MOTYLE - LEKSYKON PRZYRODNICZY Przektad i adaptacjaRoman Hotyński Świat Książki Koncepcja serii: Gunter Steinbach Tytut oryginału: Steinbachs Naturfiihrer: Schmetterlinge Ilustracje: Fritz Wendler Licencyjne wydanie Klubu „Świat Książki" za zgodą Mosaik Verlag i GeoCenter International Warszawa Świat Książki, Warszawa 1996 © Mosaik Verlag GmbH, Monachium 1983 © polskiego wydania GeoCenter International Warszawa 1996 Wszelkie prawa zastrzeżone. Reprodukowanie, kodowanie w urządzeniach przetwarzania danych, odtwarzanie elektroniczne, fotomechaniczne lub w jakiejkolwiek innej formie w telewizji, radio oraz wykorzystywanie w wystąpieniach publicznych - również częściowe - tylko za wyłącznym zezwoleniem właściciela praw autorskich. Przekład z języka niemieckiego i adaptacja tomu Motyle: Roman Hołyński Redaktor serii i tomu Motyle: Beata Lewandowska-Kaftan Opracowanie graficzne książki: według oryginału niemieckiego Korekta: Ewa Garbowska Skład i łamanie: PHOTOTEX Warszawa Printed in Slovakia ISBN 83-7129-936-2 Nr 1323 Spis treści 7 Wstęp 8 Przegląd symboli użytych w książce 10 Co warto wiedzieć o motylach 16 Pazie (Papilionidae) 22 Bielinki (Pieridae) 32 Rusałki (Nymphalidae) 50 Oczennice (Satyridae) 60 Modraszki (Lycaenidae) 68 Powszelatki (Hesperiidae) 72 Brudnice {Lymantriidae) 78 Niedźwiedziówki (Arctiidae) 92 Porostowce [Endrosidae) 92 Oblaczki (Syntomidae) i pomrowice (Limacodidae) 94 Korowódki (Thaumatopoeidae) 96 Garbatki (Notodonłidae) 106 Kraśniki (Zygaenidae) 110 Zawisaki (Sphingidae) 128 Falice {Thyatiridae) 132 Wycinki (Drepanidae) 136 Lotnice (Syssphingidae) 138 Pawice (Saturniidae) 140 Barczatki (Lasiocampidae) 144 Nasierszyce (Endromididae) i okienkowce (Thyrididae) 146 Koszówki (Psychidae) 148 Przezierniki (Aegeriidae) 150 Trociniarki (Cossidae) 152 Krótkowąsy (Hepialidae) 154 Sówki (Noctuidae) 218 Miernikowce [Geometridae) 248 Molowce (Microlepidoptera) 264 Porządek w różnorodności 266 Metamorfoza - cudowne przeobrażenie 272 Człowiek i motyle 277 Autorzy fotografii 278 Dodatek: gąsienice i poczwarki 284 Wykaz gatunków Zastosowane skróty L! - gatunek znajduje się na „Czerwonej Liście" gatunków zagrożonych w Polsce C! - gatunek chroniony w Polsce (5 - samiec 2 - samica f - forma W - wygląd Ś - środowisko R - rozmieszczenie G - gęstość zasiedlenia Ol - okres występowania imago (dojrzałego motyla) OG - okres występowania gąsienicy RŻ - rośliny żywicielskie U - uwagi Rusałka osetnik Wstęp W niniejszym tomie przedstawiamy nie tylko najefektowniejsze i najpiękniejsze europejskie motyle dzienne i ćmy, ale również wiele niepozornych gatunków włącznie z molowcami: oglądane nieco dokładniej, i one ukazują zaskakujące piękno. Choć wielu gatunkom motyli grozi wyginięcie, to wiele innych wystę- puje dość powszechnie. Czasem człowiek stwarza tak korzystne warunki dla danego gatunku, że jego przedstawi- ciele pojawiają się w zbyt wielkiej licz- bie i mogą powodować szkody w gos- podarce leśnej lub rolnej. Przedstawienie w jednym tomie wszyst- kich środkowoeuropejskich motyli tak, aby również niespecjalista mógł je łat- wo w terenie oznaczyć, nie jest możli- we; w odniesieniu do gatunków, które spotkać można na wycieczce, w og- rodzie, w parku ten przewodnik posłuży znakomicie. Istnieje natomiast bardzo wiele motyli, które prawidłowo nazwać i sklasyfikować może tylko specjalista. Książka ta oprócz podawania informacji służących niespecjaliście a miłośnikowi przyrody do oznaczania gatunków, daje również przegląd motyli środkowo- europejskich. Chyba u żadnej innej grupy zwierząt nie spotykamy się z taką różnorodnością postaci w ramach jednego gatunku jak u motyli. Pełne przedstawienie cyklu ży- ciowego wymagałoby zamieszczenia co najmniej po jednej ilustracji gąsienicy, poczwarki i dojrzałego owada. Przed- stawione w tej książce przy opisach wielu motyli fotografie lub rysunki gąsienic dają (wprawdzie niepełny) przegląd pomysłowości, z jaką przyroda ukształtowała stadia larwalne tych zwie- rząt: doskonale przystosowując je do charakterystycznego dla danego ga- tunku środowiska, lub barwiąc tak, aby odstraszały potencjalnych drapieżców. Tylko wyjątkowo mogliśmy przedstawić na ilustracjach poczwarki. Poza trójpostaciowością motyl ukazuje obserwatorowi dwie różne powierzchnie skrzydeł. Nierzadko efektowniejsza jest strona dolna - którą u innych gatunków pokrywają niepozorne barwy ochronne -zwykle jednak pewne oznaczenie gatun- ku możliwe jest tylko na podstawie chara- kterystycznego wzoru górnej powierzchni. Wreszcie wiele ciem i molowcow składa w spoczynku skrzydła w kształt trójkąta lub strzały, aby zakryć wyraźny deseń skrzydeł tylnych. Decyzja, czy w przypa- dku takich gatunków pokazać na fo- tografiach naturalną pozycję żywego motyla, czy raczej czytelniejszy wzór rozpostartych skrzydeł muzealnego pre- paratu, była podejmowana dla każdego przypadku osobno; jednolitość prowa- dziłaby tu do jednostronności. System nazewnictwa w tym leksykonie przyjęto za W. Forsterem i T. A. Wohl- fahrtem w: „Die Schmetterlinge Euro- pas", Stuttgart, Franckh'sche Verlags- handlung, 1960, 1976, 1971. Serdecznie dziękuję Autorce, konsultan- towi naukowemu, autorom zdjęć oraz Krajowej Kolekcji Zoologicznej w Mona- chium za łaskawe udostępnienie wielu spreparowanych motyli. G. S. Przegląd symboli użytych w książce *Oblaczki i pomrowice, nasierszyce i okienkowce oraz molowce zostały oznaczone wspólnymi symbolami; każdy z pozostałych symboli oznacza jedną rodzinę motyli. Lycaenidae Hesperiidae Lymantr iidae Arctiidae od str. 60 od str. 68 od str. 72 od str. 78 Zygaenidae Sphingidae Thyatiridae Drepanidae od str. 106 od str. 110 od str. 128 od str. 132 Psychidae Aegeriidae Cossidae Hepia Iidae str. 146 str. 148 str. 150 str. 152 8 Papilionidae od str. 16 Endrosidae str. 92 Syssphingi- dae str. 136 Sówki Noctuidae od str. 154 Pieridae od str. 22 i pomrowice Syntomidae i Limacodidae* str. 92 Saturniidae str. 138 Geometridae od str. 218 Nymphalidae od str. 32 Thaumato- poeidae str. 94 Lasiocampidae od str. 140 Microlepidoptera* od str. 248 Oczennice Satyridae od str. 50 Notodontidae od str. 96 Nasierszyce lodowce Endromididae i Thyrididae* str. 144 Co warto wiedzieć o motylach Rząd motyli (Lepidoptera) należy do ewolucyjnie najbardziej za- awansowanych i gatunkowo naj- bogatszych grup owadów: tylko chrząszcze przewyższają je pod względem różnorodności. Znanych jest ponad 150000 gatunków motyli, a w samej tylko Europie Środkowej występuje ich więcej niż 3000! Nie- wiele dzieł prezentuje w pełni tę różnorodność świata motyli, my z braku miejsca musieliśmy się ograniczyć jedynie do wybranych przedstawicieli. Motyl jest prawdziwym klejnotem wśród owadów; nierzadko nawet mały lub niepozorny gatunek okazu- je się przy bliższej obserwacji praw- dziwym arcydziełem przyrody, ujawniając cudowną harmonię barw, wzorów, rysunków. Dlatego motyle bardziej przyciągają uwagę niż inne owady, silniej też wzbudza- ją namiętność kolekcjonerską. Da- wniej gablotki z pięknie rozpiętymi na szpilkach motylami stanowiły du- mę prywatnych zbiorów. Wielu wy- bitnych biologów odkrywało w sobie zainteresowania przyrodnicze ło- wiąc w młodości motyle. Ale co czyni owada motylem, czym przedstawiciele tego rzędu różnią się od pozostałych grup? Wygląd zewnętrzny, habitus, wy- raźnie ukazuje podział ciała owada. Składa się ono z trzech części: głowy (caput), tułowia (tho- rax) i odwłoka (abdomen). Na gło- wie znajduje się para czułków (an- tennae), przekazujących ważne sy- gnały ze środowiska do mózgu. Oczy złożone są zwykle dość duże. Zamiast typowych owadzich narzą- dów gębowych u motyla widzimy długą, spiralnie zwiniętą ssawkę („trąbkę"), będącą modyfikacją szczęk i służącą do wysysania nek- taru z kwiatów, wody z kropel rosy lub rozpuszczonych substancji mineralnych z ekskrementów. Przy ssawce osadzona jest zwykle para dobrze rozwiniętych głaszczków {palpi). Tylko u najbardziej pierwotnych mo- lowców zachowały się, w niedosko- nałej postaci, gryzące narządy gębowe przodków motyli. Owady te odżywiają się głównie pyłkiem kwiatów, toteż można przypuszczać, że właśnie poszukując pyłku pramo- tyle „odkryły" źródła nektaru, a na- stępnie udoskonaliły jego pobie- ranie przez przekształcenie szczęk w dającą się zwijać ssawkę. Ssaw- ka - specjalność motyli - uczyniła je znacznie mniej skutecznymi w zapy- laniu kwiatów niż np. pszczoły czy trzmiele, które wprawdzie także wy- korzystują nektar, ale nie wykształ- ciły tak doskonałej rurki ssącej. Oddzielona przewężeniem i na ogół dobrze wyróżniona głowa osa- dzona jest na tułowiu. Na dolnej stronie tułowia znajdują się trzy pa- ry nóg. U niektórych motyli dzien- nych przednie nogi są skrócone, tak że tylko dwie pary służą do chodzenia. Nogi utrzymują zwykle przednią część ciała w pozycji nie- co uniesionej ponad podłoże; gdy 10 chrząszczy i innych owadów nogi dla całego rzędu motyli łuskami motyli są bardzo smukłe, a u nie- [Lepidoptera =Łuskoskrzydłe). których gatunków opatrzone narzą- Dachówkowato ułożone - u niektó- dami zmysłów, pozwalającymi roz- rych gatunków dość duże, u innych poznawać smak. bardzo drobne - łuski są prze- Po bekach tułowia osadzone są kształconymi włoskami. W pew- dwie pary skrzydeł. Są one -z nie- nych wypadkach mogą spełniać wieloma wyjątkami dotyczącymi specjalne zadania, np. łuski zapa- zredukowanych skrzydeł samic chowe wydzielają substancje tzw. miernikowców zimowych wabiące, i niektórych brudnic - zawsze pła- Barwy łusek można podzielić na skie i pokryte charakterystycznymi dwie grupy. Barwy pigmentowe po- 11 Prawa para skrzydeł: widok od spodu widok z góry tułów odwłok wstają w wyniku nagromadzenia barwników; są one wrażliwe na działanie światła, i dlatego wiele czerwonych, żółtych, a zwłaszcza zielonych motyli blaknie z czasem w niewłaściwie przechowywanych kolekcjach. Powstawanie barw strukturalnych związane jest na- tomiast z cieniutkimi warstewkami powietrza w blaszkowatej struk- turze łuski: część promieni słone- cznych przechodzi przez nie, a część - zależna od grubości wa- rstewki - zostaje odbita. I tak, na przykład, jeśli odbita frakcja przy- pada na krótkofalowy zakres promieniowania widzialnego, po- wstaje połysk niebieski. Również odkładające się warstwami bia- łe kryształki produktów przemia- ny materii mogą odbijać część promieni świetlnych, wywołując wrażenie mieniących się barw. pji ,-:!;.> illP ,/ JsMŹ. W Deseń zależny od układu łusek Pojedyncze łuski Barwy na skrzydłach motyli układa- ją się często w charakterystyczny rysunek; powstają czasem w ten sposób zadziwiające desenie, służące przede wszystkim zama- skowaniu ciała lub odstraszaniu wrogów. Rozróżniamy więc barwy lub desenie maskujące (kryptycz- ne), spełniające swoje zadanie tyl- ko wtedy, gdy motyl wybiera na miejsce spoczynku odpowiadające jego ubarwieniu podłoże oraz bar- wy ostrzegające (aposematyczne), 12 wierzchołek skrzydła S-obszar submarginalny P-obszar postdyskalny D-obszar dyskalny B-obszar bazalny Naukowa terminologia użytkowania skrzydeł C-żyłka kostalna Sc-żytka subkostalna M-żytka medialna R-żyłka radialna A-żytka analna Cu-żytka kubitalna CuP-żyłka postkubitalna które dla odstraszenia owadożer- nych ptaków powinny rzucać się w oczy. Podstawę ubarwienia ostrzegającego stanowią przewa- żnie wzory kontrastowe: czerwo- no-czarne, czerwono-żółte itp. - in- formujące potencjalnego napast- nika, że ich nosiciel jest niesmacz- ny, niestrawny lub wręcz trujący. Dotyczy to szczególnie gąsienic że- rujących na trujących roślinach. Niektóre bezbronne motyle - zwła- szcza w krajach tropikalnych, ale niekiedy i w Europie Środkowej - naśladują ubarwienie i deseń ga- tunków trujących, żyjąc w ten spo- sób pod ich ochroną; na przykład gatunki z rodziny przeziemików na- śladują groźne pszczoły, trzmiele lub osy. Takie zjawisko udawania kogoś, kim się nie jest, nazywamy mimikrią. Inną „bronią" w walce z drapieżnikami są „oczka": plamki na przednich lub tylnych skrzyd- łach przypominające oczy kręgo- wców. Są one ukryte podczas spo- czynku, ale gdy zbliży się napast- nik, motyl błyskawicznie rozpoście- ra skrzydła i wykorzystując mo- ment zaskoczenia wroga, wywo- łanego nagłym pojawieniem się pa- ry oczu, próbuje uciec, co też częs- to mu się udaje! Trudno całą rozmaitość barw, kształtów i deseni na skrzydłach motyli przypisywać tylko przystoso- waniu do warunków środowiska, niemniej we wszystkich dokładnie 13 Kształty jaj poktonnik wróż mieniak wieżyczka jajowa brudnica znamionówka kratkowca mniszka tarniówka latalec olszyniak bielinek szlaczkoń paż żeglarz paź królowej rusałka bytomkowiec osetnik wstęgówka śliwica zbadanych wypadkach okazało się, iż stanowią one element walki o przeżycie. Nie powinno nam to jednak przeszkadzać w podziwia- niu piękna tych owadów. Kształt i proporcje skrzydeł wy- kazują także ogromną rozmaitość. Długie, wąskie, ostro zakończone skrzydła charakteryzują lotników- -długodystansowców, np. wiele zawisaków, podczas gdy szerokie, zaokrąglone służą do błyskawicz- nych zwrotów i powodują chwiejny, nierówny lot większości motyli dziennych, pozwalający im umknąć przed ptakiem. Podobne kształty spotykamy u miernikowców, na- tomiast sówki w swej nocnej aktyw- ności wykorzystują dobre właści- wości lotnicze krótkich i silnych skrzydeł. Samice są często wię- ksze od samców: „produkują" jaje- czka i muszą je nosić w locie, co zwiększa ich ciężar. Aby zapewnić jednakową efektywność lotu rów- nież ich skrzydła muszą być więk- sze. Samice niektórych gatunków w ogóle nie rozwijają funkcjonal- nych skrzydeł, kierując całą ener- gię na „produkcję" jajeczek. Taka taktyka, pozbawiająca samicę moż- liwości umieszczenia jajeczek na określonej roślinie, sprawdza się tylko wtedy, gdy gąsienice są albo zupełnie niewymagające, albo same umieją się przemieszczać. Tak jest u niektórych barczatek i miernikowców zimowych, których gąsienice przenoszone są przez wiatr na nitkach produkowanej przez nie przędzy. Na ogół jednak motyle potrzebują skrzydeł, sta- nowiących najważniejszy narząd poruszania się w poszukiwaniu po- karmu dla siebie lub rośliny żywi- cielskiej dla gąsienic. Ostatni z głównych odcinków ciała motyla - odwłok - wykazuje mniej- szą zmienność: u niektórych grup jest długi i smukły, u innych - np. u barczatek - krótki i krępy. Na jego zaostrzonym wierzchołku znajdują się narządy rozrodcze, których specyficzne ukształtowa- nie, zapobiegające pomyłkowym, międzygatunkowym kopulacjom, 14 segmenty odwłokowe segmenty tułowiowe puszka głowowa :zka ijedyncze narządy gębowe odbyt odnóża tułowiowe odnóża analne odnóża odwłokowe Poczwarka motyla dziennego (widok z boku) pochewka skrzydła przedniego fragment głowy pochewka nogi pochewka głaszczka może specjaliście umożliwić pe- wne oznaczenie szczególnie trudno rozpoznawalnych gatunków. My nie podajemy rysunków tych narzą- dów, ponieważ oznaczanie owa- dów na ich podstawie wymagałoby wprawy w preparowaniu oraz obszernego materiału porównaw- czego - ta książka ma służyć ra- czej do rozpoznawania żywych motyli. „Motyl" to ostatnie stadium w cy- klu życiowym danego gatunku. Wylęga się z poczwarki, w którą - osiągnąwszy po kilku wylinkach ostateczne rozmiary- przekształ- ciła się gąsienica. Gąsienica sta- nowi stadium żerowania, pozosta- jąca niemal w całkowitym bez- ruchu poczwarka to stadium wewnętrznej przebudowy, a ima- go (dojrzały motyl) - stadium roz- mnażania: główne zadanie jego życia to złożenie w odpowiednim miejscu zapłodnionych jajeczek. Rozwiną się w nich gąsienice, ze- wnętrznie w niczym nie przypo- minające dojrzałego motyla, którego charakterystyczna po- stać ukształtuje się dopiero podczas „spoczynku" poczwarki. Motyle zaliczają się do owa- dów przechodzących w każdym pokoleniu przeobrażenie zupeł- ne - niezwykły proces, jeden z wielkich cudów przyrody. 15 Paź królowej Papilio machaon L. C! Wygląd; Smukłe ciało z małą głową jak u wszystkich motyli dziennych. Czułki zakoń- czone niewielkim zgrubieniem, tzw. buławką. Długie włoski na przednich nogach pełnią rolę czyszczących grzebyków. Tylne skrzydła zawsze lekko wypukłe i opatrzone ogonkami. Długość skrzydła samców ok. 3,4 cm. Wzór skrzydeł kontrastowy, czarno-żółty. Paziowate (Papilionidae) są bardzo ładnymi owadami, co zyskało im opinię „najszlachetniejszych" pośród motyli. Środowisko: Tereny otwarte, od wybrzeży mo- rskich po góry do wysokości ok. 2000 m. Wy- stępują tu przede wszystkim w ciągu lata, kiedy to chętnie odpoczywają na szczytach. Spotykane również w ogrodach, w których roś- nie marchew. Latem żeglują nad łąkami, od- wiedzając dziką marchew, koper, kminek i in- ne rośliny. Rozmieszczenie: Prawie kosmopolityczny; rasy europejskie (w Europie Środkowej P.m. gorganus) występują od północnej Afryki po Daleką Północ. W Polsce wszędzie z wyjąt- kiem wysokich gór Gęstość zasiedlenia: Paź królowej, którego gąsienice żerują na powszechnie występu- jących roślinach baldaszkowatych, był niegdyś u nas pospolitym motylem. Nowoczesne rol- nictwo, a w mniejszym stopniu działalność zbieraczy sprawiły, że obecnie w wielu miejs- cach niemal całkowicie wyginął. Okres występowania imago: Na północy Euro- py, gdzie lato jest krótsze, rozwija się między czerwcem a sierpniem jedno pokolenie. Pod- czas długiego i ciepłego lata na południu wy- stępują z reguły dwie, a w północnej Afryce nawet trzy generacje - tu motyle latają od kwietnia do października. Długość życia doj- rzałego motyla wynosi kilka tygodni: po zapło- dnieniu i złożeniu jaj owad na ogół szybko ginie. Pobieranie pokarmu odgrywa u doros- łego motyla podrzędną rolę i ogranicza się do niewielkich ilości nektaru i rosy. Często siada na solniskach lub odchodach zwierzęcych, z których pobiera substancje mineralne i zwią- zki azotowe. Okres występowania gąsienicy: I pokolenie od maja do czerwca, II od sierpnia do września. Młoda gąsienica jest czarna z czerwonymi brodawkami i dużą białą plamą na grzbiecie. Później staje się zielona z czarnymi pierście- niami, z których każdy ozdobiony jest sześcio- ma żółtoczerwonymi punktami. Rośliny żywicielskie: Specjalizacja pokar- mowa gąsienic nie jest tak wąska jak u wielu innych gatunków; zjadają one liście różnych roślin baldaszkowatych, zwłaszcza dzikiej i ogrodowej marchwi, kopru, biedrzeńca, kminku i pietruszki. Uwagi: Zmienność wewnątrzgatunkowa pazia królowej jest niewielka. Bardzo rzadko zdarzają się zupełnie czarne osobniki z nie- bieskimi pierścieniami na tylnych skrzydłach. Generacja wiosenna charakteryzuje się bled- szym odcieniem niż ciemnożółte pokolenie le- tnie. Na Korsyce i Sardynii, wraz z paziem królowej, występuje bardzo podobny Papilio hospiton GN., którego larwy żerują również na roślinach baldaszkowatych - różnice ekologi- czne między tymi gatunkami nie są dobrze znane. Odnosi się to także do Papilio alexanor ESP., zasiedlającego bardzo niewielkie obsza- ry w południowej Francji, południowych Wło- szech i południowej Jugosławii. Oba te gatun- ki są jednak bardzo rzadkie nawet w grani- cach swych niewielkich zasięgów. Ojczyzną paziów są kraje tropikalne: tylko je- den gatunek potrafił zasiedlić duże przestrze- nie europejskiej strefy umiarkowanej. 1 = P. machaon, 2 = P. hospiton, 3 = P. alexanor 16 Paź żeglarek Iphiclides podalirius L. C! L! f^^ /. Wygląd: Długość skrzydła «f l^jl przedniego ok. 4 cm, przy tó Hb czym samica jest nieco więk- |% sza od samca. Tło skrzydeł \ li B Jasn°żółte, u II pokolenia nie- H ' co bledsze niż u I pokolenia. Iw V Na do'ne'stronie skrzydeł tyl- 1 H§|I|p nych pomarańczowe pasmo, rnSS/T dobrze widoczne u spoczywa- *--¦''' jącego owada; nie zaznaczone jg/ u formy letniej. Ciało wąskie, czarne; czoło gęsto owłosione. Środowisko: Ciepłe tereny z krzaczastą roślin- nością. W Europie Środkowej rzadki, występu- je wyspowo. W górach motyle zalatują do wy- sokości 2000 m n.p.m., ale tylko na nasłonecz- nione stoki. Rozmieszczenie: W Europie na południe od 54 szerokości geograficznej północnej. W cie- płe lata żeglarki dolatują do Wysp Brytyjskich i Skandynawii. Lokalnie na południu Polski. Gęstość zasiedlenia: Na północ od Alp żegla- rki nigdzie nie są pospolite, a ich występowa- t Wygląd: Długość skrzydła przedniego: u samca 2,6 cm, u samicy 2,8 cm. Charakterys- tyczny kształt i ubarwienie czynią zygzakowca trudnym do pomylenia z innymi moty- lami. Skrzydła żółte z czarny- mi pasmami i czerwonymi punktami, występującymi nie u wszystkich osobników. Nie zaobserwowano dotąd różnic płciowych w ubarwieniu. Środowisko: Ciepłe, słoneczne, suche zbocza do wysokości 1000 m. Rozmieszczenie: Ze względu na specyficzne wymagania środowiskowe, kokornakowiec wszędzie występuje wyspowo. Najbardziej na północ wysunięte stanowiska leżą w Dolnej Austrii i na Morawach; na południu jego za- sięg dochodzi do południowych krańców Pół- wyspu Bałkańskiego, europejskiej części Tur- cji i południowej Rosji. Gęstość zasiedlenia: Nigdzie nie jest pospoli- nie ogranicza się do miejsc o cieplejszym klimacie. Na południe od Alp występują regu- larnie, szczególnie często w sadach. Okres występowania imago: Na północ od Alp występuje tylko I pokolenie, od maja do lipca. W Alzacji, dolinie Menu, Dolnej Austrii i na południe od Alp występuje również II genera- cja - tutaj motyle latają do września. Okres występowania gąsienicy: Na północ od Alp - od czerwca do lipca, na południe - od czerwca do sierpnia. Rośliny żywicielskie: Gąsienice żyją między innymi na tarninie, czeremsze, wiśni, a także na głogu, a na południu na brzoskwini i mig- dałowcu. Uwagi: W Alpach występuje odmiana /. podali- rius f. inalpina o nieco krótszych i szerszych skrzydłach, z szerszymi czarnymi pasmami i krótszymi ogonkami. Dla Hiszpanii i Portuga- lii charakterystyczna jest forma feisthamelii. uznawana niekiedy za osobny gatunek. ty, a obecnie w wielu miejscach zagrożony wytępieniem, ponieważ jego roślina żywiciels- ka staje się coraz rzadsza. Okres występowania imago: Jedno pokolenie, od końca kwietnia do maja. Okres występowania gąsienicy: Od maja do lipca zależnie od wysokości n.p.m. Rośliny żywicielskie: Nazwa motyla pochodzi od rośliny żywicielskiej jego gąsienic: z rodzi- ny kokornakowatych [Aristolochiaceae), któ- rych liśćmi się odżywiają. Uwagi: Motyl ten należy do najpiękniejszych, toteż te nieliczne stanowiska w południowych dolinach Alp, gdzie kokornak i kokornakowiec jeszcze występuje, powinny być pod ścisłą ochroną. Na południu Francji, w Hiszpanii, Portugalii i północnej Afryce żyje podobny ga- tunek, Zerynthia rumina L, różniący się roz- mieszczeniem czerwonych punktów; przypo- mina on kokornakowca zarówno wyglądem, jak i zachowaniem oraz wymaganiami środo- wiskowymi. Zygzakowiec kokornakowiec Zerynthia polyxena SCHIFF 18 19 Niepylak apollo Parnassius apollo L C! L! t Wygląd: Długość przedniego skrzydła 3 cm. Charakterysty- czne niezwykle zmienne rozmieszczenie czarnych plam i czerwonych lub żół- tych, czarno obwiedzionych oczek. Choć rozpoznanie nie- pylaka apollo nie nastręcza trudności, to jednak trudno znaleźć dwa identyczne osob- niki. Zmienność ta stała się podstawą do wyróżnienia ogromnej liczby podgatunków - motyle z nie- mal każdej doliny górskiej odznaczają się nie- co innym deseniem, a wyspowe rozmieszcze- nie tego gatunku zapobiega mieszaniu się izo- lowanych populacji. Środowisko: Doliny górskie położone do wyso- kości 2000 m; również w niższych pasmach górskich, ale zawsze lokalnie, na ogół na sta- nowiskach o podłożu wapiennym. Rozmieszczenie: Góry i pogórza Norwegii, Szwecji, Finlandii, zachodniej Rosji, Moraw; Wygląd: Długość przedniego skrzydła 2,6 - 3 cm. Ten bliski krewniak poprzedniego ga- tunku wygląda znacznie skromniej; jest czar- no-biały bez barwnych plam i nie osiąga wiel- kości niepylaka apollo. Również u mnemozyny wyróżniono wiele ras i odmian. Środowisko: Szeroko rozprzestrzeniony; wy- stępuje zarówno na nizinach, jak i w górach do wysokości 1500 m; najczęściej na łąkach przylegających do lasu mieszanego i w doli- nach górskich strefy lasów liściastych. Rozmieszczenie: Choć w Europie mnemo- zyna osiąga 65° szerokości geograficznej północnej (omija tylko Anglię, Danię i Pół- wysep Pirenejski), to jednak z powodu szcze- gólnych wymagań pokarmowych występuje tylko lokalnie. W Polsce głównie na wscho- dzie. Gęstość zasiedlenia: Gdzieniegdzie mnemo- zyna może występować w znacznych iloś- ciach, jednak jej stanowiska są ściśle chronio- ne, a konkretne miejsca znalezienia często zachowywane w tajemnicy. kraje nadbałtyckie; Alpy, Apeniny, Dalmacja, południowa Francja, Pireneje, środkowa Hisz- pania, Andaluzja, Sycylia, Karpaty i północna Grecja. W Polsce w Tatrach i Pieninach. Gęstość zasiedlenia: W niektórych rejonach niepylak apollo występuje dość często. Od stuleci był poszukiwany przez kolekcjonerów, co zapewne przyczyniło się do wyginięcia je- go wielu lokalnych populacji; pozostałe wyma- gają ścisłej ochrony. Apollo już od dawna podlega ochronie gatunkowej, lecz niewiele to pomaga, gdyż niszczy się jego środowisko. Okres występowania imago: Motyle latają sto- sunkowo długo: od czerwca do sierpnia. Okres występowania gąsienicy: Od kwietnia do czerwca. Zimują na ogół gąsienice, ale zdarza się również zimowanie w pełni rozwi- niętych gąsienic w osłonkach jajowych, które opuszczają dopiero wiosną. Rośliny żywicielskie: Gąsienice żerują wyłącz- nie na rozchodnikach, najczęściej na rozchod- niku białym (Sedum album). Okres występowania imago: Od maja do poło- wy lipca; tylko jedno pokolenie. Okres występowania gąsienicy: Od kwietnia do maja, lub - jeśli zimuje gąsienica - od sierpnia do czerwca. Rośliny żywicielskie: Mnemozyna jest ściśle uzależniona od kokoryczy (Corydalis), toteż jej występowanie ograniczone jest do miejsc wy- stępowania tej rośliny. Uwagi: W Europie Środkowej mnemozyny two- rzą liczne rasy; niektóre z występujących w Polsce nie zostały jeszcze opisane; tak np. dla Pojezierza Mazurskiego charakterystyczny jest ssp. borussianus FR„ dla okolic Wałbrzy- cha ssp. silesiacus FR. itp. Podobnie wiele podgatunków występuje w dolinach Alp i na izolowanych obszarach Jugosławii i Grecji. Niepylak mnemozyna jest gatunkiem chronio- nym; jego nieliczne stanowiska powinny być wyłączone spod wszelkiego użytkowania! Niepylak mnemozyna Parnassius mnemosyne L. C! L! 20 21 Bielinek kapustnik Pieris brassicae L Poczwarka na str. 282 Wygląd: Długość prze- dniego skrzydła 3,3 cm - bielinek kapustnik należy do najwięk- szych gatunków ro- dziny Pieridae. Łatwo rozpoznać go nawet w locie po wielkości, czarnych plamkach i ciemnych polach na skrzydłach; u samicy charakterystyczne jest także żółte ubarwienie spodu skrzydeł, szcze- gólnie wyraźne u II po- kolenia. Środowisko: Kapustnik jest „obywatelem świata"; spotyka się go w bardzo różnych środowiskach: w rezerwatach i w wielkich miastach, nad ogromnymi polami zbóż i w uprawach kapusty. Rolnictwo okazało się dla niego - podobnie jak dla szeregu innych bielinków - korzystne (jest to gatunek synan- tropijny). W górach zalatuje nawet do wysoko- ści 2000 m n.p.m. Rozmieszczenie: W Europie osiąga 62c szero- kości geograficznej północnej, ale na północy jest znacznie rzadszy niż na południu. W Po- lsce wszędzie pospolity. Gęstość zasiedlenia: Kapustnik należy do naj- pospolitszych motyli. W niektóre lata dochodzi do masowych pojawów tego gatunku: wiele milionów osobników lata nad polami Europy i gromadami ciągnie na południe, aż po Afrykę Północną, gdzie żyją inne populacje tego ga- tunku. I pokolenie dostarcza niewielu osobni- ków: większość kapustników pochodzi z II i III generacji. W latach licznego pojawu gąsienice są w dużym stopniu zarażone przez pasożyt- niczą błonkówkę, baryłkarza bieliniaka (Apan- teles glomeratus); czasem bardzo silne zara- żenie może doprowadzić do wyginięcia niektó- rych populacji, te jednak szybko są odtwarza- ne przez imigrantów. Okres występowania imago: Występuje dwie do trzech generacji: I lata od połowy kwietnia do początku czerwca, II od połowy lipca do końca sierpnia, III - pojawiająca się tylko w sprzyjają- cych latach - od września do października. Okres występowania gąsienicy: I pokolenie od sierpnia do października, II od czerwca do lipca, III we wrześniu. Zimuje poczwarka. Cza- sem przy gąsienicach i poczwarkach widuje się żółte, osnute oprzędem „jajeczka" - są to kokony poczwarkowe baryłkarza bieliniaka; na podstawie ich ilości można oszacować stopień zarażenia. Rośliny żywicielskie: Ulubioną rośliną żywicie- Iską gąsienic jest kapusta, dlatego też próbo- wano zwalczać szkodniki środkami chemi- cznymi; okazało się jednak, że trucizna działa znacznie silniej na rzadsze gatunki motyli, podczas gdy liczebność kapustnika zmniejsza się najwyżej lokalnie i na krótko: pozostaje on nadal gatunkiem pospolitym. Pierwotnymi roś- linami pokarmowymi kapustnika są: gorczyca polna (Sinapis anensis), rzodkiew swirzepa (Raphanus raphanistrum) i inne krzyżowe (Cruciferae). Uwagi: Kapustnik - jako motyl wędrowny, bar- dzo pospolity i o niewielkich wymaganiach środowiskowych - nie tworzy ras geograficz- nych. Dawniej występował w mniejszych iloś- ciach: dopiero uprawy kapusty stworzyły pra- wdziwe Eldorado dla gąsienic, doprowadzając do ich masowych pojawów. Monokultury zawsze wywołują nadmierny wzrost liczebno- ści pewnych gatunków; dlatego też kapustnik jest jednym z nielicznych motyli, o których przetrwanie nie musimy się martwić. Ale masowe pojawy korzystne są również dla wrogów kapustnika, którzy przechodzą bardzo podobny cykl rozwojowy, tyle że z przesunię- ciem fazowym o kilka tygodni. Poza baryłka- rzem bieliniakiem najważniejszym z tych wro- gów jest grzyb Entomophtora sphaerosperma, osiągający szczyt rozwoju pod koniec gradacji motyla. Skutki działalności wrogów są wyraź- ne: rok następujący po masowym pojawię charakteryzuje się niemal zawsze niewielką liczebnością kapustnika. 22 Bielinki > !^ m ,s< i Wylęgający się motyl 23 Bielinek rzepnik Pieris rapae L Wygląd: Długość przedniego skrzydła dochodzi ledwie do 3 cm. Rzepnik jest bliskim kre- wniakiem kapustnika, jest też podobnie ubarwiony. Środowisko: Rzepnik jest często spotykany w różnych środowiskach. Występuje na terenach otwartych, m.in. w ogrodach, od wybrzeży mo- rza po obszary górskie do wy- sokości 2000 m n.p.m., latając nawet nad przełęczami górskimi. Rozmieszczenie: Cała Europa po 62° szeroko- ści geograficznej północnej, a pojedynczo spotykany nawet dalej na północ. Gęstość zasiedlenia: Wszędzie pospolity, wy- stępując czasem - podobnie jak kapustnik - masowo. Okres występowania imago: Z reguły występu- ją dwie lub trzy generacje (III zawsze niepeł- na). Motyle I pokolenia latają od kwietnia do maja, pokolenie II pojawia się w lipcu i sierp- niu, a III od września do października. Osob- niki poszczególnych generacji różnią się roz- wojem ciemnych plam i stopniem przyprósze- nia czarnymi łuskami. Okres występowania gąsienic: Gąsienice I po- kolenia są aktywne we wrześniu i paździer- niku, II w czerwcu, a III we wrześniu. Ubar- wienie gąsienicy jest matowozielone z jasny- mi bokami i jednym jasnym pasem. Rośliny żywicielskie: Gąsienice żerują na liś- ciach roślin krzyżowych - gęsiówki, czosnacz- ka i oczywiście kapusty - a także na rezedzie. O ile I generacja rozwija się głównie na roś- linach dzikich, to motyle II pokolenia chętnie przechodzą na uprawy. Podczas gdy gąsieni- ce kapustnika zjadają głowę kapusty od zewnątrz, rzepnik najchętniej wyżera jej wnęt- rze. Uwagi: Jak wszystkie bielinki, rzepnik lata po- woli i nierówno, uderzając skrzydłami tylko 9 razy na sekundę. Bielinek bytomkowiec Pieris napił. Wygląd: Długość przedniego skrzydła dochodzi do 2,5 cm. Forma wiosenna różni się od letniej wyraźnie mniejszymi rozmiarami oraz ubarwie- niem. Ubarwienie osobników różnej płci jest również od- mienne: najwyraźniejsze ró- żnice przejawiają się w inten- sywności barwy, zasięgu ciemnego przyprószenia oraz wielkości czarnej plamy przy zewnętrznym brzegu skrzydła przedniego. Środowisko: Tereny otwarte, zwłaszcza na miejscach wilgotnych, łąkach leśnych lub krze- wiastych zboczach; w górach do 2000 m. Rozmieszczenie: Cała Europa z wyjątkiem naj- dalszych obszarów polarnych i wysokich gór. Gęstość zasiedlenia: Należy do gatunków nie- zagrożonych: jest wszędzie pospolity i łatwy do zauważenia. Okres występowania imago: Wyróżnia się trzy pokolenia, z których III (na ogół niepełne) po- jawia się tylko w ciepłe, słoneczne lata. I generacja aktywna od maja do czerwca, II od połowy czerwca do sierpnia, a III we wrześniu. Wyjątkowo można spotkać bytomkowce je- szcze w październiku. Okres występowania gąsienicy: I pokolenie w sierpniu i wrześniu, II w czerwcu, III w sierp- niu. Gąsienica jest matowozielona z czarno owłosionymi punktowymi brodawkami na stro- nie grzbietowej; przetchlinki są obwiedzione na żółto. Rośliny żywicielskie: Gąsienice rozwijają się na różnych roślinach krzyżowych: na rzepaku (Brassica napus) i innych gatunkach rodzaju Brassica, na rzeżusze (Cardamine), rukwi (Na- sturtium), wieżyczce (Turritis), gęsiówce (Ara- bis), czosnaczku (Alliaria). Uwagi: Opisano wiele odmian barwnych byto- mkowca, np. żółtą f. Ilava. Na południu Europy samce osiągają rozmiary rzepnika i łatwo mo- gą być z nim pomylone. 24 Bielinki Niestrzęp głogowiec Aporia crataegi L. Białawiec rukiewnik Pontia daplidice L W całej Polsce pospolity, Gęstość zasiedlenia: Niegdyś bardzo pospoli- ty, obecnie wypierany przez nowoczesne ogrodnictwo. Czasem pojawia się lokalnie w ogromnych ilościach (np. na pokrytych roś- linnością wysepkach między pasmami au- tostrady w dolinie Renu), po czym nagle zno- wu znika - o przyczynach tego zjawiska wie- my na razie niewiele. Okres występowania imago: Jedno pokolenie od maja do początku lipca. Okres występowania gąsienicy: Od sierpnia do lipca - gąsienice zimują grupami we wspó- lnych gniazdach. Gąsienica popielata z dwo- ma szerokimi pomarańczowoczerwonymi pas- mami na grzbiecie. Poczwarka zielonożółtawa z czarnymi plamkami, przyczepiona nitką przędzy do liścia lub gałązki. Rośliny żywicielskie: Głóg (stąd nazwa), ale często także wiśnia i inne drzewa owocowe, a czasem jarzębina, czeremcha lub brzoza; ta rozmaitość roślin żywicielskich różni niestrzę- pa głogowca od innych bielinkowatych. zim wszystkie poczwarki giną. Gęstość zasiedlenia: Wybitnie ciepłolubne, co silnie ogranicza występowanie tego gatunku w Europie; nigdzie nie może założyć dużej, trwałej populacji. Niemniej w niektóre lata do- chodzi do masowych wędrówek, aż po Anglię. Oczywiście wahania liczebności osobników są niezwykle silne. Okres występowania imago: Rukiewnik wystę- puje w dwóch pokoleniach: I lata od kwietnia do czerwca, II w lipcu i sierpniu. Okres występowania gąsienicy: Gąsienice I generacji pojawiają się w sierpniu i wrześ- niu, II w czerwcu. Po bokach szarozielonego ciała gąsienicy ciągną się dwa żółte pasma z drobnymi czarnymi brodaweczkami. Rośliny żywicielskie: Gąsienice żerują na re- zedzie (Reseda), stuliszu (Sisymbrium), wieży- czce (Turhtis), smagliczce (Alyssum) i różnych innych roślinach krzyżowych. Uwagi: Rukiewnik jest gatunkiem odbywa- jącym dalekie wędrówki. Wygląd: Długość przedniego skrzydła dochodzi do 2,5 cm. Typowy przedstawiciel bie- linkowatych z wypukłymi żył- kami i czarnymi plamkami. W Alpach i w południowej Eu- ropie występują bardzo podo- bne do niego gatunki, toteż dokładnego oznaczenia do- konać może tylko specjalista. Środowisko: Głównie na ró- wninach, czasem w terenie pagórkowatym. W północnej części Europy tyl- ko na ciepłych i suchych stanowiskach, w gó- rach do 2000 m n.p.m. Rozmieszczenie: W całej Europie aż do 60° szerokości geograficznej północnej, ale stałe populacje tylko na bardzo ciepłych stanowis- kach; na południe od Alp częstszy. Rukiewnik jest motylem wędrownym, odlatującym je- sienią do północnej Afryki; większość po- jawów w Europie Środkowej jest efektem zala- tywania motyli z południa: podczas surowych 26 Wygląd: Jest to jeden z naj- większych przedstawicieli bielinkowatych: długość prze- dniego skrzydła dochodzi do 3,5 cm. Od osiągającego podobne rozmiary bielinka kapustnika można go odró- żnić po ciemnych żyłkach skrzydeł. Skrzydło - szczegól- nie u samicy - robi wrażenie niemal przezroczystego. Środowisko: Wszędzie na terenach otwartych, w ogrodach i na łąkach. Niegdyś był szczególnie częsty w sadach, gdzie wyrządzał szkody; zwalczanie chemicz- ne spowodowało jego wyginięcie na wielu ob- szarach; obecnie występuje praktycznie biorąc tylko na terenach o gospodarce eksten- sywnej i w obszarach chronionych. Rozmieszczenie: W całej Europie aż po 62" szerokości geograficznej północnej; w Anglii wyginął, nie występuje też na Sardynii i Kor- syce. Szczególnie częsty w Afryce Północnej. Bielinki mct 27 Listkowiec cytrynek Gonepteryx rhami ^ó? Wygląd: Spore rozmiary ^p§( (długość przedniego skrzydła j0%L>v\ ^ cm)' z0"e ubarwienie zwra- -.jĘĘSiĘm) ca)3 na cytrynka uwagę. Cyt- "^^^OB rynowożółty z pomarańczo- ^Ęj&lr-A woczerwoną plamką na ka- ^Pfe/ żdym skrzydle jest jednak tyI- k fSIl/ ^° sam'ec- Samica ma wpra- l & wdńe podobne plamki, ale toBt 'est znacznie mniei iaskrawa; l|$F nieuważny obserwator mógł- by ją w locie pomylić z jakimś przedstawicielem bielinków. Środowisko: Praktycznie wszędzie: w widnych lasach, na wrzosowiskach, na łąkach, w ogro- dach; w górach do 2000 m. Rozmieszczenie: Europa, Afryka Północna i strefa umiarkowana Azji po Syberię. W Euro- pie nie występuje tylko na północy Wielkiej Brytanii i Skandynawii oraz na Krecie. Pospo- lity w całej Polsce. Gęstość zasiedlenia: Występuje powszechnie, ale nigdzie bardzo licznie; pojawy masowe nie są znane. Okres występowania imago: Pod względem cyklu życiowego cytrynek różni się od innych motyli: niezwykle długi - od czerwca do wios- ny następnego roku - okres lotu związany jest z długością życia. Aby na ten długi czas star- czyło mu energii, konieczne są częste przerwy w aktywności: motyl lata przez parę dni, po czym nieruchomieje na kilka tygodni, aby przy sprzyjającej pogodzie znów się na krótko uak- tywnić. W tych dniach pije nektar, aby uzupeł- nić zapasy energetyczne. Wiosną można za- obserwować gody: samica leci pierwsza, a za nią w niezmiennej odległości podąża samiec. Kopulacja następuje, gdy na kruszynie i szak- łaku pojawiają się pierwsze pąki. Tam samicz- ka składa jaja, otaczając je kleistą substancją, aby nie odpadły. Okres występowania gąsienicy: Małe gąsieni- czki wykluwają się w czerwcu. Są matowozielo- ne, jaśniejsze po bokach, z jeszcze jaś- niejszym, matowobiałym pasem nad nogami. Takie ubarwienie, na zasadzie reguły przeciw- cienia (góra ciemna - spód jasny), czyni gąsie- nicę niemal niewidzialną - jej kontury prawie zupełnie zanikają, co jest niezbędne, aby / L. Przeobrażenie - patrz str. 270-271 uniknąć wykrycia przez bystrookie ptaki śpie- wające. Po około 4 tygodniach (w lipcu) gąsie- nice się przepoczwarzają; Długość życia gą- sienic zależy od pogody: jeśli jest zimno i wil- gotno, jedzą mało i ich rozwój przedłuża się, natomiast w ciepłe i suche dni ich wzrost ulega przyspieszeniu. Rośliny żywicielskie: Gąsienice cytrynka odży- wiają się wyłącznie liśćmi kruszyny (Rhamnus frangula). Uwagi: Niemal w całej Europie znany jest tylko jeden gatunek listkowca, o niewielkiej zmienności; na południu występują większe osobniki (do 3,3 cm) - f. meridionalis. Na tym samym obszarze żyje konkurent cyt- rynka, G. cleopatra L. Aby móc występować razem, muszą się odseparować przestrzennie lub czasowo. Co ciekawsze, G. cleopatra wy- kazuje znaczną zmienność: wydaje się być gatunkiem bardziej wyspecjalizowanym niż cytrynek. Poza długowiecznością cytrynek odznacza się jeszcze jedną zaskakującą właściwością: zimuje bez ochrony tuż nad ziemią lub wśród suchych liści na ziemi, wytrzymując bez szko- dy temperatury poniżej zera. Z drugiej strony, łagodne zimy znosi on trudniej, gdyż w wy- ższych temperaturach wzrasta zużycie ene- rgii, której zapasy szybciej się zużywają. Wy- trzymałość cytrynka na zimno związana jest ze składem płynów jego ciała: mieszaniny wo- dy, białka i soli mineralnych. 28 Ó Bielinki Zorzynek rzeżuchowiec Anthocharis cardamines i. Wietek gorczycznik Leptidea sinapis L. W: Przednie skrzydło ma 2,5 cm długości. Obszar szczy- towy przedniego skrzydła samca jaskrawopomarańczo- wy, tło skrzydła samicy jedno- barwne, brunatnawożółte. Ś: Kwietne łąki, do wysokości 2000 m. R: Europa aż po krąg polarny. G: Dawniej pospolity, obecnie o wiele rzadszy. Ol: Od początku kwietnia do czer- wca. OG: Czerwiec i lipiec. RŻ: Rzeżucha łąkowa. U: Mała zielona gąsieni- ca nie jest łatwa do znalezienia. - Patrz str. 282. Szlaczkoń łochynnik Colias palaeno L. W: Przednie skrzydło ma 3 cm długości. Siar- kowożółty, czasem blady, z pomarańczowymi rzęskami na obrzeżu skrzydeł; samica bledsza. Ś: Tylko na torfowiskach wysokich i innych terenach bardzo wilgotnych. R: W Europie Śro- dkowej lokalnie, w Skandynawii zasięg zwarty. G: W środkowej Europie rzadki, na północy pospolity. Ol: Jedno pokolenie w czerwcu i lip- cu. OG: Od sierpnia do maja - zimuje gąsieni- ca. RŻ: Borówka bagienna (Vaccinium uligino- sum). U: Niegdyś szeroko rozpowszechniony, lecz wraz z zanikiem większości torfowisk wy- sokich jego środowisko ulega redukcji. W: Przednie skrzydło 2,5 cm, ubarwienie nie- pozorne. Czarna plama przedniego skrzydła wyraźniejsza u formy letniej. Ś: Motyl lata przy brzegach lasów rosnących na podłożu wa- piennym - a także nad łąkami; w górach do 2000 m. R: Cała Europa do 66° szer. geogr. płn.; pojedyncze motyle zalatują jeszcze dalej na północ. W całej Polsce. G: Występuje wy- spowo, ale na zasiedlonych stanowiskach cza- sem wręcz pospolity. Ol: Dwa pokolenia; I od maja do połowy czerwca, II od połowy lipca do sierpnia. OG: I pokolenie w sierpniu i wrześ- niu, II w lutym. RŻ: Komonica zwyczajna, gro- szek żółty, koniczyna. Szlaczkoń szafraniec Colias myrmidone ESP. W: Przednie skrzydło 2,5 cm; ubarwienie jaskrawopomarań- czowe, samica pomarańczo- wożółta lub zielonkawobiała. Ś: Słoneczne suche zbocza, rzadziej łąki. R: Wschodnia Eu- ropa po Austrię. W Polsce głó- wnie na wschodzie i południu. G: Rzadki, ale czasem wy- stępuje masowo. Ol: Dwa pokolenia: I maj-czerwiec, II li- piec-sierpień. RŻ: Różne ga- tunki szczodrzeńca (Cytisus). Szlaczkoń sylwetnik Colias crocea GEOFF. Szlaczkoń siarecznik Colias hyale L. W: Długość skrzydła przed- niego 2,8 cm; podobny do szafrańca. Ś: Równiny i tere- ny pagórkowate, góry do 2000 m wysokości. R: Cała Europa do 60c szerokości geograficz- nej północnej. G: Gatunek mi- grujący. Ol: I generacja w czerwcu, II lata w końcu lipca i na początku sierpnia, rzadko pojawiająca się III w październiku. RŻ: Sparceta, komonica, lucerna. W: Przednie skrzydło ma 2,5 cm długości. Łatwy do rozpoznania po barwie, ale pewne odróżnienie go od Colias australis Vrty. wyma- ga specjalisty. Ś: Równiny, suche stanowiska o rzadkiej roślinności; do 2000 m. R: W Euro- pie do 65 szer. geogr. płn., w obszarze śród- ziemnomorskim zastępuje go C. australis. G: Pospolity i nie zagrożony także w Polsce. Ol: Dwa pokolenia: I od połowy maja do czerwca, II od połowy lipca do października; w sprzyja- jących warunkach jeszcze III niepełna genera- cja. OG: I pokolenie od września do kwietnia, II w czerwcu i lipcu. RŻ: Lucerna, komonica, konikleca. Patrz str. 278, 282. 