WITRUWIUSZ O ARCHITEKTURZE, KSI�G X KSI�GA PIERWSZA Przedmowa [1] Imperatorze Cezarze, kiedy Twoja boska my�l i pot�ga obej- mowa�a w�adz� nad �wiatem i kiedy dzi�ki Twemu niezwyci�o- nemu m�stwu pokonano wszystkich nieprzyjaci�, a obywatele szczycili si� Twoim triumfem i zwyci�stwem, kiedy wszystkie podbite ludy na Twoje czeka�y skinienie, a Twoje wspania�e my�li i rady kierowa�y ludem i senatem rzymskim uwolnionym od stra- chu, wtedy w�r�d tylu Twoich zaj�� nie �mia�em wyda� mej pracy o architekturze, owocu powa�nych rozmy�la�. [2] Ba�em si�, aby przeszkadzaj�c Ci w niew�a�ciwej chwili, nie urazi� Ci�. Widz�c jednak, �e dbasz nie tylko o bezpiecze�stwo powszechne i o ustr�j pa�stwa, lecz tak�e o w�a�ciwy wygl�d budowli publicznych, o to aby pa�stwo wzrasta�o dzi�ki Tobie nie tylko w prowincje, lecz tak�e �eby majestat imperium znalaz� znakomite �wiadectwo w bu- downictwie publicznym, uwa�a�em, �e nie powinienem d�u�ej zwleka�, lecz jak najpr�dzej wyda� dla Ciebie moj� prac� z tej dziedziny, tym bardziej �e ju� przedtem by�em znany Twemu ojcu, kt�rego cnoty podziwia�em. Skoro za� z wyroku bog�w przyj�to go w siedziby nie�miertelnych, a w�adza ojca w Twe przesz�a r�ce, moja cze�� dla niego, pozostaj�c wierna jego pami�ci, zrodzi�a r�wnie� moje przywi�zanie do Ciebie. I tak wraz z Markiem Aure- liuszem, Publiuszem Minidiuszem i Gnejuszem Korneliuszem zaj- mowa�em si� konstrukcj� i napraw� balist, skorpion�w i innych maszyn wojennych; wraz z nimi uzyska�em z tego tytu�u wynagro- dzenie, kt�rego udzieli�e� mi w dow�d uznania za us�ugi, a kt�re za wstawiennictwem Twej siostry nadal mi zachowa�e�. [3] Skoro zobowi�za�e� mi� tym dobrodziejstwem tak, �e do ko�ca �y- cia nie musz� si� l�ka� niedostatku, zacz��em to dzie�o pisa� dla Ciebie; zauwa�y�em bowiem, �e wiele budowa�e� i nadal budujesz i �e tak�e w przysz�o�ci interesowa� si� b�dziesz budownictwem publicznym i prywatnym, aby odpowiada�o wielko�ci Twoich czy- n�w i przekaza�o je pami�ci potomnych. Spisa�em wi�c pewne pra- wid�a, aby� maj�c je przed oczyma sam m�g� oceni� warto�� ju� zbudowanych i na przysz�o�� planowanych budowli, w tych ksi�- gach bowiem wy�o�y�em wszystkie zasady architektury. Rozdzia� pierwszy [l] Wiedza architekta ��czy w sobie wiele nauk i r�norodnych umiej�tno�ci i dopiero na jej podstawie mo�na oceni� dzie�a wcho- dz�ce w zakres wszystkich innych sztuk. Wiedza ta rodzi si� z praktyki i teorii. Praktyka jest to przez ustawiczne �wiczenie zdo- byte do�wiadczenie, kt�re pozwala na wykonanie r�kodzie�a z ja- kiegokolwiek materia�u, stosownie do za�o�enia. Teoria za� jest tym czynnikiem, kt�ry na podstawie bieg�o�ci i znajomo�ci zasad proporcji mo�e wyja�ni� i wyt�umaczy� stworzone dzie�o. [2] Dla- tego architekci, kt�rzy nie posiadaj�c wiedzy starali si� uzyska� zr�czno�� techniczn�, nie mogli zdoby� uznania odpowiadaj�cego ich wysi�kom. Ci za�, kt�rzy zaufali jedynie teorii i ksi�gom uczo- nym, szli, jak si� zdaje, za cieniem, a nie za istot� rzeczy. Nato- miast ci, kt�rzy opanowali obie te dziedziny, jako ludzie wyposa- �eni w pe�en rynsztunek szybciej osi�gali sw�j cel, a zarazem uznanie. [3] Jak bowiem wsz�dzie, tak przede wszystkim w archi- tekturze istniej� dwa elementy: przedmiot, kt�ry jest okre�lany, i jego okre�lenie. Przedmiotem okre�lanym jest rzecz, o kt�rej si� m�wi; tym, co go okre�la, jest wyw�d oparty na zasadach nauko- wych. Dlatego wydaje si�, �e w obu tych dziedzinach powinien by� bieg�y ten, kto si� po�wi�ca zawodowi budowniczego. Powinien by� utalentowany i ch�tny do nauki. Ani bowiem talent bez wie- dzy, ani wiedza bez talentu nie mog� stworzy� doskona�ego mi- strza. Powinien opanowa� sztuk� pisania, by� dobrym rysowni- kiem, zna� geometri�, mie� du�o wiadomo�ci historycznych. Po- winien pilnie s�ucha� filozof�w, zna� muzyk�; nie powinny mu by� obce medycyna i orzeczenia prawnicze; powinien zna� astro- nomi� i prawa cia� niebieskich. [4] A oto powody, dlaczego tak by� powinno. Architekt musi umie� pisa�, aby za pomoc� notatek pami�� sw� wzmocni�, na- st�pnie musi zna� rysunek, aby za pomoc� szkic�w �atwo stworzy� obraz zamierzonego dzie�a. Geometria za� jest architekturze bar- dzo pomocna. Przede wszystkim uczy u�ycia linii i cyrkla i dzi�ki temu u�atwia przedstawienie budowli na p�aszczy�nie i wyznacze- nie k�t�w, poziomu i linii prostych. Podobnie i w budowlach dzi�- ki znajomo�ci optyki doprowadza si� prawid�owo �wiat�o z odpo- wiednich stron �wiata. Za pomoc� za� arytmetyki oblicza si� kosz- ty budowli i ich wymiary; r�wnie� trudne zagadnienia symetrii rozwi�zuje si� za pomoc� geometrycznych praw i metod. [5] Ar- chitekci musz� te� mie� du�y zas�b wiadomo�ci historycznych, gdy� umieszczaj�c cz�sto liczne ozdoby na budowlach, zapytani o nie, powinni umie� je uzasadni�. Na przyk�ad je�li kto� umie�ci w budowli zamiast kolumn pos�gi kobiece w d�ugich szatach, tak zwane kariatydy, a nad nimi umie�ci belkowanie z gzymsem, to pytaj�cym musi poda� takie wyja�nienie: Karia, miasto pelopone- skie, sprzymierzy�a si� przeciw Grecji z wrogami jej, Persami; po- tem Grecy, po chlubnym zwyci�stwie uwolnieni od wojny, porozu- mieli si� i wypowiedzieli wojn� Kariatom. Zdobywszy miasto wy- mordowali m�czyzn, a kobiety uprowadzili w niewol� i nie pozwolili zdj�� ani d�ugich szat, ani ozd�b kobiecych nie tylko dla- tego, aby je przeprowadzi� w triumfie, ale te� aby - na wieki poni- �one - zdawa�y si� by� gro�nym symbolem niewoli, ponosz�c ka- r� za winy swego miasta. Dlatego �wcze�ni architekci umie�cili ich pos�gi obarczone ci�arem budowli, a�eby potomnym przekaza� pami�� kary, jaka spad�a na Kariat�w. [6] Podobnie Lako�czycy pod wodz� Pauzaniasza, syna Agesilausa, pokonawszy ma�� garst- k� w bitwie pod Platejami niezliczon� liczb� nieprzyjaci� i od- bywszy s�awny triumf obfity w bro� i skarby zdobyczne, postawi- li ze zdobyczy wojennej jako pomnik zwyci�stwa portyk perski, b�d�cy dla potomnych �wiadectwem chwa�y i m�stwa. W portyku tym ustawili pos�gi przedstawiaj�ce je�c�w w barbarzy�skim stro- ju, podtrzymuj�cych dach na znak ha�bi�cej kary poniesionej za pych�. Uczynili to dlatego, aby z jednej strony przerazi� nieprzyja- ci� wzbudziwszy w nich l�k przed swym m�stwem, z drugiej za� strony, aby w�asnych obywateli, gdy patrzy� b�d� na