tytu�: "Ergonomia zawodu muzyka" autor: Miros�aw Janiszewski Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa-��d� 1992 * * * Wst�p STUDIowANIE techniki gry na instrumencie wymaga obecnie uwzgl�dnienia tych aspekt�w naukowych metod badawczych, kt�re umo�liwi�yby w wi�kszym ni� dotychczas stopniu zrozumienie skomplikowanych problem�w zwi�zanych ` ni�, a tym samym z racjonalnym sposobem nauczania. Odkrywanie praw techniki ;ry, opartych na najnowszych zdobyczach takich gal'zi wiedzy, jak anatomia, `zjologia, biomechanika, psychologia, nauki lekarskie i inne, jest nieuniknion� konsekwencj� post'p�w w sztuce i metodyce nauczania gry na instrumencie. Nie znaczy to oczywi�cie, �e w ka�dym przypadku doskonalenia umiej'tno�ci gry nale�y pos'ugiwa� si' terminologi� naukow� i tworzy� niepotrzebne naukowe problemy. Odwrotnie - znajomo�� podstawowych praw fizjologicznych rz�dz�cych wykonaw`twem muzycznym w znacznym stopniu u'atwia prac' muzykowi instrumentali�cie i doskonali artyst', a nie czyni z niego naukowca - teoretyka gry. Wiadomo, �e podstaw� wykonawstwa jest praca okre�lonych cz'�ci narz�du ruchu orgnizmu ludzkiego. Czynnikiem warunkuj�cym powstawanie si'y nacisku na klawisze, smyczek czy gryf, niezb'dnej do wywo'ania d�wi'ku podczas gry, jest uk'ad mi'�niowy ko�czyn g�rnych oraz niekt�rych mi'�ni tu'owia. Mi'�nie szkieletowe `zia'aj�ce zale�nie od naszej woli przyczepiane s� do r�nych cz'�ci szkieletu oraz do `truktur '�cznotkankowych, tzn. torebek stawowych, wi'zade' i powi'zi. Mi'�nie `zkieletowe sk'adaj� si' z cz'�ci �ci'gnistej i brzu�ca mi'�niowego. �ci'gno jest `lementem przenosz�cym si'', kt�rej �r�d'em jest mi'sie� i stanowi bierny uk'ad ruchu. Aktywno�� mi'�niowa, jak� obserwujemy w trakcie gry, dzieli si' na dwie zasadnicze formy. Pierwsz� z nich stanowi tzw. praca statyczna, drug� natomiast - praca dynamiczna, kt�ra jest w wykonawstwie muzycznym (albo przynajmniej powinna by�) przewa�aj�ca. Praca statyczna wyst'puje w�wczas, gdy wzmo�one napi'cie mi'�nia nie wi�e si' ze zmian� jego d'ugo�ci. 5 Spo�r�d r�nych odmian pracy statycznej podczas gry najcz'�ciej jest spotykana tzw. praca ustalaj�ca, kt�ra zapewnia stabilizacj' okre�lonego odcinka narz�du ruchu. Wi�e si' ona z antagonistycznym wsp�'dzia'aniem grup mi'�niowych i anga�uje w znacznym stopniu wiele mi'�ni. Przyk'adem najbardziej obci�ionych statycznie mi'�ni podczas gry s� niekt�re mi'�nie obr'czy ko�czyny g�rnej, stabilizuj�ce rami' w odwiedzeniu, szczeg�lnie przy nieprawid'owej technice gry, czyli tzw. unoszeniu ramienia. Drugim przyk'adem s� napi'cia statyczne mi'�ni przedramienia i d'oni, wyst'puj�ce w trakcie wykonywania szereg�w akordowych, do czego jest niezb'dna du�a rozpi'to�� palc�w r'ki. Praca statyczna odbywa si' w warunkach prawie ca'kowitego zahamowania dop'ywu krwi do mi'�nia, a wi'c tym samym powoduje jego niedotlenienie. Niew'a�ciwe dozowanie tego typu pracy prowadzi do trwa'ych zaburze� narz�du ruchu oraz odbija si' ujemnie na uk'adzie kr�enia. Wysi'ki statyczne doprowadzaj� do zmniejszenia dop'ywu krwi do serca, powoduj� wzrost katecholamin (tzw. hormon�w stresu), kt�re wp'ywaj� ujemnie na czynno�� serca, wywo'uj�c jego niedotlenienie, a nawet zaburzenia rytmu. Praca dynamiczna mi'�ni, oparta na skurczu izotonicznym, odbywa si' w warunkach zmiany ich d'ugo�ci. Ten rodzaj pracy wykonywanej podczas gry jest zwany prac� balistyczn�, koncentryczn�, polegaj�c� na skracaniu si' przyczep�w mi'�niowych i powstawaniu du�ych si' w kr�tkim czasie. Znajomo�� biomechaniki gry, komponent�w statycznych, sk'adowej dynamicznej, warunk�w dzia'ania si'y mi'�niowej, oparta na analizie biomechanicznej i fzjologicznej aparatu ruchowego, jest niezb'dnym warunkiem zapewnienia w'a�ciwej ekonomiki i wysi'ku dla odcink�w narz�du ruchu bior�cych udzia' w pracy instrumentalisty i zapobie�enia niepotrzebnym przeci�eniom. Wskazuje to tym samym na bardzo wa�n� rol' bada� fizjologicznych narz�du w grze na instrumencie. W pracy muzyka instrumentalisty nigdy nie mamy do czynienia z izolowan� prac� pojedynczych grup mi'�ni, ale z ca'ym zespo'em o�r�dkowego sterowania prac� tych mi'�ni. Dlatego te� dla poznania tych proces�w niezb'dne jest prowadzenie bada� psychotechnicznych. W wykonawstwie muzycznym wyst'puje problem zbierania, korygowania i przetwarzania informacji. Przetworzona informacja jest przekazywana z o�rodkowego uk'adu nerwowego. Sprawne wykonywanie czynno�ci staje si' mo�liwe tylko w�wczas, gdy muzyk instrumentalista jest zdolny do d'ugotrwa'ego skupienia uwagi i odznacza si' znaczn� pojemno�ci� pami'ci dora�nej oraz potrafi w ka�dej chwili skoncentrowa� si'. Muzyk wykonuje tu czynno�ci �l`;dz�ce, kontrolne i koryguj�ce. Funkcje �ledz�ce dostarczaj� informacji akustycznych i kinestetycznych o aktualnym pt'zebiegu gry. Procesy odbioru informacji, ich przetwarzania i podejmowania decyzji ruchowych przebiegaj� w warunkach ostrego deficytu czasu. Wype'nianie precyzyjnych zada� ruchowych, jakich wymaga gra na instrumencie, jest mo�liwe dzi'ki sprawnym procesom wsp�'dzia'ania r�nych grup mi'�niowych. Wrzecionka mi'�niowe zawieraj� tzw. mechanoreceptory, tj. odbiorniki przekazuj�ce informacj' o stanie wyd'u�enia i skr�cenia mi'�ni do o�rodkowego uk'adu nerwowego, kt�ry z kolei przesy'a sygna' wywo'uj�cy prac' mi'�ni. R�norodno�� pobudze�, zwi�zana 6 z czynno�ciami, jakie obserwuje si' podczas gry na instrumencie muzycznym, stwarza skomplikowany uk'ad zale�no�ci sygna'�w informacyjnych z mi'�ni. Im szybsza jest reakcja i wywo'ywanie zadania ruchowego, tym sprawniej dzia'a ten system przekazywania informacji. Zale�y to m.in. od czasu w'�czenia si' do pracy mi'�nia, od wielko�ci jego napi'cia, od czasu trwania pracy mi'�niowej. Je�li np. cz'stotliwo�� ruch�w jest du�a, a koordynacja niedoskona'a, jak to si' zdarza u pocz�tkuj�cych muzyk�w, to fazy w'�czania si' mi'�ni w stosunku do fazy ruchu nak'adaj� si' na siebie i w efekcie dochodzi do niweczenia w'asnych si' przez mi'�nie antagonistyczne. Obserwuje si' ma'� efektywno�� ruchu, szybkie zm'czenie, co mo�e spowodowa� zniech'cenie do kontynuowania gry. Skoordynowany akt ruchowy, jakimi s� czynno�ci wykonywane przez instrumentalist', cechuje si' w'a�ciwym do