30 Rusałka pawik Inachis io L Przeobrażenie patrz str. 266-267 f Wygląd: Długość skrzydła samca dochodzi do 3 cm, sa- i, mica jest nieco większa. Duże, częściowo wypełnione niebieskimi łuskami „pawie oczka" (po jednym na każ- dym skrzydle) są tak charak- terystyczne, że nie można pa- wika pomylić z żadnym innym gatunkiem. Tło skrzydeł brunatne do czerwonawego. Należy do najlepiej znanych motyli europejskich. Nie opisano żadnych od- mian lub ras. Środowisko: Wszędzie, do wysokości 2500 m. Można go spotkać w centrum miasta, w ogro- dzie, parku, na kwietnej łące, na polanie, wśród krzewów. Rozmieszczenie: Europa do 60° szerokości geograficznej północnej; poza Kretą także na wszystkich dużych wyspach Morza Śródzie- mnego; nie występuje na Dalekiej Północy i w północnej Afryce. Wszędzie w Polsce pospolity. Gęstość zasiedlenia: Po bielinku kapustniku zapewne najpospolitszy nasz motyl: nie brak go w żadnym ogrodzie. Pawik nie należy do właściwych motyli węd- rownych, choć obserwowano pojedyncze przy- padki jego wiosennych lub jesiennych przelo- tów. Częściej zdarzają się wędrówki między południowymi i północnymi populacjami w Finlandii: granica między tymi populacjami zmienia się z roku na rok, w zależności od pogody poprzedniego lata i jesieni - w ciepłe lata przesuwa się na północ, w zimne musi się cofnąć na południe. Pogoda reguluje również liczebność motyli. Okres występowania imago: Na południu i w obszarach o ciepłym klimacie występują dwa pokolenia: I w końcu czerwca i w pierw- szej połowie lipca, II od sierpnia do maja. Motyl przezimowuje w osłoniętych miejscach, w szczelinach drewna, pod dachem, lub w sta- rych kopach siana. Okres występowania gąsienicy: I pokolenie w maju i czerwcu, II w lipcu i sierpniu; w pół- nocnej części Europy występuje tylko jedna generacja. Gąsienica jest czarna z drobnymi, 32 białymi punktami i czarnymi kolcami; poczwa- rka jasno szarozielona z dwoma rzędami bły- szczących kolców i wieloma metalicznymi pla- mkami. Gąsienice pawika żyją gromadnie: na jednej roślinie może przeżyć 150 larw. Dopie- ro po ostatniej wylince gąsienice rozchodzą się do różnych kryjówek w celu przepoczwar- czenia. Głównymi wrogami gąsienic są dwa gatunki muchówek, Sturmia bella iPhryxe vul- garis, mogące powodować dotkliwe straty w populacji pawików. Rośliny żywicielskie: Pokrzywa zwyczajna (U- rtica dioica), a z konieczności - gdy pokrzywa została doszczętnie zjedzona - dziki chmiel (Humulus lupulus). Gąsienice żerują gromad- nie na blaszkach liściowych, wyżerając je aż do nerwów, po czym przechodzą na kolejny liść; gdy cała roślina jest objedzona, poszuku- ją następnej - wynik tego poszukiwania jest raczej dziełem przypadku: ani węch, ani wzrok nie przydają się tu na wiele, choć zmysł dotyku pozwala rozpoznać właściwy gatunek już u nasady łodygi, tak że gąsienice nigdy nie wspinają się omyłkowo na nieprzydatną roś- linę. Uwagi: Kto chciałby mieć pawiki w swoim ogrodzie, powinien pozostawić w odpowie- dnim zakątku grupę pokrzyw - piękne motyle szybko ją odkryją i złożą jajeczka, przez co możliwa będzie obserwacja ich całego cyklu życiowego. Wykluwające się z poczwarek ima- gineschętnie przylatują do budleji (Buddleia), gdzie można przyglądać się z bliska, jak uka- zują lub ukrywają ,,pawie oczka" na górnej stronie skrzydeł. Złożone skrzydła o zamszo- woczarnej dolnej powierzchni wyglądają jak uschnięty liść pokrzywy; nagłe rozpostarcie skrzydeł powoduje chwilowy przestrach napa- stnika, co daje motylowi czas na uniknięcie niebezpieczeństwa. Deseń nie zapewnia je- dnak żadnej ochrony przed głównymi wrogami pawika, muchówkami i błonkówkami pasożytu- jącymi w gąsienicach. Rusałka pokrzywnik Aglais urticae L fMgft Wygląd: Przednie skrzydło jMEJI osiąga 2,5 cm. Pokrzywnik ró- i|pf||' żni się od osetnika i ceika -4jj|ffllf wyraźnym rzędem pólksię- •j8§Hp.- życowatych, czarno obrzeżo- $GK/M/ nych, niebieskich plamek na Wajwy zewnętrznym brzegu obu par ia|j§Iy skrzydeł; plamki te, kontrastu- |[ljity jąc z pomarańczowym tłem, INr/ nadają motylowi szczególnie ™' elegancki wygląd. Środowisko: Wszędzie na terenach otwartych, chętnie również w ogro- dach, na obrzeżach lasów i ugorach; w górach dochodzi do wysokości 3000 m. Rozmieszczenie: W całej Europie po Przy- lądek Północny -jest zapewne jedynym moty- lem dziennym, zasiedlającym zwartym zasię- giem całą Europę. Gęstość zasiedlenia: Jest szeroko rozprze- strzeniony i pospolity: można go spotkać w centrum miasta, w parku, ogrodzie. Wiosną pojawia się jako jeden z pierwszych motyli. t& Wygląd: Skrzydło przednie ma Js|k nieco powyżej 3 cm długości. t^lj^Sj Wierzch skrzydeł pomarań- j5*ltel \ czowoczerwony z czarnymi ^y#fLJŁ plamkami. Nie zawsze łatwy yf&k^ do odróżnienia od szeregu in- "H§p»||l nych gatunków, z których je- (¦l§|| dnak tylko pokrzywnik i osetnik jSlI występują pospolicie - od tych ^"®3|k dwu przy pewnej wprawie mo- ^*^ żna rzadkiego wierzbowca odróżnić już w locie. Środowisko: Szeroko rozpowszechniony, spotykany w niemal wszystkich biotopach, zwłaszcza jednak na terenach krzewiastych; w górach do wysokości 1500 m. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa; nie wy- stępuje w Irlandii i na Krecie. W Polsce wszę- dzie spotykany. Gęstość zasiedlenia: W ostatnich dziesięcio- leciach - wskutek niekorzystnych zmian środo- wiska (zaniku zadrzewień śródpolnych z wiąza- mi, wierzbami i innymi drzewami liściastymi) Okres występowania imago: W południowej Europie pierwsze osobniki pojawiają się już w końcu lutego, natomiast na północy dopiero w maju. Rozwijają się z reguły dwie genera- cje: I od połowy czerwca do połowy lipca, II od sierpnia do maja. Motyle zimują w swoim środowisku, na ogół dobrze ukryte w szczeli- nach drewna, na poddaszach, w starych ko- pach siana lub w mieszkaniach. Okres występowania gąsienicy: I pokolenie w maju i czerwcu, II w lipcu i sierpniu. Gąsie- nice są ciemno ubarwione z podwójnymi żół- tawymi prążkami na bokach. Żyją na pokrzy- wach gromadnie, w przeciwieństwie do bar- dzo podobnych gąsienic admirała: po tym gru- powym występowaniu można je odróżnić. Rośliny żywicielskie: Występowanie ściśle związane z pokrzywą zwyczajną (Urtica dioi- ca), do czego nawiązuje zarówno nazwa nau- kowa, jak i polska. Uwagi: Wraz z bielinkiem kapustnikiem i pawi- kiem należy do najpospolitszych europejskich motyli. i zanieczyszczeń chemicznych - stał się nie- zwykle rzadki. Dawniej wierzbowiec był uważa- ny za szkodnika sadów, obecnie np. w Niem- czech znajduje się na „Czerwonej Liście". Okres występowania imago: Od lipca do maja. Motyle zimują w szczelinach drewna; chętnie poszukują starych stogów i sztolni, latając przy tym na duże odległości. Okres występowania gąsienic: Od maja do lip- ca. Gąsienice żyją gromadnie, żerując na ogół po kilka na jednej gałązce i razem opuszczają ją po doszczętnym objedzeniu. Dlatego łatwo je zauważyć, ale ponieważ są uzbrojone w liczne kolce oraz są niejadalne dla większości ptaków śpiewających, nie mają wielu naturalnych wrogów. Rośliny żywicielskie: Wierzby, topole, wiązy i szczególnie drzewa owocowe; wiele wierzbo- wców ginie od preparatów owadobójczych, sto- sowanych do opryskiwania sadów. Rusałka wierzbowiec Nymphalis polychlotos L 34 Rusałka admirał Yanessa atalanta L. Wygląd: Skrzydło przednie o długości 2,5-3 cm. Pod- stawowe cechy rozpoznaw- cze admirała to kontrastowe czerwone pasmo na ciemnym tle oraz białe plamki przy szczycie przednich skrzydeł. . Środowisko: Bardzo szeroko ' rozpowszechniony od wy- brzeży morskich po góry do 2000 m wysokości. Szczegól- nie często można obserwo- wać admirała w sadach, na gnijących grusz- kach, śliwkach lub jabłkach, gdy swą długą ssawką pobiera soki. Rozmieszczenie: Cała Europa po 62° szeroko- ści geograficznej północnej; w ciepłe lata po- jedyncze motyle zalatują aż po krąg polarny. Admirał jest bardzo wrażliwy na zimno, toteż z obszarów położonych w północnej części Europy odlatuje jesienią na południe, aby powrócić dopiero wiosną następnego roku -jest on „ptakiem wędrownym" wśród motyli. W Polsce wszędzie pospolity. Gęstość zasiedlenia: Admirał należy jeszcze do naszych pospolitych motyli: można go ob- serwować każdego lata, nawet w centrum du- żego miasta. Okres występowania imago: Admirał przylatu- je do Europy Środkowej w maju, a w zimne lata i na wyżej położone stanowiska w czerw- cu. Potem następuje jedno lub dwa pokolenia, mogące się częściowo pokrywać. Zwykle I okres lotu przypada na lipiec i sierpień, a II na wrzesień i październik. W ostatnie piękne dni jesieni motyle znowu nas opuszczają. Okres występowania gąsienicy: I pokolenie w czerwcu i lipcu, II w sierpniu i wrześniu. Ubarwienie gąsienic jest zmienne - od czar- nego po zielone i żóltobrunatne - ale pasma boczne i kolce są zawsze żółte. Gąsienice ad- mirała są samotnikami. Żyją w zwiniętych liś- ciach pokrzywy i tam też się przepoczwarczają. Od larw pawika i pokrzywnika można je łatwo odróżnić po ubarwieniu i zachowaniu. Rośliny żywicielskie: Pokrzywy, wyjątkowo osty. Rusałka osetnik Vanessa cardui L. Wygląd: Długość skrzydła przedniego prawie 3 cm. Oset- nika można pomylić z podo- bnym do niego pokrzywnikiem, ale ubarwienie osetnika jest bledsze, rozmiary większe, a lot szybszy i mniej regularny; pewną cechą rozpoznawczą jest pięć małych „oczek" na dolnej stronie tylnego skrzydła. Brak wyraźnych różnic płcio- wych w ubarwieniu. Środowisko: Wszędzie tam, gdzie są pok- rzywy i osty. W górach do wysokości ponad 2000 m n.p.m. Rozmieszczenie: w całej Europie, ale zimują tylko w Europie Południowej; wiosną wracają na obszary położone na północ od Alp i Kar- pat; czasami ciągną dużymi chmarami daleko na północ, osiągając północną Anglię, a nawet Islandię. Pospolity w całej Polsce. Gęstość zasiedlenia: Jeden z najpospolitszych motyli Europy. Można go obserwować - w róż- ne lata z różną częstością - wszędzie tam gdzie rosną pokrzywy. Okres występowania imago: Między majem a lipcem (zależnie od pogody) osetniki przyla- tują do krajów położonych na północy Europy. Zwykle występują dwie generacje (I w lipcu i sierpniu, II w sierpniu i wrześniu), a w sprzy- jające lata nawet trzy. Ponieważ przelot z po- łudnia trwa długo, urodzone na danym terenie motyle latają często równocześnie z nowo przybyłymi - generacje się pokrywają i nie można ich łatwo rozdzielić. Okres występowania gąsienicy: I pokolenie w czerwcu i lipcu, II w sierpniu i wrześniu, ale i w tym przypadku ścisły rozdział nie jest możliwy, gdyż okres pojawu larw zależy w du- żym stopniu od czasu przylotu motyli. Rośliny żywicielskie: Osty, a także łopian, po- krzywa, podbiał. 36 Rusałki 37 Rusałka żałobnik Nymphalis antiopa L. Wygląd: Jeden z najwięk- szych motyli Europy: długość przedniego skrzydła 3,5 cm. Ciemnobrunatne tło skrzydeł z szerokim kremowym obrze- żeniem nie pozwala pomylić tego motyla z żadnym innym gatunkiem. Środowisko: Widne lasy, stre- fy przyleśne, polany, szkółki leśne, tereny zakrzewione, łą- ki, ciepłe doliny górskie do 2000 m wysokości, także ogrody i parki. Rozmieszczenie: Europa Środkowa i Wschod- nia oraz strefa klimatu umiarkowanego aż po Chiny. W Polsce szeroko rozpowszech- niony. Gęstość zasiedlenia: Niegdyś był wszędzie często spotykany, ale po II wojnie światowej, z bliżej nie znanych powodów, jego liczebność znacznie zmalała i utrzymuje się na niskim choć stałym poziomie. Okres występowania imago: Od końca lipca do czerwca następnego roku; zimują motyle. Okres występowania gąsienicy: Czerwiec i li- piec. Czarne gąsienice ozdobione są na grzbiecie rdzawoczerwonymi punktami. Po obu stronach każdego segmentu ciała znajdu- ją się kolce obronne. Rośliny żywicielskie: Brzoza, osika, iwa i wiąz; najchętniej małe i średnie drzewa. Uwagi: Na całym ogromnym obszarze wy- stępowania (prawie cała Europa oraz strefa umiarkowana Azji i Ameryki Północnej) nie tworzy żadnych odmian i ras; jaśniejsze wios- ną pasmo brzeżne jest wynikiem blaknięcia podczas zimy, a nie świadectwem istnienia osobnej wiosennej formy. Piękniś sułtanek Charaxes jasius L Wygląd: Bardzo duży i zwracający uwagę motyl; długość skrzydła przedniego ponad 4 cm. Ciemnobrunatna górna powierzchnia skrzydeł obrzeżona jest szerokim ja- snobrązowym pasmem, a na skrzydle tylnym dodatkowo jeszcze czarną obwódką. Dające się zauważyć u sie- pĘsfa dzącego motyla cztery niebie- I *r' skie plamki (wraz z dwoma ogonkami na każdym tylnym skrzydle) i nie- zwykle duże rozmiary (rozpiętość skrzydeł sa- micy może osiągnąć 10 cm) są najlepszymi cechami rozpoznawczymi tego gatunku. Środowisko: Na ciepłych wybrzeżach mors- kich; także na innych obszarach do wysokości 500 m n.p.m.; również w parkach i lasach łęgowych. Rozmieszczenie: Przede wszystkim na wscho- dnich wybrzeżach Grecji, Jugosławii i Włoch, włącznie z dużymi wyspami. Ku zachodowi coraz mniej liczny, w Hiszpanii i Portugalii rzadko spotykany. Gęstość zasiedlenia: W centrum swego zasię- gu nierzadki, poza tym w niewielkich iloś- ciach. Okres występowania imago: Dwie generacje: I w maju i czerwcu, II w sierpniu i wrześniu. Okres występowania gąsienicy: I pokolenie od września do kwietnia, II w czerwcu i lipcu; gąsienica zimuje na wiecznozielonych roś- linach. Jest ona jaskrawozielona z niezliczo- nymi żółtymi cętkami. Głowa z czterema skór- nymi wyrostkami, z których dwa środkowe z czerwoną plamką na szczycie. Na grzbiecie dwie duże zielone plamy. Rośliny żywicielskie: Larwy rozwijają się na drzewie poziomkowym (Arbutus unedo), po- spolitej roślinie wybrzeży Morza Śródziemnego. Uwagi: Samiec siedzi zwykle na szczycie ga- łązki drzewa poziomkowego, wypatrując prze- latującej samicy; mając-jak wszystkie motyle - stosunkowo słaby wzrok, często podąża za niewłaściwym motylem. 38 "'H' : W*"'' Rusatki 39 Rusałka ceik Polygonia c-album L. Ji Wygląd: Dtugość przedniego |> skrzydła 2,5 cm. Przypomina b postrzępionego pokrzywnika, ¦rV od którego różni się rozmiesz- i czeniem i wielkością czarnych plam na górnej powierzchni 1 oraz wycięciami na brzegu skrzydeł. Biała plamka w kształcie litery C na dolnej powierzchni jest charaktery- styczną cechą, od której pochodzi nazwa motyla. Środowisko: Na brzegach lasów, polanach, te- renach zakrzewionych, łąkach, w ogrodach, dolinach górskich do wysokości 2000 m. Rozmieszczenie: W całej Europie aż do 66° szerokości geograficznej północnej; również w Afryce i Azji aż po Chiny. W Polsce wszę- dzie pospolity. Gęstość zasiedlenia: Dawniej ceik był znacz- nie pospolitszy niż obecnie, ale jego liczeb- ność zmienia się z roku na rok, chociaż przez ostatnie 15 lat nie wykazuje wyraźnego tren- f Wygląd: Długość przedniego § skrzydła zaledwie 2 cm. Krat- kowiec odznacza się wystę- powaniem dwu wyraźnie róż- nych form, wiosennej i letniej (w języku fachowym zjawisko to określa się jako dymorfizm sezonowy). Forma wiosenna jest od góry żółtopomarań- czowa z czarnymi plamkami, podczas gdy na dolnej powie- rzchni skrzydeł biały siate- czkowaty deseń ostro kontrastuje z pomarań- czowym tłem (stąd nazwa „kratkowiec"); czar- ne tło z białymi pasmami nadaje formie letniej (f. prorsa) zupełnie odmienny wygląd, pomimo że żółte i pomarańczowe plamki przypominają generację wiosenną. Środowisko: Szeroko rozpowszechniony na łę- gach i w wilgotnych lasach; wyraźnie preferu- je stanowiska częściowo lub całkowicie zacie- nione. Chętnie zasiedla tereny pagórkowate, lecz tylko do 1000 m wysokości. du. Miejscami, zwłaszcza w gajach, lata on jeszcze dość często. Okres występowania imago: Normalnie rozwija- ją się dwie generacje: I lata od końca czerwca do końca lipca, II - niepełna - od połowy sierp- nia do początków czerwca; w górach, gdzie lato trwa zaledwie przez kilka tygodni, występuje tylko jedno pokolenie. Już w sierpniu motyle chowają się do swych zimowych kryjówek. Okres występowania gąsienic: I pokolenie w maju i czerwcu, II w lipcu i sierpniu. Gąsie- nica jest dziwacznie ukształtowana i ma białą górną powierzchnię tyłu ciała. Rośliny żywicielskie: Gąsienice ceika można spotkać na pokrzywach, leszczynie, dzikim chmielu; w ogrodach na czarnej i czerwonej porzeczce oraz na agreście. Uwagi: Poza występującym u nas ceikiem we wschodniej części obszaru śródziemnomor- skiego żyje pokrewny gatunek Polygonia egea CR.; można go odróżnić po mniejszej i przypo- minającej raczej literę Y plamce na spodzie skrzydła. Rozmieszczenie: Główny obszar występo- wania kratkowca leży w strefie umiarkowanej, rozciągając się szerokim pasem od Francji, przez Europę Środkową i Azję Centralną do Japonii. Nie występuje na wybrzeżach Morza Północnego, w Anglii, Irlandii, Skandynawii, a także na dużych obszarach Hiszpanii, Por- tugalii, Włoch, Jugosławii i Grecji. Wszędzie w Polsce pospolity. Gęstość zasiedlenia: Miejscami jeszcze bardzo pospolity, choć zwykle występuje wyspowo. Okres występowania imago: Dwie generacje: I od końca kwietnia do połowy czerwca, II od połowy lipca do sierpnia; w rzadkich wypad- kach lata jeszcze III niepełne pokolenie. Okres występowania gąsienicy: I pokolenie w sierpniu i wrześniu, II w czerwcu i lipcu; zimuje poczwarka. Gąsienica jest głęboko czarnobrunatna, z licznymi ciemno ubarwiony- mi kolcami. Rośliny żywicielskie: Ściśle związana z pokrzywami, zwłaszcza lubi te, które rosną pod krzewami. Rusałka kratkowiec Araschma levana L. 40 Pokłonnik osiniec Limenitis populi L. Poczwarka na str. 283 $Ł Wygląd: Przednie skrzydło _|pbxiV/>osiąga 4 cm długości - osiniec IjLNjWr iest jednym z naszych najwięk- |j|jjj?$y szych motyli. Górna strona 43KM\ skrzydeł ciemna z białymi, ISjr \ częściowo zbrunatniałymi, w 4*0 \ pasie zewnętrznym pomarań- jĘ0R \ czowoczerwonymi i czarnymi jfefF \ plamkami; strona dolna poma- Ji^/i rańczowobrunatna z plamami irł białymi i niebieskoszarymi. Sa- jpf mica jest większa od samca i_ ma szersze białe pasy na tylnych skrzydłach. Środowisko: Na drogach leśnych i brzegach la- sów w terenie pagórkowatym i w dolinach górs- kich do wysokości 1500 m; także na łąkach. Rozmieszczenie: Europa Środkowa i Wschod- nia po 64° szerokości geograficznej północnej; nie występuje w zachodniej Francji, na Nizinie Północnoniemieckiej, w Anglii, Hiszpanii i Por- tugalii; dotychczas nie znany również z Włoch, Grecji i wysp Morza Śródziemnego. W Polsce dość pospolity. Pokłonnik wróż Limenitis camilla L. wróż Pokłonnik osiniec Wygląd: Długość przedniego skrzydła 3 cm. Gór- na powierzchnia czarno-biała, dolna kolorowa. Od bardzo podobnego L reducta STGR. można go odróżnić po dwóch rzędach czarnych plamek na dolnej stronie skrzydeł tylnych. Środowisko: Zarówno L camilla jak i L reducta żyją na wilgotnych łąkach i w widnych lasach liściastych; w górach występują do granicy wy- stępowania drzew. Rozmieszczenie: Na dużych obszarach Europy Gęstość zasiedlenia: W Niemczech poważnie zagrożony, wpisany na „Czerwoną Listę" i ob- jęty ochroną. Okres występowania imago: Jedna generacja w czerwcu i lipcu. Okres występowania gąsienicy: Od sierpnia do maja. W sierpniu gąsienice przestają żerować i udają się do „hibernarium" na wierzchołkach gałązek osiki, gdzie zimują zwykle małymi gru- pami w niewielkich oprzędach. Przepoczwa- rczenie następuje następnej wiosny na górnej powierzchni liścia. Gąsienica jest zielona, z „lusterkami" na jaśniejszych bokach; odstra- sza ptaki śpiewające oraz innych wrogów natu- ralnych parą dość długich kolców; wilgotne i zi- mne lata przynoszą jednak motylom większe szkody niż ich wrogowie. Rośliny żywicielskie: Gąsienice żyją na osice (Populus tremula); rzadkość osińca w Nie- mczech związana jest z zanikaniem osiki. Uwagi: Ochrona osińca jest kwestią ochrony jego biotopu: aby zachować ten gatunek, trzeba utrzymać wystarczającą liczebność osiki. Środkowej i Wschodniej oraz Francji, Włoch, Jugosławii zasięgi obu gatunków pokrywają się, ale L. camilla zachodzi dalej na północ, a L reducta dalej na południe. Gęstość zasiedlenia: Gdzieniegdzie w Europie Środkowej jeszcze dość pospolity (w tym w Po- lsce); jego krewniak, L. reducta jest bardzo rza- dko spotykany na północ od Alp, a w Polsce w ogóle nie stwierdzony. Okres występowania imago: Jedna generacja, od połowy czerwca do połowy sierpnia - doty- czy to także L reducta. Okres występowania gąsienicy: Od sierpnia do początku czerwca. Gąsienica zimuje w małym oprzędzie. Jest zielona z czerwonymi kolcami. Rośliny żywicielskie: Wiciokrzew, śnieguliczka. Uwagi: Bardzo podobnym gatunki iem jest L reducta, którego zasięg rozciąga się od zachod- niej Francji, Hiszpanii i basenu Morza Śródziem- nego po Europę Środkową i częściowo pokrywa się z zasięgiem wróża; na tylnym skrzydle tego gatunku występuje tylko jeden rząd okrągłych ciemnych plamek. 42 9______________ . ^rf^L 1*\ Mk r.1 l/',* * \ Rusałki vi (f* i&m^.m %l p- l ^* -^ [-Yr^KJ Bk/i ŁIaC I, ¦ - : i ,V'lW ¦VYv\VXk ¦iV i mv ¦Ml 43 Mieniak tęczowiec Apatura iris L. C! Wygląd: Długość przedniego skrzydła 2,8-3,3 cm. Dla wszy- stkich mieniaków charaktery- styczny jest niebieski połysk skrzydeł, a zygzakowate wy- cięcia tylnych skrzydeł nadają tym motylom egzotyczny wy- gląd. W Europie występują dwa gatunki tego rodzaju: mie- niak tęczowiec i mieniak struż- nik: podczas gdy tęczowiec ma tylko dwa pomarańczowo obrzeżone „oczka" (na tylnych skrzydłach), u strużnika są cztery (po jednym na każdym skrzydle). Samice obu gatunków pozbawione są niebieskiego połysku, ale zachowują chara- kterystyczne dla danego gatunku „oczka". Środowisko: W widnych lasach łęgowych i mieszanych od wybrzeży morskich po góry do wysokości 1000 m; warunkiem występowa- nia tęczowca jest obecność wierzb. Rozmieszczenie: Północna granica zasięgu dochodzi do 60° szerokości geograficznej pół- nocnej. Nie występuje w środkowej Anglii, w Irlandii, Skandynawii, i w Europie Południo- wej. Spotykany w całej Polsce Gęstość zasiedlenia: Występuje lokalnie. W sprzyjające lata dość często obserwowany. Okres występowania imago: Jedno pokolenie od połowy czerwca do połowy sierpnia Gatu- nek zdecydowanie ciepłolubny; lata zwykle podczas najgorętszych godzin południowych, natomiast godziny ranne spędza siedząc nie- ruchomo w kryjówkach noclegowych. Okres występowania gąsienicy: Od sierpnia do czerwca (zimuje gąsienica). Gąsienica jest zie- lona z żółtymi plamkami i jasnymi pasmami. Rośliny żywicielskie: Różne wierzby: iwa (Sa- lix caprea), wierzba uszata (S. aurita), łoza (5. cinerea). Uwagi: Połysk od którego motyl wziął swą nazwę nie pochodzi od niebieskiego barwnika, lecz jest efektem strukturalnym, wywoływa- nym przez częściowe odbicie niebieskich fal świetlnych na maleńkich pęcherzykach powie- trza znajdujących się w łuskach. Mieniak strużnik Apatura ilia SCHIFF. C! Wygląd: Długość przedniego skrzydła 3,2-3,5 cm. Podobny do tęczowca; różni się obec- nością „oczek" na przednich skrzydłach oraz brakiem ost- rokątnego występu na zewnę- trznym brzegu białej przepas- ki tylnych skrzydeł. Samica jest większa i pozbawiona niebieskiego połysku. We- wnętrzne białe plamki są czę- sto zastąpione żółtymi - obie formy (biało- i żółtoplamkowana) występują razem i swobodnie się ze sobą krzyżują. Środowisko: Na brzegach lasów, na polanach lasów mieszanych rosnących na glebach wa- piennych, przy leśnych strumieniach, w nasło- necznionych dolinach górskich, a szczególnie w widnych lasach i zaroślach z wierzbami, topolami i osikami. Rozmieszczenie: Francja, Europa Środkowa; na wschodzie spotykany daleko aż po Azję, na południu po środkowe Włochy i północną Grecję, lokalnie w Hiszpanii i Portugalii. Nie występuje w północnych Niemczech, Anglii, Skandynawii i na wyspach śródziemnomor- skich. Występuje w całej Polsce. Gęstość zasiedlenia: Strużnik należy do gatunków podlegających ochronie gatunkowej (także w Polsce), przy czym rzeczywistym za- grożeniem dla tego gatunku jest nie bezpośre- dnie prześladowanie, lecz niszczenie jego środowiska. Okres występowania imago: Jedno pokolenie, od lipca do początku sierpnia, a więc wyraźnie krócej niż u tęczowca. Okres występowania gąsienicy: Od sierpnia do czerwca. Gąsienica -jak u tęczowca. Rośliny żywicielskie: Osika (Populus tremuta), a także inne topole oraz wierzby. Uwagi: Poza nominatywną formą strużnika znana jest f. clytie, u której biały kolor plam zastąpiony jest przez pomarańczowy. Odmia- na ta jest lokalnie częstsza od nominatywnej. Gąsienice zimują na gałązkach osiki, po dru- giej wylince. 44 Perłowiec królewicz Argynnis paphia L Poczwarka na str. 283 Wygląd: Królewicz jest jed- nym z największych perło- wców: długość przedniego skrzydła dochodzi do 3,5 cm, Ubarwienie wierzchniej stro- ny skrzydeł jest jaskrawo- pomarańczowe, z licznymi czarnymi plamkami i liniami; od spodu szczególnie rzucają się w oczy srebrnobiałe pasy i obrzeżenia skrzydeł. Samica występuje w dwu formach: je- dna jest podobna do samca, druga ciemniej- sza z zielonawym odcieniem. Środowisko: Preferuje polany i brzegi lasów w terenie pagórkowatym oraz słoneczne łąki w dolinach górskich do 1000 m wysokości. Rozmieszczenie: Niemal cała Europa aż do 63 szerokości geograficznej północnej; nie wystę- puje w południowej Hiszpanii i na Krecie. Gęstość zasiedlenia: Nierzadki, a w sprzyjają- ce lata niekiedy wręcz pospolity. Okres występowania imago: Motyle - jedno pokolenie - latają od końca czerwca do poło- wy września. Okres występowania gąsienicy: Gąsienice wy- lęgają się we wrześniu i zimują; czasem na- wet jako w pełni rozwinięte larwki w osłon- kach jajowych. Starsze gąsienice są pięknie ubarwione: na głębokoczarnym ciele dobrze widoczna jest szeroka żółta pręga grzbietowa, poprzedzielana wieloma cienkimi czarnymi li- niami; po bokach liczne żółte punkty, a na pierwszym segmencie tułowia bardzo długie, ciemnożółte kolce. Rośliny żywicielskie: Gąsienice tego gatunku żerują na fiołkach (Wola silvestńs i V. palust- ris), a także na malinie (Rubus idaeus); w przeciwieństwie do innych gąsienic oddala- ją się od swych roślin żywicielskich. Uwagi: Występuje w wielu odmianach, np. w Hiszpanii, na Korsyce, w Algierii, ale i u nas często się spotyka osobniki jakby przyprószo- ne na szaro lub na czarno; odmiany te swobo- dnie krzyżują się z normalnie ubarwionymi motylami. Perłowiec większy Speyeria aglaja L. Gąsienica na str. 278 Wygląd: Rozmiarami (długość skrzydła przed- niego: 3 cm) perłowiec większy wyraźnie ustę- puje podobnemu królewiczowi; brakuje mu także srebrzystych pasów na tylnych skrzyd- łach, które są od spodu żółte lub zielonkawe ze srebrnymi, perłowo lśniącymi powierz- chniami. Ubarwienie samicy jest nieco mniej jaskrawe. Środowisko: Również pod względem wyma- gań środowiskowych perłowiec większy bliski jest królewiczowi: oba chętnie zasiedlają wid- ne lasy niewysokich gór, lubią bowiem zmien- ną grę światła i cienia. W górach występują do górnej granicy lasu; w lasach łęgowych są rzadsze. Rozmieszczenie: W całej Europie aż do Przy- lądka Północnego; nie występuje na wyspach śródziemnomorskich z wyjątkiem Sycylii. Gęstość zasiedlenia: Mniej więcej tak częsty jak królewicz: w odpowiadających mu bio- topach spotyka się go każdego roku, choć w zmiennej ilości. Okres występowania imago: Jedno pokolenie; lata długo - od połowy czerwca do połowy sierpnia. Okres występowania gąsienicy: Od sierpnia do czerwca. Gąsienice perłowca większego są łatwiejsze do odróżnienia od gąsienic królewi- cza niż same motyle: są ciemne z dwiema równoległymi białymi liniami na grzbiecie oraz czerwonymi punktami i plamkami po bo- kach; głowa i kolce obronne są czarne. Rośliny żywicielskie: Głównie fiołki (Wola tri- colorl inne), a także rdest wężownik (Polygo- num bistorta). Zimują bardzo małe gąsienice, które dopiero na wiosnę zaczynają żerować i rosnąć. Są aktywne w nocy; podczas dnia pozostają w ukryciu, oddalając się nieco od rośliny żywicielskiej. 46 (5 Rusałki X, '«> ¦ 47 Perłowiec mniejszy Issoria lathonia L. W: Motyl średniej wielkości: dtugość przedniego skrzydła 2,0-2,2 cm. Górna powierz- chnia tylnego skrzydła ciemna, przyprószona. Ś: Zbocza, pust- kowia, ugory porośnięte suchą darniną. R: W całej Europie. G: Dawniej o wiele bardziej pospolity. Ol: Dwa pokolenia: I - w kwietniu i maju, II - od lipca do połowy września. OG: generacja od września do w czerwcu i lipcu. RŻ: Fiołki. kwietnia, Perłowiec selene Clossiana selene SCHIFF. W: Długość przedniego skrzyd- ła 1,8-2,0 cm. Ś: Mokre łąki, wilgotne zbocza, łęgi, brzegi lasów. R: W Europie szeroko rozprzestrzeniony, z wyjątkiem obszarów śródziemnomorskich i Irlandii. G: Pospolity. Ol: Dwa pokolenia: I od końca maja do początków lipca, II od końca lipca do połowy września. OG: I generacja od września do maja, II w lipcu; zimuje gąsie- RŻ: Fiołek psi i fiołek błotny. nica Przeplatka zwyczajna Melitaea cinxia L. W: Długość przedniego skrzy- dła 1,5-2,0 cm. Wierzch skrzy- deł z ciemnym, czasem rozmytym rysunkiem; spód skrzydła przedniego niemal bez rysunku, ochrowożółty, na szczycie białawo rozjaś- niony. Ś: Kwietne łąki, wilgot- ne łąki w dolinach, brzegi la- sów. R: W całej Europie, do 2000 m. wysokości. Ol: Od końca maja do początków lip- ca. OG: Od lipca do maja; zimuje gąsienica. RŻ: Babka lancetowata. Przeplatka jesionówka Gąsienica Euphydryas maturna L. na str. 278 W: Skrzydło przednie o długości 2,1-2,4 cm. Trudna do oznaczenia przeplatka; ma w Euro- pie ograniczony zasięg. Ś: Występowanie tego gatunku uzależnione jest od obecności jesionu (stąd nazwa), toteż najczęściej można go spot- kać w wilgotnych dolinach i lasach mie- szanych. R: Lokalnie we Francji, Europie Środ- kowej, na Węgrzech; w Polsce pojedyncze sta- nowiska na niżu. G: Nieczęsty. Ol: Od końca maja do początków lipca. OG: Od lipca do maja; zimuje gąsienica. RŻ: Gąsienica jesie- nią żeruje na młodych jesionach, wiosną prze- nosi się na rośliny zielne. Perłowiec eufrozyna Clossiana euphrosyne L W: Skrzydło przednie 2,0-2,2 cm długości, z czarnym rysun- kiem; na środku dolnej powierz- chni skrzydła tylnego srebrzys- ta plama. Ś: Brzegi lasów, pola- ny, wyrębiska. R: Cała Europa aż po Przylądek Północny. G: Na ogół pospolity, ale w ostat- nich dziesięcioleciach jego li- czebność zmniejsza się. Ol: Od połowy maja do połowy lipca. OG: Od lipca do maja; zimuje gąsienica. RŻ: Fiołki, zwłaszcza fiołek leśny. Przeplatka chabrówka Melitaea phoebe D. & S. W: Skrzydło przednie długości 2,1 cm. Wierzch skrzydeł z sil- nym czarnym rysunkiem, de- seń spodu bardzo charakte- rystyczny. Ś: Słoneczne stano- wiska na zboczach, zwłaszcza na podłożu wapiennym. R: Przedgórze Alp i Europa Połu- dniowa. G: Na ogół rzadki, tyl- ko miejscami częstszy. 01: Czerwiec. OG: Od lipca do maja; zimuje gąsienica. RŻ: Chabry (Centaurea spp.), ostrożeń lancetowaty (Cirsium lanceola- tum) i sierpik barwierski (Serratula tinctoria). 48 Polowiec szachownica Melanargia galathea L. Wygląd: Długość przedniego skrzydła 2,6-2,8 cm. Górna powierzchnia obu skrzydeł jest czarno-biała, o charak- terystycznym deseniu przy- pominającym szachownicę. U samicy spód skrzydeł jest jaśniejszy niż u samca, z żół- tawym odcieniem. Środowisko: Na suchych zboczach, leśnych łąkach, po- lanach w terenie pagórko- watym, a także w górach aż do wysokości 2000 m n.p.m. Rozmieszczenie: Szeroko rozprzestrzeniony w Europie aż po południową Anglię. Nie występuje na Nizinie Północnoniemieckiej i w Skandynawii, a także na południu Hisz- panii, Portugalii i Francji, gdzie szachownicę zastępują podobne do niej gatunki. W Polsce wszędzie poza Tatrami. Gęstość zasiedlenia: W odpowiednich bio- topach, np. nad słonecznymi zboczami z su- cholubną roślinnością szachownica lata w du- żych ilościach, ale na ogół jest rzadka. Okres występowania imago: Jedno pokolenie, od końca czerwca do sierpnia. Szachownica jest motylem letnim, aktywnym w gorące dni, zwłaszcza w godzinach południowych. Okres występowania gąsienicy: Od września do czerwca. Zimuje gąsienica. Jest ona zie- lonkawa (czasem piaskowego koloru) z jasny- mi pasami wzdłuż ciała, krótko lecz gęsto owłosiona; na końcu odwłoka ma, charaktery- styczny dla całej rodziny, widełkowaty wyros- tek. Rośliny zywicielskie: Gąsienice żerują na miękkich trawach, takich jak: tymotka (Phleum), kłosówka (Holcus) i In.; są aktywne tylko nocą, dzień spędzają wśród traw i korze- ni, ukryte przed wrogami (zwłaszcza przed ptakami śpiewającymi). Uwagi: Bardzo zmienny gatunek o licznych formach lokalnych. Przestrojnik trawnik Aphantopus hyperantus L Wygląd: Przednie skrzydło o długości 2,5 cm. Ciemno- brunatny motyl o jasno obrze- żonych „oczkach" ciemnego koloru, lepiej widocznych na spodzie skrzydeł, gdzie doda- tkowo każde „oczko" opat- rzone jest białym punktem w środku; odcień i liczba oczek zmienne. Środowisko: W różnych śro- dowiskach; szczególnie czę- sto można go spotkać w miejscach wilgotnych, ale także nad barwnymi, kwietnymi łąkami, w widnych lasach, na obrzeżach lasów, w te- renie pagórkowatym oraz w górach do wyso- kości 1500 m n.p.m. Rozmieszczenie: Nie występuje w północnej Anglii i w Skandynawii na północ od 64° szero- kości geograficznej północnej, oraz na Półwy- spie Pirenejskim (w samych Pirenejach jest regularnie spotykany), Apenińskim, w Grecji i na wyspach Morza Śródziemnego. W Polsce wszędzie pospolity. Gęstość zasiedlenia: Pospolity; każdego lata można obserwować trawniki w dużych ilo- ściach. Charakterystyczny jest jego powolny, „rozważny" lot; gdy siada, natychmiast składa skrzydła, ukazując „oczka" znajdujące się na spodzie skrzydeł. Okres występowania imago: Jedno pokolenie, od czerwca do sierpnia. Okres występowania gąsienicy: Od września do maja; zimuje niepozorna, gąsienica; szaro- brunatna z ciemnym pasem środkowym. Rośliny zywicielskie: Wylęgające się jesienią gąsienice jedzą początkowo niewiele, po- nieważ w tym czasie nie ma takiej obfitości świeżych, soczystych traw jak latem. Uaktyw- niają się dopiero w następnym roku, gdy miękkie trawy (Holcus, Milium, Poa, Carex) puszczają świeże pędy; żerują w nocy. 50 Ó © Oczennice mm Skalnik polaniec ( = S. hermiona) Hipparchia fagi SCOP. ( = H. hermional.) f&Hl Wygląd: Zwraca uwagę za- fsliL r°wno w'e"<0ścią (długość filia przedniego skrzydła 4 cm), B»ra jak i ubarwieniem: przez cie- fdffll mne skrzydła biegną jasne mISI Pasm& z jednym lub dwoma »»|||n wyraźnymi „oczkami"; spód f|||| skrzydeł jest bardziej kon- w||fi trastowy, gdyż jasne pasma yjSĘSk, są prawie czysto białe, nie lB* przyprószone ciemnymi łus- *^ kami. Jak u niemal wszyst- kich motyli samica jest większa od samca; można ją także rozpoznać po bardziej żółta- wej barwie jasnego pasma na skrzydłach. Środowisko: Polany w ciepłych lasach liścias- tych, a także brzegi tych lasów i suche łąki; występuje do wysokości 1000 m. Rozmieszczenie: Na wschód i północ od Pire- nejów, jednak nie przekracza 52° szerokości geograficznej północnej; także w Europie Śro- Wygląd: Zrębowiec nie osiąga średnich rozmiarów polańca (długość przedniego skrzydła 3,5 cm) ale zdarzają się osobniki szczególnie duże, toteż obu tych gatunków nie można rozróżnić tylko na podstawie wielkości. Ani jasne pasma na wierzchu i na spodzie skrzydeł, ani „oczka" również nie stanowią pewnych cech odróżniających, toteż w wielu wypadkach pewne oznaczenie wymaga zbadania aparatu kopulacyjnego przez specja- listę. Czasem, tam gdzie zasięgi obu gatun- ków nie pokrywają się - co jednak dotyczy tylko niewielkiego obszaru - można miejsca znalezienia traktować jako swoistą „cechę rozpoznawczą". Środowisko: Podczas gdy polaniec lata raczej na polanach w lasach liściastych, zrębowca spotykamy częściej na otwartych stanowis- kach w lasach sosnowych - ale i on lubi suche, piaszczyste gleby. W południowej czę- ści obszaru występowania spotykany głównie w górach do wysokości 1500 m n.p.m. dkowej, ale tu na obszarach leżących na pół- noc od Alp i Karpat tylko na „ciepłych wy- spach"; na południu Europy można go spotkać we Włoszech i na Półwyspie Bałkańskim. Gęstość zasiedlenia: Skalnik polaniec należy do rzadkich motyli, nigdzie nie jest pospolity. Okres występowania imago: Jedno pokolenie, od połowy lipca do połowy sierpnia. Ze wzglę- du na rozmiary tego motyla łatwo zauważyć w locie, ale umie on doskonale się ukrywać siadając ze złożonymi skrzydłami na pniu drzewa; ubarwienie spodu skrzydeł czyni go niemal niewidocznym. Okres występowania gąsienicy: Od września do lipca. Gąsienice zimują wśród liści, w któ- rych moszczą się w niewielkich zagłębieniach. Są jasno ubarwione i mają cienkie prążki. Rośliny zywicielskie: Gąsienice żyją na mięk- kich trawach, takich jak: Bromus, Lolium, a przede wszystkim na gatunkach z rodzaju Holcus; żerują w nocy. Rozmieszczenie: Zwarty zasięg ciągnie się od Francji przez kraje alpejskie i południowe Nie- mcy po Europę Wschodnią, gdzie gatunek ten sięga dalej na północ niż polaniec. Na Półwys- pie Pirenejskim i we Włoszech zrębowiec wy- stępuje raczej wyspowo i tylko w górach. W całej Polsce, ale lokalnie. Gęstość zasiedlenia: Podobnie jak pokrewny polaniec, zrębowiec również jest motylem rzadkim. Okres występowania imago: Lipiec i sierpień. Odpoczywa zwykle na pniach drzew, których korę przypomina deseń spodu jego skrzydeł; gdy siedzi tam ze złożonymi skrzydłami jest najlepiej zamaskowany. Okres występowania gąsienicy: Od września do czerwca. Zimuje gąsienica, podobna wpra- wdzie do gąsienicy polańca, ale ubarwiona znacznie bardziej jaskrawo. Żeruje nocą, kry- jąc się podczas dnia wśród roślinności. Rośliny zywicielskie: Twarde trawy, zwłaszcza kłosownica pierzasta. Skalnik zrębowiec ( = S. alcjona) Hipparchia hermione SCHIFF. (=H. alcyone SCHIFF.) 52 53 Skalnik semele Hipparcha semele L Skalnik bryzeida Chazara briseis L W: Skrzydło przednie na 2,4-2,8 cm długości. Na brunat- nych skrzydłach gęsto prze- rywane żółte lub ciemno przy- prószone pasmo, na każdym skrzydle 1 lub 2 „oczka". Ś: Piaszczyste, ciepłe płaszczyz- ny od wybrzeży morskich aż do wysokości 2000 m. R: Cała Europa po południową Skandy- nawię i północną Anglię. G: Nieczęsty. Ol: Od lipca do września. OG: Od września do lipca; zimuje gąsienica. RŻ; Suche trawy; niezbyt wybredny. Skalnik driada Minois dryas SCOP. W: Długość przedniego skrzydła 3 cm; charakterys- tyczne „oczka". Ś: Podmokłe łąki, ciepłe i wilgotne brzegi rzek, błotniste łąki leśne. R: Od Europy Zachodniej po- przez strefę umiarkowaną Azji po Japonię - wszędzie lokal- nie. G: Rzadki. Ol: Lipiec i sie- rpień, jedno pokolenie. Chara- kterystyczny „podskakujący" lot. OG: Od września do czer- wca; zimuje gąsienica. RŻ: Trzęślica i inne. Arethusana arethusa SCHIFF. W: Brunatny motyl z pomarańczową przepaską w przedniej części obu par skrzydeł; po jednej okrągłej ciemnej plamce przy szczycie każde- go z przednich skrzydeł, osiągających niemal 2,5 cm długości. Samica jest większa od sam- ca, ma wyraźniejsze „oczka" (dwa na przed- nich skrzydłach). Ś: Ciepłe, suche zbocza o wa- piennym podłożu. R: Lokalnie w Hiszpanii, Por- tugalii, południowej i środkowej Francji, we Włoszech i w Europie Wschodniej; w Nie- mczech tylko w Alzacji i Badenii. G: Rzadki. Ol: Od lipca do września. OG: Od września do czerwca; zimuje gąsienica. RŻ: Trawy. W: Brunatno-biała oczennica. R: Część Hiszpanii i Francji, kraje alpejskie, Europa Śro- dkowa i Wschodnia (lokalnie); zwarty zasięg we Włoszech i na Półwyspie Bałkańskim po Grecję. G: Rzadki, tylko w sprzyjające lata nieco bar- dziej pospolity. Ol: Koniec lip- ca i początek sierpnia. OG: Od września do czerwca; zi- muje gąsienica. RŻ: Twarde trawy, zwłaszcza gatunki z rodzajów Festuca i Sesleria. Skalnik prozerpina Brintesia circe F. W: Ciemnobrunatno-biały mo- tyl o rozbitej na plamy przed- niej części przepaski. Długość przedniego skrzydła nieco po- wyżej 3,5 cm. S: Suche łąki leśne, polany w lasach liścias- tych, rzadziej łęgi. Do wysoko- ści 1500 m. R: Europa Zachod- nia i Południowa; w Polsce tyl- ko pojedyncze osobniki na po- górzu G: Rzadki i bardzo za- grożony! Ol: Lipiec i sierpień. września do czerwca; zimuje gąsieni- Trawy. OG:Od ca. RŻ: Oeneis glacialis MOLL. W: Jasny, beżowy motyl z przepaskami i „ocz- kami"; skrzydło przednie ma zaledwie 3 cm długości. Ś: Gatunek alpejski, spotykany na skalistych, stromych zboczach na wysokości 2000-3000 m. R: Zasięg ograniczony do wyso- kich stanowisk w Alpach. Ol: Jedno pokolenie od czerwca do sierpnia. OG: Od sierpnia do lipca; gąsienica zimuje dobrze ukryta w glebie. RŻ: Różne trawy, zwłaszcza wysokogórskie for- my kostrzewy owczej (Festuca oma). U: Ten rzadki gatunek o ograniczonym zasięgu dowo- dzi, że pozornie wrażliwe motyle mogą zasied- lać nawet skrajnie nieprzyjazne środowiska. 