W�ODZIMIERZ JUSZCZYK MA�Y S�OWNIK ZOOLOGICZNY GADY I P�AZY WIEDZA POWSZECHNA Warszawa .1986 Z PRZEDMOWY DO I WYDANIA Z inicjatywy PW "Wiedza Powszechna" ukazuje si� kolejny z zaplanowanych s�ownik�w zoologicznych - Ma�y s�ownik zoologiczny - Gady i p�azy. Wype�nia on luk� w zbiorze polskiej literatury zoologicznej, dotyczy bowiem kr�gowc�w znacznie mniej znanych od ryb, ptak�w i ssak�w, kr�gowc�w ma�o dotychczas spopularyzowanych i w znacznie mniejszym stopniu eksponowanych w ogrodach zoologicznych. Jest to rezultatem okre�lonych przyczyn, z kt�rych jako g��wne wymieni� mo�na niewielkie - poza nielicznymi wyj�tkami - gospodarcze znaczenie gad�w i p�az�w, na og� ma�e ich wymiary, jak r�wnie� - og�lnie bior�c - uprzedzenie ludzi do tych zwierz�t powszechnie uwa�anych za niemi�e lub wr�cz odra�aj�ce. Do dzi� jeszcze panuj� najrozmaitsze przes�dy, a nawet zabobony zwi�zane z t� grup� zwierz�t. Ogarnia ludzi l�k np. na widok ropuchy lub paniczny strach przy spotkaniu nie tylko �mii, ale ka�dego, nawet niejadowitego w�a. Z drugiej strony, jeszcze w obecnych czasach w wierzeniach i legendach wielu r�nych lud�w, zamieszkuj�cych wszystkie kontynenty stref umiarkowanych i ciep�ych, nie spotykamy tylu zwierz�t ba�wochwalczo czczonych, uznawanych za �wi�te lub owianych tajemniczymi mitami, co w�a�nie w�r�d p�az�w i gad�w. W S�owniku tym starano si� mi�dzy innymi mo�liwie szeroko uwzgl�dni� takie gatunki. Ten szczeg�lny, og�lnoludzki, zwykle negatywny stosunek do gad�w i p�az�w, si�gaj�cy swoimi korzeniami zamierzch�ych dziej�w cz�owieka, znalaz� r�wnie� swoje odbicie w naukach przyrodniczych. Z ca�� bowiem pewno�ci� (s� na to dowody) mo�na twierdzi�, �e to ludzkie uprzedzenie sta�o si� przyczyn� znacznego op�nienia w naukowym poznaniu tych zwierz�t w por�wnaniu ze znajomo�ci� takich kr�gowc�w, jak ryby, ssaki, a zw�aszcza ptaki. Istnieje wiele gatunk�w gad�w i p�az�w jeszcze nie znanych nauce i stale pojawiaj� si� opisy nowo odkrywanych; teraz dopiero bada si� genetyczne pochodzenie niekt�rych p�az�w uznanych obecnie za hybrydy, a znanych ja- Przedmowa ko gatunki co najmniej od stu lat; ostatnio ukazuje si� du�a liczba prac naukowych ze wszystkich dziedzin biologii, a zw�aszcza fizjologu, ekologu i genetyki gad�w i p�az�w; coraz szerzej eksponuje si� te zwierz�ta w ogrodach zoologicznych itd. Mo�na bez przesady powiedzie�, �e te obie blisko ze sob� spokrewnione gromady kr�gowc�w prze�ywaj� dzisiaj sw�j renesans. Warto przy tym doda�, �e zar�wno p�azy, jak i gady zajmuj� szczeg�lne i wa�ne stanowisko w filogenetycznym systemie strunowc�w (Chordata). Ewolucyjnie bior�c, p�azy s� pierwszymi kr�gowcami, kt�re opanowa�y �rodowiska l�dowe, maj� jednak w rozwoju osobniczym larw� o wodnym trybie �ycia, kt�rej brak u innych kr�gowc�w, z wyj�tkiem kr�goustych i niekt�rych ryb. Gady z kolei s� pierwszymi owodniowcami, zatem kr�gowcami �ci�le l�dowymi, charakteryzuj�cymi si� wy�sz� organizacj� budowy cia�a ni� p�azy. W aspekcie biocenotycznym gady i p�azy pe�ni� swoist� i bardzo wa�n� rol� regulator�w utrzymuj�cych r�wnowag� biologiczn� w przyrodzie: p�azy g��wnie w �wiecie owad�w, panuj�cej dzi� grupy zwierz�t w og�le, gady - w�r�d myszowatych gryzoni, rozprzestrzenionych na wszystkich kontynentach �wiata i zamieszkuj�cych wszystkie l�dowe �rodowiska ekologiczne z wyj�tkiem strefy wiecznych �nieg�w. Je�li wzi�� jeszcze pod uwag� przewa�nie pi�kne i oryginalne ubarwienie tych zwierz�t, niezwyk�e zjawiska zwi�zane z ich rozrodem, zw�aszcza r�ne formy opieki nad potomstwem, ich znakomite mechanizmy adaptacyjne do rozmaitych �rodowisk �ycia, ich zachowanie si� i inne w�a�ciwo�ci, uzna� nale�y, �e p�azy i gady to istotnie zwierz�ta szczeg�lnie interesuj�ce. S�ownik obejmuje oko�o 450 hase� dotycz�cych wszystkich gatunk�w krajowych oraz wybranych gatunk�w obcych przedstawicieli wi�kszych grup systematycznych. Pr�cz tego zawiera has�a dotycz�ce najwa�niejszych rodzin i takson�w wy�szych szczebli, tj. rz�d�w, podgromad i gromad, wreszcie has�a z zakresu najbardziej istotnych cech budowy cia�a i innych cech p�az�w i gad�w. Spo�r�d gatunk�w p�az�w (oko�o 2200) i gad�w (oko�o 6000) uwzgl�dniono przede wszystkim te, �yj�ce wsp�cze�nie, kt�re ze wzgl�du na swoisty behawior czy niezwyk�e cechy budowy cia�a zas�uguj� na szczeg�ln� uwag�. Na temat form kopalnych nieco wiadomo�ci uzyska Czytelnik g��wnie w notach pod has�ami: pochodzenie i ewolucja gad�w oraz pochodzenie i ewolucja p�az�w. Struktura S�ownika podobna jest do struktury innych s�ownik�w zoologicznych z tej serii. Zastosowano wi�c alfabetyczny Przedmowa uk�ad hase�, w przypadku za� istnienia dw�ch u�ywanych nazw dla tego samego poj�cia, na pierwszym miejscu umieszczono nazw� obowi�zuj�c� i przy niej podano tre�� danego has�a, drug� za�, opatrzon� strza�k� odsy�aczow�, umieszczono w odpowiednim miejscu s�ownika. Na pierwszym miejscu ka�dej noty dotycz�cej jednostki systematycznej podano nazw� polsk�, w nawiasie za� naukow� (�aci�sk�). Has�a powtarzaj�ce si� w tek�cie noty encyklopedycznej oznaczono pierwsz� liter�; w przypadku hase� wielowyrazowych - pierwszymi literami (niezale�nie od przypadk�w i liczby). Jednym z nie�atwych zada� przy opracowywaniu tego S�ownika by�o podanie nazwy polskiej dla wszystkich tych gatunk�w, kt�re dotychczas jej nie mia�y. Nale�y bowiem nadmieni�, ze w por�wnaniu z innymi grupami kr�gowc�w polskie nazewnictwo gad�w i p�az�w jest znacznie skromniejsze. W zwi�zku z tym zasz�a konieczno�� uzupe�nienia tej luki i stworzenia nowych nazw, w innych za� przypadkach zmiany niekt�rych ju� istniej�cych - moim zdaniem - niezbyt poprawnych z uwagi na w�a�ciwo�ci danego gatunku, niezr�cznych lub ca�kowicie odbiegaj�cych od sensu gatunkowej nazwy naukowej. Oczywi�cie nie znaczy to, �e nowe, przedstawione w tym S�owniku nazwy polskie s� we wszystkich przypadkach trafne. Niemniej jednak, je�li zmobilizuj� one polskich herpetolog�w do dyskusji nad nimi lub do stworzenia lepszych, to w�wczas ca�kowicie spe�ni� swoj� rol�... W�ODZIMIERZ JUSZCZYK PRZEDMOWA DO II WYDANIA II wydanie Malego s�ownika zoologicznego - Gady i p�azy jest znacznie powi�kszone i cz�ciowo r�wnie� zmienione. Zadecydowa�a o tym konieczno�� uzupe�nienia I wydania has�ami brakuj�cych w S�owniku rodzin, a tak�e