Cz�owiek niepe�nosprawny Helena Larkowa CZ�OWIEK NIEPE�NOSPRAWNY problemy psychologiczne Pa�stwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1987 Ok�adk� projektowa�a Ewa Gierach-Radziwonowicz Redaktor Janina Dembska Redaktor techniczny Marianna Wachowicz Korektorzy Ewa Kicol i Gra�yna Klim l' Copyright by Pa�stwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1987 ISBN 83-01-06981-3 Wprowadzenie Zachowanie, rozw�j i losy �yciowe cz�owieka niepe�nosprawnego, a tak�e skuteczno�� post�powania rehabilitacyjnego zale�� w znacznym stopniu od jego sytuacji i pozycji w �rodowisku. R�ne sytuacje powstaj�ce w zwi�zku z niepe�nosprawno�ci� i jej skutkami - zw�aszcza psychologicznymi i spo�ecznymi - rozpatrywane s� w tej ksi��ce w nawi�zaniu do teorii sytuacji T. Tomaszewskicgo (1975a), definiuj�cej sytuacj� cz�owieka jako "uk�ad jego wzajemnych stosunk�w z innymi elementami jego �rodowiska w okre�lonym momencie czasu", a sytuacj� zadaniow� jako uk�ad warto�ci, na kt�rych cz�owiekowi zale�y, i mo�liwo�ci osi�gania warto�ci pozytywnych, a unikania negatywnych. Rzeczywiste ograniczenie mo�liwo�ci realizowania przez cz�owieka pewnych warto�ci czy zaspokajania okre�lonych potrzeb, spowodowane jego niepe�nosprawno�ci� oraz warunkami istniej�cymi w danym �rodowisku lub tylko przekonaniem o ograniczeniu w�asnych mo�liwo�ci osi�gni�cia cenionych i po��danych warto�ci, stwarza sytuacj� trudn� dla danej jednostki niepe�nosprawnej. �wiadomo�� przeszk�d i trudno�ci, cz�sto te� niewiedza i nieumiej�tno�� rozwi�zywania trudnych problem�w �yciowych powstaj�cych w zwi�zku z niepe�nosprawno�ci�, wywo�uje lub zwi�ksza przykre napi�cia emocjonalne, pog��bia zak��cenie r�wnowagi wewn�trznej oraz r�wnowagi ze �rodowiskiem, dodatkowo utrudniaj�c cz�owiekowi normaln� aktywno��, osi�gni�cie okre�lonych cel�w i warto�ci oraz zaspokojenie potrzeb. Jednostka reaguje na u�wiadomione sobie skutki utraty sprawno�ci jako cennych warto�ci w sferze fizycznej, psychologicznej, rodzinnej, spo�ecznej, zawodowej, ekonomicznej itp. Przebieg reakcji zale�y przede wszystkim od osobowo�ci jednostki oraz od tego, jakie znaczenie mia�o i ma dla niej to, co utraci�a w zwi�zku / powstaniem niepe�nosprawno�ci, co sobie u�wiadamia, jakie skutki niepe�nosprawno�ci bierze pod uwag�, jak je interpretuje i jak� ma koncepcj� w�asnej niepe�nosprawno�ci oraz w jaki spos�b reaguje na stres i frustracj�. Wysi�ki jednostki w trudnej sytuacji zaistnia�ej w zwi�zku z niepe�nosprawno�ci� i jej skutkami zmierzaj� w kierunku likwidacji stres�w emocjonalnych i przywr�cenia zak��conej r�wnowagi wewn�trznej i zewn�trznej oraz znalezienia nowych sposob�w osi�gni�cia po��danych warto�ci, co cz�sto wymaga r�wnie� zmiany dotychczasowych cel�w i przyj�cia nowych. Kt�re� z tych d��e� mo�e dominowa� u poszczeg�lnych os�b, zale�nie od ich dotychczasowych nawyk�w i cech osobowo�ci, a tak�e od okresu, w jakim wyst�pi�a niepe�nosprawno��, od czasu jej trwania i od stopnia zak��cenia w zwi�zku z tym r�wnowagi wewn�trznej oraz r�wnowagi ze �rodowiskiem. W pierwszym okresie wyst�pienia niepe�nosprawno�ci, gdy nast�pi�o zak��cenie r�wnowagi wewn�trznej i zewn�trznej, pojawiaj� si� - jako reakcja na utrat� sprawno�ci - zachowania obronne, mog�ce jedynie zmniejszy� obci��enie organizmu. Pocz�tkowo wi�c r�ne mechanizmy obronne przed stresem wywo�anym utrat� sprawno�ci spe�niaj� funkcj� przystosowawcz� i stanowi� tylko form� przej�ciow� zachowania, po czym musz� by� zast�pione zachowaniami umo�liwiaj�cymi rzeczywiste przezwyci�enie stresu i skuteczne rozwi�zywanie trudnych problem�w, jakie stwarza sytuacja niepe�nosprawno�ci. Podstawow� rol� w zachowaniu si� jednostki w zwi�zku z wyst�pieniem niepe�nosprawno�ci i konieczno�ci� przystosowania si� do �ycia z ni� odgrywa poznawczy obraz tej nowej sytuacji, siebie i innych ludzi. Obraz ten mo�e by� bardziej lub mniej adekwatny do rzeczywistego stanu rzeczy. Obraz nieadekwatny w kt�rym� z wymienionych zakres�w staje si� �r�d�em niew�a�ciwego zachowania, tzn. zachowania nieadekwatnego do rzeczywistego stanu rzeczy, natomiast zgodnego z wytworzonym sobie przez jednosfc� niepe�nosprawn� obrazem w�asnej sytuacji, siebie i innych ludzi. Poci�ga to za sob� pog��bienie si� istniej�cych ju� trudno�ci i pojawienie si� nowych, trudnych do rozwi�zania problem�w. R�wnie� percepcja jednostek niepe�nosprawnych, ich niepe�nosprawno�ci i zachowania, przez otoczenie oraz postawy wobec nich, maj�ce swe �r�d�a w stereotypowych przekonaniach dotycz�cych os�b niepe�nosprawnych i w przyj�tych standardach zachowania, wywieraj� wp�yw, cz�sto negatywny, na ich sytuacj�, stwarzaj�c nowe, trudne do rozwi�zania problemy. Brak akceptacji spo-�ec/ncj os�b niepe�nosprawnych i ich zachowania, odbiegaj�cego czasem � ul pi/yj�tych standard�w, utrudnia im �ycie i akceptacj� samych siebie jako jednostek z niepe�n� sprawno�ci�, co mo�e wywo�ywa� nowe przykre napi�cia emocjonalne. Eskalacja tego rodzaju trudno�ci mo�e powodowa� b�d� wzmo�enie wysi�k�w w celu ich przezwyci�enia, b�d� zaniechanie dzia�a�, apati� i depresj�, b�d� reakcj� wycofywania si� z kontakt�w z innymi lud�mi, b�d� te� postawy agresywne, roszczeniowe lub obronne wobec otoczenia, co z kolei wywo�uje odpowiedni� reakcj� otoczenia i nawarstwianie si� nowych trudno�ci. W powstaj�cych r�nego rodzaju trudnych sytuacjach, zw�aszcza gdy nasila si� stres i coraz znaczniejsze staje si� zak��cenie r�wnowagi wewn�trznej i zewn�trznej cz�owieka niepe�nosprawnego, a niska jest jego odporno�� na stres i brak mu umiej�tno�ci rozwi�zywania tych nowych problem�w, pomoc wykwalifikowanego specjalisty mo�e by� i cz�sto okazuje si� konieczna. Aby udzieli� skutecznej pomocy w przezwyci�eniu trudno�ci psychologicznych i psychospo�ecznych oraz wskaza� sposoby rozwi�zania problem�w, wobec kt�rych jednostka niepe�nosprawna mo�e by� bezradna, a nawet wykazywa� objawy dezintegracji zachowania, trzeba pozna� i zrozumie� psychologiczn� i psychospo�eczn� genez� narastaj�cych trudno�ci, rozpozna� ich faz� rozwojow�, zna� psychologiczne mechanizmy zachowania si� cz�owieka w sytuacjach trudnych oraz metody i techniki rozwi�zywania problem�w psychologicznych, kt�re mog� wyst�pi�. Rozwi�zywanie powstaj�cych problem�w wymaga w�a�ciwego przystosowania si� jednostki