MOTYLE - LEKSYKON PRZYRODNICZY Przektad i adaptacjaRoman Hoty�ski �wiat Ksi��ki Koncepcja serii: Gunter Steinbach Tytut orygina�u: Steinbachs Naturfiihrer: Schmetterlinge Ilustracje: Fritz Wendler Licencyjne wydanie Klubu ��wiat Ksi��ki" za zgod� Mosaik Verlag i GeoCenter International Warszawa �wiat Ksi��ki, Warszawa 1996 � Mosaik Verlag GmbH, Monachium 1983 � polskiego wydania GeoCenter International Warszawa 1996 Wszelkie prawa zastrze�one. Reprodukowanie, kodowanie w urz�dzeniach przetwarzania danych, odtwarzanie elektroniczne, fotomechaniczne lub w jakiejkolwiek innej formie w telewizji, radio oraz wykorzystywanie w wyst�pieniach publicznych - r�wnie� cz�ciowe - tylko za wy��cznym zezwoleniem w�a�ciciela praw autorskich. Przek�ad z j�zyka niemieckiego i adaptacja tomu Motyle: Roman Ho�y�ski Redaktor serii i tomu Motyle: Beata Lewandowska-Kaftan Opracowanie graficzne ksi��ki: wed�ug orygina�u niemieckiego Korekta: Ewa Garbowska Sk�ad i �amanie: PHOTOTEX Warszawa Printed in Slovakia ISBN 83-7129-936-2 Nr 1323 Spis tre�ci 7 Wst�p 8 Przegl�d symboli u�ytych w ksi��ce 10 Co warto wiedzie� o motylach 16 Pazie (Papilionidae) 22 Bielinki (Pieridae) 32 Rusa�ki (Nymphalidae) 50 Oczennice (Satyridae) 60 Modraszki (Lycaenidae) 68 Powszelatki (Hesperiidae) 72 Brudnice {Lymantriidae) 78 Nied�wiedzi�wki (Arctiidae) 92 Porostowce [Endrosidae) 92 Oblaczki (Syntomidae) i pomrowice (Limacodidae) 94 Korow�dki (Thaumatopoeidae) 96 Garbatki (Notodon�idae) 106 Kra�niki (Zygaenidae) 110 Zawisaki (Sphingidae) 128 Falice {Thyatiridae) 132 Wycinki (Drepanidae) 136 Lotnice (Syssphingidae) 138 Pawice (Saturniidae) 140 Barczatki (Lasiocampidae) 144 Nasierszyce (Endromididae) i okienkowce (Thyrididae) 146 Kosz�wki (Psychidae) 148 Przezierniki (Aegeriidae) 150 Trociniarki (Cossidae) 152 Kr�tkow�sy (Hepialidae) 154 S�wki (Noctuidae) 218 Miernikowce [Geometridae) 248 Molowce (Microlepidoptera) 264 Porz�dek w r�norodno�ci 266 Metamorfoza - cudowne przeobra�enie 272 Cz�owiek i motyle 277 Autorzy fotografii 278 Dodatek: g�sienice i poczwarki 284 Wykaz gatunk�w Zastosowane skr�ty L! - gatunek znajduje si� na �Czerwonej Li�cie" gatunk�w zagro�onych w Polsce C! - gatunek chroniony w Polsce (5 - samiec 2 - samica f - forma W - wygl�d � - �rodowisko R - rozmieszczenie G - g�sto�� zasiedlenia Ol - okres wyst�powania imago (dojrza�ego motyla) OG - okres wyst�powania g�sienicy R� - ro�liny �ywicielskie U - uwagi Rusa�ka osetnik Wst�p W niniejszym tomie przedstawiamy nie tylko najefektowniejsze i najpi�kniejsze europejskie motyle dzienne i �my, ale r�wnie� wiele niepozornych gatunk�w w��cznie z molowcami: ogl�dane nieco dok�adniej, i one ukazuj� zaskakuj�ce pi�kno. Cho� wielu gatunkom motyli grozi wygini�cie, to wiele innych wyst�- puje do�� powszechnie. Czasem cz�owiek stwarza tak korzystne warunki dla danego gatunku, �e jego przedstawi- ciele pojawiaj� si� w zbyt wielkiej licz- bie i mog� powodowa� szkody w gos- podarce le�nej lub rolnej. Przedstawienie w jednym tomie wszyst- kich �rodkowoeuropejskich motyli tak, aby r�wnie� niespecjalista m�g� je �at- wo w terenie oznaczy�, nie jest mo�li- we; w odniesieniu do gatunk�w, kt�re spotka� mo�na na wycieczce, w og- rodzie, w parku ten przewodnik pos�u�y znakomicie. Istnieje natomiast bardzo wiele motyli, kt�re prawid�owo nazwa� i sklasyfikowa� mo�e tylko specjalista. Ksi��ka ta opr�cz podawania informacji s�u��cych niespecjali�cie a mi�o�nikowi przyrody do oznaczania gatunk�w, daje r�wnie� przegl�d motyli �rodkowo- europejskich. Chyba u �adnej innej grupy zwierz�t nie spotykamy si� z tak� r�norodno�ci� postaci w ramach jednego gatunku jak u motyli. Pe�ne przedstawienie cyklu �y- ciowego wymaga�oby zamieszczenia co najmniej po jednej ilustracji g�sienicy, poczwarki i dojrza�ego owada. Przed- stawione w tej ksi��ce przy opisach wielu motyli fotografie lub rysunki g�sienic daj� (wprawdzie niepe�ny) przegl�d pomys�owo�ci, z jak� przyroda ukszta�towa�a stadia larwalne tych zwie- rz�t: doskonale przystosowuj�c je do charakterystycznego dla danego ga- tunku �rodowiska, lub barwi�c tak, aby odstrasza�y potencjalnych drapie�c�w. Tylko wyj�tkowo mogli�my przedstawi� na ilustracjach poczwarki. Poza tr�jpostaciowo�ci� motyl ukazuje obserwatorowi dwie r�ne powierzchnie skrzyde�. Nierzadko efektowniejsza jest strona dolna - kt�r� u innych gatunk�w pokrywaj� niepozorne barwy ochronne -zwykle jednak pewne oznaczenie gatun- ku mo�liwe jest tylko na podstawie chara- kterystycznego wzoru g�rnej powierzchni. Wreszcie wiele ciem i molowcow sk�ada w spoczynku skrzyd�a w kszta�t tr�jk�ta lub strza�y, aby zakry� wyra�ny dese� skrzyde� tylnych. Decyzja, czy w przypa- dku takich gatunk�w pokaza� na fo- tografiach naturaln� pozycj� �ywego motyla, czy raczej czytelniejszy wz�r rozpostartych skrzyde� muzealnego pre- paratu, by�a podejmowana dla ka�dego przypadku osobno; jednolito�� prowa- dzi�aby tu do jednostronno�ci. System nazewnictwa w tym leksykonie przyj�to za W. Forsterem i T. A. Wohl- fahrtem w: �Die Schmetterlinge Euro- pas", Stuttgart, Franckh'sche Verlags- handlung, 1960, 1976, 1971. Serdecznie dzi�kuj� Autorce, konsultan- towi naukowemu, autorom zdj�� oraz Krajowej Kolekcji Zoologicznej w Mona- chium za �askawe udost�pnienie wielu spreparowanych motyli. G. S. Przegl�d symboli u�ytych w ksi��ce *Oblaczki i pomrowice, nasierszyce i okienkowce oraz molowce zosta�y oznaczone wsp�lnymi symbolami; ka�dy z pozosta�ych symboli oznacza jedn� rodzin� motyli. Lycaenidae Hesperiidae Lymantr iidae Arctiidae od str. 60 od str. 68 od str. 72 od str. 78 Zygaenidae Sphingidae Thyatiridae Drepanidae od str. 106 od str. 110 od str. 128 od str. 132 Psychidae Aegeriidae Cossidae Hepia Iidae str. 146 str. 148 str. 150 str. 152 8 Papilionidae od str. 16 Endrosidae str. 92 Syssphingi- dae str. 136 S�wki Noctuidae od str. 154 Pieridae od str. 22 i pomrowice Syntomidae i Limacodidae* str. 