LEKSYKON PRZYRODNICZY Ryby morskie Fritz Terofal, Claus Militz Ryby morskie Przek�ad i adaptacja Henryk Garbarczyk i Eligiusz Nowakowski �wiat Ksi��ki Koncepcja serii: Gunter Steinbach Tytu� orygina�u: Steinbachs Naturfuhrer:Meeresfische Ilustracje: Fritz Wendler, Dominique Rebourgeon � Mosaik Verlag GmbH, Monachium 1983 � polskiego wydania Bertelsmann Publishing Warszawa 1996 Wszelkie prawa zastrze�one. Reprodukowanie, kodowanie w urz�dzeniach przetwarzania danych, odtwarzanie elektroniczne, fotomechaniczne lub w jakiejkolwiek innej formie w telewizji, radio oraz wykorzystywanie w wyst�pieniach publicznych - r�wnie� cz�ciowe -tylko za wy��cznym zezwoleniem w�a�ciciela praw autorskich. Przek�ad z j�zyka niemieckiego i adaptacja tomu Ryby morskie: Pracownicy naukowi Muzeum i Instytutu Zoologii Polskiej Adademii Nauk dr Henryk Garbarczyk dr Eligiusz Nowakowski Redaktor serii: Beata Lewandowska-Kattan Redaktor tomu Ryby morskie Katarzyna Duran Opracowanie graficzne ksi��ki: wed�ug orygina�u niemieckiego Sk�ad i �amanie: PHOTOTEXT Warszawa Printed in Germany ISBN 83-7129-306-2 Nr 1533 SPIS TRE�CI 7 Wst�p 8 Ryby chrzestne: Rekiny: Rz�d sze�cioszparoksztaltne Rodzina sze�cioszparowate 10 Rz�d rekinokszta�tne Rodzina tawroszowate Rodzina lamnowate 14 Rodzina d�ugoszparowate Rodzina kosogonowate 16 Rodzina rekinkowate 18 Rodzina mustelowate 20 Rodzina �ar�aczowate 22 Rodzina m�otowate Rz�d koleniokszta�tne Rodzina liksowate 24 Rodzina koleniowate 26 Rodzina br�zoszowate Rodzina raszplowate 28 P�aszczki: Rz�d pi�okszta�tne Rodzina pi�owate Rz�d rochokszta�tne Rodzina rochowate 30 Rz�d dr�twokszta�tne Rodzina dr�twowate 32 Rz�d rajokszta�tne Rodzina rajowate (p�aszczki w�a�ciwe) 48 Rodzina ogo�czowate Rodzina orleniowate 50 Rodzina mantowate Chimery: Rz�d chimerokszta�tne Rodzina chimerowate 52 Ryby kostne: Rz�d �ledziokszta�tne Rodzina �ledziowate 54 Rodzina sardelowate 56 Rz�d �ososiokszta�tne Rodzina stynkowate Rodzina argentynowate 58 Rz�d w�gorzokszta�tne Rodzina murenowate Rodzina kongerowate 60 Rz�d belonokszta�tne Rodzina belonowate Rodzina makreloszowate 62 Rodzina ptaszorowate Rz�d aterynokszta�tne Rodzina aterynowate 64 Rz�d dorszokszta�tne Rodzina dorszowate 68 Rodzina morszczukowate 70 Rz�d wy�lizgokszta�tne Rodzina wy�lizgowate Rodzina karapowate 72 Rz�d ciernikokszta�tne Rodzina ciernikowate Rz�d igliczniokszta�tne Rodzina beka�nikowate 74 Rodzina igliczniowate 78 Rz�d piotroszokszta�tne Rodzina piotroszowate Rodzina kaproszowate 80 Rz�d beryksoksztaltne Rodzina beryksowate Rz�d strojnikokszta�tne Rodzina strojnikowate 82 Rodzina wst�gorowate Rz�d okoniokszta�tne Rodzina barakudowate1 84 Rodzina cefalowate1 Rodzina apogonowate 86 Rodzina barwenowate ' W niekt�rych uj�ciach systematycznych obie te rodziny wyodr�bia si� w oddzielny rz�d cefalo- ksztattnych (mugilokszta�tnych) - przyp. ttum. Rodzina strz�pielowate 92 Rodzina pra�mowate 102 Rodzina �r�dkolcowate 104 Rodzina kulbinowate 106 Rodzina tasergalowate 108 Rodzina ostrobokowate 112 Rodzina smaglowate Rodzina bramowate 114 Rodzina wst�g�wkowate Rodzina garbikowate 116 Rodzina wargaczowate 130 Rodzina skarusowate 132 Rodzina ostroszowate 134 Rodzina skaberowate 136 Rodzina makrelowate 142 Rodzina �aglicowate Rodzina miecznikowate 144 Rodzina dianowate Rodzina pompilowate 146 Rodzina lirowate 148 Rodzina dobijakowate 150 Rodzina �lizgowate 154 Rodzina klinkowate Rodzina tr�jp�etwikowate 156 Rodzina pa�aszowate Rodzina ostrop�etwcowate 158 Rodzina stychejkowate Rodzina ta�miakowate 160 Rodzina w�gorzycowate 162 Rodzina z�baczowate 164 Rodzina babkowate 172 Rz�d skorpenokszta�tne Rodzina kurkowate 176 Rodzina strwolotkowate2 178 Rodzina skorpenowate 182 Rodzina g�owaczowate 184 Rodzina lisicowate 186 Rodzina taszowate Rodzina dennikowate 188 Rz�d plastugoksztattne Rodzina nag�adowate 192 Rodzina skarpowate 194 Rodzina fl�drowate 200 Rodzina solowate 202 Rz�d podnawkokszta�tne3 Rodzina podnawkowate3 Rz�d naje�kokszta�tne Rodzina rogatnicowate 204 Rz�d grotnikoksztattne Rodzina grotnikowate 206 Rz�d �abnicokszta�tne Rodzina �abnicowate Rz�d samog�owokszta�tne4 Rodzina samog�owowate4 209 Spis tre�ci dodatku 210 I Morze 227 II Europejskie w�dkarstwo mor- skie 279 III Zagro�one morza 283 Wykaz gatunk�w 288 Autorzy 2 Pozycja systematyczna tej rodziny nie jest do ko�ca ustalona, wed�ug jednych badaczy jest to podrz�d w rz�dzie okonioksztattnych, wedtug in- nych odr�bny rz�d strwolotkoksztaltnych (przyp. t�um.). 1 W wi�kszo�ci obecnych uj�� podnawkokszta�tne s� w randze podrz�du (jako podnawkowce) w��- czane do rz�du okonioksztattnych (przyp. t�um.). 4 W wi�kszo�ci uj�� samog�owowate nie stanowi� odr�bnego rz�du, ale nale�� do rz�du naje�ko- kszta�tnych (przyp. t�um.). Sze�cioszpar szary Siedmioszpar spiczastog�owy (Hexanchus griseus) (Heptranchias per�o) Rodzina sze�cioszparowate (Hexanchidae) Wygl�d: wyd�u�one, smuk�e cia�o z szerok� g�ow� i kr�tkim, t�pym pyskiem. Oczy du�e, owalne, bez migawkowej przes�ony; 6 szczelin skrzelowych, po�o�onych bocznie przed p�et- wami piersiowymi, ku ty�owi coraz mniej- szych; tryskawka zaokr�glona. Pysk dolny, szeroki. Uz�bienie: w szcz�ce g�rnej z�by tr�jk�tne, w dolnej drobnopi�kowane z�by grzebieniaste. P�etwa grzbietowa pojedyncza, przesuni�ta daleko do ty�u, a jej nasada znaj- duje si� nad przerw� mi�dzy p�etwami brzusz- nymi a p�etw� odbytow�. Tylne promienie p�etw brzusznych samca s� przekszta�cone w pe�ni�cy rol� uchwytu narz�d kopulacyjny - gonopodium, wzmocniony chrzestnym szkie- letem z kana�em wewn�trznym, kt�rym nasie- nie zostaje wprowadzone do otworu kloakal- nego samicy (zap�odnienie wewn�trzne - u wszystkich rekin�w i p�aszczek). Trzon ogonowy kr�tki; g�rny p�at p�etwy ogonowej silnie powi�kszony, z wyci�ciem na tylnym brzegu. P�cherza p�awnego brak, jak u wszys- tkich rekin�w i p�aszczek. Ubarwienie, bardzo zmienne, zwykle kawowe do czekoladowobr�- zowego, rzadziej ciemnoszare, strona brzusz- na ja�niejsza. D�ugo��: do 5 m, samice s� wi�ksze od samc�w. Wyst�powanie: wszystkie morza strefy ciep�ej i umiarkowanej. Zachodni i wschodni Atlantyk, kana� La Manche, latem