wa�niejszych rodzaj�w, oraz has�ami nowych interesuj�cych gatunk�w, kt�rych nie by�o w I wydaniu. Uzupe�nienia te nie tylko znacznie zwi�kszy�y liczb� hase� (obecnie ok. 550), ale r�wnie� spowodowa�y zmiany w tre�ci hase� tych gatunk�w, w kt�rych pr�cz ich charakterystyki zamieszczone by�y fragmentaryczne opisy rodzin. Opisy te usuni�to i przeniesiono do hase� odpowiednich rodzin. Je�li chodzi o wyb�r nowych hase�, to zamiarem autora by�o uzupe�nienie I wydania takimi gatunkami, kt�re s� interesuj�ce przede wszystkim z punktu widzenia ekologicznego. np. gatunkami o wodnym, nadrzewnym, podziemnym lub o swoistym trybie �ycia. Charakterystyka bowiem takich grup ekologicznych �atwiej pozwala dostrzec niekt�re wsp�lne cechy budowy cia�a, podobne cechy adaptacyjne do �ycia w okre�lonych �rodowiskach, podobne sposoby bytowania, w tym zdobywania po�ywienia, rozmna�ania itd. bez wzgl�du na ich przynale�no�� systematyczn� w obr�bie danej gromady. Oczywi�cie liczba obecnie uwzgl�dnionych gatunk�w p�az�w i gad�w jest przys�owiow� "kropl� w morzu'' w por�wnaniu ze znanymi ju� gatunkami tych kr�gowc�w. Niemniej istnieje te� du�a liczba gatunk�w,' kt�re wprawdzie maj� ustalon� nazw� i okre�lone stanowisko systematyczne, to ich biologia jest tak ma�o poznana, �e w wi�kszo�ci przypadk�w uniemo�liwia umieszczenie ich w S�owniku. W obecnym wydaniu, w wielu has�ach uleg�y zmianie nazwy �aci�skie nie tylko gatunk�w, ale tak�e innych takson�w. Jest to wynik rewizji i weryfikacji przeprowadzonej przez r�nych autor�w w zakresie systematyki i nomenklatury naukowej, uwzgl�dnienia priorytetu nazw, jak r�wnie� nowych odkry� herpetologicznych, dokonanych w ostatnich latach. Poci�gn�o to za sob� wiele istotnych zmian w systematyce tych Przedmowa kr�gowc�w, a nale�y przy tym zaznaczy�, �e prace nad I wydaniem S�ownika rozpocz��em z pocz�tkiem lat siedemdziesi�tych. Niezale�nie od tego w literaturze herpetologicznej nie ma jednolitego stanowiska odno�nie do systematyki i nazewnictwa niekt�rych grup p�az�w i gad�w (np. rodzina grzechotnikowa-tych - Crotalidae), co stwarza okre�lone trudno�ci w opracowaniu takich hase�. Nadmieniam te�, �e wszystkie zauwa�one usterki i b��dy, jakie zakrad�y si� do I wydania, usuni�to. II wydanie Ma�ego s�ownika zoologicznego - Gady i p�azy by� mo�e w wi�kszym stopniu zaznajomi Czytelnik�w z r�norodnymi formami �ycia tych pi�knych zwierz�t. S� one tego ze wszech miar godne. W�ODZIMIERZ JUSZCZYK A adelofagia - zjawisko spotykane u p�az�w ogoniastych, polegaj�ce na po�eraniu jednych larw przez drugie. Wyst�puje np. u -r�ksolotli, salamander i traszek. U rozwini�tych larw -^salamandry plamistej zachodzi ju� w jajowodach ci�arnej samicy. Wyst�puje ono tu z regu�y w�wczas, gdy samica z powodu braku w pobli�u zbiornika wodnego (np. przebywaj�c z dala od strumienia) nie mo�e urodzi� m�odych, lecz przetrzymuje je w jajowodach. Z natury drapie�ne larwy, pozbawione naturalnego pokarmu, po�eraj� swe rodze�stwo, a te okazy, kt�re pozosta�y przy �yciu, o-si�gaj� ostateczny stopie� rozwoju i u niekt�rych gatunk�w przeobra�aj� si� jeszcze w organizmie matki. adelot (Adelotus brevis) - gatunek p�aza z rodziny -*.�ab po�udniowych. Niewielki, o br�zowo ubarwionym grzbiecie i plamistym brzuchu. Ma poziomo wyd�u�one �renice oraz rezonatory ukryte pod sk�r� dna jamy g�bowej. B�ony p�ywne nie wyst�puj�. A. �yje we wszystkich zbiornikach s�odkowodnych - zar�wno w du�ych rzekach, jak i w ma�ych ka�u�ach deszczowych. Prowadzi skryty tryb �ycia, Przy czym kryje si9 nawet w nocy. W czasie pory godowej samiec za pomoc� grzebi�cych ruch�w przednich ko�czyn buduje w przybrze�nym szlamie gniazdo kolistego kszta�tu, �rednicy 12 do 15 cm. W gnie�dzie tym samica sk�ada jaja, kt�rych samiec pilnuje, a w razie niebezpiecze�stwa zaciekle broni. Kijanki opuszczaj� os�ony jajowe ju� po kilku dniach, przeobra�aj� si� za� w formy doros�e po up�ywie 3 do 4 tygodni. G�os godowy a. jest bardzo podobny do g�osu naszego ->.kumaka nizinnego. Mo�na go wyrazi� sylabami "tuuk, tuuk". W okresie god�w samce wydaj� ten g�os bez przerwy ca�ymi nocami. A. wyst�puj� na nizinnych i g�rzystych obszarach Australii. aga, kururu (Bufo marinus) - gatunek p�aza z rodziny -�-ro-puchowatych. D�ugo�� jej dochodzi do 25 cm. Najcz�ciej nie przekracza d�ugo�ci 18 cm. Jest jednym z najwi�kszych gatunk�w p�az�w bezogono-wych, a najwi�ksz� z ropuch. Jej silnie rozwini�te gruczo�y przyuszne maj� kszta�t tr�jk�tny. Grzbiet o ubarwieniu zmiennym - br�zowym, rdzawym lub zielonkawym - bywa bezplamisty lub pokryty nieregularnymi, du�ymi, czarnymi plamami oraz ma�ymi, ��tymi plamkami. T�cz�wki oczu s� z�ocistozielone. A. �yje przewa�nie na nizinach, w g�rach dochodzi do wysoko�ci 1500 m n.p.m. Jest p�azem o agama brodata 12 wybitnej aktywno�ci nocnej, a dzie� sp�dza w rozmaitych kryj�wkach. �yje w �rodowiskach o pod�o�u zar�wno wilgotnym, zaro�ni�tym ro�linno�ci�, jak r�wnie� zupe�nie suchym. Spotyka si� j� m.in. na polach uprawnych, w ogrodach oraz w s�siedztwie domostw; cz�sto wchodzi nawet do mieszka�. Ma pokarm a. sk�adaj� si� rozmaite ma�e zwierz�ta bezkr�gowe, g��wnie owady, w tym r�wnie� mr�wki. W czasie pory godowej, przypadaj�cej od czerwca do pa�dziernika, samce wydaj� dono�ny, basowy trel. Jaja w liczbie do 35 000 sztuk sk�adane s� w sznurach. W wodzie s�onawej jaja i kijanki rozwijaj� si� szybciej ni� w wodzie s�odkiej. Jaja a. s� silnie truj�ce dla zwierz�t (np. dla kot�w i ps�w), jak i dla cz�owieka. Znane s� przypadki �miertelnego zatrucia w�r�d ludzi po ich spo�yciu w stanie surowym, jako namiastki kawioru, b�d� gotowanych. A. jest gatunkiem ameryka�skim, wyst�puj�cym od po�udniowych obszar�w Ameryki P�nocnej poprzez Ameryk� �rodkow� a� do Patagonii w Ameryce Po�udniowej (Tabl. VI/6) agama brodata (Amphibolurus barbatus) - gatunek gada z rodziny ~>-agam. Ro�nie do d�ugo�ci 60 cm, z czego po�owa przypada na ogon. Cia�o jest pokryte szorstkimi, ma�ymi �uskami, w niekt�rych jednak miejscach - na bokach tu�owia i na grzbiecie - znajduj� si� rz�dy wi�kszych, ostrych �usek. Szczeg�lnie liczne, a przy tym d�ugie i mocne kolczaste �uski pokrywaj� boki g�owy oraz powierzchni� podgardzie-Iow�. Samiec podra�niony (np. widokiem innego samca) lub przestraszony nadyma pod- gardle, a