ten symbol m�stwa, pobudzi� i przygotowa� do obrony wolno�ci. Od tego cza- su wielu architekt�w tworzy�o pos�gi perskie podtrzymuj�ce archi- trawy i ich ornamentyk�; pos�uguj�c si� tym motywem wprowa- dzili nadzwyczajne urozmaicenie w swych budowlach. S� te� inne tego rodzaju fakty historyczne, kt�re architekt zna� powinien. [7] Filozofia wyrabia u architekta wielkoduszno�� i poucza, �e nie powinien by� zarozumia�y, lecz raczej �atwy w obej�ciu, sprawiedliwy i uczciwy i, co najwa�niejsze, pozbawiony chciwo�ci, �adnego bowiem dzie�a nie mo�na rzetelnie dokona� bez sumienno�ci i prawo�ci. Architekt nie powinien by� chciwy, nie powinien my�le� wy��cznie o podarunkach, lecz z powag� winien strzec swej godno�ci i dba� o dobr� opini�, i to bowiem zaleca filozofia. Pr�cz tego filozofia uczy o naturze rzeczy, co po grecku nazywa si� ?????????? -physiologia. T� dziedzin� wiedzy musi architekt dok�adnie pozna�, gdy� obejmuje ona wiele zagadnie� przyrodniczych, cho�by na przyk�ad doprowadzenie w�d, poniewa� w zagi�ciach i na zakr�tach powstaj� pod wp�ywem ci�nienia w r�ny spos�b r�ne naturalne pr�dy powietrza, kt�rych szkodliwemu dzia�aniu nie b�dzie m�g� zaradzi� nikt, kto z filozofii nie zaczerpn�� wiedzy o zasadniczych prawach przyrody. R�wnie� ten, kto b�dzie czyta� dzie�a Ktesibiosa albo Archimedesa i innych, kt�rzy po- dali wskaz�wki z tej dziedziny, nie b�dzie m�g� ich poj��, je�li nie b�dzie mia� w tym zakresie przygotowania filozoficznego. [8] Muzyk� za� powinien zna� budowniczy dlatego, aby si� orientowa� w prawach kanonu muzycznego i matematyki oraz by prawid�owo konstruowa� balisty, katapulty i skorpiony. W ich poprzecznej belce po prawej i po lewej stronie znajduj� si� otwory hemitoni�w, czyli p�ton�w, przez kt�re przeci�ga si� i napina - za pomoc� korb i d�wig�w - liny skr�cone ze strun. Lin tych nie mo�na wcze�niej umocowa� ani zwi�za�, p�ki okre�lone i r�wnobrzmi�ce tony nie dotr� do konstruktora. Ramiona bowiem uj�te przez te liny musz� po ich opuszczeniu po obu stronach jednakowo silnie i zgodnie uderzy�. Je�liby liny nie by�y jednakowo nastrojone, nie da�oby si� uzyska� celno�ci pocisku. [9] Podobnie w teatrach naczynia z br�zu zwane przez Grek�w ????? - echeict stawia si� w niszach pod stopniami zgodnie z prawami matematyki wedle r�nicy d�wi�k�w i rozmieszcza w kr�g wed�ug praw symfonii albo wsp�brzmienia na kwarty, kwinty i podw�jne oktawy, a�eby g�os aktora id�cy ze sceny, odbiwszy si� od naczy� odpowiednio rozmieszczonych, wzmocniony, dochodzi� do uszu widz�w wyra�niej i przyjemniej. Nikt r�wnie� nie b�dzie umia� wykona� machin hydraulicznych ani innych im podobnych bez znajomo�ci teorii muzyki. [10] W sztuce lekarskiej musi si� architekt orientowa� na tyle, by zna� nachylenie nieba, kt�re Grecy nazywaj� ???�??? - klimata, w�a�ciwo�ci czystego i zaka�onego powietrza oraz w�a�ciwo�ci w�d, albowiem bez znajomo�ci tych zasad nie mo�na za�o�y� zdrowego osiedla. Architekt powinien r�wnie� zna� i te przepisy prawne, kt�re odnosz� si� do budynk�w o wsp�lnych murach, jak te� przepisy odnosz�ce si� do rynien, kanalizacji i �wiat�a. Musi r�wnie� zna� przepisy reguluj�ce doprowadzenie w�d i tym podobne oraz przed podj�ciem budowy pomy�le� o tym, by po wy- ko�czeniu budowli nie pozostawi� ojcom rodzin punkt�w spor- nych. Przy spisywaniu umowy powinno si� przezornie zabezpie- czy� interesy zar�wno wynajmuj�cego, jak i podnajmuj�cego, albowiem przy umiej�tnie spisanej umowie obie strony wywi��� si� bez matactw z wzajemnych zobowi�za�. Dzi�ki znajomo�ci astrologii poznaje si� strony �wiata: wsch�d, zach�d, po�udnie, p�noc oraz prawa sklepienia niebieskiego, zr�wnanie dnia z noc�, przesilenie dnia i nocy, bieg gwiazd; bez znajomo�ci tych rzeczy nikt nie b�dzie m�g� zrozumie� konstrukcji zegar�w. [11] Skoro wi�c ta ga��� wiedzy jest tak obszerna i obejmuje wiadomo�ci z wielu r�norakich nauk, s�dz�, �e chyba nikt nie mo- �e od razu ro�ci� sobie uzasadnionych pretensji do miana architek- ta, chyba jedynie ci, kt�rzy od m�odo�ci wst�puj� po szczeblach tych nauk i zdobywszy znajomo�� wielu umiej�tno�ci i sztuk dotr� do szczytu �wi�tyni architektury. [12] Mo�e to zdziwi� ludzi nie- do�wiadczonych, �e natura ludzka mo�e poj�� i pami�ciowo opa- nowa� tak wiele nauk. Skoro jednak zwr�c� uwag� na to, �e wszystkie nauki ��cz� si� i maj� co� z sob� wsp�lnego, �atwo uwie- rz�, �e jest to mo�liwe; wiedza bowiem podobnie jak cia�o sk�ada si� z poszczeg�lnych cz�on�w. Dlatego te� ci, kt�rzy od dzieci�- stwa w r�nych dziedzinach si� kszta�c�, odnajduj� we wszystkich umiej�tno�ciach te same cechy charakterystyczne, widz� ��czno�� wszystkich nauk i z tego powodu �atwiej je opanowuj�. Dlatego te� jeden z dawnych architekt�w, mianowicie Pyteos, kt�ry w Priene zbudowa� okaza�� �wi�tyni� Minerwy, twierdzi w swych pismach, �e architekt powinien we wszystkich sztukach i naukach by� bie- glejszy od tych, kt�rzy dzi�ki trudowi swemu i do�wiadczeniu do- szli do najwy�szej s�awy w dziedzinie swej specjalno�ci. W rze- czywisto�ci jednak rzecz nie tak si� przedstawia. [13] Nie musi bo- wiem ani nie mo�e architekt by� takim gramatykiem, jakim by� Arystarch, nie powinno mu jednak brakn�� wiadomo�ci z gramaty- ki; nie mo�e i nie powinien by� takim muzykiem jak Arystoksenos, lecz nie powinien by� niemuzykalny; nie mo�e by� malarzem jak Apelles, ale powinien zna� si� na rysunku; nie mo�e by� rze�bia- rzem jak Myron albo Poliklet, ale powinien zna� si� na rze�bie; nie mo�e by� wreszcie lekarzem jak Hippokrates, lecz nie mo�e by� nieswiadom sztuki lekarskiej; tak samo mo�e si� nie wyr�nia� we wszystkich innych naukach, ale nie powinny one by� mu obce. Wobec tak wielkiej bowiem r�norodno�ci przedmiot�w nikt nie mo�e osi�gn�� w ka�dym z nich doskona�o�ci, gdy zaledwie jest mo�liwe poznanie ich metod i opanowanie ich. [14] Nie tylko jed- nak architekci nie mog� we wszystkich dziedzinach osi�gn�� naj- doskonalszych wynik�w, lecz nawet nie wszyscy, kt�rzy specjali- zuj� si� w jednej dziedzinie sztuki, uzyskuj� najwi�ksz� s�aw�. Je- �li wi�c na przestrzeni wiek�w w poszczeg�lnych ga��ziach sztuki bynajmniej nie wszystkim, lecz jedynie nielicznym artystom uda�o si� z trudem osi�gn�� s�aw�, to jak�e� mo�e architekt, kt�ry wiele umiej�tno�ci posi��� powinien, nie