54 Górówka boruta Erebia ligea L W: Przednie skrzydło 2,4-2,8 cm długości. Jedna z trudno oznaczalnych oczennic, nale- żąca do dużego kompleksu europejskich gatunków. Ś: Niewysokie góry; mokre łąki, wilgotne lasy, R: Południowa, środkowa i wschodnia Europa, Skandynawia. G: Pospolity lub sporadyczny. Ol: Lipiec i pierwsza połowa sierpnia. OG; Od września do lipca; świeżo wyklute gąsienice zimują w pierwszym roku, prawie dorosłe lar- wy - w drugim. RŻ: Leśne trawy. Erebia alberganus PRUN. Górówka meduza Erebia medusa SCHIFF. W: Długość przedniego skrzy- dła 2,0-2,2 cm. „Oczka" - dwa górne są największe - rozmieszczone są na szero- ko porozrywanej, podzielonej na oddzielne plamki przepas- ce. Ś: Wilgotne obniżenia gruntu, leśne łąki, polany, wy- rębiska. R: Cała Europa i Azja Mniejsza; w Po- lsce pospolita w górach i na podgórzu, na niżu lokalnie. G: Pospolita. Ol: Druga połowa maja i czerwiec. OG: Od lipca do kwietnia; zimuje gąsienica. RŻ: Różne gatunki traw. Przestrojnik wielki Maniola jurtina L. W: Przednie skrzydło o długo- ści 2,2-2,6 cm. Samiec z nie- wielkim „oczkiem" na za- mszowoczarnym tle; Samica większa, z czerwonobrunatną przepaską. Ś: Brzegi lasów, łąki, parki. R: W całej Europie aż po 62° szerokości geogra- ficznej północnej, w Afryce Północnej, na wyspach Morza Śródziemnego; w całej Polsce G: Pospolity. Ol: Od czerwca do sierpnia. OG: Od września do maja; zimuje gąsienica. RŻ: Trawy, szczególnie wiechlina łąkowa (Poa pratensis). W: Przednie skrzydło długości około 2 cm. Ciemnobrunatna z pomarańczową przepaską podzieloną przez pokryte ciemnymi łuskami żyłki na mniejsze pola, i z różnej wielkości czarnymi plamkami (po jednym na każdym polu) otaczającymi białe punkty; deseń skrzy- deł tylnych jest kontynuacją wzoru zdobiącego skrzydła przednie. Ś: Ubogie murawy. R: Środ- kowa i południowa cześć Alp lokalnie również w Apeninach; do wysokości 1800 m. G: Wy- stępuje wyspowo, ale lokalnie nierzadki. Ol: Od końca czerwca do sierpnia. OG: Od sierp- nia do maja; zimuje gąsienica. RŻ: Różne gatunki traw, zwłaszcza wiechlina roczna. Górówka Rudkowskiego Erebia gorge HB. W: Przednie skrzydło długości 1,7-2,0 cm. Jed- na z wielu trudno oznaczalnych oczennic: cza- sem do prawidłowej identyfikacji konieczny jest preparat narządów kopulacyjnych. Ś: Suche te- reny na wysokości od 1600 do 3000 m. Często na piargach i terenach pokrytych rzadką roślin- nością. R: Ta oczennica - jak większość z gru- py - występuje wyspowo na bardzo ograniczo- nych obszarach: w Pirenejach, Alpach, Karpa- tach, Apeninach; w Polsce w Tatrach. G: W ra- mach swych izolowanych zasięgów nierzadka. Ol: Od czerwca do sierpnia. OG: Od sierpnia do maja; zimuje gąsienica. RŻ: Górskie trawy. Przestrojnik tytoń Pyronia tithonus L. W: Długość przedniego skrzyd- ła 1,6-2,0 cm. Samiec z czer- wonobrunatnymi powierzchnia- mi na skrzydłach; samica ja- śniejsza, nieco większa. Ś: Wil- gotne i suche łąki, lasy miesza- ne, wrzosowiska. R: W Europie Południowej i lokalnie w Środ- kowej, na Kaukazie; w Polsce pojedyncze stanowiska na południowym zachodzie kraju. G: Niegdyś częstszy, obecnie sporadyczny. Ol: Lipiec i sierpień. OG: Od wrze- śnia do czerwca; zimuje gąsienica. RŻ: Trawy. 56 Strzępotek ruczajnik Coenonympha pamphilus L. W: Przednie skrzydło ok. 1,5cm. Spód skrzydła tylnego z rozmy- tą białawą przepaską na jaś- niejszej części zewnętrznej i ciemniejszej wewnętrznej. Ś: Lęgi, polany leśne, a także wy- brzeża morskie. R: Cała Euro- pa po północną Skandynawię. G: Pospolity. Ol: Do trzech po- koleń: I w maju, II w lipcu, III sierpień-wrzesień. OG: i gene- racja od sierpnia do kwietnia, II w czerwcu, III w sierpniu. RŻ: Trawy. Strzępotek bohater Coenonympha hero L. W: Przednie skrzydło 1,5-1,8 cm, na wierzchu brunatne; na górnej powierzchni skrzydeł tylnych 34 czerwonobrunatne „oczka". Ś: Na obszarach górskich i pagór- kowatych na wilgotnych stano- wiskach, a także w lasach mie- szanych. R: Od Francji przez Niemcy i Polskę na wschód. G: Z roku na rok coraz rzadszy. Ol: Od końca maja do początków lipca. OG: Od lipca do maja; zimuje gąsienica. RŻ: Trawy. Osadnik egeria Pararge aegeria L. Osadnik megera Lasiommata megera L. W: Przednie skrzydło 2,0-2,2 cm. Ciemnobrunatny, z plam- kami na wierzchu skrzydeł: je- dna przy wierzchołku skrzydła przedniego, trzy na tylnym. Ś: Lasy mieszane, polany, prze- cinki. R: Cała Europa; obszary do wysokości 1000 m. G: Pos- polity, ale miejscami zanika! Ol: Dwie generacje: I od poło- wy kwietnia do połowy czerw- ca, II od lipca do połowy wrześ- nia. OG: I pokolenie od września do kwietnia, II w czerwcu; zimuje gąsienica. RŻ: Dzikie trawy. W: Przednie skrzydło 2,0-2,6 cm. Pomarańczowobrunatny z ciemnobrunatnymi zygzako- watymi liniami; na wierzchu skrzydeł przednich czarne pla- mki z białymi punktami w środ- ku, na skrzydłach tylnych 3-4 „oczka". Ś: Widne lasy, góry. R:Wcałej Europie. G: Wystę- puje regularnie. Ol: Dwa poko- lenia: I w maju i czerwcu, II od lipca do października. OG: Pokolenie I od września do maja, II w lipcu; zimuje gąsienica. RŻ: Dzikie trawy. Osadnik kostrzewiec Lasiommata maera L. Osadnik pierściennik Lasiommata actiine SCOP. i W: Przednie skrzydło 2,2-2,8 cm. Brunatny z rozjaśnioną szczyto- ' wą częścią skrzydła, na której znajduje się duża, czarna plam- ka z białym środkiem, a obok mniejszy punkt; na pomarańczo- wym tle tylnych skrzydeł dwie średnie plamki i jedna maleńka. Ś: Widne lasy, tereny pagór- kowate. R: W Europie szeroko rozprzestrzeniony do wysokości 2000 m. G: Nie wszędzie pospo- lity. Ol: Czerwiec i lipiec. OG: Od sierpnia do maja; zimuje gąsienica. RŻ: Dzikie trawy. W: Przednie skrzydło długości 2,4-2,8 cm. Ciem- nobrunatny, na każdym skrzydle owalne, nie stykające się, żółto i pomarańczowo obwiedzio- ne ciemne „oczka" z białymi środkami. Ś: Na obszarach pagórkowatych w lasach mieszanych o bogatym podszycie. R: W Europie szeroko rozprzestrzeniony (nie występuje na północy i południu); głównie we Francji, Europie Środ- kowej i Wschodniej; jego zasięg obejmuje całą strefę umiarkowaną Eurazji aż po Japonię. W górach do wysokości 1000 m. G: Spotykany sporadycznie, a nawet rzadki. Ol: Druga połowa czerwca i lipiec. OG: Od sierpnia do maja; zimu- je gąsienica. RŻ: Leśne trawy. 58 Oczennice Modraszek arion Maculinea arion L. Wygląd: Przednie skrzydło o długości 1,4-2,0 cm. Modraszki to rodzina bardzo bogata w gatunki: tylko w Europie wy- stępuje ok. 100. Wszy- stkie gatunki są ma- łe, niektóre bardzo ma- łe. Ubarwienie samca jest bardziej jaskra- we niż samicy: od głębokoniebieskiego przez zielone i nie- bieskie do brunatne- go; samice są zwykle ciemne, brunatnawe lub szare. Osobniki tego gatunku łatwiej rozpoznać po spodniej stronie skrzydeł, ale w wielu wypadkach dokładne oznaczenie może być dokonane tylko przez specjalistę na podstawie oględzin aparatu ge- nitalnego. Arion jest jednym z wyjątków, jego oznaczenie w Europie Środkowej nie nasuwa żadnych trudności: na lśniąconiebieskim tle rozmieszczone są czarne plamki; wzdłuż brze- gu górnej powierzchni biegnie brunatny pas. Środowisko: Suche tereny porośnięte nie- wysoką trawą. Rozmieszczenie: Od Europy Zachodniej po Chiny i Japonię; w Polsce wszędzie, ale na pojedynczych stanowiskach. Gęstość zasiedlenia: Dawniej zdecydowanie pospolity, w ostatnich latach intensywna gos- podarka łąkowa spowodowała w wielu miejs- cach jego wyginięcie. Okres występowania imago: Jedno pokolenie, w czerwcu i lipcu. Okres występowania gąsienicy: Od sierpnia do maja; gąsienica zimuje w mrowiskach. Rośliny zywicieiskie: Młode gąsieniczki żyją na macierzance piaskowej (Thymus serpyl- lum); później przechodzą do mrowisk, gdzie żywią się jajami i poczwarkami, co jednak nie powoduje poważniejszych szkód. Mrówki zsy- sają wydzieliny gruczołów odwłokowych gąsienic- patrz rysunek. Pazik brzozowiec Thecla betulae L. Wygląd: Przednie skrzydło o długości około 2 cm. Sa- miec mniejszy niż samica. Na wierzchu ciemnobrunatny z nerkowatą pomarańczową plamą; u samca plama ta jest ledwo zaznaczona lub brak jej zupełnie. Od spodu osob- niki obu płci są jasno uba- rwione: pomarańczowobruna- tne z dwoma czarno-białymi liniami. Na skrzydłach tylnych charakterystyczne wyrostki. Środowisko: Preferuje brzegi lasów, parki, za- rośla wzdłuż strumieni i zbocza górskie do wysokości 1000 m. Podłoże może być nawet skaliste, jeśli rośnie na nim tarnina, leszczyna lub inne dzikie drzewa owocowe. Rozmieszczenie: Europa Środkowa wraz z krajami alpejskimi, południowa Skandy- nawia, północne Włochy, Bałkany i Europa Wschodnia; dalej na wschód poprzez Sy- berię aż po Chiny; w Polsce wszędzie oprócz obszarów wysokogórskich. Gęstość zasiedlenia: Szeroko rozpowszech- niony, ale nigdzie nie spotykany często. Okres występowania imago: Jedna generacja, od końca lipca po wrzesień. Brzozowiec jest samotnikiem. Trzeba mieć pewne doświadcze- nie w obserwacji motyli, nim się odkryje tego niepozornego, choć ładnego motylka: ma on zwyczaj, zanim się zręcznie ukryje w trawie, szybko przelecieć krótki dystans wstecz. Jego jajeczka nie są przylepiane w niewielkich pa- kiecikach do rośliny żywicielskiej - jak u wielu innych motyli - lecz każde jest osobno umoco- wywane przez samiczkę na gałązce, na której przezimuje. Okres występowania gąsienicy: Gąsieniczki wylęgają się w maju, a w 4 tygodnie później następuje przepoczwarczenie. Rośliny zywicieiskie: Gąsienice czasem żerują - jak sugeruje nazwa motyla - na brzozie, ale preferują tarninę i śliwę. 60 Zieleńczyk ostrężyniec Callophrys rubi L. Ogończyk ostrokrzewowiec — Satyrium ilicis ESP. W: Ze względu na zieloną barwę spodu skrzydeł trudno go pomylić z innym motylem. Przednie skrzydło o długości 1,6-1,8 cm. Ś: Suche ob- szary wrzosowiskowe i ruderalne, słoneczne la- sy sosnowe. R: Cala Europa; na wschodzie po wschodnią Azję; w Ameryce Północnej żyją ga- tunki blisko z nim spokrewnione. G: Pospolity. Ol: Od połowy kwietnia do czerwca. OG: Od maja do sierpnia; w ciepłych okolicach pojawia się niekiedy II pokolenie. RŻ: Janowiec, szczod- rzeniec, jeżyna i borówka. U: Należy do najpos- politszych gatunków swojej grupy; żyje na wielu różnych roślinach (jest polifagiem). Pazik dębowiec Teratozephyrus quercus L W: Ciemno ubarwiony motyl o lśniących głębo- koniebieskich polach na przednich skrzydłach o długości 1,5 cm; na spodzie tylnych skrzydeł biała, nieco zygzakowata linia. S: W lasach dębowych i parkach ze starymi dębami, od nizin do wysokości 1000 m. R: W całej Europie po 60° szer. geogr. płn. G: Niegdyś znacznie pospolitszy niż obecnie. Ol: Od połowy czerwca do sierpnia, jedna długo żyjąca generacja. OG: Maj i czerwiec. W lecie w jajeczkach rozwijają się gąsienice, które jednak wylęgają się dopie- ro następnej wiosny, gdy dęby wypuszczą świeże pędy. Czerwończyk nieparek Lycaena dispar HAW. W: Przednie skrzydło o długości 2 cm. Ogniś- cieczerwony z czarnym pasmem wzdłuż brze- gu skrzydeł; samica ciemniejsza z czarnymi plamkami na skrzydłach przednich i ciemnym polem na tylnych. Ś: Wilgotne łąki i moczary. R: Wyspowo w środkowej Europie, częstszy na południowym wschodzie. G: Różnie, ale zwyk- le rzadki. Ol: Od czerwca do połowy sierpnia. OG: Od sierpnia do maja; zimuje gąsienica. RŻ: Różne gatunki szczawiu. U: Rasa nomina- tywna występowała do połowy XIX w. w Anglii, obecnie wytępiona; większość Europy (w tym Polskę) zasiedla ssp. rutilus WB. W: Skrzydło przednie 1,8 cm. Na wierzchu niepozornie ubar- wiony; łatwo go rozpoznać po niewielkich czerwonych plam- kachna spodzie tylnych skrzy- deł. Ś: Widne lasy z dębami. R: Środkowa, zachodnia i połu- : dniowa Europa; w Polsce wszędzie z wyjątkiem wyso- kich gór. G: Pospolity. Ol: Jed- no pokolenie, koniec czerwca - początek sierpnia. OG: Maj i czerwiec; zimuje gąsienica w osłonce jajowej.RŻ: Liście dębu. Czerwończyk żaczek Lycaena phlaeas L. W: Skrzydło przednie 1,5 cm długości; samica większa od samca. Na spodzie przednich skrzydeł ciemna przepaska czarne plamki z białymi oto- czkami. S: Wszędzie do wyso- kości 2000 m. R: Cała Europa aż po Przylądek Północny. G: Pospolity. Ol: Dwa pokolenia: I w maju i czerwcu, II w drugiej połowie lipca i w sierpniu. OG: generacja od września do kwietnia, II w czerwcu i lipcu. RŻ: Szczaw zwy- czajny i polny, rdest. Czerwończyk dukacik Lycaena virgaurea L. W: Długość przedniego skrzydła 1,7-2,0 cm. Oznaczenie nie jest łatwe, gdyż gatunek ten jest bardzo zmienny, a podobnych motyli jest sporo. Wierzch jaskrawopomarańczowy bez plam, spód z czarnymi plamkami na pomarań- czowym tle. Ś: Wilgotne łąki, moczary, brzegi lasów; występuje do wysokości 1500 m. R: Europa, Azja Mniejsza, Azja Środkowa; w Po- lsce wszędzie. G: Dawniej pospolity, obecnie w wielu okolicach rzadki. Ol: Od połowy czer- wca do sierpnia. OG: Od kwietnia do czerwca; w jajeczkach zimują w pełni rozwinięte gąsie- niczki. RŻ: Szczaw zwyczajny i polny. 62 Modraszek koniczowiec Everes augiades PALL. W: Przednie skrzydło 1,0-1,5 cm; samica więk- sza. Samiec lśniąconiebieski z czarnymi punk- tami na opasce tylnych skrzydeł; u ciemnobru- natnej lub czarniawej samicy punkty te są słabsze. Tylne skrzydło u obu płci ze słabo rozwiniętym ząbkiem na opasce. Ś: Piargi, brzegi lasów, leśne drogi. R: W umiarkowanej strefie Europy i w Ameryce Północnej. G: Nie wszędzie pospolity. Ol: Dwie generacje: I w maju i czerwcu, II od połowy lipca do sierpnia. OG: I pokolenie od sierpnia do kwiet- nia, II w czerwcu i lipcu; zimuje gąsienica. RŻ: Koniczyna, lucerna i komonica. Modraszek kominiarczyk Maculinea teleius BERGSTR. W: Jeden z większych modraszków: długość przedniego skrzydła ok. 2 cm. Charakterystycz- na szeroka ciemna opaska i kilka czarnych pla- mek na skrzydłach (dobrze widoczne na foto- grafii); u samca plamki są większe. Ś: Wilgotne łąki na nizinach i w górach, R: Od południowej części Europy Środkowej po Japonię; w Polsce w centrum i na południu. G: Występuje zwykle lokalnie, na izolowanych stanowiskach, czasem regularnie, czasem rzadko, ale nigdzie nie bywa liczny. Ol: Od końca czerwca do połowy sierp- nia. OG: Od lata do wiosny; gąsienica zimuje w mrowiskach. RŻ: Krwiściąg. Modraszek argus Plebejus argus L. W: Przednie skrzydło 1,1-1,5 cm. Ś: Wrzosowiska, tereny piaszczyste. R: W całej Europie i strefie umiarkowanej Azji po Japonię; spośród wysp Morza Śródziemnego wyłącznie na Elbie i Sardynii. G: Zwykle po- spolity, choć jego liczebność się zmniejsza. Ol: Od połowy czerwca do połowy sierpnia. OG: Od kwietnia do czerwca; zimuje jajo. RŻ: Komonica, wil- żyna, koniczyna, wrzos. Gąsienice żyją w towa- rzystwie mrówek. M. kruszyniak Celastrina argiolus L. W: Skrzydło przednie o długo- ści 1,3-1,5 cm; jednobarwny niebieski samiec mniejszy od brunatno obrzeżonej samicy. Ś: Zbocza, brzegi lasów, pola- ny, lasy łęgowe. R: W całej Europie (do wysokości 1000 m). G: Nie jest rzadki, choć miejs- cami zanika. Ol: Dwa poko- lenia: I od połowy kwietnia do połowy czerwca, II w lipcu i sierpniu. OG: Generacja wrześniu, II w czerwcu; zimuje w sierpniu poczwarka. RŻ: Kruszyna i inne niskie krzewy. Modraszek orion Scolitantides ońon PALL. L! W: Skrzydło przednie 1,3-1,5 cm. Łatwy do roz- poznania. Ś: Tereny kamieniste, piargi, nasłone- cznione suche zbocza. R: Gatunek ciepłolubny; w południowych dolinach Alp do wysokości 1300 m; rozpowszechniony również na Półwyspie Ba- łkańskim; w Polsce na Wyżynie Lubelskiej, Dol- nym Śląsku i w Pieninach. G: Lokalny i rzadki. Ol: Dwa pokolenia: I w maju i pierwszej połowie czerwca, II od połowy lipca do sierpnia. OG: I generacja w sierpniu i wrześniu, II w czerwcu i lipcu; zimuje poczwarka. RŻ: Różne gatunki rozchodnika (Sedum). U: Skandynawskie motyle są intensywniej niebieskie. Modraszek idas Plebejus idas L. W: Skrzydło przednie ok. 1,5 cm. Ś: Wrzosowiska, brzegi la- sów; w górach do 2500 m. R: Cała Europa bez Wlk. Brytanii. G: Nie tak częsty jak dawniej. Ol: Od połowy czerwca do po- łowy sierpnia; wyjątkowo II po- kolenie. OG: Maj i czerwiec; zimuje jajo. RŻ: Koniczyna, ża- rnowiec oraz złotokap. Żyje w symbiozie z mrówkami: zmniejszenie liczby mrówek powoduje zanik tego gatunku. 64 Modraszek iglicznik Arieta agestis schiff. W: Skrzydła bez koloru niebieskiego! Długość skrzydła przedniego 1,5 cm. Trudny do odróż- nienia od A. artaxerxes F. Ś: Suche murawy, przydroża, słoneczne zbocza w wapiennych gó- rach do wysokości 1000 m. R: Europa do 66" szer. geogr. płn.; na południu Anglii i Skandyna- wii tylko miejscami. G: Lokalnie pospolity, ale zwykle rzadki. Ol: Dwa pokolenia: I w maju i czerwcu, II w drugiej połowie lipca. OG: i gene- racja od września do maja, II w czerwcu i lipcu. RŻ: Bodziszek łąkowy [Geranium pratense), ig- lica pospolita (Erodium cicutarium) i posłonek kutnerowaty (Helianthemum nummularium). Modraszek seledynek Polyommatus damon SCHIFF. W: Długość przedniego skrzydła 1,5-1,7 cm.; samica nieco mniejsza od samca. Nazwa po- chodzi od seledynowej barwy wierzchu skrzy- deł samca; raczej niepozorny. Ś: W środkowej Europie na obszarach o podłożu wapiennym, na nasłonecznionych zboczach, na brzegach lasów, przydrożach i zachwaszczonych, eks- tensywnie użytkowanych ugorach. R: W Euro- pie rozsiedlony wyspowo; forma latająca w Al- pach jest jeszcze jaskrawiej ubarwiona. G; Rzadki. RŻ: Sparceta siewna i piaskowa (Ono- brychis sativa i 0. arenaria); czasem bywa gościem mrowisk (patrz: modraszek arion). Modraszek adonis Polyommatus bellargus ROTT. W: Długość skrzydła przedniego 1,6-1,8 cm. Jest bardzo wiele podobnych gatunków, toteż ozna- czenie jest bardzo trudne. Wyraźny dymorfizm płciowy: samiec jest jaskrawoniebieski, samica zwykle niepozornie brunatna, ale czasami też z niebieskawym odcieniem. Ś: W wapiennym terenie pagórkowatym na suchym lub piaszczys- tym podłożu o rzadkiej roślinności. R: Cała Eu- ropa do 55" szerokości geograficznej północnej. G: Niegdyś pospolitszy, teraz nieczęsty. Ol: Dwie generacje: i w maju i czerwcu, II w sierp- niu i wrześniu. OG: I pokolenie od września do maja, II w lipcu. RŻ: Cieciorka i konikleca. Modraszek argusek Polyommatus semiargus ROTT. W: Skrzydło przednie o długo- ści niespełna 2 cm. Samiec ciemnofioletowy z czarnym brzegiem, samica jednolicie brunatna. Ś: Kwietne łąki, przydroża, polany, obrzeża la- sów; do wysokości 2500 m. R: Prawie cała Europa. G: Da- wniej znacznie częstszy. Ol: Od czerwca do sierpnia, w je- dnym lub dwu pokoleniach. OG: Od sierpnia do lipca; zi- RŻ: Przelot, koniczyna i inne. muje gąsienica. Modraszek siwik Polyommatus coridon PODA W: Bardzo podobny do seledynka lecz wyraźnie większy: długość skrzydła przedniego 1,6-1,8 cm. Samica jest na wierzchu brunatna z rzędem „oczek" na zewnętrznym brzegu przednich i tyl- nych skrzydeł, wierzch skrzydeł samca zielona- woniebieskf. Ś: Suche ciepłe zbocza, wyręby, miedze, przydroża, najchętniej na podłożu wa- piennym. R: Europa z wyjątkiem skraju północ- nego i południowego. G: Obecnie stał się rzadki. Ol: Od czerwca do sierpnia, jedno pokolenie. OG: Od kwietnia do czerwca; zimuje (w ściółce) pozostająca w jaju rozwinięta gąsienica. RŻ: Różne gatunki wyki i koniczyny. Modraszek ikar Polyommatus icarus ROTT. W: Przednie skrzydło 1,2-1,5 cm długości. Na spodzie żółte plamki brzeżne i wiele biato obrzeżonych czarnych cętek. R: Cała Europa, Afryka Półno- cna, strefa umiarkowana Azji; do wysokości 2000 m. G: Po- spolity. Ol: Dwa lub trzy poko- lenia: I w maju i czerwcu, II od lipca do września. OG: Gene- racja I od września do maja, II w czerwcu i lipcu. RŻ: Wilży- na, koniczyna i inne rośliny motylkowe. 66 9 powyżej (5 (5 powyżej c? qj Karłątek przecinek Hesperia comma L gm Wygląd: Powszelatki są właś- 1'iltk ciwie blisze ^mom n'z mo" fljwf 'y'om dziennym, z którymi łą- |SlO|i czy je jednak zwyczaj latania \ w^*& z szero'<0 rozstawionymi czu- \Hi|($. łkami wskazuje, że w sys- \|Kją tematyce zoologicznej należy %tej§ ie przesunąć ku okienkowcom \ffliŚ' (Thyrididatf. Niektóre po- x'ĘjM wszelatki mogą uderzać TJ" przednim brzegiem przed- niego skrzydła o kieszonkę kryjącą łuski zapa- chowe; ponieważ to samiec wabi samicę roz- siewając specyficzny dla gatunku zapach, więc i kieszonki zapachowe występują tylko u niego. Równie charakterystyczne dla po- wszelatkow są ich niezwykłe czułki, mające na wierzchołku niewielkiej buławki krótki haczyk (zwany apiculus) - jest to narząd służący jako odbiornik wysyłanych sygnałów zapachowych. Niewielki (przednie skrzydło długości 1,5 cm) karłątek przecinek jest dość typowym przed- stawicielem europejskich powszelatkow; ró- wnież brunatnozłociste ubarwienie i rozmiesz- czenie białych plamek na jego skrzydłach ni- czym go specjalnie nie wyróżniają. Jego lot robi wrażenie bardzo nerwowego: niespokoj- nie przelatuje z kwiatka na kwiatek. Plamka w kształcie przecinka, której gatunek ten za- wdzięcza swoją polską i naukową (comma) nazwę, znajduje się tylko na wierzchu przed- nich skrzydeł samca - ciemniej ubarwiona samica jest jej pozbawiona, ma za to większe białe plamki na przednich skrzydłach. Środowisko: Szeroko rozprzestrzeniony od wybrzeży morskich po góry do wysokości 2500 m. W ciepłe lata można go spotkać niemalże we wszystkich biotopach, czy będą to barwne kwietne łąki, miedze, czy żwirownie lub pola- ny leśne. Najchętniej jednak zasiedla tereny o podłożu wapiennym. Rozmieszczenie: Cała Europa z wyjątkiem wysp śródziemnomorskich, Afryka Północna, strefa umiarkowana Azji, zachodnia część Ameryki Północnej. Wszędzie w Polsce spo- tykany. Gęstość zasiedlenia: Jest jednym z naszych najpospolitszych motyli. Okres występowania imago: Jedna generacja od połowy czerwca do sierpnia. Okres występowania gąsienicy: Od kwietnia do czerwca; zimują złożone w sierpniu jajecz- ka; dopiero następnej wiosny wykluwają się gąsienice i natychmiast zaczynają żerować. Są prawie nagie lub tylko skąpo owłosione, z charakterystyczną ciemną, kulistą, dużą i wyraźnie odgraniczoną od tułowia głową, na której zarysowuje się trójkąt czołowy i dwie brunatne podłużne linie. Na spodzie dwu osta- tnich segmentów dwie białe plamy. Gąsienice żyją na ziemi, gdzie dla ochrony przed wroga- mi tkają sobie rurkę (coś w rodzaju domku larwy chróścika), z której wychylają się obja- dając różne trawy. Rośliny żywicielskie: Gąsienice praktycznie wszystkich powszelatkow żerują na dzikich trawach i ziołach; są to często te rośliny, które człowiek traktuje jako chwasty i zwalcza je truciznami, dlatego też powszelatki w wielu okolicach stały się rzadkie. Karłątek przecinek także żeruje na różnych trawach, najchętniej na kostrzewie (Festuca), wiechlinie (Poa) i perzu właściwym (Triticum repens). Uwagi: Przecinek jest bardzo trudny do odróż- nienia od karłątka kreseczki [Ochlodes vena- tus), którego samiec również ma na przednim skrzydle wyraźną przecinkowatą plamkę z łu- sek zapachowych (górna fotografia). U tego jednak gatunku plamka jest płaska i jednolicie czarna, podczas gdy u przecinka wznosi się ona ponad powierzchnię skrzydła i bywa częś- ciowo przedzielona srebrzyście lśniącą linią; ponadto żółte plamki skrzydeł są wyraźniej- sze, a buławka czułków krótsza i grubsza. Liczne gatunki powszelatkow rozsiedlone są po całym świecie, jednak w Europie w ostat- nich dziesięcioleciach ich liczebność tak zna- cznie zmalała, że prawdopodobieństwo spot- kania któregoś z gatunków nie wymienionych w niniejszej książce jest nikłe. 68 Hesperia comma (kopulacja Warcabnik ślazowiec Pyrgus malvae L. W: Typowe plamkowanie, przednie skrzydło o długości niespełna 1,5 cm. Ś: Wszę- dzie, od wybrzeży morskich po góry do wysokości 2000 m. R: Prawie cała Europa do 65° szerokości północnej. G: Pospolity. Ol: Jedna genera- cja, od końca kwietnia do cze- rwca. OG: Sierpień i wrzesień; zimuje poczwarka w kokonie znajdującym się na ziemi. RŻ: Ślazy, poziomka pospolita, pięciornik. Karłątek palemon Carterocephalus palaemon PALL. W: Skrzydło przednie ma 1,5 cm długości. Na ciemnobrunatnym tle pomarańczowożółte pla- mki różnej wielkości; u samicy tło raczej szare a plamki żółte. Ś: Motyl strefy umiarkowanej; lata na kwietnych łąkach, brzegach lasów, za- krzewionych zboczach i łąkach bagiennych. R: Środkowa Francja, wschodnia i południowo- -wschodnia Europa; w całej Polsce, ale częst- szy na południu. G: Rozmieszczony wyspowo, toteż tylko w niektórych okolicach pospolity. Ol: Jedno pokolenie, od połowy maja do czer- wca. OG: Od lipca do maja; zimuje gąsienica. RŻ: Dzikie trawy. Karłątek kreseczka Ochlodes venatus BREMER et GREY W: Długość przedniego skrzydła 1,7 cm. Cie- mnobrunatny z jasnymi żółtobrunatnymi pola- mi i plamkami, na spodzie zielonkawo rozjaś- niony. Ś: Łąki, zbocza, brzegi lasów, parki. R: Europa; nie występuje w Irlandii, północnej Szkocji i w Skandynawii na północ od 56° szerokości geograficznej północnej, a na połu- dniu na Sardynii, Korsyce i Krecie. G: Pospoli- ty, ale prawidłowe oznaczenie tego motyla podobnego do wielu innych w locie jest dla laika trudne. Ol: Jedna długotrwała generacja, od końca maja do połowy sierpnia. OG: Od września do maja: zimuje gąsienica. RŻ: Dzi- kie trawy. Powszelatek brunatek Erynnis tages L. W: Przednie skrzydło o długości 1,5 cm, bru- natne; na brzegach skrzydeł obwódka z bia- łych plamek. S: Szeroko rozprzestrzeniony; lubi słoneczne, suche zbocza z rzadką roślin- nością. R: Cata Europa, ale tylko sporadycznie osiąga północną Anglię, Irlandię i Skandyna- wię. G: W swoim biotopie całkiem pospolity, na obszarach intensywnie użytkowanych rol- niczo o wiele rzadszy. Ol: Dwa pokolenia: I od końca kwietnia do początku czerwca, II w lipcu i sierpniu. OG: I generacja od września do kwietnia, II w czerwcu i lipcu. RŻ: Polifag: żeruje na komonicy, cieciorce, mikołajku, lu- cernie, koniklecy. Karłątek akteon Thymelicus acteon ROTT. W: Przednie skrzydło o długości 1,3 cm. Złoto- brunatny z oliwkowobrunatnym przyciemnie- niem i niewyraźnymi żółtymi prążkami i plam- kami. Ś: Gatunek ciepłolubny; południowe zbo- cza, zakrzewione łąki, brzegi lasów; częstszy na obszarach o podłożu wapiennym. R: Euro- pa, ale tylko do 48' szer. geogr. płn.; Afryka Północna, Azja Mniejsza; w całej Polsce roz- proszone stanowiska, częstsze na południu. G: Lokalnie liczniejszy, ale ogólnie rzadki. Ol: Jed- na generacja, w lipcu i sierpniu. OG: Od wrześ- nia do czerwca; gąsienica zimuje na ziemi. RŻ: Rajgras, perz, kostrzewa i inne trawy. Karłątek ceglasty Adopaea sylvestris PODA W: Przednie skrzydło ma 1,5 cm. długości. Ochrowobruna- tny z ciemną kreską, od spodu jaśniejszy. Ś: Szeroko roz- powszechniony od nizin do obszarów o wysokości 2000 m. R: Europa poza Fennoskandią i Irlandią na północy oraz Sar- dynią, Korsyką i Kretą na po- łudniu. G: Jeden z najpospolit- szych przedstawicieli swojej grupy. Ol: Jedna generacja, od czerwca do sierpnia. OG: Od sierpnia do maja; zimuje gąsienica. RŻ: Dzikie trawy. 70 Brudnica mniszka Lymantria monacha L f Wygląd: Skrzydło przednie . ma długość 1,8-2,6 cm; sa- miec wyraźnie mniejszy od samicy. Na białym tle liczne szerokie zygzakowate pasma i plamki; czasami trafiają się okazy częściowo lub całkowi- cie melanistyczne, tj. czarne formy, które przy masowym pojawię mogą stanowić do 50% wszystkich osobników na danym terenie. Skrzydło tylne beżowe z zamszowoczarnymi plamkami. Środowisko: Preferuje lasy świerkowe i sos- nowe, zwłaszcza gęste uprawy jednej klasy wieku, charakterystyczne dla lasów użyt- kowanych gospodarczo; spotykany również w lasach mieszanych, gdzie jednak nigdy dotychczas nie doszło do wyniszczającej gra- dacji. Rozmieszczenie: Strefa umiarkowana Eurazji; na północy sięga po środkową Szwecję i połu- dniową Finlandię. Gęstość zasiedlenia: Bardzo różna; w niektóre lata spotyka się mniszkę niezbyt często, w in- nych dochodzi do masowych pojawów; jeden cykl trwa co najmniej 3-5 lat, ale cykle nie muszą następować regularnie. Okres występowania imago: Od lipca do po- czątku września jedno pokolenie. Okres występowania gąsienicy: Od końca kwietnia do czerwca. Motyl składa jaja (jedna samica może złożyć do 300 jajeczek) w ma- łych pakiecikach pod korą lub - na gładkich pniach - pod porostami; z reguły jajeczka są umieszczane w dolnej części pnia: tylko w la- tach silnych gradacji samice składają je rów- nież w koronach drzew. Przez pewien czas (przy ładnej pogodzie parę godzin, przy złej kilka dni) po wylęgnięciu małe gąsieniczki po- zostają razem, a następnie wspinają się do koron i tam się rozpraszają. Bardzo charak- terystyczne jest ich zachowanie podczas wiat- ru: już nieco silniejszy podmuch skłania młode gąsieniczki do opuszczenia się na nitkach przędzy, co powoduje przenoszenie ich przez wiatr; w ten sposób mogą zasiedlać nowe - dotychczas nie opanowane - drzewa. Tak więc mniszka, w przeciwieństwie do większo- ści motyli, ma do dyspozycji dwa mechanizmy rozprzestrzeniania się: jeden polega na skła- daniu jej przez samicę na coraz to nowych drzewach, a drugi to „akrobacje na linie" młodych gąsieniczek. Jest to specjalne przy- stosowanie a nie tylko sposób ochrony przed wiatrem, czego dowodzi fakt, iż przy silnym wietrze gąsienice mocno się trzymają potrzą- sając lekko można strącić małe gąsieniczki z gałązek, ale silne wstrząsy nie powodują ich spadania. Rośliny żywicielskie: Mniszka jest polifagiem, żerującym na różnych gatunkach drzew, ale preferuje świerk i sosnę. Po zupełnym obje- dzeniu drzew gąsienice schodzą nawet do wa- rstwy zielnej. Uwagi: W ciągu ostatnich dwu stuleci mniszka wielokrotnie powodowała znaczne szkody, lecz masowe pojawy zaczęły się dopiero po wyhodowaniu przez człowieka monokultur świerkowych - właśnie świerki są szczególnie wrażliwe. W ciągu pierwszej wiosny świeżo wylęgnięte gąsieniczki obgryzają młode pędy; jedna larwa pożera około 1000 igieł, a drugie tyle ginie w wyniku przegryzienia nasady. Po stracie 70% igieł świerk ginie; sosna jest od- porniejsza i ginie dopiero po stracie 90% igieł. Rozróżnia się trzy stopnie intensywności ataku mniszki: w 1. roku następuje żer począt- kowy, w 2. przerzedzający, w 3. zupełny; ale już żer przerzedzający może powodować sku- tki pośrednie, np. opanowanie osłabionych drzew przez inne szkodniki i choroby lub „do- bicie" ich przez niekorzystne warunki klimaty- czne następnej zimy. Leśnicy muszą co roku przewidywać jak duży będzie pojaw mniszki; prognoza taka opiera się na liczeniu pakieci- ków jajeczek, a także na ocenie liczby wrogów naturalnych : ptaków, pasożytów, gąsieniczni- ków i wielu innych, którzy zwykle utrzymują populację motyli na znośnym poziomie. 72 Szczotecznica szarawka -Dasychira pudibunda L. Znamionówka tarniówka Orgyia recens HBN. W: Przednie skrzydło samca 1,7 cm, samicy 2,6 cm. Samiec o kontrastowym rysunku i pie- rzastych czutkach; samica kre- mowa z ciemnymi liniami. Ś: Lasy mieszane, parki, ogrody. R: Strefa umiarkowana Europy. G: Nierzadka, w lasach liścias- tych pospolita. Ol: Maj i czer- wiec. OG: Od lipca do paździe- rnika; zimuje poczwarka. Gą- sienice zielone, żółte, różowe lub czarne. RŻ: Buki, brzozy, dęby, graby. Białka lipówka Gąsienica na str. 278 Arctornis l-nigrum MUELL. W: Przednie skrzydło o długości 1,7-2,2 cm. Bladozielona z wyraźną czarną plamką w kszta- łcie litery L. Samiec ma dłuższe czułki, samice krótsze przy znacznie większych rozmiarach ciała. Ś: Lasy liściaste na słonecznych stanowis- kach, również na zboczach i w dolinach. R: Strefa umiarkowana Europy. Ol: Od połowy cze- rwca do początku sierpnia; aktywna nocą. OG: Od września do maja; zimuje gąsienica w cien- kim oprzędzie między liśćmi. RŻ: Wiele gatun- ków drzew liściastych, takich jak: lipy, dęby, buki; na północy występuje w starodrzewach, na południu chętnie w zaroślach i na krzewach. W: Przednie skrzydło samca (dł. 1,5 cm) po- marańczowobrunatne z czarną linią i ner- kowatą plamką; samica mniejsza niezdolna do lotu. Ś: Lasy. R: Umiarkowana strefa Europy do wysokości 2000 m. Ol: Dwa pokolenia: I w czerwcu i lipcu, II w sierpniu i wrześniu. Saamice wydzielają specyficzną dla gatunku substancję zapachową, przywabiającą samce. Jajeczka składane są w kokonie poczwar- kowym samicy. OG: I generacja w maju, II w lipcu i sierpniu. RŻ: Drzewa liściaste; chęt- nie żeruje na tarninie (stąd nazwa). Białka wierzbówka Leucoma salicis L. W: Wyraźnie większa od bar- dzo podobnej do niej lipówki: ^ długość skrzydła przedniego 2,0-2,6 cm. Skrzydła i korpus czysto białe, bez plamki. Ś: Plantacje topoli, aleje topo- lowe, brzegi rzek i strumieni, lasy łęgowe, parki. R: Cała Eu- ropa. G: Wszędzie częsta, cza- sami wręcz pospolita. Ol: Cze- rwiec i lipiec. OG: Od maja do lipca; zimują świeżo wylęgnię- te, maleńkie (2 mm długości) gąsienice. RZ: Gą- sienice żerują głównie na wierzbach i topolach. Brudnica nieparka Lymantria dispar L. Brudnica mniejsza Ocneria detrita ESP. W: Przednie skrzydło długości 1,4 cm. Ciemna, czerwonobrunatna i czarno przyprószona, z delikatnym punktem na górnej stronie tyl- nych skrzydeł i niewyraźnym deseniem na wierzchu skrzydeł przednich. Ś: Na wrzosowi- skach o piaszczystym podłożu, czasem w sta- rym lesie dębowym na nasłonecznionym zbo- czu lub na wyrębach. R: Cała Europa. G: Rza- dki, tylko w niektóre lata spotykany nieco czę- ściej. Ol: Czerwiec i lipiec. OG: Od sierpnia do maja; zimuje gąsienica. Jajeczka są przez sa- micę składane w jednym zniesieniu na dolnej powierzchni liścia. RŻ: Liście dolnych gałęzi dębu - nigdy w górnej części korony. W: Długość przedniego skrzy- dła samca 2,5 cm, samicy 3,2 cm. Samiec ciemny, brunatny z czarnymi zygzakowatymi li- niami i taką obwódką skrzydeł; samica kremowo- biała. Liczne odmiany. Ś: Wielogatunkowe lasy mie- szane, parki. R: Środkowa i południowa Europa, na pół- noc do środkowej Szwecji i południowej Finlandii. G: Często spotykana, w latach masowych po- jawów powoduje szkody. Ol: Lipiec i sierpień. OG: Od maja do lipca. RŻ: Drzewa liściaste. 74 Kuprówka złotnica Porthesia similis FUESSL. t Wygląd: Skrzydło przednie o długości 1,5-1,8 cm.; samica znacznie większa niż samiec, zwłaszcza jej odwłok - zawie- rający jajeczka (200 lub więcej jaj to znaczne obciążenie!) i niezbędne do rozmnażania materiały zapasowe - jest o wiele masywniejszy. Ubar- wienie śnieżnobiałe z jedną czarniawą plamką na górnej powierzchni przedniego skrzy- dła i kępką jaskrawożółtych włosków na końcu odwłoka; wszystko to sprawia że pod względem ubarwienia, wielkości i wyglądu ogólnego jest bardzo podobna do rudnicy. Środowisko: Prześwietlone parki, widne lasy liściaste, sady i ogrody. Aktywna o zmroku i w nocy, wieczorami często i chętnie przylatuje do światła. Rozmieszczenie: prawie cała Europa; na pół- nocy po środkową Skandynawię. Gęstość zasiedlenia: Nierzadka, a w niektóre Wygląd: Łudząco podobna do złotnicy, lecz wyraźnie większa (długość przedniego skrzyd- ła 2 cm). Najlepszą cechą rozpoznawczą jest odcień żółtej barwy na końcu odwłoka: samiec odznacza się rdzawoczerwonym wierzchoł- kiem, u samicy rdzawy obszar jest szerszy; czasem odwłok jest pokryty także żółtobrunat- nymi szczecinkami. Wierzch skrzydeł jest jednolicie biały, lekko srebrzysty, bez charakterystycznej dla złotnicy czarnej plamki. Środowisko: Rudnica ma również podobne do złotnicy preferencje środowiskowe: najważ- niejszymi biotopami są obecnie tereny parko- we i sady (pierwotnie był to gatunek związany ze świetlistymi wielogatunkowymi lasami li- ściastymi). Rozmieszczenie: Szeroko rozprzestrzeniony w całej Europie, na północy po środkową Szwecję i południową Finlandię. Gęstość zasiedlenia: Wszędzie spotykany, czasem masowo. Okres występowania imago: Od końca czerw- lata powoduje szkody w sadach, pojawiając się zbyt masowo Okres występowania imago: Od czerwca do sierpnia. Samica umieszcza jajeczka na dolnej stronie liści i okrywa je żółtymi włoskami ze swego odwłoka. Okres występowania gąsienicy: Od września do maja. Po wylęgnięciu gąsieniczki rozprasza- ją się i żerują do drugiej wylinki, a następnie przędą kokon zimowy w szczelinach drzew lub wśród opadłych liści, aby tam przetrwać chło- dy; pojawiają się znowu w końcu marca. Są dość dobrze zabezpieczone przed drapieżnika- mi - ich czarno-biało-czerwona barwa ostrze- gająca trzyma wrogów z daleka, a żrące dzia- łanie sterczących po bokach ciała kępek włos- ków wyraźnie wyczuwa się przy dotknięciu - dlatego można je spotkać łatwo widoczne na górnej powierzchni liści. Rośliny żywicielskie: Różne drzewa liściaste: to- pole, lipy, dęby, a także wiśnie, jabłonie i śliwy. Uwagi: W niektórych okolicach spotyka się odmiany barwne. ca do początku sierpnia. Samice składa jaje- czka w jednej porcji (do 200 sztuk) i okrywa je włoskami ze swego odwłoka dla ochrony przed wrogami; zniesienie rudnicy wygląda jak huba, co również utrudnia odnalezienie go przez ptaki. Okres występowania gąsienicy: Od września do czerwca. Gąsieniczki po wykluciu pozosta- ją przez dłuższy czas razem. Jesienią łączą kilka liści przędzą w jeden biały, filcowaty, dość duży (8—10 cm) oprzęd, w którym zimują; również wiosną po każdym żerowaniu gąsie- nice powracają do oprzędu; podczas żerowa- nia przędą nitkę, co jest bardzo charakterys- tyczne i po takiej nitce można każdą larwę rudnicy odnaleźć. Po pewnym czasie gąsieni- ce rozpraszają się: podczas przepoczwarcze- nia zawsze są już samotne. Rośliny żywicielskie: Dęby, lecz także różne drzewa owocowe: wiśnie, śliwy, jabłonie i gru- sze. Gąsienice stale przędą swe nitki, toteż w niedługim czasie całe liście w pobliżu są spowite w przędzy. Kuprowka rudnica Euproctis chrysorrhoea L 76 ć Brudnice ¦ .¦& 77 Niedźwiedziówka gosposia Arctia caja L. \\\\ Li/ Wygląd: Przednie ~^Ęmmł^/ skrzydło o długości ^-Ij^lSyy ^5"3'3 cm- Wierzch ^^^BHpft/ przednich skrzydeł J§5aBBH/ z brunatno-biatym, •^SjHHHPy meandrowatym dese- -'^llSHKsy niem' bardzo zmien- nym u poszczególnych § osobników; tylne skrzydła jaskrawo czerwone z dużymi, czarnymi lub grana- towymi, okrągłymi plamami - to zwra- cające uwagę ubar- wienie ma ostrzegać napastników: nie jedz mnie, bo pożałujesz! Krew niedźwiedziówki jest trująca, choć dzia- łanie trucizny nie jest jeszcze w pełni wyjaś- nione; poza tym prawdopodobnie wystarcza sam szok wywołany nagłym rozbłyskiem barw ostrzegawczych, co pozwala motylowi szybko umknąć. Środowisko: Zwłaszcza na wilgotnych sta- nowiskach, ale także w ogrodach i parkach. Gosposia potrafi się całkiem dobrze przysto- sować do zmienionych warunków środowisko- wych i wszędzie jest pospolita. Rozmieszczenie: Rozsiedlona w całej Europie, na północy osiąga Laponię, a w górach do- chodzi do wysokości 2000 m. Gęstość zasiedlenia: Występuje regularnie i nierzadko, a w niektóre lata nawet pospoli- cie. Jest aktywna nocą, toteż widzimy ją na ogół wieczorem, gdy przylatuje do jakiegoś źródła światła (np. lampy ulicznej) - w dzień odpoczywa na ciemnym tle, maskując się w ten sposób; jeśli bystry wzrok jakiejś sikorki jednak ją odkryje, błyskawicznie unosi przed- nie skrzydła, po czym znika prześladowcy z pola widzenia zanim minie moment przestrachu wywołanego nagłym mignięciem jaskrawych skrzydeł tylnych. Okres występowania imago: Jedna generacja, w lipcu i sierpniu. Okres występowania gąsienicy: Od września do maja; zimuje gąsienica. Gąsienica prowa- dzi „niezależny" tryb życia, można ją czasem spotkać przechodzącą przez drogę w poszuki- waniu kryjówki do przepoczwarczenia. Długie owłosienie z rudawymi szczecinami w okoli- cach głowy sprawia, że trudno go nie zauwa- żyć - zwłaszcza że osiąga poważne rozmiary (do 6 cm). W razie niebezpieczeństwa spada na ziemię, zwija się w kłębek (ostre szczecinki sterczą na wszystkie strony) i udaje martwą. Przed przepoczwarczeniem otacza się oprzę- dem tuż nad ziemią między łodyżkami roślin lub na ziemi w niewielkim wgłębieniu. Rośliny żywicielskie: Dla lasu gosposia nie jest niebezpieczna nawet przy liczniejszym wystąpieniu. Można ją spotkać na jeżynach, malinach, kalinie, wiciokrzewie, wrzosie, jano- wcu, i wielu innych roślinach warstwy runa i podszytu. Ponieważ żeruje na rozmaitych roślinach, fachowcy zaliczają ją do polifagów; motyle polifagiczne łatwiej mogą przystoso- wać się do zmian środowiska niż tak zwane gatunki monofagiczne, t.j. takie, których gąsie- nice mogą się odżywiać tylko jednym gatun- kiem roślin: takie gatunki rozprzestrzeniają się trudniej, lub w ogóle nie są do tego zdolne. Uwagi: Gosposia wykazuje niezwykłą skłonność do tworzenia odmian: deseń przed- nich skrzydeł niemal każdego osobnika jest inny, a i skrzydła tylne bywają czerwone lub żółte z licznymi drobnymi plamkami albo pra- wie zupełnie czarne. Ponadto występuje cały szereg pokrewnych i bardzo podobnych gatun- ków, z których wymienimy poniżej tylko te najbardziej znane. Niedźwiedziówka pajmatka (Pericallia mat- ronula L) [LI] jest znacznie większa (skrzydło przednie długości 4 cm) niż o wiele pospolit- sza gosposia. Pajmatka występuje w całej Eu- ropie i sięga daleko w głąb Azji, ale ostatnio w wielu miejscach wyginęła, dlatego też nie- wiele wiemy o jej trybie życia i zmienności indywidualnej. Jej gąsienice zimują dwukrot- nie, zanim się przepoczwarczą. Niedźwiedziówka włodarka (Epicallia villica) jest spotykana tylko w cieplejszych rejonach Europy i południowo-zachodniej Azji. Choć jej gąsienica żyje na tak pospolitych roślinach jak brodawnik, jasnota i krwawnik - włodarka nie- mal wyginęła w środkowej Europie. 