LEKSYKON SYSTEMÓW POLITYCZNYCH Tomasz Goduń Mateusz Cygnarowski Sebastian Dudek Piotr Iwaniszczuk LEKSYKON SYSTEMÓW POLITYCZNYCH WYDAWNICZY Warszawa 1999 Projekt oldaćBd: Andrzej Kalinowski © Copyright by Authors and Dom Wydawniczy ELIPSA Warszawa 1999 BIBLIOTEKA WydzicA) Dziennikarstwa i ftok Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego Jl. Nowy Świat 69, UO-046 WarsrW tel. 620-03-81 w. 295, 296 ISBN 83-7151-314-3 Biblioteka WDiNP UW 1098000136 Dom Wydawniczy ELIPSA Systemy wyborcze .......................... * * * Albania (Republika Albanii) ................... Andora (Księstwo Andory) .................... Armenia (Republika Armenii) .................. Australia (Związek Australijski) ................. Austria (Republika Austrii) .................... Azerbejdżan (Republika Azerbejdżańska) .......... Belgia (Królestwo Belgii) ..................... Białoruś (Republika Białorusi) ...............;.. Bośnia i Hercegowina (Republika Bośni-Hercegowiny) . Brazylia (Federacyjna Republika Brazylii) .......... Bułgaria (Republika Bułgarii) .................. Chile (Republika Chile) ...................... Chorwacja ................................ Czechy (Republika Czeska) .................... Dania (Królestwo Danii) ...................... Estonia (Republika Estońska) .................. Finlandia (Republika Finlandii) ................. Francja (Republika Francuska) ................. Grecja (Republika Grecji) ..................... Gruzja .................................. Hiszpania (Królestwo Hiszpanii) ................ Holandia (Królestwo Niderlandów) .............. Indie (Republika Indii) ....................... Irlandia (Republika Irlandii) ................... Islandia (Republika Islandii) ................... Izrael (Państwo Izrael) ....................... Japonia ................................. Jugosławia (Federalna Republika Jugosławii) ....... Czarnogóra (Republika Czarnogóry) ............ Serbia (Republika Serbii) ................... Kanada ................................. Liechtenstein (Księstwo Liechtenstein) ............ Litwa (Republika Litewska) ................... Luksemburg (Wielkie Księstwo Luksemburga) ...... Łotwa (Republika Łotewska) ................... Macedonia (Była Jugosłowiańska Republika Macedonii) 6 ---..........-.... JLOO Monako (Księstwo Monako) ............................... 190 Niemcy (Republika Federalna Niemiec) ....................... 191 Norwegia (Królestwo Norwegii) ................... ... ....... 196 Nowa Zelandia ........................................ 200 Polska (Rzeczpospolita Polska) ............................. 203 Portugalia (Republika Portugalska) .......................... 210 Rosja (Federacja Rosyjska) ................................ 216 Rumunia ............................................ 225 San Marino (Republika San Marino) ......................... 232 Słowacja (Republika Słowacka) ............................. 233 Słowenia (Republika Słowenii) ............................. 238 Stany Zjednoczone (Stany Zjednoczone Ameryki Północnej) ......... 243 Szwajcaria (Konfederacja Szwajcarska) ........................ 250 Szwecja (Królestwo Szwecji) ............................... 258 Turcja (Republika Turecka) ............................... 263 Ukraina (Republika Ukraińska) ............................. 268 Unia Europejska ....................................... 273 Węgry (Republika Węgierska) .............................. 283 Wielka Brytania (Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej) ................................... 287 Włochy (Republika Włoska) ............................... 295 6 Przekazujemy do rąk Państwa "Leksykon systemów politycznych" zawier, jacy krótki acz wyczerpujący opis systemów politycznych Europy i wybranyc państw świata. Przy tworzeniu tej publikacji kierowało nami przeświadczeń o konieczności stworzenia lakonicznej, ale równocześnie dosyć bogatej meryti rycznie publikacji przedstawiającej charakterystykę systemów ustrojowych, op partii politycznych i informacje dotyczące wyborów parlamentarnych we wszys kich krajach Europy i wybranych krajach pozaeuropejskich. Chodziło nam ba dziej o rys prawno-ustrojowy niż historyczny czy komentatorski, acz i te eli menty są czasem w publikacji zawarte. Uważamy, że publikacja ta jest potrzebna na rynku polskim i będzie pomoi na zarówno dla osób mających zawodowy kontakt z problematyką systemów p( litycznych jak i dla laików. Szczególnie może przydać się uczniom i studentoi - pomoże prześledzić wzorce i przemiany zachodzące w państwach współczi snych. Leksykon zawiera bowiem przejrzyste opisy systemów politycznych, kro ką charakterystykę systemu partyjnego dokonaną przez przedstawienie głóv nych partii politycznych poprzez ich profil ideowy. Leksykon opiera się na najnowszych danych zaczerpniętych z różnych źróde Jedynym wyjątkiem jest Albania, gdzie przy opisie systemu politycznego aut( rży oparli się na tekście ustawy konstytucyjnej z 1991 r. Stało się tak z pow( du braku dostępu do tekstu obecnej konstytucji w języku innym niż albański Jeżeli chodzi o państwa pozaeuropejskie, to przedstawiliśmy te systemy, kt( re uważamy za wiodące na innych kontynentach, ponadto chcieliśmy pokażą systemy polityczne państw które jeszcze niedawno miały zupełnie niedemokrE tyczne systemy (Europa Srodkowo-Wschodnia oraz Chile i Brazylia). Być może w niedalekiej przyszłości powstanie część druga, która tym razer skupi się na systemach pozaeuropejskich (Ameryka Łacińska, Afryka, Azja). Jeżeli chodzi o źródła, to większość opisów systemów politycznych opiera si na tekstach konstytucji opublikowanych przez Wydawnictwa Sejmowe, ale z UZL pełnieniem o angielskie, niemieckie lub rosyjskie teksty zebrane w różnych zbiorach konstytucji. W wielu przypadkach korzystaliśmy z tekstów konstytucji lub informacji n temat nowelizacji konstytucji przekazywanych autorom przez ambasady i ktc re nie są ani opublikowane, ani gromadzone w Polsce. Jeżeli chodzi o informacje dotyczące wyników wyborów i partii politycznych to opierały się one głównie na wydawnictwach statystycznych takich jak: Th Europa Worid Year Book lub Chronicie of Parliamentary Elections. W wielu sy tuacjach także w tej dziedzinie korzystaliśmy z pomocy ambasad, które swe da ne opierały na oficjalnych danych komisji wyborczych i informacjach odpowied ników naszego MSWiA. Przy występujących wątpliwościach i rozbieżnościach danych za źródło mia rodajne przyjmowaliśmy publikacje Unii Międzyparlamentarnej, choć niekied; była konieczna weryfikacja tych materiałów w oparciu o pierwotne źródła. ----- ---,/----./------ -^>/*-^/^V/^-ŁAA^ ^\J\^.^Ł^,S\.U waliła, ^i .L i^r . . ku podpisany przez królową Wiktorię, w wyniku czego ukazała się proklamacji Ruch Kobiet - Szamiram (SWP) - utworzona w 1995 r.; reprezentue interesy ko- - 1 i^ -A -i ? - ry - 1 A ^ i" i - -i - -, -L - hiot, ^iałn r,a ^^ \n^ ""o,. ^ ,+-- 1 - ' <-, n i r ^ "ii-t-it-b.y B.U ^.g^gka, która ogłosiła utworzenie Związku Australijskiego w dniu l styczni. biet i działa na rzecz ich praw; do partii mogą należeć tylko kobiety, nazwa nawiązuje ,,,.- i \ ^i , , , , r ., r i " . / , . do królowej Asyrii - Semiramidy 1901 roku.! Od tego momentu Austraha jest monarchią konstytucją (choć no . , - . _ . - _ . . _ minalnie niepodległość uzyskała dopiero 11 grudnia 1931 roku na mocy Statuti Armeński Zwózek ^olu^ny'-Dasznakcutiun (HHD) - kontynuatorka partii Westminsterskiego) w ramach Wspólnoty Narodów. Na początku 1998 r. ro7. zalozoneJ w 1891 r., w latach 920-1991 działaJące, na emigraqi; o charakterze radykał. ^ ^ Konwent Konstytucyjny. który ma za zadan^opracowame nów. nym, rozwiązana w grudniu 1994 r. za terroryzm, ponownie zarejestrowana w lutym ^---,' ..--------------'-"-------------------------- 1998 roku. tkonstytuqi. 1998 roku. 28 Związek Australijski składa się z 6 stanów i 2 terytoriów. Każdy stan m. własną konstytucję i własny system organów państwowych. W 5 stanach wła dzę ustawodawczą sprawują dwuizbowe parlamenty (Rada Ustawodawcza i Zgrc madzenie Ustawodawcze). Jedynie w stanie Queensland od 1927 roku istniej parlament jednoizbowy. Władzę wykonawczą sprawują gubernatorzy (mianowa ni na wniosek rządu stanowego przez gubernatora generalnego) oraz rządy sta nowe." Parlament - Parlament Federalny (Federal Parliament), który składa się z mc narchy - reprezentowanego przez gubernatora generalnego, Senatu i Izby R( prezentantów. Izba Reprezentantów (House of Representatives) liczy od 198 roku 148 deputowanych wybieranych w wyborach powszechnych na 3 lata w( dług ordynacji większościowej (okręgi jednomandatowe, wybór następuje więt szością bezwzględną z systemem alternatywnego głosowania). Senat (Senate również od 1984 roku liczy 76 senatorów wybieranych w wyborach powszect nych na 6 lat, a co 3 lata zmienia się połowa składu (ale kadencja senatoról z Dystryktu Stołecznego i Terytorium Północnego wynosi tylko 3 lata.) W w borach do Senatu, które odbywają się według systemu proporcjonalnego, każd stan jest odrębnym okręgiem wyborczym i z każdego z nich wybiera się równ liczbę senatorów (po 12 z każdego stanu i po 2 z Dystryktu Stołecznego i T< rytorium Północnego). Udział w wyborach parlamentarnych jest obowiązków Kandydaci wpłacają depozyt (do Izby 350 dolarów australijskich, do Senatu 700), który jest zwracany jeśli kandydat uzyska ponad 4% pierwszych głosó' 1 Konstytucja Związku AustraUjskiego, wstęp S. Bożyk, Białystok 1994, s. 10 i następne. 2 j.w., s. 38. 29 mówi, ze "ucz oa członKow izDy Keprezentantow powinna być w miarę mozliwoj jest lider partii mające] więKszosc w izDie Keprezenranrow. w praKtyce premit ści, dwukrotnie wyższa od liczby senatorów", co oznacza, że każdorazowy wzros wykonuje wiele funkcji przyznanych formalnie gubernatorowi. Kieruje pracan liczby członków izby niższej powoduje konieczność odpowiedniego zwiększeni) rządu i gabinetu oraz wywiera decydujący wpływ na obsadę stanowisk w rz. składu izby wyższej. projektów ustaw o ustanowieniu podatków lub podziale dochodów, bowiem prą śnie Senat został pozbawiony prawa wnoszenia poprawek do ich treści. dzie. Ministrowie są mianowani formalnie przez gubernatora generalnego n Obie izby posiadają w zasadzie takie same uprawnienia w odniesieniu d( wniosek premiera. W skład rządu powoływane mogą być wyłącznie osoby pii projektów ustaw. Wyjątkiem jest ograniczenie uprawnień Senatu w stosunku d( stujące mandat deputowanego lub senatora. Od 1956 roku w strukturze rządu funkcjonuje organ o wąskim składzie - gi wo zgłoszenia tych projektów ustaw ma tylko Izba Reprezentantów. Równocze binet, którego skład formowany jest przez premiera spośród najważniejszyc ministrów (spraw zagranicznych, obrony, skarbu, finansów, przemysłu i handh Inicjatywę ustawodawczą posiadają deputowani, senatorowie i rząd. Uchwało transportu i łączności). W praktyce gabinet faktycznie decyduje o kierunkac ny przez Izbę Reprezentantów projekt ustawy przekazywany jest do Senatu, kto polityki całego rządu. Premier i ministrowie ponoszą odpowiedzialność przed Izb ry może odrzucić projekt lub zwrócić go izbie niższej z poprawkami. Jeżeli jed Reprezentantów i mogą być odwołani w drodze votum nieufności; co w syst( nak izba niższa ponownie uchwali projekt (z poprawkami Senatu lub bez), a Sena mię australijskim pozostaje raczej czysto hipotetyczne, bowiem rząd posiada więł drugi raz go odrzuci lub zgłosi poprawki, to gubernator może rozwiązać obif szość w Izbie Reprezentantów.4 izby i zarządzić przedterminowe wybory (gubernator nie może rozwiązać Izb; Reprezentantów w okresie 6 miesięcy, poprzedzających termin upływu jej ka Sąd Najwyższy - składa się z przewodniczącego i 6 sędziów powoływanyc dencji). Jeżeli po przedterminowych wyborach Izba Reprezentantów przyjmii przez gubernatora generalnego. Sędziowie pełnią swe obowiązki do ukończeni ustawę, a Senat po raz kolejny ją odrzuci lub zgłosi poprawki, na które Izba 70 roku życia. Sąd jest jedynym organem uprawnionym do dokonywania w; Reprezentantów nie wyrazi zgody, to gubernator zwołuje wspólne posiedzenit kładni przepisów konstytucji federalnej, bada także zgodność ustaw z konstyti obu izb. Na posiedzeniu tym musi być podjęte ostateczne rozstrzygnięcie (przy. cją. Sprawowanej przez Sąd Najwyższy kontroli konstytucyjności podlegają ustc jecie lub odrzucenie projektu) bezwzględną większością głosów ogólnej liczb} wy federalne i stanowe. Jeśli Sąd Najwyższy wyda orzeczenie o niekonstytucyjnośl członków obu izb. Gubernator posiada prawo veta w stosunku do projektor ustawy, to powoduje w ten sposób utratę przez tą ustawę mocy obowiązująa ustaw. Królowa może odrzucić ustawę w ciągu roku od chwili usankcjonowania "a terytorium stanu lub całego Związku.5 jej przez gubernatora generalnego, l Izba Reprezentantów wybiera ze swego składu speakera, który pełni rolę po- Zmiana Konstytucji: projekt zmiany konstytucji musi być najpierw przyjęt dobną jak w Wielkiej Brytanii: przewodniczy obradom, określa porządek obrad bezwzględną większością głosów członków obu izb. Następnie jest on poddawt i interpretuje regulamin. Pracami Senatu kieruje jego przewodniczący który w od- "Y pod głosowanie w referendum, w którym przyjęcie zmian następuje po uz; różnieniu od speakera bierze udział w głosowaniu, zaś gdy głosy senatorów roz- łożą się po równo zagadnienie uważane będzie za nierozstrzygnięte.3 Parlament jest w zasadzie pozbawiony możliwości kontroli rządu poprzez instytucję votum nieufności, gdyż rząd ma zapewnioną większość głosów w Izbie Reprezentantów (Senat aż do ostatnich wyborów w 1996 roku tradycyjnie był skaniu przez projekt "potrójnej" większości, na którą składają się: - ponad połowa głosów biorących udział w referendum w skali państwa; - ponad połowa głosów w co najmniej 4 stanach; - większość stanów. Tak wysokie wymogi spowodowały, że konstytucja federalna była modyfikc ostoją opozycji: większość jego składu stanowili przedstawiciele partii stano- wana- tylko 6 razy, chociaż odbyło się aż 14 referendów w sprawie jej zmian.6 wiących mniejszość w izbie niższej). Parlament obraduje na co najmniej jed- nej sesji zwyczajnej w roku, która jest zwoływana i zamykana przez guberna- , tora. Gubernator Generalny jest mianowany przez monarchę brytyjskiego na wnio- sek rządu Australii. Zgodnie z konstytucją gubernator formalnie jest organem władzy wykonawczej. Powołuje premiera i członków rządu, rozwiązuje izbę niż- szą lub obie izby w przypadku konfliktu między nimi. 3 j.w., s. 33 i następne. 30 LITERATURA: Konstytucja Związku Australijskiego, wstęp S. Bożyk, Białystok 1994. J.w., s. 34-35. J.w., s. 36-37. J.w., s. 37. 31 Partie 19mań -daty 80 198%gto- mań *3 sów -dały 3 1984tgto- mań %gli sów -dały SÓLL 1o- mań, u -daty 987%glo-SÓW 19mań -daty WO% głosów 19Smań -daty W% głosów 1996 16mań % gto- mań -daty sów -daty W8liglo-SÓW Australijskatyczna; trzon Australijska Partia Pracy organizacje m społeczno - et (ALP) 51 45,1 75 4 19,3 82 47, 5 86 45,8 *78 39,4 80 44,9 49 38,8 66 40,0 sad i instytuc. Partia Liberalna partia Liber Australii (LPA) Narodowa 54 37,4 33 ; 34,3 45 34, 1 43 34,3 55 34,7 49 36,7 75 38,7 64 34,1 pod obecną n poszerzeniem Partia Australii Narodowa P (NPA) 20 8,9 17 9,2 21 10, 6 19 11,5 14 8,4 16 7,7 18 8,2 16 53 ska rama Agi Australijscy merów, hodow Demokraci (AD) 6,6 - 5,0 - 5, 4 - 6,0 11,2 - 6,7 - 5,1 występuje w ś inne 1 0,3 {Australijscy niezależni wakaty 1 2 7,0 1 1 w szeregach ] łif stępuje bardzc Frekwencja (%) 92,1 94,6 94,1 93,8 95,3 95,6 96,4 95,1 jest rozbudów Źródło: Chronicie of Parliamentary Elections, Geneva, różne roczniki. Jeden Narót ;iwko imigrac, PODZIAŁ MANDATÓW PO WYBORACH CZĘŚCIOWYCH DO SENATU Partie 1983 1984 1987 1990 1993 1996 1998 mań %gio- mań %gto- mań %glo- mań %gio- mań % gfo- mań %gio- mań %glo- -daty 9ÓW -daty SÓW -dały SÓW -daty sóu> -daty sów -daty SÓW -daty sów Australijska Partia Pracy (ALP) 30 45,6 34 42,2 32 42,8 32 38,4 30 43,5 29 36,2 29 37,3 Partia « ^ 1 « ^ ^ * Liberalna Australii (LPA) 24 ,39,9 28 y3?,5 27 ,42,0 29 ,41,9 22 ,43,0 32 U4,0 31 37,7 Narodowa Partia Australii (NPA) 4 / 5 / 8 . 4; 11 - 5 / 3 J Australijscy Demokraci (AD) 5 9,6 7 7,6 5 8,5 8 12,6 7 5,3 7 10,8 9 8,4 Zieloni - - Tasmanii (TG) 1 2,4 1 2,3 Zieloni Australii Zachodniej (GWA) 1 2,8 2 2,9 1 Jeden Naród Pauli Hanson (PHON) 1 9,0 niezależni ^ i reszta 1 3,2 2 7,2 4 4,2 3 4 3,8 1 6,7 2 4,8 Źródła: Chronicie of Parliamentary Elections, Geneva, różne roczniki; Odgers Australian Sonatę Practice, Canberra 1997, s. 23-24. J.w., s. 38. Konstytucja 32 Australijska Partia Pracy (ALP) - utworzona w 1891 roku partia socjaldemokra tyczna; trzon ALP stanowiły od początku związki zawodowe (kolektywni członkowie) organizacje młodzieżowe i kobiece, dopuszcza stopniowe reformy istniejącego systemi społeczno - ekonomicznego bez naruszania własności prywatnej oraz podstawowych za sad i instytucji demokratycznych; 90% członków ALP stanowią członkowie kolektywni partia Liberalna Australii (LPA) - utworzona w 1910 roku partia konserwatywna pod obecną nazwą od 1944 roku, opowiada się za umocnieniem gospodarki rynkowej poszerzeniem inicjatywy osobistej i prywatnej przedsiębiorczości. Narodowa Partia Australii (NPA) - utworzona w 1916 roku pod nazwą Australij- ska Partia Agrarna; pod obecną nazwą od 1982 roku, reprezentuje interesy wielkich far- merów, hodowców bydła oraz mieszkańców miast i obszarów wiejskich, od 1949 roki występuje w ścisłym sojuszu programowym z Partią Liberalną. {Australijscy Demokraci (AD) - utworzona w maju 1977 roku w wyniku rozłami; w szeregach Partii Liberalnej, jej program zbliżony jest do opcji konserwatywnej; wy- . stępuje bardzo aktywnie na rzecz ochrony środowiska naturalnego - m.in. przeciwne jest rozbudowie energetyki jądrowej.7 Jeden Naród Pauli Hanson (PHON) - utworzona w marcu 1997 r.; występuje prze- ;iwko imigracji z Azji i rozwojowi programów socjalnych na rzecz Aborygenów.8 Konstytucja Związku Australijskiego, wstęp S. Bożyk, Białystok 1994, s. 23-29. 33 Po I wojnie światowej ukonstytuowało się Tymczasowe Zgromadzerde Narod( we, które powołało w listopadzie 1918 roku organ wykonawczy - Radę Państw i proklamowało wprowadzenie ustroju republikańskiego. W lutyin 1919 roi; odbyły się wybory do Konstytucyjnego Zgromadzenia Narodowego, które l pa dziernika 1920 r. uchwaliło nową konstytucję (nowelizowaną w 19,26 i 1929 r ku). Po wchłonięciu Austrii przez III Rzeszę (Anschlussie) i II wojnie światów przywrócono moc konstytucji z 1920 roku wraz z nowelizacjami - stało się na mocy proklamacji niezależności z 27 kwietnia 1945 roku wydanej przez p wstały tego samego dnia Rząd Tymczasowy.1 Austria jest krajem federalnym składającym się z dziewięciu krajów zwią kowych. Każdy kraj posiada własne organy wykonawcze i ustawodawcze. Parlament - dwuizbowe Zgromadzenie Federalne (Bundesversammlung) skł dające się z Rady Narodowej (Nationałrat) i Rady Związkowej (Bundesrat Rada Narodowa liczy obecnie 183 deputowanych wybieranych w wyborach p wszechnych na 4 lata. Deputowani wybierani są według systemu proporcj nalnego, a okręgiem wyborczym jest kraj związkowy. Kandydaci wpłacają ni zwracalny depozyt (w przeliczeniu ok. 430$). Ustalanie wyników wyborów ( Rady Narodowej jest wielofazowe: w pierwszej fazie ustalany jest krajowy ii raz wyborczy (podział oddanych głosów przez liczbę mandatów w landzi( y Następnie liczbę głosów uzyskanych przez listy regionalne dzieli się przez kr " jowy iloraz wyborczy - uzyskany wynik określa ilość mandatów uzyskany! ^ przez listy regionalne. Mandaty uzyskują kandydaci z danej listy, którzy uz ^ skali najwięcej głosów preferencyjnych. Warunkiem jest jednak uzyskan ^pj przez nich minimum potowy wysokości krajowego ilorazu lub 1/6 ogółu gł sów, które ich partia uzyskała w kraju związkowym. W drugiej fazie w podzi le mandatów biorą udział partie, które uzyskały co najmniej jeden mandi z pierwszego liczenia lub 4% głosów w skali państwa. W trzeciej fazie dzii się jeszcze nieobsadzone mandaty - odbywa się to w następujący sposób: ca kraj stanowi jeden okręg wyborczy i stosuje się system d'Hondta do uzysk nią 183 ilorazów. Od liczby mandatów przypadających na partie w III licz niu, odejmuje się mandaty uzyskane w I i II liczeniu - mandaty uzyskują kai dydaci w kolejności zgłoszenia na liście partyjnej.2 Udział w wyborac parlamentarnych jest obowiązkowy w trzech landach: Karyntii, Tyrolu i w V( raribergu. Rada Związkowa Uczy obecnie 63 deputowanych, którzy są wybieram prz( parlamenty krajów związkowych. Reprezentacja jakiegokolwiek landu nie mos atowanych przez parlamenty krajowe odbywają się w różnych terminach - na- tępują bowiem po każdorazowych wyborach do danego landtagu. System wy- orczy do Rady Związkowej jest proporcjonalny z zastrzeżeniem, że partia osiadająca w landtagu drugą pod względem wielkości frakcję parlamentarna iusi posiadać co najmniej jeden mandat do Rady Związkowej.3 Prawo inicjatywy ustawodawczej posiadają: rząd federalny, Rada Narodowa Minisja lub 5 deputowanych), Rada Związkowa (jako izba lub grupa licząca 1/3 >j członków). Istnieje także inicjatywa ludowa zgłaszana przez 100 tysięcy wy- orców lub 1/6 wyborców uprawnionych do głosowania z co najmniej trzech rajów związkowych. Po przyjęciu przez Radę Narodową (bo tylko w niej zaczy- a się proces ustawodawczy) projekt ustawy przesyłany jest do Rady Związko- ej, która może przyjąć projekt lub w ciągu 8 tygodni wnieść veto. Izba wyż- ;e nie może wnieść sprzeciwu wobec: regulaminu Rady Narodowej, ustawy rozwiązaniu Rady Narodowej, ustawy budżetowej i prowizorium budżetowe- 3, dotyczących rozporządzania majątkiem Federacji. Rada Narodowa odrzuca sto Rady Związkowej bezwzględną większością głosów przy obecności ponad ołowy ogółu deputowanych.4 Przed podpisaniem projektu ustawy przez prezy- enta mogą zaistnieć dwie sytuacje: l) 1/3 deputowanych Rady Narodowej lub iła Rada Związkowa mogą wystąpić do Sądu Konstytucyjnego o zbadanie kon- ytucyjności ustawy federalnej; 2) zgodnie z uchwałą Rady Narodowej lub na idanie większości jej członków może zostać zarządzone referendum ustawo- iwcze, w którym wyborcy podejmują decyzję o przyjęciu lub odrzuceniu usta- y bezwzględną większością głosów (do dziś odbyło się tylko jedno referendum w 1978 roku na temat wykorzystania energii atomowej, co ciekawe ustawa )stała odrzucona5). Następnie ustawa jest przesyłana do prezydenta, który >dpisuje ustawę z kontrasygnatą kanclerza. Ciekawą instytucją jest Komisja Główna Rady Narodowej, która jest orga- sm konstytucyjnym, m.in. wyraża zgodę na zarządzenia rządu federalnego lub iszczególnych ministrów o charakterze generalnym lub indywidualnym, przy- )towuje dla Rady Narodowej wnioski co do wyboru przewodniczącego i wice- -zewodniczących Izby Obrachunkowej. Komisja Główna powołuje także swoją ałą podkomisję, która wykonuje kompetencje Komisji Głównej, gdy Rada Na- -dowa jest rozwiązana. Wyraża zgodę na wydawanie przez prezydenta tymcza- >wych rozporządzeń o mocy ustawy, w przypadku gdy Rada Narodowa nie mo- ' obradować.6 Rada Narodowa może być rozwiązana przez prezydenta lub może sama uchwa- : ustawę o rozwiązaniu. Rozwiązanie Rady Narodowej może nastąpić tylko je- 'n raz w roku z tego samego powodu. Rozwiązania Rady Narodowej dokonu- * Współautorką rozdziału jest Justyna Oziemblewska. 1 E Samecki, Parlament Federalny Republiki Austrii, Warszawa 1995, s. 7-10. 2 j.w., s. 21-22. 34 j.w., s. 15. J.w., s. 28-32. H. Schambek, Parlament Republiki Austrii, Warszawa 1997, s. 79. E Sarnecki, Parlament Federalny Republiki Austrii, Warszawa 1995, s. 17-18. 35 __ ^-_-_*",. ^u"±iJ^i.i. i Łcw^y uyis^J uu pomyczną) inicjatywy rżąc Rada Narodowa zbiera się na jedną sesję zwyczajną w roku zwoływaną pr prezydenta, a na nadzwyczajne na wniosek: prezydenta (z kontrasygnatą i dową), rządu federalnego, 1/3 deputowanych Rady Narodowej lub Rady Zwi kowej. W Radzie Związkowej nie ma pojęcia "sesji", w przepisach występują i ko posiedzenia zwyczajne zwoływane przez przewodniczącego Rady Związkoy a nadzwyczajne na wniosek rządu lub 1/4 deputowanych Rady Związkowej.7 ( ganem podległym Radzie Narodowej jest Izba Obrachunkowa, której przewi niczącego i wiceprzewodniczących powołuje na 12-letnią kadencję. Izba jest ganem kontroli wobec administracji publicznej i przedsiębiorstw państwowy głównie w zakresie finansowym.8 Rada Narodowa powołuje także trzech członków Adwokatury Ludowej m letnią kadencję, bez prawa reelekcji. Adwokatura jest kolegialnym urzędem ombi smana, która bada nieprawidłowe funkcjonowanie organów administracji fec rainej. l Mandat parlamentarzysty nie może być łączony z funkcją prezydenta, prą wodniczącego i wiceprzewodniczących Izby Obrachunkowej, członkostw' w Sądzie Konstytucyjnym i Administracyjnym. W praktyce deputowani sprawują również funkcji ministrów ani sekretarzy stanu.9 Prezydent - wybierany jest w wyborach powszechnych na 6 lat z prawem jel nej reelekcji. W I turze kandydat jest wybierany bezwzględną większością głj sów, w II turze - spośród dwóch kandydatów z największą liczbą głosów z 11 ry, zwykłą większością. Udział w wyborach prezydenckich obowiązkowy jest w trzech landach: K ryntii, Tyrolu i w Vorarlbergu. Wszystkie akty prawne prezydenta - jeśli koi stytucja nie przewiduje inaczej - są wydawane na wniosek rady ministrów lv upoważnionego ministra i muszą być kontrasygnowane przez kanclerza lub 01 powiedniego ministra. Konstytucja przyznaje prezydentowi prawo przekazani określonych uprawnień na rzecz rządu lub ministrów. Prezydent może przeki zać właściwemu ministrowi przysługujące mu prawo mianowania urzędnikó' federalnych określonych kategorii, oraz może upoważnić radę ministrów lub oc powiedniego ministra do zawarcia niektórych rodzajów umów międzynarodowyd (umowy te nie wymagają zgody Rady Narodowej). Prezydent ponosi odpowiedzialność polityczną i może zostać usunięty z urzęd w drodze referendum ludowego. Rada Narodowa większością 2/3 głosów prz obecności ponad połowy członków izby przyjmuje uchwałę o zwołaniu Zgromi dzenia Federalnego, które podejmuje uchwałę o przeprowadzeniu referendun Odrzucenie w referendum wniosku o usunięcie prezydenta uznaje się za nowi 7 j.w, s. 26-27. 8 j.w, s. 39. 9 j.w, s. 26. 36 yity czas sprawowania urzędu przez prezydenta nie może przekroczyć 12 lat Istnieje też możliwość wszczęcia procedury pociągnięcia do odpowiedzialne 2 ici konstytucyjnej prezydenta przed Sądem Konstytucyjnym za naruszenie koi l; itytucji lub innych norm prawnych. Prawo inicjatywy w tej sprawie może zgt( ^ ,ić każda z izb, następnie na podstawie uchwały jednej z izb, kanclerz zwołu v usiedzenie Zgromadzenia Federalnego, które przyjmuje oskarżenie wobec pn ;ydenta większością 2/3 głosów w obecności ponad połowy członków każdi 0 s izb. W wypadku usunięcia prezydenta, wszystkie jego funkcje przechodzą n ( sanclerza, kiory bezzwłocznie (jako szef rządu) zarządza nowe wybory na urzą ( rezydenta.10 Rząd - składa się z kanclerza federalnego, wicekanclerza i ministrów. Pręż; dent powołuje kanclerza, a na jego wniosek powołuje i odwołuje pozostałych min strów. Nowo wybrany kanclerz po powołaniu wygłasza w parlamencie expos' a zgodnie z praktyką polityczną parlament decyduje o udzieleniu votum zaufi nią. Rząd federalny lub minister ustępują, jeżeli Rada Narodowa nie wyrazi ii zaufania (uchwała o zaufanie jest przyjmowana zwykłą większością głosów prz obecności ponad połowy członków Rady Narodowej). Dymisjonowanie poszczi gólnych członków rządu przez prezydenta, następuje na wniosek kanclerza i 2 jego kontrasygnatą. Rada Narodowa ma prawo uchwalenia votum nieufnoś poszczególnym ministrom lub rządowi na żądanie 1/5 deputowanych. Wniosę jest głosowany następnego dnia od złożenia wniosku lub odroczony do inne^ terminu decyzją Rady Narodowej. Uchwalenie votum nieufności następuje zw: kła większością głosów przy obecności ponad połowy deputowanych izby.11 Kanclerz posiada kompetencje w zakresie spraw dotyczących ogólnej polit; ki rządowej, łącznie z koordynacją działań całej administracji federalnej. Zadi nią koordynacyjne kanclerza to: l) przygotowanie ogólnej polityki rządu; 2) di żenię do zachowania jednolitości działań rządu; 3) dążenie do zapewnieni współpracy między federacją a poszczególnymi krajami. Kanclerz nie ma praw wydawania wytycznych ministrom. Kanclerz stoi na czele urzędu kanclerskii go, a wicekanclerz jest jego zastępcą a oprócz tego pełni także funkcję kierov nika jednego z resortów. Sąd Konstytucyjny - składa się z prezesa, wiceprezesa, 12 sędziów i 6 zastę] ców sprawujących swe funkcje do ukończenia 70 roku życia. Sędziów powołu. prezydent na wniosek: l) rządu (prezesa, wiceprezesa, 6 sędziów i 3 zastępców 2) Rady Narodowej (3 sędziów, 2 zastępców)^) Rady Związkowej (3 sędzio^ l zastępca). Sąd posiada następujące kompetencje, m.in. bada: l) zgodnos umów międzynarodowych z prawem; 2) zgodność ustaw z konstytucją i aktó 0 j.w., s. 34-36. 1 j.w, s. 39. 37 przedstawicielskich wszystkich poziomów federacji, rozstrzyga o utracie manda- tu przez członka organu przedstawicielskiego i rozpatruje protesty wyborcze. Sąd rozstrzyga spory kompetencyjne między: l) sądami a organami administra- cji państwowej i pomiędzy sądami; 2) krajami związkowymi lub krajami a fede- racją. Orzeka w sprawach roszczeń prawno-majątkowych w stosunku do fede- racji, krajów związkowych, okręgów i gmin.12 Prawo wszczęcia postępowania posiadają: rząd związkowy i rządy krajowe (przemiennie), 1/3 deputowanych Rady Narodowej lub osoba fizyczna, której prawa zostały bezpośrednio naruszo- ne w wyniku sprzeczności aktu z wyższą normą prawną. Zmiana Konstytucji: prawo przedłożenia zmiany przysługuje tym samym podmiotom jak w przypadku ustaw zwykłych. Poprawka przechodzi postępowanie legislacyjne jak zwykła ustawa. Jest uchwalana większością 2/3 głosów w obec- ności ponad potowy deputowanych Rady Narodowej. Tylko częściowe zmiany do konstytucji mogą zostać poddane pod referendum fakultatywne na wniosek 1/3 deputowanych Rady Narodowej lub całej Rady Związkowej. W przypadku przy- jęcia ustawy konstytucyjnej dotyczącej ograniczenia władzy ustawodawczej kra- jów związkowych, Rada Związkowa posiada prawo wyrażenia zgody na taką usta- wę większością 2/3 głosów w obecności ponad potowy członków izby. Przy całkowitej rewizji prawo przedłożenia projektu przysługuje 1/3 deputowanych Rady Naro- dowej lub całej Radzie Związkowej. Projekt ustawy jest uchwalany przez obie izby większością 2/3 głosów przy obecności ponad połowy członków izb i podda- wany pod referendum obligatoryjne. Projekt zostaje przyjęty, jeśli ponad połowa głosujących opowie się za projektem. LITERATURA: Constitutions of the countries of the worid, New York 1992. R Sarnecki, Parlament Federalny Republiki Austrii, Warszawa 1995. Sądy Konstytucyjne w Europie, Austria, Francja, Niemcy, Włochy, red. J. Trzciński, tom l. War szawa 1996. H. Schambek, Parlament Republiki Austrii, Warszawa 1997. Partie 1975 1979 1983 1986 1990 1994 1995 mandaty % Kłosów mandaty % głosów ttlan-daty % głosów mandaty Pogłosów mandaty %glo-SÓUI mandaty % głosów mandaty %gSÓ1> Socjaldemokratyczną. Partia Austrii (SPÓ) 93 50,4 95 51,0 90 47,7 80 43,1 81 42,7 65 34,9 71 38, Austriacka Partia Ludowa (ÓVP) 80 43,0 77 41,9 81 43,2 77 41,3 60 32,6 52 27,6 53 28, Austriacka Partia Wolności (FPÓ) 10 5,4 11 6,1 12 5,0 18 9,7 33 16,6 42 22,5 40 21, Zielona Alternatywa (GA) 3,2 8 4,8 9 4,7 13 7,3 9 4, Forum Liberalne (LF) 11 5,9 10 5, Frekwencja (%) 91,9 91,2 92,5 90,4 86,1 81,9 82,7 Źródło: The Europa Worid Year Book, London, różne roczniki. PARTIE POLITYCZNE: Socjaldemokratyczna Partia Austrii (SPÓ) - utworzona w 1889 r., do 1991 r. pc nazwą Socjalistyczna Partia Austrii; o charakterze socjaldemokratycznym. Austriacka Partia Ludowa (ÓVP) - utworzona w kwietniu 1945 r.; o charakter; konserwatywno-ludowym. Wolnościowcy (F) - utworzona w październiku 1955 r. pod nazwą Austriacka Part: Wolności (FPÓ) jako kontynuatorka Związku Niezależnych (VdU, zał. 1949), obecr nazwa od stycznia 1995 r.; o charakterze prawicowo-populistycznym. Zielona Alternatywa (GA) - utworzona w 1987 r. jako sojusz partii ekologicznych. Forum Liberalne (LF) - utworzona w lutym 1993 r. przez część byłych członkó FPÓ; o charakterze liberalnym. 12 Sądy Konstytucyjne w Europie, Austria, Francja, Niemcy, Włochy, red. J. Trzciński, tom l, Warszawa 1996, s. 17-20. 38 39 \.»»^/f --*"'--"-'- -----'---""-y---'"--'"*^ fceleKUJi. w i Lluze z,it w^uitulegu uważa. się nanuyuata, Który uzysKal &IQ wa ie oddanych głosów, przy 25% frekwencji. Jeżeli w I turze żaden z kandyd 6 lutego 1991 r. parlament przyjął uchwałę o zmianie nazwy państwa na "Rep ^ ^g uzyskał wymaganej większości, odbywa się II tura, w której uczestr blika Azerbejdżańska". W marcu 1991 r. większość mieszkańców Azerbejdźai ^ ^waj kandydaci z największą liczbą głosów, a wybór następuje zwyk (93% "za" przy 75% frekwencji) opowiedziała się za wystąpieniem z ZSRR. 30 siei ^^szością. nią tego samego roku Rada Najwyższa proklamowała niepodległość republiki. Prezydent jest głową państwa i reprezentuje je w stosunkach międzynarod Wiosną 1993 r. opozycja wojskowa pod przywództwem S. Husajnowa obal y^ Jgg^ gwarantem niezależności i integralności terytorialnej oraz niezale w drodze zamachu stanu demokratycznego prezydenta A. Ekzibeja. Jesier ^ władzy sądowniczej. Do kompetencji prezydenta należy m.in. zarządzań 1994 r. siły wierne nowo wybranemu prezydentowi G. Alijewowi stłumiły i n y^orów do parlamentu, tworzenie centralnych i terenowych organów wtads biły rebeliantów. ykonawczej, powoływanie głównodowodzącego sił zbrojnych, zarządzenie ref Prezydent A. Ełczibej doprowadził do wystąpienia Azerbejdżanu z WNR a G. A ^dum, zawieranie umów międzynarodowych. jew we wrześniu 1993 r. doprowadził do ponownego wstąpienia republiki do WI prezydent wydaje akty prawne - dekrety w celu określenia powszechnie ob Konstytucja została zaaprobowana w referendum 12 listopada 1995 r..W skalujących przepisów oraz zarządzenia, w pozostałych kwestiach. Azerbejdżanu wchodzi obszar autonomiczny: Nachiczewańska Republika Au| prezydent ponosi odpowiedzialność konstytucyjną, może być usunięty z urz nomiczna (NRA) oddzielona od Azerbejdżanu przez terytorium Armenii. L z powodu popełnienia ciężkiego przestępstwa. Wniosek o usunięcie pręż pnta zostaje zgłoszony do parlamentu z inicjatywy Sądu Konstytucyjnego r Parlament-jednoizbowe Zgromadzenie Narodowe (Milli Medżiis), które liczy Ifcdstawie opinii Sądu Najwyższego, przedłożonej w ciągu 30 dni. Prezydent zi deputowanych wybieranych w wyborach powszechnych na 5 lat. Deputow^g usunięty z urzędu uchwałą parlamentu przyjętą większością 95 głosów wybierani są według ordynacji mieszanej: 100 - w wyborach większościowy|chwała o usunięciu prezydenta musi zostać przyjęta w ciągu 2 miesięcy c (okręgi jednomandatowe, wybór bezwzględną większością głosów przy ponad 5(|ożema wniosku przez Sąd Konstytucyjny frekwencji), a 25 proporcjonalnie z list partyjnych z progiem 8% w skali kra; w razie wakatu na urzędzie prezydenta jego obowiązki pełni przewodnicz, Parlament uważa się za wybrany, jeżeli dokonano wyboru 83 deputowanychy Zgromadzenia Narodowego. Prawo inicjatywy ustawodawczej posiadają deputowani, prezydent, Sąd N wyższy i parlament Nachiczewańskiej Republiki Autonomicznej (NRA).Uchv(,ząd _ pod nazwą Gabinet Ministrów, składa się z premiera, jego zastępcy, m lony przez parlament projekt ustawy jest przekazywany prezydentowi, kto|strów i kierowników centralnych organów władzy wykonawczej. Gabinet twi w ciągu 56 dni od otrzymania projektu podpisuje go lub zgłasza veto zawieśmy prezydent w celu organizowania i realizacji uprawnień wykonawczych. G. jące. Parlament odrzuca veto prezydenta większością: l) 95 głosów w stosunjbiet podlega prezydentowi, składa mu sprawozdania, a tryb jego pracy okres: do ustaw dotyczących: wyboru prezydenta, wyborów do parlamentu, statusu rezydent. Posiedzeniom Gabinetu przewodniczy premier, a w razie potrzeby m< putowanych i referendum; 2) 83 głosów dla ustaw dotyczących m.in. ochron tę kompetencję przekazać prezydentowi. i gwarancji praw obywatelskich, ustroju sądów, wyborów do samorządu, raty Premiera mianuje prezydent za zgodą Zgromadzenia Narodowego. Prezyder kacji umów międzynarodowych, administracji państwowej, stanów nadzwyczt-zedstawia kandydata na urząd premiera w ciągu miesiąca od dnia objęci nych i praw własności, rzędu lub w ciągu 14 dni od ustąpienia rządu. Parlament podejmuje uchwal Parlament nie może zostać rozwiązany przed upływem kadencji. > do kandydatury najpóźniej w ciągu tygodnia od jej przedłożenia. Jeżeli pa Do kompetencji parlamentu należy m.in. ratyfikowanie umów międzynatnent trzykrotnie odrzuci kandydatury lub naruszy procedurę powoływania pn dowych, zatwierdzanie doktryny militarnej, powoływanie Izby Obrachunkowfcera, to prezydent może powołać premiera bez zgody parlamentu. Parlament obraduje na dwóch sesjach zwyczajnych w roku, a na nadzwyczl Prezydent mianuje i zwalnia członków rządu, a samodzielnie odwołuje pn nych - zwoływanych przez przewodniczącego parlamentu na żądanie prezydtera. Gabinet składa dymisję z dniem objęcia urzędu przez nowo wybraneg ta lub 42 deputowanych, 'ezydenta. Deputowany nie może łączyć swojego mandatu z wykonywaniem innej fur Rząd gwarantuje realizację polityki finansowej, programu gospodarczego i bi cji państwowej, setu. Prezydent ma prawo uchylenia aktów prawnych rządu. id Konstytucyjny - składa się z 9 sędziów powoływanych przez parlamer wniosek prezydenta. Sąd orzeka na wniosek prezydenta, parlamentu, Gąb * Współautorem rozdziału jest Michał Fijka. 40 41 v.^n. -L; z.guuuubul z JwiiBLytucią - usww, aKtow prawnych prezydenta i T^^ir^y Azerbejdżan (YA) - utworzona we wrześniu 1992 r. przez Gajdara Alijewa (ów 2) zgodności z ustawami aktów prawnych prezydenta i rządu; 3) zgodności z dekrę ,^nego przewodniczącego NAR) jako alternatywa wobec Narodowego Frontu Azerbe. tami prezydenta rozporządzeń rządu; 4) zgodności orzeczeń Sądu Najwyższeg i"anu- składa się głównie z urzędników państwowych jako "partia władzy", kreuje si z konstytucją i ustawami; 5) zgodności aktów stanowionych przez municypalitę partię socjaldemokratyczną ty (odpowiednik gmin) z konstytucją, ustawami, dekretami prezydenta '' --- rządzeniami rządu; 6) zgodności z konstytucją umów etami prezydenta l rozp^^^ ^^ Azerbejdżanu (AKC) - utworzony w lipcu 1989 międzynarodowych, ^Wi^ybeja jako antykomunistyczna organizacja społeczno-polityczna, v r. przez Abulfaz - - - - » . ' T<'lcziDeia )aM-> Łuii.yK.uiiii-uiioty^iia u±gmiiz-cnJci ofwiv"^it\J-yJuk,J^nŁm, w czerwcu 1990 i jeszcze nie weszły w życie; 7) zakazu działalności partii politycznych i stowarzy ^kształcił się w partię polityczną; o charakterze narodowo-radykalnym, sprzeciwi szeń społecznych; 8) zgodności z konstytucją, ustawami, dekretami prezydent,- członkostwu Azerbejdżanu w WNE i rozporządzeniami rządu odpowiednich aktów prawnych Nachiczewańskiej Re?^" Niepodległości Narodowej Azerbejdżanu (AMIP) - utworzona w lipę publiki Autonomicznej; 9) rozstrzygania sporów kompetencyjnych między wla ^ ^ p^g^ jednego z liderów AKC - Elitara Mamiedowa; pełni rolę radykalnej opc dzą ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą; 10) interpretacji konstytucji i usta^ " wobec Alijewa i jego prorosyjskiej polityki, zwolennicy partii wywodzą się z lobb przemysłowego i inteligencji. Zmiana Konstytucji: ustawodawca wyróżnia zmianę konstytucji oraz wpro ^^f^ńska Partia Demokratyczna (Musował) - utworzona w czerwcu 1992 wadzanie poprawek do konstytucji. Prawo inicjatywy zmiany przysługuje pre^ spadkobierczyni historycznej partii działającej na początku XX w.; opozycyjna w( zydentowi i parlamentowi z opinią Sądu Konstytucyjnego. Zmiana następuj^ Alijewa, umiarkowanie islamska o orientacji protureckiej. w drodze referendum. Nie podlegają zmianie artykuły dotyczące: zwierzchnie twa narodu, suwerenności, niedopuszczalności przywłaszczenia władzy, podstay państwowości, głównych funkcji prezydenta i języka państwowego, podstawo wych praw i swobód człowieka i obywatela. Prawo zgłaszania poprawek przysługuje grupie 63 deputowanych i prezyden towi. Poprawki są głosowane dwukrotnie z przerwą co najmniej 6 miesięcy, a przyj, mowane większością 95 głosów, i Prezydent nie może zgłaszać poprawek dotyczących przepisów rozdziału VŁ - "Władza Ustawodawcza", zaś deputowani rozdziału V - "Władza Wykona™ cza". LITERATURA: Verfassungs und Verwaltungsrecht der Staaten Osteuopas, Berlin 1996. WYBORY DO ZGROMADZENIA NARODOWEGO Partie Nowy Azerbejdżan (YA) Narodowy Front Azerbejdżanu (AKC) Partia Niepodległości Narodowej Azerbejdżanu (AMIP) Partia Niepodległości Demokratycznej (MAP) Muzułmańska Partia Demokratyczna (Musawat) Ojczyzna (AP) inne niezależni Frekwencja (%) 1995 mandaty 54 4 4 2 l l 4 55 % gtosów 62,7 9,7 9,3 3,2 0,8 30,4 60,9 (w I turze) Źródło: obliczenia własne na podstawie różnych źródeł. 42 43 poprawkami Senatu, czy też nie. Przyjęty projekt jest następnie sankcjonowa- Po zwycięstwie rewolucji sierpniowej 1830 roku skierowanej przeciw rządcJiy i promulgowany przez króla. Wyłącznie Izba Reprezentantów jest kompe. holenderskim, zwołany jesienią tegoż roku do Brukseli Kongres Narodowy uchwalona d0 uchwalania budżetu, ustaw określających cywilną i karną odpowie. m konstytucję Belgii 7 lutego 1831 roku. Zasadnicza zmiana konstytucji dokona111080 ministrów-w niektórych dziedzinach proces ustawodawczy rozpoczyna nana została w roku 1993 i oznaczała wprowadzenie w Belgii federalnej struk.ei? w senacie> dotyczy to min- ratyflka0'1 umów międzynarodowych. tury państwa. Belgia dzieli się na 3 wspólnoty: flamandzką, francuską W przypadku skorzystania przez Senat z prawa imqatywy ustawodawczej i niemieckojęzyczną oraz na 3 regiony: flamandzki, waloński i Bruksela Każdaizba ma 60 dni na ustosunkowanie się do tekstu przyjętego przez Senat. JesL ze wspólnot i każdy region posiadają własne organy Organy wspólnoty fla-izba niższa wniesie poprawki, Senat w ciągu 15 dni wypowiada się czy przylać mandzkiej i regionu flamandzkiego są wspólne. Rady regionalne: walońska, bruk.proJekt z P°Prawkami, ^ tez wnleść nowe P°Prawki. c0 d0 nowych poprawek selska i flamandzka składają się z wybieranych bezpośrednio, na okres 5 lat^enatu ostateczną decyzję podejmuje Izba Reprezentantów w ciągu 15 dni 2 Ist przedstawicieli. Organem wykonawczym rady jest rząd, którego członków wyleje tzw- P^^a alarmowa: przeciwko przy)ęciu ustawy, ordynagi uchwał; bierają rady lub budżetu - 3/4 członków grupy językowej izby parlamentu lub rady współ hot może złożyć wniosek, iż przepisy projektu stanowią zagrożenie dla stosun Parlament - dwuizbowy, składa się z Izby Reprezentantów (Chambre des Re.^ ""^Y wspólnotami. Następuje wtedy przerwanie procesu legislacyjne^ presentants/Kamer van Volksvertegenwoordigers), Senatu (Senat/Senaat) i de iu-1 przekazanie sprawy do rządu, który zajmuje w tej sprawie stanowisko i prze re króla. Zgodnie z rewizją konstytucji w 1993 roku uległa zmniejszeniu liczba ^-a2'11-1®Je lzble'3 . ,., i i i i - i ^ i członków obu izb. Izba Reprezentantów liczy 150 deputowanych wybieranych Kr01 ma P^0 rozmazac Izbe P^d ^^ kadenc'1' ^ D odrzuci om w wyborach powszechnych na 4 lata, według ordynacji proporcjonalnej (d'Hondt) wniosek ° zaufame dla rządu lw clągu 3 dm me wskaze noweg0 ^emeTa' 2 Senat Uczy 71 senatorów wybieranych na 4 lata, z których: 25 wybieranych jestuchwali wniosek ° votum meufnosc1 wobec rzadu i me wskaże w mm równo bezpośrednio przez wyborców należących do niderlandzkiej grupy językowej, 15 cześme noweg0 ^emlera- Ponadto kroi może rozwiązać Izbę jeśli po dymisj wybieranych bezpośrednio przez wyborców francuskiej grupy językowej, 10 de^ad"' zwykłą ^kswscla ^osow Izba ^azi na to zgodę Rozwiązanie Izb^ sygnowanych przez Radę Flamandzką ze swego grona, 10 desygnowanych przez Reprezentantów pociąga za sobą także rozwiązanie Senatu.^ Parlament zbien Radę Wspólnoty Francuskiej ze swego grona i l wybierany przez Radę Współ- się na sesJach ^"^a^ ł zamykanych przez króla. noty Niemieckojęzycznej ze swego grona, 6 senatorów wybieranych jest przez __ " , - 1 i i , i J .J Ji. -ł powyższych 35 senatorów niderlandzkiej grupy językowej, a 4 przez powyższych Kr01 -^"mye obok Parlamentu władzę ustawodawczą, a nadto sprawuje wła 25 senatorów francuskiej grupy językowej. W skład Senatu wchodzą teŻ dzieci Qzę ^awczą. Mianuje i odwołuje minerów na wniosek premiera Kroi mo króla, a w przypadku ich braku książęta belgijscy tej gałęzi rodziny królewskiej, ze wydawac żarząd^ma i decyzje niezbędne do wydawania ustaw - tzw_ordo Ł^,.o ^oł. "r.,.o ", ^ <- ł.+. °-' -' -' c' T . -' . ^ nanse królewskie, które są kontrasygnowane przez premiera lub odpowiednie^ która jest uprawniona do następstwa tronu (są senatorami po ukończeniu 18 .. -,r ^ - \ i - 1 -i - -\ \.- \. - - i. i ,-, l mimstra. Kroi jest naczelnym zwierzchnikiem sił zbrojnych, sprawuje zwierzeń Prawo inicjatywy ustawodawczej posiadają: król (de facto rząd), Izba Repre- rictw0 nad P0^ paniczna, z wyjątkiem uprawnień w zakresie wspólne zentantów i Senat. Projekt ustawy rozpatrywany jest najpierw przez Izbę Re.l reglonow- IJkłady ^T81'0^2^ F? krola "ab^aJa mocypraw ,,. i,. , ,. .i, i . " , . T, - nej po uzyskaniu zgody obu izb.5 Od 1993 roku Królem Belgu jest Albert II. prezentantow, która po uchwalemu projektu przekazuje go Senatowi. Izba wyż- " u^yon."Tm^wMrr*iuTvvnr ,." . , , _, " . , . tt/YROKY DO IZBY ttŁrittJAjŁirMiArNUJW utyka zagraniczną, sprawy wewnętrzne, obrona narodowa, finanse i bezpieczen'-___________-T-----i--- stwo socjalne. Od 1970 roku istnieje funkcja sekretarzy stanu, którzy są zastępca partie mi ministrów. Powołuje i odwołuje ich król; są oni członkami rządu federalnego, ni, wchodzą jednak w skład Rady Ministrów. W rządzie istnieje forma dobierani; sobie współpracowników politycznych w liczbie do 10 "członków sztabu" (w tyn szef gabinetu ministra i dwóch zastępców), 31 urzędników i 8 pracowników po Partia Społeczno- .,o,, , ., , . o, , .. " -Chrześcijańska (PSC) mocmczych. Sekretarz stanu posiada prawo wprowadzenia 8 sztabowców, 2;p^4^ urzędników i 8 pracowników pomocniczych. Spoza ministerialnych resortów Socjalistyczna (SP) może pochodzić tylko połowa urzędników i pracowników pomocniczych.6 ^^f^ Rada Stanu - składa się z członków powoływanych przez króla z 2 list obej mujących po trzech kandydatów, z których jedną proponuje ogólne zebranie Ra dy Stanu, a drugą na przemian Izba Reprezentantów i Senat. Do Rady należy unia l^^^^ont regulowanie pod - zwierzchnictwem parlamentu - konfliktów między ustawa Frankofonów (FDF) mi i dekretami (kolizji prawnych), wydawanie umotywowanej opinii co do pro Partia Zielonych (Ecolo) jektów ustaw lub dekretów na żądanie przewodniczących izb lub rad wspólnot. Bk^lamandzi inne Trybunał Arbitrażowy - składa się z 12 członków: 6 niderlandzko i 6 fran Frekwencja (%) cuskojęzycznych powoływanych przez króla dożywotnio, na podstawie listy przede------- _ , _ , ,. ... i ł J - o ^-rr-1- r-.. -11 .^ - -i - -i . Źródło- The Europa Worid Year Book, London, różne roczniki. kładanej przez Senat. Trybunał nie Jest sądem konstytucyjnym, gdyż nadzór " nad konstytucyjnością prawa należy do prawodawcy. Trybunał rozpatruje spra'WYBOKy DO SENATU wy: kompetencyjne federacji, wspólnot i regionów i wynikające z naruszenia praw--- i wolności obywatelskich. Orzeka o przekroczeniu uprawnień w przepisact le ustaw lub dekretów. Jego uprawnienia do anulowania odnoszą się do kolizji 1978 1981 1985 1987 1991 19 95 Partie mandaty %gto-SÓW mandaty Pogłosów won-daty %gfo-SOUt mandaty % głosów mandaty %gto-SÓW mandaty »rio-sSw Partia Chrześcijańsko--Ludowa (CVP) 57 26,1 43 19,3 49 21,3 43 19,5 39 16,7 29 7,1 Partia Społeczno--Chrześcijańska (PSC) 25 10,1 18 7,1 20 7,9 19 8,0 18 7,8 12 7,7 Partia Socjalistyczna (SP) 26 12,4 26 12,4 32 14,5 32 14,9 28 12,0 20 12,5 Partia Socjalistyczna (PS) Partia Wolności i Postępu^ (PW) 32 22 13,0 10,3 35 28 12,7 12,9 35 22 13,7 10,7 40 25 15,7 11,5 3526 13,6 11,9 21 21 11,8 13,1 Partia Reform Liberalnych (PRL) Unia Ludowa (VU) 14 14 5,9 7,0 24 20 8,6 9,8 24 16 10,27,9 23 16 9,4 8,0 20 10 8,2 5,9 18io 5 10,2 4,6 Demokratyczny Front Frankofonów (FDF) Partia Zielonych (Ecolo) Żyjmy Inaczej (Agalev) Blok Flamandzki (VB) 11 1 4,30,8 1,4 6 2 2 1 4,2 2,1 4,8 1,2 3 2 4 1 1,2 2,5 3,7 1,4 3 3 6 1 1,2 2,6 4,5 1,9 3 107 12 1,5 5,1 4,9 6,6 6 5 11 4,0 4,4 7,8 inne 10 7,7 7 7,4 1 1,1 - 1,1 4 4,3 2 2,2 Frekwencja (%) 94,8 94,6 97,6 93,4 92,7 88,7 federacji, wspólnoty czy regionu.8 --«±^IV l. IŁUllCUlUZJAł \V UJ Zmiana Konstytucji: rząd składa wniosek o rewizję, co powoduje rozwiązanie ^artla Zielonych (Ecolo) parlamentu. Nowo wybrane izby przyjmują rewizję większością 2/3 głosów przy -'- obecności 2/3 członków każdej z izb. 6 j.w., s. 55 i następne. 7 j.w, s. 70-71. 8 j.w, s. 72-73. 46 Partie 2978 1981 1985 2987 2992 2995 mań idaty Partia Chrześcijansko-Ludowa (CVP) Partia Spoieczno-Chrześcijańska (PSC) , Partia Socjalistyczna (PS) Partia Socjalistyczna (SP) Partia Wolności i Postępu (PW) Partia Reform Liberalnych (PRL) < Unia Ludowa (VU) 51 22 32 21 18 8 11 22 8 18 13 11 14 10 25 10 18 16 11 13 8 22 9 20 17 11 12 8 20 9 18 14 13 9 5 12 6 11 9 10 9 3 Demokratyczny Front Frankofonów (FDF) Blok Flamandzki (VB) 15" 4 1 1 1 1 5 5 Partia Zielonych (Ecolo) Żyjmy Inaczej (Agalev) 2 2 2 3 6 5 3 2 inne 3 Sródło: The Europa Worid Year Book, London, różne roczniki. ' Przekształciła się w 1992 roku w VLD (Flamandzcy Liberałowie i Demokraci), i 10 Koalicja PRL - FDF. 1 W koalicji ze Zgromadzeniem Walońskim (RW). 47 Partia Chrześcijańsko-Ludowa (CVP) - utworzona w 1945 r.; flamandzcy chacie Partia Spoteczno-Chrześcijańska (PSC) - utworzona w 1945 r.; walońscy chacie Partia Socjalistyczna (SP) - utworzona w 1885 r.; flamandzcy socjaliści.12 Partia Socjalistyczna (PS) - utworzona w 1885 r.; walońscy socjaliści. Flamandzcy Liberałowie i Demokraci - Partia Obywatelska (VLD-PvdB) utworzona w 1970 r. pod nazwą Partia Wolności i Postępu (PW), obecna nazwa i 1992 r.; flamandzcy liberałowie. Partia Reform Liberalnych (PRL) - utworzona w lipcu 1979 r.; walońscy libfii łowię. Unia Ludowa (VU) - utworzona w grudniu 1954 r.; flamandzcy nacjonaliści. Demokratyczny Front Frankofonów (FDF) - utworzony w maju 1964 r. na baz Frontu Frankofonów Brukselskich; reprezentuje francuskojęzycznych mieszkańców Bru] seli. Blok Flamandzki (VB) - utworzony w maju 1978 r. z połączenia Flamandzkiej Pa tii Ludowej (WP) i Flamandzkiej Partii Narodowej (VNP); flamandzcy nacjonaliści Żyjmy Inaczej (Agalev) - utworzona w 1970 r.; flamandzcy socjal-ekolodzy. Partia Zielonych (Ecolo) - utworzona w 1978 r.; walońscy ekolodzy 12 W 1885 r. powstała partia socjalistyczna obejmująca swoim zasięgiem całą Belgię, zaś pod k nieć lat 70-tych doszło do podziału partii socjalistycznej według kryterium językowego. 48 l 97 lipca 1990 r. Rada Najwyższa ogłosiła deklarację suwerenności państwowej, ^ 25 sierpnia 1991 r. przyjęła ustawę o niepodległości republiki. 19 września 1991 r. parlament zdecydował o zmianie nazwy państwa na "Republika Biało- ruś"' Końcem pewnego etapu przemian ustrojowych stało się przyjęcie w marcu 1994 r. przez parlament nowej konstytucji, która wprowadziła semiprezydencki 'system rządów. l Po dojściu do władzy A. Łukaszenki, doszło do zmiany systemu politycznego Białorusi. W przeprowadzonym w listopadzie 1996 r. referendum Białorusini poparli zaproponowane przez prezydenta zmiany w konstytucji. Według oficjal- nych danych w referendum wzięło udział 84% uprawnionych, a za nowelizacja opowiedziało się 70% głosujących; jednak dane te są podważane przez organi- zacje międzynarodowe. Rada Europy uznała referendum za nieważne. Parlament - dwuizbowe Zgromadzenie Narodowe (Nacjonalny Schód), które składa się z Izby Reprezentantów (Pałała Pradstajnikoj) i Rady Republik (Są wiet Respubliki). Izba Reprezentantów liczy 110 deputowanych wybieranycł- w wyborach powszechnych na 4 lata. Izba Republik liczy 64 członków, z kto rych 56 członków wybierają deputowani do rad terenowych szczebla podstawo wego (po 8 członków w każdym obwodzie) i 8 prezydent. Prawo inicjatywy ustawodawczej posiadają: prezydent, członkowie obu izb rząd i 50 tyś. wyborców. Przyjęty przez Izbę Reprezentantów projekt ustaw; kierowany jest do Rady Republik, która ma 20 dni na rozpatrzenie projektu W przypadku rozbieżności między izbami, powołuje się komisję rozjemczą. Je żeli komisja nie uchwali jednolitego tekstu, prezydent lub z jego upoważnieni; rząd może żądać od Izby Reprezentantów podjęcia ostatecznej decyzji większo ścią 2/3 głosów ogólnej liczby deputowanych. Ustawy wytyczające kierunki po lityki wewnętrznej i zagranicznej oraz doktrynę wojenną są uchwalane prze; obie izby oddzielnie większością 2/3 głosów ogólnej liczby deputowanych. Prę zydent ma prawo zgłoszenia veta zawieszającego, które jest oddalane większo ścią 2/3 głosów ogólnej liczby deputowanych każdej z izb. Prezydent ma prawo rozwiązania parlamentu (jednej lub obu izb) przei upływem kadencji. Izba Reprezentantów może być rozwiązana, jeśli: odmów rządowi udzielenia votum zaufania, wyrazi rządowi votum nieufności, dwukrot nie nie wyrazi zgody na mianowanie premiera proponowanego przez prezyden ta. Ponadto rozwiązanie parlamentu następuje, gdy Sąd Konstytucyjny oskarż; Jedną z izb o poważne naruszenie konstytucji. Izby nie mogą być rozwiązane: w okresie roku od dnia zwołania pierwszegi posiedzenia, w czasie trwania stanów nadzwyczajnych, w trakcie rozpatrywani) wniosku o usunięcia prezydenta lub skrócenie jego kadencji, oraz na 6 mięsie Gy przez upływem kadencji prezydenta. 49 nych - zwoływanych z inicjatywy izby lub na wniosek prezydenta. yo naruszania konstytucji przez parlament. Deputowany do Izby Reprezentantów może łączyć swój mandat przedstaw cielsk! z funkcją w rządzie. Zmiana Konstytucji: prawo inicjatywy zmiany posiadają: prezydent i 150 tyś obywateli. Ustawa o zmianie zostaje przyjęta przez parlament po dwukrotną Prezydent - wybierany w wyborach powszechnych na 5 lat; z prawem jedn; ocenie projektu, dokonanej w odstępie 3 miesięcy Parlament przyjmuje projekl reelekcji. zmiany większością 2/3 głosów ogólnej liczby deputowanych każdej z izb. Zmia Prezydent jest głową państwa, uosabia jedność narodu, gwarantuje prz; ny konstytucji me można dokonać w okresie stanu wyjątkowego i ostatnich ( strzeganie konstytucji, działa na rzecz bezpieczeństwa państwa i jego integra] miesięcy kadencji Izby Reprezentantów. ności terytorialnej. Jest zwierzchnikiem sił zbrojnych i podpisuje umowy v\\ Zmiany konstytucji można dokonać także w trybie referendum. Tryb refe- dzynarodowe. rendum jest obligatoryjny dla zmian konstytucji dotyczących zagadnień: pod- Prezydent wydaje akty prawne - dekrety z mocą ustawy, z własnej inicjatjstaw ustroju państwowego, praw i wolności obywatelskich, systemu naczelnych wy lub na wniosek rządu (z kontrasygnatą premiera). Dekrety są przekazywg organów państwowych i trybu zmiany konstytucji. ne parlamentowi w ciągu 3 dni od wydania; izby mogą odrzucić dekrety więt szością 2/3 głosów ogólnej liczby deputowanych każdej z izb. Prezydent podejmuje decyzję o przeprowadzeniu referendum na własny wnic LITERATURA^ " .. "- i - r i r> r-, i w i- J - 1 i - i /i - - ii- \ i T- .im i. i. i- T /on .L iB Górowska, Okoliczności l rezultaty zmiany konstytucji Białorusi [w:] Polityka Wschodnia sęk, obu izb (podejmujących decyzję razem) lub 45U tyś. obywateli (dU tyś. poć ' nr 1/1997. pisów z każdego obwodu i miasta Mińska). Konstitucija Biełarusi, Mińsk 1997. Prezydent ponosi odpowiedzialność konstytucyjną za zdradę stanu lub inn ciężkie przestępstwo. Odpowiedni wniosek zgłasza 1/3 deputowanych izby ni; szej, a jest przyjmowany większością głosów ogólnej liczby deputowanych. Dc WYBORY DO RADY NAJWYŻSZEJ chodzenie w sprawie zasadności oskarżenia prowadzi izba wyższa. Decyzji] p . o usunięcie prezydenta podejmują obie izby oddzielnie większością 2/3 głoscn ogólnej liczby deputowanych. Jeżeli izby w ciągu miesiąca od wniesienia wnio sku nie podejmą decyzji, oznacza to odrzucenie oskarżenia. Rząd - składa się z premiera, jego zastępcy i ministrów. Premiera desygnuji i mianuje prezydent za zgodą Izby Reprezentantów, natomiast prezydent samo Białoruska Partia Zielonych (BPZ) dzielnie mianuje członków rządu, decyduje o zdymisjonowaniu rządu lub jegi ^"lale, - członka: wakaty 1/3 deputowanych izby niższej może zgłosić wniosek o votum nieufności; de p, ,- putowani nie mogą zgłosić powyższego wniosku przez rok po przyjęciu progra mu działania rządu. _ Premier może zgłosić w Izbie Reprezentantów wniosek o votum zaufania pc Źródło: Chronicie of Parliamentary Elections, Geneva 1995, s. 43 i 1997, s. 37. wiązany z kwestią programu rządu lub z innego ważnego powodu. Jeżeli izb niższa odmówi zaufania rządowi, prezydent dymisjonuje rząd lub rozwiązuje Izb Reprezentantów. Partie 19951 mandaty Partia Komunistyczna Białorusi (KPB) 42 Partia Agrarna (APB) 33 Zjednoczona Partia Obywatelska (AGP) 9 Partia Wszechbialoruskiej Jedności i Zgody (UPNAZ) 2 Partia Zgody Narodowej (PNZ) Białoruski Ruch Patriotyczny (BPR) 8 1 Partia Chłopska Białorusi (BSP) 1 Socjal-Demokratyczna Partia Białorusi (SDPB-Hromada) 2 Białoruska Partia Zielonych (BPZ) 1 inne 4 niezależni 95 wakaty 62 Frekwencja (%) I tura 64,7 II tura 56,6 Sąd Konstytucyjny - składa się z 12 sędziów: 6 mianuje prezydent i 6 Rad Republiki. Kadencja sędziów wynosi 11 lat. Sąd bada, a następnie wydaje opi_ nie o zgodności aktów normatywnych z konstytucją, ustawami, dekretami, roZi porządzeniami i umowami międzynarodowymi ratyfikowanymi przez Białor 50 Stan na 10 grudnia 1995 r.; wybory odbyły się 14 i 28 maja. 1995 r. 51 __"..-.." . -----.».^Q^..,...^. V*»v^*w*»tM» Ł/VUtH łł^l.^t/t,VłtłtlJ Bośnia i Hercegowina jest od l marca 1992 roku niepodległą republiką. Uzrii nie międzynarodowe zostało potwierdzone przyjęciem do ONZ 22 maja 1992 n ku. Poprzednio była republiką związkową w składzie Socjalistycznej Federacy nej Republiki Jugosławii. Zgodnie z konstytucją przyjętą i ustaloną w układz pokojowym z Dayton, parafowanym 21 listopada 1995 roku przez prezydentó Bośni i Hercegowiny, Chorwacji i Serbii, który to układ został podpisany w P( ryżu 14 grudnia 1995 roku, w skład Republiki Bośni i Hercegowiny wchodzi Federacja Muzułmańsko-Chorwacka (51% powierzchni) oraz Republika Serbst (49% powierzchni). Funkcję kolegialnego szefa państwa pełni 3 osobowe Prezydium Republil w skład którego wchodzi po jednym przedstawicielu każdej ze wspólnot naro dowych - Muzułmanin, Chorwat i Serb, wybieranych w wyborach powszeci nych na 4 lata. Muzułmanin i Chorwat wybierani są przez ludność Federacji a Serb przez mieszkańców Republiki Serbskiej. Na czele prezydium stoi prze wodniczący, którym zostaje na zasadzie rotacji co 8 miesięcy kolejno każdy z JL członków. Władza ustawodawcza należy do dwuizbowego parlamentu (Skupstiny) sk] dającego się z Izby Reprezentantów (izba niższa) i Izby Ludowej (izba wyższi Izba Reprezentantów Uczy 42 deputowanych wybieranych w wyborach powszec nych (31 z Federacji i 11 z Republiki Serbskiej). Izba Ludowa Uczy 15 depul wanych (po 5 przedstawicieli każdej z narodowości) mianowanych przez parł menty Federacji (10 członków) i Republiki Serbskiej (5 członków). Prezydium Bośni i Hercegowiny mianuje centralny rząd republiki - Rad Ministrów, która odpowiada za poUtykę zagraniczną, handel zagraniczny, gospo darkę, łączność i wymiar sprawiedUwości. Skład rządu centralnego jest zatwier dzany przez Izbę Reprezentantów. Na jego czele stoi dwóch współprzewodni czących (współpremierów), którzy sprawują swe funkcje rotacyjnie, zmieniają się co tydzień. Rząd zatwierdzany jest przez Izbę Reprezentantów. Federacja Muzułmańsko-Chorwacka i RepubUka Serbska posiadają własn organy władzy ustawodawczej i wykonawczej.1 LITERATURA: Informator polityczny PAP, tom l, Warszawa 1998. l. Informator polityczny PAP, tom l, s. 107 - l, Warazawa 1998. 52 partie partia Akcji Demokratycznej (SDA) Chorwacka Wspólnota Demokratyczna w Bośni i Hercegowinie (HDZ BiH) Serbska Partia Demokratyczna (SDS) Wspólna Lista Bośni i Hercegowiny (ZLBiH) partia na Rzecz Bośni i Hercegowiny (SBiH) Koalicja na Rzecz Jednolitej i Demokratycznej Bośni i Hercegowiny (KCD) partia Socjaldemokratyczna (SDP) Serbska Partia Radykalna (SRS) Wspólnota Ludowo-Demokratyczna (DNZ) Sojusz Ludowy na Rzecz Pokoju i Postępu Liga Komunistyczna / Sojusz Socjalistyczny Sojusz Sil Reformatorskich inne 86 44 72 13 13 5 19 7 9 23 2 25 Źródło: Keesing's Record of Worid Events, różne roczniki. WYBORY DO IZBY REPREZENTANTÓW FEDERACJI Partie Partia Akcji Demokratycznej (SDA) Chorwacka Wspólnota Demokratyczna w Bośni i Hercegowinie (HDZ BiH) Wspólna Lista Bośni i Hercegowiny (ZLBiH) Partia na Rzecz Bośni i Hercegowiny (SBiH) Koalicja na Rzecz Jednolitej i Demokratycznej Bośni i Hercegowiny (KCD) Wspólnota Ludowo-Demokratyczna (DNZ) Chorwacka Partia Prawa (HSP) Partia Socjaldemokratyczna (SDP) Nowa Inicjatywa Chorwacka (HNI) Partia Patriotyczna Bośni i Hercegowiny (BSP) inne 1996 l 1998 mandaty 78 36 11 10 28 68 3 2 19 4 2 14 Źródło: Keesing's Record of Worid Events, różne roczniki. Wybory do Zgromadzenia w ramach Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Jugosławii. Koalicja Unii Socjaldemokratów Bośni i Hercegowiny, Partii Socjaldemokratycznej (SDI Chorwackiej Partii Chłopskiej (HSS) i Muzułmańskiej Organizacji Bośniaków (MBO). Koalicja Partii Akcji Demokratycznej, Partii na Rzecz Bośni i Hercegowiny, Partii Liberali i Obywatelskiej Partii Demokratycznej. Koalicja Socjalistycznej Partii Serbii w Republice Serbskiej (SPS za RS), Niezależnych Socj, demokratów Republiki Serbskiej, Partii Socjal-liberalnej, Zjednoczonej Lewicy Jugosłowia skiej i Nowej Partii Radykalnej. 53 Serbska Partia Demokratyczna (SDS) Partia Akcji Demokratycznej (SDA) Koalicja na Rzecz Jednolitej i Demokratycznej Bośni i Hercegowiny (KDC) Sojusz Ludowy na Rzecz Pokoju i Postępu Serbska Partia Radykalna (SRS) Serbski Sojusz Narodowy (SNS) Partia na Rzecz Bośni i Hercegowiny(SBiH) Partia Socjalistyczna Republiki Serbskiej (SPRS) Partia Socjaldemokratyczna (SDP) Partia Niezależnych Socjaldemokratów Republiki Serbskiej (SNSD) inne 45 14 10 6 L»VI mandat 24 16 15 15 - 19 15 11 12 10 2 6 8 Źródło: Keesing's Record of Worid Events, różne roczniki. PARTIE POLITYCZNE: Chorwacka Wspólnota Demokratyczna w Bośni i Hercegowinie (HZD BiH) - utworzona w sierpniu 1990 r.; organizacja filialna HDZ działającej w Chorwacji. Wspólnota Ludowo-Demokratyczna (NDZ) - utworzona w 1996 r. przez Fikreta Abdica. Muzułmańska Organizacja Bośniaków (MBO) - utworzona w 1990 r. Partia na Rzecz Bośni i Hercegowiny (SBiH) - utworzona w 1996 r.; integracyjna. Partia Akcji Demokratycznej (SDA) - utworzona w październiku 1990 r.; muzuł- mańska. Serbska Partia Demokratyczna Bośni i Hercegowiny (SDS BiH) - utworzona w 1990 r.; serbska partia nacjonalistyczna. Serbski Sojusz Narodowy (SNS) - utworzony w 1997 r. przez Biljane Plavsić. [Brazylia (Federacyjna Republika Brazylii) \V 1964 r. doszło do wojskowego zamachu stanu przeciwko prezydentowi J. Goi; larto. Kolejne reżimy wojskowe starały się przyciągnąć obcy kapitał w celu pc głębienia industrializacji kraju. Stworzono też quasi-demokratyczny syster działania dwóch partii - Sojuszu Odrodzenia Narodowego (ARENA) i Brazyli. skiego Ruchu Demokratycznego (MDB). Przełom lat 70/80-tych to okres pogł^ biających się trudności gospodarczych (rosnące zadłużenie, recesja), które spowc dowały wzrost nastrojów opozycyjnych. Aktywizacja opozycji zmusiła wojskowyc do oddania władzy w 1985 r. Konstytucja uchwalona w październiku 1988 : przewidywała odbycie w ciągu 5 lat plebiscytu dotyczący systemu rządów. W kwiel niu 1993 r. przy udziale około połowy wyborców w plebiscycie, 68% głosującyc opowiedziało się za republiką, a 58% za systemem prezydenckim. Brazylia jest państwem federalnym składającym się z 26 stanów i jedneg Dystryktu Federalnego. Każdy stan posiada organy władzy ustawodawczej i w; konawczej. Parlament - dwuizbowy Kongres Narodowy (Congresso Nacional), który skłe da się z Izby Deputowanych (Camara dos Deputados) i Senatu Federalnego (S( nado Federal). Izba Deputowanych liczy obecnie 515 deputowanych wybierc nych w wyborach powszechnych na 4 lata według systemu proporcjonalnego Senat Federalny liczy 81 senatorów wybieranych w wyborach powszechnych n 8 lat, a co 4 lata wymieniana jest 1/3 lub 2/3 składu (każdy stan i Dystrykt F( deralny wybiera 3 senatorów). Senatorowie wybierani są według systemu więŁ szościowego - zwykłą większością głosów: jeżeli w wyborach odnawiana jest l/ składu (tj. 27 mandatów) wyborcy głosują na jednego kandydata, jeśli 2/3 (tj. 5 mandaty) - wyborcy głosują na dwóch kandydatów. Dla wyborców w wieku o 18 do 69 lat. nie będących analfabetami, głosowanie w wyborach parlamentai 54 nych jest obowiązkowe. Prawo inicjatywy ustawodawczej posiadają: prezydent, Izba Deputowanyc i Senat (członek izby lub komisja), Prokurator Generalny, Federalny Sąd Na. wyższy i sądy (w zakresie swojego działania) i 1% wyborców w skali kraju (poć pisy z co najmniej 5 stanów, nie mniej niż 3/10 procenta głosów w każdym z nich Prezydent posiada wyłączne prawo przedkładania projektów ustaw dotyczących m.in. organizacji władz administracji publicznej i rządowej, spraw budżetowyc i podatkowych. Przyjęty przez obie izby projekt ustawy jest przekazywany prę zydentowi, który w ciągu 15 dni od otrzymania podpisuje go lub zgłasza vet zawieszające dotyczące całości lub części projektu. Przy wniesieniu veta częścic ^go nie kwestionowane przez prezydenta fragmenty ustawy są promulgowan 1 wchodzą w życie. Parlament odrzuca veto bezwzględną większością głosów ogólnej liczby deputowanych i senatorów. Przedmiot, którego dotyczyła odrzi: Gona ustawa, może zostać wniesiony w formie nowego projektu ustawy na t( 55 l ŁŁWOY/ALŁUllŁ^ WlyJ'ŁS/iU&^ <-'XłlAJll, 1 głosowanie ludowe nad tzw. inicjatywą niesformułowaną. Plebiscyt zarządzany ,pst obligatoryjnie w przypadku tworzenia, podziału czy łączenia stanów lub UŁAJ-Ł.*.^ k3l/0j±, H^y U\.\J W ŁJŁ Łiy ŁJŁ^\AJ\. H, J^fy^J TT J.-U^OJ.ł^A.UU. ^J. XJV ków jednej z izb Kongresu. Właściwe przedmiotowo komisje obu izb mogą uchwalić samodzielnie ustą.J^ we, jeżeli nie sprzeciwiała się temu 1/10 deputowanych lub senatorów. Z procp rnun^yP1^' dury tej wyłączone są m.in. ustawy organiczne, kodeksy, ustawy oparte na ini Kongres Narodowy powołuje na okresy pozasesyme organ swej reprezentacJi cjatywie ludowej lub komisji parlamentu.i ' w postaci Komitetu Przedstawicielskiego, który składa się z 7 senatorów i 16 Parlament może uchwalać ustawy organiczne, które muszą być przegłosowa deputowanych. Komitet sprawuje nadzór nad przestrzeganiem prerogatyw cia- ne w obu izbach Kongresu w toku zwykłego trybu ustawodawczego. W drodze ła przedstawicielskiego w okresie pozasesyjnym oraz zachowuje ciągłość w re- ustawy organicznej normuje się kwestie m.in. wydatków na pracowników admi alizacji funkcji parlamentarnej. mstracji państwowej, ustroju Adwokatury Generalnej Państwa, organizacji tery Jeżeli Komitet stwierdzi Przekroczenie kompetencji prawotwórczej bądź gra. tonalnej państwa, ustroju sądownictwa wyborczego i inne.2 Ponadto parlament ^ delegacji ^awodawczej możew razie P1111^ konieczności zawiesić obowią- może wydawać dekrety ustawodawcze, w drodze których następują wyłączna re. ^sme aktu n^aty^ego egzekutywy. Komitet wyraża zgodę na dodatkowe golacja dotycząca m.in. ratyfikacji traktatów międzynarodowych, upoważnienia kredyty dla rządu, sprawuje kontrolę admimstraqi publicznej, ponadto może prezydenta do wypowiedzenia wojny, zawarcia pokoju, zezwoleń na pobyt ob. wprowadzać w życie traktaty i umowy międzynarodówek cych wojsk, zawieszania aktów prawnych egzekutywy, wyrażenia zgody na refeł ^\ament ^d^ na dwóch ^^ zwyczajnych w roku. rendum i zwołania plebiscytu. Dekrety ustawodawcze są wyłączone spod sank . . , i - i . cji prezydenta 3 Prezydent i administracja rządowa - prezydent wraz z wiceprezydentem Parlament nie może zostać rozwiązany przed upływem kadencii. wybierany jest w wyborach powszechnych bezwzględną większością oddanych Wspólne posiedzenia obu izb zwoływane są w celu: udzielania delegacji usta. głosów; kadencja prezydenta i wiceprezydenta wynosi 4 lata, z prawem jedną wodawczej prezydentowi, zmiany konstytucji, rozstrzygania o losach projektu selekcji. , , , , . , . . odrzuconego przez jedną z izb, aprobowania traktatów międzynarodowych P^dent ^awuje władze wykonawczą w wykonywaniu której pomagajE określania stanu liczebnego wojska. Wspólnym posiedzeniem kieruje przewód. mu ministrowie stanu- Prezydent powołuje i odwołuje ministrów; wykonuje przy pomocy ministrów najwyższą władzę szefa admimstrac)i federalnej, podpi. niczący Senatu. suje umowy międzynarodowe, utrzymuje relacje z obcymi państwami, sprawu. Kongres Narodowy aprobuje traktaty i umowy międzynarodowe pociągające ^ umowy mięozynaroaowe utrzymuje relacje z oocymi państwami, sprawu. za sobą zadania lub zobowiązania obciążające majątek narodowy. Wszelkie inne je najwyższe dowództwo sit zbrojnych. Mianuje, za zgodą Senatu Federalnego traktaty podlegają Jedynie zdaniu z nich sprawy przez obiema izbami narlamen. cztonków Federalnego Sądu Najwyższego i wyższych sądów, gubernatorów tery. traktaty podlegają jedynie zdaniu z nich sprawy przez obiema izbami parlamen tu.4 Kongres ma prawo zawieszania każdego aktu normatywnego egzekutywa " ,, dzsowycr leżeli wykracza nn noża lei władze rpp-1nmfintflnvina Inh cn-flnipp nnnwnynionisi anKU centralnego. jeżeli wykracza on poza jej władzę reglamentacyjną lub granice upoważnienia ustawowego.5 LŁlWUWtigU. " " - ,; t i ui ^, v Projekt budżetu przedstawia prezydent; wraz z budżetem uchwalane są dwi dowymi' oraz kontrasygnują akty prawne prezydenta. Jedna z izb parlamenU ae akty: wytyczne budżetowe i plan wieloletni. Wytyczne wyznaczała ki( ^ koInls-)a Pariamentarna może wezwać ministra stanu lub osobę odpowie inne akty: wytyczne budżetowe i plan wieloletni. Wytyczne wyznaczają kil runki opracowywania corocznych budżetów państwa, plan wieloletni ustala w prze uz, ą ,'!