czasami w Morzu P�nocnym; Morze �r�dziemne. Najcz�ciej w strefie wody na g��boko�ciach 200-1000 m (maksymalnie 2000 m), w p�nocnej cz�ci zasi�gu przygodnie blisko powierzchni lub w p�ytkich wodach (do 70 m). Tryb �ycia: �yje samotnie, przy dnie; w ci�gu dnia le�y na dnie, �eruje noc�. Pokarm: g��wnie ryby, okazyjnie skorupiaki. Rozr�d: jajo�yworodny (tzn. m�ode wyl�gaj� si� z jaj w ciele samicy i pozostaj� jeszcze kr�tki czas w jej jajowodach, nim znajd� si� w wodzie); osi�ga dojrza�o�� p�ciow� przy d�u- go�ci cia�a 2,10 m. W miocie rodzi si� wi�ksza liczba m�odych o d�ugo�ci cia�a 40-60 cm (w jajowodzie samicy o d�ugo�ci cia�a 4,8 m zna- leziono 108 zarodk�w). Rodzina sze�cioszparowate (Hexanchidae) Wygl�d: wyd�u�one, smuk�e cia�o z w�sk� g�o- w� i spiczastym pyskiem. Oczy du�e, owalne, bez migawkowej przes�ony; 7 bardzo du�ych szczelin skrzelowych, si�gaj�cych poni�ej ga- rd�a i po�o�onych przed p�etwami piersiowymi, ku ty�owi coraz mniejszych; tryskawka zaokr�- glona. Pysk dolny, szeroki. Uz�bienie: w szcz�ce g�rnej z�by tr�jk�tne z d�ugim, ostrym wierzcho�kiem, w dolnej 5 szereg�w du�ych, drobnopi�kowanych z�b�w. P�etwa grzbietowa pojedyncza, przesuni�ta daleko do ty�u, a jej nasada znajduje si� nad przerw� mi�dzy p�etwami brzusznymi a p�etw� odbyto- w�. Trzon ogonowy d�ugi; g�rny p�at p�etwy ogonowej silnie powi�kszony, z wyci�ciem na tylnym brzegu. Ubarwienie: grzbiet szarobr�- zowy, niekiedy z niewyra�nymi ciemniejszymi plamami, strona brzuszna nieco ja�niejsza. Przednie kraw�dzie p�etw piersiowych oraz zako�czenie i dolny skraj p�etwy ogonowej bia�o obrze�one; szczeg�lnie u m�odych osob- nik�w wierzcho�ek p�etwy grzbietowej i g�rny brzeg p�etwy ogonowej s� czarne. Dtugo��: maksymalnie do 1,4 m. Wyst�powanie: szeroko rozprzestrzeniony w morzach strefy tropikalnej, mniej liczny w strefie umiarkowanej. W Atlantyku w obszarze mi�dzy Portugali� a Kub�; Morze �r�dziemne. �rodowisko: blisko dna, najcz�ciej na wi�k- szych g��boko�ciach (250-500 m), tylko przy- godnie w p�ytkich wodach (do 50 m). Tryb �ycia: biologia tego rekina jest jeszcze s�abo poznana. Pokarm: g��wnie ryby (np. morszczuki) i g�o- wonogi; zbyt du�a zdobycz, kt�ra nie mo�e by� po�kni�ta od razu, jest przytrzymywana spiczastymi g�rnymi z�bami, podczas gdy rozdrabniaj� j� grzebieniaste z�by w szcz�ce dolnej. Rozr�d: samce osi�gaj� dojrza�o�� p�ciow� przy d�ugo�ci cia�a ok. 70 cm, samice staj� si� po raz pierwszy p�odne dorastaj�c do 85-90 cm. Jest jajo�yworodny; samica rodzi od 9 do 20 m�odych, maj�cych w chwili porodu 28 cm d�ugo�ci. 8 Tawrosz piaskowy Ostronos atlantycki (Odontaspis taurus) (Isurus oxyrinchus) Rodzina tawroszowate (Odontaspidae) Wygl�d: wyd�u�one, kr�pe cia�o z ma��, nieco sp�aszczon� g�ow�; pysk spiczasty, sto�kowa- ty; odleg�o�� od ko�ca pyska do otworu g�bo- wego kr�tsza od najd�u�szej szczeliny skrze- lowej. Oczy ma�e, owalne, bez migawkowej przes�ony; 5 szczelin skrzelowych, po�o�onych wyra�nie przed p�etwami piersiowymi; tryska- wka ma�a. Uz�bienie: w obu szcz�kach d�u- gie, w�skolancetowate z�by o g�adkim brzegu i z jednym ma�ym z�bkiem na ka�dym boku podstawy. P�etwa grzbietowa podw�jna, przy czym obie p�etwy zbli�onej wielko�ci; przed- nia znajduje si� przed p�etwami brzusznymi, tylna przed p�etw� odbytow�. P�etwy piersio- we d�ugie, mocne. G�rny p�at p�etwy ogonowej sierpowaty, z g��bokim wyci�ciem na dolnym brzegu. Trzon ogonowy bez bocznej st�pki, z wkl�s�o�ci� znajduj�c� si� bezpo�rednio przed nasad� p�etwy ogonowej. Ubarwienie: grzbiet ciemnoszary, szarobr�zowy lub br�zo- wawy, z ciemniejszymi, nieregularnie rozmie- szczonymi plamami, tak�e na bokach, zw�asz- cza u m�odych osobnik�w. Strona brzuszna jasnoszara, cz�sto ostro odgraniczona od cie- mno zabarwionego grzbietu. D�ugo��: maksy- malnie do 3,5 m (masa cia�a do 180 kg). Wyst�powanie: wszystkie ciep�e morza, szcze- g�lnie jednak preferuje wody strefy subtropi- kalnej. We wschodnim Atlantyku od Maroka po po�udniow� Afryk�; Morze �r�dziemne. �rodowisko: zwykle nad piaszczystym dnem, najcz�ciej do g��boko�ci 70 m. Tryb �ycia: �yje przy dnie, cz�sto bywa spoty- kany blisko wybrze�y, jednak poluje w szer- szej strefie. Mo�e �yka� powietrze i nape�ni� nim �o��dek; dzi�ki temu zmniejsza ci�ar cia�a i unika opadania na dno, gdy zaprzesta- nie ruch�w p�ywnych. Pokarm: g��wnie ryby i g�owonogi; tak�e sko- rupiaki. Rozr�d: osi�ga dojrza�o�� p�ciow� przy d�ugo- �ci cia�a blisko 2,2 m; zap�odnione samice w�druj� na por�d do najbli�ej po�o�onej umia- rkowanie ciep�ej strefy; w miocie przychodz� na �wiat jedynie dwa m�ode. Rodz� si� zim� po ci��y trwaj�cej 8-9 miesi�cy - w momencie urodzenia mierz� 95-120 cm d�ugo�ci. Rodzina lamnowate (Lamnidae) Wygl�d: silnie wyd�u�one, wrzecionowate cia�o (smuklejsze ni� u lamny �ledziowej) z d�ug�, spiczast� g�ow� i sto�kowatym, spiczastym py- skiem. Pi�� szczelin skrzelowych, po�o�onych przed p�etwami piersiowymi. Uz�bienie: w obu szcz�kach podobne, bardzo w�skie, spiczaste z�by o g�adkim brzegu, bez bocznych z�bk�w na podstawie. P�etwa grzbietowa podw�jna, pierwsza po�o�ona wyra�nie za nasad� p�etw piersiowych, druga, zdecydowanie mniejsza, prawie nad podobnej wielko�ci p�etw� odbyto- w�. P�etwy piersiowe s� kr�tsze od g�owy. Po obu stronach trzonu ogonowego znajduje si� d�ugi kil. P�etwa ogonowa p�ksi�ycowata, jej g�rny p�at nieznacznie wi�kszy, z wyci�ciem na tylnym brzegu. Ubarwienie: grzbiet i boki metalicznie niebieskie (po �mierci zwierz�cia odcie� ciemnoszary), strona brzuszna bia�awa, a spodnia strona g�owy czysto bia�a. D�ugo��: maksymalnie do 4 m (do 500 kg). Wyst�powanie: g��wnie w strefie umiarkowanie ciep�ej wszechoceanu, lokalnie r�wnie� w stre- fie tropikalnej. We wsch. Atlantyku si�ga na p�- noc do Anglii; zach. cz�� Morza �r�dziemnego. �rodowisko: w strefie otwartej wody, nad sto- kami kontynentalnymi, niekiedy r�wnie� w wo- dach przybrze�nych. Tryb �ycia: rekin w�d otwartego morza, unika- j�cy w�d p�ytkich, p�ywaj�cy tu� pod powierz- chni�, gdzie jako silny p�ywak poluje na zdo- bycz. Cz�sto wyskakuje wtedy wysoko z wody. Pokarm: g��wnie ryby �awicowe, a tak�e poje- dynczo �yj�ce du�e ryby i g�owonogi. Rozr�d: samce osi�gaj� dojrza�o�� p�ciow� przy d�ugo�ci ok. 2 m, samice przy nieco wi�kszej d�ugo�ci cia�a. Jest jajo�yworodny; w miocie rodzi si� 6-10 m�odych, maj�cych w momencie urodzenia 60-70 cm d�ugo�ci. Gatunek pokrewny: u niedawno opisanego o. dlugoptetwego - /. paucus, p�etwy piersiowe s� niemal takiej d�ugo�ci co g�owa, a spodnia strona g�owy przynajmniej na cz�ci powierz- chni ciemnoszara; wyst�powanie tego gatunku stwierdzono w tropikalnej strefie Obszaru In- dopacyficznego i wok� Kuby, ale prawdopo- dobnie jest on szerzej rozmieszczony w wi�k- szo�ci m�rz tropikalnych. 