LEKSYKON SYSTEM�W POLITYCZNYCH Tomasz Godu� Mateusz Cygnarowski Sebastian Dudek Piotr Iwaniszczuk LEKSYKON SYSTEM�W POLITYCZNYCH WYDAWNICZY Warszawa 1999 Projekt olda�Bd: Andrzej Kalinowski � Copyright by Authors and Dom Wydawniczy ELIPSA Warszawa 1999 BIBLIOTEKA WydzicA) Dziennikarstwa i ftok Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego Jl. Nowy �wiat 69, UO-046 WarsrW tel. 620-03-81 w. 295, 296 ISBN 83-7151-314-3 Biblioteka WDiNP UW 1098000136 Dom Wydawniczy ELIPSA Systemy wyborcze .......................... * * * Albania (Republika Albanii) ................... Andora (Ksi�stwo Andory) .................... Armenia (Republika Armenii) .................. Australia (Zwi�zek Australijski) ................. Austria (Republika Austrii) .................... Azerbejd�an (Republika Azerbejd�a�ska) .......... Belgia (Kr�lestwo Belgii) ..................... Bia�oru� (Republika Bia�orusi) ...............;.. Bo�nia i Hercegowina (Republika Bo�ni-Hercegowiny) . Brazylia (Federacyjna Republika Brazylii) .......... Bu�garia (Republika Bu�garii) .................. Chile (Republika Chile) ...................... Chorwacja ................................ Czechy (Republika Czeska) .................... Dania (Kr�lestwo Danii) ...................... Estonia (Republika Esto�ska) .................. Finlandia (Republika Finlandii) ................. Francja (Republika Francuska) ................. Grecja (Republika Grecji) ..................... Gruzja .................................. Hiszpania (Kr�lestwo Hiszpanii) ................ Holandia (Kr�lestwo Niderland�w) .............. Indie (Republika Indii) ....................... Irlandia (Republika Irlandii) ................... Islandia (Republika Islandii) ................... Izrael (Pa�stwo Izrael) ....................... Japonia ................................. Jugos�awia (Federalna Republika Jugos�awii) ....... Czarnog�ra (Republika Czarnog�ry) ............ Serbia (Republika Serbii) ................... Kanada ................................. Liechtenstein (Ksi�stwo Liechtenstein) ............ Litwa (Republika Litewska) ................... Luksemburg (Wielkie Ksi�stwo Luksemburga) ...... �otwa (Republika �otewska) ................... Macedonia (By�a Jugos�owia�ska Republika Macedonii) 6 ---..........-.... JLOO Monako (Ksi�stwo Monako) ............................... 190 Niemcy (Republika Federalna Niemiec) ....................... 191 Norwegia (Kr�lestwo Norwegii) ................... ... ....... 196 Nowa Zelandia ........................................ 200 Polska (Rzeczpospolita Polska) ............................. 203 Portugalia (Republika Portugalska) .......................... 210 Rosja (Federacja Rosyjska) ................................ 216 Rumunia ............................................ 225 San Marino (Republika San Marino) ......................... 232 S�owacja (Republika S�owacka) ............................. 233 S�owenia (Republika S�owenii) ............................. 238 Stany Zjednoczone (Stany Zjednoczone Ameryki P�nocnej) ......... 243 Szwajcaria (Konfederacja Szwajcarska) ........................ 250 Szwecja (Kr�lestwo Szwecji) ............................... 258 Turcja (Republika Turecka) ............................... 263 Ukraina (Republika Ukrai�ska) ............................. 268 Unia Europejska ....................................... 273 W�gry (Republika W�gierska) .............................. 283 Wielka Brytania (Zjednoczone Kr�lestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii P�nocnej) ................................... 287 W�ochy (Republika W�oska) ............................... 295 6 Przekazujemy do r�k Pa�stwa "Leksykon system�w politycznych" zawier, jacy kr�tki acz wyczerpuj�cy opis system�w politycznych Europy i wybranyc pa�stw �wiata. Przy tworzeniu tej publikacji kierowa�o nami prze�wiadcze� o konieczno�ci stworzenia lakonicznej, ale r�wnocze�nie dosy� bogatej meryti rycznie publikacji przedstawiaj�cej charakterystyk� system�w ustrojowych, op partii politycznych i informacje dotycz�ce wybor�w parlamentarnych we wszys kich krajach Europy i wybranych krajach pozaeuropejskich. Chodzi�o nam ba dziej o rys prawno-ustrojowy ni� historyczny czy komentatorski, acz i te eli menty s� czasem w publikacji zawarte. Uwa�amy, �e publikacja ta jest potrzebna na rynku polskim i b�dzie pomoi na zar�wno dla os�b maj�cych zawodowy kontakt z problematyk� system�w p( litycznych jak i dla laik�w. Szczeg�lnie mo�e przyda� si� uczniom i studentoi - pomo�e prze�ledzi� wzorce i przemiany zachodz�ce w pa�stwach wsp�czi snych. Leksykon zawiera bowiem przejrzyste opisy system�w politycznych, kro k� charakterystyk� systemu partyjnego dokonan� przez przedstawienie g��v nych partii politycznych poprzez ich profil ideowy. Leksykon opiera si� na najnowszych danych zaczerpni�tych z r�nych �r�de Jedynym wyj�tkiem jest Albania, gdzie przy opisie systemu politycznego aut( r�y oparli si� na tek�cie ustawy konstytucyjnej z 1991 r. Sta�o si� tak z pow( du braku dost�pu do tekstu obecnej konstytucji w j�zyku innym ni� alba�ski Je�eli chodzi o pa�stwa pozaeuropejskie, to przedstawili�my te systemy, kt( re uwa�amy za wiod�ce na innych kontynentach, ponadto chcieli�my poka�� systemy polityczne pa�stw kt�re jeszcze niedawno mia�y zupe�nie niedemokrE tyczne systemy (Europa Srodkowo-Wschodnia oraz Chile i Brazylia). By� mo�e w niedalekiej przysz�o�ci powstanie cz�� druga, kt�ra tym razer skupi si� na systemach pozaeuropejskich (Ameryka �aci�ska, Afryka, Azja). Je�eli chodzi o �r�d�a, to wi�kszo�� opis�w system�w politycznych opiera si na tekstach konstytucji opublikowanych przez Wydawnictwa Sejmowe, ale z UZL pe�nieniem o angielskie, niemieckie lub rosyjskie teksty zebrane w r�nych zbiorach konstytucji. W wielu przypadkach korzystali�my z tekst�w konstytucji lub informacji n temat nowelizacji konstytucji przekazywanych autorom przez ambasady i ktc re nie s� ani opublikowane, ani gromadzone w Polsce. Je�eli chodzi o informacje dotycz�ce wynik�w wybor�w i partii politycznych to opiera�y si� one g��wnie na wydawnictwach statystycznych takich jak: Th Europa Worid Year Book lub Chronicie of Parliamentary Elections. W wielu sy tuacjach tak�e w tej dziedzinie korzystali�my z pomocy ambasad, kt�re swe da ne opiera�y na oficjalnych danych komisji wyborczych i informacjach odpowied nik�w naszego MSWiA. Przy wyst�puj�cych w�tpliwo�ciach i rozbie�no�ciach danych za �r�d�o mia rodajne przyjmowali�my publikacje Unii Mi�dzyparlamentarnej, cho� niekied; by�a konieczna weryfikacja tych materia��w w oparciu o pierwotne �r�d�a. ----- ---,/----./------ -^>/*-^/^V/^-�AA^ ^\J\^.