w�wczas stercz�ce na wszystkie strony d�ugie, ostre �uski tworz� g�st�, kol- Agama brodata czast� brod�, kt�ra ma znaczenie odstraszaj�ce. Ubarwienie a.b. bywa zmienne. Jaszczurka spokojna ma barw� ��toszar� lub oliwkowobr�zow�, podra�niona za� staje si� jaskrawo-��ta z pomara�czowymi kreskami. U samca szyja jest czarna. Na pokarm a.b. sk�adaj� si� g��wnie rozmaite stawonogi, zw�aszcza owady. A.b. wyst�puje w Australii. agama himalajska (Agama hi-malayana) - gatunek gada z rodziny ->.agam. Osi�ga d�ugo�� 24 cm. G�owa, tu��w i nasada ogona s� silnie sp�aszczone. Grzbiet pokrywaj� g�adkie lub s�abo wr�gowane, 5-lub 6-k�tne �uski, natomiast �uski na grzbietowej powierzchni ogona i tylnych odn�y zako�czone s� niewielkimi, ostrymi kolcami. �uski na ogonie uk�adaj� si� w regularne pier�cienie. Ubarwienie grzbietu jest oliwkowe lub szarozielone, a na bokach tu�owia wyst�puj� jasne plamki, tworz�ce pod�u�ne rz�dy. U samc�w g�owa mo�e przybiera� barw� jasno��t�, a boki szyi pomara�czow�. A.h. stanowi gatunek g�rski o dziennym trybie �ycia. Przebywa na ska�ach i w�r�d osuwisk, ukrywa si� pod kamieniami i w szczelinach skalnych, w kt�rych r�wnie� zimuje. Nie nale�y do 13 agama kolnierzasta gad�w rzadkich jeszcze na wysoko�ci 4000 m n.p.m. �ywi si� rozmaitymi stawonogami i fragmentami ro�lin, w tym li��mi, kwiatami, owocami i nasionami. Samica sk�ada w lipcu i sierpniu 6 jaj d�ugo�ci od 19 do 22 mm. A.h. wyst�puj� w Himalajach od Tad�ykistanu po Tybet. agama kaukaska (Agama cau-casica) - gatunek gada z rodziny ->-agam.. D�ugo�� cia�a wynosi 15 do 18 cm. G�owa, tu��w i nasada ogona s� silnie sp�aszczone. Z bok�w szyi wyrastaj� poziome fa�dy sk�rne. �uski na ogonie uk�adaj� si� w wyra�ne pier�cienie. Ubarwienie grzbietu bywa szaro-oliwkowe lub oliwkowobr�zo-we z ��tymi plamkami, u�o�onymi w poprzeczne pasma lub tworz�cymi mozaikowy dese�. Ogon pokryty jest na przemian poprzecznymi ��tymi i czarnymi pr�gami. A.k. zamieszkuje g�ry do wysoko�ci 3000 m n.p.m. Prowadzi naskalny i dzienny tryb. �ycia. Za schronienie s�u�� jej szczeliny skalne i jamki pod kamieniami. �ywi si� rozmaitymi stawonogami oraz soczystymi cz�ciami ro�lin. Z ko�cem czerwca samica sk�ada 8 do 14 jaj. A.k. zimuje zwykle gromadnie w szczelinach skalnych. Samce maj� zwyczaj wygrzewania si� na wy�ej po�o�onych partiach ska� lub p�ytach skalnych, r�wnocze�nie jednak bacznie obserwuj� otoczenie. W przypadku zbli�ania si� podejrzanego obiektu samce znajduj�ce si� najbli�ej zaczynaj� kiwa� g�owami, co jest sygna�em ostrzegawczym dla innych osobnik�w. Je�li obserwowany obiekt zatrzymuje si� w bezpiecznej dla nich odleg�o�ci, w�wczas kiwanie g�owami ustaje. Dopiero po zbli�eniu si� np. cz�owieka na odleg�o�� 8 do 10 m, wszystkie a.k., nawet te, kt�re niebezpiecze�stwa nie zauwa�y�y, natychmiast chowaj� si� w szczelinach skalnych. Przy pr�bie wydobycia ze szczeliny a.k. nadyma si� powietrzem i w ten spos�b, zapieraj�c si� cia�em o �ciany kryj�wki, uniemo�liwia wyci�gni�cie jej na zewn�trz. A.k. wyst�puje na Kaukazie, w po�udniowo--wschodniej Azji oraz w Azji Mniejszej - w zakaukaskiej cz�ci ZSRR, w Iranie, Afganistanie, g�rach Turkmenii, Uzbekistanie, a tak�e w Turcji (Tabl. 1/6). agama kolnierzasta (Chlamy-dosaurus kingii) - gatunek gada z rodziny -�-agam. Ro�nie do d�ugo�ci 80 cm, z czego na ogon przypada przesz�o po�owa. Charakteryzuje j� posia-. danie obszernego fa�du sk�rnego wyrastaj�cego z bok�w szyi i spod �uchwy, kt�rego p�aszczyzna ustawiona jest poprzecznie do d�ugiej osi cia�a. Do fa�du tego wnikaj� promienisto u�o�one w��kna chrzestne, na kt�rych fa�d jest rozpinany, tworz�c w�wczas rodzaj wachlarzowatego ko�nierza, o-taczaj�cego wok� szyj� i z�b-kowanego na obrze�u. W sta- Agama ko�nierzasta nie rozpi�tym szeroko�� ko�nierza dochodzi do kilkunastu centymetr�w, w stanie z�o�o- agama motylowa 14 nym przylega on do cia�a i tworzy pomarszczone fa�dy. �uski na g�owie, tu�owiu i ogonie s� ma�e i g�adkie. U-barwienie grzbietu jest szaro-br�zowe z licznymi, ciemnymi plamkami i wi�kszymi czarnymi plamami, natomiast ko�nierz pokrywa mozaikowy dese� w kolorach niebieskim, pomara�czowym i jasnobr�zo-wym. A.k. prowadzi cz�ciowo naziemny, cz�ciowo nadrzewny, dzienny tryb �ycia. Jest bardzo ruchliwa. Potrafi szybko biega� na tylnych odn�ach, maj�c w�wczas uniesiony nad ziemi� ogon. Zaatakowana przysiada na tylnych nogach, unosi w g�r� prz�d cia�a, szeroko rozpo�ciera ko�nierz wok� szyi i z otwartym pyskiem rzuca si� na napastnika, dotkliwie go k�saj�c. Jaskrawo ubarwiony ko�nierz ma prawdopodobnie w tym momencie znaczenie odstraszaj�ce. A.k. wyst�puj� w p�nocno-z'achod-niej Australii i na Nowej Gwinei. agama motylowa (Leiolepis belliana) - gatunek gada z rodziny ->-agam. Ro�nie do d�ugo�ci 50 cm. Cechuje j� obecno�� szerokich fa�d�w sk�rnych na bokach tu�owia, nie ��cz�cych jednak nasady odn�y przednich i tylnych. Do fa�d�w tych wnikaj� silnie wyd�u�one �ebra, tzw. rzekome (ruchome elementy kostne nie tworz�ce klatki piersiowej i nie po��czone z mostkiem), dzi�ki kt�rym fa�dy sk�rne s� napi�te. Podobne fa�dy sk�rne posiada r�wnie� ->-smok lataj�cy, jednak u a.m. nie maj� one znaczenia lokomotoryczne-go. Ubarwienie grzbietu jest oliwkowozielone z 3 wzd�u�nymi, ��tymi liniami oraz licznymi ��tymi plamkami. Boczne fa�dy sk�rne s� jaskrawo- czerwone lub bia�e z czarnymi poprzecznymi pr�gami. Szybko biegn�ca a.m. z szeroko rozpostartymi i jaskrawo ubarwionymi bocznymi fa�dami sk�rnymi robi wra�enie mkn�cego tu� nad ziemi� motyla. Wyst�puje w po�udniowo--wschodniej Azji. agama minowa (Agama rude-rata) - gatunek gada z rodziny ->-agam. Ro�nie do d�ugo�ci 16 cm. Ma g�ow�, tu��w oraz nasad� ogona silnie sp�aszczone. G�owa jest du�a, zaokr�glona, pysk kr�tki, zw�enie szyjne wyra�nie zaznaczone, a ogon cienki, na przekroju o-kr�g�y. Cia�o pokrywaj� na og� drobne, s�abo �eberkowa-ne �uski, jedynie na g�owie za b�onami b�benkowymi oraz na grzbiecie wyst�puj� �uski wi�ksze, sto�kowate. �uski na ogonie nie tworz� pier�cieni. Grzbiet u a.r. bywa jasnobr�-zowy lub ��tawy z poprzecznie u�o�onymi, br�zowymi lub czerwonobr�zowymi pr�gami, przechodz�cymi na ogon. W porze godowej samce przybieraj� barw� niebieskoszar� lub o�owiow�. A.r. �yje na piaszczystych i piaszczysto-kamie-nistych