ZESZYT LICEALISTY do języka polskiego MŁODA POLSKA DWUDZIESTOLECIE MIĘDZYWOJENNE opracowała: Monika Salamońska klasa 3 WYDAWNICTWO GREG Sp.C. KRAKÓW 1996 SPIS TREŚCI MŁODA POLSKA WSTĘP Geneza, nazwa i założenia epoki Ramy chronologiczne MŁODEJ POLSKI Filozofia epoki Prądy artystyczne w literaturze i sztuce przełomu wieków Artykuły programowe MŁODEJ POLSKI Pytania kontrolne LEOPOLD STAFF Informacje o autorze Cechy młodopolskiej twórczości Staffa - "Kowal" - "Deszcz jesienny" - "Przedśpiew" - "Początek bajki" - "Sonet szalony" Pytania kontrolne JAN KASPROWICZ Informacje o autorze Twórczość Jana Kasprowicza - "W chałupie" - "Z chałupy" (cykl sonetów) Realizm i naturalizm cyklu sonetów "Z chałupy" - "Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach" Impresjonizm i symbolizm cyklu - "Święty Boże, święty mocny" - "Dies irae" Prometeizm "Hymnów" Katastrofizm "Hymnów" Ekspresjonizm "Hymnów" - "Hymn św. Franciszka z Asyżu" - "Rozmiłowała się ma dusza" Franciszkanizm w twórczości Kasprowicza Pytania kontrolne KAZIMIERZ PRZERWA-TETMAJER Informacje o autorze - "Nie wierzę w nic" - "Koniec wieku XIX" - "Hymn do Nirwany" - "Evviva l'arte" - "Anioł Pański" - "Melodia mgieł nocnych" ("Nad Czarnym Stawem Gąsienicowym") - "Ja, kiedy usta ku twym ustom chylę" - "Jak się Józek Smaś pojechał wysłuchać" Dekadentyzm w twórczości Kazimierza Przerwy-Tetmajera Sztuka i przyroda w poezji Tetmajera Konwencje literackie w poezji Tetmajera Pytania kontrolne STANISŁAW WYSPIAŃSKI Informacje o autorze - "Wesele" Geneza utworu Czas i miejsce akcji Problematyka utworu Bohaterowie Sens scen wizyjno-symbolicznych Treść utworu Sąd nad narodem polskim. Wymowa ideowa "Wesela" Obraz inteligencji Obraz chłopstwa Kompozycja "Wesela" "Wesele" jako dramat symboliczny Artyzm "Wesela" Koncepcja "Teatru ogromnego" Pytania kontrolne GABRIELA ZAPOLSKA Informacje o autorce - "Moralność pani Dulskiej" Geneza utworu Czas i miejsce akcji Bohaterowie Treść utworu Problematyka Znaczenie naturalizmu w twórczości Zapolskiej Indywidualizacja języka "Moralność pani Dulskiej" jako tragifarsa Podsumowanie Pytania kontrolne STEFAN ŻEROMSKI Informacje o autorze - "Wierna rzeka" Czas i miejsce akcji Bohaterowie Treść utworu Problematyka utworu Problematyka narodowo-społeczna w powieści Rola przyrody w powieści Pytanie kontrolne - "Ludzie bezdomni" Geneza powieści Czas i miejsce akcji Bohaterowie Treść utworu Problematyka powieści Interpretacja tytułu Doktor Judym - sposoby kreacji bohatera "Ludzie bezdomni" jako powieść modernistyczna Nowatorstwo artystyczne "Ludzi bezdomnych" Pytania kontrolne - Opowiadania - "Rozdziobią nas kruki, wrony ..." Problematyka utworu - "Zmierzch" Problematyka utworu - "Doktor Piotr" Problematyka utworu - "Siłaczka" Czas i miejsce akcji Bohaterowie Treść utworu Problematyka noweli JOSEPH CONRAD Informacje o autorze - "Lord Jim" Bohaterowie Treść utworu Problematyka utworów Conrada Problematyka powieści "Lord Jim" Jim - łajdak czy bohater? Cechy romantyczne bohatera conradowskiego Kompozycja "Lorda Jima" Pytania kontrolne FIODOR DOSTOJEWSKI Informacje o autorze - "Zbrodnia i kara" Geneza powieści Czas i miejsce akcji Bohaterowie Treść utworu Problematyka powieści Dramat Raskolnikowa Ponadczasowa wymowa powieści Pytania kontrolne DWUDZIESTOLECIE MIĘDZYWOJENNE WSTĘP Odkrycia naukowe Teorie psychologiczne Kierunki w literaturze Ekspresjonizm Formizm Futuryzm Awangarda krakowska Żagary Skamandryci MARIA PAWLIKOWSKA-JASNORZEWSKA Informacje o autorce - "Gwiazdy spadające" - "Miss Ameryka" - "Stara kobieta" LEOPOLD STAFF Informacje o autorze - "Wysokie drzewa" - "Ars poetica" - "Poeta" - "Kartoflisko" BOLESŁAW LEŚMIAN Informacje o autorze - "Dusiołek" - "Dziewczyna" - "Trupięgi" - "Urszula Kochanowska" - "W malinowym chruśniaku" JULIAN TUWIM Informacje o autorze - "Życie" - "Do krytyków" - "Do losu" - "Et arceo" - "Mieszkańcy" - "Kwiaty polskie" JAN LECHOŃ Informacje o autorze - "Herostrates" - "Pytasz, co w moim życiu z wszystkich rzeczą główną" - "Iliada" WŁADYSŁAW BRONIEWSKI Informacje o autorze - "Poezja" - "Zagłębie Dąbrowskie" - "Bagnet na broń" - "Rozmowa z historią" KONSTANTY ILDEFONS GAŁCZYŃSKI Informacje o autorze - "Serwus, madonna" - "Kryzys w branży szarlatanów" - "O naszym gospodarstwie" JULIAN PRZYBOŚ Informacje o autorze - "Gmachy" - "Z Tatr" - "Lipiec" JÓZEF CZECHOWICZ Informacje o autorze - "Przez kresy" - "Na wsi" - "Żal" KAZIMIERZ WIERZYŃSKI Informacje o autorze - "Wiosna i wino" - "Słucham i patrzę" STEFAN ŻEROMSKI - "Przedwiośnie" Czas i miejsce akcji Główny bohater Treść utworu Problematyka "Przedwiośnia" Obraz i ocena rewolucji Mit szklanych domów Rząd i komuniści - dyskusja polityczna na temat odrodzonej Polski Znaczenie tytułu "Przedwiośnie" i interpretacja zakończenia Pytania kontrolne ZOFIA NAŁKOWSKA Informacje o autorce - "Granica" Treść utworu Kompozycja i problematyka Problematyka społeczno-polityczna Problematyka psychologiczno-moralna Wieloznaczność tytułu Pytania kontrolne WITOLD GOMBROWICZ Informacje o autorze - "Ferdydurke" Treść utworu Kompozycja i problematyka Pojęcie formy u Gombrowicza "Ferdydurke" jako wypowiedź na temat "formy" Satyryczna wymowa "Ferdydurke" Pytania kontrolne BRUNO SCHULZ Informacje o autorze Główny bohater opowiadań - "Sklepy cynamonowe" - "Sanatorium pod Klepsydrą" Problematyka opowiadań Schulza Przemiany czasu i przestrzeni w opowiadaniach Wędrówki bohatera Wspomnienia, marzenia i kompleksy bohatera Znaczenie tytułów opowiadań Pytania kontrolne JAROSŁAW IWASZKIEWICZ Informacje o autorze - "Panny z Wilka" Główny bohater Treść utworu Problematyka "Panien z Wilka" Kompozycja "Panien z Wilka" "Panny z Wilka" - opowiadaniem o urodzie życia Czas, przemijanie, pamięć Znaczenie tytułu opowiadania i wnioski Pytania kontrolne FRANZ KAFKA Informacje o autorze - "Proces" Główny bohater Treść utworu Problematyka "Procesu" Kompozycja "Procesu" "Proces" - powieścią absurdu Rzeczywistość totalitarna Interpretacja religijna "Procesu" - wina bohatera Znaczenie tytułu powieści i wnioski Pytania kontrolne STANISŁAW IGNACY WITKIEWICZ (WITKACY) Informacje o autorze Teoria "Czystej Formy" - "Szewcy" Treść utworu "Szewcy" wobec teorii Czystej Formy Społeczno-polityczna wymowa "Szewców" Katastrofizm "Szewców" Pytania kontrolne MICHAŁ BUŁHAKOW Informacje o autorze - "Mistrz i Małgorzata" Czas i miejsce akcji Główni bohaterowie powieści (ich rodowód i charakterystyka) Treść utworu Kompozycja i problematyka powieści Realizm i groteska Obraz Moskwy i jej mieszkańców (krytyka systemu totalitarnego) Mistrz - artysta i jego dzieło Znaczenie tytułu powieści i wnioski Pytania kontrolne SŁOWNICZEK POJĘĆ Młoda polska Wstęp Geneza, nazwa i założenia epoki Sytuacja społeczno-polityczna ówczesnej Europy - imperialna polityka mo- carstw, ostre antagonizmy społeczne, technicyzacja życia, obłuda obyczajów mieszczańskich, a w Polsce pozorna stabilizacja polityczna (utrwalenie po klęskach powstańczych podziału ziemi) znów wywołująca wzrost dążeń niepod- ległościowych - to wszystko wywołało bunt "młodych" modernistycznych twór- ców, przeciwko "starym". Powszechnie na oznaczenie epoki przyjęto nazwę Młoda Polska. Terminu tego po raz pierwszy użył Artur Górski w cyklu artykułów "Młoda Polska" (krakow- skie "Życie" 1898 r.). Inne nazwy używane na określenie tej epoki to: neoromantyzm - termin ustalony przez prof. Edwarda Porębowicza w artykule "Poezja polska nowego stulecia". Nazwa ta wynikła z licznych nawiązań do epoki romantyzmu i jej twórców - Słowackiego, Mickiewicza, a także Norwida. dekadentyzm - wynikający z panującego przekonania o nieuchronnej klęsce i katastrofie, spowodowanej rozwojem cywilizacji. Stąd postawy apatii, "fin-de-siecle" (świadomość schyłku wieku), poczucia zagrożenia i klęski. Tuż przed przewidywaną katastrofą nastąpił gwałtowny rozwój sztuki i kultu- ry, tak jak przed upadkiem Cesarstwa Rzymskiego. modernizm - określenie użyte przez prof. Kazimierza Wykę na oznaczenie I fazy epoki, gdy młodzi artyści głosili potrzebę zmian, odmłodzenia i unowo- cześnienia świata (niem. modern - nowoczesny). Ramy chronologiczne Młodej Polski Rok 1890 przyjęto uważać za datę początkową modernizmu w Polsce. W tym czasie debiutowali czołowi twórcy: Jan Kasprowicz, Kazimierz Przerwa-Tetma- jer (1891), Andrzej Niemojewski (1891), Stefan Żeromski (1895). Pierwsze dziesięciolecie (1890-1900) geograficznie związane jest z Krako- wem. Patronem literackim twórczości z tego okresu jest Juliusz Słowacki. Hierarchia rodzajów literackich przedstawia się następująco: poezja, dra- mat, epika. Drugie dziesięciolecie (1900-1910) związane z Warszawą, inspirowane jest poezją Cypriana Kamila Norwida. Na pierwsze miejsce wysuwa się epika, na- stępnie dramat i liryka. Faza schyłkowa obejmuje lata 1910-1918. Pojawiają się zapowiedzi poglądów i koncepcji artystycznych znamiennych dla następnego okresu, debiutują wów- czas Zofia Nałkowska i Juliusz Kaden-Bandrowski. Rok 1918, kiedy Polska odzyskała niepodległość, przyjmuje się za datę ko- ńczącą epokę. Młodą Polskę rozpoczyna więc wydarzenie literackie, kończy zaś fakt historyczny. Filozofia epoki Filozofię końca XIX wieku ukształtowały trzy nurty filozoficzne, mające również wpływ na literaturę i sztukę. Artur Schopenhauer - twórca dzieła "Świat jako wola i wyobrażenie", sformułował pesymistyczny pogląd na świat i życie ludzkie, które widział jako jedno pasmo cierpień, udręk i łez. Ta filozofia "bólu istnienia" jedyne źródło wyzwolenia od rzeczywistości upa- trywała w: etyce współczucia (religia), etyce kontestacyjnej (akt twórczy, tworzenie dzieła sztuki), wyzbyciu się pożądań i potrzeb (nirwana). Nirwana - pojęcie zaczerpnięte z filozofii Wschodu, oznacza stan, w któ- rym po zupełnym pozbyciu się woli życia, następuje oderwanie od świata, osiągnięcie spokoju. Często bywała rozumiana i kojarzona przez dekadentów z samobójstwem i śmiercią. Schopenhauer wywarł ogromny wpływ na poezję Kazimierza Przerwy-Tetmajera i Stanisława Brzozowskiego. Następną koncepcją były poglądy Fryderyka Nietzschego. Dwa jego główne dzieła to: "Poza dobrem i złem" i "Tako rzecze Zaratustra". Nietzsche był "apostołem bezwzględności i siły". Ostro krytykował panujące zasady moral- ne. Uważał, że nie ma sądu czy moralności obiektywnej, a każdy tworzy swoją własną moralność, dostosowaną do celów życiowych, psychiki, środowiska w którym żyje. Sformułował postulat moralności "rasy panów", nadludzi. Jego nadczłowiek to jednostka mocna, szlachetna, godna, przeznaczona do kierowa- nia "niewolnikami" - słabymi, wrażliwymi, brzydkimi fizycznie i duchowo lu- dźmi. Filozofia Nietzschego zdobyła ogromną popularność w modernizmie, bo arty- sta został uznany za nadczłowieka, bo sławiła życie, siły fizyczne, wital- ność. Była to filozofia indywidualistyczna, broniąca jednostki wybitnej, dająca jej prawo stanąć ponad tłumem "przeciętnych zjadaczy chleba". To fi- lozofia aktywna, przeciwna dekadenckiej filozofii bólu i zniechęcenia. Herni Bergson, autor dzieła "Ewolucja twórcza", głosił intuicjonizm. Wed- ług tego poglądu przeczucie stanowi źródło poznania świata. Świat i czło- wiek znajdują się w ciągłym rozwoju. Ten dynamizm, ciągła ewolucja, wynika- ją z wewnętrznych sił, pędu życiowego - "‚lan vital". Pod