tylko nie mie� brak�w w tych dziedzinach - co ju� samo przez si� jest rzecz� godn� podziwu i wielk� - lecz ponadto przewy�sza� jeszcze wszystkich artyst�w, kt�rzy poszczeg�lnym dziedzinom po�wi�cili trud i najwi�kszy wysi�ek? [15] Dlatego wydaje si�, �e w tej sprawie Pyteos pope�ni� b��d. Nie zwr�ci� bowiem uwagi na to, �e ka�da ze sztuk sk�ada si� z dw�ch element�w: z wykonania dzie�a i z jego teorii. Pierwszy z nich, to jest wykonanie dzie�a, zdobyli jedynie ci, kt�rzy wy�wi- czyli si� w poszczeg�lnych dziedzinach; drugi element, to jest teo- ria, jest wsp�ln� w�asno�ci� wszystkich uczonych. I tak rytmem t�tna, jak i rytmicznym ruchem n�g zajmuj� si� zar�wno lekarze, jak muzycy, lecz gdy trzeba b�dzie leczy� ran� lub ratowa� od nie- bezpiecze�stwa chorego, nie przyjdzie muzyk, ale zajmie si� tym lekarz. Z drugiej strony na instrumencie muzycznym gra� b�dzie nie lekarz, lecz muzyk, aby oczarowa� melodi� s�uchacza. [16] Po- dobnie astronomowie i muzycy wsp�lnie rozprawia� mog� o sym- patii gwiazd i symfonii w kwadratach i tr�jk�tach, kwartach i kwintach, a z geometrami o wyznaczaniu, kt�re Grecy ????? ?????? - logos horikos zowi�. I tak we wszystkich innych naukach wiele problem�w czy nawet wszystkie nadaj� si� do wsp�lnej dys- kusji. Wykonanie jednak dzie�a, kt�re otrzymuje sw� doskona�� form� b�d� przez prac�, b�d� przez obr�bk�, nale�y do tych, kt�- rzy specjalnie opanowali dan� ga��� sztuki. Wydaje si� wi�c, �e do�� du�o dokona� ju� ten, kto w pewnej mierze opanowa� prawa i metody poszczeg�lnych nauk potrzebne do znajomo�ci architek- tury, a�eby nie zabrak�o mu wiedzy, skoro zajdzie potrzeba wyda- nia o nich s�du i ich oceny. [17] Jednak�e te jednostki, kt�re natu- ra obdarzy�a tak wielkimi zdolno�ciami, talentem i pami�ci�, �e potrafi� dok�adnie pozna� geometri�, astronomi�, muzyk� i inne nauki, wykraczaj� poza umiej�tno�ci architekta i staj� si� matema- tykami; �atwo te� mog� dyskutowa� w zakresie tych nauk, gdy� uzbrojone s� w or� wielu umiej�tno�ci. Takie jednostki pojawiaj� si� rzadko; do nich nale�eli niegdy� Arystarch z Samos, Filolaos i Archytas z Tarentu, Apolloniusz z Perge, Eratostenes z Kyreny, Archimedes i Skopinas z Syrakuz; zostawili potomno�ci wiele przyrz�d�w mechanicznych i zegar�w wynalezionych na podsta- wie oblicze� i praw przyrody. [18] Skoro wi�c przemy�lna przyroda nie u�ycza takich uzdol- nie� wszystkim ludziom, lecz tylko nielicznym jednostkom, a za- w�d architekta wymaga od niego bieg�o�ci we wszystkich dziedzi- nach, rozs�dek wskazuje, �e ze wzgl�du na obszerno�� przedmio- tu mo�e on tylko w �rednim stopniu, a nie w najwy�szym, zdoby� znajomo�� wszystkich nauk. Prosz� Ci� wi�c, Cezarze, i tych, kt�- rzy te zwoje czyta� b�d�, o wybaczenie, je�li nie wszystko zgodnie z regu�ami sztuki literackiej spisane b�dzie. Podj��em si� bowiem tego dzie�a nie jako g��boki my�liciel, wymowny retor czy wybit- ny stylista, lecz jako architekt nieco z tymi naukami obznajomio- ny. Je�li jednak chodzi o zakres tej sztuki i zawarte w niej prawa, to przyrzekam przedstawi� je, jak si� spodziewam, jasno i dok�ad- nie nie tylko dla tych, kt�rzy buduj�, ale i dla wszystkich wykszta�- conych ludzi. Rozdzia� drugi [1] Architektura sk�ada si� z ordinatio, kt�re Grecy ?????- ta- xis zowi�, z dispositio zwanego przez nich ???????? - diathesis, z eurythmii, z symetrii1, z decor i z distributio po grecku zwanej ??????�?? - oikonomia. [2] Ordinatio, czyli uporz�dkowanie jest pe�nym umiaru u�o�e- niem poszczeg�lnych cz�on�w budowli i ustaleniem proporcji ca- �ego dzie�a; wynika to ze stosunku liczbowego zwanego po grecku ??????? - posotes. Stosunek ilo�ciowy stanowi modu� wzi�ty z poszczeg�lnych element�w samej budowli; rezultatem jest odpo- wiedni efekt ca�o�ci. Dispositio jest to odpowiednie rozmieszczenie element�w bu- dowli i uzyskanie przez ich zestawienie wykwintu dzie�a i jego ja- ko�ci. Istniej� nast�puj�ce rodzaje dispositio, zwane po grecku 1Witruwiusz rozumie pod s�owem "symetria" harmonijn� zgodno�� cz�on�w budowli i wsp�zale�no�� cz�on�w tej budowli, a nie zwierciadlane odbicie jej cz�- �ci w stosunku do osi (przyp. red.) wyst�puje gdzie indziej, a transport jest trudny i kosztowny. Tam, gdzie brak piasku kopalnego, trzeba u�y� piasku rzecznego lub przemytego piasku morskiego; gdzie brak jod�y i sosny, zast�pi� je mo�na cyprysem, topol�, wi�zem i pini�; inne trudno�ci trzeba w podobny spos�b pokonywa�. [9] R�ny te� b�dzie stopie� oszcz�dno�ci zale�nie od tego, czy stawia si� budynki przeznaczo- ne dla u�ytku ojc�w rodzin, czy dla ludzi bogatych, czy dostojni- k�w. Albowiem wydaje si�, �e inaczej trzeba budowa� domy miej- skie, inaczej budynki gospodarskie na wsi, inaczej dla bankier�w, inaczej dla ludzi szcz�liwych i wytwornych, inaczej dla ludzi mo�nych, kt�rzy umys�em swym kieruj� republik�. I w og�le roz- k�ad budynk�w powinien by� dostosowany do os�b, kt�re maj� z nich korzysta�. Rozdzia� trzeci [1] Architektura obejmuje trzy dziedziny: budownictwo, kon- strukcj� zegar�w i budow� machin. Samo budownictwo dzieli si� na dwa dzia�y: pierwszy z nich obejmuje budow� mur�w miejskich i budowli u�yteczno�ci powszechnej w miejscach publicznych, drugi budow� dom�w prywatnych. Publiczne budownictwo obej- muje z kolei trzy dzia�y: budownictwo obronne, budownictwo sa- kralne i trzecie - u�yteczno�ci publicznej. Budownictwo obronne polega na systemie mur�w, wie� i bram tak obmy�lonym, aby w ka�dej chwili m�c odeprze� ataki nieprzyjacielskie. Budownic- two sakralne obejmuje budow� �wi�ty� i miejsc kultu bog�w nie- �miertelnych, budownictwo u�yteczno�ci publicznej - budow� port�w, plac�w publicznych, portyk�w, �a�ni, teatr�w, promenad i wszelkich innych tym podobnych rzeczy przeznaczonych do u�ytku powszechnego. [2] Przy budowie nale�y uwzgl�dnia�: trwa�o��, celowo�� i pi�kno. Trwa�o�� budowli osi�gnie si� wtedy, gdy fundamenty doprowadzi si� do sta�ego gruntu i gdy spo�r�d wielu materia��w budowlanych przeprowadzi si� wyb�r starannie, nie kieruj�c si� sk�pstwem. Celowo�� zapewni si� budowli przez bezb��dne roz- planowanie przestrzeni, nie ograniczaj�ce mo�liwo�ci u�ytkowa- nia i uwzgl�dniaj�ce strony �wiata odpowiednie do przeznaczenia budynk�w. Pi�kno b�dzie zapewnione, je�li wygl�d budowli b�- dzie mi�y i wykwintny, a