do �ycia z niepe�nosprawno�ci�, co oznacza normalne funkcjonowanie w nowej, trudnej sytuacji, umo�liwiaj�ce zaspokojenie istotnych potrzeb i dalszy rozw�j osobowo�ci. Jest to uwarunkowane przede wszystkim zmian� nastawienia wobec przysz�o�ci oraz w�asnych mo�liwo�ci osi�gni�cia cennych warto�ci, dostrze�eniem i przyj�ciem cel�w, do kt�rych warto d��y�, oraz antycypacj� prawdopodobie�stwa ich osi�gni�cia, kt�ra mo�e wzbudzi� motywacj� do dzia�ania w po��danym kierunku. Jednym z podstawowych warunk�w dobrego przystosowania psychicznego, spo�ecznego i zawodowego jednostki niepe�nosprawnej jest osi�gni�cie i utrzymanie r�wnowagi mi�dzy zale�no�ci� i niezale�no�ci� od innych ludzi. R�wnolegle z u�wiadomieniem sobie i akceptacj� konieczno�ci pewnego stopnia zale�no�ci od �rodowiska ka�dy cz�owiek - r�wnie� niepe�nosprawny - mo�e i powinien d��y� do pewnej niezale�no�ci, okre�lanej jako autonomia jednostki wobec otaczaj�cego j� �wiata. Przyjmuj�c za J. Piagetem (1981) koncepcj� majoryzuj�cego r�wnowa�enia i rozwijaj�c j� w odniesieniu do os�b niepe�nosprawnych, rozpatruj� przystosowanie do niepe�nosprawno�ci i �ycia z ni� jalco odzyskiwa� i utrzymywanie wzgl�dnej r�wnowagi wewn�trznej i zewn�trznej, dokonu-^ j�ce si� w r�nych formach i na coraz wy�szych poziomach. Zale�y to od r�nych czynnik�w - m.in. od struktury osobowo�ci jednostki, od jej do�wiadcze�, od �rodowiska, w kt�rym �yje, i od r�nych sytuacji, zw�aszcza spo�ecznych i fizycznych. Dobre przystosowanie psychiczne, spo�eczne i zawodowo jednostki umo�liwia dalszy jej rozw�j, a ten z kolei zapewnia przystosowanie na coraz wy�szym poziomie. Przystosowanie majoryzuj�ce ma charakter r�wnowagi wzgl�dnej i dynamicznej. Istotn� spraw� jest wielko�� i kierunek odchylenia od stanu r�wnowagi. Odchylenie in plus stymuluje rozw�j i aktywizuje energi�, natomiast pozostawanie przez d�ugi czas w trudnej sytuacji nieprzystosowania do niepe�nosprawno�ci, tzn. w sytuacji silnego zaburzenia r�wnowagi, hamuje d��enia do zaspokojenia potrzeb rozwoju oraz do takich zmian, kt�re warunkuj� uzyskiwanie r�wnowagi na coraz to wy�szym poziomie. Jednostka chroni si� w�wczas przed przeci��eniem i dezintegracj� poprzez unikanie i redukowanie napi�� lub pos�uguj�c si� r�nymi mechanizmami obronnymi. Powr�t do stanu wzgl�dnej r�wnowagi dzi�ki w�a�ciwemu przystosowaniu si� do zmian spowodowanych niepe�nosprawno�ci� umo�liwia i u�atwia jednostce mo�liwie pe�ny rozw�j, osi�ganie po��danych cel�w, warto�ciowe �ycie i zaj�cie odpowiedniego miejsca w swoim �rodowisku. Wiele wa�nych cel�w �yciowych oraz wiele podstawowych potrzeb zar�wno jednostki pe�nosprawnej, jak i niepe�nosprawnej wi��e si� z prac�. Poniewa� realizacja tych cel�w i zaspokajanie potrzeb zale�y nie tylko od mo�liwo�ci otrzymania odpowiedniej pracy, .lecz tak�e od stopnia przystosowania si� do niej, wiele uwagi po�wi�cono w tej ksi��ce psychologicznym problemom wyst�puj�cym w sytuacji powodzenia i niepowodzenia w przystosowaniu si� do pracy oraz czynnikom warunkuj�cym to przystosowanie. Przedstawione wyniki w�asnych bada� nad przystosowaniem do pracy niepe�nosprawnych os�b doros�ych i m�odzie�y wskazuj�, i� zak��cenie r�wnowagi mi�dzy jednostk� niepe�nosprawn� a �rodowiskiem pracy, tj. nieprzystosowanie zawodowe, przejawia si� w z�ym funkcjonowaniu jednostki w sytuacji pracy. R�wnowaga mi�dzy jednostk� a �rodowiskiem pracy, czyli przystosowanie zawodowe cz�owieka, jest mo�liwa, gdy zaspokojone zostan� zar�wno jcjjo potrzeby zwi�zane z prac�, jak i spe�nione przez niego wymagania, kt�ro stawia praca. Taka sytuacja stwarza dobre warunki i dla osi�gni�� 8 w pracy, i dla rozwoju jednostki, zw�aszcza jako pracownika. Osoby niepe�nosprawne dobrze przystosowane do �ycia i pracy - to jednostki aktywne, z inicjatyw�, dzia�aj�ce w kierunku wykorzystania w�asnych mo�liwo�ci, osi�gania przyj�tych cel�w i rozwoju. Odwrotnie jest w przypadku os�b �le przystosowanych. W dalszych rozdzia�ach tej ksi��ki przedstawione zostan� wsp�lne dla r�nych os�b niepe�nosprawnych podstawowe problemy psychologiczne, wynikaj�ce z sytuacji ich niepe�nosprawno�ci oraz jej psychologicznych i spo�ecznych skutk�w, a tak�e problemy zwi�zane z przystosowaniem do �ycia i pracy z niepe�nosprawno�ci�. Wskazanie r�norodnych psychologicznych i psychospo�ecznych uwarunkowa� i mechanizm�w zachowa� cz�owieka niepe�nosprawnego ma pom�c w zrozumieniu jego zachowania, potrzeb oraz motywacji. Ma r�wnie� na celu ukazanie ludziom niepe�nosprawnym mo�liwo�ci radzenia sobie z trudnymi problemami przystosowania si� do �ycia z niepe�nosprawno�ci� w spos�b nadaj�cy temu �yciu sens i u�atwiaj�cy osi�ganie r�wnowagi wewn�trznej oraz ze �rodowiskiem, jak te� osi�ganie warto�ciowych cel�w na coraz wy�szym poziomie, a tak�e rozw�j osobowo�ci i psychicznej autonomii wobec otaczaj�cego �wiata, mimo istniej�cych ogranicze� i pewnej koniecznej zale�no�ci od innych ludzi. Przedstawiaj�c problemy cz�owieka niepe�nosprawnego, jego trudno�ci i mo�liwo�ci przystosowania si� do warto�ciowego, sensownego �ycia z niepe�nosprawno�ci�, stara�am si� poszerzy� w jakim� stopniu og�ln� wiedz� o cz�owieku i mechanizmach reguluj�cych jego relacje z otoczeniem. Pr�bowa�am tego dokona� rozpatruj�c przede wszystkim to, co wsp�lne dla ludzi bardziej lub mniej sprawnych w r�nym wieku. Pragn�abym, aby ksi��ka ta u�atwi�a w pewnym stopniu wykrywanie i usuwanie przeszk�d psychologicznych i psychospo�ecznych w funkcjonowaniu i rozwoju jednostki niepe�nosprawnej oraz pomog�a w usuwaniu psychologicznych skutk�w inwalidztwa, w zapobieganiu patologizacji i psychologicznej, spo�ecznej, zawodowej degradacji cz�owieka niepe�nosprawnego, w jego przystosowaniu do �ycia i rozwoju w�asnych mo�liwo�ci pomimo ograniczonej sprawno�ci. Niepe�nosprawno��, niepe�nosprawni i ich rehabilitacja Podstawowe poj�cia Charakterystyk� trudnych sytuacji os�b niepe�nosprawnych oraz rozwa�ania na temat psychologicznych problem�w wyst�puj�cych w ich �yciu i rehabilitacji nale�y poprzedzi� okre�leniem podstawowych poj��, mianowicie niepe�nosprawno�ci, inwalidztwa, rehabilitacji. T, Stosowane s� r�nego rodzaju podzia�y os�b niepe�nosprawnych, w za-le�no�ci od przyj�tej podstawy ich klasyfikacji. Ze wzgl�du na rodzaj niepe�nosprawno�ci wyr�nia si� fizyczne uszko-dzenia