wpływem Bergsona pozostawała twórczość poetycka Bolesława Leśmiana. Prądy artystyczne w literaturze i sztuce przełomu wieków Najważniejsze kierunki artystyczne, które ukształtowały malarstwo, muzykę i literaturę w epoce modernizmu to impresjonizm, symbolizm, secesja. Impresjonizm - ("impression" - franc. wrażenie), kierunek malarstwa po- wstały w 70. latach XIX wieku we Francji. W Polsce pojawił się 20 lat póź- niej. Przedstawiciele we Francji: C. Monet, E. Manet, P. C‚zanne, A. Re- nior; w Polsce: L. Wyczółkowski, J. Fałat, J. Pankiewicz, O. Bozańska. Impresjonizm zerwał z realizmem, oddającym wiernie jak "fotografia" obraz świata. Kierunek ten zmierzał do subiektywnego wyrażania przeżyć artystycz- nych, wywołanych ulotnym wrażeniem, odczuciem. Obrazy impresjonistów utrzy- mane były w jasnej, pastelowej kolorystyce. Malowanie plamkami, rezygnacja z przedstawienia linearnej budowy przedmiotu, a ukazanie gry światła i barw na jego powieszchni - to wszystko służyło odtworzeniu świata w jego nieus- tannej zmienności. Symbolizm był propozycją wyrażenia treści poprzez symbol: znak, pojęcie, układ pojęć, sugerujący subtelne, nieuchwytne przeżycia wewnętrzne, ulotne, trudne do określenia doznania. Użycie symbolu wywoływało nastrój odczuwany przez twórcę dzieła - lęk, śmierć, rozkosz. (Obrazy Jacka Malczewskiego: "Thanatos", "Melancholia", "Błędne koło" oraz dzieła Gustawa Klimta czy Ed- warda Muncha, np. "Krzyk"). Secesja to styl, którego charakterystycznymi cechami były: skłonność do stylistycznego zdobnictwa (falista linia, motywy roślinne, kwiatowe, asyme- tria) i upodobanie do form nieodpowiadających klasycznym regułom kompozy- cji; panował w sztuce użytkowej przełomu wieków. Styl secesyjny pozostawał w ścisłym związku z symbolizmem, impresjonizmem i folkloryzmem. Artykuły programowe Młodej Polski Teoretykami literatury w okresie Młodej Polski byli: Zenon Przesmycki-Mi- riam, Artur Górski, Stanisław Przybyszewski. Zenon Przesmycki-Miriam zajmował się przede wszystkim krytyką literacką i przekładem literatury francuskiej (Rimbaud, Mallarm‚) i belgijskiej (Maete- rlinck) na język polski. Uprawiał także publicystykę, redagował warszawskie czasopismo "Życie" (1887-1888), założył i kierował artystycznym pismem "Chimera" (1901-1907). W 1891 roku na łamach krakowskiego "Świata" ogłosił cykl programowych artykułów "Harmonie i dysonanse". Wierzył w uszlachetnia- jący wpływ piękna, postulował kult sztuki, uwolniony od tendencyjności i utylitaryzmu. Stawiał wysokie wymagania w stosunku do artystów, którzy mie- li być niezależni od gustów filisterskiego społeczeństwa. Artur Górski ogłosił w 1898 roku, w krakowskim "Życiu" cykl artykułów "Młoda Polska". Zażądał w nich od młodych literatów, aby sięgnęli po ideały etyczne do twórców romantyzmu. Upatrywał w dorobku polskich romantyków źró- dła duchowego odrodzenia narodu. Podobnie jak Przesmycki, odrzucał tenden- cyjność literatury, wyznawał kult sztuki i wielkości talentu artysty. Stanisław Przybyszewski jest twórcą najważniejszego manifestu polskiego estetyzmu w epoce modernizmu. w 1899 roku opublikował "Confiteor", znane wyznanie wiary w niezniszczalną moc i piękno sztuki. Przybyszewski postulo- wał konieczność uwolnienia sztuki od jakichkolwiek związków ze społeczeńst- wem i służebnością. Uważał, że sztuka nie podlega żadnym normom, jest taka jaka jest, stoi ponad życiem (hasło "sztuka dla sztuki"). Według Przybysze- wskiego sztuka to religia, a artysta, wywyższony i wybrany spośród wielu, to kapłan. Dlatego dzieło artysty powinno przenikać istotę bytu, poznać to, co ukryte przed oczyma zwykłego tłumu. Jeśli służy jakiejś idei, jest naj- wyżej "biblią pauperum" (biblią ubogich). S. Przybyszewski pragnął, podob- nie jak Mirian, uwolnić polską sztukę od zaściankowości, od narodowych obo- wiązków, uczynić ją wielką, uniwersalną, europejską. Pytania kontrolne 1. Omów periodyzację i nazewnictwo polskiego modernizmu. 2. Omów główne założenia filozofii modernistycznej. 3. Zaprezentuj nowe kierunki artystyczne w sztuce modernizmu. Podaj przy- kłady. 4. Przedstaw i omów manifesty modernistyczne w Polsce. Podaj przykłady. Leopold Staff Informacje o autorze Urodził się we Lwowie w 1878 roku. Zmarł w 1957 roku w Skarżysku-Kamien- nej. Poeta, dramaturg, tłumacz. W czasie studiów na Uniwersytecie Lwowskim (studiował prawo, filozofię, romanistykę) działał w kółku literackim. Pra- cował w tym czasie w redakcji pisma "Młodość" (wydawane w Krakowie). Ze- tknął się wówczas z pismami filozofa niemieckiego Fryderyka Nietzschego, którego myśl wpłynęła na osobowość młodego poety. Wiele podróżował, pogłę- biając swoją edukację we Włoszech i w Paryżu. Lata I wojny światowej spędził w Charkowie, a od momentu odzyskania przez Polskę niepodległości mieszkał w Warszawie. Stolicę opuścił na krótko. W 1944 roku, po powstaniu, był wśród wypędzonych z miasta. Wrócił w 1949 roku i mieszkał w Warszawie już do śmierci. Jego grób znajduje się na Powązkach w Warszawie. Twórczość poetycką zaczynał Staff jako modernista tomem poezji "Sny o po- tędze" (1901). W tym cyklu, zainspirowanym romantyzmem i nietzscheanizmem, widać już filozofię życiową i poetycką Staffa. Największą wartością był dla poety człowiek, którego szczęście upatrywał w odwiecznym dążeniu do dosko- nałości i prawdy. Staff był piewcą ładu i spokoju, radosnego, dobrego ży- cia, w którym radość i cierpienie dają pełnię szczęścia. Poeta kroczył własną, oryginalną drogą - jego twórczość jest wytworna i klasyczna, jest wyrazem horacjańskiej, humanistycznej filozofii życia arty- sty. Najważniejsze zbiory poezji: "Gałąź kwitnąca" (1908), "Ucho