wymiary poszczeg�lnych cz�on�w opar- te b�d� na w�a�ciwych zasadach symetrii. Rozdzia� czwarty [1] Przy zak�adaniu mur�w miejskich obowi�zuj� nast�puj�ce zasady: przede wszystkim nale�y dokona� wyboru jak najzdrow- szego miejsca. Znajdowa� si� ono b�dzie na wzniesieniu, niedo- st�pne dla mg�y i szronu, zwr�cone ku strefom ani zbyt gor�cym, ani zbyt zimnym, lecz ku umiarkowanym; nale�y r�wnie� unika� s�siedztwa bagien. Kiedy bowiem wraz ze wschodem s�o�ca dotr� do miasta powiewy rannych wiatr�w, a do nich do��cz� si� powsta- �e mg�y i owiej� cia�a mieszka�c�w zmieszanymi z mg�� zatrutymi wyziewami fauny teren�w bagnistych, zaka�� ten teren. R�wnie� je�li mury miejskie budowane wzd�u� wybrze�a morskiego b�d� zwr�cone ku po�udniowi lub zachodowi, miasto nie b�dzie zdrowe. W lecie bowiem strona po�udniowa rankiem si� ociepla, w po�u- dnie jest upalna; r�wnie� i strona zachodnia po wschodzie s�o�ca lekko si� ogrzewa, w po�udnie jest ciep�a, a wieczorem upalna. [2] Wobec tego na skutek zmian temperatury cia�a znajduj�ce si� w tych miejscowo�ciach ulegaj� szkodliwemu dzia�aniu. Zjawisko to mo�na zaobserwowa� nie tylko na istotach �ywych. W zakry- tych bowiem sk�adach wina nie doprowadza si� �wiat�a z po�udnia ani z zachodu, lecz z p�nocy, gdy� ta strona nigdy nie podlega wa- haniom temperatury, ale jest sta�a i niezmienna. Dlatego te� w spi- chrzach, kt�re s� zwr�cone do s�o�ca, zbo�e psuje si� szybko. Tak samo �ywno�� i owoce nie z�o�one po stronie pozbawionej s�o�ca nied�ugo si� trzymaj�. [3] Upa� bowiem, wypalaj�c z przedmiot�w ich j�drno�� i �arem wyci�gaj�c z nich przyrodzone im w�asno�ci, rozpuszcza je, a zmi�kczone os�abia. Obserwujemy to tak�e na �e- lazie, kt�re chocia� z natury twarde, ogrzane w piecach pod wp�y- wem �aru ognia tak mi�knie, �e �atwo mo�na mu nada� kszta�t do- wolny; kiedy jednak to samo �elazo mi�kkie i roz�arzone ozi�bi si� przez zanurzenie w zimnej wodzie, twardnieje z powrotem i zno- wu nabiera dawnych w�a�ciwo�ci. [4] O tym mo�na r�wnie� wnio- skowa� na podstawie faktu, �e w lecie nie tylko w okolicach nie- zdrowych, lecz tak�e w zdrowych wszystkie cia�a wskutek upa�u s�abn�, a w zimie nawet okolice o bardzo szkodliwym klimacie sta- j� si� zdrowe pod wp�ywem zimna. Podobnie cia�a przeniesione z okolic zimnych do ciep�ych nie mog� zachowa� swej spoisto�ci, lecz mi�kn�, przeniesione natomiast z ciep�ych okolic w zimne okolice p�nocy nie tylko nie cierpi� wskutek zmiany miejsca, lecz jeszcze si� wzmacniaj�. [5] Dlatego to przy zak�adaniu miast nale- �y wystrzega� si� tych okolic, w kt�rych gor�ce wiatry mog� owie- wa� ludzkie cia�a. Wobec tego, �e wszystkie cia�a z�o�one s� z czterech �ywio��w zwanych przez Grek�w ???????? - stoicheia, a mianowicie z ciep�a, wilgoci, ziemi i powietrza, to w�asno�ci wszystkich istot �ywych, zale�nie od ich gatunku, zawis�y od wza- jemnego stosunku tych cz�ci. [6] I tak je�li w pewnych cia�ach przewa�y �ywio� ciep�a, zabija on inne i rozpuszcza swym �arem. Te zaburzenia sprowadza w pewnych okolicach upa�, gdy gor�co przenika przez rozszerzone �y�y w wi�kszej mierze, ni� to mo�e wytrzyma� cia�o z�o�one z pewnej naturalnej proporcji �ywio��w. R�wnie� je�li wilgo� opanuje �y�y i naruszy stosunek �ywio��w, pozosta�e os�abn� ulegaj�c rozk�adowi wskutek wilgoci i zdrowy uk�ad rozpada si�. Tak�e ozi�bienie wilgotnych wiatr�w i powie- trza wywo�uje choroby w cia�ach. R�wnie� przez zwi�kszenie lub zmniejszenie si� �ywio��w powietrza i ziemi w cia�ach os�abia si� pozosta�e �ywio�y: �ywio� ziemi wskutek nadmiaru pokarm�w, �y- wio� powietrza na skutek ci�aru nieba. [7] Je�liby kto� pragn�� dok�adniej to zrozumie�, niech zwr�ci uwag� i obserwuje natur� ptak�w, ryb i zwierz�t l�dowych; wtedy pozna odmienno�� uk�adu �ywio��w. Inny bowiem uk�ad maj� pta- ki, inny ryby, zupe�nie inny zwierz�ta l�dowe. Ptaki mniej maj� cz�ci ziemi i wilgotno�ci, �redni� ilo�� ciep�a, a wiele powietrza, z�o�one wi�c z l�ejszych �ywio��w �atwiej wzbijaj� si� w powie- trze. Ryby, przystosowane do wody, maj� umiarkowan� ilo�� cie- p�a, znaczne ilo�ci powietrza i ziemi, a bardzo niewiele wilgoci; im mniej maj� wilgoci w stosunku do innych �ywio��w, tym �atwiej �yj� w wodzie, a przeniesione na l�d, pozbawione wody, trac� �y- cie. Z drugiej strony zwierz�ta l�dowe sk�adaj� si� z umiarkowanej ilo�ci powietrza i ciep�a, mniej maj� ziemi, a najwi�cej wilgoci, i w�a�nie z powodu przewagi wilgoci nie mog� d�ugo �y� w wo- dzie. [8] Je�li istotnie tak jest, jak m�wili�my, i je�li na podstawie naszych zmys��w stwierdzamy, �e cia�a istot �yj�cych sk�adaj� si� z �ywio��w i �e nadmiar albo brak jednego z nich wywo�uje cho- rob� i rozpad, nie w�tpimy, i� z najwi�ksz� staranno�ci� nale�y wybiera� okolice o najbardziej umiarkowanym klimacie, gdy trze- ba b�dzie szuka� zdrowego miejsca na za�o�enie miasta. [9] Dlate- go stale i z naciskiem stwierdzam, �e nale�y powr�ci� do dawnej metody. Przodkowie nasi z�o�ywszy w ofierze zwierz�ta �ywione na terenach, na kt�rych zak�adano miasta albo sta�e obozy, badali w�troby ofiarnych zwierz�t i je�li by�y sine i ska�one, sk�adali w ofierze inne zwierz�ta, niepewni czy w�troby zmienione by�y z powodu z�ej paszy, czy z powodu choroby. Skoro jednak po wie- lokrotnych badaniach przekonali si� i ustalili, �e w�troba, o ile cho- dzi o wp�yw paszy i wody, jest ca�a i zdrowa, przyst�powali do wznoszenia umocnie�; je�li jednak stwierdzili, �e w�troby by�y zmienione, wyci�gali z tego wniosek, �e rodzaj wody i pokarmu znajduj�cy si� w tych okolicach b�dzie niezdrowy tak�e dla ludzi, i przenosili si� gdzie indziej, zmieniaj�c okolic� i szukaj�c miejsca zdrowego pod ka�dym wzgl�dem. [10] �e zdrowotno�� danej oko- licy przejawia si� w paszy i p�odach ziemi, mo�na si� przekona� i nauczy� na przyk�adzie p�l krete�skich le��cych nad rzek� Pothe- reus, kt�ra p�ynie na Krecie pomi�dzy dwoma miastami, Knossos i Gortyn�. Z prawej bowiem i z lewej strony tej rzeki pasie si� by- d�o; to, kt�re pasie si� w pobli�u Knossos ****, gdy tymczasem byd�o, kt�re pasie si� w pobli�u Gortyny, nie ma zwracaj�cej uwa- gi �ledziony. St�d lekarze badaj�c t� spraw� znale�li w tych okoli- cach ro�lin�, kt�r� �ywi�y si� zwierz�ta i kt�ra spowodowa�a u nich zmniejszenie si� �ledziony. Tak wi�c zbieraj� t� ro�lin� i