i choroby, np. narz�d�w ruchu, choroby reumatyczne, r�ne cho-jroby wewn�trzne, jak gru�lica czy choroby serca i inne, choroby i uszkodzenia narz�du wzroku lub s�uchu, choroby uk�adu nerwowego, a tak�e choroby psychiczne i upo�ledzenie umys�owe. W zale�no�ci od stopnia niepe�nosprawno�ci organizmu, a tak�e jej zwi�zku z prac�, wyr�nia si� inwalid�w i inne osoby niepe�nosprawne. Rozwa�ania szczeg�owe na temat poj��: inwalida, inwalidztwo i rehabilitacja przedstawi� A. Hulek (1969). Autor przyjmuje termin "inwalida" w szerokim znaczeniu tego s�owa, odpowiadaj�cy poj�ciu "osoba niepe�nosprawna". Za inwalid� (tzn. "osob� trwale poszkodowan� na zdrowiu") autor uwa�a (s. 18): "tak� jednostk�, u kt�rej istnieje naruszenie sprawno�ci i funkcji w stopniu wyra�nie utrudniaj�cym (w por�wnaniu z osobami zdrowymi w danym kr�gu kulturowym) pobieranie nauki w normalnej szkole, wykonywanie czynno�ci �ycia codziennego, prac� zarobkow�, udzia� w �yciu spo�ecznym oraz zaj�ciach w czasie wolnym od pracy". Wed�ug polskich przepis�w prawnych1 inwalid� jest osoba cz�ciowo lub ca�kowicie niezdolna do podj�cia zatrudnienia i zarobkowania z po- 1 Ustawa o zaopatrzeniu emerytalnym pracownik�w i ich rodzin z dnia 14 XII 1982 r. 11 wodu sta�ego lub d�ugotrwa�ego naruszenia sprawno�ci organizmu. Ustawowo dzieli si� inwalid�w na trzy grupy w zale�no�ci od stopnia niezdolno�ci do pracy, zarobkowania i samodzielnego �ycia. Osoby cho�by ze znaczn� niesprawno�ci�, kt�re nie zosta�y zaliczone do �adnej z trzech grup inwalid�w, nie s� inwalidami w rozumieniu prawa. W szczeg�owych przepisach m�wi si� o "osobach niezdolnych do wykonywania dotychczasowej pracy i nie zaliczonych do �adnej z grup inwalid�w", a tak�e o "pracownikach ze zmniejszon� sprawno�ci� do pracy" (zob. Jo�czyk, 1979). Z punktu widzenia rehabilitacji obowi�zuj�ce u nas definicje inwalid�w s� niewystarczaj�ce, a nawet nieodpowiednie, poniewa� opieraj� si� przede wszystkim na poj�ciu niezdolno�ci do pracy i ustalaj� jej stopie�, podczas gdy rehabilitacja tych os�b opiera si� na poj�ciu zdolno�ci do pracy i jej przywracaniu. Dla potrzeb rehabilitacyjnych nale�a�oby przyj�� innego rodzaju definicj�, obejmuj�c� szerszy kr�g ludzi potrzebuj�cych kt�rej� z form rehabilitacji. W zak�adach pracy w Polsce przemys�owa s�u�ba zdrowia obejmuje czynnym poradnictwem lekarskim osoby z chorobami przewlek�ymi, a wi�c niepe�nosprawne (a tak�e m�odocianych i kobiety ci�arne). Do grup wymagaj�cych czynnego poradnictwa lekarskiego, zwanych te� grupami dyspanseryjnymi, zalicza si� - opr�cz os�b z chorobami zawodowymi i inwalidztwem - osoby z gru�lic�, chorob� wrzodow�, innymi przewlek�ymi schorzeniami uk�adu trawienia, z chorobami uk�adu kr��enia, nadci�nieniem, chorobami reumatycznymi, chorobami uk�adu oddechowego, chorobami sk�ry, cukrzyc�, chorobami obwodowego uk�adu nerwowego i innymi. S� to pracownicy niepe�nosprawni, kt�rzy jakkolwiek nie zaliczeni do grupy inwalid�w, maj� r�ne ograniczenia w pracy z powodu stanu zdrowia, niejednokrotnie wymagaj� z tego wzgl�du zmiany stanowiska pracy, a tak�e r�nych us�ug rehabilitacyjnych. Nie ma w�a�ciwie oficjalnie przyj�tej zadowalaj�cej definicji os�b niepe�nosprawnych nie b�d�cych inwalidami w rozumieniu prawa. Natomiast z punktu widzenia ogranicze� zawodowych i potrzeb rehabilitacyjnych osoba niepe�nosprawna to jednostka, kt�rej zdolno�� do nauki i pracy zosta�a zmniejszona w stopniu wymagaj�cym: odpowiedniego doboru rodzaju i formy szkolenia zawodowego, pomocy w usprawnieniu i przystosowaniu zawodowym, doboru stanowiska pracy i zatrudnienia odpowiednio do indywidual-Hyi'h mo�liwo�ci oraz ogranicze�. 12 Zaspokojenie tych potrzeb os�b niepe�nosprawnych umo�liwia im normalne funkcjonowanie w pracy w zwyk�ych warunkach. Tak wi�c z punktu widzenia pracy niepe�nosprawno�� mo�e by� okre�lona przez potrzeby danej jednostki dotycz�ce przygotowania do pracy i samej pracy, kt�rych zaspokojenie usuwa lub te� zmniejsza do minimum niepe�nosprawno�� zawodow� mimo istnienia w dalszym ci�gu niepe�nosprawno�ci biologicznej. Na tym w�a�nie polega tzw. rehabilitacja zawodowa os�b niepe�nosprawnych. Inwalidami z punktu widzenia pracy by�yby te osoby spo�r�d og�u piepe�nosprawnych, kt�re opr�cz zaspokojenia wy�ej wymienionych potrzeb wymagaj� b�d� wzmo�onej opieki i us�ug w zakresie rehabilitacji zawodowej, b�d� pracy w specjalnych warunkach. Jednak�e, jak mo�na stwierdzi� na podstawie do�wiadcze� i bada�, z punktu widzenia pracy i potrzeb rehabilitacji zawodowej nie ma w zasadzie r�nic mi�dzy wielu inwalidami a innymi osobami niepe�nosprawnymi, nie maj�cymi statusu inwalidztwa (zob. Larkowa, 1976, 1980 a i b). Mi�dzynarodowa Organizacja Pracy przyj�a w 1955 r. szerok� definicj� osoby niepe�nosprawnej (disabled person), z punktu widzenia jej mo�liwo�ci pracy i potrzeby rehabilitacji zawodowej (Zalecenie nr 99 MOP, dotycz�ce zawodowej rehabilitacji os�b niepe�nosprawnych). W definicji tej jednym terminem okre�la si� zar�wno inwalid�w (w rozumieniu naszych przepis�w), jak i inne osoby niepe�nosprawne. Osoba niepe�nosprawna to jednostka, kt�rej perspektywy otrzymania pracy i utrzymania si� w odpowiedniej pracy zosta�y powa�nie ograniczone na skutek zmniejszenia sprawno�ci fizycznej lub umys�owej. Taka jednostka wymaga pomocy w otrzymaniu pracy i utrzymaniu si� w niej. Temu celowi s�u�y odpowiednio zorganizowana dzia�alno��, zwana rehabilitacj� zawodow�, kt�r� powinny by� obj�te wszystkie potrzebuj�ce jej osoby niepe�nosprawne (Basic principles..., 1967). S� te� okre�lenia niepe�nosprawno�ci, czy te� naruszenia zdrowia i ograniczenia funkcji organizmu, odzwierciedlaj�ce biologiczne podej�cie do tych spraw. Na przyk�ad wed�ug J. Kostrzewskiego (1976) "fizyczne lub psychiczne upo�ledzenie jest wynikiem procesu, kt�ry zazwyczaj przebiega w kilku fazach: uszkodzenie zdrowia - ograniczenie czynno�ci cz�owieka - czasowe lub trwa�e upo�ledzenie fizyczne lub (i) psychiczne - uzale�nienie spo�eczne". ! W Ekspertyzie Komitetu Rehabilitacji i Readaptacji Cz�owieka PAN, dotycz�cej sytuacji ludzi niepe�nosprawnych i stanu rehabilitacji w PRL 13 (1978, s. 35), za niepe�nosprawne2 uwa�a si� "osoby o naruszonej sprawno�ci psychofizycznej, powoduj�cej ograniczenie funkcjonalne sprawno�ci, lub aktywno�ci �yciowej w stopniu utrudniaj�cym pe�nienie w�a�ciwych dla nich r�l spo�ecznych", j Z punktu widzenia skutktJW^hiepe�nosprawno�ci dla funkcjonowania danej jednostki s�uszne wydaje si� przyj�cie szeroko rozumianego poj�cia niepe�nosprawno�ci jednostki jako naruszenia funkcji organizmu i jego sprawno�ci, kt�re mo�e wp�ywa� na jej funkcjonowanie psychiczne i spo�eczne, a zw�aszcza zawodowe. W tym rozumieniu poj�cie "niepe�nosprawno��" obejmuje r�wnie� "inwalidztwo" jako niepe�nosprawno�� znacznego stopnia, ujemnie wp�ywaj�c� na funkcjonowanie zawodowe jednostki, kt�ra po spe�nieniu okre�lonych przepisami wymog�w mo�e by� zaliczona do grupy inwalid�w. Podkre�lam s�owa "mo�e wp�ywa�" - poniewa� niepe�nosprawno�� organizmu, jakkolwiek cz�sto wywiera wp�yw na r�ne zakresy funkcjonowania danej jednostki, to jednak go nie determinuje. Aby uchroni� jednostk� przed negatywnym wp�ywem niepe�nosprawno�ci na funkcjonowanie w wymienionych zakresach lub �eby usun�� skutki tego wp�ywu, podejmuje si� r�ne dzia�ania, obj�te mianem rehabilitacji psychologicznej, zawodowej i spo�ecznej. Rehabilitacja os�b niepe�nosprawnych Rehabilitacja medyczna, zawodowa, kszta�cenie i przygotowanie do pracy os�b niepe�nosprawnych oraz we wszystkich etapach tego procesu prowadzona rehabilitacja psychologiczna, kt�rej podstawowe problemy przedstawione s� w tej ksi��ce - wszystko to zmierza do odzyskania i utrzymania przez jednostk� r�wnowagi wewn�trznej oraz r�wnowagi mi�dzy ni� a �rodowiskiem spo�ecznym, naruszonej na skutek niepe�nosprawno�ci, do wykorzystania i rozwoju mo�liwo�ci jednostki oraz w��czenia jej w normalne �ycie zawodowe, rodzinne i spo�eczne. Rehabilitacja kompleksowa jest procesem obejmuj�cym zorganizowane dzia�ania w zakresie rehabilitacji medycznej, psychologicznej, zawodowej * Wed�ug szacunkowej oceny osoby niepe�nosprawne stanowi� w Polsce ok. 14% Bg�lu luduof�ei. W tym inwalid�w wed�ug Mikrospisu GUS w 1974 r. by�o l 374330 l llinowlll oni 4,1% og�u ludno�ci w tym�e roku. 14 i spo�ecznej, a jej istota polega na "rozwini�ciu u osoby poszkodowanej trwale na zdrowiu mo�liwie maksymalnych zdolno�ci do samodzielnego �ycia - wykonywania czynno�ci �ycia codziennego i pracy zawodowej, co umo�liwi jej w��czenie si� w czynne �ycie spo�eczne" (Hulek, 1969, s. 27). Zmniejszeniu i usuwaniu fizycznych i fizjologicznych skutk�w naruszenia organizmu i jego sprawno�ci s�u�y rehabilitacja lecznicza lub te� - w szerszym uj�ciu - rehabilitacja medyczna. Wed�ug W. Degi (1976) rehabilitacja medyczna jest faz� rehabilitacji kompleksowej. Gdy leczenie podstawowe jest uzupe�niane wyrabianiem funkcji narz�d�w (leczeniem funkcjonalnym) przez zastosowanie gimnastyki leczniczej (kineziterapia) i przez dobrane zaj�cia (terapia prac�, czyli ergoterapia), w�wczas m�wi si� o leczeniu usprawniaj�cym lub leczniczym usprawnianiu. Rehabilitacj� zawodow� os�b niepe�nosprawnych i jej poszczeg�lne etapy: poradnictwo zawodowe, przygotowanie do pracy i zatrudnienie omawia szczeg�owo A. Hulek (1969). Jego zdaniem samo fizyczne upo�ledzenie, nawet znaczne, nie jest czynnikiem decyduj�cym o wynikach rehabilitacji zawodowej. Wyniki w szkoleniu i w zatrudnieniu os�b niepe�nosprawnych zale�� raczej od takich czynnik�w, jak: motywacja, zdolno�� polegania na sobie, stopie� przystosowania si� do przyj�tych standard�w i konwencji, poziom wykszta�cenia og�lnego i zawodowego, sytuacja spo�eczna w dzieci�stwie i w wieku m�odzie�czym, atmosfera w domu rodzinnym - czy niepe�nosprawny ma w nim oparcie, wreszcie od przystosowania us�ug socjalnych do potrzeb inwalidy (Hulek, 1974&, s. 99). Ogromnie wa�nym etapem rehabilitacji zawodowej os�b niepe�nosprawnych, zar�wno m�odzie�y, jak i doros�ych, kt�rzy musz� zmieni� prac�, jest prawid�owe przystosowanie ich do pracy (Larkowa, 1980a). W odniesieniu do m�odzie�y niepe�nosprawnej punkt ci�ko�ci rehabilitacji zawodowej le�y w ocenie jej zdolno�ci do nauki zawodu i pracy, w poradnictwie zawodowym, w kszta�ceniu og�lnym i zawodowym oraz w przystosowaniu do pracy w okresie przed podj�ciem pracy zarobkowej i po zatrudnieniu. Przygotowanie i przystosowanie m�odzie�y niepe�nosprawnej, do pracy kt�re stanowi niezmiernie wa�n� cz�� procesu rehabilitacji (inaczej te� okre�lanej w odniesieniu do m�odzie�y jako rewalidacja), odbywa si� w szko�ach zwyk�ych i specjalnych lub w klasach specjalnych oraz w szko�ach zawodowych przy wsp�pracy z zak�adami pracy. "Kszta�cenie specjalne - 15 wed�ug okre�lenia UNESCO - jest to elastyczny system u�atwie� wychowawczych wobec tych uczni�w, kt�rzy maj� r�nego rod/aju i stopnia trudno�ci w nauce, spowodowane czynnikami zewn�tr/nymi lub wewn�trznymi, zaburzeniami fizycznymi lub psychicznymi" (cyt. zu: Hulek, 1979, s. 7). Kszta�cenie specjalne dzieci niepe�nosprawnych fizyc/nic, sensorycz-nie lub umys�owo, kt�re nie mog� korzysta� z nauki w zwyk�ycli s/ko�ach, stanowi podstaw� ich rozwoju, usamodzielniania si� i w��czania w normalne �ycie spo�eczne. W przypadku powstania niepe�nosprawno�ci u os�b doros�ych, cz�sto po wielu latach pracy, g��wne zadania rehabilitacji zawodowej maj� do spe�nienia przede wszystkim zak�ady pracy - w zakresie organizowanego tam usprawnienia leczniczego, doboru odpowiedniego stanowiska pracy, przeszkolenia do nowej pracy i przystosowania do niej. W sp�dzielniach inwalid�w realizuje si� adaptacj� zawodow� jako tzw. rehabilitacj� podstawow�. Czas trwania tego procesu wynosi 6 miesi�cy, z mo�liwo�ci� przed�u�enia go dla os�b upo�ledzonych umys�owo i chorych psychicznie. W tym okresie inwalidzi bez kwalifikacji zawodowych b�d� po okresie d�u�szej bierno�ci zawodowej, wymagaj�cy przystosowania do pracy, realizuj� program rehabilitacji pod nadzorem zespo�u rehabilitacyjnego sp�dzielni (zob. Mikulski, 1982). Rehabilitacja psychologiczna to pomoc osobie niepe�nosprawnej w jej przystosowaniu si� do �ycia z niepe�nosprawno�ci�. A. Hulek (1976) do podstawowych �rodk�w psychologicznej rehabilitacji os�b niepe�nosprawnych zalicza: 1) stawianie diagnozy psychologicznej, psychoterapi�, poradnictwo i konsultacje, wsp�udzia� w planowaniu i realizacji post�powania rehabilitacyjnego itp.; 2) uwzgl�dnianie czynnik�w psychicznych w organizacji �rodowiska os�b niepe�nosprawnych oraz w redagowaniu przepis�w prawnych i przygotowywaniu innych materia��w odnosz�cych si� do ich spraw socjalno--bytowych. Zadaniem rehabilitacji spo�ecznej, kt�rej elementy wyst�puj� zar�wno w rehabilitacji leczniczej, jak i zawodowej, jest przygotowanie osoby niepe�nosprawnej do �ycia i wsp�ycia z innymi - w rodzinie i w innych grupach spo�ecznych, a wi�c w szkole, w pracy i r�nych sytuacjach �yciowych, oraz jednocze�nie usuwanie przeszk�d spo�ecznych i ekonomicznych (zob. Hulek, 19776). 