Aby rozpocz�� lektur�, kliknij na taki przycisk � , kt�ry da ci pe�ny dost�p do spisu tre�ci ksi��ki. Je�li chcesz po��czy� si� z Portem Wydawniczym LITERATURA.NET.PL kliknij na logo poni�ej. Jerzy �urek KURZ 2 Tower Press 2000 Copyright by Tower Press, Gda�sk 2000 3 Porywem chmury sko�tunion� dal� ju� si� otwiera pokutnicza brama gdzie kipie� b�d� nasze ma�e winy sczernia�e grzeszki � spopielony kamie� Marii 4 Oto jest rynek. Placyk male�ki, obwarowany strzelistymi kamieniczkami, wygl�da o tej porze jak wn�trze mrocznej studni, do kt�rej wpadaj� skrawki jasno�ci � ledwie wzesz�e s�o�- ce o�wietla p�aty mur�w wiekowych, postrz�pionych p�askorze�bami dom�w, i przycupni�te pod nimi okapy stragan�w z owocami. Po�rodku placu prawie stuletnia pompa, na jej sece- syjnie zdobionym ramieniu zastyg� z wysi�ku ma�y staruszek. Op�r metalowego dr�ga jest mo�e tylko nieruchomo�ci� obrazu � twarz starca jest wypogodzona, u�miechni�ta. W perspektywie otwiera si� ulica Zamkowa, pomi�dzy jej praw� i lew� �cian�, pomi�dzy wspania�ymi, nieporadnymi, a tak�e tandetnymi naro�lami p�askorze�b, grubo t�oczonych m�dro�ci Seneki i staropolskich sentenicji, tkwi niska ch�opska fura, wype�niona po brzegi jab�kami. Wo�nica w bia�ej koszuli i rozpi�tej marynarce stoi obok konia. Dalej w tle ko�ciel- ne wie�e, a w�a�ciwie tylko jedna, renesansowa, bo pozosta�e zakryte s� koronami pot�nych klon�w, w lewo od niej jasny s�upek zamkowej baszty. Widok miniaturyzuje ludzi znajduj�cych si� na rynku: grupka otaczaj�ca �ysawego prze- wodnika, klienci kiosku �Ruchu�, cierpliwie czekaj�cy ma codzienn� porcj� gazet, kobiety z ba�kami na mleko, wreszcie oni � dwaj niedbale ubrani m�odzi ludzie trzymaj�cy W r�kach plecaki. Gdy po kilkunastu minutach marszu dotarli tutaj, wczorajsze mocne zau�ki, spl�tane w ciemno�ciach p�oty, �ciany, arkady, ca�y �w w�ze� nieprzyjaznych budowli i �lepych uliczek ukaza� im si� w zdyscyplinowanym porz�dku, uformowany w my�l prawide� nieskompliko- wanej geometrii. Rzekomy labirynt, w kt�rym bezradnie b��dzili, zakpi� z nich prostot� i przejrzysto�ci� swej konstrukcji, jasno�ci� renesansowego planu, o�mieszy� chaotyczn� i nerwow� szamotanin� w poszukiwaniu rynku, od kt�rego byli zreszt� o krok w chwili osta- tecznej rezygnacji. Spostrze�enie to spot�gowa�o jeszcze ich irytacj�. Woleliby, �eby rzeczywisto�� potwier- dzi�a raczej tamte nocne wra�enia, ni� przydawa�a im nieodparcie rozdra�niaj�cego i �miesz- nego blasku. W zetkni�ciu z osza�amiaj�c� sceneri� miasteczka wieczorne perypetie powinny si� wyda� nierzeczywiste odleg�e tak bardzo, �e wr�cz niewiarygodne. Przekorna pami�� podsuwa�a jednak strz�py s��w, gest�w, wra�e�, kt�re odbudowa�y kontury ubieg�ego dnia, ubieg�ego wieczoru, zmusza�y ich na powr�t do fizycznego niemal prze�ywania owego mar- szu, z kt�rego zapami�ta� mogli s�ony smak potu na wargach, monotonne znu�enie w stopach i nat�ok wzajemnie sobie niech�tnych my�li. P�askie, jednostajne krajobrazy, kt�re mieli ogl�da� z platform p�dz�cych samochod�w, przesuwa�y si� wraz s� nimi, swym trwaniem podkre�la�y bezsensowno�� ich w�dr�wki. Szli zatem wolno, z pr�dko�ci� i mozo�em �uka gramol�cego si� na niedosi�ny szczyt trawy. Od dw�ch godzin szosa pozostawa�a pusta, beznadziejnie martwa. Wiktor chcia� pocz�tkowo