-STeamo P™ Prezydentem ao osoDisiego dostarczenia imormacj kroju regionalnym, cele i zadania publicznej administracji federalnej. Kongre ^^ d0 właściwości ministerstwa. Nieobecność ministra bez usprawiedh ma prawo uchwalania poprawek do ustawy budżetowe! iedynie wtedy .dy s wlema oznaczac ^dzle Przestępstwo nadużycia urzędu publicznego. Przewód ma prawo uchwalania poprawek do ustawy budżetowej jedynie wtedy, gdy s one zgodne z planem wieloletnim i ustawą o wytycznych budżetowych. Istniej ^y lzuy ^eputowanycn może zaząaac oa ministra sianu ziozema pisem też obowiązek wskazania na niezbędne do przyjęcia realizacji poprawek fundu T, 'P^dB11: odmowa udzielenia odpowiedzi, me udzielenie Jej w termmi< -_- 6 i dn1' "adz udzieleme informac]i fałszywej oznacza popełnienie przestępstwc b^e* '^-i.. -^^ - - - - -. K. Complak, Parlament we współczesnej Ameryce Łacińskiej, Wrocław 1994, s. 92. J.W. J.W. J.W. J.W. J.W. s. 148-149. s. 154. s. 179. s. 205. s. 163-164. 56 tonów związkowych, Prokuratora Generalnego, przewodniczącego i członków Ministrowie stanu kierują, koordynują i sprawują nadzór nad agencjami rżą dzialną bezpośrednio przed prezydentem do osobistego dostarczenia informacj niczący Izby Deputowanych może zażądać od ministra stanu złożenia pisem '''""" w termini< JI latszywej oznacza popełnienie przestępstwc nadużycia urzędu publicznego (co jest podstawą do rozpoczęcia procedury im peachmentu), " kwestii rozróżnienia plebiscytu od referendum oparto się na interpretacji K. Complah g "lajdującej się na str. 208 cytowanej wyżej publikacji. K- Complak, Parlament we współczesnej Ameryce Łacińskiej, Wrocław 1994, s. 95-96. 57 upuwaz.lueliia. wyiiŁinegu praez parlament, opoa uprawnień ustawodawczyc prezydenta wyłączone są akty należące do wyłącznej kompetencji Kongresu, je go izb, sprawy zastrzeżone dla ustaw organicznych oraz ustawy dotyczące 01 ganizacji władzy sądowniczej, prokuratury, obywatelstwa, praw indywidualnych politycznych i wyborczych obywatela, wytycznych budżetowych i budżetu. Ponadto prezydent ma prawo wydawania (bez upoważnienia parlamentu) tym czasowych aktów ustawodawczych. Akty te prezydent przedkłada natychmias Kongresowi do zatwierdzenia. Kongres zatwierdza akty tymczasowe w ciągu 3( dni.9 Przy urzędzie prezydenta istnieje organ konsultacyjny - Rada Republiki który składa się z: wiceprezydenta, przewodniczących obu izb parlamentu, lide rów "większości" i "mniejszości" w obu izbach, ministra sprawiedliwości oraz ( osób (po 2 wybieranych przez prezydenta, Izbę Deputowanych i Senat) wybie ranych na 3 lata. Rada wydaje opinie w sprawach: wprowadzania stanów nadzwyczajnych i za gadnień znaczących dla stabilności instytucji demokratycznych. Drugim organem konsultacyjnym jest Narodowa Rada Obrony, która skład się z wiceprezydenta, przewodniczących obu izb, ministrów: sprawiedliwości! spraw zagranicznych, obrony i planowania. NRO jest organem konsultacyjnyii| w sprawach obrony i suwerenności państwa, wydaje opinie w sprawach wojn] i pokoju. Prezydent, wiceprezydent i ministrowie stanu mogą być złożeni z urzędu w try bie impeachmentu. Podstawą odpowiedzialności konstytucyjnej prezydenta i wi ceprezydenta są działania stanowiące zamach na konstytucję, a zwłaszcza godzą ce w istnienie federacji, bezpieczeństwo wewnętrzne kraju, uczciwe postępowano administracyjne, ustawę budżetową, wykonywanie ustaw i orzeczenie sądowyci oraz swobodne sprawowanie władzy ustawodawczej, sądowej, prokuratorski< i konstytucyjnych uprawnień przez jednostki organizacyjne federacji, urzeczy wistnianie praw politycznych, indywidualnych i socjalnych. Ministrowie stani odpowiadają za związane z nimi przestępstwa o tym samym charakterze.10 Oskar żerne formułuje Izba Deputowanych, przyjmując je większością 2/3 głosów ogól nej liczby deputowanych. Prezydent odpowiada przed: Senatem Federalnym, zi przestępstwa nadużycia władzy. Senat przyjmuje, większością 2/3 głosów ogólnej liczby senatorów, ustawa o utracie urzędu przez prezydenta, wiceprezydenta i ministrów stanu i odsunie ciu od zajmowania stanowisk publicznych na 8 lat, bez względu na inne kary które mogą być wymierzone. W tym przypadku obowiązki prezydenta przejmu je przewodniczący Federalnego Sądu Najwyższego. 9 j.w, s. 174-176. 10 j.w., s. 162-163. 58 stanowiska są opróżnione, władzę sprawują kolegialnie: przewodniczący obu iż i przewodniczący Federalnego Sądu Najwyższego. Jeżeli wakat wystąpi w czasi ostatnich 2 lat kadencji prezydenta, to prezydenta wybiera Kongres Narodów Federalny Sąd Najwyższy - składa się z 11 członków powołanych przez pr< 7vdenta, za zgodą Senatu Federalnego. Członkowie Sądu pełnią swój urząd d ukończenia 65 roku życia. Sąd stwierdza niekonstytucyjność aktów prawnyc federacji, stanu. Sąd rozstrzyga konflikty prawne między Najwyższym Trybi nałem Sprawiedliwości a innymi sądami. W kwestii stwierdzenia niekonstyti cyjności aktów prawnych FSN działa na wniosek: prezydenta, przewodnicz; cych - Izby Deputowanych, Senatu Federalnego i parlamentów podmiotów federacji, gubernatora stanu, prokuratora generalnego, Rady Federalnej Zrzi szenia Adwokatury, partii politycznej reprezentowanej w Kongresie Narodowi i związku zawodowego. Zmiana Konstytucji: prawo inicjatywy zmiany posiadają: 1/3 ogółu cztonkó' jednej z izb, prezydent, ponad połowa parlamentów podmiotów federacji (pc warunkiem, że każda z legislatur wypowie się większością względną swyc członków). Poprawka jest dyskutowana i głosowana w każdej z izb Kongres w dwóch rundach - przyjęcie poprawki następuje większością 3/5 głosów w obe ności 3/5 ogólnej liczby członków obu izb. Nie mogą być przedkładane poprawki dotyczące zniesienia: federalnej struł tury państwa, rozdziału władz, bezpośrednich, tajnych i okresowych wyborów praw i gwarancji jednostki. Zmiana konstytucji me może nastąpić w czasie ob( wiązywania stanów nadzwyczajnych. Poprawka odrzucona lub uznana za stronniczą, nie może być powtórnie gł( sowana na tej samej sesji. LITERATURA: Constitutions of the countries of the worid, New York 1990. K. Complak, Parlament we współczesnej Ameryce Łacińskiej, Wrocław 1994. 59 Partie 1982 1986 1990 1994 1998 man- % glo- man- % sto- man- % glo- man- % glo- man- % gio. daty SÓW daty sów daty SÓUI daty SÓW daty sów Partia Brazylijskiego Ruchu Demokratycznego (PMDB) 200 42,9 260 53,5 108 21,5 110 21,5 91 Partia Frontu Liberalnego (PFL) 118 24,5 83 16,5 91 17,7 111 Brazylijska Partia Socjaldemokratyczna (PSDB) 38 7,6 63 12,3 94 Partia Odnowy Narodowej (PRN) 41 8,1 Postępowa Partia Reform (PPR)11 235 43,2 33 7,0 43 8,5 52 10,1 Partia Pracujących (PT) 8 3,5 16 3,0 35 7,0 49 9,6 49 Demokratyczna Partia Pracujących (PDT) 23 5,8 24 5,0 46 9,1 30 5,8 22 Brazylijska Partia Pracy (PTB) 13 4,4 17 3,5 37 7,3 31 6,0 23 Partia Liberalna (PL) 6 1,5 16 3,2 14 0,8 10 Brazylijska Partia Socjalistyczna (PSB) 1 0,2 11 2,2 17 3,3 14 Brazylijska Partia Postępowa (PPB) 76 inne 12 2,3 45 9,0 56 12,9 25 Źródło: obliczenia własne na podstawie różnych źródeł. SKŁAD SENATU PO WYBORACH CZĘŚCIOWYCH Partie 1982 1986 1990 1994 1998 man- % glo- man- % eto- man- % gło- man- % glo- man- % glo- daty som daty sów daty sów daty som daty som Partia Brazylijskiego Ruchu Demokratycznego (PMDB) 21 30,5 45 62,5 27 33,5 21 25,9 22 Partia Frontu Liberalnego (PFL) 15 20,8 15 18,5 19 23,5 24 Postępowa Partia Reform (PPR) 46 66,5 5 6,9 3 3,7 6 7,4 Brazylijska Partia Socjaldemokratyczna (PSDB) - 10 12,4 11 13,6 13 Partia Postępowa (PP) 5 6,2 Demokratyczna Partia Pracujących (PDT) 1 1,5 2 2,8 5 6,2 6 7,4 4 Brazylijska Partia Pracy (PTB) 1 1,5 1 1,4 8 9,9 5 6,2 3 Partia Pracujących (PT) 1 1,2 5 6,2 5 Brazylijska Partia Postępowa (PPB) 7 inne 4 5,6 12 21,4 3 3,6 3 Źródło: obliczenia własne na podstawie różnych źródeł. 11 Do 1993 r. jako Partia Demokratyczno-Spoieczna (PDS). 60 partia Brazylijskiego Ruchu Demokratycznego (PMDB) - utworzona w 1980 r 'tepczyni rozwiązanego w 1979 r. Brazylijskiego Ruchu Demokratycznego (MDB, ^grudniu 1981 r. przyłączyła się do niej Partia Ludowa (PP); centrowa, chrzescnar ako-demokratyczna. brazylijska Partia Socjaldemokratyczna (PSDB) - utworzona w czerwcu 1988 zez członków lewicowej frakcji historicos PMDB; centrolewicowa, w swoim programi Fezy hasła równości społecznej, rozwoju ekonomicznego i reformy rolnej. Partia Pracujących (PT) - utworzona w 1980 r. przez lidera Jednolitej Centrali Prę cuiących (CUT) Luiza Inacio da Silua ("Lula") i członków lewicowego ruchu związkc wego; lewicowa, program oparty na "demokratycznym socjalizmie". Partia Frontu Liberalnego (PFL)'- utworzona w grudniu 1984 r. przez człony liberalnego skrzydła Partii Demokratyczno-Społecznej. Demokratyczna Partia Pracujących (PDT) - utworzona w 1980 r.; posiada di: że wpływy w Rio de Janeiro, powiązana z dawną dyktaturą wojskową; centroprawicc wa, liberalna. Brazylijska Partia Pracy (PTB) - utworzona w 1980 r. jako następczym istnieje cej przez 1965 r. Brazylijskiej Partii Robotniczej (utw. 1940 r.); o charakterze centrc wym. Partia Liberalna (PL) - utworzona w 1985 r.; centroprawicowa. Brazylijska Partia Socjalistyczna (PSB) - utworzona w 1985 r.; lewicowa. Brazylijska Partia Postępowa (PPB) - utworzona we wrześniu 1995 r. w wynik połączenia Partii Postępowej (PĘ żal. 1993 r.), Postępowej Partii Reform (PPR, za 1993 r.) i Postępowej Partii Republikańskiej (PRP); konserwatywna. 61 -o" Po odejściu jesienią 1989 roku od władzy Todora Żiwkowa, wiosną następnego roku rozpoczynają się rozmowy, między przedstawicielami władz i opozycji Q. temat zakresu reform politycznych. Ich głównym efektem było znowelizowani. w kwietniu 1990 roku przez parlament konstytucji z 1971 roku. W noweli te zawarto przepisy dotyczące trybu przygotowania nowej konstytucji. Postanowić, no, że nowa konstytucja zostanie opracowana i przyjęta przez Wielkie Zgronia, dzenie Narodowe wybrane w wolnych wyborach. Wybrane w czerwcu 1990 ro. ku Wielkie Zgromadzenie Narodowe - jako konstytuanta uchwaliło nowa konstytucję Bułgarii 12 lipca 1991 roku.1 Parlament - jednoizbowe Zgromadzenie Narodowe (Narodno Sobranje), które liczy 240 deputowanych wybieranych w wyborach powszechnych na 4 lata. W podziale mandatów według systemu proporcjonalnego (d'Hondt) uczestniczą te partie, które uzyskały powyżej 4% głosów w skali kraju. Prawo inicjatywy ustawodawczej posiadają deputowani i rząd. Uchwałom przez parlament projekt ustawy jest przekazywany prezydentowi, który w cia. gu 15 dni od jego otrzymania podpisuje go lub korzysta z prawa veta zawiesza- jącego. Parlament oddala veto bezwzględną większością głosów ogólnej liczby deputowanych. Prezydent posiada prawo rozwiązania parlamentu przed upływem kadencji w przypadku braku możliwości powołania rządu w sytuacjach określonych w kon- stytucji; jednak prawo to nie przysługuje mu w czasie ostatnich trzech miesię- cy swej kadencji. Parlament podejmuje decyzje o przeprowadzeniu referendum, ratyfikuje i wy- powiada umowy międzynarodowe - m.in. o charakterze wojskowym lub poli- tycznym, dotyczące praw człowieka, oraz uczestnictwa Bułgarii w organizacjach międzynarodowych. Wybiera członków Izby Obrachunkowej, która realizuje) kontrolę wykonania budżetu. Specyficznym organem konstytucyjnym jest Wielkie Zgromadzenie Narodo- we. Zgromadzenie Narodowe decyduje o wyborach do Wielkiego Zgromadzenia Narodowego większością 2/3 głosów wszystkich deputowanych. Po przeprowa- dzeniu wyborów wygasają pełnomocnictwa Zgromadzenia Narodowego. Wielkie Zgromadzenie Narodowe liczące 400 deputowanych (wybieranych w wyborach mieszanych) uchwala m.in. nową konstytucję, decyduje o zmianach terytorium. ratyfikuje umowy międzynarodowe przewidujące takowe zmiany i rozstrzyga sprawy zmian co do formy ustroju i rządów. Uprawnienia Wielkiego Zgroma- dzenia Narodowego wygasają z chwilą wypełnienia jego misji, po czym pręży. dent niezwłocznie zarządza wybory do Zgromadzenia Narodowego. 1 Bułgaria (Konstytucja Republiki Bułgarii uchwalona 12 lipca 1991 r.), wstęp R Chruściak, Warszawa 1993, s. 94 i następne. 62 a J®@° stanowiSKO ODejmuje zastępca. parlament obraduje na posiedzeniach plenarnych. Prezydent - wybierany jest wraz z wiceprezydentem w wyborach powszech nych na 5 lat z prawem jednej reelekcji. W I turze za wybranego uważa się kań rlvdata który uzyskał bezwzględną większość ważnych głosów, a w głosowani! uczestniczyła ponad połowa wyborców. Jeśli żaden z kandydatów nie uzyska wymaganej większości, to po 7 dniach odbywa się II tura, w której biorą udzia dwaj kandydaci z największą liczbą głosów z pierwszej tury, a wybór następuji zwykłą większością. Prezydent jest głową państwa, uosabia jedność narodu i reprezentuje repu blikę w stosunkach międzynarodowych. Jest najwyższym zwierzchnikiem si zbrojnych i stoi na czele Konsultatywnej Rady Bezpieczeństwa Narodowego. Za rządzą wybory do parlamentu i samorządu lokalnego, zawiera w określonycł przypadkach umowy międzynarodowe. Akty prawne prezydenta (dekrety) są kontrasygnowane przez premiera lul odpowiedniego ministra. Spod kontrasygnaty wyłączone są następujące kwestie powołanie rządu prowizorycznego, rozwiązanie parlamentu, korzystanie z prą wa veta zawieszającego, wyznaczanie dat wyborów i referendum oraz powierzę nie misji rozpoznawczej w sprawie utworzenia rządu. Prezydent i wiceprezydent ponoszą odpowiedzialność konstytucyjną za zdra de stanu i naruszenie konstytucji. Wniosek o postawienie w stan oskarżeni; zgłasza co najmniej 1/4 ogółu deputowanych, a jest on przyjmowany przez Zgro madzenie Narodowe większością 2/3 głosów ogólnej liczby deputowanych. Oskar żenię rozpatruje Sąd Konstytucyjny. Rząd - składa się z premiera, jego zastępców i ministrów. Prezydent powierz; misję sformowania rządu kandydatowi wywodzącemu się z najsilniejszego ugru powania parlamentarnego. Jeśli w terminie 7 dni kandydat nie zdoła przędło żyć składu Rady Ministrów, prezydent powierza tę misję kandydatowi z następ nego pod względem liczebności ugrupowania. Jeśli po dwóch kolejnych próbad nie uda się stworzyć rządu, prezydent powołuje rząd prowizoryczny, rozwiązu Je Zgromadzenie i zarządza nowe wybory. Powyższy tryb tworzenia rządu sto suje się również w przypadkach: po uchwaleniu votum nieufności wobec rządź lub premiera, przyjęcia dymisji rządu lub premiera. W dwóch przypadkach: po wołania rządu tymczasowego lub uchwalenia votum nieufności, prezydent nil może rozwiązać parlamentu w okresie ostatnich 3 miesięcy swojej kadencji. Je sli w tym czasie parlament nie może powołać rządu, to prezydent powołuje rżąc Prowizoryczny. Parlament wybiera na wniosek premiera Radę Ministrów, n; Wniosek premiera dokonuje zmian w składzie rządu. Rząd kieruje i realizuje politykę wewnętrzną i zagraniczną, zapewnia porzą dek publiczny i bezpieczeństwo narodowe, oraz realizuje ogólne kierownictw( Wobec administracji państwowej i sił zbrojnych. 63 , --, ^-o^ ^ugiamu. iut) związane z KonKretną sprawą. Jeżeli wniosek nie uzyska poparcia większości bezwzględ. nej ogólnej liczby deputowanych - premier zgłasza dymisję rządu. 1/5 ogółu de. putowanych może wystąpić z wnioskiem o votum nieufności, który jest przyj. mowany bezwzględną większością głosów ogólnej liczby deputowanych. Jeżeli parlament przyjmie powyższy wniosek wobec premiera lub rządu, to premier zgłasza dymisję rządu. Jeśli natomiast parlament go odrzuci, następny wniosek może być zgłoszony dopiero po upływie 6 miesięcy. Sąd Konstytucyjny - składa się z 12 sędziów, z których 4 wybiera Zgroma- dzenie Narodowe, 4 prezydent i 4 zgromadzenie ogólne sędziów Najwyższego Sądu Kasacyjnego i Najwyższego Sądu Administracyjnego. Kadencja sędziów wynosi 9 lat, bez prawa reelekcji. Sąd: l) ustala obowiązującą wykładnię ustaw; 2) wypowiada się w sprawie wniosku o ustalenie sprzeczności z konstytucją ustaw i innych aktów parlamentu i prezydenta; 3) rozstrzyga spory kompetencyjne między parlamentem, prezydentem i rządem oraz między organami samorządu lokalnego a centralnymi organami wykonawczymi; 4) wypowiada się o zgodno- ści z konstytucją umów międzynarodowych przed ich ratyfikacją; 5) wypowiada się w sprawie sporów o konstytucyjność partii politycznych; 6) wypowiada się w sprawie sporów o zgodność z ustawą wyborów prezydenta, wiceprezydenta oraz deputowanego. Sąd Konstytucyjny działa z inicjatywy: 1/5 deputowanych, prezydenta, rzą- du, Najwyższego Sądu Kasacyjnego, Najwyższego Sądu Administracyjnego, pro- kuratora generalnego oraz organów samorządu (w punkcie trzecim). Zmiana Konstytucji: Zgromadzenie Narodowe może zmienić i uzupełnić wszyst- kie przepisy konstytucji z wyjątkiem tych, które zostały zastrzeżone do kompe- tencji Wielkiego Zgromadzenia Narodowego. Prawo inicjatywy w zakresie zmia- ny i uzupełnienia konstytucji przysługuje 1/4 deputowanych i prezydentowi. Przedłożony projekt Zgromadzenie Narodowe rozpatruje nie wcześniej niż po upływie miesiąca i nie później niż po trzech miesiącach od jego otrzymania. Zgromadzenie Narodowe uchwala ustawę o zmianie lub uzupełnieniu konstytu- cji większością 3/4 głosów ogólnej liczby deputowanych w trzech głosowaniach przeprowadzonych w różnych dniach. Jeśli projekt uzyska mniej niż 3/4, lecz więcej niż 2/3 głosów ogólnej liczby deputowanych, wówczas jest on poddawany ponownemu rozpatrzeniu nie wcześniej niż za dwa miesiące i nie później niż w ciągu pięciu miesięcy. Przy ponownym rozpatrzeniu projekt zostaje uchwalo- ny, jeśli głosowało za nim co najmniej 2/3 ogólnej liczby deputowanych Wielkie Zgromadzenie Narodowe uchwala nową konstytucję. Prawo inicjaty- wy posiada 200 deputowanych Wielkiego Zgromadzenia Narodowego oraz pre- zydent. Projekt nowej konstytucji lub projekt zmiany obowiązującej konstytucji rozpatruje Zgromadzenie Narodowe nie wcześniej niż na dwa i nie później niż do upływu pięciu miesięcy od wniesienia. Zgromadzenie Narodowe rozstrzyga 64 liczby deputowanycn. Wielkie Zgromadzenie iNaroaowe poaeJmuJe ucnwaiy w apra- ^ie wniesionych projektów większością 2/3 głosów ogólnej liczby deputowanych ,y trzech głosowaniach przeprowadzonych w różnych dniach. ^J^ERATURA: o^garia (Konstytucja Republiki Bułgarii uchwalona 12 lipca 1991 r.), wstęp R. Chruściak, War- szawa 1993. n Górowska, Parlament Republiki Bułgarii, Warszawa 1992. J Jackowicz, Bułgaria: Od rządów komunistycznych do demokracji parlamentarnej 1988-1991, Warszawa 1992. The rebirth of democracy 12 constitutions of central and eastem Europę, Strasbourg 1995. WYBORY DO ZGROMADZENIA NARODOWEGO Partie 19902 1991 1994 2997 man- % gło- man- % gto- man- % glo- man- % gto- daty sów daty SÓUJ daty som daty SÓW Bułgarska Partia Socjalistyczna (BSP) Unia Sił Demokratycznych (SDS) 211144 52,7 36,0 106 110 33,1 34,3 125 69 43,5 24,2 58 22,0 Zjednoczone Siły Demokratyczne (ODS) Ruch Praw i Swobód (DPS) 23 5,7 15 5,4 137 19 52,2 7,6 Bułgarski Ludowy Związek Chłopski (BZNS) 16 4,0 24 7,5 18 6,5 Bułgarski Blok Biznesu (BBB) 13 4,7 12 4,9 Eurolewica 14 5,5 inne 6 1,5 Frekwencja (%) 90,3 83,8 75,2 58,6 Źródło: obliczenia własne na podstawie różnych źródeł. PARTIE POLITYCZNE: Zjednoczone Sity Demokratyczne (ODS) - utworzona w marcu 1997 r. koalicja cen- troprawicowa składająca się ze Związku Sił Demokratycznych (SDS), Partii Demokra- tycznej (DP), Bułgarskiego Ludowego Związku Chłopskiego (BZNS) i Bułgarskiej Partii Socjaldemokratycznej (BSDP). Związek Sit Demokratycznych (SDS) - utworzony w grudniu 1989 r. jako ogólno- krajowy ruch społeczny; w lutym 1997 r. przekształcił się w jednolitą partię polityczną; centrowy, o charakterze liberalnym. Partia Demokratyczna (DP) -utworzona w grudniu 1989 r.; konserwatywno-chadecka. Bułgarska Partia Socjaldemokratyczna (BSDP) - reaktywowana w listopadzie 1989 r. pod nazwą Bułgarska Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza (zjednoczona), od stycznia 1990 r. obecna nazwa, kontynuatorka partii rozwiązanej w 1948 r.; centrolewicowa. 2 Wybory do Wielkiego Zgromadzenia Narodowego. 65 Ruch Praw i Swobód (DPS) - szość turecką. ^dSol^1^" (BBB) ~ utworzony w październiku 1990 r- P--- Eurolewica- utworzona w marcu 1997 r. przez część byłych członków BSE "v x^ uu^nq; ici y mc; ^ncpuuiiiui ^imc/ utworzony w styczniu 1990 r.; reprezentuje 1111^ ^ wrześniu 1973 r. gen. A. Pinochet dokonał zamachu stanu obalając lewico- wi yząd Salvadora Allende i wprowadził autorytarny system rządów. W 1977 r. "orowadzono zakaz działalności partii politycznych. System rządów wojsko- 1 iwch został zinstytucjonalizowany w przyjętej w referendum w 1981 r. kon- 1 tvtucji (67% "za", 30% "przeciw"1). W 1987 r. zniesiono zakaz działalności l nartii politycznych (z wyjątkiem komunistycznych), a rok później Chilijczycy l odrzucili (55% "przeciw", 43% "za") kandydaturę gen. A. Pinocheta na dru- " kadencję i opowiedzieli się za wolnymi wyborami. Dokonane przez parla- ment nowelizacje konstytucji w 1989 i 1993 r. zniosły autorytarny charakter konstytucji. parlament - dwuizbowy Kongres Narodowy (Congreso Nacional), który skła- da się z Izby Deputowanych (Camara de Diputados) i Senatu (Senado). Izba De- putowanych liczy 120 deputowanych wybieranych w wyborach powszechnych na 4 lata. Deputowani wybieram są w sześćdziesięciu 2-mandatowych okręgach wyborczych według formuły zamkniętych list partyjnych. Jeżeli dana partia uzyska co najmniej 2/3 ważnych głosów w okręgu, to otrzymuje dwa mandaty, jeżeli mniej niż 2/3 to jeden mandat, a drugi mandat otrzymuje następna par- tia z największą liczbą zdobytych głosów. Senat liczy 38 senatorów wybieranych w wyborach powszechnych na 8 lat, a co 4 lata odnawiana jest 1/2 składu izby. Senatorowie wybierani są według tej samej ordynacji jak w wyborach do Izby Deputowanych. Ponadto w skład Senatu wchodzą: byli prezydenci (mandat do- żywotni), dwóch byłych sędziów Sądu Najwyższego, jeden były Kontroler Gene- ralny, po jednym byłym dowódcy każdego rodzaju wojsk (tj. lądowych, marynar- ki, sit powietrznych i karabinierów), jeden były rektor uniwersytetu państwowego i jeden były minister stanu. Oprócz byłych prezydentów, pozostali mianowani senatorowie sprawują swój mandat przez 8 lat. Udział w wyborach parlamentarnych jest obowiązkowy dla wyborców, którzy zarejestrowali się w spisach wyborczych. Prawo inicjatywy ustawodawczej posiadają: prezydent, Izba Deputowanych (10 deputowanych) i Senat (5 senatorów). Proces ustawodawczy rozpoczyna się w dowolnej izbie, z wyjątkiem ustaw finansowych i dotyczących poboru do woj- ska - te zgłaszane są do izby niższej, oraz amnestii i ułaskawienia - zgłasza- ^ch do Senatu. Do prezydenta należy wyłączna inicjatywa dotycząca ustaw 2 zakresu: podziału administracyjnego kraju, administracji finansowej i budże- towej państwa, tworzenia służb publicznych i zaciągania pożyczek. Projekt usta- ny odrzucony w izbie, która rozpatruje go jako pierwsza (tzw. izbie początkują- ce)) nie może być zgłoszony przed upływem roku od dnia odrzucenia. Prezydent 66 Współautorem rozdziału jest Piotr Mioduszewski. Udział w referendum był obowiązkowy. 67 .," -.,,. ""^.u i^ua ta przy)mie projekt w ca, luoci, więKszością 2/3 głosów obecnych członków, to projekt wraca do izby p^ czątkującej, która może go odrzucić większością 2/3 głosów obecnych członkó^ w przeciwnym wypadku projekt zostaje przyjęty. Projekt ustawy odrzucony w całości przez izbę rewizyjną zostaje rozpatrzo. ny przez komisję mieszaną, złożoną z deputowanych i senatorów. Projekt konij. sji musi zostać zaaprobowany w obu izbach większością głosów obecnych człon, ków. Jeżeli komisja nie osiągnie zgody lub izba początkująca odrzuci projekt, ^ prezydent może zwrócić się do izby początkującej, by wypowiedziała się w gło. sowaniu - czy popiera większością 2/3 głosów obecnych członków - przyjęcie projektu, który uchwaliła w I czytaniu. Jeżeli izba początkująca przyjmie pro. jekt wyżej wymienioną większością, to przechodzi on do izby, która go odrzuci- ła, tym samym uważa się go za odrzucony, jeśli izba ta opowie się za tym roz- wiązaniem większością 2/3 głosów obecnych członków. Projekt zmieniony lub uzupełniony przez izbę rewizyjną wraca do izby po. czątkującej, która przyjmuje poprawki bezwzględną większością głosów obec- nych członków. Jeżeli poprawki zostaną odrzucone, powołuje się komisję mie- szaną. Jeżeli komisja nie osiągnie porozumienia lub jedna z izb odrzuci propozycję komisji, prezydent może zwrócić się do izby początkującej, aby rozpatrzyła po- nownie projekt przyjęty w II czytaniu przez izbę rewizyjną. Jeżeli izba począt- kująca odrzuci poprawki większością 2/3 głosów obecnych członków, to projekt przechodzi do izby rewizyjnej, która przyjmuje go większością 2/3 głosów obec- nych członków. Projekt ustawy przyjęty przez obie izby zostaje przesłany prezydentowi, któ- ry w ciągu 30 dni podpisuje go lub zgłasza veto zawieszające wobec całości lub części projektu. Obie izby odrzucają veto prezydenta większością 2/3 głosów przy obecności ponad połowy ich członków. Jeżeli Kongres zamknie sesję przed upływem 30 dni, prezydent zwraca pro- jekt w ciągu 10 pierwszych dni najbliższej sesji. Projekt budżetu przedstawia prezydent. Jeżeli Kongres w ciągu 60 dni nie roz- patrzy budżetu, to obowiązuje on w brzmieniu przedstawionym przez prezydenta. Parlament nie może zostać rozwiązany przed upływem kadencji. Izba Deputowanych posiada wyłączne uprawnienia w sferze kontroli działa- nia rządu; dla wykonywania tego uprawnienia izba może przyjmować uchwały, które przekazuje prezydentowi. Rząd ma obowiązek udzielić odpowiedzi w cią- gu 30 dni, ale uchwały nie skutkują odpowiedzialnością polityczną rządu. Senat posiada wyłączne uprawnienia w sferze: rozstrzygania sporów kompe- tencyjnych między władzami politycznymi lub administracyjnymi i wyższymi try- bunałami sprawiedliwości, wydawania zgody na akty urzędowe prezydenta w wypadkach przewidzianych w konstytucji oraz zatwierdzania orzeczeń Try- bunału Konstytucyjnego dotyczących stwierdzenia przezeń zaistnienia próby lub działań prezydenta lub prezydenta-elekta, mających na celu wystąpienie prze-M ciw porządkowi konstytucyjnemu państwa. - 68 cania traktatów międzynarodowych przedłożonych przez prezydenta przed i ratyfikacją. Kongres zbiera się na jednej sesji zwyczajnej w roku, a na nadzwyczajny - zwoływanych przez prezydenta oraz przewodniczącego Senatu na wniosek wi^ szóści członków każdej z izb. Mandatu parlamentarnego nie można łączyć m.in. z funkcją ministra stan gubernatora, członka rad regionalnych i samorządów, sędziego. Deputowana może zostać osoba, która posiada co najmniej średnie lub równorzędne v, kształcenie. Prezydent i administracja rządowa - prezydent wybierany w wyborach { wszechnych na 6 lat, bez prawa reelekcji. Wybór następuje bezwzględną wie szością ważnie oddanych głosów; jeżeli żaden z kandydatów nie uzyska wyrr ganej większości odbywa się II tura. W II turze biorą udział dwaj kandyd; z największą liczbą głosów z I tury, a wybór następuje tą samą większością. Prezydent jest głową państwa, jego kompetencje obejmują także utrzymał porządku publicznego wewnątrz państwa i bezpieczeństwa zewnętrznego. Pi zydent mianuje i odwołuje według własnego uznania ministrów stanu, pods kretarzy, intendentów i gubernatorów. Ministrowie stanu są bezpośrednimi wspi pracownikami prezydenta w rządzie i administracji państwa oraz są przed ni odpowiedzialni. Prezydent ratyfikuje i podpisuje traktaty międzynarodowe; w v< padku wojny wykonuje najwyższe zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi, wyzr cza i usuwa Naczelne Dowództwo Wojsk Lądowych, Floty i Sit Powietrzny oraz Dyrektora Generalnego Karabinierów. Mianuje sędziów wyższych trybur łów sprawiedliwości; mianuje i usuwa wybranych urzędników publicznych c powiedzialnych bezpośrednio przed nim. Prezydent może zwrócić się do Kongresu o upoważnienie do wydawania ( kretów z mocą ustawy na okres do roku i w materiach należących do dzied ny ustaw. Upoważnienie nie obejmuje materii ustawowej dotyczącej praw ol watelskich, praw politycznych, wyborów oraz materii wchodzących w skł gwarancji konstytucyjnych. Upoważnienie nie może zawierać uprawnień dół czących organizacji, statusu i uprawnień funkcjonariuszy władzy sądownicz Kongresu Narodowego, Trybunału Konstytucyjnego i Kontrolera Generalne^ Ustawa upoważniająca określa materię, zakres i ograniczenia delegacji. Konta ler Generalny bada dekrety i odrzuca je, jeżeli przekraczają lub naruszają udz lone upoważnienie. Prezydent i ministrowie stanu ponoszą odpowiedzialność konstytucyjną. Oski żenię wnosi nie mniej niż 10 i nie więcej niż 20 deputowanych. Deputowe wnoszą oskarżenie wobec: l) prezydenta za działania jego administracji, ktć poważnie naraziły honor lub bezpieczeństwo Narodu, bądź otwarcie narusza konstytucję lub ustawy; 2) ministrów stanu za: poważne narażenie honoru lub b( pieczeństwa Narodu i za naruszenie konstytucji i ustaw oraz za przestępstw zdrady, wymuszenia (łapówki), zagarnięcia majątku publicznego i przekupstv 69 , . - o-""""" '-'go.me) liczby se- ..""^ ^.cĄyuenra l bezwzględną większością głosów ogólnej liczby se-j natorów wobec ministrów stanu. Przez stwierdzenie winy oskarżony zostaje | pozbawiony urzędu i nie może wykonywać żadnej funkcji publicznej przez okres | 5 lat. - W przypadku wakatu na stanowisku prezydenta, zastępuje go z tytułem wi- ; ceprezydenta minister tytularny (z urzędu: minister spraw wewnętrznych). Je- | żeli wakat nastąpi w czasie, gdy do najbliższych wyborów parlamentarnych zo- | stało mniej niż 2 lata, to prezydenta wybiera Kongres (kadencja tak wybranego prezydenta trwa do najbliższych wyborów parlamentarnych). Natomiast gdy najbliższe wybory parlamentarne odbędą się za więcej niż 2 lata, to prezydent , wybierany jest w wyborach powszechnych. Tak wybrany prezydent sprawuje swój , urząd do drugich wyborów parlamentarnych, które odbędą się podczas jego urzędowania i będą przeprowadzone łącznie z wyborami prezydenckimi. Kontroler Generalny - powoływany przez prezydenta w porozumieniu z Se- | natem; sprawuje urząd do ukończenia 75 roku życia. Kontroler zajmuje się kon- trolą legalności aktów prawnych wydawanych przez administrację; kontroluje dochody i wydatki funduszy rządowych oraz władz lokalnych. Trybunał Konstytucyjny - składa się z 7 sędziów powoływanych na 8 lat, bez prawa reelekcji; 3 sędziów powołuje Sąd Najwyższy, 2 Rada Bezpieczeństwa Na- rodowego, l prezydent i l Senat. Trybunał sprawuje kontrolę zgodności z kon- stytucją ustaw, poprawek konstytucyjnych, traktatów międzynarodowych, de- kretów z mocą ustawy, dekretów prezydenta uznanych przez Kontrolera Generalnego za niekonstytucyjne. Trybunał orzeka także o niekonstytucyjności organizacji, ruchów lub partii politycznych. Rada Bezpieczeństwa Narodowego - składa się z prezydenta, przewodni- czących Senatu i Sądu Najwyższego, Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych, Dy- rektora Generalnego Karabinierów i Kontrolera Generalnego. W skład Rady wchodzą także, bez prawa głosu, ministrowie: spraw wewnętrznych, spraw za- granicznych, gospodarki i finansów. Rada sprawuje kontrolę nad realizacją po- lityki bezpieczeństwa narodowego, wyraża opinię co do postępowania instytucji przeciwko podstawom bezpieczeństwa państwa. Zmiana Konstytucji: projekt zmiany mogą przedłożyć: prezydent, Izba Depu- towanych (co najmniej 10 deputowanych) i Senat (co najmniej 5 senatorów). Przyjęcie projektu zmiany następuje większością 3/5 głosów obecnych deputo- wanych i senatorów (przy quorum 1/2 ogółu członków). Jeżeli prezydent odrzuci w całości projekt zmiany przedłożony przez Kongres, a ten będzie żądał przyjęcia projektu w całości większością 3/4 głosów obecnych członków, to prezydent musi promulgować projekt, chyba że rozpisze referen- 70 zatwierdza je większością bezwzględną głosów obecnych członków obu izb i prz< syła je prezydentowi w celu promulgacji. Jeżeli obie izby nie zatwierdzą wszys kich lub części uwag prezydenta, zmiana konstytucji nie będzie dotyczyła art; kułów co do których istnieje niezgodność, chyba że obie izby poprą przyjęt przez siebie projekt większością 2/3 głosów obecnych członków. W tym przypac ku, ta część projektu zmiany której przyjęcia żąda Kongres zostanie przesłań prezydentowi w celu promulgacji, chyba że prezydent rozpisze referendum. Nowelizacja rozdziału I - "Podstawy Państwowości", III - "Prawa i obowiązł konstytucyjne", VII - "Trybunał Konstytucyjny", X - "Siły Zbrojne i Bezpieczei stwo Publiczne", XI - "Rada Bezpieczeństwa Narodowego", XIV - "Zmiana Koi stytucji", następuje większością 2/3 głosów obecnych deputowanych i senatorów LITERATURA: Constitucion Politica de la Republica de Ciule, Santiago de Chile 1994. WYBORY DO KONGRESU NARODOWEGO Izba Deputowanych Partie 1989 1993 1997 mandaty % glosom mandaty % glosom mandaty % glosc Partia Chrześcijańsko-Demokratyczna (PDC) Odnowa Narodowa (RN) 38 29 25,9 18,2 37 31 27,1 16,3 39 23 23,0 16,S Niezależna Unia Demokratyczna (UDI) 11 9,8 18 12,1 17 14,4 Partia na Rzecz Demokracji (PPD) 16 11,4 15 11,8 16 12,€ Socjalistyczna Partia Chile (PSCh) 15 12,0 11 11,1 Partia Radykalno-Socjaldemokratyczna (PRSD) 5 3,9 2 3,0 4 3,1 inne 3 5,0 1 1,5 2 5,^ niezależni 17 15,1 1 4,1 8 1,2 Źródło: Chronicie of Parliamentary Elections, Geneva, różne roczniki. Podział mandatów w Senacie po wyborach częściowych (dotyczy senatorów wybieranych w wyborach powszechnych) Partie 1989 1993mandaty 1997 Partia Chrześcijańsko-Demokratyczna (PDC) Odnowa Narodowa (RN) Niezależna Unia Demokratyczna (UDI) Partia na Rzecz Demokracji (PPD) Socjalistyczna Partia Chile (PSCh) Partia Radykalno-Socjaldemokratyczna (PRSD) inne niezależni 13 5 2 42 12 13 11 3 2 5 1 1 2 14 7 5 2 41 5 Źródło: Chronicie of Parliamentary Elections, Geneva, różne roczniki. 71 " - .- _^, - utworzona w lipcu 1957 r.; centrowa. Niezależna Unia Demokratyczna (UDI) - utworzona w 1980 r.; prawicowa. Odnowa Narodowa (RN) - utworzona w 1987 r.; prawicowa, pro - pinochetowska. Socjalistyczna Partia Chile (PSCh) - utworzona w 1933 r.; centrolewicowa. Partia na rzecz Demokracji (PPD) - utworzona w grudniu 1987 r.; centrolewicowa. Radykalna Partia Socjaldemokratyczna (PRSD) - utworzona w 1863 r. jako Par- tia Radykalna, obecna nazwa od 1994 r.; o charakterze socjalistycznym. Partia Sojuszu Centrowego (PAC) - utworzona w 1991 r.; umiarkowanie konserwa- tywna. Komunistyczna Partia Chile (PCCh) - utworzona na początku lat 20. XX wieku ja- ko Socjalistyczna Partia Robotnicza, rozwiązana w 1973 r., zarejestrowana ponownie w 1991 r.; centrolewicowa. 72 ^11V1. TTł*V|U 17 lutego 1990 r. parlament chorwacki przyjął zmiany do konstytucji z 1974 r. (wolne wybory i pluralizm polityczny) oraz uchwalił większościową ordynację wyborczą. Wybory przeprowadzone w kwietniu i maju 1990 r. przyniosły zdecy- dowane zwycięstwo Chorwackiej Wspólnocie Demokratycznej - HDZ (ok. 40% głosów). Parlament uchwalił nową konstytucję 22'grudnia 1990 r. nie deklaru- jąc jednocześnie zerwania wszelkich więzów z Belgradem. W referendum z 15 maja 1991 r. większość Chorwatów (83% "za", przy 93% frekwencji) wypowie- działa się za suwerennością Chorwacji. 25 czerwca 1991 r. parlament chorwac- ki przyjął "Deklarację o Ogłoszeniu Suwerenności i Niepodległości Republiki Chorwackiej". Wybuch działań wojennych i pośrednictwo Wspólnot Europej- skich doprowadziły do kolejnej decyzji parlamentu z 8 czerwca 1991 r., który proklamował niepodległość Chorwacji i zerwanie wszelkich więzów z federacją jugosłowiańską. Parlament - dwuizbowe Chorwackie Zgromadzenie Państwowe (Hrvatski Drźa- vni Sabor) składające się z Izby Przedstawicielskiej (Zastupnicki Dom) i Izby Żupami (Żupanijski Dom). Izba Przedstawicielska liczy według konstytucji nie mniej niż 100 i nie więcej niż 160 deputowanych; obecnie 127, z których 80 wy- bieranych jest proporcjonalnie z krajowych list partyjnych z progiem 5% głosów w skali kraju dla jednej partii i 11% dla koalicji, 28 w systemie większościowym (okręgi jednomandatowe, wybór zwykłą większością), 12 - wybieranych przez chorwacką emigrację oraz 7 - reprezentujących mniejszości narodowe. Izba Zu- panii liczy 63 deputowanych, obywatele każdej żupanii (odpowiednik wojewódz- twa) wybierają po 3 deputowanych według systemu proporcjonalnego (d'Hondt), w podziale mandatów uczestniczą partie, które uzyskały ponad 5% głosów w skali kraju. W skład izby wyższej wchodzą także byli prezydenci (dożywot- nio), ponadto urzędujący prezydent może powołać do 5 osób szczególnie zasłu- żonych dla Republiki, co jest niewątpliwie nawiązaniem do modelu włoskiego. Kadencja obu izb wynosi 4 lata. Prawo inicjatywy ustawodawczej posiadają: deputowani i komisje Izby Przed- stawicielskiej, Izba Żupanii i rząd. Po uchwaleniu projektu ustawy przez Izbę Przedstawicielską, Izba Żupanii może w ciągu 15 dni od daty jego uchwalenia przez Izbę Przedstawicielską, zwrócić projekt wraz z uzasadnieniem do ponow- nego rozpatrzenia przez izbę niższą. W takim przypadku Izba Przedstawiciel- ska uchwala ponownie projekt ustawy bezwzględną większością głosów wszyst- kich deputowanych, chyba że chodzi o ustawę, która musi być uchwalona większością 2/3 głosów wszystkich deputowanych (np. ustawy regulujące prawa narodowe). Ustawę ogłasza prezydent w ciągu 8 dni od uchwalenia przez izbę niższą (nie posiada prawa veta zawieszającego). Ustawy konkretyzujące konsty- tucyjnie zagwarantowane wolności i prawa człowieka, system wyborczy, struk- turę, zakres i tryb działania organów państwowych oraz system administracji 73 -,., v-, D.IAJJ. o pi z.e.Ka- ^-^^.J^w.uu.umty Kompetencje normowane w konstytucji, Sa- bor potwierdza większością 2/3 głosów ogólnej liczby deputowanych. Izba Żupami proponuje przeprowadzenie referendum, a Izba Przedstawiciel. ska może zarządzić referendum w sprawie projektu ustawy. W referendum roz- strzygnięcie wiążące zapada większością głosów przy udziale ponad połowy oby- wateli uprawnionych do głosowania. Na wniosek rządu i po konsultacji z przewodniczącym Izby Przedstawiciel- skiej, prezydent za kontrasygnatą premiera, może rozwiązać Izbę Przedstawi- cielską, jeśli ta uchwali votum nieufności rządowi albo nie uchwali budżetu pań- stwa w ciągu miesiąca od dnia przedłożenia budżetu w Izbie. Nie można ponownie rozwiązać Izby Przedstawicielskiej przed upływem roku od poprzedniego roz- wiązania. Izba Przedstawicielska lub Izba Zupanii może się rozwiązać uchwałą przyjętą większością głosów wszystkich deputowanych. Izba Przedstawicielska powołuje na 8 lat Obrońcę Praw Narodu (ombudsma- na), który chroni prawa i wolności obywatelskie w postępowaniu przed organa- mi administracji oraz organami sprawującymi władzę publiczną. Sabor obraduje na dwóch sesjach zwyczajnych w roku, a na nadzwyczajnych - zwoływanych na wniosek prezydenta, rządu lub większości deputowanych da- nej izby. Prezydent - wybierany w wyborach powszechnych na 5 lat, z prawem jednej reelekcji. Prezydent wybierany jest w I turze większością bezwzględną; w wy- padku jej nieuzyskania po 14 dniach w II turze, wybór następuje zwykłą więk- szością spośród dwóch kandydatów z największą liczbą głosów z I tury. Prezydent jest głową państwa, reprezentuje Republikę w stosunkach wewnętrz- nych i zewnętrznych, troszczy się o przestrzeganie konstytucji, zapewnia trwa- nie i jedność Republiki i prawidłowe funkcjonowanie władz państwowych. Pre- zydent zarządza wybory do obu izb. Może na wniosek rządu i za kontrasygnatą premiera zarządzić referendum w sprawie projektu zmiany konstytucji lub w innej sprawie, którą uważa za istotną dla niepodległości, jedności oraz bytu Republiki. Jest naczelnym dowódcą sił zbrojnych, powołuje członków i przewod- niczy Narodowej Radzie Obrony. Prezydent wydaje dekrety z mocą ustawy i za- rządza środki nadzwyczajne w przypadku stanu wojny lub bezpośredniego za- grożenia niepodległości i integralności Republiki. Prezydent przedkłada dekrety do zatwierdzenia izbie niższej, gdy tylko ta zbierze się na posiedzeniu. Prezydent może zwołać posiedzenie rządu, któremu przewodniczy. Prezydent ponosi odpowiedzialność konstytucyjną za naruszenie konstytucji. Postępowanie, które ma na celu pociągnięcie do odpowiedzialności wszczyna Izba Przedstawicielska uchwałą podjętą większością 2/3 głosów wszystkich de- putowanych, a o odpowiedzialności orzeka Trybunał Konstytucyjny. W przypad- ku wakatu na stanowisku prezydenta jego obowiązki przejmuje przewodniczą- cy Saboru (którym jest z urzędu przewodniczący izby niższej). 74 15 dnia od daty mianowania przez prezydenta przedstawia skład rządu Izbie Przedstawicielskiej i stawia wniosek o votum zaufania przyjmowany bezwzględ- ną większością głosów wszystkich deputowanych. Ministrów powołuje prezy- dent na wniosek premiera. Według artykułu 111 Konstytucji rząd ponosi odpo- wiedzialność wobec prezydenta oraz wobec izby niższej. 1/10 deputowanych Izby Przedstawicielskiej może postawić wniosek o głoso- wanie nad votum zaufania wobec premiera, rządu lub członka rządu. Głosowa- nia nad votum zaufania może także zażądać premier. Wniosek głosowany jest no 3 dniach od zgłoszenia, a przyjmowany bezwzględną większością głosów wszyst- kich deputowanych Izby Przedstawicielskiej. Jeżeli Izba Przedstawicielska od- rzuci wniosek o votum nieufności1, następny można zgłosić po upływie 3 mie- sięcy. W wypadku przyjęcia votum nieufności wobec premiera lub całego rządu premier składa dymisję na ręce prezydenta. Izba Przedstawicielska może na okres jednego roku upoważnić rząd do regu- lowania w drodze rozporządzeń poszczególnych spraw należących do zakresu działania Izby, z wyjątkiem spraw dotyczących określenia konstytucyjnie zagwa- rantowanych praw i wolności człowieka, systemu wyborczego i struktury, zakre- su i trybu działania organów państwowych i samorządowych. Trybunał Konstytucyjny - składa się z 11 sędziów wybieranych przez Izbę Przedstawicielską na wniosek Izby Zupanii na 8-letnią kadencję. Trybunał orze- ka o zgodności: l) ustaw z konstytucją; 2) innych przepisów z konstytucją i ustawami. Orzeka w sporach kompetencyjnych między organami władzy usta- wodawczej, wykonawczej i sądowniczej, sprawuje nadzór nad zgodnością z kon- stytucją programów i działalności partii politycznych oraz może zgodnie z kon- stytucją zakazać ich działalności. Sprawuje nadzór nad zgodnością z konstytucją i ustawami wyborów oraz krajowych referendów, orzeka w sporach wyborczych, które nie należą do właściwości sądów zwykłych. Chroni konstytucyjne prawa i wolności człowieka i obywatela. Zmiana Konstytucji - z inicjatywą zmiany konstytucji może wystąpić 1/5 de- putowanych Izby Przedstawicielskiej, prezydent lub rząd. Izba Przedstawiciel- ska po uprzednim zasięgnięciu opinii Izby Zupanii podejmuje decyzję o podjęciu prac nad zmianą bezwzględną większością głosów wszystkich deputowanych. Pro- jekt zmiany konstytucji Izba Przedstawicielska przyjmuje większością bezwzględ- ną głosów wszystkich deputowanych, natomiast zmiany dokonuje Izba Przed- stawicielska większością 2/3 głosów wszystkich deputowanych po uprzednim 1 Artykuł 113 konstytucji dotyczący odpowiedzialności politycznej rządu jest wyjątkowo niespój- ny. Według informacji posiadanych przez autorów niniejszego opracowania należy interpreto- wać go następująco: jeżeli wniosek składa premier to należy rozumieć, że jest to wniosek o udzie- lenie votum zaufania (potwierdzenie zaufania parlamentu), a jeżeli wniosek składają deputowani opozycji, to należy rozumieć przez to, że jest to wniosek o votum nieufności. 75 i,^* -.^^" - ^^.J.^i^oJ.gmiLĄ piciiucia muzę zarządzie referendum w sprawie pro-| jektu zmiany konstytucji. W referendum rozstrzygnięcie zapada większością głosów przy udziale ponad połowy uprawnionych do głosowania. LITERATURA: Konstytucja Chorwacji, wstęp A. i L. Garliccy, Warszawa 1996. Verfassungs und Verwaltungsrecht der Staaten Osteuropas, Berlin 1996. WYBORY DO IZBY PRZEDSTAWICIELSKIEJ Partie 1992 1995 ^ mandaty % glosom mandaty % etosów Chorwacka Wspólnota Demokratyczna (HDZ) Chorwacka Partia Socjal-Liberalna (HSLS) Socjaldemokratyczna Partia Chorwacji (SDP) Chorwacka Partia Prawa (HSP) 85 14 7 5 44,0 17,7 5,7K f\ 74 12 10 45,2 11,5 8,9 ^ n Chorwacka Partia Chłopska (HSS) b,u 44 4 u,U Chorwacka Partia Ludowa (HNS) 7 t,tC Q 10 Chorwacka Unia Chrześcijańsko-Demokratyczna 0,0 1fi 9 (HKDU) i0,6 Zgromadzenie Demokratyczne Istrii (IDS) Chorwacka Partia Sławonii i Barami (SBHS) 7 3,32 1 4 Chorwaccy Niezależni Demokraci (HND) 1 Serbska Partia Ludowa (SNS) 1 31 ,1 Akcja Socjaldemokratów Chorwacji (ASH) 1 niezależni 5 Frekwencja (%) 75,6 68 ,7 Źródło: Statisticke informacije, Zagreb 1997. WYBORY DO IZBY ŻUPANU Partie 1993 2997 mandaty % gtosów mandaty % glosom Chorwacka Wspólnota Demokratyczna (HDZ) Chorwacka Partia Socjał - Liberalna (HSLS) Chorwacka Partia Chłopska (HSS) 37 16 -5 45,4 27,9U c 41 6Q 42,7 23,0 Socjaldemokratyczna Partia Chorwacji (SDP) Chorwacka Partia Prawa (HSP) l ,6 2,8 y4 9 16,0 Zgromadzenie Demokratyczne Istrii (IDS) Serbska Niezależna Partia Demokratyczna (SDSS) Chorwacka Partia Ludowa (HNS) 3 l 4,4 1,0 Li 2 1 2,5 Frekwencja (%) 64,3 71 ,3 Chorwacka Wspólnota Demokratyczna (HDZ) - utworzona w sierpniu 1989 r. przez Franjo Tudmana; o orientacji chrześcijańsko-demokratycznej i liberalnej, w kwestiach etnicznych - nacjonalistyczna. Chorwacka Partia Socjal-Liberalna (HSLS) - utworzona w maju 1989 r. jako Chorwacki Związek Socjaldemokratyczny; centrowa, o charakterze liberalnym. Socjaldemokratyczna Partia Chorwacji (SDP) - do marca 1990 r. jako Związek Komunistów Chorwacji, następnie do 1991 r. Socjaldemokratyczna Partia Chorwacji - partia Przemian Demokratycznych; umiarkowanie centrolewicowa. Chorwacka Partia Prawa (HSP) - utworzona w 1861 r., reaktywowana w 1990 r.; stawia sobie za cel utworzenie państwa chorwackiego w granicach etnicznych; prawico- wa, radykalnie nacjonalistyczna. Chorwacka Partia Chłopska (HSS) - utworzona w 1904 r., reaktywowana w 1989 r.; socjal-liberalna, pacyfistyczna. Chorwacka Partia Ludowa (HNS) - utworzona w październiku 1990 r. Chorwacka Unia Chrześcijańsko-Demokratyczna (HKDU) - utworzona w grud- niu 1992 r.; program polityczny opiera na wartościach chrześcijańskich. Zgromadzenie Demokratyczne Istrii (IDS) - reprezentuje mniejszości zamieszku- jące półwysep, głównie Włochów. Chorwaccy Niezależni Demokraci (HND) - utworzona w kwietniu 1994 r. przez dysydentów z liberalnego skrzydła HDZ. Akcja Socjaldemokratów Chorwacji (ASH) - utworzona w czerwcu 1994 r. w wy- niku połączenia małych partii lewicowych. Akcja Dalmacka (DA) - utworzona w grudniu 1990 r., partia regionalna działając w Dalmacji. Serbska Partia Ludowa (SNS) - utworzona w styczniu 1991 r.; reprezentuje mniej szoso serbską. 2 W koaligi z Akgą Dalmacka i Sojuszem Demokratycznym Rijeki. 76 77 n Aksamitna rewolucja, która rozpoczęła się 17 listopada 1989 r. zapoczątkowała szybkie zmiany polityczne i przebudowę systemu prawnego. 9 stycznia 1991 ro- ku została uchwalona w postaci ustawy konstytucyjnej Karta Podstawowych Praw i Wolności, która stanowi dziś część porządku konstytucyjnego Republiki Czeskiej. Na tle rozbieżności, co do przyszłości federacji czecho-słowackiej, osta- teczną decyzję podjęło Zgromadzenie Federalne w dniu 25 listopada 1992 roku uchwalając ustawę konstytucyjną "O Zaniku Federacji". Jeszcze w czasie trwa- nia federacji, 16 grudnia 1992 została uchwalona przez Czeską Radę Narodową konstytucja Republiki Czeskiej, która weszła w życie l stycznia 1993 roku, oraz przyjęta do porządku konstytucyjnego Karta Podstawowych Praw i Wolności przez uchwałę Prezydium Czeskiej Rady Narodowej z 16 grudnia 1992 roku. Czeska Rada Narodowa, której kadencję utrzymano do 6 czerwca 1996 roku wykonywała także funkcje tymczasowego Senatu.1 | Parlament - dwuizbowy, składa się z Izby Poselskiej (Poslanecka Snemowna) i Senatu (Senat). Izba Poselska liczy 200 deputowanych wybieranych w wyborach powszechnych na 4 lata według systemu proporcjonalnego (Hagenbach-Bischoff) z progiem 5% dla jednej partii, 7% - koalicji dwóch partii, 9% - trzech i 10% dla ko- alicji czterech i więcej partii. Senat liczy 81 senatorów wybieranych w wyborach powszechnych na 6 lat; co 2 lata odnawiany jest w 1/3 składu (tj. 27 senatorów). Senatorowie wybierani są według systemu większościowego: okręgi jednomanda- towe, wybór w I turze - bezwzględną większością, w II - tą samą większością. Prawo inicjatywy ustawodawczej posiadają: Izba Poselska (deputowany lub grupa parlamentarna), Senat, rząd oraz organ przedstawicielski jednostki samo- rządu terytorialnego wyższego szczebla. Po przyjęciu przez Izbę Poselską pro- jekt kierowany jest do Senatu, który rozpatruje go w ciągu 30 dni. Senat przyj- muje lub odrzuca projekt, albo wnosi doń poprawki. Jeśli Senat odrzuci projekt, Izba Poselska może przyjąć go ponownie bezwzględną większością głosów ogól- nej liczby deputowanych. Jeśli Izba Poselska nie uchwali projektu w brzmieniu uchwalonym przez Senat, to głosuje ponownie nad tekstem pierwotnym, który przyjmuje bezwzględną większością głosów ogólnej liczby deputowanych. Uchwa- lony ponownie projekt ustawy jest przesyłany prezydentowi, który w ciągu 15 dni od otrzymania może zgłosić veto zawieszające. Veto prezydenta jest oddala- ne bezwzględną większością głosów ogólnej liczby deputowanych. Kontynuację prac ustawodawczych w przypadku rozwiązania Izby Poselskiej zapewnia Senat, który posiada prawo uchwalania dekretów z mocą ustawy w spra- wach, które nie mogą być odłożone, a wymagają unormowania w formie usta- wy. Prawo wnoszenia projektu dekretu przysługuje wyłącznie rządowi. Dekrety te, na najbliższym posiedzeniu Izby Poselskiej muszą być przez nią zatwierdzo- Kónstytuqa Republiki Czeskiej, wstęp M. Kruk, Warszawa 1994, s. 18 i następne. 78 dynauji wyuuL^cj i uinuw iiii^u^Jnw.uu-JiiJ^i. Izba Poselska może być rozwiązana przez prezydenta, jeśli: l) czas zawiesze- nia jej sesji przekracza konstytucyjne granice; 2) nie wyrazi zaufania nowo po- wołanemu rządowi, którego przewodniczący został mianowany przez prezyden- ta na wniosek przewodniczącego Izby Poselskiej; 3) w okresie dłuższym niż 3 miesiące będzie niezdolna do podejmowania uchwał, chociaż jej sesja nie zosta- ła przerwana; 4) nie zajmie w ciągu 3 miesięcy stanowiska wobec rządowego projektu ustawy, z którego rozpatrzeniem rząd związał kwestię zaufania. Izba poselska nie może być rozwiązana w ciągu ostatnich 3 miesięcy jej kadencji. Parlament obraduje na stałych sesjach. Okres przerwy w sesji nie może prze- kraczać 120 dni w roku. W czasie przerwy w sesji przewodniczący Izby Posel- skiej lub Senatu może zwołać posiedzenie izby. przed przewidzianym terminem, a jest do tego zobligowany na żądanie prezydenta, rządu lub 1/5 ogółu człon- ków jednej z izb. Deputowany może łączyć swój mandat z członkostwem w rządzie. Prezydent - wybierany na wspólnym posiedzeniu obu izb, głosujących jednak oddzielnie. Prawo zgłaszania kandydatów przysługuje grupie 10 deputowanych lub senatorów. Na prezydenta zostaje wybrany kandydat, który uzyskał więk- szość bezwzględną ogólnej liczby członków zarówno w Izbie Poselskiej, jak i w Senacie. W przypadku braku wymaganej większości po 14 dniach odbywa się II tura, w której bierze udział kandydat, który uzyskał największą liczbę gło- sów w Izbie Poselskiej i kandydat, który uzyskał największą liczbę głosów w Se- nacie. Jeśli jest więcej kandydatów, którzy uzyskali taką samą największą licz- bę głosów w Izbie Poselskiej lub w Senacie, dodaje się głosy uzyskane przez nich w obu izbach - przechodzi kandydat z największą sumaryczną liczbą gło- sów. W II turze, z dwóch kandydatów wybrany zostaje ten, który uzyskał bez- względną większość głosów obecnych deputowanych i senatorów. Jeśli i w II tu- rze prezydent nie zostanie wybrany, w ciągu 14 dni odbywa się III tura, w której wybrany zostaje ten z kandydatów z II tury, który łącznie uzyskał bezwzględ- ną większość głosów obecnych członków obu izb. Kadencja prezydenta wynosi 5 lat, z prawem jednej reelekcji. Prezydent jest głową państwa, naczelnym dowódcą sił zbrojnych, zawiera i ratyfikuje umowy międzynarodowe (zawieranie umów może przekazać rządo- wi). Akty prawne prezydenta wymagają kontrasygnaty premiera lub odpowied- niego ministra. Prezydent ma prawo uczestniczyć w posiedzeniach rządu, żądać od niego lub jego członków zdania sprawy, oraz rozpatrywać z rządem lub jego członkami problemy, które należą do ich kompetencji. Prezydent ponosi odpowiedzialność konstytucyjną za zdradę stanu. Orzeka w tej sprawie Sąd Konstytucyjny na podstawie oskarżenia Senatu. W przypad- kach określonych konstytucją prezydenta zastępuje premier. 79 . "",^,^v-.,. ^ ^"""^t^™.^^,^ xŁ,c^^^ ^iic-iAi^Jo p^c^JulcuŁ, a na wnioseK pr^e-i^B wodniczącego mianuje także pozostałych członków rządu. W ciągu 30 dni od ^fl mianowania rząd występuje z wnioskiem do Izby Poselskiej o wyrażenie votum | zaufania. Jeśli mianowany przez prezydenta rząd nie uzyska votum zaufania w Izbie Poselskiej, prezydent mianuje następny rząd. Drugie odrzucenie propo- zycji prezydenta zmusza parlament do inicjatywy w zakresie zgłoszenia prezy- dentowi - w formie wniosku przewodniczącego Izby Poselskiej - nazwiska pre- miera. Izba Poselska może - na wniosek 50 deputowanych - wyrazić rządowi votum nieufności przyjmowane bezwzględną większością głosów ogólnej liczby deputowanych. Rząd może zwrócić się do Izby Poselskiej o wyrażenie mu vo- tum zaufania. Rząd składa dymisję, jeśli Izba Poselska odrzuciła jego prośbę o wyrażenie zaufania albo udzieliła mu votum nieufności. Prezydent odwołuje członka rzą- du, jeśli zwróci się o to przewodniczący rządu. Rząd ma prawo żądać, aby Izba Poselska zakończyła rozpatrywanie rządowego projektu ustawy w ciągu 3 mie- sięcy od jego wniesienia, jeżeli zwiąże z tym wniosek o wyrażenie mu votum za- ufania. Rząd jest naczelny organem władzy wykonawczej, a premier organizuje prace rządu, kieruje jego posiedzeniami i występuje w jego imieniu. Sąd Konstytucyjny - składa się z 15 sędziów mianowanych przez prezyden- ta za zgodą Senatu na 10-cio letnią kadencję. Sąd orzeka m.in. o: l) uchyleniu ustaw lub ich postanowień, jeśli są niezgodne z ustawą konstytucyjną lub umo- wami międzynarodowymi dotyczącymi praw i wolności człowieka; 2) skargach konstytucyjnych na prawomocne rozstrzygnięcia lub naruszenia przez organy władzy publicznej konstytucyjnie zagwarantowanych praw i wolności; 3) spo- rach kompetencyjnych między organami państwa i samorządu terytorialnego; 4) skargach konstytucyjnych organów samorządu terytorialnego na niezgodną z ustawą ingerencję państwa; 5) zgodności z ustawami konstytucyjnymi lub ustawami decyzji o rozwiązaniu partii politycznych. Najwyższy Urząd Kontroli - sprawuje kontrolę nad gospodarowaniem ma- jątkiem państwowym oraz wykonaniem budżetu państwa; przewodniczącego i wi- ceprzewodniczącego NUK mianuje prezydent na wniosek Izby Poselskiej. Zmiana Konstytucji: dla uchwalenia ustawy konstytucyjnej wymagana jest zgoda większości 3/5 ogólnej liczby deputowanych Izby Poselskiej i tej samej więk- szości w Senacie. LITERATURA: Konstytucja Republiki Czeskiej, wstęp M. Kruk, Warszawa 1994. Verfassungs und Verwaltungsrecht der Staaten Osteuropas, Berlin 1996. Wybory i narodziny demokracji w krajach Europy Środkowej i Wschodniej, red. J. Raciborski, 19922 1996 1998 Partie mandaty % giosów mandaty % głosów mandaty % głosów Obywatelska Partia Demokratyczna (ODS) Unia Chrześcijańsko-Demokratyczna / Czechosłowacka Partia Ludowa (KDU-CSL) Obywatelski Sojusz Demokratyczny (ODA) Czeska Partia Socjaldemokratyczna (CSSD) Komunistyczna Partia Czech i Moraw 76316 14 1635^ 29,76,2 5,9 6,514,0 6818 13 6122 29,68,0 6,3 26,410,3 63 20 74 24 27,7 9,2 32,3 11,1 (KSCM) Stowarzyszenie na Rzecz Republiki / Republikańska Partia Czech (SPR-RSC) Unia Socjalno-Liberalna (LSU) Ruch na Rzecz Demokracji Samorządnej -Towarzystwo Moraw i Śląska (HSD-SMS) 1416514 5,9 6,25,8 18 8,0 10 3,9 8,6 Unia Wolności (US) -L? niezależni inni Frekwencja (%) 85,0 76,4 74,3 1996 2998 mandaty mandaty Obywatelska Partia Demokratyczna (ODS) Unia Chrześcijańsko-Demokratyczna / Czechosłowacka Partia Ludowa (KDU-CSL) 32 13 2617 11 Obywatelski Sojusz Demokratyczny (ODA) Czeska Partia Socjaldemokratyczna (CSSD) Komunistyczna Partia Czech i Moraw (KSCM) 7 25 2 1 234 inne 1 niezależni Frekwencja (%) I tura 35,0 42,3 II tura 30,6 20,3 | II tura Źródło: obliczenia własne na podstawie różnych źródeł. PARTIE POLITYCZNE: Obywatelska Partia Demokratyczna (ODS) -utworzona w lutym 1991 r. po ostatecz- nym rozłamie w Forum Obywatelskim, w marcu 1996 r. połączyła się z Partią Chrześci- jańsko-Demokratyczna (KDS); o charakterze liberalnym, opowiada się za szybkim przej- ściem do gospodarki rynkowej i prywatyzacją większości przedsiębiorstw państwowych Warszawa 1991. 80 2 Wybory w ramach Czecho-Słowacji. 3 W koalicji z Partią Chrześcijańsko-Demokratyczna (KDS). 4 Koalicja wyborcza Blok Lewicy: Komunistycznej Partii Czech i Moraw oraz Demokratyczne Partii Pracy 5 Koalicja wyborcza Czechosłowackiej Partii Socjalistycznej, Partii Rolników i Partii Zielonych, 81 Unia Chrześcijansko-Demokratyczna l Czechosłowacka Partia Ludowa (KDU- -CSL) - utworzona w 1992 r. z połączenia Unii Chrześcijańsko-Demokratycznej z Cze- chosłowacką Partią Ludową, nawiązuje do tradycji partii chadeckiej z lat 1918-39; o cha- rakterze centroprawicowym; opowiada się za gospodarką rynkową, ale żąda też pomocy socjalnej państwa dla najuboższych. Czeska Partia Socjaldemokratyczna (CSSD) - utworzona w 1879 r., reaktywowa- na w listopadzie 1989 r. pod nazwą Czechosłowacka Socjaldemokracja, obecna nazwa od 1992 r.; opowiada się za socjalną gospodarką rynkową i równouprawnieniem różnych form własności, ingerencją państwa w gospodarkę i ochroną pracowników. Komunistyczna Partia Czech i Moraw (KSCM) - utworzona w maju 1990 r.; wy- stępuje o demokratyczny socjalizm jako połączenie demokracji, humanizmu i sprawie- dliwości społecznej. Unia Wolności (US) - utworzona w styczniu 1998 r. przez byłych członków ODS; Ii-1 beralna. Stowarzyszenie na Rzecz Republiki l Republikańska Partia Czech (SPR-RSC) - utworzona w grudniu 1989 r.; o charakterze prawicowo-nacjonalistycznym. Czesko-Morawska Unia Centrum (CMUS) - utworzona w lutym 1996 r. z prze- kształcenia się w partię polityczną koalicji Czesko-Morawskiej Partii Centrum (zał. 1990 jako Ruch na Rzecz Demokracji Samorządowej - Stowarzyszenie dla Moraw i Śląska), Partii Rolników i Unii Socjalno-Liberalnej, w grudniu 1995 r. przyłączyła się Unia Chrześcijańsko-Społeczna; opowiada się za autonomią Śląska i Moraw, popiera rozwój towarzystw kulturalnych i wspólnotowych.6 Informator polityczny PAP, tom l, s. 110-3 i 4, Warszawa 1998. 82 25 maja 1849 roku uchwalono pierwszą konstytucję Danii wprowadzającą dwu- izbowy parlament i odpowiedzialność ministrów przed parlamentem. Nowa kon- stytucja z 5 czerwca 1915 roku wprowadziła powszechność prawa wyborczego. po II wojnie światowej podjęto prace konstytucyjne nad m.in. obniżeniem wie- ku wyborczego i zniesieniem izby wyższej. Nowa konstytucja została uchwalo- na i ogłoszona 5 czerwca 1953 roku wraz z postanowieniami o sukcesji z 27 marca 1953 oraz postanowieniami o referendum. W skład Danii wchodzą dwa obszary autonomiczne: Grenlandia i Wyspy Owcze, które posiadają lokalne or- gany ustawodawcze i wykonawcze. Parlament - jednoizbowy Folketing, który liczy 179 deputowanych wybiera- nych w wyborach powszechnych na 4 lata wedle ordynacji proporcjonalnej (zmo- dyfikowany system Sainte-Lague): 135 mandatów rozdzielanych w okręgach wyborczych, 40 z listy państwowej oraz po 2 mandaty dla delegatów z Wysp Owczych i Grenlandii. W podziale mandatów z listy państwowej biorą udział li- sty partyjne, które spełniły jeden z trzech wymogów: l) otrzymały co najmniej jeden mandat w okręgu; 2) otrzymały minimum 2% głosów ważnych w skali kraju; 3) uzyskały w co najmniej jednej z prowincji wyborczych (Kopenhaga, Ju- tlandia, Wyspy) liczbę głosów odpowiadającą ilorazowi powstałemu z podziału liczby głosów oddanych w prowincji przez zbiorczą liczbę przypadających na prowincję mandatów. Kandydaci z poszczególnych partii, którzy nie uzyskali man- datu, lecz zgromadzili największą liczbę głosów (w porównaniu z otrzymujący- mi mandat), uzyskują status zastępcy deputowanego. Inicjatywę ustawodawczą posiada monarcha (de facto rząd) i deputowani. Uchwalony przez Folketing projekt ustawy zostaje przesłany do monarchy, któ- ry winien udzielić swej sankcji w ciągu 30 dni od przyjęcia projektu. Jednakże w ciągu 3 dni od uchwalenia projektu, 1/3 deputowanych może zażądać podda- nia projektu ustawy pod referendum. W przypadku tym projekt ustawy nie mo- że uzyskać sankcji królewskiej, zaś Folketing w ciągu 5 dni od przyjęcia projek- tu może podjąć uchwałę o jego wycofaniu. Gdy to nie nastąpi, premier zobligowany jest do publikacji ustawy wraz z zapowiedzią referendum. Za odrzuconą uzna- je się ustawę, przeciwko której głosowała większość wyborców, ale nie mniej niż 30% uprawnionych do głosowania. Przedmiotem referendum nie mogą być m.in. ustawy finansowe, podatkowe, dotyczące traktatów międzynarodowych i usta- wy o wywłaszczeniach. Istnieje wymóg przeprowadzania referendum dotyczącego decyzji o przekaza- niu suwerennych uprawnień organów państwa duńskiego na rzecz organizacji międzynarodowych. Za przeprowadzeniem referendum musi się opowiedzieć 5/6 ogólnej liczby deputowanych Folketingu, bądź zwykła większość deputowanych, poparta następnie w referendum przeprowadzanym na zasadach analogicznych Jak przy głosowaniu nad ustawą. 83 -_.^. ^ parlamentarny Komitet Spraw Zagranicznych iak(r. gan doradczy na rzecz króla (w praktyce rządu) w sferze programowania ]i- tyki międzynarodowej; 2) 5 kontrolerów finansowych, którzy sprawdzają roc.e sprawozdania rządu z rachunków publicznych; 3) ombudsmanów (od 197^) na czas kadencji izby, którzy kontrolują przestrzeganie prawa przez funkcjci- riuszy administracji państwowej. Prawo parlamentarne Danii posługuje się kategorią "roku parlamentarnej'" trwającego od pierwszego wtorku października do dnia poprzedzającego piei- szy wtorek października roku następnego. Rok parlamentarny jest okresem r towości parlamentu do odbywania posiedzeń plenarnych i prac w komisja. W trakcie "roku parlamentarnego" posiedzenia zwołuje przewodniczący Fołl. tingu. Zwołanie posiedzenia następuje na pisemne żądanie co najmniej 2/5 o^ łu deputowanych lub na wniosek premiera - nieodzowne jest w tym wypadł. wskazanie przedmiotu obrad. Monarcha -jest głową państwa, a do jego uprawnień aktualnie należą: powi ływanie rządu i ministrów. Monarcha decyduje ponadto (de iure) o liczbie m nistrów oraz o podziale obowiązków rządowych. Na zawarcie małżeństwa prze monarchę zgodę wydaje Fołketing, natomiast złożenie przyrzeczenia na piśmi< dotyczące przestrzegania konstytucji następuje wobec Rady Państwa. Od 1972 ] Królową Danii jest Małgorzata II. Rząd - premier i ministrowie - Rada Ministrów, rząd pod przewodnictwem mo- narchy - czyli Rada Państwa. Formowanie rządu składa się z dwóch etapów: l] desygnowanie premiera przez monarchę; 2) przedstawienie programu i składu rządu Fołketingowi i uzyskanie jego aprobaty. Prawo mianowania członków rządu przysługuje formalnie monarsze, jednak żaden z ministrów nie może sprawować swojej funkcji, jeśli Fołketing uchwali wobec niego votum nieufności. Decyzje przyjęte przez Radę Państwa formalnie monarcha podejmuje jedno- osobowo, lecz każda z tych decyzji wymaga kontrasygnaty odpowiedniego mini- stra. Każda z kwestii władzy wykonawczej może być przez monarchę przekaza- na Radzie Ministrów. Wyniki obrad Rady Ministrów muszą być przedstawione monarsze przez premiera. Premier przedstawia corocznie Fołketingowi sprawozdania o stanie państwa i zamierzeniach rządu. W przypadku wyrażenia rządowi votum nieufności rząd podaje się do dymisji lub premier zwraca się do króla o rozwiązanie Fołketingu i rozpisanie nowych wyborów. Zmiana Konstytucji: projekt zmiany uchwalany jest przez dwa kolejne skła- dy Fołketingu większością 2/3 głosów ogólnej liczby deputowanych. Jeżeli zmia- na konstytucji zostanie zaaprobowana przez nowo wybrany Fołketing bez po- 84 zmiany zostanie przyjęty, jeśli większość stanowiąca co najmmej 4U'/o uprawnio- nych do głosowania opowie się za projektem. LITERATURA: Konstytucja Królestwa Danii, wstęp M. Grzybowski, Wrocław 1982. M. Grzybowski, Fołketing - parlament Królestwa Danii, Warszawa 1993. M. Grzybowski, Systemy polityczne współczesnej Skandynawii, Warszawa 1989. Współczesne systemy partyjne wybranych państw europejskich, red. M. Grzybowski i A. Zięba, -Kraków 1996. WYBomr DO FOŁKETINGU Partie 1979 1981 1984 1987 1988 1990 1994 1998 mandaty %gfoSÓUJ mandaty %glo-SÓW mandaty Pogłosów mandaty %glo-SÓU} mandaty %glo-SÓW mandaty thglo-SÓW mandaty %glo-SÓW mandaty %gto-SÓW Partia Socja- listyczno- Ludowa(SFP) 10 5,9 21 11,3 21 11,5 27 14,6 26 13,1 15 8,3 13 7,3 13 7,5 Partia Socjalde- mokratyczna (SD) 69 38,5 59 32,9 56 31,6 54 29,3 55 30,0 69 37,4 62 34,6 63 36,0 Partia Radykalno- Liberalna(RV: 10 5,4 9 5,1 5,5 6,2 10 5,6 7 3,5 8 4,6 7 3,9 Partia Chrześcijań- sko-Ludowa (KrFP) 5 2,6 5 2,3 5 2,7 4 2,4 4 2,1 4 2,3 - 1,8 4 2,5 Centrum-De- mokraci (CD) 6 3,2 15 8,3 8 4,6 9 4,8 9 4,7 9 5,1 5 2,8 8 4,3 Partia Konser- watywno-Lu-dowa (KFP) 22 12,5 25 14,4 42 23,4 38 20,8 35 19,4 30 16,0 27 15,0 16 8,9 Partia Liberalna (V) 22 12,6 21 11,3 22 12,1 19 10,5 22 11,9 29 15,8 42 23,3 42 24,0 Partia Postępu (FP) 20 11,1 16 8,9 6 3,6 9 4,8 16 9,0 12 6,4 11 6,4 4 2,4 Sojusz Zielono- Czerwony (ELRG) - 1,7 6 3,1 5 2,7 Duńska Partia Ludowa (DF) 13 7,4 Lewica- Socjaliści (VS) 6 3,7 5 2,6 5 2,6 - 1,4 - 0,6 inne 5 2,6 4 2,2 1 2,8 Plus dwóch delegatów z Wysp Owczych i Grenlandii Frekwencja (%) 85,6 83,2 88,5 86,8 75,8 83,0 84,0 86,0 Źródła: The Europa Worid Year Book, London różne roczniki. 85 _ _- "", ^,^i^.^otJ^s.iwLiuuuwu \i3Fff - Utworzona w 1958 r. po rozłamie w duńskim ruchu komunistycznym o orientacji marksistowskiej; o charakterze socjalistycznym. Partia Socjaldemokratyczna (SD) - utworzona w 1871 r.; o charakterze socjalde- mokratycznym, opowiada się za planowaniem rozwoju społeczno-gospodarczego przy uwzględnieniu zasad gospodarki rynkowej z rozwiniętym systemem świadczeń społecz- nych i pełnym gwarantowaniem zatrudnienia, równością społeczną przy zachowaniu go- spodarki mieszanej. Partia Radykalno-Liberalna (RV) - utworzona w 1905 r. w wyniku rozłamu w ru- chu liberalnym; jest za ochroną indywidualnej przedsiębiorczości, umiarkowaną inter- wencją państwa w gospodarkę, kontrolą państwa nad monopolami i trustami. Partia Chrześcijańsko-Ludowa (KrFP) - utworzona w kwietniu 1970 r. jako ugru- powanie jednoczące wyznawców różnych odmian chrześcijaństwa; nawiązuje do doktry- ny społecznej i etycznej protestantyzmu. Centrum-Demokraci (CD) - utworzona w listopadzie 1973 r. w wyniku rozłamu na prawym skrzydle w Partii Socjaldemokratycznej, sprzeciwia się członkostwu Danii w NATO i Wspólnocie Europejskiej. Partia Konserwatywno-Ludowa (KFP) - utworzona w 1915 r. na bazie parlamen- tarnego ugrupowania Prawicy (Hóyre); opowiada się za ochroną własności prywatnej, elastyczną polityką finansową oraz niskimi podatkami. Partia Liberalna (V) - utworzona w 1870 r. jako Partia Liberalno-Agrarna; opowia- da się za ochroną własności prywatnej, wolnego rynku, popiera minimalne zaangażowa- nie państwa w gospodarce i ograniczenie sfery świadczeń socjalnych. Partia Postępu (FP) - utworzona w sierpniu 1972 r.; w swoim programie łączy ele- menty liberalne (nieskrępowana przedsiębiorczość; prywatna inicjatywa) z elementami populistycznymi (zniesienie podatku dochodowego, likwidacja służby dyplomatycznej)1 Sojusz Zielono-Czerwony (ELRG) - utworzony w 1989 r. z połączenia 3 lewicowych partii: Lewicy-Socjalistów, Komunistycznej Partii Danii i Partii Socjalistyczno-Robotni- czej; w swoim programie łączy nurt lewicowy (bezpieczeństwo socjalne, sprzeciw wobec prywatyzacji sektora publicznego) z ekologicznym (popierania wykorzystania alterna- tywnych źródeł energii). Duńska Partia Ludowa (DF) - utworzona w październiku 1995 r. w wyniku rozła- mu w Partii Postępu; o charakterze skrajnie prawicowym. Duński Ruch Ludowy przeciw Unii Europejskiej (FB) - powstał w latach 60-tych; sprzeciwia się członkostwu Danii w Unii ze względu na jej biurokratyczny, centralistycz- ny i ponad narodowy charakter, popiera współpracę krajów nordyckich oraz tworzenie form współpracy między suwerennymi krajami. Ruch Czerwcowy (JB) - utworzony w czerwcu 1992 r. po pierwszym negatywnym re- ferendum w Danii na temat przyjęcia traktatu z Maastricht; program zbliżony do Ru- chu Ludowego przeciw UE. 1 Współczesne systemy partyjne wybranych państw europejskich, red. M. Grzybowski i A. Zię- ba, Kraków 1996, s. 45-54. 86 I^iuma yncpuuirna i^&iunona/ 16 marca 1988 roku Rada Najwyższa Estonii ogłosiła deklarację w sprawie su- werenności Estońskiej SRR. Wybrana w marcu 1990 r. nowa Rada Najwyższa uznała władzę radziecką od momentu jej wprowadzenia za nielegalną i zadekla- rowała jednocześnie restytucję Republiki Estońskiej. W marcu 1991 roku odbyło się referendum w sprawie niepodległości Estonii (78% "za", przy 83% frekwencji). po ogłoszeniu Deklaracji Niepodległości 20 sierpnia 1991 r. popartej przez Kongres Estonii, Zgromadzenie Konstytucyjne opracowało konstytucję, która została 28 czerwca 1992 zaaprobowana w referendum (91% "za", przy 66% frekwencji). parlament - jednoizbowe Zgromadzenie Państwowe (Riigikogu), które liczy 101 deputowanych wybieranych w wyborach powszechnych na 4 lata. Deputo- wani wybierani są według systemu proporcjonalnego: w pierwszym etapie do par- lamentu wchodzą kandydaci, którzy uzyskali liczbę głosów większą od obliczo- nego dla okręgu wyborczego ilorazu (np. w 10 mandatowym okręgu oddano 40000 głosów - iloraz wynosi 4000; mandaty uzyskują ci, którzy uzyskali ponad 4000 głosów). W drugim etapie mandaty kompensacyjne rozdzielane są między listy partii lub koalicji, które uzyskały ponad 5% głosów w skali kraju lub 3 manda- ty podstawowe z przynajmniej 2 list okręgowych. Mandaty kompensacyjne roz- dziela się na podstawie metody d'Hondta, kandydatom z największą ilością gło- sów, z pominięciem kandydatów wybranych w okręgach. Żadnej liście nie można przydzielić więcej mandatów, niż znajduje się na niej kandydatów. Prawo wy- borcze przysługuje od 18 roku życia wszystkim osobom i ich potomkom, które przed rokiem 1940 byli obywatelami estońskimi oraz obywatelom pochodzenia rosyjskiego, którzy do 5 czerwca 1992 roku złożyli wniosek o nadanie im oby- watelstwa estońskiego. Prawo inicjatywy ustawodawczej posiadają: rząd i Zgromadzenie Państwowe (deputowani, frakcje, komisje). Po uchwaleniu projektu ustawy przez Zgromadzenie prezydent w ciągu 14 dni może zgłosić veto zawieszające. Jeśli parlament od- rzuci veto, prezydent może zwrócić się do Sądu Państwowego z wnioskiem o uzna- nie projektu ustawy za sprzeczny z konstytucją. Jeżeli Sąd Państwowy uzna je- go zgodność z konstytucją, prezydent ma obowiązek podpisać i ogłosić ustawę. Parlament posiada prawo przedłożenia pod referendum projektu ustawy lub innego zagadnienia państwowego. Wyborcy aprobują kwestię przedstawioną w re- ferendum większością głosów biorących udział w głosowaniu. Prezydent ogłasza ustawę przyjętą w referendum, a jego wynik jest wiążący dla organów państwa. Pod referendum nie można poddawać pewnych zagadnień m.in. budżetu, podat- ków, ratyfikacji umów międzynarodowych i obrony państwa. Parlament zostaje rozwiązany przez prezydenta przed upływem kadencji, gdy: l) nie jest w stanie powołać rządu; 2) projekt ustawy poddany pod refe- rendum nie uzyska większości; 3) w ciągu dwóch pierwszych miesięcy roku budże- towego nie uchwali budżetu; 4) wyrazi votum nieufności premierowi lub rządowi. 