16 W Ekspertyzie Komitetu Rehabilitacji i Readaptacji Cz�owieka PAN (1978) rehabilitacja spo�eczna jest okre�lona jako proces zmierzaj�cy do przywr�cenia samodzielno�ci jednostce niepe�nosprawnej. Do zada� rehabilitacji spo�ecznej- nale�y przystosowanie warunk�w spo�ecznych do realizowania integracji os�b niepe�nosprawnych ze spo�ecze�stwem. Prawid�owa integracja os�b niepe�nosprawnych ze spo�ecze�stwem i spo�eczno�ci�, w kt�rej �yj�, wymaga spe�nienia szeregu warunk�w, przede wszystkim psychologicznych i spo�ecznych. Osoby niepe�nosprawne musz� nie tylko chcie� w��czy� si� w spo�ecze�stwo, ale tak�e by� odpowiednio do tego przygotowane, spo�ecze�stwo za� musi chcie� przyj�� niepe�nosprawnych swych cz�onk�w na r�wnych z innymi prawach i by� do tego odpowiednio przygotowane (zob. Conclusions ofthe European Conference..., 1974; tak�e Larkowa, 1979). Podstaw� spo�ecznej rehabilitacji os�b niepe�nosprawnych s� - opr�cz odpowiednich przepis�w prawnych, mo�liwo�ci pracy i odpowiednich warunk�w ekonomicznymi - sprzyjaj�ce warunki �ycia, a w szczeg�lno�ci warunki fizyczne �rodowiska, np. dost�pno�� budynk�w dla os�b maj�cych trudno�ci w poruszaniu si�, stosunki mi�dzyludzkie oraz le��ce u ich podstaw postawy wobec os�b niepe�nosprawnych. Mog� one dopom�c jednostce niepe�nosprawnej w osi�gni�ciu takiej zdolno�ci spo�ecznego funkcjonowania, �e nie b�dzie musia�a korzysta� ze specjalnych form rehabilitacji. Jednak�e w wielu przypadkach potrzebne jest r�wnie� zastosowanie r�nych �rodk�w rehabilituj�cych: medycznych, edukacyjnych, psychologicznych, zawodowych i technicznych, podnosz�cych poziom jej sprawno�ci fizycznej, psychicznej i spo�ecznej, jej kwalifikacje zawodowe, wiedz� i umiej�tno�ci. Rozw�j rehabilitacji os�b niepe�nosprawnych popiera Organizacja Narod�w Zjednoczonych. W maju 1975 r. Rada Ekonomiczno-Spo�eczna ONZ przyj�a kolejn� rezolucj�, dotycz�c� zapobiegania niepe�nosprawno�ci i podejmowania rehabilitacji os�b niepe�nosprawnych. W rezolucji tej zwr�cono uwag� rz�d�w kraj�w cz�onkowskich na wzrastaj�ce znaczenie problemu niepe�nosprawno�ci i os�b niepe�nosprawnych w ca�ym �wiecie. Wysuni�to r�wnie� pod adresem rz�d�w postulat podejmowania odpowiednich dzia�a�, maj�cych na celu rozwi�zanie tego problemu, a w szczeg�lno�ci osi�gni�cie lepszej integracji os�b niepe�nosprawnych ze spo�ecze�stwem. 9 grudnia 1975 r. Zgromadzenie Og�lne ONZ przyj�o rezolucj� prokla- 17 muj�c� Deklaracj� Praw Os�b Niepe�nosprawnych oraz wzywaj�c� do akcji mi�dzynarodowych i krajowych, kt�re by zmierza�y do zapewnienia tych praw, bior�c Deklaracj� za wsp�ln� podstaw� dzia�ania. Dotychczasowy i dalszy rozw�j rehabilitacji os�b niepe�nosprawnych opiera si� na nast�puj�cych podstawowych zasadach. W rehabilitacji osoby niepe�nosprawnej przyjmuje si� za podstaw� posiadane przez ni� zdolno�ci i sprawno�ci, kt�re mo�na i nale�y rozwija�. One w�a�nie wysuwane s� na pierwszy plan. Uwzgl�dnia si� jednak przy tym istniej�ce ograniczenia. Jedn� z podstawowych przes�anek, na kt�rych opiera si� ocena zdolno�ci do nauki i pracy oraz ca�y proces rehabilitacji, jest stwierdzenie, �e w cz�owieku tkwi� du�e rezerwy biologiczne i psychiczne, kt�re mo�na umiej�tnie wykorzysta�, �wiczy� i rozwija�, je�li stworzy si� sprzyjaj�ce warunki i zastosuje odpowiednie metody. Dzi�ki temu ocena mo�liwo�ci jednostki niepe�nosprawnej mo�e by� bardziej optymistyczna ni� diagnoza aktualnego jej stanu. Ocena ta jednak musi by� realna, a wi�c powinna by� przeprowadzona w warunkach mo�liwie naturalnych: w szkole, w warsztacie szkolnym, w zak�adzie pracy, przy wykonywaniu konkretnych zada�. Prawid�owe post�powanie rehabilitacyjne wymaga kompleksowego podej�cia do problem�w jednostki niepe�nosprawnej, z uwzgl�dnieniem aspekt�w zdrowotnych, psychologicznych, spo�ecznych, pedagogicznych i innych. Wymaga to udzia�u odpowiednich zespo��w specjalist�w na poszczeg�lnych etapach procesu rehabilitacji. Nie mo�na w pe�ni realizowa� cel�w rehabilitacji bez przyj�cia zasady, �e jednostka niepe�nosprawna nie powinna by� jedynie przedmiotem dzia�ania i oddzia�ywania zespo�u rehabilitacyjnego - musi ona by� przede wszystkim podmiotem dzia�ania, wyniki rehabilitacji zale�� bowiem od jej aktywnej postawy i aktywnego udzia�u. Rehabilitacja jednostki niepe�nosprawnej dokonuje si� poprzez r�norodne formy aktywno�ci - przede wszystkim przez ruch i prac�. Nieodzownym warunkiem pe�nej rehabilitacji jednostki niepe�nosprawnej i podstaw� jej rozwoju jest osi�gni�cie celu rehabilitacji psychologicznej, kt�ry stanowi przystosowanie do �ycia z niepe�nosprawno�ci�, tj. przywr�cenie naruszonej r�wnowagi wewn�trznej oraz w relacji: cz�owiek niepe�nosprawny-�rodowisko. Proces rehabilitacji os�b niepe�nosprawnych zmierza do ich integracji W spo�ecze�stwem, w kt�rym �yj�. Nale�y jednak przy tym pami�ta�, 18 �e integracja spo�eczna powinna s�u�y� zaspokojeniu ich istotnych potrzeb oraz rozwojowi ich osobowo�ci i mo�liwo�ci. W tym sensie integracj� spo�eczn� mo�na uwa�a� za �rodek, nie za� cel rehabilitacji. Wsp�lne problemy w rehabilitacji / � ' r�nych os�b niepe�nosprawnych v .. W rozwoju rehabilitacji os�b niepe�nosprawnych coraz wi�kszy nacisk k�adzie si� na to, co jest wsp�lne w tym procesie, a przede wszystkim na to, co jest wsp�lne dla jednostek z r�nego rodzaju niepe�nosprawno�ci�. Wieloletnie do�wiadczenie w dziedzinie rehabilitacji os�b niepe�nosprawnych dowiod�o, �e wi�cej jest w niej problem�w i aspekt�w wsp�lnych dla os�b z r�nego rodzaju niepe�nosprawno�ci� ni� specyficznych, wynikaj�cych z rodzaju ich kalectwa b�d� choroby. W zwi�zku z tym rozwin�a si� og�lna teoria rehabilitacji, opracowane zosta�y wsp�lne zasady prawne w tej dziedzinie, a tak�e organizacja us�ug. Sta�o si� to szczeg�lnie widoczne w�wczas, gdy odpowiedzialno�� za prowadzenie rehabilitacji zacz�y