pustyniach i p�pu-styniach, w g�rach dochodzi do 3000 m n.p.m. Z ko�cem maja lub w czerwcu samice sk�adaj� 6 do 14 jaj d�ugo�ci 15 do 17 mm. Na pokarm a.r. sk�adaj� si� g��wnie rozmaite stawonogi. A.r. wyst�puj� w p�nocnej Afryce (Libia, Egipt) oraz w po�udniowo-zachodniej Azji,, w Syrii. agama skalna (Agama plani-ceps) - gatunek gada z rodziny ->-agam. Charakteryzuje si� wyj�tkowo pi�knym ubarwieniem. Samce maj� g�ow� i szyj� karminowoczerwone, a pozosta�e powierzchnie cia�a - 15 agama turkiesta�ska jednolicie granatowe z metalicznym, zielonym po�yskiem. Samice s� ubarwione skrom- Agama skalna niej. A.s. �yje gromadnie na granitowych, nagich ska�ach. Wyst�puje w po�udniowo-zachodniej Afryce, w Angoli oraz w Afryce Wschodniej, w Tanganice. agama stepowa (Agama san-guinolenta) - gatunek gada z rodziny -�-agam. Ro�nie do d�ugo�ci 30 cm. Ma ubarwienie wybitnie dymorficzne. U samca szaro ubarwiony grzbiet pokryty jest rz�dami owalnych, stalowoniebieskich plam, a okolica podgardzielowa, pier- Agama stepowa siowa i boki tu�owia maj� barw� liliow�. U samicy jasnoszary grzbiet pokrywaj� rz�dy br�zowych plam, boki za� tu�owia s� ��tozielone. A.s. wykazuje zdolno�� zmiany ubarwienia pod wp�ywem bod�c�w zewn�trznych. Samiec podra�niony lub poddany dzia�aniu wy�szej temperatury przybiera na* brzuchu i na bokach tu�owia barw� granatowoniebie-sk�, u samicy w tych warunkach pojawiaj� si� na grzbiecie plamy pomara�czowoczer-wone, a boki tu�owia staj� si� ciemnobr�zowe. A.s. zamieszkuje �rodowiska stepowe, pustynne i p�pustynne, na terenach piaszczystych lub kamienistych, poro�ni�tych nisk� ro�linno�ci� trawiast� i krzewiast�. Cz�sto te� przebywa na ga��ziach krzew�w. W g�rach dochodzi do wysoko�ci 1200 m n.p.m. Prowadzi dzienny tryb �ycia. Na jej pokarm sk�adaj� si� rozmaite stawonogi, g��wnie paj�czaki, �za-ra�czaki i mr�wki. Zjada r�wnie� soczyste cz�ci ro�lin. W lipcu samica sk�ada 5 do 14 jaj do wygrzebanych przez siebie w ziemi jam. A.s. wyst�puje w zachodniej cz�ci Azji �rodkowej oraz nad doln� Wo�g�. agama turkiesta�ska (Agrarna lehmanni) - gatunek gada z rodziny -�-agam. Ro�nie do d�ugo�ci 15 cm. Jest grzbieto--brzusznie sp�aszczona. Na g�owie za b�onami b�benkowymi i wok� szyi zaznaczaj� si� fa�dy sk�rne pokryte skupieniami licznych, ostrych �usek. Na grzbiecie wida� wyra�nie wyodr�bnione, szerokie, wzd�u�ne pasmo �eberkowanych �usek wi�kszych od pozosta�ych. W tylnej cz�ci i na bokach tu�owia wyst�puj� rz�dy niewielkich, sk�rnych wzg�rk�w, pokrytych wi�kszymi, silnie �e-berkowanymi i kolczastymi �uskami. Ogon otaczaj� regularne pier�cienie �usek. Ubarwie- agama wodna 16 nie a.t. jest szarogliniaste lub ceglaste z czarnymi, nieregularnymi plamkami lub (na ogonie) z uk�adaj�cymi si� poprzecznie czarnymi paskami. Samce maj� gard�o czarne z pomara�czowymi plamkami, okresowo zanikaj�cymi. A.t. stanowi gatunek wysokog�rski, dochodz�cy do 3400 m n.p.m. �yje na terenach skalistych w�r�d nagich blok�w skalnych, rumowisk, rozpadlin i urwistych stok�w, niekiedy w pobli�u g�rskich potok�w i rzek. Kryje si� w szczelinach skalnych lub pod kamieniami. Z ko�cem czerwca albo w lipcu samica sk�ada 2 lub 3 jaja d�ugo�ci 20 mm. A.t. �ywi si� g��wnie owadami i paj�kami. Zimuje w szczelinach skalnych. Wyst�puje w g�rach centralnej Azji - w Himalajach - i w p�nocnym Afganistanie oraz w po�udniowo-zachodnim Tur-kiestanie. agarna wodna (Physignathus lesueurii) - gatunek gada z rodziny ->agam. Ro�nie do d�ugo�ci 80 cm. W tylnej cz�ci g�owy i na karku ma widoczny, niewielki fa�d sk�rny o g��bokich wyci�ciach, a wzd�u� grzbietu, od karku do ko�ca ogona - niski grzebie�, utworzony z tr�jk�tnych, stercz�cych �usek. Ogon jest d�ugi i bocznie sp�aszczony. Ubarwienie szaro��tozielone z poprzecznymi, na przemian ciemnozielonymi i ��tymi pr�gami na tu�owiu i ogonie. A.w. prowadzi amfibiotyczny tryb �ycia - na l�dzie przebywa na ga��ziach drzew lub w zaro�lach nad brzegami rzek, a w razie niebezpiecze�stwa ucieka do wody. �ywi si� wszelkimi ma�ymi organizmami i fragmentami ro�lin. Wyst�puje w Au- Sl/7).1"1 Nowe] Gwinei agamy (Agam�dae) - rodzina gad�w z podrz�du -?-jaszczu-rek. Nale�� tu formy ma�e i �rednie, od ok. 12 do 90 cm d�ugo�ci. Na og� a. charakteryzuje kr�tka, szeroka i zaokr�glona g�owa, wyra�ne zw�enie szyjne, grzbieto-brzuszne sp�aszczenie tu�owia i d�ugi, nielamliwy ogon, rokr�g�y na przekroju. Niekt�re gatunki dzi�ki silnie umi�nionym i d�ugim ko�czynom tylnym mog� skaka� lub szybko biega�, pos�uguj�c si� tylko tymi ko�czynami. �renice oczu a. s� okr�g�e. Z�by, o akrodontycz-nym typie osadzenia (->gady), cechuje pewien stopie� zr�nicowania na siekacze, k�y i z�by trzonowe. Z�by nie ulegaj� wymianie. Brak z�b�w , podniebiennych i gruczo��w udowych (-^-otwory udowe). U wielu gatunk�w wyst�puj� rozmaite wytwory sk�rne w postaci fa�d�w, grzebieni, kolc�w i guzk�w, pokrywaj�cych grzbietowe powierzchnie g�owy, tu�owia i ogona. Ubarwienie wi�kszo�ci a. jest niezwykle kolorowe, zw�aszcza samc�w w okresie godowym. A. zamieszkuj� rozmaite �rodowiska. Gatunki pustynne, skalne, stepowe i z teren�w upraw rolnych �yj� na ziemi, gatunki le�ne przebywaj� stale na ga��ziach drzew, wyst�puj�ce nad wodami prowadz� l�dowo-wo-dny tryb �ycia, przy Czym znakomicie p�ywaj� i nurkuj�, a niekt�re a., stale mieszkaj�ce w osiedlach ludzkich, przebywaj� na �cianach i dachach domostw oraz chroni� si� 'w ich szczelinach i zakamarkach. Gatunki opatrzone szerokimi bocznymi fa�dami sk�rnymi maj� zdolno�� lotu �lizgowego. A. po�eraj� g��wnie rozmaite owady i inne drobne zwierz�ta l�dowe, jakkolwiek wyst�puj� w�r�d nich r�wnie� liczne ga- 17 aksolotl meksyka�ski tunki ro�lino�erne. Wi�kszo�� a. sk�ada jaja, pozosta�e s� jajo�yworodne. Charakterystyczn� w�a�ciwo�ci� a. i ->-leg-wan�w jest "kiwanie" g�ow�. Odruch ten, wywo�ywany rozmaitymi czynnikami, oznacza podniecenie jaszczurki. W ten spos�b "k�aniaj�" si� samce rywalizuj�ce o samic�, spotykaj�ce si� osobniki p�ci odmiennej, wreszcie a. czym� zaniepokojone. A. wyst�puj� wy��cznie na kontynentach Starego �wiata, mianowicie w po�udniowo-wschodniej Europie, w Afryce, w po�udniowo- -zachodniej, �rodkowej i po-Uidniowej Azji oraz w Australii. Brak ich na Madagaskarze i na Nowej Zelandii. Rodzina a. obejmuje 34 rodzaje i ok. 400 