87 -----^e^u^cuJi niiędzynarodowych, przyjęciem zobowiązań finansowych i wojskowych, oraz sytuacją, gdy nabranie przez te umowy mocy prawnej powoduje zmiany iy ustawodawstwie krajowym) podejmuje decyzje o przeprowadzeniu referendum. Zgromadzenie obraduje na dwóch sesjach zwyczajnych w roku, na nadzwyczajnych - na wniosek prezyden- ta, rządu lub co najmniej 1/5 deputowanych, l W przypadku uzyskania przez deputowanego członkostwa w rządzie jego man-| dat zostaje zawieszony lub cofnięty w przypadku przyjęcia innego urzędu pu- blicznego - obowiązki parlamentarne przejmuje zastępca deputowanego, l Prezydent - wybierany jest przez Zgromadzenie Państwowe na 5 lat, z pra- wem jednej reelekcji. W I i II turze wybierany jest większością 2/3 głosów ogól- nej liczby deputowanych, a w III turze - tą samą większością spośród dwóch kandydatów z największą liczbą głosów. W przypadku me wybrania prezydenta przez parlament, jego wyboru dokonuje Zgromadzenie Elektorów, które tworzą deputowani i przedstawiciele samorządu lokalnego. Wybór następuje spośród dwóch kandydatów, którzy otrzymali największą liczbę głosów w parlamencie i kandydatów zgłoszonych przez co najmniej 21 członków Zgromadzenia Elek- torów. Wybór następuje w I turze - bezwzględną większością głosów obecnych członków Zgromadzenia lub w II turze zwykłą większością. Prezydent jest głową państwa, reprezentuje je w stosunkach międzynarodo- wych, jest naczelnym zwierzchnikiem obrony państwa, podpisuje listy ratyfika- cyjne. W sytuacji braku możliwości zebrania się parlamentu prezydent może wydawać w sprawach nie cierpiących zwłoki dekrety z mocą ustawy zatwierdza- ne na najbliższym posiedzeniu parlamentu. Dekrety nie mogą dotyczyć konsty- tucji, podatków, budżetu i ustaw organicznych. Prezydent może zostać pociągnięty do odpowiedzialności karnej na wniosek kanclerza sprawiedliwości i za zgodą większości deputowanych parlamentu. Rząd - składa się z premiera i ministrów. Kandydata na premiera wyznacza prezydent w okresie 14 dni od ustąpienia poprzedniego rządu, po czym parlament udziela kandydatowi, większością głosów, pełnomocnictw do utworzenia rządu. Kandydat w ciągu 7 dni przedstawia prezydentowi skład rządu, następnie prezy- dent w dągu 3 dni powołuje rząd. Jeżeli kandydat nie utworzy rządu lub nie otrzy- ma zaufania parlamentu, prezydent może w ciągu 7 dni przedstawić inne kandyda- tury W przypadku, gdy prezydent nie przedstawi kandydata lub inny kandydat nie utworzy rządu, to prawo jego zgłaszania przechodzi do parlamentu. Jeżeli po 14 dniach od przejścia do parlamentu prawa zgłaszania kandydata na premiera, skład rządu nie zostanie przedstawiony prezydentowi, to zarządza on przedtermino- we wybory do parlamentu. Ministrów mianuje prezydent na wniosek premiera. Rząd realizuje wewnętrzną i zagraniczną politykę państwa, kieruje i koordynuje działalność instytucji rządowych. Premier reprezentuje rząd i kieruje jego dzia- łalnością. 88 KO CalOoUl, ylUllliCLO. luu ministra, Liciiwa-ieiiiy ucZlW^gły-ulĄ wi^JYoz-uo^-^Łt yJowi ogólnej liczby deputowanych. Wniosek jest głosowany po trzech dniach od zgło- szenia, chyba że rząd zażąda wcześniejszego głosowania. Po uchwaleniu votum nieufności wobec rządu lub premiera prezydent może jednak - na wniosek rzą- du - w ciągu 3 dni rozwiązać parlament. Jeśli Riigikogu uchwali votum nieuf- ności wobec ministra, prezydent jest zobowiązany odwołać ministra. Wniosek o ponowne wyrażenie votum nieufności z tych samych powodów nie może być wniesiony wcześniej niż po upływie 3 miesięcy. Kanclerz Sprawiedliwości - powoływany przez Zgromadzenie Państwowe na wniosek prezydenta na 7 lat. Kanclerz jest niezależnym urzędnikiem sprawują- cym nadzór nad zgodnością z konstytucją i ustawodawstwem aktów prawnych, które są wydawane przez władze państwowe oraz ma prawo występowania z wnio- skiem o pociągnięcie do odpowiedzialności karnej deputowanych, prezydenta, członków rządu, kontrolera państwowego, sędziów Sądu Państwowego. Państwowy Urząd Kontroli - nadzoruje działalność gospodarczą instytucji i przedsiębiorstw państwowych, wykorzystanie i stan majątku państwowego oraz działalność ekonomiczną przedsiębiorstw, w których państwo posiada po- nad połowę udziałów. PUK kieruje kontroler państwowy mianowany przez Zgro- madzenie Państwowe, na wniosek prezydenta, na 5-letnią kadencję. Zmiana Konstytucji - prawo inicjatywy zmiany przysługuje 1/5 deputowanych oraz prezydentowi. Rozdział I - "Założenia Generalne" i XV - "Zmiana Konsty- tucji" mogą być zmieniane tylko w drodze referendum. Projekt rozpatrywany jest w trzech czytaniach w ciągu 4 miesięcy. W trzecim czytaniu istnieją możli- wości zastosowania jednej z trzech procedur dalszego trybu zmiany konstytucji: l) w drodze referendum - parlament wyraża na to zgodę większością 3/5 głosów ogólnej liczby deputowanych. 2) przez dwa kolejne składy Zgromadzenia Państwowego - większością bezwzględ- ną w pierwszym Zgromadzeniu i w następnym w Zgromadzeniu I czytaniu bez poprawek większością 3/5 głosów ogólnej liczby deputowanych. 3) w trybie pilnym - uznanie o rozpatrzeniu w trybie pilnym większością 4/5, a samej poprawki - większością 2/3 głosów ogólnej liczby deputowanych. LITERATURA: Konstytucja Estonii, wstęp L. Garlicki i E Łossowski, Warszawa 1998. M. Mróz, Parlament Republiki Estonii, Warszawa 1993. Republic of Estonia Constitution, Tallin 1993. S. Przybyła, Zmiany na estońskiej scenie politycznej po wyborach parlamentarnych, Toruń 1995. 89 Partie 1992 1995 1999 mandaty % glosÓUJ mandaty % głosów mandaty % giosólu Związek "Ojczyzna" (Isamaaliit) 29 21,6 6 In Q7,8 18 16,1 Estońska Partia Niepodległości Narodowej (ERSP) 10 8,3 2 Partia Umiarkowanych (Moodukad) 12 9,8 6 5,9 17 15,2 Front Ludowy Estoni (ER) 15 12,4 Nasz Dom Estonia (MKE) 6 5,8 Blok - Bezpieczny Dom (Kindel Kodu) 17 13,7 Obywatele Estonii 8 6,9 Estońska Ludowa Partia Chłopska (EME). 7 7,3 Estońska Zjednoczona Partia Ludowa (EUR) 6 6,1 Estońska Partia Koalicyjna (EK) 411 32,2 7 7,6 Estońska Partia Reform - Liberałowie (ER-L) 19 16,1 18 15,9 Estońska Partia Centrum (EKe) 16 14,1 28 23,4 Prawicowcy (VKR-P) 5 5,0 inne 9 9,4 Frekwencja (%) 67,6 68,9 55,8 Źródło: obliczenia własne na podstawie różnych źródeł. PARTIE POLITYCZNA: Partia Koalicyjna l Związek Wiejski (KMU) - utworzony przed wyborami w marcu 1995 r. blok wyborczy zawiązany przez Estońską Partię Koalicyjną, Estońską Ludową Partię Chłopską, Estoński Związek Wiejski, Estońską Ligę Emerytów i Rodzin, Zgroma- dzenie Chłopskie. Estońska Partia Koalicyjna (EK) - utworzona w grudniu 1991 r.; centrowo-liberalna, Estońska Ludowa Partia Chłopska (EME) - utworzona we wrześniu 1994 r.; re- prezentuje interesy ludności wiejskiej. Estońska Partia Reform - Liberatowie (ERL) - utworzona w listopadzie 1994 r; liberalna. Estońska Partia Centrum (EKe) - utworzona w październiku 1991 r. przez grupę byłych członków Frontu Ludowego Estonii; centrowa. Związek "Ojczyzna" (IŁ) - utworzony w grudniu 1995 r. z połączenia Narodowej Partii Koalicyjnej "Ojczyzna" (zał. 1992 r.) i Estońskiej Partii Niepodległości Narodowej (zał. 1988 r.); prawicowo-konserwatywny Partia Umiarkowanych (Moodukad) - utworzona w kwietniu 1996 r. z przekształ- cenia się w partię koalicji wyborczej "Umiarkowani", w skład której wchodziły: Estoń- ska Partia Socjaldemokratyczna (ESE zał. EC. 1989 r.) i Estońska Chłopska Partia Cen- trum (EMK, zał. 1990 r.); socjaldemokratyczna. Ludowa Partia Konserwatywno-Republikańska "Prawicowcy" (VKR-P) - utwo- rzona w 1994 r. w wyniku rozłamu w Narodowej Partii Koalicyjnej "Ojczyzna"; w kwiet- niu 1998 r. połączyła się ze Zgromadzeniem Chłopskim tworząc Partię Ludową (R). Nasz Dom Estonia (MKE) - utworzony przed wyborami w marcu 1995 r. blok wy- borczy Estońskiej Zjednoczonej Partii Ludowej (EUR) i Rosyjskiej Partii Estonii (VEE) reprezentujących interesy ludności rosyjskiej. 1 Koalicja wyborcza "Partia Koalicyjna/Związek Wiejski", podział mandatów: Estońska Partia Koalicyjna - 18, Estoński Związek Wiejski - 8, Estońska Wiejska Partia Ludowa - 6, Liga Emerytów i Rodzin - 5, Zgromadzenie Chłopskie - 2, bezpartyjni - 2. 90 I JJlJ.UdltAJIl* V.»VMM.H/t.ltM* ł łłlłm*"/ po rewolucji lutowej 1917 roku nastąpiło odrodzenie narodowe Finów poprzez dążenie do oderwania się od Rosji. Z pomocą wojsk niemieckich 6 grudnia 1918 roku Finowie ogłosili niepodległość. Pierwsza konstytucja została uchwalona 21 czerwca 1919 roku pod nazwą Akt o Formie Rządu. Później uchwalono także inne ustawy konstytucyjne: l) Akt o prawie parlamentu do badania zgodności z prawem czynności urzędowych Rady Państwa, Kanclerza Sprawiedliwości i Ombudsmana z 1922 r.; 2) Akt o Parlamencie z 1928 r.; 3) Akt o Trybunale Stanu z 1922 r. 4) Akt o Samorządzie Wysp Alandzkich z 1951 roku. W skład Finlandii wchodzi autonomiczna prowincja - Wyspy Alandzkie, któ- ra posiada parlament, rząd, własny system podatkowy i flagę. Parlament - jednoizbowy (Eduskunta), który Uczy 200 deputowanych wybie- ranych w wyborach powszechnych na 4 lata; wedle systemu proporcjonalnego (d'Hondt). Wyjątkiem jest jednomandatowy okręg Wysp Alandzkich. Na pierwszej sesji nowo wybranego parlamentu powołuje się Wielką Komi- sję, która liczy obecnie 45 deputowanych. Komisja ta jest organem w pewnym sensie zastępującym "drugą izbę" parlamentu, w którym projekty ustaw po uprzednim uzyskaniu pozytywnych rekomendacji komisji stałych poddane zo- stają dodatkowemu omówieniu. Komisja zbiera się w przerwie sesji lub po za- mknięciu sesji, gdy zażąda tego Rada Państwa, przewodniczący Komisji lub 1/3 jej członków. Prawo inicjatywy ustawodawczej posiadają deputowani i prezydent (projekt prezydenta przygotowywany jest przez Radę Państwa). Projekt ustawy przyję- ty w III czytaniu może zostać zawieszony do pierwszej sesji parlamentu następ- nej kadencji, jeżeli wniosek taki uzyska poparcie 1/3 ogółu deputowanych. Wnio^ sęk taki nie może dotyczyć projektu: ustawy podatkowej lub zatwierdzającej postanowienia umowy międzynarodowej. Wejście ustawy w życie jest uzależnio- ne od sankcji prezydenta: nieudzielenie jej w ciągu 3 miesięcy jest równoznacz- ne z postawieniem veta zawieszającego. Prezydent może też zażądać opinii Są- du Najwyższego lub Najwyższego Sądu Administracyjnego (nie jest to badanie zgodności ustawy z konstytucją, bo takowe badanie w Finlandii nie istnieje). Parlament odrzuca veto bezwzględną większością głosów ogólnej liczby deputo- wanych. Ustawy dotyczące: trybu wyboru prezydenta, zagadnień związanych z ochroną i ograniczeniem praw i wolności obywatelskich, polityki finansowej i podatkowej, są uchwalane większością 2/3 głosów bez możliwości zawieszenia.1 Parlament może zostać rozwiązany przez prezydenta przed upływem kaden- cji w każdym momencie. Rozwiązanie parlamentu przez prezydenta może na- stąpić na podstawie uzasadnionego wniosku premiera i po odbyciu przez prezy- 1 Konstytucja Finlandii, wstęp J. Osiński, Warszawa 1997, s. 58-59. 91 l. UJ \^tl, Parlament powołuje na 4 letnią kadencję Delegata Sprawiedliwości (ombud. " smana), który sprawuje nadzór nad przestrzeganiem prawa i wypełnianiem obowiązków przez sądy, organy władzy publicznej oraz urzędników organów pu. blicznych. Może wnosić oskarżenie w razie stwierdzenia przestępstwa popełnić. nego przez funkcjonariusza państwowego. Występuje on z wnioskami w przed- miocie koniecznych zmian sprzecznych z prawem ustaw. Parlament zbiera się na sesję zwyczajną w roku, natomiast między sesjami! prezydent może zwołać izbę na sesje nadzwyczajne. Mandatu deputowanego nie można łączyć z członkostwem w rządzie. Prezydent - w 1991 roku wprowadzono zmianę trybu jego wyboru: prezydent jest obecnie wybierany w wyborach powszechnych większością bezwzględna ważnych głosów. Jeśli takiej większości nie uzyska odbywa się druga tura, w kttó- rej biorą udział dwaj kandydaci z najwyższą liczbą głosów z pierwszej turry a wybór następuję zwykłą większością głosów. Kadencja prezydenta wynosi 6 lat, z prawem jednej reelekcji. Prezydent jest głową państwa, sprawuje zwierzchnictwo nad siłami zbrojmy- mi, prowadzi politykę zagraniczną. Obsadza stanowiska w administracji państwo- wej i sprawuje nad nią nadzór, ratyfikuje umowy międzynarodowe. Prezydernt ma prawo wydawania dekretów na mocy ogólnego upoważnienia w sprawacbh które wcześniej były regulowane przepisami administracyjnymi, a także w ceblu określenia szczegółowych warunków wykonywania ustaw dotyczących zarządzaa- nia majątkiem państwowym, organizacji i funkcjonowania agend administracy;yj- nych i służb publicznych. Prezydent mianuje Kanclerza Sprawiedliwości, Arcyy- biskupa i Biskupów Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego, przewodnicząceggo i członków Sądu Najwyższego oraz Najwyższego Sądu Administracyjnego.3 Isist- nieje kontrasygnata aktów prezydenta, ale minister kontrasygnując akt odpcpo- wiada jedynie za niedotrzymanie wymogów procedury stanowienia aktów danffiej kategorii. Minister może odmówić kontrasygnaty jedynie poprzez podanie się d do dymisji.4 Nie podlegają kontrasygnacie akty prezydenta dotyczące sprawowaninia kontroli nad prawidłowością pracy rządu i instytucji administracyjnych oraz pcpo- stawienie w stan oskarżenia członka Rady Ministrów Jeżeli pełniąc funkcje urzędowe prezydent postąpi niezgodnie z prawem, Kancnc- lerz Sprawiedliwości składa w tej sprawie wniosek. Jeżeli Kanclerz lub Radida Państwa uznają, że prezydent dopuścił się zdrady ojczyzny lub zdrady zwykłejłej, to jeden z tych organów zgłasza to parlamentowi. Jeżeli parlament większości^ 3/4 oddanych głosów podejmie uchwałę o wniesieniu oskarżenia, Kanclerz wnotio- 2 j.w.,s.36. 3 j.w.,s.34. 4 j.w., s. 32-33. 92 być postawiony w stan oskarżenia za swoje czynności urzędowe. Rząd - pojęcie rządu występuje w dwóch znaczeniach: Rada Państwa - mini strowie pod przewodnictwem premiera oraz Rząd - obrady Rady Państwa z udzia łem prezydenta. Na czele Rady Państwa stoi premier desygnowany przez prę zydenta, na wniosek premiera prezydent mianuje członków Rady Państwa Członkowie Rady Państwa winni cieszyć się zaufaniem parlamentu, jednakż( często było to zaufanie domniemane.5 Chodzi tu o sytuację pozwalającą, prz.5 fragmentaryzacji sceny politycznej, na istnienie rządów mniejszościowych, alt opartych na domniemanym zaufaniu większości parlamentu. Większość decyzj dokonywana jest na odbywającym się raz w tygodniu, w piątek, tzw. posiedzenii prezydenckim. Jeżeli przedstawione prezydentowi sprawy podlegają jego wyłącz nej kompetencji, wówczas osobiście kieruje on posiedzeniem Rady Przed podje ciem decyzji w sprawie prezydent otrzymuje kolegialną opinię Rady Państwa.6 Prezydent ma obowiązek odwołania Rady Państwa lub jej członka w sytu acji, gdy Rada bądź jeden z ministrów przestali się cieszyć zaufaniem parlamen tu. Brak zaufania może zostać wyrażony w przegłosowanym przez parlament wniosku o votum nieufności. Podobny skutek mieć będzie nie przegłosowank wniosku o votum zaufania dla rządu powiązanego z głosowaniem w sprawie istot nego dla gabinetu projektu ustawodawczego. Fakultatywny charakter ma nato miast decyzja prezydenta o zdymisjonowaniu członka gabinetu na jego właśni prośbę. Podobnie jest w przypadku, gdy prezydent ma zdecydować o zdymisjo nowaniu ministra na wniosek premiera. Na mocy zwyczaju politycznego Radi Państwa składa rezygnację po wyborach prezydenckich. Rząd podaje się do dy misji także po wyborach parlamentarnych, jeżeli partie tworzące rząd poniósł; porażkę.7 Odmowa wyrażenia zaufania premierowi jest równoznaczna z dymi sją całego gabinetu. Kanclerz Sprawiedliwości - mianuje go i odwołuje prezydent. Urząd Kanc lerza znajduje się w strukturze Rady Ministrów. Kanclerz czuwa nad legalne ścią aktów prawnych organów władzy, nadzoruje przestrzeganie prawa prze; urzędników państwowych i samorządowych, zapobiega niezgodnym z praweir decyzjom i trybowi postępowania przez urzędników. Kanclerz pełni funkcję pro kuratora generalnego, uczestniczy w posiedzeniach rządu (bez prawa głosuj i jest doradcą prawnym premiera i ministrów. Zmiana Konstytucji: po rozpatrzeniu w trybie dla ustawy zwykłej, przyjęt} przez parlament projekt zmiany zwykłą większością głosów, zostaje odłożony dc pierwszej sesji nowej Eduskunty. Nowy parlament potwierdza zmianę większe J.w., s. 34. J.w., s. 32. J.w., s. 35-36. 93 JeKtu zmiany za pilny większością o/o, po czym ucnwaieme same) zmiany na- stępuje większością 2/3 głosów (w czasie tej samej kadencji).8 LITERATURA: M. Grzybowski, Systemy polityczne współczesnej Skandynawii, Warszawa 1989. S. Kaasalainen, System administracji publicznej w Finlandii, Warszawa 1985. Konstytucja Finlandii, wstęp J. Osiński, Warszawa 1997. Nordycki model demokracji i państwa dobrobytu, red. T. Edvardsen i B. Hagtvet, Warszawa 1994. WYBORY DO EDUSKUNDY Partie 1983 1987 1991 1995 1999 man- % glo- man- %glo- man- % glo- man- ^oglo- man- % gto- daty SÓW daty SÓW daty som daty SOW daty SÓW Fińska Partia Socjal- demokratyczna (SSDP) 57 26,7 56 24,1 48 22,1 63 28,3 51 22,9 Demokratyczny Związek Narodu Fińskiego (SKDL) 27 14,1 16 9,3 Partia Koalicji Narodowej (KK) 44 22,2 53 23,1 41 19,3 39 17,9 46 21,0 Centrum Finlandii (KP) 38 17,7 40 17,6 55 24,8 44 19,9 48 22,4 Partia Liberalno-Ludowa (LKP) - 1,0 1 0,8 - 0,6 Fińska Partia Wiejska (SMP) 17 9,7 9 6,3 6 4,8 1 1,3 Szwedzka Partia Ludowa (SFP) 11 4,6 13 5,3 11 5,5 11 5,1 12 5,1 Zjednoczenie Chrześcijańskie (SKL) 3 3,0 5 2,6 8 3,1 7 3,0 10 4,2 Sojusz Zielonych (VL) 4 4,0 10 6,8 9 6,5 11 7,3 Związek Lewicy (V) 19 10,1 22 11,2 20 10,9 Fińska Partia Postępu (NSP) 2 2,8 - 1,0 inne 3 -1,9 4 4,2 1 b.d. 1 0,3 2 2,1 Frekwencja (%) 81,4 75,9 72,1 68,5 65,2 Źródło: The Europa Worid Year Book, London, różne roczniki. PARTIE POLITYCZNE: Centrum Finlandii (SK) - utworzona w 1906 r., do października 1965 r. jako Zwią- zek Agrarny, do czerwca 1989 r. - Partia Centrum; centrowa, popiera interesy ludności wiejskiej. Zjednoczenie Chrześcijańskie (SKL) - utworzona w maju 1958 r.; o charakterze chadeckim, propaguje wartości chrześcijańskie w życiu publicznym. s j.w.,s.57. 94 Związku Agrariuszy reprezentującycn aroDnycn rarmerow; o cnaraKierze prawicowo-po- pulistycznym. Fińska Partia Socjaldemokratyczna (SSDP) - utworzona w 1899 r. jako Fińska Partia Robotnicza, obecna nazwa od 1903 r.; o charakterze socjaldemokratycznym, opo- wiada się za socjalną gospodarką rynkową. Sojusz Zielonych (VL) - utworzony w lutym 1987 r.; określa się jako "eko-socjalna". Związek Lewicy (V) - organizacja społeczno - polityczna utworzona w kwietniu 1990 r. na miejsce rozwiązanych: Demokratycznego Związku Narodu Fińskiego (założo- nego w 1944 r.), Alternatywy Demokratycznej (założonej w 1986 r.), Komunistycznej Partii Finlandii (założonej w 1918 r.) i Demokratycznej Ligi Kobiet Fińskich; o charak- terze socjalistycznym. Partia Liberalno-Ludowa (LKP) - utworzona w grudniu 1965 r., powstała z połą- czenia Fińskiej Partii Ludowej i Unii Liberalnej; o charakterze liberalnym. Partia Koalicji Narodowej (KK) - utworzona w grudniu 1918 r.; umiarkowanie kon- serwatywna. Fińska Partia Postępu (NSP) - utworzona w 1994 r, znana także pod nazwą "Mło- dzi Finowie"; radykalnie liberalna. Szwedzka Partia Ludowa (SFP) - utworzona w 1906 r.; o charakterze liberalnym; reprezentuje mniejszość szwedzką w Finlandii. Fińska Partia Emerytów (SĘP) - utworzona w grudniu 1985; reprezentuje intere- sy emerytów. 95 Niewydolność systemu parlamentarnego IV Republiki (1946-1958) powodująca H kryzysy rządowe oraz problemy kolonialne (Algieria) spowodowały powstanie f wśród elit politycznych przeświadczenia o konieczności dokonania reform ustro- ^P jowych. Reformy podjął się powołany l czerwca 1958 roku rząd generała de Gaulle'a, któremu parlament udzielił w ustawie konstytucyjnej nadzwyczajnych pełnomocnictw, w tym także - do opracowania nowego projektu konstytucji. Przy- jęty przez rząd projekt konstytucji został 28 września przedłożony w referen- dum w celu zatwierdzenia. Projekt konstytucji przyjęty ogromną większością głosów (79% "za", przy 83% frekwencji), 4 października został proklamowany jako konstytucja V Republiki. Integralną część systemu konstytucyjnego stano- wią oprócz konstytucji Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 1789 r. i pre- ambuła konstytucji z 1946 r. Parlament - dwuizbowy Parlament (Parlement), składa się ze Zgromadzenia Narodowego (Assemblee Nationale) i Senatu (Senat). Zgromadzenie Narodowe liczy obecnie 577 deputowanych wybieranych w wyborach powszechnych na 5 lat. Wszyscy kandydujący zobowiązani są do złożenia kaucji (2 tysiące franków), która jest zwracana jeśli kandydat uzyskał co najmniej 5% głosów w okręgu. Wybory przeprowadza się według systemu większościowego w dwóch turach: warunkiem uzyskania mandatu w I turze jest uzyskanie w okręgu bezwzględ- nej większości ważnie oddanych głosów. Jeżeli żaden z kandydatów nie uzyskał wymaganej większości po 7 dniach odbywa się II tura, do której przechodzą kandydaci, którzy uzyskali w I turze co najmniej 12,5% ogólnej liczby głosów - w II turze wybór następuje zwykłą większością. Senat liczy obecnie 321 senatorów (w tym 12 przedstawicieli Francuzów za- mieszkałych za granicą); wybory przeprowadza się w departamentach, które dzie- li się na 3 grupy, tak aby łączna liczba kandydatów w każdej z grup departa- mentów stanowiła 1/3 składu Senatu. Co 3 lata przeprowadza się wybór senatorów w jednej z tych grup na 9 lat. Nie są to wybory powszechne - wyboru dokonu- ją elektorzy. W skład departamentalnych kolegiów elektorów wchodzą: deputo- wani, radcy regionami i generalni oraz delegaci rad municypalnych. Głosowa- nie w kolegiach jest obowiązkowe, przeprowadzane są w zależności od przydzielanych departamentom mandatów: w departamentach wybierających do 4 senatorów stosowany jest system większościowy (dwie tury), w wybierają- cych większą ich liczbę - system proporcjonalny.1 Istnieją trzy rodzaje ustaw: konstytucyjne, organiczne i zwykłe. Uchwalanie ustaw konstytucyjnych i zwykłych zostanie przedstawione w dalszej części tego rozdziału, natomiast co do ustaw organicznych - zawarte są w nich regulacje spraw dotyczących organizacji i zakresu działania wskazanych przez konstytu- 1 E. Gdulewicz, Parlament Republiki Francuskiej, Warszawa 1993, s. 12-14. 96 nych, np. tryb wyboru prezydenta, urzędy obsadzane przez Kadę Ministrów, po- stępowanie przed Radą Konstytucyjną i Najwyższym Trybunałem Sprawiedli- wości. Ustawy te są uchwalane w specjalnym trybie: sprzeciw Senatu może być przełamany tylko bezwzględną większością głosów, ustawy organiczne dotyczą- ce Senatu mogą zostać przyjęte tylko za jego zgodą oraz istnieje obligatoryjna kontrola konstytucyjności takich ustaw.2 Prawo inicjatywy ustaw zwykłych posiadają: premier i członkowie obu izb; istnieją projekty (składane przez premiera) i wnioski ustawodawcze (składane przez członków izb). Inicjatywa członków izb powinna się mieścić w granicach materii ustawy, członkowie parlamentu nie mogą być inicjatorami ustaw: finan- sowej, upoważniającej rząd do wydawania ordonansów i ratyfikowania zobowią- zań międzynarodowych. Projekt ustawy wnoszony jest do dowolnej izby, z wy- jątkiem ustaw finansowych - te wnoszone są do Zgromadzenia Narodowego. Projekt ustawy przyjęty przez jedną izbę jest kierowany do drugiej. Jeśli brak jest zgody między izbami, projekt ustawy jest przesyłany między izbami aż do uzgodnienia stanowiska. Jeżeli to nie nastąpi premier może spowodować po- wstanie komisji mieszanej, która ma wypracować jednolity tekst. Jeżeli komisja nie przyjmie wspólnego tekstu lub uzgodniony tekst nie zostanie przyjęty przez izby, to rząd może zażądać ostatecznego rozstrzygnięcia od Zgromadzenia. W tym przypadku Zgromadzenie przedkłada pod głosowanie tekst komisji lub ostatni tekst Zgromadzenia z ewentualnymi poprawkami Senatu. Projekt ustawy między uchwaleniem a promulgacją może być zaskarżony do Rady Konstytucyjnej przez: prezydenta, premiera, przewodniczących obu izb, 60 deputowanych lub 60 senatorów. Prezydent posiada 15 dni na promulgowa- nie ustawy, a termin ten ulega zawieszeniu, jeżeli ustawa została zaskarżona do Rady Konstytucyjnej. W tym czasie prezydent może zgłosić veto zawieszające w stosunku do ustawy lub niektórych jej postanowień, obalane bezwzględną więk- szością głosów ogólnej liczby deputowanych.3 Na podstawie nowelizacji konsty- tucji z lutego 1996 r., jeżeli parlament w ciągu 50 dni nie zajmie stanowiska wo- bec ustaw z zakresu finansowania zabezpieczenia społecznego, to rząd może ogłosić projekt ustawy w formie dekretu z mocą ustawy (ordonansu).4 Rozwiązanie parlamentu przed upływem kadencji oznacza wyłącznie rozwią- zanie Zgromadzenia Narodowego. Prawo do tego przysługuje prezydentowi i może być stosowane w sposób dyskrecjonalny. Przed podjęciem decyzji o roz- wiązaniu prezydent ma obowiązek zasięgnięcia opinii premiera oraz przewodni- czących obu izb. Zgromadzenie nie może być rozwiązane: l) w pierwszym roku kadencji; 2) w warunkach zastosowania uprawnień wyjątkowych przez prezy- denta (artykuł 16 konstytucji). j.w., s. 26. j.w., s. 28-33. Konstytucja Franqi, wstęp W Skrzydło, Warszawa 1997, s. 27-28. 97 -y"'-" nawnJ^ajiiy^ii zwoływanych przez prezy- denta na wniosek premiera lub absolutnej większości członków Zgromadzenia. Mandat parlamentarny nie może być łączony z członkostwem w rządzie, Ra- dzie Konstytucyjnej, Radzie Ekonomiczno-Społecznej ani z mandatem w drugiej izbie. Nie można też łączyć mandatu ze stanowiskiem przewodniczącego, człon- ka zarządu, dyrektora przedsiębiorstwa państwowego. Od 1985 roku zakazana jest także kumulacja mandatu parlamentarnego z więcej niż jednym mandatem lokalnym.5 Prezydent - wybierany jest w wyborach powszechnych na 7 lat, bez ograni- czeń reelekcji. Kandydat musi mieć poparcie minimum 500 wyborców kwalifi- kowanych, tj.: członków parlamentu, członków Rady Społeczno-Gospodarczej, radców generalnych, merów, w tym 10 reprezentantów departamentów lub te- rytoriów zamorskich. Prezydent zostaje wybrany w I turze bezwzględną więk- szość głosów. Jeżeli żaden z kandydatów nie uzyskał tej większości to odbywa się druga tura, do której przechodzi dwóch kandydatów z największą liczbą gło- sów. W II turze wybór następuje także większością bezwzględną. Według konstytucji prezydent czuwa nad jej przestrzeganiem, zapewnia przez swój arbitraż właściwe funkcjonowanie władz publicznych, jak również ciągłość państwa. Jest gwarantem niepodległości, integralności terytorialnej i przestrze- gania traktatów. Prezydent jest zwierzchnikiem sił zbrojnych, negocjuje oraz ra- tyfikuje traktaty na podstawie ustawy upoważniającej go do ratyfikacji. Jako gwa- rant niezawisłości sądownictwa, przewodniczy Najwyższej Radzie Sądownictwa, która przedkłada wnioski w sprawie awansowania sędziów i pociągania ich do odpowiedzialności dyscyplinarnej.6 Prezydent stoi na czele władzy wykonawczej - przewodnicząc Radzie Mini- strów ukierunkowuje prace rządu, wpływa na treść podejmowanych decyzji. Uchwalane przez rząd ordonanse i dekrety są podpisywane przez prezydenta, który może podpisu odmówić.7 Prezydent posiada kompetencje własne, które są wykonywane bez kontrasy- gnaty premiera lub właściwych ministrów - są to: ogłaszanie referendum, rozwią- zanie Zgromadzenia, mianowanie i odwoływanie premiera, zwracanie się z orędziem do obu izb, nominowanie trzech członków Rady Konstytucyjnej. Kontr- asygnacie podlegają m.in. ratyfikacja umów międzynarodowych, promulgacja ustaw, inicjatywa przy zmianie konstytucji. Prezydent może poddać rozstrzygnięciu wyborców określone kwestie w dro- dze referendum. Może poddać pod referendum każdy projekt ustawy w sprawie organizacji władz publicznych, reform w zakresie polityki ekonomicznej lub so- cjalnej, które wywierałyby wpływ na funkcjonowanie instytucji państwowych. 5 E. Gdulewicz, Parlament Republiki Francuskiej, Warszawa 1993, s. 15. 6 Konstytucja Francji, wstęp W Skrzydło, Warszawa 1997, s. 19. 7 j.w., s. 18. 98 mier - wniosek kierowany jest do prezydenta, który podejmuje decyzję dyskre- cjonalnie. Uchwaloną w referendum ustawę prezydent jest zobowiązany podpi- sać.8 Prezydent posiada uprawnienia o charakterze nadzwyczajnym, wynikające z artykułu 16 konstytucji. Na mocy tego artykułu w sytuacji, którą prezydent uzna za kryzysową dla państwa, może podejmować wszelkie decyzje podyktowa- ne okolicznościami, m.in. wydawać akty o mocy ustaw, a nawet ograniczać pra- wa i wolności obywatelskie.9 Prezydent ponosi odpowiedzialność konstytucyjną tylko za zdradę stanu. Ini- cjatywę w sprawie postawienia prezydenta w stan oskarżenia posiadają człon- kowie obu izb, a wniosek wymaga podpisów 1/10 wszystkich deputowanych lub senatorów. W stan oskarżenia stawia Zgromadzenie i Senat podejmując uchwałę absolutną większością głosów. Po wpłynięciu wniosku Zgromadzenie powołuje specjalną komisję, która przygotowuje rezolucję (uchwalaną przez obie izby w iden- tycznym brzmieniu). Rezolucja jest przekazywana prokuratorowi generalnemu przy Sądzie Kasacyjnym, który pełni funkcję oskarżyciela. Oskarżenie rozpatru- je Najwyższy Trybunał Sprawiedliwości składający się z 24 sędziów i 12 zastęp- ców (każda z izb wybiera 12 sędziów i 6 zastępców spośród swoich członków). Rząd - nazwa "Rząd" oznacza organ kolegialny powołany przez prezydenta w ce- lu określenia i prowadzenia polityki narodu. Natomiast "Rada Ministrów" jest to konstytucyjnie jedyna dopuszczalna prawnie forma posiedzeń rządu pod prze- wodnictwem prezydenta. W skład rządu wchodzą: premier, ministrowie stanu (mogą oni, ale nie muszą kierować jednocześnie resortami - tytuł ma znacze- nie protokolarne), ministrowie: resortowi lub delegowani (działają przy premie- rze lub ministrach resortowych) oraz sekretarze stanu (działają przy premierze lub ministrach wykonując powierzone im zadania, ale nie stoją na czele resor- tów, zakres ich działania określa premier).10 Prezydent powołuje premiera, a na jego wniosek ministrów. Prezydent ma wpływ na dobór ministrów obrony i spraw zagranicznych. Rząd rozpoczyna działalność z chwilą powołania go przez głowę państwa. Premier ubiega się o votum zaufania w Zgromadzeniu Narodowym na podstawie przedłożonego programu działania, albo na podstawie deklaracji dotyczącej ogólnej polityki ga- binetu. Od premiera tylko zależy wybór momentu w którym stanie on wobec Zgromadzenia, a dzieje się to w okresie od 15 dni aż do 2,5 miesiąca od ukaza- nia się dekretu powołującego premiera.11 Rząd odbywa dwa rodzaje posiedzeń - Rada Ministrów - konstytucyjna for- ma oficjalnych posiedzeń rządu, obraduje pod przewodnictwem prezydenta, któ- rego zastępstwo może sprawować tylko premier, ale i to wyłącznie na podsta- 8 j.w., s. 19. 9 K. A. Wojtaszczyk, Współczesne systemy polityczne. Warszawa 1992, s. 70. 10 Konstytucja Francji, wstęp W Skrzydło, Warszawa 1997, s. 20-21. u j.w., s. 20. 99 s,uni pi^^gui-uwuJĄi-.^ pusieuzema naay lYi.iiuyu.-ow - Kierowany przez premiera. Rząd może prawidłowo działać tylko dzięki poparciu zarówno prezydenta jajk i Zgromadzenia. Rada Ministrów działa na zasadzie solidarności kolektywne! ponosząc odpowiedzialność polityczną za jako całość za realizowaną przez sie^ bie politykę. Rząd może połączyć wniosek o udzielenie votum zaufania prezen- tując program rządu lub deklarację o ogólnej polityce. Zaufanie udziela się zwy- kłą większością głosów Premier może połączyć wniosek o zaufanie dla gabinetu z projektem ustawy (odrzucenie projektu traktuje się jako cofnięcie mu zaufai- nia). Odpowiedzią deputowanych może być tylko zgłoszenie w ciągu 24 godzin wniosku o votum nieufności. Jeżeli izba nie wniesie i nie przegłosuje w ciągu 48 godzin wniosku o votum nieufności, ustawę uznaje się bez głosowania za przyjętą. W okresie ostatnich 30 lat rząd stosował ten przepis 36 razy, a 7 ra- zy projekty ustaw przyjęto bez głosowania.12 Zgromadzenie może też wnieść na żądanie 1/10 deputowanych wniosek o votum nieufności wobec rządu, który jest głosowany po 48 godzinach. Wniosek taki jest przyjmowany absolutną większo- ścią głosów ogólnej liczby deputowanych (wliczane są tylko głosy popierające wniosek). W przypadku uchwalenia wniosku prezydent może się z nim nie zgo- dzić i rozwiązać Zgromadzenie. Jeśli natomiast wniosek o votum nieufności zo- stał odrzucony, nie może być powtórnie zgłoszony na tej samej sesji z wyjątkiem sytuacji, gdy rząd połączył kwestię zaufania z przyjęciem projektu ustawy. Rząd może jednorazowo w okresie 4 miesięcy wydawać ordonanse (dekrety) z mocą ustawy organicznej i zwykłej, niezbędne dla wprowadzania w życie in- stytucji Republiki i funkcjonowania władz publicznych. Wyjątkowego charakte- ru nie mają natomiast akty rządu o mocy ustawy, tzw. ordonanse ustawodaw- cze, które wydawane są na mocy upoważnienia ustawy. Rząd może wystąpić do parlamentu w celu realizacji swojego programu z projektem tzw. ustawy upo- ważniającej (łoi d'habititation) do wydawania ordonansów. Upoważnienie to udzie- lane jest na określony czas i traci moc prawną w przypadku ich nie przedłoże- nia parlamentowi, ale skutki prawne zaistniałe wcześniej na ich podstawie zachowują moc. Rząd wydaje ordonanse z wyjątkiem materii dotyczącej zmian konstytucji i ustaw organicznych. Rząd na podstawie dekretu wyznacza na 6-letnią kadencję Mediatora (ombud- smana), który przyjmuje skargi dotyczące pracy urzędów publicznych i władz lokalnych w zakresie ich działań. Rada Konstytucyjna - składa się z 9 członków wybieranych na 9 lat, powo- ływanych po trzech przez prezydenta, przewodniczącego Zgromadzenia Narodo- wego i przewodniczącego Senatu. Co 3 lata wymieniana jest 1/3 członków Ra- dy. W skład Rady wchodzą też z mocy prawa byli prezydenci Republiki. Rada czuwa nad zgodnym z prawem przebiegiem referendum i wyborów, ustala listę 12 j.w., s. 25. 100 rów do obu izb parlamentu, ustala wyniki w^iL-ui.^,., ^ ^-.^^"_-. -_- ^yuje kontrolę konstytucyjności ustaw, rozstrzyga spory między rządem a prze- wodniczącymi izb odnośnie do tego, czy wniesione przez parlamentarzystów projekty ustaw lub poprawki znajdują się w sferze materii ustawy, czy odnoszą się do reglamentacyjnej władzy egzekutywy.13 Badanie ustaw dotyczy nie tylko ich zgodności z konstytucją, ale z całym tzw. blokiem konstytucyjnym, do któ- rego zalicza się również Deklarację Praw Człowieka i Obywatela, preambułę konstytucji z 1946 r. oraz Fundamentalne Zasady Republiki.14 Rada orzeka w spra- wach niepołączalności mandatu członka parlamentu z innymi stanowiskami i pra- cą zawodową. Rada działa tylko na podstawie wniosku lub skargi odpowiednich instytucji - skarga taka może być abstrakcyjna - nie musi wiązać się z konkret- ną sprawą toczącą się przed sądami. Rada posiada także uprawnienia o charak- terze konsultacyjnym, które polegają na wyrażaniu przez Radę stanowiska w okre- ślonych prawnie sprawach państwowych, związanych głównie ze stosowaniem artykułu 16 konstytucji.15 Zmiana Konstytucji: Zgromadzenie Narodowe i Senat zwoływane są przez pre- zydenta w celu rewizji konstytucji jako odrębny organ - Kongres, którego obra- dami kieruje przewodniczący Zgromadzenia. Zmiana konstytucji może być doko- nywana z inicjatywy prezydenta (na wniosek premiera) lub członków parlamentu. Występują dwie fazy rewizji: I - opracowanie i uchwalenie ustawy konstytucyjnej przez obie izby zgodnie z za- sadami dla ustaw zwykłych (tekst w identycznym brzmieniu przez obie izby). II - prezydent kieruje tekst do zatwierdzenia w referendum lub gdy inicjatywa zmiany wyszła od niego, skierować do uchwalenia przez Kongres. Członko- wie Kongresu nie mają prawa zgłaszania poprawek - wypowiadają się za lub przeciw zmianom, projekt zostaje przyjęty większością 3/5 głosujących człon- ków Kongresu. Prezydent może po pierwszej fazie postępowania nie nadawać projektowi dal- szego biegu. Przedmiotem zmiany nie może być republikańska forma rządu.16 LITERATURA: E. Gdulewicz, Parlament Republiki Francuskiej, Warszawa 1993. Konstytucja Francji, wstęp W Skrzydło, Warszawa 1997. W Skrzydło, Ustrój polityczny Francji, Warszawa 1992. Systemy polityczne rozwiniętych krajów kapitalistycznych, red. A. Jamróz, Warszawa 1989. K. A. Wojtaszczyk, Współczesne systemy polityczne, Warszawa 1992 i 1996. / 13 Systemy polityczne rozwiniętych krajów kapitalistycznych, red. A. Jamróz, Warszawa 198' s. 231. 14 Konstytucja Francji, wstęp W. Skrzydło, Warszawa 1997, s. 26. 15 j.w., s. 26. 16 E. Gdulewicz, Parlament Republiki Francuskiej, Warszawa 1993, s. 33-34. 101 Partie 1978 1981 1986 1988 1993 1997 man- Pogło- man- %gto- man- %glo- man- %gto- man- Pogło- man- % glo- daty sów daty SÓW daty SÓW daty SÓW daty sów daty som Francuska Partia Komunistyczna (PCF) 86 20,5 44 16,1 35 9,7 26 11,3 23 9,1 38 9,9 Partia Socjalistyczna (PS) 103 24,6 285 37,4 206 31,4 252 34,7 54 17,5 241 23,4 Ruch Lewicowych Radykałów (MRG) 2 0,3 10 1,9 6 0,8 Radykalna Partia Socjalistyczna (RSP) 12 1,4 inne (lewica) 14 7,2 4 0,8 7 1,2 20 1,6 10 1,7 21 2,8 Unia na Rzecz Demo- kracji Francuskiej (UDF) 124 21,4 65 19,2 53 8,3 131 18,4 213 19,0 108 14,2 Zgromadzenie na Rzecz Republiki (RPR) 154 22,6 85 20,8 76 11,2 126 19,1 247 20,3 134 15,7 UDF-RPR (wspólna lista) 147" 21,4 inne (prawica) 8 2,8 14 3,9 11 2,8 24 4,7 15 7,6 Front Narodowy (FN) 35 9,6 1 9,6 - 12,4 1 14,9 Zieloni (V) - 1,0 - 1,2 - 0,3 - 4,0 7 6,8 Frekwencja (%) I tura 83,3 74,4 78,4 65,7 69,3 67,5 U tura 84,6 74,6 -.-.- 69,9 67,6 71,4 Źródło: The Europa Worid Year Book, różne roczniki. London, różne roczniki; Keesing's Record of Worid Events, PODZIAŁ MANDATÓW W SENACIE (STAN NA WRZESIEŃ 1995 r.) Partie Mandaty UDF 14 UDF-PR 40 UDF-CDS 35 UDF-rad. 12 UDF-PSD 4 UDF-PPDF 1 RPR 88 PS 75 PCF - 15 MDC 2 -a MPF 1 3 różni z lewicy różni z prawicy 22 -g 11 ^ ^gromadzenie na Rzecz Republiki (RPR) - kontynuatorka ruchu gaullistowskiego powstała w 1958 r., do XI 1967 r. pod nazwą Unia na Rzecz Nowej Republiki - Demo- kratyczna Unia Pracy (UNR-UDT), następnie do XII 1976 r. pod nazwą Unia Demo- kratów na Rzecz Republiki (UDR); konserwatywne - neoliberalna, popiera liberalizn- gospodarczy i jest niechętna wobec socjalnej funkcji państwa. Unia na Rzecz Demokracji Francuskiej (UDF) - koalicja wyborcza utworzone w 1978 r., w której skład wchodzą: Siła Demokratyczna, Demokracja Liberalna (daw- niej Partia Republikańska), Partia Radykalna, Ludowa Partia Demokracji Francuskiej członkowie bezpośredni; w swoim programie akcentuje socjalny liberalizm, centryzm. Partia Socjalistyczna (PS) - spadkobierczyni Sekcji Francuskiej Międzynarodówk Robotniczej (SFIO, powstałej w 1905 r.), utworzona w czerwcu 1971 r. z połączenia Par- tii Socjalistycznej z Konwentem Instytucji Republikańskich oraz innymi lewicowym partiami; o charakterze socjaldemokratycznym, zwolenniczka zaawansowanej samo- rządności i interwencji państwa w sferze społeczno-gospodarczej. Radykalna Partia Socjalistyczna (PRS) - utworzona w grudniu 1973 r. pod na zwą Ruch Lewicowych Radykałów (MRG), od sierpnia 1996 r. obecna nazwa; o charak- terze lewicowym. Front Narodowy (FN) - utworzony w październiku 1972 r.; prawicowo-nacjonalistyczny Ruch na Rzecz Francji (MPF) - utworzony w listopadzie 1994 r.; opozycyjny wobec traktatu z Maastricht i unii walutowo-gospodarczej. Centrum Narodowe Niezależnych i Chłopów (CNIP) - utworzone w lipcu 1948 r. centroprawicowe. Sita Demokratyczna (FD) - utworzona w listopadzie 1995 r. jako sukcesorka Cen- trum Demokratów Społecznych (utw. 1976); chadecko-centrowa. Ludowa Partia Demokracji Francuskiej (PPDF) - utworzona w lipcu 1995 r. ne skutek przekształcenia się w partię klubów "Perspektywy i Realia"; centrowa. Partia Radykalna (PR) - utworzona w 1901 r.; centroprawicowa. Demokracja Liberalna (DL) - utworzona w maju 1972 r. w wyniku przekształcenie się w partię polityczną ugrupowania pod nazwą Krajowa Federacja Republikanów Nie- zależnych (PNRI), do czerwca 1997 r. pod nazwą Partia Republikańska (PR); centro- prawicowa. Zieloni (V) - utworzona w styczniu 1984 r.; ekologiczna. Francuska Partia Komunistyczna (PCF) - utworzona w 1920 r. w wyniku rozła- mu w SFIO; opowiada się za budową socjalizmu a'la francaise. Źródło: Informator polityczny PAĘ tom l, s. 114-4, Warszawa 1998. 17 W 1986 r. wybory odbyły się według systemu proporcjonalnego; 147 mandatów wspólnej listy RPRpUDF podzielono następująco: 71 dla RPR i 76 dla UDE 102 103 Po siedmioletnim okresie dyktatury wojskowej, w lipcu 1974 roku władzę prze- jął Rząd Jedności Narodowej pod przewodnictwem Konstantina Karamaniisa. Jeszcze w tym samym roku, 17 października odbyły się demokratyczne wybo- ry do parlamentu Grecji, a 8 grudnia ogólnonarodowe referendum, w którym większość Greków (69% "za", przy 75% frekwencji) opowiedziała się za zniesie- niem monarchii i ustanowieniem republiki. W kilka miesięcy później, 9 czerw- ca 1975 roku parlament grecki uchwalił nową (trzynastą w dziejach Grecji) konstytucję, która weszła w życie 11 czerwca tegoż roku. Po dziesięciu latach stosowania konstytucji, 6 marca 1986 roku Izba Deputowanych wprowadziła do niej poprawki, które miały na celu ograniczenie uprawnień prezydenta republi- ki i wzmocnienie roli parlamentu.1 W skład Grecji wchodzi Góra Athos, która stanowi autonomiczną część pań- stwa greckiego, podlega bezpośredniej jurysdykcji Patriarchatu Ekumenicznego. Parlament -jednoizbowy, Izba Deputowanych Grecji (Vouli Ton Ellinon2) liczy 300 deputowanych wybieranych w wyborach powszechnych na 4 lata. 288 wy- bieranych jest według systemu proporcjonalnego wzmocnionego (Hagenbach-Bi- schoff). W podziale tych mandatów uczestniczą partie, które uzyskały ponad 3% głosów w skali kraju (koalicja dwóch partii powyżej 5%, trzech i więcej - 6%) i wystawiły kandydatów w 2/3 okręgów wyborczych. W podziale pozostałych 12 mandatów uczestniczą partie, które uzyskały ponad 17% głosów w skali kraju. Kandydaci wpłacają bezwzrotny depozyt w wysokości 50 tyś. drachm. Udział w wyborach parlamentarnych jest obowiązkowy (ale: głosuje się w okręgu wła- ściwym dla miejsca urodzenia wyborcy, a wyborca który mieszka w odległości ponad 200 km od punktu głosowania jest zwolniony z obowiązku wyborczego). Na początku każdej sesji zwyczajnej Izba powołuje Sekcje (nie może być ich więcej niż dwie) które realizują część prac ustawodawczych. Deputowany jest zobowiązany uczestniczyć w jednej z Sekcji jako stały jej członek. W każdej Sek- cji pracuje połowa deputowanych. Sekcje obradują między sesjami, a uprawnie- nia ustawodawcze są podzielone między nimi w układzie resortowym.3 Prawo inicjatywy ustawodawczej przysługuje Izbie Deputowanych i rządowi. Uchwalony projekt jest przesyłany prezydentowi, który w ciągu 30 dni od uchwalenia promulguje i ogłasza ustawę albo zgłasza wobec niej veto zawiesza- jące. Veto jest odrzucane większością bezwzględną głosów ogólnej liczby depu- towanych. Budżet państwa uchwala tylko Zgromadzenie Plenarne Izby. 1 Konstytucja Grecji, Warszawa 1992, s. 3. 2 W języku greckim Vouli Ton Ellinon znaczy dosłownie Parlament Greków, natomiast w prak- tyce politycznej używa się nazwy Izba Deputowanych Gregi. 3 L. i E Akritidis, Parlament Grecji, Warszawa 1998, s. 10. 104 dy podały się do dymisji i/lub wyrażono wobec nich votum nieufności i jeżeli skład izby nie gwarantuje stabilności rządowej. Wybory są zarządzane przez rząd mający zaufanie rozwiązywanej izby. Prezydent rozwiązuje izbę na wnio- sek rządu który uzyskał votum zaufania mając na celu odnowienie zaufania społecznego poprzez rozwiązanie kwestii mającej szczególną wagę dla kraju. rozwiązanie nowej Izby Deputowanych z tego samego powodu jest wykluczone. Rozwiązanie izby jest obowiązkowe w przypadku niemożności wyboru prezy- denta. W przypadku rozwiązania izby ze względu na niemożność wyboru pre- zydenta i ze względu na brak stabilności rządowej, jeżeli premier nie zgodzi się na kontrasygnatę decyzji o rozwiązaniu parlamentu, wystarczy podpis prezy- denta. Izba wybrana po przedterminowych wyborach nie może być rozwiązana przed upływem roku od wyborów, z wyjątkiem przypadku niemożności utworze- nia rządu lub z braku stabilności rządowej.4 Parlament ratyfikuje umowy lub porozumienia powodujące przekazanie upraw- nień przewidzianych w konstytucji organom organizacji międzynarodowych, w dro- dze ustawy większością 3/5 głosów ogólnej liczby deputowanych. Izba obraduje na jednej sesji zwyczajnej w roku lub na nadzwyczajnych zwo- ływanych przez prezydenta. Prezydent może też zawiesić sesję ale tylko raz, od- raczając jej otwarcie albo przerywając obrady. Zawieszenie nie może trwać dłu- żej niż 30 dni. Mandat deputowanego można łączyć z funkcją w rządzie. Prezydent - wybierany na 5 lat przez Izbę Deputowanych, z prawem jednej reelekcji. Prezydentem zostaje kandydat, który uzyskał większość 2/3 głosów ogól- nej liczby deputowanych. W wypadku nie uzyskania tej większości po 5 dniach odbywa się II tura, w której należy uzyskać tą samą większość. Jeżeli i w tym przypadku większość ta nie zostanie uzyskana, po kolejnych 5 dniach odbywa się III tura, w której wystarczy większość 3/5 głosów. Jeśli i w III turze więk- szość kwalifikowana nie zostanie uzyskana, Izba Deputowanych zostaje rozwią- zana i rozpisuje się nowe wybory. Nowa izba wybiera prezydenta większością 3/5 głosów ogólnej liczby deputowanych, a w wypadku jej nie uzyskania w dwóch następnych turach odbywających się co 5 dni, większością bezwzględną głosów ogólnej liczby deputowanych. Jeśli i ta większość nie zostanie uzyskana, wybór dokonywany jest spośród dwóch kandydatów, którzy uzyskali największą liczbę głosów, zwykłą większością. Prezydent reprezentuje państwo w stosunkach międzynarodowych, jest zwierzchnikiem sił zbrojnych, ratyfikuje umowy międzynarodowe, zawiera trak- taty pokojowe i sojusze. Wszystkie akty prezydenta są kontrasygnowane przez właściwego ministra, z wyjątkiem: powołania premiera, rozwiązania parlamentu i zgłoszenia veta za- 4 j.w., s. 20. 105 " "., --.nużeniu w ciągu 40 ^-er o: l) referendum w^a^TwiT0^^ ^^ ogłasza de" sęk rządu - na mocy decyzji Z 3? proMemow F 7; " na!wn1,0' czy deputowanych; 2) referendy^ większością bezwzględną ogólnej h. regulujących ważne^ problem^Nl-T^^;^ Projektów ustaw _.T,. . , ..o/ci', ^"^ne (z wy)ątkiem budżetu) na mocy decyz i podJęteJ większością 3/5 stosów os-olno, r i. J ^ i- -o e J ,".- ^ r: .."'^wow. Na stanowisko premiera prezydent powołuje przywódcę partu posiadaiappi n - i - i. i 1 T k- -iv ^i - - k i i .L ^""WJ większość bezwzględną w Izbie. W wy- padku jej braku, prezydent powierza m; - i i.6' .1 ",-- - - -i - i J .i. "^J? konsultacyjną przywódcy partii ma- Jącęj większość względną w izbie Talca- i ''""""-.yJ^ r J J ^ r^/łL - - -.^"iiSJę konsultacyjną powierza tez, w przy- padku pierwszego niepowodzenia rl",' i , . 7 i i - -n - - y e icpuwuu^ud, dwom kolenym pod względem wielkości reprezentacji parlamentarnej, partiom CL- -A - ^ o i --> T -v - A " ",,"- ,. . , . . -" vw-w^ (każda misja trwa 3 dni). Jeśli Jedna z misji się powiedzie, w ciągu 15 dni nrl ł - - - - -i - A T i- Ji -i - ' " ~ ou ziozema przysięgi, rząd zwraca się do Izby o udzielenie votum zaufaria, którp m + J - i -i ' - k ^lo^ _ .1 ,. i , , ' "°16 Jest udzielane większością bezwzględ- ną deputowanych obecnych na posipdyo' r -r --- T . , - - - rla r^r. ri /^ - i^"""^luu. Jeśh jednak misje te się me powio- dą, prezydent stara się powołać rząd 7^^ ^ - i. "4--- T r T^ _.,]. . .. " ., . .t * - J - ' ^"zony ze wszystkich partu w Izbie. Je- żeli i ta próba się me powiedzie, nrpy^ \ .-'.'.. - i fi,_i,""" ,,. ", , . '^zydent rozwiązuJe izbę l mianuJe rząd n1^K g0 ^ ?a^do czasu wyborów przewodniczący Rady Sta- w^nw Th^- IzbyobrachutA"wej-. Tak sformowany rząd działa do Zh ^^ pohtycznych ""^rów: sprawiedliwości, spraw wewnętrz- nych, porządku publicznego i inforinarii 4- - i . i -- wyborczej powierzane wysokim funkS. T^ te ^-r czas .amp bez określonej przynalZności p^^^^^^^^^ wołuje i odwołuje członków rządu i seStarz8 T premlera Rząd określa i kieruje ogólną polityka lr^ - y s anu' - - - 3 " A^ v-- ^A - ł i - - ha+n r,^ """-^i - ^ ^ ° rażenie mu votum zaufama. De- nata nad wnioskiem o votum zaufania Ink ^ - r - - nn /lw>^ rlr"a/A A ł - - .d ^b o votum meufności rozpoczyna się po dwóch dniach od złożenia wniosku n ii i n -i ._,_ _," r . . . . , "'^"""-u, o ile rząd w przypadku wniosku o vo- tum meufności, me zażąda natychmiastowpo» ł - J11, <- n k i- a ^ .70 <-wx7a/; ^ł,"o; ^-- -o J - _» '""'owego otwarcia debaty. Debata me mo- że trwać dtuzęj mz 3 dni, a głosowanie nari - i - ^ - i - , emauwame nad wnioskami następuje po zamkmę- 106 u ścią głosów obecnych deputowanych (ale nie mniejszą od 2/5 ogólnej liczby deputowanych), a wniosek o votum nieufności - bezwzględną większością gło- gów ogólnej liczby deputowanych. Rząd wybiera na wniosek Komitetu Do Spraw Instytucji Państwowych i Lu- stracji - Obrońcę Obywateli (ombudsmana), którego kadencja wynosi 5 lat, bez prawa reelekcji. Ombudsman powołany jest do prowadzenia mediacji między oby- watelami a władzami państwowymi, stoi na straży praw obywatelskich, walczy z przejawami wadliwej administracji i zapewnia praworządność. Izba Obrachunkowa - przewodniczącego i wiceprzewodniczących powołuje pre- zydent własnym dekretem na wniosek Rady Ministrów Izba kontroluje wydat- ki państwa i wspólnot lokalnych, przedstawia Izbie Deputowanych raporty o wy- datkach państwa, kontroluje rozliczenia sporządzane przez urzędników szczebla centralnego i lokalnego. Wyższy Sąd Specjalny - składa się z przewodniczących: Rady Stanu, Sądu Kasacyjnego, Izby Obrachunkowej oraz z 4 radców stanu i czterech sędziów Są- du Kasacyjnego, wyznaczonych na członków drogą losowania na dwa lata. Wyż- szy Sąd orzeka w sprawie prawomocności wyborów parlamentarnych, kontro- luje prawomocność referendum ustawodawczego, rozstrzyga spory dotyczące niezgodności ustaw z konstytucją, ale tylko w przypadku sprzecznych stanowisk Rady Stanu, Sądu Kasacyjnego czy Izby Obrachunkowej (a orzeczenie Sądu może pozbawić ustawę mocy). Rozstrzyga konflikty między sądami i władzami admi- nistracyjnymi a innymi organami. Zmiana Konstytucji: istnieje dwustopniowa procedura zmiany: projekt zmia- ny zgłoszony przez co najmniej 50 deputowanych, zawierający postanowienia, które mają być zmienione, jest uchwalany większością 3/5 głosów deputowanych w dwóch oddzielnych głosowaniach, przeprowadzanych w odstępie co najmniej miesiąca. Nowo wybrana Izba Deputowanych na pierwszej sesji rozstrzyga o po- stanowieniach będących przedmiotem zmiany bezwzględną większością głosów ogólnej liczby deputowanych. Jeśli wniosek rewizji, przyjęty większością ogólnej liczby deputowanych nie uzyska poparcia wymaganych 3/5 głosów, to w celu prze- głosowania zmiany, większość ta musi być uzyskana przez następną Izbę Depu- towanych. Kolejna zmiana konstytucji nie może być dokonana przed upływem 5 lat od poprzedniej. LITERATURA: L. i E Akritidis, Parlament Grecji, Warszawa 1998. Konstytucja Grecji, Warszawa 1992. 107 Partie 1S Wl 1985 VI. 1989 X1.1989 1990 1993 1996 mandaty %glo-sów mandaty %gto-SÓW mandaty %glo-SÓW mandaty % etosów mandaty % glosom mandaty '/"głosów mandaty "tglo-SÓU] Nowa Demokracja (ND) Panhelleński Ruch 115 35,8 126 40,8 145 44,3 148 46,2 150 46,9 111 40,1 108 38,1 Socjalistyczny (PASOK) Komunistyczna Partia 172 48,0 161 35,8 125 39,2 128 40,7 123 38,6 170 46,8 162 41,4 Grecji (KKE-es) -- 1,3 1 1,8 Komunistyczna Partia Grecji (KKE) Koalicja Lewicy i Postępu 13 10,9 12 9,9 9 4,5 11 5,6 (Synaspismos) Alternatywa Ekologiczna 28 13,1 21 1 11,0 0,6 19 1 10,30,8 - 2,9 10 5,1 Demokratyczna Odnowa . (Diana) 1 0,7 Polityczna Wiosna (POLA) 10 40 90 Demokratyczny Ruch t,a Ą3 Społeczny (DIKKI) Q niezależni 2 3,5 2 1,5 6 1,7 u 4,4 Frekwencja (%) 77,5 79,4 79,0 77,5 76,0 78 .2 76 ,3 Źródło: The Europa Worid Year Book, London, różne roczniki PARTIE POLITYCZNE: Panhelleński Ruch Socjalistyczny (PASOK) - utworzony we wrześniu 1974 r, o charakterze socjalistycznym. Nowa Demokracja (ND) - utworzona we wrześniu 1974 r., umiarkowanie konserwa- tywna. Koalicja Lewicy i Postępu (Synaspismos) - utworzona w czerwcu 1992 r. z prze- kształcenia się w partię sojuszu kilku ugrupowań lewicowych, głównie Greckiej Partii Lewicy (EAE), w latach 1989-1993 w skład Synaspismos wchodziła KKE. Komunistyczna Partia Grecji [(KKE) tzw. zewnętrzna] - utworzona w listopadzie 1918 r., w latach 1947-1974 działała nielegalnie; o charakterze marksistowskim, prze- ciwna członkostwu Grecji w UE i NATO. Komunistyczna Partia Grecji [(KKE - es) tzw. wewnętrzna] - utworzona w lu- tym 1968 r. w wyniku rozłamu w KKE, w 1987 r. większość działaczy utworzyła Grec- ką Partię Lewicy (EAE); o charakterze eurokomunistycznym. Demokratyczny Ruch Społeczny (DIKKI) - utworzony w styczniu 1996 r. przez le- wicowych dysydentów z PASOK-u Polityczna Wiosna (POLA) - utworzona w lipcu 1993 r. przez część byłych członków Nowej Demokracji, prawicowo-populistyczna. 108 14 listopada 1990 r. Rada Najwyższa przyjęła uchwałę o zmianie nazwy pań stwa na "Republika Gruzji". 31 marca 1991 r. odbyło się referendum na tema przywrócenia niepodległości, a jego jednoznaczny wynik (93% "za", przy 95% frekwencji) spowodował proklamowanie niepodległości 9 kwietnia 1991 r. Auto kratyczny styl rządzenia spowodował konflikt prezydenta Zwgliada Gamsahur dii z opozycją, który skończył się w styczniu 1992 r. przejęciem władzy prze; Radę Wojskową i Eduarda Szewardnadze. Konstytucja została uchwalona prze; parlament 24 sierpnia 1995 roku. W skład Gruzji wchodzą trzy obszary autonomiczne: Abchazja, Adźaria i Po łudniowa Osetia. Proklamowanie przez te obszary niepodległości (Adźaria i Osę tia w VIII 1991 r. i Abchazja w VIII 1992 r.) spowodowało nasilenie tendencj separatystycznych i doprowadziło do wojny domowej. Parlament -jednoizbowy Parlament Gruzji (Sakartvelos Parlament!), który li czy 235 deputowanych wybieranych w wyborach powszechnych na 4 lata. De putowani wybieram są według ordynacji mieszanej: 150 deputowanych wybie ranych proporcjonalnie z krajowych list partyjnych z progiem 5% w skali kraju a 75 - według systemu większościowego (okręgi jednomandatowe, wybory są waż ne przy udziale ponad połowy uprawnionych, a wybrany zostaje kandydat, kto ry uzyskał ponad 1/3 głosów osób biorących udział w głosowaniu; jeżeli brak by ło wymaganej większości, to następuje II tura, do której przechodzą dwaj kandydac z największą liczbą głosów, wybór następuje tą samą większością.)1 Prawo inicjatywy ustawodawczej posiadają: prezydent, parlament (deputowa ni, frakcje, komitety), organy przedstawicielskie Abchazji i Adżarii/a także 31 tysięcy wyborców. Uchwalony przez parlament projekt ustawy jest przekazywa ny prezydentowi, który w ciągu 10 dni od otrzymania podpisuje go, lub zgtasz; veto zawieszające. Parlament odrzuca veto prezydenta większością 3/5 głosów ogólnej liczby deputowanych. Parlament nie może zostać rozwiązany przed upływem kadencji. Parlament określa główne kierunki polityki wewnętrznej i zagranicznej, koń troluje związaną z tym działalność rządu oraz ratyfikuje i wypowiada umów; międzynarodowe. Parlament powołuje Obrońcę Publicznego (ombudsmana) n, 5-letnią kadencję, który nadzoruje przestrzeganie praw i swobód obywatelskich oraz ujawnia fakty ich naruszania oraz nadzoruje działalność organów admini stracji centralnej i terenowej. * Współautorami rozdziału są Michał Fijka i Marek Smigasiewicz. 1 Zgodnie z art. 4 Konstytucji "po stworzeniu odpowiednich warunków i organów administrac terytorialnej na całym terytorium Gruzji", parlament będzie składał się z dwóch izb: Rady R< publik i Senatu. 109 - .,- --.,- -y »v,-4.m^^ ^.uicŁuauw państwa. Parlament obraduje na dwóch sesjach zwyczajnych w roku, a na nadzwyczaj- nych, które zwołuje prezydent z własnej inicjatywy, oraz na wniosek parlamen- tu lub 1/4 ogółu deputowanych. Deputowany nie może łączyć swojego mandatu z inną funkcją w służbie pań- stwowej. Prezydent i administracja rządowa - wybierany w wyborach powszech- nych na 5 lat, z prawem jednej reelekcji. Wybory są ważne, gdy weźmie w nich udział ponad połowa uprawnionych do głosowania. W I turze wybrany zostaje kandydat, który uzyskał ponad połowę ważnie oddanych głosów. Jeżeli żaden z kandydatów nie uzyskał wymaganej większości, w II turze następuje wybór spośród dwóch kandydatów z największą liczbą głosów z I tury. Wyniki II tury są ważne, jeżeli weźmie w niej udział co najmniej 1/3 uprawnionych do głoso- wania, a zwycięzcą zostaje kandydat który uzyskał zwykłą większość głosów, lecz nie mniejszą niż 1/5 uprawnionych do głosowania. Prezydent jest głową państwa i zwierzchnikiem władzy wykonawczej; określa i realizuje politykę wewnętrzną i zagraniczną. Zapewnia jedność i integralność państwa, jak również zgodność działań organów państwowych z konstytucją. Prezydent m.in. zawiera umowy międzynarodowe, mianuje za zgodą parla- mentu, a zwalnia samodzielnie ministrów, wnosi projekt budżetu do parlamen- tu, rozpisuje wybory do parlamentu. Prezydent jest zwierzchnikiem sił zbrojnych, przewodniczy Radzie ds. Bez- pieczeństwa Narodowego i wyznacza jej członków. Na wniosek parlamentu, 200 tysięcy wyborców lub z własnej inicjatywy roz- pisuje referendum. Niedozwolone jest przeprowadzanie referendum w celu przy- jęcia lub zmiany ustawy w kwestii amnestii, ułaskawienia, ratyfikacji lub ogło- szenia umowy międzynarodowej, oraz w sprawie zmiany podstawowych praw i wolności człowieka. Prezydent wydaje akty prawne - dekrety i rozporządzenia. W przypadku naruszenia konstytucji, zdrady państwa lub innego ciężkiego przestępstwa parlament ma prawo usunięcia prezydenta z urzędu, gdy: l) narusze- nie konstytucji zostanie stwierdzone przez orzeczenie Sądu Konstytucyjnego; 2) rozmowy międzynarodowe przyjmują znamiona zdrady lub 3) przestępstwo zo- stanie stwierdzone przez Sąd Najwyższy. Prawo inicjowania usunięcia prezyden- ta przysługuje 1/3 ogółu deputowanych. Jeżeli Sąd Najwyższy stwierdzi w dzia- łaniach prezydenta znamiona przestępstwa lub Sąd Konstytucyjny stwierdzi naruszenie konstytucji, to parlament bezwzględną większością głosów ogólnej liczby deputowanych przyjmuje wszczęcie procedury impeachmentu wobec pre- zydenta. Prezydent zostaje usunięty w powyższej procedurze, jeżeli parlament podejmie taką decyzję większością 2/3 głosów ogólnej liczby deputowanych. W przypadku wakatu na stanowisku prezydenta, jego obowiązki przejmuje przewodniczący parlamentu. 110 Cull tworzy nowy rząd l przeustawia. yu pariŁLiiieiii-uwi. ranaiiwiii, Liu^itiio. IZŁ dowi zaufania większością głosów ogólnej liczby deputowanych. Po dymisji m: nistra, nowy kandydat musi zostać przedstawiony w ciągu 14 dni. Członkowie rządu są odpowiedzialni przed prezydentem i wobec niego skłz dają dymisję. Sąd Konstytucyjny - składa się z 9 sędziów; po trzech wybieranych prze prezydenta, parlament i Sąd Najwyższy. Kadencja sędziów wynosi 10 lat, be prawa reelekcji. Sąd m.in. l) bada zgodność ustaw, aktów normatywnych pr< zydenta i organów państwowych Abchazji i Adźarii z konstytucją; 2) rozstrz; ga spory kompetencyjne między organami państwowymi; 3) bada konstytucy ność partii politycznych i ich działalność; 4) bada konstytucyjność umó^ międzynarodowych; 5) bada konstytucyjność aktów normatywnych, które dot; czą materii rozdziału II Konstytucji - "Podstawowe Prawa i Wolności Obywc telskie" (badanie na wniosek obywateli). Sąd działa na podstawie skargi lub wniosku prezydenta, 1/5 ogółu deputowe nych, sądów, organów ustawodawczych Abchazji i Adźarii, Obrońcy Publiczm go i obywatela. Zmiana Konstytucji: projekt zmiany może złożyć: prezydent, 1/2 ogółu depi; towanych lub 200 tysięcy wyborców. Projekt zmiany zostaje przyjęty przez pal lament większością 2/3 głosów ogólnej liczby deputowanych. LITERATURA Yerfassungs und Vervaltungsrecht der Staaten Osteuropas, Berlin 1996 WYBÓR? DO PARLAMENTU GRUZJI Partie 1995 mandaty % gfosów Gruziński Związek Obywatelski (SMK) 107 23,7 Narodowo-Demokratyczna Partia Gruzji (EDP) 34 7,9 Związek "Odrodzenie" (SSAK) 31 6,9 Socjalistyczna Partia Gruzji (SSP) 4 3,7 Związek Tradycjonalistów (KTK) 2 4,2 Blok Solidarności (Tanadgoma) 3 Blok Postępu (BP) 4 Partia Reform Gruzji - Zgoda Narodowa (SRK-ET) 2 inne 17 2,8 niezależni 29 wakat 4 Frekwencja (%) 68,1 (I tura) Źródło: obliczenia własne na podstawie różnych źródeł. 111 ^^^o-Demokrat^ » J ^ ^y w '^P^ie 1993 r. przez - spadkobierczyni oaS"? "° Jparfaa S," ^a l P^mokratyczna. ^ .ji w WNP ^ partu "W przed ^ - uczona w sierpniu 1988 r., Związek "Odrodzenie" ^ ^ sprzeclwia się członkostwu Gru- "anską z autononS, rss4^. - ut^ ".,- ^w 1995 r.; umiarkowanie lewicowa. n.ywiooo- , -^cuwia się cztonkostwu Gru- ^wiązek "Odrodzenie" (SSAK) - utwo^ mańską z autonomicznej prowincji Adźarj ny w ^ I'-> reprezentuje ludność muzuł- Socjalistyczna Partia Gruzji (SSP) -^ Związek Tradyyonalistów ^7^ _ ^^^995 r, umiarkowanie lewicowa. Blok Solidarności (Tanadgoma) - utwo^ w 1992 r" P""""^- rynkowym i proros^skim. vsy w sierpniu 1995 r.; o charakterze pro- Blok Postępu (BP) - utworzona w 1995 > Gruzji (SDK), Unii Politycznej Młodych Deliuj^?1'0^ koaUcja Demokratycznej Unii zińskiego Stowarzyszenia Właścicieli (SMPOj^-fwóJ Wybór (PGADK-CA) i Gru- Partia Reform Gruzji - Zgoda Narodom ,-", raino - centrowa. (wS,KT) - utworzona w 1993 r.; libe- 112 J.KlUfJjJUJll&U' \JłJLVAVk?l;TTV IHUAJ p**.""/ Podwaliny pod współczesną koncepcję konstytucjonalizmu hiszpańskiego poło- żyła Ustawa na rzecz reformy politycznej - uchwalona w rok po śmierci genera- ła Franco i zatwierdzona w ogólnonarodowym referendum 15 grudnia 1976 ro- ku. Ustawa ta odrzuciła zasadę reprezentacji organicznej i wprowadzała głosowanie powszechne do parlamentu. Nowe Kortezy zostały wybrane 15 czerwca 1977 ro- ku i uznane przez główne siły polityczne kraju za Konstytuantę, uchwaliły 31 października 1978 roku nową konstytucję Hiszpanii, która następnie została za- twierdzona w ogólnonarodowym referendum 6 grudnia 1978 r. (88% "za", przy 59% frekwencji) i podpisana przez króla 27 grudnia tegoż roku. Hiszpania jest zdecentralizowanym państwem unitarnym, które dzieli się na 17 wspólnot autonomicznych, wszystkie wspólnoty posiadają własne statuty, parlamenty i rządy regionalne.1 Parlament - Kortezy Generalne (Las Cortes Generales) - składają się z dwóch izb: Kongresu Deputowanych (Congreso de los Diputados) i Senatu (Senado). Kongres Deputowanych liczy od 300 do 400 deputowanych - obecnie 350 depu- towanych wybieranych w wyborach powszechnych na 4 lata. Deputowani wy- bierani są według systemu proporcjonalnego (d'Hondt), w podziale mandatów uwzględnia się partie, które uzyskały ponad 3% głosów w okręgu (a okręgiem wyborczym jest prowincja). Senat jest izbą reprezentacji terytorialnej, liczy 208 senatorów wybieranych w wyborach powszechnych na 4 lata według ordynacji większościowej (większością względną). Każda prowincja wybiera 4 senatorów, ponadto zgromadzenia ustawodawcze wspólnot autonomicznych (regionów) de- sygnują dodatkowych senatorów. Każda wspólnota, niezależnie od jej liczebno- ści, desygnuje jednego senatora, a ponadto ma prawo powołać po jednym sena- torze na każdy milion mieszkańców wspólnoty.2 Istnieją trzy rodzaje ustaw: organiczne (są to ustawy dotyczące praw i wolno- ści publicznych, systemu wyborczego i statutów autonomicznych), podstawowe i zwykłe. Inicjatywa ustawodawcza przysługuje rządowi, Kongresowi (grupie par- lamentarnej lub 15 deputowanym), Senatowi (grupie parlamentarnej lub 25 se- natorom), zgromadzeniom wspólnot autonomicznych i obywatelom, którzy mo- gą przedstawić inicjatywę ludową złożoną przez co najmniej 500 tysięcy obywateli (inicjatywa ludowa nie może być podjęta w sprawach należących do właściwości ustaw organicznych, w sprawach podatkowych, prawa łaski i dotyczących sto- sunków międzynarodowych). Izby mogą przekazać stałym komisjom ustawodaw- czym uchwalanie ustaw lub wniosków ustawodawczych, chyba że plenum izby wyraźnie zastrzeże podjęcie decyzji w danej sprawie dla siebie.3 Ustawa rozpa- 1 Konstytucja Hiszpanii, wstęp T. Mołdawa, Warszawa 1993 s. 12 i następne. 2 T. Mołdawa, Kortezy Generalne Hiszpanii, Warszawa 1992, s. 12-13. J-w., s. 25-26. 113 o---./-"/. ^.ia"i''?piue projekt przekazy- wany jest do Senatu, który w ciągu 2 miesięcy od otrzymania projektu może przyjąć projekt bez zastrzeżeń, zaproponować poprawki lub postawić wobec me- go swoje veto (uchwalane przez plenum większością bezwzględną ogólnej liczby senatorów). Kongres odrzuca veto większością bezwzględną ogólnej liczby depu- towanych lub w razie nieosiągnięcia tej większości - po upływie 2 miesięcy ~ zwykłą większością głosów, w przeciwnym razie projekt upada. Poprawki Senatu Kongres przyjmuje zwykłą większością głosów, następnie w terminie 15 dni od uchwalenia ustawy król sankcjonuje, promulguje i poleca ogłoszenie ustawy. Przeciwko ustawom prawnie ogłoszonym przysługuje w terminie 3 miesięcy od pu- blikacji skarga na ich niekonstytucyjność. Ze skargą taką mogą wystąpić do Try- bunału Konstytucyjnego: premier, Obrońca Ludu, 50 deputowanych lub 50 sena- torów, a także organy ustawodawcze lub wykonawcze wspólnot autonomicznych.4 Decyzje polityczne o szczególnym znaczeniu mogą być poddawane pod refe- rendum konsultacyjne, które zarządza król na wniosek premiera, zaaprobowa- ny wcześniej przez Kongres Deputowanych. W każdej izbie powołuje się Stałą Deputację, która składa się z co najmniej 21 członków izby, reprezentujących grupy parlamentarne. Deputację stoją na straży interesów i praw izb między sesjami, gdy izby zostały rozwiązane lub upłynęły ich pełnomocnictwa oraz zatwierdza dekrety z mocą ustawy, co czyni Deputacja Kongresu między kadencjami izby niższej.5 Decyzja o rozwiązaniu parlamentu (jednej lub obu izb) należy do króla, jednak na wyłączny wniosek premiera. Królewski dekret o rozwiązaniu parla- mentu podlega kontrasygnacie premiera. Rozwiązanie parlamentu nie może nastą- pić przed upływem roku od poprzedniego rozwiązania, ponadto wniosek o roz- wiązanie nie może być zgłoszony, kiedy jest w toku wniosek o wyrażenie votum nieufności rządowi. Rozwiązanie obligatoryjne następuje, gdy: l) Kongres mimo upływu 2 miesięcy od pierwszego głosowania w sprawie inwestytury nie udzie- lił zaufania żadnemu z desygnowanych przez króla kandydatów na premiera. W tym wypadku akt królewski o rozwiązaniu izb kontrasygnuje przewodniczą- cy Kongresu (wówczas nie ma zastosowania zakaz rozwiązania parlamentu przed upływem roku); 2) obie izby podejmą zgodną uchwałę o przystąpieniu do całko- witej rewizji konstytucji lub rewizji jej postanowień dotyczących zasad ustroju, praw podstawowych i wolności publicznych oraz Korony - samą rewizję prze- prowadzają już nowe Kortezy.6 Wniosek premiera o rozwiązanie izby nie może być zgłoszony w trakcie rozpatrywania wniosku o votum nieufności oraz przed upływem roku od poprzedniego rozwiązania. 4 j.w., s. 28. 5 j.w., s. 17. 6 j.w., s. 20. 114 - na wniosek rządu, Stałej Deputacji lub absolutnej większości członków jednej z izb. Mandat członka parlamentu można łączyć ze stanowiskiem w rządzie, na- tomiast nie można łączyć mandatu deputowanego do Kongresu z mandatem członka zgromadzenia wspólnoty autonomicznej. Parlament powołuje na 5 letnią kadencję Obrońcę Ludu (ombudsmana), który sprawuje nadzór nad administracją w zakresie poszanowania praw obywateli. Kortezy wybierają też radców Trybunału Obrachunkowego na 9 lat - po 6 radców z każdej izby oraz 6 członków dwunastoosobowej Rady Administracji Radia i Telewizji. Monarcha - jest szefem państwa, najwyższym jego reprezentantem oraz spra- wuje arbitraż i moderuje normalne funkcjonowanie jego instytucji. Jest naczel- nym dowódcą sił zbrojnych. Osoba króla jest nietykalna, nie ponosi on jakiej- kolwiek odpowiedzialności. Jego akty urzędowe wymagają kontrasygnaty premiera, a w szczególnych przypadkach przewodniczącego Kongresu. Obecnie Królem jest Juan Carlos I z dynastii Burbonów. Rząd - składa się z przewodniczącego (premiera), wiceprzewodniczących i mi- nistrów. Jest powoływany przez monarchę, ale musi się także cieszyć zaufaniem Kongresu, przed którym ponosi odpowiedzialność polityczną. Proces tworzenia rządu składa się z dwóch etapów: l) król proponuje Kongresowi kandydata na szefa rządu, który następnie prosi o zaufanie izby; 2) król powołuje na wniosek premiera członków rządu. Jeżeli Kongres absolutną większością głosów ogólnej liczby deputowanych wyrazi zaufanie (udzieli inwestytury) kandydatowi, mo- narcha mianuje go szefem rządu. Natomiast gdy to nie nastąpi, w ciągu 48 go- dzin odbywa się drugie głosowanie nad tą samą kandydaturą, przy czym tym razem wystarczy zwykła większość głosów. Jeżeli oba powyższe głosowania nie zakończą się wyrażeniem zaufania, król przedstawia nowe kandydatury w wy- żej wymienionym trybie. Jeżeli w ciągu 2 miesięcy od pierwszego głosowania ża- den z kandydatów nie uzyska zaufania Kongresu - król rozwiązuje obie izby i zarządza nowe wybory. Rząd kieruje polityką wewnętrzną i zewnętrzną, administracją cywilną i woj- skową, oraz obroną państwa. Premier kieruje działalnością rządu, oraz koordy- nuje funkcje pozostałych jego członków. Na wniosek 1/10 deputowanych Kongres może wyrazić rządowi votum nie- ufności absolutną większością głosów ogólnej liczby deputowanych. Wniosek ta- ki musi zawierać nazwisko kandydata na nowego premiera i jest głosowany po upływie pięciu dni od jego zgłoszenia. Jest to więc instytucja konstruktywnego votum nieufności. Jeżeli wniosek ten nie zostanie przyjęty, wnioskodawcy nie mogą wystąpić z nowym wnioskiem na tej samej sesji. Premier może postawić przed Kongresem kwestię zaufania powiązaną z programem rządu lub deklara- cją w sprawie ogólnej polityki rządu. Uznaje się, że zaufanie zostało wyrażone, gdy opowiedziała się za nim zwykła większość deputowanych. Jeżeli Kongres 115 --..