igielne" (1927), "Wysokie drzewa" (1932). Bogata i różnorodna była twórczość prze- kładowa Staffa - tłumaczył dzieła twórców starożytnych, średniowiecznych ("Kwiatki Świętego Franciszka z Asyżu"), nowożytnych (Diderota, Goethego), a także dzieła Fryderyka Nietzschego i nowele Tomasza Manna. Cechy młodopolskiej twórczości STAFFA W młodopolskiej poezji Staffa wyróżniamy prądy filozoficzne i ideowe cha- rakterystyczne dla tej epoki: nietzscheanizm - filozofia F. Nietzschego głosząca kult nadczłowieka - ideału biologicznego i psychicznego. Jest to filozofia sławiąca fizyczną i psychiczną siłę, wzywająca do samodoskonalenia (tom "Sny o potędze" - wiersz "Kowal"); dekadentyzm - stworzył poezję schyłku, która mówi o słabości i upadku człowieka, pełną poczucia bezsilności, znużenia, niepokoju i lęku przed ży- ciem (takie refleksje odnajdujemy w wierszu "Deszcz jesienny" z tomu "Dzień duszy"); franciszkanizm - to afirmacja świata, pochwała natury i całego stworze- nia. Jest to postawa humanistyczna, która we wszystkich przejawach życia dostrzega piękno i doskonałość ("Przedśpiew" z tomu "Gałąź kwitnąca"). "Kowal" Jest to utwór wzywający do czynu, do samodoskonalenia wewnętrznego, do przeciwstawienia się dekadentyzmowi i pesymizmowi.: "Całą bezkształtną masę kruszców drogocennych (...) Jak wulkan z swych otchłani wyrzucam bezdennych I ciskam ją na twarde, stalowe kowadło." Podmiot liryczny wyznaje swoje uczucia, myśli i zamiary. "Wolą mocy" chce wypracować własną indywidualność, ukształtować swoje mężne, silne, zaharto- wane na wszystkie przeciwności losu serce: "Bo z tych kruszców dla siebie serce wykuć muszę, Serce hartowne, mężne, serce dumne, silne." Jeśli nie udałoby się to, człowiek powinien umrzeć. Mężne serce jest po- trzebne do pewnego istnienia. "Bo lepiej giń, zmiażdżone cyklopowym razem. Niżbyś żyć miało własną słabością przeklęte, Rysą chorej niemocy skażone, pęknięte." Kowal to symbol siły, mocy, człowieka, który kształtuje charakter. Młot to symbol "kucia" charakteru, to doświadczenia życiowe, które czynią człowieka odporniejszym. Drogocenne kruszce to cechy ludzkie, z nich powstanie, wykute młotem, za- hartowane serce. Wiersz ten, to wyraz niezgody poety na pesymizm i słabość. Optymizmem na- pawa wola i zapał człowieka do pracy nad sobą. "Lecz gdy ulegniesz, serce, (...), Gdy pękniesz (...) nieodporne: W pył cię rozbiją pięści mej gromy potworne!" "Deszcz jesienny" W wierszu tym wyrażone są pesymistyczne, dekadenckie nastroje. Tłem ref- leksji jest przyroda, która współgra z nastrojem podmiotu lirycznego. Na świat patrzymy przez zamazane deszczem szyby, a więc jawi się on nam w kolorach szarych, ciemnych, pogłębiających nastrój pesymizmu. Atmosferę przygnębienia pogłębiają także efekty muzyczne - uderzające rytmicznie w szyby krople deszczu. Utwór zbudowany jest z trzech obrazów przedzielonych monotonnym refrenem. "O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny...". Pierwszy obraz to odbicie ponurego nastroju: przesuwa się korowód zjaw, mar, które odchodzą w dal, na tułacze życie. Są to marzenia i sny, które nigdy nie zostały wykorzystane, zrealizowane. "Wieczornych snów mary powiewne, dziewicze Na próżno czekały (...) W dal poszły przez chmurną pustynię (...) Szukają ustronia na ciche swe groby (...) A z oczu im lecą łzy... Rozpacz tak płacze". Są to refleksje dekadenckie; smutne, mówiące o upadku. Sam podmiot liry- czny jest też dekadentem: samotny, nie ma nikogo, zagubiony i nieszczęśli- wy: "Szczęście przyjść chciało, lecz mroków się zlękło, Ktoś chciał mnie ukochać, lecz serce mu pękło, Gdy poznał, że we mnie skrę roztlić jest próżno...". Druga wizja to wspomnienie pogrzebu, opuszczenia. Poeta wychodzi z za- mkniętego kręgu własnych nieszczęść i zauważa cierpienia innych. "Zmarł nędzarz, (...) Gdzieś pożar spopielił zagrodę wieśniaczą... Spaliły się dzieci... Jak ludzie w krąg płaczą...". Trzecia część to obraz symbolicznego ogrodu dobroci, do którego wszedł szatan i poczynił spustoszenia, zmienił go w pustynię, sprowadził nieszczę- ścia na ludzi. "Przez ogród mój szatan szedł smutny śmiertelnie I zmienił go w straszną, okropną pustelnię". Widząc ogrom cierpienia ludzkiego, wywołanego jego postępowaniem, "strwo- żon swym dziełem, brzmieniem ołowiu" zapłakał nad tym, co zrobił. Uderzają- cy o szyby deszcz wyrywa poetę z zamyślenia, to były tylko majaki. "Dżdżu krople padają i tłuką w me okno (...) I światła szarego blask sączy się senny (...)". Obraz ponurego i deszczowego dnia jesiennego jest bardzo plastyczny. Składają się na to elementy muzyczne (refren "o szyby deszcz dzwoni..."), wyrazy dźwiękonaśladowcze (dzwoni, szklany, pluszcze, tłuką) oraz określe- nia kolorystyczne (szarość, mgła, cień, mrok). "Przedśpiew" Przewodnią myślą tego utworu są słowa Terencjusza "Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce", sparafrazowane przez Staffa w pełnym mi- łości i zrozumienia dla ludzi wyznaniu: "Żyłem i z rzeczy ludzkich nic nie jest mi obce." Autor wyjawia w tym wierszu tajemnicę szczęśliwego życia i mądrej, doj- rzałej poezji: "Kochałem i wiem teraz, skąd się rodzą pieśni." Rozumie świat, bo go zna we wszystkich przejawach dobra i zła. Wie, że na całość ludzkiego istnienia, losu, składają się chwile radości i cierpienia. "Znam gorycz i zawody, wiem, co ból i troska, Złuda miłości, zwątpień mrok, tęsknot rozbicia." Sam dar życia jest tak wspaniały w swojej jedyności, że zasługuje na po- chwałę i wysławianie: "A jednak śpiewać będę wam pochwałę życia - Bo żyłem długo w górach, mieszkałem w lasach. Pamięcią swe dni chmurne i dni w słońca kresach Przechodzę (...)" Smutne myśli, które towarzyszą każdemu człowiekowi poeta nazywa "pogodny- mi starcami w sadzie". Nie mogą one zaćmić radosnego obrazu życia, osłabić miłości i uśmiechu dla drugiego człowieka. "Przedśpiew" jest wyrazem akcep- tacji i umiłowania świata takim, jakim jest. Poeta prezentuje postawę stoi- cką (spokój i zgodę) i na wskroś humanistyczną (zainteresowanie człowiekiem i jego losem), zgadza się na życie, nawet jeśli przynosi ono cierpienie. Nie buntuje się. Jest to trudny optymizm człowieka myślącego - szlachetny i głęboki. "I pochwalam tajń życia w pieśni i w milczeniu, Pogodny mądrym smutkiem i wprawny w cierpieniu." "Początek bajki" W wierszu tym nie ma ani śladu smutku i załamania. Poeta mówi, że przy- jdzie wieczór - koniec życia i każdego to czeka. Dlatego należy tak żyć, aby odejść z tego świata z radością, ze spokojem. Należy każdy "chwytać dzień", brać z niego wszystko, co najlepsze. A gdy przyjdzie śmierć, to też iść "w nią" radośnie. Wiersz jest dialogiem z duszą, bo nieśmiertelna dusza jest właśnie boha- terem utworu. Utwór jest optymistyczny. Podmiot liryczny mówi nam jak żyć, aby śmierć była początkiem bajki. "Sonet szalony" z tomu "Ptakom niebieskim" (1905) Utwór ten jest wezwaniem do odrzucenia melancholii, uwolnienia się od przekonania o bezsensowności życia, do przełamania niewiary i smutku. Pojawia się w tym utworze "wino", odtąd ulubiony rekwizyt poezji Staffa. "Sonet szalony" przedstawia wziętą z obrazów Rimbauda wizję poety-włóczę- gi, wiecznego "pijaka słońca", piewcy wiosny i wina, szczęśliwego szaleńca, któremu: "(...) kij, jak krzew jabłeczny, Rodzi (...) kwiat marzenia i owoc swobody." Podmiot liryczny przyjmuje rzucone przez życie wyzwania: "Lecę w prześcigi z dalą i złudą w zawody, Niewierny wszystkim prawdom i sam z sobą sprzeczny." Sam próbuje stwarzać nowe i nazywać to, co odkrywa, uczy się ufać lu- dziom, kochać świat i całe stworzenie boskie (słotne wichry, burze, niepo- gody, gwiezdne niebo, kwiaty). Odrzuca mądrość i rozwagę, duszę jego prze- pełniają lekkomyślność i nadzieja, wykradziona "gdzieś w karczmie przydroż- nej". Jak ten "ptak niebieski", duchem bliski Bogu, sercem z człowiekiem, wybrał postawę miłości franciszkańskiej: szukając wciąż w sobie i w innych człowieka, dramatycznie broniąc się przed beznamiętnością i wyrachowaniem w życiu: "Ciesz się zgubą! Niech będzie przeklęty ostrożny!" Pytania kontrolne 1. Jakie tematy w swojej twórczości podejmował Leopold Staff? Omów na przykładach utworów. 2. Wytłumacz symboliczne znaczenie wiersza "Kowal". 3. Afirmacja życia i śmierci w poezji Staffa. Jan Kasprowicz Informacje o autorze Jan Kasprowicz urodził się w 1860 roku w Szymborzu na Kujawach, w rodzi- nie chłopskiej. Zmarł w Poroninie w 1926 roku. Poeta, tłumacz, krytyk i dramaturg. Od 1870 był uczniem wielu gimnazjów pruskich w Inowrocławiu, Poznaniu, Opolu i Raciborzu, z których wyrzucano go za manifestowanie polskości, udział w kółkach samokształceniowych i rozliczne konflikty z nauczycielami. Maturę złożył w 1884 roku w Poznaniu. W latach 1884-1888 studiował w Lipsku i Wrocławiu historię kultury, filozofię, filologię klasyczną. W 1887 roku Kasprowicz był dwukrotnie aresztowany i w końcu - za działalność socjalis- tyczną - został skazany na 6 miesięcy więzienia. Od 1889 roku mieszkał we Lwowie, gdzie pracował jako dziennikarz w "Ku- rierze Lwowskim". W 1893 roku ożenił się z Jadwigą Gąsowską. Małżeństwo rozpadło się w roku 1901, po odejściu Jadwigi do Stanisława Przybyszewskie- go. W 1904 roku Kasprowicz uzyskał stopień doktora na Uniwersytecie Lwowskim, na którym w 1908 roku objął katedrę literatury porównawczej. Szczytem ka- riery uniwersyteckiej było wybranie Kasprowicza na rektora w roku akademic- kim 1921-1922. Potem poeta odsunął się od pracy uniwersyteckiej i wrócił do ukochanego Poronina. Lata profesorskie Kasprowicza wypełnione były pracą dydaktyczną, społeczną i działalnością polityczną. W 1920 roku uczestni- czył, wraz z Żeromskim, w akcji plebiscytowej na Warmii i Mazurach. Od 1924 roku przebywał stale na Harendzie w Poroninie, gdzie zmarł. Twórczość Jana Kasprowicza W czasie studiów drukował swoje utwory w prasie socjalistycznej "Walka klas" i "Przedświt", ale dopiero publikacje w petersburskim "Kraju" na po- czątku 1885 roku wprowadziły jego nazwisko do świadomości czytelników inte- resujących się poezją. W 1888 roku ukazał się zbiór wierszy "Poezje", debiut książkowy Kasprowi- cza. Wiersze zostały przyjęte przez krytykę literacką życzliwie. Twórczość Jana Kasprowicza możemy podzielić na trzy etapy, różniące się od siebie filozofią i tematyką powstających wtedy utworów. Pierwszy okres - naturalistyczny - obejmuje poezję dotyczącą problemów życia i ciężkiej pracy chłopa, są obrazem nędzy i biedy wsi polskiej. Zain- teresowanie tym tematem związane jest zapewne z osobistymi wspomnieniami poety, urodzonego w wielodzietnej, ubogiej rodzinie chłopskiej. Z tych lat pochodzą wiersze: "W chałupie" (z cyklu "Obrazki natury") i cykl sonetów: "Z chałupy" (z tomu "Z chłopskiego zagonu"). W utworach tych, szczególnie w sonetach "Z chałupy", Kasprowicz ukazał po raz pierwszy w literaturze polskiej tak ostry i prawdziwy obraz życia wsi. Charakterystyczna dla tej naturalistycznej poezji jest konstrukcja narrato- ra, jako postaci znajdującej się wewnątrz środowiska. Tematykę chłopską porusza dramat "Świat się kończy" (1891), będący oglą- dem wsi i jej konfliktów od wewnątrz. Utwór ten jako jeden z pierwszych w literaturze polskiej pisany jest gwarą, zgodnie z postulatami naturalizmu. W 1891 roku nastąpił w poezji Kasprowicza przełom