gatunk�w i podgatunk�w. Aglypha - grupa gatunk�w -��w�y o r�nej przynale�no�ci systematycznej, kt�re cechuje brak z�b�w i gruczo��w jadowych. U w�y tych z�by osadzone na ko�ciach szcz�kowych i �uchwowych s� raczej tej samej wielko�ci i nie maj� �adnych urz�dze� (rowk�w czy Kanalik�w) umo�liwiaj�cych wprowadzenie jadu do cia�a ofiary. A. obejmuj� wszystkie w�e niejadowite. ajolot (Bipes biporus) - gatunek gada z rodziny -�.obr�cz-kowc�w. Ro�nie do d�ugo�ci ok. 30 cm. Ma ubarwienie jasno-r�iowe, wywo�ane widoczno�ci� w sk�rze naczy� krwiono�nych. Ma�a, zaokr�glona g�owa ko�czy si� kr�tkim pyskiem. Ualo robakowate, grzbieto- -brzusznie sp�aszczone, pokrywaj� regularne bruzdy, tworz�ce rodzaj obr�czek. Ogon r�st gruby i kr�tki. Kr�tkie, a-palczaste przednie odn�a zaopatrzone s� w d�ugie pazury. Sk�ra pokrywa male�kie, szcz�tkowe oczy, widoczne jednak na zewn�trz z powodu jej przezroczysto�ci. Oczami tymi a. odr�niaj� prawdopodobnie �wiat�o od ciemno�ci. Brak b�on b�benkowych, otwor�w usznych oraz tylnych ko�czyn. A. prowadzi nocny tryb �ycia. Za pomoc� g�owy i odn�y ryje w ziemi d�ugie chodniki, kt�re zamieszkuje. Nale�y do najrzadszych i najmniej poznanych obr�czkowc�w. Wyst�puje w Ameryce �rodkowej na terenie Meksyku. aksolotl - neoteniczna forma p�az�w z rodzaju Ambi/stomn. Zob. te�: a. meksyka�ski. aksolotl meksyka�ski - neoteniczna forma meksyka�skiego p�aza Ambystoma mexica-nwn z rodziny ->poprzeczno-z�bnych. Osi�ga d�ugo�� ok. 29 cm. Zar�wno osobniki m�odociane, jak i dojrza�e p�ciowo wyposa�one s� w dobrze rozwini�te 3 pary skrzeli zewn�trznych, odn�a oraz bocznie sp�aszczon� i wysok� p�etw� ogonow�. Wyst�puj� w 2 odmianach barwnych. Osobniki �yj�ce w warunkach naturalnych maj� ubarwienie grzbietu czarne, ciemnopopielate lub br�zowe, z licznymi czarnymi, ma�ymi, okr�g�awymi plamkami tworz�cymi dese� marmur-kowy. W warunkach hodowlanych obok normalnie ubarwionych wyst�puj� cz�sto osobniki albinotyczne, jednolicie blador�owe lub bia�awe, co jest cech� dziedziczn�. Na wiosn� doros�a samica sk�ada ok. 1000 jaj w postaci galaretowatych k��b�w, bardzo podobnych do skrzeku naszych �ab. A.m. jest p�azem drapie�nym i �ar�ocznym. �ywi si� wszelkimi ma�ymi, wodnymi organizmami- zwierz�cymi, po�eraj�c r�wnie� mniejsze osob- k�ampia 18 niki w�asnego gatunku. W hodowli, kt�r� doskonale znosi, m�ode karmi si� planktonem, doros�ym za� podaje si� wy��cznie surowe mi�so. Osobniki g�odne ustawicznie si� atakuj� i odgryzaj� sobie ko�czyny o-raz ko�ce p�etw ogonowych. A.m. wyst�puje w naturze w stanie larwalnym i wy��cznie w Meksyku, w 2 du�ych jeziorach, w Xochimilco (o powierzchni 35 km2) i w mniejszym Chalco, po�o�onych na wysoko�ci 2300 m n.p.m. Jest p�azem jadalnym, po�awianym przez ca�y rok i sprzedawanym na targach miejskich. Poza tym stanowi cenne zwierz� laboratoryjne o niezwyk�ych zdolno�ciach regeneracyjnych, co przejawia si� w szybkim i ca�kowitym odrastaniu utraconych ko�czyn i ogona. W warunkach hodowlanych, podaj�c a.m. preparaty hormonu tarczycy, mo�na go �atwo przeobrazi� w form� l�dow�. Pierwsza dokona�a tego polska uczona L. Kaufmann w 1917. alampla - brak w sk�rze p�aza jednego z 4 rodzaj�w kom�rek barwnikowych, a mianowicie guanofor�w, zawieraj�cych bezbarwne kryszta�ki guaniny, od kt�rych pochodz� barwy bia�e i srebrzyste. Okazy alampeiczne maj� ubarwienie grzbietu znacznie ciemniejsze od ubarwienia typowego. T�cz�wki ich oczu s� czarne, a nie metalicznie b�yszcz�ce, w miejscach za�, gdzie u normalnie ubarwionych okaz�w wyst�puj� barwy bia�e (np. na brzusznej powierzchni cia�a), sk�ra jest przezroczysta. P�azy alampeiczne spotyka si� bardzo rzadko. Zob. te�: albi-nizm. albinizm - brak w sk�rze organizmu wszystkich 4 rodzaj�w kom�rek barwnikowych: melanofor�w, guanofor�w, li-potor�w i allofor�w, wskutek czego sk�ra larwy lub doros�ego p�aza jest niemal przezroczysta, tak �e wida� przez ni� narz�dy wewn�trzne. Osobnik albinotyczny posiada czerwone �renice, blador�owe zabarwienie sk�ry, wywo�ane prze�witywaniem g�stej siateczki w�osowatych naczy� krwiono�nych wype�nionych krwi�, a nie przys�oni�tych kom�rkami barwnikowymi, zw�aszcza me-lanoforami zawieraj�cymi ziarenka czarnego barwnika, me-laniny. Osobniki albinotyczne znane s� u wielu gatunk�w p�az�w, z naszych np. u salamander, fraszek, ->-grzebiusz-kowatych, �ab wodnych i innych kr�gowc�w. W naturze albinosy maj� ma�e szans� prze�ycia z powodu �atwej ich dostrzegalno�ci przez licznych wrog�w. W warunkach hodowlanych i w pracowniach biologicznych powszechnie znanymi p�azami albinotycznymi s� "bia�e" -^aksolotle. A. jest wynikiem zaburze� m.in. w sekrecyjnej funkcji �rodkowego p�ata przysadki m�zgowej. A. jest cech� recesywn�. aligator chi�ski (Aligator s�-nerasis) - gatunek gada z rodziny -^.aligator�w. Ro�nie do d�ugo�ci ok. 1,5 m. Jest jednym z najmniejszych gatunk�w Aligator chi�ski 19 ambystoma krecia krokodylowatych. Ma ubarwienie grzbietu oliwkowobr�zowe, plamiste, na bokach tu�owia jasnobr�zowe z deseniem ciemnych plam. Wi�kszo�� �ycia aktywnego sp�dza w wodzie. Na jego pokarm sk�adaj� si� rozmaite ma�e, wodne organizmy, jak skorupiaki, ma��e, �limaki oraz nieruchliwe gatunki ryb. Zimuje na l�dzie w norach, kt�re sam wygrzebuje w ziemi w pobli�u wody. Cz�owiekowi nie zagra�a. �yje na niewielkim stosunkowo obszarze w po�udniowo-wschodniej Azji, nad rzek� Jangcy. aligator missisipski (Alligator mississippiensis) - gatunek gada z rodziny -^.aligator�w. Przeci�tnie ro�nie do 4,5 m d�ugo�ci, wyj�tkowo do 5,8 m. Ma ubarwienie grzbietu ciem-'ie, oliwkowozielone, plamiste, urzuch za� jasno��ty. Przebywa cz�sto w licznych gromadach nad brzegami rzek, jezior, na wysepkach �r�drzecz-nych, mieliznach oraz na terenach bagnistych. Na l�dzie porusza si� niezdarnie, powoli, natomiast w wodzie sprawnie i szybko p�ywa. G��wnym pokarmem a.m. s� ryby, poza nimi jednak po�era r�ne inne kr�gowce, w tym p�azy, gady, ptaki i ssaki. Wyro�ni�te okazy a.m. s� gro�ne nawet dla du�ych zwierz�t (np. koni) oraz dla cz�owieka, gdy� po zaatakowaniu w wodzie mog� ofiara pokaleczy� i nast�pnie utopi�. W czasie pory godowej samce wydaj� dono�ny g�os, na kt�ry odpowiadaj� samice. Cz�sto samce tocz� mi�dzy sob� walki o samic�. Ta ostatnia w zale�no�ci od wielko�ci sk�ada 20 do 60 jaj