92 Saturniidae str. 138 Geometridae od str. 218 Nymphalidae od str. 32 Thaumato- poeidae str. 94 Lasiocampidae od str. 140 Microlepidoptera* od str. 248 Oczennice Satyridae od str. 50 Notodontidae od str. 96 Nasierszyce lodowce Endromididae i Thyrididae* str. 144 Co warto wiedzie� o motylach Rz�d motyli (Lepidoptera) nale�y do ewolucyjnie najbardziej za- awansowanych i gatunkowo naj- bogatszych grup owad�w: tylko chrz�szcze przewy�szaj� je pod wzgl�dem r�norodno�ci. Znanych jest ponad 150000 gatunk�w motyli, a w samej tylko Europie �rodkowej wyst�puje ich wi�cej ni� 3000! Nie- wiele dzie� prezentuje w pe�ni t� r�norodno�� �wiata motyli, my z braku miejsca musieli�my si� ograniczy� jedynie do wybranych przedstawicieli. Motyl jest prawdziwym klejnotem w�r�d owad�w; nierzadko nawet ma�y lub niepozorny gatunek okazu- je si� przy bli�szej obserwacji praw- dziwym arcydzie�em przyrody, ujawniaj�c cudown� harmoni� barw, wzor�w, rysunk�w. Dlatego motyle bardziej przyci�gaj� uwag� ni� inne owady, silniej te� wzbudza- j� nami�tno�� kolekcjonersk�. Da- wniej gablotki z pi�knie rozpi�tymi na szpilkach motylami stanowi�y du- m� prywatnych zbior�w. Wielu wy- bitnych biolog�w odkrywa�o w sobie zainteresowania przyrodnicze �o- wi�c w m�odo�ci motyle. Ale co czyni owada motylem, czym przedstawiciele tego rz�du r�ni� si� od pozosta�ych grup? Wygl�d zewn�trzny, habitus, wy- ra�nie ukazuje podzia� cia�a owada. Sk�ada si� ono z trzech cz�ci: g�owy (caput), tu�owia (tho- rax) i odw�oka (abdomen). Na g�o- wie znajduje si� para czu�k�w (an- tennae), przekazuj�cych wa�ne sy- gna�y ze �rodowiska do m�zgu. Oczy z�o�one s� zwykle do�� du�e. Zamiast typowych owadzich narz�- d�w g�bowych u motyla widzimy d�ug�, spiralnie zwini�t� ssawk� (�tr�bk�"), b�d�c� modyfikacj� szcz�k i s�u��c� do wysysania nek- taru z kwiat�w, wody z kropel rosy lub rozpuszczonych substancji mineralnych z ekskrement�w. Przy ssawce osadzona jest zwykle para dobrze rozwini�tych g�aszczk�w {palpi). Tylko u najbardziej pierwotnych mo- lowc�w zachowa�y si�, w niedosko- na�ej postaci, gryz�ce narz�dy g�bowe przodk�w motyli. Owady te od�ywiaj� si� g��wnie py�kiem kwiat�w, tote� mo�na przypuszcza�, �e w�a�nie poszukuj�c py�ku pramo- tyle �odkry�y" �r�d�a nektaru, a na- st�pnie udoskonali�y jego pobie- ranie przez przekszta�cenie szcz�k w daj�c� si� zwija� ssawk�. Ssaw- ka - specjalno�� motyli - uczyni�a je znacznie mniej skutecznymi w zapy- laniu kwiat�w ni� np. pszczo�y czy trzmiele, kt�re wprawdzie tak�e wy- korzystuj� nektar, ale nie wykszta�- ci�y tak doskona�ej rurki ss�cej. Oddzielona przew�eniem i na og� dobrze wyr�niona g�owa osa- dzona jest na tu�owiu. Na dolnej stronie tu�owia znajduj� si� trzy pa- ry n�g. U niekt�rych motyli dzien- nych przednie nogi s� skr�cone, tak �e tylko dwie pary s�u�� do chodzenia. Nogi utrzymuj� zwykle przedni� cz�� cia�a w pozycji nie- co uniesionej ponad pod�o�e; gdy 10 chrz�szczy i innych owad�w nogi dla ca�ego rz�du motyli �uskami motyli s� bardzo smuk�e, a u nie- [Lepidoptera =�uskoskrzyd�e). kt�rych gatunk�w opatrzone narz�- Dach�wkowato u�o�one - u niekt�- dami zmys��w, pozwalaj�cymi roz- rych gatunk�w do�� du�e, u innych poznawa� smak. bardzo drobne - �uski s� prze- Po bekach tu�owia osadzone s� kszta�conymi w�oskami. W pew- dwie pary skrzyde�. S� one -z nie- nych wypadkach mog� spe�nia� wieloma wyj�tkami dotycz�cymi specjalne zadania, np. �uski zapa- zredukowanych skrzyde� samic chowe wydzielaj� substancje tzw. miernikowc�w zimowych wabi�ce, i niekt�rych brudnic - zawsze p�a- Barwy �usek mo�na podzieli� na skie i pokryte charakterystycznymi dwie grupy. Barwy pigmentowe po- 11 Prawa para skrzyde�: widok od spodu widok z g�ry tu��w odw�ok wstaj� w wyniku nagromadzenia barwnik�w; s� one wra�liwe na dzia�anie �wiat�a, i dlatego wiele czerwonych, ��tych, a zw�aszcza zielonych motyli blaknie z czasem w niew�a�ciwie przechowywanych kolekcjach. Powstawanie barw strukturalnych zwi�zane jest na- tomiast z cieniutkimi warstewkami powietrza w blaszkowatej struk- turze �uski: cz�� promieni s�one- cznych przechodzi przez nie, a cz�� - zale�na od grubo�ci wa- rstewki - zostaje odbita. I tak, na przyk�ad, je�li odbita frakcja przy- pada na kr�tkofalowy zakres promieniowania widzialnego, po- wstaje po�ysk niebieski. R�wnie� odk�adaj�ce si� warstwami bia- �e kryszta�ki produkt�w przemia- ny materii mog� odbija� cz�� promieni �wietlnych, wywo�uj�c wra�enie mieni�cych si� barw. pji ,-:!;.> illP ,/ JsM�. W Dese� zale�ny od uk�adu �usek Pojedyncze �uski Barwy na skrzyd�ach motyli uk�ada- j� si� cz�sto w charakterystyczny rysunek; powstaj� czasem w ten spos�b zadziwiaj�ce desenie, s�u��ce przede wszystkim zama- skowaniu cia�a lub odstraszaniu wrog�w. Rozr�niamy wi�c barwy lub desenie maskuj�ce (kryptycz- ne), spe�niaj�ce swoje zadanie tyl- ko wtedy, gdy motyl wybiera na miejsce spoczynku odpowiadaj�ce jego ubarwieniu pod�o�e oraz bar- wy ostrzegaj�ce (aposematyczne), 12 wierzcho�ek skrzyd�a S-obszar submarginalny P-obszar postdyskalny D-obszar dyskalny B-obszar bazalny Naukowa terminologia u�ytkowania skrzyde� C-�y�ka kostalna Sc-�ytka subkostalna M-�ytka medialna R-�y�ka radialna A-�ytka analna Cu-�ytka kubitalna CuP-�y�ka postkubitalna kt�re dla odstraszenia owado�er- nych ptak�w powinny rzuca� si� w oczy. Podstaw� ubarwienia ostrzegaj�cego stanowi� przewa- �nie wzory kontrastowe: czerwo- no-czarne, czerwono-��te itp. - in- formuj�ce potencjalnego napast- nika, �e ich nosiciel jest niesmacz- ny, niestrawny lub wr�cz truj�cy. Dotyczy to szczeg�lnie g�sienic �e- ruj�cych na truj�cych ro�linach. Niekt�re bezbronne motyle - zw�a- szcza w krajach tropikalnych, ale niekiedy i w Europie �rodkowej - na�laduj� ubarwienie i dese� ga- tunk�w truj�cych, �yj�c w ten spo- s�b pod ich ochron�; na przyk�ad gatunki z rodziny przeziemik�w na- �laduj� gro�ne pszczo�y, trzmiele lub osy. Takie zjawisko