10 Lamna �ledziowa, zar�acz �ledziowy [Larrwa nasus) Rodzina lamnowate [Lamnidae) Wygl�d: stosunkowo kr�tkie, silne, wrzeciono- wate cia�o ze sto�kowatym, nieco zaokr�glo- nym pyskiem. Pi�� d�ugich szczelin skrze- lowych (nie schodz�cych jednak na doln� cz�� cia�a), po�o�onych przed p�etwami pier- siowymi. Uz�bienie: z�by w obu szcz�kach podobne, w�skie, o g�adkim brzegu, z jednym z�bkiem z obu stron podstawy. P�etwa grzbie- towa podw�jna: pierwsza po�o�ona nad lub bezpo�rednio za nasad� p�etw piersiowych, druga nad podobnej wielko�ci p�etw� odbyto- w�. Trzon ogonowy d�ugi, w�ski, z jednym kilem na ka�dej stronie; kil znajduje si� tak�e na dolnym brzegu p�etwy ogonowej; przed p�etw� ogonow� od g�ry i z do�u wyra�ne zw�enie. P�etwa ogonowa p�ksi�ycowata, jej g�rny p�at nieco wi�kszy, z wyci�ciem na tylnym brzegu. Ubarwienie: grzbiet ciemno- lub niebieskoszary, strona brzuszna czysto bia�a. P�etwy grzbietowe ciemno zabarwione, przednia zazwyczaj jasno obrze�ona; p�etwa odbytowa bia�a do jasnoszarej. D�ugo��: mak- symalnie do 3,5 m (masa cia�a 150-200 kg). Wyst�powanie: po�udniowy Pacyfik, Atlantyk. W p�nocnej cz�ci Atlantyku od Maroka, po�u- dniowej Islandii po p�nocn� cz�� Morza Ba- rentsa; kana� La Manche, Morze P�nocne, zachodni Ba�tyk, Morze �r�dziemne. �rodowisko: w strefie otwartego morza, zwykle w g�rnych warstwach wody, dociera do zi- mniejszych w�d ni� inne rekiny; rzadko znaj- duje si� j� na g��boko�ciach poni�ej 150 m. Wydaje si�, �e w okresie zimowym przew�d- rowuje bardziej na po�udnie (by� mo�e schodzi jedynie w g��bsze warstwy toni wodnej). Tryb �ycia: szybka, wytrwa�a p�ywaczka, zwyk- le w niedu�ych stadach zap�dzaj�ca si� za �awicami ryb w pobli�e wybrze�y. Pokarm: ryby i g�owonogi. Rozr�d: samice osi�gaj� dojrza�o�� p�ciow� przy d�ugo�ci ok. 1,5 m; brzemienne samice spotyka si� przez ca�y rok. Jest jajo�yworod- na; w ka�dym jajowodzie rozwijaj� si� 1-2 (rzadko 3) m�ode, kt�re rodz� si� na wiosn�. Gatunek pokrewny: u �yj�cej w Oceanie Spokoj- nym I. dwust�pkowej - L ditropis strona brzusz- na jest bia�awa, pokryta ciemniejszymi plamami. 12 Rekin ludojad, �ar�acz ludojad, �. bia�y (Carcharodon carcharias) Rodzina lamnowate (Lamnidae) Wygl�d: silne, kr�pe, wrzecionowate cia�o ze stosunkowo kr�tkim, t�posto�kowatym pys- kiem. Oczy ma�e. Pi�� d�ugich szczelin skrzelo- wych (nie schodz�cych jednak na doln� cz�� cia�a), po�o�onych przed p�etwami piersiowymi. Tryskawka malutka. Uz�bienie: w obu szcz�- kach podobne szeroko tr�jk�tne z�by o pi�ko- wanym brzegu. P�etwa grzbietowa podw�jna: pierwsza du�a, tr�jk�tna, po�o�ona za nasad� p�etw piersiowych, tak �e ich tylna kraw�d� znajduje si� pod ni�; znacznie mniejsza druga p�etwa grzbietowa po�o�ona bezpo�rednio przed podobnej wielko�ci p�etw� odbytow�. P�etwy piersiowe du�e i d�ugie, sierpowate. Trzon ogonowy z kilem na ka�dej stronie; p�et- wa ogonowa du�a, p�ksi�ycowata, a jej p�aty g�rny i dolny zbli�onej wielko�ci. Ubarwienie: grzbiet zazwyczaj ciemno- lub niebieskoszary, niekiedy z br�zowym odcieniem, strona brzusz- na jasnoszara do bia�awej, cz�sto tak�e czysto bia�a. P�etwy maj� ciemne, a spody p�etw pier- siowych czarne zako�czenia. P�etwy piersiowe w nasadowej cz�ci cz�sto z czarn� plam�. D�ugo��: do 8 m. Wyst�powanie: rozprzestrzeniony we wszys- tkich cieplejszych morzach, ale docieraj�cy i do stref ch�odniejszych (Zatoka Maine/USA, przybrze�ne wody Kalifornii, po�udniowa Afry- ka, po�udniowa Australia i Nowa Zelandia). We wschodnim Atlantyku dochodzi na p�noc do Zatoki Biskajskiej; Morze �r�dziemne. �rodowisko: w p�ytkich wodach szelfowych starsze osobniki tak�e w wodach pelagialu. Tryb �ycia: owiany z�� s�aw� �ludo�ercy" ludo- jad �yje samotnie lub w niewielkich stadach, zar�wno w strefie otwartej wody, jak i blisko wybrze�y, gdzie z uwagi na swoj� agresy- wno�� mo�e zagrozi� k�pi�cym si� i nurkom. Pokarm: ryby (inne rekiny i tu�czyki), ��wie morskie, delfiny, foki, oraz wszelkie mo�liwe odpadki, wyrzucane do morza ze statk�w. Rozr�d: w wodach po�udniowoafryka�skich samce osi�gaj� dojrza�o�� p�ciow� przy d�u- go�ci cia�a ok. 2,75-3 m, samice przy ok. 4 m. Jest jajo�yworodny; w miocie rodzi si� do 30 m�odych, maj�cych w momencie porodu pra- wie 36 cm d�ugo�ci i 800 g masy cia�a. 3J a D�ugoszpar, rekin olbrzymi, r. s�oneczny (Cetorhinus maximus) Rodzina d�ugoszparowate (Cetorhinidae) Wygl�d: budow� przypomina lamn� �ledziow�, r�ni si� jednak od niej zasadniczo tym, �e 5 bardzo wysokich szczelin skrzelowych si�ga u niego od wierzchu g�owy po niemal �rodkow� lini� piersi. U doros�ych okaz�w pysk kr�tki i t�py, u m�odych osobnik�w natomiast d�ugi i ruchomy. Oczy ma�e. Bardzo szeroki otw�r g�bowy. Uz�bienie: z�by drobne, sto�kowate, ustawione w 4-9 szeregach i bardzo liczne (do 3000). Na �ukach skrzelowych d�ugie, w�skie, ro- gowe wyrostki s�u��ce do odfiltrowywania plan- ktonu z wody; tryskawka malutka. P�etwa grzbie- towa podw�jna: pierwsza du�a, tr�jk�tna, po�o- �ona nad �rodkiem odleg�o�ci mi�dzy p�etwami piersiowymi i brzusznymi; znacznie mniejsza druga p�etwa grzbietowa jest po�o�ona przed podobnej wielko�ci p�etw� odbytow�. Trzon ogonowy z kilem na ka�dej stronie; p�etwa ogo- nowa du�a, p�ksi�ycowata, a jej p�at g�rny wyd�u�ony, wci�ty na tylnej kraw�dzi (w g�rnej jednej trzeciej d�ugo�ci). Ubarwienie: grzbiet szarobr�zowy do niemal czarnego, strona brzu- szna ja�niejsza, z bia�awymi plamami, zlewaj�- cymi si� niekiedy w rozja�nione pod�u�ne pasy. D�ugo��: zazwyczaj 3-12 m, maksymalnie 15 m. Wyst�powanie: pn.