^�^,S\.U wali�a, ^<A opiek� nale�� si� prof. dr hab. Tadeuszowi Mo�dawie oraz recenzentom: dr Waw- rzy�cowi Konarskiemu, mgr Annie Materskiej-Sosnowskiej, mgr Marcinowi Krau- zowiczowi i mgr Tomaszowi S�omce za cenne uwagi merytoryczne. Ponadto po- dzi�kowania nale�� si� naszym kole�ankom i kolegom z obecnego (1998/1999) V roku nauk politycznych UW w szczeg�lno�ci: Justynie Oziemblewskiej, Mi- cha�owi Fijce, Markowi �migasiewiczowi oraz Mariuszowi Lewickiemu i Piotro- wi Mioduszewskiemu za nieocenion� pomoc merytoryczn� przy pisaniu poszcze- g�lnych rozdzia��w. Ponadto bez pomocy wielu ambasad nie by�oby mo�liwe pe�ne merytorycznie powstanie wielu rozdzia��w; szczeg�lne podzi�kowania sk�adamy ambasadom Chorwacji, Chile, Izraela, S�owacji, Jugos�awii. Wierzymy, �e publikacja ta przyniesie czytelnikom mo�liwo�� szerszego spoj- rzenia na systemy polityczne, mo�liwo�� poszerzenia wiedzy i czyst� satysfak- cj� intelektualn�. B�dziemy wdzi�czni za uwagi, szczeg�lnie krytyczne, kt�re pomog� autorom w przysz�o�ci dopasowa� si� do wymaga� czytelnik�w i poda� wi�cej informacji w jeszcze przyst�pniejszej formie. W zwartej formie tej publikacji jest te� kilka drobnych eksperyment�w (np. rozdzia� teoretyczny wyja�niaj�cy zagadnienia system�w wyborczych, dodatko- we, maj�ce charakter ciekawostek i uzupe�nie�, tabele dotycz�ce USA i W�och, czy swobodniejsza forma opisu np. Rosji). Ch�tnie poznamy o nich opinie, aby wiedzie�, kt�re z tych element�w s� przez Czytelnik�w po��dane, a kt�re w przysz�o�ci winni�my pomin�� i zestandaryzowa�. Wszelkie uwagi prosz� kierowa� pod adresem intemetowej skrzynki poczto- wej: [email protected] Autorzy --^ - l. G�osowanie Przy korzystaniu z prawa wyboru swoich przedstawicieli wyborca g�osuje n jednego lub wi�cej kandydat�w, list� partyjn�, albo te� na jedno i drugie. Je� U chodzi o listy partyjne (wyst�puj�ce jedynie w okr�gach wielomandatowych to istniej� trzy ich rodzaje. _ Zamkni�te listy partyjne (closed party list) s� odbiciem kontroli partii i n daj� wyborcom mo�liwo�ci wyboru w ramach danej listy. Pozycja z�jmowar przez kandydata na li�cie wyznacza jego dost�p do mandatu parlamentarni go w oparciu o liczb� mandat�w zdobytych przez dan� list�. - G�osowanie preferencyjne (preferential vote) pozwala wyborcom na u�o�e� w�asnej kolejno�ci kandydat�w, innej ni� kolejno�� zaproponowana przez pa ti� polityczn�. Wyborcy mog� jednak g�osowa� tylko na jedn� list�. - Rozdzia� g�os�w (panachage) umo�liwia wyborcom dob�r kandydat�w z koi kuruj�cych ze sob� list, czyli u�o�enie w�asnej listy. 2. Systemy wi�kszo�ciowe Zalet� systemu wi�kszo�ciowego jest przede wszystkim jego prostota: kandydi kt�ry uzyska� najwi�ksz� liczb� g�os�w zostaje wybrany. System ten posiada okr< s�one wady: z regu�y przyznaje znacz�c� wi�kszo�� parlamentarn� partii, kt�r zdoby�a niewielk� przewag� w procentach g�os�w w skali kraju. Mo�e te� d( prowadzi� do zwyci�stwa partii, kt�ra zdoby�a w skali kraju mniej g�os�w, ni partia pokonana (np. w 1951 roku w Wielkiej Brytanii labourzy�ci otrzyma 48,8% g�os�w i 295 mandat�w wobec 321 mandat�w i 48,0% g�os�w zdobytyc przez konserwatyst�w; odwrotnie rzecz mia�a si� w lutym 1974 roku, gdy kor serwaty�ci otrzymali 297 mandat�w i 37,9% g�os�w, a labourzy�ci 301 mandc t�w i 37,2% g�os�w). Istnieje r�wnie� ryzyko pozbawienia du�ej cz�ci elekton tu, w tym rozmaitych mniejszo�ci, reprezentacji w parlamencie. Istnieje jednak mo�liwo�� przekszta�cenia systemu wi�kszo�ciowego, w cel ograniczenia jego najbardziej szkodliwych efekt�w. Przekszta�cenia te wyst�p� j� zale�nie od tego, czy wybory odbywaj� si� w okr�gach jedno lub wielomar datowych. A) Okr�g jednomandatowy Istniej� trzy podstawowe warianty dokonania wyboru w okr�gu jednomandatc ~ Tn: zwyk�a wi�kszo�� (simple majority lub first - past - the - post) - wybran zostaje kandydat, kt�ry otrzyma� najwi�ksz� liczb� g�os�w. absolutna wi�kszo�� (absolute majority) oznacza, �e wybrany zostaje kand^ dat, kt�ry uzyska� ponad po�ow� (tj. min. 50% + l g�os dla parzystej liczb; oddanych g�os�w lub min. 50% + 1/2 g�osu dla nieparzystej liczby g�os�w wszystkich wa�nych g�os�w. Je�eli �aden z kandydat�w nie uzyska wymaga 9 wym: ^ -..^-- ...Y---'"" ^"" i-'f'-'pi'-'vvauza si� tzw. run- d� dogrywkow�, w kt�rej bior� udzia� dwaj kandydaci, kt�rzy otrzymali naj- wi�cej g�os�w w pierwszej rundzie. W drugim przypadku, wybrany kandydat musi uzyska� wi�kszo�� absolutn�. g�osowanie alternatywne / preferencyjne (alternatwe l preferential) oznacza wyb�r absolutn� wi�kszo�ci� w jednym g�osowaniu. Wyborca g�osuje na jed- nego kandydata, zaznaczaj�c przy tym w porz�dku malej�cym swoje prefe- rencje w stosunku do pozosta�ych kandydat�w. Je�eli w pierwszym liczeniu �aden z kandydat�w nie uzyska wymaganej wi�kszo�ci, wyklucza si� kandy- data z naimniejsz� liczb� g�os�w i sumuje odpowiednie, nast�pne w kolejno- �ci wskazania. Dzia�ania te s� powtarzane a� do momentu, gdy jeden z kan- dydat�w otrzyma wi�kszo�� absolutn� w wyniku kolejnych transfer�w g�os�w. System ten stosuje si� w Australii. Ilustruje go poni�szy przyk�ad: OKR�G NAMADGI, WYBORY FEDERALNE 