udawania kogo�, kim si� nie jest, nazywamy mimikri�. Inn� �broni�" w walce z drapie�nikami s� �oczka": plamki na przednich lub tylnych skrzyd- �ach przypominaj�ce oczy kr�go- wc�w. S� one ukryte podczas spo- czynku, ale gdy zbli�y si� napast- nik, motyl b�yskawicznie rozpo�cie- ra skrzyd�a i wykorzystuj�c mo- ment zaskoczenia wroga, wywo- �anego nag�ym pojawieniem si� pa- ry oczu, pr�buje uciec, co te� cz�s- to mu si� udaje! Trudno ca�� rozmaito�� barw, kszta�t�w i deseni na skrzyd�ach motyli przypisywa� tylko przystoso- waniu do warunk�w �rodowiska, niemniej we wszystkich dok�adnie 13 Kszta�ty jaj poktonnik wr� mieniak wie�yczka jajowa brudnica znamion�wka kratkowca mniszka tarni�wka latalec olszyniak bielinek szlaczko� pa� �eglarz pa� kr�lowej rusa�ka bytomkowiec osetnik wst�g�wka �liwica zbadanych wypadkach okaza�o si�, i� stanowi� one element walki o prze�ycie. Nie powinno nam to jednak przeszkadza� w podziwia- niu pi�kna tych owad�w. Kszta�t i proporcje skrzyde� wy- kazuj� tak�e ogromn� rozmaito��. D�ugie, w�skie, ostro zako�czone skrzyd�a charakteryzuj� lotnik�w- -d�ugodystansowc�w, np. wiele zawisak�w, podczas gdy szerokie, zaokr�glone s�u�� do b�yskawicz- nych zwrot�w i powoduj� chwiejny, nier�wny lot wi�kszo�ci motyli dziennych, pozwalaj�cy im umkn�� przed ptakiem. Podobne kszta�ty spotykamy u miernikowc�w, na- tomiast s�wki w swej nocnej aktyw- no�ci wykorzystuj� dobre w�a�ci- wo�ci lotnicze kr�tkich i silnych skrzyde�. Samice s� cz�sto wi�- ksze od samc�w: �produkuj�" jaje- czka i musz� je nosi� w locie, co zwi�ksza ich ci�ar. Aby zapewni� jednakow� efektywno�� lotu r�w- nie� ich skrzyd�a musz� by� wi�k- sze. Samice niekt�rych gatunk�w w og�le nie rozwijaj� funkcjonal- nych skrzyde�, kieruj�c ca�� ener- gi� na �produkcj�" jajeczek. Taka taktyka, pozbawiaj�ca samic� mo�- liwo�ci umieszczenia jajeczek na okre�lonej ro�linie, sprawdza si� tylko wtedy, gdy g�sienice s� albo zupe�nie niewymagaj�ce, albo same umiej� si� przemieszcza�. Tak jest u niekt�rych barczatek i miernikowc�w zimowych, kt�rych g�sienice przenoszone s� przez wiatr na nitkach produkowanej przez nie prz�dzy. Na og� jednak motyle potrzebuj� skrzyde�, sta- nowi�cych najwa�niejszy narz�d poruszania si� w poszukiwaniu po- karmu dla siebie lub ro�liny �ywi- cielskiej dla g�sienic. Ostatni z g��wnych odcink�w cia�a motyla - odw�ok - wykazuje mniej- sz� zmienno��: u niekt�rych grup jest d�ugi i smuk�y, u innych - np. u barczatek - kr�tki i kr�py. Na jego zaostrzonym wierzcho�ku znajduj� si� narz�dy rozrodcze, kt�rych specyficzne ukszta�towa- nie, zapobiegaj�ce pomy�kowym, mi�dzygatunkowym kopulacjom, 14 segmenty odw�okowe segmenty tu�owiowe puszka g�owowa :zka ijedyncze narz�dy g�bowe odbyt odn�a tu�owiowe odn�a analne odn�a odw�okowe Poczwarka motyla dziennego (widok z boku) pochewka skrzyd�a przedniego fragment g�owy pochewka nogi pochewka g�aszczka mo�e specjali�cie umo�liwi� pe- wne oznaczenie szczeg�lnie trudno rozpoznawalnych gatunk�w. My nie podajemy rysunk�w tych narz�- d�w, poniewa� oznaczanie owa- d�w na ich podstawie wymaga�oby wprawy w preparowaniu oraz obszernego materia�u por�wnaw- czego - ta ksi��ka ma s�u�y� ra- czej do rozpoznawania �ywych motyli. �Motyl" to ostatnie stadium w cy- klu �yciowym danego gatunku. Wyl�ga si� z poczwarki, w kt�r� - osi�gn�wszy po kilku wylinkach ostateczne rozmiary- przekszta�- ci�a si� g�sienica. G�sienica sta- nowi stadium �erowania, pozosta- j�ca niemal w ca�kowitym bez- ruchu poczwarka to stadium wewn�trznej przebudowy, a ima- go (dojrza�y motyl) - stadium roz- mna�ania: g��wne zadanie jego �ycia to z�o�enie w odpowiednim miejscu zap�odnionych jajeczek. Rozwin� si� w nich g�sienice, ze- wn�trznie w niczym nie przypo- minaj�ce dojrza�ego motyla, kt�rego charakterystyczna po- sta� ukszta�tuje si� dopiero podczas �spoczynku" poczwarki. Motyle zaliczaj� si� do owa- d�w przechodz�cych w ka�dym pokoleniu przeobra�enie zupe�- ne - niezwyk�y proces, jeden z wielkich cud�w przyrody. 15 Pa� kr�lowej Papilio machaon L. C! Wygl�d; Smuk�e cia�o z ma�� g�ow� jak u wszystkich motyli dziennych. Czu�ki zako�- czone niewielkim zgrubieniem, tzw. bu�awk�. D�ugie w�oski na przednich nogach pe�ni� rol� czyszcz�cych grzebyk�w. Tylne skrzyd�a zawsze lekko wypuk�e i opatrzone ogonkami. D�ugo�� skrzyd�a samc�w ok. 3,4 cm. Wz�r skrzyde� kontrastowy, czarno-��ty. Paziowate (Papilionidae) s� bardzo �adnymi owadami, co zyska�o im opini� �najszlachetniejszych" po�r�d motyli. �rodowisko: Tereny otwarte, od wybrze�y mo- rskich po g�ry do wysoko�ci ok. 2000 m. Wy- st�puj� tu przede wszystkim w ci�gu lata, kiedy to ch�tnie odpoczywaj� na szczytach. Spotykane r�wnie� w ogrodach, w kt�rych ro�- nie marchew. Latem �egluj� nad ��kami, od- wiedzaj�c dzik� marchew, koper, kminek i in- ne ro�liny. Rozmieszczenie: Prawie kosmopolityczny; rasy europejskie (w Europie �rodkowej P.m. gorganus) wyst�puj� od p�nocnej Afryki po Dalek� P�noc. W Polsce wsz�dzie z wyj�t- kiem wysokich g�r G�sto�� zasiedlenia: Pa� kr�lowej, kt�rego g�sienice �eruj� na powszechnie wyst�pu- j�cych ro�linach baldaszkowatych, by� niegdy� u nas pospolitym motylem. Nowoczesne rol- nictwo, a w mniejszym stopniu dzia�alno�� zbieraczy sprawi�y, �e obecnie w wielu miejs- cach niemal ca�kowicie wygin��. Okres wyst�powania imago: Na p�nocy Euro- py, gdzie lato jest kr�tsze, rozwija si� mi�dzy czerwcem a sierpniem jedno pokolenie. Pod- czas d�ugiego i ciep�ego lata na po�udniu wy- st�puj� z regu�y dwie, a w p�nocnej Afryce nawet trzy generacje - tu motyle lataj� od kwietnia do pa�dziernika. D�ugo�� �ycia doj- rza�ego motyla wynosi kilka tygodni: po zap�o- dnieniu i z�o�eniu jaj owad na og� szybko ginie. Pobieranie pokarmu odgrywa u doros- �ego motyla podrz�dn� rol� i ogranicza si� do niewielkich ilo�ci nektaru i rosy. Cz�sto siada na solniskach lub odchodach zwierz�cych, z kt�rych pobiera substancje mineralne i