-wsch. Atlantyk od Islandii i Norwegii po pn.-zach. Afryk�; zachodnia cz�� Morza �r�dziemnego. G��wny obszar rozmieszczenia wok� Europy obejmuje rejon po�o�ony na po�udnie od Islandii; w pobli�u Hebryd�w i Orkad�w trafiaj� si� jedynie osob- niki z letniej migracji do p�nocnej cz�ci Mo- rza P�nocnego i zachodnich wybrze�y Norwe- gii; jesieni� zawracaj� na po�udnie i schodz� w listopadzie w g��bsze partie wody. Tryb �ycia: bardzo towarzyski, p�ywaj�cy w grupach licz�cych 12-15 (niekiedy nawet do 100) osobnik�w; cz�sto ch�tnie wygrzewa si� przy powierzchni wody (st�d jedna z nazw). �eruj�c p�ywa w wodzie z szeroko otwart� paszcz�, filtruj�c plankton (w ci�gu godziny przefiltrowuje 1000-15001 wody). Pokarm: organizmy planktoniczne. Rozr�d: osi�ga dojrza�o�� p�ciow� przy 4-7m d�ugo�ci cia�a (wiek 3-4 lata). �yworodny; ci�- �a trwa 2 lata, w miocie rodzi si� jedno, rzadziej dwa m�ode. 14 Kosogon, lis morski (Alopias i/ulpinus) Rodzina kosogonowate (Alopiidae) Wygl�d: w�skie, wyd�u�one cia�o z kr�tkim, t�pym pyskiem i ze szczeg�lnie silnie wyd�u- �onym g�rnym p�atem p�etwy ogonowej (o d�ugo�ci r�wnej ��cznej d�ugo�ci g�owy i tu�o- wia). Oczy du�e. Pi�� bardzo ma�ych szczelin skrzelowych; tryskawka ma�a lub jej brak. Uz�bienie: z�by w obu szcz�kach podobne, tr�jk�tne, ma�e i o g�adkim brzegu, u ich pod- stawy 1-2 z�bki boczne. P�etwa grzbietowa podw�jna, przednia znajduje si� mi�dzy p�et- wami piersiowymi a brzusznymi, tylna ma�a, r�wna wielko�ci� p�etwie odbytowej. Bardzo d�ugie p�etwy piersiowe. Trzon ogonowy bocz- nie sp�aszczony, bez kila, z wyci�ciem na g�rnym brzegu (bezpo�rednio przed nasad� p�etwy ogonowej). Ubarwienie: zmienne, od �upkowoszarego, niebieskoszarego, szaro- br�zowego do czarniawego, cz�sto z metalicz- nym po�yskiem. Strona brzuszna bia�a, niekie- dy z szarym nalotem. Dolna strona pyska i p�etw ciemna (barwy grzbietu). D�ugo��: ma- ksymalnie do 6 m (masa cia�a do 500 kg). Wyst�powanie: wszystkie morza strefy tro- pikalnej i subtropikalnej; we wschodnim Atlan- tyku dociera w miesi�cach letnich do Trond- heim i Lofot�w, sporadycznie w Morzu P�noc- nym i w cie�ninie Kattegat. �rodowisko: doros�e osobniki zasiedlaj� wody otwartego morza, m�ode spotyka si� tak�e w wodach przybrze�nych. Tryb �ycia: �yje zazwyczaj samotnie, niekiedy r�wnie� trzyma si� parami. Odbywa dalekie w�dr�wki, p�yn�c tu� pod powierzchni� wody. Poluje przede wszystkim na ryby �awicowe w strefie otwartego morza, g��wnie na mak- rele i �ledzie. Okr��a upatrzon� �awic� coraz w�szymi kr�gami, jednocze�nie biczuj�c wo- d� p�etw� ogonow�. Po zbiciu ofiar w ciasn� gromad� ryby ju� �atwo padaj� jego �upem. Cz�� ryb w �awicy (a tak�e niekiedy zg�od- nia�e ptaki czatuj�ce na zdobycz) jest g�uszo- na mocnymi uderzeniami p�etwy. Pokarm: ryby, g�owonogi i skorupiaki. Rozr�d: osi�ga dojrza�o�� p�ciow� przy d�ugo- �ci cia�a blisko 4 m; jajo�yworodny - m�ode (zwykle 2-4) rodz� si� latem i w momencie urodzenia mierz� 1,2-1,5 m d�ugo�ci. Rekinek psi (Scyliorhinus canicula) Rodzina rekinkowate (Scyliorhinidae) Wygl�d: wyd�u�one, bardzo smuk�e cia�o z kr�t- kim, zaokr�glonym pyskiem. Pod�u�no-owalne oczy z grubym fa�dem sk�rnym na dolnym brzegu, bez migawkowej przes�ony. Otwory no- sowe (na dolnej stronie g�owy) ��cz� si� ry- nienkami z kraw�dzi� warg; zatyczki nosowe niemal stykaj� si� wzd�u� linii �rodkowej g�owy przed otworem g�bowym. Pi�� ma�ych szczelin skrzelowych, z kt�rych dwie ostatnie znajduj� si� nad p�etw� piersiow�. Uz�bienie: z�by bar- dzo liczne, drobne. Dwie bardzo przesuni�te ku ty�owi cia�a p�etwy grzbietowe, tak �e przednia znajduje si� nad lub za nasad� p�etw brzusz- nych, tylna zwykle za nasad� p�etwy odbyto- wej. Tylne kraw�dzie p�etw brzusznych wyd�u- �one, spiczaste. G�rny p�at p�etwy ogonowej nieznacznie wygi�ty do g�ry, dolny p�at wi�k- szy. Ubarwienie: grzbiet br�zowy do czerwo- nobr�zowego, szary lub ��tawoszary, pokryty wieloma ma�ymi i kilkoma wi�kszymi br�zowy- mi lub czarnymi plamami, niekiedy r�wnie� ma�ymi bia�ymi pi�tnami. Brzuch jasnoszary lub ��tawy, bez plam. M�ode rekinki z 6-7 nieostro ograniczonymi, ciemnymi, poprzecz- nymi pasami. D�ugo��: zwykle 60-75cm. Wyst�powanie: pn.-wsch. Atlantyk - od zacho- dniej Norwegii i Wysp Szetlandzkich po Sene- gal, kana� La Manche, Morze P�nocne, cie�- niny Skagerrak, Kattegat, Wielki i Ma�y Be�t; Morze �r�dziemne. �rodowisko: przebywa najch�tniej na pia- szczystych �awicach poro�ni�tych obficie glo- nami na g��boko�ciach 10-85 m, maksymalnie do 400 m g��boko�ci. Tryb �ycia: nieszkodliwy, przydenny, zwykle w wi�kszych grupach, w ci�gu dnia spotykany najcz�ciej, gdy ��pi" na dnie; staje si� ak- tywny dopiero o zmierzchu. �eruje przy dnie. Pokarm: drobne zwierz�ta bentoniczne. Rozr�d: osi�ga dojrza�o�� p�ciow� przy d�ugo- �ci cia�a blisko 60 cm; pod koniec lata doros�e osobniki schodz� na g��bsz� wod�, gdzie od- bywaj� gody. Jest jajorodny; 6-centymetrowe jaja otoczone rogow� otoczk� przyczepione s� parami do glon�w i kamieni d�ugimi, gi�tkimi ni�mi. Liczba jaj 18-20, okres inkubacji 5-11 miesi�cy. Rekinek plamisty, r. panterka (Scyliorhinus stellaris) Rodzina rekinkowate (Scyliorhinidae) Wygl�d: wyd�u�one, smuk�e cia�o, bardziej kr�- pe ni� u r. psiego. G�owa masywna, z bardziej zaokr�glonym pyskiem. Pod�u�no-owalne oczy z grubym fa�dem sk�rnym na dolnym brzegu, bez migawkowej przes�ony. Rynienki nosowe ko�cz� si� przed kraw�dzi� warg; zatyczki no- sowe s� wzd�u� linii �rodkowej g�owy wyra�nie rozdzielone. Pi�� ma�ych szczelin skrzelowych, z kt�rych 2 ostatnie znajduj� si� nad p�etw� piersiow�. Uz�bienie: z�by bardzo liczne, dro- bne. Dwie bardzo przesuni�te ku ty�owi cia�a p�etwy grzbietowe, przednia zaczyna si� bez- po�rednio za nasad� p�etw brzusznych, tylna za �rodkiem nasady p�etwy odbytowej. Tylne kraw�dzie p�etw brzusznych zaokr�glone. G�r- ny p�at p�etwy ogonowej tylko nieznacznie wy- gi�ty do g�ry, dolny p�at wi�kszy. Ubarwienie: zale�nie od wieku i rejonu wyst�powania roz- maite. Grzbiet ciemnoszary, szarobr�zowy do czerwonobr�zowego, pokryty okr�g�ymi br�zo- wymi plamami; wok� ich jasnego �rodka u�o- �one s� gwie�dzi�cie lub koli�cie czarne c�tki. Plamy s� rozmieszczone rzadziej ni� u r. psie- go. M�ode rekinki z 5-6 ciemnymi, rozmytymi, poprzecznymi pasami. D�ugo��: do 150 cm (ba- rdzo rzadko). Wyst�powanie: pn. Atlantyk - od Szkocji i pd. Norwegii po pn.