^Q^ J.&IL^LL. Kortezy mogą przenosić na rząd władzę stanowienia aktów z mocą ustawy w zakresie określonych spraw, z wyłączeniem materii zastrzeżonej dla ustaw or- ganicznych. Jest to tzw. ustawodawstwo delegowane, a akty wydawane w tym trybie nazywają się dekretami ustawodawczymi. Delegacja ustawowa powinna być dokonana w drodze ustawy podstawowej (kiedy chodzi o wydanie tekstu szczegółowego), albo też w drodze ustawy zwykłej (kiedy celem jest ujęcie w jed- nym tekście kilku tekstów ustawowych - czyli wydanie tekstu jednolitego). W razie gdyby jakikolwiek wniosek ustawodawczy lub poprawka pozostawały w sprzeczności z istniejącą delegacją ustawodawczą, rząd ma prawo do przeciw- stawienia się ich rozpatrzeniu. Inną postacią aktów ustawodawczych rządu są dekrety z mocą ustawy, które może rząd stanowić w razie nadzwyczajnej i pil- nej potrzeby. Akty te powinny być niezwłocznie przedłożone do zatwierdzenia Kongresowi, który dokonuje tego w ciągu 30 dni. Kongres może taki dekret za- twierdzić lub uchylić w całości. Może także w tym czasie poddać go rozpatrze- niu jako projekt ustawodawczy w postępowaniu przyspieszonym, co umożliwia wprowadzenie do dekretu określonych zmian. Konstytucja wyłącza z zakresu dekretów podstawowe instytucje państwa, prawa, wolności i obowiązki obywatelskie określone w tytule I Konstytucji, a także ustrój wspólnot autonomicznych i prawo wyborcze.8 Trybunał Konstytucyjny - składa się z 12 członków powoływanych przez króla; spośród nich 4 na wniosek Kongresu Deputowanych, 4 na wniosek Sena- tu, po dwóch na wniosek rządu i Rady Głównej Władzy Sądowniczej. Członko- wie Trybunału są powoływani na 9 lat, a co 3 lata ulega odnowieniu 1/3 skła- du. Trybunał rozpoznaje: skargi dotyczące zgodności z konstytucją ustaw oraz aktów normatywnych o mocy ustawy, skargi o ochronę praw w związku z po- gwałceniem praw i wolności, spory kompetencyjne między państwem a wspól- notami oraz pomiędzy wspólnotami. Każdy obywatel ma prawo do wniesienia skargi o ochronę praw do Trybunału. Rząd może zakwestionować przed Trybu- nałem akty i postanowienia podjęte przez organy wspólnot autonomicznych.9 Zmiana Konstytucji: wyróżnia się częściową zmianę konstytucji od jej rewizji całkowitej lub rewizji tych jej części, które uznane zostały za szczególnie waż- ne dla zachowania istoty ustroju państwa (zasady ustroju, prawa podstawowe, wolności publiczne, Korona). Inicjatywę ustawodawczą w sprawie zmiany konstytucji posiadają: rząd, Kon- gres Deputowanych (2 grupy parlamentarne lub 70 deputowanych) oraz Senat (50 senatorów). Projekt zmiany konstytucji winien zostać przyjęty większością l j.w., s. 23. 8 j.w, s. 24. 9 j.w., s. 35. 116 zostaje powołana wspólna komisja obu IZD Która przedstawia uzgomuuiry i,eK.ai, poddawany następnie pod głosowanie w Kongresie i w Senacie. Gdyby jednak nie doszło do zgodnych uchwał izb, ale tekst otrzymałby poparcie większości ab- solutnej w Senacie, Kongres może postanowić większością 2/3 głosów ogólnej liczby deputowanych o przyjęciu zmiany. Jeżeli w ciągu 15 dni od uchwalenia zmiany 1/10 członków jednej z izb zażąda, to przyjęty przez Kortezy projekt jest poddawany pod referendum w celu jego zatwierdzenia. Całkowita lub częściowa rewizja konstytucji następuje w 3 etapach: - przyjęcie założeń rewizji przez obie izby większością 2/3 ogólnej liczby człon- ków, po czym następuje rozwiązanie obu izb; - potwierdzenie poprzedniej decyzji przez nowo wybrane izby i przyjęcie przez nie większością 2/3 ogólnej liczby członków obu izb nowego tekstu konstytu- cji lub jej części; - zatwierdzenie rewizji konstytucji w obligatoryjnym referendum.10 LITERATURA: Konstytucja Hiszpanii, wstęp T. Moldawa, Warszawa 1993. T. Moidawa, Kortezy Generalne Hiszpanii, Warszawa 1992. 10 j.w., s. 28-29. 117 Partie 1977 1979 1982 1986 1989 2993 1996 man- %gto- man- %glo- man- %glo- man- ^cgło- man- %gto- man- %glo- man- %glo- daty SÓUI daty sów daty SÓW daty SOW daty SÓW daty SÓW daty SÓW Hiszpańska Socjalistyczna Partia Robotnicza (PSOE) 118 28,9" 121 29,9 202 48,4 184 44,3 175 39,5 159 38,6 141 37,5 Partia Ludowa (PP) 16 4,4 9 5,8 107 25,9 105 26,2 107 25,8 141 34,8 156 38,7 Komunistyczna Partia Hiszpanii (PCE) 20 6,7 23 10,5 4 4,0 Zjednoczona Lewica (IU) 7 4,6 17 9,0 18 9,7 21 10,5 Konwergencja i Unia (CiU) 11 2,8" 9 2,6 12 4,9 18 5,0 18 5,0 17 4,9 16 4,6 Baskijska Partia Nacjonalistyczna (PNV) 8 1,6 7 1,5 8 1,9 6 1,5 5 1,2 5 1,2 5 1,3 Zjednoczenie Ludu (HB) 3 0,9 2 1,0 5 1,2 4 1,0 2 0,8 2 0,7 Baskijska Lewica (EE) 1 0,2 1 0,5 1 0,5 2 0,5 2 0,5 Solidarność Baskijska (EA) 2 0,6 1 0,5 1 0,4 Koalicja Kanaryjska (CC) 4 0,8 4 0,8 Republikańska Lewica Katalonii (ERC) 1 0,7 1 0,7 1 0,8 1 0,3 Partia Regionalna Aragonii (PAR) 1 2,0 1 0,4 1 0,3 1 0,6 Unia Walencji (UV) 1 0,3 2 0,7 1 0,4 1 0,3 Galicyjski Blok Nacjonalistyczny (BNG) 2 0,3 Unia Centrum Demokratycznego (UCD) 165 34,6 167 34,3 11 6,8 Centrum Demokratyczno- -Spoleczne (CDS) 2 2,9 19 9,3 14 7,9 inne 9 3,2 8 2,5 2 0,7 3 1,5 Frekwencja (%) 79,1 68,3 80,2 70,4 70,0 77,3 78,1 Źródło: The Keesing's Record Worid Events, różne roczniki; Constitucion Espańola 1978-1988, tom III, Madrid 1988, s. 313. WYBORY DO SENATU (DOTYCZY SENATORÓW WYBIERANYCH W WYBORACH POWSZECHNYCH) Partie 1979 1982 1986 1989 1993 1996 mandaty Hiszpańska Socjalistyczna Partia Robotnicza (PSOE) 68 134 124 128 117 82 Partia Ludowa (PP) 3 54 ^3 92 107 111 Zjednoczona Lewica (IU) 4 2 Konwergencja i Unia (CiU) l 8 12 15 8 Baskijska Partia Nacjonalistyczna (PNV) Unia Centrum Demokratycznego (UCD) 8 120 7 4 7 6 5 4 inne 8 2 4 10 5 4 Źródło: The Keesing's Record Worid Events, różne roczniki. u W koalicji z Ludową Partią Socjalistyczną. 12 Jako Demokratyczny pakt Katalonii. 118 Hiszpańska Socjalistyczna Partia Robotnicza (PSOE) - powstała w maju 1879 r., w kwietniu 1978 r. zjednoczyła się z Socjalistyczną Partią Ludową, a w październiku 1991 r. w jej skład weszła Partia Pracujących Hiszpanii - Jedność Komunistyczna; o charakterze socjaldemokratycznym. Partia Ludowa (PP) - utworzona w październiku 1976 r. przez byłych polityków frankistowskich; do stycznia 1989 r. pod nazwą Sojusz Ludowy (AP), w tym samym ro- ku przystąpili do niej członkowie byłej Partii Liberalnej i Chrześcijańskiej Demokracji; o charakterze konserwatywno-liberalnym. Zjednoczona Lewica (IU) - lewicowa koalicja wyborcza utworzona w kwietniu 1986 r., w jej skład wchodzą m.in. Komunistyczna Partia Hiszpanii i Partia Akcji Socjalistycznej. Komunistyczna Partia Hiszpanii (PCE) - utworzona w listopadzie 1921 r. w wy- niku połączenia Hiszpańskiej Partii Komunistycznej i Hiszpańskiej Robotniczej Partii Komunistycznej, w styczniu 1989 r. zjednoczyła się z Komunistyczną Partią Narodów Hiszpanii; o charakterze eurokomunistycznym, opowiada się za socjalizmem w gospo- darce, sprzeciwia się członkostwu Hiszpanii w NATO. Centrum Demokratyczno-Społeczne (CDS) - utworzona w lipcu 1982 r., w 1995 r. połączyła się z Zielonymi, utworzyła nową partię - Związek Centrowy (UC); o charak- terze centroprawicowym. Konwergencja i Unia (CiU) - powstała w 1979 r., koalicja wyborcza Konwergencji Demokratycznej Katalonii (CDC) i Związku Demokratycznego Katalonii (UDC); partia regionalna działająca w Katalonii,; o charakterze centroprawicowym i liberalnym. Republikańska Lewica Katalonii (ERC) - utworzona w 1931 r.; działa w Katalo- nii, o charakterze lewicowym. Baskijska Partia Nacjonalistyczna (PNV) - utworzona w lipcu 1895 r.; działa w Kra- ju Basków; o charakterze chadeckim, popiera autonomię Basków w ramach Hiszpanii oraz obronę języka, kultury i historii Basków. ^jednoczenie Ludu (HB - Herri Batasuna) - utworzona w maju 1978 r.; o charak- terze nacjonalistycznym i skrajnie lewicowym; opowiada się za wycofaniem hiszpańskiej policji i wojska z Kraju Basków; w jej skład wchodzą działacze ETA; latem 1998 r. w wyniku protestu wywołanego skazaniem na kary więzienia 23 działaczy HB zmieni- ła nazwę na Euskal Herritarrok (Obywatele Baskonii). Baskijska Lewica (EE - Euskadiko Ezkerra) - utworzona w 1976 r.; o charakte- rze lewicowym, opowiada się za ochroną kultury i języka Basków. Solidarność Baskijska (EA - Eusko Alkartasuna) - utworzona w październiku 1986 r. jako Baskijscy Patrioci; o charakterze radykalnie nacjonalistycznym. Partia Regionalna Aragonii (PAR) - utworzona w styczniu 1978 r. Koalicja Kanaryjska (CC) - utworzona w 1993 r. koalicja kilku partii działających na Wyspach Kanaryjskich m.in. Niezależnych Grup Kanaryjskich (AIC), Kanaryjskiego Centrum Niezależnych (CCI), Inicjatywy / Lewicy Kanaryjskiej (ICAN) i Zgromadzenia Majorki (AM); o charakterze centrowym. Unia Walencji (UV) - utworzona w lipcu 1982 r.; o charakterze centroprawicowym. 119 nic ciu-tuiiuiiiu ma u-ancJi, t;t;iiLiuicwn;uwJ. Unia Ludu Navarry (UPN) - utworzona w 1979 r.; o charakterze konserwatywnym. Unia Centrum Demokratycznego (UCD) - utworzona w maju 1977 r. przez część działaczy frankistowskich (z Adolfo Suarezem na czele); o charakterze centroprawico- wym, chadecko-liberamym. 120 AAV*U'J.1UJU \łłl.V».lV-/*"'v ^ 1*Ł*»-/*. *1»ŁIV»\/tł/ W połowie XV wieku wspólne zebranie reprezentantów wszystkich prowincji przeradza się w Stany Generalne, które od 1588 roku zbierają się regularnie. Był to parlament pomocników stale zmieniających się, delegowanych na okre- ślone sesje. Uchwalona w 1815 roku konstytucja wprowadzała stany dwuizbo- we: izba niższa pochodziła z mianowania króla, wyższa z mianowania prowin- cji. W 1848 roku wprowadzono bezpośrednie wybory do Drugiej Izby. Uchwalenie jednolitego tekstu konstytucji w 1987 roku doprowadziło do zniesienia rekwizy- tów władzy monarszej nad parlamentem (np. wyznaczanie przewodniczących izb) i do usamodzielnienia izb parlamentu.1 Holandia dzieli się na 12 prowincji, które posiadają organy ustawodawcze (Sta- ny Prowincji) i wykonawcze (Egzekutywa). Na czele administracji prowincji stoi Komisarz Królewski mianowany przez monarchę. Monarcha posiada prawo za- wieszania uchwal i decyzji Stanów i ich organów, o ile są sprzeczne z ustawa- mi i interesem publicznym.2 Parlament - Stany Generalne (Staaten-Generaal) - składają się z dwóch izb: Pierwszej Izby (Eerste Kamer) i Drugiej Izby (Tweede Kamer). Pierwsza Izba liczy 75 deputowanych wybieranych przez parlamenty prowincji na zasadzie proporcjonalnej, kadencja izby wynosi cztery lata. Kadencja Pierwszej Izby mo- że być przedłużona, jeśli pełnomocnictwa stanów prowincji zostaną przedłużone ponad ten okres. Kadencja Pierwszej Izby wybranej w następstwie rozwiązania parlamentu kończy się wraz z upływem pełnomocnictw przewidzianych dla roz- wiązanej Izby.3 Druga Izba liczy 150 deputowanych wybieranych w wyborach powszechnych na 4 lata. Wyniki wyborów do Drugiej Izby ustala się w skali ca- łego kraju według systemu proporcjonalnego - liczbę oddanych głosów w całym kraju dzieli się przez 150, przez co otrzymuje się minimum głosów potrzebnych do uzyskania mandatu. Każda partia otrzymuje tyle mandatów, ile razy w od- danej na nią liczbie głosów występuje wielokrotność minimum. Pozostałe man- daty rozdziela się według zasady - liczbę głosów oddanych na partie dzieli się przez ogólną liczbę mandatów przyznanych w wyżej wymieniony sposób, a par- tia która uzyska największy iloraz otrzymuje pierwszy z pozostałych po podzia- le mandatów, następnie znów dzieli się liczbę uzyskanych głosów przez liczbę już przyznanych mandatów i kolejne pozostałe mandaty aż do ich wyczerpania uzyskuje partia posiadająca najwyższy iloraz, czyli największą liczbę głosów przypadających na jeden mandat do Drugiej Izby.4 Partia, która nie posiadała reprezentacji w izbie niższej przed wyborami wpłaca depozyt w wysokości l tyś. 1 E. Zieliński, Stany Generalne Królestwa Holandii, Warszawa 1992, s. 5 i następne. 2 Konstytucja Holandii, wstęp A. Głowacki, Wrocław 1977, s. 25 i następne. 3 E. Zieliński, Stany Generalne..., cyt. wyd., s. 19. 4 j.w., s. 13. 121 Kadencja Drugiej Izby wybranej po przedterminowym rozwiązaniu parla- mentu może być określona przez parlament; jednak jej maksymalny wymiar to 5 lat.5 Prawo inicjatywy ustawodawczej posiada Druga Izba i król (de facto: rząd) ^PJekt ustawy uchwalony przez Drugą Izbę jest przesyłany do Pierwszej Izby która może projekt tylko przyjąć lub odrzucić. Uchwalony projekt król może za- akceptować przedstawiając formułę "król zgadza się z projektem" lub odrzucić bywając formuły "król zatrzymuje projekt do rozważenia" i składając podpis. ->gĄ uyc wniesione iyiKO do Izby Ludowej. Po przyjęciu projektu ustawy jest on przesyłany do drugiej z izb. Po akceptacji przez drugą izbę, projekt ustawy jest przesyłany prezyden- towi do podpisu. W razie rozbieżności między izbami istnieje możliwość powo- łania wspólnej komisji obu izb dla osiągnięcia konsensusu, albo też następuje wędrówka projektu między izbami, aż do uzgodnienia stanowiska. Jeżeli i taka procedura zawiedzie, prezydent może zwołać wspólne posiedzenie obu izb dla rozstrzygnięcia problemu. Może też postawić veto zawieszające wobec projektu ustawy.3 Dla projektów ustaw finansowych stosuje się odmienną procedurę: po przyjęciu w izbie niższej projekt przesyłany jest do Rady Stanów, która nie ma prawa do wprowadzania zmian ani do jego odrzucenia. Może natomiast sugero- wać inne rozwiązania. W ciągu 14 dni projekt wraca do Izby Ludowej, która de- cyduje o uwzględnieniu sugestii Rady Stanów.4 Rozwiązania Izby Ludowej przed upływem kadencji dokonuje prezydent na podstawie wniosku przedstawionego przez premiera. Rada Stanów nie może być rozwiązana w żadnej sytuacji. W wypadku rozwiązania Izby Ludowej wszystkie projekty ustaw będące w niej w trakcie procesu legislacyjnego uznawane są za niebyłe. Wszystkie projekty przez nią przyjęte, a znajdujące się w omawianiu w Radzie Stanów, również tracą moc z wyjątkiem tych, które były przyjęte na wspólnym posiedzeniu obu izb, zwołanym na wniosek prezydenta. Projekty ustaw znajdujące się w Radzie Stanów, a wcześniej nie omawiane przez Izbę Ludową zachowują ważność.5 Na czele Izby Ludowej stoi spiker, który przewodniczy obradom, bierze udział w głosowaniach tylko w wypadku pata parlamentarnego, pilnuje porządku ob- rad. Spiker określa czy dany projekt ma charakter finansowy. Pracami Rady Stanów kieruje z urzędu wiceprezydent Indii, który ma takie same uprawnie- nia co spiker, oprócz orzekania o charakterze finansowym projektu ustawy.6 Prezydent - wybierany jest przez kolegium elektorów, składające się z człon- ków obu izb oraz przedstawicieli legislatur stanowych. Wybory odbywają się we- dług systemu proporcjonalnego - STV (pojedynczego głosu przenoszonego). Za wybranego uważa się kandydata, który uzyskał absolutną większość ważnych głosów. Kadencja prezydenta wynosi 5 lat, bez limitu wielokrotności wyboru. Jednocześnie, na taką samą kadencję wybierany jest wiceprezydent przez kole- gium elektorskie składające się z członków obu izb parlamentu (wybory odby- wają się według systemu STV). W razie opróżnienia urzędu prezydenta lub gdy nie jest on zdolny do pełnienia funkcji, zastępuje go wiceprezydent. 3 j.w., s. 23. 4 j.w, s. 25. 5 j.w., s. 23. 6 j.w, s. 12-13. 128 wodzącym sil zorojnycn. Zwołuje i zamyKa sesje parlamentu. Każda sesja roz- poczyna się od orędzia prezydenta o stanie państwa, którego faktycznym auto- rem jest premier. Na następnym posiedzeniu obu izb odczytuje się odpowiedź na posłanie prezydenta, przygotowywane przez frakcję parlamentarną partii rządzącej.7 Między sesjami parlamentu prezydent ma prawo wydawania dekretów z mo- cą ustawy, jeśli uzna że zaistniały okoliczności zmuszające go do wydania aktów prawnych tej rangi. Dekrety tracą ważność w ciągu 6 tygodni od daty zwołania sesji, o ile wcześniej nie zostaną uchylone. Zakres dekretów prezydenta nie mo- że wykraczać poza zakres kompetencji parlamentu. Izby mogą zatwierdzić lub uchylić dekrety.8 Akty prawne prezydenta - rozporządzenia - nie wymagają kontrasygnaty. Pre- zydent ponosi odpowiedzialność konstytucyjną za naruszenie konstytucji. Oskar- żenie (tryb impeachment) wnosi jedna z izb do drugiej, której uchwała podjęta większością 2/3 głosów ogólnej liczby członków izby i stwierdzająca zasadność oskarżenia powoduje złożenie prezydenta z urzędu.9 Rząd - jako Rada Ministrów - składa się z: gabinetu, ministrów stanu, zastęp- ców ministrów i sekretarzy parlamentarnych. Gabinetowi przysługują trzy funk- cje: jest ciałem określającym politykę rządu prezentowaną w parlamencie, jest odpowiedzialny za wprowadzanie w życie polityki rządu, zapewnia koordynację i współpracę między ministerstwami.10 Prezydent mianuje premierem lidera największej partii w parlamencie, a na jego wniosek mianuje ministrów. Mini- strowie nie muszą być członkami parlamentu, jednakże minister, który przez kolejnych 6 miesięcy nie jest członkiem jednej z izb parlamentu, z upływem te- go okresu traci urząd ministra. Izba Ludowa może wystąpić z wnioskiem o od- wołanie premiera lub całej Rady Ministrów. A z drugiej strony - premier może złożyć wniosek do prezydenta o rozwiązanie Izby Ludowej, gdy uzna, że nie spełnia ona oczekiwań elektoratu. Liderem partii większości parlamentarnej jest zazwyczaj premier rządu - nosi on wtedy tytuł lidera izby i do jego obo- wiązków należy informowanie izby o działaniach rządu. W Indiach główny whip rządowy ma rangę ministra z tytułem ministra ds. parlamentarnych, nie jest on jednak członkiem gabinetu. Jest za to faktycznym przewodniczącym Rządo- wego Komitetu ds. Parlamentarnych, do którego należy programowanie działal- ności frakcji parlamentarnej partii rządzącej.11 7 j.w, s. 19. 8 j.w, s. 23. 9 Konstytucja Republiki Indii, wstęp J. Trzciński, Wrocław 1976, s. 10. 10 R. Thakur, The Government and Politics of India, Basingstoke, 1995, s. 133-134. n B. W Zaleski, Parlament Indii, Warszawa 1992, s. 17. 129 --.,- -v/ uu J.U&.U. z_yi;icU. .tYOm- pecencje »ądu Najwyższego są następujące: rozstrzyganie sporów pomiędzy rzą- dem federalnym i stanami oraz między stanami, rozpatrywanie apelacji w niektórych sprawach karnych i cywilnych, dokonywanie wykładni konstytu- cji przy rozpatrywaniu apelacji od orzeczeń sądów - mieści się w tym badanie zgodności ustaw i innych aktów prawnych z konstytucją.12 Kontroler i Generalny Rewizor Indii - mianowany przez prezydenta i od- woływany na takich samych zasadach jak sędziowie Sądu Najwyższego. Kontro- luje on rachunki budżetu federalnego jak i stanów. Zmiana Konstytucji: może być zainicjowana przez wniesienie projektu zmia- ny do jednej z izb. Projekt zmiany zostaje uchwalony w każdej izbie większo- ścią 2/3 głosów przy obecności ponad połowy członków każdej z izb i zostaje na- stępnie przedstawiony prezydentowi, który podpisuje projekt zmiany. Jeśli poprawka ma na celu zmianę przepisów konstytucji dotyczących m.in. trybu wyboru prezydenta, kompetencji wykonawczych federacji, zakresu władzy wy- konawczej w stanie, to przed złożeniem prezydentowi wymaga ratyfikacji przez legislatury stanowe nie mniej niż połowy stanów.13 LITERATURA: Konstytucja Republiki Indii, wstęp J. Trzciński, Wrocław 1976. R. Thakur, The Govemment and Politics of India, Basingstoke, 1995. B. W Zaleski, Parlament Indii, Warszawa 1992. 12 Konstytuga Republiki Indii, wstęp J. Trzciński, Wrodaw 1976, s. 15-16. 13 j.w, s. 191-192. 130 Partie 1980 1984 1989 1991 1996 1998 mandaty Indyjski Kongres Narodowy (INC-I) 353 400 193 227 136 141 Indyjska Partia Ludowa (BJP) 15 2 88 119 161 179 Partia Ludowa (Janata Dal) 12 10 141 55 44 6 Komunistyczna Partia Indii - Marksistowska (CPI-M) 35 22 32 35 32 32 Komunistyczna Partia Indii (CPI) 12 6 12 13 12 9 Drawidyjski Ruch Postępowy (DMK) Ogólnoindyjski Drawidyjski Ruch 16 17 6 Postępowy (AIADMK) 12 11 11 18 Tamilski Kongres Narodowy (TMC) 20 Partia Większości Społecznej (BSP) 3 11 5 Shiv Sena 4 15 6 Kraj Telugów (Telugu Desam) 28 2 13 16 12 Socjalistyczna Partia Ludowa (SJD) 5 Rada Ludu Asamu (AGP) 5 Partia Socjalistyczna (SP) - 17 20 Rewolucyjna Partia Socjalistyczna (RSP) 4 3 4 3 5 5 Narodowa Partia Ludowa (RJD) 17 Partia Równości (Samata) 7 12 Partia Religijna Akali (SAD) 8 8 Ogólnoindyjski Blok Postępu (AIFB) 3 2 3 2 3 2 inne + niezależni 75 24 12 20 20 78 wakaty 18 35 18 32 9 4 Frekwencja (%) 55,6 61,9 58,2 56,7 57,9 62,0 Źródło: The Europa Worid Year Book, London, różne roczniki; Keesing's Record of Worid Events, różne roczniki. PODZIAŁ MANDATÓW W IZBIE STANÓW (STAN NA LUTY 1997 R.) Partie Indyjski Kongres Narodowy (INC-I) Partia Ludowa (Janata Dal)14 Komunistyczna Partia Indii - Marksistowska (CPI-M) Komunistyczna Partia Indii (CPI) Kraj Telugów (Telugu Desam) Indyjska Partia Ludowa (BJP) Partia Socjalistyczna (SP) Ogólnoindyjski Blok Postępu (AIFB) Ogólnoindyjski Drawidyjski Ruch Postępowy (AIADMK) Partia Większości Społecznej (BSP) Shiv Sena niezależni i inne mianowani wakat 1997 84 23 15 5 8 45 7 2 14 4 3 23 5 7 Źródło: The Europa Worid Year Book, London, 1997, s. 1606. 14 Do 1988 r. jako Janata Farty. 131 inayJSRt kongres Narodowy (INC-I) - utworzony w styczniu 1978 r. przez grupę by- łych członków IKN (zał. 1885) - zwolenników I. Gandhi; o charakterze socjaldemokra- tycznym; popiera zagraniczne inwestycje i rozwój własności prywatnej. Indyjska Partia Ludowa (BJP) - utworzona w kwietniu 1980 r. w wyniku rozłamu w Partii Janata, kontynuatorka nacjonalistycznej partii Jana Sangh (rozw. 1977 r.). Partia Ludowa (JD) - utworzona w październiku 1988 r. w wyniku połączenia Par- tii Janata (zał. 1977) z Frontem Ludowym (zał. październik 1987). Komunistyczna Partia Indii - Marksistowska (CPI-M) - utworzona w 1964 r. po rozłamie w CPI; radykalnie lewicowa. Komunistyczna Partia Indii (CPI) - utworzona w grudniu 1925 r.; lewicowa. Drawidyjski Ruch Postępowy (DMK) - utworzony we wrześniu 1949 r. w stanie Ta- mil Nadu, lewicowy, opowiada się za przyznaniem większej autonomii dla Tamil Nadu. Ogólnoindyjski Drawidyjski Ruch Postępowy (AIADMK) - utworzony w paździer- niku 1972 r. po rozłamie w DMK, działa w stanie Tamil Nadu, popiera przenoszenie kompetencji z rządu centralnego na poziom stanów. Partia Większości Społeczny (BSP) - utworzona w 1993 r.; reprezentuje kastę "nie- dotykalnych" (Harijans). Shiv Sena - utworzona w 1967 r.; radykalnie prawicowa. Kraj Telugów (TDP) - utworzona w marcu 1982 r.; działa w stanie Andhra Pradesz. Socjalistyczna Partia Ludowa (SJD) - utworzona w kwietniu 1991 r. w wyniku po- łączenia Socjalistycznej Partii Ludowej (zat. listopad 1990 r.) z Partią Janata (zał. 1977, skupiała członków, którzy nie uznali decyzję o połączeniu się z Partią Ludu i utworze- niu Janata Dal). Rada Ludu Asamu (AGP) - utworzona w październiku 1985 r., w stanie Asam, w kwiet- niu 1991 r. podzieliła się na dwie frakcje. Partia Socjalistyczna (SP) - utworzona w styczniu 1992 r. przez dysydentów z Ja- nata Dal. Rewolucyjna Partia Socjalistyczna (RSP) - utworzona w marcu 1940 r.; o orien- tacji marksistowskiej. Narodowa Partia Ludowa (RJD) - utworzona w lipcu 1997 r. w wyniku rozłamu w Partii Ludowej. Lok Shakti (LS) - utworzona w 1997 r. w wyniku rozłamu w Partii Ludowej. Zjednoczony Front (UF) - oficjalna nazwa "Narodowy Front - Front Lewicy", utwo- rzony przed wyborami wiosną 1996 r. sojusz 13 partii lewicowych, regionalnych, zdomi- nowany przez 3 ogólnokrajowe partie: Janata Dal (JD), Komunistyczną Partię Indii - Marksistowską (CPI-M) i Komunistyczną Partię Indii (CPI). 132 J.J.ł«*xiuu* \*l'V/pUIUllll.M' ii. minun/ W kwietniu 1916 r. wybuchło wszczęte przez Irlandzkie Bractwo Republikańskie "Powstanie Wielkanocne" przeciw Brytyjczykom, które trwało pięć dni i zakoń- czyło się pacyfikacją Dublina. Prawie trzy lata po Powstaniu, w styczniu 191E roku powstało nielegalne według prawa brytyjskiego irlandzkie Zgromadzenie Narodowe. W 1922 roku na mocy porozumienia, zwanego potocznie "Traktatem' uchwalono konstytucję Wolnego Państwa Irlandzkiego o statusie dominium W 1937 roku uchwalono konstytucję obowiązującą do dnia dzisiejszego. W roki: 1949 Irlandia proklamowała się republiką i wystąpiła ze Wspólnoty Narodów.1 Parlament - dwuizbowy Parlament Narodowy (Oireachtas) składający się z Izb; Reprezentantów (Dail) i Senatu (Seanad). Parlament irlandzki nie ma formal nie kadencji, okres jego pełnomocnictw trwa nie dłużej niż 5 lat. Dail liczy obecnie 166 deputowanych wybieranych w wyborach powszech nych według odmiany systemu proporcjonalnego - STV (pojedynczego głosu prze noszonego). Irlandzki system wyborczy jest kombinacją głosowania wyrażające go preferencje wyborców z ustalaniem wyników wyborów według systemu ilorazu Iloraz jest to minimalna liczba głosów, która liście wyborczej w ramach okręgi wyborczego daje możliwość posiadania własnego reprezentanta w parlamencif (tzw. iloraz Droopa: liczba ważnych głosów dzielona jest przez liczbę miejsc w par lamencie plus jeden). Wyborca zaznacza swoje preferencje w stosunku do kań dydatów na liście poprzez stawianie kolejnych cyfr od jednego wzwyż - w tei sposób wyborca układa listę swych preferencji, a jego głos nie musi "przepaść" bo jeżeli nie przypadnie pierwszemu - najbardziej preferowanemu kandydatów - to być może pozwoli uzyskać mandat dalszemu na liście preferencji kandyda towi.2 Kandydaci wpłacają depozyt w wysokości 300 funtów irlandzkich, któr jest zwracany, jeżeli kandydat został wybrany lub uzyskał co najmniej 1/4 licz by ilorazu wyborczego. Senat liczy 60 senatorów, z których: 11 mianowanych jest przez premiera a 49 wybieranych wedle następującego parytetu: 3 przez Narodowy Uniwersy tet Irlandii, 3 przez uniwersytet w Dublinie, a 43 w kuriach: 5 z kurii kultur i wykształcenia, 11 z kurii rolniczej, 11 z kurii pracy, 9 z kurii przemysłowe i handlowej i 7 z kurii administracyjnej. Kolegium wyborcze wybierające sena torów w kuriach składa się z: nowych deputowanych Dailu, ustępujących depu towanych i członków rad hrabstw lub hrabstw-miast.3 Prawo inicjatywy ustawodawczej posiadają: rząd, Dail i Senat. Projekty usta\ dzielą się na publiczne i indywidualne. Proces ustawodawczy inicjowany jest w dc wolnej izbie. Po przyjęciu projektu ustawy przez jedną izbę przechodzi on d 1 W Konarski, Parlament Narodowy Irlandii, Warszawa 1992, s. 5. 2 j.w, s. 8. 3 j.w., s. 9 i następne. 133 ------y v^^J.i^, >-,^ ogłoszone poprawki pod- trzymuje. Jeśli je podtrzymuje, to dochodzi do zastosowania art. 23 ust. l kon- stytucji, pozwalającego Dailowi nie liczyć się z opinią Senatu. Jeśli Senat nie zaaprobuje przyjętego przez Dail projektu ustawy (innej niż budżetowa), wówczas projekt powinien być ogłoszony jako ustawa, czyli przyjęty także przez Senat w terminie 180 dni po okresie 90 dni, w czasie których Senat miał prawo go roz- patrzyć. Jeżeli projekt ustawy opracowany i przyjęty w Senacie zostanie zmienio- ny przez Dail, wówczas zostaje ogłoszony jako zainicjowany w Dailu. Prezydent podpisuje przekazany mu projekt między 5 a 7 dniem od momentu przekaza- nia, chyba że Senat prosi o wcześniejsze złożenie podpisu. Prezydent może też przekazać projekt Sądowi Najwyższemu, w celu stwierdzenia jego zgodności z kon- stytucją, lub na wniosek parlamentu zarządzić przeprowadzenie referendum.4 Dail może zostać rozwiązany przez prezydenta na wniosek premiera w każ- dym momencie. W myśl konstytucji parlament powinien obradować przynajmniej na jednej sesji w ciągu roku. Sesje zwołuje prezydent. Prezydent (irl. Uachtara na hEireann) - wybierany jest w wyborach powszech- nych na 7 lat z prawem jednej reelekcji. Wybór następuje według systemu STV W przypadku kandydowania jednej osoby głosowanie nie odbywa się, co miało miejsce pięciokrotnie w historii Irlandii. Prezydent jest głową państwa i naczelnym dowódcą sił zbrojnych. Przy urzę- dzie prezydenta działa organ konsultacyjne - doradczy: Rada Państwa, w któ- rej skład wchodzą: premier, wicepremier, prezes Sądu Najwyższego, prezes Są- du Wysokiego, przewodniczący obu izb i doradca prawny rządu. Dopuszczalne jest postawienie głowy państwa w stan oskarżenia ze względu na niewłaściwe zachowanie - wniosek w tej sprawie stawia 30 członków izby która formułuje zarzut. Przyjęcie propozycji postawienia zarzutu następuje większością 2/3 ogólnej liczby członków danej izby. Druga izba przeprowadza dochodzenie i formułuje rezolucję przyjętą w trakcie dochodzenia. Jeśli rezolu- cja zostanie poparta większością 2/3 ogólnej liczby członków drugiej izby, wów- czas staje się ona podstawą do usunięcia prezydenta z urzędu. W zastępstwie prezydenta jego funkcje wykonuje organ kolegialny składający się z przewodni- czącego Sądu Najwyższego i przewodniczących obu izb parlamentu.5 Rząd - składa się z premiera (irl. taoiseach), wicepremiera i ministrów. Pre- mier powoływany jest przez prezydenta w oparciu o wniosek Dailu, także pre- zydent, na podstawie wniosku premiera i przy aprobacie Dailu, powołuje człon- ków rządu. Ich liczba nie może być mniejsza niż 7 i większa niż 15. Wszyscy 4 j.w, s. 17 i następne. 5 W Konarski, Z problematyki systemu politycznego niepodległej Irlandii, Warszawa 1988, s. 62 i następne. 134 y^^^^ ± mimowi uuansow muszą zasiadać w uailu, zaś senatorami może b; tylko dwóch członków rządu. Od 1977 r. mogą być powoływani przez rząd i wniosek premiera ministrowie stanu (nie więcej niż 10), spośród członków je' nej z izb parlamentu. Ministrowie stanu nie wchodzą w skład rządu. Premier może zrezygnować z urzędu w dowolnym momencie przedkładaj! rezygnację prezydentowi. Inny członek rządu może zrezygnować z urzędu pi przez złożenie rezygnacji na ręce premiera i pozostawiając decyzję jego uznanii Według art. 28 ust. 10 Konstytucji premier winien zrezygnować z urzędu, jes utraci poparcie większości deputowanych. Jednocześnie nie posiadając wymag; nej większości, premier może złożyć wniosek do prezydenta o rozwiązanie Daih Przy rządzie istnieje urząd Doradcy Prawnego Rządu, który jest powoływ; ny przez prezydenta na wniosek premiera. Doradca jest głównym konsultantel rządu w kwestiach prawnych; nie jest członkiem gabinetu, ale musi zasiądę w jednej z izb.6 Ombudsman - mianowany przez prezydenta na 6 lat z prawem jednej reelei cji na podstawie wniosków postawionych przez każdą z izb. Ze swej działami ści składa sprawozdania parlamentowi. Do jego kompetencji należą sprawy dziź łań w ramach wykonywania funkcji administracyjnych - tak urzędów państwowyc jak lokalnych, poczty i telekomunikacji. Sprawy związane z sądownictwem s wykluczone z kompetencji ombudsmana, podobnie jak 60 innych kwestii uj< tych w szczegółowym wykazie. Minister ma prawo zgłosić umotywowany wni( sęk o nie zajmowanie się daną sprawą przez ombudsmana, co wyłącza tę inst^ tucję z działań w sprawie. Ombudsman często występuje w roli mediatora pomiędz obywatelem a administracją7. Zmiana Konstytucji: zmiana jest inicjowana w Dailu, który przyjmuje p( prawkę. Poprawka obligatoryjnie poddawana jest pod referendum. LITERATURA: W Konarski, Parlament Narodowy Irlandii, Warszawa 1992. W Konarski, Z problematyki systemu politycznego niepodległej Irlandii, Warszawa 1988. 6 j.w., s. 52 i następne. 7 A- Bisztyga, Instytucja ombudsmana w Irlandii w: Państwo i Prawo nr 2/1992, s. 68-71. 135 ramę 1977 1981 11.1982 X1.1982 1987 1989 1992 1997 man- %glo- man- %glo- man- %glo- man- %glo- man- %gh- man- %glo- man- %glo- man- %gto- daty sów daty SÓU1 daty SÓW daty SÓW daty SÓW daty SÓU} daty SÓW daty SÓW FiaimaFail(FF) 84 56,8 78 45,3 81 47,3 75 45,2 81 44,1 77 44,1 68 39,1 77 39,3 Fine Gael FG) 43 29,8 65 36,5 63 37,3 70 39,2 51 27,1 55 29,2 45 24,4 54 28,0 Partia Pracy (LP) 17 11,5 15 9,9 15 9,1 16 9,4 12 6,4 15 9,4 33 19,3 17 10,4 Postępowi De- mokraci (PD) 14 11,8 6 5,4 10 9,6 4 4,6 Partia Robot- nicza (WP) 1 3 2,3 2 3,3 4 3,8 7 4,9 4 2,7 4 2,5 Sirm Fein (SF) 1 2,5 Sojusz Zielo- nych (CG) 2 2,8 inne/niezależni 4 2,7 8 6,7 4 4,0 3 3,0 4 6,7 6 6,6 6 4,6 7 9,8 Frekwencja (%) 77,5 76,2 73,2 72,3 76,2 68,5 68,5 65,9 Źródło: Chronicie of Parliamentary Elections, Geneva różne roczniki. PARTIE POLITYCZNE: Fianna Fail (FF) - dosłownie "Żołnierze Przeznaczenia", utworzona w maju 1926 r. jako partia antytraktatowa; o charakterze republikańskim i nacjonalistycznym, opowia- da się za zjednoczoną Irlandią, obroną języka i kultury irlandzkiej, w sferze gospodar- ki opowiada się za zmniejszeniem świadczeń socjalnych. Fine Gael (FG) - dosłownie "Plemię Gaelów", utworzona we wrześniu 1933 r.; o cha- rakterze chadeckim; opowiada się za wolną przedsiębiorczością, bezpieczeństwem socjal- nym i pojednaniem z Północą, popiera też zmniejszenie podatków. Partia Pracy (LP) - utworzona w 1912 r., jako samodzielna partia ukształtowała się w 1930 r.; o charakterze socjaldemokratycznym, opowiada się za rozszerzeniem różnych form opieki społecznej, respektowaniem praw pracowniczych i związkowych. Postępowi Demokraci (PD) - utworzona w grudniu 1985 r. przez byłych członków FF, opowiada się za zmniejszeniem ingerencji państwa w gospodarkę, państwem świec- kim, reformą podatkową i wolną przedsiębiorczością. Partia Robotnicza (WP) - utworzona w 1905 r. jako Sinn Fein (SF), od 1977 r. pod nazwą SF - Partia Robotnicza, od 1982 r. obecna nazwa; o charakterze socjalistycznym. Sojusz Zielonych (CG) - utworzona w 1981 r. jako Partia Ekologiczna Irlandii; opo- wiada się za budową społeczeństwa ekologicznego, decentralizacją zarządzania. Sinn Fein (SF) - dosłownie "My Sami", utworzona w 1905 r.; polityczne skrzydło IRA, republikańsko-nacjonalistyczna, opowiada się za zjednoczeniem wyspy. Partia Demokratyczno-Socjalistyczna (DSP) - utworzona w marcu 1982 r. z połą- czenia Partii Socjalistycznej i Organizacji Socjalistycznej z Limerick; o charakterze so- cjalistycznym. 136 \-' "r' Od 1380 do 1944 roku losy Islandii były związane z Danią, l grudnia 1918 r. Powstała unia personalna pomiędzy Danią a Islandią. W 1940 r. Althing wydał oświadczenie o dążeniu do zmiany formy ustroju z monarchii na republikę oraz podkreślał prawo Islandii do nieodnawiania unii, która wygasała w 1943 r. Wiosną 1943 r. Islandia zaczęła organizować własną, niezależną od Danii służbę dyplo- matyczną. 17 maja 1943 r. Althing przyjął uchwałę o uniezależnieniu się od Da- nii i zerwaniu z nią więzi polityczno-ustrojowych. Zwołany na wiosnę 1944 r. Althing postanowił przeprowadzić referendum w sprawie przyszłości i ustroju politycznego Islandii. W głosowaniu w maju 1944 r. większość obywateli opo- wiedziała się za zerwaniem unii i wprowadzeniem republikańskiej formy pań- stwa. 17 czerwca 1944 r. Althing ogłosił tekst konstytucji. Pierwszym prezyden- tem Republiki został były regent Sveinn Bjórnsson.1 W konstytucji Islandii można doszukać się wpływów innych konstytucji skan- dynawskich: duńskiej z 1915 r. (systematyka aktu i pozycja Kościoła Państwo- wego), fińskiej z 1919 r. (pozycja ustrojowa prezydenta).2 Parlament - Althing, który Uczy obecnie 63 deputowanych wybieranych w wy- borach powszechnych na 4 lata według ordynacji proporcjonalnej (w systemie d'Hondta): 52 mandaty rozdzielane są w okręgach wyborczych, a 11 to manda- ty wyrównawcze. Prawo inicjatywy ustawodawczej posiadają: prezydent (de facto - rząd), de- putowani oraz komisje parlamentarne. Prezydent może w ciągu 14 dni od uchwalenia odmówić zaaprobowania ustawy, która w takiej sytuacji poddawana jest pod referendum. Jeżeli więk- szość opowie się przeciwko ustawie, projekt upada, w przeciwnym wypadku ustawa wchodzi w życie. Prezydent może w każdym momencie rozwiązać parlament (brak jest w kon- stytucji przesłanek rozwiązania, co daje dużą swobodę prezydentowi). Izby po- wołują wspólnie 3 płatnych audytorów, którzy zajmują się sprawdzaniem działal- ności finansowej państwa, kontrolują działalność Skarbu Państwa i mimstrow.3 Althing obraduje na dwóch sesjach zwyczajnych w roku i nadzwyczajnych, które są zwoływane i zamykane przez prezydenta. Deputowany do Althmgu może łączyć swój mandat z funkcją członka rządu. Prezydent - wybierany jest w wyborach powszechnych na 4 lata zwykłą więk- szością głosów, a w przypadku braku kontrkandydatów jedyny kandydat zosta- je bez potrzeby głosowania wybrany Nie ma ograniczeń wielokrotności wyboru. 1 Konstytucja Islandii, wstęp S. Sagan, Katowice 1989, s. 13. i Krzytowski, Systemy polityczne współczesnej Skandynawii, Warszawa 1989, s. 137. 137 -./ - --" v^-. .^-."^^-."-"A ^>-i»»^xc;±i-iiuoi,i^, wprowadza ustawodawstwo wyjątkowe w sytuacjach nadzwyczajnych (tylko między sesjami parlamentu i na czas ograniczony oraz pod warunkiem przedłożenia Althingowi do zatwier- dzenia na najbliższym posiedzeniu); rozwiązuje parlament, ma prawo zawiesze- nia obrad parlamentu (nie dłużej niż na 14 dni i nie więcej niż raz w roku). Wszystkie akty prawne prezydenta są kontrasygnowane przez odpowiedniego ministra. Władza prezydenta jest ograniczona ze strony Althingu, który może złożyć głowę państwa z urzędu, uruchamiając procedurę referendum. Po podjęciu uchwały większością 3/4 wszystkich deputowanych Althingu, w ciągu 2 miesię- cy zarządzane jest referendum w kwestii, czy pełnomocnictwa prezydenta po- winny wygasnąć przed upływem kadencji. Jeżeli wynik głosowania byłby dla prezydenta niekorzystny (uzyskał mniej niż ponad połowę głosów), wówczas je- go pełnomocnictwa wygasają. Wynik przeciwny powoduje automatyczne rozwiąza- nie parlamentu.4 W przypadku wakatu na stanowisku, konieczny jest wybór prezydenta na dalszą część kadencji. Funkcję urzędu prezydenta w czasie jego niezdolności do wykonywania funkcji lub nieobecności przejmuje kolegium składające się z pre- miera, przewodniczącego Althingu (jako przewodniczącego kolegium) i przewod- niczącego Sądu Najwyższego.5 - Rząd - składa się z premiera i ministrów, którzy są powoływani przez prezy- denta i muszą cieszyć się zaufaniem Althingu.6 Rząd obradujący pod przewod- nictwem prezydenta tworzy Radę Państwa, na forum której formalnie zapadają wszystkie ważne decyzje państwowe. Niezależnie od Rady Państwowej ministro- wie zbierają się pod przewodnictwem premiera na posiedzeniach gabinetu. Od- powiedzialność polityczna rządu opiera się na praktyce istnienia gabinetu mające- go za sobą poparcie lub co najmniej tolerancję większości Althingu.7 W przypadku utraty zaufania parlamentu, rząd po przyjęciu uchwały w tej sprawie przez Al- thing, zmuszony jest ustąpić składając dymisję na ręce prezydenta. Charaktery- styczną cechą rządów islandzkich jest to, że częste ich zmiany są w większości wynikiem rozbieżności w tonie samego gabinetu (z reguły koalicyjnego), a me brakiem zaufania ze strony parlamentu.8 Zmiana Konstytucji - przyjęcie propozycji zmiany konstytucji przez Althing powoduje jego rozwiązanie. O ile projekt uzyska akceptację nowego parlamen- 4 j.w, s. 136. 5 j.w, s. 135. 6 Konstytucja Islandii, wstęp S. Sagan, Katowice 1989, s. 24. 7 M. Grzybowski, Systemy polityczne współczesnej Skandynawii, Warszawa 1989, s. 138. 8 Konstytucja Islandii, wstęp S. Sagan, Katowice 1989, s. 24. 138 tucji, przy czym wymaga to większości 2/3 głosów oddanych za projektem.9 LITERATURA: H. Binkowski, Islandia: informator. Warszawa 1995. M. Grzybowski, Systemy polityczne współczesnej Skandynawii, Warszawa 1989. Konstytucja Islandii, wstęp S. Sagan, Katowice 1989. B. Piotrowski, Althing - najstarszy parlament Europy, Warszawa 1972. WYBORU DO ALTHINGU Partie 1978 1979 1983 1987 1991 1995 man- %gh- man- % gło- man- % gto- man- % gh- man- % gło- man- % glo- daty SÓUI daty sów daty SÓW daty SÓW daty sów daty SÓW Partia Niepodległości (S) Partia Postępowa (F) 20 12 32,7 16,9 21 17 33,624,2 23 14 38,7 18,5 18 13 27,2 18,9 26 13 38,6 18,9 25 15 37,1 23,3 Partia Socjaldemokratyczna (AF) 14 22,0 10 21,2 6 11,7 10 15,2 10 15,5 7 11,4 Sojusz Ludowy (AB) Sojusz Kobiet (SK) 14 22,9 11 19,1 10 3 17,3 5,5 8 6 13,3 10,1 9 5 14,4 8,3 9 3 14,3 4,9 Partia Obywatelska (BF) 7 10,9 Przebudzenie Narodu (T) 4 7,2 inne - 5,5 1 4 7,3 1 4,2 Frekwencja (%) 88,7 87,1 86,4 89,6 b.d. 87,0 Źródło: The Europa Worid Year Book, London, różne roczniki. PARTIE POLITYCZNE: Partia Niepodległości (S) - utworzona w 1929 r.; liberalno-konserwatywna. Partia Postępowa (F) - utworzona w 1916 r.; o charakterze liberalnym, reprezentu- je interesy farmerów i rybaków. Partia Socjaldemokratyczna (AF) - utworzona w 1916 r.; o charakterze socjali- stycznym. Sojusz Ludowy (AB) - utworzony w listopadzie 1968 r. na bazie istniejącego od 1956 r. bloku wyborczego, który zrzeszał członków Zjednoczonej Socjalistycznej Partii Islandii, Partii Obrony Interesów Narodowych i lewego skrzydła socjaldemokratów; o charakte- rze socjalistycznym. Sojusz Kobiet (SK) - utworzony w marcu 1983 r., ruch kobiecy nie będący formalnie partią polityczną. Przebudzenie Narodu (T) - utworzona w styczniu 1995 r. w wyniku rozłamu w Par- tii Socjaldemokratycznej. Partia Obywatelska (BF) - utworzona w marcu 1987 r.; prawicowo-populistyczna. 9 j.w., s. 21. 139 W listopadzie 1947 roku ONZ podjęła decyzję o podziale Palestyny na dwa pań- stwa: żydowskie i arabskie oraz przyznaniu specjalnego statusu Jerozolimie. 14 maja 1948 roku Izrael proklamował niepodległość państwa ze stolicą w Jerozo- limie, co doprowadziło do wielu konfliktów z państwami ościennymi. W 1948 roku Tymczasowa Rada Państwa odrzuciła koncepcję napisania kon- stytucji dla nowo powstałego państwa. Nie przyjęto jednego aktu, lecz system, który polega na powolnym, rozdział po rozdziale, tworzeniu konstytucji. Do tej pory powstało 11 "rozdziałów", a każdy z nich jest nazywany "Prawem Podsta- wowym". Prawa Podstawowe są ustawami Knesetu uchwalanymi zwykłą większością głosów. Choć nie wymagają one żadnej kwalifikowanej większości, są jednak nadrzędne w stosunku do ustaw zwykłych. Ponieważ Prawa Podstawowe są po prostu decyzjami większości Knesetu, w zasadzie mogą być zmieniane lub uchy- lane również większością głosów w Knesecie. Do roku 1996 Kneset uchwalił 11 Praw: "Kneset" (1958), "Ziemie Izraela" (1960), "Prezydent" (1964), "Gospo- darka Państwa" (1975), "Izraelskie Siły Zbrojne" (1976), "Jerozolima" (1980), "Sądownictwo" (1984), "Kontroler Państwowy" (1988), "Wolności obywatelskie" (1992), "Wolność zawodu" (1992), "Rząd" (1992).1 Parlament - jednoizbowy Kneset, który liczy 120 deputowanych wybieranych w wyborach powszechnych na 4 lata. Cały kraj stanowi jeden okręg wyborczy, ogólna liczba oddanych głosów jest dzielona przez 120, przez co otrzymuje się liczbę określającą minimum głosów potrzebnych do otrzymania mandatu. Każ- da partia otrzymuje tyle mandatów, ile razy w oddanej na nią liczbie głosów wy- stępuje wielokrotność minimum. Miejsca pozostałe po tym wstępnym podziale, rozdzielane są między te partie, które uzyskały najwięcej nadwyżkowych głosów tj. ponad minimalną ich liczbę, wymaganą by wejść do Knesetu.2 Każda partia, która otrzyma co najmniej 1,5% głosów, jest uprawniona do posiadania jednego miejsca w Knesecie.3 Partie polityczne wpłacają depozyt w wysokości 23.200 szekeli, zwracany jeżeli lista danej partii uzyska min. 1,5% ważnych głosów w ska- li kraju. Prawo inicjatywy ustawodawczej posiadają: rząd (jako całość lub poszczegól- ni ministrowie) i deputowani (deputowany lub grupa). Istnieją dwa rodzaje pro- jektów ustaw: rządowe i prywatne (poselskie). Projektami prywatnymi, które stanowią znikomą część projektów w Knesecie, są wszelkie projekty ustaw nie wnoszone przez rząd, niezależnie od tego czy zgłaszają je deputowani z koalicji rządowej czy z opozycji. Projekty ustaw inicjowane przez ministrów muszą mieć 1 G. Mahier, Kneset - Parlament w systemie politycznym Izraela, Warszawa 1996, s. 20. 2 j.w, s. 27. 3 Podobny system wyborczy obowiązuje w wyborach do izby niższej parlamentu Holandii. 140 ministerstwa sprawiedliwości - dotyczącą icti sKutKow prawnycn. ucnwalony pro- jekt ustawy jest przekazywany do prezydenta, który me może odmówić podpi- sania ustawy (brak jest instytucji veta). Komisje parlamentu: finansów i pracy są upoważnione przez Kneset i rząd do ogłaszania ustaw z wąskiego zakresu ich specjalizacji i kompetencji bez zgo- dy Knesetu i rządu. Żadne ustawy Knesetu nie mogą być podważane przez sądy. Kneset obraduje na dwóch sesjach zwyczajnych w roku, sesje nadzwyczajne zwoływane są na wniosek 30 deputowanych lub rządu. Każda liczba deputowa- nych obecnych w izbie stanowi quorum. Wybory premiera i do Knesetu odbywają się równocześnie, gdy: l) Kneset rozwiąże się mocą własnej ustawy; 2) premier stwierdzi, że większość członków Knesetu pozostaje w opozycji do jego rządu, czyniąc go niezdolnym do właści- wego funkcjonowania, (może on wtedy - za zgodą prezydenta, rozwiązać Kne- set); 3) Kneset odrzuci listę ministrów proponowaną przez premiera, 4) Kneset wyrazi wobec rządu votum nieufności; 5) Kneset nie uchwali budżetu w ciągu 3 miesięcy poprzedzających początek następnego roku podatkowego. Prezydent - wybierany jest przez Kneset na 5 lat z prawem jednej reelekcji. (Zgodnie z nowelizacją w grudniu 1998 r. Prawa Podstawowego od 2003 r. pre- zydent będzie wybierany przez parlament na 7-letnią kadencję, bez prawa re- elekcji). Prezydent wybierany jest bezwzględną większością głosów ogólnej licz- by deputowanych. Jeśli w pierwszych dwóch turach głosowań żaden z kandydatów nie uzyska wymaganej większości, to od trzeciej tury skreśla się kandydatów, którzy w poprzednim głosowaniu uzyskali najmniej głosów. Prezydentem zosta- je osoba, która jako pierwsza uzyska wymaganą większość. Prezydent jest głową państwa i symbolizuje jego jedność. Prezydent pełni funk- cje reprezentacyjne i formalne: otwiera sesję nowo wybranego parlamentu, mia- nuje sędziów i gubernatora Banku Izraela, podpisuje ustawy i umowy między- narodowe ratyfikowane przez Kneset. Prezydent odpowiada przed Knesetem i może być przezeń usunięty z powodu niewłaściwego postępowania lub braku kompetencji. Wniosek w sprawie usunięcia zgłasza 20 deputowanych, a przyj- mowany jest większością 3/4 ogólnej liczby deputowanych. Rząd - składa się z premiera i ministrów, którzy są mianowani przez premie- ra. Od 1996 r. premier jest wybierany w wyborach powszechnych. Kandydat na premiera może zostać wysunięty przez odchodzącą partię, partie posiadające przy- najmniej 10 miejsc w Knesecie lub 50 tysięcy wyborców. Kandydat musi stać na czele partii startującej w wyborach do Knesetu. Jeżeli dotychczasowy premiei sprawował tę funkcję przez 7 kolejnych lat, nie może ponownie kandydować, Kandydat który otrzyma więcej niż połowę ważnych głosów, zostaje premierem, Jeśli żaden z kandydatów nie uzyska ponad połowy głosów, po 14 dniach odby- wa się II tura, w której uczestniczą dwaj kandydaci z największą liczbą głosów 141 _^. ^^.^yv^iL, v» wJumacu gluwiiyen LUDO w 11 turze, wyborca głosuje za lub przeciw kandydatowi; jeśli liczba głosów "za" jest większa niż głosów "przeciw", to kandydat zostaje wybrany. W ciągu 45 dni od ogłoszenia wyników wyborów premier-elekt, przedstawia skład i program rządu. Ministrów, włącznie z premierem, nie może być mniej niż 8 i nie więcej niż 18. Przynajmniej połowa z nich, a premier obowiązkowo musi być członkami Knesetu. Premier lub inny minister na wniosek premiera, ma prawo powołania zastępców ministrów, najwyżej sześciu, wszyscy muszą być członkami Knesetu. Kneset ma prawo do wyrażenia premierowi votum nieuf- ności, co czyni bezwzględną większością głosów ogólnej liczby deputowanych. Przyjęcie wniosku o votum nieufności jest uważane w praktyce za decyzję roz- wiązania Knesetu przed upływem kadencji. W przypadku, gdy premier nie mo- że wykonywać swoich obowiązków (dymisja, postawienie w stan oskarżenia, vo- tum nieufności, zgon), istniejący rząd wyznacza na urząd premiera jednego ze swoich ministrów, który musi być członkiem parlamentu. Wybrany w ten spo- sób premier ma wszystkie uprawnienia przysługujące temu urzędowi, z wyjąt- kiem prawa rozwiązania Knesetu. Przedterminowe wybory na urząd premiera odbywają się, gdy: l) Kneset więk- szością 2/3 ogólnej liczby deputowanych usunie premiera z urzędu; 2) w ciągu 45 dni po wyborach premier nie przedstawi składu i programu rządu; 3) pre- mier jest niezdolny mianować wyszczególnionych ośmiu ministrów tworzących rząd; 4) premier umrze lub jest niezdolny do sprawowania funkcji; 5) premier zrezygnuje ze stanowiska; 6) Kneset usunie premiera z urzędu pod zarzutem "podłości moralnej" (ang. morał turpitude). Przewodniczący Izby Kontroli - wybierany przez Kneset na 5 lat, podlega tylko i wyłącznie Knesetowi. Przewodniczący sprawdza działalność administra- cji państwowej pod kątem zgodności z prawem, prawidłowej gospodarki, spraw- ności, efektywności. Przewodniczący Izby Kontroli został ponadto upoważniony przez prawo do kontroli finansów partii politycznych reprezentowanych w Kne- secie. Od 1971 r. Przewodniczący pełni także funkcję Komisarza Oskarżenia Pu- blicznego (ombudsmana) wobec państwowych i publicznych organów, które pod- legają jego kontroli. LITERATURA: G. Mahier, Kneset - parlament w systemie politycznym Izraela, Warszawa 1996. International Encydopaedia of Laws Texts of Constitutions l, Hague-Boston-London 1998. 142 Partia 1981 1984 1988 1992 1996 mandaty % glosów mandaty % glosów mandaty % głosów mandaty % glosów mandaty % gios(. Partia Pracy 47 36,7 444 34,9 39 30,4 44 36,3 34 26,8 Likud 48 37,0 41 31,8 40 30,9 32 26,1 325 25,1 Narodowa Partia Religijna 6 5,0 4 3,5 5 3,9 6 5,1 9 7,8 Hadash 4 3,8 4 3,7 3 2,5 5 4,2 Shas 4 3,0 6 4,8 6 5,1 10 8,5 Arabska Partia Demokratyczna 1 1,2 2 1,6 Zjednoczona Lista Arabska 4 2,9 Meretz 12 10,0 9 7,4 Moledet 2 1,9 3 2,4 2 2,3 Tzomet 1 2,6 4 3,2 8 4,6 Izrael z Emigracją 7 5,7 Zjednoczony Judaizm Tory 4 3,4 4 3,2 Trzecia Droga 4 3,1 Agudat Israel 4 3,8 2 1,7 5 4,5 Tami 3 2,3 1 1,5 Tehiya 3 2,2 5 4,2 3 3,0 Shinui 2 1,5 3 2,6 2 1,8 inne 8 6,3 10 9,0 9 9,6 Frekwencja (%) 77,8 78,7 79,6 76,7 79,3 Źródło: Chronicie of Parliamentary Elections, Geneva, różne roczniki. PARTIE POLITYCZNE: Partia Pracy (Mifleget Awoda) - utworzona w styczniu 1968 r. ze zjednoczenia Robo niczej Partii Izraela (Mapai), Zjednoczenia Pracy (Ahdut Ha Awoda zał. 1946) oraz Izr elskiej Listy Robotniczej (Rafi zał. 1965), do 1991 r. nosiła nazwę Maarach (Wspólr Front Robotników Izraela); o charakterze socjaldemokratycznym, opowiada się za ingerei cją państwa w sferze gospodarki, orędowniczka umów pokojowych z Palestyńczykami Likud (Zjednoczenie) - blok partii prawicowych utworzony w 1973 r., w jego skłs wchodzą: Partia Wolności (Herut, zał. 1948) i Partia Liberalna (Mifiaga Liberalit, ZE 1961), od sierpnia 1988 r. połączone w Likud - Ruch Narodowo-Liberalny; o charakt rżę liberalnym, sprzeciwia się ingerencji państwa w gospodarkę, niechętna porozumi niu z Palestyńczykami. Narodowa Partia Religijna (Mafdal) - utworzona w lipcu 1956 r. jako sojusz Ce: trum Duchownego (Mizrahi, zał. 1902) i Robotnika Mizrahi (HaPoel Mizrahi, zał. 192S o charakterze prawicowym, ortodoksyjna partia syjonistyczna, broni interesów nowocz snej ortodoksji, opowiada się za rozszerzeniem osiedli żydowskich na terytoriach ok powanych. Koalicja wyborcza Partii Pracy, Zjednocznej Partii Robotników i Niezależnej Partii Liberain Koalicja wyborcza Likudu, Tzomet i Geszer. 143 -" - o-~f ti^Łyn.a.iiifJ ICWIL,^, upu- wiada się za wycofaniem Izraela z ziem okupowanych i utworzeniem państwa palestyń- skiego. Shas (Sefardyjscy Strażnicy Tory) - utworzona w 1984 r. w wyniku rozłamu w Związ- ku Izraela (Agudat Israel, zał. 1912 r.) jako reakcja na kontrolę sprawowaną nad par- tiami religijnymi przez Askenazyjczyków; partia ortodoksyjnych Żydów sefardyjskich. Arabska Partia Demokratyczna (ADP) - utworzona w 1988 r.; reprezentuje mniej- szość arabską w Izraelu, opowiada się za wycofaniem Izraela z terytoriów okupowa- nych. Meretz - utworzony w 1992 r. blok wyborczy skupiający ugrupowania lewicy laickiej tj. Zjednoczonej Partii Robotników (Mapam, zat. 1948), Zmiany (Shinui, zał. 1974) i Ru- chu Obrony Praw Obywatelskich (Rac, zał. 1973). Moledet (Ojczyzna) - utworzona w kwietniu 1988 r.; o charakterze skrajnie prawico- wym, postuluje przeniesienie Palestyńczyków z terytoriów okupowanych do sąsiednich krajów arabskich. Tzomet (Skrzyżowanie) - utworzona w październiku 1983 r. przez dysydentów z Par- tii Odrodzenie (Tehiya, zał. 1979), prawicowa, opowiada się za aneksją ziem okupowa- nych i osadnictwem żydowskim na nich. Izrael z Emigracją (Israel Ba Alija) - utworzona w czerwcu 1995 r.; reprezentuje emigrantów żydowskich z krajów byłego ZSRR. Zjednoczony Judaizm Tory (Jahudat Hałora) - utworzona w 1988 r. w wyniku rozłamu w Związku Izraela (Agudat Israel, zał. 1912), w 1992 r. doszło do porozumie- nia wyborczego Agudat Israel i Sztandaru Tory (Degel Hatora, zał. 1988); prawicowa, opowiada się za wprowadzaniem ustawodawstwa zgodnego z religią żydowską. Trzecia Droga (Derech Hashiishi) - utworzona w maju 1996 r. przez dysydentów z Partii Pracy przeciwnych przekazaniu spornych terytoriów Syrii. Agudat Israel (Związek Izraela) - utworzona w 1912 r.; konserwatywna askenazyj- ska partia religijna o charakterze ortodoksyjnym. Geszer (Most) - utworzona w lutym 1996 r. przez D. Leviego; centrowa. Tehiya (Odrodzenie) - utworzona w sierpniu 1979 r. przez byłych członków Likudu którzy odrzucili porozumienie z Camp David; skrajnie prawicowa, postuluje aneksję wszystkich terytoriów okupowanych. Koch (Tak wiośnie jest) - utworzona w 1977 r. skrajnie nacjonalistyczna partia re- ligijna, zdelegalizowana w 1994 r. po masakrze w Hebronie dokonanej przez jednego z jej członków - Barucha Goidsteina. Japonia 144 Władza sprawowana w Japonii najpierw przez ponad tysiąc lat przez cesarzy, a później (od XVII wieku) przez praktycznie zastępujących ich szogunów była władzą absolutną i niepodlegającą jakiejkolwiek kontroli. Japonia rozwijała się wówczas własną drogą, nie będąc powiązana z europejskim kręgiem kulturo- wym. Dopiero modernizacja Japonii w drugiej połowie XIX wieku przez cesarza Meiji (będąca częściowo wpływem nawiązania stałych kontaktów z cywilizacją śródziemnomorską), doprowadziła do zmian w systemie sprawowania władzy. Służyło temu nadanie Japonii w 1889 roku konstytucji, która przyznawała ce- sarzowi pełnię władzy, wprowadzając jedynie pewne elementy demokracji w po- staci częściowo wybieralnego dwuizbowego parlamentu. Rola parlamentu ogra- niczona była do veta wobec nowych podatków. Na przeszkodzie reprezentatywności parlamentu stały wysokie cenzusy majątkowe i wiekowe. Na dodatek prawa parlamentu musiały być zaakceptowane przez Radę Cesarską - czyli doradców cesarza. W 1945 roku, w wyniku przegranej wojny przystąpiono do reformowa- nia wszystkich dziedzin życia, zmierzając między innymi do demokratyzacji sys- temu politycznego. Reforma ustroju, dokonana pod kontrolą generała Douglasa McArthura, zakończyła się promułgowaniem konstytucji przez cesarza Hirohi- to 3 listopada 1946 roku.1 Parlament - Kokkai, składa się z dwóch izb: Izby Reprezentantów (Shugi-in) i Izby Radców (Sangi-in). Po reformie ordynacji wyborczej dokonanej na prze- łomie lat 1994/1995 Izba Reprezentantów liczy 500 deputowanych wybieranych w wyborach powszechnych na 4 lata. 300 deputowanych wybieranych jest w wy- borach większościowych (okręgi jednomandatowe, wybór zwykłą większością), a 200 wybieranych proporcjonalnie do ich reprezentacji w 11 blokach regional- nych. Izba Radców liczy 252 deputowanych wybieranych na 6 lat, a co 3 lata wymieniana jest połowa jej składu. 100 deputowanych wybieranych jest w wy- borach proporcjonalnych z list krajowych, natomiast 152 w jedno lub wielo mandatowych okręgach wyborczych w 47 prefekturach.2 Inicjatywa ustawodawcza przysługuje członkom obu izb i rządowi. Projekt ustawy może zostać skierowany do dowolnej izby; jednak w większości są one kierowane do Izby Reprezentantów. Po uchwaleniu projektu ustawy przez Izbę Reprezentantów przesyłany jest on do Izby Radców, która może go przyjąć lub odrzucić. Za odrzucenie projektu uważa się również nie podjęcie decyzji przez Izbę Radców w ciągu 60 dni od otrzymania projektu ustawy. W wypadku od- rzucenia projektu przez Izbę Radców staje się on ustawą, gdy zostanie ponow- nie przyjęty przez Izbę Reprezentantów większością 2/3 głosów obecnych depu- towanych. Uchwaloną ustawę promulguje cesarz. Łatwiejsze jest uchwalenie K. Karolczak, Kokkai - parlament Japonii, Warszawa 1995, s. 5-6. j.w., e. 9-10. 145 -./ --y-^ncu.u>-iuwe -jeżeli Izba Kadców zgłosi sprzeciw i nie powiedzie się mediacja w komisji mieszanej to i tak decy- zja Izby Reprezentantów staje się decyzją parlamentu. Izba Reprezentantów może być rozwiązana przez cesarza, gdy uchwali ona votum nieufności wobec rządu lub odrzuci wniosek gabinetu o votum zaufania. Po rozwiązaniu Izby Reprezentantów nie obraduje również Izba Radców, jed- nakże rząd - w razie nagłej potrzeby państwowej - może zwołać izbę wyższą na sesję. Decyzje podjętą przez Izbę Radców mają charakter tymczasowy i tra- cą moc, jeśli nie zatwierdzi ich Izba Reprezentantów w ciągu 10 dni od otwar- cia najbliższej sesji. Parlament zbiera się na jednej sesji zwyczajnej w roku, a na nadzwyczajnych zwoływanych przez rząd: z własnej inicjatywy lub na żądanie 1/4 członków jed- nej z izb. Mandat deputowanego Kokkai nie może być łączony z zajmowaniem stano- wiska urzędnika państwowego lub samorządowego, z wyłączeniem stanowiska premiera, ministra stanu, wiceministra politycznego, zastępcy szefa sekretarza gabinetu i innych dopuszczonych przez prawo.3 Cesarz - stoi na czele państwa, ale wszelkie jego działania wymagają rady i aprobaty rządu, który ponosi za nią odpowiedzialność. Cesarz mianuje premiera powołanego przez parlament i prezesa Sądu Najwyższego powołanego przez rząd. Promulguje poprawki do konstytucji, ustawy i rozporządzenia rządu, zarządza wybory do obu izb, zwołuje parlament i rozwiązuje Izbę Reprezentantów oraz podpisuje akty mianowania i odwołania ministrów stanu i innych funkcjonariuszy. Rząd - formalnie gabinet; składa się z premiera i ministrów stanu. Premiera powołuje parlament spośród swoich członków. Nominacja premiera winna uzy- skać aprobatę obu izb, ale w razie sprzeciwu Izby Radców i niepowodzenia me- diacji w komisji mieszanej, stanowisko Izby Reprezentantów ma charakter prze- ważający. Ministrowie stanu, z których większość musi być członkami parlamentu, mianowani są przez premiera. Ministrowie mogą być w każdej chwili odwołani przez premiera - konstytucja przyznaje mu prawo swobodnego działania w tej mierze. Stanowi ona również, że opróżnienie stanowiska-premiera jest równo- znaczne z dymisją całego gabinetu. Według konstytucji władza wykonawcza należy do rządu. Do kompetencji rządu należy m.in. kierowanie sprawami zagranicznymi, zawieranie traktatów, kierowanie i zwierzchnictwo nad administracją państwową. Premier sprawuje kontrolę i nadzór nad poszczególnymi działami administracji. Organizacja rzą- dowa obejmuje urząd premiera i resorty kierowane przez ministrów. Obok nich istnieje jednak szereg komisji i agencji o niezależnym charakterze (wzorowa- nych na instytucjach istniejących w systemie amerykańskim). Ich członków 3 j.w, s. 11-12. Kząd odpowiada solidarnie przed parlamentem, dezeu izoa iwprezeiiKulLuw uchwali votum nieufności lub odrzuci wniosek o votum zaufania, rząd podaje się do dymisji, chyba że Izba Reprezentantów zostanie rozwiązana w ciągu 10 dni przez cesarza na wniosek premiera. Sąd Najwyższy - liczy 15 sędziów mianowanych przez rząd. Specyfiką syste- mu japońskiego jest konieczność zaakceptowania nominacji przez wyborców - przy najbliższych wyborach parlamentarnych do Izby Reprezentantów przed- stawia się do potwierdzenia osoby nowo mianowanych sędziów - oraz przy naj- bliższych wyborach do izby niższej po upływie każdorazowo 10 lat. Sędzia zo- staje zwolniony, jeżeli przy wyborach większość głosujących opowiedziała się przeciw jego kandydaturze. Sąd Najwyższy uprawniony jest do decydowania o zgodności ustaw, rozporządzeń, zarządzeń i czynności urzędowych z konsty- tucją. Przyjęto koncepcję amerykańskiej judical reuiew - kontrola konstytucyj- ności realizowana jest na tle konkretnych spraw, efekty orzeczeń sądowych ograniczają się do materii danej sprawy, a rozstrzygnięcia co do konstytucyjno- ści są podejmowane przez wszystkie sądy.5 Zmiana Konstytucji - zainicjowanie zmiany następuje w takim samym trybie jak przy ustawach zwykłych, natomiast poprawka do konstytucji musi zostać przyjęta w obu izbach oddzielnie większością 2/3 głosów ogólnej liczby członków obu izb. Przyjęta poprawka wymaga zatwierdzenia w referendum specjalnie za- rządzanym lub odbywającym się wraz z wyborami parlamentarnymi. Zatwier- dzenie następuje większością ogólnej liczby głosów oddanych w referendum LITERATURA: K. Karolczak, Kokkai - parlament Japonii, Warszawa 1995. Konstytucja Japonii, wstęp A. i L. Gariiccy, Wrocław 1990. The Government and Politics of Japan, Tokyo 1994. 4 Konstytucja Japonii, wstęp A. i L. Gariiccy, Wrocław 1990, s. 28. 5 j.w., s. 29 i następne. 147 146 daty SÓW daty ' ° "sów daty '-6 "" SÓW daty -log 0-SÓW mandaty fcglo SÓW mandaty foglo-SÓW mandaty %gh-SÓU1 Partia Liberalno- -Demokratyczna (LDP) Socjalistyczna Partia 248 47,9 284 49,7 250 45,8 300 47,8 275 46,1 223 36,6 239 36,8 Japonii (PSJ) Socjaldemokratyczna 107 19,7 107 19,3 112 19,5 85 16,6 136 24,3 70 15,4 Partia Japonii (SDJP) Partia Uczciwych Rządów 15 9 1 A1 (Komeito) Partia Socjalistycznych 67 9,8 33 9,0 58 10,1 56 9,1 45 7,9 51 8,1 Demokratów (DSP) Japońska Partia 35 6,8 32 6,6 38 7,3 26 6,2 14 4,8 15 3,5 Komunistyczna (JCP) Nowy Klub Liberalny 39 10,4 29 9,8 26 9,3 26 8,5 16 7,9 15 7,7 26 12,5 (NLC) 4 3,0 12 3,0 8 94. ^i,l 6 17 Liga Socjalistycznych -l>l Demokratów (SDL) Partia Odnowy Japonii 2 0,6 3 0,6 3 0,6 4 0,7 4 0,8 4 0,7 (Shinseito) 55 10,1 Nowa Partia Japonii (Nihonseito) 35 o n Nowa Partia Prekursorów 0,U (Sakigake) Partia Nowych Granic 13 2,6 2 1,2 (Shinshinto) Demokratyczna Partia 156 27,9 Japonii (DPJ) 52 10,1 inne niezależni 19 4,7 11 3,2 16 4,7 9 5,8 1 21 0,57,3 30 6,8 1 9 0,2 4,4 Frekwencja (%) 68,0 72,9 67,4 71,4 72,7 66 4 59 0 Źródła: The Government and Politics of Japan, Tokyo 1994, s. 118; Chronicie of Parliamentary Elections, Geneva, różne roczniki. 148 mandaty Partia Liberalno-Demokratyczna (LDP) Socjalistyczna Partia Japonii (PSJ) 13547 13744 142 41 109 66 10673 109 101 Socjaldemokratyczna Partia Japonii (SDJP) 29 13 Partia Uczciwych Rządów (Komeito) 26 26 25 20 24 Partia Socjalistycznych Demokratów (DSP) 12 11 12 8 12 Japońska Partia Komunistyczna (JCP) 12 14 16 14 11 14 23 Nowy Klub Liberalny (NLC) 2 2 2 Partia Nowych Granic (Shinshinto) 55 Nowa Partia Japonii (Nihonseito) 4 Nowa Partia Prekursorów (Sakigake) 3 3 Demokratyczna Partia Japonii (DPJ) 5 47 Uczciwe Rządy (Komei) 22 Partia Liberalna (LP) 12 inne 2 17 11 22 16 23 5 niezależni 15 4 13 6 13 26 wakaty 1 3 1 1 Frekwencja (%) 74,6 57,0 71,4 65,0 50,2 44,5 58,8 Źródła: The Europa Worid Year Book, London, różne roczniki; Chronicie of Parliamentary Ele tions, Geneva, różne roczniki. PARTIE POLITYCZNE: Partia Liberalno-Demokratyczna (LDP) - utworzona w 1955 r.; o charakterze l beralnym, opiera się na idei "państwa dobrobytu", popiera rozwój przemysłowy i gosp< darczy Japonii, opowiada się za ścisłym sojuszem ze Stanami Zjednoczonymi w polit^ ce zagranicznej. Japońska Partia Socjaldemokratyczna (SDJP) - utworzona w 1945 r. jako SOCJE listyczna Partia Japonii (PSJ), w styczniu 1966 r. zmieniła nazwę na obecną, którą fat tycznie nosi od 1991 r.; program oparty na zasadach demokratycznego socjalizmu. Partia Uczciwych Rządów (Komeito) - utworzona w 1964 r" o charakterze konsei watywno-postępowym, ideologicznie związana z buddyzmem, opowiadała się za zasadę mi humanizmu, respektowaniem "godności życia ludzkiego" w polityce; rozwiązań w grudniu 1994 r., większość członków przeszła do nowej partii - Komei utworzeń* w tym samym czasie. Partia Nowych Granic (Shinshinto) - utworzona w grudniu 1994 r. z połączenia partii opozycyjnych m.in. Komeito, Shinseito, Nihonseito i Partii Socjalistycznych D( mokratów; opowiada się za mniejszym zaangażowaniem Japonii w polityce międzym rodowej, rozwiązana w grudniu 1997 r. Nowa Partia Japonii (Nihonseito) - utworzona w maju 1992 r. przez dysydentół z Partii Liberalno-Demokratycznej, krytykowała korupqę wśród polityków, rozwiązań w październiku 1994 r. Partia Odnowy Japonii (Shinseito) - utworzona w 1993 r. przez dysydentów z Pal tu Liberalno-Demokratycznej; rozwiązana w listopadzie 1994 r. 149 ";'" ------""- --.^.^"^J,^.^ >~v^/ - uLwulwna w npcu 19^1 r; do i94& r działała nielegalnie; swój program opiera na zasadach naukowego socjalizmu. Demokratyczna Partia Japonii (DPJ) - utworzona we wrześniu 1996 r. przez by- łych członków Nowej Partii Prekursorów i Nowej Partii Postępowej. Partia Socjalistycznych Demokratów (DSP) - utworzona w 1960 r. przez byłych członków prawego skrzydła Partii Socjalistycznej. Nowy Klub Liberalny (NLC) - utworzona w 1976 r., przez dysydentów z Partii Li- beralno-Demokratycznej. Partia Liberalna (LP) - utworzona w styczniu 1998 r. przez Ichiro Ozawę; o cha- rakterze radykalnie prawicowym. 150 Jugosławia (Federalna Kepublika Jugosławii) Konflikty interesów partykularno-nacjonalistycznych w latach 1990-92 wywołał wojnę domową i rozpad Socjalistycznej Federalnej Republiki Jugosławii. 27 kwie1 nią 1992 roku powstała -jako spadkobierczyni i kontynuatorka SFRJ - Federa na Republika Jugosławii, złożona z Republiki Serbii (w skład Republiki Serb wchodzą dwa okręgi autonomiczne: Wojwodina oraz Kosowo i Metohia) i RepL bliki Czarnogóry. Tego samego dnia została uchwalona konstytucja federalna. Parlament - dwuizbowe Zgromadzenie Federalne (Savezna Skupsztina) skh dające się z Izby Obywatelskiej (Vece Gradjana) i Izby Republik (Vece Rept blik). Izba Obywatelska Uczy obecnie 138 deputowanych (l deputowany fed( ramy przypada na 65 tysięcy wyborców) wybieranych w wyborach powszechnyc na 4 lata: 60 deputowanych wybieranych jest według ordynacji proporcjonahn w okręgach, a 78 z list partyjnych w skali republik z progiem 5% głosów. Izb Republik liczy 40 deputowanych, wybieranych po 20 przez parlamenty Serb i Czarnogóry. Kadencja Izby Republik wynosi 4 lata. Prawo inicjatywy ustawodawczej posiada rząd federalny, deputowani oraz 3 tysięcy wyborców. Narodowy Bank Jugosławii posiada prawo przedkładani projektów ustaw federalnych dotyczących systemu walutowego i kredytoweg( Jeżeli projekt ustawy federalnej nie zostanie uchwalony w obu izbach w identyc; nym brzmieniu, powołuje się komisję mediacyjną w celu ujednolicenia teksfa Jeśli w ciągu miesiąca nie uda się komisji ujednolicić tekstu, lub izby nie zaal ceptują uzgodnionego tekstu, to czasowo obowiązuje projekt uchwalony w Izbi Obywatelskiej. W przypadku gdy projekt ustawy federalnej dotyczy regulac wspólnej polityki finansowej, komunikacji i rozwoju regionalnego, to obowiązuj projekt przyjęty w Izbie Republik. Tymczasowe obowiązywanie ustaw federalnyc może trwać do ostatecznego przyjęcia projektu przez obie izby, ale nie dłużej ni rok. Jeśli w ciągu tymczasowego obowiązywania ustawa federalna nie zostani przyjęta w obu izbach w ciągu roku, to Zgromadzenie Federalne ulega rozwii zaniu. Projekt ustawy przyjęty w obu izbach zostaje promulgowany przez pn zydenta w formie dekretu (prezydent nie posiada prawa veta zawieszającego) Zgromadzenie może być rozwiązane przez prezydenta przed upływem kadenc jeśli: l) w ciągu 3 miesięcy od początku procedury nie powoła rządu federalnegi 2) w określonym czasie nie uchwali budżetu federalnego; 3) w innych przypadkac przewidzianych w konstytucji. Parlament może być rozwiązany na prośbę rząd federalnego, jednakże nie może to nastąpić, jeśli została rozpoczęta procedm udzielenia votum nieufności. Parlament nie może być rozwiązany w ciągu pierwszi go miesiąca i ostatnich 6 miesięcy swej kadencji oraz w stanach nadzwyczajnyd Zgromadzenie zbiera się na dwóch sesjach zwyczajnych w roku, sesje nai zwyczajne zwoływane są na żądanie 1/3 deputowanych jednej z izb lub rząd federalnego. Deputowany do parlamentu nie może łączyć swojego mandatu z fun] cją w rządzie federalnym. 151 rrezyaent - wybierany jest przez Zgromadzenie Federalne na 4 lata bez pra- wa reelekcji. Wybór następuje bezwzględną większością głosów ogólnej liczby deputowanych. Jeżeli żaden z kandydatów nie uzyska wymaganej większości odbywa się II tura, w której uczestniczą dwaj kandydaci z największą liczbą gło- sów w I tury, a wybór następuje tą samą większością. Prezydent Republiki i premier federalny nie mogą pochodzić z tej samej republiki. Prezydent jest głową państwa, szefem sił zbrojnych i przewodniczącym Naj- wyższej Rady Obrony Wszystkie akty prawne prezydenta są kontrasygnowane przez rząd. Prezydent promulguje ustawy federalne i ratyfikowane umowy między- narodowe. Prezydent federalny może zostać zdymisjonowany przez Zgromadze- nie Federalne za naruszenie konstytucji, po wydaniu opinii przez Sąd Konsty- tucyjny. W przypadku wakatu na stanowisku prezydenta jego kompetencje przejmuje przewodniczący Izby Republik. Rząd - Federalna Rada Wykonawcza, składa się z premiera, jego zastępcy i mi- nistrów federalnych. Rząd federalny jest tworzony na 4 lata. Prezydent mianu- je kandydata na premiera federalnego po wysłuchaniu opinii rzeczników grup parlamentarnych. Premier jest wybierany bezwzględną większością głosów w każdej izbie, natomiast ministrów powołuje prezydent na wniosek premiera. Do kompetencji rządu należy m.in. tworzenie i prowadzenie polityki wewnętrz- nej i zagranicznej oraz relacji między federacją a innymi państwami, kierowa- nie i koordynowanie pracą ministerstw federalnych. Premier może postawić w parlamencie wniosek o votum zaufania przyjmowany bezwzględną większo- ścią głosów w każdej izbie. Nie uzyskanie votum zaufania powoduje dymisję rządu. Zgromadzenie Federalne na wniosek 20 deputowanych jednej z izb mo- że zgłosić wniosek o votum nieufności w stosunku do rządu. Powyższy wniosek jest głosowany po 3 dniach od zgłoszenia, a przyjmowany bezwzględną większo- ścią w każdej izbie. Przyjęcie votum nieufności powoduje dymisję rządu. Nie ma ograniczeń czasowych co do zgłaszania następnego wniosku o votum nieufności. Premier może złożyć swoją rezygnację Zgromadzeniu, co powoduje automa- tycznie dymisję całego rządu. Federalny Sąd Konstytucyjny - składa się z 7 sędziów wybieranych przez Zgromadzenie Federalne, sędziowie sprawują swoje funkcje do ukończenia 65 lat. Sąd decyduje o zgodności: l) konstytucji republik związkowych z konstytu- cją federalną; 2) ustaw federalnych, statutów i generalnych założeń z konstytu- cją federalną i ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi; 3) statutów, in- nych praw i generalnych założeń republik związkowych z ustawami federalnymi; 4) głównych założeń partii politycznych i stowarzyszeń z konstytucją FRJ i usta- wami federalnymi. Sąd decyduje także o: konfliktach kompetencyjnych między władzą federalną a władzą republik i między republikami, o zakazie działania partii politycznych i stowarzyszeń obywateli, naruszeniu praw w trakcie wybo- rów władz federalnych, skardze na działania władz państwowych naruszających prawa i wolności obywatelskie określone w konstytucji federalnej. 