zwi�- zki azotowe. Okres wyst�powania g�sienicy: I pokolenie od maja do czerwca, II od sierpnia do wrze�nia. M�oda g�sienica jest czarna z czerwonymi brodawkami i du�� bia�� plam� na grzbiecie. P�niej staje si� zielona z czarnymi pier�cie- niami, z kt�rych ka�dy ozdobiony jest sze�cio- ma ��toczerwonymi punktami. Ro�liny �ywicielskie: Specjalizacja pokar- mowa g�sienic nie jest tak w�ska jak u wielu innych gatunk�w; zjadaj� one li�cie r�nych ro�lin baldaszkowatych, zw�aszcza dzikiej i ogrodowej marchwi, kopru, biedrze�ca, kminku i pietruszki. Uwagi: Zmienno�� wewn�trzgatunkowa pazia kr�lowej jest niewielka. Bardzo rzadko zdarzaj� si� zupe�nie czarne osobniki z nie- bieskimi pier�cieniami na tylnych skrzyd�ach. Generacja wiosenna charakteryzuje si� bled- szym odcieniem ni� ciemno��te pokolenie le- tnie. Na Korsyce i Sardynii, wraz z paziem kr�lowej, wyst�puje bardzo podobny Papilio hospiton GN., kt�rego larwy �eruj� r�wnie� na ro�linach baldaszkowatych - r�nice ekologi- czne mi�dzy tymi gatunkami nie s� dobrze znane. Odnosi si� to tak�e do Papilio alexanor ESP., zasiedlaj�cego bardzo niewielkie obsza- ry w po�udniowej Francji, po�udniowych W�o- szech i po�udniowej Jugos�awii. Oba te gatun- ki s� jednak bardzo rzadkie nawet w grani- cach swych niewielkich zasi�g�w. Ojczyzn� pazi�w s� kraje tropikalne: tylko je- den gatunek potrafi� zasiedli� du�e przestrze- nie europejskiej strefy umiarkowanej. 1 = P. machaon, 2 = P. hospiton, 3 = P. alexanor 16 Pa� �eglarek Iphiclides podalirius L. C! L! f^^ /. Wygl�d: D�ugo�� skrzyd�a �f l^jl przedniego ok. 4 cm, przy t� Hb czym samica jest nieco wi�k- |% sza od samca. T�o skrzyde� \ li B Jasn���te, u II pokolenia nie- H ' co bledsze ni� u I pokolenia. Iw V Na do'ne'stronie skrzyde� tyl- 1 H�|I|p nych pomara�czowe pasmo, rnSS/T dobrze widoczne u spoczywa- *--�''' j�cego owada; nie zaznaczone jg/ u formy letniej. Cia�o w�skie, czarne; czo�o g�sto ow�osione. �rodowisko: Ciep�e tereny z krzaczast� ro�lin- no�ci�. W Europie �rodkowej rzadki, wyst�pu- je wyspowo. W g�rach motyle zalatuj� do wy- soko�ci 2000 m n.p.m., ale tylko na nas�onecz- nione stoki. Rozmieszczenie: W Europie na po�udnie od 54 szeroko�ci geograficznej p�nocnej. W cie- p�e lata �eglarki dolatuj� do Wysp Brytyjskich i Skandynawii. Lokalnie na po�udniu Polski. G�sto�� zasiedlenia: Na p�noc od Alp �egla- rki nigdzie nie s� pospolite, a ich wyst�powa- t Wygl�d: D�ugo�� skrzyd�a przedniego: u samca 2,6 cm, u samicy 2,8 cm. Charakterys- tyczny kszta�t i ubarwienie czyni� zygzakowca trudnym do pomylenia z innymi moty- lami. Skrzyd�a ��te z czarny- mi pasmami i czerwonymi punktami, wyst�puj�cymi nie u wszystkich osobnik�w. Nie zaobserwowano dot�d r�nic p�ciowych w ubarwieniu. �rodowisko: Ciep�e, s�oneczne, suche zbocza do wysoko�ci 1000 m. Rozmieszczenie: Ze wzgl�du na specyficzne wymagania �rodowiskowe, kokornakowiec wsz�dzie wyst�puje wyspowo. Najbardziej na p�noc wysuni�te stanowiska le�� w Dolnej Austrii i na Morawach; na po�udniu jego za- si�g dochodzi do po�udniowych kra�c�w P�- wyspu Ba�ka�skiego, europejskiej cz�ci Tur- cji i po�udniowej Rosji. G�sto�� zasiedlenia: Nigdzie nie jest pospoli- nie ogranicza si� do miejsc o cieplejszym klimacie. Na po�udnie od Alp wyst�puj� regu- larnie, szczeg�lnie cz�sto w sadach. Okres wyst�powania imago: Na p�noc od Alp wyst�puje tylko I pokolenie, od maja do lipca. W Alzacji, dolinie Menu, Dolnej Austrii i na po�udnie od Alp wyst�puje r�wnie� II genera- cja - tutaj motyle lataj� do wrze�nia. Okres wyst�powania g�sienicy: Na p�noc od Alp - od czerwca do lipca, na po�udnie - od czerwca do sierpnia. Ro�liny �ywicielskie: G�sienice �yj� mi�dzy innymi na tarninie, czeremsze, wi�ni, a tak�e na g�ogu, a na po�udniu na brzoskwini i mig- da�owcu. Uwagi: W Alpach wyst�puje odmiana /. podali- rius f. inalpina o nieco kr�tszych i szerszych skrzyd�ach, z szerszymi czarnymi pasmami i kr�tszymi ogonkami. Dla Hiszpanii i Portuga- lii charakterystyczna jest forma feisthamelii. uznawana niekiedy za osobny gatunek. ty, a obecnie w wielu miejscach zagro�ony wyt�pieniem, poniewa� jego ro�lina �ywiciels- ka staje si� coraz rzadsza. Okres wyst�powania imago: Jedno pokolenie, od ko�ca kwietnia do maja. Okres wyst�powania g�sienicy: Od maja do lipca zale�nie od wysoko�ci n.p.m. Ro�liny �ywicielskie: Nazwa motyla pochodzi od ro�liny �ywicielskiej jego g�sienic: z rodzi- ny kokornakowatych [Aristolochiaceae), kt�- rych li��mi si� od�ywiaj�. Uwagi: Motyl ten nale�y do najpi�kniejszych, tote� te nieliczne stanowiska w po�udniowych dolinach Alp, gdzie kokornak i kokornakowiec jeszcze wyst�puje, powinny by� pod �cis�� ochron�. Na po�udniu Francji, w Hiszpanii, Portugalii i p�nocnej Afryce �yje podobny ga- tunek, Zerynthia rumina L, r�ni�cy si� roz- mieszczeniem czerwonych punkt�w; przypo- mina on kokornakowca zar�wno wygl�dem, jak i zachowaniem oraz wymaganiami �rodo- wiskowymi. Zygzakowiec kokornakowiec Zerynthia polyxena SCHIFF 18 19 Niepylak apollo Parnassius apollo L C! L! t Wygl�d: D�ugo�� przedniego skrzyd�a 3 cm. Charakterysty- czne niezwykle zmienne rozmieszczenie czarnych plam i czerwonych lub ��- tych, czarno obwiedzionych oczek. Cho� rozpoznanie nie- pylaka apollo nie nastr�cza trudno�ci, to jednak trudno znale�� dwa identyczne osob- niki. Zmienno�� ta sta�a si� podstaw� do wyr�nienia ogromnej liczby podgatunk�w - motyle z nie- mal ka�dej doliny g�rskiej odznaczaj� si� nie- co innym deseniem, a wyspowe rozmieszcze- nie tego gatunku zapobiega mieszaniu si� izo- lowanych populacji. �rodowisko: Doliny g�rskie po�o�one do wyso- ko�ci 2000 m; r�wnie� w ni�szych pasmach g�rskich, ale zawsze lokalnie, na og� na sta- nowiskach o pod�o�u wapiennym. Rozmieszczenie: G�ry i pog�rza Norwegii, Szwecji, Finlandii, zachodniej Rosji, Moraw; Wygl�d: D�ugo�� przedniego skrzyd�a 2,6 - 3 cm. Ten bliski krewniak poprzedniego ga- tunku wygl�da znacznie skromniej; jest