-zach. Afryk�, pd.-zach. cz�� Morza P�nocnego, kana� La Manche; jednak na p�noc od Zatoki Biskajskiej liczebno�� tego gatunku gwa�townie spada. �rodowisko: przebywa w spokojnych miejs- cach nad dnem skalistym, przewa�nie na g��- boko�ci 20-60 m. Mniej liczny od r. psiego. Tryb �ycia: aktywny o zmierzchu i noc� w p�yt- szych wodach ni� r. psi. Pokarm: bentoniczne bezkr�gowce, ma�e ryby. Rozr�d: jajorodny; otoczone rogow� otoczk� o wymiarach 10-13 x 3,5 cm, du�e, br�zowe jaja parami przyczepione s� do koralowc�w, trawy morskiej lub wodorost�w d�ugimi, spi- ralnymi ni�mi. W Morzu �r�dziemnym sk�ada- nie jaj trwa ca�y rok, w p�nocnej cz�ci zasi�- gu tylko w miesi�cach letnich. M�ode o d�u- go�ci cia�a 10-16 cm i z ma�ym p�cherzykiem ��tkowym wyl�gaj� si� po blisko 9-miesi�cz- nym okresie inkubacji. 16 V i Pilogon (Galeus melostomus) Rodzina rekinkowate (Scyliorhinidae) Wygl�d: wyd�u�one, bardzo smuk�e cia�o (10-14-krotnie d�u�sze od swojej wysoko�ci) o ma�ej, sp�aszczonej g�owie (jej d�ugo�� sta- nowi 1/5�1/6 ca�kowitej d�ugo�ci cia�a). Pysk do�� d�ugi, zaokr�glony. Du�e, pod�u�no-owal- ne oczy bez migawkowej przes�ony. Tu� za okiem znajduje si� ma�a tryskawka. Pi�� ma- �ych szczelin skrzelowych, z kt�rych ostatnia znajduje si� nad p�etw� piersiow�. Dwie ma�e, zbli�onej wielko�ci p�etwy grzbietowe, z kt�- rych przednia znajduje si� za nasad� p�etw brzusznych, tylna nad tyln� trzeci� cz�ci� p�e- twy odbytowej. P�etwa odbytowa o d�ugiej na- sadzie. Du�e, szerokie p�etwy piersiowe; p�et- wy brzuszne d�ugie, trapezowate. P�etwa ogo- nowa bardzo d�uga (1/4 ca�kowitej d�ugo�ci cia�a) o osi lekko wygi�tej do do�u; p�at dolny wi�kszy. Na jej g�rnej kraw�dzi znajduje si� szereg p�askich, przypominaj�cych z�by pi�y kolc�w (st�d nazwa!). Ubarwienie: zale�nie od rejonu wyst�powania grzbiet szarobr�zowy do szaro��tego, boki ja�niejsze, brzuch bia�awy; grzbiet i boki pokryte du�ymi, ciemnymi, jasno obwiedzionymi plamami. Otw�r g�bowy (st�d naukowa nazwa �aci�ska - melostomus znaczy czarnog�by) i otrzewna czarne. D�ugo��: 60-80 cm, maksymalnie do 1,2 m. Wyst�powanie: pn. Atlantyk - od �rodkowej Norwegii po pn.-zach. Afryk� i Mader� (brak w po�udniowej cz�ci Morza P�nocnego); zach. cz�� Morza �r�dziemnego, bardzo rza- dko w Adriatyku. �rodowisko: blisko dna nad mulistym pod- �o�em, zwykle na g��boko�ciach 150-400 m, maksymalnie 900 m; sporadycznie spotyka si� go r�wnie� na g��boko�ci zaledwie 55 m. Tryb �ycia: biologia tego rekinka, przebywaj�- cego przy dnie na wi�kszych g��boko�ciach ni� pokrewne gatunki, jest s�abo poznana. Pokarm: bentoniczne bezkr�gowce (skoru- piaki, mi�czaki) i ryby oraz ma�e ryby �yj�ce w otwartej toni wodnej. Rozr�d: jajorodny; w Morzu �r�dziemnym jaja s� sk�adane przez ca�y rok, w p�nocnej cz�- �ci zasi�gu sk�adanie ikry jest ograniczone do okresu wiosny i lata. Samica sk�ada 2-4 (do 8) jaj. ��tawe, mierz�ce 6 x 3 cm otoczki maj� w miejsce d�ugich nici czepnych jedynie po 2 kr�tkie, spiczaste wyrostki na ka�dym rogu. Mustel siwy, siwosz (Mustelus mustelus) Rodzina mustelowate* (Triakidae) Wygl�d: wyd�u�one, bardzo smuk�e cia�o o d�ugim, spiczastym pysku i g�adkiej sk�rze (lancetowate z�bki sk�rne s� bardzo drobne i maj� kr�tki kil). Owalne oczy z pod�u�nym fa�dem na dolnej kraw�dzi, bez migawkowej przes�ony. Tryskawka dobrze widoczna. Pi�� ma�ych szczelin skrzelowych, z kt�rych ostat- nia znajduje si� nad p�etw� piersiow�. Uz�- bienie: drobne, zaokr�glone i p�askie, u�o�one w wielu szeregach z�by tworz�, podobnie jak u p�aszczek, rodzaj tarczki (rekiny p�aszczko- g�be). Dwie prawie r�wnej wielko�ci p�etwy grzbietowe, z kt�rych przednia znajduje si� mi�dzy p�etwami piersiowymi a brzusznymi, tylna przed p�etw� odbytow�. P�etwa ogonowa sierpowata, lekko wznosz�ca si� ku g�rze z g��bokim wyci�ciem; p�at dolny wi�kszy. Ubarwienie: grzbiet zazwyczaj jednolicie sza- ry, szarobr�zowy do czerwonawoszarego, nie- kiedy pokryty ciemniejszymi plamami; boki ja- �niejsze, strona brzuszna brudnobia�a. D�u- go��: 1,5 m (maksymalnie 2 m). Wyst�powanie: wsch. Atlantyk - od Portugalii do pd. Afryki; Morze �r�dziemne. �rodowisko: wody przybrze�ne, nad piaszczy- stym i mulistym dnem, na g��boko�ciach 5-100 m, maksymalnie 300 m. Tryb �ycia: przebywa przy dnie; �eruje noc�. Pokarm: skorupiaki, mi�czaki i ma�e ryby. Rozr�d: samce osi�gaj� dojrza�o�� p�ciow� przy d�ugo�ci cia�a 70-74 cm, samice 80 cm. Brzemienne samice spotyka si� o ka�dej po- rze roku. �yworodny; w ciele matki tworzy si� rodzaj �o�yska od�ywiaj�cego zarodki, a ci��a trwa (w Morzu �r�dziemnym) blisko 10 mie- si�cy. W miocie rodzi si� 4-28 m�odych mie- rz�cych 35 cm d�ugo�ci. Gatunki pokrewne: mustel gwia�dzisty (M. asterias) o maksymalnej d�ugo�ci cia�a 1,5 m, z bia�ymi plamami na grzbiecie i bokach z pn.-wsch. Atlantyku (od Wysp Szetlandzkich po Mauretani�, po�udniowa i zachodnia cz�� Morza P�nocnego, kana� La Manche); osi�ga- j�cy r�wnie� 1,5 m d�ugo�ci m. �r�dziemnomo- rski [M. punctulatus) wyst�puje w Morzu �r�d- ziemnym i u brzeg�w pn.-zach. Afryki - grzbiet z pojedynczymi br�zowoczarnymi plamami, a tylna kraw�d� obu p�etw grzbietowych z cie- mniejszym nieregularnym obrze�eniem. 