przejmowa� rz�dy poszczeg�lnych pa�stw, obejmuj�c w ujednolicony spos�b coraz szersze kr�gi os�b niepe�nosprawnych, bez wzgl�du na rodzaj ich upo�ledzenia, i zast�puj�c partykularyzm w podej�ciu do tych zagadnie�, jaki prezentowa�y i prezentuj� organizacje spo�eczne rozwi�zuj�ce problemy okre�lonych grup os�b niepe�nosprawnych. R�wnie� mi�dzynarodowe organizacje i towarzystwa coraz cz�ciej zajmuj� si� problemami wsp�lnymi dla r�nych grup os�b niepe�nosprawnych, podczas gdy organizacje w�skospecjalistyczne pog��biaj� problematyk� specyficzn�, charakterystyczn� dla okre�lonych grup niepe�nosprawnych. Na wsp�lne, ale i r�ne aspekty w rehabilitacji r�nego rodzaju os�b niepe�nosprawnych zwraca uwag� zw�aszcza A. Hulek (1973), a tak�e H. Larek (1973). W rehabilitacji os�b niepe�nosprawnych przyjmujemy przede wszystkim wsp�lny cel, kt�rym jest przywr�cenie lub zwi�kszenie w mo�liwie maksymalnym stopniu zdolno�ci tych ludzi do samodzielnego �yciami "piacy, w��czenie ich w czynne �ycie spo�eczne i zawodowe oraz rozw�j ich osobowo�ci i mo�liwo�ci. Jako naczeln� zasad�, wsp�ln� w odniesieniu do wszystkich niepe�nosprawnych, przyjmujemy, �e oddzia�uj�c na jednostk� z^zaburzonji funkcj� _orj�niz^.u_J^_badai�c jej zachowanie, trzeba bra� t 19 pod uwag� ca�ego cz�owieka i jego funkcjonowanie w okre�lonych warunkach, nie za� pojedyncze elementy i w�a�ciwo�ci, a choroba lub uszkodzenie cia�a jest tylko jednym z takich element�w. Trzeba te� zdawa� sobie spraw� z tego, �e osoby z niepe�nosprawno�ci�, niezale�nie od jej rodzaju, maj� takie same, zale�ne od wieku, potrzeby biologiczne, psychiczne i spo�eczne jak ka�dy cz�owiek i tak samo d��� do ich zaspokojenia. W procesie rehabilitacji r�nych os�b niepe�nosprawnych d��ymy wi�c do umo�liwienia im zaspokojenia takich samych potrzeb podstawowych, a tak�e potr/eb indywidualnych, dobieraj�c �rodki i metody odpowiednio do potrzeb, ale i do przeszk�d, kt�re nale�y pokona�, �eby> owe potrzeby m�c zaspokoi�. Oczywi�cie, w zale�no�ci od etapu rehabilitacji na pierwszy plan wysuwaj� si� r�ne potrzeby: w rehabilitacji medycznej - potrzeby zwi�zane z usprawnieniem fizycznym, w rehabilitacji zawodowej - potrzeby zwi�zane z ocen� zdolno�ci do pracy, poradnictwem i szkoleniem zawodowym oraz zatrudnieniem. Tak�e podstawowe potrzeby psychiczne i spo�eczne w poszczeg�lnych etapach rehabilitacji s� podobne u jednostek z r�nego rodzaju niepe�nosprawno�ci�. Wsp�lna jest te� zasada ich aktywizacji, specyficznie dostosowywane s� tylko jej formy. R�wnie� ocena zdolno�ci do pracy i poradnictwo zawodowe dla os�b niepe�nosprawnych opieraj� si� na og�lnych zasadach, wsp�lnych nie tylko r�nym osobom niepe�nosprawnym, lecz tak�e pe�nosprawnym. Kalectwo lub choroba i ich skutki stanowi� wa�ny, lecz dodatkowy czynnik, kt�ry nale�y bra� pod uwag� obok innych czynnik�w determinuj�cych zdolno�� cz�owieka do pracy, by ewentualnie uzupe�ni� zasady i metody, na jakich opiera si� poradnictwo dla jednostek niepe�nosprawnych. Podstawowym problemem w rehabilitacji ludzi niepe�nosprawnych jest prawid�owe ustalenie, gdzie powinno ko�czy� si� to, co wsp�lne osobom z niepe�nosprawno�ci� r�nego rodzaju, jak te� osobom pe�nosprawnym i niepe�nosprawnym, a zaczyna� to, co wymaga specjalnego podej�cia i rozwi�za�. Jak wynika z do�wiadczenia i z bada� przedstawionych w tej ksi��ce, decyduj�cym czynnikiem w tym rozr�nieniu jest stopie� i zakres zak��cenia r�wnowagi mi�dzy jednostk� a �rodowiskiem, nie za� rodzaj upo�ledzenia funkcji organizmu. Nale�y wi�c przede wszystkim bra� pod uwag� mo�liwo�� wyr�wnania tego zak��cenia w aspekcie fizycznym, psychologicznym i spo�ecznym. Wsp�ln� cech� r�nych os�b niepe�nosprawnych, stanowi�c� podstaw� ich rehabilitacji zawodowej i spo�ecznej, jest zdolno�� przystosowywania 20 si� do r�nych sytuacji i �rodowisk spo�ecznych, a w szczeg�lno�ci do sytuacji i �rodowiska pracy. Rehabilitacja cz�owieka niepe�nosprawnego zale�y przede wszystkim od jego przystosowania si� do swej niepe�nosprawno�ci i jej skutk�w, do wymaga� �ycia i �rodowiska spo�ecznego w sytuacji wywo�anej chorob� lub kalectwem. ;~ W pierwszym okresie niepe�nosprawno�ci oraz w czasie rekonwalescencji d rehabilitacji cz�owiek prawie zawsze potrzebuje pomocy, by psychicznie przystosowa� si� do nowej dla� sytuacji. Zale�y to w du�ym stopniu od postaw i zachowa� otoczenia oraz od warunk�w spo�ecznych - z jednej strony, z drugiej za� od postaw i motywacji samej jednostki niepe�nosprawnej, m.in. do bycia zrehabilitowan�. Przystosowanie jednostki uwarunkowane jest zar�wno psychologicznie, jak i spo�ecznie oraz - oczywi�cie - biologicznie, ka�dy bowiem cz�owiek dysponuje pewn� rezerw� mo�liwo�ci biologicznych, nie uruchamianych w normalnych warunkach �ycia i pracy, oraz mo�liwo�ci psychicznych, wynikaj�cych z w�a�ciwo�ci uk�adu nerwowego. Ten aspekt rehabilitacji jest wsp�lny wszystkim osobom niepe�nosprawnym. Istniej� jednak, oczy- i wi�cie, r�nice indywidualne. ., Rozpatruj�c psychologiczny aspekt rehabilitacji, musimy zwr�ci� uwag� na to, �e przystosowanie psychiczne, spo�eczne i zawodowe niepe�nosprawnej jednostki zale�y nie tyle od rodzaju inwalidztwa, co od �wiadomo�ci i do�wiadczenia jego spo�ecznych skutk�w. Cz�owiek r�nie odczuwa swoje kalectwo, w zale�no�ci od tego, jakie miejsce w systemie przyj�tych przez niego warto�ci zajmowa�o to, co straci� na skutek inwalidztwa, oraz od tego, jak jego niepe�nosprawno�� odbieraj� inni ludzie. � Na postawy i zachowanie si� os�b niepe�nosprawnych - podobnie jak ,' sprawnych - decyduj�cy wp�yw wywiera poj�cie o sobie, swojej warto�ci i swoich mo�liwo�ciach. Oczekiwanie przejaw�w negatywnych postaw oto-'... czenia, l�ki, obawy, zw�tpienie w siebie i swoje mo�liwo�ci cz�ciej mog� / doprowadzi� do niepowodzenia lub udaremnienia wysi�k�w rehabilita-' cyjnych ni� rzeczywisty stan fizyczny. Te problemy s� wsp�lne dla wielu inwalid�w, niezale�nie od rodzaju, a tak�e cz�sto od stopnia uszkodzenia cia�a i upo�ledzenia jakiej� jego funkcji. Dlatego te� z podobnymi problemami mamy do czynienia m.in. w psychoterapii r�nych inwalid�w. Do rozwi�zywania tych problem�w musimy przygotowa� przede wszystkim psycholog�w, niezale�nie od tego, w jakiej dziedzinie rehabilitacji i z jakimi inwalidami b�d� pracowali. Przebieg i wynik procesu rehabilitacji, w szczeg�lno�ci psychologicznej, C �J . 