1996 R. Kandydat (partia) Shane Rattenbury Anette Ellis (ALP) Derek Bosborough Brandon Smyth Gtosy og�em (Green) (niezale�ny) (LP) Rundy obliczania g�os�w g�osy % g�os�w wykorzystane reszty I 4579 7,22 28583 45,06 1636 2,58 28638 45,14 63436 - II 716 44,78 399 24,95 wyklu- 484 30,27 1599 37 czony Og�em 5295 8,35 28982 45,71 29122 45,93 63399 37 III wykK? 3560 70,27 1506 29,73 5066 229 czony Og�em 32542 51,51 30628 48,49 63170 266 Wynik wybrany pokonany w ostatniej rundzie �r�d�o: Australian Electoral Commission, lipiec 1998. System wyboru wi�kszo�ci� absolutn�, z mo�liwo�ci� wyboru zwyk�� wi�kszo- �ci�, gdy potrzebna jest druga tura, pozwala wyborcom na g�osowanie na naj- lepszego, ich zdaniem, kandydata w I turze. W drugiej za� wyborcy g�osuj� na kandydata, kt�ry ma wed�ug nich, szans� zdobycia mandatu. Oznacza to w prze- ciwie�stwie do systemu wyboru wi�kszo�ci� zwyk��, �e kandydat kt�ry otrzy- ma� w pierwszym g�osowaniu najwi�ksz� liczb� g�os�w, niekoniecznie musi by� t� osob�, kt�ra ostateczne zwyci�y w g�osowaniu. 10 JIOKIUCJ� uwci oJofcciuy w i^lYoz-uol-iu w c, ivi-ui. c iiUJgq uy\., Otusuwallt; w UK.n^geu- wielomandatowych (z zastrze�eniem, i� w obu przypadkach u�y� mo�na wie] sz�ci zwyk�ych, absolutnych lub te� g�osowania preferencyjnego). - G�osowanie na listy partyjne (party - list vote) ma miejsce, gdy kandyda proponowani s� na podstawie przynale�no�ci partyjnej. System ten stos�w; ny w po��czeniu z metod� wi�kszo�ciow� sprawia, i� zwyci�ska lista zdob^ wa wszystkie mandaty w okr�gu. - Wybory wi�kszo�ciowe w okr�gu wielomandatowym (multi-member constiti ency majority vote) maj� miejsce, gdy kandydaci startuj� niezale�nie od si( bie. Wyborcy wypisuj� w g�osowaniu wybranych przez siebie kandydat�\ w liczbie nie przekraczaj�cej liczby dost�pnych mandat�w. Zwyci�aj� i z kandydat�w, kt�rzy otrzymali najwi�ksz� liczb� g�os�w. 3. Systemy proporcjonalne System proporcjonalny zosta� po raz pierwszy zastosowany w Belgii w 1889 l obecnie stosowany jest w ponad 50 krajach. Najwi�ksz� zalet� tego systemu jes jego sprawiedliwo��; liczba mandat�w zdobytych przez partie polityczne odpowie da proporcjonalnie, w przybli�eniu, ich wynikom wyborczym. Zazwyczaj �adn si�a polityczna nie posiada monopolu, z regu�y te� �adna nie jest te� pozbawi� na swoich przedstawicieli (chyba, �e system zostanie uzupe�niony progiem w; borczym). System proporcjonalny wymaga g�osowania na listy partyjne co ozm cza, �e kampanie koncentruj� si� raczej na programach ni� na osobowo�ciach poszczeg�lnych kandydat�w. Ponadto g�osowanie odbywa si� w jednej turze. A) Modele podstawowe Istota reprezentacji proporcjonalnej polega na tym, �e mandaty w okr�gu r� dzielane s� na zasadzie pro rata, w zale�no�ci od liczby oddanych g�os�w. Istniej� dwa podstawowe modele: - Pe�na reprezentacja proporcjonalna (fuli proportional representation) jest stc sowana, gdy ca�y kraj jest jednym okr�giem wyborczym. Pozwala to na nie mai dok�adne przeniesienie wynik�w wybor�w na reprezentacj� proporcje naln�. System ten istnieje w Izraelu, Holandii i Paragwaju. - Ograniczona reprezentacja proporcjonalna (limited proportional representa tion) oznacza, �e wybory odbywaj� si� w wielu okr�gach wyborczych ora dystrybucja mandat�w ma miejsce na poziomie okr�g�w. System ten wpro wadz� wi�ksz� dysproporcj� mi�dzy liczb� zdobytych mandat�w a liczb� otrzy manych g�os�w. W kategoriach czysto matematycznych oznacza to, �e in mniejsza jest liczba mandat�w do zdobycia, tym trudniej zapewni� ich dys trybucj� odpowiadaj�c� wzgl�dnej sile ka�dej partii lub koalicji. Ponadto, gd; rozdzia� mandat�w ma miejsce na poziomie wsp�lnot lokalnych, partie lu1 koalicje o ograniczonym zasi�gu mog� zdoby� mandaty parlamentarne. Taki sytuacja nie mia�aby miejsca, gdyby alokacja mandat�w nast�powa�a na po z�omie og�lnokrajowym. 11 " " ^ --.,-,:-.."--^v/.vct. Jriei-wszy ru^.- dzia� nast�puje za pomoc� ilorazu wyborczego (electoral �uotient). Ilo�� manda- t�w przydzielona danej li�cie nigdy nie odpowiada liczbie g�os�w, kt�re pad�y na t� list� (istnieje tzw. reszta). B) Iloraz wyborczy Iloraz wyborczy to dzielnik, kt�ry jest u�ywany do wyznaczania liczby manda- - t�w przypadaj�cych na ka�d� z list, podczas pierwszego rozdzia�u. Ka�da lista otrzymuje tyle mandat�w, ile razy liczba otrzymanych przez ni� g�os�w odpo- wiada ilorazowi wyborczemu. Istnieje co najmniej 6 podstawowych iloraz�w wyborczych: - Hare'a (lub tzw. "prosty") I (kwota ilorazu) = V (liczba g�os�w) / M (liczba mandat�w) - Hagenbach - Bischoff I = V/M + l Wynikiem u�ycia fikcyjnego mandatu przy ustalaniu ilorazu wyborczego jest obni�enie progu wyborczego, kt�ry partia musi osi�gn�� by otrzyma� mandat. - Imperia�! I = V/M + 2 W rezultacie iloraz jest jeszcze ni�szy ni� w poprzednim wypadku, co uprzy- wilejowuje ma�e partie. - Droop'a I=.(V/M+1)+1 - Podw�jny iloraz (double guotient) jest otrzymywany w dwuetapowym dzia�a- niu; tylko listy kt�re otrzyma�y liczb� g�os�w przekraczaj�c� wyznaczon� liczb�, mog� wzi�� udzia� w podziale mandat�w. Nast�pnie wyliczany jest drugi iloraz wyborczy, w kt�rym bierze si� pod uwag� tylko g�osy oddane na listy kt�re przekroczy�y wyznaczon� liczb� g�os�w. System ten jest stosowa- ny w Boliwii, Kostaryce i Ekwadorze. - Jednolita liczba (uniform number), czasem zast�puje iloraz wyborczy. Jest to liczba okre�lana przed wyborami i jest taka sama w ca�ym kraju, bez wzgl�- du na liczb� i rozmiary okr�g�w wyborczych. C) Reszty Po pierwszym liczeniu pozostaje jeszcze pewna liczba g�os�w i mandat�w do podzia�u. Dokonuje si� wi�c drugiego rozdzia�u, na podstawie jednej z dw�ch metod: - Najwi�kszych reszt (greatest remainders) - polega ona na alokacji mandat�w do listy, kt�ra posiada najwi�ksz� liczb� nie wykorzystanych jeszcze g�os�w, i tak dalej, a� do rozdzielenia wszystkich mandat�w. - Najwy�szej �redniej (highest aueragej - jest to metoda, w kt�rej ca�kowita