modernistyczny. Najważ- niejsze utwory z tego okresu to zbiór poezji: "Krzak dzikiej róży" (1898) i trzy zbiory hymnów: "Ginącemu światu" (1901), "Moja pieśń wieczorna" (1902), "Salve Regina" (1902). Okres ten cechuje w poezji Kasprowicza odej- ście od tematyki społecznej, zainteresowanie zagadnieniami metafizycznymi i rolą przyrody, pojmowanej jako tło losów człowieka oraz czynnik pogłębiają- cy nastrój. W tym okresie twórczości poeta pozostawał pod wpływem symboliz- mu i ekspresjonizmu. "Hymny" wyrażają bunt przeciw Bogu. Są katastroficzną wizją upadku daw- nych wartości religijnych i kulturowych. Wypływają z panującego wówczas przekonania o zbliżającej się zagładzie całego świata (katastrofizm). "Hymn świętego Franciszka z Asyżu" zwiastuje zmianę w postawie ideowej poety. Widoczne tu wpływy franciszkanizmu nadają poezji inny, ściszony ton. Najważniejsze powstałe wtedy utwory: "Chwile" (1911), "Księga ubogich" (1916) i "Mój świat" (1926). Panuje w nich wewnętrzny spokój, kult człowie- ka prostego i jego mądrości, pochwała życia w harmonii z uwielbianą przyro- dą, wiara w osobowego Boga, który nadaje światu ład. "W chałupie" Utwór ten ma charakter opisowy, polegający na nagromadzeniu i opisie szczegółów z wnętrza chłopskiej chaty. Oto obraz ubogiej izby: stłuczona szyba, wyszczerbione doniczki, stary stół, blaszana łyżka, gliniane naczy- nia, marne resztki jedzenia. Wszystko to świadczy o nędzy mieszkańców. "Na stole w łyżce blaszanej Podpartej cegły odłamem Pali się knotek (...) Na ławie, wąskiej a długiej, [...] Ślady spożytej wieczerzy: Kartofel łokciem zgnieciony, Szare łupiny, solnica (...) Resztki zgęstniałej polewki." Wiersz kończy się opisem dwu kobiet. Starsza, kiedyś zapewne piękna, te- raz zniszczona ciężkim życiem, drzemie przy piecu. Młodsza, śliczna, szes- nastoletnia dziewczyna śpi na słomie pod strzępem kołdry, i śni o paniczu z fabryki. Jest to utwór charakterystyczny dla naturalizmu w wielości szczegółów, budzących w czytelniku niechęć, ale też i współczucie. Efekt taki został osiągnięty dzięki metodzie tworzenia obrazu nędzy: od ogólnego, zewnętrzne- go opisu chałupy, pogrążonej w szarudze, poprzez opis wnętrza izby, przed- miotów i wreszcie podanie szczegółowych informacji o wyglądzie kobiet. "Z chałupy" cykl sonetów "Sonet" I Jest to perspektywiczny obraz nędznej, biednej i głodnej wsi kujawskiej. Metodą zbliżenia od pejzażu (piaszczyste wzgórki, chaty, krępy sad, niskie zabudowania gospodarskie) do detalu (walący się płot, chude krowy, głodne konie, wiejskie dziewczęta w kolorowych chustkach) obnaża poeta nędzę ludu i pragnie wzruszyć czytelnika. Jest to wiersz smutny, pełen żalu. Poeta podkreśla nierozerwalny związek emocjonalny z chłopskim światem i wyraża na dzieję na lepszą przyszłość dla polskiej wsi. "Sonet" XV Sonet ukazuje los biednej wdowy, która wędruje od wioski do wioski w po- szukiwaniu pracy. Ziemię musiała sprzedać na spłacenie długów. Mąż zmarł, a córki poszły na służbę. Póki starczało jeszcze sił, pracowała. Gdy przyszła starość, nikt jej nie przygarnął. Wyruszyła w "żebraczą wędrówkę". Jej cie- rpienia kończą się samotną śmiercią na ziemi: "Ale starość spada funt po funcie: Trza pójść w żebry, trza żyć z łaski boskiej... Dziś zmarzłą znaleźli na gruncie." "Sonet" XIX Jest to historia mężczyzny dotychczas zdrowego i zdolnego do pracy, który ciężko zachorował. "Leży chory dwa miesiące blisko. Rwanie w krzyżach, ból w piersi, ograżka - (...) Jakie było to z niego chłopisko! Zwinniejszego nie ma we wsi ptaszka (...)" Przemęczenie ciężką pracą, złe warunki życia, ciągły brak pieniędzy na żywność i lekarstwa - to wszystko stało się przyczyną choroby. Gdy nie po- maga domowe leczenie, rodzina wzywa księdza. Ten zdziwiony, że nie ma przy chorym doktora, słyszy w odpowiedzi, że lekarz jest dla bogaczy, a tu nikt nie ma pieniędzy, aby mu zapłacić. "Sonet" XXXIX W sonecie tym pobrzmiewają echa idei pracy u podstaw, krzewienia oświaty wśród ludu. Utwór przypomina swą konstrukcją nowelkę. Opowiada o losie chłopskiego syna, latach dzieciństwa i nauki. Warunki, w jakich żyje chło- piec są bardzo trudne: do szkoły daleko, w domu zimno i nie ma co jeść. Dziecko nie zważa na te niedogodności, garnie się do nauki i zimą, i latem. Nie przejmuje się drwinami ludzi, którzy śmieją się z pastuszka, siedzącego na łące z książką w ręku. Gdy chłopiec dorósł, wyjechał do stolicy uczyć się dalej. Finał jego życia jest dramatyczny: umiera na suchoty z dala od tęskniących rodziców: "Ojciec czeka i matka czeka... A on pisał: "Kochani rodzice!... Skończę... bieda... dużo do roboty..." I dziś skończył... umarł na suchoty." Realizm i naturalizm cyklu sonetów "Z chałupy" Cykl sonetów "Z chałupy" to jedno z największych osiągnięć artystycznych Kasprowicza. Artyzm cyklu bierze się z rozległości panoramy opisu, a zara- zem konkretu szczegółu społecznego i obyczajowego. Zaskakujący jest dla czytelnika wybór gatunku dla przekazania tak istot- nych, "prawdziwych" treści i opisów nędznego życia chłopskiego. Sonet od czasów Petrarki był gatunkiem stosowanym dla wyrażania uczuć miłosnych, rozważań filozoficznych, opisywania piękna przyrody (Mickiewicz, Asnyk). Kasprowicz zawarł natomiast w swoim cyklu realistyczny - zgodny z rzeczy- wistością - opis nędzy i cierpień życia chłopów. Postacie i miejsca opisy- wane są w sposób naturalistyczny, zgodny z rzeczywistym obrazem, z dbałoś- cią o wszystkie szczegóły z życia wsi i jej mieszkańców, wyglądu chłopskich chat i pól. Poeta nie unika drastycznych i drażniących swą brzydotą tematów. Wszystko jest ważne, bo jest prawdziwe i składa się na pełny obraz