21 spo�ecznej, zawodowej, a tak�e w du�ym stopniu medycznej, zale�y od charakteru i rozleg�o�ci ewentualnych zmian, jakie zachodz� w osobowo�ci jednostki pod wp�ywem stresu, od jej cech osobowo�ci i od sposobu re-agowaraa na stres, a tak�e od zachowania si� w sytuacjach trudnych, stre-sowycIL Choroba lub kalectwo stawiaj� cz�owieka w sytuacjach dla niego trudnym, przy czym mo�liwe jest tak�e r�wnoczesne wyst�pienie innych typ�w sytuacji trudnych, nie zwi�zanych z niepe�nosprawno�ci�. W dalszych rozdzia�ach ksi��ki przedstawione zostan� psychologiczne aspekty rehabilitacji wsp�lne dla r�nych os�b niepe�nosprawnych (w szczeg�lno�ci z niepe�nosprawno�ci� fizyczn�): problemy wyst�puj�ce w r�nych sytuacjach �yciowych i w procesie rehabilitacji oraz w��czania tych os�b w �rodowisko spo�eczne. Przedstawione zostan� r�wnie� potrzeby i mechanizmy psychologiczne le��ce u podstaw zachowa� oraz utrzymywania r�wnowagi wewn�trznej i ze �rodowiskiem, wsp�lne dla os�b bardziej i mniej sprawnych, tj. dla wszystkich ludzi w trudnych sytuacjach �yciowych oraz w sytuacjach pracy. Sytuacje cz�owieka niepe�nosprawnego w aspekcie psychologicznym Cz�owiek bardziej lub mniej sprawny, �yj�c w r�nych �rodowiskach spo�ecznych, mo�e znajdowa� si� w bardzo r�nych sytuacjach, kt�re s� determinowane wieloma czynnikami, zar�wno tkwi�cymi w nim samym, zwi�zanymi z jego organizmem, osobowo�ci� i zachowaniem, jak i zewn�trznymi, tkwi�cymi w �rodowisku, i okre�lane przez relacje mi�dzy jednostk� a �wiatem innych ludzi, przedmiot�w i zdarze�. Uk�ady stosunk�w cz�owieka z otaczaj�cym go �wiatem maj� podstawowe znaczenie dla jego �ycia, rozwoju i aktywno�ci. Aby rozumie� ludzi, w tym tak�e niepe�nosprawnych, ich zachowanie, mo�liwo�ci i ograniczenia, musimy rozpatrywa� ich funkcjonowanie w �rodowisku spo�ecznym, bra� pod uwag� ca�� z�o�ono�� ich struktury psychicznej oraz ich relacji ze �wiatem. T. Tomaszewski (1975, s. 17-19) ujmuje uk�ad wzajemnych stosunk�w cz�owieka z innymi elementami jego �rodowiska w okre�lonych momentach czasu jako sytuacje, wyr�niaj�c przy tym sytuacje egzystencjalne (�yciowe), tj. uk�ady stosunk�w jednostki ze �wiatem wa�ne dla jej �ycia i rozwoju, oraz sytuacje behawioralne (zadaniowe), stanowi�ce uk�ady stosunk�w jednostki ze �wiatem wa�ne dla r�nych rodzaj�w jej dzia�alno�ci celowej. Jako podstaw� tej klasyfikacji sytuacji przyjmuje autor rodzaj aktywno�ci podmiotu: �ycie i dzia�anie. Do sytuacji egzystencjalnych zalicza: zdrowotn�, materialn�, finansow�, mieszkaniow�, zawodow�, rodzinn�, towarzysk� itp., natomiast sytuacje behawioralne to sytuacje wychowawcze, terapeutyczne, egzaminacyjne, sytuacje problemowe, decyzyjne, zadaniowe, wreszcie sytuacje trudne, ryzykowne, niebezpieczne, wypadkowe, sytuacje powodzenia lub niepowodzenia itp. Wielki wp�yw na rozw�j cz�owieka i kszta�towanie si� jego osobowo�ci wywieraj� jego sytuacje �yciowe, zw�aszcza we wczesnym okresie �ycia, np. sytuacje rodzinne, a tak�e sytuacje �yciowe wywo�ane przez przewlek�� 23 chorob� lub kalectwo. W miar� dorastania wzrasta wp�yw sytuacji beha-wioralnych, zw�aszcza sytuacji zwi�zanych z prac� cz�owieka. Na znaczenie sytuacji dla psychicznego rozwoju i zdrowia dziecka zwr�cili szczeg�ln� uwag� psychoanalitycy, zw�aszcza Alfred Adler (1947), a tak�e psychologowie zajmuj�cy si� rozwojem i kszta�towaniem osobowo�ci (np. Charlotta Buhler, 1933). Do�wiadczenia jednostki w okresie dzieci�stwa w r�nych sytuacjach, m.in. powstaj�cych w zwi�zku z niepe�nosprawno�ci�, wp�ywaj� na kszta�towanie si� jej osobowo�ci. Jak stwierdza J. Reykowski (1975a, s. 804), wa�nym do�wiadczeniem dziecka jest do�wiadczenie s�abo�ci, tzn. konieczno�ci ust�powania silniejszym - osobom doros�ym i starszym dzieciom oraz podporz�dkowania si� okoliczno�ciom. Na rol� tego do�wiadczenia pierwszy zwr�ci� uwag� A. Adler. Jego zdaniem, g��wnym d��eniem jednostki jest usi�owanie kompensowania pierwotnego poczucia s�abo�ci i ni�szo�ci poprzez zdobycie dominacji, w�adzy i s�awy, a wi�c d��enie do mocy. Poczucie ni�szo�ci, powstaj�ce w sytuacji, gdy jednostka czuje si� s�aba i zale�na od innych (np. dziecko czuje si� bezradne i s�abe wobec silnych i niezale�nych doros�ych), jest szczeg�lnie silne u dzieci niepe�nosprawnych i nieporadnych, kt�rym rodzice wytykaj� ich s�abo�ci. J. Reykowski (19750) stwierdza, i� obserwacje Adlera, chocia� rejestruj� fakty wa�ne, s� zbyt jednostronne, poniewa� nadaj� walor uniwersalno�ci jednemu z mechanizm�w regulacyjnych. Jego zdaniem (s. 804): "Pierwotnym �r�d�em poczucia s�abo�ci jest dysproporcja mi�dzy mo�liwo�ciami dziecka a jego pragnieniami lub stawianymi wymaganiami. W p�niejszym okresie �ycia podobne uczucia powstaj� wtedy, gdy cz�owiek jest nie do�� silny lub sprawny fizycznie, aby sprosta� wymaganiom sytuacji, albo te� nie do�� przygotowany lub uzdolniony, albo ma defekt fizyczny, kt�ry czyni go s�abszym ni� inni, b�d� jest powodem jego nie-adekwatno�ci w stosunku do stoj�cych przed nim zada�. Uczucia te powstaj� tak�e wtedy, gdy cz�owiek poddany jest surowemu przymusowi i kontroli. G��wnym nast�pstwem wszystkich tego rodzaju sytuacji jest silna negatywna reakcja emocjonalna w formie poczucia bezradno�ci, uczucia l�ku, poczucia poni�enia itp. Jednocze�nie cz�owiek ma okazj� do gromadzenia do�wiadcze� dotycz�cych sytuacji, w kt�rych udaje mu si� w ten czy inny spos�b opanowa� otoczenie; do�wiadczenia te s� �r�d�em emocji dodatnich- poczucia przewagi, mocy, si�y itp. Ta para przeciwstawnych do�wiadcze� emocjonalnych: do�wiadczenie s�abo�ci - do�wiadczenie przewagi, wydaje si� stanowi� podstaw� do uformowania mechanizmu regulacyjnego, pobudzaj�cego do poszukiwania sytuacji przewagi. Mechanizm ten jest �r�d�em odpowiednich potrzeb oraz odpowiednich nastawie� wykonawczych". 