liczba g�os�w oddanych na dan� list� jest dzielona przez liczb� mandat�w, kt�ra przypad�a na t� list�, powi�kszon� o jeden fikcyjny mandat. Lista, kt�- 12 i tak dalej, a� do rozdzielenia wszystkich mandat�w. Przyk�ad: okr�g 5 - mandatowy, oddano 200 ty�. g�os�w (co daje iloraz wybo czy 40 ty�.) z wynikiem: na list� "A" oddano 86 ty�. g�os�w, na list� "B" 56 ty; "C" - 38 ty�. i "D" - 20 ty�. Listy Liczba mandat�w Reszty g�os�w A 2 6000 B l 16000 C 0 36000 D 0 20000 Przy u�yciu najwi�kszej reszty, listy C i D otrzymuj� po jednym z dw�ch pozi sta�ych mandat�w. Co oznacza, �e najwi�ksze reszty uprzywilejowuj� najmnie sze partie. Inaczej wygl�da to w przypadku najwy�szej �redniej. Gdy fikcyjr mandat dodamy do dw�ch mandat�w uzyskanych przez list� "A", jej �rednia r mandat wyniesie 28666 g�os�w. Odpowiednie liczby dla innych list to 28000 d listy "B", 38000 dla "C" i 20000 dla "D". Najwi�ksz� �redni� jest 38000, wi( pierwszy z pozosta�ych mandat�w otrzyma lista "C". Przy drugim mandacie �re< nie dla list "A", "B" i "D" nie zmieniaj� si�, podczas gdy lista C mie� b�dz: now� �redni� - 19000, st�d mandat otrzyma lista "A". Przy u�yciu tej metod lista "A" otrzyma jeszcze jeden mandat, a lista "D" pozostanie bez reprezent; cji. Oznacza to, �e najwy�sza przeci�tna (�rednia) uprzywilejowuje wi�ksze pa tie. D) Inne metody Istniej� te� systemy reprezentacji proporcjonalnej, kt�re nie czyni� rozr�ni� pomi�dzy pierwsz� alokacj� i rozdzia�em reszt. Istniej� trzy systemy tego typi - d'Hondt - liczba g�os�w otrzymana przez ka�d� z list jest dzielona przez k< lejne liczby ca�kowite: l, 2, 3, 4, 5... itd. a� do liczby mandat�w do obsadz( ma. Uzyskane ilorazy u�o�one w kolejno�ci malej�cej, pozwalaj� na podzii odpowiedniej liczby mandat�w. - Sainte-Lague - podobnie jak powy�ej - liczb� g�os�w dzieli si� przez koleje liczby nieparzyste: l, 3, 5, 7, 9... itd. - Zmodyfikowany Sainte-Lague - pierwszym dzielnikiem jest l, 4 dalej 3,5, 7... ifa Poni�ej zilustrowane zosta�o zastosowanie om�wionych system�w (za�o�enia s takie same jak w poprzednim przyk�adzie). Wyt�uszczone ilorazy wskazuj� prz] dzielony mandat. 13 u A B C 86000 56000 38000 4300028000 19000 2866618666 12666 21500" 14000 9500 17200 11200 7600 D 20000 10000 6666 5000 4000 Sainte-Lague l 3 5 A B C D 86000 56000 38000 20000 2866618666 12666 6666 17200 11200 7600 4000 zmodyfikowany Sainte-Lague 1,4 3 5 A B C D 61428 40000 2714214285 28666 1866612666 6666 17200 11200 7600 4000 Metoda d'Hondta uprzywilejowuje najwi�ksze partie. Metoda Sainte-Lague zo- sta�a wprowadzona w krajach skandynawskich w celu przeciwdzia�ania takim efektom. Zastosowanie metody Sainte-Lague daje identyczne wyniki (w tym przy- k�adzie), jak w przypadku zastosowania metody najwi�kszej reszty. E) Progi wyborcze W celu unikni�cia rozdrobnienia partyjnego, w systemach proporcjonalnych wpro- wadza si� cz�sto wym�g osi�gni�cia przez listy partyjne minimalnego procentu g�os�w, aby mog�y one uczestniczy� w podziale mandat�w.1 Progi wyborcze wahaj� si� od 0,67% w Holandii do 10% w Turcji. 4. Systemy mieszane Istnieje wiele system�w mieszanych; niekt�re z nich preferuj� elementy syste- mu wi�kszo�ciowego, inne k�ad� nacisk na system'reprezentacji proporcjonal- nej. Jeszcze inne usi�uj� utrzyma� r�wnowag� mi�dzy mini, poprzez efektywne stosowanie obu. 1 Ten tzw. pr�g wyborczy wprowadza pewne zak��cenia w reprezentacji, ale mo�e by� usprawie- dliwiony wzmocnieniem stabilno�ci parlamentu. Dobitnym przyk�adem jest Polska, gdzie w wyborach 1991 r. w parlamencie by�o reprezentowanych 29 partii, ale �adna z nich nie uzy- ska�a wi�cej ni� 12,3% mandat�w. Gdy por�wnamy te dane z wynikami wybor�w 1993 i 1997 roku (po zmianie ordynacji), tym dobitniej zobaczymy konsekwencje istnienia progu. 14 - Pojedynczy g�os nieprzenoszony (single non-transferable vote [SNTV]) stos< wany w kontek�cie wybor�w wi�kszo�ciowych w okr�gach wielomandatc wych. Charakteryzuje si� on istnieniem dominuj�cej wi�kszo�ci; pomimo is niema kilku mandat�w w danym okr�gu, g�osuj�cy mo�e wybra� tylko jedneg kandydata. Wybrani zostaj� ci kandydaci, kt�rzy otrzymali najwi�ksz� Uczt g�os�w. B Ograniczone g�osowanie (limited voting) jest stosowane w g�osowaniu wi�l szo�ciowym w okr�gach wielomandatowch. W tym przypadku g�osuj�cy mc g� wybra� kilku kandydat�w w tych samych wyborach, jednak musi by� ic mniej ni� mandat�w do zdobycia. Tu r�wnie� wybierani s� kandydaci, ktc r�y otrzymali najwi�cej g�os�w. - G�osowanie kumulatywne (cumulatiue voting) - jest przyk�adem zastosow< ni� g�osowania wi�kszo�ciowego w okr�gu wielomandatowym. W tym prz^ padku wyborcy mog� odda� liczb� g�os�w r�wn� liczbie mandat�w do zd�b; cia, ale mog� je dowolnie rozdzieli� pomi�dzy kandydat�w, a nawet odda wszystkie g�osy na jednego kandydata. Wybieram zostaj� ci kandydaci, kt( r�y otrzymaj� najwi�ksz� liczb� g�os�w. System SNTV stawia partie polityczne przez dylematem: je�li wystawi� zb^ wielu kandydat�w, g�osy mog� zosta� rozproszone i �aden z kandydat�w mo� nie zosta� wybrany. Z drugiej strony, je�li nie wystawi� wystarczaj�cej liczb kandydat�w, ci kt�rzy zostan� wybrani, dostarcz� du�� liczb� nadwy�kowyc g�os�w, kt�re mog�yby pos�u�y� do wybrania jeszcze jednego kandydata. Istnieje tak�e system mieszany, kt�ry wykorzystuje zmodyfikowany system repn zentacji proporcjonalnej. Jest on ��czony z g�osowaniem wi�kszo�ciowym w cel osi�gni�cia bardziej sprawiedliwej reprezentacji proporcjonalnej, zapewniaj�c prz tym wyborcom wi�ksz� swobod�. System ten znany jest jako pojedynczy g�o przenoszony (STV) b�d� system Hare i jest stosowany w Irlandii i na Malcie - Pojedynczy g�os przenoszony (.single trans ferable vote [STV]) - system te: polega na tym, i� wyborcy oddaj� g�osy tylko na jednego kandydata, niezc le�nie od liczby mandat�w do zdobycia, jednak zaznaczaj� r�wnie� kolejno� w jakiej g�osowaliby na innych kandydat�w. Wybrany zostaje kandydat, kt� ry osi�gnie wynik wyborczy wyliczony wed�ug ilorazu Droopa (na Malcie: we d�ug ilorazu Hagenbacha-Bischoffa). Pozosta�e g�osy, kt�re on otrzyma�, s nast�pnie przydzielane kolejnemu kandydatowi w oparciu o zaznaczone prze wyborc�w preferencje. Podobna operacja jest przeprowadzana w przypadki kandydata, kt�ry zaj�� ostatnie miejsce i odpad�. Je�li po drugim liczeniu wci� pozostaj� wolne mandaty, proces jest kontynuowany. 