czar- no-bia�y bez barwnych plam i nie osi�ga wiel- ko�ci niepylaka apollo. R�wnie� u mnemozyny wyr�niono wiele ras i odmian. �rodowisko: Szeroko rozprzestrzeniony; wy- st�puje zar�wno na nizinach, jak i w g�rach do wysoko�ci 1500 m; najcz�ciej na ��kach przylegaj�cych do lasu mieszanego i w doli- nach g�rskich strefy las�w li�ciastych. Rozmieszczenie: Cho� w Europie mnemo- zyna osi�ga 65� szeroko�ci geograficznej p�nocnej (omija tylko Angli�, Dani� i P�- wysep Pirenejski), to jednak z powodu szcze- g�lnych wymaga� pokarmowych wyst�puje tylko lokalnie. W Polsce g��wnie na wscho- dzie. G�sto�� zasiedlenia: Gdzieniegdzie mnemo- zyna mo�e wyst�powa� w znacznych ilo�- ciach, jednak jej stanowiska s� �ci�le chronio- ne, a konkretne miejsca znalezienia cz�sto zachowywane w tajemnicy. kraje nadba�tyckie; Alpy, Apeniny, Dalmacja, po�udniowa Francja, Pireneje, �rodkowa Hisz- pania, Andaluzja, Sycylia, Karpaty i p�nocna Grecja. W Polsce w Tatrach i Pieninach. G�sto�� zasiedlenia: W niekt�rych rejonach niepylak apollo wyst�puje do�� cz�sto. Od stuleci by� poszukiwany przez kolekcjoner�w, co zapewne przyczyni�o si� do wygini�cia je- go wielu lokalnych populacji; pozosta�e wyma- gaj� �cis�ej ochrony. Apollo ju� od dawna podlega ochronie gatunkowej, lecz niewiele to pomaga, gdy� niszczy si� jego �rodowisko. Okres wyst�powania imago: Motyle lataj� sto- sunkowo d�ugo: od czerwca do sierpnia. Okres wyst�powania g�sienicy: Od kwietnia do czerwca. Zimuj� na og� g�sienice, ale zdarza si� r�wnie� zimowanie w pe�ni rozwi- ni�tych g�sienic w os�onkach jajowych, kt�re opuszczaj� dopiero wiosn�. Ro�liny �ywicielskie: G�sienice �eruj� wy��cz- nie na rozchodnikach, najcz�ciej na rozchod- niku bia�ym (Sedum album). Okres wyst�powania imago: Od maja do po�o- wy lipca; tylko jedno pokolenie. Okres wyst�powania g�sienicy: Od kwietnia do maja, lub - je�li zimuje g�sienica - od sierpnia do czerwca. Ro�liny �ywicielskie: Mnemozyna jest �ci�le uzale�niona od kokoryczy (Corydalis), tote� jej wyst�powanie ograniczone jest do miejsc wy- st�powania tej ro�liny. Uwagi: W Europie �rodkowej mnemozyny two- rz� liczne rasy; niekt�re z wyst�puj�cych w Polsce nie zosta�y jeszcze opisane; tak np. dla Pojezierza Mazurskiego charakterystyczny jest ssp. borussianus FR� dla okolic Wa�brzy- cha ssp. silesiacus FR. itp. Podobnie wiele podgatunk�w wyst�puje w dolinach Alp i na izolowanych obszarach Jugos�awii i Grecji. Niepylak mnemozyna jest gatunkiem chronio- nym; jego nieliczne stanowiska powinny by� wy��czone spod wszelkiego u�ytkowania! Niepylak mnemozyna Parnassius mnemosyne L. C! L! 20 21 Bielinek kapustnik Pieris brassicae L Poczwarka na str. 282 Wygl�d: D�ugo�� prze- dniego skrzyd�a 3,3 cm - bielinek kapustnik nale�y do najwi�k- szych gatunk�w ro- dziny Pieridae. �atwo rozpozna� go nawet w locie po wielko�ci, czarnych plamkach i ciemnych polach na skrzyd�ach; u samicy charakterystyczne jest tak�e ��te ubarwienie spodu skrzyde�, szcze- g�lnie wyra�ne u II po- kolenia. �rodowisko: Kapustnik jest �obywatelem �wiata"; spotyka si� go w bardzo r�nych �rodowiskach: w rezerwatach i w wielkich miastach, nad ogromnymi polami zb� i w uprawach kapusty. Rolnictwo okaza�o si� dla niego - podobnie jak dla szeregu innych bielink�w - korzystne (jest to gatunek synan- tropijny). W g�rach zalatuje nawet do wysoko- �ci 2000 m n.p.m. Rozmieszczenie: W Europie osi�ga 62c szero- ko�ci geograficznej p�nocnej, ale na p�nocy jest znacznie rzadszy ni� na po�udniu. W Po- lsce wsz�dzie pospolity. G�sto�� zasiedlenia: Kapustnik nale�y do naj- pospolitszych motyli. W niekt�re lata dochodzi do masowych pojaw�w tego gatunku: wiele milion�w osobnik�w lata nad polami Europy i gromadami ci�gnie na po�udnie, a� po Afryk� P�nocn�, gdzie �yj� inne populacje tego ga- tunku. I pokolenie dostarcza niewielu osobni- k�w: wi�kszo�� kapustnik�w pochodzi z II i III generacji. W latach licznego pojawu g�sienice s� w du�ym stopniu zara�one przez paso�yt- nicz� b�onk�wk�, bary�karza bieliniaka (Apan- teles glomeratus); czasem bardzo silne zara- �enie mo�e doprowadzi� do wygini�cia niekt�- rych populacji, te jednak szybko s� odtwarza- ne przez imigrant�w. Okres wyst�powania imago: Wyst�puje dwie do trzech generacji: I lata od po�owy kwietnia do pocz�tku czerwca, II od po�owy lipca do ko�ca sierpnia, III - pojawiaj�ca si� tylko w sprzyjaj�- cych latach - od wrze�nia do pa�dziernika. Okres wyst�powania g�sienicy: I pokolenie od sierpnia do pa�dziernika, II od czerwca do lipca, III we wrze�niu. Zimuje poczwarka. Cza- sem przy g�sienicach i poczwarkach widuje si� ��te, osnute oprz�dem �jajeczka" - s� to kokony poczwarkowe bary�karza bieliniaka; na podstawie ich ilo�ci mo�na oszacowa� stopie� zara�enia. Ro�liny �ywicielskie: Ulubion� ro�lin� �ywicie- Isk� g�sienic jest kapusta, dlatego te� pr�bo- wano zwalcza� szkodniki �rodkami chemi- cznymi; okaza�o si� jednak, �e trucizna dzia�a znacznie silniej na rzadsze gatunki motyli, podczas gdy liczebno�� kapustnika zmniejsza si� najwy�ej lokalnie i na kr�tko: pozostaje on nadal gatunkiem pospolitym. Pierwotnymi ro�- linami pokarmowymi kapustnika s�: gorczyca polna (Sinapis anensis), rzodkiew swirzepa (Raphanus raphanistrum) i inne krzy�owe (Cruciferae). Uwagi: Kapustnik - jako motyl w�drowny, bar- dzo pospolity i o niewielkich wymaganiach �rodowiskowych - nie tworzy ras geograficz- nych. Dawniej wyst�powa� w mniejszych ilo�- ciach: dopiero uprawy kapusty stworzy�y pra- wdziwe Eldorado dla g�sienic, doprowadzaj�c do ich masowych pojaw�w. Monokultury zawsze wywo�uj� nadmierny wzrost liczebno- �ci pewnych gatunk�w; dlatego te� kapustnik jest jednym z nielicznych motyli, o kt�rych przetrwanie nie musimy si� martwi�. Ale masowe pojawy korzystne s� r�wnie� dla wrog�w kapustnika, kt�rzy przechodz� bardzo podobny cykl rozwojowy, tyle �e z przesuni�- ciem fazowym o kilka tygodni. Poza bary�ka- rzem bieliniakiem najwa�niejszym z tych wro- g�w jest grzyb Entomophtora sphaerosperma, osi�gaj�cy szczyt rozwoju pod koniec gradacji motyla. Skutki dzia�alno�ci wrog�w s� wyra�- ne: rok nast�puj�cy po masowym pojawi� charakteryzuje si� niemal zawsze niewielk� liczebno�ci� kapustnika. 