78 Niedzwiedziowka krasopani Panaxia dominula L Wygląd: Przednie skrzydło ma 2,2-2,7 cm dłu- gości; jego górna powierzchnia jest lśniąca, ciemnobrunatna z dużymi, białymi i żółtymi plamami. Wierzch tylnych skrzydeł jest czer- wony - wyjątkowo żółty - z czarnymi, bardzo zmiennymi indywidualnie plamami. Krasopani ma dobrze rozwinięte narządy gębowe, służą- ce do pobierania nektaru, co odróżnia ją od większości niedżwiedziówek, u których ssa- wka jest zredukowana. Środowisko: Krasopani spotykana jest w miej- scach wilgotnych, jak wąwozy ze strumieniami lub mokre lasy z polanami porośniętymi jeży- ną i pokrzywą. Rozmieszczenie: Rozmieszczona wyspowo niemal w całej Europie, na północ sięga do środkowej Szwecji i południowej Finlandii. Gęstość zasiedlenia: W niektórych rejonach Europy krasopani występuje pospolicie, ale i tam obserwuje się zwykle silne wahania jej liczebności. Okres występowania imago: Druga połowa czerwca i lipiec; jedno pokolenie. Wygląd: Skrzydło przednie długości 2,1-2,6 cm, z wierzchu żółto prążkowane, na ciemno- brunatnym lub ochrowym tle; na skrzydle tyl- nym dwie czarne plamki i jedna większa, nie- regularna plama. Choć motyl ten wykazuje również indywidualną zmienność, nie jest tru- dny do rozpoznania. W dzień motyle siedzą spokojnie w osłoniętych miejscach, a ciemny wierzch ich skrzydeł zlewa się z otoczeniem; natomiast wobec niebezpieczeństwa rozpo- ścierają skrzydła aby ukazać swoje ostrzega- wcze ubarwienie. Środowisko: Wapienne góry i skaliste, strome zbocza z wodospadami; choć strojnisia może zasiedlać również suche i gorące doliny, musi tam jednak być jakaś woda: niewielki strumień lub bagnisko z gęstą roślinnością na brzegu. Rozmieszczenie: Poprzez środkowe Niemcy i Polskę przebiega północna granica zasięgu strojnisi. Gęstość zasiedlenia: Występuje lokalnie, i choć w niektóre lata pojawia się bardzo licznie, to jednak jest zagrożona wyginięciem! dominula guadripunctaria Okres występowania gąsienicy: Od sierpnia do końca maja; zimuje gąsienica. Rośliny żywicielskie: Gąsienice żyją na ró- żnych roślinach warstwy runa: na niezapomi- najce (Myosotis), pokrzywie (Urtica), jasnocie (Lamium), jaskrze (Ranunculus), a także na malinie i wiciokrzewie, Uwagi: Krasopani występuje w dwu od- mianach: o wiele pospolitsza jest forma nomi- natywna o tylnych skrzydłach czerwonych; znacznie rzadsza - żółtoskrzydła I. fiava. Po- dobną do krasopani, bardzą rzadką niedźwie- dziówkę wdowę (Ammobia lestiva Hufn. - L!) można rozpoznać po czarno-biało pręgo- wanych przednich skrzydłach. Okres występowania imago: Koniec lipca i sie- rpień; motyle są aktywne w dzień. Okres występowania gąsienicy: Od września do czerwca; gąsienice żerują jesienią i przed zimowaniem kilkakrotnie linieją. Rośliny żywicielskie: Jasnota, pokrzywa, wie- rzbownica, a wiosną także leszczyna i malina. Poczwarka Niedzwiedziowka strojnisia Panaxia guadripunctaria PODA 80 Marzymłódka proporzec Tyria jacobeae L 9 Wygląd: Długość przedniego skrzydła 1,7-2 cm; na czar- nym tle dwie czerwone plam- ki i takaż pręga. Tylne skrzyd- ło jednobarwne jaskrawo- czerwone. Środowisko: Suche tereny o charakterze stepowym, a także łąki i polany, obrzeża lasów, brzegi stru- mieni i rzek oraz wyjątkowo - kamieniołomy. Rozmieszczenie: Rozproszona w niemal całej Europie, na północy do środkowej Szwecji (gdzie jednak jest bardzo rzadka); na południu przede wszystkim w południowych dolinach Alp, do 1600 m wysokości. Gęstość zasiedlenia: Na północy zasięgu rza- dka lub bardzo rzadka; nieco pospolitsza w południowych Niemczech, choć i tu wystę- puje tylko lokalnie; dość częsta w południo- wych Alpach. Okres występowania imago: Jedno pokolenie od maja do lipca; motyle są aktywne nocą. Ponieważ łatwo się je płoszy, toteż bez trudu -v Wygląd: Przednie skrzydło do Bjlk. 2,5 cm długości. Większy sa- Wmm m'ec Jest na wierzcnu Jasn°- R/łSŁ żółty, z czerwoną plamą l^jjfjj pośrodku każdego z czterech pĘj! skrzydeł; samica jest wyra- fjljy źnie mniejsza i barwniejsza: aST przednie skrzydło pomarań- W' czowoczerwone z czerwoną plamką, tylne prawie czarne z wąskim czer- wonym pasmem brzeżnym. Środowisko: Bagniste łąki i lasy, łęgi nadrze- czne, a także brzegi lasów, szkółki, wilgotne polany leśne; do wysokości 2400 m. Rozmieszczenie: W Europie bardzo szeroko rozsiedlony aż po 68 szerokości geograficz- nej północnej, ale wszędzie występuje wyspo- wo: ciągły niegdyś zasięg został rozbity głów- nie przez wzmożoną presję ze strony człowie- ka; lokalne populacje obecnie już się nie mie- szają, a stopień ich izolacji stale rośnie. Gęstość zasiedlenia: Dawniej zdecydowanie bardziej pospolity niż obecnie. można stwierdzić ich występowanie. Okres występowania gąsienicy: Na północ od Alp od lipca do września; zimuje poczwarka. Ubarwienie gąsienic jest unikalne wśród nie- dżwiedziówek: składa się na przemian z cza- rnych i żółtych pierścieni - typowe ubarwie- nie ostrzegawcze („deseń osy"). Ponieważ gąsienice są trujące, toteż mogą sobie pozwolić na pozostawanie w gromadzie, bar- dziej się rozpraszają dopiero w stadium na wpół dorosłym. Rośliny żywicielskie: Gąsienice są polifagami. żerują m.in. na podbiale i lepiężniku, lecz ich ulubioną rośliną jest trujący starzec jakubek (Senecio jacobaea); pobierając z pokarmem truciznę, gąsienice stają się trujące dla swych wrogów. Okres występowania imago: Czerwiec i lipiec; w niektóre lata II pokolenie w lipcu i sierpniu. Osobniki obu płci różnią się pod względem aktywności dobowej: podczas gdy samca moż- na obserwować zarówno w dzień jak i w nocy (najczęściej o zmroku), to samica pojawia się rzadko; siedząc prawie nieruchomo na łodyż- ce babki, brodawnika lub przytulii, wysyła sub- stancje, które wabią samca z dużej odległości; wśród niechętnie latających samic spotyka się osobniki o zredukowanych skrzydłach. Pa- jacyk jest najwyraźniej niezbyt często atako- wany przez ptaki, choć nie odznacza się szczególnie wyraźnym ubarwieniem ostrzega- wczym skrzydeł. Okres występowania gąsienicy: I pokolenie od września do maja, II w lipcu i sierpniu. Gąsie- nica jest aktywna w nocy. Rośliny żywicielskie: Przytulią, babka, broda- wnik, pokrzywa. Marzymłódka pajacyk Diacnsia sanmo L 82 Niedźwiedziówka turczynka Rhyparia purpurała L. §W: Przednie skrzydło do 2,5 cm, wierzch ciemnożółty z brunatnymi plamami; skrzy- dło tylne jaskrawożółte z cza- rnym wzorem. Czułki samca długie, grzebyczkowate. Ś: Wilgotne łąki, polany, zbocza. R: Głównie na południe od Alp; na północy lokalnie. G: Na północy rzadki, w połu- dniowej Europie występuje regularnie. Ol: Druga połowa czerwca i lipiec. OG; Od sierpnia do czerwca: zimuje gąsienica. RŻ: Przytulią, bylica, wrzos. Niedźwiedziówka żałobna Phragmatobia caesarea GOEZE W: Przednie skrzydło 2 cm długości. Krępy motyl o szarobrunatnych skrzydłach z czarno zarysowanymi żyłkami; tył odwłoka i tylnych skrzydeł kontrastowo żółty. Ś: Nasłonecznione, suche polany leśne, pustkowia; latają wieczo- rem i rano. R: Europa Środkowa. G: Pojawia się regularnie. Ol: Druga połowa czerwca i li- piec; w sprzyjające lata w sierpniu II pokolenie. OG: Lipiec i sierpień, II generacja we wrześniu. Zimuje poczwarka w szaroczarnym oprzędzie nad ziemią lub dobrze ukryta w szczelinach muru. RŻ: Politag: żeruje na babce, przełącz- niku, przytulii. Dopaska przetakówka Spiris cribraria L. W: Przednie skrzydło ma 1,5-1,8 cm długości; samiec większy niż samica. Ubarwienie przednich skrzydeł białe z ciemnymi liniami, rozbitymi na oddzielne plamki. Ś: Suche dno lasu z wrzosem, piaszczyste wyręby sosnowe, a zwłaszcza obszary wydmowe nad Bałty- kiem. G: Na północy pojawia się na razie regularniej niż na południu, gdzie jest zdecy- dowanie rzadka. 01: Od końca czerwca do połowy sierpnia. OG: Od sierpnia do czerwca; zimuje gąsienica. Przepoczwarczenie nastę- puje na ziemi w luźnym szarym oprzędzie. RŻ: Jak większość niedźwiedziówek jest poliła- giem; żeruje na trawach i ziołach. Szewnica nieboga Diaphora mendica CL. W: Przednie skrzydło 2 cm. Samiec mały, sza- robrunatny; samica większa, śnieżnobiała oboje z rzadkimi czarnymi plamkami; czułki samca grzebykowate. S: Suche, piaszczyste tereny: wrzosowiska, lasy sosnowe, szkółki leśne. R: W umiarkowanej strefie Europy; w Europie Środkowej lokalnie. G: Niekiedy pospolitszy, ale na ogół pojawia się sporady- cznie. 01: Od połowy maja do początku lipca, zawsze tylko jedno pokolenie. OG: Lipiec i sie- rpień. Zimuje poczwarka ukryta w szarym oprzędzie przy ziemi. RŻ: Polifag: na brodaw- niku, jasnocie, szczawiu. Dopaska kreskówka Spiris striała L. W: Skrzydło przednie długości 1,5-1,8 cm, jej wierzch kontrastowo czarno pręgowany na żó- łtym tle; wierzch skrzydeł tylnych ciemniej żół- ty z czarną opaską i nerkowatą plamą środ- kową (rzadko zupełnie czarny). S: Suche ciep- łe zbocza o skąpej roślinności. R: W całej Europie, na południu rzadsza i ograniczona do wybranych miejsc; na wielu obszarach połu- dniowych Niemiec w ogóle nie występuje. G: Na północy jeszcze nie tak zagrożona jak na południu. 01: Od czerwca do sierpnia. OG: Od sierpnia do czerwca; zimuje gąsienica. Po- czwarka w szarym oprzędzie w ziemi. RŻ: Kostrzewa, szałwia łąkowa i inne. Niedźwiedziówka dworka Hyporaia aulica L. u P*c' wysiadają podo- "llmK bnie, ale samice są nieco wię- SajJaBp ksze od samców. Uderzającą IllgiJg cecn3 rozpoznawczą jest iffaSf okrągła plama na wierzchu Ullle szczytu przedniego skrzydła. SJaMŁ W pozycji spoczynkowej motyl ^^SftR ten wygląda jak odpadła gałą- ^ʧjĘ~ zka: jasna plama wygląda jak -^W odłamany koniec, jasne włoski tułowia ukazują miejsce drugiego „złamania", a deseń do złudzenia przypomina korę - z re- guły pozwala to zbrojówce ujść uwagi bystrych oczu ptaków śpiewających. Środowisko: Lasy łęgowe i mieszane, zadrze- wione brzegi potoków i rzek, także parki i su- che zarośla. Rozmieszczenie: Europa, na północy aż po krąg polarny, w górach po granicę lasu; w po- łudniowej Europie spotyka się ten gatunek wszędzie. Wygląd: Przednie skrzydło samca nie przekra- cza długości ok. 1,3 cm: gatunek ten jest ma- łym przedstawicielem garbatek (do których poza tym należą motyle średniej wielkości) i na tylnym brzegu przedniego skrzydła można rozpoznać - choć niezbyt wyraźnie rozwinięty - typowy dla tej rodziny „ząb". Ubarwienie tego motyla jest mało efektowne, a z czasem dodatkowo traci barwy i skrzydła stają się „przezroczyste"; takie w pełni wybarwione owady jak ten na fotografii obok trafiają się rzadko. W dodatku motyle są aktywne nocą, a w dzień pozostają w ukryciu. Środowisko: Prążkówka zasiedla wilgotne, ciepłe tereny, np. lasy łęgowe, oraz nasłone- cznione, ciepłe polany i wyręby. Rozmieszczenie: W Europie występują dwie rasy prążkówki: ssp. crenata Esp., o wyraźnie jaśniejszym środkowym polu przednich skrzy- deł, zasiedla potudniowo-zachodnią Europę, aż po południowe i południowo-zachodnie Nie- mcy; znacznie ciemniejsza, czasem niemal czarna ssp. vertuna spotykana jest w Belgii, Gęstość zasiedlenia: Choć ze względu na ochronne ubarwienie trudno jest zbrojówkę znaleźć, to nocą, w porze swej aktywności, przylatuje ona chętnie i regularnie do światła. Masowe pojawy nie są znane, lecz miejscami gąsienice mogą powodować szkody ogołaca- jąc drzewa z liści. Okres występowania imago: Od początku ma- ja do lipca. Jajeczka są składane w jednym zniesieniu na górnej stronie liścia rośliny ży- wicielskiej. Okres występowania gąsienicy: Granatowo- -źółto-białe gąsienice wyglądają całkiem ład- nie. Żyją gromadnie, ponieważ owłosienie chroni je przed zjadaniem przez ptaki. W nie korzystnych latach poczwarki zimują, przedłu- żając cykl rozwojowy o dalszy rok i wtedy trwa on dwa lata. Rośliny żywicielskie: Gąsienice żyją polifagi- cznie na różnych drzewach liściastych - dę- bach, bukach, topolach, wierzbach, olchach i leszczynach - żerując, siedzą na liściach ciasno jedna przy drugiej. Niemczech, a także w Polsce. Gęstość zasiedlenia: Prążkówka występuje wprawdzie w wielu obszarach środkowej Eu- ropy, nigdzie jednak nie jest pospolita: zbiera- cze na różnych stanowiskach znajdują tylko pojedyncze okazy, co do których nawet nie ma pewności, czy rzeczywiście wylęgły się na danym terenie. Okres występowania imago: Jeden sezon, roz- ciągnięty w czasie od końca kwietnia do sierp- nia, choć na niektórych terenach okres ten może być krótszy; np. w południowych Niemczech I pokolenie lata od kwietnia do cze- rwca, a II w sierpniu, podczas gdy na północy występuje tylko jedna generacja - od czerwca do sierpnia. Motyl trzyma się zwykle koron topoli, co jeszcze bardziej utrudnia obserwację tego zdecydowanie rzadkiego gatunku. Okres występowania gąsienicy: Od czerwca do września; na północy gąsienice występują w sierpniu, na południu w czerwcu i sierpniu. Gąsienica jest gładka, bezwłosa. Rośliny żywicielskie: Wszystkie gatunki topoli. Karbica prążkówka Gluphisia crenata ESP. 96 97 Brunatnica koziagłówka Pheosia tremula CL. Wygląd: Długość przedniego skrzydła 2,5-3,0 cm; rozmiary „ząbek" z łusek na wewnę- trznym brzegu przednich skrzydeł wskazują na jej przynależność do garbatek. Samice są większe od sa- mców. Charakterystyczny jest porcelanowy połysk górnej powierzchni skrzydeł. Środowisko: W biotopie muszą występować topole, dlatego koziagłówka występuje w lasach łęgowych, par- kach, lasach mieszanych, na mokradłach, nad brzegami potoków i rzek, na nasłonecznionych zboczach, często na terenach wilgotnych, jako że topole wymagają na ogół obfitości wody. Rozmieszczenie: Cała Europa, na północy aż do kręgu polarnego; w Alpach do 1600 m. Gęstość zasiedlenia: Dawniej koziagłówka na pewno nie była tak pospolita jak obecnie: w ciągu dwu ostatnich stuleci na wielu obsza- rach - zwłaszcza w dolinach rzek - założono monokultury topoli (najczęściej kanadyjskiego mieszańca Populus canadensis), toteż w nie- których latach dochodzi do masowych po- jawów tego motyla. Okres występowania imago: Dwa pokolenia -1 od końca kwietnia do połowy czerwca, II od połowy lipca do połowy sierpnia; w nie sprzy- jających latach II generacja wypada. Motyle są aktywne nocą. Okres występowania gąsienicy: I pokolenie we wrześniu i na początku października, II w czer- wcu i lipcu; generacje mogą zachodzić jedna na drugą. Dla przepoczwarczenia gąsienica wstrząsami ciała zagrzebuje się w miękkiej glebie. Same gąsienice są żółte z zielonym lub brunatnym deseniem i zawsze gładkie. Rośliny żywicielskie: Koziagłówka żeruje naj- chętniej na liściach topoli - nie tylko na topoli czarnej i osice, także na topolach mieszańco- wych; poza tym na wierzbach i brzozach. Uwagi: Podobną brunatnicę grotówkę (P. gno- ma F.) odróżnić można po większej białej klinowatej plamce na przednim skrzydle. Drymonia ruficornis HUFN. Wygląd: Przednie skrzydło o długości 2,1 cm. Gatunek ten wyróżnia się trzema zyg- zakowatymi czarno-białymi li- niami, z których wewnętrzna jest słabo widoczna, a między dwoma pozostałymi znajduje się (nie zawsze wyraźna) cza- rna półksiężycowata plamka; u samca rzucają się w oczy Powiększenie długie, grzebykowate czułki. i,5raza Środowisko: Jest mieszkań- cem suchych lasów liścias- tych, zwłaszcza dębowych, a także niewielkich zadrzewień z udziałem dębów. Rozmieszczenie: Cała Europa, na północy po środkową Szwecję, na południe po Afrykę Pół- nocną; na wschodzie - aż do Japonii. Gęstość zasiedlenia: Nierzadka, ale ze wzglę- du na uzależnienie od dębów i innych drzew liściastych, w niektórych okolicach nieliczna. Okres występowania imago: Koniec kwietnia i pierwsza połowa maja: należy do tych ciem, które w środkowej Europie pojawiają się bar- dzo wczesną wiosną i najwcześniej też znika- ją. W nocy zaczyna latać późno i po kilku godzinach powraca do kryjówek - dlatego jest to mało znany motyl. Okres występowania gąsienicy: Koniec maja i czerwiec. Gąsienice są gładkie, nieowłosio- ne, początkowo jaskrawożółte, potem żółto- -zielone. Podczas dnia pozostają na dolnej stronie liści dębowych, i tylko nocą żerują na ich górnych powierzchniach. Rośliny żywicielskie: Liście dębu. Uwagi: Niektóre osobniki mają silnie rozja- śnione środkowe pole przedniego skrzydła: jest to f. lunula, występuje pojedynczo i krzy- żuje się swobodnie z formą nominatywną. Po- za Drymonia ruficornis w środkowej Europie występuje kilku innych przedstawicieli tego rodzaju, m.in. D. ąuerna F. (dąbrówka dębo- wa) i D. trimacula ESP. 98 Potwora buczynówka Stauropus fagi L Wygląd: Duży motyl (długość przedniego skrzydła 2,8-3,0 cm), wyróżniający się rzędem czarnych kropek na górnej stronie przednich skrzydeł. Ogólne ubarwienie szarobrunatne z jaśniejszym deseniem; tylne skrzydło z dużą czworokątną plamą na wierzchu i ciemną smugą pod spodem. Środowisko: Zwłaszcza w lasach bukowych, ale także na przecinkach, polanach i na obrze- żach wielogatunkowych lasów liściastych, rza- dziej występuje w lasach łęgowych. Preferuje ciepłe doliny. Rozmieszczenie: W całej leśnej strefie Europy i Azji; w górach do wysokości około 1500 m. Dziwaczka widłogonka Cerura vinula L i i^fefc W: ^ardz0 duża (skrzydło 8 [Nr l Przedme 3.5-4,0 cm), o cza- i^Bt&M rn0"')'a,ym deseniu; nasada aS Kr skrzydeł pokryta gęstymi łus- fl Br kami. Ś: Lasy łęgowe, stare ka- ś5^H mieniołomy, brzegi potoków i jeziorek. R: Cała Europa po L*~ " ** / krąg polarny. G: Pojawia się /S&Sj' regularnie. Ol: Od końca kwiet- I ^l|f nia do początków lipca. Aktyw- I ^^<^ na noca- OG: Od czerwca do ^~ września. Odwłok gąsienicy z charakterystycznym widełkowatym wyrost- kiem. RŻ: Wierzby i topole. Dziwaczka leszczotka Furcula furcula CL. W: Skrzydło przednie długości 1,4-1,7 cm., bez wyraźnego zęba na tylnym brzegu; deseń nie- zbyt kontrastowy. Od H. bicuspis BORKH. różni się kształtem jasnej przepaski środkowej, od H. bifida HBN. mniejszymi rozmiarami. S: Lasy mieszane, mokradła, gaje, polany, parki. R: Eu- ropa; niezbyt daleko na północ. G: Występuje regularnie, ale nigdzie nie jest pospolita. Ol: Od połowy maja do początków lipca. OG: Od lipca do września. Gąsienica buduje solidny kokon, w którym zimuje poczwarka. RŻ: Na północy brzozy, na południu buki i dęby. Gęstość zasiedlenia: Zwykle rzadki lub spoty- kany pojedynczo. Okres występowania imago: Od końca maja do połowy lipca; w odpowiednich środowi- skach w ciepłe lata rozwija się w sierpniu II pokolenie. Okres występowania gąsienicy: Od czerwca do września. Gąsienica jest ciemniej lub jaśniej brunatna, na segmentach od 3. do 8. po parze guzków. Szczególnie zwracają uwagę długie nogi, nadające gąsienicy wygląd nieco przypo- minający mrówkę. Rośliny żywicielskie: Preferuje buki, ale żeruje również na innych drzewach liściastych. Dziwaczka hermina Cerura erminea ESP. W: Przednie skrzydło o długości 2,8 cm, równo- miernie pokryte łuskami; tło zawsze czysto bia- łe, podobnie jak spodnia strona odwłoka (u wid- łogonki białawoszara). Ś: łęgi, aleje topolowe i parki. R: Europa. G: Znacznie rzadsza niż widłogonka; na północy bardzo rzadka. Ol: Od połowy maja do początków lipca, ale na ogól nieco krócej. OG: Lipiec i sierpień. Gąsienica buduje kokon z obgryzionych i rozdrobnionych kawałeczków drewna. RŻ: Topole, wierzby. Dziwaczka dwojaczka Furcula bifida GOEZE W: Przednie skrzydło o długości 2,2-2,5 cm, z czarnym obrzeżeniem przepasek. S: Lęgi, ol- sy, brzegi rzek i strumieni. R: Cała Europa. G: Nierzadki. Ol: Od końca kwietnia do czerwca; w sprzyjających latach pojawia się II generacja. OG: Lipiec i sierpień. Gąsienica żółto-brunatna, z dziwacznym widełkowatym ogonkiem. Przed przepoczwarczeniem larwa splata przędzą wió- rki drewna w solidny kokon, w którym zimuje poczwarka; czasem poczwarka pozostaje w ko- konie przez cały rok, tak że motyl wykluwa się dopiero w roku następnym. RŻ: Liście topól, rzadziej wierzb. 100 Wiechcica garbata Ptilodon capucina L. W: Przednie skrzydło niespe- łna 2 cm długości; z wyraźnym „zębem"; na wierzchu tylnego skrzydła ciemna plamka. Ś: La- sy mieszane i łęgowe, parki. R: Cała Europa; do wysokości 1000 m. G: Regularnie, ale ni- gdy w dużych ilościach. Ol: Dwa pokolenia: I od końca kwietnia do czerwca, II od końca czerwca do końca sier- pnia. OG: I generacja w sierp- II w czerwcu i lipcu; zimuje Liście dębów, buków, brzóz itd. Dzióbica słomka Euchila palpina L. mu i wrześniu poczwarka. RŻ: Wiechcica czubata Lophopteryx cuculla ESP. W: Przednie skrzydło prawie 2 cm. Bardzo podobna do w. garbatej. Gdy spoczywa ze skrzydłami wysoko wzniesionymi „ząb" i wzgórek sterczą na zewnątrz. Cechą rozpo- znawczą jest rozjaśnienie zewnętrznego brze- gu przedniego skrzydła. Ś: Wielogatunkowe lasy liściaste. R: Wyspowo w środkowej i wschodniej Europie. G: O wiele rzadsza niż w. garbata, szczególnie na północy. Ol: Od początku maja do końca czerwca. OG: Gładką, zieloną gąsienicę można spotkać od czerwca do sierpnia na liściach określonych gatunków drzew. RŻ: Różne klony. Garbatka wielbłądka Notodonta dromedarius L. W: Skrzydło przednie o długo- ści 2,3 cm, ma charakterysty- czny rysunek; tylne ciemne. Ś: Lasy mieszane, parki, mo- czary, łęgi. R: Na północy i na południu Europy, do wyso- kości 2400 m. G: Wszędzie, ale na ogół w niewielkich ilo- ściach. Ol: Dwie generacje: I w maju i czerwcu, II w sierp- niu. OG: I pokolenie w sierp- niu i wrześniu, II w czerwcu uje poczwarka. RŻ: Topole, wierz- olchy. lipcu; zim , brzozy. W: Przednie skrzydło 1,9-2,5 cm, na wewnętrznym brzegu ,;ząb" z wydłużonych łusek. S: Lasy mieszane i łęgowe. R: Cała Europa; w górach do wysokości 1500 m. G: Pospoli- ta. Ol: Dwa pokolenia: I od końca kwietnia do początków czerwca, II w końcu lipca i sierpniu. Motyl jest aktywny nocą. OG: I generacja w sier- pniu i wrześniu, II w czerwcu i lipcu. RŻ: Wierzby i topole. Garbatka zygzakówka Notodonta ziczac L. W: Skrzydło przednie 1,8 cm; o kontrastowym deseniu z czarnych linii; dwa wyraźne „zęby". Ś: Lasy łęgowe i ba- gienne, polany, lasy miesza- ne, parki. R: Cała Europa; do wysokości 2500 m. G: Nigdzie w dużych ilościach. Ol: Dwa pokolenia: I od końca kwietnia do początków czerwca, II od początku lipca do sierpnia. OG: I generacja w sierpniu w czerwcu i lipcu; zimuje po- Osika, inne topole, wierzby. Garbatka miesięcznica Notodonta tritophus SIEB. W: Przednie skrzydło o długości 2,7 cm; od wielbłądki różni się bardziej kontrastowym ry- sunkiem, czarnym pasem i białą kreską na brzegu skrzydła oraz białymi tylnymi skrzyd- łami z czarną plamką. Ś: Lasy łęgowe, zakrze- wione brzegi rzek i potoków, parki. R: W całej europejskiej strefie umiarkowanej. G: Pojawia się regularnie, choć nigdzie nie jest częsta. Ol: Dwie generacje: I od kwietnia do czerwca, II w czerwcu i lipcu; zimuje poczwarka na ziemi. RŻ: Jak u większości garbatek, gąsieni- ce żyją na drzewach o miękkim drewnie, jak osika i inne gatunki topoli, wierzby, a także brzozy. 102 103 Wzjeżka łozówka Clostera curtula L W: Przednie skrzydło 1,6-1,8 cm; ubarwienie jasno- lub ciemnoochrowe, szczyt przedniego skrzydła z czer- wonawo połyskującą plamą. Ś: Mokradła, lasy łęgowe, ol- sy, brzegi strumieni i rzek. R: Cała Europa aż po krąg polar- ny. 6: Pospolita. Ol: Dwa po- kolenia: I od kwietnia do czer- wca, II w lipcu i sierpniu. 06: ¦'" I generacja w sierpniu i wrze- w czerwcu i lipcu. RŻ: Wierzby, topole, Wzjeżka rokitnica Clostera anachoreta F. sniu, I osika. Wzjeżka wijunica Clostera pigra HUFN. W: Przednie skrzydło 1,3 cm; tło ciemne, z liliowym od- cieniem. Ś: Lęgi, brzegi wód, gaje. R: Europa; nie sięga da- leko na północ. Do wysokości około 2500 m. G: Wszędzie, ale nigdzie nie jest częsta. Ol: Dwie generacje: I w maju i czerwcu, II w lipcu i sierp- niu. OG: I pokolenie we wrze- śniu i październiku, II w czer- wcu i lipcu; zimuje poczwarka osadzonym przez gąsienicę RŻ: Wierzby, osika, topole. w kokonie, między liśćmi Ptilophora plumigera ESP. W: Przednie skrzydło długości 2,0 cm. Samiec o silnie grzebieniastych czułkach. Tło zwykle jasnobrunatne, ale bywa zmienne od jasnego po czarne; żyłki zwykle ciemno zaznaczone. Ś: Suche lasy mieszane, zbocza, polany, parki. R: Cała Europa; na południu częstszy niż na północy. G: Bardzo różnie: gdzie rośnie dużo klonów, tam może być pospolita, poza tym pojawia się rzadko. Ol: Bardzo późną jesienią: w październiku i listopadzie, zawsze dopiero po pierwszych przymrozkach; zimują złożone w listopadzie jajeczka. OG: Maj i czerwiec. RŻ: Różne gatunki klonów. W: Nieco większa (skrzydło przednie 1,7-1,9 cm długości) niż bardzo podobna do niej łozówka; najpewniejszą cechą rozpoznawczą jest zacho- dząca poza białą linię czarna plama szczytowa przedniego skrzydła i dwie wyraźne czarne pla- mki tuż przy niej. Ś: Lasy łęgowe i mieszane. R: Nie sięga swym areałem tak daleko na północ i południe jak łozówka; do wysokości 1600 m. G: Nieco rzadsza od łozówki, zwłaszcza na tere- nach wspólnego występowania. Ol: Dwie gene- racje: I w maju i czerwcu, II w lipcu i sierpniu. OG: I pokolenie w sierpniu i wrześniu, II w czer- wcu. RŻ: Olchy, wierzby, topole. Wzjeżka wieszczyca Clostera anastomosis L. W: Przednie skrzydło o długości 2 cm, z ciem- nym trójkątnym polem środkowym; w tej samej populacji wśród jasnych osobników pojawiają się też ciemne. S: Na łęgach, brzegach poto- ków i rzek, w parkach. R: Cała Europa. G: W odpowiednich biotopach pojawia się regular- nie, ale na północy dość rzadka. Ol: Dwa do trzech zachodzących na siebie pokoleń między majem a sierpniem. OG: I generacja od wrześ- nia do maja, II w czerwcu i lipcu. Jest jedynym gatunkiem rodzaju Clostera, zimującym w sta- dium gąsienicy, a nie poczwarki. RŹ: Drzewa o miękkim drewnie: wierzby, topole, osika. Harpya milhauseri F. Gąsienica na str. 279 W: Długość przedniego skrzydła 2,5-2,6 cm. Silnie zbudowany motyl o dużych czułkach. Wierzch przedniego skrzydła przyprószony zielonożółtawo, skrzydło tylne zawsze z czar- ną plamką. Ś: Lasy mieszane, parki. R: Europa Południowa oraz Środkowa. G: Wszędzie rzad- ka. Ol: Maj i czerwiec. OG: Od połowy czerwca do sierpnia. Dorosłe gąsienice splatają drob- no pogryzione kawałeczki drewna w bardzo solidny kokon, umieszczony w szczelinie drze- wa na wysokości 1-2 m; w nim poczwarki zimują. RŹ: Gąsienice żyją na starych dębach, rzadziej na brzozach i bukach. 104 Kraśnik sześcioplamek Zygaena filipendulae L. &fLk Wygląd: Długość przedniego SKifet. skrzydła 2 cm. Jak wszystkie H;;* NK. kraśniki, sześcioplamek lata I L"¦%&_ z kwiatka na kwiatek w naj- Ip^S^ gorętszej porze dnia; porusza y|J 1i\. się powoli, leniwie i pojawia llt^iSS s'^ na °9°' w w'^szej w4^5^ grupie. Jest jaskrawo ubar- all^llfc wiony: kolory czarny, gra- WlWsI natowy. żółty i czerwony skła- 1J||jSjjF dają się na sygnał ostrzegaw- WłW^ CZy _ kraśniki uchodzą za sil- nie trujące. One same są odporne na wiele trucizn, o czym wie każdy kolekcjoner, który kiedykolwiek próbował uśpić kraśnika cy- jankiem potasu: nawet kwas pruski na nie nie działa! Choć te barwne i niepłochliwe motyle trudno przeoczyć, rozpoznanie gatunków bywa trudne: tworzą one wiele odmian i ras, przy czym szczególnie zmienne są liczba i rozmieszczenie plamek, bardzo ważne dla prawidłowego oznaczenia. Sześcioplamek ma Wygląd: Niezwykle podobny do sześciopla- mka, ale nieco mniejszy (długość przedniego skrzydła 1,5 cm); na ciemnym tle przedniego skrzydła tylko 5 dużych czerwonych plam, któ- re - zwłaszcza wewnętrzne - mogą się zlewać ze sobą ubarwieniem; ubarwienie pięcioplam- ków jest jeszcze bardziej zmienne niż u jego opisanego powyżej krewniaka. U / minoides SELYS wszystkie plamki są połączone w jedno duże czerwone pole z czarnym obrzeżeniem. Środowisko: Pięcioplamek żyje na wilgotnych, bagnistych łąkach, co wyklucza konkurencję z preferującym suche darnie sześcioplamkiem. Rozmieszczenie: W całej Europie. Gęstość zasiedlenia: W okolicach obfitujących w odpowiednie dla niego biotopy może być pospolity, ale poza tym występuje lokalnie, a na wielu obszarach zupełnie wyginął. Okres występowania imago: Zawsze jedno po- kolenie, od połowy czerwca (w bardzo ciepłe lata już w maju) do połowy sierpnia. Okres występowania gąsienicy: Od sierpnia do czerwca: gąsienica zimuje w ściółce, a na- na czarnym, zielono połyskującym tle zwykle 6 dużych czerwonych plam. Buławka długich czułków jest charakterystyczna dla całej rodzi- ny kraśników. Środowisko: Zasiedla suche ubogie murawy, porzucone wyrobiska żwiru o skąpej roślinno- ści, a także torfowiska i wrzosowiska. Rozmieszczenie: W całej Europie aż do 61 szerokości geograficznej północnej; występuje do wysokości 2000 m. Gęstość zasiedlenia: Pospolity, lecz w ostat- nich dziesiątkach lat coraz rzadszy. Okres występowania imago: Lipiec i sierpień. Motyl aktywny w dzień. Okres występowania gąsienicy: Od sierpnia do czerwca. Gąsienice są nieefektowne, małe, zielone, ciemno owłosione, krępe. Na ogonku liścia budują niewielki kokon (str. 283). Rośliny żywicielskie: Dzikie rośliny ziel- ne, zwłaszcza komonica zwyczajna [Lotus corniculatus) oraz cieciorka żółta [Coronilla coronata). Kokon poczwarkowy na str. 283 stępnej wiosny buduje kokon na łodydze. Rośliny żywicielskie: Gąsienice żyją tylko na komonicy zwyczajnej (Lotus corniculatus). Uwagi: Z całego świata znanych jest około 1000 gatunków kraśników, z Europy Środkowej tylko 24. Wiele gatunków rodzaju Zygaena zi- muje dwu-, trzy-, albo czterokrotnie zanim przekształci się w dojrzałego motyla; przyczy- ny tego zaskakującego w umiarkowanych sze- rokościach geograficznych zwyczaju nie są je- szcze znane. Kraśnik pięcioplamek Zygaena trifolii ESP. 106 107 Lśniak pospolity Procris statices L. Zygaena lonicerae SCHEVEN W: Długość przedniego skrzydła 1,4-1,6 cm. Ubarwienie niezbyt efektowne: wierzch skrzyd- ła przedniego błyszczący metalicznie, zielony; tylne skrzydła brunatne. Istnieje kilka podo- bnych gatunków, toteż dokładne oznaczenie wymaga specjalistycznej wiedzy. Ś: Tereny wil- gotne, rzadziej suche zagajniki. R: Cała Europa aż po krąg polarny. G: Miejscami pospolity, ale jego liczebność szybko maleje, ponieważ roś- liny żywicielskie zanikają na terenach silnie zmienionych przez człowieka. Ol: Od maja do sierpnia. OG: Od sierpnia do maja; gąsienica zimuje na ziemi. RŻ: Różne gatunki szczawiu (Rumexacetosa IR. acetosella). Zygaena transalpina ESP. W: Przednie skrzydło 1,5 cm, z sześcioma - w rzadkich przypadkach z pięcioma - czer- wonymi plamkami na wierzchu; w niektórych górskich dolinach Alp występuje ssp. tilaventa o plamkach żółtych. S: Suche, ciepłe, nasłonecz- nione zbocza o skąpej roślinności; tylko na gle- bach wapiennych. R: Wyspowo w górach Europy Środkowej i w wapiennych pasmach Alp. G: Pospolity, na południowym obrzeżu Alp nawet częstszy niż sześcioplamek. Ol: Od czerwca do sierpnia. OG: Od sierpnia do czerwca; zimuje gąsienica. RŻ: Konikleca, komonica, cieciorka. U: Tworzy osobną rasę w każdym z izolowanych areałów: w samej Europie Środkowej sześć. Zygaena exulans HOCHENW. & RAINER W: Przednie skrzydło długości 1,3-1,5 cm, cza- rne, z trzema dużymi czerwonymi plamami i czerwoną plamką u nasady; skrzydła tylne czerwone. Można go łatwo pomylić z kilkoma podobnymi gatunkami. Ś: Gatunek wysoko- górski, spotykany między 1800'a 3000 m wy- sokości; lata nad kwietnymi łąkami. R: Pi- reneje, Alpy. G: Lokalnie nierzadki, ale wobec niewielkiego zasięgu zagrożony. Ol: Lipiec i sierpień. OG: Od sierpnia do maja. Gąsie- nice żyją i zimują w grupach; zimują zwyk- le dwukrotnie przed przepoczwarczeniem; cienki kokon umieszczany jest na skalnych ścianach. RŻ: Na różnych roślinach motyl- kowych. 108 W: Nieco większy niż pokrewne kraśniki - sze- ścioplamek i pięcioplamek (długość przednie- go skrzydła 1,6 cm). Dwie środkowe plamki są zawsze rozdzielone, natomiast wewnętrzne mogą się zlewać. Ś: Suche ubogie murawy, nasłonecznione zbocza, wyręby i łąki w lasach liściastych. R: Cała Europa. G: W niektórych okolicach nierzadki, ale w wielu innych szybko zanika. Ol: Lipiec i sierpień. Ten ciepłolubny gatunek spotykany jest najczęściej w gorących godzinach południowych, kiedy odwiedza kwiaty. OG: Od września do lipca. RŻ: Komo- nica i rośliny pokrewne. Kraśnik zmienny Zygaena ephialtes L W: Przednie skrzydło ma około 2 cm długości. Najpewniejszą cechą rozpoznawczą tego nie- zwykle zmiennego gatunku jest czerwony lub czasami żółty pierścień na odwłoku. Barwa pla- mek - zwykle po sześć na skrzydłach przednich - jest zmienna: biała, czerwona lub żółta; nie- które odmiany są szeroko rozprzestrzenione, inne występują tylko na niewielkich obszarach. Ś: Ubogie murawy na nasłonecznionych stano- wiskach na glebach wapiennych. R: W środko- wej Europie lokalny, ale i w innych rejonach Europy niezbyt powszechnie występujący. G: Rzadki. Ol: Lipiec i sierpień. OG: Od września do lipca. RŻ: Cieciorka pstra (Coronilla varia). Zygaena fausta L. W: Przednie skrzydło 1,2 cm. Pozlewane czer- wone plamki są żółto obwiedzione, czarne tło silnie zredukowane; tylne skrzydło czerwono- pomarańczowe. Ś: Tylko na bardzo ciepłych wapiennych stanowiskach o skąpej roślinnoś- ci. R: Gatunek śródziemnomorski, w południo- wej Francji; w Europie Środkowej lokalnie, na północy w ogóle nie występuje. G: Rzadki i poważnie zagrożony. Ol: Druga połowa lipca i pierwsza połowa sierpnia. OG: Od września do czerwca: zimuje gąsienica. RŻ: Na różnych odmianach cieciorki (Coronilla coronata, C. minima I C. vaglnalls). U: Gatunek bardzo zmienny, na każdej „wyspie" zasięgu odmien- na rasa. Zmierzchnica trupiagłówka Acherontia atropos L. C! jfjfe* Wygląd: Trupiagłówka, o jHn przednim skrzydle długości flMlHa ~l cm i wadze 9 g, jest nie iiMwM ty|ko jednym z naszych najba- fflffif rdzie' znar|ych m°tyli, ale tak- Iffefls ze |etJnVm z największych ^^Hi i najcięższych. Krąży o niej W9K wiele legend, związanych głó- VlfH wnie z podobnym do trupiej ifjK czaszki rysunkiem na jej tuło- ^H wiu, ale i wiele jej cech i zwy- czajów jest niezwykłych. W pozycji spoczynkowej niełatwo trupiągłó- wkę zauważyć: jej ubarwienie naśladuje deseń kory drzew, i kształty motyla zupełnie się zacierają, gdy siedzi bez ruchu na pniu. Jeśli jednak bystry wzrok sikory ją wykryje, ćma błyskawicznie składa przednie skrzydła, a kontrastowe żółto-czarne ubarwienie skrzy- deł tylnych i odwłoka, przypominające ogrom- nego szerszenia, wywołuje przestrach u na- pastnika, co jest wykorzystywane przez mo- tyla do ucieczki. Lot trupiejgłówki jest szybki i energiczny. Środowisko: Każdego roku trupiegłówki ciąg- ną nad Alpami na północ; w zależności od pogody lecą one bliżej lub dalej, a w korzyst- nych warunkach osiągają nawet Islandię. Ich wymagania środowiskowe nie są wygóro- wane: jako przedstawiciele gatunku ciepłolub- nego, preferują doliny leżącej na niewielkiej wysokości ale zasiedlają także ciepłe stanowi- ska w niewysokich górach. Rozmieszczenie: W całej Europie, ale tylko na południu jest stałym elementem fauny: zi- mujące poczwarki giną przy pierwszym mro- zie. Jej właściwą ojczyzną jest Afryka Północ- na, a już nawet populacje włoskie wyma- gają zasilenia z południa po każdym chło- dniejszym roku. Będąc wspaniałym lotnikiem, trupiagłówka prawdopodobnie przekracza Mo- rze Śródziemne szerokim frontem, a nie tylko w przewężeniach Gibraltaru, Sycylii i Azji Mniejszej. Gęstość zasiedlenia: Liczebność trupiejgłówki waha się niezwykle silnie z roku na rok: w zi- mnych okresach nie pojawiają się chyba wca- le, zaś w ciepłe lata przylatują masowo. Do- kładna ocena jej liczebności jest niezwykle trudna, gdyż trupiagłówka jest aktywna dopie- ro późną nocą, zatem tylko znalezione poczwarki dostarczają pośredniej informacji o gęstości zasiedlenia. Okres występowania imago: W maju i czerwcu motyle przylatują z południa do środkowej Europy, potem następuje okres pojawu gąsie- nic i poczwarek, a w sprzyjające lata w paź- dzierniku i listopadzie wykluwają się motyle następnej generacji. Okres występowania gąsienicy: Gąsienice tru- piejgłówki występują w dwu odmianach: bru- natnej i żółtej - od lipca do sierpnia; są aktyw- ne nocą. Ponieważ bardzo lubią kwiaty karto- fli, większość znalezisk pochodzi z kartoflisk. Łatwiej niż gąsienicę można znaleźć podczas kopania kartofli poczwarkę. Dla przepoczwar- czenia gąsienica zagrzebuje się w glebie na głębokości do 20 cm. Gdy kartofle są kopane ręcznie, niezwykle duże, czarnobrunatne lub czerwonobrunatno połyskujące poczwarki są często zauważane, ale postępująca mechani- zacja rolnictwa spowodowała, że obecnie kar- tofle kopane są niemal wyłącznie maszynowo - od tego czasu znajduje się też znacznie mniej poczwarek trupiejgłówki. Znalezioną po- czwarkę można zabrać do domu i obserwo- wać dalszy rozwój; po około 3 tygodniach wy- kluwa się motyl, rozpościera skrzydła, i wyda- je charakterystyczne piszczące dźwięki. Rośliny żywicielskie: Poza wspomnianymi wy- żej kartoflami gąsienice żerują na kolcowoju (Lycium barbarum), wilczej jagodzie (Atropa belladonna) i innych psiankowatych. Za inną zachciankę już wiele trupichgłówek zapłaciło życiem: lubią ssać miód i wciskają się do uli; gdy pszczoły przyłapią je na kradzieży, napa- dają i żądlą ze wszystkich stron. Uwagi: W razie niebezpieczeństwa trupiagłów- ka może wydawać piszczący głos, wydobywa- jący się z przełyku. 110 o awisaki Brązowa gąsienica Nastrosz półpawik Smerinthus ocellata L f Wygląd: Przednie skrzydło ma 4,0-4,5 cm długości. Pół- pawika spoczywającego na pniu jabłoni łatwo można wziąć za zwisający zwiędły liść. Przednie skrzydła po- zostają stale w pozycji pozio- mej, przykrywając skrzydła tylne; zaniepokojony motyl nagle ukazuje „oczy", a ryt- micznym podnoszeniem i opuszczaniem ciała, sugeru- jącym ruchy jakiejś dużej głowy, próbuje od- straszyć napastnika, co mu się w pierwszej chwili często udaje. Ten moment wahania mu- si on wykorzystać do ucieczki, bo ptak da się zmylić tylko na krótko, a następnie szybko rozpozna i połknie smaczny kąsek. Środowisko: Półpawik nie jest wymagający w wyborze środowiska: występuje w dolinach rzecznych, lasach łęgowych, sadach, parkach i zaroślach. Rozmieszczenie: Cała Europa do 62° szeroko- ści geograficznej północnej; na południu nie występuje na Bałkanach. Gęstość zasiedlenia: Niewiele osób widziało półpawika, bo w ciągu dnia jest on dobrze ukryty i lata tylko w nocy. Okres występowania imago: Od maja do lipca; w sprzyjające lata rozwija się II niepełna ge- neracja, latająca od sierpnia do października. Okres występowania gąsienicy: Od lipca do września. Gąsienica - z „twarzą" i ,,o- gonkiem" - ma wygląd typowy dla zawisaków. Boki zdobią skośne, równoległe, białe linie, a całe ciało usiane jest białymi punktami: ta- kie wspaniałe ubarwienie powoduje, iż gąsie- nica jest wśród liści trudno zauważalna. Dla przepoczwarczenia larwa kryje się w za- głębienie gruntu lub w szczelinę drewna, gdzie buduje niewielki kokon, w którym poczwarka zimuje. Rośliny żywicielskie: Gąsienice żerują na drzewach owocowych (grusze, śliwy, jabło- nie), ale także na topolach, wierzbach i czere- mchach. Uwagi: W Europie występuje tylko jeden pod- gatunek, i to o dość jednolitym ubarwieniu i deseniu. 112 Poza wstęgówkami i pawicą gruszówką zawi- saki są największymi i najefektowniejszymi motylami nocnymi. Charakteryzują się długi- mi, wąskimi skrzydłami i mocną budową kor- pusu, co wskazuje iż są świetnymi lotnikami. Wiele zawisaków to zdecydowani wędrowcy, corocznie przylatujący do środkowej Europy z Włoch lub Afryki Północnej i wracający tam jesienią, gdyż nie wytrzymują naszych ostrych zim. Choć o wielu gatunkach wiadomo że wę- drują, naukowe udowodnienie tego faktu jest niezmiernie trudne. Już indywidualne zna- kowanie jest poważnym problemem: farby na skrzydłach blakną lub znikają w ciągu kilku tygodni. Trzeba więc zakładać motylom maleńkie znaczki, co wymaga dużej ostrożno- ści i doświadczenia. Nawet gdy dany osobnik został już oznakowany i wypuszczony, pra- wdopodobieństwo jego ponownego spotkania na południu lub w następnym roku jest bardzo małe. Ale i to się zdarza! Tak więc Muzeum im. Alexandra Koeniga w Bonn rozdziela zna- czki wśród „obrączkarzy motyli" i koordynuje zbieranie danych; corocznie publikowane są wiadomości powrotne, i po kilku latach pracy udało się stworzyć dość dokładny obraz za- chowań wędrówkowych niektórych pospolitych motyli wędrownych: admirała, ceika i innych. Jednak wiarygodnych danych o rzadkich i la- tających nocą zawisakach dotychczas brak: nadal nie wiemy, czy wylęgnięte w środkowej Europie wędrówce, trupiegłówki lub lipowce rzeczywiście znajdują powrotną drogę do swej ojczyzny, a jeśli tak to ilu z nich się to udaje i czy te same osobniki w następnym roku znowu lecą na północ, czy też składają jajeczka na południu i tam giną. Wciąż brak wielu informacji o wędrownych gatunkach mo- tyli i niezbędne są ich dokładne obserwacje. Kopulacja 113 Nastrosz topolowiec Laothoe (Amorpha) populi L. jsjljl Wygląd: Długość przedniego jBSm skrzydła osiąga 4,5 cm. Z wy- W0L glądu i zachowania topolo- j|K»k wiec przypomina półpawika, '$Ę^Ak lecz kształt jego skrzydeł jest /$&&% jeszcze bardziej dziwaczny, '\eli'3| ' Przyp°mina (w pozycji spo- ^^affij czynkowej) kilka suchych liści y'WbM| 'ezacycn ieden na drugim. | > IS\ Przy dokładniejszej obser- v\W>wac'' rozróżnienie tych dwu '* "•' 'w gatunków nie jest trudne: de- seń u topolowca jest mniej kontrastowy, z wy- raźną białą plamką na wierzchu przednich skrzydeł; górna strona skrzydeł tylnych ozdo- biona jest dużą, pomarańczową lub czerwono- brunatną plamą, wystawianą w razie niebez- pieczeństwa na zewnątrz - skuteczność stra- szenia taką plamą na pewno nie jest tak duża jak „oczami" półpawika. Topolowiec sta- nowi w latach gradacji (tj. masowego pojawu) znaczący składnik pokarmu ptaków, przede wszystkim sikor. Nastrosz lipowiec Mirnas tiliae L. ^l Wygląd: Długość przedniego ||||^*. skrzydła 3,8-4,0 cm. Silnie '^PBP^ powycinany brzeg skrzydła, ^|\Clfk różowe i zielone odcienie je- v^\l|8f^ go wierzchniej strony oraz Y,%jt|| szeroka, czarna, przerwana \ Il3l w ^roc" sady, \?«f/A/ osiedla. R: Strefa lasów liścias- ^K|jv tych Eurazji. G: Pospolita. Ol: Ód połowy lipca do październi- ka. OG: Maj. RŻ: Drzewa liściaste. Ipimorpha subtusa SCHIFF. W: Przednie skrzydło o długości 1,3-1,7 cm, jasnoszarobrunatne. Opaska skrzydła prosta; przepaski zbliżają się do siebie przy wewnę- trznym brzegu; plamki nerkowata, okrągła i czopkowata jasno obrzeżone, wyraźne. Ś: Mokre łąki, brzegi lasów, łęgi, brzegi stawów, strumieni i rzek. R: Rozprzestrzeniona na wil- gotnych obszarach Europy; dochodzi do wyso- kości 1600 m. G: Pojawia się regularnie, nie- rzadka. Ol: Od lipca do września. OG: Maj i czerwiec; zimują jajeczka. RŻ: Gąsienice że- rują na świeżych pędach rozmaitych gatunków topoli. Rusina ferruginea ESP. W: Przednie skrzydło ma około 1,5 cm długo- ści, jest czarnobrunatne z rudawym nalotem; dobrze widoczne przyciemnienie środkowe; przepaski oraz plamki nerkowata i okrągła niewyraźne, czasami zupełnie zanikają; czułki samca z dobrze rozwiniętymi podwójnymi zą- bkami „grzebyka". Ś: Ogrody, parki, brzegi lasów, polany. R: Szeroko rozsiedlona w stre- fie klimatu umiarkowanego Europy; dochodzi do wysokości ponad 1600 m. G: Nierzadka, pojawia się regularnie. Ol: Od końca maja do końca sierpnia. OG: Od września do kwietnia; gąsienica zimuje w zagłębieniu w ziemi, gdzie się też przepoczwarcza. RŻ: Niskie rośliny zielne. 