15 �UJIOZ, ulUUptl A - I.J.UU/l.OTA/J PREFEREN 15 g�os�w 15 g�os�w 8 g�os�w 3 g�osy fCJEWYBO P-Q-R P-R-Q Q-R-P R-P-Q RCOW20 9 17 13 g�os�w S-T g�os�w T-S g�os�w U g�os�w V Kandydaci Pierwsze liczenie Drugie liczenie Trzecie liczenie Czwarte liczenie Pi�te liczenie Sz�ste liczenie P�S T U VGlosy niep-rzenoszone 30 8 3 20 9 17 13 -4=26 +2=10 +2=5 20 9 17 13 26 +5=15 -5=0 20 9 17 13 26 15 0 +9=29 -9=0 17 13 26 15 0 -3=26 0 17 13+3=3 26 15 0 26 0 17 -13=16+13=16 �r�d�o: A. Lijphart, Electoral systems and party systems, Oxford 1994, s. 158. W pierwszym liczeniu karty s� sortowane wed�ug pierwszych wskaza�. Je�eli kandydat otrzyma� liczb� g�os�w r�wn� lub przekraczaj�c� iloraz Droopa, zo- staje wybrany - w przedstawionym przyk�adzie jest to kandydat P W drugim liczeniu 4 g�osy nadwy�kowe kandydata P s� przenoszone na nast�pne wskaza- nia, po�owa dla kandydata Q i potowa dla R, poniewa� pierwotne 30 kart z P ja- ko pierwszym wskazaniem, r�wnie� by�o podzielone r�wno mi�dzy Q i R jako drugie wskazanie. Drugie liczenie nie wy�oni�o wybranego kandydata, najs�abszy kandydat (R) odpa- da, a jego 5 g�os�w przenoszone jest w trzecim liczeniu na nast�pne w kolejno- �ci wskazanie (Q). Procedura ta zosta�a powt�rzona w czwartym liczeniu, ze skre- �leniem kandydata T i przeniesieniem jego g�os�w na kandydata S, kt�ry w ten spos�b przekroczy� iloraz Droopa. W pi�tym liczeniu 3 g�osy nadwy�kowe kandyda- ta S powinny zosta� przeniesione na nast�pne w kolejno�ci wskazanie, jednak poniewa� brak jest kolejnych wskaza�, g�osy te zostaj� nie przeniesione. W sz�stym liczeniu ponownie najs�abszy kandydat zostaje skre�lony (V). Zostaje tylko czte- rech kandydat�w i kandydat Q zostaje skre�lony; oznacza to, �e kolejne licze- nia s� niepotrzebne oraz, �e kandydat U jest trzecim, kt�ry zostaje wybrany. W systemie STV wyborcy g�osuj� na pojedynczych kandydat�w, mog� wi�c g�o- sowa� na kandydat�w z r�nych partii. Aby por�wna� system STV z innymi ty- pami reprezentacji proporcjonalnej, musimy przyj�� upraszczaj�ce za�o�enie, �e g�osy na dan� parti�, utracone przy przenoszeniu g�os�w na kandydat�w innych partii, s� przez ni� odzyskiwane przez transfery od innych partii, lub - co jest w gruncie rzeczy podobnym za�o�eniem, z kt�rym jednak �atwiej si� pracuje - 16 EJZiUO^ WJfW�\^WV �. Z-C�/Zi^ WIOD�C; j^YW�/Y^/"^ 5. Reprezentacja mniejszo�ci i specjalnych grup interesu Nadrz�dnym celem jest zapewnienie warunk�w, w kt�rych parlament jest naj wa�niejszym odbiciem si� politycznych. Oznacza to, �e mniejszo�ci i specjalni grupy interes�w powinny by� reprezentowane. Mo�na to osi�gn�� poprzez od powi�dnie wyznaczanie okr�g�w wyborczych. Innym sposobem jest zarezerwo wanie pewnej liczby mandat�w dla przedstawicieli mniejszo�ci, jak to ma miej sce na przyk�ad w Pakistanie i Singapurze. Inny mechanizm przewiduje zastosowanie systemu ograniczonego g�osowania lul g�osowania kumulatywnego. W systemie ograniczonego g�osowania fakt i� wy borcy mog� odda� mniej g�os�w, ni� jest mandat�w do obsadzenia mo�e faktycz nie uniemo�liwi� wi�kszo�ci wyb�r wszystkich jej kandydat�w i przez to pozwo U� mniejszo�ciom na wyb�r swoich przedstawicieli. System g�osowani, kumulatywnego ma taki sam skutek, poniewa� pozwala mniejszo�ci na koncen tracj� g�os�w i przez to zapewnia, wyb�r przynajmniej cz�ci jej kandydat�w. Przyk�ady reprezentacji mniejszo�ci i specjalnych grup: gangladesz - 30 z 330 mandat�w jest zarezerwowanych dla kobiet. Bhutan - 10 ze 150 mandat�w jest zarezerwowanych dla reprezentant�w klasz tor�w wybieranych przez centralne lub regionalne cia�a ko�cielne. Rumunia - 15 mandat�w do izby ni�szej zarezerwowanych jest dla mniejszo�� narodowych i etnicznych. Maroko - 1/3 z 306 cz�onk�w parlamentu jest wybierana po�rednio przez rac nych lokalnych (60),. cia�a zawodowe (32) i organizacje pracownicze (10). 6. Przymus wyborczy W niekt�rych krajach stosuje si� przymus wyborczy, co oznacza, �e udzia� w g�c sowaniujest prawnym obowi�zkiem obywatela. G�osowanie jest obowi�zkowe dl wszystkich wyborc�w, dla wyborc�w w okre�lonym wieku (np. w Peru cz w Grecji do 70 roku �ycia), dla wyborc�w nie b�d�cych analfabetami (np. Br�z; lia) lub dla wyborc�w, kt�rzy zarejestrowali si� w spisach wyborczych (np. Chile W przypadku z�amania obowi�zku uczestniczenia w wyborach, stosuje si� g��w nie kary grzywny (rzadziej aresztu) oraz zakaz pe�nienia przez okre�lony cza pewnych funkcji publicznych. Przyk�ady: Argentyna - g�osowanie jest obowi�zkowe, z wyj�tkami (podesz�y wiek, chor�b; du�a odleg�o�� od punktu wyborczego). Do sankcji nak�adanych na nieuczestniczE A. Ujphart, Electoral systems and party systems, Oxford 1994, s. 157-159. BIBLIOTEKA 17 Wydziaiu Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego Jl. Nowy �wiat 69, 00-046 Warszawa tcl. 620-03-81 w. 295, 296 �I^J.*.*MJ kJ^-� WTTV/T��*A-U.�A LtJ.fJY^^U j-� �A�-��A^^A�t/Q^ AlA�/ ZJtAU� ^�^^�AH./HA�l VY A.L1111 lid U.KJ:'fiS O IdU. Liechtenstein - g�osowanie jest obowi�zkowe; wyst�puje kara grzywny w wyso- ko�ci 20 frank�w szwajcarskich. Singapur - g�osowanie jest obowi�zkowe, niestawienie si� na g�osowanie powo- duje wykre�lenie nazwiska ze spisu wyborc�w. Jednak wyborca mo�e zosta� po- nownie wpisany, je�li jego nieobecno�� jest usprawiedliwiona lub wp�aci grzyw- n� w wysoko�ci 5 dolar�w singapurskich. Ekwador - g�osowanie jest obowi�zkowe; fakultatywne dla analfabet�w i os�b powy�ej 65 roku �ycia; absencja jest karana grzywn� w wysoko�ci od 500 do 2 ty�. sucre. 