22 Bielinki > !^ m ,s< i Wyl�gaj�cy si� motyl 23 Bielinek rzepnik Pieris rapae L Wygl�d: D�ugo�� przedniego skrzyd�a dochodzi ledwie do 3 cm. Rzepnik jest bliskim kre- wniakiem kapustnika, jest te� podobnie ubarwiony. �rodowisko: Rzepnik jest cz�sto spotykany w r�nych �rodowiskach. Wyst�puje na terenach otwartych, m.in. w ogrodach, od wybrze�y mo- rza po obszary g�rskie do wy- soko�ci 2000 m n.p.m., lataj�c nawet nad prze��czami g�rskimi. Rozmieszczenie: Ca�a Europa po 62� szeroko- �ci geograficznej p�nocnej, a pojedynczo spotykany nawet dalej na p�noc. G�sto�� zasiedlenia: Wsz�dzie pospolity, wy- st�puj�c czasem - podobnie jak kapustnik - masowo. Okres wyst�powania imago: Z regu�y wyst�pu- j� dwie lub trzy generacje (III zawsze niepe�- na). Motyle I pokolenia lataj� od kwietnia do maja, pokolenie II pojawia si� w lipcu i sierp- niu, a III od wrze�nia do pa�dziernika. Osob- niki poszczeg�lnych generacji r�ni� si� roz- wojem ciemnych plam i stopniem przypr�sze- nia czarnymi �uskami. Okres wyst�powania g�sienic: G�sienice I po- kolenia s� aktywne we wrze�niu i pa�dzier- niku, II w czerwcu, a III we wrze�niu. Ubar- wienie g�sienicy jest matowozielone z jasny- mi bokami i jednym jasnym pasem. Ro�liny �ywicielskie: G�sienice �eruj� na li�- ciach ro�lin krzy�owych - g�si�wki, czosnacz- ka i oczywi�cie kapusty - a tak�e na rezedzie. O ile I generacja rozwija si� g��wnie na ro�- linach dzikich, to motyle II pokolenia ch�tnie przechodz� na uprawy. Podczas gdy g�sieni- ce kapustnika zjadaj� g�ow� kapusty od zewn�trz, rzepnik najch�tniej wy�era jej wn�t- rze. Uwagi: Jak wszystkie bielinki, rzepnik lata po- woli i nier�wno, uderzaj�c skrzyd�ami tylko 9 razy na sekund�. Bielinek bytomkowiec Pieris napi�. Wygl�d: D�ugo�� przedniego skrzyd�a dochodzi do 2,5 cm. Forma wiosenna r�ni si� od letniej wyra�nie mniejszymi rozmiarami oraz ubarwie- niem. Ubarwienie osobnik�w r�nej p�ci jest r�wnie� od- mienne: najwyra�niejsze r�- �nice przejawiaj� si� w inten- sywno�ci barwy, zasi�gu ciemnego przypr�szenia oraz wielko�ci czarnej plamy przy zewn�trznym brzegu skrzyd�a przedniego. �rodowisko: Tereny otwarte, zw�aszcza na miejscach wilgotnych, ��kach le�nych lub krze- wiastych zboczach; w g�rach do 2000 m. Rozmieszczenie: Ca�a Europa z wyj�tkiem naj- dalszych obszar�w polarnych i wysokich g�r. G�sto�� zasiedlenia: Nale�y do gatunk�w nie- zagro�onych: jest wsz�dzie pospolity i �atwy do zauwa�enia. Okres wyst�powania imago: Wyr�nia si� trzy pokolenia, z kt�rych III (na og� niepe�ne) po- jawia si� tylko w ciep�e, s�oneczne lata. I generacja aktywna od maja do czerwca, II od po�owy czerwca do sierpnia, a III we wrze�niu. Wyj�tkowo mo�na spotka� bytomkowce je- szcze w pa�dzierniku. Okres wyst�powania g�sienicy: I pokolenie w sierpniu i wrze�niu, II w czerwcu, III w sierp- niu. G�sienica jest matowozielona z czarno ow�osionymi punktowymi brodawkami na stro- nie grzbietowej; przetchlinki s� obwiedzione na ��to. Ro�liny �ywicielskie: G�sienice rozwijaj� si� na r�nych ro�linach krzy�owych: na rzepaku (Brassica napus) i innych gatunkach rodzaju Brassica, na rze�usze (Cardamine), rukwi (Na- sturtium), wie�yczce (Turritis), g�si�wce (Ara- bis), czosnaczku (Alliaria). Uwagi: Opisano wiele odmian barwnych byto- mkowca, np. ��t� f. Ilava. Na po�udniu Europy samce osi�gaj� rozmiary rzepnika i �atwo mo- g� by� z nim pomylone. 24 Bielinki Niestrz�p g�ogowiec Aporia crataegi L. Bia�awiec rukiewnik Pontia daplidice L W ca�ej Polsce pospolity, G�sto�� zasiedlenia: Niegdy� bardzo pospoli- ty, obecnie wypierany przez nowoczesne ogrodnictwo. Czasem pojawia si� lokalnie w ogromnych ilo�ciach (np. na pokrytych ro�- linno�ci� wysepkach mi�dzy pasmami au- tostrady w dolinie Renu), po czym nagle zno- wu znika - o przyczynach tego zjawiska wie- my na razie niewiele. Okres wyst�powania imago: Jedno pokolenie od maja do pocz�tku lipca. Okres wyst�powania g�sienicy: Od sierpnia do lipca - g�sienice zimuj� grupami we wsp�- lnych gniazdach. G�sienica popielata z dwo- ma szerokimi pomara�czowoczerwonymi pas- mami na grzbiecie. Poczwarka zielono��tawa z czarnymi plamkami, przyczepiona nitk� prz�dzy do li�cia lub ga��zki. Ro�liny �ywicielskie: G��g (st�d nazwa), ale cz�sto tak�e wi�nia i inne drzewa owocowe, a czasem jarz�bina, czeremcha lub brzoza; ta rozmaito�� ro�lin �ywicielskich r�ni niestrz�- pa g�ogowca od innych bielinkowatych. zim wszystkie poczwarki gin�. G�sto�� zasiedlenia: Wybitnie ciep�olubne, co silnie ogranicza wyst�powanie tego gatunku w Europie; nigdzie nie mo�e za�o�y� du�ej, trwa�ej populacji. Niemniej w niekt�re lata do- chodzi do masowych w�dr�wek, a� po Angli�. Oczywi�cie wahania liczebno�ci osobnik�w s� niezwykle silne. Okres wyst�powania imago: Rukiewnik wyst�- puje w dw�ch pokoleniach: I lata od kwietnia do czerwca, II w lipcu i sierpniu. Okres wyst�powania g�sienicy: G�sienice I generacji pojawiaj� si� w sierpniu i wrze�- niu, II w czerwcu. Po bokach szarozielonego cia�a g�sienicy ci�gn� si� dwa ��te pasma z drobnymi czarnymi brodaweczkami. Ro�liny �ywicielskie: G�sienice �eruj� na re- zedzie (Reseda), stuliszu (Sisymbrium), wie�y- czce (Turhtis), smagliczce (Alyssum) i r�nych innych ro�linach krzy�owych. Uwagi: Rukiewnik jest gatunkiem odbywa- j�cym dalekie w�dr�wki. Wygl�d: D�ugo�� przedniego skrzyd�a dochodzi do 2,5 cm. Typowy przedstawiciel bie- linkowatych z wypuk�ymi �y�- kami i czarnymi plamkami. W Alpach i w po�udniowej Eu- ropie wyst�puj� bardzo podo- bne do niego gatunki, tote� dok�adnego oznaczenia do- kona� mo�e tylko specjalista. �rodowisko: G��wnie na r�- wninach, czasem w terenie pag�rkowatym. W p�nocnej