lecz� cho- rych na �ledzion� tym �rodkiem zwanym przez Krete�czyk�w ????????? - asplenon. Z tego widzimy, �e na podstawie p�od�w ziemnych i wody mo�na ustali�, czy okolica jest zdrowa czy nie- zdrowa. [11] R�wnie� je�eli b�dzie si� zak�ada� mury na bagnach ci�- gn�cych si� nad morzem i je�li zwr�cone one b�d� na p�noc lub na p�nocny wsch�d, a bagna b�d� po�o�one powy�ej poziomu wy- brze�a, to taka budowa b�dzie racjonalna. Przez przeprowadzenie bowiem row�w umo�liwia si� odp�yw wody w stron� wybrze�a, a gdy wody morza spi�trzone w czasie burzy sp�ywaj� do bagien, poruszaj�c je i mieszaj�c si� z nimi nie dopuszczaj� do rozwoju r�norodnej fauny bagiennej, a te zwierz�ta, kt�re p�yn�c z wy�ej po�o�onych teren�w zbli�aj� si� do wybrze�a, gin� nie przyzwy- czajone do s�onej wody. Za przyk�ad mog� s�u�y� b�ota gallickie, ci�gn�ce si� dooko�a Altinum, Rawenny, Akwilei, i inne municy- pia po�o�one podobnie w pobli�u bagien, a z podanych przyczyn nad podziw zdrowe. [12] Tam za�, gdzie s� bagna o stoj�cej wo- dzie, pozbawione odp�ywu przez kana�y i rzeki, jak b�ota pontyj- skie, wody ich gnij� wydzielaj�c ci�kie i niezdrowe wyziewy. Tak�e Salpia, stare miasto w Apulii za�o�one przez powracaj�cego spod Troi Diomedesa albo, jak niekt�rzy podaj�, przez Elpiasza z Rodos, le�a�a w podobnej okolicy. Mieszka�cy zapadaj�c rok- rocznie na r�ne choroby udali si� pewnego razu do Marka Hosti- nusza, prosz�c go w imieniu wszystkich, co zreszt� uzyskali, �eby dla nich poszuka� i wybra� miejsce stosowne na przeniesienie mia- sta. Ten nie zwlekaj�c przeprowadzi� badania z wielk� znajomo- �ci� rzeczy, kupi� teren w pobli�u morza w zdrowej okolicy, zwr�- ci� si� do senatu i ludu rzymskiego o zezwolenie na przeniesienie miasta, wybudowa� mury, podzieli� place budowlane i przydzieli� je na w�asno�� poszczeg�lnym obywatelom za cen� jednego sester- ca. Nast�pnie po��czy� jezioro z morzem i zrobi� z niego port dla miasta. I oto salpi�czycy mieszkaj� teraz w okolicy zdrowej, odle- g�ej o cztery tysi�ce krok�w od dawnego miejsca. Rozdzia� pi�ty [1] Gdy w ten spos�b ustali si� zdrowotne warunki przy zak�a- daniu miasta i wybierze okolice obfituj�ce w �ywno�� dla ludzi i gdy dobre drogi l�dowe lub dogodna komunikacja rzeczna albo porty zapewni� �atwy transport do miasta, nale�y przyst�pi� do za- k�adania fundament�w, wie� i mur�w; je�li mo�na, nale�y kopa� a� do sta�ego gruntu, a nawet jeszcze g��biej, o ile to wydaje si� wskazane ze wzgl�du na wielko�� budowli; kopa� za� trzeba na wi�ksz� szeroko��, ni� mie� b�d� mury wzniesione nad ziemi�, a miejsce wykopane nale�y wype�ni� jak najbardziej solidn� mu- rark�. [2] R�wnie� wie�e powinny by� wysuni�te na zewn�trz, by kiedy nieprzyjaciel zechce w ataku podej�� pod mur, mia� flanki ods�oni�te i by� nara�ony z prawej oraz z lewej strony na pociski lec�ce z wie�. Wydaje si�, �e przede wszystkim trzeba si� stara� o to, by dost�p do muru nie by� �atwy dla szturmuj�cego; lini� mu- r�w powinno si� ci�gn�� wzd�u� stromego zbocza i tak obmy�li�, �eby drogi wiod�ce do bram nie sz�y prosto, lecz na ukos z lewej strony. W tym wypadku atakuj�cy b�d� zwr�ceni do muru praw� stron�, nie chronion� przez tarcz�. Miasta nie powinno si� zak�ada� na planie kwadratowym ani z wysuni�tymi naro�nikami, lecz w kszta�cie kolistym, aby z wielu miejsc mo�na by�o dostrzec nie- przyjaciela. Mury miejskie o wyst�puj�cych naro�nikach s� trudne do obrony, gdy� naro�nik bardziej chroni nieprzyjaciela ni� obl�- �onego. [3] Grubo�� za� muru, s�dz�, powinna by� taka, �eby id�- cy po nim uzbrojeni ludzie bez trudu mogli si� wymin��. R�wno- cze�nie w grubo�ci muru powinny by� jak najg�ciej umieszczone wiecznotrwa�e, osmalone pale z drzewa oliwnego, aby obie �ciany zewn�trzne muru, spojone tymi balami jakby klamrami, uzyska�y nieprzemijaj�c� trwa�o��. Drzewo oliwne nie ulega bowiem ani gniciu, ani niepogodzie, ani staro�ci, a nawet zakopane w ziemi i umieszczone w wodzie pozostaje nieuszkodzone i stale nadaje si� do u�ytku. Je�li w ten sam spos�b wzmocni si� nie tylko mury, lecz tak�e podmurowanie oraz te �ciany, kt�re maj� mie� grubo�� mu- r�w obronnych, niepr�dko ulegn� one uszkodzeniu. [4] Odst�py mi�dzy wie�ami nie powinny by� wi�ksze ni� na odleg�o�� strza- �u, a�eby w razie ataku na jedn� z wie� mo�na go by�o odeprze� z wie� znajduj�cych si� po prawej i lewej stronie, za pomoc� skor- pion�w i innych machin. R�wnie� w murze od wewn�trznej strony wie� powinny by� przerwy odpowiadaj�ce �rednicy wie�; ponad przerwami powinny by� przerzucone mostki z belek nie umocowa- ne �elazem. Je�li bowiem nieprzyjaciel zajmie jak�� cz�� muru, obro�cy odetn� go i - o ile si� po�piesz� - nie dopuszcz� do tego, by si� wdar� w pozosta�e cz�ci wie� i mur�w, o ile nie zechce ska- ka� w d�. [5] Wie�e trzeba wi�c budowa� albo okr�g�e, albo wie- loboczne; kwadratowe bowiem wie�e �atwiej ulegaj� zburzeniu przez machiny obl�nicze, gdy� tarany uderzaj�c krusz� naro�niki, przy zaokr�gleniach natomiast, uderzaj�c ku �rodkowi tarany, jak- by klinuj� mury i nie mog� wie�y uszkodzi�. Pewniejsze s� jeszcze wie�e i mury obronne po��czone z wa�ami, gdy� nie mog� im za- szkodzi� ani podkopy, ani tarany, ani �adne inne machiny obl�ni- cze. [6] Lecz nie wsz�dzie nale�y wprowadza� wa�y, a jedynie tam, gdzie z wysoko po�o�onych miejsc le��cych poza obr�bem muru �atwo jest podej�� pod mur przy obl�eniu. Na takich terenach na- le�y przede wszystkim wykopa� jak najszerzej jak najg��bsze fosy. Nast�pnie na dnie fosy nale�y wybudowa� mur oporowy takiej grubo�ci, aby �atwo m�g� wytrzyma� ci�ar nasypu. [7] Potem trzeba wznie�� od strony wewn�trznej drugi mur tak od zewn�trz- nego oddalony, aby kohorty mog�y si� ustawi� na szeroko�ci wa�u w szyku bojowym, gotowe do obrony. Skoro wzniesie si� oba fun- damenty w takiej od siebie odleg�o�ci, nale�y je ponadto po��czy� murami poprzecznymi w kszta�cie grzebienia (podobnymi do z�- b�w pi�y). Przez ustawienie tych mur�w masy ziemi zostan� roz- dzielone na ma�e cz�ci i nie b�d� mog�y napiera� ca�ym ci�arem i rozsadza� muru oporowego. [8] Je�li idzie o sam mur i o materia�, z jakiego powinien by� zbudowany lub wykonany, tego si� nie da z g�ry okre�li�, gdy� nie wsz�dzie wyst�puje taki materia�, jakiego sobie �yczymy. Lecz tam, gdzie mamy