176 Opłonka kozibródka Amphipyra tragopogonis CL. W: Długość skrzydła przedniego 1,6-2,0 cm. Blisko spokrewniona ze stogowica, ale wyglą- da zupełnie inaczej - można ją łatwo rozpo- znać po 3 kropkach na szarych lub szaro- brunatnych przednich skrzydłach: dwóch zbli- żonych w plamce nerkowatej i jednej w okrąg- łej; tylne skrzydła ciemnobrunatne. Ś: Brzegi lasów, łęgi i moczary, a także ogrody i parki. R: Szeroko rozsiedlony w strefie klimatu umia- rkowanego Europy. G: Wszędzie regularnie i licznie. Ol: Od połowy lipca do końca paź- dziernika: należy do sówek latających późno. RŻ: Dziewanny, przytulię, wierzbownice. Straszka saracenka Mormo maura L. W: Bardzo duża sówka, długość przedniego skrzydła 2,6-3,3 cm. Brzeg skrzydeł powycina- ny, ubarwienie ciemne z jeszcze ciemniej- szym, niekiedy czarnym polem środkowym. Plamki nerkowata i okrągła z ciemnym wnę- trzem, delikatnie jasno obrzeżone, zawsze wy- raźne. Ś: Tereny wilgotne. R: Rozmieszczenie wyspowe, na północy rzadka. G: Występuje pojedynczo, niekiedy nieco częściej. Ol: Lipiec i sierpień. OG: Od sierpnia do maja. Przed przepoczwarczeniem gąsienica buduje na zie- mi gęsty, wodoszczelny oprzęd. RŻ: Brodaw- nik i jasnota, a także wierzba i olcha. Agatówka łobodnica Trachea atriplicis L. W: Skrzydło przednie ok. 2 cm. Brunatna lub szara sówka z zielonym deseniem, nadającym jej niezwykle elegancki wygląd. Białe lub ró- żowe pólko pod plamką nerkowata; przepaska falista zawsze zielona od wewnątrz, plamki okrągła i nerkowata jasno obwiedzione. Ś: Wilgotne brzegi lasów, lasy łęgowe, brzegi wód. R: Strefa umiarkowana Europy, do wyso- kości 1800 m. G: Pojawia się regularnie, nie- rzadka. Ol: Od maja do października w dwu częściowo się pokrywających generacjach, z których II jest zawsze niepełna. OG: I pokole- nie we wrześniu i październiku, II w lipcu i sierpniu. RŻ: Łoboda i inne rośliny zielne. Kapturnica butwica Xylena vetusta HBN. W: Przednie skrzydło 2,5-3,0 cm, żółtobruna- tne, z plamami; plamka okrągła i przepaski wewnętrzna i zewnętrzna zanikłe, plamka ner- kowata wyraźna, między nią a przepaską falis- tą czarna kreska. Skrzydło tylne ciemniej bru- natne. Ś: Lęgi, zakrzewione tereny zalewowe, ogrody. R: Europa po Laponię; do wysokości 2000 m. G: Występuje regularnie i dość licznie. Ol: Od sierpnia do maja; zimują dojrzałe moty- le (na ziemi) - w spoczynku wyglądają jak kawałki drewna (ubarwienie ochronne); zwinięte skrzydła nadają im kształt cylindrycz- ny. RŻ: Kosaćce i inne rośliny zielne. Brzaskówka ogorzałka Euplexia lucipara L. W: Przednie skrzydło 1,4-1,6 cm, ciemne z czer- wonawym połyskiem. Pole środkowe często czar- ne; plamka okrągła ciemna, zwykle niewyraźna, nerkowata metalicznie żółta. S: Na polanach, brzegach lasów, nadrzecznych łąkach w łęgach, ogrodach, parkach. R; W całej Europie, do wyso- kości 1500 m. G: Występuje regularnie i licznie. Ol: Od końca maja do końca lipca; w korzystnych warunkach II generacja w sierpniu i wrześniu. OG: I pokolenie we wrześniu i październiku, II w lipcu i sierpniu. Przepoczwarczenie następuje w ziemi, w jamce o ściankach wysłanych przę- dzą. RŻ: Maliny, jeżyny, szczawie i paprocie. W: Przednie skrzydło długości około 1,5 cm; tło ciemnobrunatne lub brunatnoczarne, prze- paski zewnętrzna i wewnętrzna czarne z bru- natnym pasmem na zewnątrz; przepaska falis- ta jasna, zakończona białą plamką przy we- wnętrznym brzegu; na wierzchołku przepaski falistej oraz między plamką okrągłą a nerko- wata czarne plamki. Skrzydło tylne szare z przyciemnioną opaską i jasną strzępiną. Ś: Bardzo rozpowszechniona: na wilgotnych brzegach lasów, wzdłuż rzek i strumieni, na łęgach, przecinkach leśnych, polanach lasów liściastych, podmokłych łąkach, ekstensywnie uprawianych polach, w ogrodach, parkach, R: Szeroko rozprzestrzeniona w całej europej- Kapturnica trzaska Xylena exsoleta L. W: Nieco większa (przednie skrzydło 2,6-3,3 cm) niż butwica; przepaski wewnętrzna i zewnętrzna słabo zaznaczone; plamki okrągła i nerkowata delikatnie, podwójnie, czarno obrzeżone; czarna kreska od przepaski falistej nie sięga do plamki (patrz X. vetusta). Tylne skrzydło jednolicie cie- mnobrunatne. Ś: Słoneczne zbocza, wrzosowis- ka, brzegi lasów, ogrody. R: W całej Europie, lecz na południu rzadsza; dochodzi do wysoko- ści 2000 m. G: Występuje regularnie, niekiedy licznie. Ol: Od końca sierpnia do połowy maja. Motyle zimują w ziemi, gdzie łatwo je wziąć za kawałki drewna. OG: Od maja do połowy lipca. RŻ: Komosa, wilczomlecz i inne. Calamia tridens HUFN. W: Długość przedniego skrzydła 1,6-2,0 cm. Jasnozielona lub żółtawa sówka o bardzo ma- łej, białej plamce nerkowatej; biała plamka okrągła często niewyraźna. Tylne skrzydło bia- łe lub szarawe. Ś: Na słonecznych zboczach, pustkowiach ze skąpą roślinnością, na łąkach i brzegach lasów. R: Występuje w całej umiar- kowanej strefie Europy, do wysokości 1800 m. G: Niegdyś była pospolitsza, obecnie pojawia się regularnie ale w pojedynczych egzempla- rzach. Ol: Od lipca do września. OG: Maj i czer- wiec; zimują złożone do ziemi jajeczka. RŻ: Rozmaite trawy; wiechlina roczna (Poa annua), kostrzewa (Festuca), kłosowica (Brachypodium). skiej strefie umiarkowanej, na wschodzie się- ga aż po Syberię Wschodnią; w górach do wysokości około 2000 m. G: Pojawia się regularnie, niekiedy licznie. Ol: Dwa pokolenia: I od maja do lipca, II od lipca do września. OG: I generacja od sierpnia do października, II w czerwcu i lipcu. Gąsienica jest zielona lub czerwona. Poczwarka zimuje na ziemi ukryta wśród zwiędłych liści. RŻ: Liście pokrzywy zwyczajnej (Urtica dioica). Uwagi: W Europie Środkowej występują jesz- cze dwa bardzo podobne gatunki rodzaju Ab- rostola: A. triplasia (zgrzebl ica trojaczka) i A. asclepiadis (zgrzeblica trojestka). Zgrzeblica trzysterka Abrostola trigemina WERNEB. 178 UH Krokiewka lękliwica Phlogophora mełiculosa L. i %CŚB?^ ^yfl'^1 Przednie skrzydło V,\K; o długości 2,2-2,5 cm, żółte Ci yJĘffh*' '^ o|iwk°wobrunatne, falfś- \^$S3A\J cie powycinane. Przepaski i'' J4 i wewn?,rzna ' zewnętrzna \wlmf\ zbie9ai^ sie- w troi^t PrzV ,'BbCW wewnętrznym brzegu; pole j|Łlf\ j środkowe ciemne. Plamki MmwT M okrągła i nerkowata stykają MJĘf^t ' sie- Przy d°lnym brzegu i są tĘsŁ^t''} 'asno obwiedzione. Przepas- ^^ ka falista niewyraźna, z ciem- ną plamką przy szczycie skrzydła. Skrzydło tylne jasne z delikatnymi przepaskami, Korpus gęsto owłosiony. Środowisko: Tereny wilgotne; łęgi, podmokłe łąki i doliny, brzegi lasów, przecinki leśne, polany w wielogatunkowych lasach liścias- tych, moczary, wilgotne zarośla, zdziczałe ogrody i parki. Rozmieszczenie: Ojczyzną lękliwicy jest rejon śródziemnomorski, skąd corocznie - w zmien- nej ilości - przelatuje ku północy, osiągając Wygląd: Długość przedniego skrzydła 1,6-2,0 cm. Duże zielone pola nieregularnego kształtu poprzedzielane są poprzeczną, po obu stronach ostro powycinaną brunatną pręgą i obwiedzione brunatnym pasem wzdłuż brze- gów przedniego skrzydła; nadają malachitów- ce wygląd tak charakterystyczny, że nie moż- na jej pomylić z żadnym innym gatunkiem. Skrzydła tylne brunatne, rozjaśnione u nasady i przy brzegu wewnętrznym. Środowisko: Malachitówka preferuje gleby piaszczyste i wapienne; można ją spotkać w lasach iglastych i mieszanych, zwłaszcza na obrzeżach, przecinkach i polanach; występuje także na moczarach i wrzosowiskach, rzadziej na łęgach, w ogrodach i parkach. Rozmieszczenie: Rozmieszczona wyspowo w strefie klimatu umiarkowanego Europy; nie występuje w Anglii i w północno-wschodniej Europie, ale poza tymi obszarami do 64° sze- rokości geograficznej północnej; nie spotyka- na w górach. Gęstość zasiedlenia: Ze względu na wyspowe w sprzyjające lata 60 szerokości geograficz- nej północnej; w górach do wysokości 2000 m. Gęstość zasiedlenia: Bardzo zmienna, zależ- na od nasilenia wędrówki; w Europie Środko- wej obserwowana regularnie co roku. Okres występowania imago: Przylot do Europy Środkowej następuje między kwietniem a lip- cem; od lipca do listopada latają motyle które tu się wylęgły i które być może odlecą z kolei na południe. Samice składają żółtawobiałe, czerwono plamkowane jajeczka w runie. Okres występowania gąsienicy: Gąsienice spotyka się od maja do listopada, ale szanse przeżycia mają tylko wcześnie wylęgłe, które mogą się we właściwym czasie przepoczwar- czyć i jeszcze jesienią przekształcić w doros- łego, zdolnego do wędrówki na południe moty- la - inne giną, nie wytrzymując panujących w Europie Środkowej zimowych mrozów. Rośliny żywicielskie: Gąsienice można spo- tkać na bardzo różnych roślinach warstwy ru- na: pokrzywie, jasnocie, bodziszku, malinie, paproci, powoju, wierzbie i wielu innych. występowanie gatunek rzadki, tylko w centrum zasięgu pojawia się regularnie i w większych ilościach. Okres występowania imago: Od początku września do początku października. Kuliste, żebrowane, jasnożółte jajeczka składane są na trawach i tam zimują; gąsieniczki wylęgają się dopiero w czerwcu następnego roku. Okres występowania gąsienicy: Od czerwca do sierpnia. Walcowata gąsienica jest brudno- biała lub żółta, z prześwitującymi przez skórę naczyniami grzbietowymi. Larwy żyją tuż nad ziemią pod ochroną traw lub na ich ko- rzeniach; tu się też przepoczwarczają w cien- kim oprzędzie. Poczwarka ma cztery kolce na końcu odwłoka. Rośliny żywicielskie: Gąsienica malachitówki uzależniona jest od obecności traw, ale nie jest wybredna: żeruje na trzcinniku piasko- wym, śmiałku darniowym, bliźniczce psiejtra- wce, tomce wonnej i innych. Krzyżówka malachitówka Staurophora celsia L 180 ^_ 0 * « r. ¦ Ł ¦ ¦ ¦/¦ ¦¦¦¦¦ s*. ':'\>...r''*tfy ' -*¦ Sk' * " ?'0V **} p* , ii , .' %* V» -'W ' ł'3 . ¦ .-."*. ' ../ "^ĘĘtk P, 4 ¦ ¦ . ¦ *r.' ' HhSw .^h ¦ ' '^ mfflr/ uk. i , 7 BL.V': "^ vjHm wuŁ. ,:" ' ' tri'* "i ^^ •¦¦'iiPEr^ Nfek» tf^^^tffl Ow^iA 7 •¦ ¦ . ,: ' - - .1*. n / ;. jmf^ ^FTJ // ś « * jjj %*L ^ ^ , § * ; ' F ;' ż-HJP^ - ¦ ?*' mi *KS»«, " ¦>¦ .... ' ¦ i p Btt1 fc; l> 181 Enargia paleacea ESP. W: Długość przedniego skrzydła około 2 cm; żółto lub ochrowo ubarwiona sówka. Plamka nerkowata zawsze z ciemnym wnętrzem. Przepaski wewnętrzna i zewnętrzna wyraźne, ciemne, wewnętrzna kątowato załamana; na opasce rząd ciemnych kropek. Tylne skrzydło białe. Ś: Moczary i wrzosowiska, a także wie- logatunkowe lasy liściaste, łęgi, ogrody i pa- rki. R: W Europie wyspowo, do wysokości 1600 m. G: Rozpowszechniona, ale nigdy liczna. Ol: od lipca do września; należy do gatunków letnich; zimują jajeczka. OG: Maj i czerwiec. RŻ: Gąsienice żerują na liściach brzozy, rza- dziej olchy i osiki. Cosmia trapezina L. W: Przednie skrzydło 1,4-1,8 cm, żółtobrunat- ne lub ochrowe, niekiedy miedziane lub jasno- czerwone - gatunek tworzy wiele odmian bar- wnych, ale może być łatwo rozpoznany po trapezowato ułożonych przepaskach wewnę- trznej i zewnętrznej oraz po czarnej plamce na środku tego trapezu. Skrzydła tylne szara- we. Ś: Lasy liściaste, łęgi i ogrody, również w wielkich miastach. R: Cała Europa aż po krąg polarny. G: Pojawia się regularnie i licz- nie, ale nigdy masowo. Ol: Od czerwca do września. OG: Maj i czerwiec; przepoczwar- czenie w oprzędzie na ziemi. RŻ: Drzewa liś- ciaste, zwłaszcza dąb. Auchmis comma SCHIFF. W: Przednie skrzydło o długości 1,8-2,0 cm, jasnoszare z wyraźną, długą, czarną kreską w części nasadowej i ciemnymi prążkami bie- gnącymi od opaski do wewnątrz; plamki okrą- gła i nerkowata niewyraźne. Ś: Ciepłe stano- wiska: nasłonecznione zbocza, brzegi lasów, miedze. R: W umiarkowanej strefie Europy szeroko rozprzestrzeniona. G: Na południu ba- rdziej pospolita, w górach dochodzi do wyso- kości 2000 m; na północy jest gatunkiem rzad- kim. Ol: Od końca czerwca do początków września. OG: Od września do maja; zimuje gąsienica. RŻ: Wyłącznie berberys zwyczajny (Berberis vulgaris). Enargia ypsilon SCHIFF. (fissipuncta HAW.) W: Skrzydło przednie około 1,5 cm długości, szare. Między plamką okrągłą a nerkowata ciemna kropka; wyraźna mała plamka czopko- wata; przepaski wewnętrzna i zewnętrzna zwykle niewyraźne, falista dobrze zazna- czona, od wewnątrz ciemno obrzeżona i pod- kreślona rzędem punktów. Ś: Łęgi, brzegi rzek, moczary, gaje, ogrody i parki. R: Strefa umiarkowana Europy; nie występuje w górach. G: Nierzadka. Ol: Od czerwca do sierpnia; zimują jajeczka. OG: Maj i czerwiec; przepo- czwarzenie na ziemi pod kawałkami spróch- niałego drewna. RŻ: Różne gatunki topoli. Cosmia pyralina SCHIFF. W: Długość przedniego skrzydła 1,3-1,5 cm. O wiele ciemniejsza niż podobna C. trapezina: zwykle ciemno-, czasem czerwonobrunatna lub fioletowa. Czarne przepaski zewnętrzna i wewnętrzna kontrastowo zaznaczone; przy szczycie skrzydła wyraźna biała linia ukośna; plamki i przepaska falista niewyraźne. Skrzyd- ło tylne jaśniej szare z jasną strzępiną. Ś: Suche lasy liściaste, polany, ogrody i sady. R: Europa Środkowa; do wysokości 1600 m. G: Pojawia się regularnie, ale miejscami rzadka. Ol: Od czerwca do sierpnia. OG: Maj. RŻ: Drzewa liściaste, w tym czasami jabłonie i grusze. Actinotia polyodon CL. W: Skrzydło przednie 1,3-1,5 cm, brunatne. Silne rozjaśnienie przy kresce nasadowej i przed szczytem skrzydła; rozjaśniona plamka nerkowata; plamki okrągłej brak; przepaska falista tworzy dwa ostrokątne występy, a na środku wzór w kształcie litery W, co różni ten gatunek od pokrewnych. Ś: Ciepłe zbocza, wielogatunkowe lasy liściaste - wszędzie, gdzie występuje dziurawiec. R: Cała Europa Środkowa, ale w niektórych okolicach tylko lokalnie; do wysokości 1500 m. G: Spotykana sporadycznie. Ol: Druga połowa maja i pierw- sza połowa czerwca. OG: Lipiec i sierpień. RŻ: Dziurawiec zwyczajny (Hypericum perforatum) i traganek (Astragalus). 182 183 Apamaea monoglypha HUFN. W: Duży masywny gatunek; długość skrzydła przedniego 2,2-2,8 cm. Na brunatnym przed- nim skrzydle wyraźny, nieregularny deseń. Podwójne, biało wypełnione przepaski we- wnętrzna i zewnętrzna połączone czarną kres- ką, plamki okrągła i nerkowata biało obwie- dzione, po wewnętrznej stronie żółtawej prze- paski falistej czarne plamki strzałkowate. Ś: Lasy, ogrody i parki. R: Cała Europa, do wyso- kości ponad 2500 m. G: Pospolita. Ol: Od poło- wy czerwca do września. OG: Od września do maja. RŻ: Trawy. Apamea sordens HUFN. W: Skrzydło przednie o długości 1,5-1,8 cm, czerwonawe z szarymi i brunatnymi tonami. Deseń ogranicza się praktycznie biorąc do głęboko czarnego, załamanego prążka na- sadowego; inne elementy rysunku niemal nie różnią się barwą od tła, są więc bardzo słabo widoczne. Ś: Ugory, gaje, mokradła, łęgi, ale także pola, ogrody i osiedla. R: Strefa umiar- kowana Europy, na południu rzadsza; w gó- rach dochodzi do wysokości 1500 m. G: Poja- wia się regularnie, ale niezbyt licznie. Ol: Od połowy maja do końca lipca. OG: Od sierpnia do kwietnia; zimuje gąsienica. RŻ: Rozmaite dzikie trawy, czasem również zboża. Oligia versicolor BKH. W: Długość skrzydła przedniego 1,0-1,2 cm. Od O. strigilis różni się tylko kilkoma szczegó- łami: tło skrzydła przedniego jest bardziej ru- dawe, czerwonoszare; plamki okrągła i nerko- wata na ogół cienko, biało lub czarno obwie- dzione; przepaska zewnętrzna tylko słabo wy- gięta tuż przed brzegiem wewnętrznym; kon- trast między jasnym polem opaskowym a cie- mnym tłem nie tak silny; od plamki czopkowej odchodzi czarna kreska. Ś: Lasy łęgowe, mok- re łąki i inne wilgotne środowiska. R: W całej Europie. G: Nierzadka. Ol: Od czerwca do sierpnia. OG: Od września do maja. RŻ: Roz- maite trawy. 184 Apamaea crenata HUFN. W: Przednie skrzydło 1,5-1,8 cm. Chyba żadna inna sówka nie tworzy tak wielu odmian barw- nych jak A. crenata; niektóre osobniki są białe, inne liliowe, szare lub brunatne, jeszcze inne niemal czarne lub czerwonawe - ta zmienność bardzo utrudnia oznaczanie. Prążek nasadowy i czarna kreska powyżej niego zwykle wyraźne, na opasce często ciemne smugi, poza tym deseń rozmyty. Ś: Brzegi lasów, polany, łąki i zbocza - preferuje suche biotopy. R: Cała Europa, aż do wysokości 2000 m. G: Zwykle pospolita. Ol: Od połowy maja do sierpnia. OG: Od sierpnia do maja; zimuje gąsienica. RŻ: Trawy. U: Odmiana przedstawiona na fotografii to / alopecurus ESP. Oligia strigilis L. W: Skrzydło przednie ma 1,1-1,3 cm długości, jest ciemnobrunatne lub brunatnoszare, a nie- kiedy nawet całkiem czarne. Plamki okrągła i nerkowata słabo zaznaczone; opaska bywa jasna, ostro kontrastująca z ciemnym tłem; przepaska zewnętrzna ostro załamana. Ś: Lę- gi, lasy mieszane i parki. R: W całej Europie, do wysokości 1500 m. G: Pospolita, o zwartym zasięgu. Ol: Od końca maja do końca sierpnia. OG: Od września do maja. Gąsienica wgryza się do wnętrza źdźbła trawy i żeruje w rdze- niu; tam też zimuje i przekształca się w po- czwarkę. RŻ: Trawy. Oligia latruncula SCHIFF. W: Skrzydło przednie o długości 1,0-1,2 cm, ciemnobrunatne, brunatnopurpurowe lub czar- ne. Bardzo podobna do O. strigilis i 0.ver- sicolor. Brunatnożółte lub rdzawoczerwone pole opaskowe słabo kontrastuje z ciemnym tłem skrzydła, plamki zawsze niewyraźne, przepaska zewnętrzna przebiega płasko, w polu środkowym czarna poprzeczna kreska; dokładne oznaczenie często wymaga wiedzy specjalistycznej. Ś: Lasy, ogrody. R: Strefa umiarkowana Europy, do wysokości 2000 m. G: Pojawia się regularnie, na ogół licznie. Ol: Od maja do sierpnia. OG: Od września do maja; zimuje gąsienica. RŻ: Rozmaite trawy. 185 Mesapamea secalis L. Amphipoea fucosa FRR. W: Przednie skrzydto około 1,5 cm dtugości; brudnobiałe, szare, brunatne lub czarne. U wielu osobników przepaski ograniczają cie- mne pole środkowe, u innych rysunek jest niewyraźny, ale plamka nerkowata jest za- wsze jasna; plamka okrągła czasem bywa jas- no obwiedziona, a czasem zanika. S: Lasy, polany, ogrody, pola zbożowe. R: Strefa umia- rkowana Europy, do wysokości ponad 2000 m. G: Wszędzie pospolita; na rozległych ob- szarach uprawy zbóż niekiedy bywa szkodni- kiem. Ol: Od końca czerwca do końca sierp- nia. 06: Od września do maja. Przepoczwar- czenie w ziemi. RŻ: Trawy. Hydraecia micacea ESP. W: Przednie skrzydło 1,4-2,3 cm, jasnobrunat- ne, żółtawe lub czerwonawe. Pole środkowe ciemne; jasne plamki okrągła i nerkowata cie- mno obwiedzione; przepaska wewnętrzna sil- nie pofalowana, zewnętrzna prosta. Skrzydło tylne jasne z ciemną opaską. Ś: Brzegi stru- mieni i rzek, podmokłe łąki nadrzeczne, mo- czary. R: W Europie wyspowo; w górach nie przekracza wysokości 800 m. G: W odpowied- nich biotopach nierzadka, poza nimi nie spoty- kana. Ol: Od połowy czerwca do początków października. OG: Od maja do sierpnia. Gąsie- nica żyje w korzeniu. RŻ: Kosaciec żółty, szczaw, podbiał, lepiężnik i łoboda. Meristis trigrammica HUFN. W: Przednie skrzydło o długości 1,6-2,0 cm, ochrowożółte lub żółtoszare. Trzy (niekiedy cztery) poprzeczne linie na gładkim skrzydle są tak charakterystyczne, że gatunku tego nie można pomylić z innymi. Ś: Lasy, ogrody, parki, łąki, brzegi lasów i żwirowiska. R: W ca- łej Europie, pospolita w ciepłych rejonach; w górach osiąga wysokość 1000 m. G: Wszę- dzie pospolita, na ogół liczna. Ol: Od początku maja do połowy lipca. OG: Od lipca do kwiet- nia. RŻ: Rośliny zielne, krzewy i młode drze- wa liściaste; szczególnie brodawnik i babka, a także korzenie różnych traw. W: Przednie skrzydło o długości 1,5-1,8 cm, jasno- lub ciemnożółte z pomarańczowymi plamkami okrągłą i nerkowata. Wykazuje bar- dzo dużą zmienność, co przy obecności kilku łudząco podobnych - rzadszych - gatunków czyni prawidłowe oznaczenie bardzo trudnym. Ś: Lęgi, polany lasów sosnowych. R: Cała Europa aż po południową Skandynawię. G: Miejscami pojawia się licznie, ale nigdy maso- wo. Ol: Od końca czerwca do połowy wrześ- nia, ale większość okazów lata w końcu lipca i w sierpniu. OG: Od maja do lipca; nie wyjaś- niono, czy zimują jajeczka czy gąsienice. RŻ: Trawy, rośliny zielne. Gortyna flavago SCHIFF. W: Długość przedniego skrzydła 1,6-2,0 cm. Bardzo piękna, złocisto- lub czerwonawożółta sówka. Jasne plamki - okrągła i nerkowata - są obwiedzione linią koloru tła, oddzielającą je od jasnego pola środkowego; na szczycie skrzydła jaśniejsza plama. Ś: Brzegi jezior, potoków i rzek, łęgi i wilgotne doliny, ogrody i parki; występuje tam, gdzie rośnie łopian. R: Umiarkowana strefa Europy, do wysokości około 1400 m. G: Ponieważ łopian nie wystę- puje wszędzie, również G. flavago pojawia się tylko lokalnie, nie jest jednak rzadka. Ol: Od końca sierpnia do października. OG: Od kwiet- nia do sierpnia. RŻ: Łopian (Arctium lappa). Światłówka izdebnica Caradrina clavipalpis SCOP. W: Skrzydło przednie 1,6-1,8 cm, czerwona- we lub jasnoszare. Rysunek drobny, niezbyt kontrastowy; na przednim brzegu kilka czar- nych punktów; przepaski wewnętrzna i zewnę- trzna wyraźne. Ś: Suche i ciepłe ugory, zbo- cza, ogrody, polany, brzegi lasów i dróg. R: Cała Europa, do wysokości 2000 m. G: Pospo- lita. Ol: Dwa pokolenia: I od kwietnia do lipca, II od sierpnia do połowy października. OG: I generacja od października do kwietnia, II w lipcu i sierpniu; zwykle zimują dobrze ukry- te w ziemi gąsienice, niekiedy wylęgłe późną jesienią motyle. RŻ: Brodawnik, gwiazdnica pospolita, jasnota i inne rośliny zielne. 186 187 Swiatlówka babczarka Hoplodrina ambigua SCHIFF. W: Przednie skrzydło 1,5 cm długości jaśniejsze niż u podobnej izdebnicy: tylko przy opasce lekko przyciemnione. Plamki okrągła i nerkowa- ta wyraźnie, choć delikatnie obrzeżone. Ś: Su- che, słoneczne brzegi lasów, wrzosowiska, mie- dze, łąki łęgowe i ogrody. R: Wyspowo w ciep- łych okolicach Europy; w górach tylko lokalnie do wysokości 1600 m. 6: Nierzadka. Ol; Dwie generacje: I od końca maja do lipca, II od końca lipca do października (I zwykle liczniejsza). OG: I pokolenie od września do kwietnia, II w czercu i lipcu; zimuje gąsienica. RŻ: Brodawnik, babka, szczaw, sałata i inne rośliny zielne. Lithophane socia HUNF. W: Skrzydło przednie 1,9-2,1 cm; brunatnym lub czerwonawym ubarwieniem przypomina kawałek drewna. Pole środkowe wyraźnie przy- ciemnione, plamki środkowa i nerkowata słabo rozjaśnione. Ś: Słoneczne, suche zbocza, wrzo- sowiska, lasy mieszane, ogrody, sady. R: W Eu- ropie Środkowej rozprzestrzeniona, na połu- dniu bardziej pospolita niż na północy; także w innych częściach europejskiej strefy umiar- kowanej nierzadka. W górach do wysokości 1700 m. G: Niemal wszędzie, ale nigdy liczna. Ol: Od połowy sierpnia do końca maja. OG: Od połowy kwietnia do lipca. RŻ: Różne drzewa owocowe i inne liściaste. Lithophane lamda F. W: Wyraźnie różny od poprzednich gatunków: przednie skrzydło długości 1,4-1,8 cm, ciem- noszare lub szaroniebieskawe z jedwabistym połyskiem; prążek nasadowy zawsze silnie wygięty i wyraźny; plamki różnie rozwinięte, niekiedy zupełnie zanikają; pośrodku skrzydła dwie wyraźne, kontrastowe, ciemne plamy; odwłok bez czubka z włosków (patrz L. fur- cifera). Ś: Lasy bagienne, łęgi i moczary. R: Występuje wyspowo, przede wszystkim na tor- fowiskach wysokich. G: Wybitnie lokalna, nie- liczna. Ol: Ód końca września do początku czerwca; zimuje motyl. OG: Czerwiec i li- piec. RŻ: Woskownica europejska i borówka łochynia. Hoplodrina respersa SCHIFF. W: Przednie skrzydło 1,3-1,5 cm. Podobna do izdebnicy, ale tło skrzydeł zawsze popielate; najlepszą cechą rozpoznawczą są rzędy punk- tów na przednim skrzydle; skrzydło tylne cie- mne. Ś: Na suchych zboczach, murawach, wrzosowiskach, suchych łąkach, brzegach la- sów i dróg, w ogrodach i parkach. R: W całej Europie; w górach do wysokości 1600 m. G: Pojawia się na ogół sporadycznie, niekiedy zdecydowanie rzadka. Ol: Od początku czerw- ca do początków sierpnia. OG: Od sierpnia do maja. Gąsienica zimuje na ziemi ukryta w ściółce. RŻ: Babka, szczaw, brodawnik, bie- drzeniec. Lithophane furcifera HUFN. W: Przednie skrzydło 1,7-2,0 cm długości,cie- mnoszare z czerwonawym odcieniem. Prążek nasadowy słabo wygięty, ale równie wyraźny jak czarna kreska między plamką czopkowatą a przepaską zewnętrzną; plamka nerkowata bardzo duża, czerwonobrunatna. Odwłok z czubkiem z włosków (patrz L. lamda). Ś: Lasy bagienne i łęgi, moczary i brzegi wód. R: W całej strefie umiarkowanej Europy; nie wy- stępuje jedynie na wielu obszarach Holandii i Danii; w górach do wysokości 1800 m. G: Na ogół nierzadka. Ol: Od końca sierpnia do poło- wy czerwca: zimuje dojrzały motyl. OG: Od końca maja do lipca. RŻ: Brzozy i olchy. Allophyes oxyacanthae L W: Przednie skrzydło długości 1,8-2,1 cm, ciemnobrunatne lub szare, na opasce rozjaś- nione i zwykle zielono opylone. Plamki okrąg- ła i nerkowata duże, jasnobrunatne; przy brze- gu wewnętrznym biała półksiężycowata plama. Ś: Wielogatunkowe lasy liściaste, łęgi, wrzosowiska, zarośla śródpolne, sady. R: Roz- powszechniona w umiarkowanej strefie Euro- py, w górach dochodzi do wysokości 1600 m. G: Wszędzie pojawia się regularnie, ale nigdy w dużych ilościach. Ol: Lata bardzo późno: od końca września do końca października. OG: Od kwietnia do czerwca; zimują jajeczka. RŻ: Głóg i tarnina; czasem także drzewa owoco- we, ale nie powoduje szkód. 188 189 Kapturnica omamica Cucullia fraudatrix EV. Kapturnica byliczanka Cucullia artemlsiae HUFN. W: Przednie skrzydło 1,5-1,8 cm, o szarym i szarobrunatnym ubarwieniu. Plamki okrągła i nerkowata niewyraźne; u niektórych okazów występuje czarny prążek nasadowy i wyraźna poprzeczna czarna plama między przepaską falistą a plamką nerkowata. Tylne skrzydło cie- mniejsze na opasce niż u podstawy. Ś: Bardzo suche i gorące nieużytki, zbocza, nasłonecznio- ne tereny piaszczyste. R: Centrum zasięgu Eu- ropa Południowa i Południowo-wschodnia. G: Wyspowo i nielicznie. Ol: Lipiec i pierwsza połowa sierpnia. OG: Sierpień i wrzesień; zi- muje poczwarka. RŻ: Bylica pospolita. Kapturnica mleczówka Cucullia umbratica L. W: Przednie skrzydło 2,1-2,6 cm, wąskie, po- pielatoszare. W środku skrzydła brunatna smu- ga, ciemne - choć niezbyt wyraźne - smugi również na opasce; żyłki ciemne, kontrastowo zarysowane. Ś: Gaje, przydroża, brzegi lasów, łęgi i lasy mieszane, łąki nadrzeczne. R: Wszę- dzie w Europie. G: Nierzadka. Ol: Od połowy maja do połowy sierpnia. OG: Od końca czerw- ca do połowy sierpnia; gąsienica przepoczwar- cza się w glebie, gdzie poczwarka pozostaje przez rok lub dwa zanim przekształci się w doj- rzałego motyla. RŻ: Rośliny z rodziny zło- żonych: mlecz, jastrzębiec, podróżnik. Kapturnica dziewannówka Cucullia verbasci L W: Przednie skrzydło 2,2-2,5 cm, dwubarwnie brunatne, niekiedy żółtawe, ku środkowi roz- jaśnione. Przy wewnętrznym brzegu dwie wy- raźne białe plamki w kształcie litery C; opaska silnie sfalowana. Ś: Tereny suche; na wscho- dzie na stepach, w skalistych dolinach, win- nicach i kamieniołomach. R: Europa Środko- wa; do wysokości 1600 m. G: Nierzadka, a cza- sami wręcz pospolita. Ol: Od połowy kwietnia do połowy czerwca. OG: Od połowy maja do połowy lipca. Poczwarka czasem przez rok lub dwa pozostaje w ziemi, zanim przekształci się w dojrzałego motyla. RŻ: Dziewanny, zwłasz- cza drobnokwiatowa. W: Skrzydło przednie 1,9-2,1 cm długości, dłu- gie i wąskie, szarobrunatne. Plamki nerkowata i okrągła wyraźnie zaznaczone, czarno obrze- żone, z ciemnym środkiem; na opasce gęsto rozsiane czarne punkty. S: Suche zarośla, zbocza, ugory. R: Strefa umiarkowana Europy, z centrum zasięgu na północnym wschodzie. G: Liczebność bardzo zmienna; w centrum występowania nierzadka. Ol: Od połowy czer- wca do końca lipca. OG: Od połowy lipca do września; zimuje poczwarka. RZ: Bylica, rumianek, wrotycz. Kapturnica nawłociówka Cucullia asteris SCHIFF. W: Skrzydło przednie ok. 2 cm, jasnoszare lub szarofioletowe z fioletowym obrzeżeniem. Plam- ki okrągła i nerkowata kontrastowe, w środku skrzydła półksiężycowata plama. Ś: Piaszczyste zarośla i suche murawy, brzegi lasów, przydro- ża. R: Szeroko rozprzestrzeniona w Europie, ale tylko na suchych, w małym stopniu użytkowa- nych terenach; w górach do wysokości 1500 m. G: Liczebność zmienna; w ciepłe lata bywa loka- lnie pospolita. Ol: Od końca czerwca do końca lipca. OG: Lipiec i początek sierpnia. Poczwarka spoczywa w ziemi, gdzie może pozostawać przez cały rok. RŻ: Nawłoć i astry. Lazdona lipówka Asteroscopus sphinx HUFN. j W: Skrzydło przednie o długo- J&A$m0- ŚCi 1'^2,1 Cm' P°P'elate lub Mj^^^L brunatnoszare. Wyraźny czar- JtiFflpĘĘMP' ny Prążek nasadowy i ciemne fflfewk smugi; na opasce liczne czar- .yjs-f 'fV ne, skierowane do wewnątrz \|i8|^ kreski. Tylne skrzydło sza- ^y|li|tam robiałe. S: Wielogatunkowe. Y«p widne lasy liściaste, łęgi, W^ ogrody. R: Cała Europa, G: \|\ Nigdzie nie jest pospolita, ale pojawia się regularnie. Ol: Od końca września do końca listopada. OG: Maj i czerwiec; zimują jajeczka. RŻ: Drzewa liś- ciaste: lipa, dąb, buk. 190 Ochybnica runiówka Griposia aprilina L W: Przednie skrzydło około 2 cm długości; tło zielone, o zmiennym odcieniu. Ciemne pole środkowe, rząd czarnych plamek na opasce i niemal czarna barwa pozostałych elementów rysunku tworzą kontrastowy deseń. Również tylne skrzydło ma ciemny rysunek na jasnym tle. Ś: Jest mieszkanką suchych lasów miesza- nych, łęgów, gajów, a także ciepłych zboczy i starych ogrodów. R: Rozprzestrzeniona w umiarkowanej strefie Europy. G: Występuje wyspowo i nigdzie nie jest pospolita. Ol: Od końca sierpnia do końca października. OG: Maj i czerwiec; zimują jajeczka. RŻ: Niemal wyłącznie dąb. Purpurówka ogrodnica Blepharita adusta ESP. W: Skrzydło przednie 1,8-2,9 cm, szaro- lub ciemnoczerwonawobrunatne, niekiedy niemal czarne. Plamka nerkowata zwykle z białą do- mieszką; pod plamkami kontrastowa, ciemna pręga. Tylne skrzydło samca białawe, samicy ciemniejsze. Ś: Lęgi, ogrody, krajobraz parkowy, doliny górskie, wrzosowiska. R: W Europie Środ- kowej aż po 70 szer. geogr. płn.; w Alpach do 2000 m. G: Pojedynczo i na ogół rzadko, jej liczebność miejscami maleje. Ol: Od końca maja do końca lipca. OG: Od lipca - z przezi- mowaniem w kokonie - do maja. RŻ: Przytu- lią, brodawnik, wierzbówka i wiele innych. Porożnica jagodówka Conistra vaccinii L. W: Skrzydło przednie ma 1,4-1,6 cm. długości, jest ochrowożółte lub szaroczarne ze wszyst- kimi barwami przejściowymi szarymi i brunat- nymi; kontrastowość rysunku bardzo zmienna, niekiedy jest on zupełnie rozmyty, z zawsze wyraźnym czarnym punktem w dolnej części plamki nerkowatej. Pewne oznaczenie możliwe tylko dla specjalisty. Ś: Wielogatunkowe lasy liściaste, łęgi, widne zagajniki, ogrody, parki. R: Cała Europa, do wysokości 2000 m. G: Sze- roko rozsiedlona i pospolita. Ol: Od początku września do końca maja. OG: Od kwietnia do połowy lipca. RŻ: Małe gąsieniczki na młodych topolach i dębach, starsze na borówkach. 192 Dryobotodes protea SCHIFF. W: Skrzydło przednie o długości około 1,5 cm, jasnobrunatne, szare, lub szaroczarne z zielo- nawym odcieniem. Niełatwa do oznaczenia; bar- dzo niewyraźne przepaski wewnętrzna i zewnę- trzna są zbliżone do siebie przy brzegu wewnę- trznym; tylne skrzydło szare. S: Suche lasy dę- bowe i mieszane, łęgi z dębami, stare aleje, ogrody i parki. R: Cała Europa, ale wyspowo - ze względu na uzależnienie od obecności starych dębów. G: W wielu okolicach rzadka, ale w starych lasach dębowych bywa pospolita; li- czebność zmienia się z roku na rok. Ol: Od końca sierpnia do końca października. OG: Maj i czerwiec; zimują jajeczka. RŻ: Stare dęby. Zimiczka bukówka Eupsilia transversa HUFN. W: Długość przedniego skrzydła 1,8-2,1 cm. Obok osobników brunatnoczerwonych wy- stępują również brunatnoszare. Najlepszą ce- chą rozpoznawczą jest biała lub żółta plamka nerkowata, obok której wjdoczne są „satelity": dwie małe białe kropki, Ś: Wszystkie środowi- ska, ale przede wszystkim tereny otwarte. R: Cała Europa. G: Pospolita, niekiedy nawet bar- dzo liczna. Ol: Od początku września do maja. Motyl lata jeszcze późną jesienią przed zimo- wym spoczynkiem, aby pojawić się znowu już w pierwsze ciepłe dni wiosenne. OG: Maj i czerwiec. RŻ: Różne drzewa liściaste. Porożnica rdzawnica Conistra rubiginosa SCOP. W: Długość skrzydła przedniego 1,5-1,8 cm. Szara lub szarobrunatna sówka, łatwa do roz- poznania po charakterystycznych, zawsze dob- rze rozwiniętych, czarnych plamkach: jednej w granicach plamki okrągłej i kilku wewnątrz nerkowatej; tylne skrzydło jaśniejsze. Ś: Lasy mieszane, łęgi, polany, przydroża, doliny rzek, ogrody. R: Cieplejsze okolice Europy, na chłod- niejszej północy tylko wyspowo. G: W różnych okolicach bywa mniej lub bardziej liczna, ale na ogół nie jest rzadka. Ol: Od końca sierpnia do końca kwietnia. OG: Od końca marca do początku czerwca. RŻ: Początkowo pączki drzew liściastych, później rośliny zielne. 193 Porożnica rudogłowa Dasycampa erythrocephala SCHIFF. W: Skrzydło przednie 1,3-1,8 cm, czerwo- nobrunatne lub rudawoszare. Cechą rozpo- znawczą są czarne punkty w dolnej części plamki nerkowatej; plamki nerkowata i okrągła jaśniejsze od tła, deseń niewyraźny. Ś: Lasy mieszane oraz parki z dębami i bukami. R: W Europie szeroko rozprzestrzeniona, szcze- gólnie na północy. G: Bardzo zmienna. Ol: Od końca września do początku maja. OG: Maj i czerwiec. RŻ: Drzewa o twardym drewnie: dęby, buki, wiązy oraz rośliny zielne: babka czy brodawnik. Żrenicówka czerwienica Agrochola helvola L. W: Długość przedniego skrzydła 1,5-1,8 cm. Bardzo podobna do rudawki (A. circellaris), ale ciemna część plamki nerkowatej jest u czerwienicy brunatna, a przyciemnienie śro- dkowe przebiega przez skrzydło poprzecznie; między przepaską falistą a zewnętrzną ciem- ne pasmo; plamki jasno obwiedzione. S: Lasy liściaste, łęgi, ogrody i parki. R: Cała Europa; do wysokości 1400 m. G: Pospolita. Ol: Od końca sierpnia do końca października. OG: Maj i czerwiec. RŻ: Małe gąsieniczki żyją na kotkach wierzbowych, topolach i wiązach, wię- ksze na roślinach zielnych. Agrochola lota CL. / A. macilenta HB. W: Dwa bardzo podobne gatunki. Przednie skrzydło ma około 1,5 cm długości, jest niebie- skoszare (A. lota) lub rudawożółte (A. maci- lenta). Deseń zwykle bardzo niewyraźny, a w dolnej części plamki nerkowatej widoczny ciemny punkt. Dokładne oznaczenie wymaga zbadania narządów kopulacyjnych. S: Na brzegach rzek i strumieni, w wilgotnych doli- nach i na łąkach nadrzecznych. R: W Europie szeroko rozprzestrzenione, w górach do- chodzą do wysokości 1500 m. G: Nierzadkie, a niekiedy całkiem pospolite. Ol: Od początku września do początku listopada. OG: Maj i czerwiec. RŻ: Wierzby; młode gąsieniczki żyją między zespojonymi przędzą liśćmi. Xanthia gilvago D. & S. W: Skrzydło przednie o długości 1,6-1,9 cm, ochrowobrunatne, cynamonowoczerwone lub szarożółte. Czarna kropka w dolnej części pla- mki nerkowatej jest najlepszą cechą rozpoznaw- czą; plamki okrągła i nerkowata delikatnie, cie- mno obrzeżone; przepaska falista ciemna od strony wewnętrznej. S: Lasy łęgowe, wieloga- tunkowe lasy liściaste, polany, wyręby, moczary, ogrody i parki. R: Strefa umiarkowana Europy; do wysokości 1600 m. G: Pospolita. Ol: Od po- czątku września do połowy listopada. OG: Od marca do czerwca. RŻ: Młode gąsieniczki żeru- ją na kwiatach i owocach wiązów oraz na kot- kach topolowych, starsze na roślinach zielnych. Żrenicówka przecinkówka Agrochola litura L. W: Skrzydło przednie 1,4-1,8 cm, szaro-, fiole- towo- lub czerwonobrunatne. Plamki ciemne, jasno obwiedzione; na przednim brzegu, na przedłużeniu przepasek zewnętrznej i falistej - po czarnej plamce; nasada skrzydła rozjaś- niona. Ś: Brzegi lasów i dróg, polany, łęgi, skarpy nadrzeczne, ogrody i parki. R: W Euro- pie, zwłaszcza na południu, szeroko rozsied- lona. G: Pospolita. Ol: Od początku sierpnia do końca października. OG: Od kwietnia do po- czątku czerwca. RŻ: Wierzby, tarnina, żarno- wiec, borówki i róże; większe gąsienice na: jasnocie, szczawiu, komonicy i wyce. Światowidka samotnica Panthea coenobita ESP. W: Przednie skrzydło ma 2,0-2,5 cm długości, jest czarno-białe; tylne raczej szare z ciemny- mi plamami; odwłok ciemny, zwykle czarny. Ś: Lasy iglaste, brzegi lasów, polany, szkółki sosnowe i świerkowe. R: Centrum zasięgu leży na północnym wschodzie Europy, ku za- chodowi i południu gatunek staje się coraz rzadszy; w górach nie przekracza wyso- kości 1500 m. G: Bardzo rozmaita. Ol: Od początku maja do początku sierpnia. OG: Od sierpnia do początku października. Gąsienice żyją na drzewach iglastych, przepoczwarze- nie następuje na ziemi przy pniu. RŻ: Sosny i świerki. 194 Agrochola macilenta 195 Cirrhia togata ESP. Cirrhia icteritia HUFN. W: Skrzydto przednie okoto 1,5 cm długości, jaskrawo żółte; przez środek przebiega szero- kie, fioletowe lub brunatnoczerwone pasmo; tego samego koloru jest wiele różnej wielko- ści plamek na opasce i przy przednim brzegu; tułów również żółty. Ś: Łęgi, pasma przybrzeż- ne potoków i rzek, brzegi lasów, stare kamie- niołomy, ogrody i parki. R: Strefa umiarkowa- na i północna część Europy, do wysokości 1700 m. G: Ogólnie biorąc pospolita. Ol: Od końca lipca do początku października. OG: Od marca do maja; zimują jajeczka. RŻ: Gąsieni- ce żerują najpierw na kotkach wierzbowych, potem na niskich roślinach. Cirrhia ocellaris BKH. W: Przednie skrzydło ma około 1,5 cm długo- ści, wyciągnięty w szpic wierzchołek i czer- wonawożółte lub rdzawoszare tło. Deseń cie- mny, niewyraźny; plamki, przepaski i żyłki są jaśniejsze od tła; przepaski wewnętrzna i ze- wnętrzna podwójne. Tylne skrzydło białawe. Ś: Lęgi, podmokłe łąki nadrzeczne, moczary, brzegi stawów i jezior. R: Przede wszystkim na pojezierzach; do wysokości około 1100 m. G: Nierzadka, choć nasilenie pojawów zmien- ne. Ol: Od końca sierpnia do końca paździer- nika. OG: Od marca do początku czerwca. RŻ: Najpierw kotki wierzbowe i topola, potem roś- liny zielne. Ceglica wilżynówka Pyrrhia umbra HUFN. W: Skrzydło przednie o długości 1,-1-1,8 cm, żółtawe, żółtobrunatne lub czerwonawobruna- tne. Szerokie fioletowe pasmo na opasce, cze- rwonobrunatne przepaski i plamki. Ś: Ciepłe zbocza, polany leśne, suche murawy, brzegi łąk i dróg, ogrody i parki. R: Większa część europejskiej strefy umiarkowanej; nigdy nie przekracza wysokości 1600 m. G: Sporadycz- nie na północy, regularnie i licznie na połu- dniu. Ol: Od połowy maja do końca lipca. OG: Lipiec i sierpień; zimuje poczwarka. RŻ: Naj- częściej na wilżynie i bodziszku, ale także na pędach olchy i leszczyny. 196 W: Przednie skrzydło o długości 1,4-1,6 cm, jask- rawo-żółte z fioletowymi lub rdzawoczerwonymi plamami. Pod plamką nerkowatą duża czarna kropka z białym środkiem, poza tym deseń skła- da się z mniej lub bardziej regularnych plam, rozrzuconych po całej górnej powierzchni. Skrzy- dło tylne zawsze białe, nigdy nie żółtawe jak u C. togata. Ś: Brzegi lasów, skarpy, brzegi rzek i stru- mieni, łęgi. R: Szeroko rozsiedlona w Europie, w górach dochodzi do wysokości 1800 m. G: Pojawia się regularnie i licznie. Ol: Od początku sierpnia do połowy października. OG: Od marca do maja. RŻ: Młode gąsieniczki żerują na kot- kach wierzbowych, starsze na roślinach zielnych. Cirrhia fulvago CL. W: Skrzydło przednie ok. 1,5 cm, najjaśniejsze w tej grupie gatunków: niemal cytrynowożółte. Gatunek można rozpoznać po ciemnym pasie pola środkowego i pierścieniowatych plam- kach okrągłej i nerkowatej; poza tym deseń niewyraźny. Skrzydło tylne jaśniejsze, czasem żółtawe. Ś: Suche kamieniołomy, skaliste zbo- cza i parki. R: Częściej na południu niż na północy Europy. G: W Europie Środkowej loka- lna i rzadka, na południu pojawia się regular- nie. Ol: Wrzesień i początek października. OG: Maj i pierwsza połowa czerwca. RŻ: Gąsienice żyją przede wszystkim na klonie polnym, wie- rzbach i brzozach. Panemeria tenebrata SCOP. W: Liliput wśród sówek: przednie skrzydło ma zaledwie 1 cm długości. Poza przyciem- nieniem środkowym niewiele można rozpo- znać w deseniu ciemnobrunatno-szarych skrzydeł przednich, ale czarne tylne skrzydło z ciemnożółtą przepaską środkową jest chara- kterystyczne. S: Suche łąki leśne i górskie, brzegi lasów, łąki nadrzeczne, ugory, a także zdziczałe ogrody. R: W Europie szeroko roz- przestrzeniona, dochodzi do wysokości 1600 m. G: Gatunek nie jest rzadki, ale łatwy do przeoczenia i dlatego rzadko obserwowany. Ol: Od kwietnia do czerwca. Aktywna w dzień. OG: Czerwiec i lipiec. RŻ: Rogownice i gwiaz- dnice. 197 Rolnica zbutewka Axylia putris L. W: Przednie skrzydło ok. 1,5 cm. Żółtobrunatna, barwą i deseniem naśladuje kawałek drewna. Wzdłuż przedniego brzegu ciemna smuga; pla- mka nerkowata ciemnobrunatna, okrągła z bru- natną obwódką i takim samym punktem środ- kowym; brunatna kreska przez środek skrzydła. Ś: Nadrzeczne łęgi, mokradła, brzegi lasów, przydroża, ogrody i parki. R: W Europie roz- przestrzeniona do wysokości 2000 m. G: Regu- larnie. Ol: Od połowy maja do początku sierp- nia. OG: Od początku czerwca do września. Gąsienica przepoczwarcza się na ziemi, a po- czwarka zimuje w ściółce. RZ: Rośliny zielne - szczaw, babka, gwiazdnica i dzikie trawy. Wieczernicą topoiówka Subacronicta megacephala SCHIFF. W: Przednie skrzydło o długości 1,5-1,8 cm, ciemne czarnobrunatne, grubo opylone. Dob- rym znakiem rozpoznawczym jest jasna plam- ka okrągła z ciemnym środkiem. Na skrzydle tylnym żyłki są kontrastowo czarne. Ś: Lęgi i lasy bagienne, moczary, aleje, ogrody i pa- rki. R: Cała Europa. G: Na ogół pospolita, ale na północnym zachodzie rzadka. Ol: Od po- czątku maja do końca sierpnia; dwie genera- cje, w dużym stopniu pokrywające się. OG: Od czerwca do października; zimuje poczwarka. RŻ: Wierzby, osika i inne topole, olcha. Wieczernicą klonówka Acronicta aceris L. \\.{^&M W: Skrzydło przednie długo- ^l||I§Ł ści około 2 cm, szarobrunatne \^§j|*||||r lub szaroczarne. Prążek na- Jjjgy&l-illpl sadowy kontrastowy, plamka *5||b[J«||j okrągła jasna z ciemnym śro- Ijpjgjflrifc dkiem. Tylne skrzydło niemal ^j|ys|Łjfe. białe. Ś: Aleje, ogrody. R: Ba- ^ĘsĘfaSk rdzo szeroko rozsiedlona ^Sk^Kc^Bź w Europie; w górach dochodzi 5lli||||^-- do wysokości 1600 m. G: Po- rT^jw^W jawią się regularnie, gdzie- niegdzie pospolita. Ol: Od po- łowy maja do połowy sierpnia. OG: Od lipca do września; zimuje poczwarka. RŻ: Klon i ka- sztanowiec. Bielmica sinogłówka Diloba caeruleocephala L W: Skrzydło przednie 1,5-2,0 cm, od nasady po przepaskę wewnętrzną czerwonobrunatne, pole środkowe szarawe, między przepaską zewnętrz- ną znów jaśniejsze czerwonawe. Na polu środ- kowym jasno obrzeżone plamki nerkowata i_ okrągła, na szczycie skrzydła czarna plamka. Ś: Zbocza, brzegi lasów, sady, szkółki drzew. R: Szeroko rozprzestrzeniona, zwłaszcza w Eu- ropie Południowej; do wysokości około 1000 m. G: Pojawia się regularnie, miejscami pospolita. Ol: Od połowy września do końca listopada. OG: Maj i czerwiec. RŻ: Tarnina, czeremcha, na południu drzewa owocowe. Wieczernicą szczawiówka Pharetra rumicis L. W: Przednie skrzydło ma 1,4-1,8 cm długości, jest szare lub czarniawe z niewyraźnym ry- sunkiem, choć biała plamka przy wewnę- trznym brzegu kontrastowo zaznaczona. Tylne skrzydło zawsze ciemne, brunatne. Ś: Tereny otwarte, także rolnicze. R: W całej Europie rozprzestrzeniona, ale na północy spotykana sporadycznie. G: Należy do najpospolitszych sówek europejskich. Ol: Dwa pokolenia: I od połowy maja do połowy lipca, II od końca lipca do początku września. RŻ: Rośliny zielne, zwłaszcza szczaw {Rumex) - stąd nazwa - ale także wrzos i pokrzywa. Wieczernicą królica Acronicta leporina L. W: Długość przedniego skrzydła około 2,6 cm. Tego śnieżnobiałego motyla z drobnymi czar- nymi znaczkami nie można pomylić z żadną inną sówką; czarne znaczki są pozostałością przepasek i plamek - okrągłej i nerkowatej. Tylne skrzydło czysto białe. Ś: Lęgi, moczary, wilgotne lasy mieszane, brzegi strumieni i rzek. R: Spotykana w całej Europie, ale nigdy powyżej 1600 m. G: Nierzadka. Ol: Od połowy maja do sierpnia. OG: Od lipca do września; zimuje poczwarka. RŻ: Wierzby, topole, jesio- ny i lipy. U: Zdarzają się osobniki przyprószo- ne szaro (/. grisea). 198 199 Wieczernicą szypówka Apatele cuspis HBN. Wieczernicą olszówka Apatele alni L Gąsienica na str. 280 W: Przednie skrzydło o długości zaledwie 2 cm. Trudno odróżnialna od strzałówki (A ps/) i grotówki [A. tridens). Szypówka jest sto- sunkowo duża, popielata, grubo łuskowana, o wyraźnym rysunku. Najlepsza cecha rozpo- znawcza to wyraźny czarny prążek między plamką okrągłą a nerkowatą. Prążek nasado- wy i inne czarne kreski jak u pozostałych gatunków. Ś: Łęgi, zadrzewienia. R: Zasięg wyspowy; w górach tylko lokalnie powyżej 2000 m. G: Miejscami nierzadka i regularnie spotykana. Ol; Czerwiec i lipiec. OG: Sierpień i wrzesień. RŻ: Olchy. Wieczernicą strzałówka Apatele psi L. Gąsienica na str. 280 W: Mniejsza (srebrzystoszare skrzydło przed- nie ok. 1,5 cm) niż szypówka; cechą rozpo- znawczą jest kreska („strzała") biegnąca przez obrzeżenie plamki okrągłej. Ś: Lasy mieszane, polne drogi i zadrzewienia, eksten- sywnie uprawiane ogrody. R: Szeroko roz- przestrzeniona w Europie; w górach do wyso- kości 1600 m. G: Najpospolitsza z trzech (szy- pówka, grotówka i strzałówka) podobnych ga- tunków. Ol: Od połowy maja do początku sier- pnia. OG: Od lipca do października. RŻ: Drze- wa o miękkim drewnie: wierzba, olcha, topola, tarnina, brzoza,leszczyna. Eustrotia olhana SCHIFF. W: Bardzo mała (długość przedniego skrzydła 1 cm), ale bardzo charakterystyczna dzięki dwóm skośnym srebrzystobiałym pręgom o nieregularnych brzegach - takiego rysunku nie spotkamy u żadnej innej sówki. Ś: Wilgot- ne łęgi i mokradła, lasy bagienne, polany i wy- rębiska. R: W Europie szeroko rozprze- strzeniona, ale na północy znacznie rzadsza, występująca bardziej wyspowo. G: Miejscami nierzadka, ale jej liczebność bardzo zmienna. Ol: Od końca maja do końca lipca. OG: Sier- pień i wrzesień; zimuje poczwarka. RŻ: Na dzikich trawach rosnących na wilgotnych sta- nowiskach: Carex, Poa, Cyperus, Calamagros- tis eplgeios. 