do niedbale Przygotowanego gniazda, zbudowanego z p�d�w ro�lin. Gniazdo ma �rednic� ok. 1,5 m i wysoko�� ok. 0,5 m. Samica pilnuje gniazda do czasu wyl�gu m�odych. A.m. po�awia si� masowo dla cennej i pi�knej sk�ry, s�u��cej do wyrobu r�nych przedmiot�w galanteryjnych. W latach 1940-1947 w jednym tylko stanie Luizjana w USA zabito przesz�o 0,5 min sztuk przedstawicieli tego gatunku. A.m. jest r�wnie� hodowany dla cel�w przemys�owych w fermach aligatoro-wych. Spotyka si� go tak�e w wielu ogrodach zoologicznych, gdzie prze�ywa do 85 lat. M�ode w niewoli szybko si� oswajaj�. A.m. wyst�puje w Ameryce P�nocnej od uj�cia rzeki Rio Grand� do 35� N, od Teksasu do Florydy, w Karolinie i w stanie Arkansas (Tabl. IV/1). aligatory (Alligatoridae) - rodzina gad�w z rz�du -�-kroko-dyli. Maj� kr�tki, szeroki pysk i silnie wystaj�ce wzg�rki o-czne oraz nozdrza. Poza tym charakterystyczny dla tej rodziny jest uk�ad z�b�w. Mianowicie przy zamkni�tej paszczy rz�d z�b�w na szcz�ce kryje si� od wewn�trz w �uku z�bowym �uchwy, czwarty za� najwi�kszy z�b �uchwy wchodzi do odpowiednio g��bokiej zatoki w ko�ci mi�dzyszcz�ko-wej. Spo�r�d 4 rodzaj�w i 7 gatunk�w tej rodziny tylko l (-�-aligator chi�ski) zamieszkuje po�udniowo-wschodni� Azj�, pozosta�e natomiast wyst�puj� w po�udniowych obszarach Ameryki P�nocnej, w Ameryce �rodkowej oraz w Ameryce Po�udniowej. ambystoma krecia (Ambysto-ma talpoideum) - gatunek p�aza z rodziny -�.poprzeczno-z�bnych. Ro�nie do d�ugo�ci 10 cm. Ma cia�o o pokroju salamandry, zwart�, silnie sp�aszczon� i szerok� g�ow�, tu��w �mbystoma paskowana 20 okr�g�y na przekroju oraz kr�tki, wa�kowaty ogon. Ubarwienie grzbietu jest ciemnobr�zowe z licznymi, jasnoniebieskimi, nieregularnymi plamkami, a brzuch - jasnoszaro-niebieski. A.k. zamieszkuje wy��cznie �rodowiska l�dowe. Zwykle przebywa w rozmaitych ziemnych kryj�wkach - norach, jamach, chodnikach, ale znajduje si� j� r�wnie� pod k�odami drewna, pod kor� zwalonych drzew itp. Gody odbywa na wiosn� w ma�ych zbiornikach wodnych. U godu-j�cych osobnik�w wyrasta niski, sk�rny fa�d grzbietowy. Jaja sk�adane s� w ma�ych pakietach w liczbie 10-40, przytwierdzanych do ro�lin wodnych. Jaja (maj�ce w�asne os�onki) sklejone s� dodatkowo wsp�ln� galaretowat� substancj�. Kijanki przeobra�aj� si� przy d�ugo�ci 5 do 7 cm. Znane s� okazy neoteniczne (-�-neote-nia). A.k. wyst�puje w po�ud-niowo-wschodniej cz�ci Ameryki P�nocnej, od po�udniowej Karoliny do p�nocnej Florydy i Luizjany, a poza tym kolonie tego p�aza znajduj� si� w stanie Ok�ahoma, Illinois, Tennessee i Arkansas. ambystoma paskowana (Amby-stoma opacum)-gatunek p�aza z rodziny ->.poprzecznoz�b-nych. Ro�nie do d�ugo�ci 12 cm. Z og�lnego pokroju cia�a podobna jest do innych amby-stom, wyr�nia si� jednak wa�kowatym, grubym (zw�aszcza u nasady) ogonem, nie wykazuj�cym bocznego sp�aszczenia na ca�ej swojej d�ugo�ci. A.p. ma bardzo swoiste ubarwienie niepowtarzalne u innych gatunk�w ambystom: czarn�, grzbietow� powierzchni� cia�a zdobi� srebrzystob��kitne, poprzecznie wyd�u�one i nieregularne plamy, po��czone ze sob� na bokach tu�owia i ogona. Wskutek takiego uk�adu jasnych plam, wzd�u� �rodka grzbietu wyodr�bnionych zostaje kilka du�ych, czarnych, o nieregularnych kszta�tach powierzchni, przypominaj�cych zarysem siod�a. Natomiast grzbietowa strona ogona, pokryta na przemian szerokimi czarnymi oraz w�skimi jasnymi, poprzecznie u�o�onymi plamami, wygl�da jak pr�gowa-na. A.p. prowadzi wybitnie l�dowy i nocny tryb �ycia. Zamieszkuje rozmaite, nawet skrajnie odmienne l�dowe �rodowiska, wyst�puje np. na nizinnych, wilgotnych terenach o glebie piaszczystej, jak i na zupe�nie suchych, pag�rkowatych obszarach. Najcz�ciej spotyka si� j� na zalesionych stokach wzg�rz, w pobli�u staw�w i rzek. W dzie� chowa si� zwykle w r�nych ziemnych zakamarkach. Jako kryj�wki wykorzystuje te� znajduj�ce si� nisko nad ziemi� dziuple drzew. Zeruje wy��cznie w nocy. Na jej pokarm sk�adaj� si� przede wszystkim d�d�ownice i stonogi, a w mniejszym procencie - r�ne owady i bezskorupowe �limaki. Spo�r�d wszystkich gatunk�w ambystom a.p. wyr�nia si� jesiennym terminem pory godowej, przypadaj�cej na wrzesie� i pa�dziernik, oraz Ambystoma paskowana sk�adaniem jaj wy��cznie na l�dzie. Samca w okresie godowym cechuje silnie kontrasto- 21 ambystoma plamista wy dese� i srebrzysto�� jasnych plam. Zap�odnienie jaj jest wewn�trzne. Zachodzi za pomoc� -�-spermatofor�w sk�adanych przez goduj�cego samca na powierzchni ziemi i podejmowanych przez samic� wargami kloakalnymi. Zap�odnione jaja sk�adane s� na terenach lesistych w p�ytkich, wilgotnych jamkach w ziemi lub v/' �ci�ce le�nej. Skrzek ma posta� kilku oddzielnych, ma�ych galaretowatych grudek, zawieraj�cych ��cznie od 50 do 200 jaj. �rednica kom�rek jajowych wynosi 2,7 mm, natomiast �rednica jaja z os�onkami 4,2 do 5 mm. Samica pozostaje przy z�o�onych jajach i opiekuje si� nimi dot�d, a� w okresie opad�w deszczowych jamka wype�ni si� wod�. W tych warunkach zarodki szyb-KO si� rozwijaj� i wkr�tce kijanki opuszczaj� os�onki jajowe, maj�c d�ugo�� 19 do 25 mm. Kijanki maj� dobrze rozwini�te skrzela zewn�trzne. Przeobra�aj� si� wczesn� wiosn� nast�pnego roku przy d�ugo�ci cia�a 6,5 do 7,5 cm. M�odociane osobniki uzyskuj� dojrza�o�� p�ciow� po up�ywie 15 do 17 miesi�cy. W przypadku nie wype�nienia si� jamki wod�, co zdarza si� przy bezdeszczowej pogodzie jesieni�, jaja si� nie rozwijaj�. Samica w�wczas nadal opiekuje si� nimi, przy czym wydzielina jej sk�ry dostarcza jajom wilgoci zapobiegaj�cej ich wyschni�ciu. Rozw�j tych jaj nast�puje dopiero w czasie wiosennych opad�w deszczu, przeobra�enie za� kijanek odbywa si� w czerwcu, zatem w 7 do 9 miesi�cy od momentu z�o�enia jaj. A.p. wyst�puj� na po�udniowo--wschodnich obszarach Ameryki P�nocnej - od Nowej Anglii do p�nocnej Florydy-oraz na zach�d od Teksasu. ambystoma plamista {Ambystoma. maculatum) - gatunek p�aza z rodziny ->.poprzeczno- Ambystoma plamista z�bnych. Ro�nie do d�ugo�ci 25 cm. Ma cia�o zwarte, tu��w i ogon okr�g�e na przekroju, ubarwienie grzbietu czarne z granatowym po�yskiem, pokryte rz�dami okr�g�awych, ma�ych, jaskrawo��tych lub pomara�czowych plamek. Z pokroju cia�a i ubarwienia podobna jest do europejskiej -^-salamandry plamistej. A.p. prowadzi