wype'nienia zadania rozk'adem napi'� mi'�niowych w poszczeg�lnych grupach mi'�ni i odpowiedni� kolejno�ci� ich nast'powania. Wykonywana w�wczas praca przebiega ekonomicznie i stanowi mniejsze obci�enie dla ustroju ni� w okresie opanowywania nawyku ruchowego. Jednym z najwa�niejszych czynnik�w, decyduj�cym o powy�szych procesach, jest utajony czas reakcji ruchu, up'ywaj�cy od zadzia'ania bod�ca do momentu zapocz�tkowania ruchu. Na jego wymiar sk'ada si': 1) czas powstania pobudzenia w receptorze, uzale�niony od koncentracji uwagi wzrokowej i s'uchowej; 2) czas przekazania pobudzenia do o�rodkowego uk'adu nerwowego, wi��cy si' ze sta'� szybko�ci przewodzenia nerw�w; 3) czas przej�cia pobudzenia z o�rodka czuciowego do ruchowego, uzale�niony od ruchliwo�ci proces�w nerwowych i stopnia przyswojenia nawyku ruchowego; 4) czas przebiegu uformowanego sygna'u do mi'�nia oraz 5) czas pobudzenia mi'�nia, zale�ny od inicjuj�cej si'y mi'�nia i rozlu�nienia jednostek nie bior�cych aktualnie udzia'u w ruchu. Analiza psychotechniczna poszczeg�lnych sk'adowych czasu reakcji jest bardzo wa�nym czynnikiem diagnostycznym, pozwalaj�cym na wykrycie istniej�cych zaburze� koordynacji ruch�w w trakcie gry oraz na ukierunkowanie instrumentalisty na odpowiednie �wiczenia doskonal�ce jej technik'. W analizie psychofizjologicznej czynno�ci instrumentalisty nie mo�na pomin� roli stanu emocjonalnego oraz fizjologicznych przejaw�w emocji b'd�cych wynikiem napi'cia autonomicznego. Stopie� pobudzenia emocjonalnego wp'ywa znacznie na sprawno�� i efektywno�� zada� ruchowych podczas gry na instrumencie, mo�e je bowiem podnosi�, ale r�wnie� oddzia'ywa� destrukcyjnie. W zwi�zku z powy�szym pomiary niekt�rych zjawisk fizjologicznych, towarzysz�cych stanom emocjonalnym, takich jak: przewodnictwo elektryczne sk�ry, temperatura powierzchni sk�ry, wydzielanie potu, ci�nienie t'tnicze krwi, stopie� napi'cia uk'adu wegetatywnego w EKG, dr�enie mi'�niowe i inne, s� �r�d'em informacji o pozytywnej lub negatywnej roli stanu emocjonalnego w sprawno�ci aparatu wykonawczego instrumentalisty. Zaw�d muzyka instrumentalisty opr�cz licznych problem�w biomechanicznych, fizjologicznych i psychologicznych, wi��cych si' z zagadnieniami interpretacji estetycznej, techniki wykonawstwa i innymi, '�czy si' z du�ymi obci�eniami odcink�w narz�du ruchu, wchodz�cych w sk'ad zespo'u wykonawczego. Sta'a praca 7 mi'�ni, zwi�zana r�wnie� z przeci�eniami staw�w i ko�ci, nie mo�e pozosta� oboj'tna dla uk'adu mi'�niowo-stawowo-kostnego osoby, kt�ra kilkana�cie i wi'cej lat eksploatuje ten uk'ad, doprowadzaj�c cz'sto do nieodwracalnych w nim zmian. Zakres i rodzaj ruch�w w zespole wykonawczym instrumentalisty zale�y od stanu czynno�ciowego staw�w, a te z kolei od stanu ich chrz�stki stawowej, aparatu wi'zad'owo-torebkowego or`iz od si'y i sprawno�ci mi'�ni. Chrz�stka szklista pokrywaj�ca powierzchnie stawowe jest pozbawiona unaczynienia i unerwienia. Warunkiem dobrego stanu czynno�ciowego chrz�stki stawowej jest ruch w pe'nej amplitudzie ruchomo�ci stawu, zmiana ci�nienia i nacisku na powierzchni' stawow�. Czynno�ci ruchowe podczas gry, o czym ju� wspominano, zawieraj� du�o element�w pracy statycznej mi'�ni powoduj�cych sta'y ucisk lub przerywany nacisk na powierzchnie stawowe. Doprowadza to do zmniejszenia i zaniku chrz�stki oraz do obni�enia unerwienia wra�liwej w czasie ruchu podchrz'stnej warstwy ko�ci. Zadaniem mi'�ni jako element�w dynamicznych narz�du ruchu jest powi�zanie zespo'u wykonawczego instrumentalisty w jedn� ca'o��, sprawn� czynno�ciowo oraz jego w'a�ciw� stabilizacj' w trakcie gry. Poszczeg�lne mi'�nie nie pracuj� w spos�b izolowany. Zar�wno odruchowa jak i zamierzona aktywno�� ruchowa wymagaj� zorganizowanego wsp�'dzia'ania i przeciwdzia'ania wielu grup mi'�niowych: agonist�w, antagonist�w i mi'�ni wsp�'dzia'aj�cych w r�nych odcinkach narz�du ruchu. Te z'o�one procesy mo�liwe s� dzi'ki integracyjnej czynno�ci uk'adu nerwowego, kontrolowanego przez o�rodki korowe i podkorowe. Intensywno�� aktywno�ci i koordynacji ruchowej w pracy muzyka instrumentalisty jest bardzo du�a, dlatego te� bardzo 'atwo dochodzi do przeci�enia poszczeg�lnych element�w zespo'u wykonawczego. W mechanice teoretycznej wyr�nia si' takie poj'cie, jak granica spr'�ysto�ci; wyznacza ona odkszta'cenie pod wp'ywem obci�enia, poza kt�rym cia'o ulega trwa'ej deformacji. Ze wzgl'du na w'a�ciwo�ci tkanki �ywej dochodzi do proces�w regeneracji nawet po utraceniu pierwotnego kszta'tu spowodowanego przekroczeniem tej granicy - jednak przewlek'e, powtarzaj�ce si' obci�enia, obserwowane m.in. w pracy statycznej mi'�ni, prowadz� do trwa'ych zniekszta'ce�. D'ugotrwa'a praca statyczna mi'�ni instrumentalisty jest nietizjologiczna, prowadzi do ich przem'czenia i os'abienia. Spowodowane jest to upo�ledzeniem kr�enia, d'ugotrwa'ym rozci�gni'ciem oraz zaburzeniem regulacji nerwowej tych mi'�ni. Zaburzenia te, pocz�tkowo czynno�ciowe, mog� z czasem przybra� charakter organicznych, nieodwracalnych zmian. Pojawia si' b�l jako nast'pstwo mechanicznych czynnik�w o charakterze przeci�eniowym,jakim w pewnych przypadkach mo�e by� gra na instrumencie. Dolegliwo�ci te s� cz'sto mylone z tzw. zapaleniem stawu czy z tzw. reumatyzmem. Przeci�enia te dzia'aj�c na przyczepy �ci'gniste czy wi'zad'owe, a wi'c na miejsca, w kt�rych niekurczliwa i s'abo rozci�gliwa tkanka w'�knista '�czy si' z tkank� kostn�, mog� by� przyczyn� uszkodzenia mikrostruktury w'�kien. W miejscu przyczepu �ci'gien i wi'zade' ko�� pozbawiona jest okostnej, a przechodz�ce przez te miejsca w'�kna �ci'gna s� umieszczone w ko�ci za pomoc� p'ytki chrz'stnokostnej. Dra�nienie przyczep�w nadmiernymi si'ami napinaj�cymi, zw'aszcza nagle (tak jak to si' dzieje np. w przypadku gry akordowej fortissimo), mog� powodowa� naderwanie pojedynczych w'�kien czy nawet wyrwa 8 sta� 'cej ian. od ratu lista nia. 