200 W: Skrzydło przednie 1,5-1,8 cm, brunatnosza- re. Szeroki czarny prążek nasadowy i czarna kreska w środku pola opaski, wyraźne przycie- mnienie środkowe, tylne skrzydło białe, czasem brunatno obrzeżone. Ś: Zadrzewienia śródpolne, brzegi lasów, zakrzewione zbocza, przydroża, łąki nadrzeczne, ogrody i parki. R: W całej Europie, ale na południu pospolitsza niż na północy. G: Nie wszędzie pospolita, a miejscami zdecydowanie rzadka. Ol: Druga połowa maja i czerwiec. OG: Od czerwca do września; przepoczwarczenie w zmurszałym drewnie. RZ: Olchy, dęby, brzozy. Craniophora ligustri SCHIFF. W: Przednie skrzydło o długości 1,5-1,8 cm, bardzo ciemne, niekiedy z zielonym nalotem. U najczęstszej odmiany przy jasno obrzeżonej plamce nerkowatej wyraźna biała plama. Ga- tunek ten wykazuje tendencję do tworzenia form melanistycznych. Ś: Brzegi wieloga- tunkowych lasów liściastych, łęgi, przydroża, parki miejskie. R: Strefa umiarkowana Europy; w górach tylko do wysokości 800 m. G: Poja- wia się nieregularnie, ale nie jest rzadka. Ol: Dwie generacje: I od maja do początku lipca, II w sierpniu i wrześniu. OG: I pokolenie we wrześniu i październiku, II w lipcu. Zimuje poczwarka. RŻ: Jesion i ligustr. Chrysoptera c-aureum KNOCH W: Przednie skrzydło ok. 2 cm długości, ciem- nobrunatne z fioletową domieszką. Przepaski wewnętrzna i zewnętrzna wyraźne, podwójne; złociste - nie zawsze kontrastowe - pola na opasce, przy plamce nerkowatej (w formie litery C) i u nasady. Ś: Tereny wilgotne: łęgi, lasy bagienne, podmokłe łąki, brzegi potoków, a także ogrody i parki z odpowiednimi bioto- pami. R: Zasięg wyspowy. G: Bardzo zmienna. Ol: Od czerwca do sierpnia. OG: Od sierpnia do czerwca; zimuje gąsienica. RŻ: Rutewka orlikolistna i inne rośliny łąkowe. 201 Zielonka wiośnianka Earias vernana HBN. Zielonka niekreślanka Earias chlorana L W: Mała (przednie skrzydło niespełna 1 cm), zielona sówka. Ciemne przepaski wewnętrzna i zewnętrzna odróżniają wiośniankę od po- dobnej niekreślanki. Ś: Ciepłe, wilgotne sta- nowiska w lasach łęgowych i liściastych i nad rzekami. R: W Europie rozmieszczona wyspo- wo; na północy bardzo rzadka. G: Nigdzie nie jest pospolita. Ol: Dwa pokolenia: I od końca kwietnia do połowy czerwca, II w drugiej po- łowie lipca w sierpniu. OG: I generacja od sierpnia do października, II w czerwcu i lipcu; zimuje poczwarka. RŻ: Topola biała (Populus alba). Zielonka ukośnica Bena fagana F. W: Jaskrawozielona sówka; długość przedniego skrzydła około 1,5 cm; Samiec z żywo czerwo- nym, samica z czerwonawym lub żółtawym obrzeżeniem. Skośne, niekiedy niewyraźne przepaski są ciemnozielono-białe, zewnętrzna dochodzi do szczytu skrzydła. Skrzydło tylne żółtawe u samca lub białe u samicy; czerwone czułki podkreślają urodę tego motylka. Ś: Lasy bukowe, suche lasy łęgowe, parki i ogrody. R: W umiarkowanej strefie Europy; w górach do wysokości 1500 m. G: Miejscami nierzadka. Ol: Od początku maja do końca lipca; w Europie Południowej występuje II pokolenie. OG: Od cze- rwca do września. RŻ: Buki, dęby. Autographa jota L. W: Przednie skrzydło ok. 2,0 cm długości, cie- mne z purpurowym połyskiem i zwykle wyraź- nym srebrzystym rysunkiem złożonym ze zna- czka w kształcie litery V i położonej tuż przy nim - czasem z nim złączonej - kropki; po- dwójne przepaski podkreślone są rozjaś- nieniem tła. Skrzydła tylne żółtobrunatne. Ś: Suche, ciepłe zbocza, brzegi lasów, polany, łęgi i doliny rzek. R: Występuje wyspowo, na południu częstsza. G: Nigdy nie bywa bardzo pospolita. Ol: Od połowy czerwca do połowy sierpnia. OG: Od końca sierpnia do końca maja; zimuje gąsienica. RŻ: Rozmaite rośliny zielne. W: Wielkością zbliżona (przednie skrzydło zale- dwie 1 cm długości) do podobnej do niej wioś- nianki, ale łatwa do odróżnienia po jednolicie żywo zielonych przednich i białych tylnych skrzydłach. Ś: W wilgotnych dolinach rzek, łę- gach nadrzecznych, lasach bagiennych, upra- wach łąkowych, ogrodach i miejskich parkach. R: Szeroko rozsiedlona w całej Europie poza zimną północą; do wysokości 2000 m. G: O wiele pospolitsza niż wiośnianka. Ol: Dwa pokolenia: I w maju i czerwcu, II w lipcu i sierpniu. OG: I generacja w sierpniu i wrześniu, II w czerwcu i lipcu. Zimuje poczwarka. RŻ: Różne gatunki wierzb._______________________________ Błyszczka jarzynówka Autographa gamma L. W: Przednie skrzydło 1,6-2,0 cm, szaro- lub fioletowobrunatne. Pole środkowe przyciem- nione; przepaski wewnętrzna i zewnętrzna po- dwójne; białawe pasmo po zewnętrznej stronie przepaski zewnętrznej. Najlepszą cechą rozpo- znawczą jest biały znaczek przypominający lite- rę Y. Ś: Pola, łąki, ogrody, lasy liściaste i łęgo- we. R: Cała Europa, w górach aż do partii szczytowych. G: Nigdzie nierzadka. Ol: Motyl wędrowny: przylot z południa od początku kwiet- nia do lipca, odlot od lipca do września. OG: I pokolenie od września do maja, II od czerwca do sierpnia. RŻ: Pokrzywy, koniczyna, len. Autographa pulchrina HAW. W: Długość przedniego skrzydła ok. 2 cm. Bar- dzo podobna do A. jota, ale skrzydło przednie zwykle ciemniejsze, purpurowobrunatne. Sreb- rzysty rysunek złożony ze znaczka w kształcie litery V i plamki przy nim; plamki i przepaski wyraźnie zaznaczone; przepaski wewnętrzna i zewnętrzna podwójne. Skrzydło tylne ciemno- brunatne z jaśniejszą linią. S: Słoneczne skło- ny, porzucone żwirownie, brzegi lasów, polany, łęgi i łąki nadrzeczne. R: W Europie zasięg wyspowy; do wysokości ponad 1600 m. G: Nie- rzadka, ale nie wszędzie spotykana. Ol: Od początku czerwca do końca sierpnia. OG: Od końca sierpnia do końca maja; zimuje gąsieni- ca. RŻ: Rośliny zielne. 202 203 Autographa bracłea SCHIFF. Wygląd: Długość przedniego skrzydła 1,4-2,1 cm, ubarwienie brunatne lub brunatnofioletowe z dużą - sięgającą od podwójnej przepaski wewnętrznej do podwójnej przepaski zewnętrz- nej - złocistą plamą w środku. Skrzydło tylne brunatne, nieco jaśniejsze ku nasadzie. Gatun- ku tego nie sposób pomylić z żadnym innym. Środowisko: Na terenach wilgotnych: łęgach, podmokłych łąkach, wilgotnych obrzeżach la- sów mieszanych, nad rzekami i potokami. Rozmieszczenie: Występuje wyspowo w Fen- noskandii, w niewysokich górach Europy Środ- kowej i w Alpach; preferuje obszary górskie, gdzie dochodzi do wysokości 2000 m. Gęstość zasiedlenia: Nigdzie nie jest pospoli- ta, poza górami tylko pojedyncze osobniki. Okres występowania imago: Dwie generacje: I w czerwcu i lipcu, II w sierpniu i wrześniu. Okres występowania gąsienicy: I pokolenie od września do maja, II w lipcu i sierpniu; zimuje gąsienica. Rośliny żywicielskie: Rośliny zielne, m.in. pod- biał, jastrzębiec, babka. Błyszczka śpiżówka Plusia chrysitis L. Wygląd: Długość przedniego skrzydła 1,4-1,8 cm. Pole środkowe i nasadowe ciemnobrunat- ne, pas między nimi i pole opaski zielone, mosiężne lub złociste; plamki niezbyt wyraź- ne, jasno obwiedzione. Skrzydło tylne brunat- ne lub brunatnoszare. Środowisko: Lasy łęgowe, moczary, pobrzeża rzek i potoków, ugory, przydroża, ogrody i parki. Rozmieszczenie: Cała Europa do kręgu polar- nego; najczęstsza na nizinach, ale zachodzi również wysoko w góry. Gęstość zasiedlenia: Pospolita, ale wykazuje wahania liczebności. Corocznie odbywa masowe przeloty, ale - jako motyl nocny - nie rzuca się w oczy tak jak jarzynówka. Okres występowania imago: Dwie generacje: I od połowy maja do początku lipca, II od końca lipca do końca września. Okres występowania gąsienicy: I pokolenie od września do maja, II w czerwcu i lipcu; zimuje gąsienica. Rośliny żywicielskie: Pokrzywa, jasnota, brodawnik, babka i wiele innych. Błyszczka kroplówka Macdunnoughia confusa STEPH. Wygląd: Przednie skrzydło ok. 1,5 cm, fioleto- woszare, jaśniejsze niż u podobnej jarzynów- ki, ale również z domieszką głębokiej winnej czerwieni. Srebrzysta plamka przypomina ma- łą leżącą ósemkę, połączoną wąskim srebrzy- stym pasmem z nasadą skrzydła. Środowisko: Suche, nasłonecznione stanowis- ka na brzegach lasów, zboczach, wypalenis- kach, a także w lasach łęgowych, na wrzoso- wiskach, rzadziej w ogrodach i parkach. Rozmieszczenie: Trwałe w Europie Pd. i wy- spowo, m.in w Polsce; poza tym wędrowna; do wysokości 1200 m. Gęstość zasiedlenia: Dawniej uważana za rza- dką, ostatnio pojawia się coraz częściej. Okres występowania imago: Dwa pokolenia: I od maja do lipca, II od sierpnia do paździer- nika; motyl aktywny w dzień i w nocy. Okres występowania gąsienicy: I generacja od września do czerwca, II od sierpnia do paź- dziernika; zimuje gąsienica. Rośliny żywicielskie: Rumianek i inne zielne. Plusia chryson ESP. Wygląd: Skrzydło przednie o długości ok. 2,0 cm, ciemnobrunatne lub brunatnofioletowe. Łatwa do rozpoznania: najwyraźniejszą cechą jest duża, kanciasta, rozszerzona ku opasce metaliczna plama przed szczytem skrzydła. Środowisko: Moczary i lasy łęgowe, łąki nad- rzeczne, pobrzeża strumieni i rzek, polany, brzegi wielogatunkowych lasów liściastych. Rozmieszczenie: Wyspowo w Europie: wystę- puje w Belgii, Holandii, Danii, a także w za- chodniej i południowej części Niemiec, ale nie bywa spotykana w północnych Niemczech; w górach do wysokości 1200 m. Gęstość zasiedlenia: Na ogół rzadka, tylko na niektórych stanowiskach pospolitsza. Okres występowania imago: Od końca czerw- ca do sierpnia; rzadko, w szczególnie sprzyja- jące lata pojawia się II pokolenie, latające do października. Okres występowania gąsienicy: Od września do połowy lipca - zimuje gąsienica. Rośliny żywicielskie: Sadziec konopiasty, szał- wia lepka i inne gatunki wilgociolubne. 204 205 Wstęgówka karmazynka Astiodes sponsa L. Wygląd: Skrzydło przednie o długości 3,0-3,5 cm, brunatnoszare lub brunatne z czarnymi i jasnymi elementami rysunku: najbardziej kontrastowa jest duża, biało obwiedziona pla- mka nerkowata oraz położona tuż pod nią jasna plama między silnie zarysowanymi przepaskami wewnętrzną i zewnętrzną; przy przednim brzegu przepaska zewnętrzna jest zaznaczona podwójną linią aż do miejsca, gdzie tworzy zarys spiczastej litery M, równo- legle do podobnego, choć bardziej spłaszczo- nego fragmentu podwójnej, czarno-białej, zyg- zakowatej przepaski falistej. Tylne skrzydło jaskrawo czerwone z dwoma czarnymi pasma- mi: szeroką opaską brzeżną i węższą, dwu- krotnie ostro załamaną wewnętrzną. Środowisko: Lasy dębowe, a także wielogatun- kowe lasy liściaste, stare ogrody, a nawet parki, pod warunkiem, że znajdują się w nich stare dęby. Rozmieszczenie: Cała Europa, ale ze względu na uzależnienie od dębów wyspowo; na pół- nocy rzadsza niż na południu. Wygląd: Przednie skrzydło fo długości 4,5 cm (jedna z na- szych największych sówek), jasnoszare lub szarobrunatne z białawobrunatnymi partia- mi; niespokojny rysunek przy- pomina kawałek kory drze- wnej i stanowi ubarwienie ochronne, gdy motyl przez cały dzień spoczywa nieru- chomo. Takie ochronne ubar- wienie cechuje wszystkie wstęgówki i trzeba niemałego doświadczenia, aby zauważyć drobne różnice - przy dokład- nej obserwacji rozróżnienie gatunków jest jed- nak możliwe. Dla jesionówki charakterystycz- ne są kontrastowe, podwójne przepaski wewnętrzna i zewnętrzna z jasną, niemal bia- łą przestrzenią środkową; czarno obrzeżona, niezbyt wyraźna plamka nerkowata położona jest nad białą plamą środkową (jedyną dużą plamą na przednim skrzydle); po wewnętrznej stronie przepaski falistej biegnie białawe, a po Gęstość zasiedlenia: W sprzyjające lata bywa często obserwowana, zwykle jednak pojawia się sporadycznie. Okres występowania imago: Od połowy lipca do połowy września. Lata po okresie silnych letnich upałów, jest aktywna nocą; najłatwiej ją obserwować gdy przylatuje do światła i po chwili spokojnie siada przy nim - można ją wtedy ostrożnie wziąć do ręki (nie szkodzi to karmazynce pod warunkiem, że uważamy, aby nie zetrzeć łusek) i oznaczyć, zanim znowu odleci. Zimują jajeczka. Okres występowania gąsienicy: Maj i czer- wiec. Młode gąsieniczki wylęgają się, gdy na dębach pojawiają się pierwsze pędy; żyją na nich aż do przepoczwarczenia, które następu- je w szarym oprzędzie na ziemi. Rośliny żywicielskie: Gąsienice żerują tylko na dębach. Uwagi: Karmazynka występuje w różnych od- mianach, z których najpiękniejszą i najbar- dziej charakterystyczną jest f, desponsa o żół- tych tylnych skrzydłach. stronie zewnętrznej brunatnawe pasmo, ogra- niczone przez plamki opaski. Tylne skrzydła są jednolicie ciemnobrunatne z szeroką, regu- larnie półkolistą niebieską opaską. Środowisko: Brzegi lasów mieszanych, doliny rzek, aleje; rzadziej w starych zdziczałych ogrodach i parkach. Rozmieszczenie: Cała Europa w lasach mie- szanych - nie występuje na skrajnym południu i w borach iglastych; w górach dochodzi do granicy lasu liściastego. Gęstość zasiedlenia: Nierzadka, ale w ostat- nich dziesięcioleciach ilość jej stanowisk ma- leje, i motyl staje się coraz mniej pospolity: w wielu okolicach uważana jest już za gatunek zagrożony. Okres występowania imago: Od polowy lipca do połowy października. Przylatuje do światła, ale siada w pewnej odległości, a nie bezpo- średnio przy jego źródle. Zimują jajeczka. Okres występowania gąsienicy: Maj i czerwiec. Rośliny żywicielskie: Głównie topole, dęby, brzozy, olchy. Wstęgówka jesionowka Catocala fraxmi L 206 207 Wstęgówka karminówka Catocala electa VIEWEG Wygląd: Bardzo duża (przednie skrzydło długo- ści 3,0-3,5 cm) sówka o jaskrawoczerwonych skrzydłach tylnych z szeroką, wyraźnie załama- ną, niedochodzącą do brzegu skrzydła, czarną opaską wewnętrzną; można ją rozpoznać po nieefektownym brunatnym deseniu skrzydeł przednich, które - w odróżnieniu od innych gatunków - są bardzo drobno łuskowane. Na szarym przednim skrzydle widoczne są zawsze wyraźne, kontrastowe linie; przepaski wewnę- trzna i zewnętrzna podwójne, z jasną przestrze- nią środkową; zewnętrzna w przedniej części podwójnie ostro załamana w kształcie litery M - ten element rysunku jest u karminówki silniej zaznaczony niż u jakiegokolwiek innego gatunku - pozwala to dość łatwo ją oznaczyć. Środowisko: Lęgi, gęsto zarośnięte doliny rzek i potoków, wilgotne ogrody i parki - karminów- ka preferuje wilgotniejsze środowiska niż pa- sówka. Rozmieszczenie: W umiarkowanej i ciepłej strefie Europy szeroko rozprzestrzeniona; za- sięg obejmuje także obszary leżące dalej na Wstęgówka pasówka Catocala nupta L Wygląd: Wyraźnie większa |l|te. (długość przedniego skrzydła Umk 3,3-3,8 cm) niż karminówka, Jirajff ale nieco mniejsza niż topoló- Wmmm wka [C- slocata), do której ĘmjIMat iest bardzo podobna. Skrzy- iplllp dlo przednie szare z do- l||il> mieszką żółtego, ale zawsze pffjf grubo łuskowane (patrz kar- >raB minówka); przepaski również ^f podwójne z jasnym pasem wewnętrznym, ale nie tak kontrastowe jak u poprzedniego gatunku; M-kształtny fragment przepaski zewnętrznej znacznie krótszy i mniej ostry niż u karminó- wki. Tylne skrzydło z dwoma szerokimi czar- nymi opaskami, które są słabo załamane i do- chodzą do brzegu. Dzięki tym cechom można pasówkę bez trudu oznaczyć. Środowisko: Brzegi jezior, strumieni i rzek, wszędzie gdzie jest wystarczająco dużo wierzb i topoli; łęgi i lasy bagienne, aleje, parki - pa- sówka unika bardzo suchych stanowisk. wschód aż po południową Syberię i Koreę; w górach do wysokości 1400 m. Gęstość zasiedlenia: Na północy Europy Środ- kowej bardzo rzadka lub zupełnie nieobecna, natomiast bardziej na południe pojawia się regularnie i dość licznie - miejscami nawet pospolita. Jako motyl aktywny nocą, jest naj- częściej obserwowana przy źródłach światła; podczas dnia ubarwienie przedniego skrzydła bardzo skutecznie ją maskuje. Okres występowania imago: Od połowy lipca do końca września - w tym okresie rzeczywis- ty okres lotu jest bardzo zmienny: w górach trwa krócej niż na niższych i cieplejszych sta- nowiskach. Zimują jajeczka. Okres występowania gąsienicy: Maj i czer- wiec. Gąsienica jest ciemnożółta, czasami z domieszką szarego, zawsze obsypana licz- nymi, drobnymi czarnymi punktami. Rośliny żywicielskie: Gąsienice żerują przede wszystkim na wierzbach; preferowane są zwłaszcza stare wierzby głowiaste, których jest jednak coraz mniej. Rozmieszczenie: W umiarkowanej i ciepłej strefie Europy szeroko rozprzestrzeniona, w północnej Europie nie występuje; na pół- nocnych zboczach gór dochodzi tylko do wy- sokości 1000 m, po stronie południowej nawet do 1600 m. Gęstość zasiedlenia: Pasówka jest najpospoli- tszą wstęgówka Europy - lata nierzadko nawet w osiedlach - lecz w ostatnich dziesięciole- ciach jej liczebność w wielu okolicach znacz- nie się zmniejszyła. Okres występowania imago: Od połowy lipca do początku października. Motyl jest zaw- sze aktywny nocą; co prawda przylatuje do światła, ale trzyma się zwykle z daleka, siada na ścianach budynków lub na latar- niach. Zimują jajeczka. Okres występowania gąsienicy: Maj i czer- wiec. Gąsienice są szare z rudawym od- cieniem. Przepoczwarczają się dobrze ukryte między silnie splecionymi przędzą liśćmi. Rośliny żywicielskie: Gąsienice żerują na liś- ciach wierzb i topól. 208 ^uy Wstęgówka narzeczona Catocala promissa ESP. Gąsienica na str. 281 Wygląd: Przednie skrzydło o długości 2,8-3,2 cm, jego jasne i ciemne, brunatne barwy tworzą niespokojny, łudząco naśladujący korę drzewną deseń. W położeniu spoczynkowym przednie skrzydła są daszkowato złożone i zakrywają czerwono-czarne skrzydła tylne. Maskowanie jest tak skuteczne, że nawet z niewielkiej odleg- łości niełatwo motyla zauważyć. Tak niespokoj- ny i nieregularny deseń jest jednak w obrębie gatunku zaskakująco stały: przepaski wewnętrz- na i zewnętrzna są zawsze kontrastowe, przy czym wewnętrzna jest od strony nasadowej cie- mnobrunatna, zewnętrzna natomiast czarna, zygzakowata i tworzy nieco powyżej środka sła- bo wyrażony wzór litery W; przepaska falista jest po stronie zewnętrznej biała, od wewnątrz czarna, silnie zygzakowata; z plamek okrągłej i nerkowatej niewiele zostało. Tylne skrzydło - wizytówka wstęgówek - jest jaskrawo czer- wone z szeroką czarną opaską brzeżną i wąską, dwukrotnie załamaną, niedochodzącą do brzegu czarną wstęgą w części środkowej. Środowisko: Dąbrowy i lasy liściaste, duże za- Wygląd: Przednie skrzydło 2,2-2,6 cm długo- ści, żółto- lub szarobrunatne. Między nasadą a przepaską wewnętrzną szerokie, intensy- wnie brunatne pole silnie kontrastujące z jas- nym polem środkowym; opaska również dość ciemna, ale na ogół jaśniejsza niż nasada; przepaska zewnętrzna niezwykle ostro zygza- kowata z podwójnym „zębem" w przedniej połowie, przy tylnym brzegu tak silnie wygię- ta, że prawie styka się z wewnętrzną; z plamki okrągłej pozostało niewiele lub zgoła nic, cie- mna z jasną obwódką plamka nerkowata jest nieco lepiej rozwinięta. Szczególnie piękne są żółte skrzydła tylne z dwoma brunatnymi pa- sami: szeroką opaską brzeżną (w rzeczywisto- ści nieco oddaloną od brzegu) i węższą wstę- gą wewnętrzną; szczyt skrzydła z dużą żółtą plamką. Środowisko: Ciepłe, słoneczne stanowiska: zbocza, polany, brzegi lasów, doliny z zaroś- lami, zadrzewione pobocza szos, a także eks- tensywnie uprawiane sady. Rozmieszczenie: W umiarkowanej strefie drzewienia śródpolne, zakrzewione zbocza - za- wsze na słonecznych, suchych stanowiskach. Rozmieszczenie: Bardzo szeroko rozsiedlona w umiarkowanej strefie Europy; na wschodzie sięga przez Azję Mniejszą do Armenii; na północy ograniczona do niewielu wyspowych stanowisk. W górach dochodzi tylko do wyso- kości 800 m, przy czym na północnych zbo- czach Alp nie pojawia się tak regularnie jak po stronie południowej. Gęstość zasiedlenia: Nigdzie nie jest pospoli- ta, miejscami rzadka. Okres występowania imago: Od początku lipca do końca sierpnia: poza śliwicą, narzeczona jest najwcześniej latającą wstęgówka - wszys- tkie inne pojawiają się o 1-2 tygodnie później - ale też okres jej lotu najwcześniej się koń- czy. Jak u niemal wszystkich wstęgówek, zi- mują jajeczka. Okres występowania gąsienicy: Maj i czer- wiec. Gąsienice wylęgają się wraz z pierwszą wiosenną zielenią, Rośliny zywicieiskie: Dąb i kasztanowiec. Europy, przede wszystkim w obszarach suchych; centrum zasięgu leży na połu- dniowym wschodzie Europy. Gęstość zasiedlenia: Ze względu na specyficz- ne wymagania stała się bardzo rzadka, a w wielu okolicach już wyginęła - jej ostoje wymagają ścisłej ochrony. Okres występowania imago: Jak na wstę- gówkę lata stosunkowo wcześnie: od końca czerwca do końca sierpnia; większość ga- tunków pojawia się dopiero w sierpniu i wrześniu, gdy śliwica złoży już jajeczka i znika. Okres występowania gąsienicy: Od końca kwietnia do początku czerwca. Gąsienice wy- lęgają się, gdy tylko drzewa zaczynają wypu- szczać pędy, co następuje w niektórych okoli- cach wcześniej, w innych później. Rośliny zywicieiskie: Smukłe, wyglądem naśladujące dębowe gałązki gąsienice żerują tylko na dębach, najchętniej krzewiastych lub na pędach wyrastających prosto z dolnej czę- ści pnia. Wstęgówka śliwica Ephesia fulminea SCOP. 210 211 Płochlica księżycówka Minucia lunaris SCHIFF. ¦jfi,; Wygląd: Przednie skrzydło Sak/ o długości 2,5-3,0 cm, szaro- MS( brunatne. Przepaski wewnę- Mmf trzna i zewnętrzna bardzo ja- jSm sne (niemal białe), równe BU (bez wyraźnych załamań); liSk przestrzeń pomiędzy nimi ./* jasnoszarobrunatna z czar- fflaH nym punktem zamiast plamki JpPy okrągłej i z ciemnobrunatną W plamką nerkowatą; pole mię- dzy przepaską wewnętrzną a zewnętrzną oraz między zewnętrzną a silnie zygzakowatą, ciemną przepaską falistą przyciemnione w kierunku nasady; na opasce między żyłkami po jednej wyraźnej, prawie czarnej kropce. Tylne skrzydło delikatnie żółto obrzeżone, poza tym ciemnobrunatne z jesz- cze ciemniej brunatnym poprzecznym pas- mem przez środek. Czułki długie, oczy duże. Środowisko: Nasłonecznione suche zbocza, pu- stkowia, polany, brzegi lasów, widne lasy mie- szane i liściaste - zwłaszcza dębowe; także na Wygtoba szczawiówka Callistege mi CL Wygląd: Długość przedniego skrzydła 1,2-1,5 cm. Przepaski białe, falista podwójna, wewnę- trzna i zewnętrzna tworzą zatokę przy tylnym brzegu; plamka okrągła w formie czarnej kro- pki; nerkowatą ledwo widoczna, biała poprze- czna plamka przy jej zewnętrznym brzegu sty- ka się z zatoką przepasek; między przepaską zewnętrzną a falistą 4-5 czarnych plamek. Skrzydło tylne ciemnobrunatne, z żółtymi lub białymi przepaskami. Środowisko: Łąki, ugory, polany, brzegi lasów. Rozmieszczenie: Cała Europa, w górach do wysokości 1700 m. Gęstość zasiedlenia: Stosunkowo pospolita. Okres występowania imago: Dwie generacje: I od końca kwietnia do początku lipca, II w dru- giej połowie sierpnia i pierwszej połowie września. Okres występowania gąsienicy: I pokolenie we wrześniu i październiku, II od czerwca do sier- pnia. Rośliny żywicielskie: Koniczyna, szczaw, wy- ka, lucerna, nostrzyk, dzikie trawy. przecinkach, w ciepłych dolinach i w podob- nych środowiskach. Rozmieszczenie: Właściwą ojczyzną księżycó- wki jest południowo-wschodnia Europa; stąd rozprzestrzeniła się ona zajmując ciepłe rejo- ny Europy Środkowej; ku północy coraz rzad- sza; tylko w południowej Europie można mó- wić o zwartym zasięgu; w południowych doli- nach alpejskich dochodzi do 800 m. Gęstość zasiedlenia: Spotykana sporadycznie i w wielu okolicach coraz rzadsza. Okres występowania imago: Od końca kwietnia do końca czerwca. Motyl niezwykle płochliwy; gdy spłoszy się go w dzień, natychmiast znów stara się ukryć wśród roślinności. W nocy przy- latuje co prawda do światła, ale przy najmniej- szym zaniepokojeniu znika w ciemności. Okres występowania gąsienicy: Od końca cze- rwca do sierpnia. Gąsienica jest niezwykle barwna. Poczwarka zimuje w lekkim oprzędzie na ziemi. Rośliny żywicielskie: Gąsienice żerują tylko na wyrastających z pnia pędach dębu. Ophiusa tirhaca CR Wygląd: Mające ok. 3,0 cm długości, jaskrawo- zielone z szeroką brunatną opaską przednie skrzydło czyni tę piękną sówkę łatwą do roz- poznania. Ciemna, czarno obwiedziona pla- mka nerkowatą i kropka zastępująca plamkę okrągłą są zwykle wyraźne i kontrastowe. Tyl- ne skrzydło jaskrawożółte z ciemnobrunatną przepaską. Odwłok również żółty. Środowisko: Na polanach i pobrzeżach su- chych lasów śródziemnomorskich. Rozmieszczenie: Występuje lokalnie w po- łudniowych dolinach alpejskich; trwałe po- pulacje utrzymują się tylko na niektórych sta- nowiskach nad jeziorem Garda. Gęstość zasiedlenia: Rzadka i zagrożona. Okres występowania imago: Dwa zachodzące na siebie pokolenia latają od końca marca do końca października. Okres występowania gąsienicy: Lipiec i sier- pień. Rośliny żywicielskie: Cistus, drzewo pistacjo- we (Pistacia terebinthus) i sumak perukowiec (Rhus cotinus). 212 213 Wygłoba koniczówka Ectypa glyphica L W: Przednie skrzydło 1,2-1,5 cm, intensywnie brunatne. Przepaski podkreślone ciemnymi smugami, a przed szczytem skrzydła trójkątna ciemnobrunatna plama; pole przepaski jasne. Skrzydło tylne żółte z dużą brunatną plamą i cienką brunatną przepaską. Ś: Słoneczne ciepłe zbocza, ubogie murawy, polany i brzegi lasów. R: Europa po krąg polarny; do 2000 m. G: Pospolita. Ol: Dwa pokolenia: I od maja do lipca, II w sierpniu. OG: I generacja we wrześ- niu i październiku, II od czerwca do sierpnia. RŻ: Koniczyna, lucerna, konikleca. Szczerbówka ksieni Scoliopteryx libatńx L W: Skrzydło przednie 2,0-2,2 cm, szarobrunat- ne z polami czerwonymi. Pole opaski jaśniej- sze niż środkowe i nasadowe; przepaski białe: wewnętrzna i zewnętrzna podwójne i niemal proste, talista zygzakowata. Ś: Wilgotne brzegi lasów, wyręby, łęgi, lasy bagienne, doliny rzek i strumieni - duże skupiska wierzb. R: Cata Europa; do wysokości 2000 m. G: Na terenach wilgotnych pospolita, poza tym spotykana spo- radycznie. Ol: Dwie generacje: I w czerwcu i lipcu, II od sierpnia do czerwca. OG: I pokole- nie w maju i czerwcu, II od lipca do września. RŻ: Wierzby i topole. Rivula sericealis SCOP. W: Przednie skrzydło ma ok. 1 cm długości, o jedwabistym połysku. Mata, bardzo jasna, żół- tawa sówka z dwoma czarnymi punktami we- wnątrz ciemnej plamki nerkowatej; reszta dese- niu niewyraźna lub zupełnie zatarta. Ś: Tereny wilgotne: łęgi i lasy bagienne, podmokłe taki nadrzeczne, pobrzeża strumieni i rzek, moczary, a nawet ogrody. R: W umiarkowanej stretie Eu- ropy szeroko rozprzestrzeniona; do wysokości 1600 m. G: Pospolita. Ol: Od końca maja do koń- ca września; w ciepłych okolicach przy sprzyja- jącej pogodzie dwie do trzech generacji. Motyl jest aktywny i w dzień i w nocy. OG: Od sierpnia do maja; zimuje gąsienica. RZ: Dzikie trawy. 214 Obtocznica pasterka Lygephila pastinum TR. W: Przednie skrzydło 1,8-2,1 cm, jasnoszare; jedynymi wyraźnymi elementami rysunku są czarny trójkąt plamki nerkowatej i czarna kro- pka na miejscu plamki okrągłej; opaska nie- wyraźna. Tylne skrzydła brunatne. Ś: Na su- chych, ciepłych zboczach i polanach, na po- brzeżach lasów, ugorach i wrzosowiskach. R: W całej Europie, na północy dochodzi do Skandynawii i Finlandii, G: Na ogół pojawia się regularnie i nie jest rzadka. Ol: Od czerw- ca do końca sierpnia. OG: Od końca sierpnia do połowy czerwca; zimuje gąsienica. RŻ: Wy- ka ptasia, traganek szerokolistny i cieciorka. Phytometra viridaria CL. W: Skrzydło przednie 0,8-1,0 cm, zielonawo- lub czarniawobrunatne z czerwonobrunatnymi lub purpurowymi pasmami. Tylne skrzydło po- dobnie ubarwione: brunatne z czerwonawą opaską. Ś: Leśne łąki, moczary, zbocza i pola- ny. R: Szeroko rozsiedlona w Europie, ale tylko tam gdzie rośnie krzyżownica, toteż wy- stępuje na ogół lokalnie; do wysokości 2000 m. G: Ogólnie biorąc pospolita. Ol: Dwa pokole- nia: I od kwietnia do lipca, II w sierpniu; przy gorących warunkach klimatycznych, II genera- cja się nie rozwija. OG: I pokolenie w sierpniu i wrześniu, II w czerwcu i lipcu. RŻ: Różne gatunki krzyżownicy. Laspeyria flexula SCHIFF. W: Skrzydło przednie 1,2-1,4 cm, szare z czer- wonobrunatną opaską; wierzchołek skrzydła spiczasty. Przepaski proste, ale z przodu zała- mane, podwójne, czarne z białym pasem we- wnętrznym; w polu środkowym dwie czarne kropki. Na tylnym skrzydle ciemna przepaska. Ś: W lasach iglastych i mieszanych (na drze- wach iglastych). R: Wyspowo, w całej umiar- kowanej strefie Europy; do wysokości 1500 m. G: W starych borach iglastych pospolita, poza tym spotykana raczej sporadycznie. Ol: Od lipca do końca sierpnia. OG: Od sierpnia do początku czerwca; zimuje gąsienica. RŻ: Po- rosty z drzew iglastych. 215 Colobochyla salicalis SCHIFF. W: Przednie skrzydło ok. 1,0 cm długości, niebieskoszare. Łatwa do rozpoznania po trzech prostych, ciemnobrunatno-żółtych li- niach, z których zewnętrzna dochodzi do szczytu skrzydła. Ś: Moczary, łęgi, podmokłe łąki i brzegi wód. R: Wyspowo ale szeroko rozsiedlona w Europie; rzadsza na północy; do wysokości 2000 m. G: W niektórych okoli- cach nierzadka, ale na ogół pojawia się nie- regularnie. Ol: Od połowy maja do początku lipca; czasem występuje niepełne II pokole- nie. OG: Od sierpnia do początku czerwca; zimuje gąsienica. RŻ: Delikatne pędy wierzb i topoli. Zanclognatha tarsicrinalis KNOCH. W: Przednie skrzydło długości 1,3-1,5 cm, szare lub jasnobrunatne. Charakterystyczne dla grupy Zanclognatha są trzy delikatne linie, z których środkowa zawsze zakreśla łuk lub półkole: do- kładny przebieg określa przynależność gatunko- wą. U Z. tarsicrinalis linia zewnętrzna nie do- chodzi do szczytu skrzydła (jak np. u Z. nemora- lis), czułki bez zgrubienia (jak u Z. tarsipenna- lis). Ś: Lęgi i lasy bagienne, łąki leśne i ogrody. R: Cała Europa; do wysokości 1600 m. G: Na ogół pospolita, ale w niektórych okolicach rzad- sza, Ol: Od czerwca do sierpnia. OG: Od lipca do maja; zimuje gąsienica. RŻ: Zeschnięte liście malin i powojnika pnącego (Clematis vitalba). Rozszczepka nosatka Hypena rostralis L. W: Skrzydło przednie ok. 1,5 cm długości, brunatnoszare lub brunatne, choć i brunatno- żółte motyle nie są rzadkością. Ze szczytu skrzydła wybiega ukośny, niemal czarny prą- żek; podobna kreska widnieje również między plamką okrągłą a nerkowatą; zewnętrzna przepaska od zewnątrz silnie rozjaśniona. Ś: Na brzegach lasów, polanach, wyrębach, łęgach, w ogrodach. R: Cała Europa; do wyso- kości 1600 m. G: Zwykle pospolita. Ol: Od końca lipca do końca czerwca: zimuje motyl. OG: czerwiec i lipiec. RŻ: Gąsienice żerują na chmielu, pokrzywie i malinie. Herminia barbalis CL.. W: Długość przedniego skrzydła 1,3-1,5 cm. De seń niewyraźny: przepaski wewnętrzna i zewnę trzna brunatne; plamka nerkowatą zaznaczona tylko jako brunatnawa kreseczka; plamki okrąg- łej brak; przepaska falista jasnożółtawa, w prze- ciwieństwie do wewnętrznej i zewnętrznej pros- ta. Ś: Lasy liściaste i mieszane, łęgi, brzegi dolin, ogrody, parki miejskie. R: W chłodniej- szych okolicach Europy pospolitsza niż na ciep- łym południu; w górach do wysokości 1500 m. G: Na północy pospolita, na południu spotykana sporadycznie. Ol: Od początku maja do końca lipca. OG: Od sierpnia do kwietnia; zimuje gą- sienica. RŻ: Dęby, buki, graby, olchy i leszczyny. Paracolax glaucinalis SCHIFF. W: Przednie skrzydło 1,2-1,5 cm długości, jed- nolicie ochrowożółte lub brunatnawe z dwie- ma ciemniejszymi, niezałamanymi liniami; na nieco jaśniejszych skrzydłach tylnych prosta linia tego koloru. Ś: Na ciepłych stanowiskach: zboczach, polanach, moczarach, w gajach, ogrodach i parkach. R: W Europie rozmiesz- czona wyspowo, nie występuje w chłod- niejszych okolicach; w górach do wysokości 2000 m. G: Pojawia się nieregularnie, choć na ogół nie jest rzadka. Ol: Od czerwca do końca sierpnia. OG: Od sierpnia do maja; zimuje gąsienica. RŻ: Na suchych i zbutwiałych liś- ciach dębu, jeżyn i wierzb. Rozszczepka śnicianka Hypena proboscidalis L. W: Skrzydło przednie długości 1,3-1,9 cm, bru- natnoszare lub jasnobrunatne. Łatwa do roz- poznania po spiczasto zakończonych skrzy- dłach, czerwonawych liniach - z których we- wnętrzna ma kształt litery S, a zewnętrzna jest prosta - i długich głaszczkach. Ś: Na po- lanach, brzegach lasów i wód, łęgach, łąkach oraz w ogrodach. R: Cała Europa; do wysoko- ści 1600 m. G: Pojawia się regularnie i licznie. Ol: Dwie generacje: I od maja do lipca, II w sierpniu i wrześniu. OG: I pokolenie od sierpnia do maja, II w lipcu i sierpniu; zimuje gąsienica. RŻ: Pokrzywa, czyściec, chmiel. 216 217 Piędzik przedzimek Operophtera brumata L Wygląd: Przednie skrzydło samca ma 1,1-1,4 cm długości; u samicy skrzydła zmarniałe. Typowy przedstawiciel miernikowców, trzeciej (po omacnicówkach i sówkach) pod względem różnorodności rodziny motyli, obejmującej 15000 gatunków na świecie, z czego około 1000 w Europie. Oczywiście możemy tu przed- stawić tylko niewielką część najpospolitszych i najbardziej interesujących reprezentantów tej ogromnej grupy. Miernikowce odznaczają się szerokimi skrzydłami, które w spoczynku pozostają płasko rozłożone, tak że obie pary są dobrze widoczne - różni je to od sówek, składających skrzydła daszkowato, wskutek czego tylne widoczne są tylko w locie lub w momencie „straszenia": dlatego tylne skrzydła często są u sówek jaskrawo ubar- wione. Podstawowy schemat rysunku miernikowców jest u przedzimka dobrze widoczny: przez sza- robrunatne lub ciemno żółtobrunatne skrzydło przednie przebiegają liczne, mniej lub ba- rdziej zygzakowate, delikatne ciemnobrunatne linie, z których część rozciąga się na skrzydło tylne. Samica wygląda zupełnie inaczej: jest o połowę mniejsza i ma tylko szczątkowe kiku- ty zamiast skrzydeł. Jej odwłok jest natomiast bardzo gruby, wypełniony jajeczkami. Samica jest w gruncie rzeczy jedynie „maszyną do składania jaj": po wylęgnięciu się pozostaje w pobliżu pustej osłonki poczwarkowej, czeka na zapłodnienie, po czym natychmiast zaczy- na składać jaja i w krótkim czasie ginie. Szczątkowe skrzydła samicy są oznaką przy- należności przedzimka do pewnej charaktery- stycznej grupy miernikowców, której niemal wszyscy przedstawiciele latają podczas zi- mnej pory roku. U znacznej większości gatun- ków tej rodziny samice mają normalnie roz- winięte skrzydła i w niewielkim tylko stopniu różnią się - głównie rozmiarami, nasyceniem barw, grubością odwłoka, i nitkowatymi (za- miast grzebykowatych) czułkami - od samców. Środowisko: Przeważająca większość mierni- kowców to mieszkańcy lasów, spotyka się je jednak często także w otwartym krajobrazie, na zakrzewionych brzegach strumieni oraz na urozmaiconych drzewami łąkach nadrzecz- nych. Przedzimek żyje w ogrodach, lasach 218 liściastych i mieszanych, sadach i miejskich parkach. Rozmieszczenie: Miernikowce opanowały wię- kszość środowisk, i występują w całej Europie aż po strefę polarną. Są to delikatne stworze- nia, łatwo unoszone przez wiatr na duże od- ległości, co oczywiście niekiedy prowadzi do rozszerzenia zasięgu gatunku, ale w większo- ści wypadków kończy się śmiercią osobnika. Tak się też na ogół dzieje z mieszkańcami wysp „zdmuchiwanymi" przez wiatr do morza lub z przedstawicielami populacji wysokogórs- kich znoszonymi w zajęte już przez inne mier- nikowce doliny; z pewnością nie jest przypad- kiem, że właśnie w takich ekstremalnych bio- topach spotykamy więcej nielotnych samic niż gdzie indziej: uwstecznienie skrzydeł stanowi tutaj ważne przystosowanie, zabezpieczające samicę przed dostaniem się w strefę niekorzy- stnych warunków i przed śmiercią. Gęstość zasiedlenia: Przedzimek należy do najszerzej rozsiedlonych gatunków europej- skich, występuje jesienią i wczesną zimą w dużych ilościach. Okres występowania imago: Od połowy paź- dziernika do połowy grudnia. Przedzimki (zgo- dnie z nazwą) zaczynają latać z nadejściem chłodów, a nie - jak większość motyli - pod- czas ciepłych nocy: jeśli październik jest ciep- ły, nie zobaczymy żadnego, i dopiero po pier- wszych mrozach - gdy większość ptaków owa- dożernych odleciała już na południe i nie sta- nowi zagrożenia - wykazują aktywność. Dla kopulacji samce odszukują samice kierując się ich wyglądem i wydzielanymi substancja- mi zapachowymi. Zimują jajeczka. Okres występowania gąsienicy: Maj i czer- wiec. Młode, delikatne gąsieniczki, pozbawio- ne niektórych odnóży odwłokowych, przemie- szczają się wykonując typowe dla miernikow- ców (stąd nazwa tej rodziny) ruchy; często maskującym wyglądem i zachowaniem naśla- dują gałązki. Rośliny żywicielskie: Świeże i zbutwiałe liście, a nawet porosty. Gąsienice przedzimka otaczają się chętnie oprzędem wśród pączków i młodych pędów, aby żyć pod ich osłoną. Żerują zwykle na liściach drzew owocowych, ale i wielu innych. 2 219 Bęsica brzezinówka Archiearis parthenias L. Wygląd: Przednie skrzydło długości 1,5-2,0 cm, szaro- lub czerwonawobrunatne z domie- szką białego. W przeciwieństwie do innych miernikowców, u bęsic również tylne skrzydła są żywo ubarwione, a obecność plamy na skrzydłach przednich sprawia wrażenie, że grupa ta zajmuje położenie pośrednie między sówkami a resztą swojej rodziny. W przedniej części pola środkowego brzezinówki rozciąga się poprzerywane białe pasmo, na którym wi- dnieje ciemny pierścień; przepaski wewnętrz- na i zewnętrzna czarne, zygzakowate; przepa- ska falista tylko przed szczytem kilkakrotnie ostro załamana, poza tym dość prosta; poza brunatnymi plamkami na przepasce inne ele- menty deseniu nie są zaznaczone. Tylne skrzydło jaskrawożółte z dużą, czworokątną brunatną plamą z tyłu, mniejszą ku przodowi oraz brunatną opaską wzdłuż brzegu. Środowisko; Torfowiska wysokie z brzozami, polany, widne lasy na piaszczystej glebie. Rozmieszczenie: W Europie szeroko, choć ze względu na zależność od brzozy na ogół wy- Wygląd: Długość przedniego skrzydła 1,4-1,8 cm. Bardzo podobna do brzezinówki, ale bez czarnoszarych i białych tonów (które zresztą i u poprzedniego gatunku nie zawsze występu- ją) w ubarwieniu przednich skrzydeł. Na jed- nolicie brunatnym tle przedniego skrzydła wy- raźnie rysuje się biaława przepaska falista; przepaska zewnętrzna ciemna, czasem podkreślona rozjaśnieniem; wewnętrzna ciem- na, z wąskim ciemnym polem z przodu; przy przednim brzegu krótka biała kreska. Skrzydło tylne podobne do skrzydła brzezinówki; duża brunatna plama kończy się przy małej ciemnej plamce. Samce obu gatunków różnią się for- mą czułków, podwójnie grzebykowatych u osi- nówki, prostych u brzezinówki. Środowisko: Osinówka również występuje na porośniętych brzozą torfowiskach wysokich, ale nie jest z nimi tak ściśle związana jak jej większa krewniaczka. Spotyka się ją także na plantacjach topoli, w widnych lasach z osiką, na obrzeżach lasów, wrzosowiskach, brze- gach jezior - tam gdzie rosną wierzby i topole. spowo rozprzestrzeniona; na północy wy- stępuje bardziej regularnie niż na południu. W górach dochodzi do granicy lasu. Gęstość zasiedlenia: Na porośniętych brzozą torfowiskach wysokich całkiem pospolita, w re- jonach pogranicznych mniej liczna, natomiast w południowej Europie zdecydowanie rzadka. Okres występowania imago: Należy do naj- wcześniejszych motyli: lata - zwykle w dzień - od początku marca do końca kwietnia; chęt- nie siada na ziemi, aby się ogrzać w ciepłym wiosennym słońcu albo napić z kropel rosy; przy niższych temperaturach motyle stają się tak odrętwiałe, że można je strząsać z drzew. Okres występowania gąsienicy: Od maja do lipca. Gąsienica jest zielona z cienkimi żółtymi prążkami; trzy przednie pary odnóży odwłoko- wych są dobrze rozwinięte, co jest charaktery- styczne raczej dla sówek niż dla miernikow- ców. Zimuje poczwarka. Rośliny żywicielskie; Gąsienice odżywiająa się tylko delikatnymi, świeżo rozwiniętymi list- kami brzóz. Rozmieszczenie: W umiarkowanej i chłodnej strefie Europy jest rozpowszechniona, ale ze względu na specjalne wymagania środowisko- we w wielu okolicach rzadka lub w ogóle nie spotykana; na południu Europy Środkowej oraz w Europie Południowej właściwie nie wy- stępuje. Gęstość zasiedlenia: W niektórych okolicach bywa pospolita, ale na ogół pojawia się nieli- cznie. Okres występowania imago: Podobnie jak brzezinówka, pojawia się w pierwsze ciepłe dni wiosenne i lata od początku marca do końca kwietnia. Jest aktywna w dzień, chętnie odwiedza kwitnące kotki wierzbowe; jeśli wio- sna jest zimna i wilgotna, motyl ogranicza swoją aktywność do kilku godzin dziennie. Okres występowania gąsienicy: Od maja do lipca. Rośliny żywicielskie: Osika [Populus tremula), iwa {Salix caprea) i brzozy. Bęsica osinówka Archiearis notha HBN. 220 221 Nacinek jagodziak Euliłhis populała L. Nacinek żółcieniak Eulithis mellinata L. W: Długość przedniego skrzydła 1,3-1,6 cm. Należy do grupy bardzo podobnych gatunków: wszystkie są miodowożółte z żółtobrunatnym rysunkiem. U L populata występuje zwykle jeszcze fioletowa domieszka, np. przy przecię- tym krótkim ciemnym prążkiem szczycie skrzy- dła. Ś: Przecinki leśne, obrzeża lasów, zakrze- wione łąki i wrzosowiska. R: W umiarkowanej strefie Europy rozsiedlony daleko na północ; w górach po piętro kosodrzewiny, gdzie wystę- puje w różnych odmianach. G: Pojawia sę re- gularnie i nie jest rzadki. Ol: Od czerwca do września; zimują jajeczka. OG: Od maja do lipca. RŻ: Borówki, rzadziej osika i wierzba. Zimowek ogołotniak 1 Erannis defoliaria CL. W: Przednie skrzydło samca ma 1,5-2 cm długości, jest ja- snobrunatne z czarnym punk- tem w polu środkowym obu par skrzydeł; samica bez- skrzydła. Korpus i nogi żółte z czarnymi kropkami. S: Lasy liściaste i mieszane, ogrody. R: Strefa lasów liściastych Europy. G: Pospolity. Ol: Od końca września do początku grudnia. OG: Od maja do lip- ca. RŻ: Drzewa liściaste, w tym owocowe. Szarek myszyniec Minoa murinata SCOP. W: Długość przedniego skrzydła 0,7-0,9 cm. Łatwy do rozpoznania po jednobarwnych, szarych skrzydłach bez deseniu. Ś: Łęgi, wil- gotne łąki, brzegi strumieni. R: Cała Europa, zwłaszcza tereny pagórkowate i górskie. G: Wszędzie często spotykany. Ol: Od końca ma- ja do końca lipca; na odpowiednich stanowis- kach przy sprzyjającej pogodzie we wrześniu pojawia się II pokolenie. Lata i w dzień, i w nocy. Zimują jajeczka (przy ziemi). OG: Maj i czerwiec. RZ: Gąsienice są monofaga- mi wilczomleczu sosnki (Euphorbia cypa- rlssias). W: Nieco mniejszy (przednie skrzydło 1,3-1,5 cm długości) niż podobny jagodziak; ubarwie- nie przedniego skrzydła jasnożółte, również ry- sunek nieco bledszy. Linia środkowa przy brze- gu przednim ostro załamana; prążek u szczytu skrzydła jest częścią brunatnawej trójkątnej plamki. Skrzydło tylne o niewyraźnym rysunku, strzępina obu skrzydeł wyraźnie biało-brunatno plamkowana. Ś: Ogrody, szkółki drzewne, zaro- śla, tereny wokół wsi. R: Rozmieszczony wy- spowo w umiarkowanej strefie Europy. G: Wy- stępuje nieregularnie, na ogół rzadki. Ol: Czer- wiec i lipiec: zimują jajeczka. OG: Maj i czer- wiec. RŻ: Porzeczki i agrest. Nierównik kasztanek Alsophila aescularia SCHIFF. W: Skrzydło przednie samca ma 1,3-1,6 cm długości, jest szare lub brunatnawe; przepaski zygzakowate, szczyt każdego załamania ciem- ny; pole środkowe nieco przyciemnione; opas- ka z plamkami na żyłkach; na szczycie komó- rki obu par skrzydeł po brunatnej plamce; tylne skrzydło bez rysunku. Samica bezskrzyd- ła, niemal czarna, dobrze biega. Ś: Lasy liś- ciaste i mieszane. R: Strefa umiarkowana Eu- ropy. G: Lokalnie pospolity. Ol: Lata od połowy lutego do początku maja. OG: Od kwietnia do lipca; zimuje poczwarka. RŻ: Drzewa liściaste, w tym owocowe. Oporinia autumnata BKH. W: Przednie skrzydło 1,2-1,8 cm, białawe lub szare, srebrzysto opylone, z ciemnymi poprze- cznymi liniami w nieregularnych odstępach; część z nich ma przedłużenie na skrzydle tylnym. Ś: Wilgotne lasy liściaste, nadrzeczne lasy łęgowe, moczary i wilgotne wrzosowiska. R: Europa aż po krąg polarny; na południu nie występuje. G: Nigdy nie jest bardzo liczny. Ol: Od połowy września do połowy listopada; w bardzo zimnych okresach lot zostaje wstrzy- many. Zimują jajeczka. OG: Maj. RŻ: Gąsieni- ce niezbyt wybredne: żerują na brzozach, klo- nach, wierzbach i modrzewiach. 