cz�ci Europy tyl- ko na ciep�ych i suchych stanowiskach, w g�- rach do 2000 m n.p.m. Rozmieszczenie: W ca�ej Europie a� do 60� szeroko�ci geograficznej p�nocnej, ale sta�e populacje tylko na bardzo ciep�ych stanowis- kach; na po�udnie od Alp cz�stszy. Rukiewnik jest motylem w�drownym, odlatuj�cym je- sieni� do p�nocnej Afryki; wi�kszo�� po- jaw�w w Europie �rodkowej jest efektem zala- tywania motyli z po�udnia: podczas surowych 26 Wygl�d: Jest to jeden z naj- wi�kszych przedstawicieli bielinkowatych: d�ugo�� prze- dniego skrzyd�a dochodzi do 3,5 cm. Od osi�gaj�cego podobne rozmiary bielinka kapustnika mo�na go odr�- �ni� po ciemnych �y�kach skrzyde�. Skrzyd�o - szczeg�l- nie u samicy - robi wra�enie niemal przezroczystego. �rodowisko: Wsz�dzie na terenach otwartych, w ogrodach i na ��kach. Niegdy� by� szczeg�lnie cz�sty w sadach, gdzie wyrz�dza� szkody; zwalczanie chemicz- ne spowodowa�o jego wygini�cie na wielu ob- szarach; obecnie wyst�puje praktycznie bior�c tylko na terenach o gospodarce eksten- sywnej i w obszarach chronionych. Rozmieszczenie: W ca�ej Europie a� po 62" szeroko�ci geograficznej p�nocnej; w Anglii wygin��, nie wyst�puje te� na Sardynii i Kor- syce. Szczeg�lnie cz�sty w Afryce P�nocnej. Bielinki mct 27 Listkowiec cytrynek Gonepteryx rhami ^�? Wygl�d: Spore rozmiary ^p�( (d�ugo�� przedniego skrzyd�a j0%L>v\ ^ cm)' z0"e ubarwienie zwra- -.j��Si�m) ca)3 na cytrynka uwag�. Cyt- "^^^OB rynowo��ty z pomara�czo- ^�j&lr-A woczerwon� plamk� na ka- ^Pfe/ �dym skrzydle jest jednak tyI- k fSIl/ ^� sam'ec- Samica ma wpra- l & wd�e podobne plamki, ale toBt 'est znacznie mniei iaskrawa; l|$F nieuwa�ny obserwator m�g�- by j� w locie pomyli� z jakim� przedstawicielem bielink�w. �rodowisko: Praktycznie wsz�dzie: w widnych lasach, na wrzosowiskach, na ��kach, w ogro- dach; w g�rach do 2000 m. Rozmieszczenie: Europa, Afryka P�nocna i strefa umiarkowana Azji po Syberi�. W Euro- pie nie wyst�puje tylko na p�nocy Wielkiej Brytanii i Skandynawii oraz na Krecie. Pospo- lity w ca�ej Polsce. G�sto�� zasiedlenia: Wyst�puje powszechnie, ale nigdzie bardzo licznie; pojawy masowe nie s� znane. Okres wyst�powania imago: Pod wzgl�dem cyklu �yciowego cytrynek r�ni si� od innych motyli: niezwykle d�ugi - od czerwca do wios- ny nast�pnego roku - okres lotu zwi�zany jest z d�ugo�ci� �ycia. Aby na ten d�ugi czas star- czy�o mu energii, konieczne s� cz�ste przerwy w aktywno�ci: motyl lata przez par� dni, po czym nieruchomieje na kilka tygodni, aby przy sprzyjaj�cej pogodzie zn�w si� na kr�tko uak- tywni�. W tych dniach pije nektar, aby uzupe�- ni� zapasy energetyczne. Wiosn� mo�na za- obserwowa� gody: samica leci pierwsza, a za ni� w niezmiennej odleg�o�ci pod��a samiec. Kopulacja nast�puje, gdy na kruszynie i szak- �aku pojawiaj� si� pierwsze p�ki. Tam samicz- ka sk�ada jaja, otaczaj�c je kleist� substancj�, aby nie odpad�y. Okres wyst�powania g�sienicy: Ma�e g�sieni- czki wykluwaj� si� w czerwcu. S� matowozielo- ne, ja�niejsze po bokach, z jeszcze ja�- niejszym, matowobia�ym pasem nad nogami. Takie ubarwienie, na zasadzie regu�y przeciw- cienia (g�ra ciemna - sp�d jasny), czyni g�sie- nic� niemal niewidzialn� - jej kontury prawie zupe�nie zanikaj�, co jest niezb�dne, aby / L. Przeobra�enie - patrz str. 270-271 unikn�� wykrycia przez bystrookie ptaki �pie- waj�ce. Po oko�o 4 tygodniach (w lipcu) g�sie- nice si� przepoczwarzaj�; D�ugo�� �ycia g�- sienic zale�y od pogody: je�li jest zimno i wil- gotno, jedz� ma�o i ich rozw�j przed�u�a si�, natomiast w ciep�e i suche dni ich wzrost ulega przyspieszeniu. Ro�liny �ywicielskie: G�sienice cytrynka od�y- wiaj� si� wy��cznie li��mi kruszyny (Rhamnus frangula). Uwagi: Niemal w ca�ej Europie znany jest tylko jeden gatunek listkowca, o niewielkiej zmienno�ci; na po�udniu wyst�puj� wi�ksze osobniki (do 3,3 cm) - f. meridionalis. Na tym samym obszarze �yje konkurent cyt- rynka, G. cleopatra L. Aby m�c wyst�powa� razem, musz� si� odseparowa� przestrzennie lub czasowo. Co ciekawsze, G. cleopatra wy- kazuje znaczn� zmienno��: wydaje si� by� gatunkiem bardziej wyspecjalizowanym ni� cytrynek. Poza d�ugowieczno�ci� cytrynek odznacza si� jeszcze jedn� zaskakuj�c� w�a�ciwo�ci�: zimuje bez ochrony tu� nad ziemi� lub w�r�d suchych li�ci na ziemi, wytrzymuj�c bez szko- dy temperatury poni�ej zera. Z drugiej strony, �agodne zimy znosi on trudniej, gdy� w wy- �szych temperaturach wzrasta zu�ycie ene- rgii, kt�rej zapasy szybciej si� zu�ywaj�. Wy- trzyma�o�� cytrynka na zimno zwi�zana jest ze sk�adem p�yn�w jego cia�a: mieszaniny wo- dy, bia�ka i soli mineralnych. 28 � Bielinki Zorzynek rze�uchowiec Anthocharis cardamines i. Wietek gorczycznik Leptidea sinapis L. W: Przednie skrzyd�o ma 2,5 cm d�ugo�ci. Obszar szczy- towy przedniego skrzyd�a samca jaskrawopomara�czo- wy, t�o skrzyd�a samicy jedno- barwne, brunatnawo��te. �: Kwietne ��ki, do wysoko�ci 2000 m. R: Europa a� po kr�g polarny. G: Dawniej pospolity, obecnie o wiele rzadszy. Ol: Od pocz�tku kwietnia do czer- wca. OG: Czerwiec i lipiec. R�: Rze�ucha ��kowa. U: Ma�a zielona g�sieni- ca nie jest �atwa do znalezienia. - Patrz str. 282. Szlaczko� �ochynnik Colias palaeno L. W: Przednie skrzyd�o ma 3 cm d�ugo�ci. Siar- kowo��ty, czasem blady, z pomara�czowymi rz�skami na obrze�u skrzyde�; samica bledsza. �: Tylko na torfowiskach wysokich i innych terenach bardzo wilgotnych. R: W Europie �ro- dkowej lokalnie, w Skandynawii zasi�g zwarty. G: W �rodkowej Europie rzadki, na p�nocy pospolity. Ol: Jedno pokolenie w czerwcu i lip- cu. OG: Od sierpnia do maja - zimuje g�sieni- ca. R�: Bor�wka bagienna (Vaccinium uligino- sum). U: Niegdy� szeroko rozpowszechniony, lecz wraz z zanikiem wi�kszo�ci torfowisk wy- sokich jego �rodowisko ulega redukcji. W: Przednie skrzyd�o 2,5 cm, ubarwienie nie- pozorne. Czarna plama przedniego skrzyd�a wyra�niejsza u formy letniej. �: Motyl lata przy brzegach las�w