'nej iw�. t�w e ich z ko�ci '�cznie z okruchami p'ytki chrz'stnokostnej. Tego rodzaju pourazowe niany mikrostruktury prowadz� do lokalnych zmian zwyrodnieniowych i miejowych odczyn�w zapalnych. Dochodzi r�wnie� czasem do nieprawid'owego budowywania w �ci'gno element�w kostnych lub do zwapnienia �ci'gna. Z powy�szych wywod�w wynika, i� okre�lenie przyczyn powstawania stan�w `owadz�cych do ograniczenia sprawno�ci muzyk�w oraz wczesne wykrywanie tych an�w maj� donios'e znaczenie spo'eczno-zawodowe. Wykazano, �e wi�kszo�� tych zagro�e� ma swoje �r�d'o w specyficznych arunkach pracy muzyka instrumentalisty. Ich skutki w postaci zachorowa� lub `�nego rodzaju mikrouraz�w powinny sta� si' przedmiotem bada� wyspecjalizoanych o�rodk�w s'u�by zdrowia, gdy� stanowi� one g'�wn� przyczyn' ograni;enia sprawno�ci zawodowej muzyk�w. W przypadku zawodu muzyka mo�emy na razie m�wi� o tzw. niespecyficznej iorobowo�ci zawodowej, poniewa� do dnia dzisiejszego nie ma jeszcze akt�w gislacyjnych uznaj�cych schorzenia zawodowe muzyk�w. Jej rodzaj i rozleg'o�� s� `ale�nione od rodzaju instrumentu muzycznego, liczby godzin po�wi'canych na Niczenie oraz techniki i higieny pracy. Choroby zwi�zane z wykonywaniem zawodu iuzyka nie ogranicza si' tylko do narz�du ruchu, ale mog� dotyczy� uk'adu `dechowego, kr�enia, narz�d�w zmys'u, bowiem ka�da praca i jej �rodowisko p'ywaj� r�wnie� na og�lny stan zdrowia i sprawno�� organizmu. Ponadto wiele ;horze� jest ukrytych, trudnych do rozpoznania, o ma'y`n c`asileniu objaw�w zorobowych, kt�re s� lekcewa�one przez pacjent�w. Dlatego te� istnieje konieczo�� rozpoczynania post'powania profilaktycznego we wczesnym etapie rozwoju nian chorobowych, gdy� uzyskane w�wczas efekty b'd� znacznie wy�sze od oszt�w ponoszonych na leczenie ju� zaawansowanej choroby. Prac' muzyka instrumentalisty zwyk'o si' traktowa� jako lekk�, umys'ow�. Nie ostrzegano olbrzymiego wysi'ku psychicznego i fizycznego, kt�ry wk'adaj� wyonawcy w interpretacj' dzie'a muzycznego. Skomplikowane czynno�ci zachodz�ce a po�rednictwem uk'adu nerwowego, mi'�niowo-kostnego, staw�w s� mo�liwe zi'ki wieloletniej ci'�kiej pracy eksploatuj�cej organizm. Kszta'towanie prawid'o`ych nawyk�w ruchowych podczas gry na instrumencie zaczyna si' ju� w okresie zieci'cym i niejednokrotnie przekracza mo�liwo�ci organizmu b'd�cego w trakcie itensywnego rozwoju i dorastania. Na etapie wczesnej specjalizacji zawodowej iuzyka instrumentalisty niezb'dna jest zatem opieka lekarska skoordynowana pedagogiczn�, poniewa� nabyte z'e nawyki ruchowe s� trudne do wyeliminowania, amuj� dalsz� edukacj' muzyczn� i s� przyczyn� powstania ca'ego 'a�cucha iikrouraz�w, a w przysz'o�ci doprowadzaj� do trwa'ych zmian anatomicznych r zespole wykonawczym. Wsp�'praca ta by'aby konieczna ju� w trakcie wyboru zstrumentu, a opr�cz opin� pedagoga wymagano by w�wczas r�wnie� opin� ;karza. Wst'pna preorientacja zawodowa przy wyborze instrumentu muzycznego aoszcz'dzi'aby wielu rozczarowa�, nak'ad�w finansowych i pracy fachowc�w r trakcie edukacji. Proponowana tu kompleksowa opinia powinna uwzgl'dnia�: cechy morfolo;iczno-fizjologiczne, takie jak ocen' antropometryczn� oraz ocen' sprawno�ci 9 poszczeg�lnych cech motorycznych. Nale�a'oby w niej r�wnie� wzi� pod uwag' podstawowe cechy z zakresu psycholog� uzdolnie� muzycznych: s'uch, pami'�, inteligencj', uwag', muzyczne zainteresowania. Przygotowanie takiej opin� lekarsko-pedagogicznej wymaga'oby zastosowania metod badawczych, kt�re umo�liwi'yby okre�lenie zdolno�ci techniczno-wykonawczych, pozwalaj�cych na wykonywanie specyficznych ruch�w dla uzyskania po��danego brzmienia instrumentu. Proces �w zale�y od sprawno�ci analizatora kinestetyczno-ruchowego w obszarze kory m�zgowej, analizuj�cego i syntetyzuj�cego bod�ce zwi�zane z czynno�ci� ruchow�, informuj�cej o stopniu napi'cia mi'�ni, przebiegu i po'o�eniu p'aszczyzny ruchu, zm'czeniu oraz wra�eniach dotykowych. Z prawid'owym dzia'aniem tego analizatora wi�e si' w'a�ciwa koordynacja. ca'ego szeregu 'a�cuch�w kinematycznych, kt�re w realizacji utworu muzycznego wyst'puj� ju� jako zespo'y stereotyp�w ruchowych w wi�kszym lub mniejszym stopniu obci�aj�cych narz�d ruchu. W ocenie antropometrycznej nale�a'oby uwzgl'dni� wielko�� d'oni, d'ugo�� palc�w, zakres ruchomo�ci staw�w, rodzaj umi'�nienia, symetri' ko�czyn g�rnych i dolnych oraz postaw' cia'a Wydanie kompleksowej opin� lekarsko-pedagogicznej na etapie szkolnictwa �redniego w edukacji muzycznej jest u'atwione, poniewa� w�wczas dysponuje si' ju� informacjami o poziomie umuzykalnienia, wyobra�ni ruchowej, sprawno�ci ruchowej oraz danymi dotycz�cymi rozwoju fizycznego. Niemniej jednak konieczna jest tu weryfikacja trafno�ci wyboru instrumentu, bowiem ju� w tym czasie muzyk podejmuje decyzj' o wyborze swojego zawodu. Na tym etapie kszta'cenia w zwi�zku z gr� na instrumencie pojawiaj� si' ju� niesprawno�ci ruchowe, b'd�ce sum� mikrouraz�w powsta'ych w wyniku: b''d�w w metodyce nauczania, dysproporcji anatomicznych w stosunku do instrumentu muzycznego, z'ej higieny nauczania i nieodpowiednich warunk�w �rodowiskowych. Najwyra�niej owe niesprawno�ci ujawniaj� si' na trzecim etapie szkolenia, a wi'c na poziomie szko'y wy�szej i w pracy zawodowej. Widoczne s� wtedy zmiany wynikaj�ce z przeci�enia uk'adu nerwowo-mi'�niowego, mi'�niowo-wi'zad'owokostnego, kr�enia i oddychania oraz narz�d�w zmys'�w, co ma bezpo�redni zwi�zek z rozregulowaniem funkcji neurowegetatywnych ustroju i zaburzeniami psychosomatycznymi i somatopsychicznymi. Jak wi'c z powy�szych wywod�w wynika, w trakcie ca'ej edukacji muzycznej i pracy zawodowej muzyka konieczna jest sta'a kontrola lekarska, umo�liwiaj�ce wczesne wykrywanie zagro�e�, pocz�wszy od subiektywnych pierwszych objaw�w b�lowych a� do momentu, gdy wykrycie nie b'dzie stanowi'o problem�w ze wzgl'du na wyra�ny obraz kliniczny schorzenia. Pozwoli ona na szybkie przywr�cenie muzykowi r�wnowagi w jego zespole wykonawczym poprzez odpowiednie ukierunkowanie pedagoga oraz zastosowanie leczniezych zabieg�w usprawniaj�cych. Wieloletni proces kszta'cenia, niedosyt kadrowy, a r�wnie� wysoki koszt kszta'cenia muzyka instrumentalisty dodatkowo uzasadniaj� trosk' o jego zdrowie. wag' rni'�, Rozdziai I Morfofizjologia c.zynno�ciowego zespo`u wykonawczego WIADoNto, i� wykonawstwo muzyczne z jednej strony jest uwarunowane czynnikami natury somatycznej, a z drugiej - czynnikami natury psychiczej. Zjawiska fizyczne, kt�re wyst'puj� w trakcie gry na instrumencie muzycznym, `ywieraj� wp'yw na funkcje i zachowanie si' odpowiednich