152 l, 2, 3, 6, 7, 77, 140 i 141, dotyczących: charakteru i składu federacji, teryto- rium, granic, autonomii republik, jurysdykcji Federacji i prawa propozycji zmiany powyższych artykułów konstytucji, może przedłożyć: co najmniej 100 tysięcy wyborców, 30 deputowanych Izby Obywatelskiej, 20 deputowanych Izby Republik oraz rząd federalny. O przyjęciu propozycji zmiany decyduje Zgromadzenie Fe- deralne większością 2/3 głosów ogólnej liczby członków każdej z izb. Projekt zmia- ny zostaje przyjęty w Zgromadzeniu Federalnym większością 2/3 głosów ogólnej liczby członków każdej z izb. Jeśli projekt zmiany nie zostanie przyjęty, tej sa- mej propozycji zmiany nie można przedłożyć w ciągu roku od dnia odrzucenia. Propozycję zmiany artykułów l, 2, 3, 6, 7, 77, 140 i 141 może przedłożyć: co najmniej 100 tysięcy wyborców, 30 deputowanych Izby Obywatelskiej oraz rząd federalny i parlamenty republik związkowych. O przyjęciu propozycji zmiany decyduje Izba Obywatelska większością 2/3 głosów ogólnej liczby deputowanych. Izba Obywatelska decyduje o zmianie konstytucji po zatwierdzeniu zmiany przez parlamenty republik związkowych. Jeśli propozycja zmiany nie zostanie przyjęta, ta sama propozycja może być zgłoszona po roku od dnia jej odrzucenia. Przyjęcie projektu zmiany artykułów l, 2, 3, 6, 7, 77, 140 i 141 następuje większością 2/3 głosów ogólnej liczby deputowanych w Izbie Obywatelskiej. Zmia- na konstytucji przyjęta przez izbę niższą musi być zaaprobowana przez parla- menty republik związkowych. Jeśli parlamenty republik nie zaakceptują projek- tu, odrzucony projekt nie będzie rozpatrywany w Zgromadzeniu Federalnym w ciągu roku od dnia, w którym Izba Obywatelska ustali brak porozumienia. LITERATURA: Constitution ofthe Federal Republic of Yugoslavia, Belgrad 1992. WYBORY DO IZBY OBYWATELSKIEJ Partie 1992 2996 mandaty % glosom mandaty % glosom Socjalistyczna Partia Serbii (SPS) 47 31,4 64 42,4 Demokratyczny Ruch Serbii (DEPOS) 20 17,1 22 22,2 Serbska Partia Radykalna (SRS) 34 22,4 16 17,8 Demokratyczna Partia Socjalistów Czarnogóry (DPS) 17 2,7 20 3,3 Partia Demokratyczna (DS) 5 5,9 Demokratyczne Wspólnota Węgrów Wojwodiny (DZVM) 3 2,2 3 1,8 Partia Ludowa Czarnogóry (NS) 4 0,7 8 1,5 Socjalistyczna Partia Czarnogóry (SPCG) 5 0,8 inne 3 3,3 5 3,5 Frekwencja (%) 67,4 60,7 Źródło: Yugoslay Survę% Beograd, różne roczniki. 153 Pod koniec lat 80 tych, w związku z kryzysem państwowości jugosłowiańskiej Czarnogóra stanęła lojalnie po stronie Serbii. Mimo tego Czarnogóra nie opar- ła się przemianom demokratycznym, których początkiem były pierwsze wolne wybory do parlamentu w listopadzie 1990 roku. Jugosłowiańska wojna domo- wa spowodowała wzrost wewnętrznego niezadowolenia, jak też tendencji mo- narchistycznych. Ostatecznie w referendum wiosną 1992 roku większość oby- wateli (6g% ^za", przy 96% frekwencji) opowiedziała się za pozostaniem Czarnogóry we wspólnym państwie - Federalnej Republice Jugosławii. Nową konstytucję parlament uchwalił 12 października 1992 roku. Parlament _ jednoizbowe Zgromadzenie (Skupsztina), które liczy obecnie 78 deputowanych (^ deputowany na 6 tysięcy wyborców) wybieranych w wyborach powszechnych na 4 lata. Deputowani wybierani są w wyborach proporcjonal- nych (dHondt) z list partii lub koalicji, które uzyskały ponad 3% głosów w ska- li republiy Zgodnie z ordynacją wyborczą z 1998 r. 5 mandatów zarezerwowa- nych jest dla mniejszości albańskiej. Prawo inicjatywy ustawodawczej posiadają: rząd, deputowani i 6 tysięcy wy- borców. Uchwalony przez Skupsztinę projekt ustawy jest przesyłany prezyden- towi, który w ciągu 7 dni ogłasza ustawę lub zgłasza veto zawieszające. Ponow- ne przyjęcie projektu ustawy przez Zgromadzenie zmusza prezydenta do podpisana ustawy. Zgromadzenie może skrócić swoją kadencję na wniosek 25 deputowanych, rządu mb prezydenta. Zgromadzenie może zostać rozwiązane przed upływem kadenqi, gdy: l) w ciągu 60 dni od daty przedstawienia przez prezydenta kan- dydata na premiera nie powoła rządu; 2) przez dłuższy okres nie wykonuje swo- ich kompetencji ustanowionych w konstytucji (rozwiązanie przez rząd). Rząd me może rozwiązać Zgromadzenia, jeśli jest rozpatrywany wniosek o votum nie- ufności wobec rządu. Zgromadzenie m.in. rozpisuje referendum, potwierdza traktaty międzynaro- - dowe. Parlament obraduje na dwóch sesjach zwyczajnych w roku, a sesje nad- zwyczajne zwoływane są na wniosek 30 deputowanych, prezydenta lub premie- ra. Deputowany nie może łączyć swojego mandatu z funkcją członka rządu. Prezydent - wybierany w wyborach powszechnych na 5 lat, z prawem jednej reelekc)i, w J turze bezwzględną większością głosów, a w II turze spośród dwóch kandydatce zwykłą większością. Prezydent reprezentuje republikę, rozpisuje wy- bory do parlamentu. Jest przewodniczącym Najwyższej Rady Obrony. Prezy- dent może postać odwołany przez Zgromadzenie za naruszenie konstytucji. W przypału wakatu na stanowisku prezydenta jego obowiązki przejmuje przewodniczący parlamentu. 154 w Zgromadzeniu skład i program rządu. Jeśli Zgromadzenie nie przyjmie pro- gramu rządu w ciągu 10 dni, to prezydent przedstawia nowego kandydata. Mi- nistrów powołuje prezydent na wniosek premiera. Rząd określa i kieruje poli- tyką wewnętrzną i zagraniczną, zawiera umowy międzynarodowe; premier kieruje pracami rządu. Premier lub minister mogą złożyć dymisję. Dymisja premiera powoduje ustąpienie całego rządu. Przewodniczący rządu może przedstawić Zgro- madzeniu wniosek o odwołanie ministra. Zgromadzenie na wniosek 10 deputowanych może wyrazić votum nieufności rządowi, które jest głosowane po 3 dniach od zgłoszenia. Jeśli parlament nie uchwali wniosku, wówczas następny może być przedłożony po 3 miesiącach. Sąd Konstytucyjny - składa się z 5 sędziów wybieranych na 9 lat przez Zgro- madzenie, bez prawa reelekcji. Do kompetencji Sądu należy m.in. rozstrzyga- nie: l) o zgodności ustaw z konstytucją; 2) o zgodności innych przepisów i ak- tów ogólnych z konstytucją i ustawami; 3) w sprawach skarg konstytucyjnych dotyczących naruszania praw i wolności obywatelskich; 4) sporów kompetencyj- nych między administracją a organami sądowymi, między tymi organami a or- ganami samorządu lokalnego; 5) o legalności aktów prawnych partii politycz- nych lub zakazie ich działalności; 6) w sprawach skarg wyborczych i sporów związanych z referendum. Zmiana Konstytucji; projekt zmiany może wnieść: 10 tysięcy wyborców, 2E deputowanych, rząd i prezydent. O przyjęciu propozycji zmiany decyduje Zgro- madzenie większością 2/3 głosów ogólnej liczby deputowanych. Jeśli Zgromadze- nie nie przyjmie propozycji zmiany, następny projekt może zostać zgłoszony pc roku od dnia odrzucenia pierwszego projektu. O zmianie konstytucji Skupsztina decyduje większością 2/3 głosów ogólnej licz- by deputowanych. Projekty nowelizacji konstytucji dotyczące zmiany statusu państwowego i for- my władzy, co wiązałoby się ze zmianą praw i wolności lub dotyczące uchwale- nia nowej konstytucji, przyjęte przez Zgromadzenie powodują jego rozwiązanie Nowo wybrany parlament rozstrzyga większością 2/3 głosów ogólnej liczby de- putowanych tylko o tych zmianach, które zostały przyjęte przez poprzednie Zgromadzenie. LITERATURA: Ustav Republikę Ćmę Gore, Podgorica 1993. Verfassungs und Vervaltungsrecht der Staaten Osteuropas, Berlin 1996, 155 -""" Łvf^^ l»Sffi ims man- % gło- man- % gło- rwm.- % gło- man- % glo- daty sów daty sów daty sów daty som Liga Komunistów Czarnogóry Demokratyczna Partia Socjalistów 83 Czarnogóry (DPS) 46 43,9 45 51,2 421 49,5 Partia Ludowa (NS) 12 14 13,1 Sojusz Liberalny Czarnogóry l 19 ł 25,6 (LSCG) 13 12,4 5 6,3 Socjaldemokratyczna Partia Reformistów (RSSCG) 4 4,5 Socjalistyczna Partia Ludowa (SNP) 29 36,1 Serbska Partia Radykalna (SRS) 8 7,7 Partia Akcji Demokratycznej 3 3,5 Koalicja Sil Reformatorskich 17 Koalicja Sił Demokratycznych 13 inne 4 3,1 2 6,1 Frekwencja (%) 75,1 68,9 66,9 81,0 Źródło: Yugoslav Survey, Beograd, różne roczniki. PARTIE POLITYCZNE: Demokratyczna Partia Socjalistów Czarnogóry (DPS) - utworzona w 1919 r. ja- ko Związek Komunistów Czarnogóry, w 1991 r. przyjęła obecną nazwę; promuje "hu- manistyczne ideały socjalizmu" Partia Ludowa (NS) - utworzona w maju 1990 r. Sojusz Liberalny Czarnogóry (LSCG) - utworzony w styczniu 1990 r. Socjalistyczna Partia Ludowa (SNP) - utworzona w marcu 1998 r. przez zwolen- ników Momira Bulatovicia. 1 W koalicji z Partią Ludową i Partią Socjaldemokratyczną. 156 Kryzys państwowości jugosłowiańskiej w 1989 roku spowodował, że Serbia sta ta się głównym propagatorem utrzymania jedności federacji. We wrześniu 199( roku parlament republiki zniósł autonomię Wojwodiny oraz Kosowa i Metohi wywołując kryzys konstytucyjny. Próbą wyjścia z tego kryzysu stało się prokla mowanie w kwietniu 1992 roku Federalnej Republiki Jugosławii - federacj serbsko-czarnogórskiej. Konstytucja uchwalona we wrześniu 1990 roku został; przyjęta przez Republikę Serbii w 1992 roku. W skład Republiki Serbii wchodzą prowincje autonomiczne, które posiadają własny status zatwierdzony przez Zgromadzenie Narodowe oraz władzę usta wodawczą - zgromadzenie prowincji i wykonawczą - radę wykonawczą prowin cji. Prowincje posiadają własne budżety oraz ustalają własne plany społeczno -gospodarcze i polityczne, oraz zakładają własne urzędy pomocnicze prowincji. Podobny status ma Miasto Belgrad, które posiada własny statut zatwierdza ny przez Zgromadzenie Miasta Belgradu. Belgrad posiada także autonomię fi nansową i organizacyjną. Parlament -jednoizbowe Zgromadzenie Narodowe (Narodna Skupsztina), kto re liczy 250 deputowanych wybieranych w wyborach powszechnych na 4 lata W podziale mandatów według ordynacji proporcjonalnej uczestniczą partie, kto re uzyskały ponad 5% głosów w jednym z okręgów wyborczych. Inicjatywa ustawodawcza przysługuje: rządowi, deputowanym, zgromadzę niom prowincji autonomicznych oraz obywatelom w formie inicjatywy ludowe złożonej przez 15 tysięcy wyborców. Przyjęty przez Zgromadzenie projekt usta wy prezydent promulguje w okresie 7 dni od jego uchwalenia lub zgłasza vet< zawieszające. Ponowne przyjęcie projektu ustawy przez parlament bezwzględni większością głosów zobowiązuje prezydenta do promulgowania ustawy. Parlament zostaje rozwiązany przed upływem kadencji przez prezydenta, na wnio sęk rządu oraz w sytuacji, gdy parlament nie odwoła prezydenta z urzędu. Parła ment nie może zostać rozwiązany w czasie obowiązywania stanów nadzwyczajnych Zgromadzenie decyduje o istotnych zagadnieniach społecznych i politycznycł w granicach jego kompetencji poprzez ogłaszanie referendum. Zgromadzeni jest zobowiązane do zwołania referendum, jeśli zażąda tego 100 tysięcy wybór ców. Parlament ratyfikuje umowy międzynarodowe, decyduje o wojnie i pokoju wybiera i zwabia m.in. przewodniczącego i sędziów Sądu Najwyższego i innycł sądów, prokuratora publicznego i gubernatora Banku Narodowego. Zgromadzenie zbiera się na dwóch sesjach zwyczajnych w roku, a na sesjacł nadzwyczajnych na wniosek 1/3 ogółu deputowanych lub rządu. Prezydent - wybierany jest w wyborach powszechnych na 5 lat z prawem jed nej reelekcji. Wybierany jest bezwzględną większością głosów przy udziale po nad połowy uprawnionych do głosowania. 157 iiyiiu w uzaaie wojny i POKOJU, na wniosek rządu proklamuje stan zagrożenia. Prezydent może domagać się od rządu ustosunkowania się do sprawy należącej do jego kompetencji. Prezydent ponosi odpowiedzialność za naruszenie konstytucji. Wniosek w spra- wie rozpoczęcia procedury odwołania prezydenta parlament przyjmuje większo- ścią 2/3 ogólnej liczby deputowanych. Odwołanie prezydenta następuje przez przyjęcie wniosku bezwzględną większością głosów wszystkich deputowanych. Jeśli odwołanie nie zostanie uchwalone, Zgromadzenie Narodowe rozwiązuje się. W przypadku wakatu na stanowisku prezydenta jego obowiązki przejmuje przewodniczący parlamentu. Rząd - składa się z premiera, wicepremierów i ministrów. Prezydent proponu- je kandydata na premiera, który prezentuje w Zgromadzeniu skład i program rządu. Rząd zostaje powołany bezwzględną większością głosów. Rząd kieruje polityką republiki, decyduje o organizacji urzędów państwo- wych, kieruje i koordynuje pracą ministerstw. Zgromadzenie może zgłosić wniosek o votum nieufności w stosunku do rzą- du lub jednego z jego członków. Wniosek taki zgłasza co najmniej 20 deputowa- nych, a głosowany jest po 3 dniach od jego zgłoszenia. Przyjęcie wniosku o vo- tum nieufności następuje bezwzględną większością głosów ogólnej liczby deputowanych. Rząd może też postawić w Zgromadzeniu wniosek o votum za- ufania. Premier może proponować Zgromadzeniu zdymisjonowanie członka rzą- du, dymisja premiera powołuje rezygnację całego rządu. Sąd Konstytucyjny - składa się z 9 sędziów powoływanych przez Zgromadze- nie Narodowe. Sędziowie pełnią swoje funkcje do ukończenia 65 lat. Sąd decy- duje m.in. o: l) zgodności ustaw, statutów prowincji autonomicznych z konsty- tucją; 2) zgodności regulacji i generalnych założeń instytucji republiki z ustawami; 3) zgodności pozostały regulacji i porozumień zbiorowych z ustawami; 4) w spo- rach kompetencyjnych między sądami a innymi organami; 5) zgodności statu- tów i generalnych założeń partii politycznych z konstytucją; 6) zakazie działa- nia partii politycznych, sporach wyborczych które nie są w obrębie kompetencji sądów i innych urzędów państwowych. Sąd decyduje o konstytucyjności i legal- ności aktów prawnych, które są w mocy prawnej nie dłużej niż rok od ich uchwalenia. Zmiana Konstytucji: propozycje zmiany może przedłożyć co najmniej 50 de- putowanych, 100 tysięcy wyborców oraz rząd i prezydent. O przyjęciu propozy- cji zmiany Zgromadzenie Narodowe decyduje większością 2/3 głosów ogólnej liczby deputowanych. Zmianę konstytucji przyjmuje Zgromadzenie większością 2/3 głosów ogólnej liczby deputowanych i przedstawia do zatwierdzenia w refe- 158 uprawnionych do głosowania. LITERATURA: Constitution of the Republic of Serbia, Belgrad 1991. WYBORY DO ZGROMADZENIA NARODOWEGO 1990 Partie 1990 1992 1993 1997 mandaty Vi glosom mandaty % gfosóui mandaty % ghsów mandaty % glosom Socjalistyczna Partia Serbii (SPS) Serbska Partia Radykalna (SRS) Serbski Ruch Odnowy (SPO) 194 19 101 73 29,0 22,8 123 39 36,6 13,8 110182 45 35,7 29,3 20,0 Demokratyczny Ruch Serbii (DEPOS) 50 17,3 45 16,6 Demokratyczna Wspólnota Węgrów Wojwodiny (DZVM) Partia Demokratyczna (DS) Partia Chłopska Serbii (SSS) 87 2 9 6 3 3,0 4,2 2,7 5 29 2,6 11,5 4124 1,3 1,50 Q Koalicja Wojwodina inne 20 8 2,0 9 5,7 4 4° 1,6 Frekwencja (%) 71,53 69,7 61,3 57,4 Źródło: Yugoslay Survey, Beograd, różne roczniki. PARTIE POLITYCZNE: Socjalistyczna Partia Serbii (SPS) - utworzona w lipcu 1990 r. z połączenia Komu- nistycznej Partii Serbii z Socjalistycznym Związkiem Ludu Pracującego Jugosławii; eks - komunistyczna, preferuje gospodarkę planową. Nowa Demokracja (ND) - utworzona w 1990 r., w lipcu 1994 r. połączyła się z SPS o charakterze nacjonalistycznym. Demokratyczny Ruch Serbii (DEPOS) - koalicja Serbskiego Ruchu Odnowy (SPO) Sojuszu Obywatelskiego (GS), Serbskiej Partii Liberalnej (SLP) i Nowej Demokracji (ND) Serbski Ruch Odnowy (SPO) - utworzony w czerwcu 1990 r.; o charakterze nacjo nalistycznym. Sojusz Obywatelski (GS) -utworzony w 1993 r., obecnie pod nazwą Obywatelski Zwią zek Serbii. Demokratyczna Partia Serbii (DSS) - utworzona w lipcu 1992 r. w wyniku rozła mu w Partii Demokratycznej (DS); monarchistyczno-nacjonalistyczna, opowiada się zi minimalną ingerencją państwa w gospodarkę. 1 W koalicji z Jugosłowiańską Lewicą i Nową Demokracją. 2 W koalicji z Alternatywą Demokratyczną i Partią Emerytów Serbii 3 W I turze. 159 Demokratyczna Wspólnota Węgrów Wojwodiny (DZVM) - utworzona w marcu 1990 r., reprezentuje mniejszość węgierską w Wojwodinie, opowiada się za ochroną ku^ tury i języka mniejszości narodowych. Sojusz Chłopski Serbii (SSS) - opowiada się za przekazaniem całej ziemi chłopom w pozostałych kwestiach prezentuje program socjalistyczny Serbska Partia Radykalna (SRS) - utworzona w lutym 1991 r.; o charakterze skrajnie nacjonalistycznym, opowiada się za "Wielką Serbią". Demokratyczna Liga Kasowa (LDK) - utworzona w grudniu 1989 r.; reprezentuie kosowskich Albańczyków. ^"niJe 160 W 1867 r. posiadłości angielskie na obszarze wschodniego wybrzeża obecnej Ka- nady uzyskały status Dominium Kanady. W 1931 r. Kanada uzyskała niepodle- głość pozostając członkiem brytyjskiej Wspólnoty Narodów. Główne źródła ka- nadyjskiego prawa konstytucyjnego to: postanowienia znowelizowanego aktu l lipca 1867 roku w postaci Aktu Konstytucyjnego Kanady z 1982 roku, ustawy z 1952 r. o Senacie i Izbie Gmin, ustawa o przewodniczącym Izby Gmin z 1906 (znowelizowana w 1952) oraz postanowienia proceduralne i zwyczaje parlamen- tarne. Formalnym suwerenem w Kanadzie pozostaje monarcha brytyjski, którego reprezentuje wobec organów i mieszkańców gubernator generalny, działający przy pomocy Rady, czyli rządu federalnego. Kanada składa się z 10 prowincji i 2 terytoriów związkowych, które posiada- ją własne organy ustawodawcze i wykonawcze, na czele prowincji stoi guberna- tor - mianowany przez gubernatora generalnego. Głównym problemem politycznym Kanady jest kwestia tendencji separa- tystycznych w Quebecu. Nasilenie się ruchów separatystycznych spowodowało przeprowadzenie dwóch referendów na temat niezależności Quebecu; w obu zwyciężyli przeciwnicy wystąpienia prowincji: w 1980 r. 58,2% "przeciw" przy 84% frekwencji i w 1995 r. 50,5% "przeciw" przy 93% frekwencji (różnica 52448 głosów). Parlament - składa się formalnie z trzech czynników: monarchy reprezento- wanego przez gubernatora generalnego, Senatu (Senate) i Izby Gmin (House of Commons). Izba Gmin liczy obecnie 301 deputowanych wybieranych w wyborach po- wszechnych według systemu większościowego (okręgi jednomandatowe, wybór zwykłą większością). Kandydaci wpłacają l tyś. dolarów kanadyjskich kaucji, potowa tej sumy jest zwracana, jeżeli kandydat został wybrany lub uzyskał co najmniej 15% ważnych głosów. Izba niższa nie ma formalnej kadencji, maksy- malny okres pełnomocnictw wynosi 5 lat. Senat liczy obecnie 104 senatorów, których mianuje gubernator na prośbę (request) premiera rządu federalnego. Nominacji dokonuje się tylko w odniesieniu do "osób kwalifikowanych": posia- dających obywatelstwo Kanady i majątek powyżej 4 tysięcy dolarów kanadyj- skich. Od 1966 r. senator przechodzi na emeryturę w wieku 75 łat, Senat nie jest więc organem kadencyjnym. Inicjatywę ustawodawczą posiadają: rząd, deputowani i senatorowie. Wystę- pują dwie kategorie ustaw: publiczne i prywatne (lokalne). Proces ustawodaw- czy rozpoczyna się w dowolnej izbie. W razie zgłoszenia poprawek przez jedną izbę projekt wraca do izby inicjującej, gdzie jest głosowany ponownie. Istnieje też instytucja "ustawodawstwa delegowanego" na podstawie upoważnienia usta- wowego. 161 izby. 1-rzewodmczący benatu jest formalnie mianowany przez gubernatora ge- neralnego, de facto: na wniosek premiera. Parlament zbiera się na co najmniej jednej sesji zwyczajnej w roku. Izba Gmin może być rozwiązana przez guberna- tora generalnego (de facto: premiera) w każdym momencie. Gubernator generalny jest reprezentantem monarchy brytyjskiego w Kana- dzie. Działa przy pomocy Rady, czyli rządu federalnego. Od 1930 r. utrwaliła się zasada powoływania gubernatora zgodnie z polityczno-personalną sugestią rzą- du Kanady. Od 1952 r. na to stanowisko powoływani są wyłącznie obywatele Kanady. Kadencja gubernatora trwa 6 lat, może on być odwołany na podstawie wspólnego żądania obu izb. Gubernator zarządza wybory do Izby Gmin, zwołuje sesje, mianuje senato- rów, udziela lub odmawia udzielenia sankcji ustawom i powołuje premiera. Rząd - gubernator generalny, desygnuje na premiera lidera partii, która zwy- ciężyła w wyborach parlamentarnych. Generalnie rząd posiada stabilną więk- szość w parlamencie, tylko w przypadku rozłamu w partii rządzącej lub zaniku dyscypliny może dojść do utraty poparcia większości. Stawia to gubernatora ge- neralnego i w dalszej kolejności parlament przed dylematem wyboru między za- chowaniem rządu mniejszościowego a rozwiązaniem Izby Gmin. Rząd ponosi zbiorową i indywidualną odpowiedzialność polityczną przed Izbą Gmin. Istnieją cztery kategorie ministrów Korony: l) ministrowie resortowi; 2) mi- nistrowie odpowiedzialni za kontakty z parlamentem; 3) ministrowie bez teki; 4) ministrowie stanu. Federalny Sąd Najwyższy - składa się z 9 sędziów powoływanych przez gu- bernatora generalnego, sędziowie pełnią swój urząd do ukończenia 75 roku ży- cia. Sąd zajmuje się m.in. wykładnią "Aktu Konstytucyjnego", bada konstytu- cyjność ustaw federalnych lub prowincji. LITERATURA: M. Grzybowski, Parlament Kanady, Warszawa 1994. Konstytucja Kanady, wstęp J. Osiński i I. Zawiślińska, Warszawa 1998. Partie i systemy partyjne państw wysoko rozwiniętych, Katowice 1994. 162 Partie 1979 1980 1984 1988 1993 1997 man- %glo- man- %glo- man- %gto- man- Pogło- man- % gło- man- %gto- daty sów daty SÓW daty SÓW daty sów daty sów daty SÓW Partia Liberalna Kanady (LCP) 136 40,1 147 44,1 40 28,0 82 32,1 177 60,3 155 38,3 Partia Postępowo-Kon-serwatywna (POP) 114 36,0 103 32,5 211 50,1 170 42,8 2 0,6 20 18,9 Nowa Partia Demokratyczna (NDP) Blok Quebecu (BQ) 26 17,9 32 19,8 30 18,8 43 18,1 954 2,7 18,6 21 44 11,0 10,6 Partia Reform Kanady (RPC) 52 17,6 60 19,3 inne 6 4,6 -- 2,0 2 3,2 2 5,0 1 0,8 1 1,6 Frekwencja (%) 75,1 68,9 75,1 75,0 69,6 68,7 Źródła: Tnę Europa Worid Year Book, London, różne roczniki. PARTIE POLITYCZNE: Partia Postępowo-Konserwatywna (PCP) - utworzona w 1854 r.; o charakterze konserwatywno-liberalnym, popiera ochronę własności prywatnej, eliminację barier handlowych i odrzuca tendencje separatystyczne ze strony prowincji. Partia Liberalna Kanady (LCP) - utworzona w 1873 r., dawniej pod nazwą Naro- dowa Liberalna Federacja Kanady; promuje wolność jednostki w sferze politycznej i eko- nomicznej, wyraża sprzeciw wobec separatyzmów. Nowa Partia Demokratyczna (NDP) - utworzona w sierpniu 1961 r. z połączenia Federacji Wspólnoty Spółdzielczej (CCF) z Kanadyjskim Kongresem Pracy (organizacja związków zawodowych); o charakterze socjaldemokratycznym, opowiada się za kontro- lowaną i kierowaną przez państwo gospodarką rynkową i planowaniem społecznym. Partia Reform Kanady (RPC) - utworzona w 1987 r.; o charakterze skrajnie kon- serwatywnym, działająca w zachodniej Kanadzie; opowiada się za ekonomiczną i kon- stytucyjną równością prowincji zachodnich, zorientowana na gospodarkę rynkową, prze- ciwna separatyzmem. Partia Quebecu (PQ) - utworzona w październiku 1968 r. z połączenia dwóch sepa- ratystycznych organizacji prowincji Quebec: Mouvement Souverainety - Associatior z L/Unite Nationale; opowiada się za wyprowadzeniem Qebecu z federacji i utworze- niem samodzielnego państwa.1 Blok Quebecu (BQ) - utworzony w maju 1990 r.; opowiada się za wyjściem Quebeci z Kanady. 1 Partie i systemy partyjne państw wysoko rozwiniętych. Katowice 1994, s. 146-157. 163 Dziedziczna monarchia konstytucyjna, zgodnie z konstytucją z 1921 roku gło- wą państwa jest Książę (od roku 1989 Hans Adam II). Tron jest dziedziczony wyłącznie w linii męskiej. Zgodnie z konstytucją podmiotami władzy suweren- nej są jednocześnie książę i naród. Od 1923 r. Liechtenstein związany jest unią celną (a także: gospodarczą i wa- lutową) oraz układami politycznymi ze Szwajcarią. Od 1990 roku księstwo na- leży do ONZ. Parlament - jednoizbowy Landtag, który liczy 25 deputowanych wybieranych w wyborach powszechnych, według ordynacji proporcjonalnej na 4 lata. W po- dziale mandatów uczestniczą listy, które w skali kraju uzyskały 8% ważnych głosów Od 1977 roku w wyborach lokalnych, a od 1984 w parlamentarnych, uczestniczą także kobiety, które z inicjatywy poprzedniej księżnej - Geraldiny otrzymały prawa wyborcze. Udział w wyborach parlamentarnych jest obowiąz- kowy. Monarcha ma prawo sankcji wobec ustaw (odmowa jest tożsama z vetem absolutnym) oraz prawo rozwiązywania parlamentu (rozwiązanie izby następu- je także z woli narodu wyrażonej w referendum). Prawo inicjatywy ustawodaw- czej przysługuje: księciu w formie przedłożeń rządowych, Landtagowi i obywa- telom w postaci inicjatywy ludowej. Do zgłoszenia projektu ustawy, jak również wniosku o zarządzenie referendum dotyczącego ustawy uchwalonej przez izbę lub w sprawie ustanowienia nowych obciążeń finansowych niezbędne jest po- parcie 1000 (1500) wyborców albo 3 (4) zgromadzeń gminnych. Liczby podane w nawiasach dotyczą sytuacji, jeśli inicjatywa lub wniosek o przeprowadzenie głosowania ludowego dotyczy zmiany konstytucji, względnie pod osąd społecz- ny poddaje się uchwałę o ratyfikacji umowy międzynarodowej. Rząd - Książę za zgodą deputowanych (w porozumieniu z Landtagiem i na je- go propozycję) powołuje szefa rządu, jego zastępcę i 3 ministrów (radców) na okres 4 lat. Parlamentowi nie przysługuje prawo samodzielnego odwołania rzą- du - może on jedynie zwrócić się z takim wnioskiem do panującego. Trybunał Stanu - spełnia w Liechtensteinie rolę sądu konstytucyjnego. Składa się on z prezydenta i 4 członków wybieranych przez Landtag na 5-letnią kaden- cję, przy czym osoba prezydenta podlega zatwierdzeniu przez księcia. Do kompeten- cji Trybunału należy w szczególności: l) badanie zgodności ustaw z konstytu- cją i rozporządzeń z ustawami? 2) orzekanie o odpowiedzialności członków rządu za naruszenie konstytucji i ustaw" 3) rozstrzyganie sporów kompetencyjnych mię- dzy sądami a organami administracji,* 4) rozpatrywanie skarg wyborczych. * Współautorem rozdziału jest Marek Śmigasiewicz. 164 WYBORY DO LANDTAGU Partie 1982 1986 1989mani II. 1993daty X. 1993 1997 Postępowa Partia Obywatelska (FBP) Unia Ojczyźniana (VU) Wolna Lista (FL) 7 8 1 8 12 13 12 11 2 13 11 1 10 13 2 Źródło: The Europa Worid Year Book, London, różne roczniki. <^ PARTIE POLITYCZNE: Unia Ojczyźniana (VU) - utworzona w 1936 r. w wyniku połączenia Partii Ludowe. z ruchem "Służba Ojczyźnie"; liberalna. Postępowa Partia Obywatelska (FBP) - utworzona w 1918 r.; konserwatywna. Wolna Lista (FL) - utworzona w 1985 r.; ekologiczna. 165 11 marca 1990 roku Rada Najwyższa Litewskiej SRR uchwaliwszy m.in. usta- wę o wskrzeszeniu niepodległego państwa litewskiego przekształciła się w Ra- dę Najwyższą Republiki Litewskiej. Uchylając konstytucję Litewskiej SRR z 1978 roku przywróciła równocześnie konstytucję z 1938 r.. Wybrano z niej jednak tyl- ko postanowienia ogólne, katalog praw i obowiązków obywatelskich, deklarację praw socjalnych i unormowania dotyczące obywatelstwa. Kształt konstytucji tym- czasowej był efektem usunięcia z konstytucji z 1978 r. śladów przynależności do ZSRR i panującego tam systemu monopartyjnego. Nową ustawę zasadniczą opracowaną przez Radę Najwyższą przyjęto 25 października 1992 r. w referen- dum (75% "za", przy 57% frekwencji). Parlament - jednoizbowy Seimas, który liczy 141 deputowanych wybieranych w wyborach powszechnych na 4 lata według ordynacji mieszanej - 71 manda- tów jest rozdzielanych w wyborach większościowych, a 70 w skali całego kraju w systemie proporcjonalnym. Wybory większościowe odbywają się w okręgach jednomandatowych, w dwóch turach: w I turze - wybór większością bezwzględ- ną, jeśli jej brak, w II turze bierze udział dwóch kandydatów z największą licz- bą głosów, a wybór następuje tą samą większością. W ogólnokrajowym okręgu w podziale mandatów uczestniczą listy partyjne, które uzyskały 4% głosów w skali kraju. Próg ten nie obowiązuje mniejszości narodowych. Kandydat wystawiony w okręgu ogólnokrajowym może również kandydować w okręgu jednomandatowym. Seimas uważa się za wybrany, jeżeli dokonano wyboru 3/5 jego członków. Inicjatywa ustawodawcza przysługuje deputowanym, prezydentowi, rządowi i 50 tyś. obywateli. Uchwalony przez Seimas projekt ustawy prezydent w ciągu 10 dni od otrzymania rozpatruje z prawem postawienia veta zawieszającego. Po- nownie rozpatrywana ustawa jest uchwalona, gdy zostały przyjęte poprawki prezydenta albo głosowała za nią więcej niż połowa ogólnej liczby deputowa- nych. Ustawy konstytucyjne uchwalane są bezwzględną większością głosów, a zmiany do nich wprowadza się większością 3/5 głosów ogólnej liczby deputo- wanych. Ustawy mogą być uchwalane także w drodze referendum zarządzanym przez Seimas na własny wniosek lub żądanie 300 tysięcy obywateli. Ustawę lub inny akt prawny przyjęty w referendum konstytucja "obligatoryjnie nakazuje prezydentowi (...) podpisać". Seimas może się rozwiązać mocą własnej uchwały podjętej większością 3/5 głosów ogólnej liczby deputowanych. Prezydent zarządza przedterminowe wy- bory, gdy: l) Seimas w ciągu 30 dni od przedstawienia mu przez nowy rząd pro- gramu, nie podjął w tej sprawie uchwały, bądź gdy w ciągu 60 dni od pierwsze- go przedstawienia przez rząd programu, dwa razy z rzędu nie zaaprobował tego programu; 2) na wniosek rządu, któremu Seimas udzielił votum nieufności. Prezydent nie może zarządzić wyborów przedterminowych, jeżeli do końca ka- 166 miesięcy od poprzednich wyborów przedterminowych do Seimasu. Seimas m.in. ratyfikuje i wypowiada umowy międzynarodowe, powołuje Głóv na Komisję Wyborczą, zarządza wybory do rad samorządowych. Seimas miam je - na wniosek prezydenta - Kontrolera Państwowego, który sprawuje kontn lę nad prawidłowym zarządzaniem majątkiem narodowym i wykonaniem budźeti Seimas zbiera się na 2 sesjach zwyczajnych w roku, a na nadzwyczajnych - r wniosek 1/3 deputowanych lub prezydenta. Deputowany może być powołany jedynie na stanowisko premiera lub min stra i nie może łączyć mandatu z innymi funkcjami w administracji państwowe Prezydent - wybierany w wyborach powszechnych na 5 lat z prawem jedn reelekcji. Za wybranego na urząd uważa się kandydata, który w I turze, pn udziale ponad 50% wyborców, otrzymał więcej niż połowę głosów. Jeżeli w w borach uczestniczyła mniej niż połowa wyborców, za wybranego uważa się kai dydata, który uzyskał najwięcej głosów, ale nie mniej niż 1/3 głosów ogólnej lic by wyborców. Jeżeli w I turze prezydent nie zostanie wybrany, po 14 dniac odbywa się II tura w której uczestniczą dwaj kandydaci z największą liczbą głi sów z I tury, wybór następuje zwykłą większością głosów. Prezydent stoi na czele państwa i reprezentuje je, rozstrzyga ważniejsze pn bierny polityki zagranicznej i wraz z rządem ją prowadzi; podpisuje umowy mi' dzynarodowe, jest naczelnym wodzem sił zbrojnych, przedstawia Seimasowi o roczne orędzie o stanie Litwy. Akty prawne prezydenta są kontrasygnowane prz< premiera lub odpowiedniego ministra. W razie zarządzenia przedterminowych wyborów nowo wybrany Seimas mi że w ciągu 30 dni od pierwszego posiedzenia większością 3/5 głosów ogólnej lic by deputowanych zarządzić przedterminowe wybory prezydenta. Jeżeli do dn przedterminowych wyborów prezydenckich upłynęły więcej niż 3 lata kadenc ponowny wybór prezydenta uważa się za wybór na drugą kadencję (wybory prz( upływem 3 lat - to ponowny wybór na pozostałą część pierwszej kadencji). J żeli przedterminowe wybory prezydenta zostały przeprowadzone podczas je^ drugiej kadencji, urzędujący prezydent może zostać wybrany tylko na pozost, ły czas kadencji. Prezydent ponosi odpowiedzialność konstytucyjną za poważne naruszenie koi stytucji, złamanie przysięgi lub popełnienie przestępstwa. Seimas większość: 3/5 ogólnej liczby deputowanych może pozbawić prezydenta urzędu. W przypadku wakatu na stanowisku prezydenta jego obowiązki przejrnu przewodniczący parlamentu. Rząd - składa się z premiera i ministrów. Premiera mianuje i odwołuje pręż; dent za zgodą Seimasu, a ministrów mianuje i odwołuje prezydent na wniosę premiera. Premier nie później niż w ciągu 15 dni od mianowania przedstaw Seimasowi skład i program rządu, który jest aprobowany bezwzględną więkgzi ścią głosów. 167 norze prezydenta. Jeżeli zrzeKa się funkcji wiece) mz połowa ministrów, rząd musi otrzymać ponowną aprobatę Seimasu - w przeciwnym wypadku musi po- dać się do dymisji. Grupa licząca co najmniej 1/5 deputowanych może podczas sesji zwracać się z interpelacją do premiera lub ministra. Seimas może uznać odpowiedź na in- terpelację za niezadowalającą i bezwzględną większością głosów ogólnej liczby deputowanych uchwalić votum nieufności dla premiera lub ministra (dymisja premiera jest równoznaczna z dymisją rządu). Minister jest zobowiązany podać się do dymisji, gdy Seimas wyrazi mu votum nieufności bezwzględną większo- ścią głosów ogólnej liczby deputowanych. Rząd zarządza sprawami kraju, gwarantuje bezpieczeństwo państwa, koordy- nuje działalność ministerstw. Premier reprezentuje rząd i kieruje jego pracami. Sąd Konstytucyjny - składa się z 9 sędziów mianowanych na 9 lat (bez pra- wa reelekcji), a co 3 lata ulega odnowieniu 1/3 składu. Po 3 kandydatów na sę- dziów desygnuje Seimas spośród osób przedstawionych mu przez prezydenta, przewodniczącego Seimasu i przewodniczącego Sądu Najwyższego. Sąd orzeka o zgodności ustaw i innych aktów przyjętych przez Seimas z konstytucją, ak- tów prezydenta i aktów rządu - z konstytucją i ustawami. Sąd orzeka też: o na- ruszeniach ustawy wyborczej w trakcie wyborów do Seimasu lub wyborów pre- zydenckich; o tym czy umowy międzynarodowe nie są sprzeczne z konstytucją; czy deputowani i inni funkcjonariusze państwowi naruszyli konstytucję. Prawo zwracania się do Sądu przysługuje: rządowi, 1/5 ogółu deputowanych, sądom i prezydentowi (ale tylko w kwestii zgodności z konstytucją lub ustawa- mi aktów wydanych przez rząd. Zmiana Konstytucji: z wnioskiem w sprawie zmiany konstytucji może wystą- pić grupa co najmniej 1/4 ogółu deputowanych lub 300 tysięcy obywateli. Art. l konstytucji, który stanowi że "Państwo Litewskie jest niepodległą republiką demokratyczną" może być zmieniony tylko w drodze referendum, gdy wypowie się za zmianą 3/4 obywateli uprawnionych do głosowania. Tylko w drodze refe- rendum mogą być zmienione postanowienia rozdziału I "Państwo Litewskie" i XIV "Zmiana konstytucji". Poprawki do innych rozdziałów konstytucji muszą być rozpatrywane i głosowane w Seimasie dwukrotnie z przerwą co najmniej 3 miesięcy. Projekt zmiany uważa się za przyjęty, jeżeli w każdym głosowaniu opowiedziało się za mm 2/3 ogólnej liczby deputowanych. Nie przyjęta przez Seimas zmiana konstytucji może być przedłożona ponow- nie nie wcześniej niż po upływie roku. LITERATURA: Konstytucja Republiki Litewskiej, wstęp A. Zakrzewski, Warszawa 1994. The rebirth of democracy. 12 constitutions of central and eastem Europę, Strassbourg 1995. Wybory na Litwie, Warszawa 1996. Partie 1992 1996 mandaty %gtosów mandaty % glosom Litewska Demokratyczna Partia Pracy (LDDP) 731 '42,6 12 9,5 Związek Ojczyzny/Litewscy Konserwatyści (TL/SK) 70 29,8 Litewska Partia Socjaldemokratyczna (LSP) 8 6,1 12 6,6 Litewska Partia Chrześcijańsko-Demokratyczna (LKDP) 182 12,9 16 12,1 Litewska Partia Demokratyczna (LDP) 2 21,1 Litewski Związek Centrum (LCS) 2 13 8,2 Związek Polaków na Litwie (LLS) 4 2,1 Akcja Wyborcza Polaków na Litwie (CLRA) 1 Litewski Ruch Reform (Sajudis) 283 20,6 inne 8 7 wakaty F 4 niezależni i 4 10,9 Frekwencja (%) 75,2 52,9 Źródło: obliczenia własne na podstawie różnych źródeł. PARTIE POLITYCZNE: Litewska Demokratyczna Partia Pracy (LDDP) - utworzona w grudniu 1990 r. jako kontynuacja narodowego odłamu Komunistycznej Partii Litwy, opowiada się za kontynuacją reform przy zachowaniu opieki socjalnej państwa. Związek Ojczyzny l Litewscy Konserwatyści (TL/SK) - utworzony w maju 1993 r. przez grupę byłych członków Sajudisu; o charakterze narodowo-konserwatywnym. Litewska Partia Socjaldemokratyczna (LSDP) - utworzona w sierpniu 1989 r., kontynuatorka partii założonej w 1896 r., wywodzi się z obozu niepodległościowego i an- tykomunistycznego. Litewska Partia Chrześcijańsko-Demokratyczna (LKDP) - założona w styczniu 1990 r. jako pierwsza jednolita formacja, która wykrystalizowała się z Sajudisu; o cha- rakterze centroprawicowym, opowiada się za społeczną gospodarką rynkową; kontynu- atorka partii działającej w latach 1917-1940. Litewska Partia Demokratyczna (LDP) - założona w sierpniu 1989 r., prorynko- wa, radykalno-nacjonalistyczna; kontynuatorka partii działającej w latach 1902-1922. Litewski Związek Centrum (LCS) - utworzony w lipcu 1992 r. pod nazwą Litewski Ruch Centrum; w czerwcu 1993 r. przekształcił się w partię polityczną i przyjął obec- ną nazwę; łączy hasła umiarkowanie rynkowe z socjalistycznymi, specjalizuje się w zwal- czaniu afer gospodarczych i krytyce prywatyzacji. W koalicji z Frontem Przyszłości Litwy, Konfederacją Wolnych Związków Zawodowych i Związ- kiem Rolników. W koalicji ze Związkiem Więźniów Politycznych i Wygnańców. W koalicji z Kartą Obywatelską, Związkiem Więźniów Politycznych, Partią Zielonych i "Saju- disem" Rolników. 168 169 -- - ^ - -.,---, r"-"" """ł ^i owa mniejszości iiaruuuwyt;!!.-' Scyudzs - organizaqa społeczna utworzona w sierpniu 1988 r. jako Litewski Ruch na rzecz Przebudowy SaJudłs", obecna nazwa od kwietnia 1990 r., główna siła opozycji antykomunistycznej do początku lat 90 tych. 4 Wybory na Litwie, Warszawa 1996, s. 25-28. 170 W 1815 roku zostało stworzone Wielkie Księstwo, którego pierwszym księciem został król Niderlandów. Po secesji Belgii z Niderlandów także Luksemburg uzyskał niepodległość - w 1839 roku. Obecnie obowiązująca konstytucja po- chodzi z 1869 roku. Od 1921 roku Luksemburg jest połączony z Belgią unia celną. Parlament - formalnie składa się z monarchy i Izby Deputowanych (Chambre des Deputes / Abgeordnerenkammer). Izba Deputowanych liczy obecnie 6C deputowanych wybieranych w wyborach powszechnych na 5 lat wedle ordyna- cji proporcjonalnej (d'Hondt). Udział w wyborach parlamentarnych jest obo- wiązkowy. Prawo inicjatywy ustawodawczej posiada Wielki Książę (de facto: rząd) i par- lament. Projekt ustawy jest głosowany w izbie w dwóch czytaniach z przerwę co najmniej 3 miesięczną między nimi. Jeśli Izba nie przyjmie tej procedury, te Rada Stanu może zgłosić veto zawieszające w stosunku do ustawy. Uchwalona projekt ustawy sankcjonuje Wielki Książę. Deputowany, który został członkiem rządu (i przez to zrezygnował z manda tu), po rezygnacji z funkcji rządowych zostaje zastępcą deputowanego. Parlament zbiera się na jedną sesję zwyczajną w roku, która jest otwierane i zamykana przez Wielkiego Księcia. Książę może zawiesić sesję na miesiąc; pc uzyskaniu zgody izby może to uczynić ponownie. Nadzwyczajna sesja jest zwo ływana przez Księcia na wniosek 1/3 deputowanych. Wielki Książę może róż wiązać parlament w każdym momencie. Monarcha - Wielki Książę - według konstytucji sprawuje samodzielnie władz< wykonawczą. Jest głową państwa i naczelnym dowódcą sił zbrojnych; negocju je traktaty i umowy międzynarodowe, ogłasza wojnę i jej zakończenie. Monar cha powołuje na wniosek parlamentu przewodniczącego, dwóch sędziów i dwócł zastępców Urzędu Audytoryjnego (urząd ten zajmuje się kontrolą dochodów i wy datków państwowych). Od 1964 roku urząd Wielkiego Księcia sprawuje Książf Jan. Rząd - składa się z co najmniej 3 ministrów, którzy są powoływani i odwoły wani przez Wielkiego Księcia. Rząd ponosi odpowiedzialność polityczną przeć parlamentem. Izba może cofnąć zaufanie wobec rządu przez uchwalenie wnio sku o votum nieufności lub nie przyjęcie kwestii postawionej w parlamencie prze; rząd i związanej z votum zaufania. Rada Stanu - składa się z 21 członków mianowanych przez Wielkiego Księ da. Rada konsultuje z gabinetem wszystkie dekrety i decyzje administracyjni oraz projekty ustaw. 171 wieonwości, przewodniczącego Sądu Administracyjnego, dwóch radców Sądu Kasacyjnego i pięciu sędziów mianowanych przez monarchę na wspólny wnio- sek N.S.S. i S.A.. Sąd decyduje o zgodności ustaw z konstytucją. Zmiana Konstytucji: Izba Deputowanych składa deklarację o potrzebie zmia- ny konstytucji, po czym rozwiązuje się. Nowo wybrana Izba przyjmuje zmianę większością 2/3 głosów deputowanych, przy obecności co najmniej 3/4 ogólnej liczby deputowanych. LITERATURA: Constitutions of the countries of the worid, New York 1992. G. Smith, Życie polityczne w Europie Zachodniej, Londyn 1992. The Institutions of the Grand Duchy of Luxemburg, Luxemburg 1995. WYBÓR? DO IZBY DEPUTOWANYCH Partie 1974 1979 1984 1989 1994 man- % gło- man- % gło- man- %gio- man- % gio- man- %gio. daty sów daty sów daty SÓW daty SÓW daty SÓW Partia Chrześcijańsko-Spoleczna (PCS) 18 28,0 24 34,5 25 34,9 22 31,6 21 31,4 Luksemburska Partia Socjalistyczno-Robotnicza (POSL) 17 29,0 14 24,3 21 33,6 18 27,2 17 24,8 Partia Demokratyczna (PD) 14 22,1 15 21,3 14 18,7 11 16,1 12 18,8 Partia Socjaldemokratyczna (PSD) 5 9,1 2 6,0 Komunistyczna Partia Luksemburga (PCL) 5 10,4 2 5,8 2 5,0 1 c; 1 Zielona Alternatywa (GA) 2 5,2 2 l Zielona Lista Alternatywy 8,3 10,5 Ekologicznej (GLEI) 2 1: Komitet 5/6 4 7,3 U 13,9 inne 2 6,9 Frekwencja (%) 90,1 88,9 88,8 87,3 86,7 Źródło: The Europa Worid Year Book, London, różne roczniki. PARTIE POLITYCZNE: Partia Chrześcijańsko-Społeczna (PCS) - utworzona w grudniu 1914 r.; o charak- terze chadeckim. Luksemburska Partia Socfalistyczno-Robofnicza (POSL) - utworzona w 1902 r.; o charakterze socjaldemokratycznym. Partia Demokratyczna (PD) - utworzona w 1840 r.; o charakterze liberalnym. Komunistyczna Partia Luksemburga (PCL) - utworzona w styczniu 1921 r.; o cha- rakterze socjalistycznym. 172 kich "Zielonych". Komitet 5/6 - utworzony w 1989 r. jako ruch społeczny na rzecz polepszenia praw emerytalnych pracowników sektora prywatnego, tj. na rzecz otrzymywania 5/6 ostatniej pensji. Od 1994 r. pod nazwą Komitet Akcji na Rzecz Demokracji i Sprawiedliwości (ADĘ). 173 W marcu 1990 roku odbyły się wybory do Rady Najwyższej, w których zwycię- stwo odniósł opozycyjny Front Ludowy Łotwy. 4 maja tego samego roku parla- ment przegłosował deklarację niepodległości oraz ustanowił okres przejściowy do czasu uzyskania pełnej niezależności od ZSRR. W marcu 1991 roku Łotysze przyjęli w referendum (73% "za", przy 87% frekwencji) deklarację niepodległo- ści. 21 sierpnia 1991 roku Łotwa proklamowała pełną niepodległość, którą uzna- ła we wrześniu tegoż roku Rada Najwyższa ZSRR. W przeciwieństwie do in- nych państw tego regionu Łotwa nie uchwaliła nowej konstytucji, ale przyjęła 27 stycznia 1994 r. konstytucję z 1922 r.. Najważniejsza nowelizacja ustrojowa dokonana została w grudniu 1997 r., w której przedłużono kadencje prezyden- ta i parlamentu do 4 lat i utworzono Sąd Konstytucyjny Parlament - jednoizbowy Saeima, który liczy 100 deputowanych wybieranych w wyborach powszechnych na 4 lata. Deputowani wybierani są według syste- mu proporcjonalnego (Sainte-Lague) z progiem 4% w skali kraju. Kandydaci wpłacają depozyt w wysokości 1000 łatów, zwracany jeżeli lista partyjna uzyska ponad 5% głosów w skali kraju. Prawo inicjatywy ustawodawczej posiadają: prezydent, rząd, Saeima (komi- sja lub grupy nie mniej niż 5 deputowanych) i 1/10 wyborców. Uchwalony przez Saeima projekt ustawy prezydent promulguje nie wcześniej niż 7 dnia po jego przyjęciu i nie później niż 21 dnia. W ciągu 7 dni może zgłosić veto za- wieszające w stosunku do ustawy, które jest obalane bezwzględną większością głosów obecnych deputowanych. Prezydent może odroczyć z własnej inicjaty- wy (fakultatywnie) podpisanie ustawy na okres 2 miesięcy, a jest do tego zo- bowiązany na żądanie 1/3 ogółu deputowanych - wniosek ten może zostać zło- żony w ciągu 7 dni od przyjęcia ustawy przez Saeima. Wstrzymany projekt w czasie 2 miesięcy zostaje poddany pod referendum, jeśli poprosi o to 1/10 wy- borców. Jeśli taki wniosek obywateli nie wpłynie, projekt zostaje promulgowa- ny w ciągu 2 miesięcy. Referendum nie zostanie przeprowadzone, jeśli Saeima w ciągu 2 miesięcy poprawi projekt i następnie uchwali go większością 3/4 gło- sów ogólnej liczby deputowanych. Projekt poddany pod referendum zostanie - przyjęty, jeżeli ponad połowa biorących udział w referendum go poprze (przy frekwencji wynoszącej ponad połowę wyborców uczestniczących w ostatnich wyborach). Pod referendum nie można przedłożyć ustaw związanych m.in. z budżetem, podatkami, opłatami celnymi, służbą wojskową, traktatami mię- dzynarodowymi, zawarciem pokoju, ogłoszeniem i zakończeniem stanu wyjąt- kowego, mobilizacji i demobilizacji. Saeima uchwala pilny projekt ustawy większością 2/3 głosów deputowanych, prezydent w tym przypadku musi podpisać projekt w ciągu 3 dni - nie może zgłosić wobec niego veta ani poddać go pod referendum. 174 1/3 ogółu deputowanych. Deputowany obejmując urząd ministra może zwrócić się z prośbą o zawie szenie mandatu na czas pełnienia urzędu. Wówczas jego miejsce zajmuje na stępny kandydat z listy. Jeżeli na danej liście nie ma żadnego kandydata, lul nikt z obecnych na liście nie wyraził zgody na wejście do parlamentu, ministe zachowuje mandat deputowanego. Minister po zakończeniu pełnienia urzędl odzyskuje mandat deputowanego. Saeima na wniosek rządu powołuje na 4 letnią kadencję Dyrektora Krajowe go Biura Praw Człowieka, które zajmuje się promowaniem przestrzegania prav i wolności obywatelskich, oraz bada skargi związane z pogwałceniem praw czło wieka wynikających z konstytucji i umów międzynarodowych. Prezydent - wybierany przez Saeima bezwzględną większością głosów ogólne liczby deputowanych na 4 lata z prawem jednej reelekcji. Prezydent reprezentuje państwo w stosunkach międzynarodowych, jest nąj wyższym zwierzchnikiem sił zbrojnych, a w okresie wojny mianuje głównodo wodzącego. Realizuje decyzje Saeima ratyfikujące umowy międzynarodowe, po siada prawo zwoływania nadzwyczajnego posiedzenia gabinetu i przewodniczenii jego obradom. Prezydent uprawniony jest do propozycji (nie ma prawa rozwią zania) rozwiązania Saeima, który to wniosek jest zatwierdzany w referendum Jeżeli w referendum więcej niż połowa głosujących poprze wniosek prezydenta Saeima zostaje rozwiązany i zarządzane są wybory, które odbywają się w ciągi 2 miesięcy od referendum. Natomiast jeżeli więcej niż połowa głosujących od rzuci wniosek prezydenta, prezydent składa rezygnację z urzędu, a Saeima wy biera prezydenta - na czas który pozostał do końca kadencji prezydenta. Akt; prawne prezydenta są kontrasygnowane przez premiera i odpowiedniego mini stra, z wyjątkiem uprawnień wynikających z artykułów 48 i 56 konstytucj (wniosek o rozwiązanie parlamentu, powoływania gabinetu przez prezydenta). Na wniosek nie mniej niż połowy deputowanych, Saeima może większości; 2/3 głosów ogólnej liczby deputowanych podjąć decyzję o pozbawieniu prezyden ta urzędu. Po podjęciu takiej decyzji Saeima wybiera niezwłocznie nowego prę zydenta. Do czasu wyboru funkcje prezydenta przejmuje czasowo przewodnicząc; parlamentu. Prezydent może być pociągnięty do odpowiedzialności karno-sądo wej, jeżeli Saeima wyrazi na to zgodę większością 2/3 głosów obecnych deputo wanych. Rząd - formalnie Gabinet Ministrów składa się z premiera i ministrów, for mowanie gabinetu powierza się osobiście prezydentowi państwa. Prezydent po wołuje kandydata na premiera a na jego wniosek ministrów. Premier i ministro wie muszą się cieszyć zaufaniem Saeima, są przed nim odpowiedzialni. l/K deputowanych lub Komitet Odpowiedzialności Rządu (komisja Saeima zajmują ca się kontaktami parlamentu z rządem i bieżącą kontrolą działalności rządu 175 -----y^^^- ^-/----------------". W wypadku pilnej potrzeby gabinet może wydawać między posiedzeniami Sa- eima dekrety z mocą ustawy. Dekrety są przedstawiane parlamentowi w ciągu 3 dni od otwarcia najbliższego posiedzenia, w przeciwnym wypadku są anulo- wane. Dekrety nie mogą zmieniać ordynacji wyborczej do Saeima, budżetu, ustaw dotyczących podatków, opłat celnych itp. Sąd Konstytucyjny - składa się z 7 sędziów mianowanych przez Saeima na 10 letnią kadencję. Sąd czuwa nad zgodnością ustaw z konstytucją. Prawo zwra- cania się do sądu posiadają: Prezydent, Rząd, Sąd Najwyższy, Prokurator Ge- neralny i 1/3 deputowanych. Zmiana Konstytucji: Saeima dokonuje zmiany w trybie trzech czytań więk- szością 2/3 głosów przy obecności co najmniej 2/3 deputowanych. Jeśli Saeima zmienia artykuły dotyczące: formy, ustroju, terytorium państwa i zasad prawa wyborczego do Saeima, to zmiany te muszą być poddane referendum. Grupa nie mniej niż 1/10 wyborców posiada prawo przedkładania Prezydentowi pro- jektu rewizji lub projektu ustawy, który prezydent przedkłada parlamentowi. Jeśli projekt ten przed uchwaleniem przez Saeima ulegnie zmianom, lub nie zo- stanie uchwalony to będzie on przedłożony w referendum. Zmiany w konstytu- cji przedkładane w referendum są przyjmowane, jeśli ponad połowa uprawnio- nych do głosowania opowie się za nimi. LITERATURA: Latvijas Republikas Satversme, Stockholm, 1989. Nowe Konstytucje, red. J. Makowski, Warszawa 1925. J. Zieliński, Parlament Łotwy, Warszawa 1997. 176 Partie 1993 1995 1998 mandaty % głosów mandaty % głosów mandaty % glosów Łotewska Droga (LC) 36 32,3 17 14,6 21 18,2 Ruch na Rzecz Niepodległości Łotwy (LNNK) Ruch Ludowy dla Łotwy (TKL) 15 13,3 16 15,0 1,7 Partia Zgody Narodowej (TSP) 13 11,9 6 5,4 16 14,2 Łotewska Partia Jedności (LVP) 8 7,1 - 0,5 Łotewski Związek Chłopski (LZS) 12 10,6 - 2,4 Łotewska Unia Chrześcijańsko- 8\ \ C Q Demokratyczna (LKDS) r f ",^ Demokratyczna Partia Latgalii (LDP) ) J Równouprawnienie (L) 7 5,7 Demokratyczna Partia "Gospodarz" (DPS) 18 15,1 - 1,6 Demokratyczna Partia Centrum (DCP) 5 4,7 Łotewska Partia Socjalistyczna (LSP) 5 5,5 Ojczyzna i Wolność (TB) 6 5,3 14 11,9 Łotewska Narodowa Partia Konserwatywna (LNNK) 8 6,3 Łotewska Partia Zielonych (LZP) Partia Ludowa (TP) 24 20,9 Nowa Partia (JP) 8 7,4 Łotewska Unia Socjaldemokratyczna (LSDA) 14 12,8 Ojczyzna i Wolność - Łotewska Narodowa Partia Konserwatywna (TB-LNNK) 17 14,1 Frekwencja (%) 89,8 71,9 71,8 Źródło: obliczenia własne na podstawie różnych źródeł. PARTIE POLITYCZNE: Ojczyzna i Wolność - Łotewska Narodowa Partia Konserwatywna (TB - LNNK) - utworzona w czerwcu 1997 r. w wyniku połączenia partii Ojczyzny i Wolności (zał. 1993) i Łotewskiej Narodowej Partii Konserwatywnej (zał. czerwiec 1994 r.); o orienta- cji narodowo-konserwatywnej. Demokratyczna Partia "Gospodarz" (DPS) - utworzona w 1995 r. z połączenia Partii Demokratycznej i Związku Gospodarz; centrolewicowa, nie eksponuje w swoim programie narodowej ideologii, opowiada się za socjalnie zorientowaną gospodarką ryn- kową. Łotewska Droga (LC) - utworzona w 1993 r. jako umiarkowana koalicja centropra- wicowa, od września 1993 r. partia polityczna; o charakterze konserwatywno-liberal- nym. Ruch Ludowy dla Łotwy (TKL) - utworzony w listopadzie 1994 r.; o charakterze na- rodowo-radykalnym i populistycznym. Łotewska Partia Jedności (LVP) - utworzona w lutym 1994 r. przez radykalnych komunistów przeciwnych gruntownym reformom społecznym. Łotewski Związek Chłopski (LZS) - utworzony na początku lat 90 tych; nawiązuje do tradycji partii chłopskiej działającej do 1934 r.; konserwatywna, reprezentuje intere- sy ludności wiejskiej. 177 w wyniKu przeKszLaicema się rsiezaleznej J\omunistyczneJ fartu Łotwy (zat. maj 199U r.); do 1995 r. pod nazwą Łotewska Demokratyczna Partia Pracy. Łotewska Unia Chrześcijansko-Demokratyczna (LKDS) - utworzona w marcu 1991 r.; centroprawicowa. Łotewska Partia Soyalistyczna (LSP) - utworzona w 1995 r. jako następczyni Par- tii Równych Szans (utworzona 1993 r.); reprezentuje interesy narodowości rosyjskiej. Partia Ludowa (TP) - utworzona w maju 1998 r. przez Andrisa Skele (premiera w la- tach 1995-1997); o charakterze konserwatywnym. Nowa Partia (JP) - utworzona w 1998 r. przez kompozytora Raimondasa Paulsa; po- piera naturalizację dla osób nie posiadających obywatelstwa Łotwy. Łotewska Unia Soyaldemokratycza (LSDA) - utworzona w 1997 r. w wyniku po- łączenia Łotewskiej Socjaldemokratycznej Partii Pracy i Łotewskiej Partii Socjaldemo- kratycznej. Partia Zgody Narodowej (TSP) - utworzona w kwietniu 1994 r. na bazie koalicji Zgoda dla Łotwy - Odrodzenie (SL-A); centrowa. 178 I.I.B.WW/M.W-ł.K.AW \JL'T &&« V M,<ŁVtJXV7 T f J.' Pierwszym zwiastunem irredenty macedońskiej były wybory w 1990 r., któn wygrali nacjonaliści z VMRO. 8 września 1991 r. Macedończycy opowiedzieli si( w referendum za niepodległością, która została formalnie proklamowana 17 wrze śnią 1992 roku. 8 kwietnia 1993 roku została przyjęta do ONZ pod nazwą "By ta Jugosłowiańska Republika Macedonii" (FYROM). Konstytucja została przy jęta przez parlament 17 listopada 1991 roku. Parlament - jednoizbowe Zgromadzenie (Sobranje), które liczy od 120 do 14( deputowanych. Obecnie liczy 120 deputowanych wybieranych w wyborach po wszechnych na 4 lata. Deputowani wybierani są według ordynacji mieszanej: 8^ deputowanych wybieranych jest według ordynacji większościowej (okręgi jedno mandatowe, wybór bezwzględną większością głosów w dwóch turach przy udzia le 1/3 uprawnionych do głosowania w okręgu), a 35 proporcjonalnie (d'Hondt z krajowych list partyjnych z progiem 5% w skali kraju. Prawo inicjatywy ustawodawczej posiadają: deputowani, rząd i 10 tyś. wybór ców. Uchwalony przez parlament projekt ustawy zostaje przesłany prezydento wi, który go podpisuje i promulguje. Może jednakże wnieść veto zawieszającf w stosunku do uchwalonej ustawy, które jest obalane większością bezwzględną Prezydent jest zobowiązany podpisać i promulgować ustawę, jeśli została przy jęta większością 2/3 ogólnej liczby deputowanych. Parlament decyduje o przeprowadzeniu referendum dotyczącego materii kom petencji parlamentu bezwzględną większością głosów. Decyzja podjęta w refe rendum jest wiążąca pod warunkiem uzyskania więcej niż połowy głosów w re ferendum. Zgromadzenie jest zobligowane do przeprowadzenia referendum m wniosek 150 tysięcy obywateli. Zgromadzenie zbiera się na posiedzeniach ple narnych. Parlament powołuje Radę Stosunków Międzyetnicznych, która składi się z przewodniczącego Zgromadzenia i dwóch członków z narodowości mace dońskiej, albańskiej, tureckiej, greckiej, rumuńskiej, oraz dwóch członków z po zostałych narodowości. Rada zajmuje się problemami etnicznymi i tworzy pro pozycje ich rozwiązań Zgromadzenie jest zobligowane uwzględniać propozycjt Rady i podejmować decyzje odnośni do nich. Mandatu deputowanego nie można łączyć z członkostwem w rządzie. Prezydent - jest wybierany w wyborach powszechnych na 5 lat z prawem jed nej reelekcji. Kandydata na urząd prezydenta zgłasza grupa 30 deputowanyci lub co najmniej 10 tysięcy wyborców. W I turze prezydent wybierany jest wiek szością bezwzględną. W przypadku jej braku odbywa się II tura, w której zwy ciężą kandydat, który uzyskał zwykłą większość głosów. Wybory są ważne prz] udziale ponad połowy uprawnionych do głosowania. Jeśli w II turze wymóg ter nie zostanie spełniony, procedura wyborów zostaje powtórzona. Jeśli jest zgło 179 - . . --._.»- Ł-i \JI^I *-'»-ii v/ Ul-/ W UUJ. Zi^lld. Prezydent jest najwyższym dowódcą sił zbrojnych i przewodniczącym Rady Bezpieczeństwa Republiki. Mianuje premiera i członków rządu. Prezydent od- powiada za naruszenie konstytucji przed Sądem Konstytucyjnym, a procedurę stwierdzającą odpowiedzialność prezydenta podejmuje Zgromadzenie większo- ścią 2/3 deputowanych. Raz do roku występuje z orędziem do Zgromadzenia. Rząd - składa się z premiera i ministrów którzy nie mogą być deputowanymi. Prezydent w ciągu 10 dni przeprowadza konsultacje z partiami i powierza stworze- nie rządu partii mającej większość w parlamencie. W ciągu 20 dni od powierzenia misji kandydat na urząd premiera przedstawia program i skład rządu Zgromadze- niu. Rząd jest powoływany przez parlament bezwzględną większością głosów. Rząd jako całość i każdy jego członek są odpowiedzialni przed Zgromadzeniem. Zgro- madzenie może złożyć wniosek o votum nieufności, który zgłasza 20 deputowa- nych. Jeżeli wniosek zostanie przyjęty bezwzględną większością, rząd podaje się do dymisji. Następny wniosek może być złożony po 3 miesiącach, chyba że wcześniej zgłosi go większość bezwzględna deputowanych. Rząd może też posta- wić wniosek o votum zaufania. Rezygnacja premiera lub jego niezdolność do wykonywania funkcji powoduje dymisję rządu. Rząd składa dymisję w momen- cie rozwiązania parlamentu. Jeżeli premier dymisjonuje więcej niż 1/3 członków rządu, Zgromadzenie wszczyna taką procedurę, jak przy wyborze nowego rządu. Sąd Konstytucyjny - składa się z 9 sędziów wybieranych na 9 lat (bez pra- wa reelekcji) przez Zgromadzenie większością bezwzględną. Sąd rozstrzyga o zgod- ności ustaw z konstytucją, w sporach kompetencyjnych między organami pań- stwa, o konstytucyjności statutów i programów partii politycznych i stowarzyszeń. Sąd odrzuca lub unieważnia prawo, o którym stwierdził, że jest niezgodne z konstytucją. Odrzuca lub unieważnia zbiorowe porozumienia oraz programy i statuty partii politycznych. Pełnomocnik Publiczny - jest wybierany przez Zgromadzenie na 9 lat z pra- wem jednej reelekcji; pełnomocnik chroni konstytucyjne prawa obywateli naru- szane przez władze administracyjne. Zmiana Konstytucji: Prawo inicjatywy zmiany posiada prezydent, rząd, 30 deputowanych oraz 150 tysięcy wyborców. Decyzję o losach inicjatywy zmiany konstytucji podejmuje Zgromadzenie większością 2/3 głosów wszystkich deputo- wanych. Projekt zmiany jest zatwierdzany większością bezwzględną wszystkich deputowanych po publicznej debacie. Decyzję o zmianie podejmuje Zgromadze- nie większością 2/3 wszystkich deputowanych. LITERATURA: Constitution ofthe Republic of Macedonia, Skopje 1991. 180 Partie 1990 19941 1998 mandaty % glosów mandaty % glosów friaiidaty % glosóu Wewnętrzna Macedońska Organizacja Rewolucyjna - Partia Macedońskiej Jedności Narodowej (VMRO-DPMNE) 38 49 28,1 Demokratyczna Alternatywa (DA) 13 10,7 Związek Komunistów Macedonii - Partia Przemian Demokratycznych (SKM-PDP) 31 Socjaldemokratyczny Związek Macedonii (SDSM) 58 48,3 27 25,1 Partia Demokratycznego Dobrobytu (PDP) 25 10 8,3 14 Narodowa Partia Demokratyczna (NDP) l 4 3,3 11 19,3 Partia Liberalna Macedonii (LPM) 29 24,1 Partia Demokratyczna Macedonii (DPM) 1 0,8 4 7,0 Socjaldemokratyczna Partia Macedonii (SDPM) 1 0,8 Socjalistyczna Partia Macedonii (SPM) 4 8 6,6 1 4,7 Sojusz Sił Reformatorskich Macedonii (SRSM) 19 inne 2 2 1,6 1 niezależni 7 5,8 Frekwencja (%) I tura 84,8 77,8 72,8 II tura b.d. 57,8 70,0 Źródło: obliczenia własne na podstawie różnych źródeł. PARTIE POLITYCZNE: Socjaldemokratyczny Związek Macedonii (SDSM) - utworzony w 1943 r. jako Zwią zek Komunistów Macedonii, następnie pod nazwą Związek Komunistów Macedonii - Partia Przemian Demokratycznych; obecną nazwę nosi od kwietnia 1991 r.; opowiad; się za społeczną gospodarką rynkową, demokratycznym socjalizmem i bezpieczeństwen socjalnym. Partia Liberalna Macedonii (PL) - utworzona w 1989 r., do sierpnia 1991 r. nosi ła nazwę Sojusz Sił Reformatorskich Macedonii (SRSM); o charakterze centrowym. Socjalistyczna Partia Macedonii (SPM) - utworzona w sierpniu 1990 r. w wyniki. oddzielenia się od Związku Komunistów Macedonii; o charakterze socjalistycznym, opo wiada się za "wolnością polityczną, efektywnością ekonomiczną, socjalnym państwerr sprawiedliwości". Partia Demokratyczna Macedonii (PDM) - utworzona w czerwcu 1993 r. przez częś( byłych członków Socjaldemokratycznego Związku Macedonii (SDSM); o charakterzt centrowym, opowiada się za prywatyzacją gospodarki i reformami gospodarczymi. Wewnętrzna Macedońska Organizacja Rewolucyjna - Partia Macedońskiej Jed- ności Narodowej (VMRO - DPMNE) - utworzona w lipcu 1990 r spadkobierczyń r Wybory zbojkotowane przez VMRO-DPMNE. 181 Socjaldemokratyczna Partia Macedonii (SDPM) - utworzona w marcu 1990 r opowiada się za "demokracją ekonomiczną" z gospodarką rynkową i rozwojem małei przedsiębiorczości. Partia na Rzecz Demokratycznego Dobrobytu (PDP) - utworzona w 1990 r., re- prezentuje Albańczyków i ludność muzułmańską. Narodowa Partia Demokratyczna (NDP) - utworzona w 1990 r., reprezentuje Al- bańczyków i ludność muzułmańską. Demokratyczna Alternatywa (DA) - utworzona w marcu 1997 r. przez V Tupurko- vskiego (ostatniego członka kolektywnego kierownictwa SFEJ z ramienia Macedonii)- centrowo-liberalna. ' 182 ilKUl^U \łt>V^WIL»lllUł, UAtłllJ/ W 1947 roku Malta, będąc od 130 lat kolonią brytyjską, otrzymała samorząc pod rządami gubernatora brytyjskiego prowadzącego politykę zagraniczną, obron na i monetarną. W przeprowadzonym w 1956 roku referendum 75% głosują cych (przy 60% frekwencji) poparło propozycję pełnej integracji Malty ze Zjed noczonym Królestwem. Konstytucję zawieszono w 1958 roku po załamaniu sii negocjacji nad integracją, a w latach 60. powszechnie żądano niepodległości.1 We wrześniu 1964 roku Malta uzyskała pełną niepodległość i uchwaliła koń stytucję uznając w niej monarchę brytyjskiego za głowę państwa. Od grudni; 1974 roku na mocy nowelizacji konstytucji Malta stała się republiką (pozostają^ członkiem brytyjskiej Wspólnoty Narodów). Parlament - jednoizbowy, Izba Reprezentantów (II - Kamra Tad - Deputati) która liczy 69 deputowanych (z tego czterech deputowanych obsadza tzw. mań daty dodatkowe2) wybieranych w wyborach powszechnych. Parlament nie m; formalnej kadencji, okres jego pełnomocnictw trwa nie dłużej niż 5 lat. Depu towani wybierani są według systemu proporcjonalnego STV (pojedynczego gło su przenoszonego). Wyborcy zaznaczają na listach swoje preferencje, a wybran zostają kandydaci którzy uzyskali liczbę głosów wyższą od ilorazu wyborczeg< obliczonego na podstawie metody Hagenbacha-Bischoffa. Zgodnie z nowelizacją konstytucji z 1987; roku jeśli zajdzie potrzeba, partii która uzyska w wyborach ponad 50% ważnych głosów, otrzymuje 4 dodatkowi mandaty (tzw. "bonus seats") dla zapewnienia większości w Izbie. Kandydat na deputowanego, wpłaca depozyt o równowartości 100$, któr jest zwracany jeśli kandydat uzyska ponad 1/10 ilorazu wyborczego. Prawo inicjatywy ustawodawczej posiadają deputowani, a rząd jedynie w przy padku ustaw finansowych. Uchwalony przez parlament projekt ustawy jest prze syłany prezydentowi, który podpisuje go (nie ma prawa veta zawieszającego). Prezydent ma prawo rozwiązania parlamentu działając w tej materii w zgo dzie z premierem. Jeśli parlament bezwzględną większością głosów ogólnej licz by deputowanych wyrazi votum nieufności wobec rządu, i premier w ciągu ; dni nie zrezygnuje z urzędu lub nie zaproponuje rozwiązania parlamentu, ti prezydent ma prawo rozwiązania parlamentu. Ponadto jeśli urząd premiera jes nie obsadzony i prezydent uważa, że nie ma możliwości powołania na to stano wisko osoby, która cieszyłaby się zaufaniem ponad połowy wszystkich deputo wanych, to prezydent mą prawo rozwiązania parlamentu. G. Smith, Życie polityczne w Europie Zachodniej, Londyn 1992, s. 406. Istnienie "mandatów dodatkowych" ma na celu zniwelowanie niedokładności systemu wybór czego (które niosą szczególne konsekwencje w wypadku istnienia systemu partyjnego w ktć rym liczą się tylko dwie partie [system dwupartyjny]) i nie dopuszczenie do sytuacji w które partia która zdobyła mniej głosów obsadza większość mandatów - fakt taki miał miejsc' w 1981 roku i stał się bezpośrednią przyczyną stworzenia "mandatów dodatkowych". 183 _-_-^ -""-, ^._,» ,*"^-^...^.,,^>^ ^^Ł, -.>-'t-vv±-yAAAAŁŁv/J p^Auw^y u^uiiicJ in-:Zi uy Lłualuw. W przypadku nie powołania rządu lub nie udzielenia mu zaufania Sejm w ciągu 14 dni wybiera premiera oraz proponowany przezeń skład rządu bez- względną większością głosów ogólnej liczby posłów, a prezydent powołuje tak wybrany rząd. W razie nie powołania rządu w powyższym trybie, prezydent w ciągu 14 dni powołuje premiera i na jego wniosek pozostałych członków rządu. Sejm w cią- gu 14 dni od powołania udziela mu votum zaufania większością głosów w obec- ności co najmniej połowy ogólnej liczby posłów. Rada Ministrów prowadzi politykę wewnętrzną i zagraniczną, kieruje admi- - nistracją rządową. W szczególności koordynuje i kontroluje pracę organów ad- ministracji rządowej, sprawuje ogólne kierownictwo w stosunkach z innymi państwami, zawiera umowy międzynarodowe wymagające ratyfikacji, sprawuje ogólne kierownictwo w dziedzinie obronności kraju. Premier kieruje pracami Rady Ministrów, koordynuje i kontroluje pracę członków Rady Ministrów. Jest zwierzchnikiem służbowym pracowników admi- nistracji rządowej i korpusu służby cywilnej. Na wniosek 46 posłów, Sejm wyraża rządowi votum nieufności większością ustawowej liczby posłów i wskazuje imiennie kandydata na premiera (konstruk- tywne votum nieufności). Jeżeli Sejm przyjmie votum nieufności, prezydent przyj- muje dymisję rządu, powołuje nowo wybranego przez Sejm premiera, a na jego wniosek pozostałych członków rządu. Powyższy wniosek jest głosowany nie wcze- śniej niż po upływie 7 dni od zgłoszenia. Powtórny wniosek może być zgłoszo- ny nie wcześniej niż po upływie 3 miesięcy, chyba że zażąda tego 115 posłów. Sejm, na wniosek 69 posłów, może wyrazić votum nieufności ministrowi większością głosów ogólnej liczby posłów. Wniosek jest głosowany po upływie 7 dni od zgłoszenia; prezydent odwołuje ministra, któremu Sejm wyraził votum nieufności. Premier może zwrócić się do Sejmu o wyrażenie rządowi votum zaufania, co na- stępuje większością głosów w obecności co najmniej połowy ogólnej liczby posłów. Prezydent, na wniosek premiera dokonuje zmian w składzie gabinetu. Premier składa dymisję rządu na pierwszym posiedzeniu nowo wybranego Sejmu oraz, gdy: l) Sejm nie udzieli votum zaufania rządowi; 2) Sejm wyrazi rządowi votum nieufności; 3) premier złoży rezygnację. Trybunał Konstytucyjny - składa się z 15 sędziów wybieranych przez Sejm na 9 lat, bez prawa reelekcji. Trybunał orzeka w sprawach: l) zgodności ustaw i umów międzynarodowych z konstytucją; 2) zgodności ustaw z ratyfikowany- mi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała zgody wyrażo- nej w ustawie; 3) zgodności przepisów prawa wydawanych przez centralne or- gany państwowe, z konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami; 4) skargi konstytucyjnej. 206 nymi organami państwa. Rzecznik Praw Obywatelskich - powoływany przez Sejm za zgodą Senat na 5 lat. Stoi na straży wolności i praw człowieka i obywatela, określonych w Koi stytucji oraz w innych aktach normatywnych. Nie może wykonywać innych funi cji, za wyjątkiem profesora wyższej uczelni, nie może należeć do partii polityc; nej ani do związku zawodowego. W sprawach o ochronę praw i wolności obywate Rzecznik bada, czy w skutek działania lub zaniechania organów, organizac i instytucji, obowiązanych do przestrzegania i realizacji tych praw i wolność nie nastąpiło naruszenie prawa, a także zasad współżycia i sprawiedliwości śpi łecznej. Działa z własnej inicjatywy lub na wniosek obywateli, ich organizac i organów samorządowych. Aby wykonywać swe kompetencje ma m.in. praw prowadzić postępowania wyjaśniające, zwracać się o zbadanie sprawy do odpi wiednich organów, prawo występowania z wnioskami do Trybunału Konstyti cyjnego. Co roku składa sprawozdanie ze swej działalności Sejmowi. Zmiana Konstytucji - projekt może przedłożyć co najmniej 1/5 ustawow liczby postów, Senat lub Prezydent. Pierwsze czytanie odbywa się po upływie L dni (60 dni, jeżeli zmiany mają dotyczyć rozdziałów: I - "Rzeczpospolita", II "Wolności, Prawa i Obowiązki Człowieka i Obywatela" lub XII - "Zmiana Koi stytucji") od przedłożenia projektu Sejmowi. Zmiana Konstytucji następuje w dr dze ustawy uchwalonej w jednakowym brzmieniu przez Sejm większością 2, głosów w obecności co najmniej połowy posłów i następnie w terminie nie dłu szym niż 60 dni przez Senat, bezwzględną większością głosów w obecności ir nimum połowy senatorów. Jeżeli zmiana Konstytucji dotyczy przepisów rozdziałów: I, II, XII to podmi ty uprawnione do inicjatywy konstytucyjne mogą w terminie 45 dni od uchw lenia ustawy przez Senat zażądać przeprowadzenia referendum zatwierdzając go. Zmiana Konstytucji zostaje przyjęta, jeżeli za tą zmianą opowiedziała s większość głosujących. LITERATURA: Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, wydanie specjalne Kroniki Sejmowej, Warszawa 1997. Prawo konstytucyjne, red. W Skrzydło, Lublin 1997. WYBOBY DO SEJMU 207 Sojusz Lewicy DemokragczneHSLD) Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL) Unia Demokratyczna (uu} Unia Wolności (UW) Unia Pracy (UP) , _ .,",", Akcja Wyborcza Solidarność (AWS) NSZZ "Solidarność" , , .__ Kongres Liberalno-DrtftycznyCKLD) Konfederacja Polski Niepodległe) (KPN) Katolicki Komitet ^^'P^^" Wyborcza Akcja Katolicka WAK) Porozumienie Centnii" tr^ Unia Polityki Realnej (UIIy Ruch Odbudowy Polski (Ku^ Bezpartyjny Blok Wspiera™ Keform (BBWR) Ruc^ Ludowy "Poro."^ Ludowe" Polska Partia Przyjaciotnwa (PPPP) mniejszość niemiecka inne Frekwencja (%) Źródło: Wybory do Sejm" ^eczypospolitej Polskiej. Wydanie snecialnp Pan t -v '---- borczej, różne roczniki. J y we spec)ame ^"stwowę, Komisji Wy WYBOBY DO SENATU Partie Sojusz Lewicy Demola-atyra^KSLD) Polskie Stronnictwo Ludo'"- (r0^) NSZZ Solidarność" ,, /Aiiroi Akcja Wyborcza Solidarna {Awb' Unia Demokratyczna (w! Unia Wolności (UW) Unia Pracy (UP) "> Porozumienie Centrum (rw Kongres Liberalno-Deniokratyczny (KLD) Ruch Odbudowy Polski vw' mniejszość niemiecka inne niezależni Źródło: Wybory do Sejni" Rzeczypospolitej helskiej borczej, różne roczniki. Wydanie specjalne Państwowej Komisji Wy- 2 ^^^ w*systemu ^^^alnego w wersji Hare-Nemeyera bez klauzul za- 3 Podział mandatów fftdlug systemu proporcjonalnego w wersji d'Hnnrłte M partii i 8% dla koalicji wyborczych w skali kraju B " "ersJ1 " Hondta z .klauzulą 5% dla Sojusz Lewicy Demokratycznej (SLD) - utworzona w 1991 r. koalicja wyborcz. ugrupowań lewicowych; przekształciła się trwałą strukturę o charakterze federacyjnym główne siły to: Socjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej (SdRP) (utw. styczeń 1990 r spadkobierczyni PZPR), Ogólnopolskie Porozumienie Związków Zawodowych (OPZZ; Związek Nauczycielstwa Polskiego (ZNP), Demokratyczna Unia Kobiet, Polska Partii Socjalistyczna (PPS); socjaldemokratyczny. Akcja Wyborcza "Solidarność" (AWS) - blok wyborczy ugrupowań prawicowyd utworzony 8 czerwca 1996, w jego skład wchodzą m.in.: NSZZ "Solidarność", Instytu Lecha Wałęsy, ZChN, Ruch 100, Solidarni w Wyborach, Polska Federacja Stowarzyszę] Katolickich, KK, SPR, SDP PC-AWS, ChD-SĘ SKL, RTR, PSL-PL, RKN, RS AWS. Ruch Społeczny Akcji Wyborczej "Solidarność" (RS AWS) - partia chrześcijańsko -demokratyczna zarejestrowana 8 grudnia 1997 r. jako reprezentacja polityczna członkó\ NSZZ "Solidarność, stowarzyszeń i organizacji należących do AWS (od 17 stycznia 1999 ] przewodniczącym jest J. Buzek, a honorowym przewodniczącym M. Krzaklewski). Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL) - utworzone 5-6 maja 1990 r. na kongresie jed ności z połączenia PSL "Odrodzenie" (zał. 29 listopada 1989 r. z przekształcenia ZSL z częścią Polskiego Stronnictwa Ludowego. Unia Wolności (UW) - utworzona 23 kwietnia 1994 r. z połączenia Unii Demokrs tycznej UD (zał. 2 grudnia 1990 r.) oraz Kongresu Liberalne Demokratycznego (KLD; centrowa, liberalna w sprawach gospodarki. Unia Pracy (UP) - utworzona 7 czerwca 1992 r. przez grupę członków "Solidarność Pracy", Ruchu Demokratyczno-Społecznego, Polskiej Partii Socjalistycznej, Wielkopo] skiej Unii Socjaldemokratycznej; o charakterze socjaldemokratycznym. Konfederacja Polski Niepodległej (KPN) - utworzona l września 1979 r., do 1989 : działała nielegalnie; w 1996 r. z podziału powstała KPN - Obóz Patriotyczny (KPN -OP); nawiązuje do tradycji radykalnego skrzydła polskiego ruchu niepodległościowego Konserwatywno-Liberalna Partia "Unia Polityki Realnej" (UPR) - zarejestrc wana w grudniu 1990 r.; skrajnie liberalna. Krajowa Partia Emerytów i Rencistów (KPEiR) - utworzona w czerwcu 1994 r skupia emerytów o poglądach lewicowych. Krajowe Porozumienie Emerytów i Rencistów RP (KPEiR RP) - zarejestrowan w lipcu 1997 r.; skupia emerytów o poglądach prawicowych. Zjednoczenie Ckrześcyańsko-Narodowe (ZChN) -utworzone 28 października 19891 kieruje się katolicką nauką społeczną i racjami narodowymi, prawicowa. Porozumienie Centrum - Akcja Wyborcza "Solidarność" (PC-AWS) - utworze na 12 maja 1990 r.; jako federacja ugrupowań, organizacji, komitetów wyborczych i ir dywidualnych członków; do 12 kwietnia 1997 r. pod nazwą Porozumienie Centrur (PC); centroprawicowa. Ruch Odbudowy Polski (ROP) - zarejestrowany 20 listopada 1995 r., utworzony z prz< kształcenia się w partię polityczną komitetów wyborczych byłego kandydata na pręż} denta Jana Olszewskiego; prawicowa. 208 209 Partie 19912 IOW3 mandaty % głosów mandaty % gtosow Sojusz Lewicy Demokratycznej (SLD) 60 11,9 171 20,4 Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL) 50 9,2 132 15,4 Unia Demokratyczna (UD) 62 12,3 74 10,5 j Unia Wolności (UW) Unia Pracy (UP) 4 2,0 41 i7 e? l' / Akcja Wyborcza Solidarność (AWS) NSZZ "Solidarność" 27 5,0 - 4,9 Kongres Liberalno-Demokratyczny (KLD) Konfederacja Polski Niepodległej (KPN) 37 51 7,4 8,8 22 M Katolicki Komitet Wyborczy "Ojczyzna" - 6,3 f Wyborcza Akcja Katolicka (WAK) 50 8,9 Porozumienie Centrum (PC) 44 8,7 -- 4,4 1 Unia Polityki Realnej (UPR) 3 2,2 - 3,1 | Ruch Odbudowy Polski (ROP) Bezpartyjny Blok Wspierania Reform (BBWR) 16 5,4 / Ruch Ludowy "Porozumienie Ludowe" 28 5,4 - 2,3 1 Polska Partia Przyjaciół Piwa (PPPP) 16 2.9 - 0,1 | mniejszość niemiecka 7 1,4 4 0,7 1 inne 21 Frekwencja (%) 43,2 52,0 f 7997^ ^^'""ndatylc,----~--~i^^\ 8'^ 'ira^^ l 7,3 60 13, 13,3 201 47 4,7 '3,8 6 5,5 ,5 47,9 Źródło: Wybory do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej. Wydanie specjalne Państwowe) Komisji Wy. ] borczej, różne roczniki. WYBORY DO SENATU Partie 1991 1993mandaty 1997 Sojusz Lewicy Demokratycznej (SLD) 4 37 28 Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL) 9 36 3 NSZZ "Solidarność" 11 9 Akcja Wyborcza Solidarność (AWS) 51 Unia Demokratyczna (UD) 21 4 Unia Wolności (UW) Unia Pracy (UP) 2 Porozumienie Centrum (PC) 9 1 Kongres Liberalno-Demokratyczny (KLD) Ruch Odbudowy Polski (ROP) 6 1 5 mniejszość niemiecka 1 1 inne 32 5 niezależni 7 4- 5 Źródło: Wybory do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej. Wydanie specjalne Państwowej Komisji Wy- borczej, różne roczniki. 2 Podział mandatów według systemu proporcjonalnego w wersji Hare-Nemeyera bez klauzul za- porowych. 3 Podział mandatów według systemu proporcjonalnego w wersji d'Hondta z klauzulą 5% d]a partii i 8% dla koalicji wyborczych w skali kraju. 208 - es Lewicy Demokratycznej (SLD) - utworzona w 1991 r. koalicja wyborczs ^"oowań lewicowych; przekształciła się trwałą strukturę o charakterze federacyjnym 'lgrvvne siły to: Socjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej (SdRP) (utw. styczeń 1990 r. ^Aobierczyni PZPR), Ogólnopolskie Porozumienie Związków Zawodowych (OPZZ) ^-azek Nauczycielstwa Polskiego (ZNP), Demokratyczna Unia Kobiet, Polska Partii ^v1 ^styczna (PPS); socjaldemokratyczny. , -g Wyborcza "Solidarność" (AWS) - blok wyborczy ugrupowań prawicowyci orzony 8 czerwca 1996, w jego skład wchodzą m.in.: NSZZ "Solidarność", Instytu u i^ Wałęsy, ZChN, Ruch 100, Solidarni w Wyborach, Polska Federacja Stowarzyszei fcitolickich, KK, SPR, SDP PC-AWS, ChD-SP SKL, RTR, PSL-PL, RKN, RS AWS. Ruch Społeczny Akcji Wyborczej "Solidarność" (RS AWS) - partia chrześcijańsko demokratyczna zarejestrowana 8 grudnia 1997 r. jako reprezentacja polityczna członkóv NSZZ "Solidarność, stowarzyszeń i organizacji należących do AWS (od 17 stycznia 19991 przewodniczącym jest J. Buzek, a honorowym przewodniczącym M. Rrzaklewski). polskie Stronnictwo Ludowe (PSL) - utworzone 5-6 maja 1990 r. na kongresie jed ności z połączenia PSL "Odrodzenie" (zał. 29 listopada 1989 r. z przekształcenia ZSL z częścią Polskiego Stronnictwa Ludowego. Unia Wolności (UW) - utworzona 23 kwietnia 1994 r. z połączenia Unii Demokra tycznej UD (zał. 2 grudnia 1990 r.) oraz Kongresu Liberalne Demokratycznego (KLD) centrowa, liberalna w sprawach gospodarki. Unia Pracy (UP) - utworzona 7 czerwca 1992 r. przez grupę członków "Solidarność Pracy", Ruchu Demokratyczno-Społecznego, Polskiej Partii Socjalistycznej, Wielkopo] skiej Unii Socjaldemokratycznej; o charakterze socjaldemokratycznym. Konfederacja Polski Niepodległej (KPN) - utworzona l września 1979 r., do 1989 i działała nielegalnie; w 1996 r. z podziału powstała KPN - Obóz Patriotyczny (KPN -OP); nawiązuje do tradycji radykalnego skrzydła polskiego ruchu niepodległościowegc Konserwatywno-Liberalna Partia "Unia Polityki Realnej" (UPR) - zarejestrc wana w grudniu 1990 r.; skrajnie liberalna. Krajowa Partia Emerytów i Rencistów (KPEiR) - utworzona w czerwcu 1994 r skupia emerytów o poglądach lewicowych. Krajowe Porozumienie Emerytów i Rencistów RP (KPEiR RP) - zarejestrowan; w lipcu 1997 r.; skupia emerytów o poglądach prawicowych. Zjednoczenie Chrześcijańsko-Narodowe (ZChN) -utworzone 28 października 1989 r kieruje się katolicką nauką społeczną i racjami narodowymi, prawicowa. Porozumienie Centrum - Akcja Wyborcza "Solidarność" (PC-AWS) - utworze na 12 maja 1990 r.; jako federacja ugrupowań, organizacji, komitetów wyborczych i ir dywidualnych członków; do 12 kwietnia 1997 r. pod nazwą Porozumienie Centrur (PC); centroprawicowa. Ruch Odbudowy Polski (ROP) - zarejestrowany 20 listopada 1995 r., utworzony z prze kształcenia się w partię polityczną komitetów wyborczych byłego kandydata na prez^ denta Jana Olszewskiego; prawicowa. 209 W kwietniu 1974 roku Ruch Sił Zbrojnych (MFA) wykorzystując niezadowole- nie w siłach zbrojnych, wywołane przewlekłą wojną kolonialną obalił reżim M. Ca- etano, stwarzając tym samym możliwość szybkiej demokratyzacji kraju. W kwietniu 1975 roku odbyły się wybory do Zgromadzenia Konstytucyjnego, które uchwa- liło 25 kwietnia 1976 roku szóstą w historii Portugalii konstytucję. Konstytucja ta została znowelizowana w 1982 roku a następnie w 1989, 1992 i 1997 roku. Nowelizacja konstytucji w 1982 r. spowodowała istotne zmiany prawnoustrojo- we m.in. poprzez zniesienie instytucji quasi-rewolucyjnych (Rady Rewolucji). W skład Portugalii wchodzą dwa autonomiczne regiony: Azory i Madera.1 Parlament - jednoizbowe Zgromadzenie Republiki (Assembleia da Republica), które liczy co najmniej 230 i najwyżej 235 deputowanych. Obecnie liczy 230 depu- towanych wybieranych w wyborach powszechnych na 4 lata. Deputowani wybiera- ni są według systemu proporcjonalnego (d'Hondt, formuła zamkniętych list partyj- nych), a konstytucja zakazuje stosowania w ustawie wyborczej klauzuli zaporowej. Konstytucja dzieli uprawnienia ustawodawcze Zgromadzenia na trzy katego- rie: l) rezerwę absolutną kompetencji ustawodawczych - materie ustawodaw- cze obligatoryjnie regulowane przez Zgromadzenie; 2) względną rezerwę kom- petencji ustawodawczych - parlament władny jest przekazać w drodze specjalnego upoważnienia rządowi, ale tylko w określonych materiach; 3) kompetencje usta- wodawcze konkurencyjne - zakres kompetencji ustawodawczych parlamentu, który nie mieści się w poprzednich kategoriach, ale też nie został zastrzeżony dla rządu. Konkurencyjność zaś oznacza, że parlament i egzekutywa władne są wydawać akty prawne o mocy ustawy. Do rezerwy absolutnej należą zagadnie- nia z dziedziny ustroju politycznego - m.in. ordynacja wyborcza, organizacja obro- ny narodowej, ustrój stanu wyjątkowego i oblężenia. Do rezerwy względnej na- leżą m.in. prawa, wolności i ich gwarancje, ustalanie podatków, zasady opracowywania i organizacji budżetu państwa.2 Prawo inicjatywy ustawodawczej posiadają: Zgromadzenie Republiki (depu- towani, grupy parlamentarne) i rząd, a w sprawach dotyczących regionów au- tonomicznych - regionalne zgromadzenia ustawodawcze. Uchwalony przez Zgro- madzenie projekt ustawy, prezydent promulguje albo zgłasza doń veto zawieszające. Parlament może obalić veto bezwzględną większością głosów ogólnej liczby deputowanych, jednakże dla ustaw zwykłych dotyczących sto- sunków międzynarodowych, regulujących zakres sektorów własności środków 1 W przeprowadzonym w listopadzie 1998 r. referendum Portugalczycy odrzucili (63% "prze- ciw",, przy 52% frekwencji) rządowy plan utworzenia 9 regionów administracyjnych, z lokal- nymi parlamentami i rządami. Tylko w regionie Alentejo większość głosujących opowiedziało się za reformą administracyjną. 2 A. Łabno-Jabłońska, Zgromadzenie Republiki Portugalii, Warszawa 1992, s. 10-11. 210 organicznycn wymagana jest większość 4/0 głosów onecnycn aeputowanycn 01 przełamania veta.3 Prezydent może też wystąpić z żądaniem prewencyjnej kontroli konstytucyjne ści projektu ustawy do Trybunatu Konstytucyjnego. W przypadku, gdy chodź o ustawę organiczną z takim żądaniem może też wystąpić premier lub 1/5 depu towanych. Orzeczenie o niekonstytucyjności powoduje obligatoryjną odmowę prc mulgacji, lecz w takim przypadku konstytucja dopuszcza możliwość ponowneg uchwalenia ustawy przez Zgromadzenie większością 2/3 głosów obecnych depu towanych lub poprzez dokonanie odpowiednich zmian. Ponowne uchwalenie ak tu nie zobowiązuje jednak prezydenta do jego promulgacji, ale mu ją umożli wia.4 Prezydent może zatem podpisać ustawę, lecz nie jest do tego zmuszony. Występuje możliwość przeprowadzenia referendum w sprawach o istotnyn znaczeniu i w kwestiach objętych kompetencjami Zgromadzenia oraz rządl i mieszczących się w zakresie przewidzianym dla regulacji drogą aktów ustawc dawczych i poprzez zatwierdzenie umów międzynarodowych. Przedmiotem re ferendum nie są teksty aktów ustawodawczych ani umów międzynarodowycl- lecz zagadnienia, które mają zostać uregulowane. Referendum może dotyczy tylko jednej materii, a liczba pytań ograniczona jest do trzech. Do materii ot jętej przedmiotem referendum nie należą: zmiana konstytucji, uregulowania bu dżetu, podatków. Ponadto ograniczenia materialne dotyczą tych zagadnień, ktc re są przedmiotem kompetencji ustawodawczej i politycznej Zgromadzenia ora są przedmiotem absolutnej kompetencji ustawodawczej Zgromadzenia. Decyzj o przeprowadzeniu referendum należy do prezydenta, który może działać tylk na wniosek Zgromadzenia lub rządu. Propozycje zgłoszone do referendum prę zydent jest zobowiązany przesłać do Trybunału Konstytucyjnego celem zbadc nią ich konstytucyjności i legalności. Istnieje zakaz powtórzenia propozycji prze prowadzenia referendum w danej sprawie, jeżeli prezydent odmówi wszczęci odpowiedniego postępowania lub odpowiedź wyborców na postawione w refe rendum pytania była negatywna. Zakaz ten trwa do zakończenia sesji parła mentu, w okresie której postawiono pierwszy wniosek, chyba że odbyły się nc we wybory do Zgromadzenia lub do czasu dymisji rządu.5 Parlament może zostać rozwiązany przed upływem kadencji przez prezyden ta po wysłuchaniu przezeń opinii partii politycznych obecnych w parlamenci i Rady Państwa. Zgromadzenie Republiki nie może być rozwiązane w ciągu miesięcy po wyborach, w ostatnim półroczu kadencji prezydenta oraz w określ obowiązywania stanu oblężenia lub stanu wyjątkowego.6 Parlament zbiera się na jedną sesję zwyczajną w roku, nadzwyczajne posk dzenia zwołuje prezydent, ale tylko w przypadku podjęcia decyzji w specjalne A. Łabno-Jabłońska, Iberyjska droga do demokracji, Warszawa 1996, s. 85-86. j.w., s. 86. j.w, s. 60-62. j.w., s. 84-85. 211 ^ " ^ ----- .,---. *v^,..±cy,cuiy uz.iaici. i'z,w. Utąia Komisja jako organ kierownictwa parlamentarnego. Komisja składa się z prze- wodniczącego i wiceprzewodniczących Zgromadzenia oraz deputowanych wska- zanych przez partie. Komisja m.in. stawia wniosek o zwołanie Zgromadzenia, obserwuje działalność rządu i administracji, upoważnia prezydenta do wprowa- dzania stanów nadzwyczajnych i zleca badanie dekretów z mocą ustawy wyda- wanych przez rząd.7 Istnieje niepołączalność funkcji członka rządu z wykonywaniem mandatu de- putowanego. Jeżeli deputowany zostaje członkiem rządu, to na okres pracy w rzą- dzie jego miejsce zajmuje zastępca.8 Prezydent - wybierany jest w wyborach powszechnych na 5 lat, z prawem jed- nej reelekcji. W I turze wybór następuje bezwzględną większością głosów, a w przy- padku braku wymaganej większości, w II turze - spośród dwóch kandydatów z największą liczbą głosów - bezwzględną większością. Prezydent reprezentuje państwo, jest naczelnym dowódcą sił zbrojnych. Gwa- rantuje niezależność narodową, jedność państwa i prawidłowe funkcjonowanie instytucji demokratycznych. Ratyfikuje umowy międzynarodowe, stoi na czele Najwyższej Rady Obrony Narodowej - organu konsultacyjnego rządu i głowy państwa w sprawach obrony narodowej i organizacji wojska.9 Może przewodniczyć obradom Rady Ministrów, ale tylko na wniosek premie- ra. Posiada prawo do otrzymywania informacji i konsultacji ze strony rządu.10 Wszystkie akty prezydenta są kontrasygnowane przez rząd. Przy urzędzie pre- zydenta działa Rada Państwa - organ doradczy, który składa się z: prezydenta, przewodniczącego zgromadzenia, premiera, przewodniczącego Trybunału Kon- stytucyjnego, Rzecznika Sprawiedliwości, prezydentów rządów regionalnych, by- łych prezydentów Republiki oraz po pięciu obywateli wybranych przez prezy- denta i przewodniczącego Zgromadzenia. Za przestępstwa popełnione w czasie sprawowania swoich funkcji prezydent odpowiada przed Najwyższym Trybunałem Sprawiedliwości. Decyzję o posta- wieniu prezydenta przed NTS podejmuje Zgromadzenie większością 2/3 głosów ogólnej liczby deputowanych. Rząd - składa się z premiera i ministrów; powoływany jest przez prezydenta, który mianuje premiera a na jego wniosek pozostałych członków rządu. Rząd przedstawia Zgromadzeniu w ciągu 10 dni od nominacji program rządowy. Kon- stytucja przyjmuje zasadę, że rząd nie musi uzyskać wyrażonego expressis uer- bis zaufania parlamentu - wystarczające jest domniemanie jego istnienia. Rząd może jednak przedstawić wniosek o przyjęcie programu, dla przyjęcia którego 7 A. Łabno-Jabłońska, Zgromadzenie Republiki Portugalii, Warszawa 1992, s. 15-16. 8 j.w., s. 13. 9 A. Łabno-Jabłońska, Iberyjska droga do demokracji, Warszawa 1996, s. 91. 10 j.w., s. 88. 212 tem i parlamentem. Jest organem prowadzącym ogólną politykę państwa ore naczelnym organem administracji publicznej, sprawuje kierownictwo nad poi tyką zagraniczną. Premier kieruje działalnością i ogólną polityką rządu poprze koordynowanie działań ministrów. Prezydent może zdymisjonować rząd tylk wtedy, gdy jest to konieczne dla zapewnienia prawidłowego funkcjonowania ii stytucji demokratycznych i po wysłuchaniu opinii Rady Państwa.12 Wniosek o votum nieufności może zgłosić 1/4 deputowanych lub grupa pa lamentarna. Poddawany jest on rozpatrzeniu po upływie 48 godzin od zgłoszi nią, a debata nad nim nie może trwać dłużej niż 3 dni. Powyższy wniosek prz; jęty absolutną większością głosów ogólnej liczby deputowanych powoduje dymią rządu. W przypadku odrzucenia wyżej wymienionego wniosku jego sygnatarh sze mogą zgłosić kolejny dopiero na następnej sesji. Rząd nie musi dla utrz; mania się u władzy uzyskać bezwzględnej lub zwykłej większości deputowanyc - wystarczy, że nie występuje przeciwko niemu absolutna większość deputow; nych. Rząd może postawić wniosek o votum zaufania, dotyczący całokształtu ji go działalności politycznej. Dla poparcia tego wniosku wystarczy zwykła wie] szość głosów, a jego odrzucenie powoduje dymisję rządu.13 Zgromadzenie Republiki jest władne upoważnić rząd do wydawania dekretó z mocą ustawy w sferze względnej rezerwy kompetencji ustawodawczych (tyli na wniosek rządu, nie zaś z własnej inicjatywy). W tym celu wydaje się specja na ustawę upoważniającą, w której zawarty jest przedmiot, zakres oraz czas trw. nią upoważnienia. Upoważnienie ma charakter jednorazowy i wygasa, gdy n, stąpi dymisja rządu, upłynie kadencja lub nastąpi rozwiązanie parlamentu. Ustaw upoważniające do wydawania dekretów nie mają charakteru blankietowego udzielenie upoważnienia nie wyklucza możliwości legislacji Zgromadzenia.14 Rząd wydaje też dekrety z mocą ustawy w zakresie kompetencji konkurei cyjnych. Ponadto wydaje też dekrety z mocą ustawy jako akty rozwijające zaś, dy lub ogólne podstawy zawarte w ustawach zwykłych. Dekrety z mocą ustaw z wyjątkiem wydawanych w ramach wyłącznej kompetencji ustawodawczej rz: du mogą być poddane ocenie Zgromadzenia, które jest władne dokonać w nic zmiany lub je odrzucić. Procedurę zatwierdzania dekretu wszczyna się, jes z żądaniem takim wystąpi 10 deputowanych, ale tylko w ciągu pierwszych ] posiedzeń plenarnych izby następujących po publikacji dekretu. Natomiast pr zydent może postawić veto absolutne w stosunku do dekretów rządu.15 Trybunat Konstytucyjny - składa się z 13 sędziów powołanych na 6 lat (b( prawa reelekcji) - dziesięciu sędziów powołuje Zgromadzenie Republiki - i trzeć 11 A. Łabno-Jabłońska, Zgromadzenie Republiki Portugalii, Warszawa 1992, s. 10. 12 A. Łabno-Jabiońska, Iberyjska droga do demokracji, Warszawa 1996, s. 81. " j.w., s. 104. 14 A. Łabno-Jabiońska, Zgromadzenie Republiki Portugalii, Warszawa 1992, s. 21. 15 j.w., s. 22. 213 -- --./---y-t, .^.^.CH-ILIJC sis-aigi WJUurcze, sprawuje kontrolę nad legalnością i konstytucyjnością referendów lokalnych i kra- jowych. Trybunał nie bada sporów kompetencyjnych. Rzecznik Sprawiedliwości (ombudsman) - powoływany przez Zgromadzenie Republiki na 4 letnią kadencję, z prawem jednej reelekcji. Rzecznik chroni pra- wa i wolności obywatelskie, rozpatruje skargi obywateli na działanie lub zanie- chanie administracji publicznej. Posiada prawo składania do Trybunału Konsty- tucyjnego wniosków o kontrolę legalności i konstytucyjności aktów normatywnych. Zmiana Konstytucji: inicjatywa rewizji przysługuje deputowanym, którzy uchwa- lają zmianę większością 2/3 głosów ogólnej liczby deputowanych. Zmiana kon- stytucji następuje nie częściej niż co 5 lat, a wcześniejsza zmiana może zostać przyjęta tylko większością 4/5 głosów ogólnej liczby deputowanych. LITERATURA: Konstytucja Republiki Portugalii, wstęp R Kownacki, Wrocław 1982. A. Łabno-Jabłońska, Iberyjska droga do demokracji, Warszawa 1996. A. Łabno-Jabłońska, Od rządów autorytarnych do demokracji parlamentarnej. Rewolucja portu- galska 1974-1976, Katowice 1989. A. Łabno-Jabłońska, Zgromadzenie Republiki Portugalii, Warszawa 1992. WYBORY DO ZGROMADZENIA REPUBLIKI Partie 1Smandaty m% glo-SÓIU 2Smandaty 183%glo-SOUt 19mań-daty 85% glosom 19mandaty ?7ttgbrSÓW 19mandaty Wtglo sów 19mandaty 95%gto-SÓW Portugalska Partia Komunistyczna (PCP)i6 Partia Socjaldemokra- 39 17,3 41 18,1 38 15,5 31 12,1 17 8,8 5 9,1 tyczna (PSD) Partia Socjalistyczna (PS) Centrum Demokratycz- 82 74 48,3' 28,7 75 101 27,2 36,1 88 57 30,0 20,8 148 60 50,2 22,2 13572 50,6 29,2 88 112 34,0 43,9 no-Społeczne (CDS) Partia Ludowa (PP) 46" 30 12,6 22 9,7 4 4,4 5 4,4 Partia Odnowy Demo- 15 9,1 kratycznej (PRD) Partia Solidarności 45 18,0 7 4,9 - 0,6 Narodowej (PSN) inne 9 3 - 1 1,6 - 0,1 Frekwencja (%) 83,9 77,8 75,4 72 6 70 0 67 1 Źródło' nhlipypn a włacmn y" *^"/i/,4--.-'- -^---i i podstawie różnych źródeł. 16 W latach 1979-1986 komuniści tworzyli koalicję wyborczą - Sojusz Zjednoczonego Ludu (APU) z Demokratycznym Ruchem Portugalskim / Demokratyczną Komisją Wyborczą (MDP/CDE), a od 1987 r. nową koalicję - Zjednoczoną Koalicję Demokratyczną (CDU) z Zielonymi (V) i In- terwencją Demokratyczną (ID). 17 W koalicji z Partią Socjaldemokratyczną. 214 Partia Socjaldemokratyczna (PSD) - utworzona w maju 1974 r. jako Partia Ludę wo-Demokratyczna (PPD), obecna nazwa od października 1976 r.; centrowa, o charat terze liberalnym. Partia Socjalistyczna (PS) - utworzona w maju 1973 r., do kwietnia 1974 r. dziab ła nielegalnie; o charakterze socjaldemokratycznym. Partia Ludowa (PP) - utworzona w 1974 r. pod nazwą Centrum Demokratyczne -Społeczne (CDS), obecna nazwa od 1990 r.; konserwatywno-chadecka. Portugalska Partia Komunistyczna (PCP) - utworzona w marcu 1921 r., w latać 1926-1974 działała nielegalnie; lewicowo-socjalistyczna. Partia Odnowy Demokratycznej (PRD) - utworzona w lutym 1985 r. przez prz} wódce zamachu 1974 r. - gen. A. Eanesa. Partia Solidarności Narodowej (PSN) - utworzona w 1990 r.; reprezentuje intere sy emerytów. 215 " «/l» -jesieni 1^^ -^^aczowa i wydarzenia roku 1989 - określane czasem mianem Powanie pańg^w bah02^81'7 bez wpływu na syt'uaqę wewnętrzną w ZSRR. Postę- ^ego stat yckich skłoniło inne republiki do szukania możliwości zmian 1990 roku ^ w ramach ZSRR, lub poza nim. W Rosji, po wybraniu w marcu ^ konstw weg0 u Oeputowanych Ludowych Rosji rozpoczęto prace nad no- ^nstytucy- ą ^"^^a pochodziła z 1977 roku). Przewodniczącym komisji ^ej Federa -- JT)ZOS ~orys Jelcyn - równocześnie przewodniczący Rady Najwyż- ^eldar;" y) J' w ""^"^czasie" - 14 kwietnia 1990 roku Rosja ogło- P° rozwiąż CJę suwe^enności> me ogłosiła natomiast deklaracji niepodległości, ale Prace ^^ "k grudnia 1991 roku) stała si(? J^o prawną sukcesorką, "lem było 1ms]1- ^y^cyjnej przebiegały bardzo wolno, a głównym proble- mowego ^h- eme systemu rządów: prezydenckiego czy parlamentarno-gabi- ^ern trybu leglem ^asu pojawił się, "wylansowany" przez B. Jelcyna pró- szyć na z^ c w nla konstytucji. Przyszły prezydent, widząc iż nie może ^J, welok"01^ w0 na forum Zjazdu Deputowanych (wedle procedury ze sta- ^nstytuc^ me "^^owanej konstytucji) zaczął wysuwać ideę Zgromadzenia ^ołecznyci""8^ cla ^cjalnie wyłonionego z przedstawicieli różnych si] ^a konstyf ł podmlot0^ struktury federalnej państwa. Walka o tryb uchwala- ' K. Chasbu^T me_ozysta, i z obu stron - uosabianych przez B. Jelcyna ^Pulacji l aowa ~ ^^odmczącego parlamentu, dochodziło do jawnych ma- ^eździe De f leje' źe w k^etniu 1992 roku - na VI Nadzwyczajnym tak się nie p^ owanych Ludowych dojdzie do uchwalenia konstytucji, jednak } Partykule s - a "y^yną tego były nie tylko wyżej wymienione spory, ale la Uchwalen"6 m eresy ^P^owanych, których kadencja zakończyłaby się z chwi- ^z0 niepe^^- nowę) "-"nstytucji, a nowe zasady wyborów stawiały ich w bar- ł'łm»»' l J J1 ""'^J-Ł. Ł^k"n^-T7-1C*m ^-^Ar^r^rf^ ^^r-i^-^^^-.-rr^-^^ ^ "D/^^;^ -'-_1- _'" --'^^/, ja ciągle nie miała j rzeczywistości, uz0 niepe^t, - ^ .."^fcicytucji, a nowe zasady wyborów stawiały i ^owej konst^ s-'uac)l' Autkiem takiego postępowania Rosja ciągle t'era2, po doir011'-a s a) od początku nieadekwatna do nowej rzeczywistości, ^acji prezy^8"1111'011^ 300 zmian stała się na dodatek niespójna. W tej sy- ^eśmejszyt i^ anowił P1'7^^ inicjatywę i 24 marca 1993 roku wydał, po ^ganów Wykonaw^*?^011 konsultac)ach ze Zjazdem "Dekret o działalności ^-i1!. zarząd onawczycn do czasu przezwyciężenia kryzysu władzy", w którym Maiłem zą^ ^^"^adzenie 25 kwietnia 1993 referendum będącego spraw- ?aufanie do a Ą ° p^ezydenta. Na zasadnicze pytanie referendum - "Czy masz i^ychprzy R^T L- ^^J1 Rosyjskiej?" "tak" odpowiedziało 58,7% głosu- -ie traktor - ^^^cji. 21 kwietnia 1993 r. Sąd Konstytucyjny orzekł w spra- v Padł 25 ^ la ^^ow referendum - zgodnie z tym orzeczeniem wynik, któ- -^o moral^6!111^ mlał rnoc wiażaca, co dawało Jelcynowi prawo, ale - raczej Y_ e' zw^ględnego forsowania swych koncepcji,1 12 maja B. Jel- ^erzej na <. ^dium Pol^'1"2^1^11® z referendum z 25 kwietnia - E. Zieliński, Współczesna Rosja - ityczno-ustroJowe, Warszawa 1995, s. 67-71. 216 UpUDllKOWanegO JLl^ yl^VU lYWICLIUUW^ylll l C1C1 ClH-Łl-llll. J. UO^ŁU-lŁlJŁj^ o w L^ŁIJ ^lmJ.^^.uv zaufania społecznego, prezydent powołał Zgromadzenie Konstytucyjne, które 12 lipca 1993 roku przyjęło prezydencki projekt ustawy zasadniczej 433 głosami na ogólną liczbę 685 uczestników. Projekt ten poddano konsultacjom z podmiota- mi federacji, a ostateczne uchwalenie miało nastąpić albo przez specjalne zgro- madzenia, albo w drodze referendum. Rozwiązanie parlamentu przez Jelcyna i jego siłowa pacyfikacja stały się przyczyną, dla której 15 października dekre- tem prezydenta rozstrzygnięto o referendum jako metodzie ostatecznego uchwa- lenia konstytucji. Referendum odbyło się 12 grudnia 1993 roku, równocześnie z wyborami parlamentarnymi. Aby projekt został przyjęty potrzebna była więk- szość ponad 50% głosów "za", przy co najmniej 50% frekwencji. Wymogi te zo- stały spełnione - w głosowaniu wzięło udział 54,8% uprawnionych, a głosów "za" oddano 58,4%. Konstytucja została więc przyjęta pomimo wielu swych nie- doskonałości związanych tak z treścią, jak i trybem jej przyjęcia - bliskim ra- czej de Gaulle'owi i konstytucji V Republiki (z tą różnicą iż de Gaulle, mimo że był wojskowym, nie stosował "czołgowej procedury ustrojodawczej"...) niż in- nym klasycznym demokracjom - gdzie moc starych konstytucji jest niemalże święta. Mimo tych mankamentów konstytucja stała się jednym z niewielu czyn- ników stabilizujących sytuację w Rosji. W skład Federacji wchodzi obecnie 89 podmiotów: - utworzonych na podło- żu narodowościowym (Rosjanie stanowią 81,5% ludności federacji, pozostałe 18,5% stanowią przedstawiciele ponad 90 narodowości) - 21..republik, jeden obwód au- tonomiczny, 10 okręgów autonomicznych; utworzone jako jednostki terytorial- ner6_krai.ów, 49 obwodów i 2 miasta o znaczeniu ogólnofederalnym - Moskwę i SanM- Petersburg. Zgodnie z artykułem 5 konstytucji podmioty federacji SE równouprawnione. Stosunki Federacja - podmioty regulują: układ federacyjna z 31 marca 1992 roku (nie popisany przez Tatarstan i Czeczeno-Inguszetię) i konstytucja federacji - rozdział trzeci - "Ustrój federalny". Parlament - dwuizbowe Zgromadzenie Federalne (Federalnoje Sobranje), skła dające się z Dumy Państwowej (Gosudarstwiennaja Duma) i Rady Federacji (So wiet Federacji). Duma Państwowa liczy 450 deputowanych wybieranych w wyborach powszech nych na 4 lata. (Deputowani wybieram są według ordynacji mieszanej: 225^-we dług systemu większościowego ^okręgi jednomandatowe, wybór zwykłą większo ścią), 225^-4)rQporcjonamię._z_Jlst. partyjnych z progiem 5% w skali-państwa Rada Federacji liczy 17Ś członków, tworzą ją przedstawiciele wszystkich pod miotów federaćJL ^Każdy podmioETeprezentowany jest przez dwóch przedstawi cieli - jednego wybieranego do reprezentowania organu przedstawicielskiego podmiotu federacji a drugiego - z organu wykonawczego, czyli lokalnego rżą du. Kadencja Rady Federacji jest równa Jsadencji JDumy-Państwowej i wynosi i ~4ata_ """"~ " ' '^" 217 --- -o""./ ---""^'""J- ..-" ^^^mw reueracji Kosyjskięj, a także: Sąd Konstytucyjny Federacji Rosyjskiej, Sąd Najwyższy Federacji Rosyjskiej i Najwyższy Sąd Arbitrażowy Fe- deracji Rosyjskiej w kwestiach należących do ich kompetencji. Projekty przewi- dujące wydatki pokrywane z budżetu federalnego - mogą zostać przedłożone wyłącznie pod warunkiem zaopiniowania ich przez rząd federalny. W Federacji Rosyjskiej występują dwa rodzaje ustaw federalnych: federalne ustawy konstytucyjne i ustawy federalne. Konstytucja przyjmuje ogólną zasadę, iż wyłączne kompetencje Federacji mogą być regulowane oboma rodzajami ustaw, a kompetencje wspólne Federacji i podmiotów tylko ustawami federalny- mi i ustawami podmiotów. Projekty ustaw federalnych mogą być przedkładane wyłącznie Dumie Państwowej. Federalne ustawy konstytucyjne są to akty prawne niższego rzędu od kon- stytucji, lecz wyższego od ustaw federalnych. Konstytucja przewiduje regulację w drodze ustaw konstytucyjnych następujących, szczególnie ważnych zagad- nień: ograniczenia praw i wolności w okresie stanu wyjątkowego w celu zapew- nienia bezpieczeństwa obywateli i ustroju konstytucyjnego; wprowadzania sta- nu wyjątkowego na całym terytorium federacji i w jej poszczególnych częściach; przyjęcia do federacji i utworzenie w jej składzie nowego podmiotu; zmiany sta- tusu podmiotu federacji; symboli i znaków państwowości rosyjskiej; stosowania ustaw w odniesieniu do przedmiotu kompetencji federacji; przeprowadzania re- ferendum; określania warunków stanu wojennego; statusu Rzecznika Praw Czło- wieka; trybu działania rządu federalnego; ustanawiania sądownictwa federalne- go; zmiany rozdziałów 3-8 konstytucji federacji; zmiany artykułu 65 o składzie federacji. Dla uchwalenia federalnej ustawy konstytucyjnej niezbędne są nastę- pujące większości liczone od ustawowej liczby deputowanych: 2/3 w Dumie Pań- stwowej i 3/4 w Radzie Federacji. Prezydent w wypadku federalnej ustawy kon- stytucyjnej nie może skorzystać z prsa/3^veta i jest zobowiązany podpisać taką ustawę w ciągu 14 dni i zarządzić jej ogłoszenie. Proces ustawodawczy rozpoczyna się w Dumie. Uchwalony przez izbę niższą projekt ustawy w ciągu 5 dni przekazywany jest do Rady Federacji, która ma na rozpatrzenie projektu 14 dni. Projekt uważa się za zaaprobowany przez Ra- dę Federacji, gdy wypowiedziało się za nią więcej niż połowa ogólnej liczby jej członków, lub gdy w ciągu 14 dni projekt nie został przez izbę rozpatrzony. Jeżeli projekt zostanie odrzucony przez Radę Federacji, to wedle 105 artyku- łu konstytucji, może (ale nie musi) zostać powołana w celu przezwyciężenia po- wstałych rozbieżności komisja rozjemcza, po czym ustawa federalna winna być powtórnie rozpatrzona przez Dumę Państwową, co de facto wznawia procedu- rę. Jeżeli Duma nie zgadza się z decyzją Rady Federacji to może odrzucić jej sprzeciw większością 2/3 głosów ogólnej liczby deputowanych. Uchwalony projekt ustawy federalnej w ciągu 5 dni przekazywany jest pre- zydentowi federacji w celu podpisania i ogłoszenia, na co ma czternaście dni. 218 2/3 głosów ogólnej liczby członków obu izb. Prezydent ma prawo rozwiązania parlamentu przed upływem kadencji w na stepujących wypadkach: l) dwukrotnego na przestrzeni 3 miesięcy wyrażeni, rządowi votum nieufności; 2) odmowie udzielenia rządowi votum zaufania prze Dumę; 3) trzykrotnym odrzuceniu przez Dumę kandydatury na urząd premie ra. Dumy nie można rozwiązać w następujących okolicznościach: w ciągu roki po przedterminowych wyborach; w czasie ostatnich sześciu miesięcy kadenc prezydenta, oraz od chwili wysunięcia przez Dumę oskarżenia przeciwko pręży dentowi federacji, aż do podjęcia uchwały przez Radę Federacji (zakończeni procedury) oraz w czasie obowiązywania stanów nadzwyczajnych. Duma powołuje i odwołuje: l) Rzecznika Praw Człowieka (Ombudsmana) n, 5 lat; urząd rzecznika działa na rzecz zapewnienia gwarancji i ochrony pra\ i swobód obywatelskich, ich przestrzegania i poszanowania przez odpowiedni organy- 2) Przewodniczącego i połowę składu Izby Obrachunkowej, która spre wuje kontrolę nad wykonywaniem budżetu (drugą połowę i wiceprzewodniczE cego powołuje Rada Federacji). Deputowany Dumy nie może łączyć swojego mandatu z członkostwem w rzE dzie, natomiast członek Rady Federacji może pozostawać w służbie państwowe Prezydent - wybierany w wyborach powszechnych na 4 lata z prawem jedm reelekcji. Za wybranego uważa się kandydata, który uzyskał ponad połowę od danych głosów. Frekwencja musi przekraczać 50% - w przeciwnym razie wybc ry są nieważne. Wybory są także nieważne, gdy zarejestrowany został tylko je den kandydat. Jeżeli jest więcej niż dwóch kandydatów i żaden z nich ni uzyskał bezwzględnej większości - wtedy odbywa się II tura, do której przechc dzi dwóch kandydatów z największą liczbą głosów z I tury. Za wybranego UWE za się kandydata, który uzyskał największą liczbę głosów (obowiązuje pona 50% frekwencja). Prezydent jest głową państwa, gwarantem konstytucji, praw i wolności człc wieka; określa podstawowe kierunki polityki wewnętrznej i zagranicznej par stwa. Powołuje i odwołuje najwyższe dowództwo sił zbrojnych, zarządza wybc ry do Dumy i referendum, zwraca się z dorocznymi orędziami do Zgromadzeni Federalnego. Prezydent kieruje polityką zagraniczną, prowadzi rokowania i poć pisuje międzynarodowe porozumienia oraz listy ratyfikacyjne, jest najwyższyr zwierzchnikiem sił zbrojnych. Prezydent ma prawo zawieszać obowiązywanie aktów organów władzy w^ konawczej podmiotów federacji w przypadku, gdy są one sprzeczne z konstytr cją federalną, ustawami federalnymi i zobowiązaniami międzynarodowymi fede racji lub naruszą prawa i wolności człowieka i obywatela. Prezydent wydaje akty prawne dekrety i rozporządzenia, które obowiązuj na całym terytorium federacji. Prawo wydawania aktów ma charakter samodzie] ny i nie wymaga upoważnienia ustawowego. Dekrety mają charakter aktu noi matywnego, personalnego i organizacyjnego. Rozporządzenia są aktami wykc 219 Urząd Prezydenta złożony jest z kilku jednostek: l) Rada Bezpieczeństwa - składa się z prezydenta, sekretarza i 3 jego zastęp- ców oraz stałych członków - m.in. premiera i ważniejszych ministrów; rada zajmuje się sprawami bezpieczeństwa państwa. 2) Wspólne Komisje - skupiające przedstawicieli władzy, zajmują się wypraco- wywaniem stanowisk politycznych w określonych dziedzinach życia publicz- nego. 3) Rada Prezydencka - składa się z prezydenta i wybitnych osobistości życia publicznego; jest ciałem konsultacyjnym prezydenta. 4) Doradcy Prezydenta - powoływani do służenia prezydentowi przygotowywa- niem informacji w kwestiach stanowiących przedmiot działania urzędu pre- zydenckiego. 5) Przedstawiciele i Pełnomocnicy Urzędu Prezydenta - reprezentują prezyden- ta w instytucjach. 6) Szef Administracji - organizuje pracę urzędu i koordynuje jego działalność. 7) Szefowie specjalistycznych służb. 8) Komisje, komitety i rady Urzędu Prezydenta.2 Prezydent może zostać złożony z urzędu za: naruszenie konstytucji federa- cji, jej ustaw, oraz za naruszenie złożonej przy obejmowaniu urzędu przysięgi.3 Decyzję o pociągnięciu prezydenta do odpowiedzialności podejmuje Rada Fede- racji większością 2/3 głosów ogólnej liczby członków na podstawie oskarżenia o zdradę stanu wysuniętego przez Dumę Państwową także większością 2/3 (na wniosek 1/3 deputowanych, co musi być jeszcze poprzedzone decyzją specjalnej komisji Dumy); lub w przypadku popełnienia przez prezydenta ciężkiego prze- stępstwa, co musi zostać potwierdzone orzeczeniem Sądu Najwyższego Federa- cji Rosyjskiej o wystąpieniu w działaniach prezydenta znamion przestępstwa, oraz orzeczeniem Sądu Konstytucyjnego Federacji Rosyjskiej o spełnieniu prze- widzianych prawem wymogów odnośnie procedury wysunięcia oskarżenia. Uchwa- ła Rady Federacji winna być podjęta w ciągu 3 miesięcy od wysunięcia przez Dumę oskarżenia, w przeciwnym razie oskarżenie przeciw prezydentowi uważa się za oddalone. Jeżeli jednak prezydent zostanie złożony z urzędu, to wybory winny odbyć się w ciągu trzech miesięcy. Prezydent może także sam ustąpić z urzędu, lub zostać zeń zdjęty z powodu "trwałej, spowodowanej stanem zdrowia niezdolności do wykonywania obowiąz- ków". Jednak ten ostatni przepis jest przepisem martwym, bo niedookreślonym, co okazało się przy próbach skorzystania z niego w stosunku do Borysa Jelcyna. 2 E. Zieliński, Współczesna Rosja - Studium polityczno-ustrojowe, Warszawa 1995, s. 147-149. 3 Treść przysięgi jest następująca (artykuł 82 ustęp l Konstytucji): "Przysięgam, iż realizując uprawnienia Prezydenta Federacji Rosyjskiej będę szanował i chronił prawa i wolności czło- wieka i obywatela, przestrzega} i bronił Konstytucji Federacji Rosyjskiej, bronił suwerenności i niepodległości, bezpieczeństwa i integralności państwa, wiernie służył narodowi". 220 puje go premier, który nie może jednak: rozwiązywać Dumy Państwowej, żarz; dzić referendum oraz zgłaszać propozycji poprawek i rewizji przepisów konst^ tucji federalnej. Rząd - (Rząd Federalny) - składa się z premiera, wicepremierów i ministró' federalnych. Premiera powołuje prezydent za zgodą Dumy. Prezydent przedst; wia wniosek w sprawie kandydatury premiera w ciągu dwóch tygodni po obj( ciu urzędu przez prezydenta, po ustąpieniu rządu federalnego, albo w ciągu t.; godnia od dnia odrzucenia poprzedniej kandydatury premiera przez Dumę. Dum rozpatruje kandydaturę w ciągu tygodnia od przedłożenia wniosku. W razi trzykrotnego odrzucenia przez Dumę przedstawionych kandydatur, prezyder samodzielnie powołuje premiera rozwiązując równocześnie Dumę i rozpisuje nowe wybory. Nowo powołany premier ma tydzień na przedstawienie prezyder towi wniosków co do struktury federalnych organów władzy wykonawczej, p czym przedstawia kandydatury na stanowiska rządowe. Członkowie rządu s powoływani dekretem prezydenta, do którego należy ostateczna decyzja persc nalna. Prezydent może odwołać rząd w każdym czasie i okolicznościach, rząd moż sam podać się do dymisji - prezydent może taką dymisję przyjąć lub nie. P( nadto Duma może wyrazić rządowi votum nieufności bezwzględną większości głosów ogólnej liczby deputowanych. W tym przypadku prezydent ma prawo oc wołać rząd lub nie zgodzić się z decyzją Dumy. Jeżeli w ciągu 3 miesięcy Dum powtórnie uchwali votum nieufności, to prezydent odwołuje rząd lub rozwiązi je Dumę. Premier może zwrócić się do Dumy z wnioskiem o udzielenie votm zaufania rządowi. Jeżeli Duma odmówi udzielenia votum zaufania, to prezyder w ciągu 7 dni dymisjonuje rząd lub rozwiązuje Dumę. W pracy rządu federalnego wyróżnia się dwa rodzaje posiedzeń: posiedzeń! rządu jako całości zespołu kierowniczego w konstytucyjnie przewidzianym skłs dzie i posiedzenia prezydium rządu w mniejszym składzie osobowym. Prezydium Rządu składa się z premiera, wicepremierów, ministrów: finar sów, gospodarki, spraw zagranicznych, obrony, spraw wewnętrznych, przewoc niczącego komitetu państwowego zarządzania majątkiem, przewodniczącego Cer tralnego Banku Rosji, szefa zarządu ochrony państwa i szefa aparatu rząd federalnego (czterej ostatni nie są członkami rządu w rozumieniu konstytucji Prezydium Rządu, będąc ciałem mniej licznym, zbiera się znacznie częściej, al rząd ma prawo zmienić decyzję Prezydium. Posiedzeniom obu tych ciał moź przewodniczyć prezydent - jednak nie zmienia to w niczym ich kompetencj W posiedzeniach rządu mają też prawo uczestniczyć z głosem doradczym szefc wie rządów podmiotów federacji.' Do kompetencji rządu należy w szczególności problematyka budżetu, zapewni( nie jednolitej polityki finansowej w ramach federacji, zarządzanie własnością f( deralną, zapewnienie bezpieczeństwa i realizacja polityki zagranicznej oraz ZE 221 L .--^^.^ffJ ^ mga-aizacJi jego wanwi011515^110^1^ ^deracji Rosyjskiej - składa się z 19 sędziów powoły- , przez Radę Federacji na wniosek prezydenta, na czas nieokreślony spo- . "ybitnych specjalistów prawa". Sędziowie sprawują swój urząd do ukoń- czenia ni- "i 'o roku życia. o występowania do Sądu Konstytucyjnego o rozstrzygnięcie spornych . - J^ysługuje: prezydentowi federacji, Radzie Federacji i Dumie Państwo- . ,. ., ^onków Rady Federacji lub deputowanych Dumy Państwowej, rządo- unemu, Sądowi Najwyższemu Federacji i Naczelnemu Sądowi Arbitra- Sad l? ac)1- , TOstytucyjny Federacji Rosyjskiej powoływany jest do rozstrzygania kwe- °sci z konstytucją federalną następujących aktów: - a) ustaw federal- . aktów normatywnych prezydenta federacji, Rady Federacji, Dumy fo-we], rządu federalnego; b) konstytucji republik, statutów i innych normatywnych podmiotów federacji wydanych odnośnie kwestii nale- do kompetencji organów władzy państwowej federacji i kompetencji łych"; c) porozumień między organami władzy państwowej federacji "^ami władzy państwowej podmiotów federacji oraz porozumień pomię- ^ s^nanii władzy państwowej federacji; d) porozumień międzynarodowych, ^ staly zawarte przez federację, a nie weszty jeszcze w życie; kompetencyjnych pomiędzy: federalnymi organami władzy państwo- ' ..wiami władzy państwowej federacji a takimi organami podmiotów fe- ' tiaczelnymi organami państwowymi podmiotów federacji. , ^Gdzi na skargi dotyczące naruszenia praw i wolności obywatelskich " , ^ ^o^tytucji oraz na żądanie sądów, sąd bada zgodność z konstytu- N ' rl ^^^anej lub mającej zastosowanie w konkretnej sprawie. fpdpT-alnpD- e P^ydenta federacji, Rady Federacji, Dumy Państwowej, rządu doknm i ł "^B"^ ustawodawczych podmiotów federacji Sąd Konstytucyjny Podmiot'10"1 konstytu(^i federacji. nprpnrip nr) ^^J1 także posiadają sądownictwo konstytucyjne, których kom- -toszą się do spraw wewnętrznych podmiotów. Zmiana KQ^, . . . . Kon^ryriipi' y111^ wmosek o wprowadzenie poprawek l zmianę przepisów dprałnv pru ^ ^ożyć: prezydent, Rada Federacji, Duma Państwowa, rząd fe- -; f a ^/5 członków Dumy lub Rady Federacji, a także podmioty Fede- idtJi w rorm^g ug^^y^ N^lP Dorllpi^ - cvinee-o II -^ą rewlz-^l przepisy z rozdziałów: I - Podstawy ustroju konstytu- turii i rpwi i awa ł wolnośd człowieka i obywatela, IX - Poprawki do Konsty- J^ Instytucji. U(y\J^.Ł^j S-L^ŁJUJ ^ŁlL\Jlir^\J\\ i\0\JLy It/UCJ-Łł^JŁ -l Vł\^^ M. U\J »» UJ.1.J ^±L ^-/lAAAAJ -Ł ŁAA ŁkJ ^ 1 T v/ 11 ^J , m-ł zwołane zostaje Zgromadzenie Konstytucyjne. Zgromadzenie potwierdza nie- zmienność Konstytucji, albo opracowuje projekt nowej Konstytucji Federacji Ro- syjskiej, który musi być przyjęty większością 2/3 głosów ogólnej liczby jego członków, lub poddany pod ogólnonarodowe referendum. Zmiana zostaje za- twierdzona, o ile ponad połowa biorących udział w referendum opowie się za jej przyjęciem, a frekwencja wyniesie ponad 50%. Poprawki do Rozdziałów III-VIII uchwala się w takim trybie, jak federalne ustawy konstytucyjne, a wchodzą one w życie po zaaprobowaniu ich przez or- gany ustawodawcze ponad 2/3 podmiotów federacji. Zmiany do artykułu 65 konstytucji określającego skład Federacji i status jej podmiotów wprowadzane są na drodze federalnej ustawy konstytucyjnej - nie będącej w tym wypadku formalnie nowelą konstytucyjną. LITERATURA: Konstytucja Federacji Rosyjskiej, Warszawa, (BSE Kancelarii Sejmu RP), 1994. E. Zieliński, Współczesna Rosja, Studium polityczno-ustrojowe, Warszawa 1995. WYBORY DO DUMY PAŃSTWOWEJ Partie 1993 1995 mandaty % gtosów mandaty % glosom Komunistyczna Partia Federacji Rosyjskiej (KPRF) 48 10,7 157 22,3 Demokratyczny Wybór Rosji (DWR) 70 15,6 9 3,9 Nasz Dom Rosja (NDR) - 55 10,1 Liberalno-Demokratyczna Partia Rosji (LDPR) 64 14,2 51 11,2 Jabioko 23 5,1 45 6,9 Agrarna Partia Rosji (APR) 33 7,3 20 3,8 Kobiety Rosji (ZR) 23 5,1 3 4,6 Jedność i Zgoda (JS) - 19 4,2 Demokratyczna Partia Rosji (DPR) 14 3,1 Kongres Wspólnot Rosyjskich (KRO) 5 4,3 Władza Ludu (WN) / 9 1,6 niezależni 129 77 inne ugrupowania 21 19 wakaty 6 Frekwencja (%) 54,8 64,7 Źródło: obliczenia własne na podstawie różnych źródeł. PARTIE POLITYCZNE: Demokratyczny Wybór Rosji (DWR) - utworzony w czerwcu 1994 r. w wyniku prze- kształcenia się w partię bloku "Wybór Rosji" (utw. X. 1993 r.); centroprawicowy, libe- ralny - zorientowany na gospodarkę rynkową. 222 223 - -" *-/? - -^^ r. Ał_.Anc;iil ^JOJX-K.. A^asz -Dow Rosja (NDR) - utworzony w maju 1995 r. przez zwolenników W Czeno- myrdina; centroprawicowy. Liberalno-Demokratyczna Partia Rosji (LDPR) - utworzona w marcu 199i r.; prawicowo-nacjonalistyczna. Jabtoko - utworzona w październiku 1993 r. przez G. Jawlińskiego (ekonomia?), J. Bołdyrjewa (naukowca) i W Łukina (byłego ambasadora w USA); opowiada się pse-' ciw "terapii szokowej" i za powolnym przejściem do gospodarki rynkowej. Agrarna Partia Rosji (APR) - utworzona w lutym 1992 r. jest polityczną reprezn- tacją aparatu administracyjnego kołchozów i sowchozów, sprzeciwia się tworzenia py- watnej własności rolnej. Kongres Wspólnot Rosyjskich (KRO) - utworzony w 1994 r.; umiarkowanie na(p- nalistyczny, broni jedności Rosji. Kobiety Rosji (ZR) - utworzony w 1993 r. blok wyborczy organizacji kobiecych. 224 Podczas wydarzeń grudniowych 1989 roku powołano Front Ocalenia Narodowi go, którego struktury zostały zdominowane przez działaczy wywodzących si z Rumuńskiej Partii Komunistycznej - na czele z łonem Iliescu. Przesłani prawne do kształtowania się nowego systemu politycznego stworzyły akty prav ne wydawane przez Radę FON w okresie od grudnia 1989 do marca 1990 n ku. Istotę zmian stanowiło zerwanie z dyktaturą partii komunistycznej, stwc rżenie ustaw będących podstawami dla działania systemu wielopartyjneg i zarządzenie wyborów do dwuizbowego parlamentu, a także wyborów prez^ denckich, które odbyły się w maju 1990 roku. Do prac nad nową konstytucj przystąpiono w lipcu 1990 roku. Zgromadzenie Konstytucyjne (obie izby parł; mentu) uchwaliło nową konstytucję 29 listopada 1991 roku, a 8 grudnia tegc roku została ona zatwierdzona w referendum (77% "za", przy 66% frekwencji) Parlament - dwuizbowy Parlament Rumunii (Parlamentul Romaniei), sktac się z Izby Deputowanych (Camera Deputatiior) i Senatu (Senatul). Izba Depi towanych liczy obecnie 328 deputowanych (l deputowany na 70 tysięcy mieś: kańców), a Senat 143 senatorów (l senator na 160 tysięcy mieszkańców). K. dencja obu izb wynosi 4 lata. Wybory do obu izb są proporcjonalne z progiei 3% dla partii lub 4-8% dla koalicji w skali kraju. Próg dla koalicji dwóch parł wynosi 4%, dla trzech partii 5%, dla czterech 6%, dla pięciu 7%, a dla koalic sześciu i więcej partii 8%. Partie lub organizacje mniejszości narodowych, kt re nie przekroczyły progu wyborczego mają prawo do jednego mandatu deput wanego. Istnieją trzy rodzaje ustaw: konstytucyjne, organiczne (m.in. syste: wyborczy, organizacja władz publicznych, sądownictwa) i zwykłe. Inicjatywa ustawodawcza przysługuje rządowi, członkom obu izb i grupie 2f tysięcy obywateli (podpisy z co najmniej 1/4 województw, w województwie co m mniej 70 tyś. podpisów). Przedmiotem inicjatywy ludowej nie mogą być spraw fiskalne, o charakterze międzynarodowym, amnestia i ułaskawienia. Proces ustaw dawczy jest inicjowany w dowolnej izbie. Projekt ustawy uchwalony przez jedl izbę jest przekazywany drugiej izbie. Jeżeli ta odrzuci projekt ustawy, zostaje c zwrócony izbie, która go uchwaliła do ponownego rozpatrzenia. Ponowne odrz cenie projektu jest ostateczne. Jeżeli jedna z izb przyjmuje projekt ustawy w inn wersji niż uchwalona wcześniej przez drugą izbę, przewodniczący obu izb inicju procedurę mediacyjną w komisji składającej się z członków obu izb. Jeżeli komis nie może dojść do uzgodnienia stanowisk lub jedna z izb nie zatwierdzi sprawo dania komisji mediacyjnej, różniące się teksty są poddawane pod głosowanie i wspólnym posiedzeniu obu izb: ustawy organiczne przyjmowane są bezwzględt większością ogólnej liczby członków obu izb, zwykłe, tą samą większością obecny członków. Projekt ustawy prezydent promulguje w ciągu 20 dni od otrzyman 1 Konstytucja Rumunii, wstęp W Brodziński, Warszawa 1996, s. 6 i następne. 225 , . _,^-., ^^ ^-cy.y.yz.ozy, przewodniczący obu IZD, grupa 50 deputowanych lub 25 senatorów może wystąpić z wnioskiem do Trybunału Konstytucyjnego o zbadanie konstytucyjności projektu ustawy. W ra- zie stwierdzenia sprzeczności z konstytucją, projekt ustawy jest przekazywany do ponownego rozpatrzenia. Jeśli zostanie uchwalony w tej samej formie więk- szością 2/3 głosów ogólnej liczby członków obu izb, zarzut sprzeczności z kon- stytucją zostaje oddalony. Na wniosek rządu lub z własnej inicjatywy parlament może uchwalić projekty ustaw w trybie pilnym. Parlament może być rozwiązany przez prezydenta przed upływem kadencji, gdy nie udzieli votum zaufania wymaganego dla utworzenia rządu w ciągu 60 dni od pierwszego wystąpienia w tej sprawie i po odrzuceniu przez parlament co najmniej dwóch wniosków w tej sprawie. W ciągu roku parlament może być rozwiązany tylko raz; nie może być rozwiązany w okresie ostatnich 6 miesięcy kadencji prezydenta, ani w okresie stanu nadzwyczajnego lub oblężenia. Obie izby zbierają się na dwóch sesjach zwyczajnych w roku, a na nadzwy- czajnych na wniosek prezydenta, prezydium izby lub 1/3 ogółu członków izby. Izby zbierają się na wspólne posiedzenia w celu m.in.: przyjęcia orędzia prezy- denta, ogłoszenia mobilizacji, zatwierdzenia budżetu państwa, mianowania - na wniosek premiera - Dyrektora Rumuńskiej Służby Informacyjnej. Organem do- radczym parlamentu jest Rada Legislacyjna, która opiniuje projekty aktów nor- matywnych pod kontem systematyzowania, ujednolicania i koordynacji całego ustawodawstwa. Parlament powołuje członków Izby Obrachunkowej, która spra- wuje nadzór nad kształtowaniem, zarządzaniem i wykorzystywaniem zasobów finansowych państwa. Senat powołuje na 4 letnią kadencję Adwokata Ludu (ombudsmana), który zajmuje się obroną praw i wolności obywatelskich. Mandat deputowanego lub senatora jest niepołączalny z funkcją we władzach publicznych, z wyjątkiem funkcji członka rządu. Prezydent - wybierany jest w wyborach powszechnych na 4 lata, z prawem jednej reelekcji. W I turze wybór dokonuje się większością bezwzględną, a w wy- padku jej braku, w II turze spośród dwóch kandydatów z największą liczba głosów z I tury, zwykłą większością. Prezydent reprezentuje państwo, jest gwarantem niepodległości, jedności i inte- gralności terytorialnej. Czuwa nad przestrzeganiem konstytucji i właściwym funk- cjonowaniem władz publicznych, pełni funkcję mediacyjną pomiędzy władzami państwowymi oraz między państwem i społeczeństwem. Prezydent jest zwierzchni- kiem sił zbrojnych i pełni funkcję przewodniczącego Najwyższej Rady Obrony Kra- ju, zawiera umowy międzynarodowe i przedkłada je parlamentowi celem ratyfika- cji. Prezydent może uczestniczyć w posiedzeniach rządu, które dotyczą polityki zagranicznej, obronnej i zapewnienia porządku publicznego. Prezydent przewodni- czy posiedzeniom rządu, w których bierze udział. Może też, po zasięgnięciu opinii parlamentu zwrócić się do narodu o wyrażenie w referendum woli dotyczącej spra- wy o ogólnokrajowym znaczeniu. Prezydent dla wykonywania swoich kompetencji 226 rodowycn l zwierzchnictwa sil zbrojnycn, są Konn-asygnowant; przez premit-ra. W przypadku popełnienia czynów poważnie naruszających postanowienia koń stytucji, prezydent może zostać zawieszony w wykonywaniu swoich funkcj przez obie izby, na wniosek złożony przez 1/3 deputowanych i senatorów, a gło sowany w oparciu o uzyskanie bezwzględnej większości członków obu izb, pi zasięgnięciu opinii Trybunału Konstytucyjnego. Prezydent może udzielić parła mentowi wyjaśnień w sprawie zarzucanych mu czynów. Jeżeli wniosek o zawie szenie zostanie zatwierdzony, w ciągu 30 dni przeprowadzone zostaje referen dum w sprawie odwołania prezydenta (prezydenta zastępuje przewodnicząc; Senatu). Poza tym obie izby na wspólnym posiedzeniu, mogą postawić prezydent, w stan oskarżenia o zdradę główną większością 2/3 głosów ogólnej liczby człon ków obu izb. Sądzenie prezydenta należy do Sądu Najwyższego. Rząd - składa się z premiera i ministrów. Kandydata na stanowisko premier desygnuje prezydent po zasięgnięciu opinii partii mającej bezwzględną wiek szość w parlamencie, a w przypadku braku tej większości z partiami reprezer towanymi w parlamencie. Kandydat zwraca się w terminie 10 dni od desygnc wanta do parlamentu o wyrażenie votum zaufania dla programu i składu rządi. Program i skład rządu rozpatrywane są przez izby na wspólnym posiedzenk votum zaufania jest wyrażane bezwzględną większością głosów ogólnej liczb członków obu izb. Prezydent powołuje rząd, który uzyskał votum zaufanie W przypadku reorganizacji rządu lub wakatu na stanowisku ministra, pręż; dent - na wniosek premiera - powołuje i odwołuje członków rządu. Rząd zapewnia realizację polityki wewnętrznej i zagranicznej oraz sprawuj ogólne kierownictwo nad administracją publiczną. Premier kieruje rządem i kc ordynuje jego działalność. Rząd odpowiada politycznie za swoją działalność ty ko przed parlamentem. Rząd zostaje odwołany w momencie: l) cofnięcia prze parlament udzielonego mu przy powołaniu votum zaufania, 2) gdy premier jes niezdolny do wykonywania swoich kompetencji dłużej niż 45 dni oraz gdy ^ premier złoży rezygnację. Wedle artykułu 112 konstytucji obie izby na wspólnym posiedzeniu mogą co nać votum zaufania przez uchwalenie votum nieufności. Wniosek w tej sprawi zgłasza 1/4 deputowanych i senatorów, a głosowany jest po 3 dniach od złoż( nią. Jeżeli wniosek zostanie odrzucony, wnioskodawcy nie mogą zgłosić takieg wniosku na tej samej sesji, z wyjątkiem przypadku określonego w artykule 11 konstytucji. Zgodnie z artykułem 113 rząd może połączyć rozpatrywanie programu rz; du, oświadczenia na temat polityki państwa lub projekt ustawy z kwestią z; ufania. W ciągu 3 dni od przedstawienia przez rząd kwestii zaufania powiąż; nej z konkretnym aktem prawnym, może zostać zgłoszony wniosek o votui nieufności, przyjmowany bezwzględną większością ogólnej liczby członków ob izb. Jeżeli rząd nie zostanie odwołany w tym trybie, projekt ustawy zgtoszon 227 ..»^^a się do i^ ... -s^ ^ upatrzenia na wspólnym posiedzeniu projektu ustawy przyjętego w trybie art. 113. Parlament może uchwalić ustawę upoważniającą rząd do wydawania roznn rządzeń z mocą ustawy w dziedzinach nie stanowiących materii ustawy orga- nicznej. Jeżeli ustawa tak stanowi, rozporządzenia są przedkładane do zatwier- dzenia parlamentowi, zgodnie z procedurą ustawodawczą, do czasu wygaśnięcia terminu ważności upoważnień. Rząd może też wydawać rozporządzenia o cha- rakterze pilnym, które wchodzą w życie dopiero po przedłożeniu ich parlamen- towi do zatwierdzenia. Trybunał Konstytucyjny - składa się z 9 sędziów wybieranych na 9 lat, bez prawa reelekcji: 3 mianuje Izba Deputowanych, 3 Senat i 3 prezydent. Skład odnawiany jest w 1/3 co 3 lata. Trybunał m.in.: l) orzeka o zgodności ustaw z konstytucją przed .ich promulgacją; 2) zajmuje stanowisko w sprawie zgodno- ści z konstytucją regulaminów izb - na wniosek przewodniczących izb, grupy parlamentarnej, 50 deputowanych lub 25 senatorów. Ponadto rozstrzyga w spra- wach zarzutów podnoszonych przed sądami co do sprzeczności ustaw i rozpo- rządzeń z konstytucją, czuwa nad przestrzeganiem procedury dotyczącej wybo- ru prezydenta i referendum oraz stwierdza ich ważność, a ponadto orzeka o zarzutach co do konstytucyjności partii politycznych. Zmiana Konstytucji: zmiana inicjowana jest przez prezydenta na wniosek rządu, 1/4 deputowanych i senatorów lub 500 tyś. wyborców (podpisy z co naj- mniej połowy województw, w województwie co najmniej 20 tyś. podpisów). Pro- jekt zmiany zostaje przyjęty większością 2/3 głosów ogólnej liczby członków w każ- dej z izb. Jeżeli izby nie podejmą jednobrzmiących uchwał o zmianie konstytucji, uruchamiana jest procedura mediacyjna w komisji. Jeżeli w procedurze media- cyjnej nie osiągnie się porozumienia, Izba Deputowanych i Senat na wspólnym posiedzeniu decydują o zmianie większością 3/4 głosów ogólnej liczby deputowa- nych i senatorów. Zmiana zostaje potwierdzona w referendum w ciągu 30 dni od przyjęcia projektu zmiany. Postanowienia konstytucji dotyczące: narodowego, niepodległego, jednolitego i niepodzielnego charakteru państwa, integralności terytorialnej, niezawisłości sędziowskiej, pluralizmu politycznego, republikańskiej formy rządów oraz języ- ka urzędowego nie podlegają rewizji. Jednocześnie nie może być dokonana zmia- na, której celem jest zniesienie podstawowych praw i wolności obywatelskich lub ich gwarancji. Ponadto konstytucja nie może być nowelizowana w czasie obowiązywania stanów nadzwyczajnych. LITERATURA: Konstytucja Rumunii, wstęp W Brodziński, Warszawa 1996. Verfassurgs und Yerwaltungsrecht der Staaten Osteuropas, Berlin 1996. partie 1990 1992 1996 mandaty % glosom mandaty % głosów mandaty %- giosów konwencja Demokratyczna Rumunii (CDR) Rumuńska Partia Demokracji Społecznej 822 20,0 1223 qi 30,7 w n (PDSR) Ł?-L AiO,U Unia Socjaldemokratyczna (USD) Demokratyczny Związek Węgrów (UDMR) Partia Wielkiej Rumunii (RM) 29 7,2 27 16 7,5 3,9 534 25 19 13,1 6,8 4,5 partia Jedności Narodowej Rumunów (PUNR) 9 2,1 30 7,7 18 4,2 Front Ocalenia Narodowego (FSN) 263 66,3 43 10,2 Demokratyczny Front Ocalenia Narodowego (DFSN) 117 97 7 "',' Chrześcijańsko-Demokratyczna Narodowa Partia Chłopska (PNT CD) 12 2,6 Partia Socjalistyczno-Demokratyczna 5 1,1 Narodowa Partia Liberalna (PNL) 29 6,4 Rumuński Ruch Ekologiczny (MER) 12 2,6 mniejszości narodowe 12 13 15 inne 37 13 20,0 Frekwencja (%) 79,5 73,2 76,0 Źródło: obliczenia własne na podstawia różnych źródeł. Podział mandatów w Konwencji Demokratycznej: Chrześcijańsko-Demokratyczna Narodów Partia Chłopska - 42 w Izbie i 21 w Senacie; Partia Sojuszu Obywatelskiego - odpowiedni 13 i 7; Narodowa Partia Liberalna - Młode Skrzydło - 11 i l; Narodowa Partia Liberalna Konwencja Demokratyczna - 2 i 4; Rumuńska Partia Socjaldemokratyczna - 10 i l; Rumur ska Partia Ekologiczna - 4 w Izbie. Podział mandatów w Konwencji Demokratycznej: Chrześcijańsko-Demokratyczna Narodów Partia Chłopska - 88 w Izbie i 31 w Senacie; Narodowa Partia Liberalna - odpowiednio 2 i 17; Rumuńska Partia Ekologiczna - 5 i l; Rumuńska Alternatywna - 3 i 3; Rumuńska F( deracja Ekologiczna - l i l. Podział mandatów w Unii Socjaldemokratycznej: Partia Demokratyczna - 43 w Izbie i 2 w Senacie; Rumuńska Partia Socjaldemokratyczna - 10 i l. 229 ndaty y % głosów -*.».mandaty t/Ł/^-'% gtosów 1mandaty 996y % gtosów 34 20,2 53 30,1 41 25,2 12 7,1 12 6 7,6 3,9 23 11 8 12,9 6,6 4,6 l92 2,4 67,0 14 18 8,1 10,4 7 4,3 49 28,3 i 2,5 9 7,1 2 2,1 10 6,5 Konwencja Demokratyczna Rumunii (CDR) Rumuńska Partia Demokracji Społecznej (PDSR) Unia Socjaldemokratyczna (USD) Demokratyczny Związek Węgrów (UDMR) Partia Wielkiej Rumunii (RM) Partia Jedności Narodowej Rumunów (PUNR) ' Front Ocalenia Narodowego (FSN) Demokratyczny Front Ocalenia Narodowego (DFSN) Chrześcijańsko-Demokratyczna Narodowa Partia Chłopska (PNT CD) Narodowa Partia Liberalna (PNL) Rumuński Ruch Ekologiczny (MER) mniejszości narodowe inne Źródło: obliczenia własne na podstawia różnych źródeł. PARTIE POLITYCZNE; Chrześcijańsko-Demokratyczna Narodowa Partia Chłopska (PNTCD) - utwo- rzona w grudniu 1989 r. z połączenia Narodowej Partii Chłopskiej (zał. 1869, reaktywo- wana 1989) z Partią Chrześcijańsko-Demokratyczna; centrowo-prawicowa. Partia Sojuszu Obywatelskiego (PAC) - utworzona w listopadzie 1989 r. jako So- jusz Obywatelski (AC) przez intelektualistów i działaczy związkowych będących w opo- zycji do postkomunistycznych działaczy, w lipcu 1991 r. przekształcił się w partię poli- tyczną; centrowa. Narodowa Partia Liberalna (PNL) - reaktywowana w styczniu 1990 r., kontynu- atorka partii utworzonej w 1875 r., w październiku 1990 r. połączyła się z Partią Socja- listyczno-Liberalną; opowiada się za przywróceniem monarchii. Demokratyczna Partia Agrarna (PDAR) - utworzona w styczniu 1990 r; centro- wo-konserwatywna, reprezentuje chłopów małorolnych. Konwencja Demokratyczna Rumunii (CDR) - utworzona w lutym 1992 r., koali- cja centroprawicowa w opozycji do Frontu Ocalenia Narodowego, skupia ponad 15 par- tii i ruchów społecznych m.in. PNT-CD, PNL, PAC, PSDR. Partia Wielkiej Rumunii (PRM) - utworzona w lipcu 1991 r. jako polityczne skrzy- dło ruchu "Wielka Rumunia"; o charakterze nacjonalistycznym, opowiada się za zwro- tem ziem zabranych Rumunii po II wojnie światowej, za swojego duchowego przywód- cę uważa gen. I. Antonescu. Demokratyczny Związek Węgrów (UDMR) - utworzony w grudniu 1989 r., partia mniejszości węgierskiej. Partia Jedności Narodowej Rumunów (PUNR) - utworzona w marcu 1990 r. ja- ko polityczne skrzydło ruchu nacjonalistycznego "Vatra Romanesca" (Serce Rumunii); 230 no polityczne sKrzycuo rucnu nacjonalistycznego "vaira nomanesca ^&erce mimunii popiera ideę "Wielkiej Rumunii" z granicami sprzed II wojny światowej i sprzeciwia si prawom mniejszości węgierskiej. Rumuńska Partia Demokracji Społecznej (PDSR) - utworzona w kwietniu 1992 po rozłamie we Froncie Ocalenia Narodowego jako Demokratyczny Front Ocalenia NE rodowego, w lipcu 1993 r. połączyła się z Partią Socjalistyczne - Demokratyczną i Pai tią Republikańską; jest "bazą polityczną" I. Iliescu, określa się jako socjaldemokn tyczna, popiera stopniowe (bez terapii szokowej) przejście do gospodarki rynkowej. Socjalistyczna Partia Pracy (PSM) - utworzona w listopadzie 1990 r. w wyniku p( łączenia się Demokratycznej Partii Pracy z Partią Socjalistyczną powstałą w wyniku n organizacji Rumuńskiej Partii Komunistycznej; opowiada się za demokratycznym socji lizmem. Rumuńska Partia Socjaldemokratyczna (PSDR) - utworzona w grudniu 1989 spadkobierczyni historycznej partii założonej w 1893 r.; o charakterze socjalistycznym 231 Jest republiką od 1400 roku, zgodnie ze "statutem" (konstytucją) z 1600 roku władza ustawodawcza należy do Wielkiej Rady Generalnej (Consiglio Grandę e Generale), która liczy 60 deputowanych wybieranych w wyborach powszech- nych na 5 lat. Z kolei deputowani wyłaniają spośród siebie 10 członków rządu i dwóch kapitanów-regentów. Ci zaś przez pół roku stoją na czele państwa i rzą- du. Wszystkie decyzje podejmują jednogłośnie, ponieważ każdy z nich posiada prawo veta w stosunku do drugiego. W latach 80-tych po raz pierwszy w histo- rii kapitanem-regentem została kobieta. Od 1862 roku San Marino jest związane z Włochami traktatem o przyjaźni, a ponadto unią celną i monetarną (od 1954 roku). Od 1992 r. należy do ONZ. LITERATURA: The Europa Worid Year Book, London, różne roczniki. WYBORY DO WIELKIEJ RADY GENERALNEJ Partie 1978 1983 1988mandaty 1993 2998 Partia Chrześcijańsko-Demokratyczna (PDCS) Partia Komunistyczna (PCS) Partia Postępu i Demokracji (PDPS) Partia Socjalistyczna (PSS) Sojusz Ludowy Demokratów (APDS) Odnowa Komunistyczna (RC) Ruch Demokratyczny (MD) inne 26 168 10 26 1598 27 187 8 2611 14 4 2 3 2511 14 6 2 2 Źródło: The Europa Worid Year Book, London, różne roczniki. PARTIE POLITYCZNE; Partia Chrześcijańsko-Demokratyczna San Marino (PDCS) - utworzona w kwiet- niu 1948 r.; chrześcijańsko-demokratyczna. Partia Socjalistyczna San Marino (PSS) - utworzona w 1896 r., w 1990 r. przyłą- czyła się do niej Zjednoczona Partia Socjalistyczna San Marino; lewicowo-socjalistyczna. Partia Postępu i Demokracji San Marino (PDPS) - utworzona w lutym 1921 r. jako Komunistyczna Partia San Marino; od kwietnia 1990 r. obecna nazwa. Ruch Demokratyczny (MD) - utworzony w 1993 r. jako następca Partii Socjaldemo- kratycznej. 232 ^-^,,l»VJl* ^""^.""------- __--..-------/ Po wyborach parlamentarnych 1992 roku Czeska Rada Narodowa zobowiązała rząd czeski do rozmów z rządem słowackim na temat przekształcenia państwa w republikę związkową. Słowacki parlament przyjął jednak 17 lipca 1992 roku deklarację suwerenności. W tej sytuacji pomimo podejmowanych prób powstrzy- mania rozpadu federacji, zahamowanie tego procesu stało się niemożliwe. 25 li- stopada 1992 roku Zgromadzenie Federalne przyjęło ustawę o podziale federa- cji Tym samym z mocy prawa, z dniem l stycznia 1993 roku przestała istnieć Czeska i Słowacka Republika Federacyjna. Już wcześniej przyjęcie przez Sło- wacką Radę Narodową 17 lipca "Deklaracja suwerenności" zintensyfikowało dzia- łania zmierzające do uchwalenia konstytucji tego państwa, l września 1992 roku Słowacka Rada Narodowa przyjęta Konstytucję Republiki Słowackiej, która zgod- nie z art. 156 weszła w życie z dniem ogłoszenia, tzn. l października 1992 ro- ku 1 W związku z kryzysem konstytucyjnym związanym z niemożnością wybo- ru prezydenta przez parlament w 1997 r., na początku 1998 r. dokonano nowelizacji rozdziału konstytucji dotyczącego uprawnień prezydenta. Parlament -jednoizbowa Rada Narodowa (Narodna Rada) która liczy 150 de- putowanych wybieranych w wyborach powszechnych na 4 lata. Deputowani wy- bierani są według ordynacji proporcjonalnej (Hagenbach-Bischoff) z progiem 4% w skali kraju. Prawo inicjatywy' ustawodawczej posiadają: Rada Narodowa (komisje, depu- towani) i rząd. Uchwalony przez parlament projekt ustawy zostaje przesłany prezydentowi, który w ciągu 15 dni od uchwalenia może wnieść veto zawieszające które parlament obala bezwzględną większością głosów ogólnej liczby deputo. wanych. Prezydent ma prawo rozwiązania parlamentu, jeżeli: l) trzykrotnie w ciągL 6 miesięcy od wyborów, Rada Narodowa nie przyjmie deklaracji programowe rządu, 2) Rada Narodowa nie podejmie w okresie 3 miesięcy uchwały o przyję- ciu rządowego projektu ustawy połączonego przez rząd z kwestią zaufania, 3, Rada Narodowa nie jest w stanie pełnić funkcji ustawodawczych, 4) sesja Rad; zostanie przerwana na czas dłuższy niż przewiduje to konstytucja, 5) prezydent nie zostanie odwołany w drodze referendum. Prezydent nie ma prawa rozwią- zania parlamentu w okresie ostatnich 6 miesięcy swojej kadencji. Do kompetencji parlamentu należy m.in.: wyrażanie zgody na ratyfikację umów międzynarodowych, rozpatrywanie podstawowych problemów polityki wewnętrz. nej i międzynarodowej, tworzenie ministerstw, kontrolowanie działalności rzą- du, decydowanie o wniosku w sprawie ogłoszenia referendum. Prezydent zarządza referendum, gdy zażąda tego 350 tysięcy obywateli lut podejmie w tej sprawie uchwałę parlament (na wniosek deputowanych lub rżą l Konstytucja Republiki Słowackiej, wstęp K. Skotnicki, s. 23 i następne. 233 nis' ł-^OW. -L - '-'---'- -'--'- "-L (-4- ^-l-l.CU.lLUt; UIfciZiyU.t/1-Łl/ł cł- -Ł-1-*-*- VV±J-H^k3t-J:Y ^A. ^J.llJ.t/l. Cl p± t/^Liy ł^.C-AA.L' -l-UJ. CU. .Ł U. . Miar*-' Batu. ^ wybierany w wyborach powszechnych na 5 lat, z prawem jednej ^^ y^o wysunięcia kandydatur przysługuje co najmniej 15 deputowa- ^»rezyd- ^^ięcy wyborców. Za wybranego uważa się kandydata, który w I tu- Wekcji^ ^ Ji^d 50% głosów wszystkich uprawnionych. Jeżeli żaden z kandy- \iych lul^^ ^z;;/01^ wyma^an(y większości, do drugiej tury przechodzą dwaj ^e ^^j^^^ liczb^ ^osów z 11"^ a wybrany zostaje kandydat, któ- '"i ^ ^ połowę głosów biorących udział w głosowaniu. ^ p^^ prezentuje państwo w sł-nc,-'"-1 znych, zawiera i ra- dych nie jest wyma- , jest naczelnym do- OW /ł/-."^--- 1 --*-n^y- -, ^ "iugieJ tury przechodzą dwaj "- -^ -it? i-więissza liczbą głosów z I tury a wybrany zostaje kandydat, któ- ^atów I> i ^ I1 a\\ia prezY^b T1 ych, a o winie rozstrzyga Sąd Konstytucyjny ojczyzny 'to^^e też zostać odwołany w trybie ogólnonarodowego referendum. \gółu de?ftt Itloj(^ zarządzenia referendum podejmuje parlament większością ^ Prężyć sp^gi liczby deputowanych. Jeśli co najmniej 50% uprawnionych ^Jchwał? og° ^ąda odwołania prezydenta, to musi on podać się do dymisji. \\^/5 głosó-i^ ł -ymagana większość nie zostanie osiągnięta, to prezydent ma \^o głoso^ ^\'^^ parlamentu, po czym prezydent rozpoczyna nową kadencję. leżeli ^^s^^ konstytucyjnych prezydenta zastępuje rząd. \awo ro^^ W pr2^ w4 ^^"nzostałych członków rządu. Rząd jest zobowiązany w ciągu 30 dni od swe- J6 '-gJlowania wystąpić do Rady Narodowej o wyrażenie votum zaufania. S° ""da Narodowa, na wniosek 1/5 deputowanych, może wyrazić votum nieuf- ,- ^yobec rządu lub jednego z jego członków. Wniosek ten przyjmowany jest bez- p o-ledną większością głosów ogólnej liczby deputowanych. Wyrażenie votum nie- w ggi premierowi pociąga za sobą dymisję rządu. Rząd może zwrócić się do Rady KTarodowej o wyrażenie votum zaufania, które może połączyć z głosowaniem nad v,ęciem konkretnej ustawy. Jeżeli Rada Narodowa wyrazi rządowi votum -eufności lub odrzuci wniosek o votum zaufania, prezydent ma prawo odwołać rząd. Rada Narodowa może wyrazić votum nieufności członkowi rządu, wnio- sek o odwołanie członka może zgłosić prezydentowi także premier. Rząd obliga- toryjnie podaje się do dymisji po ukonstytuowaniu się nowej Rady Narodowej. Rząd decyduje m.in. o celach i sposobach realizacji polityki gospodarczej i so- cjalnej, podstawowych problemach polityki wewnętrznej i zagranicznej, przepro- wadzeniu publicznej dyskusji nad projektem ustawy. Najwyższy Urząd Kontroli - przewodniczącego i wiceprzewodniczących po- wołuje Rada Narodowa na 5 lat z prawem jednej reelekcji. NUK to organ spra- wujący kontrolę gospodarowania środkami budżetowymi, majątkiem państwo- wym, prawami majątkowymi i należnościami państwa. Sąd Konstytucyjny - składa się z 10 sędziów mianowanych przez prezyden- ta na 7 lat spośród 20 osób przedstawionych przez Radę Narodową. Sąd orze- ka o zgodności m.in.: l) ustaw z konstytucją i ustawami konstytucyjnymi; 2) rozporządzeń rządu i przepisów prawnych ministerstw z konstytucją, ustawa- mi konstytucyjnymi i ustawami; 3) powszechnie obowiązujących zarządzeń sa- morządu terytorialnego z konstytucją i ustawami; 4) powszechnie obowiązują- cych przepisów prawnych z umowami międzynarodowymi. Sąd rozstrzyga spory kompetencyjne między organami administracji państwowej; ustala wykładnię ustaw konstytucyjnych - o ile dochodzi do spraw spornych. Orzeka o konstytu- cyjności i legalności wyborów do parlamentu i samorządu terytorialnego, orze- ka o skargach przeciw wynikom referendum i o zgodności decyzji o rozwiąza- niu albo nierozwiązaniu partii politycznych z ustawami konstytucyjnymi i innymi ustawami. Sąd wszczyna postępowanie na wniosek: 1/5 deputowanych, prezydenta, rządu, sądu, prokuratora generalnego, każdego obywatela, którego prawa i wolności zostały naruszone przez prawomocne decyzje organów administracji publicznej. Zmiana Konstytucji - do zmiany konstytucji potrzebna jest zgoda 3/5 wszyst- kich deputowanych. W drodze referendum potwierdza się ustawę konstytucyj- ną o wstąpieniu do związku państwowego z innymi państwami albo o wystą- pieniu z tego związku. 