cios, kwarcyt, kamie� �a- many albo ceg�� b�d� wypalan�, b�d� surow�, takim w�a�nie ma- teria�em musimy si� pos�ugiwa�. Nie wsz�dzie bowiem tak jak w Babilonie - gdzie maj�c du�o asfaltu u�yto go zamiast piasku i wapna przy wznoszeniu mur�w z palonej ceg�y - wyst�puje tak u�yteczny materia� budowlany, �eby z jego pomoc� mo�na by�o stawia� mury o nieprzemijaj�cej trwa�o�ci i bez wad. Rozdzia� sz�sty [1] Po otoczeniu miasta murami przyst�puje si� do wytyczania wewn�trz miasta plac�w, ulic g��wnych i uliczek, zale�nie od stron �wiata. B�d� one prawid�owo bieg�y, je�li b�d� zas�oni�te od wia- tru. Zimne wiatry s� dokuczliwe, ciep�e przynosz� choroby, wil- gotne s� szkodliwe; dlatego te� wydaje si�, �e nale�y unika� tego z�a, aby nie zasz�o to, co w wielu miastach zdarza� si� zwyk�o. I tak Mitylena, miasto na wyspie Lesbos, zbudowane wprawdzie wspa- niale i okazale, nie jest jednak przezornie rozplanowane. W mie- �cie tym, kiedy wieje Auster, ludzie choruj�, kiedy Korus - kaszl�, kiedy Septentrion - powracaj� wprawdzie do zdrowia, ale z powo- du ostrego zimna nie mog� wytrzyma� na ulicach i w zau�kach. [2] Wiatr bowiem jest to p�yn�ca fala powietrza o pewnym nasile- niu ruchu. Powstaje za� wtedy, kiedy gor�co natrafi na wilgo� i na- p�r ciep�a wyciska pot�ny powiew. �e tak jest istotnie, mo�na zo- baczy� na eolipilach z br�zu; tak to za pomoc� sztucznych wyna- lazk�w mo�na odkry� bosk� prawd� o tajemnych prawach niebios. Wykonuje si� bowiem z br�zu eolipile, czyli kuliste naczynia o bardzo w�skim otworze, przez kt�ry wlewa si� wod�, a nast�p- nie umieszcza si� naczynia nad ogniem; dop�ki si� nie rozgrzej�, nie wydaj� �adnego powiewu, po ogrzaniu za� powstaje nad ogniem gwa�towny podmuch. Tak z ma�ego i kr�tkotrwa�ego wi- dowiska mo�na czerpa� wiedz� i s�d o wielkich i niezmiennych prawach natury nieba i wiatr�w. [3] Skoro si� wi�c wykluczy wia- try, miejscowo�� taka b�dzie zdrowa nie tylko dla zdrowych, lecz nawet je�li z innych szkodliwych przyczyn pojawi� si� przypad- kiem jakie� choroby, kt�re w innych mniej zdrowych okolicach usuwa si� przeciwdzia�aj�cymi lekami, to tutaj �atwo je mo�na wy- leczy� ze wzgl�du na temperatur� uzyskan� przez zabezpieczenie od wiatr�w. Do chor�b, kt�re trudno wyleczy�, w okolicach ju� wspomnianych nale��: choroby tchawicy, kaszel, zapalenie op�uc- nej, gru�lica, plucie krwi� i wszystkie inne choroby, kt�re leczy si� nie �rodkami oczyszczaj�cymi organizm, lecz wzmacniaj�cymi. Choroby te dlatego trudno leczy�, �e po pierwsze powstaj� z prze- zi�bienia, nast�pnie dlatego, �e gdy si�y chorego z powodu choro- by s� wyczerpane, powietrze rozrzedzone dzia�aniem wiatru wy- I. Wykres wiatr�w ci�ga soki z chorych cia� i jeszcze bardziej je os�abia. Z drugiej strony �agodne i ci�kie powietrze pozbawione przewiew�w i cz�- stych przep�yw�w, dzi�ki swej niewzruszonej sta�o�ci przylegaj�c do cia�, �ywi i pokrzepia tych, kt�rzy zapadli na zdrowiu. [4] Niekt�rzy twierdz�, �e istniej� cztery rodzaje wiatr�w: od wschodu w czasie zr�wnania dnia z noc� Solanus, od po�udnia Au- ster, od zachodu w czasie zr�wnania dnia z noc� Fawoniusz, od p�nocy Septentrion. Lecz ci, kt�rzy spraw� dok�adnie �ledzili, po- dali, �e jest ich osiem; zw�aszcza Andronikus z Kyrros, kt�ry na- wet jako wz�r zbudowa� w Atenach marmurow� o�mioboczn� wie- �� i na poszczeg�lnych �cianach o�mioboku przedstawi� wizerunki SEPTENTRION SOLANUS FAWONIUSZ SEPTENTRION SOLANUS FAWONIUSZ II. Schemat teoretycznego planu miasta. A - z prawid�owym za�o�eniem ulic, B - z nieprawid�owym za�o�eniem ulic poszczeg�lnych wiatr�w zwr�conych w t� stron�, w kt�r� dany wiatr wieje. Na tej wie�y postawi� marmurowy sto�ek, a nad nim umie�ci� Trytona z br�zu, trzymaj�cego w prawej r�ce r�d�k�, i wprowadzi� taki mechanizm, �e Tryton obracany przez wiatr usta- wia� si� zawsze naprzeciw i r�d�k� wskazywa� na wizerunek wie- j�cego wiatru. [5] I tak mi�dzy Solanusem i Austrem od po�udnio- wego wschodu zosta� umieszczony Eurus, pomi�dzy Austrem i Fa- woniuszem od po�udniowego zachodu Afrikus, pomi�dzy Fawoniuszem a Septentrionem Kaurus, kt�rego wielu nazywa Ko- rusem, mi�dzy Septentrionem a Solanusem Akwilon. Wydaje si�, �e w ten spos�b zosta�y przedstawione liczby, nazwy wiatr�w i kierunek, z kt�rego wiej�. Skoro wi�c mo�na to ju� uwa�a� za zbadane, dla ustalenia kierunku i powstania wiatr�w nale�y post�- pi� w ten spos�b: [6] trzeba w �rodku miasta ustawi� poziomo p�y- t� marmurow� albo te� mo�na tak wyr�wna� teren wed�ug wagi wodnej i linii, �eby p�yta nie by�a potrzebna; po�rodku tego miej- sca umieszcza si� wskaz�wk� z br�zu zwan� po grecku ??????- ??? - skiotheres, rzucaj�c� cie�. Mniej wi�cej oko�o godziny pi�- tej przed po�udniem trzeba obserwowa� koniec cienia rzuconego przez wskaz�wk� i oznaczy� go punktem. Nast�pnie rozwar�szy cyrkiel do punktu, w kt�rym oznaczyli�my d�ugo�� cienia, od �rod- ka zakre�lamy obw�d ko�a. Potem trzeba obserwowa� wzrastanie cienia rzucanego przez wskaz�wk� po po�udniu i skoro cie� do- tknie obwodu ko�a i b�dzie r�wny d�ugo�ci cienia rzuconego przed po�udniem, nale�y jego koniec zaznaczy� punktem. [7] Z tych dw�ch wyznaczonych punkt�w nale�y wykre�li� cyrklem �uki i przez punkty ich przeci�cia i punkt �rodkowy przeprowadzi� pro- st�, aby otrzyma� kierunek p�noc-po�udnie. Nast�pnie trzeba od- mierzy� cyrklem szesnast� cz�� obwodu ko�a i z obu punkt�w, w kt�rych prosta wyznaczaj�ca p�noc i po�udnie przecina obw�d ko�a, wykre�li� w prawo i w lewo odcinki na obwodzie. Z kolei z tych czterech punkt�w trzeba przeprowadzi� przecinaj�ce si� w �rodku ko�a proste, ��cz�ce przeciwleg�e punkty na obwodzie. W ten spos�b wyznaczy si� �sm� cz�� na Auster i �sm� cz�� na Septentrion. Pozosta�e cz�ci, trzy po prawej i trzy po lewej stro- nie, r�wne poprzednim, nale�y wyznaczy� na obwodzie tak, aby na rysunku powsta�o osiem r�wnych cz�ci dla o�miu wiatr�w. Tote� przek�tne mi�dzy strefami dw�ch wiatr�w powinny, jak mi si� zdaje, wytycza� kierunek ulic g��wnych i bocznych. [8] Stosuj�c powiem te metody i ten podzia� usunie si� z dom�w mieszkalnych i ulic dokuczliwe dzia�anie wiatr�w. Je�li bowiem wytyczy si� uli- ce w kierunkach dowietrznych, p�d wiatr�w z otwartej przestrzeni, �cie�niony w w�skich zau�kach uliczek, jeszcze bardziej spot�guje sw� si��. Dlatego