7. Deformacje wyborcze Przy wyborach proporcjonalnych mog� zaj�� takie zjawiska jak wi�kszo�ci sztucz- ne i wypracowane. Przy wi�kszo�ciach sztucznych partia otrzymuje bezwzgl�d- n� wi�kszo�� mandat�w, nie zdobywaj�c bezwzgl�dnej wi�kszo�ci g�os�w (typo- wa dla system�w proporcjonalnych jest mniej skrajna sytuacja, w kt�rej partia kt�ra otrzyma�a okre�lony procent g�os�w w parlamencie obsadza znacz�co wi�k- szy procent miejsc, nie osi�gaj�c jednak bezwzgl�dnej wi�kszo�ci). Przy wi�k- szo�ciach wypracowanych, bezwzgl�dna wi�kszo�� mandat�w jest skorelowana z analogiczn� wi�kszo�ci� g�os�w. Przyk�ady: l) Wi�kszo�ci sztuczne: Hiszpania - 1982: PSOE uzyska�a 46,5% g�os�w i 57,7% mandat�w (202 na 350 mandat�w). 1986: PSOE uzyska�a 44,3% g�os�w i 52,5% mandat�w (184 na 350 mandat�w). W�ochy - 1948: DC uzyska�a 48,5% g�os�w i 53,1% mandat�w (305 na 574 mandaty). Norwegia - 1949: DNA uzyska�a 45,7% g�os�w i 56,6% mandat�w (85 na 150 mandat�w). 2) Wi�kszo�ci wypracowane: Austria - 1979: SP� uzyska�a 51,0% g�os�w i 51,9% mandat�w (95 na 183 mandaty). Portugalia - 1987: PSD uzyska�a 50,2% g�os�w i 59,2% mandat�w (148 na 250 mandat�w). 1991: PSD uzyska�a 50,6% g�os�w i 58,6% mandat�w (135 na 230 mandat�w). EFN - 1957: CDU\CSU uzyska�a 50,2% g�os�w i 55,4% mandat�w (270 na 487 mandat�w). 18 mandaryn POWY�SZE OPRACOWANIE POWSTA�O NA PODSTAWIE: Chronicie of Parliamentary Elections, Geneva 1997, 1998. Electoral systems. A world-wide comparatiye study, Geneva 1993, s. 4-14. A. Lijphart, Electoral systems and party systems, Oxford 1994. 19 1UKJU111U \AU^pUILrillU* l Utulili/ Geneza kryzysu politycznego w Albanii si�ga grudnia 1990 r., kiedy to rozpo- cz�y si� strajki student�w i powsta�a pierwsza partia opozycyjna - Alba�ska Partia Demokratyczna. 29 kwietnia 1991 r. uchwalono "Ustaw� o podstawo- wych uregulowaniach konstytucyjnych" (dalej: Ustawa), kt�ra pe�ni�a do listo- pada 1998 r. rol� tymczasowej konstytucji. Wybory w 1992 roku wygra�a opo- zycja, a jej przyw�dca Sali Berisha zosta� prezydentem. W listopadzie 1994 roku Alba�czycy odrzucili (53% "przeciw", przy 85% frekwencji) projekt konstytucji przewiduj�cy wprowadzenie systemu prezydenckiego. Niestabilno�� systemu eko- nomicznego - czego g��wnym przejawem sta�y si� bankructwa prywatnych fun- duszy bankowych (tzw. piramid) - doprowadzi�y w lutym 1997 r. do rozruch�w antyrz�dowych i przesilenia politycznego, w postaci dymisji prezydenta i przed- terminowych wybor�w.1 22 listopada 1998 roku odby�o si� referendum konsty- tucyjne, w kt�rym przy 50,5% frekwencji 93,5% g�osuj�cych opowiedzia�o si� za projektem nowej konstytucji przewiduj�cym wprowadzenie parlamentarno-gabi- netowego systemu rz�d�w. Parlament - jednoizbowe Zgromadzenie Ludowe (Kuvendi Popullor), kt�re li- czy obecnie 155 deputowanych wybieranych w wyborach powszechnych na 4 la- ta; deputowani wybierani s� wed�ug ordynacji mieszanej - 110 mandat�w roz- dzielanych jest wed�ug systemu wi�kszo�ciowego (okr�gi jednomandatowe, wyb�r w obu turach bezwzgl�dn� wi�kszo�ci� g�os�w), a 45 - proporcjonalnie z krajo- wych list partyjnych z progiem 2% w skali kraju. Prawo inicjatywy ustawodawczej posiadaj�: prezydent, rz�d, deputowani oraz oby- watele w formie inicjatywy ludowej - zg�aszanej przez 20 tysi�cy obywateli. Uchwalony przez parlament projekt ustawy jest przekazywany prezydentowi, kt�ry w ci�gu 15 dni od jego uchwalenia mo�e zg�osi� veto zawieszaj�ce. Veto pre- zydenta jest oddalane wi�kszo�ci� g�os�w deputowanych obecnych na posiedzeniu. Parlament mo�e zosta� rozwi�zany przez prezydenta przed up�ywem kaden- cji, po zasi�gni�ciu opinii premiera oraz przewodnicz�cego prezydium Zgroma- dzenia, w sytuacjach gdy sk�ad parlamentu nie pozwala na wykonywanie jego funkcji i czyni niemo�liwym rz�dzenie krajem.-Prezydent nie mo�e rozwi�za� parlamentu w okresie ostatnich 6 miesi�cy swojej kadencji. Parlament okre�la g��wne kierunki polityki wewn�trznej i zagranicznej, ra- tyfikuje i wypowiada m.in. umowy mi�dzynarodowe o charakterze politycznym, umowy lub porozumienia o charakterze wojskowym, dotycz�ce podstawowych praw i obowi�zk�w obywateli oraz te, kt�rych skutkiem jest dokonanie zmian w przepisach prawa. Parlament zarz�dza referendum narodowe, kontroluje dzia�alno�� rz�du. 1 K�nstytuqja Albanii, wst�p A. Bosiacid, Warszawa 1997, s. 12 i nast�pne. 20 ne przez prezydium izby z w�asnej inicjatywy lub na wniosek prezydenta, rz; du lub 1/4 sk�adu parlamentu. Prezydent - wybierany przez Zgromadzenie Ludowe na 5-letni� kadencj�, z pr< wem jednej reelekcji. Kandydat�w na urz�d prezydenta zg�aszaj� grupy co n�jmnii 20 deputowanych. Prezydent jest wybierany w I turze wi�kszo�ci� 2/3 g�os�1 og�lnej liczby deputowanych, a w II turze - bezwzgl�dn� wi�kszo�ci� og�lni liczby deputowanych. Je�li na urz�d prezydenta kandyduj� wi�cej ni� 2 os�b to w przypadku nie wybrania w I turze, do II tury przechodz� dwaj kandyda z najwi�ksz� liczb� g�os�w. Prezydent wed�ug "Ustawy" jest g�ow� pa�stwa, zapewnia przestrzegani "Ustawy" i innych ustaw oraz praw i wolno�ci obywatelskich. Zwraca si� d parlamentu o zarz�dzenie referendum ludowego, zawiera traktaty i um�w mi�dzynarodowe, ratyfikuje i wypowiada umowy kt�rych nie rozpatruje parli ment. Wydaje w przypadkach nie cierpi�cych zw�oki, dekrety o charakterze no: matywnym, kt�re przedstawia parlamentowi do zatwierdzenia na najbli�szej si sji. Akty prawne prezydenta dotycz�ce stosunk�w dyplomatycznych i wydawani dekret�w, s� kontrasygnowane przez premiera lub odpowiedniego ministr, W szczeg�lnych przypadkach prezydent uczestniczy w posiedzeniach rz�dl przewodniczy im oraz podpisuje podj�te uchwa�y. Prezydent jest naczelnym dow�dc� si� zbrojnych oraz przewodnicz�cym R; dy Obrony. Prezydent powo�uje, zwalnia i odwo�uje na wniosek premiera min str�w i innych cz�onk�w rz�du - dekrety w tych sprawach prezydent przedst. wia parlamentowi