235 _--.-"*, ..cuszawa i9ya. im or aemocracy 12 constitutions of central and eastern Europę, Strasbourg 1995. WYBORY DO RADY NARODOWEJ Partie Ruch na Rzecz Demokratycznej Słowacji (HZDS) Słowacka Unia Demokratyczna (DU) Słowacka Partia Narodowa (SNS) Stowarzyszenie Robotników Słowacji (ZRS) Partia Koalicji Węgierskiej (SMK) Koalicja Socjaldemokratyczna (SV) Ruch Chrześcijańsko-Demokratyczny (KDH) Partia Lewicy Demokratycznej (SDL) Słowacka Koalicja Demokratyczna (SDK) Partia Porozumienia Obywatelskiego (SOP) 1992^ 1994 1998~\ mandaty % glosom mandaty % glosom mandaty % glosami | 04,2 Źródło: obliczenia własne na podstawie różnych źródeł. PARTIE POLITYCZNE: Słowacka Koalicja Demokratyczna (SDK) - utworzona w lipcu 1998 roku z połą- czenia: Ruchu Chrześcijańsko-Demokratycznego (KDH), Demokratycznej Unii Słowacji (DU), Partii Demokratycznej (DS), Partii Socjaldemokratycznej Słowacji (SDSS) i Par- tii Zielonych na Słowacji (SZS). Ruch na Rzecz Demokratycznej Słowacji HZDS) - utworzony w kwietniu 1991 r., do marca 1991 r. działał jako frakcja ruchu "Społeczeństwo przeciw przemocy"; centro- lewicowy w kwestiach gospodarczych, prawicowy w kwestiach społeczno-politycznych. Słowacka Unia Demokratyczna (DU) - utworzona w kwietniu 1994 r. w wyniku połączenia dawnej frakcji HZDS - Alternatywy Realizmu Politycznego z Sojuszem De- mokratów; w marcu 1995 r. połączyła się z Partią Narodowo-Demokratyczną - Nową Alternatywą; o orientacji liberalnej (centroprawicowej). Słowacka Partia Narodowa (SNS) - zarejestrowana w marcu 1990 r.; o charakte- rze nacjonalistycznym. 2 Wybory w ramach Czecho-Słowacji. 3 W koalicji z Partią Rolników Słowacji (RSS). 4 Podział mandatów w SDK według parytetu; KDH - 5, DU - 236 4, DS - l, SDSS - l, SZS - l. rakterze populistycznym. Partia Koalicji Węgierskiej (SMK) - koalicja wyborcza partii mniejszości węgic skiej: Węgierskiego Ruchu Chrześcijańsko-Demokratycznego (MKDH), Węgierskiej Ps tii Obywatelskiej (MOS) i Ruchu "Współistnienie". Koalicja Socjaldemokratyczna "Wspólny Wybór" (SV) - koalicja wyborcza Far Lewicy Demokratycznej (SDL), Partii Socjaldemokratycznej Słowacji (SDSS), Stowack Partii Zielonych (SZS) i Ruchu Rolników Słowacji (HP SR). Partia Porozumienia Obywatelskiego (SOP) - utworzona w lutym 1998 r.; centa lewicowa. 237 .. -^uc- IUK.U skupsztina w Lubijanie przejęła poprawkę do republikańskiej konstytucji dającą podstawę do domagania się przez Słowenię pełnej niepodle- głości. W kwietniu 1990 r. przeprowadzono pierwsze wołne wybory, które wy- grała koalicja opozycji demokratycznej "Demos". W przeprowadzonym w grud- niu 1990 r. referendum większość obywateli Słowenii (93% "za", przy 94% frekwencji) opowiedziało się za całkowitą niepodległością republiki. Decyzję tą zwieńczyła, przyjęta-25 czerwca 1991 r. Podstawowa Karta Konstytucyjna o Su- werenności i Niepodległości Republiki Słowenii, a 23 grudnia 1991 r. Skupszti- na Słowenii przyjęła nową Konstytucję Republiki. Parlament - dwuizbowy, składający się ze Zgromadzenia Państwowego (Drza- vni Zbór) i Rady Państwa (Drzavni Svet). Zgromadzenie Państwowe liczy 90 de- putowanych, z których 38 wybieranych w wyborach proporcjonalnych (metoda Hare1), a 50 wybieranych proporcjonalnie (d'Hondt) z list partyjnych z progiem 3% w skali kraju. W skład Zgromadzenia muszą być też wybrani przedstawicie- le mniejszości włoskiej i węgierskiej (po jednym mandacie). Kadencja Zgroma- dzenia Państwowego wynosi 4 lata. Rada Państwa liczy 40 członków, z których: 4 - to przedstawiciele pracodaw- ców, 4 - pracobiorców, 4 - rolników i wolne zawody, 6 - dziedzin poza gospo- darczych oraz 22 przedstawicieli interesów lokalnych. Kadencja Rady Państwa wynosi 5 lat. Prawo inicjatywy ustawodawczej posiadają: deputowani Zgromadzenia, Rada Państwa, rząd oraz obywatele w formie inicjatywy obywatelskiej co najmniej 5 tysięcy wyborców. Projekt ustawy uchwalony przez Zgromadzenie jest ogłasza- ny w ciągu 8 dni przez prezydenta (nie ma on prawa veta zawieszającego). Jed- nakże w ciągu 7 dni od uchwalenia projektu ustawy, a przed ogłoszeniem ustawy, Rada Państwa może żądać ponownego rozpatrzenia projektu przez Zgromadze- nie. Dla ponownego" uchwalenia projektu ustawy konieczna jest bezwzględna większość głosów ogólnej liczby deputowanych. Zgromadzenie Państwowe może zarządzić referendum w sprawach podlega- jących regulacji ustawowej i jest związane jego wynikami. Zgromadzenie może zarządzić referendum z własnej inicjatywy, a musi to zrobić, jeśli zażąda tego 1/3 deputowanych Zgromadzenia Państwowego, Rada Państwa lub 40 tysięcy wyborców. Propozycję uważa się za przyjętą, jeśli opowie się za nią większość wyborców biorących udział w referendum. Zgromadzenie jest przedterminowo rozwiązywane przez prezydenta, gdy za- wiodą wszystkie przewidziane konstytucją procedury związane z powoływaniem rządu, lub gdy wniosek premiera o votum zaufania dla rządu zostanie przez Zgromadzenie definitywnie odrzucony bez dokonania wyboru nowego premiera. 1 Kwota Hare'a jest ilorazem liczby oddanych w okręgu głosów dzielonej przez liczbę mandatów. 238 ze przeprowadzić dochodzenie w sprawach o znaczeniu publicznym, a musi t uczynić na żądanie 1/3 deputowanych Zgromadzenia Państwowego lub całej RE dy Państwa. Zgromadzenie powołuje członków Sądu Obrachunkowego, któr jest najwyższym organem kontroli rachunków państwowych, budżetu państw i finansowania całej działalności publicznej. Ponadto parlament powołuje - n wniosek prezydenta - Strażnika Praw Obywatelskich (Ombudsmana) na 6 le1 nią kadencję, z prawem jednej reelekcji. Strażnik chroni prawa i podstawow wolności człowieka przed negatywnymi dla nich aspektami działań organów państwowych i samorządu lokalnego. Zgromadzenie obraduje na posiedzeniach zwyczajnych zwoływanych prze przewodniczącego Zgromadzenia Państwowego i nadzwyczajnych - na wniosę 1/4 deputowanych Zgromadzenia Państwowego lub prezydenta. Prezydent - wybierany w wyborach powszechnych na 5 lat, z prawem jedn< reelekcji. Za wybranego uważa się kandydata, który uzyskał ponad połowę was nie oddanych głosów. Prezydent reprezentuje Republikę i jest najwyższym dowódcą sił zbrojnycł Zarządza wybory do Zgromadzenia Państwowego, powołuje funkcjonariusz państwowych, wydaje dokumenty ratyfikacyjne. Na żądanie Zgromadzenia pr( zydent obowiązany jest wyrazić swoją opinię we wskazanych sprawach. W prz^ padku gdy Zgromadzenie nie może się zebrać z powodu wojny lub wprowadzę nią stanu wyjątkowego, prezydent na wniosek rządu może wydawać dekret z mocą ustawy. Dekrety podlegają zatwierdzeniu przez Zgromadzenie na na bliższym posiedzeniu. Nie istnieje kontrasygnata aktów prezydenta przez odpc wiedniego ministra. Jeśli prezydent naruszy konstytucję lub poważnie naruszy ustawę, Zgromc dzenie może postawić go w stan oskarżenia przed Sądem Konstytucyjnym. Rząd - składa się z premiera i ministrów. Prezydent przedstawia Zgromadza niu kandydata na premiera, które wybiera go bezwzględną'większością ogóln( liczby deputowanych. Jeśli kandydat nie uzyska wymaganej większości, prez^ dent w ciągu 14 dni przedstawia inne kandydatury. W tym samym czasie gru py parlamentarne liczące ponad 10 deputowanych mogą zgłaszać swoich kań dydatów. Jeżeli zgłoszono kilku kandydatów, to w pierwszej kolejności głosuj się nad kandydatem' prezydenta. Gdyby i w tym wypadku premiera nie wybre no, prezydent rozwiązuje Zgromadzenie, chyba że w ciągu 48 godzin Zgrome dzenie Państwowe podejmie bezwzględną większością obecnych deputowanyd uchwałę o przeprowadzeniu nowych wyborów premiera. Dla wyboru premier za wystarczającą uznaje się większość głosów deputowanych biorących udzie w głosowaniu. Jeżeli i w tym głosowaniu parlament nie wybierze premiera, prę zydent rozwiązuje Zgromadzenie i zarządza nowe wybory. Ministrowie są powc ływani i odwoływani przez Zgromadzenie na wniosek premiera. 239 ." ...^^ J.ia wmuseK co najmniej 10 deputowanych dokonać wybo- ru nowego premiera, co uznaje się za wyrażenie votum nieufności dotychczasowe- mu premierowi (konstruktywne votum nieufności). Pomiędzy zgłoszeniem wnio- sku w tej sprawie a głosowaniem musi upłynąć 48 godzin, chyba że Zgromadzenie Państwowe większością 2/3 ogólnej liczby deputowanych postanowi inaczej. Jeśli premier zostanie wybrany w trybie artykułu 111 ustęp 4 konstytucji (tzn. większością głosów deputowanych biorących udział w głosowaniu) Zgro- madzenie może na wniosek ponad 10 deputowanych dokonać wyboru nowego premiera większością głosów deputowanych biorących udział w głosowaniu, co uznaje się za wyrażenie votum nieufności dotychczasowemu premierowi. Premier może przedłożyć Zgromadzeniu Państwowemu wniosek o votum za- ufania dla rządu. Jeżeli za wnioskiem opowie się mniej niż połowa ogólnej licz- by deputowanych, Zgromadzenie musi w ciągu 30 dni wybrać nowego premie- ra bądź wyrazić w ponownym głosowaniu votum zaufania dla urzędującego premiera - w przeciwnym razie prezydent rozwiązuje Zgromadzenie Państwo- we i zarządza nowe wybory. Premier może połączyć wniosek o votum zaufania dla rządu z głosowaniem w Zgromadzeniu nad projektem określonej ustawy lub inną kwestią. 10 deputowanych Zgromadzenia może zgłosić interpelację doty- czącą pracy rządu lub poszczególnych ministrów. Jeżeli po przeprowadzonej dyskusji nad interpelacją zostanie, większością głosów ogólnej liczby deputowa- nych, wyrażone rządowi lub ministrowi votum nieufności, to uznaje się rząd lub ministra za odwołanych przez Zgromadzenie. Sąd Konstytucyjny - składa się z 9 sędziów wybieranych na 9 lat (bez pra- wa reelekcji), na wniosek prezydenta, przez Zgromadzenie Państwowe. Sąd orzeka w sprawach: l) zgodności ustaw z konstytucją; 2) zgodności ustaw i in- nych aktów normatywnych z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi; 3) zgodności aktów normatywnych niższego rzędu niż ustawa z konstytucją i usta- wami; 4) zgodności aktów normatywnych wspólnot lokalnych z konstytucją i usta- wami; 5) skarg konstytucyjnych dotyczących naruszenia aktami indywidualny- mi praw człowieka i podstawowych wolności; 6) sporów kompetencyjnych między: Zgromadzeniem Państwowym, prezydentem i rządem, państwem a wspólnota- mi lokalnymi, sądami i innymi organami państwa; 7) sprzeczności z konstytu- cją działalności partii politycznych. Sąd, na wniosek prezydenta, rządu lub 1/3 deputowanych Zgromadzenia Państwowego wyraża, w czasie postępowania ratyfikacyjnego, opinię o zgodno- ści umów międzynarodowych z konstytucją. Zmiana Konstytucji; wniosek o wszczęcie postępowania w tej sprawie może złożyć grupa ponad 20 deputowanych, rząd lub 30 tyś. wyborców. Uchwałę o nada- niu biegu wnioskowi Zgromadzenie podejmuje większością 2/3 głosów deputo- wanych biorących udział w głosowaniu, natomiast uchwałę o zmianie konstytu- 240 pUU. IdCICllLILllll. gliniana. J t-0 L pl^yJ^l-O., gl-y UpUWIC Ol^ Z-O. lllĄ WlI^JYOZ.UOl- glUOUJC cych, a w referendum weźmie udział większość uprawnionych do głosowania. LITERATURA: Konstytucja Republiki Słowenii, wstęp E Winczorek, Warszawa 1994. The rebirth of democracy. 12 constitutions of central and eastem Europę, Strasbourg 1995. WYBORY DO ZGROMADZENIA PAŃSTWOWEGO Partie 1992 1996 mandaty % gtosów mandaty % glosÓlL Partia Liberalno-Demokratyczna (LDS) 22 23,7 Liberalna Demokracja Słowenii (LDS) 25 27,0 Słoweńska Partia Ludowa (SLS) 11 8,8 19 19,3 Słoweńscy Chrześcijańscy Demokraci (SKD) 15 14,5 10 9,6 Słoweńska Partia Narodowa (SNS) 11 9,9 4 3,2 Demokratyczna Partia Słowenii (DSS) 6 5,0 - 2,6 Zjednoczona Lista Socjaldemokratów (ZLSD) 14 3,63 9 9,0 Demokratyczna Partia Emerytów Słowenii (DeSUS) 5 4,3 Socjaldemokratyczna Partia Słowenii (SDSS) - 4 3,3 16 16,1 Zieloni Słowenii (ZS) 5 3,7 - 1,7 mniejszości narodowe 2 2 Frekwencja (%) 85,8 73,7 Źródło: obliczenia własne na podstawie różnych źródeł. PARTIE POLITYCZNE: Liberalna Demokracja Słowenii (LDS) - utworzona w marcu 1994 r. z połączeń się Partii Liberalno-Demokratycznej (zał. XI. 1989), Demokratycznej Partii Słower (zał. III. 1990), Ekologiczno-Socjalnej Partii Zielonych (w 1994 r. odłączyły się od Ziel nych Słowenii) oraz Partii Socjalistycznej Słowenii (zał. 1989); centrolewica. Słoweńscy Chrześcijańscy Demokraci (SKD) - utworzona w marcu 1990 r.; popi ra gospodarkę rynkową z elementami socjalnymi. Słoweńska Partia Ludowa (SLS) - utworzona w maju 1988 r. jako Słoweńska l ga Chłopska (SKZ), zarejestrowana jako partia pod obecną nazwą w styczniu 1990 : chadecko-populistyczna. Słoweńska Partia Narodowa (SNS) - utworzona w 1991 r.; radykalnie prawicow Sojusz wyborczy 4 partii: Demokratycznej Partii Emerytów, Unii Socjaldemokratycznej, Par Robotników Słowenii i Reformistycznych Socjaldemokratów. 241 _^ ™nu . ™a Odnowy Socjaldemokratyczn^ent;oWr^ ^ K0- ^ocJaldemokratyczna Partia Słowenii (Sn<-fW i- cz,śc dziady koali.i De.os, o ch^^^oT^^^^^ 1989 r ^zez 242 &iany ^jednoczone (Stany Zjednoczone Ameryki Północnej) W 1774 roku zebrało się pierwsze przedstawicielstwo kolonii brytyjskich w Am( ryce z nadzieją uzyskania ustępstw od metropolii brytyjskiej. Wobec nieprzejec nanej postawy Jerzego III, 4 lipca 1776 roku II Kongres Kontynentalny ogłoś Deklarację Niepodległości, a w szesnaście miesięcy później - akt konstytuując Unię - artykuły Konfederacji i Wiecznej Unii. Po zwycięskim zakończeniu wo ny o niepodległość Stanów Zjednoczonych, Konwencja Konstytucyjna uchwalił Konstytucję Stanów Zjednoczonych, która weszła w życie 13 września 1788 n ku i obowiązuje do dnia dzisiejszego wraz z 27 uchwalonymi w międzyczasie p( prawkami.1 Pierwsze 10 poprawek reguluje prawa i wolności obywatelskie; s one nazywane Kartą Praw (Bili of Rights). Do prawa konstytucyjnego zalicz się też ustawy z dziedziny prawa państwowego, zwyczaje konstytucyjne i orzec; nictwo Sądu Najwyższego w sprawach dotyczących stosowania konstytucji. Stany Zjednoczone są krajem federalnym który składa się z 50 stanów i Dys tryktu Kolumbii (okręgu stołecznego). Władzę ustawodawczą sprawują w st; nach dwuizbowe parlamenty (za wyjątkiem Nebraski od 1934 r.), wykonawcz - gubernatorzy wybierani w wyborach powszechnych na kadencję trwającą o 2 do 4 lat. Stany posiadają własne sądownictwo, w tym stanowe sądy najwyższi Parlament - dwuizbowy Kongres (Congress) składający się z Izby Reprezer tantów (House of Representatives) i Senatu (Senate). Izba Reprezentantów liczy obecnie 435 członków wybieranych w wyborac powszechnych na 2 lata według ordynacji większościowej: jednomandatow okręgi wyborcze, wybór następuje zwykłą większością. Senat liczy 100 senatc rów, z każdego stanu pochodzi po 2 senatorów. Wybieram są oni w wyborac powszechnych na 6 lat (a co 2 lata odnawiana jest 1/3 składu izby) według 01 dynacji większościowej - wybór zwykłą większością. Brak jest instytucji rozwiń zania izb przed upływem kadencji. Zależnie od przedmiotu regulacji można wyodrębnić cztery rodzaje ustaw Koi gresu: ustawy publiczne, ustawy prywatne, ustawy o kredytach budżetowyc i wspólne rezolucje.2 Istnieje w zasadzie wyłączność inicjatywy ustawodawczi członków Kongresu, jedynie projekt budżetu jest oficjalnie wnoszony przez pr< zydenta. Proces legislacyjny może być rozpoczęty w obu izbach, zależnie od tf go, w której z izb projekt ustawy został zgłoszony. Jedynie ustawy podatków i budżetowe mogą być zainicjowane tylko w Izbie Reprezentantów. Projekt ustc wy przyjęty w jednej izbie musi być w takim samym brzmieniu uchwalon przez drugą izbę. Projekt z poprawkami drugiej izby wraca do izby inicjujące 1 Z. Kiełmiński, Kongres Stanów Zjednoczonych Ameryki, Warszawa 1994, s. 6. 2 j.w., s. 20. 243 i _ _,-_,, u.l.ufcJ.J.J.t^ ,ŁŁ.\/~' . -6,"^""'=n. leżeli w komisji nie uda się osiągnąć porozumienia, projekt upada. Natomiast jeżeli uda się uzgodnić projekt, przesyłany jest on do obu izb, które go przyjmują lub odrzucają, gdyż nie mogą już wnosić poprawek.3 Prezy- dent po przekazaniu mu projektu ustawy ma 10 dni na złożenie podpisu lub roszenie veta zawieszającego. Jeśli prezydent zgłosi veto, to Kongres może je uchylić tylko większością 2/3 głosów ogólnej liczby głosów członków w obu izbach; w innym przypadku projekt upada. Prezydent może również zastosować tzw. ^"S-Męszonkowe - gdy w czasie, który mu przysługuje na podpisanie ustawy ^astąpi odroczenie sesji Kongresu. Projekt nie zostaje podpisany i nie wraca do Kongresu, tym samym definitywnie upada. Każda z izb Kongresu samodzielnie organizuje się i przygotowuje swoje se- 8)6. Obradom Izby Reprezentantów przewodniczy wybrany spośród członków ^ększości speaker, który m.in. ustala porządek obrad debaty i udziela głosu sionkom Izby. Czasem włącza się do ogólnej debaty, lecz zwykle głosuje tylko w P^ypadku równego rozkładu głosów. Jego rozstrzygnięcia kwestiach proce- duralnych są ostateczne. Przewodniczącym Senatu jest z urzędu wiceprezydent Stanów Zjednoczo- nycn- Nie jest on senatorem i nie bierze udziału w głosowaniach (poza sytuacją ownowagi głosów). Pod nieobecność wiceprezydenta, do kierowania swą dzia- auloscią, Senat wybiera tymczasowego przewodniczącego (przewodniczący pro ^mpore), którym jest wedle praktyki senator o najdłuższym nieprzerwanym azu w Senacie, wywodzący się z partii posiadającej większość w izbie. kongres zbiera się na sesje całoroczne, które trwają zazwyczaj od stycznia do s^dnia. Po zamknięciu sesji prezydent może zwołać nadzwyczajną sesję jednej UD obu izb. Każda z izb może przerwać sesję (odroczyć obrady po zakończeniu Jednego z kolejnych posiedzeń), odroczenie obrad na dłużej niż trzy dni wyma- ga zgody drugiej izby4 Kongres posiada też określone uprawnienia w sferze polityki zagranicznej: ena^ ^°konuje ratyfikacji traktatów zawartych przez prezydenta większością głosów całej izby. Kongres posiada prawo wypowiadania wojny, zatwierdza- prezydenckich nominacji na stanowiska ambasadorów i konsulów, członków aciu, sędziów Sądu Najwyższego i innych funkcjonariuszy federalnych. Izba sprezentantów może postawić urzędników federalnych w stan oskarżenia (im- Peachment), a sądzi ich Senat. delegowane prawa Kongresu (kompetencje władzy federalnej) dotyczą m.in. Biadania podatków, regulowania handlu międzynarodowego, finansowania ar- mu' ^isji pieniądza, wypowiadania wojny itp.5 ystemy polityczne rozwiniętych krajów kapitalistycznych, red. A. Jamróz, Warszawa 1989, s. 1^4. Syt161"11681"' ^"S1'6® Stanów Zjednoczonych Ameryki, Warszawa 1994, s. 18. ystemy polityczne rozwiniętych krajów kapitalistycznych, red. A. Jamróz, Warszawa 1889, °- ^5-126. Prezydent l administracja federalna - prezydent jest wybierany w wybo rach pośrednich na 4 lata, z prawem jednej reelekcji (skrócenie maksymalne kadencji do 8 lat nastąpiło na mocy XX Poprawki z 1951 r.). Głosowanie odby wa się we wtorek po pierwszym poniedziałku listopada. Wyborcy wybierają ko legium elektorskie składające się z 538 elektorów. Kandydaci na elektorów z go ry deklarują się na którego kandydata oddadzą później swój głos - jest t( zobowiązanie w zasadzie wiążące - ostatni przypadek złamania obietnicy mia miejsce ponad 20 lat temu. Każdy stan posiada tyle miejsc elektorskich, ilu łącz nie ma przedstawicieli w obu izbach Kongresu (czyli minimum trzy). Trzy do datkowe miejsca elektorskie obsadzane są przez przedstawicieli Dystryktu Co lumbia. Podział mandatów elektorskich pomiędzy partie polityczne dokonuje sii według zasady "zwycięzca bierze wszystko" tzn. kandydat na prezydenta, par tii która uzyskała choćby względną większość głosów w stanie, przejmuje wszyst kie głosy elektorskie stanu. Na początku grudnia elektorzy zbierają się w stoli cach swoich stanów i oddają głosy na kandydata, który zwyciężył w stanie Głosy przesyłane są do Kongresu, gdzie są przeliczane i następuje oficjalne ogło szenie wyników wyborów. Jeżeli żaden z kandydatów nie uzyskał bezwzględne większości głosów elektorskich, to wyboru dokonuje Izba Reprezentantów spo śród trzech kandydatów, którzy otrzymali największą liczbę głosów elektor skich. Gdyby Izba nie zdołała wybrać prezydenta, obowiązki prezydenta przej muje wiceprezydent wybrany przez elektorów. W przypadku niewybrani; wiceprezydenta przez elektorów, wyboru na to stanowisko dokonuje Senat spo śród dwóch kandydatów, którzy otrzymali największą liczę głosów elektorskich. Wiceprezydent jest wybierany równocześnie z prezydentem i według tej są mej procedury. W przypadku odsunięcia prezydenta z jego stanowiska, jego śmier ci lub rezygnacji wiceprezydent pełni funkcję prezydenta do momentu przepro wadzenia wyborów w konstytucyjnym terminie. Jeżeli wiceprezydent objął urząi prezydenta w momencie, gdy do końca konstytucyjnej kadencji pozostało wiece niż dwa lata, to uważa się to za równoznaczne z wyborem na pierwszą kaden cję (jeżeli do końca kadencji zostało mniej niż dwa lata, to czasu tej prezyden tury nie wlicza się jako pełnej kadencji). Prezydent sprawuje władzę wykonawczą: jest głową państwa i szefem admi nistracji federalnej. W procesie sprawowania władzy prezydent opiera się n; aparacie urzędniczym, który tworzą: bezpośredni aparat pracy prezydenta, rad; i komisje prezydenckie oraz departamenty, biura i agencje federalne.7 Bezpo średni aparat pracy prezydenta skupiony jest w tzw. Urzędzie Wykonawczyni który na początku lat 90tych składał się z 7 biur i 3 rad. W systemie sprawowania władzy w USA nie występuje instytucja rządu. Sekre tarze (potocznie ministrowie; ale ministrowie posiadają własną legitymację di podejmowania decyzji, a sekretarze takiej nie posiadają, ich decyzję są ważn wyłącznie mocą władzy prezydenta) nie tworzą gabinetu w znaczeniu europejskim 244 K. A. Wojtaszczyk, Współczesne systemy polityczne. Warszawa 1992, s. 56. Systemy polityczne rozwiniętych krajów kapitalistycznych, red. A. Jamróz, Warszawa 1989, s. 12< 245 ._ _""- ^u^ai. i ciiigę człorUKa gabinetu. Gabinet prezydencki nie jest miejscem podejmowania decyzji, lecz informowania o decyzjach podję- tych przez prezydenta. Sekretarze, jak i wszyscy najwyżsi urzędnicy federalni, są mianowani przez prezydenta po zaaprobowaniu ich kandydatur przez Senat większością 2/3 głosów. Zwyczajem politycznym stała się zasada "podziału łu- pów" (tzw. spoił system) tzn. obsadzanie przez nowego prezydenta tysięcy waż- niejszych stanowisk "swoimi ludźmi". Zasady tej właściwie nikt nie kwestionu- je. Z tego powodu wybory prezydenckie oznaczają ogromne zmiany nie tylko polityczne, ale i personalne w całej administracji. Organami federalnymi są tzw. niezależne agencje, których jest ponad 70; zaj- mują się one problemami regulacji państwowej w sferze gospodarczej, do któ- rych należą m.in. transport, kontrola emisji papierów wartościowych itp. Funk- cjonariuszy i szefów tych organów mianuje prezydent, a zatwierdza na 5-7 letnie kadencje Senat. Prezydent nie ma uprawnień do kontroli merytorycznej działalności tych agencji. Prezydent kieruje polityką zagraniczną państwa, jest on faktycznym szefem dyplomacji. Prerogatywy prezydenta w dziedzinie polityki zagranicznej dotyczą jej bieżącego planowania i wykonywania, oraz zawierania umów międzynarodo- wych. Prezydent jest też głównodowodzącym federalnych sił zbrojnych, z czym wiąże się m.in. prawo do użycia wojsk poza granicami kraju.8 Prezydent ma prawo wydawania: l) rozporządzeń wykonawczych, które do- tyczą uszczegółowienia przepisów ustawy i ustalenia sposobów jej wykonania; 2) planów reorganizacyjnych, kształtujących system instytucji federalnych; 3) różnego rodzaju zarządzeń administracyjnych, proklamacji i dyrektyw. Prezydent ponosi za swoją działalność odpowiedzialność prawną i może być usunięty ze stanowiska, jeżeli w drodze procedury impeachmentu zostanie uzna- ny winnym łapownictwa, zdrady lub innego ciężkiego przestępstwa. Decyzję o postawieniu w stan oskarżenia podejmuje Izba Reprezentantów zwykłą więk- szością głosów, a sądzi Senat, który podejmuje decyzję większością 2/3 głosów ogólnej liczby członków. Przewodnictwo Senatu przy oskarżeniu prezydenta, obej- muje przewodniczący Sądu Najwyższego. W razie skazania Senat może orzec je- dynie karę wydalenia z urzędu i utratę zdolności do pełnienia funkcji publicz- nych. Natomiast niezależnie od skazania w trybie impeachmentu, osoba skazana może być pociągnięta do odpowiedzialności przed sądem powszechnym.9 Proce- dura impeachmentu została zastosowana w 1868 r., kiedy to w Senacie zabra- kło jednego głosu, aby uznać winnym prezydenta Andrew Johnsona10 oraz w 1998 r. wobec prezydenta Williama J. Clintona. J.w., s. 128-133. - J.w., s. 126. 10 K. A. Wojtaszczyk, Współczesne systemy polityczne, Warszawa 1992, s. 54. zmniejszyć skład Sądu). Sędziowie pełnią swe funkcje dożywotnio; aby trochę przyspieszyć rotację wprowadzono przepis mówiący, iż sędzia Sądu Najwyższe- go może po ukończeniu 70 roku życia przejść na emeryturę, której wysokość jest równa jego uposażeniu. Sąd Najwyższy jest organem sprawującym kontro- lę konstytucyjną. Sąd ma trzy podstawowe funkcje: - Kreacyjna: sąd może odstąpić od zaistniałego precedensu uznając że rozpa- trywana sprawa różni się od sprawy będącej źródłem precedensu; jego roz- strzygnięcie staje się nowym obowiązującym precedensem - Sąd rozstrzyga- jąc spory w systemie prawa precedensowego (the Case Law) tworzy nowe normy prawne; - Interpretacyjna: związana z wykładnią ustaw i innych aktów ustanowionych przez Kongres i władzę wykonawczą; sędziowie stosując ustawy i dokonując ich interpretacji jednocześnie określają ich treść. - Ustrojodawcza: prawo do kontroli zgodności z konstytucją ustaw i innych ak- tów prawnych, oraz działań urzędowych. Kontroli konstytucyjności może do- konywać każdy sąd, jeżeli któraś ze stron procesu zaskarży jakiś istotny dla sprawy przepis jako niezgodny z konstytucją. Szczególna rola Sądu Najwyż- szego wynika z faktu, iż jako instancja odwoławcza dokonuje ostatecznych rozstrzygnięć w tego rodzaju sprawach. Badanie zgodności ustaw z konstytucją związane jest z dokonywaniem przez Sąd wykładni konstytucji. Wykładnia konstytucji oznacza faktyczne nadanie jej przepisom nowych treści.11 Zmiana Konstytucji: prawo do proponowania poprawek przysługuje Kongre- sowi (większością 2/3 głosów) albo ogólnonarodowej konwencji zwołanej na wniosek 2/3 legislatur stanowych. Poprawka wchodzi w życie po ratyfikowaniu jej przez parlamenty lub konwencje 3/4 stanów. LITERATURA: R. H. Davidson, W J. Oleszek, Kongres i Kongresmani, Warszawa 1994. Z. Kiełmiński, Kongres Stanów Zjednoczonych Ameryki, Warszawa 1994. Systemy polityczne rozwiniętych krajów kapitalistycznych, red. A. Jamróz, Warszawa 1989. K. A. Wojtaszczyk, Współczesne systemy polityczne, Warszawa 1992 i 1996. 246 n Systemy polityczne rozwiniętych krajów kapitalistycznych, red. A. Jamróz, Warszawa 1989, s. 134-135. 247 Partia ---./ Republikańska Partia Demokratyczna niezależniFrekwencja (%) 192 24348,1 167 26837,7 182 253474 177 258W A. 175 26044 7 167267 176 258 230204 1 227207 1 223211 1 Źródło: Chronicie of Parliam entary . Ł - )^ ilection Ot-),-±Genpv tt,ia ł*n'7T«Q W 9OL»,^ł.rt/l"*" 50,8- 36,0 48,8 38,0 -L Ł CŁS^.t'^ ^fJŁŁV JJA ^Jd.łJ^J^KJJ.f.' fySL\fiW ^ SKŁAD SENATU PO KOLEJNYCH WYBORACH CZĄSTKOWYCH Partie 1980 1982 1984 1986 - --'"y-1988mań ^ A ŁWJ n l \^tl 1990 1992 1994daty Partia Republikańska Partia 53 54 53 45 45 44 43 53 Demokratyczna niezależniŹródło: Chronicie ni' 46 lPflriTarn 46CKV\ ł-łł»*»» 47C11--J--' - - 55 55 56 57 47 _________i i l Źródło: Chronicie of Parliamentary Election, Geneva, różne roczniki 1982 1984 1986 1988mań 1990daty 1992 1994 54 53 45 45 44 43 53 46 47 55 55 .-."łn- fi--^ " 56 57 47 55 45 55 45 PARTIE POLITYCZNE: Partia Republikańska - utworzona w 1854 r.; o charakterze konserwatywnym, prze- ciwna rozszerzaniu uprawnień władzy federalnej, opowiada się za redukcją roli państwa w gospodarce i systemie socjalnym. Partia Demokratyczna - utworzona w 1783 r., od 1832 r. obecna nazwa; o charak- terze centrolewicowym, opowiada się za wolnym rynkiem, ale działa na rzecz zmniej- szenia nierówności społecznych, gwarancji socjalnych. Partia Reform - utworzona we wrześniu 1995 r. przez Rossa Perota, kandydata w wy- borach prezydenckich 1992 i 1996 roku opowiada się za zrównoważonym budżetem, ochroną gospodarki amerykańskiej, reformą systemu politycznego (w kwestiach kampa- nii wyborczych i lobbingu). oddanych przez obywateli na wybór prezydenta [za pośrednictwer kolegium elektorskiego] (lata 1936-1996) Rok Zwycięzca (przynależność) partyjna Gtówny kontrkandydat Frekwencja% Glosy ogólem(tyś.) Zwycięzca Pokonany Glosy obywateli Glosy elektor skie Glosy obywateli Glos) elekta skie Ilość (tyś.) Procent Ilość (tyś.) Procent 1936 F.D. Rooseyelt (D) Landon 56,9 45655 27757 60,8 523 16684 36,5 1940 ED. Rooswelt (D) Willkie 58,9 49900 27313 54,7 449 22348 44,8 S 1944 ED. Roosevelt (D) Dewey 56,0 47977 25613 53,4 432 22018 45,9 9< 1948 Truman (D) Dewey 51,1 48794 24179 49,6 303 21991 45,1 18< 1952 Eisenhower (R) Stevenson 61,6 61551 33936 55,1 442 27315 44,4 8< 1956 Eisenhower (R) Stevenson 59,3 62027 35590 57,4 457 26023 42,0 7 1960 Kennedy (D) Nkon 62,8 68838 34227 49,7 303 34108 49,5 21' 1964 Johnson (D) Goldwater 61,9 70645 43130 61,1 486 27178 38,5 5; 1968 Nkon (R) Humphrey 60,9 73212 31785 43,4 301 31275 42,7 19 1972 Nixon (R) McGwern 55,2 77719 47170 60,7 520 29170 37,5 l 1976 Carter (D) Ford 53,5 81556 40831 50,1 297 39148 48,0 24( 1980 Reagan (R) Carter 52,8 86515 43904 50,7 489 35484 41,0 4i 1984 Reagan (R) Mondale 53,3 92653 54455 58,8 525 37577 40,6 l; 1988 Bush (R) Dukałaś 50,3 91595 48886 53,4 426 41809 45,6 11] 1992 Clinton (D) Bush 55,1 104425 44909 43,0 370 39104 37,4 16{ 1996 Clinton (D) Dole 48,9 96273 47401 49,2 379 39197 40,7 15' Źródło: Statistical Abstract of the United States, Washington 1997, s. 271 i 289. Poparcie dla najsilniejszego z lata 1936-1996) ,trzecich kandydatów" (glosy obywateli Rok Kandydat Partia Gtosy obywateli (tyś 1936 William Lemke Union 892 1940 Norman Thomas Socialist 116 1944 Norman Thomas Socialist 79 1948 Strom Thurmond States' Right 1176 1952 Vincent Hallinan Progressiye 140 1956 T. Coleman Andrews States' Right 111 1960 Eric Hass Socialist Labor 48 1964 Eric Hass Socialist Labor 45 1968 George Wallace American Independent 9906 1972 John Schmitz American 1099 1976 Eugene McCarthy niezależny 757 1980 John Andersen niezależny 5720 1984 David Bergland Libertarian 228 1988 Roń Pauł Libertarian 432 1992 H. Ross Perot niezależny 19742 1996 H. Ross Perot Reform Party 8085 Źródło: Statistic Abstract of the United States, Washmgton 1997, s. 271. 248 n 11 l 249 Początków Konfederacji Szwajcarskiej możemy szukać w "wieczystym sojuszu" trzech gmin z 1291 roku. Z upływem stuleci sojusz ten pogłębiał się i rozrastał. Pierwszy akt konstytucyjny powstał po zajęciu Szwajcarii przez Napoleona w roku 1798. Obowiązująca dziś konstytucja została uchwalona w 1874 roku; od tego czasu była wielokrotnie nowelizowana. Szwajcaria jest federacją - składa się z 23 kantonów, a ściślej z 20 kantonów i 6 pół kantonów. Kantony posia- dają własne władze wykonawcze i ustawodawcze. Obywatele kantonów korzy- stają z form demokracji bezpośredniej: prawa inicjatywy ludowej, bezpośrednie- go decydowania o dotyczących ich sprawach na wiecach (Landsgemeinde) lub w referendum. Parlament - dwuizbowe Zgromadzenie Federalne (Bundesversammlung / As- semblee Federale) składające się z Rady Narodowej (Nationairat / Conseił Na- tional) i Rady Kantonów (Standerat / Conseił des Etats). Rada Narodowa liczy 200 deputowanych wybieranych w wyborach powszech- nych na cztery lata. Wybory według systemu proporcjonalnego odbywają się w kantonach i półkantonach, gdzie wybiera się więcej niż jednego deputowanego. Obecnie pięć kantonów i pół kantonów wybiera po jednym deputowanym w wy- borach większościowych (okręgi jednomandatowe, wybór zwykłą większością). Wyborcy głosują na listy partyjne (mogą być zgłaszane także "dzikie listy" pod- pisane przez 15 wyborców) obejmujące maksimum tylu kandydatów, ile miejsc jest do obsadzenia w okręgu. Wyborcy mogą głosować na jedną z list partyjnych, mogą również przyjąć taką listę za "bazę" zmieniając przy tym jedno lub kilka nazwisk na niej zawartych na nazwiska kandydatów z innych list (system pana- chage). Oprócz list wyborca otrzymuje także czystą kartkę - na niej może stwo- rzyć własną listę - wyrażając tym samym poparcie dla kandydatów z kilku list partyjnych. Wyborca ma także prawo dokonania "kumulacji" - czyli wpisania pewnego nazwiska dwa razy, skreślając w zamian inne nazwisko, lub skracając o jedną osobę stworzoną przez siebie listę. Rozdział mandatów dokonuje się we- dług metody Hagenbacha-Bischoffa. Jeżeli w okręgu zgłoszono na wszystkich li- stach tylu kandydatów, ile jest mandatów do obsadzenia, to rząd kantonu uzna- je ich za wybranych (tzw. ciche wybory).1 Rada Kantonów liczy 46 członków, zwanych radcami. Każdy kanton ma pra- wo do dwóch przedstawicieli, a każdy pół kanton do jednego. Członkowie Rady Kantonów wybierani są w głosowaniu powszechnym wedle systemu większo- ściowego (okręgi jednomandatowe, wybór bezwzględną większością w dwóch tu- rach). Wyjątek od tej zasady stanowi kanton Jura, gdzie wybory są proporcjo- nalne. Pojęcie kadencji odnosi się raczej do członków Rady Kantonów niż do R. Matej, Rada Narodowa i Rada Kantonów w Szwajcarii [w:] Parlament w demokracjach za- chodnich, red. Z. Kiefamński i T. Mołdawa, Warszawa 1992., s. 124-125. Prawa i kompetencje obu izb są w zasadzie równe. Jedyna przewaga jak dysponuje Rada Narodowa przejawia się jedynie podczas wspólnych posiedzę izb, i jest związana z jej większą liczebnością. Izby zbierają się wspólnie w cel wyboru: rządu, Trybunału Federalnego, kanclerza i głównodowodzącego armi (w razie potrzeby); a także dla wykonywania prawa łaski i rozstrzygania sp( rów kompetencyjnych. W pozostałych przypadkach izby obradują oddziein: a wszystkie akty realizujące kompetencje parlamentu wymagają zgody obu izb żadna z nich nie może zostać przegłosowana przez drugą. Inicjatywa ustawodawcza przysługuje obu izbom (członkom, komisjom), kai tonom i rządowi. Postępowanie ustawodawcze może rozpocząć się w każdi z izb, decydują o tym w drodze porozumienia przewodniczący obu izb, a wyni zatwierdzić musi Konferencja Koordynacyjna [jest to organ tworzony przez Bh ra obu izb (prezydia) zbierające się wspólnie dla planowania i koordynacji prę parlamentu]. Uchwalony przez jedną izbę projekt jest przekazywany do drugie Jeżeli druga izba odrzuci projekt lub wprowadzi do niego zmiany, wobec kti rych pierwsza izba nie może się ustosunkować, następuje postępowanie uzga< niające. Projekt przy utrzymywaniu się różnic musi być trzykrotnie dyskutow; ny w obu izbach celem zlikwidowania różnic. Jeśli jednak różnice między izban utrzymują się nadal, komisje obu izb tworzą tzw. konferencję pojednawcz, Konferencja ma za zadanie wypracowanie wspólnego, uzgodnionego stanowisk, Jeżeli izby przyjmą uzgodnione stanowisko, ustawa jest uchwalana w ostatec: nym kształcie, jeżeli przynajmniej jedna z izb jej nie zaakceptuje - nie uwai się jej za uchwaloną.4 Uchwalona w ten sposób ustawa jest podpisywana prze przewodniczących obu izb, po czym wraz zaleceniami co do jej wykonania przi syłana jest do rządu, a ten ustala termin opublikowania ustawy i datę jej we ścia w życie (nie wcześniejszą jednak, niż 90 dni po opublikowaniu). Od dn opublikowania ustawy biegnie 3 miesięczny "termin referendum", w czasie kti rego 50 tysięcy wyborców lub 8 rządów kantonalnych ma prawo zażądać prz' prowadzenia referendum nad ustawą (referendum fakultatywne). W referendul fakultatywnym dla przegłosowania wniosku wystarczająca jest zwykła wie] szość głosów biorących udział w głosowaniu; nie ma wymogu istnienia "wie] szóści kantonów". Jeżeli w ciągu 90 dni nie zgłoszono wniosku o referendur lub w referendum ustawa została poparta, to wchodzi ona w życie; w przeci\ nym razie ustawa zostaje odrzucona. Parlament posiada możliwość wprowadzenia przepisów w życie bez ryzyk wanta odrzucenia ich w referendum. Temu celowi służą "powszechnie obowi: żujące uchwały", które mają taką samą moc prawną jak ustawy. Uchwały i 250 2 j.w., s. 126. 6 E Sarnecki, op.cit-, s. 11. 4 E Sarnecki, Zgromadzenie Federalne. Parlament Konfederacji Szwajcarskiej. Warszawa 19S s. 23-25. 251 , ... ----._"-. ^.-"^ uwwi.Lf.^uJif.uycn. ucnwat także może być zarządzone re- ferendum, w trybie identycznym jak w przypadku ustaw, z tą jednak różnicą, iż niekorzystny dla uchwały wynik głosowania nie deroguje jej natychmiast, a dopiero po upływie 12 miesięcy od dnia jej wejścia w życie. Rozwiązanie Rady Narodowej przed upływem kadencji jest możliwe tylko w jednym przypadku, tzn. gdy w głosowaniu ludowym zostanie przyjęta propo- zycja całkowitej zmiany konstytucji, a obie izby się z tym nie zgadzają. Wów- czas rady ulegają rozwiązaniu i odbywają się nowe wybory.6 Parlament posiada uprawnienia w sferze sądownictwa, rozstrzyga w sprawach: l) sporów kompetencyjnych między władzami federacji; 2) skarg na orzeczenia Rady Federalnej w sprawach administracyjnych; 3) upoważnień do pociągania do odpowiedzialności karnej członków Zgromadzenia Federalnego; 4) prawa ła- ski. Ponadto uchwala budżet państwa, ratyfikuje traktaty i umowy międzyna- rodowe, wypowiada wojnę i zawiera pokój, podejmuje środki dla bezpieczeństwa wewnętrznego i neutralności, zapewnia przestrzeganie konstytucji federalnej i obowiązków federalnych (tzw. egzekucja federalna), sprawuje nadzór nad kan- tonami.7 Zgromadzenie Federalne zbiera się na czterech sesjach zwyczajnych w roku. Na żądanie Rady Federalnej, 1/4 członków Rady Narodowej lub pięciu kanto- nów powinny odbyć się sesje nadzwyczajne. Każda z izb może uchwalić odbycie swojej sesji specjalnej, równocześnie powinna powiadomić drugą izbę - aby tam- ta mogła, jeżeli zechce, uczynić to samo.8 Rząd - Rada Federalna (Bundesrat) składa się z siedmiu członków wybiera- nych przez Zgromadzenie Federalne na czas jego kadencji. Skład rządu dobie- rany jest wedle specyficznego klucza; jest to rząd, w którym reprezentowane są proporcjonalnie największe partie polityczne (tzw. Ali Parteien-Regierung), a pro- porcjonalność oparta jest od 1959 roku na tzw. magicznej formule: FDP-2, CVP- -2, SPS-2, SPV-1.9 Jeśli chodzi o inne parytety w rządzie, to skład: 4 członków niemieckojęzycznych, 2 francuskojęzycznych i l włoskojęzyczny, jest rzadko re- alizowany w praktyce; natomiast udział co najmniej dwóch przedstawicieli tzw. Romandii (romańskojęzycznej części Szwajcarii) jest żelazną regułą. Występuje też reguła zwyczajowa, że trzy kantony o największej liczbie ludności (Zurych, Berno i Vaud) posiadają zawsze swych przedstawicieli w rządzie. Na czele rzą- du federalnego stoi przewodniczący - nosi on tytuł Prezydenta Federacji. Jest 4 Systemy polityczne rozwiniętych krajów kapitalistycznych, red. A. Jamróz, Warszawa 1989, s. 300. 5 R. Matej, cyt. wyd., s. 126. 6 R. Matej, cyt. wyd., s. 137-138. 7 E Sarnecki, cyt. wyd., s. 16. 9 R. Matej, cyt. wyd., s. 130. 252 przyjmuje się że każdy członek rządu w kolejności starszeństwa w pełnieniu funi cji rządowych, będzie sprawował urząd prezydenta, jeśli nie w tej to w nastęi nej kadencji Rady Narodowej. Prezydentowi nie przysługują właściwie źadn szczególne kompetencje, może oprócz "reprezentowania Konfederacji na zewnątl oraz w stosunkach wewnętrznych". Nie jest również zwolniony z kierowani swoim departamentem, a w ramach rządu jest on tylko primus interpares.10 Czł( nek rządu federalnego nie może w czasie sprawowania swej funkcji piastowa jakiegokolwiek innego urzędu federalnego lub kantonalnego, wykonywać zawc du lub zajmować się działalnością zarobkową. Skład rządu jest siedmioosobow i tyleż tylko jest departamentów (spraw zagranicznych, spraw wewnętrznycł sprawiedliwości i policji, spraw wojskowych, finansów, gospodarki krajowej, k( munikacji i energetyki). Według artykułu 95 konstytucji Rada Federalna jest "naczelną władzą wykę nawczą i kierowniczą federacji". Rada Federalna prowadzi politykę zagranic; na, czuwa nad bezpieczeństwem, utrzymywanie niezależności i neutralność prowadzi sprawy związane z wojskiem federalnym. Sprawuje nadzór nad dzig łalnością urzędników i pracowników administracji federalnej.11 Od końca lat 60-tych rząd na początku swej kadencji przedstawia parlamer towi do przedyskutowania wytyczne polityki rządowej. Jest to zestawienie żarnie rżeń ustawodawczych rządu na całą kadencję oraz określenie głównych celów, ktc re rząd pragnie osiągnąć w danej kadencji. Od końca lat 70-tych wraz z wytycznyn przedkładany jest także plan finansowy, który uwzględnia środki finansowe dl realizacji wytycznych. Kontrola parlamentu nad rządem w tym przypadku pc lega na tym, że Rada Federalna w połowie oraz pod koniec kadencji przedkłe da parlamentowi sprawozdanie z wykonania wytycznych i planu finansowego.3 System dyrektorialny nie pozwala parlamentowi na odwołanie rządu lub uchwc lenie pod jego adresem votum nieufności. Rząd podlega kontroli, ale nie ponc si odpowiedzialności politycznej przed parlamentem. Funkcjonuje zwyczaj kor stytucyjny, który polega na tym, że jeżeli dotychczasowi ministrowie nie zrezygnuj, ze swoich stanowisk, to są ponownie zatwierdzani w swoich funkcjach.13 Kanclerz Federalny wybierany przez Zgromadzenie na 4 lata - jest on prze łożonym pomocniczych służb parlamentarnych i rządowych.14 Do zadać prows dzonej przez niego kancelarii federalnej należy prowadzenie prac biurowyd i pomocniczych o charakterze technicznym: wydawanie oficjalnych publikacj: organizowanie wyborów i referendum, wraz z obliczaniem ich wyników.15 10 E Sarnecki, cyt. wyd., s. 30. u Systemy polityczne rozwiniętych... cyt. wyd., s. 305. l2 R. Matej, cyt. wyd., s. 135-136. 13 E Sarnecki, cyt. wyd., s. 31. M j.w, s. 32. Systemy polityczne rozwiniętych... cyt. wyd., s. 312. 253 15 CUW Wy U ICICtlA^y <-i l pI.Z.CZ, pcU.l«XAAŁ^AA^, ^/AŁIJ ŁIW^^^.»»^ŁŁIM. ^/m.J^^uu, J^^Jn.\JVV^^^. .*---./ bunał nie ma prawa kontrolować zgodności ustaw, uchwał powszechnie obowią- zujących i ratyfikowanych umów międzynarodowych z konstytucją. Jego kompetencje są następujące: l) orzeka w sprawach cywilnych, gdy jedną ze stron jest Federacja bądź kanton; 2) orzeka w sprawach karnych o zdradę sta- nu, bunt i gwałt przeciwko władzom federalnym, 3) orzeka w sprawach admi- nistracyjnych; 4) orzeka w sprawach: sporów kompetencyjnych między władza- mi federalnymi a kantonałnymi, w sporach publiczno-prawnych między kantonami. 5) rozpatruje "skargi konstytucyjne" obywateli w przypadku naruszenia praw, zagwarantowanych przez konstytucję, przez akty władz kantonalnych.16 Zmiana Konstytucji: całościowa zmiana konstytucji może być zainicjowana przez jedną z izb lub przez 100 tysięcy wyborców. Jeżeli druga z izb nie zgodzi się na propozycję pierwszej, lub inicjatywa wyszła od obywateli, to o tym czy należy zmieniać konstytucję musi zadecydować referendum. Jeżeli większość oby- wateli zadecyduje iż konstytucję należy zmienić, to należy przeprowadzić nowe wybory do obu Rad, aby mogły one zająć się przeprowadzeniem całkowitej zmiany konstytucji. Prawo inicjatywy częściowej zmiany konstytucji posiadają deputowani obu izb, izby, rząd, kantony i 100 tysięcy wyborców (inicjatywa ludowa). (Często zdarza się że inicjatywa dotyczy spraw błahych, których rozwiązania obywatele nie mo- gą uzyskać w inny sposób, ponieważ w stosunku do federalnych ustaw zwy- kłych inicjatywa ludowa me istnieje). Inicjatywa ludowa może być projektem konkretnym, lub tylko ogólnym zasygnalizowaniem parlamentowi potrzeby zmia- ny konstytucji w jakiejś kwestii i kierunku. Izby ustalają swoje stanowisko w spra- wie zgłoszonej "ogólnej" inicjatywy ludowej. Jeżeli ich stanowisko jest negatyw- ne, to nie podejmują prac, a swą opinię przedstawiają przed referendum. Jeżeli natomiast stanowisko parlamentu jest inicjatywie ludowej przychylne, to w par- lamencie opracowywane są konkretne rozwiązania. W stosunku do zawierającej konkretne rozwiązania inicjatywy ludowej może zostać przez parlament zgło- szony "kontrprojekt" (lub projekt w wersji "ludowej" zostanie poparty przez parlament) i oba te rozwiązania zostają poddane pod referendum. Projekt tak całościowej, jak i częściowej zmiany konstytucji musi zostać pod- dany pod referendum. Wyniki referendum konstytucyjnego obliczane są podwój- nie - osobno w skali kantonu i sumarycznie dla całej Federacji. Aby wniosek przeszedł musi go poprzeć równocześnie większość kantonów (dziś 12) i ponad połowa wyborców biorących udział w głosowaniu. 16 j.w., s. 309-310. 254 Brewiarz Demokracji. Jak funkcjonuje państwo demokratyczne na przykładzie Szwajcarii, wa szawa 1994. Systemy polityczne rozwiniętych krajów kapitalistycznych, red. A. Jamróz, Warszawa 1989. Konstytucja Wielkiej Brytanii, Stanów Zjednoczonych, Belgii, Szwajcarii, Zbiór tekstów pod r dakcją A. Burdy i M. Rybickiego, Warszawa 1970. R. Matej, Rada Narodowa i Rada Kantonów w Szwajcarii [w:] Parlament w demokracjach z chodnich, red. Z. Kiełmiński i T. Mołdawa, Warszawa 1992. E Samecki, Rząd a parlament w Konfederacji Szwajcarskiej, Kraków 1977. E Sarnecki, Zgromadzenie Federalne. Farlament Konfederacji Szwajcarskiej. Warszawa 1995. J. Steiner, Demokracje europejskie, Rzeszów 1993. K. A. Wojtaszczyk, Współczesne systemy polityczne, Warszawa 1996. WYBORY DO RADY NARODOWEJ Partie 1975 1979 1983 1987 1991 1995 man- % gło- man- % gło- man- %glo man- %gio- man- % gło- man- %g daty sów daty sów daty SÓW daty SÓW daty sów daty SOI Partia Radykalno-Demo- kratyczna (FDP) 47 22,2 51 24,1 54 23,4 51 22,9 44 21,0 45 20, Partia Socjaldemo- kratyczna (SPS) 55 24,9 51 24,4 47 22,3 41 18,3 42 18,5 54 21, Partia Chrześcijańsko- -Demokratyczna (CVP) Partia Ludowa (SVP) 46 21 21,2 9,9 44 23 21,5 11,6 42 23 20,2 11,1 42 25 20,2 11,0 36 25 18,3 11,9 34 29 17 14 Partia Zielonych (GPS) 3 2,9 9 4,8 14 6,1 9 5 Partia Liberalna (LPS) 6 2,4 8 2,8 8 2,8 9 2,7 10 3,0 7 2 Sojusz Niezależnych (LdU) 11 6,2 8 4,1 8 4,0 8 4,2 6 2,8 3 1 Partia Wolności (FPS-AP) 7 4 Partia Samochodowa (AP) 2 4,4 8 5,1 Szwajcarscy Demokraci (SD) 5 3,4 3 3 Akcja Narodowa (NA) 2 2,5 2 1,9 5 3,5 3 2,9 Partia Pracy (PdA) 4 2,4 3 3,1 1 0,9 1 0,8 1 0,8 3 3 Partia Ewangelicko- -Ludowa (EVP) 3 2,0 3 2,2 3 2,1 3 1,9 3 1,9 2 1 Organizacje Postępowe Szwajcarii (POCH) 1 1,3 2 1,7 3 3,5 4 3,5 Kobiety Do Polityki (FraP!) 1 0 inne 4 3,0 5 b.d. 3 2,5 2 2,4 6 7,2 3 3 Frekwencja (%) 51,7 47,5 48,2 46,5 45,3 42,3 Źródło: Keesing's Record of Worid Events, różne roczniki. 255 Partie 1975 1979 1983 1987 1991 1995 mandaty Partia Radykalno- -Demokratyczna (FDP) 15 11 14 14 14 17 Partia Socjaldemo- kratyczna (SPS) 5 9 6 5 5 5 Partia Chrześcijańsko- -Demokratyczna (CVP) 17 18 18 19 19 16 Partia Ludowa (SYP) 5 5 5 4 4 5 inne 2 3 3 4 4 3 Źródło: Keesing's Record of Worid Events, różne roczniki. PARTIE POLITYCZNE: Chrześcijańsko-Demokratyczna Partia Ludowa Szwajcarii (CVP) - utworzona w 1912 r. jako Szwajcarska Partia Konserwatywna (PCS), obecna nazwa od 1970 r.; o cha- rakterze chadeckim, ideologia partii oparta jest na solidaryzmie i personalizmie chrze- ścijańskim. Partia Radykalno-Demokratyczna Szwajcarii (FDP) - utworzona w 1894 r.; o cha- rakterze liberalno-postępowym. Partia Socjaldemokratyczna Szwajcarii (SPS) - utworzona w 1888 r.; o charak- terze socjaldemokratycznym. Szwajcarska Partia Ludowa (SYP) - utworzona w 1971 r. jako następczyni Partii Chtopsko-Rzemieślniczo-Mieszczańskiej (utw. 1917) i Szwajcarskiej Partii Demokratycz- nej (utw. 1867); o charakterze prawicowo-liberalnym, reprezentuje ludność wiejską. Partia Zielonych Szwajcarii (GPS) - utworzona w maju 1983 r. pod nazwą Federacja Partii Zielonych Szwajcarii, obecna nazwa od maja 1986 r.; o charakterze ekologicznym. Partia Liberalna Szwajcarii (LPS) - utworzona w 1911 r., do marca 1977 r. pod nazwą Szwajcarski Związek Liberalno-Demokratyczny; liberalna w sferze gospodarki i stosunków społecznych. Sojusz Niezależnych (LdU) - utworzony w 1936 r.; lewicowy Partia Wolności Szwajcarii (FPS) - utworzona w marcu 1985 r. do 1995 r. pod na- zwą Partia Samochodowa Szwajcarii (AP); populistyczno-konserwatywna. Partia Ewangelicko-Ludowa (EVP) - utworzona w 1919 r.; centrowa, opowiada się za socjalną gospodarką rynkową. Szwajcarscy Demokraci (SD) - utworzona w 1961 r. jako Akcja Narodowa Przecie Obcej Penetracji, a następnie jako Narodowa Akcja na rzecz Narodu i Ojczyzny, obecna nazwa od 1991 r.; prawicowa, opowiada się za ograniczeniem imigracji do Szwajcarii. Szwajcarska Partia Pracy (PdA) - utworzona w październiku 1944 r. w wyniku po- łączenia Komunistycznej Partii Szwajcarii i lewicowych socjalistów (dysydentów z Par- tii Socjaldemokratycznej); ideologia partii opiera się na demokratycznym socjalizmie. 256 ni interesów robotniczych i domaga się równouprawnienia i pełnej integracji robo ków cudzoziemskich w szwajcarskim ruchu zawodowym. Liga Ticino (LdT) - reprezentuje interesy ludności włoskojęzycznej, zamieszkuji kanton Ticino, prawicowa. Kobiety do Polityki (FraP!) - utworzona w 1995 r.; działa na rzecz aktywnego ud łu kobiet w życiu politycznym. Unia Federalno-Demokratyczna (EDU) -utworzona w 1975 r.; konserwatywna, c wiada się za ograniczeniem osiedlania się obcokrajowców w Szwajcarii. 257 t-odwaliny pod instytucje ustrojowe położono w XVIII wieku: w 1720 roku uchwa- lono nowy Akt o Formie rządu [AFRJ (poprzedni pochodził z 1635 roku), w 1723 roku prawo wyborcze i w 1766 - Ustawę o Wolności Druku. W 1809 roku w czasie kampanii napoleońskiej uchwalono nowy Akt o Formie Rządu (1810 - Ustawa o Wolności Druku, Akt o Sukcesji). Od 1917 roku Szwecja jest monar- chią parlamentarną. Rozdźwięk między konstytucją, która dawała w systemie ustrojowym przewagę królowi, a systemem tworzącym parlamentaryzm dopro- wadził do uchwalenia kolejnej konstytucji w 1974 roku. Zachowane zostało roz- członkowanie regulacji konstytucyjnej na kilka odrębnych aktów, do których za- licza się: "Akt o Formie Rządu" z 1974 r., "Akt o Riksdagu" z 1974 r., "Akt o Wolności Prasy" z 1949 r., "Akt o Sukcesji" z 1810 r. z późniejszymi modyfi- kacjami i "Akt o Wolności Ekspresji" z roku 1991.1 Parlament -jednoizbowy Riksdag, który liczy 349 deputowanych wybieranych w wyborach powszechnych na 4 lata. (w latach 1969-1994 kadencja Riksdagu wynosiła 3 lata). Deputowani wybieram są według systemu proporcjonalnego (zmodyfikowany system Sainte-Lague). 310 mandatów rozdzielanych jest w okrę- gach, a 39 z krajowych list partyjnych. W podziale mandatów uczestniczą tylko te listy partyjne, które uzyskały w skali państwa 4% głosów lub 12% w jednym z okręgów wyborczych. Jednocześnie z wyborami deputowanych wybiera się z listy tej samej partii tzw. zastępców deputowanych (podejmują obowiązki przy wakacie lub pod nieobecność deputowanego w Riksdagu). Inicjatywa ustawodawcza należy do rządu i deputowanych. Przedstawiony w Riksdagu projekt przesyłany jest do Rady Ustawodawczej w celu wydania opinii o zgodności projektu z prawem i do zainteresowanych organizacji spo- łecznych celem konsultacji. Uchwalona ustawa jest podpisywana przez pre- miera i właściwego ministra, król natomiast nie ma prawa sankcji. Istnieje także możliwość wydawania wspólnych ustaw przez komisję finansową i po- datkową Riksdagu, które muszą być zaakceptowane przez parlament na naj- bliższym posiedzeniu.2 AFR dopuszcza możliwość przedterminowego rozwiązania parlamentu na wniosek rządu w wypadku 4-krotnego odrzucenia propozycji przewodniczące- go Riksdagu (talmana) odnośnie kandydatury nowego premiera lub w przy- padku, gdy rząd w ciągu tygodnia od uchwalenia votum nieufności zarządzi wybory nadzwyczajne. Riksdag powołuje specyficzne organy: działającą niezależnie od komisji spraw zagranicznych Riksdagu Doradczą Rade ds. Zagranic7nyph (skład: 9 deputo- wanych, talman i król), która jest organem konsultacyjno-doradczym i kon- ' S. Sagan, Riksdag - parlament Kró!w*"° "--" -- -- ! i w «- 1C °" 1 S. Sagan, Riksdag - parlament Królestwa Szwecji, Warszawa 1992 s 5-8 2 j.w., s. 16-20. ' ' ' 258 i poszczególnych ministrów.3 Instytucje kontrolne parlamentu to: ombudsmE ni, 12 kontrolerów Riksdagu i Urząd Długu Publicznego. Parlament posiada prawo zarządzania referendum konsultacyjnego. Riksda podejmuje decyzję o przekazaniu wykonywania władzy państwowej innemi państwu lub organizacji międzynarodowej, większością 3/4 głosów ogólnej Ucz by deputowanych. Parlament obraduje na jednej sesji zwyczajnej w roku, a na nadzwyczajnyci: zwoływanych na wniosek rządu lub przewodniczącego Riksdagu - z własnej ini q'atywy lub na wniosek 115 deputowanych. Monarcha - król jest głową państwa, ale zgodnie z artykułem 5 AFR żarze dzanie państwem stanowi funkcję rządu. Monarcha posiada prawo otwierani sesji Riksdagu i przewodniczenia posiedzeniom gabinetu; jest zwierzchnikier Kościoła Ewangelicko-Luterańskiego. Monarcha ma prawo do informowania g przez premiera o stanie państwa i najważniejszych sprawach będących przed miotem prac rządu. Tron Szwedzki od 1818 roku należy do dynastii Bernadot te, a obecnie królem jest Karol XVI Gustaw. Rząd - premier, ministrowie i król tworzą Radę Państwa, ale zazwyczaj rząi obraduje bez króla - jako Rada Ministrów. Prawo powoływania rządu posiad, Riksdag oraz talman, który proponuje kandydaturę na urząd premiera. Wybó premiera dokonuje się w ciągu 4 dni od zgłoszenia kandydatury Kandydatur uważa się za odrzuconą, jeśli wypowie się przeciwko niej bezwzględna większoś wszystkich deputowanych. Głosy wstrzymujące się i nieobecne zaliczane są n, korzyść kandydata - ten sposób głosowania określa się jako poparcie "większe ści negatywnej". W przypadku odrzucenia kandydatury talman powtarza proce durę - może uczynić tak cztery razy Jeżeli w powyższym trybie nie uda się po wołać premiera, to zarządza się wybory nadzwyczajne. Ministrów powołuje premie powiadamiając jedynie o tym Riksdag. Istnieją dwie kategorie członków rządu: l) ministrowie kierujący określony mi ministerstwami - formalnie "radcy państwowi i szefowie departamentów' i 2) ministrowie bez teki - tzw. radcy konsultanci - formalnie "ministrowie po mocniczy". Rząd jest w zasadzie "politycznym sztabem planistycznym i koordy nującym" natomiast ciężar bieżącego administrowania wykonują agencje rządo we, których jest około 200.4 Na wniosek co najmniej 10 deputowanych parlament może uchwalić wobe» rządu votum nieufności, przyjmowany bezwzględną większością głosów ogólne liczby deputowanych. 3 j.w., s. 13 i 24. 4 S. Sagan, Zarys ustroju politycznego Szwecji, Katowice 1992, s. 28-29. 259 Ombudsman - (instytucja powstała w 1809 roku) - obecnie Riksdag powołu- je 4 ombudsmanów na okres kadencji parlamentu. Do kompetencji ombudsma- na należy przede wszystkim kontrola przestrzegania prawa przez administrację rządową i publiczną. W praktyce ombudsman kontroluje najczęściej organy ad- ministracji sądowej, prokuratury, policji, opieki socjalnej, organy administracji lokalnej oraz organizacje społeczne, kościelne i oświatowe.5 Kanclerz Sprawiedliwości - (instytucja istniejąca od 1719 roku) - mianowa- ny przez rząd z grona wybitnych prawników, ma podobne uprawnienia jak ombud- sman - jednak jego zainteresowania koncentrują się wokół ochrony interesów państwa. Szczególnym zakresem jego kompetencji są sprawy naruszania wolno- ści prasy, ponadto reprezentuje rząd w sporach cywilno-prawnych; kanclerz jest także szefem doradców prawnych rządu.6 Ponadto rząd powołuje czterech ombudsmanów, których poza nazwą nic nie łączy z Ombudsmanami Riksdagu. Ombudsmani rządowi są organami powoła- nymi do kontroli przestrzegania prawa w określonych sferach życia publiczne- go. Obecnie funkcjonują w Szwecji ombudsmani: ds. konsumentów (od 1971 r.), ds. równouprawnienia (od 1980 r.), ds. dyskryminacji etnicznej (od 1986 r.), ds. dzieci (od 1993 r.). Od 1969 roku działa także ombudsman ds. prasy, a przedmiotem jego zainte- resowania pozostaje naruszanie etyki prasowej i przestępstwa związane z Ustawą o Wolności Prasy Nie jest on powoływany przez rząd, ale przez specjalny komi- tet w skład którego wchodzą: ombudsman parlamentarny, przewodniczący Stowarzyszenia Adwokatów oraz przewodniczący Narodowego Klubu Praso- wego.7 Zmiana Konstytucji: zmiany dokonuje Riksdag podejmując bezwzględną więk- szością głosów dwie jednobrzmiące uchwały, przy czym muszą je oddzielać wy- bory parlamentarne (druga uchwała zapada na pierwszej sesji po wyborach). Dopuszczalne jest przeprowadzenie z wyborami referendum konstytucyjnego. Wniosek w tej sprawie zgłasza 1/10 deputowanych, a do jego przyjęcia wystar- czy poparcie 1/3 ogółu deputowanych. Wynik negatywny referendum, tzn. opo- wiedzenie się przeciwko projektowi przez większość uczestniczących w referen- dum wówczas, gdy ich liczba odpowiada za razem liczbie większości uczestniczących w równocześnie przeprowadzanych wyborach - wiąże parlament, który nie po- 5 j.w., s. 29. 6 j.w., s. 30. 7 j.w, s. 30-31. 260 LITERATURA: Konstytucja Szwecji, Warszawa 1992. Nordycki model demokracji i państwa dobrobytu, red. T. S. Edwaedsen i B. Hagtvet, Warszawa 1994. Prawo na Zachodzie, Studia źródeł prawa w systemie demokratycznym, Wroclaw-Warszawa-Kra- ków 1992. S. Sagan, Riksdag - parlament Królestwa Szwecji, Warszawa 1992. S. Sagan, Współpraca parlamentu i rządu w Szwecji, Katowice 1989. S. Sagan, Zarys ustroju politycznego Szwecji, Katowice 1992. WYBORY DO RIKSDAGU Partie 2979 1982 1985 1988 1991 1994 1998 man- % gło- man- %gio- man- %glo- man- Pogło- man- % gło- man- % gło- man- % gło- daty sów daty SÓW daty SÓW daty sów daty sów daty sów daty sów Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza (SAP) 154 43,2 166 45,6 159 44,7 156 43,2 138 37,7 161 45,3 131 36,6 Umiarkowana Partia Koalicyjna (MSP) 73 20,3 86 23,6 76 21,3 66 18,3 80 21,9 80 22,4 82 22,7 Partia Centrum (CP) 64 18,1 56 15,5 449 12,4 42 11,3 31 8,5 27 7,7 18 5,1 Partia Liberalno-Ludowa (FPL) 38 10,6 21 5,9 51 14,2 44 12,2 33 9,1 26 7,2 17 4,7 Partia Lewicy (VP) 20 5,6 20 5,6 19 5,4 21 5,9 16 4,5 22 6,2 43 12,0 Partia Zielonych (MP) - 1,6 - 1,5 20 5,5 -- 3,4 18 5,0 16 4,5 Partia Chrześcijańsko- -Demokratyczna (KDS) - 1,4 - 1,9 1 (2,6) - 2,9 26 7,1 15 4,1 42 11,8 Nowa Demokracja (NYD) 25 6,7 - 1,2 Frekwencja (%) 90,7 91,4 89,9 85,9 86,7 86,8 81,4 Źródło: obliczenia własne na podstawie różnych źródeł. PARTIE POLITYCZNE: Partia Centrum (CP) - utworzona w 1910 r. jako Związek Chłopski, od 1958 r. obec- na nazwa; centrolewicowa, reprezentuje interesy farmerów i drobnej przedsiębiorczości. Partia Chrześcijańsko-Demokratyczna (KDS) - utworzona w 1964 r., do 1987 r. pod nazwą Zgromadzenie Chrześcijańsko-Demokratyczne; centrowa, określa się jako al- ternatywa wobec partii lewicy i prawicy. 8 Prawo na Zachodzie,-Studia źródeł prawa w systemie demokratycznym, Wrocław-Warszawa- -Kraków 1992, s. 176. 9 W koalicji z Partii Chrześcijańsko-Demokratyczna, która zdobyła jeden mandat ze wspólnej listy. 261 Partia Lewicy (VP) - utworzona w maju 1990 r. jako sukcesorka Partii Lewicy - Ko- muniści (VPK); lewicowa. Partia Liberalno-Ludowa (FPL) - utworzona w 1934 r.; neoliberalna. Umiarkowana Partia Koalicyjna (MSP) - utworzona w 1904 r., do 1970 r. pod na- zwą Partia Konserwatywna; konserwatywno-liberalna. Nowa Demokracja (NYD) - utworzona w lutym 1990 r.; populistyczna, sprzeciwiała się wysokim podatkom i modelowi państwa dobrobytu, napływowi cudzoziemców, oraz członkostwu Szwecji w Unii Europejskiej, rozwiązana w 1995 r. Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza (SAP) - utworzona w kwietniu 1889 r.; niektóre związki zawodowe są grupowymi członkami tej partii - około 75% ogółu człon- ków partii stanowią członkowie związków zawodowych; o charakterze socjaldemokra- tycznym, popiera wpływ państwa na gospodarkę i równość społeczną. 262 lUltJd yAlcpuuiina mierna/ Niepokoje społeczne (terroryzm), brak stabilności politycznej i kryzys gospodarczy końca lat 70-tych doprowadziły do przejęcia przez wojsko 12 września 1980 ro- ku władzy w państwie. Na czele zamachu stanu stanął generał Kenan Evren, który zdelegalizował partie polityczne i internował liderów partyjnych m.in. S. De- mirela, B. Ecevita i A. Turkesa. Utworzona w 1981 roku Rada Konsultacyjna przygotowała nowy projekt konstytucji, który został zaaprobowany w referen- dum 7 listopada 1982 roku; za projektem opowiedziało się 91% głosujących przy 91% frekwencji. We wrześniu 1987 r .odbyło się referendum w sprawie uchylenia zakazu, (wydanego w formie tymczasowego artykułu do konstytucji), prowadzenia do 1992 r. działalności publicznej przez polityków aktywnych przed zamachem sta- nu w 1980 r. Za uchyleniem zakazu opowiedziało się 50,2% głosujących (przy 89% frekwencji), jednakże decyzja ta nie miała wpływu na kontynuację zakazu działalności dla partii marksistowskich m.in. Zjednoczonej Partii Komunistycz- nej Turcji (TBLP) czy paramilitarnych grup kurdyjskich m.in. Partii Pracują- cych Kurdystanu (PKK). Parlament -jednoizbowe Wielkie Zgromadzenie Narodowe Turcji (dalej: WZNT) (Tlirkiye Biiyuk Millet Meclisi), które liczy obecnie 550 deputowanych wybiera- nych w wyborach powszechnych na 5 lat. W podziale mandatów wedle systemu proporcjonalnego (dHondt) uczestniczą partie, które zdobyły ponad 10% głosów w skali kraju. Dla obywateli udział w wyborach jest obowiązkowy. Prawo inicjatywy ustawodawczej posiadają deputowani i rząd. Uchwalony przez parlament projekt ustawy jest przekazywany prezydentowi, który w cią- gu 15 dni podpisuje go lub zgłasza veto zawieszające. Jeżeli WZNT uchwali po- nownie projekt w niezmienionym brzmieniu, prezydent musi go podpisać, na- tomiast jeśli wprowadzi nowe poprawki - prezydent może powtórnie zgłosić veto. Prezydent nie posiada prawa veta w stosunku do budżetu. W przypadku, gdy: l) rząd nie uzyska votum zaufania po jego sformowaniu; 2) rząd jest zmuszony do rezygnacji, poprzez przyjęcie przez parlament wnio- sku o votum nieufności lub nie przyjęcie wniosku o votum zaufania (przedsta- wionego przez rząd); 3) nowa Rada Ministrów nie może być sformowana w cią- gu 45 dni lub nowa Rada Ministrów nie uzyska votum zaufania, to prezydent decyduje o zarządzeniu wyborów do parlamentu. Jeżeli nowa Rada Ministrów nie może być sformowana w ciągu 45 dni od re- zygnacji premiera poprzez nie uzyskanie votum zaufania, lub w ciągu 45 dni od wyboru biura przewodniczącego WZNT, to prezydent konsultując się z przewod- niczącym WZNT, zarządza nowe wybory. * Współautorami rozdziału są Barbara Pietrzak i Mariusz Lewicki. ! 263 . -- *uu A/O ogółu deputowa. Prezydent - wybierany Jest przez parlament na 7 lat, bez prawa reelekcji. Wy- bór prezydenta następne spośród: l) członków WZNT posiadających wyższe wykształcenie i ukończone 40 lat; oraz 2) spoza członków WZNT spełniających te wymagania i posiadających poparcie 1/5 deputowanych. Wybór prezydenta następuje w I i fl turze większością 2/3 głosów ogólnej liczby deputowanych, win turze - większością absolutną ogólnej liczby deputowanych, a w IV - spo-' śród dwóch kandydatów z największą liczbą głosów - wybór następuje tą samą , większością. Jeśli po IV turze prezydent nie zostanie wybrany, zarządza się no- we wybory do WZNT. ' Prezydent stoi na czele państwa, reprezentuje je, zapewnia przestrzeganie konstytucji i sprawne funkcjonowanie organów państwa. Prezydent ratyfikuje i promulguje traktaty międzynarodowe, mianuje szefa Sztabu Generalnego, zwołuje posiedzenia Narodowej Rady Bezpieczeństwa i przewodniczy im. Wszyst- ]de akty prawne prezydenta (dekrety) są kontrasygnowane przez premiera i od- powiedniego ministra (z wyjątkiem aktów zastrzeżonych dla prezydenta). Przy Kancelarii Prezydenta istnieje Państwowa Rada Nadzoru (PRN), której człon- ków powołuje prezydent, będący jej przewodniczącym. Rada działając na pole- cenie prezydenta bada funkcjonowanie i przestrzeganie prawa przez admini- strację publiczną, przedsiębiorstwa i organizacje z ponad 50% udziałem skarbu państwa, związki zawodowe, związki pracodawców i fundacje. PRN nie może U kontrolować armii i sądownictwa. ^ Przeciw prezydentowi może zostać wszczęta, za zdradę stanu, procedura im- j peachmentu. Wniosek składany jest przez 1/3 ogółu deputowanych; do jego przyjęcia potrzebna jest większość 3/4 głosów ustawowej liczby deputowanych. Rząd - składa się z premiera i ministrów. Prezydent powołuje premiera spo- śród członków WZNT, a ministrów na wniosek premiera. Dymisję ministrów proponuje premier a zatwierdza prezydent. Ministrowie nie muszą być deputo- wanymi. Najpóźniej w ciągu 7 dni po przedstawieniu WZNT swego składu, rząd przedstawia program. Debata nad programem trwa dwa dni, a dzień po deba- cie głosowany jest wniosek o votum zaufania. Wniosek ten jest przyjmowany bezwzględną większością głosów obecnych deputowanych, ale nie mniejszą niż 1/4 ogółu deputowanych. Premier może po konsultacji z rządem, wystąpić w każdym momencie z wnio- skiem o votum zaufania; wniosek ten zostaje odrzucony bezwzględną większo- ścią głosów ogólnej liczby deputowanych. W czasie debaty nad interpelacją 12 deputowanych lub grupa parlamentarna może zgłosić wniosek o votum nieuf- ności wobec rządu. Wniosek jest głosowany następnego dnia po zgłoszeniu, aprzyj- mowanyjest absolutną większością głosów ogólnej liczby deputowanych. 264 zygnację przed wyborami do parlamentu. Trzy dni przed wyborami, albo w padku podjęcia decyzji o przedterminowych wyborach - w ciągu 5 dni od tej cyzji, premier mianuje na te funkcje niezależne osoby spoza parlamentu. Po podjęciu decyzji o przedterminowych wyborach Rada Ministrów składa zygnację, a prezydent mianuje premiera, który formuje tymczasową radę m strów. Tymczasowa rada ministrów składa się z członków grup parlamen nych proporcjonalnie do ich reprezentacji politycznej z wyjątkiem ministi sprawiedliwości, spraw wewnętrznych i transportu. Tymczasowa rada m strów zostaje utworzona w ciągu 5 dni od publikacji w "Gazecie Urzędowej" cyzji o zarządzeniu nowych wyborów i nie podlega procedurze udzielenia vo1 zaufania. WZNT może upoważnić rząd do wydawania dekretów z mocą ustawy, l ważnienie określa cel, zakres, zasady i czas, na jaki to upoważnienie jest w ne. Dekrety wchodzą w życie z dniem ogłoszenia w "Gazecie Urzędowej" i w dniu muszą być przedłożone WZNT do zatwierdzenia. Dekrety nie mogą d czyć praw fundamentalnych i wolności, praw i obowiązków politycznych i dżetu. Premier zapewnia współpracę między ministerstwami i realizację poli rządu. Trybunał Konstytucyjny - składa się z 11 sędziów i 4 zastępców powoła nych przez prezydenta. Sędziowie i zastępcy sprawują swoje funkcje do ul czenia 65 roku życia. Prezydent powołuje członków Trybunału na wniosek: ; wyższego Sądu Apelacyjnego - 2 sędziów i 2 zastępców, Rady Stanu - 2 sędz l zastępca, Wojskowego Sądu Apelacyjnego - l sędzia, Najwyższego Wojskc go Sądu Administracyjnego - l sędzia, Izby Obrachunkowej - l sędzia, B Szkolnictwa Wyższego - l sędzia. Pozostałych 3 sędziów i jednego zastępcę zydent powołuje samodzielnie. Trybunał bada zgodność ustaw, rozporządzeń z mocą ustawy i regulan parlamentu z konstytucją (oprócz rozporządzeń z mocą ustawy wydawar w stanach nadzwyczajnych, aktów wydawanych przez prezydenta w rair prerogatyw, umów międzynarodowych). Prawo wszczęcia postępowania przed posiadają: prezydent, frakcja parlamentarna głównej partii koalicji rządowej, g na partia opozycyjna i 1/5 deputowanych WZNT. TK nie rozstrzyga spo kompetencyjnych, orzeka o utracie immunitetu przez deputowanego, orzeka ( kazie działalności partii politycznych na wniosek prokuratora. Trybunał s wuje też kontrolę finansową działalności partii politycznych. Narodowa Rada Bezpieczeństwa - składa się z prezydenta (przewodni cy), premiera, szefa sztabu generalnego, ministrów: obrony, spraw zagraniczn spraw wewnętrznych, dowódców armii, marynarki wojennej, lotnictwa i zań merii. NRB przedstawia rządowi opinie na temat formułowania i realizacji lityki dotyczącej bezpieczeństwa narodowego. 265 ^ -v- ---v--^o'-^ -t^^TT>-y ^^ilua^J ^IŁIV,^ " ""^".^, U^-J . , u teli (podpisy muszą pochodzić z co najmniej 2/3 obwodów, a w każdym z nich musi zostać zebrane minimum 100 tysięcy podpisów). Deputowany nie może łą- czyć swego mandatu z inną służbą państwową. Prezydent - wybierany jest w wyborach powszechnych na 5 lat z prawem jed- nej reelekcji. W I turze wybierany jest bezwzględną większością, a w przypad- ku jej braku, w II turze, w której uczestniczą dwaj kandydaci z największą licz- bą głosów, wystarcza zwykła większość. Prezydent jest głową państwa, gwarantem suwerenności i integralności tery- torialnej. Reprezentuje państwo w stosunkach międzynarodowych, sprawuje kie- rownictwo nad polityką zagraniczną, uzgadnia umowy międzynarodowe Ukrainy. Za zgodą Rady Najwyższej powołuje premiera, uchyla jego uprawnienia i podej- muje decyzje o jego odwołaniu. Powołuje m.in.: kierowników urzędów centralnych organów władzy wykonawczej, kierowników lokalnej administracji państwowej. Tworzy, reorganizuje i likwiduje na wniosek premiera ministerstwa i inne cen- tralne organy władzy wykonawczej, uchyla akty Gabinetu Ministrów Ukrainy i Rady Ministrów ARK. Prezydent jest zwierzchnikiem i głównodowodzącym sił zbrojnych, stoi na czele Rady Bezpieczeństwa Narodowego i Obrony Ukrainy. Prezydent wydaje akty prawne - dekrety i rozporządzenia podlegające wykona- niu na terytorium Ukrainy. Akty prawne prezydenta są kontrasygnowane przez premiera i odpowiedniego ministra, którzy odpowiadają za ich wykonanie. Prezydent może być złożony z urzędu przez Radę Najwyższą w przypadku zdrady lub innego ciężkiego przestępstwa. Złożenie prezydenta z urzędu rozpo- czyna postępowanie z inicjatywy większości ogólnej liczby deputowanych. Rada Najwyższa tworzy komisję śledczą i podejmuje decyzję o wysunięciu oskarżenia większością 2/3 głosów ogólnej liczby deputowanych. Następnie - po rozpatrze- niu sprawy przez Sąd Konstytucyjny i uzyskaniu jego orzeczenia o spełnieniu wymogów procedury konstytucyjnej podczas rozpoznawania i rozpatrywania spra- wy przez parlament oraz po uzyskaniu orzeczenia Sądu Najwyższego o wystą- pieniu w działaniach prezydenta znamion zdrady lub przestępstwa - Rada Naj- wyższa podejmuje decyzję o złożeniu prezydenta z urzędu większością 3/4 głosów ogólnej liczby deputowanych. Rząd - oficjalna nazwa - Gabinet Ministrów, składa się z premiera, I-go wice- premiera, trzech wicepremierów i ministrów. Prezydent powołuje premiera za zgo- dą ogólnej większości deputowanych Rady Najwyższej, a na wniosek premiera prezydent powołuje członków rządu. Rada Najwyższa nie może rozpatrywać wnio- sku o votum zaufania dla Gabinetu Ministrów więcej niż raz w czasie sesji zwy- czajnej oraz w ciągu roku od uchwalenia przez Radę programu działania rządu. Gabinet Ministrów jest najwyższym organem w systemie władzy wykonaw- czej, jest odpowiedzialny przed prezydentem i podlega kontroli parlamentarnej. Rząd zapewnia realizację: polityki wewnętrznej i zagranicznej, wykonywanie po- 269 . -- ",.