czeka� w przydro�nym rowie, odpocz�� po d�ugiej je�dzie fur- gonetk�, ale do�� �atwo zgodzi� si� na proponowany przez Albina marsz. Wkr�tce jednak za- �ama� si�, dotkliwie czu� obola�e stopy i ramiona, a przedwieczorne s�o�ce uporczywie wyta- cza�o z niego krople obezw�adniaj�cego potu. U�wiadomi�: sobie w pe�ni groteskowo�� tej decyzji, absurdalno�� ruchu nie przybli�aj�cego celu. Przeciwnie, s�dz�c z wystrz�pionej ma- py i uwzgl�dniaj�c nawet jej niedok�adno��, oddalali si� od miasteczka �agodnym �ukiem, gdy� droga w tych okolicach wybrzusza�a si� okr��aj�c niedost�pne bagna. Got�w by� nawet sprowokowa� k��tni�, got�w by� zdecydowa� si� na niezwyk�� mi�dzy nimi wymian� ordy- 5 narnych mo�e zda�, byle powstrzyma� bezsensowny marsz, byle przeforsowa� racje rozumu (obola�ych n�g i ramion?), odsuni�te wcze�niej przez irracjonaln� potrzeb� ruchu. By�aby niew�tpliwie wybuch�a sprzeczka mi�dzy nimi, by�aby wybuch�a k��tnia, bo non- szalancko swobodny ch�d Albina, ca�a jego postawa, streszczaj�ca si� w wetkni�tych w kie- szenie d�oniach, wyra�a�a wol� dotarcia je�li nie od razu do miasteczka, to przynajmniej do majacz�cych na horyzoncie zabudowa� jakiej� wsi. Wiktor zsuwa� ju� paski plecaka z ramion (ruchy nieporadne, wyko�lawione t�umion� z�o�ci�), gdy z oddali rozleg� si� cichy najpierw, lecz z ka�d� chwil� pot�niej�cy pomruk samochodu. Zeszli szybko na pobocze, unie�li r�ce w niemal b�agalnym ge�cie. Ci�ar�wka min�a ich nie zmniejszaj�c szybko�ci i gdy wyrzu- cili ju� z siebie pierwsze przekle�stwa, zatrzyma�a si� nie opodal z piskiem hamulc�w. W chwil� p�niej za�opota�a p�atami ��ci i czerni w oczach unoszonych ci�kim, nieporadnym biegiem. Gramolili si� na platform� uradowani i podnieceni niespodziewanym powodzeniem � samoch�d jecha� do zak�ad�w chemicznych w N., musia� wi�c przeje�d�a� przez miastecz- ko, do kt�rego zd��ali. Niedawna przesz�o�� zdegradowana zosta�a szybko do rangi ma�o wa�nej, anegdotycznej historyjki, jak� mo�na opowiada� w kr�gu przyjaci�. Byli wi�c troch� zawiedzeni, gdy w kilka godzin p�niej powr�ci� nastr�j rozdra�nienia i z trudem hamowanej z�o�ci. Postawieni z powrotem na twardej p�ycie drogi (milkn�cy w ciem- no�ci terkot silnika), widz�c blisko�� miasteczka sygnalizowan� mrowiem �wietlnych punk- t�w, poczuli obok zadowolenia tak�e swoisty niepok�j towarzysz�cy zwykle celom ju� � ju� osi�galnym. Wkr�tce si� okaza�o, �e by�o to uczucie przedwczesne. Po kilkunastu minutach marszu as- faltem, zboczyli na �cie�k� biegn�c� w kierunku �wiate�. W zupe�nym niemal mroku jej ja- �niej�ca bia�ym wapieniem nitka wzbudza�a wystarczaj�c� ufno�� dla podj�cia takiej decyzji. Szli ostro�nie, ze wzrokiem skierowanym w ziemi�, uwa�aj�c, by nie uderza� stopami w ostre kamienie. W pewnej chwili �cie�ka sta�a si� niewidoczna, �wietlne ogniki przygas�y. Stan�li. � Ot� i wej�cie do Tartaru. Wiktor wzruszy� ramionami zapominaj�c, �e w ciemno�ci podobne gesty trac� sw�j sens. � Chyba zb��dzili�my � powiedzia�. � Wracamy? � Nie warto. To, co jest za nami, ju� poznali�my. Mam wra�enie, �e ten skrawek puszczy, kt�ry mamy przed sob�, zaproponuje nam co� znacznie ciekawszego. Kilkadziesi�t metr�w dalej ciemno�� urywa�a si� �agodn� rozpadlin�, na kt�rej dmie b�ysz- cza�a ksi�ycowym odbiciem tafla leniwie