do zatwierdzenia w terminie 10 dni. Powo�uje i odwo�uje r wniosek premiera przewodnicz�cych innych urz�d�w centralnych. Prezydent mo�e zosta� pozbawiony urz�du w przypadkach: l) pope�nie� przest�pstwa zdrady ojczyzny lub naruszenia "Ustawy"; 2) niemo�no�ci wyki nywania urz�du ze wzgl�du na stan zdrowia; 3) podania si� do dymisji z w�; snej woli (co uczyni� Sali Berisha w 1997 r.). Prezydent ponosi odpowiedzialnos w czasie kadencji tylko w przypadkach zdrady ojczyzny lub naruszenia przep s�w "Ustawy". O odpowiedzialno�ci decyduje parlament na wniosek 1/4 sk�ad parlamentu, a decyzj� podejmuje wi�kszo�ci� 2/3 og�lnej liczby deputowanyci" Rz�d - sk�ada si� z premiera, wicepremier�w i ministr�w. Sk�ad rz�du, oraz ji go program parlament przyjmuje wi�kszo�ci� g�os�w, w ci�gu 5 dni od dnia ji go przedstawienia. Je�eli rz�d nie uzyska votum zaufania, premier sk�ada d; misj� prezydentowi, kt�ry powo�uje nowego premiera. Rz�d jest wed�ug "Ustawy" najwy�szym organem wykonawczym i zarz�d�. j�cym. Rz�d kieruje oraz realizuje dzia�alno�� w zakresie polityki wewn�trzn i zagranicznej, sprawuje og�lne kierownictwo administracji pa�stwowej. Zawii ra i wypowiada umowy mi�dzynarodowe nie podlegaj�ce ratyfikacji, kieruje i koi troluje dzia�alno�� ministerstw i innych organ�w administracji pa�stwowej. 21 wa�ni� Prezydium do rozpatrywania i rozstrzygania spraw pozostaj�cych w ob- r�bie jego kompetencji. 1/10 og�lnej liczby deputowanych mo�e zg�osi� wniosek o votum nieufno�ci wobec rz�du lub jego poszczeg�lnych cz�onk�w, wniosek ten rozpatrywany jest po 3 dniach od zg�oszenia. Nie przyj�cie przez parlament wniosku o wotum zaufania przedstawionego przez rz�d nie rodzi obowi�zku po- dania si� rz�du do dymisji. S�d Konstytucyjny - sk�ada si� z 9 cz�onk�w, z kt�rych 5 wybiera prezydent, a 4 parlament. Kadencja 3 cz�onk�w S�du wybranych na pierwszym posiedze- niu up�ywa po 3 latach. Ich nazwiska zostaj� ustalone w drodze losowania w ka�dej z grup s�dzi�w - wybieranych przez parlament i prezydenta. Po trzech nast�pnych latach zast�powani s� w ten sam spos�b w drodze losowania, trze- ma innymi s�dziami. S�dziowie, kt�rzy ich zast�pili pozostaj� na tym stanowi- sku przez 12 lat, bez prawa reelekcji. S�d posiada nast�puj�ce kompetencje: l) dokonuje wyk�adni konstytucji i ustaw konstytucyjnych; 2) orzeka o: niezgodno�ci z konstytucj� ustaw i akt�w o mocy ustawy, niezgodno�ci z konstytucj� i ustawami akt�w i uregulowa� wykonawczych; 3) decyduje o zgodno�ci z konstytucj� um�w mi�dzynarodowych przed ich raty- fikowaniem, jak te� o zgodno�ci ustaw z og�lnie przyj�tymi normami prawa mi�- dzynarodowego; 4) rozstrzyga spory kompetencyjne mi�dzy w�adz� ustawodawcz�, wykonawcz� i s�downicz� oraz mi�dzy w�adzami lokalnymi a administracj� cen- traln�; 5) decyduje w kwestiach konstytucyjno�ci partii politycznych i mo�e za- kaza� ich dzia�alno�ci; 6) ostatecznie rozstrzyga skargi os�b z�o�one w procedu- rze kontroli konstytucyjno�ci w sprawach naruszenia ich podstawowych praw przez akty sprzeczne z prawem; 7) decyduje o zawieszeniu stosowania ustawy, je�li uzna �e nie jest ona zgodna z "Ustaw�", oraz o zawieszeniu lub uniewa�nieniu akt�w i innych ustaw, gdy uzna, �e nie s� one zgodne z "Ustaw�" lub prawem. S�d wszczyna kontrol� konstytucyjno�ci z w�asnej inicjatywy lub na wniosek: prezydenta, rz�du, frakcji parlamentarnej, 1/5 sk�adu parlamentu, s�d�w, lokal- nych organ�w w�adzy jak i ka�dej osoby, kt�rej prawa i wolno�ci konstytucyjne zosta�y naruszone. Zmiana Konstytucji: projekt zmiany "Ustawy" mo�e z�o�y� prezydent, rz�d lub 1/4 sk�adu parlamentu. Parlament uchwala projekt zmiany wi�kszo�ci� 2/3 g�os�w og�lnej liczby deputowanych. Przepisy "Ustawy" obowi�zuj� do czasu uchwalenia konstytucji, kt�rej pro- jekt zostanie przygotowany przez Komisj� Specjaln� powo�an� przez Zgroma- dzenie Ludowe. LITERATURA; Konstytucja Albanii, wst�p A. Bosiacki, Warszawa 1997. Verfassungs und Yfarwaltungsrecht der Staaten Osteuropas, Berlin 1996. 22 Partie 19mandaty 92% glosom 19mandaty 96% gtos�w 19maptdaty 97% gloso Alba�ska Partia Demokratyczna (PDSh) Alba�ska Partia Socjalistyczna (PSSh) Partia Obrony Praw Cz�owieka (PMDN) Alba�ska Partia Socjaldemokratyczna (PSDSh) Alba�ska Partia Republika�ska (PRSh) inne / niezale�ni wakaty 92 38 27 l 62,0 25,7 2,94,3 3,1 122 10 33 2 55,8 20,3 4,05,7 5,7 29 99 48 1 12 2 25,7 52,8 2,82,5 2,3 Frekwencja (%) 90,4 89,0 72,5 �r�d�o: Keesing's Record of Worid Events, r�ne roczniki. PARTIE POLITYCZNE: Alba�ska Partia Demokratyczna (PDSh) - utworzona w grudniu 1990 r.; opowi da si� za gospodark� rynkow�. Alba�ska Partia Socjalistyczna (PSSh) - utworzona w listopadzie 1941 r. jako K munistyczna Partia Albanii, od listopada 1948 do czerwca 1991 r. pod nazw� Alba�si Partia Pracy; o charakterze socjalistycznym. Partia Obrony Praw Cz�owieka (PMDN) - utworzona w lutym 1992 r.; reprezei tuje interesy mniejszo�ci greckiej. 23 lUlUYT.LU \�lU�V�JmV I�U.Y�W.��/ Zgodnie z konstytucj� zaaprobowan� w referendum 14 marca 1993 roku Ando- ra jest w pe�ni suwerennym pa�stwem, chocia� tytularn� g�ow� pa�stwa pozo- staj� (wsp�lnie) prezydent Francji i biskup hiszpa�skiej prowincji Urgel. Kon- stytucja znios�a struktury feudalne obowi�zuj�ce od 1278 roku na mocy Uk�adu Paregae'a - zgodnie z kt�rym Andora by�a kondominium, w kt�rym r�wnorz�d- nie sprawowali w�adz� przedstawiciele dw�ch rod�w ksi���cych. W�adz� ustawodawcz� sprawuje Rada Generalna, kt�ra liczy 28 deputowa- nych wybieranych w wyborach powszechnych na 4 lata. W�adz� wykonawcz� sprawuje rz�d - Rada Wykonawcza z przewodnicz�cym na czele, kt�ry jest wybierany przez parlament. Rz�d ponosi odpowiedzialno�� polityczn� przed Rad� Generaln�. LITERATURA: The Europa Worid Year Book, London, r�ne roczniki. WYBORY DO RADY GENERALNEJ Ptartie Sojusz Narodowo-Demokratyczny (AND) Unia Liberalna (UL) Nowa Demokracja (ND) Inicjatywa Demokratyczna (IDN) mn� Frekwencja (%) 1993 1997 mandaty 11 80,9 6 16 2 2 2 81,6 �r�d�o: obliczenia w�asne na podstawie r�nych �r�de�. 