222 223 Ecliptoptera silaceata SCHIFF. Wygląd: Przednie skrzydło ok. 1,5 cm długo- ści, brunatne lub brunatnoczerwonawe; nasa- da, pole środkowe i trójkątna plama szczytowa ciemne, obwiedzione białą linią. Istnieje sze- reg bardzo podobnych gatunków. Środowisko: Lęgi, lasy bagienne, gęsto zaroś- nięte brzegi rzek i potoków, obrzeża lasów, polany i przecinki w wilgotnych lasach mie- szanych. Rozmieszczenie: W strefie lasów liścias- tych całej Europy szeroko rozprzestrze- niony, występuje także w Azji i Ameryce Północnej. Faliściak łęgowiec Calocalpe undulata L. W: Długość przedniego skrzydła około 1,5 cm. Faliściaka rozpoznamy natychmiast, żaden inny miernikowiec nie jest do niego podobny. Jak wskazuje nazwa, przez obie pary skrzydeł prze- biegają liczne brunatne faliste linie; tło skrzydeł jest jasnobrunatne. Ś: Wilgotne łęgi, podmokłe lasy mieszane, ogrody, pobrzeża potoków i rzek. R: W umiarkowanej strefie Europy, rzad- szy na południu. G: Pojawia się nieregularnie, ale nie jest rzadki. Ol: Od końca maja do końca sierpnia. OG: Od lipca do września; zimuje po- czwarka na ziemi. RŻ: Iwa (Salix caprea) i inne wierzby, ale też osika, olcha i borówka. U: Gatu- nek ten tworzy wiele odmian. Chloroclystis reclangulata L. W: Długość skrzydła przedniego niespełna 1 cm. Pod względem kształtu i rusunku bardzo podobny do C. chloerata , ale można go od- różnić po zielonym odcieniu szarobrunatnych skrzydeł - czarny deseń jest mniej charaktery- styczny i zwykle rozmyty. Ś: Lasy, sady, ogro- dy, aleje, zadrzewienia śródpolne i obszary zieleni miejskiej. R: Spotykany w całej Euro- pie; także w wysokich partiach gór. G: Pospoli- ty. Ol: Motyle latają w czerwcu. Zimują jajecz- ka. OG: Maj i czerwiec. RŻ: Gąsienice oplatają przędzą kwiaty jabłoni i grusz, i żyją w nich. 224 Gęstość zasiedlenia: W odpowiednich bio- topach nierzadki. Okres występowania imago: Dwie generacje: I od połowy kwietnia do połowy czerwca, II od początku lipca do końca sierpnia. Okres występowania gąsienicy: I pokolenie w sierpniu i wrześniu, II w czerwcu i lipcu; zimuje poczwarka dobrze ukryta w ściółce. Rośliny żywicielskie: Głównie różne gatunki wierzbówek (Epilobium angustilolium, E. ros- marinifolium) i niecierpków (Impatiens noli- tangere, I. minor) oraz czartawa pospolita (Circaea lutetiana). Paśnik smętniak Epirrhoe łristata L. W: Przednie skrzydło długości 1,2 cm, prawie czarne z cienkimi białymi liniami; przez wąs- kie białe pole środkowe ciągnie się rząd czar- nych plamek; deseń skrzydła tylnego podobny. Ś: Przydroża, polany, zadrzewienia śródpolne, łęgi i pobrzeża zbiorników wodnych. R: Strefa umiarkowana Europy; w górach dość wysoko. G: Wszędzie nierzadki, gdzieniegdzie pospoli- ty. Ol: Dwa pokolenia; I w maju i czerwcu, II w lipcu i sierpniu. OG: I generacja w sierpniu i wrześniu, II w czerwcu i lipcu; zimuje po- czwarka. RŻ: Kwiaty przytulii {Galium mollugo i G. sylvaticum). U: Ten zmienny gatunek two- rzy liczne odmiany. Chlorocysłis coronata HBN. W: Długość przedniego skrzydła niespełna 1 cm. Niezwykle podobny do C. rectangulata. rysunek nieco bardziej kontrastowy, zielony od- cień skrzydeł jaśniejszy, ale pewne oznaczenie bywa trudne. Ś: Południowe zbocza, ciepłe obrzeża lasów, a także ogrody. R: W Europie szeroko rozprzestrzeniony. G: Nie wszędzie pospolity. Ol: I generacja w maju, II w lipcu. OG: I pokolenie w czerwcu i lipcu, II w sierpniu i wrześniu. RŻ: W kwiatach lebiodki i sadżca, w powojniku i bzie. U: W pozycji spoczynkowej motyl trzyma skrzydła przednie i tylne rozsu- nięte jak typowy miernikowiec, a nie nasunięte na siebie jak gatunki z rodzaju Eupithecia. Miernikowce 225 Paśnik mysiotrzewiak Xanthorrhoe ferrugata CL. W: Przednie skrzydło 1 cm, szarobrunatne z szerokim ciemnym pasem środkowym; zewnętrzna przepaska w polu środkowym ostro wygięta, przed nią podwójna czarna pla- mka. Tylne skrzydło żółtawe z ciemniejszym deseniem. Ś: W lasach łęgowych, dolinach rzek i strumieni, na brzegach lasów, w ogro- dach i parkach. R: Cała Europa po Laponię. G: Pospolity, pojawia się regularnie. Ol: Dwie generacje: I od kwietnia do czerwca, II-o wie- le słabsza - w sierpniu. OG: I pokolenie w sierpniu i wrześniu, II w czerwcu i lipcu. RŻ: Gwiazdnice, przytulię, dzwonki. Paśnik chrzaniak Xanthorrhoe fluctuata L. W: Przednie skrzydło 0,8-1,3 cm, szarobiałe z kontrastowym deseniem; pole nasadowe cza- rniawe; przepaska środkowa tego samego ko- loru, ale w połowie się urywa; ciemne plamki przy szczycie skrzydła. Skrzydło tylne brunatne z licznymi cienkimi liniami poprzecznymi. Ś: W lasach łęgowych, na obrzeżach lasów, w ogrodach, parkach i zaroślach. R: Cała Euro- pa. G: Pospolity. Ol: Dwie generacje: I od kwiet- nia do czerwca, II od lipca do września. OG: I pokolenie od sierpnia do października, II w maju i czerwcu. Zimuje poczwarka. RŻ: Roś- liny z rodziny krzyżowych, jak kapusta i chrzan. Biesek murzynek Odezia atrata L. W: Długość przedniego skrzydła 1,2-1,4 cm. Ten czarny, latający w dzień miernikowiec jest łatwy do rozpoznania po białej strzępinie na szczycie skrzydła, nie można go pomylić z żad- nym innym. Siada często na trawach w typowej pozycji z lekko zwisającymi ku dołowi skrzyd- łami. S: Wilgotne łąki, brzegi wód, lasy łęgowe, górskie hale. R: Umiarkowane i chłodne obsza- ry Europy, na północ do Laponii; w południowej Europie nie występuje. G: W niskich górach i na pogórzu pospolity, na innych terenach też nierzadki. Ol: Od końca maja do końca lipca; zimują jajeczka. OG: Maj i czerwiec. RŻ: Roś- liny z rodziny złożonych; świerząbek i trybula. Xanthorrhoe birivata BKH. W: Skrzydło przednie o długości ok. 1 cm, wyraźniej czerwonobrunatne niż u bardzo po- dobnego X. ferrugata. Silnie przyciemniona przepaska zwykle z przewężeniem w środku; pole opaski brunatne z wyraźną białą przepa- ską falistą; przy szczycie skrzydła ciemne po- le. Tylne skrzydło jak u X. ferrugata. Ś: Lęgi, wilgotne łąki, brzegi potoków i rzek, obrzeża lasów, ogrody i parki. R: Cała Europa. G; Pospolity. Ol: Dwa pokolenia nieco różniące się ubarwieniem: I od kwietnia do czerwca, II od czerwca do sierpnia. OG: I generacja w sier- pniu i wrześniu, II w czerwcu i lipcu. RŻ: Niecierpek pospolity (Impatiens nolitangere). Scotopteryx chenopodiata L. W: Przednie skrzydło o długości 1,2-1,5 cm, żółto- i czerwonawobrunatne: pola nasadowe i opaskowe zazwyczaj jaśniejsze niż czerwo- nawobrunatne pole środkowe, na tym ostatnim ciemna plamka; przy szczycie skrzydła czarna kreska. Przez obie pary skrzydeł przebiegają liczne, cienkie, czerwonawobrunatne linie. Ś: Ogrody, parki, łąki, szkółki, wrzosowiska. R: Szeroko rozprzestrzeniony w Europie; od nizin po góry. G: Nierzadki, czasem pospolity. Ol: Od końca czerwca do początków września. OG: Od sierpnia do czerwca; zimuje wyroś- nięta gąsienica. RŻ: Wyka (Vicia), groszek (Lsthyrus), janowiec (Genista). Pomiernik dziurawczak Aplocera plagiata L. W: Przednie skrzydło o długości niespełna 2 cm, szaroniebieskie, szare lub brunatne z 3 ciemny- mi (przy przednim brzegu czarnymi) przepaska- mi; skrzydła tylne jednolicie szarobrunatne. U bardzo podobnego pomiernika gniadka (A praeformata) zaczernienie przepasek dochodzi do środka. Ś: Ogrody, obrzeża lasów, nadrzecz- ne łąki - zwykle na ciepłych stanowiskach. R: Umiarkowane i ciepłe obszary Europy. G: Po- spolity. Ol: Dwa pokolenia: I od maja do lipca, II od lipca do początku października. OG: I gene- racja od września do kwietnia, II w lipcu; zimuje gąsienica. RŻ: Dziurawce (Hypericum). 226 Cyclophora albipuncłata HFN. Idaea dimidiata HFN. W: Przednie skrzydło długości 1,0-1,2 cm, sza- robiałe. Na środku każdego skrzydła brunatna pierścieniowata plamka; przepaska zewnę- trzna i opaska rozbite na kontrastujące z tłem plamki. S: Zagajniki brzozowe na moczarach, widne lasy parkowe, niekiedy także ogrody. R: W całej Europie. G: W lasach brzozowych po- spolity, poza tym występuje sporadycznie lub rzadko. Ol: Dwa, częściowo pokrywające się pokolenia: I od kwietnia do czerwca, II od lipca do września. OG: I generacja w sierpniu i wrześniu, II w czerwcu i lipcu; zimuje po- czwarka. RŻ: Brzozy. Walgina rdestniak Calothysanis amata L W: Długość przedniego skrzydła 1,1-1,7 cm. Tło zółtoszare lub czerwonawobrunatne, przy opa- sce barwa intensywniejsza niż w części nasa- dowej; od spiczastego wierzchołka przedniego skrzydła aż po tylny brzeg tylnego ciągnie się bardzo charakterystyczna, czerwonawa, nieco rozmyta linia. Ś: Ogrody, parki, lasy łęgowe i liściaste. R: Niemal cała Europa. G: Występuje wszędzie poza terenami suchymi; pospolity. Ol: Dwa, w znacznym stopniu nakładające się po- kolenia od maja do października. OG: I genera- cja od września do maja, II w lipcu i sierpniu. RŻ: szczawie i rdesty. Scopula ornata SCOP. W: Długość przedniego skrzydła 0,9-1,2 cm. Tło ze srebrzystobiałym połyskiem; wzdłuż brzegu obu skrzydeł, przy miejscami zgrubiałej czarnej przepasce zewnętrznej półksiężycowate, złocis- tobrunatne, silnie kontrastujące z tłem plamy; przepaska wewnętrzna rozbita na kropki; przy- ciemnienie środkowe niewyraźne lub zupełnie nie zaznaczone. Ś: Ogrody, nieużytki - na słone- cznych, suchych stanowiskach. R: Strefa umiar- kowana Europy. G: Występuje regularnie, ale nie jest pospolity. Ol: Dwa częściowo pokrywają- ce się pokolenia od początku maja do połowy września. OG: I generacja od sierpnia do maja, II w czerwcu. RŻ: Krwawnik, macierzanka i inne. W: Długość przedniego skrzydła 0,6-0,9 cm. Między przepaską falistą a opaską przed tyl- nym brzegiem skrzydła wyraźna ciemna pla- ma; przepaski i przyciemnienie środkowe czę- sto przerwane. Ś: Ogrody, polany i brzegi lasów, łęgi, zadrzewienia śródpolne, za- krzewione łąki nadrzeczne - zwłaszcza na terenach wilgotnych. R: Niemal cała Europa i Azja Zachodnia. G: Występuje regularnie i na ogół nie jest rzadki. Ol: Od końca czerwca do końca września. OG: Od września do maja; zimuje gąsienica. RŻ: Butwiejące liście na ziemi, ściółka, zwiędłe trawy. Wątlak nawrzosek Scopula immorata L W: Przednie skrzydło 1,0-1,4 cm długości, sza- re lub oliwkowobrunatne. Przez obie pary skrzydeł ciągnie się 4-5 białawych, mniej lub bardziej falistych przepasek; strzępina wyraź- nie biało-czarno plamkowana. Motyle II poko- lenia mniejsze, z mniej wyraźnym deseniem. Ś: Ogrody, ugory, słoneczne zbocza, brzegi lasów i przecinki leśne - przede wszystkim w ciepłych okolicach. R: Umiarkowana i ciepła strefa w Europie. G: Nierzadki. Ol: Dwa poko- lenia między majem a sierpniem. OG: Od sier- pnia do maja; zimuje gąsienica. RŻ: Wonne zioła. Scopula rubiginata HFN. W: Przednie skrzydło długości 0,7-1,0 cm; bar- dziej czerwony niż inne gatunki rodzaju Sco- pula. Na przednim skrzydle 3, na tylnym 2 nie- mal proste, wyraźne przepaski; pole między przepaską środkową i zewnętrzną często roz- jaśnione; w ciemnym polu opaski wyraźna jas- na przepaska falista; linia opaski ciągła. Ś: Suche i ciepłe ugory, gaje, zbocza, ale rów- nież wilgotne łąki. R: Europa Środkowa i Połu- dniowa. G: Lokalny, ale zwykle nierzadki. Ol: Dwa częściowo się nakładające pokolenia od maja do września. OG: I generacja od wrześ- nia do maja, II w czerwcu i lipcu. RŻ: Komoni- ca (Lotus) i pokrewne rośliny motylkowe. 228 229 Plamiec agreściak Abraxas grossulariata L. Poczwarka na str. 282 Wygląd: Duży, efektowny miernikowiec o przednim skrzydle długości do 2 cm i barw- nym deseniu: na biatym tle widnieje 6 rządów czarnych plam, a w polu nasadowym i na ze- wnętrznym brzegu pola środkowego intensyw- nie żótte przepaski; ta sama żółta barwa zdobi tułów i odwłok. Tylne skrzydła robią wrażenie jaśniejszych, gdyż ciemne plamki na nich są mniej rozległe i grupują się w polu opaskowym i wzdłuż poprzecznej linii środkowej. Rozmie- szczenie czerni i żółci wykazuje dużą zmien- ność: znane są odmiany (f. dohrni KG., I. can- dida RN., f. lutea CKLL.) z rozległymi żółtymi obszarami i silnie zredukowanymi czarnymi plamami, ale występują i takie (/. varleyata PT., f. nigra RN., /. axantha RN.), u których barwy żółtej jest niewiele lub zupełnie jej brak. Środowisko: W ogrodach z krzewami owocowy- mi, zwłaszcza z porzeczką i agrestem; widuje się go na tych krzewach nawet w dzień; spoty- kany jest także w lasach łęgowych, zaroślach nad strumieniami, a także w miejskich parkach. Rozmieszczenie: W Europie, zwłaszcza Środ- Wygląd: Ten bliski krewniak agreściaka nie osiąga jego rozmiarów: długość przedniego skrzydła wynosi tylko 1,5-1,8 cm. Również de- seń skrzydeł jest wyraźnie różny: na białym tle obu par ciągną się rzędy owalnych, ołowia- noszarych plamek, na które nakładają się du- że żółtobrunatne plamy: jedna para (tworząca wizualną całość z podobnie ubarwionym tuło- wiem) - u nasady przednich skrzydeł, druga przy ich tylnym brzegu, i trzecia w tym samym miejscu na skrzydłach tylnych. Po tym charak- terystycznym rysunku można zawsze roz- poznać czeremszaka, pomimo że podobnie jak agreściak, tworzy on liczne odmiany. Tu- łów i odwłok są smuklejsze niż u agreściaka i ozdobione wieloma czarnymi plamkami na brunatnym tle. Środowisko: Lasy łęgowe, wilgotne lasy liścia- ste i duże parki o gęstym podszycie, zakrze- wione doliny i wąwozy. Rozmieszczenie: Strefa lasów liściastych Europy. Gęstość zasiedlenia: W lasach łęgowych nie- kowej i Południowej, szeroko rozprzestrzenio- ny; na północy do południowej Skandynawii. Gęstość zasiedlenia: Liczebność bardzo zmien- na: w niektóre lata i w niektórych okolicach tak pospolity, że wręcz wyrządza szkody, potem znów staje się rzadki albo zupełnie znika. Okres występowania imago: Od połowy czerw- ca do końca sierpnia; aktywny w nocy. Okres występowania gąsienicy: Od sierpnia do czerwca. Gąsienice, podobnie jak motyle, są czarno-biało-żółte i aktywne nocą; w ciągu dnia pozostają w luźnym oprzędzie wśród liści roś- liny żywicielskiej. Przepoczwarczenie nastę- puje tuż nad ziemią. Rośliny żywicielskie: Po- rzeczka i agrest. rzadki, a w okresach mniejszego opanowania czeremchy przez namiotniki nawet pospolity; siedzące na krzakach motyle są łatwo zauwa- żalne. Okres występowania imago: Od końca maja do początków sierpnia; motyle są aktywne no- cą, a w dzień niezbyt skłonne do lotu: spłoszo- ne latają ociężale i szybko znikają wśród roś- linności. Okres występowania gąsienicy: Od lipca do września. Charakterystyczne ubarwienie gą- sienic przypomina ubarwienie larw agreś- ciaka, lecz zamiast plamek na ich ciele ciągną się podłużne prążki. Przepoczwarczenie następuje na ziemi w luźnym oprzędzie; zimu- je poczwarka. Rośliny żywicielskie: Czeremcha, wiąz, buk, a także - choć rzadziej - leszczyna, brzoza i wiśnia. Plamiec czeremszak Abraxas sylvała SCOP. 230 • •« ^0 1 Włochacz nabrzoziak Biston betularia L Wygląd: Duży (długość przed- niego skrzydła do 3 cm), masy- wny, o krępym korpusie i ele- ganckim kroju skrzydeł, przypomina brudnice. Regula- rny układ drobnych ciemnych plamek na białawym tle stano- wi doskonały kamuflaż na po- krytej porostami korze drze- wnej. Samca łatwo rozpoznać po grzebykowatych czułkach. Środowisko: Lasy brzozowe, li- ściaste i mieszane, parki i ogrody. Rozmieszczenie: W Europie rozsiedlony po Plamiec trzmielniak Ligdia adustata SCHIFF. W: Przednie skrzydło 1,2 cm długości, kremo- wobiałe z brunatnym polem nasadowym i pa- sem między przepaską zewnętrzną a falistą; na wierzchołku skrzydła biała plama; przepas- ka zewnętrzna z głębokim wycięciem powyżej środka, tylne skrzydła z niewyraźnymi cien- kimi liniami. Ś: Ogrody i widne lasy, brzegi jezior i rzek. R: Strefa lasów liściastych Euro- py. G: Niezbyt pospolity, ale szeroko rozsied- lony. Ol: Od kwietnia do sierpnia dwie zacho- dzące na siebie generacje. OG: I pokolenie od sierpnia do października, II w maju i czerwcu. RŻ: Trzmielina (Evonymus). Itame wauaria L. W: Przednie skrzydło 1,2-1,5 cm długości, bru- natne lub fioletowoszare, czasem biało przy- prószone. Cztery czarne plamy brzeżne różnej wielkości, czynią go łatwym do rozpoznania. Środkowa plama rozciąga się wąskim pas- mem prawie do połowy szerokości skrzydła, gdzie kończy się krótkim prostopadłym prąż- kiem. Ś: Suche, gęsto zakrzewione przydroża, łęgi, ekstensywnie uprawiane ogrody i parki. R: W całej Europie szeroko rozpowszechnio- ny. G: Miejscami pospolity, poza tym spotyka- ny sporadycznie. Ol: Czerwiec i lipiec. OG: Od kwietnia do początków czerwca. RŻ: Dzikie i ogrodowe porzeczki, czerwony agrest. środkową Skandynawię i południową Finlandię. Gęstość zasiedlenia: Liczebność nabrzoziaka podlega wahaniom, ale na ogół nie jest rzadki. Okres występowania imago: Od połowy maja do końca lipca. Motyl jest aktywny w nocy. Okres występowania gąsienicy: Od lipca do paź- dziernika. Dwa guzki na głowie i spiczaste wyro- stki na odwłoku nadają gąsienicy wygląd suchej, nadłamanej gałązki; przy dotknięciu lub potrząś- nięciu spada na ziemię. W ciągu dnia pozostaje bez ruchu, w nocy żeruje. Rośliny żywicielskie: Krzewy i drzewa o twar- dym drewnie: brzoza, dąb, jesion, wiąz, tarnina, kruszyna. Witalnik borowiak Semiothisa liturata CL. W: Przednie skrzydło 1,1-1,4 cm, szare z czer- wonawobrunatnymi domieszkami. Na skrzydle przednim 3, na tylnym 2 wyraźne przepaski, Ś: Lasy sosnowe, brzegi lasów mieszanych z du- żym udziałem świerka, ogrody, parki. R: Cała Europa. G: Nierzadki. Ol: Od końca kwietnia do końca lipca, a czasem do sierpnia II pokole- nie. OG: Czerwiec i lipiec. RŻ: Sosna zwyczaj- na, wejmutka, jodła, świerk. Itame lulvaria VILL. W: Długość skrzydła przedniego 1,0-1,4 cm. Obie pary skrzydeł ciemnożółte - u samca brunatnawe, u samicy jaśniejsze; z ciemnych plamek na przednim brzegu przedniego skrzy- dła wybiegają ciemne przepaski, częściowo przechodzące na skrzydło tylne. Ś: Wrzosowi- ska, wyeksploatowane torfowiska, polany, przecinki leśne, gaje. R: Tylko w północnej połowie Europy, aż po krąg polarny; na połu- dnie od Alp i Karpat nie występuje. G: Na ogół bardzo pospolity. Ol: Od czerwca do sierpnia. Zimują jajeczka. OG: Od kwietnia do czerwca. RŻ: Preferuje borówkę czarną, rzadziej żeruje na łochyni i wierzbie. 232 Mokosz cierniowiak OpisthograptisMeolata L (Kap*. W: Przednie skrzydło ok. 1,5 jjlp cm, cytrynowożółte z brunat- §*%$ nymi plamkami; w środku JgSy czarna elipsa. Skrzydło tylne fc|3 z małym krążkiem. S: Lasy liś- mL% I ciaste i mieszane, zadrzewie- «^\ ii- nia śródpolne. R: Szeroko roz- ^jhSbdn przestrzeniony, ale w górach VJ -^Sj'" niezbyt wysoko. G: Występuje Ęfc4 jj nielicznie. Ol: Od maja do lip- jEj/ ca. OG: Lipiec i sierpień. Zi- ^*' muje poczwarka. RZ: Głóg, tarnina, na łęgach wiciokrzew, wierzba. Cepphis advenaria HBN. W: Długość przedniego skrzydła 1,1-1,3 cm. Na żółtym, jasnoszarym lub czerwonawobrunat- nym tle ciemna plama obejmująca pola nasa- dowe i środkowe; obrzeżająca je przepaska zewnętrzna ze skierowanym ku opasce ką- towatym występem w środku. Tylne skrzydło z podobnym rysunkiem. Każde skrzydło z cie- mnym punktem w środku. Ś: We wszystkich większych lasach z borówkami, lasach liścias- tych, na torfowiskach i gajach. R: Wyspowo w całej Europie, również w górach. G: Na jed- nych obszarach pospolity, na innych rzadki. Ol: Od maja do lipca. OG: Od lipca do września. RŹ: Borówka czarna, poziomka i pszeniec. Nagodnik wierzbiniak Epione repandaria HFN. W: Przednie skrzydło 1,2-1,4 cm, ochrowożółte z czerwonawym deseniem. Ciemne pasmo obrzeżone kontrastową ciemną linią, wybiega z wierzchołka skrzydła przedniego i kończy się w połowie wewnętrznego brzegu skrzydła tylnego; na skrzydle przednim ostro załamana przepaska wewnętrzna; w polu środkowym czerwonawa kropka. Ś: Wilgotne łęgi, lasy ba- gienne, moczary i zdziczałe ogrody. R: Strefa umiarkowana Europy, na północ do 66° szer. geogr.. G: Nierzadki, ale liczebność różna. Ol: Od czerwca do sierpnia. OG: Maj i czerwiec. RŻ: Wierzba, olcha oraz osika i inne topole. 234 Plagodis dolabraria L. W: Przednie skrzydło około 1,5 cm długości, żółte z cienkimi ciemnobrunatnymi liniami i cie- mnozłocistobrunatnym cieniowaniem przy brze- gu wewnętrznym; skrzydto tylne podobnie ubar- wione. Łatwy do oznaczenia, gdyż podobnego gatunku w Europie nie ma. S: Lasy liściaste i mieszane, ciepłe zbocza, łąki nadrzeczne, za- drzewienia śródpolne i ogrody. R: W całej Euro- pie, zwłaszcza na nizinnych, ciepłych stanowis- kach; w górach niezbyt wysoko. G: Pojawia się nieregularnie, ale nie jest rzadki. Ol: Od kwiet- nia do lipca. OG: Czerwiec i lipiec; zimuje po- czwarka. RŻ: Gąsienice żerują na liściach dę- bów, buków i lip, rzadziej na śliwie i tarninie. Boratek naśnieżek Phigaliapedaria F. W: Skrzydło przednie samca około 2,0 cm dłu- gości, samica z kikutowatymi skrzydłami; nie- zwykle długie nogi pozwalają jej świetnie bie- gać i wspinać się. Samce są ciemne, czasem z ciemnozielonym odcieniem. Niewyraźne, na ogół przyciemnione przepaski są przy brzegu nieco rozszerzone. Skrzydło tylne jaśniejsze z dwoma ciemnymi przepaskami. Ś: Lasy liś- ciaste, zadrzewienia śródpolne, ogrody i parki. R: Europa, zwłaszcza część środkowa i północ- na. G: Nierzadki, a w niektóre lata nawet po- spolity. Ol: Od początku lutego do połowy kwie- tnia. OG: Od kwietnia do czerwca; zimuje po- czwarka. RŻ: Dęby, topole i wierzby. Nagodnik brzeziniak Epione parallelaria SCHIFF. W: Rozmiarami (skrzydło przednie 1,2-1,5 cm) i wyglądem przypomina wierzbiniaka. Opaska ciemnoochrowa, pole nasadowe i środkowe jaśniejsze; ciemne obrzeżenie pola opaskowe- go wybiega nie jak u wierzbiniaka ze szczytu przedniego skrzydła, lecz wyraźnie przed nim; jasne obszary skrzydła z delikatną czerwona- wą sieteczką; przepaska wewnętrzna nie jest silnie załamana, lecz półkoliście wygięta. Ś: Tereny wilgotne. R: Jak u wierzbiniaka. G: Rzadszy niż wierzbiniak. Ol: Od czerwca do sierpnia; zimują jajeczka. OG: Maj i czerwiec. RŻ: Osika, leszczyna, brzoza i wierzba. J mi r& 235 Latalec jesioniak Ennomos fuscantaria STEPH. Latalec wycinek Ennomos erosaria SCHIFF. W: Przednie skrzydło 1,6-2,0 cm, złocisto- lub ciemnoochrowożółte, z głęboko powycinanym brzegiem. Przepaski silnie zbliżone - czasem połączone - przy tylnym brzegu; pole opas- kowe przyciemnione. Skrzydło tylne jednobar- wne. Ś: Lasy liściaste i mieszane, parki. R: W południowej i środkowej Europie, na pół- nocy sporadycznie. G: Na ogół rzadko i niere- gularnie, ale w sprzyjające lata, bywa dość pospolity. Ol: Wrzesień i początek październi- ka; zimują jajeczka. OG: Od czerwca do sier- pnia. RŻ: Tylko na jesionie i ligustrze. Latalec olszyniak Ennomos alniaria L W: Przednie skrzydło długości 1,8-2,0 cm, sil- nie powycinane, siarkowożółte (podobnie jak korpus). Na przednim skrzydle dwie wygięte, równoległe przepaski, a pomiędzy nimi ciemna kropka. Tylne skrzydła również o nierównym brzegu, zwykle z wyraźnym ciemnym prążkiem w środku. Samica ciemniejsza niż samiec, nie- kiedy z cętkowanym polem opaskowym. Ś: La- sy bagienne, łęgi, ogrody i parki. R: Strefa umiarkowana do 64 szerokości geograficznej. G: Różna; miejscami rzadki. Ol: Od czerwca do października; zimują jajeczka. OG: Od maja do sierpnia. RŻ: Brzozy, olchy, topole, wierzby. Sykrzytek bezmiesiączak Selenia bilunaria ESP. Gąsiennica na str. 281 W: Skrzydło przednie 1,4-2,0 cm, brunatnożół- te z czerwonobrunatnym deseniem. Przed szczytem brunatna, półksiężycowata plama - typowa cecha rodzaju Selenia HB.; na przed- nim brzegu 3 ciemne plamki, z których wybie- gają przepaski oraz przyciemnienie środkowe. S: Widne lasy liściaste i mieszane, suche za- krzewione zbocza, łęgi, mokradła, ogrody i parki. R: Strefa lasów mieszanych Europy. G: Nierzadki. Ol: Dwa pokolenia: I w kwietniu i maju, II w lipcu i sierpniu. OG: I generacja w sierpniu i wrześniu, II w czerwcu i lipcu. RŻ: Lipa, brzoza, wiąz i inne. W: Typowy przedstawiciel dużych (długość przedniego skrzydła 1,5-1,8 cm), żółtych mier- nikowców; łatwy do oznaczenia. Skrzydła silnie powycinane, ochrowożołte; na tylnym jedna, na przednim dwie proste (nie faliste) przepaski, żadne z pól nie jest przyciemnione (patrz L fuscantaria). Ś: Lasy liściaste i mieszane, ogro- dy i parki; motyl łudząco naśladuje pierwsze, żółtawobrunatne liście. R: Szeroko rozprze- strzeniony w strefie lasów liściastych Europy. G: Nierzadki, a czasem wręcz pospolity. Ol: Od czerwca do września; zimują jajeczka. OG: Od maja do sierpnia. RŻ: Dąb, buk, brzoza. Sykrzytek dereniak Selenia tetralunaria HFN. W: Przednie skrzydło 1,5-2,0 cm, ciemnofiole- towe z ciemnobrunatnym deseniem. W cie- mnej części wewnętrznej każdego skrzydła po jednej białej, czarno obwiedzionej, sierpowa- tej plamce; na szczycie przedniego skrzydła ciemnofioletowa plama półksiężycowata. Ś: Lasy liściaste i mieszane, lęgi, moczary, ogro- dy i parki. R: Cała Europa. G: Nierzadki, ale też nie bywa bardzo pospolity. Ol: Dwa poko- lenia: I w kwietniu i maju, II od czerwca do sierpnia. OG: I generacja w sierpniu i wrześ- niu, II w maju i czerwcu. RŻ: Dąb, olcha, wierzba i inne. Sykrzytek miesiączak Selenia lunaria SCHIFF. W: Skrzydło przednie 1,4-2,0 cm, o powycina- nych brzegach, złocistobrunatne. Na wierz- chołku skrzydła brunatna plama półksięży- cowata; na przyciemnieniu środkowym obu par skrzydeł po białej plamce sierpowatej. Ś: Lasy liściaste, zadrzewienia śródpolne, za- krzewione zbocza i ogrody. R: Strefa umiar- kowana Europy; na południu rzadszy. G: Wy- stępuje wyspowo, ale nie jest rzadki. Ol: Dwie generacje: I od kwietnia do czerwca, II w lipcu i sierpniu. OG: I pokolenie w sierpniu i wrześ- niu, II w czerwcu. RŻ: Dąb, brzoza, lipa, jesion i inne drzewa liściaste. 236 237 Phalaena syringaria L. Wygląd: Przednie skrzydło około 2,0 cm długo- ści, żółto-, czerwonawo-, a nawet fioletowoszare z przymieszką różowobiałego. Przepaski we- wnętrzna i zewnętrzna jasnoróżowe, przedłużo- ne na skrzydło tylne w postaci rzędu jasnych kropek; reprezentowane przez ciemną linię przyciemnienie środkowe, załamane pod kątem prostym przy przednim brzegu, biegnie prosto do brzegu tylnego i dalej przez skrzydło tylne. Środowisko: Lasy liściaste o bogatym krzewia- stym podszycie i wąwozy - motyl preferuje miejsca z ostrymi kontrastami światła i cienia. Rozmieszczenie: Wyspowo rozprzestrzeniony w całej Europie, zwłaszcza w pasie lasów Crocallis elinguaria L. W: Przednie skrzydło 1,5-2,0 cm, jasnożółte z ciemniejszym polem środkowym, odgra- niczonym kontrastowymi przepaskami od pól nasadowego i opaskowego; w polu środko- wym czarna plamka. Na jaśniejszym skrzydle tylnym ciemna plamka i słaba przepaska. Ś: Lasy, a także polany z bujną roślinnością ziel- ną, moczary, łęgi i ogrody. R: Strefa umiar- kowana po krąg polarny; w środkowej i połu- dniowej Europie występuje głównie w górach do 1500 m. G: Pojawia się regularnie, miejs- cami pospolity. Ol: Od końca czerwca do koń- ca sierpnia. OG: Od sierpnia do czerwca. RŻ: Borówki, rzadziej głóg, wiciokrzew i inne. Szypleć leszczyniak Angerona prunaria L. W: Długość przedniego skrzy- jm dła 1,6-2,3 cm samiec czer- fiip wonopomarańczowy, mniej- JsfJ szy niż jasnożółta samica. Na M[f\ strzępinie tylnych skrzydeł Eg fi ciemne plamki. Ś: Widne lasy, jff /// parki, sady. R: Strefa umia- Ml h \ rkowana Europy, na południu (JA {ii tylko w górach. G: Nierzadki, JĘ h lokalnie pospolity. Ol: Od koń- |j|//7 ca maja do początku sierpnia. Jap,// OG: Od sierpnia do maja. RŻ: j||y Malina, żarnowiec, borówka. liściastych strefy umiarkowanej. Gęstość zasiedlenia: W odpowiednich bio- topach pospolity. Okres występowania imago: Od początku cze- rwca do końca lipca; na ciepłych stanowiskach południa w sprzyjające lata pojawia się w sie- rpniu i wrześniu II pokolenie (niepełne) Okres występowania gąsienicy: Od sierpnia do czerwca; zimuje gąsienica na ziemi pod warstwą starych ziół. Rośliny żywicielskie: Zwłaszcza na różnych gatunkach wiciokrzewu (Lonicera nigra i Loni- cera xylosteum), a także na lilaku (Syringa vulgaris) i jesionie (Fraxinus excelsior). Bodzieniec bzowiak Ourapłeryx sambucaria L W: Przednie skrzydło ma 2,0-2,5 cm długości. Jeden z najpiękniejszych środkowoeuropej- skich miernikowców, łatwy do rozpoznania po ogonkowatym wydłużeniu wierzchołków tyl- nych skrzydeł, podkreślonym jeszcze przez dwie ciemne plamki po bokach nasady. Ubar- wienie całego ciała żółtawobiałe z ciemnymi, prawie prostymi przepaskami wewnętrzną i zewnętrzną. Ś: Ogrody, łęgi, lasy liściaste. R: Strefa umiarkowana Europy. G: Lokalnie nie- rzadki. Ol: Od połowy czerwca do końca lipca. OG: Od sierpnia do czerwca: zimuje gąsieni- ca. RŻ: Bez, powojnik i inne. Agńopis leucophaearia SCHIFF. W: Przednie skrzydło samca 1,1-1,5 cm dłu- gości, szarobiało-ciemnoszare; samica ma skrzydła kikutowate, za to nogi długie - dob- rze biega. Na przednim skrzydle samca prze- paski zewnętrzna i wewnętrzna wyraźne, cie- mne; pomiędzy nimi również wyraźne przycie- mnienie środkowe; przepaska falista biała. Skrzydło tylne jasne, niemal bez deseniu. Ś: Lasy liściaste, łęgi, duże ogrody i parki. R: Rozprzestrzeniony w umiarkowanej i ciepłej strefie Europy. G: W niektórych okolicach po- spolity, ale jego liczebność jest bardzo zmien- na. Ol: Od lutego do kwietnia. OG: Maj; zimuje poczwarka. RŻ: Dąb, osika, drzewa owocowe. 238 239 Wlochacz pasiak Lycia zonaria SCHIFF. : Wygląd: Przednie skrzydło samca ma okoto 1,5 cm długości, jest ciemnobrunatne, szaro- brunatne lub prawie czarne z dwoma białymi, niemal prostymi przepaskami; żyłki czarno za- znaczone. Tylne skrzydło podobnie ubar- wione. Samica (jak u wielu innych bardzo wcześnie lub bardzo późno latających mier- nikowców) o kikutowatych skrzydłach, krótkim masywnym korpusie, i silnych długich nogach - bardzo ruchliwa. Środowisko: Łąki, przydroża, miedze, wrzoso- wiska, trawiaste pola i piaszczyste zbocza. Rozmieszczenie: W całej Europie, na wschód aż po Azję Środkową; głównie na ciepłych Włochacz nalipek Lycia hirtaria CL. W: Przednie skrzydło długości 1,8-2,3 cm, żółtobrunatne z czarniawym przyprószeniem. Ciemne przepaski rozszerzone przy przednim brzegu w spore, czarniawe plamki; przepaski zewnętrzna i wewnętrzna, a także przycie- mnienie środkowe wygięte; u samicy skrzydło z rzadszymi łuskami, ale w pełni rozwinięte. Ś: Lęgi, widne lasy liściaste, sady i parki. R: Strefa umiarkowana Europy. G: Miejscami po- spolity. Ol: Od marca do początku maja. OG: Od maja do sierpnia. Zimuje poczwarka; cza- sem upływa kilka lat zanim przekształci się w dojrzałego motyla. RŻ: Rozmaite drzewa liściaste. Pyliniak wrzosiak Ematurga ałomaria L. W: Przednie skrzydło długości 1,1-1,5 cm. Samiec ma skrzydła ochrowożółte z brunat- nymi przepaskami o nieregularnym przebiegu, samica białawe z niemal czarnymi przepaska- mi; czułki samca grzebieniaste, samicy nitko- wate; strzępina z naprzemiennie jasnymi i cie- mnymi plamkami. S: Tereny ciepłe i suche: ugory, brzegi lasów, zadrzewienia śródpolne. R: Szeroko rozprzestrzeniony w Europie, się- ga aż po Azję Wschodnią. G: Nierzadki. Ol: Dwa pokolenia między kwietniem a wrześ- niem. Aktywny w dzień. OG: I generacja w sie- rpniu i wrześniu, II w maju i czerwcu. RŻ: Wrzos, bylica. stanowiskach - w okolicach chłodnych nie wy- stępuje. Gęstość zasiedlenia: Zasięg bardzo nieciągły i liczebność w zależności od okolicy bardzo różna: na niektórych stanowiskach pospolity, podczas gdy niewiele dalej praktycznie nie spotykany. Okres występowania imago: Od końca marca do końca maja. Okres występowania gąsienicy: Od maja do początku lipca; zimuje poczwarka. Rośliny żywicielskie: Szałwia, chaber, bylica, krwawnik, wrzos. Włochacz dropiak Biston strataria HFN. W: Bardzo przypomina nabrzoziaka - długość przedniego skrzydła ponad 2 cm, masywny korpus (zwłaszcza odwłok), podobny kształt skrzydeł - ale przepaski kontrastowe, zygza- kowate, obrzeżone od strony pola środkowego brunatnym pasmem przedłużonym na skrzyd- ło tylne. Czułki samca grzebykowate. Ś: Widne lasy, łęgi, większe parki i ogrody. R: Strefa umiarkowana Europy. G: Pospolity, lecz na południu rzadszy. Ol: Od połowy marca do połowy maja. OG: Od maja do lipca; zimuje poczwarka. RŻ: Topole, dęby, lipy, w niektó- rych okolicach także drzewa owocowe. Poproch cetyniak Bupalus piniarius L. W: Przednie skrzydło 1,4-1,8 cm. Samiec cie- mnobrunatny lub czarniawy, samica brunatno- żółta o niewyraźnym deseniu. Ś: Lasy sosno- we. R: Strefa umiarkowana Europy. G: Liczeb- ność zmienna. 01: Od kwietnia do lipca. OG: Od lipca do października. RŻ: Drzewa iglaste. A Z\ 240 \m 241 Przylepek nadębek Aethalurva roboraria SCHIFF. Wygląd: Długość przedniego skrzydła 2,0-^,5 cm. Ten i omówione poniżej gatunki są do siebie tak podobne, że nieco obtarte lub niety- powo ubarwione osobniki można oznaczyć tyl- ko po spreparowaniu: wszystkie odznaczają się szarym, brunatnym lub czarnym rysunkiem na białawym tle, różniąc się między sobą tylko szczegółami przebiegu przepasek. Środowisko: W lasach liściastych i miesza- nych, na polanach, przydrożach, łęgach, w ogrodach i parkach. Rozmieszczenie: Rozprzestrzeniony w strefie lasów liściastych Europy, sięga aż do Azji Przylepek kruszyniak Aethalun/a rhomboidaria SCHIFF. W: Mniejszy niż nadębek (przednie skrzydło 1,5-2,0 cm). Przepaski przedniego skrzydła przy przednim brzegu zgrubiałe; wewnętrzna wygięta, zewnętrzna ząbkowana i z przodu silnie wygięta do wewnątrz; czarna półksiężycowata plamka środkowa wyraźna; spód przedniego skrzydła na wierzchołku żółtawy. Ś: Obrzeża lasów, polany, sady, parki, lasy łęgowe. R: Niemal cała Europa. G: Zwykle pojedynczo. Ol: Od końca czerwca do końca sierpnia. Trudny do zauważenia ze wzglę- du na przypominające korę drzewną ubarwienie. OG: Od sierpnia do czerwca. RŻ: Drzewa owoco- we i inne liściaste. Przylepek sęczak Aethaluna punctinalis SCOP. W: Przednie skrzydło długości 2,2-2,4 cm, białoszara z brunatnawymi domieszkami. Na obu skrzydłach ciemno obrzeżona plamka pół- księżycowata; biała, od wewnątrz ciemno ocieniona przepaska falista silnie zygzakowa- ta; szczyt przedniego skrzydła nie jest żółty. Ś: Ogrody, parki, widne lasy liściaste, łęgi i szkó- łki leśne. R: Szeroko rozprzestrzeniony w umiarkowanej strefie Europy. G: Pojawia się regularnie, miejscami pospolity. Ol: Ód końca kwietnia do końca czerwca. W ciągu dnia spo- czywa w ukryciu. OG: Od maja do sierpnia. RŻ: Dęby, buki, brzozy, drzewa owocowe, a nawet iglaste; preferuje młode pędy. Wschodniej; w Europie Południowej nie wystę- puje. Gęstość zasiedlenia: Pojawia się regularnie, ale nigdzie nie jest pospolity. Okres występowania imago: Dwie generacje; I od końca maja do końca lipca, II - na ogół niepełna i występująca tylko na najkorzystniej- szych stanowiskach - we wrześniu. Okres występowania gąsienicy: Od sierpnia do maja; zimuje gąsienica. Rośliny żywicielskie: Drzewa liściaste, zwłasz- cza dąb (Ouercus), wiąz (Ulmus) i jesion (Fm xinus); rzadziej drzewa owocowe. Przylepek nagrabek Aethalurva repandata i. W: Długość przedniego skrzydła 2,0-2,3 cm. Forma typowa przypomina poprzedni gatunek, ale na popielatoszarym przednim skrzydle ma niemal gładką, słabo wygiętą przepaskę zewnętrzną; formy z ciemnym pasmem środ- kowym są łatwiejsze do rozpoznania, a zda- rzają się również osobniki silnie przyciemnio- ne, czarniawe. Ś: Lasy liściaste i iglaste, ogro- dy i parki. R: Cała Europa, zwłaszcza Północ- na. G: Występuje regularnie, niekiedy pospoli- cie. Ol: Od końca maja do połowy sierpnia. OG: Od sierpnia do czerwca; gąsienica zimuje w ściółce. RŻ: Borówka, jeżyna, wrzos. Aethaluna punctulata SCHIFF. W: Wyraźnie mniejszy (przednie skrzydło nie- spełna 1,5 cm długości) niż inne gatunki tego rodzaju. Trzy ciemne przepaski z przodu silnie zgrubiałe, natomiast ku tyłowi mniej lub bar- dziej rozbite na plamki; strzępina z na- przemiennie ciemnymi i jasnymi plamkami. Ś: Wilgotne lasy liściaste, łęgi, ogrody i parki. R: W Europie szeroko, ale raczej lokalnie rozsie- dlony. G: Na swoich stanowiskach pospolity, a nawet bardzo liczny; zalatuje (aktywnie lub pasywnie) na duże odległości. Ol: Od końca marca do początku czerwca; niekiedy wystę- puje też pokolenie późnoletnie. OG: Od czerw- ca do sierpnia. RŻ: Olchy i brzozy. 242 ¦V Miernikowct i- ł 243 Plamiak nabuczak Lomaspilis marginata L Wygląd: Przednie skrzydło długości 1,0-1,2 cm, białe, z dużymi czarnymi plamami na opasce i przednim brzegu oraz czarną plamką w środku; tylne skrzydło podobnie ubarwione. Środowisko: Niezbyt wymagający: występuje na łęgach, w lasach bagiennych, na obrzeżach lasów, pól i dróg, na moczarach w dolinach rzek, ogrodach i parkach. Rozmieszczenie: Szeroko rozprzestrzeniony w strefie lasów liściastych Europy i Azji. Gęstość zasiedlenia: Wszędzie pospolity i re- gularnie spotykany. Okres występowania imago: Dwa pokolenia: I od kwietnia do sierpnia, II od czerwca do Cabera pusaria L. W: Przednie skrzydło 1,2-1,5 cm długości, po- kryte delikatnymi łuseczkami. Na skrzydle przednim 3 brunatnawe przepaski, na tylnym 2 będące (w pozycji spoczynkowej) przedłuże- niem środkowej i zewnętrznej przepaski skrzy- dła przedniego. Ś: Lęgi i inne lasy liściaste, duże ogrody, parki, a także łąki i pobrzeża wód. R: Strefa umiarkowana Europy; od nizin po góry. G: Pospolity, czasem bardzo liczny. Ol: Od końca kwietnia do połowy sierpnia. W ciągu dnia kryje się chętnie na dolnej stronie liści, ale lata również w dzień; lot powolny. OG: Od czerwca do września. RŻ: Przeważnie wierzby, ale także brzozy, olchy i wiązy. Lomographa bimaculata L. W: Ten mały (długość skrzydła przedniego 1,1-1,3 cm), czysto biały miernikowiec wyróż- nia się dwiema kontrastowymi czarnymi plam- kami na przednim brzegu skrzydła; reszta de- seniu, jeśli w ogóle widoczna, reprezentowa- na jest tylko przez drobne ciemne kropki. Ś: Zdziczałe ogrody, duże parki z podszytem, widne lasy liściaste i mieszane, łęgi i wrzoso- wiska. R: Szeroko rozprzestrzeniony w umiar- kowanej strefie Europy; od nizin po góry. G: Rzadki. Ol: Maj i czerwiec. OG: Czerwiec i li- piec; zimuje poczwarka. RŻ: Dzika wiśnia, czeremcha, tarnina i brzoza. sierpnia; na stanowiskach o gorszych warun- kach klimatycznych II generacja jest niepełna lub wcale nie występuje - tam motyle latają od połowy maja do początku sierpnia. Motyl jest aktywny i w dzień i w nocy. Okres występowania gąsienicy: I pokolenie w sierpniu i wrześniu, II w czerwcu i lipcu; zimuje poczwarka. Rośliny żywicielskie: Głównie iwa (Salix cap- rea), osika (Populus tremula), brzoza (Betula) i leszczyna (Corylus). Uwagi: Znanych jest wiele odmian nabuczaka, różniących się szczegółami ciemnego rysunku skrzydeł. Cabera exanthemata SCOP. W: Długość przedniego skrzydła 1,3-1,5 cm. Ba- rdzo podobny do Cabera pusaria L, ale różni się wyraźnie grubszym łuskowaniem i brakiem jednej z przepasek; ubarwienie bardziej żółta- we, nigdy nie jest czysto białe; przepaski za- wsze wyraźne i nieco szersze. S: Zadrzewienia śródpolne, brzegi lasów, większe ogrody- prze- de wszystkim tam, gdzie występują duże zarośla wierzbowe lub topolowe. R: Europa, z wyjątkiem obszarów zimnych. G: Spotykany regularnie, ale nie tak pospolity jak poprzedni gatunek. Ol: Od maja do sierpnia. Zachowaniem przypomina Ca- bera pusaria L. OG: Od czerwca do września. RŻ: Wierzby, topole, olchy. Ostrolot muszlowiak Gąsienica Campaea margaritata L. na str. 281 W: Średniej wielkości (długość przedniego skrzydła 1,5—2,0 cm) miernikowiec o szerokich, u młodych okazów jasnozielonych skrzydłach, które jednak szybko blakną: martwe okazy po pewnym czasie zupełnie tracą zielone ubarwie- nie i stają się czysto białe. Na przednim skrzy- dle 2 prawie proste, od strony pola środkowego brunatno obwiedzione przepaski; zewnętrzna przedłużona na skrzydło tylne. Ś: Lasy bukowe i mieszane, większe ogrody i parki. R: Strefa lasów liściastych Europy. G: Niezbyt pospolity, na ogół wręcz rzadki. Ol: Dwa pokolenia mię- dzy czerwcem a wrześniem. OG: I pokolenie w sierpniu, II w czerwcu i lipcu. RŻ: Buk. 244 ^^^^^^^^^1 •^J RC^-JH im Miernikowci 245 Thalera fimbrialis SCOP. W: Przednie skrzydło długości około 1,5 cm, szaro- lub żółtozielone. Dwie wyraźne, jasne, prawie proste przepaski na skrzydle przednim, jedna silnie sfalowana na tylnym; strzępina czerwonobrunatna z białymi pla- mkami, na tylnym skrzydle tworzy wyraźny ząbek na środku brzegu zewnętrznego. Ś: Su- che wrzosowiska, ugory, miedze, a także tor- fowiska wysokie. R: Strefa umiarkowana Euro- py. G: Niezbyt pospolity. Ol: Od połowy czerw- ca do połowy sierpnia. OG: Od sierpnia do maja: zimuje gąsienica. RŻ: Różne rośliny zie- lne: krwawnik, bylica, macierzanka, nawłoć. Miernik zieleniak Geometra papilionaria L. W: Największy (przednie skrzydło ponad 2,5 cm) ze środkowoeuropejskich zielonych miernikow- ców; u świeżych okazów zieleń skrzydeł jest intensywna, ale po śmierci motyla, stają się one niewyraźnie zielonkawe lub czysto białe. Na przednim skrzydle 3 zygzakowate białe linie, z których 2 przedłużone są na skrzydło tylne; u niektórych osobników linie te rozbite są na plamki lub zupełnie nie zaznaczone. Ś: Lęgi, lasy bagienne, torfowiska z brzozą. R: Strefa lasów liściastych Europy. G: Niezbyt pospolity. Ol: Od maja do sierpnia. OG: Od jesieni do czerwca; zimuje gąsienica. RŻ: Brzoza, leszczyna i olcha. Jabłoniak kreskowiak Hemithea aestiwia HBN, Miernik szmaragdek Hemistola chrpoprasaria ESP. W: Przednie skrzydło długości 1,2-1,4 cm, ciemnoszaro- lub brunatnozielone, czasem nieco plamiste; pole środkowe nieco ciemniejsze, ostro ograniczone 2 białymi falistymi liniami. Ze- wnętrzny brzeg tylnego skrzyd- ła katowało załamany. Ś: Wid- ne lasy liściaste, zadrzewienia śródpolne, ogrody, parki. R: Strefa umiarkowana Europy. G: Dość pospolity. Ol: Od końca maja do połowy sierpnia. OG: Od sierpnia do końca kwietnia. RŻ: Dąb, szakłak, tarnina. Ellopia fasciaria L. W: Przednie skrzydło długości 1,5-1,7 cm. Dwie formy barwne: podgatunek fasciaria L. ma skrzydła rdzawoczerwone, ssp. prasinaria HBN. zielone. U obydwu przez przednie skrzydło przebiegają dwie proste przepaski, ograniczają- ce u czerwonoskrzydłej rasy ciemniejsze pole środkowe; na skrzydle tylnym tylko jedna prze- paska. Ś: Czerwonobrunatny podgatunek zasie- dla lasy sosnowe rosnące na piaszczystych nizi- nach i wzgórzach, zwłaszcza w północnych czę- ściach Europy Środkowej; rasa zielona spotyka- na jest w świerkowych i jodłowych lasach górs- kich. R: Europa. G: Miejscami pospolity. Ol: Od czerwca do sierpnia. OG: od lipca do czerwca. RŻ: Szpilki sosen, świerków i jodeł. W: Skrzydło przednie około 1,5 cm długości, żywo jasnozie- lone. Przez przednie skrzydło przebiega prosta, przez tylne nieco wygięta biała linia; na przednim niekiedy jeszcze nie- wyraźna przepaska wewnę- trzna. Ś: Słoneczne zbocza, po- lany leśne, łąki, ogrody, parki. R: Europa Południowa i Śro- dkowa; na północy nie wy- stępuje. G: Miejscami pospolit- szy. Ol: Od czerwca do sierpnia. OG: Od sierp- nia do czerwca; zimuje gąsienica. RŻ: Powojnik. Pseudoterpna pruinata HUFN. W: Skrzydło przednie długości 1,5-1,8 cm, sza- ro- lub niebieskawozielone, blaknące. Przepa- ski wewnętrzna i zewnętrzna ciemnozielone, silnie zygzakowate, czasem mniej lub bardziej zatarte; przepaska falista biała, prawie równa, przedłużona na tylne skrzydło, zawsze wido- czna. Ś: Zgrupowania janowca; na zachodzie zasięgu przede wszystkim na skarpach przy- drożnych. R: Środkowa, zachodnia i południo- wa Europa; na północ od Alp rzadki, na połu- dniu pospolitszy. G: Miejscami pospolity, ale na znacznych obszarach zupełnie nie spotyka- ny. Ol: Od czerwca do sierpnia. OG: Od sierp- nia do maja; zimuje gąsienica. RŻ: Janowiec. 