^ ^.inumocructwa na ręce nowo wy- uicuwgo prezydenta, premier i inni członkowie rządu mają prawo zgłosić swoją dymisję prezydentowi. Rada Najwyższa na wniosek nie mniej niż 1/3 deputowa- nych może rozpatrywać wniosek o votum zaufania dla Gabinetu Ministrów lub uchwalić wniosek o votum nieufności większością głosów ogólnej liczby deputo- wanych. Uchwalenie wniosku o votum nieufności powoduje dymisję rządu. W skład Ukrainy wchodzi Autonomiczna Republika Krymska, która posiada własną konstytucję uchwalaną przez Radę Najwyższą ARK oraz zatwierdzaną przez Radę Najwyższą Ukrainy (potrzeba jest do tego zgoda ponad połowy kon- stytucyjnego składu Rady). Akty prawne Rady Najwyższej ARK i decyzje Rady Ministrów ARK nie mogą być sprzeczne z konstytucją, ustawami Ukrainy oraz aktami prezydenta i- gabinetu ministrów. Organem ustawodawczym jest Rada Najwyższa ARK, a wykonawczym Rada Ministrów ARK. Prezesa Rady Ministrów ARK powołuje i odwołuje RN ARK po uzgodnieniu jego kandydatury z prezydentem Ukrainy. Wymiar sprawiedliwości w ARK sprawują sądy należące do jednolitego systemu sądownictwa Ukrainy. ARK wydaje regulacje normatywne m.in. w sprawach rolnictwa, turystyki, planowa- nia przestrzennego, transportu publicznego i instytucji kulturalnych. ARK za- rządza również wybory do Rady Najwyższej ARK, zatwierdza skład komisji wybor- czych, przeprowadza referendum lokalne, zarządza majątkiem i budżetem ARK. W przypadku niezgodności aktów prawnych Rady Najwyższej ARK z konsty- tucją i ustawami Ukrainy, prezydent może wstrzymać stosowanie aktów praw- nych RN ARK z jednoczesnym wystąpieniem do Sądu Konstytucyjnego Ukra- iny o wydanie orzeczenia w przedmiocie ich zgodności z prawem. Prezydent Ukrainy ma w ARK swojego oficjalnego przedstawiciela. Sąd Konstytucyjny - składa się z 18 sędziów wybieranych na 9 lat bez pra- wa reelekcji - po sześciu wybieranych przez: prezydenta, Radę Najwyższą oraz zjazd sędziów Ukrainy Sąd ma następujące kompetencje: l) rozstrzyga o zgod- ności ustaw i innych aktów z konstytucją oraz daje oficjalną wykładnię konsty- tucji i ustaw Ukrainy; 2) wydaje orzeczenia o zgodności z konstytucją ustaw i innych aktów Rady Najwyższej, aktów prezydenta i Gabinetu Ministrów oraz Rady Najwyższej ARK. Orzeczenia rozpatrywane są na wniosek prezydenta, 45 deputowanych, Sądu Najwyższego, Pełnomocnika RN ds. Praw Człowieka i Ra- dy Najwyższej ARK. Na wniosek prezydenta lub Gabinetu Ministrów wydaje orzeczenia o zgodności z konstytucją obowiązujących umów międzynarodowych, albo umów zgłoszonych w Radzie Najwyższej do ratyfikacji. Zmiana Konstytucji: projekt zmiany może przedłożyć 1/3 konstytucyjnego skła- du Rady Najwyższej lub prezydent. Projekt zmiany uchwalony poprzednio więk- szością głosów konstytucyjnego składu RN uważa się za przyjęty, o ile na na- 270 putowanych. Zgodnie z artykułem 157 konstytucji projekt zmiany rozdziałów: I - "Założenia ogólne", III "Wybory. Referendum" i XIII "Zmiana konstytucji" przedkłada w RN co najmniej 2/3 ogólnej liczby deputowanych lub prezydent. W przypadku jego uchwalenia co najmniej większością 2/3 ogólnej liczby depu- towanych, zostaje zatwierdzony w referendum zarządzonym przez prezydenta. Powtórne przedłożenie projektu zmiany rozdziałów: I, III, XIII możliwe jest tyl- ko w Radzie Najwyższej następnej kadencji. Zgodnie z artykułem 158 nie uchwalony przez Radę Najwyższą zwykły pro- jekt zmiany konstytucji może być przedłożony Radzie nie wcześniej niż po ro- ku od dnia głosowania. Rada Najwyższa w ciągu swej kadencji nie może dwu- krotnie zmieniać jednego i tego samego przepisu konstytucji. Rada Najwyższa rozpatruje projekt zmiany, o ile istnieje orzeczenie Sądu Konstytucyjnego o zgodności projektu z wymogami artykułu 157, według któ- rego konstytucja nie może być zmieniona, jeżeli zmiany powodują ograniczenie praw i wolności obywatelskich, niepodległości i naruszenie integralności Ukra- iny i artykułu 158 konstytucji. LITERATURA: Konstytucja Ukrainy, Warszawa 1996 (opracowanie BSE Kancelarii Sejmu RP). Wybory na Ukrainie, Warszawa 1994 (opracowanie BSE Kancelarii Sejmu RP). WYBORY DO RADY NAJWYŻSZEJ Partie 2994 19982 mandaty % głosów mandaty % glosom Komunistyczna Partia Ukrainy (KPU) 99 119 24,6 Narodowy Ruch Ukrainy (NRU) 24 47 9,4 Agrarna Partia Ukrainy (SelPU) 21 35 8,5 Socjalistyczna Partia Ukrainy (SPU) 14 Hromada 39 4,6 Socjaldemokratyczna Partia Ukrainy (SdPU) 2 24 4,0 Ludowo-Demokratyczna Partia Ukrainy 84 5,0 Ukraińska Partia Republikańska (UPR) 10 Partia Pracy (PT) 5 Postępowo-Socjalistyczna Partia Ukrainy (PSPU) Partia Zielonych Ukrainy (PZU) 17 24 4,0 5,4 Kongres Nacjonalistów Ukraińskich (KUN) 5 Partia Demokratycznego Odrodzenia Ukrainy (PDWU) 4 Międzyregionalny Blok Reform (MBR) 4 Chrześcijańsko-Demokratyczna Partia Ukrainy (UChDP) 3 Ukraińskie Zgromadzenie Narodowe (UNA) 3 inne / niezależni 224 wakaty 32 Frekwencja (%) 74,53 69,9 Źródło: obliczenia własne na podstawie różnych źródeł. Procent głosów dotyczy wyników z list partyjnych. Frekwencja w I turze: wybory odbyły się według ordynacji większościowej: warunkiem zdobycia mandatu było zdobycie ponad połowy głosów w okręgu przy ponad 50% frekwencji. 271 ..- ""-^ ,,*^ ŁW - iegama od października 1993 r., spadko- bierczyni zdelegalizowanej w sierpniu 1991 Komunistycznej Partii Ukrainy, opowiada się za ścisłą współpracą z Rosją w ramach WNP; celem partii jest zachowanie własno- ści państwowej i kolektywnej jako głównej formy własności, zaś własności prywatnej w ograniczonym zakresie, posiada duże poparcie we wschodniej Ukrainie. Narodowy Ruch Ukrainy (NRU) - utworzony w lutym 1989 r. pod nazwą Ludowy Ruch Ukrainy na Rzecz Przebudowy jako główna siła opozycji antykomunistycznej, obecna nazwa od października 1990 r. opowiada się za reformami gospodarczymi i zbli- żeniem politycznym z Zachodem, centrowy. Agrarna Partia Ukrainy (SelPU) - utworzona w styczniu 1992 r.; nazywana par- tią kołchoźników, dopuszcza różne formy własności, ale bez likwidacji państwowej i spół- dzielczej, hasło partii: "ziemia dla tych, którzy na niej pracują"; poparcie: centralna i południowa Ukraina. Socjalistyczna Partia Ukrainy (SPU) - utworzona przez członków byłej KPU, za- rejestrowana w listopadzie 1991 r.; preferuje społeczne i państwowe formy własności, jest za wprowadzeniem pewnych zasad rynkowych, ale bez zniszczenia dotychczasowej gospodarki, hasło partii: "równość i praca"; poparcie: Kijów i wschodnia Ukraina. Ukraińska Partia Republikańska (UPR) - utworzona w kwietniu 1990 r. na ba- \ zie Ukraińskiego Związku Helsińskiego, o charakterze centroprawicowym; poparcie: za- chodnia Ukraina. Kongres Nacjonalistów Ukraińskich (KUN) - utworzony w październiku 1992 r.; prawicowo-nacjonalistyczny uważa się za spadkobierczynię OUN S. Bandery; główny cel Kongresu to odrodzenia duchowe i ideowe Ukrainy, antyrosyjska. Partia Pracy (PT) - utworzona w grudniu 1992 r.; centrolewicowa, opowiada się za ścisłym związkiem z Rosją. Partia Demokratycznego Odrodzenia Ukrainy (PDWU) - utworzona w grudniu 1990 r., o charakterze centrolewicowym, opowiada się za reformami rynkowymi, ale bez gwałtownej zmiany stosunków własności. Ukraińskie Zgromadzenie Narodowe (UNA) - utworzone w 1990 r.; o charakterze nacjonalistycznym, zdelegalizowane we wrześniu 1995 r.; występuje razem z Ukraińską Narodową Samoobroną (UNSO). Chrześcijańsko-Demokratyczna Partia Ukrainy (UChDP) - utworzona w stycz- niu 1989 r.; o charakterze centroprawicowym, związana z kościołem grekokatolickim. Socjaldemokratyczna Partia Ukrainy (SdPU) - utworzona w wyniku połączenia się Socjaldemokratycznej Partii Ukrainy (zał. V 1990 r.), Ukraińskiej Partii Sprawiedli- wości (zał. 1993 r.) i Partii Praw Człowieka; centrolewicowa; wpływy: wschodnia Ukraina4. 4 Wybory na Ukrainie, Warszawa 1994, s. 4-6. 272 ł^AllU łJM-Ł V»MV/J»^M»»» 18 kwietnia 1951 r. sześć państw (Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, RF] i Włochy) podpisało w Paryżu traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę W gla i Stali. Następnym krokiem w kierunku integracji było podpisanie przez 1 same państwa w Rzymie 25 marca 1957 r. Traktatu (zwanego Rzymskim) pi wołającego do życia Europejską Wspólnotę Gospodarczą (EWG). Jednocześn tegoż samego dnia na mocy odrębnego traktatu powołano Europejską Wspólni tę Energii Atomowej (EUROATOM). Trzy wymienione wyżej organizacje mą odrębną podmiotowość międzynarodową, ale mówi się o nich łącznie jako o Wspć notach (czasem: Wspólnocie) Europejskich (WE). 7 lutego 1992 r. w Maastricht podpisano Traktat o Unii Europejskiej, kto] wyznacza kierunek integracji europejskiej. Unia Europejska nie posiada osób wości prawnej, jej zadaniem jest organizacja stosunków między państwan członkowskimi i ich narodami. W ciągu 47 lat rozwoju instytucji integracyjnych skład Wspólnot Europę skich zwiększył się z 6 do 15 państw, l stycznia 1973 r. wstąpiły do WE: Wic ka Brytania, Dania i Irlandia, l stycznia 1981 r. - Grecja, l stycznia 1986 r. Hiszpania i Portugalia, a l stycznia 1995 r. - Austria (66,7% "za", przy 81 frekwencji), Finlandia (57,2% "za", przy 74% frekwencji) i Szwecja (52,4% "za przy 82% frekwencji).1 Norwegia dwukrotnie w referendum (w 197 53,5%"przeciw", przy 79% frekwencji i 1994 r.: 52,2% "przeciw", przy 89% & kwencji) zrezygnowała z przystąpienia do WE. Ponadto w 1992 r.Szwajcar odrzucili w referendum (50,3% "przeciw", przy 78% frekwencji oraz odrzuceń przez 16 z 23 kantonów) przystąpienie do Europejskiego Obszaru Gospodarcz go (UE i EFTA). Parlament - jednoizbowy Parlament Europejski, który liczy obecnie 626 dep towanych wybieranych w wyborach powszechnych na 5 lat. Do 1979 r. deput wani Parlamentu byli wyłaniani przez parlamenty narodowe. Deputowani wyb: rani są według ordynacji obowiązującej w wyborach do izby niższej ich parlamen narodowego; wyjątkiem jest Francja i Wielka Brytania, gdzie deputowani i Parlamentu Europejskiego wybierani są według ordynacji proporcjonalnej. Rada Europejska - powstała w 1974 r. Rada Europejska nadaje UE impł niezbędny do jej rozwoju i wytycza jej politykę (we wszystkich sprawach ure^ Iowanych traktatowo). Obecnie poza głowami państw i szefami rządów w jej skł wchodzi Przewodniczący Komisji Europejskiej. Rada Europejska zbiera się najmniej dwa razy w roku, pod przewodnictwem głowy państwa lub szefa r; du państwa członkowskiego, któremu przypada Przewodnictwo w UE. Pr; wodnictwo w UE trwa 6 miesięcy i zmienia się rotacyjnie. Kolejność przewc 1 Wyniki referendum^ na temat przystąpienia do Unii. 273 __,^,m.u.a i u'dma.^ Rada Unii Europejskiej - jest głównym organem decyzyjnym i legislacyjnym Wspólnoty. Do głównych zadań Rady należy wypracowywanie i koordynacja ogólnej polityki gospodarczej państw członkowskich. Rada jest organem prawo- dawczym Wspólnot Europejskich. Przekazuje Komisji Europejskiej kompetencje wykonywania ustanowionych przez siebie przepisów prawnych. W skład Rady wchodzi jeden przedstawiciel każdego państwa członkowskiego (szczebla mini- sterialnego), upoważniony do zaciągania zobowiązań w imieniu swojego rządu. Funkcja Przewodniczącego piastowana jest kolejno przez każde państwo człon- kowskie Rady, przez sześć miesięcy, w z góry ustalonej kolejności. Rada Unii Europejskiej może występować w kilku postaciach -jako Rada Spraw Ogólnych (ministrowie spraw zagranicznych) lub Rada Specjalna tzw. branżowa (mini- strowie rolnictwa, przemysłu, spraw wewnętrznych itd.). Organem pomocni- czym Rady Unii jest Sekretariat Generalny Rada w zależności od przyjętych w Traktatach ustaleń może przyjmować decyzje: jednomyślnie, zwykłą większo- ścią (8 z 15 państw członkowskich) lub większością kwalifikowaną (62 spośród 87 głosów). Radę Unii Europejskiej wspomagają m.in. Komitet Stałych Przed- stawicieli (COREPER) i Komitet Koordynacyjny.3 Komisja Europejska - do jej kompetencji należą: prawo inicjatywy prawodaw- czej, reprezentacja interesów i koordynacja działań Wspólnot (wewnątrz i na ze- wnątrz UE), kontrola stosowania prawa wspólnotowego, realizacja postanowień zawartych w traktatach oraz aktach prawnych przyjętych przez Wspólnoty. Ko- misja liczy obecnie 20 komisarzy wybieranych na 5 lat (jeden lub dwóch komi- sarzy z każdego państwa członkowskiego, w tym przewodniczący i jego dwóch zastępców). W strukturze Komisji funkcjonują 24 Dyrekcje Generalne (odpowiedzialne za realizację poszczególnych polityk UE) oraz wyspecjalizowane służby.4 Trybunał Sprawiedliwości - składa się z 15 sędziów powoływanych zgodną wolą rządów państw Unii. Na mocy praktyki każde państwo posiada swojego sędziego. Sędziowie wybierani są na 6-letnią kadencję z prawem reelekcji. Skład podstawowy wspierany jest przez 9 rzeczników generalnych (od października 2000 r. - ośmiu), których zadaniem jest publiczne przedstawianie umotywowa- nych opinii na temat spraw rozpatrywanych przez Trybunał. Przy Trybunale działa Sąd Pierwszej Instancji (15 sędziów) właściwy do rozpatrywania i rozstrzy- gania w pierwszej instancji sporów m.in. Wspólnot Europejskich z pracownika- mi ich instytucji czy też osób fizycznych i prawnych z instytucjami Wspólnot. 2 Z. Czachór, Słowniczek europejski, Warszawa 1996, s. 25-26. 3 j.w., s. 26. 4 j.w., s. 16. 274 t^>, "J^.^iJ^i wopuliue przez, r eu lo-iiitiiiL i rtauę, z LraKtalami ustanawiający Wspólnoty. Kompetencja Trybunału dotyczy orzekania o aktach prawnie wiąs cych: rozporządzeniach, dyrektywach i decyzjach. Trybunał dokonuje też inti pretacji traktatów wspólnotowych oraz aktów prawnych organów Wspólnot. Trybunał rozpatruje spory między krajami Unii lub między krajami człc kowskimi a stowarzyszonymi (za zgodą Trybunału i obu zainteresowanych stroi Trybunał Obrachunkowy - składa się z 15 rewidentów (członków) mianom nych przez Radę Unii (w porozumieniu z Parlamentem) na 6 lat. Trybunał kc troluje rachunki poprzez badanie zgodności wszystkich dochodów i wydatkc Wspólnot. Ponadto kontroluje czy finansami wspólnotowymi zarządzano właś wie i zgodnie z prawem. Komitet Ekonomiczno-Społeczny - w jego skład wchodzi 222 przedstaw cieli środowisk gospodarczych i społecznych - producentów, rolników, przewc ników, pracowników najemnych, kupców, rzemieślników i wolnych zawodów. KI uczestniczy aktywnie w realizacji celów i zadań UE wypracowując stanowisi w wielu kwestiach gospodarczych i społecznych. Musi być wysłuchany przez R de Unii Europejskiej i Komisję Europejską. Instytucje te mogą zasięgać opił Komitetu we wszystkich przypadkach, gdy uznają to za stosowne. Komitet Ek nomiczno-Społeczny może też wyrażać opinie z własnej inicjatywy. Opinie KI nie mają jednak charakteru wiążącego.5 Komitet Regionów - składa się z 222 przedstawicieli organów jednostek s morządowych regionalnych i lokalnych, mianowanych przez Radę Unii Europi skiej na 4 lata. Jest organem doradczym, z którym konsultują się Rada Unii Europejski lub Komisja Europejska w sprawach regionalnych i lokalnych. Na obszarze Ul Europejskiej istnieje około 200 regionów. Komitet Regionów współuczestnic; w polityce regionalnej UE współpracując z funduszami strukturalnymi takir jak: Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego, Europejski Fundusz Socjalr Fundusz Ukierunkowania i Gwarancji dla Rolnictwa czy Fundusz Kohezyjny LITERATURA: Z. Czachór, Słowniczek europejski, Warszawa 1996. W służbie Unii Europejskiej - przewodnik obywatela po instytucjach europejskich, Warsza\ 1996. 5 j.w, s 16. 6 j.w., s. 16-17. 275 Partie ""-"uacKa Partia Ludowa (OVP) Austriacka Partia Wolności (FPÓ) Zieloni (G) Forum Liberalne (LF) 19mandaty 95% glosów astm (SPO)we)TO) 6 7 6 l l 29,1 29,6 27,6 6,7 4,2 67 ,2 odstawie różnych źródeł. ^^""eścijańsko-Ludowa ^^^"^"""^^^"^ska pSSa ^^y""8 (PS) Parta^811?^211^^ Parta y01110^11 Postępu (PVV) ^^^ch^ ^W^ Partia ^HAGALEY) inn? zle]onych (Ecolo) Frekwencja (%) 29,5 8,2 10,6 3 4 3 | 12,8 2 - - 2 9,4 6,9 6,0 0,7 1,4 2,0 7,6 Źródło: obliczenia własne na podstawie różnych źródeł. 2979 16 ?4 1989 1994 mandaty % glosów mandaty % glosom mandaty % glosom mandaty % glosów 7 29,5 4 ca 19,8 5 21,1 4 16,9 3 8,2 2 4 10,6 5 3 12,8 4 V) 2 9,4 2 tt-) 2 6,9 3 1 6,0 2 7,6 13,3 17,1 8,6 9,4 8,5 2 5 3 2 2 1 8,1 14,5 12,4 10,6 8,7 5,4 2 3 3 3 3 1 7,0 11,4 10,9 11,3 9,0 4,3 - 0,7 1,3 1 4,1 2 7,7 1 0 Q - 1,4 12,0 1 4,3 3,9 1 2 7,6 6,3 1 1 <&,96,64,8 2 7,6 5 6,2 1 2,2 1 0,2 91,4 92,2 90,7 90 6 Dania Partia Socjaldemokratyczna (SD) Ruch Ludowy Przeciw Unii Europejskiej (FB) Partia Liberalna (V) Partia Konserwatywno-Ludowa (KFP) Centrum-Demokraci (CD.) Partia Socjalistyczno-Ludowa (SF) Duńska Partia Postępu (FP) Ruch Czerwcowy (JB) Partia Radykalno-Liberalna (RV) Frekwencja (%) Źródło: obliczenia własne na j ISmandaty m'-h glosom 16mandaty W4% glosów 19mandaty 189% glosom 19mandaty 94% glosów cjaldemokratyczna (SD) Iowy Przeciw Unii skiej (FB) )eralna (V) nserwatywno-LudowaDemokraci (CD.) jahstyczno-Ludowa (SF) artia Postępu (FP) 'wcowy (JB) iykalno-Liberalna (RV) 34 32 l l l 2 l 21,921,0 14,514,1 6,2 4,7 5,8 15,2 8,5 34 24 1 1 19,520,8 12,520,8 6,6 9,2 3,5 44 S2 2 1 23,318,9 16,613,3 8,0 9,1 5,3 32 43 1 15,810,3 19,017,7 0,9 8,6 2,9 a(%) 47,8 52 ,4 46 2 52. 9 czenia własne na Dodsteunn w^.-^ --a-' źródeł. 276 Partie 19mandaty 95% głosów Centrum Finlandii (SK) Socjaldemokratyczna Partia Finlandii (SSDP) Partia Koalicji Narodowej (KK) Związek Lewicy (V) Szwedzka Partia Ludowa (SPP) 54 4 l l 24,421,5 b.d. 10,5 7,6 Frekwencja (%) 90,6 Źródło: obliczenia własne na podstawie różnych źródeł. Francja Partie 1979 1984 2989 1994 mandaty % glosów mandaty %giosów mandaty %giosów mandaty % glosól Unia na Rzecz Demokracji Francuskiej Zgromadzenie na Rzecz Republiki (UDF\RPR) 15 16,3 417 43,0 26 28,8 28 25,6 Centrum (lista Simone Veil) 25 27,6 7 8,4 Partia Socjalistyczna (PS) 22 23,5 20 20,7 22 23,6 15 14,5 Front Narodowy (FN) . , 1,3 10 10,9 10 11,7 11 10,5 Zieloni (V) - 4,4 - 3,3 9 10,5 - 4,9 Francuska Partia Komunistyczna (PCF) 19 20,5 10 11,2 7 7,7 7 6,9 Alternatywa dla Europy (lista Ph. de Yillersa) 13 12,3 Energie Radicale (lista B. Tąpie) 13 12,0 Frekwencja (%) 60,7 56,7 48,7 52,7 Źródło: obliczenia własne na podstawie różnych źródeł. Grecja Partie 1981 1984 1989 1994 mandaty % glosów mandaty % glosów mandaty % glosów mandaty % gloso Nowa Demokracja (ND) 8 31,3 9 38,0 10 40,4 9 32,6 Panhelleński Ruch Socjalistyczny (PASOK) 10 40,1 10 41,5 9 35,9 10 37,6 Sojusz Komunistyczny 3 12,8 3 11,6 4 14,3 2 6,2 Koalicja Lewicy i Postępu (Synaspismos) l 5,2 i 3,4 2 6,2 Polityczna Wiosna (Pola) 2 8,6 inne i 2,2 1 1,3 Frekwencja (%) 78,6 77,2 79,9 71,2 Źródło: obliczenia własne na podstawie różnych źródeł. 7 W 1984 r. i 1994 r. była tylko jedna lista centroprawicy, a w 1979 r. i 1989 r. dwie listy. 277 °r Hiszpańska Socjalistyczna Partia Robotnicza (PSOE) Partia Ludowa (PP) - (Centrum Demokratyczno-Społeczne (CDS) [Zjednoczona Lewica (IU) -' Konwergencja i Unia (CiU) Zwolennicy Wyboru Ruiz - Mateos Koalicja Narodowa (CN) Zjednoczenie Ludu (HB) Frekwencja (%) Źródło: obliczenia własne na podstawie różnych źródeł. Holandia Partie 1979 Apel Chrześcijańsko- -Demokratyczny (CDA) Partia Pracy (PvdA) Partia Ludowa na Rzecz Wolności i Demokracji (WD) Zielona Lewica (GL) Koalicja Protestantów (CC) Demokraci'66 (D'66) ''rekwencja (%) Zrń mandaty % głosów mandaty % gtosów OT Chrześcijańsko-molo-atyczny (CDA) 10 a Pracy (PvdA) 9 a Ludowa na Rzecz 35,6 30,4 8 9 30,2 33,7 ności i Demokracji (WD) 4 ia Lewica (GL) 16,2 5 18,9 sja Protestantów (CC) 2 5,6 kraci'66 (D'66) 2 9,0 1 5,2 6,0 rencja (%) - 57^ 8 50, 6 obliczenia własne nn nwiołn..^- -^ 1989 tmdatyl% ghsów 10 34,6 30,7 13,6 7,0 5,9 1994 """daty l % glosom 10 ^ódto: obliczenia własne na podstawie różnych źródeł. 47,2 30,8 8 | 22,9 17,9 6,1 7,8 11,7 35,6 ^anna Fail (FF) ^neGaeKFG) ' "stępowi Demokraci (PD) ^rtia Pracy (LP) ^ia Robotnicza (WP) "fez Zielonych (CG) "Należni ^kwencja (%) ^o: obliczenia własne na podstawie różnych źródeł. 278 i Partie 19mandaty 79% głosów 19mandaty 84% glosów 19mandaty 89% gtosów 19mandaty 94% glosów Partia Chrześcijańsko Społeczna (PSC) Luksemburska Partia Socjalistyczno-Robotnicza (POSL) Partia Demokratyczna (DP) inne 3l 2 36,121,6 28,1 3 2i 34,929,9 22,1 32 1 34,825,4 19,9 22 1 1 31,524,8 18,8 10,9 Frekwencja (%) 88,4 88,8 87,4 88,5 Źródło: obliczenia własne na podstawie różnych źródeł. Niemcy Partie 2979 1984 1989 2994 mandaty % glonów mandaty % glosów mandaty % gtosów mandaty % glosów Unia Chrześcijańsko- -Demokratyczna (CDU) 34 39,1 34 37,5 25 29,5 39 32,0 Unia Chrześcijańsko-Społeczna (CSU) 8 10,1 7 8,5 7 8,2 8 6,8 Socjaldemokratyczna Partia Niemiec (SPD) 35 40,8 33 37,4 31 37,3 40 32,2 Zieloni (G) - 3,2 7 8,2 8 8,4 12 10,1 Republikanie (R) 6 7,1 - 3,9 Partia Wolnych Demokratów (FDP) - 6,0 - 4,8 4 5,6 - 4,1 Frekwencja (%) 65,7 56,8 62,3 60,0 Źródło: obliczenia własne na podstawie różnych źródeł. Portugalia Partie 19mandaty 87% glosów 19mandaty 89% gtosów 29mandaty 94% głosów Partia Socjaldemokratyczna (PSD) Partia Socjalistyczna (PS) Centrum Demokratyczno-Społeczne (CDS) Zjednoczona Koalicja Demokratyczna (APU)8 inne 10 6 4 3 l 37,4 22,4 15,4 11,5 13,1 9 8 3 4 32,7 28,5 14,1 14,4 9 10 3 3 34,3 34,8 12,4 11,1 Frekwencja (%) 72,6 51,2 35,5 Źródło: obliczenia własne na podstawie różnych źródeł. 8 Koalicja Portugalskiej Partii Komunistycznej (PCP) i Zielonych (V). 279 Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza (SAP) Umiarkowana Partia Koalicyjna (MSP) Partia Centrum (CP) Partia Lewicy (V) Partia Liberalno-Ludowa (FPL) Partia Chrześcijańsko-Demokratyczna (KDS) Partia Zielonych (MP) Źródło: obliczenia własne na podstawie różnych źródeł. 1995 mandaty % glosów 7 28,1 5 23,1 2 7,2 3 12,9 l 4,8 3,9 4 17,2 J- 41, 6 Wielka Brytania Partie ISmandaty m% glosom 19mandaty 84% glosów nmandaty ?9% g losów 79mandaty 94% glosów Partia Pracy (Lab.) Partia Konserwatywna (Cons.) Liberalni Demokraci (LD)Sojusz (A)Partia Liberalna (L) Szkocka Partia Narodowa (SNP) Walijska Partia Narodowa (PC) partie uisterskie inneFrekwencja (%) 17 60l l2 l32 u 31,648,412,6 1,9 0,6 2,4 1,1a 32 4512 1V) K 34,7 38,718,51,6 0,7 2,6 1,0 45 3212 1 38,8 33,02,50,7 1,7 0,8 62. 18 222 1 42,6 26,8 16,13,0 1,0 1,8 1,0 Źródło: obliczenia własne na podstaw wie różnych źró< dZ.Odeł. 36,2 36,4 Partie 2979 1984 1989 1994 mandaty % glosów mandaty % glosów mandaty % glosom mandaty % gloso Forza Italia (FI) . 27 30,6 Demokratyczna Partia Lewicy (PDS) 16 19,1 Partia Odrodzenia Komunistycznego (PRC) 5 6,1 Włoska Partia Komunistyczna (PCI) 24 29,6 27 33,3 22 27,6 Włoska Partia Ludowa (PPI) 8 10,0 Pakt Segniego 3 3,3 Partia Demokracji Chrześcijańskiej (DC) 29 36,4 26 33,0 26 32,9 Sojusz Narodowy (AŃ) 11 12,5 Włoski Ruch Społeczny (MSI) 4 5,4 5 6,5 4 5,5 Liga Północna (LN) 2 1,8 6 6,6 Południowotyrolska Partia Ludowa (SVP) l 0,6 1 0,6 1 0,5 1 0,6 inne - regionalne9 1 0,5 1 0,6 - 1,4 Zieloni (V) 5 2,6 3 3,2 Sieć (La Rete) 1 1,1 Partie centrowe 4 4,4 Włoska Partia Liberalna (PU) 3 3,5 5 6,1 - 0,2 Włoska Partia Republikańska (PRI) 2 2,6 1 0,7 Wioska Partia Radykalna (PR) 3 3,7 3 4,3 2 1,2 Włoska Partia Socjalistyczna (PSI) 9 11,0 9 11,2 12 14,8 2 1,8 Włoska Partia Socjaldemokratyczna (PSDI) 4 3,4 3 3,5 2 2,7 1 0,7 inne Frekwencja (%) 84,9 83,4 81,0 74,8 Źródło: obliczenia własne na podstawie różnych źródeł. 9 Unia Valde d'Aosta i Partia Akcji Sardynii. 281 Frakcje Frakcja Konfederacja Państwa Europejskie Partie Socjalistyczne(ESP) Europjsha Partia Ludowa (PPE) Unia dla Europy(WE) Liberalno-demokra-fyczna i Reformatorska Grup jednoczone/ Lewicy l Nordyka Zielona Lewica Frakcja Zielonych (Greewi) (AKE) Radykalny Sojusz Europejski Niezależni (ELDR) (GUE/NGL) Austria SPÓ-6 ÓVP-7 LF-1 G-l FPÓ-6 Belgia SP-3 CVP-4 VLD-3 Agalev-l W-l VB-2 PS-3 PSC-2 PEL-FDF-3 Ecolo-1 FN-1 CSP-EVP-1 Dania SD-3 Kris.F-3 V-4 FB-2 SF-1 RV-1 JB-2 Finlandia SSDP-4 KK-4 KS-4 V-2 VL-1 SFP-1 Francja PS-16 UDF-12 RPE-16 UDF Rad-1 PCF-7 Energie PN-11 CNI-1 Radicale-12 Grecja PASOK-10 ND-9 POLA-2 KKE-2 Synaspismas-2 Hiszpania PSOE-21 PP-28 CDC-GU-2 IU-PCE-9 CN-UV-1 UDC-CiU-1 niezal. -l CN-PNV-1 Holandia PvdA-7 CDA-10 niezal.-l WD-6 GL-1 SGP-1 D'66-4 GVP-1 Irlandia LP-1 FG-4 FF-7 niezal.-l CG-2 Luksemburg POSL-2 PCS-2 PD-1 Zieloni-1 Niemcy SPD-40 CDU-39 Grune-12 CSU-8 Portugalia PS-10 PSD-9 CDS-3 CDU-PCP-3 niezal. (PSD)-1 Szwecja SAP-10 MSP-5 FPL-1 VP-3 MP-4 CP-2 Wielka Lab.-62 Con-18 LDP-2 SNP-2 DUP-1 Brytania SDLP-1 Włochy PDS-16 PPI-6 FI-26 PRI-1 PRC-5 Verdi-3 Lista AN-11 PDS-AD-2 CCD-2 LN-1 LN-5 LaRete-1 Panella-2 CDU-1 SVP-1 Pakt Segniego-3 niezal.-l Ogółem 215 182 57 43 33 27 20 49 Źródło: Keesing's Record of Worid Events, listopad 1996, s. 282 "Y&^ N-'r- ^ Pod naciskiem procesów demokratycznych w 1989 r. uzgodniony podczas_n ^".ss-SŁy.s^S s^s- dano 29 nowych; liczba rozdziałów zwiększyła się z 9 do 15). ;.:s-=?- tonalnych), a 58 z listy Krajowej. vv.y nartymą w okręj data w ok^ '^^^^^W^----^ wielomandatowym. Istmęią dwie turygi ^ uzyskania bezwzglf ^ch kandydat zostaJe ^^^n^^hodz^andydad, ktor nej ^^^^S^^^wybo^n^puje z«ykl, wi^osc drić referendum (do przyięc,a wmosku o P^^-^^iera też na wni S^SSl^^^^^^^ 283 -v - - "" , .- - ^^"aiiii JtUJnscymcyjnymi); 3) rzecznika do spraw ochrony danych osobowych (gwarantuje prawo do ochrony danych osobowych oraz prawo do ujawniania danych ważnych z punktu widzenia interesu publicz- nego). Parlament wybiera również prezesa i wiceprezesów Państwowej Izby Ob- rachunkowej - organu kontroli finansowo-gospodarczej. Zgromadzenie jest rozwiązywane przez prezydenta przed upływem kadencji gdy: l) podczas tej samej kadencji Zgromadzenie Krajowe - w okresie 12 mie- sięcy co najmniej w 4 wypadkach uchwali votum nieufności dla rządu; 2) w wy- padku ustania pełnomocnictw rządu w ciągu 40 dni Ucząc od pierwszego wnio- sku osobowego, nie dokona wyboru na premiera osoby proponowanej przez prezydenta. Przed rozwiązaniem parlamentu prezydent jest zobowiązany zasię- gnąć opinii premiera, przewodniczącego parlamentu oraz przewodniczących frakcji parlamentarnych. Parlament nie może zostać rozwiązany podczas stanu wyjątkowego lub krytycznego. Zgromadzenie obraduje na dwóch sesjach zwyczajnych w roku, oraz na nad- zwyczajnych posiedzeniach i sesjach na wniosek prezydenta, rządu lub 1/5 de- putowanych. Prezydent - raz podczas sesji - może odroczyć posiedzenie Zgro- madzenia nie dłużej jednak niż o 30 dni. Podczas odroczenia przewodniczący Zgromadzenia Krajowego na wniosek 1/5 deputowanych obowiązany jest zwo- łać Zgromadzenie w ciągu 8 dni od doręczenia wniosku. Deputowanym nie mo- że być m.in. pracownik organu administracji państwowej z wyjątkiem członka rządu i politycznego podsekretarza stanu. Prezydent - wybierany jest przez Zgromadzenie Krajowe na 5 lat, z prawem jednej reelekcji. Zgłoszenia kandydatur może dokonać grupa ponad 50 deputo- wanych. Wybór w I i II turze następuje większością 2/3 ogólnej liczby deputo- wanych; a w III turze - z dwóch kandydatów z największą ilością głosów - wy- bór zwykłą większością (3 tury w ciągu 3 dni). Prezydent m.in. zawiera umowy międzynarodowe, a jeśli przedmiot umowy leży w kompetencji Zgromadzenia Krajowego do zawarcia umowy wymagana jest zgoda parlamentu. Może inicjować referendum ludowe. Zarządza wybory do samorządu i parlamentu lokalnego. Akty prawne prezydenta są kontrasygnowa- ne przez premiera lub odpowiedniego ministra, z wyjątkiem: reprezentacji pań- stwa, zarządzania wyborów do Zgromadzenia Krajowego i samorządu lokalne- go, inicjowania referendum. W przypadku naruszenia konstytucji lub ustawy przez prezydenta 1/5 depu- towanych może wystąpić z wnioskiem o pociągnięcie go do odpowiedzialności konstytucyjnej. Do wszczęcia postępowania wymagana jest większość 2/3 ogólnej liczby deputowanych, osądzenie czynu należy do Trybunału Konstytucyjnego. Rząd - składa się z premiera i ministrów. Prezydent desygnuje kandydata na premiera, którego wybiera Zgromadzenie bezwzględną większością głosów ogól- 00-< ne) liczny uepi-iLuvvtuiyi;ii. iviiniaLrow powołuje i odwołuje na wniosek premie] prezydent. Rząd m.in. kieruje pracą ministerstw, współdziała w ustalaniu po tyki zagranicznej - zawiera umowy międzynarodowe. Premier kieruje pracą ir nistrów i koordynuje ich działalność. Wniosek o votum nieufności w stosunku do premiera (de facto rządu) prezes m że zgłosić 1/5 deputowanych wysuwając jednocześnie kandydaturę osoby prop nowanej na urząd premiera. Dyskusja i głosowanie nad wnioskiem następuje } upływie 3 dni od zgłoszenia a najpóźniej po upływie 8 dni od zgłoszenia wniosk Rząd może wystąpić z wnioskiem o udzielenie o votum zaufania. Może też wnieś by głosowanie nad zgłoszonym przez niego wnioskiem o przeprowadzenie gł. sowania nad projektem ustawy stanowiło zarazem głosowanie nad votum z: ufania. Jeśli parlament nie uchwali votum zaufania, rząd podaje się do dymią Trybunał Konstytucyjny - składa się z 15 sędziów wybieranych przez Zgr madzenie Krajowe. Trybunał kontroluje zgodność przepisów prawnych z konst; tucją, uchyla ustawy i inne przepisy prawne w przypadku stwierdzenia ich nii zgodności z konstytucją. Istnieje instytucja obywatelskiej skargi konstytucyjne Zmiana Konstytucji: dokonywana jest uchwałą Zgromadzenia Krajowego wie] szością 2/3 głosów wszystkich deputowanych. LITERATURA: Konstytucja Republiki Węgierskiej, wstęp H. Donath, Warszawa 1992. H. Donath, Zgromadzenie Krajowe, Warszawa 1993. WYBORY DO ZGROMADZENIA KRAJOWEGO Partie 19901 1994 1998 mandaty % glosów Węgierskie Forum Demokratyczne (MDF) Związek Wolnych Demokratów (SzDSz) 164 92 42,4 23,8 37 70 11,7 19,7 17 24 3,17,5 Niezależna Partia Drobnych Posiadaczy (FKgP) 44 11,4 26 8,8 48 13,1 Węgierska Partia Socjalistyczna (MSzP) 33 8,5 208 33,0 134 32,9 Związek Młodych Demokratów (Fidesz) 21 5,7 20 7,0 148 29,4 Katolicka Partia Ludowa (KDNP) . 21 5,4 22 7,0 Węgierska Partia Sprawiedliwości Życia (MIEP) 1,5 - 1,2 14 5,4 inne 4 1,0 2 2,8 niezależni 6 1,5 1 8,3 Frekwencja (%) I tura 65,0 68,5 56,2 II tura 44,1 55,1 57,0 Źródło: Keesing's Record of Worid Events, różne roczniki 1 Procent głosów oddanych na listy regionalne. 285 "^f;ivfsRie forum Demokratyczne (MDF) - od września 1988 r. działał jako nieza- leżny ruch opozycyjny, zarejestrowany w grudniu 1989 r.; o charakterze centroprawico- wym, popiera inwestycje kapitału zagranicznego i rozwój małej przedsiębiorczości. Związek Wolnych Demokratów (SzDSz) - utworzony w październiku 1988 r. o cha- rakterze liberalno-konserwatywnym; postuluje minimum państwowej interwencji w go- spodarce, popiera m.in. zagraniczne inwestycje i niezależność banku centralnego. Niezależna Partia Drobnych Posiadaczy (FKgP) - utworzona w listopadzie 1988 r., kontynuatorka partii założonej w 1930 n; reprezentuje ludność wiejską. Węgierska Partia Socjalistyczna (MSzP) - utworzona w grudniu 1989 r. na XIV Zjeździe WSPR; o charakterze socjaldemokratycznym, optuje za socjalną gospodarką rynkową i ochroną socjalną dla najbiedniejszych i pracowników najemnych. Związek Młodych Demokratów/Węgierska Partia Obywatelska (Fidesz-MPP) - utworzony w marcu 1988 r., do kwietnia 1995 r. pod nazwą Fidesz; o charakterze libe- ralnym, popiera szybką prywatyzację, zagraniczne inwestycje, minimum państwa socjal- nego. Katolicka Partia Ludowa (KDNP) - utworzona we wrześniu 1989 r., kontynuator- ka Demokratycznej Partii Ludowej działającej w latach 1945-48; o charakterze postępo- wo-konserwatywnym, popiera socjalną gospodarkę rynkową opartą na wolnej przedsię- biorczości i gwarancjach socjalnych. Węgierska Partia Sprawiedliwości i Życia (MIEP) - utworzona w czerwcu 1993 r. przez dysydentów z WFD; o charakterze radykalno-populistycznym. Węgierska Partia Ludowa/Narodowa Partia Chlopska (MW/WP) - utworzona w czerwcu 1989 r., kontynuatorka N.ECh. rozwiązanej w 1948 r., do czerwca 1990 r. pod nazwą Węgierska Partia Ludowa; popiera rozwój rolnictwa i reformę samorządu lo- kalnego. Węgierska Partia Socjaldemokratyczna (MSzDP) - utworzona w październiku 1993 r. w wyniku połączenia Niezależnej Partii Socjaldemokratycznej (zat. XI. 1989 r.) i Socjaldemokratycznej Partii Ludowej, określa się jako spadkobierczyni Węgierskiej Partii Socjaldemokratycznej działającej w latach 1890-1948; o charakterze socjaldemo- kratycznym, popiera gospodarkę o mieszanej własności i ochronę praw socjalnych. Węgierska Partia Robotnicza (MSzN) - utworzona w listopadzie 1956 r., kontynu- atorka utworzonej w 1918 r. Węgierskiej Partii Komunistycznej, do grudnia 1989 r. pod nazwą Węgierska Socjalistyczna Partia Robotnicza; skupia członków którzy nie zgodzili się z decyzją o powstaniu WPS; sprzeciwia się prywatyzacji i zagranicznemu kapitałowi. Brytanii i Irlandii Północnej) Wielka Brytania nie posiada konstytucji w sensie formalnym - w postaci jedne- go ustanowionego aktu normatywnego posiadającego najwyższą moc prawną. Prawo konstytucyjne Wielkiej Brytanii wywodzi się z czterech głównych źródeł, którymi są: - prawo stanowione - należą do niego podstawowe akty państwowe przyjęte przez parlament, takie jak Magna Charta Libertatum z 1215 roku, Petycja prawa z roku 1626, Habeas Corpus Act z 1679 roku, Bili of Rights z roku 1689, czy Ustawa Sukcesyjna z 1701 roku. Wśród pozostałych postanowień do źródeł konstytucyjnego prawa stanowionego zaliczamy: ustawy z lat 1911 i 1949 o funkcjonowaniu parlamentu, ustawy z 1872, 1970 i 1975 roku okre- ślające prawa wyborcze; z 1971 roku o ustroju organów sprawiedliwości i z 1972 roku o ustroju samorządu lokalnego; - prawo precedensowe - jest tworzone na podstawie orzeczeń sądów dotyczą- cych konkretnych spraw rozstrzyganych na gruncie prawa stanowionego jak i powszechnego; w ten sposób powstają precedensy, czyli rozstrzygnięcia wią- żące sądy w sprawach tego samego, co precedens rodzaju. Znaczenie prece- densu zależy od rangi trybunału; najwyżej ceni się orzecznictwo Izby Lor- dów; - konwenanse konstytucyjne - to zwyczaje, czyli utarte praktyki postępowania w sposób powszechnie uznany za prawidłowy (tzn. prawdziwy) w typowych sytuacjach ustrojowych. Konwenanse nie są prawem, chociaż niektóre uzy- skują moc prawną po włączeniu ich do tekstów ustaw. Może zdarzyć się że pewne spisane przepisy prawa faktycznie przestaną obowiązywać, ponieważ wytworzy się co do nich powszechne przeświadczenie, że na skutek bardzo długiego ich nie stosowania już przestały obowiązywać. Instytucja taka zwie się Desuetudo, a jej moc uznaje się np. w stosunku do królewskiego prawa veta. - dzieła, traktaty i podręczniki prawnicze - zawarte tam ustalenia są trakto- wane jako nakazy i dyrektywy interpretacyjne w sytuacji wykładni i stoso- wania prawa.1 Na przełomie 1997/1998 wprowadzono reformy dotyczące autonomii regio- nów - przekazania kompetencji (czyli: dewolucji) i powstania parlamentów lo- kalnych w Szkocji, Walii i Irlandii Północnej. W Szkocji przy 60,2% frekwencji obywatele opowiedzieli się za utworzeniem parlamentu (74,3% "za") oraz prze- kazaniem parlamentowi Szkocji prawa zmiany podatków (63,5% "za"). Parla- ment Szkocji będzie liczył 129 deputowanych z których 73 wybieranych w wy- 1 Systemy polityczne rozwiniętych krajów kapitalistycznych, red. A. Jamróz, Warszawa 1989, s. 69 i następne. 286 287 ., _" "-...^^i^CTii pcu-iamentu (5U,a% "za"). Parlament Walii będzie liczył 60 deputowanych z których 40 będzie wybieranych w wyborach większościowych a 20 proporcjonalnie z list partyjnych.2 W maju 1998 r. mieszkańcy Republiki Irlandii i Irlandii Północnej poparli w referendum (w Irlandii Północnej: 71% "za", przy 81% frekwencji; w Republice Irlandii: 94% "za" przy 55% frekwen- cji) porozumienie pokojowe dla Irlandii Północnej, które przewiduje m.in. utwo- rzenie parlamentu lokalnego dla Irlandii Północnej. Zgromadzenie Irlandii Pół- nocnej liczy 108 deputowanych wybieranych wedle systemu STV - pojedynczego głosu przenoszonego. Parlament - składa się formalnie z Monarchy, Izby Gmin (House of Com- mons) i Izby Lordów (House of Lords). Izba Gmin liczy obecnie 659 członków wybieranych w wyborach powszech- nych według ordynacji większościowej: jednomandatowe okręgi wyborcze, wybór zwykłą większością głosów. Kandydat na deputowanego wpłaca kaucję w wyso- kości jednego tysiąca funtów, która jest zwracana jeśli kandydat uzyskał ponad 5% głosów. Okres pełnomocnictw (nie: kadencja!) Izby Gmin wynosi 5 lat. Quorum wynosi 40 deputowanych. Izba Lordów spełnia funkcje izby wyższej i nie jest organem kadencyjnym. Jej skład wyłaniany jest na podstawie zasad dziedziczenia i mianowania. We- dług danych z 1992 roku prawo zasiadania w izbie miało 1211 parów, z tego 777 lordów dziedzicznych, 26 lordów duchownych, 20 lordów prawa i 386 lor- dów dożywotnich. Fotele Lordów dziedzicznych obejmują parowie Anglii, Szko- cji, Wielkiej Brytanii i Zjednoczonego Królestwa (od 1963 roku kobiety piastu- jące godność lordowską mogą zasiadać w izbie, ponadto lordowie mogą zrzec się godności lordowskiej - ma to na celu umożliwienie im zasiadania w Izbie Gmin). Lordami duchownymi są hierarchowie Kościoła anglikańskiego: arcybiskupi Canterbury i Yorku, biskupi Londynu, Durham i Winchesteru, oraz 21 innych biskupów zasiadających w izbie w okresie sprawowania urzędu. Lordowie pra- wa powoływani są przez monarchę, mianowani dożywotnio z grona doświad- czonych praktyków wymiaru sprawiedliwości w celu wypełniania funkcji sądo- wych izby. Lordowie dożywotni to osoby z mianowania monarchy, zasłużone w życiu publicznym państwa.3 Quorum w Izbie Lordów wynosi 3 osoby, a śred- nia frekwencja to 300 lordów. Materię ustawodawczą tworzy w systemie prawnym Wielkiej Brytanii kilka typów ustaw. Najpowszechniejsze są projekty ustaw publicznych (public bilis) 2 Warto przypomnieć, że podobne referenda miały miejsce w 1979 r., ale wyniki głosowań oka- zały się negatywne. W Szkocji za lokalnym parlamentem opowiedziało się 32,5% uprawnio- nych do głosowania, a w Walii tylko 11,8%, podczas gdy wymogiem przyjęcia projektów auto- nomii było opowiedzenie się za nimi ponad 40% uprawnionych do głosowania. 3 A. Zięba, Parlament Wielkiej Brytanii, Warszawa 1994, s. 11. 288 przez parlamemarzystę-czlonKa rządu noszą nazwę projeKtow rząaowycn (gouern- ment bilis), natomiast te same projekty wnoszone przez zwykłych parlamenta- rzystów to prywatne projekty posłów (prwate member's bilis). Obok nich wystę- pują projekty ustaw prywatnych (prwate bilis) odnoszące się do określonych organizacji, korporacji czy jednostek lokalnych. Innym rodzajem są projekty ustaw finansowych (.money bilis) normujące sprawy finansowe państwa. Istnieją wresz- cie projekty ustaw mieszanych (hybrid bilis) wprowadzające ustawodawstwo pu- bliczne, które w określonych warunkach normuje prawa osób prywatnych czy korporacji. Zarys "postulowanych regulacji prawnych" publikowany jest w "Bia- łej Księdze" przez rząd, a następnie przedstawiany jest parlamentowi dla uzy- skania wstępnej oceny. Natomiast "Zielona Księga" to zbiór luźnych propozycji ustawodawczych kierowanych do społeczeństwa.4 Projekty ustaw (oprócz finansowych) mogą być wnoszone do każdej izby. W praktyce ważniejsze inicjatywy są wnoszone najpierw do Izby Gmin. Prawo inicjatywy ustawodawczej przysługuje wyłącznie członkom parlamentu. Po uchwa- leniu przez Izbę Gmin projektu ustawy jest on kierowany do Izby Lordów. Je- żeli dochodzi do rozbieżności między izbami na tle proponowanych przez dru- gą izbę zmian, wówczas izba która uchwaliła projekt może poprawki odrzucić, zaakceptować lub negocjować. W tym ostatnim przypadku powołuje się wspól- ną komisję do rozpatrzenia rozbieżności. Przy braku porozumienia, gdy Izba Lordów odrzuci projekt ustawy (z wyjątkiem ustaw finansowych których Izba Lordów nie ma prawa wetować), Izba Gmin może ponownie uchwalić projekt w niezmienionym brzmieniu. Przyjęty w ten sposób projekt, niezależnie od sta- nowiska izby Lordów promulgowany jest przez monarchę.5 Rząd może ograniczyć dyskusję parlamentarną w każdym stadium rozpatry- wania projektu ustawy za pomocą jednego z trzech sposobów: l) "zamknięcie dyskusji" na podstawie rezolucji popartej przez speakera i zaaprobowanej przez ponad 100 deputowanych, 2) "gilotyny" czyli przyjęcia rezolucji ustanawiającej z góry czas dyskusji nad rozdziałami projektu, 3) "kangura" czyli prawa speake- ra do poddania pod dyskusję i głosowanie tylko niektórych spośród zgłoszonych poprawek.6 W związku z uprawnieniami ustawodawczymi parlamentu pozostają akty usta- wodawstwa delegowanego, których większość określana jest jako akty norma- tywne z upoważnienia ustawy i czerpiące z tego upoważnienia moc ustawową, Krąg instytucji wydających takie akty jest ograniczony do instytucji bezpośred- nio odpowiedzialnych przed parlamentem.7 Okres pełnomocnictw parlamentu określany jest na maksimum 5 lat, a prze- dłużenie okresu pełnomocnictw wymaga zgody obu izb. W okresie I wojny świa- j.w, s. 31-32. j.w, s. 34. K. A. Wojtaszczyk, Współczesne systemy polityczne, Warszawa 1996, s. 64. A. Zięba, Parlament Wielkiej Brytanii, Warszawa 1994, s. 34-36. 289 ^ _" ^. .-..Ł >-'gay W JI10- ", "-".. ^^y-J^uwaua na wniosek premiera i ogłaszana jest w formie pro- klamacji. Zwyczajem konstytucyjnym stało się, iż monarcha nie odmawia pre- mierowi w przedmiocie rozwiązania Izby Gmin. Parlament zbiera się na rocznych sesjach trwających od listopada do paź- dziernika. Uroczystego otwarcia nowej sesji dokonuje monarcha wygłaszając mowę tronową - będącą programem rządu na najbliższy rok (w rzeczywistości autorem mowy tronowej jest premier). Sesję parlamentarną kończy instytucja prorogacji, czyli odroczenia sesji ogłaszana w formie królewskiej proklamacji.8 Na czele Izby Gmin stoi speaker wybierany spośród członków Izby. Podsta- wową zasadą jego urzędu jest apolityczność, z czym wiąże się to, że nigdy nie przemawia jako poseł na forum izby i nie bierze udziału w głosowaniach (z wy- jątkiem wypadku równego rozłożenia się głosów; wtedy speaker ma głos decy- dujący). Speaker przewodniczy obradom, czuwa nad przestrzeganiem norm pro- ceduralnych i dokonuje ich wykładni, odracza posiedzenia izby. Mianuje także przewodniczących niektórych komisji, zarządza wybory uzupełniające, decyduje czy projekt ustawy ma charakter finansowy. Ciekawostką jest to, że speaker po- siada własny okręg wyborczy.9 Na czele Izby Lordów stoi lord kanclerz, będący jednocześnie członkiem gabinetu - ministrem sprawiedliwości i najwyższym funkcjonariuszem państwo- wym angielskiego sądownictwa. W porównaniu ze speakerem posiada mniejszy , zakres kompetencji.10 Izba Lordów pełni funkcję najwyższego sądu apelacyjne- go dla całej Wielkiej Brytanii z zakresu prawa cywilnego oraz w sprawach kar- nych dla Anglii, Irlandii Północnej i Walii. Sąd Izby Lordów działa jako Komi- sja Apelacyjna Izby, a jej orzeczenia zatwierdza cała Izba.11 Mechanizm funkcjonowania Izby Gmin dostosowany jest do podziału na par- tię rządzącą i opozycję. Największa z partii opozycyjnych występująca jako "Opozycja Rządu Jej Królewskiej Mości" - spełnia funkcje opozycji parlamen- tarnej sankcjonowanej przez prawo. Na jej czele stoi lider Opozycji JKM, będą- cy jednocześnie szefem partii i frakcji parlamentarnej, a niektórzy deputowani opozycyjni tworzą tzw. Gabinet Cieni.12 W obu partiach na działalność frakcji i dyscyplinę w jej szeregach mają wpływ parlamentarni funkcjonariusze partyjni zwani whip'ami. Whip partii rzą- dzącej jest odpowiedzialny przed premierem i liderem Izby Gmin, a także wcho- dzi w skład rządu. Ważną rolę w kierowaniu frakcją parlamentarną partii rządzącej odgrywa Lider Izby Gmin. który również jest członkiem gabinetu. Li- 8 j.w, s. 27-28. 9 j.w, s. 21-22. i° j.w., s. 22. u j.w, s. 41. 12 Systemy polityczne rozwiniętych krajów kapitalistycznych, red. A. Jamróz, Warszawa 1989, s. 77-78. 290 wodawczego.13 Mandatu deputowanego w Izbie Gmin nie można łączyć z funkcją: urzęd ka służby cywilnej administracji państwowej, niektórych urzędników zarżą lokalnego (tj. Lokalnej administracji państwowej), sędziów, zawodowych wojsi wych, osób prowadzących kancelarie prawne itp. Deputowany do Izby Gmin ] może zrzec się mandatu.14 Monarcha - jest głową państwa. Stoi na czele władzy wykonawczej i rówi cześnie jest jednym z członów brytyjskiej legislatywy. Monarcha jest zwierzi nikłem sił zbrojnych, zwołuje, odracza i rozwiązuje na wniosek premiera par ment; posiada prawo sankcji królewskiej wobec uchwalonych ustaw (jednak osta przypadek odmowy sankcji miał miejsce w roku 1707, za panowania królom Anny, a odnosił się do projektu ustawy o powołaniu milicji w Szkocji; z t( względu uważa się iż prawo odmowy sankcji wygasło poprzez desuetudo), 01 promulguje ustawy. Monarcha mianuje też ministrów, sędziów, parów i inn; dostojników; jest głową Kościoła Anglikańskiego. Wszystkie akty monarc w zakresie spraw państwowych są wykonywane bezpośrednio przez ministn Istnieje zasada nieodpowiedzialności politycznej i konstytucyjnej monarchy ("k nie może czynić źle") na gruncie konwenansu konstytucyjnego z XVII wie stanowiącego że "król nie może działać sam". Odpowiedzialni za akty krok skie są odpowiedni ministrowie, którzy je podpisują (instytucja kontrasygna - dlatego też monarcha nie może wydać żadnego ważniejszego aktu samodz: nie, a większość jego prerogatyw przeszła w praktyce na osobę premiera.15 Rząd - władzę wykonawczą sprawuje monarcha i ministrowie skupieni -wo. premiera. Mianowany przez monarchę premier (prime minister - lider zwy< skiej partii) tworzy z jego upoważnienia rząd, który odpowiedzialność polity na ponosi przed Izbą Gmin. Program rządu jest przedstawiany w mowie tro: wej monarchy. Rząd nie stanowi organu kolegialnego, który obrad systematycznie pod kierownictwem premiera i jest wyposażony w określone kc potencje, lecz jest sumą stanowisk w administracji państwowej na szczeblu ] nisterialnym. Podstawowy skład osobowy rządu tworzą ministrowie Korc i ministrowie młodsi. Członkowie rządu muszą posiadać mandat do jednej z parlamentu. Członkowie rządu podzieleni są na kategorie: l) sekretarze stanu (kierów cy głównych resortów); 2) ministrowie resortowi (szefowie resortów wchód cych w skład gabinetu); 3) ministrowie nieresortowi (piastuni urzędów his rycznych - ministrowie beż teki); 4) radcy prawni Korony; 5) ministrowie ste l3 A. Zięba, Parlament s. 18. 14 j.w., s. 14. 16 Systemy polityczne rozwiniętych krajów kapitalistycznych, red. A. Jamróz, Warszawa H s. 74. 291 szczególną rolę odgrywają ministrowie sprawujący urzędy historyczne. Wy- stępują oni wśród ministrów resortowych, np.: minister finansów - Kanclerz Skarbu, minister sprawiedliwości - Lord Kanclerz. Są też piastuni urzędów hi- storycznych, którzy nie kierują resortami, m.in,: Lord Strażnik Tajnej Pieczęci (przewodniczący frakcji rządowej w Izbie Lordów), Lord-Prezydent Tajnej Rady (lider partii rządzącej w Izbie Gmin), Kanclerz Księstwa Lancaster. Węższym organem egzekutywy, który działa na zasadzie kolegialności, jest gabinet, który stanowi trzon rządu.16 Gabinet składa się z: Premiera, Kancle- rza Skarbu, Kanclerza Księstwa Lancaster, Lorda Strażnika Tajnej Pieczęci, Lorda Kanclerza, ministra spraw wewnętrznych oraz ministrów resortów go- spodarczych.17 Gabinet określa podstawowe kierunki polityki państwa, sprawu- je zwierzchnią kontrolę nad administracją, prowadzi politykę zagraniczną, oraz koordynuje zadania"! prace resortów. "Rząd" składa się z reguły z ponad 100 członków. Tylko gabinet zbiera się na wspólnych posiedzeniach. Rząd rozstrzyga podstawowe sprawy związane z administracją, ma na celu realizację ogólnych interesów społeczności w państwie. Zajmuje się wykonywa- niem decyzji gabinetu i uchwalanych w parlamencie obejmujących realizację funk- cji gospodarczej, socjalnej, obronnej itp. Istnieją również komitety gabinetu ko- ordynujące pracę ministrów i analizujące sprawy stawiane na porządku obrad gabinetu, oraz ostateczne rozstrzygnięcia w sprawach im oddelegowanych. Pre- mier kontrolując całość administracji publicznej i koordynując pracę resortów, opiera się na podległym sobie Sekretariacie Gabinetu, który jest międzyresorto- wym centrum kontroli i koordynacji funkcjonowania ministerstw. Premier łączy funkcję lidera partii rządzącej z urzędem szefa rządu. Ponad- to jest Pierwszym Lordem Skarbu i ministrem do spraw służby cywilnej admi- nistracji państwowej. W zakresie uprawnień premiera ważną rolę odgrywa tzw. patronaź czyli prawo mianowania na najwyższe stanowiska państwowe, kościel- ne, gospodarcze itp. Premier określa tryb pracy gabinetu, dokonuje samodziel- nie zmian w rządzie, powołuje komitety gabinetu których liczbę i skład sam określa.18 Rząd który utracił zaufanie Izby Gmin podaje się do dymisji, albo zwra- ca się do monarchy o rozwiązanie Izby Gmin. W 1967 r. utworzono urząd Komisarza Parlamentarnego ds. Administracji, którego powołuje Monarcha na wniosek premiera. Jest organem niezależnym od rządu, uprawnionym do badania skarg ludności na centralne agendy rządo- we oraz władze służby zdrowia Wielkiej Brytanii. Komisarz udziela pomocy tyl- ko na prośbę członka Izby Gmin, a skarga musi dotyczyć postępowania admi- nistracyjnego. 16 j.w, s. 81-82. 17 K. A. Wojtaszczyk, Współczesne systemy polityczne, Warszawa 1996, s. 65. 18 Systemy polityczne rozwiniętych krajów kapitalistycznych, red. A. Jamróz, Warszawa 1989, s. 83 i następne. 292 to działają Jvunuaaiz,t; ua. .mimimsiracJi i-iOKainej: uznuii ula Aiigui i pu Jeanyr dla Walii i Szkocji. LITERATURA: St. Gebethner, Rząd i opozycja Jej Królewskiej Mości, Warszawa 1967. Systemy polityczne rozwiniętych krajów kapitalistycznych, red. A. Jamróz, Warszawa 1989. K. A. Wojtaszczyk, Współczesne systemy polityczne, Warszawa 1992 i 1996. A. Zięba, Parlament Wielkiej Brytanii, Warszawa 1994. WYBORY DO IZBY GMIN Partie II. 1974 X. 1974 1979 1983 1987 1992 1997 man- Pogło- man- %gfo- man- %glo man- % gło- man- % glo- man- %gio- man- %«( daty sów daty SÓW daty SÓW daty sów daty som daty SÓIV daty SOU Partia Konserwatywna (Cons.) 297 37,9 277 35,8 339 43,9 397 42,4 376 42,3 336 41,9 165 31, Partia Pracy (Lab.) 301 37,2 319 39,2 269 36,9 209 27,6 229 30,8 271 34,4 418 44,- Sojusz (A) i9 23 25,4 22 22,5 Liberalni Demokraci (LDP) 20 17,9 46 17, Partia Liberalna (L) 14 19,3 13 18,3 11 13,8 Szkocka Partia Narodowa (SNP) 7 2,0 11 2,9 2 1,6 2 1,1 3 1,3 3 1,9 6 2, Walijska Partia Narodowa (PC) 2 0,6 3 0,6 2 0,4 2 0,2 3 0,4 4 0,5 4 0, partie uisterskie 11 1,0 10 1,0 12 1,0 16 1,4 13 1,2 13 1,2 13 1, Sinn Fein (SF) 1 0,3 1 0,3 2 0, inne / niezależni 3 0,4 2 0,3 3 0,5 3 0,5 3 0, Frekwencja (%) 78,8 72,8 76,0 72,7 75,3 77,3 71,6 Źródło: obliczenia własne na podstawie różnych źródeł. PARTIE POLITYCZNE: Partia Konserwatywna (CP; Cons.) - pełna nazwa Konserwatywna i Unionistyczr Partia, utworzona w 1870 r.; program oparty na ideologii E. Burke'a i B. Disraeli'e^ akcentujący obronę własności prywatnej i antyegalitaryzm. Partia Pracy (LP; Lab.) - utworzona w 1900 r., 4/5 partii to członkowie zbiorowi (zwią ki zawodowe); program łączy elementy socjal-liberalizmu, trade-unionizmu i fabian zmu. 19 Sojusz Partii Socjaldemokratycznej i Partii Liberalnej; w 1983 roku nastąpił następujący p dział mandatów: SDP - 6, Liberałowie - 17; w roku 1987: SDP - 5, Liberałowie 17. Partie zjednoczyły się i w wyborach 1992 roku wystąpili jako Liberalni Demokraci. 293 _-."^ gu.-.puuan^ty i socjalne w sferze społecznej. Walijska Partia Narodowa (PC) - utworzona w sierpniu 1925 r.; postuluje obronę kultury i języka walijskiego. Szkocka Partia Narodowa (SNP) - utworzona w 1934 r.; postuluje obronę kultury i języka szkockiego, ponadto opowiada się za odrębnością polityczno-ustrojową Szkocji. WYBORY DO ZGROMADZENIA IRLANDII PÓŁNOCNEJ Partie 2998 mandaty % glosom Partia Unionistów Uisteru (UUP) 28 21,3 Socjaldemokratyczna Partia Pracy (SDLP) 24 22,3 Sinn Fein (SF) 18 7,6 Partia Sojuszu (AP) 6 6,5 Postępowa Partia Unionistów (PUP) 2 4,5 Partia Demokratycznych Unionistów (DUP) 20 18,1 Partia Unionistów Zjednoczonego Królestwa (UKUP) 5 4,5 Koalicja Kobiet (WA) 2 1,6 niezależni 3 Frekwencja (%) 69,9 Źródło: The Times, 29 czerwca 1998 r. PARTIE POLITYCZNE: Partia Unionistów Uisteru (UUP) - utworzona w 1905 r.; unionistyczna. Socjaldemokratyczna Partia Pracy (SDLP) - utworzona w sierpniu 1970 r.; cen- trolewicowa, reprezentuje katolicką mniejszość. Sinn Fein (SF) - utworzona w 1905 r.; polityczne skrzydło IRA. Partia Sojuszu (AP) - utworzona w kwietniu 1990 r.; centrowa, unionistyczna. Postępowa Partia Unionistów (PUP) - utworzona w 1980 r.; polityczny reprezen- tant Ochotniczych Sił Uistreru (UVF). Partia Demokratycznych Unionistów (DUP) - utworzona w-1971 r.; unioniści szcze- gólnie mocno przeciwstawiający się ingerencji Dublina w sprawy Irlandii Północnej. 294 W rok po zakończeniu wojny, w czerwcu 1946 ^^^^Z Stacja została uchwalona 22 ^^m^ ^^ ^onu s, ^a^-O^A^^^ statu Jp$"yprz^any na drodze ustawy konstytucje, patent - dwuizbowy Par^ (^e^ ^^^ nych (Camera dci Deputata) l senatu(se^^^^ ^5 lat. Na miejsce dętych putowanych wybieranych w ^ora^0^^ wprowadzono ordynacj, czasowej ordynacJi P^P0^0^,^ systemu większościowej mieszaną: 475 mandatów rozdzielanych^^S y ^datów rozdzie (okręgi jednomandatowe, wybór ^^f2^^ , p,ogiem 4% w skal anych jest proporcjonalnie z krajowych list Pró^ .^ ^ wchodź, kr^u. Senat Uczy 315 -atoró^^ ^0 'ywotnuni, poza tym kaź też byli prezydenci republiki - ^dący^^^ senatorów spośró. S^ ^ spodarki i Pracy oraz 500 tys^borcow, J ^w uchwalone niezależnie o. do Izby Deputowanych lub do Senaty Prosty usta^ ^ ^ " ^ trybu przez jedną ^P^t^^^e^^zgodności między izbami, t, etapy postępowania ustawodawczegaJez^^^^^ TśU brak jest konsensusu, t powoływana jest wspólna komisja me(ha^^^ ^J,^ "tale i nadzwy dalszy bieg procesu ustawodawczego wstrzwe^ dla ogólnej czajne mogą uchwalać ustawy me ^B^^^S^^ przekazywań; porządku prawnego. Uchwalony przez P^^^.^ Salenia. Prze, ^prezydentowi.^p^omu^^^^^^^^ ^^ ^ promulgacją P^yd^^026^^^^^^^^^ obu izb. Uchwaloną ustawę moz ^-^Ł^^S-^^p^ 295 x iawu rozwiązania parlamentu (jednej lub obu izb) przed upływem kadencji przysługuje prezydentowi, który może tego dokonać w każdym momencie. Naj- częściej jednak wykorzystuje to prawo w sytuacjach kryzysów politycznych (brak stabilności parlamentarnej, konflikt między izbami). Prezydent nie może roz- wiązać parlamentu w czasie ostatnich 6 miesięcy swojej kadencji oraz kadencji parlamentu. Parlament pracuje faktycznie w trybie permanencji, choć pojęcia tego kon- stytucja nie używa. Nie zna ona też - poza pierwszym posiedzeniem - instytu- cji zwoływania sesji. Sesje nadzwyczajne mogą być zwoływane na wniosek prze- wodniczących izb, prezydenta lub 1/3 ogółu członków jednej z izb. Parlament zbiera się na wspólnych posiedzeniach w celu: wyboru prezydenta, postawienia prezydenta i członków rządu w stan oskarżenia, powołania 1/3 członków Naj- wyższej Rady Sądownictwa i Trybunału Konstytucyjnego. Prezydent - wybierany na 7 lat na wspólnym posiedzeniu obu izb parlamentu z udziałem delegatów rad regionalnych. Liczba elektorów wybierających prezy- denta wynosi 1003 (630 deputowanych, 315 senatorów, oraz po 3 delegatów z każ- dego regionu za wyjątkiem Valle d'Aosta - który ma prawo tylko do jednego przed- stawiciela). Nie ma zakazu wielokrotnej reelekcji W pierwszych trzech turach kandydat musi uzyskać większość 2/3 głosów ogólnej liczby elektorów, a w przypad- ku jej nieuzyskania, od IV tury wystarczy większość bezwzględna. Praktyka wy- kazała, że osiągnięcie kwalifikowanej większości było trudne, np. G. Saragat zo- stał wybrany w 1964 r. w XXI turze, a S. Pertini w 1978 r. - w XVI turze. Prezydent jest głową państwa, reprezentuje jedność narodu i jest strażni- kiem konstytucji. Ratyfikuje umowy międzynarodowe, zarządza wybory do par- lamentu. Jest zwierzchnikiem sił zbrojnych i przewodniczy Najwyższej Radzie Obrony. Prezydent ogłasza dekrety z mocą ustawy. Wszystkie akty prawne pre- zydenta wymagają kontrasygnaty premiera lub odpowiedniego ministra. Prezydent ponosi odpowiedzialność konstytucyjną za zdradę stanu lub naru- szenie konstytucji. W stan oskarżenia stawia go parlament bezwzględną więk- szością głosów ogólnej liczby członków obu izb, a sądzi go Trybunał Konstytu- cyjny w składzie powiększonym o 16 członków powoływanych w drodze losowania spośród obywateli spełniających wymogi wybieralności do Senatu. W przypadku wakatu na stanowisku prezydenta, jego funkcje przejmuje przewodniczący Se- natu. Rząd - składa się z premiera i ministrów, ponadto w skład rządu mogą być po- woływani wicepremierzy. Prezydent wyznacza premiera, a na jego wniosek po- wołuje pozostałych członków rządu. W ciągu 10 dni od nominacji rząd musi uzyskać zaufanie obu izb - wyrażane bezwzględną większością głosów ogólnej liczby członków obu izb. W myśl praktyki konstytucyjnej ministrowie powinni być członkami jednej z izb parlamentu. 296 zagraniczną, zaoezpiecza porząaeK puoliczny i Dezpieczenstwo państwa. mier kieruje ogólną polityką rządu i zapewnia jednolitość zarządzania stwem. W 1983 roku utworzono Radę Gabinetu składającą się z premiera, jeg< stępcy i 7 najważniejszych ministrów. Parlament może upoważnić rząd, na ( słony czas i w określonym zakresie problemów, do wydawania dekretów z ca ustawy. W przypadkach wyjątkowej konieczności rząd może też wydi rozporządzenia z mocą ustawy, które są obligatoryjnie zatwierdzane przez lament w ciągu 60 dni od ich wydania. 1/10 członków jednej z izb może zgłosić wniosek o votum nieufności w rządu. Wniosek w tej sprawie jest głosowany po trzech dniach od zgtosz' a przyjmowany bezwzględną większością głosów członków obu izb. Trybunał Konstytucyjny - składa się z 16 sędziów wybieranych na c dziewięciu lat: 5 powołuje prezydent, 5 parlament na wspólnym posiedzeń wyższe sądownictwo powszechne i administracyjne, a jednego Rada Pań i Izba Obrachunkowa. Trybunał rozstrzyga spory kompetencyjne między dzami centralnymi, między władzami centralnymi a regionalnymi i miedz. glonami. Bada zgodność ustaw z konstytucją - inicjatywę w tym przedm posiadają: państwo, regiony, lub dwie prowincje. Narodowa Rada Gospodarki i Pracy - organ doradczy składający się z pertów i przedstawicieli poszczególnych gałęzi gospodarki. Rada składa się członków: 25 reprezentuje robotników, 13 różne zawody i rzemiosło, 17 p] siębiorców, 4 przedsiębiorstwa państwowe oraz 20 ekspertów. Kadencja ] wynosi 3 lata. Zmiana Konstytucji: projekt ustawy konstytucyjnej powinien być przyjęty ] obie izby parlamentu dwukrotnie, w odstępie 3 miesięcy. Projekt ustawy i nien być zatwierdzony w drugim głosowaniu bezwzględną większością głi członków każdej izby. Ustawa konstytucyjna winna być poddana pod ref< dum, jeżeli zażąda tego 1/5 członków jednej z izb albo 500 tysięcy wyboi lub 5 rad regionalnych. Zostanie ona przyjęta, gdy opowie się za nią wieki głosujących. Jeżeli w drugim głosowaniu ustawa konstytucyjna została prz większością 2/3, to nie przeprowadza się referendum. Przedmiotem rewizji konstytucji nie może być republikańska forma rzq LITERATURA: Konstytucja Włoch, Warszawa 1973. G. Ulicka, Parlament Republiki Włoskiej, Warszawa 1992. K. A. Wojtaszczyk, Współczesne systemy polityczne, Warszawa 1992 i 1996. J. Zakrzewska, Ustrój polityczny Włoch, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1974. 297 B13UOTEKA Wydziału Dzisnnikar&twa i Nauk Politycz Uniwersytetu Warszawskiegt Jl. Nowy Świat 69, 00-046 Wars; tel. 620-03-81 w. 295, 296 mań daty - %gldaty sów o- mcm daty - %glSÓW o- mań daty -/*-? l- % głosów iyy^mań- % gt daty sów 1o- niań dały 994- 9. glosom 1o- nwn daty 9962% gtsów 0- Partia Demokracji Chrześcijańskiej (DC Włoska Partia ). 26 2 38, 3 22 5 32,9 234 34,3 206 29, 7 Liberalna (PLI) Włoska Partia Socjal- Q9 1,9 9 16 6 2,9 11 2,1 17 2,8 8 demokratyczna (PSDI Włoska Partia I) 20 0 3,8 8 23 4,1 17 3,0 16 2,77 Republikańska (PRI) Włoska Partia 16 3,0 29 5,1 21 3,7 27 4,4 4 Komunistyczna (PCI) Demokratyczni 201 30,4 198 27,9 177 26,2 Proletariusze (DP) Partia Odrodzenia Ko- 6 1,4 7 1,5 8 1,7 munistycznego (PRC) Demokratyczna Partia 35 5,6 41 6,0 35 8,6 Lewicy (PDS) ł Włoska Odnowa (RI) 1 07 16,1 115 20,4 21 1 Zieloni (V) AJ.,.1. A 0 Włoska Partia Ludowa (PPI) 13 2,5 16 2,8 11 2,7 }284 4,3 2,5 Pakt Segniego Włoska Partia 33 13 11,1 4,6 l 6,8 Socjalistyczna (PSI) Sojusz Demokratyczny(AD) 62 9,8 73 11,4 94 14,3 9 92 13,6 15 2,2 Sieć (La Rete) 17 1 9 Partia Radykalna - 1 2 1,0 9 JL^U1,9 Lista Panella (PR) Centrum 18 3,4 11 2,2 13 2,6 2 6 i <> l 1 Q Chrześcijańsko d,0 x,o Demokratyczne (CCD) Zjednoczeni 27 If) c" o Chrześcijańscy Demokraci (CDU) ^21,0 OU 5,8 Forza Italia (FI) Włoski Ruch Społeczny - Prawica Narodowa 112 , 123 20,6 sLP(MSI-DN)Sojusz Narodowy (AŃ) Liga Północna (LN) Południowotyrolska 30 5,3 42 6,8 35 6,9 34 55 5,4 8,7 109 113 13,5 8,4 93Ml 15,7 10,1 i F Partia Ludowa (SVP) nnerekwenga (%) 4 89,9 0,6 3 ao n 0,5 3 1 QQ l- ŁJ1,4 3 0,5 3 1 u\/ i3 Źr ódło: obliczenia własne n a podstawie oy,u różnych źróc 88,5 o deł. 7,2 86,1 82,7 1 W wyborach występowały trzy koalicje: Biegun Wolności (FI, AŃ, LN, CCD), Sojusz Postępu (PDS, PRC, PSI, AD, Zieloni, Sieć) i Pakt dla Włoch (PPI, Pakt Segniego). 2 W 1996 w wyborach występowały dwie koalicje: Biegun Wolności (FI, AŃ, CCD - CDU)i Drzewo Oliwne (PDS, PPI, M, Zieloni). W ramach Drzewa Oliwnego PDS uzyskała 172 mandaty, Popolari 67, Lista Dinniego 24 i Zieloni 21. 298 Partie 19mandaty 79%gto-SÓW 19mandaty 83% głosów 19mandaty 87% glosom 19mandaty 92%gto-SÓW 19mandaty 94% głosów r.mandaty Partia Demokracji Chrześcijańskiej (DC) 138 38,3 120 32,4 124 33,8 107 27,3 Włoska Partia Liberalna (PU) 2 2,2 6 2,7 2 2,2 4 2,8 Włoska Partia Socjal- demokratyczna (PSDI) 9 4,2 8 3,8 5 2,4 3 2,6 Włoska Partia Republikańska (PRI) 6 3,4 10 4,7 9 3,9 10 4,7 Włoska Partia Komunistyczna (PCI) 109 37,5 107 30,8 99 28,3 Partia Odrodzenia Komunistycznego (PRC) 20 5,6 19 10 Demokratyczna Partia . Lewicy (PDS) 64 17,0 66 15 Włoska Odnowa (RI) 12,9 Zieloni (V) 7 ^ Włoska Partia Ludowa (PPI) 27 Pakt Segniego 4 Włoska Partia l Socjalistyczna (PSI) 12 Sojusz Demokratyczny (AD) 7 Sieć (La Rete) 7 Partia Radykalna - Lista Panella (PR) 2 l Zjednoczeni ' Chrześcijańscy Demokraci (CDU) 11( Centrum l Chrześcijańsko- » Demokratyczne (CCD) 12 Forza Italia (FI) 41 \d.9 1 ft^,l t Sojusz Narodowy (AŃ) 43 Liga Północna (LN) 58 27 Włoski Ruch Społeczny. - Prawica Narodowa (MSI-DN) 13 5,7 18 7,3 16 6,7 16 6,5 Włoski Ruch Społeczny - Trójkolorowy Płomień (MSI -FT) l Południowotyrolska Partia Ludowa (SVP) 3 0,5 3 0,5 3 0,5 3 3 2 Źródło: obliczenia własne na podstawie różnych źródeł. 299 DP PCIPSI Verdi PRI DCPSDIPLI PRLega MSI RCPDS RetePSI Verdi PM DCPSDIPLI PRLega MSI :a RC PDS RetePSI RS Verdi CS AD Sojusz Postępu RC CU PDS Labour SD CS Unita rif. PDS/ Europejska Lewic 'iWOmeiamgo ua PPI Prodi UD SVP ~ Popolari \Drze Oliw- Verdi ,Lista Diniego Pact PPI Pakt dla WłochBiegun Wolności CCDPSDI FDS UdC Lista PanellaLegaFI MSI AŃ Verdi SI RIItalian Dem. Mov. -----^ Leg Biegu I CDU CCD FI AŃ Pannella-Sgarbi "ederalists Rtformatori Fed. Lib. ------**" Dobre RządPiamm Skróty: DP - Demokratyczni Proletariusze; PCI - Włoska Partia Komunistyczna; PSI - Włoska Partia Socjalistyczna; Verdi - Zieloni; PRI - Włoska Partia Republikańska; DC - Chrześcijańska Demo- kracja; PSDI - Włoska Partia Socjaldemokratyczna; PLI - Włoska Partia Liberalna; PR - Partia Radykalna; Lega - Liga Północna; MSI - Włoski Ruch Społeczny; RC - Odbudowa Komunistycz- na; PDS - Demokratyczna Partia Lewicy; Rete - Sieć; CS - Partia Chrześcijańsko-Społeczna; AD - Sojusz Demokratyczny; Pact - Pakt dla Odnowy Narodowej; PPI - Włoska Partia Ludowa; CCD - Centrum Chrześcijańsko-Demokratyczne; FDS - Federacja Demokratyczno-Socjalistyczna; UdC - Unia Centrum; FI - Naprzód Włochy; AŃ - Sojusz Narodowy; Riformatori - Reformiści; Fed. Lib. - Federacja Liberalna; CU - Zjednoczeni Komuniści; SD - Socjaldemokraci; Unita rif. - Jed- ność Reformistyczna; UD - Unia Demokratyczna; SYP - Południowotyrolska Partia Ludowa; SI - Włoscy Socjaliści; RI - Włoska Odnowa; Italian Dem. Mov. - Włoski Ruch Demokratyczny; CDU - Zjednoczeni Chrześcijańscy Demokraci; Fiamma - Trójkolorowy Płomień. Źródło: Parliamentary Affairs, nr 4/1996, s. 630. 300 Włoska Partia LudcfH (PP^ ~ nawiązuje do tradycji Włoskiej Partii Ludowej (zał. I. 1919 r.), od 1943 r. dcl8.01.1994 r. działała pod nazwą Partii Demokracji Chrześci- jańskiej (DC); o charakterze centrowym. Demokraci Lewicy (BS) - utworzona w lutym 1991 r. na XX zjeździe Włoskiej Par- tii Komunistycznej (PCI,^1 1921' rozwiązana 03.02.1991 r.), do lutego 1998 r. pod na- zwą Demokratyczna Fa^a Lewicy (PDS); o charakterze socjaldemokratycznym, opo- wiada się za rozwojem socjalnych funkcji państwa. Wioska Odnowa f/U)-Morzona w lutym 1996 r. przez Lamberto Diniego (premie- ra rządu technokratów * latach 1995-1996); centrowa, o charakterze liberalnym. Zieloni (Verdi) - oficjał"3- nazwa "Narodowa Federacja Listy Zielonych" (FNLV),utwo- rzone w 1987 r. skupiają P^^dstawicieli ruchów ekologicznych; propaguje pacyfizm, sprzeciwia się wykorzystywaniu energii atomowej. Sojusz Demokratyczny ("D) ~ utworzony w 1993 r. przez dysydentów z Partii De- mokracji Chrześcijańskiej- Ruch na rzecz Demi^™-!1 (MpD) - utworzony w grudniu 1991 r. pod nazwą Sieć (La Rete), obecna nazwa0" 1996 r.; określany jako "partia antymafijna", w programie łączy elementy katolicy^11 ^łecznego z radykalnymi postulatami wolności i sprawie- dliwości. Potudniowotyrolska Parha Liniowa (SYP) - utworzona w 1948 r.; reprezentuje mniejszość niemiecką w Górnej Adydze, konserwatywna. Paria Radykalna (PR) - powstała w 1956 r., od 1994 r. jako Ruch Reformatorów; li- beralna. Wioska Partia Lifcerff"1" (PLI) - utworzona w 1948 r.; popiera obronę wartości po- litycznych i obywatelski0" oraz ^sad wolnorynkowych w gospodarce. Wioska Partia Repu^^^ka (PRI) - utworzona w 1895 r. jako kontynuatorka lu- dowo-republikańskiego nurtu Risorgirnento; popiera liberalizm społeczny jako połącze- nie wolnego rynku z interwencjonizmem państwowym, partia identyfikuje się z poglą- dami J. M. Keynesa. Demokratyczni Wloscy Socjaliści (SDI) - utworzona w maju 1998 r. w wyniku po- łączenia Włoskiej Partii Socjaldemokratycznej (PSDI), Partii Socjalistycznej, Włoskich So- cjalistów i Ruchu na Rzecz Jedności Socjalistycznej i Robotniczej. Wioska Partia Socja118^^^ (PSI) - utworzona w grudniu 1996 r., kontynuator- ka Włoskiej Partii Socja^yt^ej rozwiązanej w listopadzie 1994 r. Partia Odrodzenia Komunistycznego (PRC) - utworzona w maju 1991 r. przez część byłych członków Włoskiej Partii Komunistycznej (PCI, zał. 1921, rozw. luty 1991) sprzeciwiających się przekształceniu ideologicznemu partii z komunistycznego na socjal- demokratyczny, w październiku l99g r doszło do rozłamu - część członków utworzyła PDCI; chce bronić łudź1 skrzywdzonych przez wolny rynek, opowiada się za aktywną rolą państwa w sferze socjalnej, jest przeciw członkostwu Włoch w NATO. Partia Włoskich Komunistów (PDCI) - utworzona w październiku 1998 r. w wyni- ku rozłamu w Partii Odrodzenia Komunistycznego. 301 _-y^^^n.ic;J, w lutym l --"^x lu^iam - część członków weszła w skład UDR; centrowa, o cha- rakterze chrześcijańsko - demokratycznym. Pakt dla Wioch (PI) - utworzony w 1993 r. przez grupę byłych członków Partii De- mokracji Chrześcijańskiej jako Pakt Segniego, w styczniu 1994 r. zmienił nazwę na obecną; o charakterze chadecko-liberalnym. Sojusz Narodowy (AŃ) - utworzony w grudniu 1993 r. jako ugrupowanie federacyj- ne w skład którego weszło kilka małych partii prawicowych oraz partia neofaszystow- ska - Włoski Ruch Społeczny - Prawica Narodowa (MSI-DN, zał. grudzień 1946 r.) w styczniu 1995 r. MSI-DN rozwiązał się i połączył ze strukturami Sojuszu Narodowe- go, który jednocześnie przekształcił się w partię polityczną; skrajnie antykomunistycz- ny, narodowo-konserwatywny, w sferze społeczno-gospodarczej nawiązuje do idei neo- korporacyjnych. Wioski Ruch Społeczny - Trójkolorowy Płomień (MSI-FT) - utworzony w stycz- niu 1995 r. przez grupę byłych członków MSI-DN, którzy nie zgodzili się na jego prze- kształcenie w Sojusz Narodowy. Naprzód Wiochy (Forza Italia - FI) - utworzona w styczniu 1994 r. przez magna- ta prasowego S. Beriusconiego jako prawicowa alternatywa dla sił lewicowych skupio- nych wokół PDS; centroprawicowa, antykomunistyczna, propaguje wolny rynek, indy- widualizm i wolną przedsiębiorczość, domaga się ograniczenia interwencjonizmu państwa. Liga Północna na Rzecz Niepodległości Padanii (LNIP) - utworzona w 1991 r. w wyniku połączenia Ligi Lombardzkiej (zał. IV 1984) z kilkoma organizacjami auto- nomicznymi działającymi na północy kraju, do lutego 1995 r. pod nazwą Liga Północna (LN), a do lutego 1997 r. Liga Północna - Włochy Federalne (LN-IP); opowiada się za powstaniem niepodległego państwa - Padanii (na północ od rzeki Po), populistyczno-Ii- beralna. Włoska Liga Federalna (LFI) - utworzona w lutym 1995 r. przez dysydentów z Li- gi Północnej sprzeciwiających się wyjściu partii z rządu S. Beriusconiego. Unia Demokratyczna na Rzecz Republiki (UDR) - utworzona w lipcu 1998 r. przez część byłych członków CCD oraz Zjednoczonych Chrześcijańskich Demokratów (CDU). Unia Dolnej Aosty (UV) - utworzona w 1959 r.; reprezentuje mniejszość francuską. Zjednoczeni Chrześcijańscy Demokraci (CDU) - utworzona w lipcu 1995 r. przez grupę byłych członków Włoskiej Partii Ludowej. Demokraci dla Drzewa Oliwnego (DU) - utworzona w lutym 1999 r. przez R. Pro- diego (premiera w latach 1996-98); centrolewicowa. BIBLIOTEKA . Wydzlaiu Dzismikarstwa i Nauk Pohtycznycfl Uniwersytetu Warszawskiego al Nowy Świat 69, 00-046 Warszawa tel. 620-03-81 w. 295. 296 302 ^^S^sifsss^-^ I 3?"Bp^ ^^'r.^^- ^^s^"-«