element�w narz�du chu u instrumentalisty, jego czynno�ci motoryczne oraz r�ne funkcje uk'adu utonomicznego. Te wszystkie zjawiska pozostaj� ze sob� w �cis'ej wsp�'zale�no�ci, ` zwi�zku z czym mo�na doj�� do przekonania, i� gra na instrumencie jest ompleksow�, percepcyjno-efektoryczn� czynno�ci� uwarunkowan� r�nymi czynikami zmieniaj�cymi si' ci�gle w czasie. Mo�na by'oby zatem przypuszcza�, i� ` ka�dym procesie tw�rczym, towarzysz�cym wykonawstwu muzycznemu bior� dzia' wszystkie funkcje ca'ego organizmu. Twierdzenie takie cz'�ciowo by'oby uszne, ale bior�c pod uwag' jedno�� psychosomatyczn�, b'd�c� podstaw� wszystich czynno�ci, musimy z punktu widzenia fizjolog� wyodr'bni� w ka�dym dzia'aniu jawiska wiod�ce, od kt�rych przede wszystkim zale�y fzjologiczny efekt wykony`ane` pracy. W pracy muzyka instrumentalisty istnieje r�wnie� element naturalnego narz'dzia iorfofizjologicznego, dzi'ki kt�remu mo�liwe jest efektywne wykonawstwo muzycz 11 ne. W dotychczasowej literaturze dotycz�cej wykonawstwa muzycznego, metodyki i fizjolog� gry u�ywano poj'� "aparat gry" lub "aparat wykonawczy muzyka". Sugeruj� one, i� mamy do czynienia z jednolitym skonsolidowanym organem ustroju �ywego, kt�ry zosta' wyspecjalizowany jedynie do wykonywania tej czynno�ci. Wiemy jednak, �e w czasie ka�dej gry w organizmie artysty zachodz� skomplikowane procesy natury fizjologicznej, biomechanicznej, biochemicznej, endokrynologicznej i nerwowej w powi�zaniu z r�wnie skomplikowanymi zjawiskami natury fizycznej w samym instrumencie: mechanicznymi, akustycznymi, termicznymi, a nawet elektrycznymi. Dlatego te� u�ywanie poj'cia "aparat gry" znacznie zubo�a udzia' morfofizjologiczny artysty muzyka w procesie odtw�rstwa muzycznego. Niemniej jednak w celu usystematyzowania pewnych zjawisk oraz dla cel�w naukowo-badawczych niezb'dne jest przyj'cie pewnej terminolog� zwi�zanej z naturalnym narz'dziem wykonawczym muzyka. Dla tych potrzeb proponuj' wprowadzenie terminu: Czynno�ciowy zesp�` wykonawczy muzyka. Definicja tego poj'cia by'aby nast'puj�ca: Czynno�ciowy zesp�l wykonawczy jest to zesp�l morf�fizjologicznych element�w organizmu, kt�rego zadaniem jest zapewnienie stosowania podczas gry na instrumencie muzycznym ivla�ciwych ruch�w docelowych we wla�ciwym czasie i z wra�ciw� sil�. Wprawdzie mo�na wywnioskowa� z tej definicji, i� czynno�ciowy zesp�' wykonawczy jest tylko elementem narz�du ruchu u instrumentalisty, jednak nale�y wzi� pod uwag' to, �e ruch jest tu elementem ko�cowym, a jego ukszta'towanie zale�y od wielu innych czynnik�w w organizmie, decyduj�cych o ostatecznym efekcie, kt�rym b'dzie ukszta'towanie d�wi'ku i dalszych jego pochodnych w trakcie gry. W ramach czynno�ciowego zespolu wykonawczego nale�aloby wyr�ni� jego najwa�niejsze sk'adowe: - ko�czyn' g�rn�, - uk'ad stabilizuj�cy tu'owia, - uk'ad zad'cia, - komponent' psychofizjologiczn�. Ko�czyna g�rna Sk'ada si' z dw�ch zasadniczych cz'�ci: obr'czy ko�czyny g�rnej oraz ko�czyny wolnej. Obr'cz jest zazwyczaj cz'�ci� stabilizuj�c�, aczkolwiek mo�e r�wnie� podczas gry na instrumencie pe'ni� funkcj' manipulacyjn�. Cz'�� wolna ko�czyny jest z'o�ona z ramienia, przedramienia i r'ki. Budowa kostno-stawowo-wi'zadlowa Ko�czyna g�rna jest narz�dem skladaj�cym si' z 32 ko�ci r�nego kszta'tu i d'ugo�ci oraz 29 po'�cze� mi'dzy tymi ko��mi, zwanymi stawami. 12 iyki W ko�czynie g�rnej przewa�aj� ko�ci d'ugie maj�ce charakterystyczn� budow', ka". kt irej w'a�ciwo�� polega na wyst'powaniu d'ugiego trzonu oraz pogrubia'ych jego roju k �c�w, czyli nasad. S� to nast'puj�ce ko�ci: `�ci. a. W obr'bie barku wyst'puj� dwie ko�ci: 'opatka i obojczyk, kt�re po'�czone s� om- ze sob� stawem barkowo-obojczykowym. Dodatkowym elementem stabilizuj�cym `do- 0 r'cz ko�czyny g�rnej jest obojczyk '�cz�cy si' z wyrostkiem barkowym za ami p moc� stawu barkowo-ramiennego oraz za pomoc� stawu mostkowo-obojczyko-ymi, w go. Poniewa� wszystkie wymienione tu po'�czenia stawowe maj� charakter tzw. 1o�a p '�cze� (czyli staw�w wolnych) ze wzgl'du na kuliste ukszta'towanie g'�wki ego. i `�wnomiernie wkl's'e panewki, tym samym pozwalaj� one na wykonywanie ;l�w r `h�w we wszystkich p'aszczyznach. atu- Zasadnicze ruchy w tej cz'�ci ko�czyny s� nast'puj�ce: odwiedzenie, kt�rego zakres wynosi do 180o, przy czym w samym stawie ramiennym jest ono mo�liwe do 90o, natomiast przy w'�czeniu do odwiedzenia ruch�w w stawie mostkowo-obojczykowym - do 180o` , zgi'cie do przodu; jego wykonanie jest mo�liwe do 90o, natomiast dalszy ruch, nt�w '.. czyli tzw. unoszenie ze zgi'cia, pozwala na wykorzystanie tego ruchu o dalsze r in- , zgi'cie do ty'u lub tzw. wyprost mo�liwy jest do wykonani`` w granicach do 40o` , rotacja wewn'trzna; jej zakres wynosi do 130o` , rotacja zewn'trzna; zakres tego ruchu jest mo�liwy do 50o; b. G�rnym odcinkiem wolnej cz'�ci ko�czyny jest ko�� ramienna, kt�ra jednym icem, jak ju� wspomniano, '�czy si' z 'opatk�, natomiast drugim, dalszym icem - z ko��mi przedramienia, tworz�c staw 'okciowy. Jest on stawem �onym: zawiasowym, kulistym i obrotowym. Do najwa�niejszych ruch�w w-nim zgi'cie, kt�rego zakres wynosi do 155o; wyprost, b'd�cy ruchem przeciwstawnym do zgi'cia; przed'u�eniem tego ruchu jest tzw. przeprost w stawie 'okciowym, kt�ry dochodzi do l0o. c. Dalszym odcinkiem ko�czyny g�rnej jest przedrami', kt�re sk'ada si' z dw�ch `ci d'ugich, tj. ko�ci 'okciowej znajduj�cej si' po stronie palca pi�tego oraz ko�ci `mieniowej usytuowanej po stronie kciuka. Ko�ci przedramienia po'�czone s� ze `� w bli�szym odcinku (przy stawie 'okciowym) stawem promieniowo-'okciowym `daj�cym si' z dw�ch staw�w: bli�szego i dalszego. Dzi'ki tym po'�czeniom �liwe jest wykonywanie nast'puj�cych ruch�w wok�' osi przedramienia: nawracanie, czyli tzw. pronacja, kt�rego zakres wynosi do 90o; odwracanie, czyli tzw. supinacja, z zakresem ruchu wynosi do 90o. d. Nast'pnym odcinkiem ko�czyny g�rnej jest r'ka, w sk'ad kt�rej wchodz� `ci nadgarstka, �r�dr'cza i palc�w. Ko�ci nadgarstka sk'adaj� si' z o�miu drobnych, r�nokszta'tnych kostek �onych w dwa szeregi: bli�szy oraz dalszy. Szereg bli�szy jest po'�czony z ko�cem szym ko�ci promieniowej tworz�c staw promieniowo-nadgarstkowy, zwany unie� stawem nadgarstkowym (okre�lany jest przez muzyk�w popularnie "przegun" lub "ki�ci�"). Staw ten jest dwuosiowy, tzn. �e ruchy zachodz� w nim w dwu 13 - zgi'cie d'oniowe z zakresem ruchu wynosz�cym do 90o; - zgi'cie boczne 'okciowe (lub przywodzenie), kt�rego zakres ruchu wynosi do 40o; - zgi'cie grzbietowe z zakresem ruchu si'gaj�cym do SOo; - zgi'cie boczne promieniowe (inaczej odwodzenie), kt�rego zakres ruchu wynosi do 20o. Z po'�czenia wszystkich powy�szych ruch�w powstaje tzw. ruch odwodzenia pozwalaj�cy na wykonywanie ruch�w kolistych d'oni, kt�re staj� si' bardziej obszerne przy w'�czeniu do tego ruchu staw�w w obr'bie przedramienia. Ko�ci �r�dr'cza sk'adaj� si' z pi'ciu ko�ci d'ugich, kt�re stanowi� jakby podstaw' kostn� palc�w. Pierwsza ko�� b'd�ca podstaw� kciuka charakteryzuje si' odr'bnym funkcjonowaniem ze wzgl'du na jej najwi'ksz� ruchomo��, pozosta'e natomiast maj� wzgl'dem siebie ruchomo�� minimaln�. Ko�ci �r�dr'cza charakteryzuj� si' uk'adem wachlarzowatym, poniewa� w ich odcinkach bli�szych s� do�� �ci�le ze sob� zespolone, natomiast w odcinkach dalszych s� bardziej ruchome, co pozwala na pewne ruchy ``dwodzenia wzgl'dem siebie. Tym samym zwi'kszaj� zakres odwiedzenia w ko�ciach palc�w. �,ukowata budowa tych ko�ci staje si' przyczyn� charakterystycznego wysklepienia r'ki: na stronie d'oniowej jest naturalna wkl's'o��, a na stronie grzbietowej - naturalna wypuk'o��. Tworzy si' w ten spos�b pewien uk'ad architektoniczny, zapewniaj�cy amortyzacj' i elastyczno�� d'oni, jednak funkcja ta zanika w miar' rozwierania ko�ci �r�dr'cza. Z ko�cami dalszymi ko�ci �r�dr'cza '�cz� si' ko�ci palc�w. Ka�da z ko�ci palc�w sk'ada si' z trzech cz'on�w, czyli tzw. paliczk�w. Paliczki podstawne s� po'�czone ko��mi �r�dr'cz`i stawami �r�dr'czno-palcowymi, kt�re s� wprawdzie kuliste, jednak�e czynnie mo�na wykonywa� ruchy tylko w dw�ch p'aszczyznach: - zgi'cie grzbietowe z zakresem ruchu do 110o; - zgi'cie boczne, kt�rego zakres ruchu wynosi do 60o '�cznie; istniej� jednak�e r�nice w wielko�ciach zgi'cia bocznego w r�nych stawach; i tak najwi'ksze jest ono w obr'bie palca drugiego (do 60o), w nast'pnej kolejno�ci pi�tego (cio SOo), czwartego (do 40o), a najmniejsze - w obr'bie palca trzeciego (do 20o); poda�e zakresy ruch�w bocznych dotycz� staw�w �r�dr'czno-palcowych ca'kowicie wyprostowanych, natomiast w przypadku ich zginania d'oniowego zakres ruch�w bocznych maleje proporcjonalnie z powodu napinania wi�zade' bocznych i przy maksymalnym zgi'ciu grzbietowym osi�ga on- warto�� r�wn� Oo. Jak ju� wspominano, staw �r�dr'czno-nadgarstkowy kciuka ma pewn� odr'bno��. Ruchy w tym stawie pnlegaj� na przeciwstawianiu kciuka pozosta'ym palcom i osi�gaj� maksimum 40o. Ponadto wyst'puj� tutaj ruchy przywodzenia i odwodzenia, a ich zakres wynosi do 60o. Gd,y do odwodzenia stawu �r�dr'cznonadgarstkowego kciuka do'�czy si' odwodzenie w stawie �r�dr'czno-palcowym kciuka, zakres ruchu si'ga do 90o. Wynika z tego, i� te dwa stawy maj� najwi'ksze znaczenie funkcjonalne dla z`ipewnienia maksymalnego uk'adu rozstawnego palc�w r'ki. Dla w'a�ciwego zrozumienia mechaniki i uk'adu kostno-stawowego ko�czyny g�rnej niezb'dne jest przedstawienie og�lnej charakterystyki po'�cze� kostnych, `zyli staw�w. 14 a�dy staw ma pewne elementy sta'e, do kt�rych nale��: ` `. Powierzchnie stawowe - s� to powierzchnie ko�ci, kt�re '�cz� si' ze sob� two `z�c po'�czenie stawowe. Ich ukszta'towanie anatomiczne warunkuje odpowiedni `akres ruchomo�ci, o czym b'dzie mowa p�niej. `. Chrz�stki stawowe - s� zbudowane z chrz�stki szklistej pokrywaj�cej p'a `czyznowo powierzchnie stawowe. S� wa�nym elementem gwarantuj�cym sprawn funkcjg stawu dzi'ki czynno�ci amortyzuj�cej oraz zapewniaj�cej odpowiedni �liz stawowy. . Torebka stawowa - jest b'on� '�cznotkankow� otaczaj�c� ca'y staw. Poza fun cj� stabilizuj�c� odgrywa wa�n� rol' w czynno�ci od�ywczej stawu. Jej zag :bienia, czyli tzw. kaletki maziowe, wydzielaj� ma� stawow�, stanowi�c� istotny ele ent od�ywczy dla staw�w, oraz u'atwiaj� jego funkcj' biomechaniczn� jako swo ste "smarowid'o" stawu. Ma� stawowa jest wydzielana wtedy, kiedy ruch w s awie odbywa si' w jego maksymalnej amplitudzie. Znaczenie tego mechanizmu zost `nie przedstawione w dalszych cz'�ciach opracowania. Uklad mi'�niowy ko�czyny g�rnej Uk'ad ten, sk'adaj�cy si' z 50 mi'�ni, zawiaduje czynno�ci� ruchow� ko� ;zyny g�rnej. Najcz'�ciej w poszczeg�lnych czynno�ciach ruchowych w trakcie gry bior� udzia' r�nego rodzaju zespo'y mi'�niowe. Praca pojedynczych mi'�ni `est stro jest wyi an ` si' rzadko. i'�nie zbudowane s� z tkanki mi'�niowej, kt�rej zasadnicz� cech� fizjologiczn� `olno�� do skurczu, w zwi�zku z czym w uk'adzie ruchowym ko�czyny g�rnej one funkcj' czynn�, poruszaj�c� bierny uk'ad mechaniczny, jakim s� ko�ci :one stawami. Poszczeg�lne mi'�nie zako�czone s� najcz'�ciej po obydwu .ch pasmami w'�kien '�cznotkankowych, zwanymi �ci'gnami. �ci'gno bli�sze m, kt�re stabilizuje mi'sie�, natomiast �ci'gno dalsze przesuwa si' w kierunku `nia mi'�nia. Mi'�nie w obr'bie ko�czyny g�rnej, kt�re wykonuj� ten sam np. zginanie, okre�la si' mianem grup a g o n i s t y c z n y c h. Mi'�nie, wsp�'dzia'aj� w z'o�onym szablonie ruchowym (np. w jednoczesnym zgi'ciu `amienia i d'oni), nazywamy s y n e r g i s t a m i. Grupy mi'�niowe, kt�re iuj� przeciwne ruchy (np. zginania i prostowania), s� wobec siebie grupami agonistycznymi. ' obr'bie ko�czyny g�rnej nale�y wymieni� nast'puj�ce grupy mi'�ni: Mi'�nie obrgczy ko�czyny g�rnej - s� odpowiedzialne za ruchy barku owi� jednocze�nie wa�ny czynnik stabilizuj�cy dla barku, od kt�rego zale�y `o�� ruchowa ca'ej ko�czyny g�rnej. Nale�� do nich mi'�nie; `pturowy (cz'�� g�rna) i d�wigacz 'opatki; przyczepy pocz�tkowe tych mig�ni `ajduj� si' w obr'bie g�rnej cz'�ci kr�gos�upa szyjnego, natomiast ko�cowe obr'bie 'opatki; wykonuj� ruch unoszenia barku ku g�rze (tzw. ruch rzruszenia ramion"); `pturowy (cz'�� �rodkowa) oraz mi'�nie r�wnoleg'oboczne, kt�re przyczepiaj� 15 Ryc. 4. Mi'sie� naramienny - cz'�� przednia - i mi'sie� kruczo-ramienny Ryc. 2. Mi'sic� kapturowy - cz'�� �rodkowa - i mi'sici5 r�wnolcg'oboczny Ryc. 1. Mi'�nie prostowniki karku Ryc. 3. Mi'sie� kapturowy - cz'�� dolna Ryc. 5. Mi'sie� najszerszy