18 �ar�acz b��kitny (Prionace glauca) �ar�acz szary (Galeorhinus galeus) Rodzina �arlaczowate (Carcharhinidae) Wygl�d: wyd�u�one, bardzo smuk�e cia�o o d�ugim, spiczastym pysku i stosunkowo g�a- dkiej sk�rze, pokrytej jedynie ma�ymi z�bkami sk�rnymi. Owalne oczy z migawkow� przes�o- n�. Tryskawki brak. Pi�� ma�ych szczelin skrzelowych, z kt�rych ostatnia znajduje si� nad p�etw� piersiow�. Uz�bienie: z�by du�e, tr�jk�tne, o pi�kowanym brzegu. Dwie p�etwy grzbietowe, z kt�rych przednia jest znacznie wi�ksza od tylnej; jej nasada znajduje si� mi�dzy p�etwami piersiowymi a brzusznymi. P�etwy piersiowe d�ugie, sierpowate. Trzon ogonowy d�ugi, bocznie sp�aszczony, bez kilu (w odr�nieniu od lamny �ledziowej), z poprzecznym wyci�ciem przed nasad� p�et- wy ogonowej. P�at g�rny p�etwy ogonowej znacznie wi�kszy od p�ata dolnego, na tylnej kraw�dzi wyci�ty, ostro wzniesiony ku g�rze. Ubarwienie: grzbiet b�yszcz�co ciemnoniebie- ski (po �mierci zwierz�cia barwy bledn� uzys- kuj�c matowoszary odcie�); boki ja�niejsze, strona brzuszna bia�a, ko�ce p�etw pier- siowych czarniawe. D�ugo��: oko�o 4 m. Wyst�powanie: szeroko rozprzestrzeniony w prawie wszystkich morzach od strefy tropi- kalnej po umiarkowanie ciep��. W p�nocnym Atlantyku od po�udniowych wybrze�y Wielkiej Brytanii i Irlandii do Senegalu; Azory, Madera, Wyspy Kanaryjskie i Zielonego Przyl�dka; se- zonowo latem sporadycznie w Morzu P�noc- nym, cie�ninie Skagerrak i wodach wok� �ro- dkowej Norwegii. Tryb �ycia: �eruj�cy noc� rekin otwartego mo- rza, podejmuj�cy cz�sto dalekie w�dr�wki. Uwa�any za gatunek bardzo agresywny, napa- daj�cy niekiedy na k�pi�cych si� i nurk�w. Pokarm: ryby �awicowe (g��wnie makrele i �le- dzie) oraz dorsze, kolenie i g�owonogi. Rozr�d: samice osi�gaj� dojrza�o�� p�ciow� przy d�ugo�ci cia�a 2,5 m; nic nie wiadomo dotychczas o okresie godowym. �yworodny; zarodki od�ywiane s� w ciele matki za pomo- c� swego rodzaju �o�yska. W zale�no�ci od wielko�ci i wieku samicy w miocie rodzi si� od 5 do 63 m�odych mierz�cych w chwili urodzin 50-60 cm d�ugo�ci. 20 Rodzina mustelowate* (Triakidae) Wygl�d: wyd�u�one, smuk�e cia�o o d�ugim, bardzo spiczastym pysku. Owalne oczy z mi- gawkow� przes�on� w przednim k�cie oka. Tryskawka wyra�nie widoczna. Pi�� ma�ych szczelin skrzelowych, z kt�rych ostatnia znaj- duje si� nad p�etw� piersiow�. Uz�bienie: na- chylone do przodu tr�jk�tne z�by o g�adkim brzegu wewn�trznym i powycinanym w z�bki, pi�kowanym brzegu zewn�trznym. Dwie p�et- wy grzbietowe, z kt�rych przednia jest 2-3- -krotnie wi�ksza od tylnej; jest po�o�ona mi�- dzy p�etwami piersiowymi a brzusznymi (za- zwyczaj bli�ej p�etw piersiowych). Tylna p�et- wa grzbietowa zaczyna si� nieco przed p�etw� odbytow�. P�etwy piersiowe d�ugie, zaostrzo- ne na ko�cach. P�etwa ogonowa sierpowata, a jej g�rny p�at wi�kszy, wzniesiony ku g�rze, na tylnej kraw�dzi g��boko wyci�ty. Ubarwie- nie: grzbiet jednolicie niebieskoszary lub sza- robr�zowy; boki ja�niejsze, strona brzuszna jasnoszara do bia�awej, z per�owym po�ys- kiem. D�ugo��: samce maksymalnie 1,80 m (masa cia�a 35 kg), samice maksymalnie do 2,3 m (do 70 kg masy cia�a). Wyst�powanie: wschodni Atlantyk od po�u- dniowych wybrze�y Norwegii i Szkocji do po- �udniowej Afryki (��cznie z Natalem); Morze P�nocne, kana� La Manche (lokalnie liczny w Morzu P�nocnym - ko�o Helgolandu i w cie- �ninach Skagerrak i Kattegat, w mniejszej licz- bie latem u brzeg�w Islandii i p�nocnej Nor- wegii), Morze �r�dziemne. �rodowisko: najcz�ciej nad dnem �wirowatym i piaszczystym na g��boko�ciach 40-400 m. Tryb �ycia: przebywa przy dnie, a w strefie otwartej wody i w warstwach przypowierzch- niowych spotykany tylko sporadycznie. Latem pojedynczo lub w niewielkich stadach przemieszcza si� do w�d przybrze�nych. Pokarm: g��wnie bentoniczne oraz �yj�ce na dnie bezkr�gowce (wieloszczety, skorupiaki, mi�czaki, szkar�upnie); jego �upem padaj� tak- �e organizmy �yj�ce w otwartej toni wodnej. Rozr�d: jajo�yworodny; w p�nocnych wo- dach, najcz�ciej latem, w miocie rodzi si� 20-40 m�odych, mierz�cych w chwili urodzin 40 cm d�ugo�ci. M�ot, rekin m�ot, g�owom�ot pospolity (Sphyrna zygaena) Rodzina m�otowate (Sphyrnidae) Wygl�d: wyd�u�one, wrzecionowate cia�o (po- dobne do cia�a �artacza b��kitnego) z rozsze- rzon� na boki m�otowat� g�ow�. Przedni brzeg pyska bez zatokowego wg��bienia, zaokr�glo- ny. Oczy (z migawkow� przes�on�) i otwory nosowe na bocznych ko�cach rozszerze� g�o- wy. Tryskawki brak. Pi�� ma�ych szczelin skrzelowych, z kt�rych 2 ostatnie znajduj� si� nad p�etw� piersiow�. Uz�bienie: z�by szero- kie, tr�jk�tne o sko�nych wierzcho�kach, 30-31 w g�rnej szcz�ce, 24-29 w dolnej; u m�odych osobnik�w ich brzeg jest g�adki, z�by u star- szych (zw�aszcza g�rne) s� zwykle s�abo pi�- kowane. Dwie p�etwy grzbietowe, z kt�rych przednia jest du�a i tr�jk�tna, tylna natomiast niewielka, a jej tylna kraw�d� jest wyci�gni�ta w szpic. P�etwa odbytowa jest nieco wi�ksza od tylnej p�etwy grzbietowej i nieznacznie j� poprzedza. P�etwy piersiowe d�ugie, sierpowa- te (2/3 d�ugo�ci g�owy). Na trzonie ogonowym tylko jedno g�rne zag��bienie (bruzda przed- ogonowa). P�at g�rny p�etwy ogonowej bardzo d�ugi, z wyci�ciem na zewn�trznej kraw�dzi. Ubarwienie: grzbiet o�owianoszary, szaro- lub oliwkowobr�zowy; boki ja�niejsze, strona brzuszna szarobia�a lub bia�a, ko�ce p�etw i ich tylne kraw�dzie zwykle czarniawe. D�u- go��: maksymalnie 4 m. Wyst�powanie: szeroko rozprzestrzeniony w prawie wszystkich ciep�ych i umiarkowanie ciep�ych morzach (w tropikach rzadki). W p�- nocnym Atlantyku od Portugalii po Senegal; sporadycznie przenika do kana�u La Manche, do brzeg�w Walii, a nawet Szkocji. �rodowisko: zar�wno w wodach otwartego morza, jak i w wodach przybrze�nych, zwykle nad g��bszymi miejscami, od warstw powierz- chniowych po g��boko�� 400 m. Tryb �ycia: zwinny, silny p�ywak, przemierza- j�cy Atlantyk w miesi�cach letnich. W p�ytkich wodach bywa agresywny i mo�e by� niebez- pieczny dla k�pi�cych si� i p�etwonurk�w. Pokarm: g��wnie ryby (rekiny, ogo�cze, ryby kostne) oraz skorupiaki i g�owonogi. Rozr�d: osi�ga dojrza�o�� p�ciow� przy d�ugo- �ci cia�a do 2,4 m. �yworodny; w miocie rodzi si� 10-40 m�odych mierz�cych w chwili uro- dzin 50-60 cm d�ugo�ci. Rekin polarny [Somniosus microcephaius) Rodzina liksowate* (Dalatiidae) Wygl�d: silne, wrzecionowate cia�o z szerokim, zaokr�glonym pyskiem. Ma�e, okr�g�e oczy bez migawkowej przes�ony. Tryskawka bardzo ma�a, pod�u�na. Pi�� ma�ych szczelin skrzelowych znajduje si� przed p�etwami piersiowymi. Uz�- bienie: z�by w obu szcz�kach jednowierzcho�- kowe; w g�rnej szcz�ce w�skie i sto�kowate, w dolnej szerokie i ze sko�nie na zewn�trz skierowanym wierzcho�kiem. Dwie stosunkowo niewielkie p�etwy grzbietowe, bez kolca u nasa- dy, z kt�rych wi�ksza, przednia znajduje si� mi�dzy