trzeba odwr�ci� kierunek ulic od stron, z kt�rych wiej� wiatry, �eby uderzaj�c o naro�niki dom�w mieszkalnych �a- ma�y si� i, odparte, rozprasza�y. [9] Ci, kt�rzy znaj� liczne nazwy wiatr�w, dziwi� si� mo�e b�- d� naszym twierdzeniom, �e istnieje ich tylko osiem rodzaj�w. Je- �li jednak zwr�c� uwag� na to, �e obw�d ziemi wed�ug biegu s�o�- ca i cieni rzucanych przez wskaz�wk� w czasie zr�wnania dnia z noc� zosta� obliczony przez Eratostenesa z Kyreny na podstawie praw matematycznych i metod geometrycznych na dwie�cie pi��- dziesi�t tysi�cy stadi�w, co r�wna si� trzydziestu jeden milionom pi�ciuset tysi�com krok�w, z czego �sma cz��, kt�r� ka�dy wiatr zajmuje, wynosi trzy miliony dziewi��set trzydzie�ci siedem tysi�- cy pi��set krok�w, to nie powinni si� dziwi�, �e jeden i ten sam wiatr, b��dz�c po tak znacznej przestrzeni, przez zmian� kierun- k�w i powrotne fale stwarza rozmaite odmiany. [10] I tak z prawej i lewej strony Austra zwykle wieje Leukonotus i Altanus, ko�o Afrikusa Libonotus i Subvesperus, ko�o Fawoniusza Argestes i w pewnych okresach Etezje, ko�o Kaurusa Circias i Korus, ko�o Septentriona Tracias i Gallikus, po prawej i lewej stronie Akwilo- na Superaas i Caecias, ko�o Solanusa Karbas i w pewnym okresie Ornitie; po obu stronach Eurusa zajmuj�cego przestrze� �rodkow� - Euricircias i Volturnus. Istnieje jeszcze wiele innych nazw i wia- tr�w pochodz�cych od miejscowo�ci, rzek i huragan�w g�rskich. [11] Opr�cz tego istniej� jeszcze powiewy poranne; kiedy bowiem s�o�ce wynurzaj�c si� spod ziemi natrafia na wilgo� w powietrzu, podnosz�c si� i przygrzewaj�c wypiera wilgotne powietrze tchnie- niem poprzedzaj�cym nastanie dnia. Je�li te powiewy utrzymuj� si� tak�e po nastaniu dnia, przechodz� w wiatr po�udniowo- -wschodni, kt�ry w�a�nie dlatego Grecy nazwali ????? - euros, �e powstaje z powiew�w rannych; r�wnie� z powodu owych aur po- rannych "jutro" nazywa si� po grecku ?????? - aurion. Niekt�rzy jednak przecz�, jakoby Eratostenes m�g� obliczy� prawid�owo wy- miary ziemi. Oboj�tne jednak, czy to obliczenie jest �cis�e czy b��dne, nasz opis nie mo�e w �adnym wypadku zawiera� b��dnego okre�lenia stref, sk�d wiej� wiatry. [12] Gdyby jednak tak by�o, to i tak wiatry nie b�d� zajmowa�y �ci�le ograniczonej przestrzeni, lecz wia� b�d� z wi�ksz� lub mniejsz� si��. Wy�o�ywszy to wszystko pokr�tce, postanowi�em dla lepszego zrozumienia rzeczy przedstawi� na ko�cu ksi��ki dwie figury albo iak je Grecy nazywaj�, ???�??? - schemata. Jedn� z nich tak si� nakre�li, aby wida� by�o, sk�d wiej� wiatry, druga za� obja�ni, w jaki spos�b przez ustawienie blok�w zabudowa� i ulic w kierun- kach odwietrznych unika� szkodliwego dzia�ania wiatr�w. Ot� na wyr�wnanej p�aszczy�nie �rodek znajdowa� si� b�dzie w punkcie A, cie� za� przedpo�udniowy rzucony przez wskaz�wk� w punkcie B; rozwar�szy cyrkiel od �rodka A do punktu cienia zaznaczonego liter� B nale�y zakre�li� ko�o. Umie�ciwszy za� z powrotem wska- z�wk� na poprzednim miejscu trzeba czeka�, a� cie� si� zmniejszy i zn�w wzrastaj�c osi�gnie d�ugo�� r�wn� cieniowi przedpo�udnio- wemu i dotknie obwodu ko�a w punkcie oznaczonym liter� C. Wte- dy z punktu B i C nale�y zakre�li� cyrklem �uki, kt�rych punkt przeci�cia oznaczymy liter� D, a nast�pnie przez punkt przeci�cia D i przez �rodek ko�a poprowadzi� prost� na przeciwn� stron� ob- wodu, gdzie b�d� punkty E i F; ta prosta wyznaczy po�udnie i p�- noc. [13] Nast�pnie nale�y cyrklem odmierzy� szesnast� cz�� obwodu ko�a i postawiwszy n�k� cyrkla na po�udniowej linii w oznaczonym liter� E punkcie styczno�ci z obwodem od�o�y� szesnast� cz�� ca�ego okr�gu na lewo i na prawo i oznaczy� li- terami G i H. R�wnie� w p�nocnej cz�ci trzeba postawi� cyr- kiel w punkcie F, gdzie linia p�nocna przecina obw�d ko�a i od- mierzy� szesnast� cz�� na prawo i lewo i oznaczy� literami I oraz K, a nast�pnie przeprowadzi� prost� od punktu G do K i od H do I przez �rodek ko�a. W ten spos�b przestrze� od G do H b�- dzie przestrzeni� Austra i strony po�udniowej; podobnie prze- strze� od I do K b�dzie przestrzeni� Septentriona. Pozosta�e od- cinki, trzy po prawej, trzy po lewej stronie, dzieli si� na r�wne cz�ci: ku wschodowi w punktach oznaczonych literami L, M, ku zachodowi literami N i O. Od M do O i od L do N nale�y popro- wadzi� proste. W ten spos�b rozdzieli si� w kole r�wne przestrze- nie dla o�miu wiatr�w. Po nakre�leniu tego umie�cimy w po- szczeg�lnych k�tach o�mioboku zaczynaj�c od po�udnia: mi�dzy Eurem i Austrem liter� G, mi�dzy Austrem i Afrikusem H, mi�- dzy Afrikusem i Fawoniuszem N, mi�dzy Fawoniuszem i Kau- rem O, mi�dzy Kaurem i Septentrionem K, mi�dzy Septentrio- nem i Akwilonem I, mi�dzy Akwilonem i Solanusem L, mi�dzy kplanusem a Eurem M. Dokonawszy tego nale�y ustawi� wska- z�wk� mi�dzy k�tami o�mioboku i wed�ug tego przeprowadzi� Podzia� ulic. Rozdzia� si�dmy [1] Po wytyczeniu g��wnych i bocznych ulic nale�y przyst�pi� do wyboru plac�w budowlanych pod �wi�tynie, forum i inne miej- sca u�yteczno�ci publicznej, licz�c si� z wygod� i po�ytkiem po- wszechnym. Je�li miasto po�o�one jest nad morzem, nale�y plac pod budow� forum wybra� jak najbli�ej portu; je�li le�y w �rodku l�du, forum nale�y zbudowa� w centrum miasta. Natomiast pod �wi�tynie tych bog�w, pod kt�rych szczeg�ln� piecz�, jak si� zda- je, jest miasto, mianowicie pod �wi�tynie Jowisza, Junony i Miner- wy, trzeba wyznaczy� place w punktach najwy�ej po�o�onych, z widokiem na znaczn� cz�� miasta. �wi�tyni� dla Merkurego trzeba postawi� na forum albo te� na placu handlowym, jak dla Izydy i Serapisa; dla Apollina i Ojca Libera ko�o teatru; dla Herku- lesa w tych miastach, gdzie nie ma gimnazjon�w albo amfiteatr�w, ko�o cyrku; dla Marsa poza miastem na b�oniach; dla Wenus r�w- nie� ko�o portu. Tak�e etruscy wr�bici w pismach po�wi�conych ich wiedzy twierdz�, �e �wi�tynie Wenus, Wulkana i Marsa powin- ny si� znajdowa� poza miastem, a�eby p�d do mi�ostek u m�odzie- �y i m�atek nie zakorzeni� si� w mie�cie, a tak�e by uwolni� bu- dynki od obawy po�aru, wywo�uj�c moc Wulkana poza miasto przez mod�y i ofiary; kiedy za� Marsowi po�wi�ca si� �wi�tynie poza murami, nie b�dzie zbrojnych niesnasek mi�dzy obywatela- mi, a Mars b�dzie broni� mur�w przed nieprzyjaci�mi i ochroni je od niebezpiecze�stwa