grzbietu Ryc. 6. Mi'sie� piersiowy wi�kszy Ryc. 7. Mi'�nie rotatory zewn'trzne ramienia Ryc. 8. Mi'�nie rotatory wewn'trz- ne ramienia si' pocz�tkowo na wyrostkach kolczystych kr'g�w szyjnych i piersiowych, a ko�cz� si' na 'opatce; powoduj� ruch cofania bark�w do ty'u poprzez �ci�ganie 'opatek; - kapturowy (cz'�� dolna); poprzez uk'ad przyczep�w na dolnych kr'gach piersiowych oraz 'opatce powoduje �ci�ganie 'opatki do do'u i tym samym obni�anie barku. b. Mi'�nie stawu ramieniowego: - naramienny oraz kruczo-ramienny; przyczep pocz�tkowy tych mi'�ni znajduje si' w obr'bie 'opatki i obojczyka, przyczep ko�cowy w obr'bie ko�ci ramiennej; mi'�nie te wykonuj� ruch odwodzenia ramienia do 90o` , - najszerszy grzbietu; jest to pot'�ny mi'sie�, kt�ry przyczepia si' dc` dolnych kr'g�w piersiowych i l'd�wiowych, a ko�cowy przyczep ma w obr'bie ko�ci ramiennej; wykonuje ruch cofania ramienia ku ty'owi; - piersiowy wi�kszy, kt�ry rozpoczyna si' na obojczyku i mostku, a przyczep ko�cowy ma na ko�ci ramiennej; przywodzi rami' (tak jak to jest np. przy prowadzeniu smyczka); - podgrzebieniowy i ob'y mniejszy przyczepiaj� si' do 'opatki i ko�ci ramiennej w ten spos�b, i� wykonuj� poprzez skracanie ruch rotacji ramienia na zewn�trz; - 'opatkowy i ob'y wi�kszy, kt�re przyczepiaj�c si' od wewn'trznej strony 'opatki i ko�ci ramiennej wykonuj� ruch rotacji ramienia do wewn�trz; c. Mi'�nie stawu 'okciowego: - dwug'owy ramienia m`ij�cy przyczep pocz�tkowy w obr'bie 'opatki, a przyczep ko�cowy w obr'bie ko�ci promieniowej i jest najwa�niejszym zginacze;m przedramienia; - ramienno-promieniowy, kt�ry ma przyczep w obr'bie ko�ci ramiennej i promieniowej, wykonuje r�wnie� ruchy zginania przedramienia, a wi'c jest mi'�niem agonistycznym w stosunku do mi'�nia dwug'owego; - tr�jg'owy ramienia, kt�ry sw�j pocz�tek ma w obr'bie 'opatki i ko�ci ramiennej, natomiast koniec na wyrostku 'okciowym ko�ci 'okciowej; jest g'�wnym prostownikiem ramienia, czyli mi'�niem antagonistycznym w stosunku do dw�ch wy�ej wymienionych. - odwracacz ma przyczepy w obr'bie ko�ci 'okciowej oraz promieniowej i wykonuje ruch odwracania (supinacji) przedramienia; - nawrotny, ob'y i nawrotny kwadratowy, posiadaj�ce r�wnie� przyczep w obr'bie ko�ci 'okciowej i promieniowej w taki spos�b, i� ich skurcz wykonuje ruch nawracania (pronacji); s� wi'c mi'�niami antagonistycznymi w stosunku do mi'�nia odwracacza. d. Mi'�nie stawu nadgarstkowego: - zginacz nadgarstka promieniowy i 'okciowy; te dwa agonistyczne mi'�nie maj� przyczepy pocz�tkowe w ko�cu dalszym ko�ci ramiennej, a przyczepy ko�cowe w obr'bie ko�ci nadgarstka; wykonuj� ruch zginania d'oniowego nadgarstka, je�li dzia'aj� jednocze�nie, gdy ka�dy dzia'a z osobna, nast'pstwem jest ruch zgi'cia promieniowego lub 'okciowego nadgarstka; - prostownik nadgarstka promieniowy i 'okciowy, kt�re przyczepiaj�c si' ko� 20 owych, ioprzez Ryc.18. Mi'sie� zginacz Ryc. 19. Mi'sie� prostownik palc�w g''boki palc�w wsp�lny 21 Ryc.17. Mi'sie� zginacz d'ugi palc�w Ryc. 16. Mi'�nie glistowate Ryc. 28. Mi'sic� odwodziciel kciuka kr�tki cowym przyczepem w obr'bie d'oniowej powierzchni ko�ci nadgarstka, wykonuj� ruch zgi'cia grzbietowego nadgarstka, s� wi'c antagonistycznymi mi'�niami w stosunku do zginaczy nadgarstka. e. Mi'�nie r'ki: glistowate; jest to grul`a czterech mi'�ni przyczepiaj�cych si' przyczepem ko�cowym do podstaw` paliczk�w drugiego-czwartego, kt�ra wykonuje ruch zginania palc�w w sta` ach �r�dr'czno-paliczkowych; - zginacz palc�w powicrz`:howny ma przyczep pocz�tkowy na ko�ci ramiennej, natomiast ko�cowy za l`omoc� czterech �ci'gien przytwierdza si' do pc`dstawy paliczk�w �rodkowych `Irugiego-czwartego; wykonuje ruch zginania p`i.liczk�w �rodkowych i obwodo` ych w stawach mi'dzypalcowych bli�szych; - zginacz palc�w g''boki ma podobny przebieg jak powierzchowny, z tym �e przyczepy ko�cowe mi';nia znajduj� si' na paliczkach obwodowych drugiego-czwartego, wykonuje wi'c ruch zginania paliczk�w obwodowych w stawach mi'dzypaliczkowych dalszych. Przedstawione powyiej trzy mi'�nie: glistowate i zginacze palc�w s� synergistyczne w wykonaniu np. ruchu zaciskania d'oni w pi'��: prostownik palc�w g''hoki, maj�cy pocz�tek na ko�ci ramiennej, natomiast przyczepy ko�cowe w obr'bie paliczk�w �rodkowych i obwodowych palc�w drugiego-czwartego; wykonuje ruch prostowania paliczk�w bli�szych w stawach �r�dr'czno-palcowych; - mi'dzykostne grzbietowe oraz odwodziciel palca pi�tego: jest to grupa mi'�ni przytwierdzona w obr'bie paliczk�w podstawnych i obwodowych w ten spos�b, i� ich skurcz wykonuje ruch odwodzenia palc�w w stawach �r�dr'czno-palcowych; - mi'dzykostne d'oniowe s� grup� mi'�ni antagonistycznych w stosunku do poprzednich i wykonuj� ruch przywodzenia palc�w w stawach �r�dr'czno-palcowych; przeciwstawiacz kciuka i przeciwstawiacz palca pi�tego; te dwa mi'�nie maj� 24 Ryc. 29. Mi'sie� przywodziciel kciuka przyczepy pocz�tkowe w obr'bie ko�ci nadgarstka, natomiast ko�cowe na ko�ciach pierwszej i pi�tej �r�dr'cza; wykonuj� ruch przeciwstawiania palca pi�tego kciukowi i odwrotnie (dotykanie kciukiem do palca pi�tego); zginacz kciuka d'ugi przyczepia si' do ko�ci promieniowej i paliczka obwodowego kciuka wykonuj�c ruch zginania tego paliczka; zginacz kciuka kr�tki, kt�ry przyczep pocz�tkowy ma na ko�ci promieniowej, a ko�cowy w obr'bie paliczka podstawnego kciuka; efektem jego skurczu jest zginanie kciuka w stawie �r�dr'czno-paliczkowym przy wyprostowanym paliczku obwodowym; prostownik kciuka d'ugi jest przyczepem pocz�tkowym przytwierdzonym w obr'bie ko�ci przedramienia, a przyczepem ko�cowym si'ga podstawy paliczka obwodowego kciuka; wykonuje ruch prostowania paliczka obwodowego; prostownik kciuka kr�tki przytwierdza si' przyczepem ko�cowym do podstawy pierwszego paliczka; wykonuje ruch prostowania paliczka bli�szego kciuka przy zgi'tym paliczku obwodowym; odwodziciel kciuka d'ugi ma przyczep pocz�tkowy przytwierdzony na ko�ci promieniowej, przyczep ko�cowy u podstawy pierwszej ko�ci �r�dr'cza; wykonuje odwodzenie kciuka w stawie nadgarstkowo-�r�dr'cznym; odwodziciel kciuka kr�tki, kt�rego przyczep pocz�tkowy znajduje si' w obr'bie ko�ci promieniowej, ko�cowy na paliczku podstawnym kciuka; jego