246 247 Namiotnik czeremszaczek Yponomeuła evonymel/us L. J^ Wygląd: Skrzydło przednie %|1 1,0-1,3 cm długości, srebr- ^Pfilk nobiałe z 5 podłużnymi rzęda- \jA mi czarnych kropek; tylne W*. skrzydło krótsze lecz szersze \SnR od przedniego, dymnobruna- \AĄ tne z ciemną opaską; w spo- J/fjJ czynku skrzydła są lekko |sj» zawinięte wokół ciała, przez Kjjjrf co motyl przybiera kształt ru- \jy rki, Czułki cienkie, nitkowate, w sięgają zaledwie do 2/3 długości skrzydła. Zaniepokojony motyl zręcz- nie odskakuje i spada na ziemię. Środowisko: Lasy łęgowe, zadrzewione brzegi strumieni i rzek, ogrody i parki. Rozmieszczenie: Niemal cała Europa, od dolin rzecznych po granicę lasu liściastego. Gęstość zasiedlenia: Liczebność bardzo zmienna z roku na rok; na ogół czeremsza- czek jest pospolity, a niekiedy pojawia się masowo, powodując ogołocenie z liści roślin żywicielskich. Okres występowania imago: Od początku lipca do połowy sierpnia. Okres występowania gąsienicy: Młode gąsie- niczki zimują w pączkach drzew i uaktywniają się wiosną, podczas wypuszczania pędów przez roślinę. Żerują do końca maja lub po- czątku czerwca, po czym przepoczwarczają się w gęsto upakowanych wspólnych oprzędach na pniu lub na pobliskich roślinach zielnych. Rośliny żywicielskie: Czeremszaczek jest mo- nofagiem: żeruje niemal wyłącznie na czerem- sze (Prunus padus), bardzo rzadko na wiśni lub kruszynie; objadane są tylko wiosenne pędy, toteż u gatunku tego nigdy nie występu- je drugie pokolenie. Uwagi: Namiotnik ten wykazuje niezwykle ści- słe przystosowanie do swej rośliny żywiciels- kiej, czeremchy. Po kopulacji, mającej miejsce w kilka dni lub tygodni po wylęgu, samiczki wyszukują pączki zimowe czeremchy i składa- ją w nich jajeczka. Gąsieniczki wykluwają się w krótkim czasie, ale pozostają bezczynne i zimują pod łuskami pączków. Gdy pączki zaczynają się wiosną rozwijać, gąsieniczki że- rują na najdelikatniejszych pędach i szybko rosną. Początkowo trzymają się razem, wspól- nie otaczając pęd delikatnym oprzędem, po- większanym i zagęszczanym w miarę wzrostu larw; niekiedy drzewo jest w maju całkowicie oplecione srebrzystobiałą przędzą, osnuwają- cą nie tylko gałązki aż po koronę, ale też cały pień do samej ziemi. Żółtawe, ozdobione czar- nymi cętkami gąsienice spuszczają się teraz na długich nitkach w dół (najwyraźniej nie są zjadane przez ptaki, gdyż substancje pobrane z czeremchy czynią je niesmacznymi), grupu- jąc się w rozwidleniu pnia, na źdźbłach trzci- ny, lub w innym odpowiednim miejscu - naj- pierw te najsilniejsze, które najwcześniej za- kończyły wzrost, potem następne, w miarę jak w koronie zaczyna coraz bardziej brakować pokarmu. Pierwsze gąsienice otaczają się w luźnym oprzędzie bardzo gęstym kokonem i tam się przepoczwarczają; następne wcho- dzą kolejno do tego samego oprzędu, aż w końcu jest on gęsto upakowany setkami kokonów poczwarkowych. Ostatnim larwom już się to nie udaje - są zbyt słabe, gdyż zabrakło dla nich pokarmu - czynią więc coś niezwykłego: otaczają poczwarki swych szczę- śliwszych sióstr całą przędzą, jaką tylko mogą jeszcze wyprodukować ze swych skąpych za- pasów, i giną. Po kilkutygodniowym spoczyn- ku, późnym latem poczwarki przekształcają się w dojrzałe motyle. W tym czasie drzewo rozwinęło nowe liście, które nie zostają zje- dzone przez inne, zbyt późno pojawiające się owady - w ten sposób nawet przy najsilniej- szej gradacji i pełnym ogołoceniu nie ponosi poważnej szkody, choć czasami traci kwiaty, a więc i nie produkuje owoców. Często zresz- tą późne kwietniowe przymrozki niszczą akty- wne gąsienice, i gradacja załamuje się: tylko późno wylęgnięte larwy przeżywają - w ten sposób namiotnik czeremszak podlega silnej biologicznej samoregulacji. 248 *J^ Wachlarzyk łąkowiaczek Crambus nemorellus HB. W: Przednie skrzydło 1,0-1,1 cm długości, jas- nobrunatne z wąskoklinowatym pasmem bieg- nącym równolegle do przedniego brzegu od nasady aż po delikatny rysunek przy wie- rzchołku. Ś: Łąki, ogrody, parki i brzegi lasów. R: Niemal cała Europa; w górach aż po piętro hal. G: Wszędzie pospolity. Ol: Od końca maja do końca lipca. OG: Od lipca do początku maja. RŻ: Różne gatunki traw łąkowych. U: Znany także pod nazwą C. pratellus. Istnieje wiele podobnych gatunków. Crambus tristel/us SCHIFF. W: Skrzydła przednie długości 1,1-1,3 cm, bru- natnawe, przez środek biegnie cienkie, jasne, podłużne, nieostro ograniczone pasmo o zmiennym wyglądzie. W spoczynku skrzydła są zwinięte na kształt cygara i zupełnie za- krywają bladoszare skrzydła tylne; długie i wąskie skrzydła wyróżniają ten gatunek wśród wachlarzyków. Ś: Łąki. R: Cała Europa. G: Pospolity. Ol: Lipiec i sierpień. OG: Od września do lipca. RŻ: Rozmaite gatunki traw na suchych stanowiskach. U: Istnieje wiele podobnych gatunków. Namiotnik trzmieliniaczek Yponomeuta cognatellus HB. W: Skrzydło przednie długości 1,2-1,3 cm, srzebrzystobiałe z 3 rzędami czarnych kropek; tylne skrzydło ciemne z białą strzępiną; kor- pus nieco masywniejszy niż u innych namiot- ników. Ś: Brzegi lasów, a także strumieni i rzek, gaje i „dzikie" ogrody. R: Umiarkowane i ciepłe obszary Europy. G: Nierzadki, miejs- cami corocznie pospolity. Ol: Od końca czerw- ca do końca lipca. OG: Od lipca do końca maja lub początku czerwca; zimuje gąsienica. RŻ: Trzmielina zwyczajna (Evonymus europaeus), kruszyna pospolita {Rhamnus frangula], czasem też zarośla dębowe i inne krzewy -trzmieliniaczek nie jest zbyt wybredny. Crambus perlellus SCOP. Wygląd: Przednie skrzydła 1,1-1,3 cm długo- ści, wąskie, w spoczynku owinięte wokół jas- nych, szerokich skrzydeł tylnych, zakrywają je całkowicie. Formę typową tego motyla można łatwo rozpoznać po perłowobiałych, pozba- wionych jakiegokolwiek deseniu skrzydłach przednich; na fotografii przedstawiona jest l warringtonellus z brunatnymi pasmami. Środowisko: Łąki i ogrody, zwłaszcza w tere- nach suchych lub przynajmniej niezbyt wilgot- nych. Rozmieszczenie: Spotykany prawie w całej Europie; od nizin do niskich, a czasem nawet wysokich gór. Gęstość zasiedlenia: Wszędzie pospolity, nie- kiedy bardzo liczny. Okres występowania imago: Od końca czerw- ca do połowy sierpnia. Motyle są aktywne i w dzień i w nocy, trzymając się zawsze nisko nad ziemią; spłoszone odlatują tylko na kilka metrów, aby znów się ukryć wśród traw: układ skrzydeł, barwa i zachowanie pozwalają moty- lkowi bezpiecznie umknąć sprzed oczu ptaka. Okres występowania gąsienicy: Od sierpnia do maja; zimuje gąsienica tuż nad ziemią wśród zeszłorocznych szczątków roślinnych. Rośliny żywicielskie: Gąsienice żerują na tra- wach, zwłaszcza na kostrzewie, którą zwykle objadają tuż nad ziemią. Namiotnik jabłoniaczek Yponomeuta malinellus Z. W: Wyraźnie mniejszy niż trzmieliniaczek: przednie skrzydło niespełna 1,0 cm długości, czystobiałe z 3 rzędami drobnych czarnych kro- pek; skrzydło tylne z jasnoszarą strzępiną. Ś: Sady, brzegi lasów. R: Strefa umiarkowana Eu- ropy aż po obszar śródziemnomorski; zawleczo- ny też do Ameryki Północnej. G: Liczebność bardzo różna; czasami pojawia się tak licznie, że powoduje szkody w sadach jabłoniowych. Ol: Lipiec. OG: Od sierpnia do końca maja; zimuje gąsienica. RŻ: Jabłonie i grusze - zwłaszcza na młodych pędach - ale także na głogu [Cratae- guś). U: Nie jest jasne, czy jabłoniaczek jest osobnym gatunkiem, czy tylko rasą ekologiczną. 250 <.\&y 251 Barciak większy Galleria mellonella L. W: Przednie skrzydło długości 1,1-1,4 cm, sze- rokie, jasnobrunatne z domieszką ołowia- noszarego; w tylnej połowie kilka czarnych podłużnych kresek; strzępina z ułożonymi na przemian jasnymi i ciemnymi plamkami. Skrzydło tylne jaśniej szare z wyraźnie zazna- czonym żyłkowaniem. Ś: Osiedla i wsie z pa- siekami. G: Pojawia się w różnych ilościach; jest niebezpieczny dla pszczół. Ol: Kilka okre- sów lotu rocznie. OG: Odpowiednio do odstę- pów między okresami lotu. Gąsienice zasied- lają także gniazda dzikich pszczół i trzmieli. RZ: Wosk. Mklik mączniak Ephestia kuehniella Z. W: Przednie skrzydło o długości ponad 1,0 cm, wąskie. Szpiczaste, z niewyraźnymi i nieregu- larnymi przepaskami. Skrzydło tylne szersze, zaokrąglone, z jasną opaską. Korpus smukły. Ś: Młyny, piekarnie, spiżarnie. R: W osiedlach ludzkich na całym świecie. G: W zależności od warunków przechowywania skrobiowych arty- kułów żywnościowych może być rzadki lub bardzo pospolity. Ol: Różnie. OG: Różnie. RŻ: Mąka i skrobia w ogóle; gąsienice mogą po- wodować szkody w zapasach żywności. Zadarlica śpiżarnianka Pyralis farinalis L. W: Długość przedniego skrzydła 0,8-1,5 cm. Deseń bardzo charakterystyczny: 2 jasne przepaski - wewnętrzna regularnie wygięta, zewnętrzna z zatoką - oddzielają ciemnobru- natne (z rozjaśnieniami) pola nasadowe i opa- skowe od jaśniejszego środkowego. Motyl w spoczynku podgina koniec odwłoka sierpo- wato ku górze i przyciska skrzydła płasko do podłoża. Ś: Magazyny zboża, chleba i innych artykułów spożywczych. R: Na całym świecie. G: Przy nieodpowiednim magazynowaniu mą- ki i zboża bardzo pospolita. Ol: Kilka pokoleń rocznie. OG: Kilka tygodni. RŻ: Ziarno i ar- tykuły spożywcze. 252 Dioryctria abietella SCHIFF. W: Przednie skrzydło długości 1,6 cm, czar- niawoszare, z 2 falistymi, niekiedy niepełnymi, białawymi przepaskami i półksiężycowatą bia- ławą plamką w środku. Skrzydło tylne dymno- szare z wyraźnie zaznaczonymi żyłkami. Ś: Lasy iglaste i parki. R: Europa, północna Azja, Ameryka Północna. G: Pospolity. Ol: Czerwiec, a jeśli wystąpi II generacja, to także sierpień i wrzesień. OG: Jesień. Zimuje w oprzędzie na ziemi. RŻ: Szyszki jodeł, świerków, sosen i in- nych drzew szpilkowych. Haritala ruralis SC. W: Dość duży (długość przedniego skrzydła 1,7-1,9 cm) przedstawiciel „motyli mniej- szych", o charakterystycznych, perłowo połys- kujących, niemal przezroczystych przednich skrzydłach. Przez obie pary skrzydeł ciągną się 2-3 ciemniejsze, silnie falisto-ząbkowane linie poprzeczne, nieco przyciemnione przy przednim brzegu. Nogi białe, dość długie; kor- pus smukły. S: Lęgi, ogrody, parki. R: Od Europy Zachodniej do Azji Wschodniej, od ni- zin po obszary górskie. G: Pospolity. Ol: Czer- wiec i lipiec. OG: Od sierpnia do maja. Gąsie- nica żyje w tutkowato zwiniętych liściach. RŻ: Pokrzywa, chmiel. Eurrhypara urticata L. (L hortulała L.) W: Długość przedniego skrzydła 1,5-1,7 cm. Jasne, prześwitujące skrzydła z ciemną opas- ką i nieregularnymi ciemnymi plamami oraz złocistożółty tułów i koniec odwłoka, nadają tej omacnicy bardzo charakterystyczny wy- gląd. Ś: Widne lasy, ogrody, parki. R: Od za- chodniej Europy po Azję Wschodnią. G: Na ogół pospolita. Ol: Czerwiec i lipiec. OG: Po przezimowaniu do maja lub początku czerwca w tutkowato zwiniętych liściach. RŻ: Pokrzywa zwyczajna [Urtica dioica), a także mięta i czyś- ciec. 253 Wachlarzyk trzciniaczek Chilo phragmitellus HB. Jezioranka śnieżynka Acentria nivosa 0LIV. Wygląd: Skrzydło przednie 1,6-1,8 cm długości, spiczasto zakończone, brunatnożółte. Samica znacznie większa niż samiec, o węższym i bar- dziej spiczastym skrzydle. Na górnej stronie skrzydła 2-3 ciemne podłużne smugi i 2 cienkie jasne prążki. Tylne skrzydło jasne, głaszczki niezwykle długie - cecha charakterystyczna wszystkich wachlarzyków (podrodzina Crambi- nae). Trzciniaczek należy do największych śro- dkowoeuropejskich molowców i na pierwszy rzut oka może być wzięty za jakąś sówkę. Środowisko: Pobrzeża stojących i wolno pły- nących wód, a także wilgotne łąki - warun- kiem występowania jest obecność trzciny. Rozmieszczenie: Europa Środkowa, połu- dniowa część Europy Północnej i większa część Europy Wschodniej. Gęstość zasiedlenia: Nierzadki, ale na ogół niezauważany. Okres występowania imago: Od czerwca do sierpnia. Motyl jest aktywny w nocy. Okres występowania gąsienicy: Od lipca do początku czerwca. Gąsienice żyją, zimują, i przeobrażają się w poczwarki w źdźbłach; wiosną można je znaleźć w zeszłorocznych źdźbłach tuż nad powierzchnią wody, ale mo- gą schodzić nawet pod wodę, pobierając po- wietrze przez źdźbło. Rośliny żywicielskie: Gąsienice minują źdźbła trzciny (Phragmites) i manny (Glyceria). Wygląd: Długość przedniego skrzydła 1,6 cm Samica nieco większa, lecz o słabszym dese- niu niż samiec. Osobniki obu płci spoczywają wśród przybrzeżnej roślinności głową w dół (podobny gatunek N. stagnataDOU. siada gło- wą do góry; na tylnym skrzydle ma dwie ostro zarysowane przepaski). Środowisko: Brzegi stawów i jezior z roślina- mi o pływających na powierzchni liściach i z bogatą roślinnością nadbrzeżną. Rozmieszczenie: Poza daleką północą w całej Europie nad zbiornikami wodnymi. Gęstość zasiedlenia: Tam gdzie występuje, zwykle nie jest rzadka; szybko zasiedla nowo powstające zbiorniki wodne (np. w żwirow- W: Maleńki wodny motylek o spiczastych skrzy- dłach przednich długości około 6 mm; samica nieco większa niż samiec; na północy zasięgu występują samice o zmarniałych skrzydłach. Na nogach szczecinki pływne: nielotna samica żyje pod wodą, tylko dla kopulacji wystawiając ponad powierzchnię koniec odwłoka! Ś: Brzegi jezior z obfitą roślinnością wodną. R: Niemal cała Europa. G: Zwykle bardzo pospolita. Ol: Lato. OG: Od lipca do początku czerwca; zimu- je gąsienica. RŻ: Rośliny pogrążone w wodzie, zwłaszcza moczarka. U: Gąsienice żyją i prze- poczwarczają się w domkach pod wodą. Hypsopygia costalis F. W: Długość przedniego skrzydła 0,9-1,2 cm dłu- gości. Nie do pomylenia z innymi gatunkami ze względu na purpurowoczerwone ubarwienie z dwiema żółtawymi przepaskami, zaczynający- mi się silnym rozszerzeniem przy przednim brzegu i przebiegającymi w formie cienkich linii przez obie pary skrzydeł. Ś: Budynki, stodoły, stogi, żywopłoty. R: Europa poza daleką półno- cą, a także Azja Zachodnia i część Ameryki Północnej. G: Na ogół nierzadka; przylatuje do siana z koniczyną i czasem powoduje szkody. Ol: Od maja do września, ale głównie na począt- ku sierpnia. Motyl często przylatuje do światła. OG: Po przezimowaniu do maja. RŻ: Siano. niach) z odpowiednią roślinnością. Okres występowania imago: dwa pokolenia: I w lipcu i sierpniu, II we wrześniu. Samce odbywają o zmroku loty poszukiwawcze nad powierzchnią wody. Okres występowania gąsienicy: I generacja w lipcu i sierpniu, II (zimująca) od września do maja. Małe gąsieniczki oddychają przez skó- rę, większe przez tchawki. Początkowo minują w łodygach i liściach, potem żerują na górnej powierzchni liści i wycinają sobie z ich kawał- ków dwucentymetrowej długości domki, w któ- rych się pod wodą przepoczwarczają. Rośliny żywicielskie: Rdestnica, wodne rdesty, grzybieńczyk i mniejsze liście grzybieni. Nimfa świtezianka Nymphula nymphaeata L. 254 Molowe ¦ . ¦i r *j |iM "¦'"H, ^""^¦L, 255 Diurnea fagella SCHIFF. W: Przednie skrzydło 0,9-1,2 cm długości, sza- re z ciemnymi kreskami i plamkami, czasem przyciemnione. Samiec - o normalnych, zaokrąglonych na wierzchołku skrzydłach - bardzo wyraźnie się różni od mającej mocno uwstecznione, spiczaste skrzydła samicy. Ś: Strefa lasów liściastych i lasostepów. R: Euro- pa po Azję Mniejszą i Środkową. G: Nierzadki, a w niektórych okolicach pospolity. Ol: Od marca do maja. Gąsienice są zielone z silną, brunatną puszką głowową; są chętnie zjadane przez ptaki. OG: Od czerwca do września. RŻ: Buki i inne drzewa liściaste. Carcina quercana F. W: Przednie skrzydło 0,8-0,9 cm długości, ró- żowawoczerwone z delikatnym brunatnym przyprószeniem, o charakterystycznym sier- powatym kształcie z wyraźnie zaznaczonym wierzchołkiem. Przy przednim brzegu kontra- stowa, żółtawobiala, niemal trójkątna plama, pod nią wyraźna ciemna plamka. Czułki bar- dzo długie i silne. Ś: W lasach i ogrodach. R: Europa i Ameryka Północna. G: Pospolita. Ol: Lipiec i sierpień. OG: Maj i czerwiec. RŻ: Dęby, buki, grusze. Ethmia bipunctella F, Wygląd: Skrzydło przednie 1,0-1,5 cm długo- ści, w przedniej połowie czarnobrunatne, w ty- lnej białe; ciemna barwa wnika trójkątnymi lub czworokątnymi plamkami do jasnej części; na tułowiu 2 czarne kropki, odwłok brunatnawy. Skrzydło wąskie, na szczycie zaokrąglone. Dość łatwy do rozpoznania. Środowisko: Jako gatunek ciepłolubny spo- tykany jest najczęściej na suchych murawach o południowej ekspozycji, a także w suchych miejscach w ogrodach, łęgach i parkach. Związany jest ze żmijowcem, toteż można się go spodziewać tylko tam, gdzie występuje ta roślina. 256 Mól wlosienniczek Tineola bisselliella HUM, W: Mały (długość przedniego skrzydła 0,8-0,5 cm), niepozorny, żółto połyskujący motylek o skrzydłach pozbawionych jakiegokolwiek deseniu. Lata powoli, gwałtownie „spadając" w dół, gdy go się spłoszy czy próbuje schwy- tać. Ś: Gaje, zarośla, ale przede wszystkim mieszkania i magazyny z tkaninami i futrami; pierwotnie zasiedlał gniazda ptaków i jamy większych ssaków, R: W całym świecie. G: W wolnej przyrodzie rzadki, ale w miesz- kaniach, jeśli nie zostanie w porę wykryty, szybko się rozmnaża. Ol: Od maja do wrześ- nia; w mieszkaniach przez cały rok. OG: Bez ustalonych pór. RŻ: Ubrania, tkaniny, futra. Ethmia funerella F. W: Przednie skrzydło długości 0,8-0,9 cm, o bardzo kontrastowym deseniu: na czar- nobrunatnym tle szeroka, przerwana w środku biała przepaska oraz białe pole przy na- sadzie. Szczyt zaokrąglony, o białej strzępi- nie. Skrzydło tylne ciemnobrunatne z białą opaską w nasadowej części tylnego brzegu. Ś: Ogrody, cieniste lasy liściaste. R: Strefa lasów liściastych Europy po Kaukaz; zachodzi wyso- ko w góry. G: Pospolity, ale nie występuje masowo. Ol: Od czerwca do września. OG: Jesień. RŻ: Miodunka, niezapominajka, na- wrot i inne szorstkolistne. Rozmieszczenie: Południowa i środkowa Europa oraz Azja Mniejsza. Gęstość zasiedlenia: Dość pospolity. Okres występowania imago: Dwa pokolenia: I od kwietnia do czerwca, II od sierpnia do października. Motyl jest aktywny nocą. Zimują jajeczka. Okres występowania gąsienicy: I generacja w marcu i kwietniu, II w lipcu. Gąsienica jest czarna, z żółto-białym deseniem. Rośliny żywicielskie: Spotykany tylko na żmi- jowcu zwyczajnym (Echium vulgare). Uwagi: W Europie żyje jeszcze kilka innych gatunków z rodziny Ethmiidae. Cnephasia chrysantheana L. W: Przednie skrzydło długości 0,6-0,8 cm, sza- re z bardzo zmiennym rysunkiem, złożonym z szerokich, ciemnobrunatnoszarych prze- pasek, z których najczęściej tylko środkowa dochodzi do tylnego brzegu. Ś: Ogrody, ugory, luźne lasy. R: Szeroko rozprzestrzeniona w Europie i północnej Azji po Japonię. G: Miejscami pospolita, nigdzie nie rzadka. Ol: Od końca maja do sierpnia. OG: Od kwietnia do lipca. RŻ: Różne rośliny zielne, których górne liście gąsienice splatają przędzą i żeru- ją wewnątrz, ukryte przed wrogami. U: Istnieje wiele bardzo podobnych gatunków. Hedya nubiferana HW. W: Przednie skrzydło 0,8-1,0 cm długości, na- sadowa połowa ciemna, szczytowa biaława, sam wierzchołek znów ciemny; w części nasa- dowej drobne niebieskie, czerwonobrunatne, czarniawe i białawe plamki. Skrzydło tylne dymnoszare. Ś: Ogrody, parki i lasy liściaste. R: Europa i Azja Mniejsza. G: Zwykle pospoli- ta; czasem powoduje szkody w sadach. Ol: Od czerwca do sierpnia. OG: Kwiecień i maj. RŻ: Pączki i młode pędy drzew liściastych. U: Sie- dzący motylek przypomina wyglądem ptasie odchody. Pandemis heparana SCHIFF. W: Nieco większa i ciemniejsza niż P. ribeana, którą bardzo przypomina kształtem. Przednie skrzydło z jeszcze bardziej spiczastym wierz- chołkiem; przepaska na szczycie ma kątowaty występ po obu stronach. Gatunek bardzo zmienny. Ś: Ogrody, parki, widne lasy liścias- te. R: Europa z wyjątkiem części północnej, Azja aż po Chiny - zwłaszcza na cieplejszych obszarach nizinnych. G: Miejscami pospolita; czasem powoduje szkody w uprawach krzewów owocowych. Ol: Dwie nakładające się generacje od czerwca do sierpnia. OG: I pokolenie w kwietniu i maju, II w lipcu. RŻ: Pędy krzewów. Owocówka jabłkóweczka Cydia pomonella L. W: Skrzydło przednie długości 0,7-0,8 cm, bru- natnawe z licznymi, delikatnymi, szarymi linia- mi poprzecznymi w polu nasadowym i środ- kowym oraz z dużą, brunatną, z przodu za- okrągloną, poprzecinaną złocistymi liniami plamą szczytową. Tylne skrzydła ciemne. Ś: Ogrody. R: Pierwotnie tylko Europa, ale obec- nie rozprzestrzeniona we wszystkich regio- nach świata, gdzie uprawia się jabłka. G: Po- spolita, czasem powoduje szkody. Ol: Jedna lub dwie generacje od maja do sierpnia. OG: W okresie rozwoju jabłek. RŻ: Jabłka. Zwójka zieloneczka Tortrix vińdana L W: Przednie skrzydło 0,9-1,2 cm długości, jed- nobarwnie zielone z białą strzępiną. Tylne skrzydła ciemne, w pozycji spoczynkowej za- kryte przez przednie. Aktywna w nocy. Ś: Lasy dębowe, parki i duże ogrody. R: Strefa lasów liściastych Europy, Afryki Północnej, Azji Mniejszej i Kaukazu. G: Miejscami bardzo po- spolita, powoduje ogołocenie dębów z liści. Ol: Czerwiec i lipiec. OG: Od końca kwietnia do końca maja lub początku czerwca. Ciemna poczwarka spoczywa w zwiniętym liściu. Gą- sienice i poczwarki są chętnie zjadane przez ptaki. RŻ: Wiosenne pędy dębów {Ouercus). Pandemis ribeana HB. ( = cerasana HB.) W: Przednie skrzydło długości 0,8-1,1 cm, cze- rwonawożółte z szerokim brunatnym pasmem środkowym i trójkątną plamą przy przednim brzegu. Obejmujący wiele gatunków rodzaj odznacza się wygiętym ku przodowi wierzcho- łkiem przedniego skrzydła. Ś: Ogrody, lasy łęgowe, lasostep. R: Strefa lasów liściastych od Europy po Azję Wschodnią. G: Pojawia się regularnie, czasami licznie. Ol: Od czerwca do września. OG: Kwiecień i maj. RŻ: Gąsienice żerują na pędach różnych krzewów i młodych drzew - chętnie na porzeczkach - których liście splatają przędzą. 258 259 Zwójka sosnóweczka Rhyacionia buoliana SCHIFF. W: Przednie skrzydło długości 0,8-0,9 cm, po- marańczowobrunatne z białą smugą podłu- żną, drobnymi białymi plamkami przy przed- nim brzegu i niepełną białą przepaską przed polem opaskowym. S: Lasy sosnowe, duże parki z młodymi sosnami, szkółki. R: W lasach sosnowych od środkowej i południowej Europy przez Azją Centralną po Daleki Wschód; za- wleczona do niektórych rejonów Ameryki Pół- nocnej i Południowej. G: Pospolita. Ol: Od czerwca do sierpnia. OG: Wiosna. RŻ: Gąsie- nice żerują na pędach i pączkach głównie młodych sosen. Wąsik runowiaczek Nemophora degeerella L. W: Przednie skrzydło ma niespełna 1,0 cm długości, na wierzchołku zaokrąglone, metali- cznie lśniące, z ciemnymi liniami żyłkowymi i szerokim, ostro odgraniczonym, żółtym po- przecznym pasmem przez środek. Ś: W lasach łęgowych i wilgotnych lasach liściastych, zwy- kle niedaleko od wody. R: W umiarkowanej strefie Europy, na południowy wschód po Kau- kaz. G: Nierzadki. Ol: Maj i czerwiec, przy słonecznej pogodzie. OG: Ód sierpnia do ma- ja. RŻ: Zawilec gajowy; najpierw minuje, po- tem żyje w niewielkim domku. Piórolotek zwyczajny Pterophorus monodactylus L. ajJ| W: Skrzydło przednie ma po- -$ \ nad 1,0 cm długości, jest wąs- "J- 4|Mtefe200 3/n/ar/a L, Ennomos 236 Alsophila 222 amato L, Calothysanis 228 4mar/)es 164 amfojua SCHIFF., Wop/ot/- w?a 188 ambiguella HB., Eupoecilia 260 Ammobia 80 Amorpba 114 Ampbipoea 186 Amphipyra 176 anachoreta F., Cfosfera 104 analipennella HB., Co/eo- p/wa 262 Anaplectoides 162 anastomosis L, C/osfera 104 Angerona 238 Anthocharis 30 Mf/opa L„ Nymphaiis 38 ^psmea 184 4pafe/e 200 ^pa/wra 44 Aphantopus 50 apiformis CL., /4ep/em 148 Aplocera 226 4poda 92 apollo, Niepylak 20 apo/Zo L, Parnassius 20 ^pora 26 apr//™ L, G/ypos/s 192 Apterona 146 agu/7/na SCHIFF.. fuxo3 154 Araschnia 40 Archiearis 220 ^rctó 78 Arctomis 74 areftusa SCHIFF,, drettu- sana 54 Arethusana 54 arp/arfes PALL,, LVeres 64 a^/o/w L., Celasliina 64 argus, Modraszek 64 arjjus L, P/efte/us 64 argusek, Modraszek 66 Argynnis 46 Argyrestbia 262 Asia 66 ar/on L., Macuiinea 60 arion, Modraszek 60 artaxerxes F„ Mc/a 66 artemisiae HUFN,, Cuci////a 190 asclepiadis SCHIFF., ,%os- /o/a 178 asrera SCHIFF., Cucu/Z/a 190 Asteroscopus 190 /tóooto 206 ate/anfó L„ tonessa 36 /I f o/m/s 92 atomaria L, Ematurga 240 stofa L„ LW«/a 226 atriplicis L, Jrachea 176 afropos L, Acherontia 110 duc/w/s 182 3/j//C3 L, Hyporaia 84 aus(ra/« VRTY., Co/ia* 30 Autographa 202,204 autumnata BKH., Oporinia 222 ,4xy//a 198 babczarka, światlówka 188 6a/a SCHIFF., Anatto 164 ńa^a/Zs CL„ Herminia 216 Barciak 252 Barczatka 140,142 fcató L, 7/iy3(/>a 128 bellargus ROTT., /Vyom- mato 66 Sena 202 betulae L, Thecla 60 betu/aria L, Biston 222 bezmiesiączak, Sykrzytek 236, 281 Bęsi ca 220 Bialawiec 26 Biatka 74, 278 bialokropka, Piętnówka 174 bicruris HUFN., Hadena 170 bicuspis BKH., Harpyia 100 Bielinek 22, 24, 26, 28, 32, 34,273,282 Bielmica 198 Biesek 226 bifida GOEZE, Furcuia 100 bilunaria ESP., Selenia 236 bimaculała L. Lomographa 244 toar/a HUFN., Falcana 134 bipunctella F„ fr/wwa 256 i/'r/Vafa BKH., Xanthorrboe 226 bisselliella HUM.r frneo/a 256 ffaton 232, 240 Blepharita 192 Blyszczka 202,204 boćwinówka, Rolnica 158 Bod lica 132 Bodzieniec 238,281 bohater, Strzępotek 58 Boratek 234 borowiak, Witalnik 232 borowiec, Zawisak 118, 279 boruta, Górówka 56 bractea SCHIFF,, Autogra- pba 204 brassicae L, Mamestra 168 brassicae L, Pieris 22 Brintesia 54 briseis L, Chama 54 Brudnica 72,74. 90 brukiewka, Piętnówka 168 brumata L, Operopbtera 218 brunatek. Powszeiatek 70 Brunatnica 98 órurwea SCHIFF., O/ars/a 162 bryzeida, Skalnik 54 Brzaskówka 178 brzeziniak, Nagodnik 234 brzezinówka, Bęsica 220 brzozowiec, Pazik 60 bucephaia L, Phaiera 96 buczynówka, Potwora 100 bukówka, Zimiczka 192 buoiiana SCHIFF., Rhyacio- nia 260 Bupalus 240 butwica, Kapturnica 178 byliczanka, Kapturnica 190 bytomkowiec, bielinek. 24 bzowiak, Bodzieniec 238. 281 c-album L„ Poiygonia 40 c-aureuin KNOCH, Chryso- ptera 200 c-nigrum L, Amathes 164 Cabera 244 caeruleocephala L, O/fońa 198 caesarea GZE., Phragmato- biaU caja L„ ,4rcf/a 78 Ca/am/a 178 Caliistege 212 Callopbrys 62 Calocalpe 224 Calothysanis 228 cam/7/a L, Limenitis 42 Campaea 244 Canephota 146 capucina L, Ptiiodon 102 Caradiina 186 Cara/ja 256 cardamines L, Anthocharis 30 carduii., Vanessa 36 Carterocephalus 70 Catoca/a 206.208,210 ceglasty, Kartątek 70 Ceglica 196 ceik, Rusałka 34,40 Ceiasttina 64 ce/s;> L, Staurophora 180 Ceppte 234 Cerapteryx 168 cerasana HB., Pandemis 258 Cerasf/s 166 Cerura 100 cesp/f/s SCHIFF,, 7V)o/efa 170 cetyniak, Poproch 240 chabrówka, Przeplatka 48 Charaxes 38 C/iazaw 54 chenopodiata L, Scotopte- ryx 226 C/7/7o 254 chioerata MAB., Chlorocly- stis 224 cbiorana L, far/aj 202 Chloroclystis 224 Chmielowiec, Krótkowąs 152 chmurówka, Piętnówka 166 choinówka, Strzygonia 170 cbrysantbeana L„ Cnepha- sia 258 c/wyj/tó L, Wus/a 204 chryson ESP., PlusialM chrysoprasaria ESP., tfem/- 5(o/a 246 Chrysoptera 200 chrysorrboea L, Euprociis 76 chrzaniak, Paśnik 226 chwastówka, Rolnica 162 cierniowiak. Mokosz 234 07/x 132 c/zw/a L., Melitaea 48 c/ree F„ Brintesia 54 circeliaris HUFN., Agrocbola 194 Cw/wa 196 clavipalpis SCOP., Caradrina 186 cleopatra L, Gonepteryx 28 c/e/ie//a L.. iyonef/a 262 Ciossiana 48 C/osfera 104 Cnephasia 258 coenobita ESP., /W/iea 194 Coenonympha 58 cognatellus HB., ypono- mewta 250 Coleophora 262 Cofes 30 Colobochyla 216 comma L., Hesperia 68 comma SCHIFF., Aucbmis 182 compiana L, f/7ema 90 con/usa HUFN., Warfena 170 con/usa STEPH., Macdun- noughia 204 con/jjera SCHIFF., /Wyr/wn- na174 Co^/yfra 192 conjugella Ł, Argyresthia 262 convoivuliL, Agrius M coridon PODA, Poiyomma- fi/5 66 coronata HBN., Chloroclys- tis 224 Cosm/a 182 Cosms 150 cossus L,, Cossus 150 coifató F, Hypsopygia 254 Dam/Jus 250 Craniophora 200 OTfaeoz/L, ^pDf/a 26 czenafa ESP, Gluphisia 96 crensfa HUFN,, ^pamea 184 M/Jrar/3 L, 5p(tó 84 Craca///s 238 crocea GEOFFR., Co//as 30 ct/cu//a ESP., Lophopteryx 102 Cucw///a 190 cunea DR,, Hyphantria 86 cortu/a L, C/oj(ers 104 cumtula BKH, DrepBna 132 cusp/s HBN,, /^pafe/e 200 Cyóos/a 90 Cyclophora 228 Cydn/a 258 cytrynek, Listkowiec 28,270, 271 czeremszaczek, Namiotnik 248 czeremszak, Plamiec 230 czerwica, Trociniarka 150 czerwienica, Żrenicówka 194 Czerwończyk 62 czopówka, Rolnica 156,158 czterokropka, Porostnica 90 czubata, Wiechcica 102 rfamon SCHIFF., Po/yom- mato 66 Dap/ww 126 t/ap//rf/ce L, Po/if/a 26 Dasycampa 194 Dasychira 74 Dąbrówka 98 decimalis PODA, 7/io/e/a 170 defoliaria CL, Erannis222 degeerella L„ Nemophora 260 De/7ep/)i/a 122 Dendrolimus 142 depianaESP.lEilema% derasa L, Habrosyne 128 dereniak, Sykrzytek 236 284 detrita ESP., Ocneria 74 dębowa, Dąbrówka 98 dębowiec, Pazik 62 dębówka, Barczatka 140 dębówka, Korowódka 94 Diacrisia 82 Diaphora 84 Diatsia 162 Diloba 198 diluta F., Polyploca 130 dimidiata HFN„ idaea 228 D/o/ycto 252 Diptetygia 174 Discestta 166 tf/sparHAW., Lycaenato dispar L, Lymantria 74 dissimilis KNOCH, Mamestra 168 ditrapeiium SCHIFF., ,4ma- f/?es 164 D/ymea 256 dolabraria L„ Piagodia 234 dominu/a L, fsnaso 80 Dopaska 84 Dfepsoa 132 driada, Skalnik 54 dromedarius L, Nolodonta 102 dropiak, Wlochacz 240 rf^as SCOP., /Wmoof0cto192 dukacik, Czerwończyk 62 dwojaczka, Dziwaczka 100 dwójnica, Wycinka 134 dworka, Niedzwiedziówka 84 dziewannówka, Kapturnica 190 Dzióbica 102 dziurawczak, Pomiernik 226 Dziwaczka 100 Earias 202 Ecliptoptera 224 Edypa 214 ep/ea CR., Polygonia 40 ejwia. Osadnik 58 Lńta?» 90,92 electa VIEWEG, Catoca/a 208 eiinguaria L, Oocato 238 Etiopia 246 e/ocafa ESP., Catoca/a 208 elpenoi L, Deilsphila 122 Ematurga 240 fnan//a 182 Endromis 144 Ennomos 236 fp/ies/a 210 fp/iesf/a 252 ephialtes L. lygaena 108 fp/ca///a 78 Lp/one 234 fp/rr/ioe 224 Lra/jws 222 fre/b/a 56 Eriogaster 140 emwnea ESP., Cerura 100 erosar/a SCHIFF., Ennomos 236 frywws 70 erythrocephala SCHIFF., Dasycampa 194 Ftóm/a 256 FucMa 102 fwri/a 138 eufrozyna, Perłowiec 48 Ettłkhis 222 euphorbiae L. Hyles 118 euphrosyne L, Clossiana 48 Eupbydryas 48 Fypto/a 178 Eupoecilia 260 Euproctis 76 fo/3s///> 192 f yro/s 162 europejski, Okienkowiec 144 Eurrhypata 252 Fysfrotó 200 Fu/ryx 142 Lyxoa 154 fferej 64 ewnymellus L, Vpow- meufa 248 exantbemata SCOP., Caiew 244 exciamationis L, Scof/a 156 ewo/efa L, Xy/ef?a 178 exu/arts H.R., lygaena 108 fapa/73 f. Sena 202 feffe/te SCHIFF.. D/umea 256 faff/L, Stauropus 100 fagi SCOP., Hipparchia 52 Falica 130 Faliściak 224 /awia/żs L., ^fa//s 252 /asc/az/a L„ L7/op/a 246 fausta L. lygaena 108 lenestrella SCOP., ThyrisM lerrugata CL,, Xantborrboe 226 fenugines ESP., flwi/na 176 fef/Va F., 0/aw'a 162 fes/żi/a HUFN,,-4mmoń/a 80 (ilipendulae L... lygaena 106 /wniriafc SCOP., Wiatoa 246 r7rrtofaSCHR.,M>cfya160 fissipuncta HAW.r fnarj/a 182 //ammea SCHIFF,, Panotó 170 flaraffo SCHIFF., Gorfy^a 186 f!exula SCHIFF,, laspe/ra 214 /footfa SCHMIDT, Diarsia 162 IlucWata L, Xanthonhoe 226 lraudatrix EV.. Cycy///a 190 fraxinil.. Calocaia 206 Fruczak 124,264 fuciformis L, Wemara 126 focosa FRR., Amphipoea 186 fuliginosa L, Phragmatobia 88 ń//m/nw SCOP., Fpfe/a 210 ry/yac/o CL., C/ff/Ma 196 toto VILL,/famę 232 lunerella?., Etbmw 25i furcifera HUFN., Lithophane 188 fyrcy/a 100 furcuia CL., furto/s 100 fuscantaria STEPH, Fnno- PMS 236 gaiathea L, Melanargia 50 t/a///ROTT., Wyto 120 Ga//era 252 ^amms L, Autograpba 202 garbata, Wiechcica 102 Garbatka 102 Geometra 246 giivago D.S., Xanthia 194 ff/ac/ató MOLL, Oeneis5H glaucata SCOP., C///x 132 glaucinalis SCHIFF., Pare- co/ax 216 Gluphisia 96 jj/ypft/ca L., fcfyps 214 gtadyszek, Zmrocznik 122, 280 glogowiec, Niesirzęp 26 gnoma F., Pbeosia 98 gołąbek, FruczaK 124 Gonepteryx 28 gorczycznik, Wietek 30 gorge HB., ErebiaSt Goiiy na 186 gosposia, Niedzwiedziówka 78,88 gothica L, Ortbosia 172 goidzikówka, Piętnówka 170 Górówka 56 grabówka. Pawica 138,274, 275 gracilis SCHIFF., Ortbosia 172 graminis L, Cerapteryx 168 granatek, Oblaczek 92 Gr/pa- fam 242 punctutata SCHIFF, ,4er/?a- /urw 242 Pyliniak 240 putputata L„ Mppa/ya 84 Purpurówka 192 pusar/a L, Ca/wa 244 pt/(r/s L„ %//a 198 pyralina SCHIFF., Cosm/a 182 Pyraiis 252 pytamidea L, Amphipyta 176 Pyrgus 70 p^/SCHIFF., Satom/a 138 pywa L„ Zet/zera 150 pyritoides HUFN., Habrosy- nem Pyronia 56 Pyrr/i/a 196 quadrai., LithosiaW guadtipunctatia PODA, Pa- nasa 80 quercana F„ Carcma 256 (7/jercus L, Lasiocampa 140 guercus L, leratozephytus 62 gue/ra F„ Dtymonia 98 rapaeL, P/er/s 24 rdestniak, Walgina 228 rdestówka, Piętnówka 168 rdzawnica, Porożnica 192 recens HBN.. Org/za 74 tectanguiata-L, Chloroclys- tis 224 recussa HBN, frwoa 154 /erft/cfa STGR, Limenitis 42 tepandaria HFN., fp/o/ie 234 tepandata L, Aethalutva 242 respe/sa SCHIFF, Hoplod- rina 188 rhamnil., Gonepteryx2$ thomboidaria SCHIFF., 4e- f/ia/u/ya 242 tbomboidea ESP., Amathes 164 fl/jyac/a 160 Hhyacioma 260 P/j^pana 84 f/óeana HB, Pandemis 258 P/Vu/a 214 r/yu/a/is F., tfatfena 170 roftorana SCHIFF, dertafo- m 242 rogawica, Bodlica 132 rokitnica, Wzjeżka 104 Rolnica 156, 158, 160, 162, 164,198 rostralis L, Hypena 216 Rozszczepka 216 różaczek, Pocfiwik 262 różnobarwna, Nasierszyca 144 różowa, Porostnica 90 rubiL, Callophrys 62 rubiL, Macrothylacia 140 ru/j/VIEW.. Diatsia 162 tubiginata HFN, Scopu/a 228 rubiginosa SCOP., Co/7is^a 192 rubricollis L„ /4(o/m/s 92 rubricosa SCHIFF., Cerasf/s 166 ruczajnik, Strzepotek 58 rudawka, Żrenicówka 194 Rudkowskiego, Górówka 56 rudnica, Kuprówka 76 rudoglowa, Porożnica 194 rukomis HUFN, Drymonia 98 rukiewnik, Bialawiec 26 tumicis L, P/wefra 198 rumiemca, Niedżwiedziówka 88 rumina L, lerynthia 18 runiówka, Ochybnica 192 runowiaczek, Wąsik 260 ruralis SC, Haritaia 252 Rjsałka 6, 32, 34,36, 38, 40, 265,267,268, 269, 273 Rusina 176 rzepnik, Bielinek 24 rzeżuchowiec, Zorzynek 30, 282 sadowiaczek. Liścinek 262 saiicalis SCHIFF., Colobo- chyla 216 salicis L, Leucoma 74 sambucaria L. Ouraptertyx 238 samotnica, Swiatowidka 194 sannio L, Diacrisia 82 saracenka, Straszka 176 Satumia 138 Satytium 62 scabriuscula L, Dipterygia 174 schludnica, Piętnówka 172 Scolioptetyx 214 Scolitantides 64 Scopu/a 228 Scot/a 356,158 Scotopteryx 226 seca//s L, Mesapamea 186 segetum SCHIFF,, Scof/a 156 seledynek, Modraszek 66 selene SCHIFF, Clossiana 48 selene, Perłowiec 48 Se/en/a 236 semele L, Hipparchia 54 semele, Skalnik 54 semiargus ROTT., Polyom- matus 66 Semiothisa 232 sericealis SCOP., Bivula2H Setina 92 sęczak, Przylepek 242 siarecznik, Szlaczkoń 30, 278, 282 s/'/aceafa SCHIFF,, Ecliptop- tera 224 sM FUESSL, Po/f/ifls/a 76 simulans HUFN., fl/jyac/a 160 smap/s L, Leptidea 30 sinawa, Porostnica 90 sinoglówka, Bielmica 198 siwik, Modraszek 66 Skalnik 52.54 słomka, Dzióbica 102 Smerinthus 112 smętniak, Paśnik 224 smuklica, Piętnówka 172 socia HUFN., iithophane 188 sordens HUFN, Apamea 184 sotoicula HBN.. Eilema 92 sosnóweczka, Zwójka 260 sosnówka, Barczatka 142 sosnówka, Korowódka 94 Speyeria 46 Sphinx 116 sphinx HUFN, Asteroscopus 190 Spilarctia 86 Spilosoma 86 sp/rt/SCHIFF, Safum/a 138 Sp/r/s 84 sponsa L, Astiodes 206 sfad///s SCHIFF,, Ort/iosia 172 stagnata DON,, Hymphula 254 staf/ces L, Procr/s 108 Staurophora 180 Staumpus 100 steilatarum L, Macrogios- sum 124 Stenhopterix 146 stogowica, Oplonka 176 Straszka 176 stofar/aHFN„L/sfon240 s/r/afa L, Sp/r/s 84 s/f/g/7;s L, 0%'a 184 strojnisia, Niedżwiedziówka 80 strużnik, Mieniak 44 strzalówka, Wieczernicą 200, 280 Strzepotek 58 Strzygonia 170 suasa SCHIFF.. Mamestra 168 Subactonicta 198 suofusa SCHIFF,, Ipimorpha 176 sultanek, Piękniś38 Sykrzytek 236, 281 sylvata SCOP., Abraxas 230 syivestris PODA, Adopaea 70 sylwetnik, Szlaczkoń 30 Synfom/s 92 syringaria L, Phalaena 238 szachownica, Polowiec 50 szafraniec, Szlaczkoń 30 szarawka. Szczotecznica 74 Szarek 222 szczawica, Napleczka 174 szczawiówka, Wieczernicą 198 szczawiówka, Wygloba 212 Szczerbówka 214 Szczotecznica 74 szeroka, Porostnica 90 sześcioplamek, Kraśnik 106, 108 Szewnica 84.86 Szlaczkoń 30,278, 282 szmaragdek, Miernik 246 Szypleć 238 szypówka, Wieczernicą 200 ślazowiec, Warcabnik 70 Ślimakówka 92 śliwica, Wstęgówka 210 śnicianka, Rozszczepka 216 śnieżynka. Jezioranka 254 śpiżarnianka. Zadarlica 252 śpiżówka, Btyszczka 204 Swiatlówka 186,188 Swiatowidka 194 świtezianka, Nimfa 254 tabaniformis ROTT, Paran- thtene 148 tages L, Erynnis 70 tarniówka, Pawica 138 tarniówka, Znamionówka 74 ta/,s/™a//sKNOCH,Za/7- clognatha 216 tarsipennalis, Zanclognatha 216 287 tasiemka, Rolnica 160 tau L, Aglia 134 tawulec, Zawisak 116,118 teleius BERGSTR,, Macuii- nes64 tenebrata SCOP., Panemeria 196 Jethea 130 tedalunaria HFN„ Se/e/wa 236 tęczowiec, Mieniak 44 tkalassina HUFN,, Mamestra 168 Mfó 246 Jhaumatopoea 94 r/jec/a 60 Mo/era 170 r/?yaf/>3128 Jbymelicus 70 77? yr/s 144 f///ae L„ Mimas 114 TTneo/a 256 tirhacaCR., Ophiusa 2W titonus L, Pyro/wa 56 tityusL, Hemaris 126 roffafa ESP., Cirrhia 196 topolanka, Piętnówka 172 topolowiec, Nastrosz 114 topolowiec, Przeziernik 148 topolówka, Wieczernicą 198 topolówka, Wstęgówka 208 Jortrix 258 Torzyśniad 150 Trachea 176 tragopogonis CL, Amphi- pyra 176 transaipina ESP., lygaena 108 transyersa HUFN.. Eupsilia 192 trapezina L, Coswa 182 trawnik, Przestrojnik 50 fremu/a Cl, PheosiaW trianguium HUFN, Amathes 164 fr/tfww HUFN., Ca/amia 178 fwcte/M SCHIFF., /fyafefe 200 trifoliiE$P.,Zygaenam trifoiii HUFN., D/scesfra 166 BiftH SCHIFF, Lasiocampa 140 trigemina WB, Abiostola 178 trigrammica HUFN, fltojtó 186 trimacula ESP., Drymonia 98 fnp/as/a L, Abrostola 178 rżtffafa L, fp/ffńoe 224 fr«fe//(/j SCHIFF., Cramłus 250 fr/f/c/L, fi/xoa 154 tritophus SIEB, Notodonta 102 Trociniarka 150 trojaczka, Zgrzeblica 178 trojestka, Zgrzeblica 178 trójkątówka, Rolnica 164 trupiaglówka, Zmierzchnica 110,112 Trutniowiec 126 trzaska, Kapturnica 178 trzciniaczek, Wachlarzyk 154 trzmielak, Trutniowiec 126 trzmieliniaczek, Namiotnik 250 trzmieliniak, Plamiec 232 trzysterka, Zgrzeblica 178 turczynka, Niedźwiedziówka 84 Jyria 82 tytoń, Przestrojnik 56 ukośnica, Zielonka 202 umbra HUFN, Pyrrhia 196 umbratica L, Cucuilia 190 undulata L, Calocalpe 224 unicolor HFN„ Canepbora 146 unipuncta HAW, Mythimna 174 urticaeL.AglaisM urticata L, Eunhypara 252 iracc/M L, Con/sfra 192 Vanejsa 36 re/wtoj B. G, OchlodesM, 70 verba$ciL, Cucuilia 190 iwm/w HBN, feras 203 msicolor BKH, 0%/a 184 msicolora L, Endtomis 144 refysteHBN.,Xytem178 w/fca L„ fp/ca/fe 78 Wny/a L., Cerwa 100 wgaurea L, t^cae^a 62 wm/™ L, rortrw 258 viridaria CL., Phytometra 214 Wachlarzyk 250,254 Walgina 228 Warcabnik 70 waua/ya L, Itame 232 Wąsik 260 Wątła k 228 wdowa, Niedźwiedziówka 80 wędrowiec, Zmrocznik 112, 120 wędrowniczka, Piętnówka 174 wiciokrzewka, Piętnówka 172 wirJtogonka, Dziwaczka 100 Wiechcica 102 Wieczernicą 198,200, 280 wielbtądka, Garbatka 102 wielki, Przestrojnik 56 wiercielnica, Wycinka 134 wierzbiniak, Nagodnik 234 wierzbowiec, Rusałka 34 wierzbówka, Biatka 74 wieszczyca, Wzjeżka 104 Wietek 30 większy, Barciak 252 większy, Perłowiec 46,278 wijunica, Wzjeżka 104 wilczomleczek, Zmrocznik 118,120 wilżynówka, Ceglica 196 wiośnianka, Zielonka 202 Witalnik 232 Włochacz 232,240,265 włodarka, Niedźwiedziówka 78 wtosienniczek, Mól 256 wróż, Poktonnik 42 wrzosiak, Pyliniak 240 Wstęgówka 206, 208, 210, 265, 281 wycinek, Latalec 236 Wycinka 132,134 Wygloba 212,214 Wzjeżka 104 Xantbia 194 xanthogfapba SCHIFF, Amathes 164 Xantbonboe 226 Xyiena 178 Yponomeuta 248,250 ypsiion SCHIFF, Energia 182 Zadarlica 252 zakrzywica. Wycinka 132 lanriognatba 216 Zawisak 116,118,279 zbożówka, Rolnica 156 zbrojówka, Narożnica 96 zbutewka, Rolnica 198 Zeiynthia 18 leuiera 150 Zgrzeblica 178 licząc L, Notodonta zieleniak, Miernik 246 Zieleńczyk 62 zieloneczka, Zwójka 258 Zielonka 202 Zimiczka192 Zimowek 222 ztotnica, Kuprówka 76 zmienna, Piętnówka 168 zmiennica, Piętnówka 172 zmienny, Kraśnik 108 Zmierzchnica 110 Zmrocznik 118, 120, 122, 126,279,280 znakówka. Rolnica 164 Znamionówka 74 lonaria SCHIFF, tycia 240 Zorzynek 30, 282 Zwójka 258, 260 zwyczajna. Przeplatka 48 zwyczajny, Piórolotek 260 lygaena 106,108 zygzakówka, Garbatka 102 zyska, Lotnica 136 żałobna, Niedźwiedziówka 84 Żałobnik 38,272 żarek, Czerworiczyk 62 żótcieniak, Nacinek222 żółtawa, Szewnica 86 Żrenicówka 194