wojny. [2] R�wnie� �wi�tyni� Cerery nale- �y budowa� poza murami miasta, a�eby ludzie jedynie dla sk�ada- nia ofiar j� odwiedzali; miejsce to powinno by� otoczone czci� re- ligijn�, czysto�ci� i nieska�onymi obyczajami. Tak�e wszystkim innym bogom nale�y pod ich �wi�tynie wyznacza� place odpo- wiednie do kultu z nimi zwi�zanego. O samej za� budowie �wi�ty� i ich proporcjach b�d� m�wi� w trzeciej i czwartej ksi�dze, gdy� w drugiej postanowi�em m�wi� o materia�ach budowlanych, ich zaletach i zastosowaniu; nast�pnie om�wi� i przedstawi� w poszczeg�lnych ksi�gach wymiary bu- dowli, porz�dki i poszczeg�lne rodzaje symetrii. KSI�GA DRUGA Przedmowa [l] Kiedy Aleksander podbija� �wiat, architekt Dinokrates, ufny w sw� pomys�owo�� i zr�czno��, uda� si� z Macedonii do armii kr�lewskiej, pragn�c uzyska� uznanie ze strony kr�la. Z ojczyzny zabra� od swych krewnych i przyjaci� listy polecaj�ce do najwy- bitniejszych osobisto�ci i przyobleczonych w purpur� dygnitarzy, aby mu u�atwili dost�p do kr�la; uprzejmie przez nich przyj�ty pro- si�, �eby go jak najszybciej zaprowadzono do Aleksandra. Obieca- li mu to, zwlekali jednak, czekaj�c odpowiedniej chwili. Wobec tego Dinokrates s�dz�c, �e go zwodz�, postanowi� sam sobie pora- dzi�. Odznacza� si� bowiem okaza�� postaw�, mi�� powierzchow- no�ci�, nadzwyczajn� urod� i dostojno�ci�. Zaufawszy wi�c tym darom natury pozostawi� w gospodzie szaty, nama�ci� cia�o oliw�, na g�ow� w�o�y� wieniec z li�ci topoli, lewe rami� okry� sk�r� lwa i z maczug� w prawicy zjawi� si� przed trybuna�em kr�la zaj�tego wymiarem sprawiedliwo�ci. [2] Kiedy to niezwyk�e zjawisko od- wr�ci�o uwag� zebranych, zauwa�y� go i Aleksander. Zdziwiony kaza� dla niego zrobi� przej�cie i zapyta�, kim jest. Na to �w: "Di- nokrates jestem, architekt macedo�ski; przynosz� Ci pomys�y i pla- ny godne Twej s�awy; oto g�rze Atos nada�em kszta�t pos�gu m�- czyzny, w kt�rego lewej r�ce zaprojektowa�em mury olbrzymiego miasta, a w prawej czar�, kt�ra by zbiera�a wody wszystkich rzek tej g�ry, aby z niej p�niej sp�ywa�y do morza". [3] Aleksander za- chwycony przedstawionym planem zapyta� zaraz, czy w pobli�u projektowanego miasta znajduj� si� pola uprawne, kt�re by mog�y zaopatrzy� ludno�� w zbo�e. Kiedy dowiedzia� si�, �e zale�a�oby to od dowozu zza morza, powiedzia�: "Dinokratesie! Uznaj� tw�j plan i jestem nim zachwycony, zwracam jednak uwag� na to, �e ten, kto by w takim miejscu chcia� za�o�y� koloni�, spotka�by si� z nagan�. Jak bowiem nowonarodzone dzieci� nie mo�e si� wycho- wa� ani naby� si� do rozwoju bez mleka karmicielki, tak miasto bez p�l uprawnych oraz ich p�od�w obficie nap�ywaj�cych w jego mu- ry nie mo�e si� rozwija�, a bez obfitej �ywno�ci nie mo�e mie� licznej ludno�ci ani jej utrzyma�. Przeto aczkolwiek z jednej stro- ny uwa�am plan za godny pochwa�y, to z drugiej strony miejsce za nieodpowiednie; ciebie jednak chc� mie� przy sobie, gdy� skorzy- stam z twoich us�ug". [4] Od tej chwili Dinokrates nie odst�powa� kr�la i towarzyszy� mu do Egiptu. Gdy Aleksander zauwa�y� tam przysta� z samego po�o�enia bezpieczn�, wyborne miejsce na sk�ad towar�w, �yzne pola w ca�ym Egipcie i wielkie korzy�ci, jakie ni�s� niezmierzony Nil, kaza� tam Dinokratesowi za�o�y� miasto Aleksandri�, nazwane jego imieniem. W ten spos�b Dinokrates dzi�ki swej powierzchowno�ci i dostojnej postawie doszed� do ta- kiej s�awy. Mnie jednak, Imperatorze, natura nie u�yczy�a okaza�ej postaci, wiek zeszpeci� m� twarz, choroba nadw�tli�a si�y. Dlatego pozbawiony tych przymiot�w, za pomoc� wiedzy i pism moich, jak si� spodziewam, zdob�d� Twoj� �ask�. [5] Poniewa� za� w pierwszej ksi�dze pisa�em o roli architektu- ry i o prawid�ach tej sztuki, jak r�wnie� o budowie mur�w i o roz- mieszczeniu plac�w budowlanych wewn�trz miasta, teraz przysz�a- by kolej na om�wienie budowli sakralnych, publicznych i prywat- nych oraz w�a�ciwych tym budowlom proporcji i symetrii; uzna�em jednak, �e nie powinienem tego porusza�, zanim nie om�wi� spra- wy materia��w budowlanych, z kt�rych powstaj� murarskie i cie- sielskie konstrukcje budynk�w, i zanim nie powiem o zaletach tych materia��w w u�yciu oraz z jakich pierwiastk�w si� sk�adaj� w swym naturalnym uk�adzie. Przed om�wieniem materia��w opo- wiem wszak�e o prawid�ach budownictwa, o pocz�tkach i rozwoju budynk�w; w przedstawieniu tego p�jd� w �lady tych uczonych, kt�rzy zbadali pierwotny stan rzeczy, pocz�tki spo�eczno�ci ludz- kiej i jej wynalazki oraz przedstawili je w wydanych przez siebie pracach. Tak wi�c to, czego si� od nich nauczy�em, wy�o��. Rozdzia� pierwszy [1] W pierwotnych czasach ludzie rodzili jak zwierz�ta w la- sach, jaskiniach i gajach i p�dzili �ycie �ywi�c si� surowym pokar- mem. Pewnego razu w miejscu g�sto zalesionym drzewa miotane burzami i wichrem, tr�c ga��zie jedn� o drug�, zapali�y si�, a ludzie znajduj�cy si� w pobli�u, przera�eni p�omieniem, uciekli. Lecz kiedy si� wszystko uciszy�o, podeszli bli�ej i, doznaj�c mi�ego uczucia fizycznego pod wp�ywem ciep�a, zacz�li dorzuca� drew do ognia i starali si� go utrzyma�. Sprowadzili innych i wskazywali im na migi korzy�ci, jakie mo�na z tego osi�gn��. Kiedy w takim zbiorowisku ludzie wraz z oddechem r�ne wydawali d�wi�ki, przez codzienne przyzwyczajenie ustalili wyrazy tak, jak si� im one nasuwa�y, oznaczaj�c rzeczy najcz�ciej u�ywane, w nast�p- stwie czego przypadkiem zacz�li m�wi� i w ten spos�b dali pocz�- tek mowie. [2] Skoro wi�c wskutek wynalazku ognia powsta�o po raz pierwszy zbiorowisko ludzkie, zwi�zek i wsp�ycie i kiedy na jednym miejscu zgromadzi�a si� wi�ksza ilo�� istot maj�cych natu- raln� przewag� nad innymi �ywymi stworzeniami, istot chodz�- cych prosto, a nie na czterech nogach, istot, kt�re mog�y ogl�da� wspania�o�� �wiata i gwiazd i umia�y za pomoc� r�k i palc�w �a- two ka�d� rzecz wykona�, jedni ludzie �yj�c w gromadzie robili dachy z li�ci, inni kopali jaskinie u podn�a g�r, inni na�laduj�c gniazda jask�ek i ich sposoby budowania robili sza�asy z gliny i ga��zek. Nast�pnie obserwuj�c cudze domostwa i do w�asnych pomys��w dorzucaj�c nowe, budowali z dnia na dzie� lepsze ro- dzaje chat. [3] Wobec tego za�, �e ludzie z natury odznaczaj� si� zdolno�ci� na�ladowania i poj�tno�ci�, codziennie jedni drugim, chlubi�c si� wynalazczo�c