l�dowy tryb �ycia. Najcz�ciej zamieszkuje tereny zalesione, ukrywaj�c si� w norach, pod kamieniami, w jamach w�r�d korzeni drzew itp. Gody odbywa na wiosn� w rozmaitych ma�ych zbiornikach wody stoj�cej (w rowach, sadzawkach) oraz w wolno p�yn�cych strumykach. Z�o�enie jaj nast�puje po burzliwie przebiegaj�cych zalotach obu p�ci. Goduj�ce samce i samice wzajemnie si� obw�chuj�, e-nergicznie ocieraj� si� o siebie. S� przy tym tak ruchliwe, �e powierzchnia wody w miejscach, gdzie zgromadzone s� goduj�ce okazy, dos�ownie kipi. Po zako�czeniu zalot�w samce sk�adaj� na dnie zbiornika -�-spermatofory, kt�re natychmiast zostaj� zbierane przez samice wargami kloakalnymi. Zap�odnienie jaj jest wewn�trzne. Samica sk�ada ok. 250 jaj w kulistych, gala- ambystoma tygrysia 22 retowatych pakietach, przyklejanych do ro�lin wodnych. �rednica jaj wynosi 2,5 do 3 mm. Po z�o�eniu jaj samce i samice wkr�tce opuszczaj� zbiornik wodny. Po ok. 6 tygodniach kijanki uwalniaj� si� z os�onek jajowych, maj�c d�ugo�� cia�a l do 1,5 cm. Po up�ywie 2 do 3 miesi�cy kijanki przeobra�aj� si� przy d�ugo�ci 5 do 7 cm. A.p. wyst�puj� na po�udniowych obszarach Ameryki P�nocnej, od Nowej Szkocji do Teksasu. ambystoma tygrysia (Ambystoma tigrinum) - gatunek p�aza z rodziny -i-poprzeczno-z�bnych, najwi�kszy p�az o l�dowym trybie �ycia spo�r�d wszystkich wsp�cze�nie �yj�cych p�az�w ogoniastych. Samce rosn� do d�ugo�ci 33 cm (z czego po�owa przypada na ogon) i przewy�szaj� nieco d�ugo�ci� samice. A.t. ma p�ask�, szerok�, wyra�nie od tu�owia odgraniczon� g�ow�, oczy �redniej wielko�ci i s�abo wystaj�ce, tu��w wa�kowaty, gruby, wyposa�ony wi� do 13 bruzd mi�dzy�ebrowych z ka�dego boku, oraz masywny, gruby, niski ogon, wyra�nie bocznie sp�aszczony. Odn�a s� kr�tkie, jednak dobrze wykszta�cone. Ubarwienie grzbietu zmienne - ciemnobr�zowe, oliwkowobr�zowe lub czarniawe, z licznymi, nieregularnymi, cz�sto poprzecznie wyd�u�onymi jaskrawo��tymi plamami (od tego ostatniego, "tygrysiego" desenia pochodzi nazwa tej ambystomy). Zdarzaj� si� te� osobniki o grzbiecie prawie ca�kiem ��tym. Brzuch ma barw� szaro��taw�, pozbawion� plam. Pokrojem cia�a, a zw�aszcza ubarwieniem, a.t. �udz�co podobna jest do europejskiej -^-salamandry plamistej, r�ni si� za� od niej g��wnie bocznie sp�aszczonym ogonem. A.t. prowadzi l�dowy tryb �ycia. Zamieszkuje zar�wno niziny, jak i g�ry do wysoko�ci 3000 m n.p.m. Wyst�puje w r�nych l�dowych �rodowiskach o �rednio wilgotnej glebie i bogatej ro�linno�ci, cz�sto przebywa w pobli�u jezior, rzek i wolno p�yn�cych strumieni. W dzie� ukrywa si� w rozmaitych jamach, norach, w�r�d korzeni drzew, pod kamieniami, w chodnikach ma�ych gryzoni itd. W okresie d�u�szej suszy chowa si� g��boko w swoich kryj�wkach lub wchodzi do nor wi�kszych zwierz�t, np. borsuk�w, ps�w preriowych, �wistak�w. Aktywna jest w nocy i w tym czasie �eruje. Na jej pokarm sk�adaj� si� r�ne zwierz�ta bezkr�gowe. Pora godowa na nizinach odbywa si� wczesn� wiosn�, a wysoko w g�rach przypada dopiero na lipiec. Miejscem god�w s� rozmaite ma�e i du�e zbiorniki w�d stoj�cych oraz wolno p�yn�cych strumieni, a niekiedy nawet okresowe stawki pochodzenia deszczowego. W wodzie cz�sto gromadzi si� du�a liczba am-bystom. U goduj�cych samc�w a.t. pojawia si� na ogonie niski fa�d sk�rny, zachodz�cy na grzbietow� powierzchni� tu�owia. W ci�gu ca�ego okresu godowego samica sk�ada kilka nieforemnych pakiet�w skrzeku, zawieraj�cych ��cznie ok. 1000 jaj o �rednicy kom�rek jajowych od 1,9 do 2,6 mm. Zap�odnienie jest wewn�trzne, za pomoc� -�-spermatofor�w sk�adanych przez samce w czasie zalot�w na dnie zbiornika wodnego, a podejmowanych przez samic� wargami kloakalnymi. Larwy opuszczaj� os�onki jajowe po 2-3 tygodniach, kiedy osi�gn� wielko�� 13 do 17 mm. Kijanka ma 23 ambystoma znad Pacyfiku 3 pary zewn�trznych, dobrze rozwini�tych skrzeli, wysok� p�etw� ogonow�, opatrzon� fa�dami sk�rnymi, z kt�rych grzbietowy dochodzi a� do przedniego odcinka tu�owia. Tempo rozwoju kijanek zale�y w du�ej mierze od warunk�w �rodowiska. W zbiornikach ma�ych, o wy�szej temperaturze wody, okres rozwoju trwa ok. 2 miesi�cy, w du-zycn i g��bokich jeziorach o niskiej temperaturze wody - ok. 4 miesi�cy, w g�rach za� rozw�j kijanek przed�u�a si� (JU l roku. W tym ostatnim przypadku cz�sto powstaj� formy neoteniczne, kt�re - podobnie jak u innych ambystom - nazywaj� si� -^aksolotlami. Mo�na je �atwo zmusi� do metamorfozy, podaj�c im w pokarmie tyroksyn�. D�ugo�� cia�a �wie�o przeobra�onych osobnik�w w normalnych warunkach wynosi 80 do 86 mm, d�ugo�� przeobra�aj�cych si� osobnik�w neotenicznych dochodzi do 250 mm. Dojrza�o�� p�ciow� a.t. uzyskuje w 3 roku �tycia. Doros�e zimuj� na l�dzie. Hodowla a.t. nie sprawia wi�kszych trudno�ci i w zwi�zku z tym s� one cz�sto u�ywane jako zwierz�ta laboratoryjne do rozmaitych do�wiadcze�. A.t. wyst�puj� na najwi�kszym obszarze spo�r�d wszystkich -up�az�w ogoniastych Ameryki P�nocnej. Zamieszkuj� prawie ca�e terytorium od Kanady do p�nocnego Meksyku. Jedynie na zachodzie, w przybrze�nych obszarach �rodkowej Kalifornii, zasiedlaj� kilka odgraniczonych od siebie, du�ych po�aci .terenu. S� pospolite w �a�cuchu Appa-lach�w. Wyr�nia si� kilka ras geograficznych a.t. ambystoma znad Pacyfiku (D�- camptodon ensatus) - gatunek p�aza z rodziny ->-poprzeczno-z�bnych. Ro�nie do d�ugo�ci 30 cm. Ma zwart�, masywn�, a przy tym niezgrabn� budow� cia�a, nieproporcjonalnie du�� i szerok� g�ow� z wystaj�cymi, wielkimi oczami, gruby, mi�sisty tu��w z 12 s�abo zaznaczonymi bruzdami mi�dzy�ebrowymi z ka�dego boku oraz wybitnie kr�tki, bocznie sp�aszczony, ku ty�owi silnie zw�aj�cy si� ogon. Odn�a, zw�aszcza tylnej pary, s� du�e, grube i dobrze umi�nione, ko�ce palc�w poszerzone. Sk�ra g�adka i b�yszcz�ca. Og�lnym wygl�dem a.z.P. nie przypomina postaci innych ambystom. Ubarwienie jej grzbietu jest rudobr�zowe lub oliwkowobr�zowe, z niewyra�nie zarysowanym, siatkowym deseniem ciemnych plam. A.z.P. prowadzi l�dowy tryb �ycia. Zamieszkuje tereny g�rzyste, pokryte wilgotnymi lasami, przebywaj�c w pobli�u �r�de� i strumieni. Aktywna jest g��wnie w nocy, jednak spotyka si� j� r�wnie� w czasie dnia, w tym nawet podczas s�onecznej pogody. Sprawnie wdrapuje si� na pochy�e pnie drzew lub ga��zie niskich krzew�w. Znajdowano