p�etwami piersiowymi a brzusznymi, a tylna nad ko�cem nasady p�etw brzusznych. Brak p�etwy odbytowej. Trzon ogonowy bez bruzd przedogonowych, z kr�tkim kilem na obu bokach p�etwy ogonowej. P�etwa ogonowa z do- brze rozwini�tymi p�atami - g�rnym i dolnym. W�troba tego rekina jest wyj�tkowo du�a - sta- nowi 15-20% ca�ej masy cia�a i s�u�y jako organ magazynuj�cy substancje od�ywcze. Ubarwie- nie: cia�o i p�etwy jednolicie ciemnoszare, ciem- nobr�zowe lub oliwkowozielonkawe, z metalicz- nym czerwonawym po�yskiem. D�ugo��: 3-4 m, maksymalnie 7 m (masa cia�a do 2500 kg). Wyst�powanie: pn. Atlantyk, na wsch�d do Mo- rza Bia�ego, Spitsbergenu, Wysp Nied�wiedzich, zach. Islandii i wsch. Grenlandii, na po�udnie do Morza P�nocnego i Kattegatu; zab��kane osob- niki trafiaj� si� w pd. cz�ci Morza P�nocnego. �rodowisko: arktyczny rekin g��binowy, �yj�cy na g��boko�ciach 200-600 m (maksymalnie 1200 m), przede wszystkim nad mulistym pod- �o�em w wodzie o temperaturze 0-TC. Tryb �ycia: w�druj�cy w stadach rekin przy- denny, zapuszczaj�cy si� w poszukiwaniu po- karmu daleko na po�udnie a� do atlantyckich wybrze�y Francji. Cechuje si� doskonale roz- wini�tym w�chem, kt�rym pos�uguje si� szu- kaj�c zdobyczy, wzrok ma s�aby. Pokarm: wszelkie zwierz�ta morskie. Rozr�d: �yworodny; m�ode mierz� w chwili urodzin 40-70 cm. Gatunek pokrewny: w Morzu �r�dziemnym i przyleg�ych rejonach pn. Atlantyku �yje blis- ko spokrewniony lemargo (S. rostratus), g��bi- nowy rekin o d�ugo�ci cia�a 1 m maj�cy narz�- dy �wietlne rozmieszczone wzd�u� linii bocz- nej i na przedniej cz�ci grzbietu. 22 Kole� pospolity (Sgualus acanthias) Rodzina koleniowate (Squalidae) Wygl�d: wyd�u�one, smuk�e cia�o z kr�tkim, spiczastym pyskiem. Du�e, owalne oczy bez migawkowej przes�ony. Tryskawka jest obec- na. Pi�� ma�ych szczelin skrzelowych znajduje si� przed p�etwami piersiowymi. Szeroki ot- w�r g�bowy. Uz�bienie: z�by w obu szcz�kach jednakowe, z 1 wierzcho�kiem sil- nie sko�nie skierowanym na zewn�trz i o g�a- dkiej kraw�dzi; w g�rnej szcz�ce 24-28, w dol- nej 22-24 z�by. Dwie p�etwy grzbietowe, przednia wi�ksza od tylnej; z przodu ka�dej jeden mocny kolec (nieco d�u�szy u samca), ni�szy jednak od samej p�etwy. P�etwy piersio- we du�e, szerokie; nasady p�etw brzusznych znajduj� si� bli�ej tylnej ni� przedniej p�etwy grzbietowej; brak p�etwy odbytowej. Trzon ogonowy z pod�u�nym kilem na bokach, z g�r- n� bruzd� przedogonow�. P�etwa ogonowa z du�ym p�atem grzbietowym, kt�ry nie ma wyci�cia na zewn�trznej kraw�dzi. Ubar- wienie: jasnoszare do ciemnoszarego lub br�- zowawego, boki ja�niejsze, strona brzuszna bia�awa. Grzbiet i boki z nieregularnie rozrzu- conymi bia�ymi plamami, nikn�cymi z wie- kiem. D�ugo��: do 1,2 m; samce mniejsze. Wyst�powanie: w pn. Atlantyku od pd. Grenlan- dii, Islandii i okolic Murma�ska do Maroka, Ma- dery i Wysp Kanaryjskich; Morze P�nocne, ka- na� La Manche; zab��kane osobniki trafiaj� si� w Ba�tyku; Morze �r�dziemne i Morze Czarne. �rodowisko: przebywa zwykle nad dnem muli- stym, w wodzie o temperaturze 6-15;C od w�d p�ytkich po g��biny do 900 m. Tryb �ycia: najpospolitszy rekin przydenny pn. Atlantyku, docieraj�cy do w�d przybrze�nych; tworzy ogromne stada mog�ce liczy� ponad 1000 osobnik�w. Pokarm: ryby (�ledzie, dorsze, morszczuki) i bezkr�gowce. Rozr�d: jajo�yworodny; samce osi�gaj� dojrza�o�� przy d�ugo�ci cia�a 60-80 cm, sami- ce 75-90 cm; samice w�druj� na por�d (ci��a trwa 18-22 miesi�ce) wiosn� i latem do w�d przybrze�nych. W miocie rodzi si� 4-8 m�odych, mierz�cych 20-33 cm. Gatunek pokrewny: k. piaskowy (S. blainvillei) nie ma bia�ych plam, a kolec tylnej p�etwy grzbietowej jest d�ugi. 24 Kolczak czarny (Etmopterus spinax) Rodzina koleniowate (Squalidae) Wygl�d: silnie wyd�u�one, smuk�e cia�o o d�u- gim pysku i charakterystycznie aksamitnej sk�- rze. Oczy du�e, bez migawkowej przes�ony. Du�a tryskawka o nerkowatym kszta�cie jest umieszczona sko�nie powy�ej oczu. Pi�� szczelin skrzelowych znajduje si� przed p�et- wami piersiowymi. Uz�bienie: z�by w szcz�ce g�rnej (27-31) s� pi�ciowierzcho�kowe o je- dnym du�ym wierzcho�ku g��wnym oraz dw�ch ma�ych z ka�dej strony podstawy (wyj�tkowo z�by s� proste, ig�owate, z jednym tylko wierz- cho�kiem); z�by szcz�ki dolnej (36-40) z bardzo sko�nie ustawionym tr�jk�tnym wierzcho�kiem, o g�adkich kraw�dziach. Dwie p�etwy grzbieto- we, przednia mniejsza od tylnej, a jej pocz�tek znajduje si� nad ko�cem nasady p�etw piersio- wych; z przodu ka�dej z p�etw grzbietowych jeden mocny kolec. Nasada tylnej p�etwy grzbietowej znajduje si� bezpo�rednio za na- sad� p�etw brzusznych. P�etwy piersiowe kr�t- kie, czworok�tne; brak p�etwy odbytowej. Du�a, silna p�etwa ogonowa. Linia boczna wyra�nie widoczna. Ubarwienie: czekoladowobr�zowe do czarniawego, z mniej lub bardziej widocz- nym rysunkiem bok�w, wywo�anym prze- chodzeniem na ich dolne partie intensywnie czarnego ubarwienia brzucha. Wn�trze jamy g�bowej czarne. Na stronie brzusznej male�kie �wietlne organy wydzielaj�ce intensywne zielo- ne lub niebieskawe �wiat�o. P�etwa ogonowa u m�odych osobnik�w z wyra�n� ciemn� kra- w�dzi�. D�ugo��: w Morzu �r�dziemnym do 50 cm, w Atlantyku do 90 cm (najmniejszy gatunek rekina w pn. Atlantyku). Wyst�powanie: p�nocny Atlantyk od Troms� w Norwegii i Islandii po Senegal; Morze �r�d- ziemne (w Adriatyku bardzo rzadko). �rodowisko: przebywa zwykle na g��boko�ci 200-500 m (maksymalnie do 2000 m). W p�- nocnej cz�ci zasi�gu spotykany r�wnie� w wodach p�ytszych (70-90 m). Tryb �ycia: rekin �yj�cy przy dnie na du�ych g��boko�ciach. Noc� pojawia si� czasami w przypowierzchniowych warstwach wody. Pokarm: ryby, g�owonogi i krewetki. Rozr�d: jajo�yworodny; m�ode (15-20 w mio- cie) o przeci�tnej d�ugo�ci 10 cm rodz� si� w miesi�cach letnich. Br�zosz (Oxynotus centrina) Rodzina br�zoszowate* (Oxynotidae) Wygl�d: kr�tkie, grube, �cie�nione cia�o (w przekroju poprzecznym tr�jk�tne) z silnie pod- wy�szonym grzbietem i szorstk� sk�r�. Wzd�u� linii grzbietu biegnie d�ugi, sk�rzasty kil. Na dolnych kraw�dziach bok�w dwa na- st�pne d�ugie kile ci�gn�ce si� od p�etw pier- siowych do brzusznych. G�owa