rosn�cych na pod�o�u wa- piennym - a tak�e nad ��kami; w g�rach do 2000 m. R: Ca�a Europa do 66� szer. geogr. p�n.; pojedyncze motyle zalatuj� jeszcze dalej na p�noc. W ca�ej Polsce. G: Wyst�puje wy- spowo, ale na zasiedlonych stanowiskach cza- sem wr�cz pospolity. Ol: Dwa pokolenia; I od maja do po�owy czerwca, II od po�owy lipca do sierpnia. OG: I pokolenie w sierpniu i wrze�- niu, II w lutym. R�: Komonica zwyczajna, gro- szek ��ty, koniczyna. Szlaczko� szafraniec Colias myrmidone ESP. W: Przednie skrzyd�o 2,5 cm; ubarwienie jaskrawopomara�- czowe, samica pomara�czo- wo��ta lub zielonkawobia�a. �: S�oneczne suche zbocza, rzadziej ��ki. R: Wschodnia Eu- ropa po Austri�. W Polsce g��- wnie na wschodzie i po�udniu. G: Rzadki, ale czasem wy- st�puje masowo. Ol: Dwa pokolenia: I maj-czerwiec, II li- piec-sierpie�. R�: R�ne ga- tunki szczodrze�ca (Cytisus). Szlaczko� sylwetnik Colias crocea GEOFF. Szlaczko� siarecznik Colias hyale L. W: D�ugo�� skrzyd�a przed- niego 2,8 cm; podobny do szafra�ca. �: R�wniny i tere- ny pag�rkowate, g�ry do 2000 m wysoko�ci. R: Ca�a Europa do 60c szeroko�ci geograficz- nej p�nocnej. G: Gatunek mi- gruj�cy. Ol: I generacja w czerwcu, II lata w ko�cu lipca i na pocz�tku sierpnia, rzadko pojawiaj�ca si� III w pa�dzierniku. R�: Sparceta, komonica, lucerna. W: Przednie skrzyd�o ma 2,5 cm d�ugo�ci. �atwy do rozpoznania po barwie, ale pewne odr�nienie go od Colias australis Vrty. wyma- ga specjalisty. �: R�wniny, suche stanowiska o rzadkiej ro�linno�ci; do 2000 m. R: W Euro- pie do 65 szer. geogr. p�n., w obszarze �r�d- ziemnomorskim zast�puje go C. australis. G: Pospolity i nie zagro�ony tak�e w Polsce. Ol: Dwa pokolenia: I od po�owy maja do czerwca, II od po�owy lipca do pa�dziernika; w sprzyja- j�cych warunkach jeszcze III niepe�na genera- cja. OG: I pokolenie od wrze�nia do kwietnia, II w czerwcu i lipcu. R�: Lucerna, komonica, konikleca. Patrz str. 278, 282. 30 Rusa�ka pawik Inachis io L Przeobra�enie patrz str. 266-267 f Wygl�d: D�ugo�� skrzyd�a samca dochodzi do 3 cm, sa- i, mica jest nieco wi�ksza. Du�e, cz�ciowo wype�nione niebieskimi �uskami �pawie oczka" (po jednym na ka�- dym skrzydle) s� tak charak- terystyczne, �e nie mo�na pa- wika pomyli� z �adnym innym gatunkiem. T�o skrzyde� brunatne do czerwonawego. Nale�y do najlepiej znanych motyli europejskich. Nie opisano �adnych od- mian lub ras. �rodowisko: Wsz�dzie, do wysoko�ci 2500 m. Mo�na go spotka� w centrum miasta, w ogro- dzie, parku, na kwietnej ��ce, na polanie, w�r�d krzew�w. Rozmieszczenie: Europa do 60� szeroko�ci geograficznej p�nocnej; poza Kret� tak�e na wszystkich du�ych wyspach Morza �r�dzie- mnego; nie wyst�puje na Dalekiej P�nocy i w p�nocnej Afryce. Wsz�dzie w Polsce pospolity. G�sto�� zasiedlenia: Po bielinku kapustniku zapewne najpospolitszy nasz motyl: nie brak go w �adnym ogrodzie. Pawik nie nale�y do w�a�ciwych motyli w�d- rownych, cho� obserwowano pojedyncze przy- padki jego wiosennych lub jesiennych przelo- t�w. Cz�ciej zdarzaj� si� w�dr�wki mi�dzy po�udniowymi i p�nocnymi populacjami w Finlandii: granica mi�dzy tymi populacjami zmienia si� z roku na rok, w zale�no�ci od pogody poprzedniego lata i jesieni - w ciep�e lata przesuwa si� na p�noc, w zimne musi si� cofn�� na po�udnie. Pogoda reguluje r�wnie� liczebno�� motyli. Okres wyst�powania imago: Na po�udniu i w obszarach o ciep�ym klimacie wyst�puj� dwa pokolenia: I w ko�cu czerwca i w pierw- szej po�owie lipca, II od sierpnia do maja. Motyl przezimowuje w os�oni�tych miejscach, w szczelinach drewna, pod dachem, lub w sta- rych kopach siana. Okres wyst�powania g�sienicy: I pokolenie w maju i czerwcu, II w lipcu i sierpniu; w p�- nocnej cz�ci Europy wyst�puje tylko jedna generacja. G�sienica jest czarna z drobnymi, 32 bia�ymi punktami i czarnymi kolcami; poczwa- rka jasno szarozielona z dwoma rz�dami b�y- szcz�cych kolc�w i wieloma metalicznymi pla- mkami. G�sienice pawika �yj� gromadnie: na jednej ro�linie mo�e prze�y� 150 larw. Dopie- ro po ostatniej wylince g�sienice rozchodz� si� do r�nych kryj�wek w celu przepoczwar- czenia. G��wnymi wrogami g�sienic s� dwa gatunki much�wek, Sturmia bella iPhryxe vul- garis, mog�ce powodowa� dotkliwe straty w populacji pawik�w. Ro�liny �ywicielskie: Pokrzywa zwyczajna (U- rtica dioica), a z konieczno�ci - gdy pokrzywa zosta�a doszcz�tnie zjedzona - dziki chmiel (Humulus lupulus). G�sienice �eruj� gromad- nie na blaszkach li�ciowych, wy�eraj�c je a� do nerw�w, po czym przechodz� na kolejny li��; gdy ca�a ro�lina jest objedzona, poszuku- j� nast�pnej - wynik tego poszukiwania jest raczej dzie�em przypadku: ani w�ch, ani wzrok nie przydaj� si� tu na wiele, cho� zmys� dotyku pozwala rozpozna� w�a�ciwy gatunek ju� u nasady �odygi, tak �e g�sienice nigdy nie wspinaj� si� omy�kowo na nieprzydatn� ro�- lin�. Uwagi: Kto chcia�by mie� pawiki w swoim ogrodzie, powinien pozostawi� w odpowie- dnim zak�tku grup� pokrzyw - pi�kne motyle szybko j� odkryj� i z�o�� jajeczka, przez co mo�liwa b�dzie obserwacja ich ca�ego cyklu �yciowego. Wykluwaj�ce si� z poczwarek ima- ginesch�tnie przylatuj� do budleji (Buddleia), gdzie mo�na przygl�da� si� z bliska, jak uka- zuj� lub ukrywaj� ,,pawie oczka" na g�rnej stronie skrzyde�. Z�o�one skrzyd�a o zamszo- woczarnej dolnej powierzchni wygl�daj� jak uschni�ty li�� pokrzywy; nag�e rozpostarcie skrzyde� powoduje chwilowy przestrach napa- stnika, co daje motylowi czas na unikni�cie niebezpiecze�stwa. Dese� nie zapewnia je- dnak �adnej ochrony przed g��wnymi wrogami pawika, much�wkami i b�onk�wkami paso�ytu- j�cymi w g�sienicach. Rusa�ka pokrzywnik Aglais urticae L fMgft Wygl�d: Przednie skrzyd�o jMEJI osi�ga 2,5 cm. Pokrzywnik r�- i|pf||' �ni si� od osetnika i ceika -4jj|ffllf wyra�nym rz�dem p�lksi�- �j8�Hp.- �ycowatych, czarno obrze�o- $GK/M/ nych, niebieskich plamek na Wajwy zewn�trznym brzegu obu par ia|j�Iy skrzyde�; plamki te, kon