artystyczny. Kasprowicz, poeta z chłopskiej chałupy, opisywał niedolę ludu, rozumiejąc ją i współczując. Dlatego sonety mają poniekąd charakter biograficzny. "Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach" Jest to tetralogia sonetowa (cykl czterech sonetów) połączona motywem krzaka dzikiej róży, rosnącego obok spróchniałej limby. "Sonet" I przedstawia skalisty krajobraz górski. Panuje spokój, cisza, a nawet senność. Na tle "szarych złomów" odbija się pąsowy krzak dzikiej ró- ży, przytulony do zimnej ściany, "jakby się lękał tchnienia burzy". W "so- necie" II statyczny dotąd obraz zaczyna się ożywiać. Narasta ruch w przyro- dzie, odzywają się "szumne siklawy", budzi się wiatr, krajobraz staje się coraz bardziej dynamiczny, słychać szumy drzew i potoków, wszystkie kolory stają się bardziej wyraziste. Obok krzaku róży, jeszcze mocniej wtulonej w skalne załomy, pleśń toczy powaloną przez burzę limbę. "Sonet" III opisuje przyrodę tętniącą życiem. Na tle skał widoczne są w ruchu zwierzęta górskie - kozice, nad ziemią unosi się "ptak łakomy", słychać świstaki. W "Sonecie" IV przyroda uspokaja się, układa do snu. Obraz staje się znów statyczny, dźwięki odpływają "po rosie" w dal; kolory, w które stroi się przyroda ła- godnieją, zapada cichy wieczór. "Sonety" III i IV kończą się opisem krzaka róży, kurczowo trzymającego się skał i gnijącej, powalonej przez burzę limby. Impresjonizm i symbolizm cyklu Opisy wspaniałej i migocącej barwami przyrody tatrzańskiej zostały stwo- rzone malarską techniką impresjonizmu, polegającą na ewokowaniu i uchwyce- niu wrażeń, ich zmienności i ulotności. Krajobraz tatrzański zachwyca wspa- niałością kolorystyki, zmieniającą się w każdej chwili. W sonecie pierwszym barwy są szare, ciemne. Różne odcienie zieleni i czerwieni tworzą mroczny, bez słońca, obraz gór: "ciemnosmreczyńskich skał zwaliska (...) (...) plamy szarych złomów (...) Kosodrzewiny wężowiska (...)" "Sonet" II posługuje się kolorystyką jaśniejszą, czystymi, cieplejszymi barwami (błękit, żółty, srebrny, złoty). Przyroda została rozświetlona przez słońce. "Słońce w niebieskim lśni krysztale, Światłością stały się granity, (...) bladobłękitne, wieczne fale." Cykl sonetów "Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach" opowiada również historie dwóch bytów: róży i limby. Są one symbolami życia i śmierci, mło- dości i starości, trwania i przemijania, piękna i brzydoty. Róża i limba współistnieją obok siebie. I mimo że limba żyła w normalnych warunkach - nie przetrwała, burza zniszczyła jej życie. Słaba, nieprzystosowana i obca w tatrzańskiej przyrodzie róża - przetrwała. W utworach tych zawarta jest filozofia dekadencka. Uczucia smutku, tęsk- noty, żalu, przeczucie śmierci, przemijania, upadku znajdujemy w obrazach wtulonej w skały, zalęknionej róży oraz wystawionej na uderzenia i cierpie- nia limby. "Święty Boże, święty mocny" Hymn ten jest ponurą wizją wędrówki ludzi i całego stworzenia do zatrace- nia, do grobu, skonania. Udręczony podmiot liryczny, porównany do skrwawio- nego, konającego ptaka, błaga Boga o zmiłowanie nad ludzkością, którą pro- wadzi przez życie ślepa Dola. Droga ta wiedzie do grobu, a na czele całego pochodu kroczy z "uśmiechem na trupich ustach" Śmierć. Wizja grobu, który człowiek kopie dla siebie już od pierwszych swoich dni, pogłębia katastro- ficzną wymowę utworu. Nieszczęsne dzieci Ewy, wygnane z raju, błagają Boga o zmiłowanie, proszą, by nie dopuścił do tego, aby zapanował nad nimi Sza- tan. Przyroda też obumiera, nie ma już w sobie siły i soków żywotnych. Współo- dczuwa i cierpi z człowiekiem, jest skazana na zagładę. Pochód roślinności ukazany został w fioletowych i żółtych barwach. Bóg jest daleko od ziemskiego stworzenia, zajmuje się słońcem, gwiazdami, upaja się wielkością swojego dzieła. "(...) i ani spojrzysz na padoły senne (...) (...) i płodzisz zasiew na byty, na pełne cierpień żywoty, które też muszą umrzeć, w samotny kłaść się grób..." Dlatego po ziemi krąży Szatan. On, sprawca zła i cierpienia, jest obok człowieka, nie opuścił go. Błagania podmiotu lirycznego spotykają się z mi- lczeniem Boga. Widocznie Najwyższy, wbrew ludzkim nadziejom, nie jest w stanie przeciwstawić się złu. Poczucie bezsilności wobec niedoli ludu wyra- ża poeta w słowach: "I żal go zdejmował, że mu nie dana była moc, by zmienić w triumf te łzy". Należy więc przebłagać Szatana, prawdziwego władcę świata, aby zlitował się nad ziemią; dlatego cierpiący zanoszą błagalną litanię do niego. Ostat- nia apostrofa do Boga to wyraz buntu i niezgody wobec Wszechmogącego, który jest tylko mądrością, nie ma w Nim miłości. "Dies irae" Tytuł hymnu znaczy "Dzień gniewu" i jest wizją Sądu Ostatecznego takiego, jaki znamy z malarstwa średniowiecznego i renesansowego. "Trąba dziwny dźwięk rozsieje, Ogień skrzepnie, blask ściemnieje (...) Z drzew wieczności spadną liście na Sędziego straszne przyjście (...)" Dzień końca świata zawsze napawał przerażeniem ludzi, czekających na sąd sprawiedliwego i groźnego Boga. "Bez obrońcy staniem sami - któż zlituje się nad nami?" Ludzkość jest przerażona tym, co się staje w ten dzień ostatni: ziemia się rozstępuje, walą się góry i lasy, rzeką i morzem płynie ciepła krew, wypełzają z mułu pokrywającego świat żmije, pijawki i czarne jaszczury. Z ziemi wyrasta czarny las miliardów krzyży. Odrzucona od bram niebios grze- szna ludzkość podąża na stracenie, w wieczny "chaos mąk". Zrozpaczony pod- miot liryczny pyta Boga o cel stworzenia naznaczonego grzechem pierworod- nym, siłą fatalną ciągnącą ludzi w zło. "Niewiasta z rozpaczliwym krzykiem rodzi dziecię, Ty duszę