24 B. Wright (1965, s. 65), m�wi�c o problemie kompensacji u os�b niepe�nosprawnych., podkre�la mi�dzy innymi, �e poj�cie kompensacji zajmuje poczesne miejsce w teorii przystosowania dzi�ki A. Adlerowi (1917), wed�ug kt�rego "organiczna czy konstytucjonalna ni�szo�� by�a podstaw-wowym motorem sprawiaj�cym, �e cz�owiek pragnie adaptowa� si� do �wiata, w kt�rym �yje". Adler stwierdza jednocze�nie, �e w kompensacji poczucia ni�szo�ci jednostka mo�e albo doj�� do konstruktywnych osi�gni��, albo do neurotycznego p�du do w�adzy. Jakkolwiek jednak nie neguje si� wyst�powania zjawiska kompensacji, to trudno zgodzi� si� z twierdzeniem, �e odgrywa ona g��wn� rol� w motywacji i zachowaniu os�b niepe�nosprawnych. O zjawisku kompensacji uniewidomych i g�uchych pisze w innym uj�ciu Maria Grzegorzewska (1964). Autorka rozpatruje kompensacj� jako tworzenie si� zast�pczych dynamicznych uk�ad�w strukturalnych w m�zgu, podkre�laj�c, �e tzw. zast�pstwo zmys��w polega na kompensacji przez wsp�dzia�anie wszystkich pozosta�ych, nie uszkodzonych analizator�w. Analizuj�c i opisuj�c zachowanie si� cz�owieka w jego sytuacji, nale�y bra� pod uwag� zar�wno aspekt reaktywny, jak i zadaniowy - cz�owiek bowiem nie tylko reaguje na dan� sytuacj�, lecz tak�e w jaki� spos�b j� rozwi�zuje. S� to r�ne poziomy organizacji zachowania. Cz�owiek reaguje na okre�lon� sytuacj� jako na uk�ad bod�c�w w spos�b bardziej lub mniej �wiadomy. Na poziomie wy�szej organizacji jego zachowanie ma charakter ukierunkowany i celowy: dzia�a on, d���c �wiadomie do rozwi�zania okre�lonego zadania. Na przyk�ad w jakiej� sytuacji trudnej, stresowej mo�e jedynie reagowa� silnym pobudzeniem emocjonalnym i p�aczem, mo�e za� tak�e, lub tylko, stara� si� szuka� przyczyn zaistnia�ych trudno�ci i je analizowa� oraz zmierza� do ich usuni�cia. Od tego, jak cz�owiek bardziej lub mniej sprawny zachowuje si� w danej sytuacji, zw�aszcza w sytuacjach trudnych - a trzeba pami�ta�, �e osoby niepe�nosprawne cz�sto znajduj� si� w takich sytuacjach - zale�y jego zachowanie, rehabilitacja, a tak�e osi�gni�cia �yciowe, m.in. osi�gni�cia w nauce (zob. Tyszkowa, 1972; Spionek, 1975). Jak wykaza�y badania przeprowadzone nad czynnikami warunkuj�cymi zawodow� adaptacj� os�b niepe�nosprawnych (Larkowa, 1980, s. 27-28), wyst�puje zwi�zek mi�dzy zachowaniem si� tych os�b w sytuacjach trudnych w pracy i w �yciu a ich powodzeniem w przystosowaniu zawodowym: dobrze przystosowani pracownicy niepe�nosprawni szukali w takich sytuacjach przyczyny trud- 25 no�ci i starali si� o jej usuni�cie, natomiast silna reakcja emocjom "denerwowanie si�" i p�acz, bez podejmowania celowego i skutecznegi dzia�ania, to typ zachowania charakterystyczny dla pracownik�w �le pr: stosowanych zawodowo. Reakcje os�b �le przystosowanych ujawnia�y te� obni�enie odporno�ci na stres oraz dezintegracj� zachowania. '(Niski pr�g odporno�ci na stres i brak w�a�ciwych nawyk�w zachowania si� w sytuacjach trudnych to czynniki przeszkadzaj�ce w adaptacji zawodowej os�b bardziej lub mniej sprawnychJZ kolei z�e przystosowanie do pracy zwi�ksza trudno�ci z ni� zwi�zane i nasila stany_stresowe^a w konsekwencji mo�e zmniejszy� odporno�� pracownika. Wy�szy pr�g odporno�ci na stres i w�a�ciwe, celowe dzia�anie w sytuacjach trudnych umo�liwiaj� i u�atwiaj� dobre przystosowanie zawodowe nie tylko pracownik�w nie-, pe�nosprawnych, ale i pe�nosprawnych. Cz�owiek jest nie tylko podmiotem, lecz r�wnie� elementem sytuacji, a wi�c wa�ne s� dla sytuacji jego cechy i stany, podobnie jak cechy i stany jego otoczenia (Tomaszewski, 1975a, s. 20). T. Tomaszewski zwraca uwag� na fakt, �e jakkolwiek dla sytuacji zadaniowej cz�owieka podstawowe znaczenie maj� stosunki mi�dzy elementami jego otoczenia i mi�dzy tymi , elementami a nim samym, to jednak sytuacje te okre�la r�wnie� to, jak jednostka spostrzega �w uk�ad zale�no�ci, jak go rozumie i ocenia. Wa�ny jest zdaniem autora zar�wno obiektywny, jak i subiektywny aspekt sytuacji, a wi�c to, jakie obiektywnie s� te sytuacje i jak je spostrzegaj� ludzie w nich uczestnicz�cy (nie tylko sam podmiot sytuacji). Analizuj�c r�ne sytuacje, w jakich znajduj� si� osoby niepe�nosprawne, zawsze musimy bra� pod uwag� oba te aspekty, ale wyra�nie je przy tym rozgranicza�, poniewa� percepcja sytuacji mo�e by� zaburzona b�d� na skutek okre�lonego rodzaju niepe�nosprawno�ci (np. upo�ledzenia wzroku czy s�uchu, choroby psychicznej, upo�ledzenia umys�owego), b�d� wskutek w�asnych do�wiadcze� oraz informacji uzyskanych od innych, subiektywnego poj�cia w�asnego "ja", swoich mo�liwo�ci i ogranicze�, swojej choroby czy inwalidztwa lub te� pojmowania innych ludzi i �wiata. Niejednokrotnie, jak stwierdzamy w praktyce rehabilitacyjnej, w r�nych sytuacjach �yciowych i zadaniowych os�b niepe�nosprawnych pojawiaj� si� problemy wymagaj�ce rozwi�zania, cz�sto przy pomocy innych ludzi, czyni�c te sytuacje trudnymi i stresowymi w�a�nie ze wzgl�du na subiektywne spostrzeganie danej sytuacji b�d� jej element�w. Zdarza si� nieraz, ic osoby niepe�nosprawne nie podejmuj� dzia�a�, kt�rych wymaga okre�lono zadanie, poniewa� nie wierz� w powodzenie swego dzia�ania, zbyt 26 nisko oceniaj�c swoje mo�liwo��^ a przeceniaj�c trudno�� zadania. Podobne zjawisko mo�e wyst�pi�, oczywi�cie, u os�b pe�nosprawnych, jednak�e u os�b o naruszonej sprawno�ci fizycznej do�� cz�sto obserwuje si� obni�on� ocen� w�asnych mo�liwo�ci (Larek, 1967). O roli, w procesie leczenia, subiektywnego ujmowania w�asnej choroby i sytuacji chorobowej przez pacjent�w chorych somatycznie, lecz zdrowych psychicznie tak pisze M. Kulczycki (1971, s. 112): "Od tre�ci koncepcji choroby zale�y, czy b�dzie ona ujmowana jako trudno��, czy te� jako udogodnienie, czy zostanie zwi�zana z w�asnym post�powaniem, lub pozostanie poza obr�bem osobistych mo�liwo�ci dzia�ania, czy zmobilizuje do zwi�kszenia w�asnej aktywno�ci, czy te� zostanie uznana za podlegaj�c� losowym prawid�owo�ciom. Okre�lone koncepcje choroby mog� w r�nym stopniu odpowiada� faktycznym zale�no�ciom, istniej�cym niezale�nie od �wiadomo�ci cz�owieka". Subiektywna percepcja sytuacji �yciowej os�b niepe�nosprawnych przez nie same oraz przez ich �rodowiska spo�eczne wywiera wp�yw na t� sytuacj�. Cz�sto jest on niekorzystny, poniewa� percepcja skutk�w niepe�nosprawno�ci nie jest zgodna z rzeczywisto�ci�. Na przyk�ad osoba niepe�nosprawna mo�e b��dnie spostrzega� swoje upo�ledzenie fizyczne i jego wp�yw na w�asn� sytuacj�, przypisuj�c mu swoje niepowodzenie w pracy, podczas gdy przyczyna tkwi w lenistwie lub w braku okre�lonych zdolno�ci. Na b��dn� percepcj� i ocen� sytuacji osoby niepe�nosprawnej wp�ywaj� b��dne, z g�ry przyj�te za�o�enia i przej�te od innych stereotypowe s�dy, kt�re l