skurcz powoduje odwodzenie kciuka w p'aszczy�nie d'oni; przywodziciel kciuka; pocz�tek mi'�nia jest przytwierdzony do trzeciej ko�ci �r�dr'cza, koniec do paliczka podstawnego kciuka; wykonuje przywodzenie kciuka do palca drugiego. Fi`jologia i biomechanika czynno�ci ko�czyny g�rnej Z punktu widzenia biomechaniki rol' szkieletu ko�czyny g�rnej mo�na owadzi� do funkcji podporowych, amortyzacyjnych, ruchowych oraz ochronh. Uk'ad kostny tworzy rusztowanie utrzymuj�ce pozosta'e rodzaje tkanek. menty kostne, po'�czone ze sob� ruchomo, tworz� z'o�ony system d�wigni uszanych przy u�yciu mi'�ni, umo�liwiaj�c tym samym oddzia'ywanie na dowisko zewn'trzne, czyli na instrument muzyczny. Podczas gry na instrumencie `t'puj� si'y dzia'aj�ce na szkielet, kt�re obci�aj� go poprzez �ciskanie, zginanie, ci�ganie i skr'canie. W zale�no�ci od nat'�enia tych si' mog� zaistnie� warunki, re sprawiaj�, �e ca'a ko�czyna g�rna jest nara�ona na uszkodzenie. Mo�e to t�pi� w�wczas, gdy cz'�ci ko�czyny b'd�ce w ruchu dysponuj� du�� energi� etyczn� i zostaj� nagle zahamowane w trakcie wykonywania czynno�ci (np. :rzanie w klawisze w celu wywo'ania dynamiki forte). Przebieg amortyzacji jest :�ny od czasu trwania dzia'a� hamuj�cych. W przypadku uderzenia d'oni� klawisze z okre�lonej wysoko�ci uginanie r'ki w nadgarstku pozwala na rr�cenie energ� na d'u�szej drodze. Je�eli uderzenia te s� wykonywane przy 25 usztywnionym nadgarstku mo�e doj�� po pewnym czasie do powa�nych uszkodze� staw�w. Elementami, kt�re chroni� ko�czyn' g�rn� przed uszkodzeniami mechanicznymi, amortyzuj�c dzia'anie si'. s� chrz�stki stawowe i �r�dstawowe, a tak�e sama budowa ko�ci (np. wachlarzowato-'ukowaty uk'ad d'oni przy uderzaniu ni� z g�ry). Najpowa�niejszy udzia' w amortyzacji ma uk'ad mi'�niowy. Obci�enie mi'�ni mV2 w trakcie amortyzacji mo�na wyrazi� wzorem: F = 2s, gdzie m - masa ko�czyny, V -pr'dko�� ruchu, s - droga amortyzacji. Na podstawie tego wzoru wida�, �e si'a obci�eniowa b'dzie mala'a wraz z wyd'u�eniem drogi amortyzacji. Fakt ten powinni mie� na uwadze wszyscy metodycy gry na instrumentach muzycznych, gdy� odpowiednie wykonanie danegu �wiczenia, amortyzuj�ce dzia'anie si'y, zapobiega powa�nym przeci�eniom narz�du ruchu. W celu poznania mo�liwo�ci ruchowych po'�cze� kostnych nale�y zaznajomi� si' z ich struktur�. Ko�ci przystosowane do po'�cze� z innymi cz'�ciami szkieletu tworz� tzw. p�'pary kinematyczne. Po'�czenie ruchowe dw�ch p�'par swobodnych, tworzy par' biokinematyczn�, a uk'ad wielu cz'on�w kostnych po'�czonych ruchowo - 'a�cuch biokinematyczny, kt�ry nale�y traktowa� jako biomechanizm w�wczas gdy jeden cz'on w 'a�cuchu jest nieruchomy natomiast pozosta'e wykonuj� okre�lone ruchy. Takim biomechanizmem jest w'a�nie ko�czyna g�rna w kt�rym podstaw� jest 'opatka. Cech� charakterystyczn� 'a�cuch�w biokinematycznych jest to, �e tworz�ce je pary biokinematyczne umo�liwiaj� ruchy obrotowe. Ze wzgl'du na fakt, �e poszczeg�lne po'�czenia w r�ny spos�b ograniczaj� ruchomo�� ka�dego cz'onu wobec siebie, pary biokinematyczne mog� mie� r�norodne stopnie swobody. Tak wi'c para biokinematyczna o po'�czeniu typu zawias�wego (np. w stawie 'okciowym), w kt�rej jeden cz'on wobec drugiego mo�e obraca� si' tylko wok�' jednej osi, jest par� o jednym stopniu swobody. Staw eliptyczny (np. w nadgarstku) stanowi po'�czenie o dw�ch stopniach swobody, natomiast stawy kuliste (np. staw ramienny) s� po'�czeniami par biokinematycznych o trzech stopniach swobody. Liczba stopni swobody biomechanizmu wzgl'dem jego podstawy nosi nazw' r u c h 1 i w o � c i tego biomechanizmu. Analiza strukturalna po'�cze� w obr'bie ko�czyny g�rnej pozwala na stwierdzenie, �e ruchliwo�� przedramienia wzgl'dem 'opatki - przyj'tej za podstaw' - okre�la si' liczb� 5, co oznacza, �e rami' mo�e wykonywa� ruchy obrotowe wok�' trzech g'�wnych osi, a przedrami' - wok�' dwu osi wzgl'dem ramienia. �a�cuchy biokinematyczne mog� by� otwarte lub zamkni'te. Wykonywanie pochodu oktawowego podczas gry na fortepianie jest przyk'adem otwartego 'a�cucha biokinematycznego. W takim 'a�cuchu biokinematycznym mo�liwy jest ruch w ka�dym z po'�cze� osobno. Zamkni'ty 'a�cuch biokinematyczny jest wtedy, gdy stwarza obw�d ruchowy zamkni'ty bezpo�rednio lub po�rednio. Dzieje si' tak np. przy prowadzeniu smyczka czy wykonywaniu wibracji na instrumencie smyczkowym. W zamkni'tym 'a�cuchu biokinematycznym niemo�liwy jest ruch tylko w jednym stawie, obejmuje on bowiem prawie wszystkie po'�czenia stawowe. Jak ju� zaznaczono, podstawowym mechanizmem s'u��cym do przekazywania 26 ener � mechanicznej w uk'adzie ruchowym ko�czyny g�rnej s� d�wignie kostne jej szkie etu. Ich punktem podparcia jest po'�czenie stawowe. Punkt przy'o�enia si'y znajc uje si' w miejscu przyczepu mi'�nia na d�wigni kostnej, a punkt przy'o�enia opor z - w �rodku ci'�ko�ci dzia'aj�cego obci�enia. Skurcz mi'�nia powoduje ruch d�wi ;ni dooko'a osi w punkcie podparcia. Wszystkie lub prawie wszystkie przemies czenia odcink�w narz�du ruchu ko�czyny g�rnej maj� charakter ruch�w obro owych i stosuje si' do nich prawa rz�dz�ce tymi ruchami. Uruchomienie zatem jakic ikolwiek cz'on�w ko�czyny sprowadza si' do nadania jej odpowiedniego przy pieszenia k�towego. 'i'kszo�� d�wigni kostnych w obr'bie ko�czyny g�rnej to d�wignie jednorami nne. Efekt ich dzia'ania zale�y od stosunku ramion si'y mi'�niowej i oporu zew :trznego. W przypadku tych d�wigni decyduj�ce znaczenie ma odleg'o�� od miej `a przyczepu mi'�niowego do ruchomego elementu kostnego. Ruchomym elem ntem kostnym w ka�dej parze biokinematycznej jest zwykle ten, kt�ry znajduje si' b; .rdziej obwodowo. V` zale�no�ci od stosunku ramion si'y i oporu dzia'anie d�wigni w ustroju mo�e przej; wia� si' w uzyskiwaniu przez ni� znacznego przyspieszenia k�towego i du�ego zakre,u ruchu przy niewielkim nawet skurczu mi'�nia lub w stwarzaniu odpowiedl iej si'y kosztem zakresu i szybko�ci ruchu. Na tej podstawie dzieli si' d�wignie kostr na rzutowe, czyli szybko�ciowe, oraz naciskowe. Przyk'adem d�wigni pierw szego rodzaju jest zginanie przedramienia przez mi'sie� dwug'owy ramienia. Kr�tl:ie rami' si'y (niewielka odleg'o�� mi'dzy przyczepem kc`�cowym mi'�nia a puz ktem obrotu) powoduje, i� nawet niewielkie skr�cenie mi'�nia nadaje znaczne przys ieszenie k�towe r'ce. Przyk'adem d�wigni drugiego rodzaju mo�e by� ko�� prom eniowa usytuowana wzgl'dem mi'�nia ramienno-promieniowego. Rami' si'y jest t taj odpowiednio d'u�sze mi'dzy przyczepem a osi� obrotu. Skurcz mi'�nia chara teryzuje si' wi'c du�ym efektem si'owym przy stosunknwo ma'ym przyspies: eniu k�towym. C arakterystyka przestrzenna wykonywanych ruch�w jest w znacznym stopniu zdete `minowana budow� staw�w '�cz�cych elementy kostne tworz�ce pary biokinen iatyczne. W stawie p'askim (np. nadgarstkowo-�r�dr'cznym) mo�liwe s� tylko ruch5 polegaj�ce na �lizganiu si' powierzchni stawowych. W stawie zawiasowym (np. 