jego oblewasz hyzopem i sądzisz!" Bóg-Stwórca patrzy na skazanego na zagładę człowieka okiem spokojnym, niewzruszony sądzi i wyznacza karę, choć przyczyną grzechu jest przecież on sam - stwórca zła i Szatana. "Nic, co się stało pod sklepieniem niebiosów, bez Twej się woli nie stało! Kyrie elejson! O źródło zdrady! (...) Przyczyno grzechu i zemsty, i rozpaczy szaleńczego śmiechu! (...)" Prometeizm "Hymnów" Kasprowicz nie jest pierwszym poetą oskarżającym Boga, buntującym się przeciw Stwórcy. Oczywiście przypomina się tu "Wielka Improwizacja" z III cz. "Dziadów" i pojedynek Konrada-Prometeusza z Bogiem. Dostrzegany w "Hymnach" prometeizm polega na walce z Bogiem, który będąc stwórcą całego świata nie zajmuje się nim, skazując go na zło i rządy Sza- tana. Bunt wywołany jest współczuciem dla ludzi, dla całego stworzenia. Katastrofizm "Hymnów" Katastrofizm - to tendencja historiozoficzna związana z przekonaniem o nieuchronnej i bliskiej katastrofie zagrażającej współczesnemu światu, a zwłaszcza tradycjom, instytucjom i wartościom kultury. Motywy katastroficz- ne (zagłady świata, Sądu Ostatecznego, nędznej egzystencji człowieka naro- dzonego po to, by w cierpieniach umrzeć) po raz pierwszy w literaturze pol- skiej w takim natężeniu pojawiają się w "Hymnach" Kasprowicza. Ekspresjonizm "Hymnów" Ekspresjonizm przekazywał w formie subiektywnej wizji przeżycia jednost- ki: brak afirmacji świata, namiętną moralną krytykę rzeczywistości, bunt wobec zła, zbiorowy lub prometejski (samotny w imię zbiorowości). Wizje ekspresjonistyczne odznaczają się skłonnością do hiperbolizacji (głowa Chrystusa w cierniowej koronie "rozsadza choryzontu krańce"). Krzyk, gwał- towny gest, dynamizm - to ulubione środki wyrazu ekspresjonistów, które od- najdujemy również w "Hymnach". "Biją pioruny, a nad pioruny idzie Jego zew! Ogrom bytu błyskawic wszystkich nie pomieści, a Jego światłość złota strzela nad pełnię, nad ogniste łuny błyskawicowych potoków..." Sugeruje to kosmiczność, ponadludzkość dramatu, w którym człowiek nie jest nikim ważnym i nie rozumie sensu wydarzeń. Obrazy w "Hymnach" są wyrazem (ekspresją) uczuć i przeżyć poety, mają charakter alegoryczny, liczne symbole (grób, czarna wrona, krzyż, szatan) wyrażają treści niewyrażalne w języku pojęciowym, skomplikowane stany du- chowe i emocje podmiotu lirycznego, tworzą niepowtarzalne i subiektywne wi- zje upadku świata i jego końca: "na wszystko mrok nicości nieprzebyty spłynął". Ekspresjonizm wykorzystywał także elementy naturalistyczne, obrazujące brzydotę, upadek, kalectwo świata materii, świata zła: "ludzkie głowy, świecące trupim tłuszczem zżółkłych, łysych czół". "Hymn św. Franciszka z Asyżu" Jest to hymn pochwalny na cześć Boga i jego miłości przepełniającej świat. W utworze tym poeta wielbi piękno i doskonałość boskiego stworzenia, akceptuje porządki i prawa rządzące człowiekiem, rozumie sens życia, a ra- dość czerpie z każdej, nawet małej chwili szczęścia. Godzi się ze zmiennym losem, w którym cierpienia uzupełniają radość, a śmierć jest dopełnieniem pokornego, cichego życia. Wierzy, że miłość Boga oddali dzień sądu, a Stwó- rca będzie miłosierny dla słabych i grzesznych ludzi. "Rozmiłowała się ma dusza..." Utwór ten jest wyrazem uwielbienia oraz miłości dla przyrody i zjawisk otaczających człowieka (wiatru, słońca, burzy i śmierci). Są one najbliższe człowiekowi, towarzyszą jego doli, przynosząc czasem ulgę, a czasem cier- pienie. Podmiot liryczny zwraca się do nich "druhu", tak jak czynił to św. Franciszek, mówiąc do zwierząt, drzew, sił przyrody - "bracie". Franciszkanizm w twórczości Kasprowicza Franciszkanizm - tendencja i literatura nawiązująca do filozofii i posta- wy św. Franciszka z Asyżu, którego życie pełne cnót, pokory, afirmacji świata i radości Bożej, stało się wzorem dla człowieka zagubionego i nie- spokojnego. Po bluźnierczym buncie wobec Boga, wyrażonym w "Hymnach", nastąpiła zmia- na w postawie ideowej i poezji Kasprowicza: wyciszenie, pogodzenie z ota- czającym światem, radość z małych rzeczy. W filozofii "biedaczyny z Asyżu" odnalazł poeta odpowiedzi na nurtujące go pytania. Zrozumiał, że zło wypły- wa z grzechów, występków przeciw Bogu, a cierpienie jest wyrazem szczegól- nej miłości Stwórcy, warunkiem dopełniającym szczęście. Poeta zrozumiał świat, który zbudowany jest na harmonii kontrastów, a w pogodzeniu się z nim pomogły mu pokora i mądrość prostego człowieka. Ślad Boga odnalazł w przyrodzie, której nierozerwalną częścią jest sam człowiek. Oblicze Boga stało się teraz łagodne i przyjacielskie. Dla ludzi pokornego serca jest Stwórca najbliższą, ukochaną Osobą (Przeprosiny Boga). "(...) to nasz Pan Bóg (...) O przepraszam Cię mile Za głupią myśl naszą, że mógłbyś Rzucić nas choćby na chwilę." Pytania kontrolne 1. Twórczość Jana Kasprowicza ilustracją tendencji i kierunków artystycz- nych, znamiennych dla Młodej Polski. 2. Nastroje młodopolskie w poezji Jana Kasprowicza. 3. Wyjaśnij znaczenie pojęć: naturalizm, symbolizm, ekspresjonizm, impre- sjonizm w odniesieniu do poznanych utworów Jana Kasprowicza. Kazimierz Przerwa-Tetmajer Informacje o autorze Kazimierz Przerwa-Tetmajer urodził się 12 II 1865 roku w Ludźmierzu, na Podhalu. Zmarł 18 I 1940 roku w Warszawie. Poeta, powieściopisarz, nowelis- ta, dramaturg. Przyrodni brat malarza Włodzimierza Tetmajera, cioteczny - Tadeusza Boya-Żeleńskiego. Jego ojciec brał udział w powstaniu listopado- wym. Po utracie majątku rodzina przeniosła się do Krakowa. Przyszły poeta wychowywał się od młodych lat w atmosferze artystycznej, która przygotowała go do kariery literackiej. Kazimierz studiował na