24 ~ s- 3 sierpnia 1990 r. Rada Najwy�sza przyj�a deklaracj� niepodleg�o�ci oraz uchwa- �� o zmianie nazwy pa�stwa na "Republika Armenii". 21 sierpnia 1991 r. prze- prowadzono referendum dotycz�ce niepodleg�o�ci, jego jednoznaczny wynik (99% za", przy 94% frekwencji) spowodowa� proklamowanie 21 wrze�nia pe�- nej niepodleg�o�ci republiki. 21 grudnia 1993 r. Armenia przyst�pi�a do WNE przyj�ta przez parlament konstytucja zosta�a 5 lipca 1995 r. zaaprobowana w referendum. G��wnym problemem politycznym Armenii jest konflikt o G�r- ny Karabach z Azerbejd�anem, kt�ry trwa od sierpnia 1989 r. i doprowadzi� do ponad 2 ty�. ofiar i exodusu 300 ty�. Ormian z Karabachu do ojczyzny. Parlament - jednoizbowe Zgromadzenie Narodowe (Azgayin Zhoghov), kt�re Uczy 190 deputowanych wybieranych w wyborach powszechnych na 4 lata. De- putowani wybierani s� wed�ug ordynacji mieszanej: 150 w wyborach wi�kszo- �ciowych (okr�gi jednomandatowe, w I turze wyb�r nast�puje wi�kszo�ci� g�o- s�w, ale nie mniejsz� ni� 25% wa�nych g�os�w; je�eli �aden z kandydat�w nie uzyska wymaganej wi�kszo�ci odbywa si� II tura, w kt�rej uczestnicz� dwaj kandydaci z najwi�ksz� liczb� g�os�w z I tury - wyb�r nast�puje t� sam� wi�k- szo�ci�; je�eli i w II turze mandat nie zostanie obsadzony, to w okr�gu istnieje wakat), a 40 - proporcjonalnie z krajowych list partyjnych z progiem 4% w ska- li kraju. Zgodnie z konstytucj� obecny parlament zosta� wybrany wed�ug ordy- nacji sprzed 1995 r., natomiast od 1999 r. parlament b�dzie liczy� 131 deputo- wanych. Kandydaci wp�acaj� depozyt o r�wnowarto�ci 10$, kt�ry jest zwracany, je�li kandydat uzyska� co najmniej 5% wa�nych g�os�w w okr�gu. Prawo inicjatywy ustawodawczej posiadaj� deputowani i rz�d. Przyj�ty przez parlament projekt ustawy zostaje przes�any prezydentowi, kt�ry w ci�gu 21 dni od jego otrzymania podpisuje lub zg�asza veto zawieszaj�ce. Parlament odrzuca veto bezwzgl�dn� wi�kszo�ci� g�os�w og�lnej liczby deputowanych. Na wniosek parlamentu lub rz�du, prezydent rozpisuje referendum dotycz�ce przyj�cia usta- wy. Projekt uwa�a si� za przyj�ty, je�eli wi�cej ni� po�owa g�osuj�cych, ale nie mniej ni� 1/3 og�u wyoorc�w opowie si� za projektem. Zmiany ustaw przyj�- tych w referendum dokonywane mog� by� tylko w drodze referendum. Parlament mo�e by� rozwi�zany przed up�ywem kadencji przez prezydenta, po konsultacji z przewodnicz�cym parlamentu i premierem. Prezydent nie mo- �e rozwi�za� parlamentu w okresie ostatnich 6 miesi�cy kadencji prezydenta. Na wniosek prezydenta parlament ratyfikuje lub og�asza umowy mi�dzyna- rodowe; sprawuje kontrol� nad realizacj� bud�etu, mianuje (na wniosek przewodni- cz�cego parlamentu) przewodnicz�cego Izby Kontroli Zgromadzenia Narodowego. Parlament zbiera si� na dw�ch sesjach zwyczajnych w roku, a na nadzwy- czajnych - zwo�ywanych przez prezydenta na wniosek 1/5 og�u deputowanych lub rz�du. * Wsp�autorami rozdzia�u s� Micha� Fyka i Marek �migasiewicz. 25 -�-�^ W J^U&CL. Prezydent - wybierany w wyborach powszechnych na 5 lat, z prawem jednej reelekcji. Na prezydenta zostaje wybrany kandydat, kt�ry uzyska� ponad po�o- w� oddanych g�os�w. Je�eli �aden z kandydat�w nie uzyska wymaganej wi�k- szo�ci odbywa si� II tura, w kt�rej uczestnicz� dwaj kandydaci z najwi�ksz� liczb� g�os�w z pierwszej tury, a wyb�r nast�puje zwyk�� wi�kszo�ci�. Prezydent jest g�ow� pa�stwa, czuwa nad przestrzeganiem konstytucji i za- pewnia normalne funkcjonowanie instytucji pa�stwowych. Jest gwarantem su- werenno�ci, integralno�ci terytorialnej i bezpiecze�stwa republiki. Prezydent re- prezentuje pa�stwo w stosunkach mi�dzynarodowych, sprawuje og�lne kierownictwo nad polityk� zagraniczn� i zatwierdza umowy mi�dzynarodowe. Jest zwierzchnikiem si� zbrojnych i mianuje Najwy�szy Sztab Wojskowy. Prezydent wydaje akty prawne - dekrety i zarz�dzenia. Prezydent ponosi odpowiedzialno�� konstytucyjn� za zdrad� lub inne ci�kie przest�pstwo. Parlament zwraca si� do S�du Konstytucyjnego o opini� w przed- miocie usuni�cia prezydenta z urz�du. Po wyra�eniu opinii przez S�d, parla- ment usuwa prezydenta z urz�du wi�kszo�ci� 2/3 g�os�w og�lnej liczby deputo- wanych. W przypadku wakatu na stanowisku prezydenta, jego kompetencje przejmuje przewodnicz�cy parlamentu. Rz�d - sk�ada si� z premiera i ministr�w. Rz�d przedstawia, po ukonstytuowa- niu si� parlamentu lub po powo�aniu go przez prezydenta, w ci�gu 20 dni sw�j program do akceptacji Zgromadzenia. Zgodnie z art. 74 Konstytucji, rz�d po przedstawieniu programu stawia wniosek o votum zaufania. W ci�gu 24 godzin od zg�oszenia wniosku przez rz�d, 1/3 og�u deputowanych mo�e zg�osi� wnio- sek o votum nieufno�ci. G�osowanie nad wnioskiem o votum nieufno�ci odby- wa si� nie wcze�niej ni� po 48 godzinach i nie p�niej ni� po 72 godzinach od jego zg�oszenia. Wniosek jest przyjmowany bezwzgl�dn� wi�kszo�ci� g�os�w og�lnej liczby deputowanych. Je�eli wniosek o votum nieufno�ci nie zostanie po- stawiony, lub nie zostanie przyj�ty, to program rz�du uwa�a si� za obowi�zuj�- cy. Je�eli natomiast powy�szy wniosek zostanie przyj�ty, premier zg�asza prezy- dentowi gotowo�� ust�pienia z urz�du. Rz�d mo�e po��czy� przyj�cie projektu ustawy z wnioskiem o votum zaufa- nia. Je�eli parlament, zgodnie z art. 74 Konstytucji, nie uchwali votum nieuf- no�ci, to projekt ustawy uwa�a si� za przyj�ty. Taka sama procedura mo�e na- st�pi� przy przedstawianiu przez rz�d projektu bud�etu. Je�eli parlament udzieli votum nieufno�ci, nowy rz�d przedstawia nowy bud�et. Rz�d mo�e po��czy� kwe- sti� zaufania z przyj�ciem ustawy, nie wi�cej ni� dwukrotnie podczas jednej sesji. Parlament mo�e upowa�ni� rz�d do wydawania rozporz�dze� z moc� usta- wy, kt�re obowi�zuj� w czasie okre�lonym przez rz�d. Rozporz�dzenia te s� podpisywane przez prezydenta.