'okci` `wym w stawach mi'dzypaliczkowych) odbywaj� si' ruchy ciooko'a jednej osi poprs ecznej. wi�ksze mo�liwo�ci ruchu ma staw kulisty (np. ramienny), gdzie mog� by� ykonywane ruchy wok�' trzech zasadniczych osi. Z ikres ruchu nie wi�e si' �ci�le z wiadomym typem stawu charakteryzuj�cego si' o re�lon� liczb� stopni swobody. Mo�e zatem powsta� taka sytuacja, �e staw o tr ech stopniach swobody cechuje si' mniejszym zakresem ruchu w danej p'asz ;zy�nie ni� staw o jednym stopniu swobody. C .ynnikami warunkuj�cymi zakres ruchu w poszczeg�lnych stawach i p'aszczyznac s�: - r �nice powierzchni stawowych s�siaduj�cych ze sob� ko�ci; - r �nice kszta'tu powierzchni stawowych staw�w o dwu stopniach swobody; im w 'ksze s� r�nice kszta'tu powierzchni stawowych, tym wi�ksze s� zakresy ri ch�w w danym po'�czeniu; � 27 - umiejscowienie i d'ugo�� wi'zad'a oraz budowa torebki stawowej; stopie� napi'cia oraz d'ugo�ci tych element�w warunkuje obszerno�� ruch�w w danym po'�czeniu stawowym; - kszta't chrz�stek wewn�trz- i oko'ostawowych; im grubsza chrz�stka �r�dstawowa, tym wi�ksza ruchomo�� po'�czenia stawowego; - op�r mi'�ni otaczaj�cych dany staw; mi'�nie oko'ostawowe stwarzaj� najwcze�niej w ka�dej fazie ruchu ograniczenie jego zakresu. Odruch rozci�gania, pojawiaj�cy si' w trakcie zginania stawu w grupie mi'�ni antagonistycznych, wywo'uje ich zwi'kszone napi'cie, kt�re ma charakter obronny i zabezpiecza staw przed uszkodzeniem. Im szybszy jest ruch, tym wcze�niej pojawia si' napi'cie mi'�ni antagonistycznych. Fakt ten jest r�wnie� istotny dla wykonywania r�nych czynno�ci ruchowych w trakcie gry na instrumencie, poniewa� im szybsze jest tempo odtwarzania poszczeg�lnych ewolucji, tym wi�ksze jest ograniczenie zakresu ruchu si' przeciwstawnych (np. ci'�ar smyczka, instrumentu itp.). Anga�uje to zawsze jedn� grup' funkcjonaln� mi'�ni w danym stawie. Aktywno�� mi'�niowa przejawiaj�ca si' w zmiennych wielko�ciach napi'� mi'�niowych dzieli si' na dwie zasadnicze formy: tzw. prac' statyczn� i prac' dynamiczn�. S� o`e oparte na dwu rodzajach skurcz�w: izotonicznym (przy sta'ym napi'ciu) i izometrycznym (przy sta'ej d'ugo�ci). O p r a c y s t a t y c z n e j m�wi si' wtedy, gdy wzmo�one napi'cie mi'�nia nie wi�e si' ze zmia.n� jego d'ugo�ci. Wyr�nia si' trzy rodzaje pracy statycznej utrzymuj�c�, ustalaj�c� i wzmacniaj�c�. P r a c a u s t a 1 a j � c a zapewnia stabilizacj' okre�lonego uk'adu cz'�ci cia'a. Dotyczy to m.in. utrzymania odwiedzenia w ramieniu w trakcie prowadzenia smyczka oraz stabilizacji ko�czyny g�rnej podczas gry na instrumencie smyczkowym, gwarantuj�cych najlepsze doj�cie do gryfu instrumentu, a tak�e stabilizacji pozycji cia'a, jak� przyjmuj' si' w trakcie gry na instrumencie. P r a c a w z m a c n i a j � c a pojawia si' w�wczas, gdy si'y obci�aj�ce poszczeg�lne stawy dzia'aj� w kierunku przechodz�cym przez osie staw�w nie wywo'uj�c w nich momentu obrotowego. Przyk'adem dzia'ania takich si' mo�e by� gra pizzicato na instrumentach smyczkowych. S� to wi'c si'y rozci�gaj�ce, pod wp'ywem kt�rych dochodzi do pojawienia si' wzmo�onego napi'cia w mi'�niach oko'ostawowych. Jest ono odpowiedzi� na impulsacj' elektryczn� wrrecionek mi'�niowych b'd�cych receptorami czucia g''bokiego i ulegaj�cych sp'aszczeniu pod wp'ywem si' rozci�gaj�cych mi'�nie. Wielko�� tej impulsacji, a zarazem powstaj�cego napi'cia mi'�niowego s� proporcjonalne do wielko�ci dzia'aj�cych si'. Wzmo�one napi'cia mi'�ni oko'ostawowych s� zatem czynnikiem o charakterze ochronnym i zabezpieczaj� stawy przed uszkodzeniem. Wielko�� napi'� mi'�niowych w poszczeg�lnych odmianach pracy statycznej jest zr�nicowana. Najwi'ksze zaanga�owanie mi'�ni charakteryzuje prac' utrzymuj�c�, a najmniejsze - prac' wzmacniaj�c�. P r a c a d y n a m i c z n a mi'�ni oparta na skurczu izotonicznym odbywa si' w warunkach zmiany ich d'ugo�ci. P r a c a u t r z y m u j � c a warunkuje okre�lone po'o�enie cz'�ci cia'a 28 `ie� iym G �wnie� dzia'anie si' pracuj�cego mi'�nia, kt�ry mo�e si' skraca� lub wyd'u�a�. iy mi'sie� si' skraca, jego przyczepy ko�cowe zbli�aj� si' do siebie, tak np. si' ieje przy zginaniu przedramienia wykonawcy prowadz�cego smyczek. Gdy si' `d'u�a, przyczepy oddalaj� si' od siebie, np. wyd'u�aj� zginacze palc�w podczas v. mi'kkiego opadania r'ki na klawiaturze. Te dwie formy pracy dynamicznej zwano koncentryczn� (skracaniesi'mi'�nia)i ekscentryczn� yd'u�anie). Niezale�nie od powy�szego podzia'u, praca mi'�niowa mo�e mie� arakter a u k s o t o n i c z n y (skracanie lub wyd'u�anie mi'�nia przy wzraij�cym oporze - np. szarpanie struny) lub w y b u c h o w y (uderzenie akorwe w klawiatur'). Praca dynamiczna o charakterze wybuchowym, zwana niekiedy ` 1 i s t y c z n �, wi�e si' z powstawaniem du�ych si' w bardzo kr�tkim czasie. Jak ju� wspomniano, niewiele jest ruch�w zale�nych od skurcz�w pojedynczych '�ni. Zazwyczaj wszelkie ruchy s� wykonywane za pomoc� kilku wsp�'praj�cych ze sob� mi'�ni lub grup mi'�niowych. W ka�dym prawie akcie ruchowym `dczas gry na instrumencie mo�na wyodr'bni� uczestnicz�ce w ruchu grupy mi'�ni: protagonistyczne (agonistyczne), synergistyczne, stabilizuj�ce (fiksacyjne), antagonistyczne. Mi'�nie protagonistyczne aktywniedokunuj�zmianwewzannym po'o�eniu d�wigni kostnych i stanowi� zasadniczy sk'adnik mi'�niowy ykonywanego aktu ruchowego. M i ' � n i e s y n e r g i s t y c z n e wsp�';ia'aj� z nimi u'atwiaj�c i wzmagaj�c ich czynno��. Wykonanie ruchu w stawie ymaga jego stabilizacji, co jest szczeg�lnie wa�ne przy wi�kszej liczbi