j� tam nieraz na wysoko�ci kilku metr�w nad ziemi�. Potrafi r�wnie� skaka� za zdobycz� do 6 cm w g�r�. Przestraszona wydaje dono�ny skrzecz�cy albo chrobotaj�cy g�os. Jest wyj�tkowo drapie�na i �ar�oczna. Zjada wszelkie zwierz�ta, kt�re potrafi pokona� i po�kn��. Pr�cz rozmaitych bezkr�gowc�w po�era r�ne p�azy ogoniaste, w tym ambystomy i salamandry bezp�ucne, a tak�e �aby, ma�e w�e, a nawet myszy. Biologia rozrodu a.z.P. jest ma�o znana i istniej� co do niej rozbie�no�ci. Na wiosn� samica sk�ada rzekomo w ambystomy 24 wodzie ok. 100 jaj, przyklejaj�c ca�y pakiet skrzeku do powierzchni kamieni. Kijanki maj� kr�tkie skrzela oraz p�etw� ogonow� opatrzon� niskimi fa�dami sk�rnymi. Przeobra�aj� si� przy d�ugo�ci 10 do 15 cm. Znane s� osobniki neoteniczne. Wed�ug innych �r�de�, a.z.P. sk�ada jaja na wilgotnym l�dzie w g��bokich ziemnych jamach lub szczelinach i matka opiekuje si� z�o�onymi jajami. A.z.P. wyst�puje na zachodnich, przylegaj�cych do Pacyfiku obszarach Ameryki P�nocnej, od Kolumbii Brytyjskiej do �rodkowej Kalifornii. ambystomy -�-poprzecznoz�bne. ameiwy (Amewa) -- rodzaj gad�w z rodziny -�-teid. U najwi�kszych gatunk�w d�ugo�� cia�a osi�ga ponad 50 cm. A. maj� posta� typowej jaszczurki, posiadaj� d�ugi, biczykowa-ty ogon oraz dobrze wykszta�cone pi�ciopalczaste odn�a. Grzbiet i boki tu�owia pokrywaj� ma�e okr�g�awe, ziarniste �uski, na brzuchu za� wyst�puj� du�e, prostok�tne tarczki u�o�one rz�dami. �uski na ogonie s� wi�ksze i tworz� regularne pier�cienie. Ubarwienie grzbietu zielone lub br�zowe z kilkoma (3-7) wzd�u�nymi jasnymi paskami, z kt�rych �rodkowy, najszerszy, rozpoczyna si� na ko�cu pyska. Cz�sto grzbiet pokryty jest wzd�u�nie u�o�onymi jasnymi plamkami. U samc�w brzuch ma barw� ��t�, pomara�czow� lub niebiesk�. Bocznie sp�aszczone z�by zako�czone s� 2 szpicami. A. s� jaszczurkami jajorodny-mi i typowymi dla prerii, teren�w p�pustynnych oraz step�w. S� aktywne w dzie�, �ywi� si� owadami. Charakteryzuj� si� niezwyk�a ruchliwo�ci� i bardzo szybkim bieganiem. A. wyst�puj� w Ameryce �rodkowej i Po�udniowej, od Meksyku a� do p�nocnej Argentyny, oraz na wyspach Morza Karaibskiego. W tym regionie nale�� do najpospolitszych jaszczurek. Rodzaj a. obejmuje ok, 20 gatunk�w. ameryka�skie warany ->-teidy amfiuma dwupalcowa (Am-phiuma means) - gatunek p�aza z rodziny -�-amfium (Am-phiumidae), z rz�du -up�az�w ogoniastych. Ro�nie do d�ugo�ci l m. Ma w�gorzowaty pokr�j cia�a, g�ow� p�ask�, smuk��, ostro zako�czon�, tu��w silnie wyd�u�ony, okr�g�y na przekroju, a ogon bocznie sp�aszczony i stosunkowo kr�tki (stanowi�cy ok. 1/4 d�ugo�ci cia�a), z dobrze rozwini�tymi fa�dami: grzbietowym i brzusznym. Sk�ra jest g�adka i �liska. A.d. posiada 2 pary bardzo s�abo rozwini�tych odn�y, z kt�rych ka�de opatrzone jest 2 palcami. U pokrewnej formy tr�jpalcowej (-^amfiu-my) wszystkie ko�czyny maj� po 3 palce. W zwi�zku z wyd�u�onym tu�owiem pary odn�y znajduj� si� w du�ej odleg�o�ci od siebie i ze wzgl�du na swoj� nik�� budow� nie bior� udzia�u przy poruszaniu si� zwierz�cia. U doros�ych a.d. pr�cz skrzeli wewn�trznych wyst�puj� r�wnie� dobrze rozwini�te p�uca. Ma�e, s�abo wykszta�cone i pozbawione powiek oczy przykrywa cienki i przezroczysty nask�rek. Szcz�ka i �uchwa s� uz�bione, a poza tym wyst�puj� z�by pod-niebienne. Spo�r�d wszystkich zwierz�t kr�gowych a.d. ma najwi�ksze czerwone cia�ka krwi. Ich d�ugo�� wynosi 75 urn. szeroko�� 40 urn (u 25 cz�owieka �rednica erytrocytu zawiera si� w granicach 7 do 8 ^m). Ubarwienie grzbietu a.d. jest ciemnobr�zowe lub czarniawe, brzuch jasnoszary. A.d. to gatunek neoteniczny, nie przeobra�aj�cy si� pod wp�ywem hormonu tarczycy, tyro-ksyny. Przez ca�e �ycie wyst�puje w stadium larwy (jest to tzw. larwa sta�a). A.d. zamieszkuj� wszelkie zbiorniki p�ytkich w�d stoj�cych i wolno p�yn�cych o mulistym dnie i bogatej ro�linno�ci. Dzie� sp�dzaj� zagrzebane w mule lub ukryte na dnie w�r�d ro�lin albo w norach rak�w. Po wyszukaniu takiej nory zamieszkuj� j� przez pewien czas, wychylaj�c z niej tylko g�ow�. W nocy staj� si� aktywne i poluj� w�r�d ro�linno�ci, przy czym poruszaj� si� do�� zwinnie w�owymi ruchami cia�a. W czasie deszczowej pogody wychodz� na brzeg zbiornika i wij�c si� wpe�zaj� pod korzenie drzew, do rozmaitych jam, a cz�sto i do nor wodnych ssak�w. W nocy wracaj� do wody i �eruj�. A.d. s� drapie�ne. Po�eraj� wszelkie ma�e zwierz�ta bezkr�gowe, jak i kr�gowce, w tym ryby, kijanki, doros�e p�azy i osobniki w�asnego gatunku. Na l�dzie Poluj� nawet na ma�e w�e. Schwytane do r�ki broni� si� zaciekle, dotkliwie k�saj�c. W zwi�zku z tym ludno�� tubylcza boi si� a.d., a nawet unika 'ch, nies�usznie pos�dzaj�c te P�azy o jadowito��. A.d. umieszczona w akwarium wydaje <-o pewien czas g�o�ny �wist. D�wi�k ten jest oznak� zaniepokojenia, a powstaje wskutek gwa�townego wyciskania powietrza przez otwory skrzelowe. Biologia rozrodu a.d. jest "^a�o znana. W styczniu lub w lutym samica sk�ada na wilgotnym ladzie, w ph�nrinwh i ciemnych kryj�wkach w pobli�u wody, od 50 do 150 jaj �rednicy 9 mm razem z os�onkami. Gdy brak takich kryj�wek, samica lub samiec dr��� w wilgotnej ziemi korytarze, w kt�rych nast�puje z�o�enie jaj. Skrzek ma posta� 2 galaretowatych sznur�w, podobnych do sznur�w koralik�w lub pere�, gdy� mi�dzy ka�dymi dwoma s�siednimi jajami znajduje si� cienka, galaretowata nitka. Po z�o�eniu jaj samica owija si� wok� nich i opiekuje si� nimi a� do wyl�gu kijanek. Rozw�j zarodk�w trwa do 5 miesi�cy. Kijanki opuszczaj�ce os�ony jajowe maj� 4,5 cm d�ugo�ci, dobrze rozwini�te skrzela zewn�trzne oraz palczaste odn�a. W tym stadium rozwojowym odn�a s� stosunkowo lepiej rozwini�te ni� u p�aza doros�ego, tak �e m�ode larwy mog� si� porusza� po dnie za ich pomoc�. Utrata skrzeli zewn�trznych nast�puje w 3 miesi�cu �ycia, przy d�ugo�ci kijanki wynosz�cej 8 cm. A.d. zamieszkuj� po�udniowo--wschodnie nizinne obszary Ameryki P�nocnej, od stanu Wirginia do Florydy. amfiumy (AmpTiii�TO�dae) - rodzina p�az�w z rz�du -up�az�w ogoniastych. P�azy neoteniczne. Rodzina obejmuje tylko l rodzaj (Amphiuma) i 3 gatunki: dwupalcowe - A. means i A. pholeter oraz a. tr�jpalcowa (A. tridactylum), formy neoteniczne nie daj�ce si� przeobrazi� hormonem tarczycy. Brak skrzel zewn�trznych, natomiast za g�ow