy�a przedwojenn� granic� polski w styczniu 1944 roku. Realiza- cj� akcji �Burza" by�y walki z Niem- cami na Wo�yniu, na Wile�szczy�nie, w Ma�opolsce Wschodniej, na Bia�o- stocczy�nie, w Lubelskim i w Krakow- skim. W trakcie akcji �Burza" oddzia- �y AK ujawnia�y si� wobec Armii Czerwonej, ta za� zmusza�a je do sk�a- dania broni. Tysi�ce oficer�w i �o�nie- rzy AK wywieziono w g��b Zwi�zku Radzieckiego. Akcja �Burza" pocz�t- kowo mia�a nie obejmowa� Warsza- wy, jednak dow�dca AK da� rozkaz do powstania w Warszawie. Sta�o si� ono dalszym ci�giem poprzednich walk z wiosny i lata 1944 roku. Akcja �Burza" by�a przedsi�wzi�- ciem ryzykownym, w kt�rym nie u- wzgl�dniono radzieckiego zdecydowa- nia i woli zwalczenia niezale�nych si� polskich. �Burza" w znacznej mierze przyczyni�a si� do zlikwidowania AK jako si�y wojskowej i politycznej. LIT.- Polskie Si�y Zbrojne, t. III: �Ar- mia Krajowa�, Instytut Historyczny im. gen. Sikorskiego, Londyn 1950; W�adystaw Pob�g-Malinowski, Najnowsza historia po- lityczna Polski 1864-1945, t. III: �Okres 1939-1945�, wyd. III, Londyn 1983; Stefan Korbo�ski, Polskie pa�stwo podziemne. Przewodnik po podziemiu z lat 1939-1945, Instytut Literacki, Pary� 1975; Barbara Tru- chan, �Burza" pod Wilnem, �Zeszyty Hi- storyczne* 1976, z. 36. CDN - w