ma�a, sp�asz- czona. Oczy du�e, bez migawkowej przes�ony. Du�a tryskawka, owalna lub p�ksi�ycowata, znajduje si� bardzo blisko oka. Pi�� bardzo ma�ych szczelin skrzelowych znajduje si� przed p�etwami piersiowymi. Otw�r g�bowy ma�y o niewielkiej krzywi�nie. Uz�bienie: z�- by szcz�ki g�rnej (10) w�skie i spiczaste, �u- chwy (9) wi�ksze, szersze i bardzo drobno pi�kowane. Dwie p�etwy grzbietowe z bardzo silnymi kolcami si�gaj�cymi niemal g�rnych kraw�dzi p�etw; kolec przy przedniej jest skie- rowany ku przodowi, kolec przy tylnej jest zakrzywiony do ty�u. Nasada tylnej p�etwy jest po�o�ona prawie bezpo�rednio nad nasadami p�etw brzusznych. P�etwy piersiowe s� spicza- ste i mierz� ok. 3/4 d�ugo�ci g�owy. Kr�tki trzon ogonowy jest zako�czony stosunkowo ma�� p�etw� ogonow�; brak p�etwy odbytowej. Linia boczna wyra�nie widoczna. Ubarwienie: br�zowawe, ciemnoszare lub czerwonawe z ciemnymi plamami; strona brzuszna ja�niej- sza. Oczy zielonkawe. D�ugo��: maksymalnie 1,5 m (w Morzu �r�dziemnym 60-80 cm). Wyst�powanie: wsch. Atlantyk od pd. wybrze- �y Anglii do Angoli; Morze �r�dziemne. �rodowisko: nad piaszczystym lub mulistym dnem na g��boko�ci od 50 m do ponad 500 m. Tryb �ycia: z uwagi na ogromn� rzadko�� tego rekina niewiele wiadomo o jego trybie �ycia. Przypuszcza si� jednak, �e wi�kszo�� czasu sp�dza le��c bez ruchu na dnie, a wyrusza na poszukiwanie pokarmu dopiero o zmierzchu. Pokarm: zwierz�ta bentoniczne. Rozr�d: jajo�yworodny; zap�odnienie w stycz- niu, a urodziny m�odych 3 miesi�ce p�niej. Gatunek pokrewny: kolcosk�r (O. paradoxu�] wyst�puje od Szkocji do Maroka, na g��boko�- ciach 350-600 m. Jest jednolicie ciemnoszaro ubarwiony, a ko�ce p�etw grzbietowych s� u niego chor�giewkowato wyd�u�one; kolec przedniej p�etwy grzbietowej jest skierowany w stron� ogona. Raszpla zwyczajna, anio� morski, skwat (Squatina squatina) Rodzina raszplowate (Squatinidae) Wygl�d: grzbietobrzusznie sp�aszczone w prze- dniej cz�ci cia�o (podobne do cia�a p�aszczki) o szerokiej, p�askiej g�owie i kr�tkim, zaokr�g- lonym pysku. Oczy ma�e, bez migawkowej prze- s�ony. Tryskawki du�e, p�ksi�ycowate. Otw�r g�bowy szeroki, ko�cowy, bardzo rozci�gliwy. Uz�bienie: ma�e, o g�adkich kraw�dziach, szero- kich podstawach i d�ugich, tr�jk�tnych, ostrych wierzcho�kach. Pi�� szczelin skrzelowych le�y na bokach g�owy, przed p�etwami piersiowymi. P�et- wy piersiowe szerokie, skrzyd�owato rozpostarte. P�aty ich nie s� zro�ni�te z g�ow�, a ich brzegi s� zaokr�glone. P�etwy brzuszne podobne, jednak znacznie mniejsze. Brak p�etwy odbytowej. Trzon ogonowy poziomy, zako�czony ma�� p�etw� ogo- now� o dolnym p�acie lepiej rozwini�tym od g�rnego. Na trzonie ogona osadzone s� blisko siebie dwie p�etwy grzbietowe. Ubarwienie: grzbiet szary, br�zowawy lub zielonkawy, zwykle z ciemnymi plamami lub marmurkowym wzorem. U m�odych osobnik�w cz�sto wyst�puj� r�wnie� rz�dy jasnych plam. D�ugo��: przeci�tnie 90-120 cm, maksymalnie 2,4 m; masa cia�a 80 kg (naj- wi�kszy gatunek w Atlantyku). Wyst�powanie: pn.-wsch. Atlantyk od Wysp Ka- naryjskich do pn. Anglii i pd. Norwegii, Skager- rak, Kattegat; pd.-zach. rejony Morza P�noc- nego, kana� La Manche, Morze �r�dziemne. �rodowisko: w przybrze�nych wodach, nad piaszczystym i mulistym pod�o�em, na g��bo- ko�ci od 5 do 100 m. Tryb �ycia: ma�o ruchliwa ryba denna, cz�- ciowo zagrzebuj�ca si� w pod�o�u. P�ynie dzi�ki silnym, bocznym uderzeniom ogona. Pokarm: denne ryby, skorupiaki i mi�czaki. Rozr�d: jajo�yworodna; po przezimowaniu na wi�kszych g��boko�ciach samice ci�gn� do p�ytkich, przybrze�nych w�d, gdzie przychodz� na �wiat m�ode (7-25 w miocie), maj�ce ok. 20 cm d�ugo�ci. W Morzu �r�dziemnym porody nast�puj� wiosn�, w pn. Atlantyku latem. Gatunki pokrewne: bliskimi gatunkami s� ra- szpla ciernista* (S. aculeata), osi�gaj�ca ma- ksymaln� d�ugo�� 1,5 m (wzd�u� linii grzbietu wyst�puje rz�d kolc�w), oraz r. plamista* (S. oculata) d�ugo�ci r�wnie� dochodz�cej do 1,5 m; p�etwy grzbietowe s� przesuni�te dale- ko do ty�u, a na p�etwach piersiowych i trzonie ogona znajduj� si� czarne plamy. 26 Pi�a, ryba pi�a (Pristis pristis) Rodzina pi�owate (Pristidae) Wygl�d: wyd�u�one, rekinowate cia�o o grzbie- tobrzusznie sp�aszczonej g�owie i silnie wyd�u�onym pysku tworz�cym wyrostek (rost- rum) w kszta�cie d�ugiego miecza, uzbrojony po bokach w 16-20 silnych, spiczastych z�b�w. Oczy i le��ce bezpo�rednio za nimi tryskawki umieszczone s� na wierzchniej, a otw�r g�bowy i szczeliny skrzelowe na spo- dniej stronie g�owy. Uz�bienie: szcz�ki wypo- sa�one w ma�e z�by, kt�re u�o�one s� w licz- nych rz�dach tworz�c p�yt� przypominaj�c� plaster miodu. Dwie prawie jednakowej wiel- ko�ci p�etwy grzbietowe, z kt�rych pierwsza le�y nad p�etwami brzusznymi. P�etwy piersio- we szerokie, w przedniej cz�ci zro�ni�te z g�ow�. Brak p�etwy odbytowej. Z obydwu stron trzonu ogonowego ci�gnie si� ta�d sk�ry. Mocna p�etwa ogonowa pozbawiona jest dol- nego p�atu. U samc�w wszystkich pi�owatych tylne promienie p�etw brzusznych przekszta�- cone s� w pa�eczkowatego kszta�tu, dzia�aj�cy jak klamra narz�d kopulacyjny s�u��cy do przytrzymywania i zapiadniania samicy. Jak wszystkie pi�owate nie ma p�cherza p�awne- go. Ubarwienie: wierzch cia�a szarobr�zowy, strona brzuszna ��toszara lub bia�oszara. D�ugo��: maksymalnie do 4,5 m. Wyst�powanie: wschodni Atlantyk od Portugalii do Angoli; zachodnia cz�� Morza �r�dziemne- go (gatunek ten uwa�any jest tu za rzadki; przy- puszcza si�, �e s� to osobniki pochodz�ce z At- lantyku - spotyka si� je od Sycylii wzd�u� wy- brze�y Francji i Hiszpanii oraz wok� Balear�w). Tryb �ycia: w przeciwie�stwie do wszystkich innych p�aszczkokszta�tnych (poza rochowaty- mi) pi�a, jak rekiny, p�ywa dzi�ki silnym ude- rzeniom ogona na boki. Mieczem zabija swoj� zdobycz, mo�e odp�dza� nim napastnik�w. Pokarm: g��wnie ryby. Rozr�d: jajo�yworodna; u samicy o d�ugo�ci cia�a 4,5 m znaleziono 23 zarodki. Gatunek pokrewny: blisko spokrewniona z pi�� p, drobnoz�bna (P. pectinatus) ma po bokach rostrum od 25 do 32 z�b�w (sporadycznie bywa spotykana w polskiej cz�ci Ba�tyku - przyp. t�um.). 28 Rocha (Rhinobatos