p�yn�cej wody. � Jest i Leta! Wiktor nie by� w tak dobrym humorze. Z niepokojem przygl�da� si� �cie�ce. To nie by�o z�udzenie � dr�ka wzmocniona dodatkowo szerok� desk� gin�a w nadbrze�nym mule. Prawdopodobnie by�a tu kiedy� przysta�. Albin pr�bowa� zbada� grunt wzd�u� brzegu, ale po paru ostro�nych krokach zatrzyma�a go pl�tanina krzew�w. Cofaj�c si� straci� na chwil� r�w- nowag�, zatoczy� si� i poci�gni�ty przez ci�ar plecaka wdepn�� w b�oto. Kl��, usi�uj�c ze- trze� gar�ci� li�ci lepk� ma� z but�w i spodni. Zawr�cili do miejsca, sk�d wida� by�o �wiat�a. �cie�ka rozwidla�a si� tutaj. Nie mieli wy- boru � ruszyli przed siebie z determinacj� i przybli�aj�c� si� z ka�dym krokiem obaw�, �e czeka ich nowa pu�apka, kolejna �lepa odnoga labiryntu. Obok: ledwie zaznaczona obecno�� rzeki, trzepocz�ce si� w zaro�lach ptaki, pod nogami pulsuj�cy chlupot. Ich my�li dotyczy�y teraz spraw najprostszych, a nawet trywialnych; ci�aru rozgniataj�cego sk�r� ramion, d�oni lepkich od brudu i potu, smaku jedzonych na samochodzie jab�ek, zesztywnia�ych i obola�ych mi�ni. Znu�enie fizyczno os�abi�o w nich do tego stopnia potrzeb� refleksji, �e sk�onni byli prawie uwierzy� w z�o�liw� r�k� losu, kieruj�c� ich krokami, sk�onni byli zgodzi� si� na przypuszczenie, �e jaka� niewidzialna si�a szydzi z nich, re�yseruj�c niedorzeczne i k�opotli- we sytuacje, prowadz�c ich teraz by� mo�e w g��b grz�skiej topieli. Gdy ujrzeli znowu, jak 6 �cie�ka ginie w oznaczanej grubymi palikami p�yci�nie, w Wiktorze zakot�owa�o si�, nieokre- �lone fatum przybra�o kszta�t stoj�cej obok postaci. � Psiakrew � wrzasn�� � psiakrew, gdzie ty mnie prowadzisz? M�wi�em przecie�, �eby stamt�d, �eby tam, to, co, �eby tak... � Chcia� wyrzuci� z siebie ca�� z�o�� i irytacj�, ale j�zyk odm�wi� mu w tej decyduj�cej chwili pos�usze�stwa, jak zdefektowany mechanizm pocz�� si� krztusi�, chrypie� i kaszle� nic nie znacz�cymi d�wi�kami, bezradny wobec ich chaotycznej mnogo�ci, oszo�omiony tym mimowolnym be�kotem, og�upia�y. � Trzeba si� st�d jak naj- szybciej wydosta� � powiedzia� wreszcie zrezygnowany. D�ugo jeszcze czu� z�o�� zmieszan� ze wstydem z powodu tego nieudanego wybuchu. Do- piero gdy dotkn�li stopami mi�kkiego piasku pla�y, gdy w �wietle marnej latarni ukaza�y si� pierwsze zabudowania miasteczka, to przykre uczucie przycich�o. Nie znikn�o jednak ca�- kowicie, jego przypomnienie by�o jakby ironicznym komentarzem do dalszej cz�ci ich noc- nej w�dr�wki. Chcieli dotrze� do rynku z powod�w do�� nieokre�lonych, pewnie licz�c na to, �e spotkaj� tam Genka albo te� kogokolwiek znajomego, kto pomo�e im znale�� nocleg. Chyba te� pewn� rol� w wyznaczeniu tego, centralnego w miasteczku, celu odegra�a ch�� podkre�lenia, mocno ju� zakwestionowanej przez nich samych, wa�no�ci dobiegaj�cej kresu w�dr�wki. Dochodzi�a p�noc, gdy uznali si� za pokonanych. Fatalna si�a zn�w pl�ta�a im drog�, tara- sowa�a ulice nagle wyrastaj�cymi domami, wykrzywia�a je, krzy�owa�a, przegradza�a zbu- twia�ymi p�otami. Martwe okna mijanych dom�w nie zach�ca�y do odwiedzin, postanowili wi�c wraca� nad rzek�. Szli, nie potrzebuj�c s��w na wyra�enie st�pionej przygn�bieniom w�ciek�o�ci. Szli, staraj�c si� skupi� my�li na samym mechanizmie chodzenia, na tych p�- �wiadomych impulsach uruchamiaj�cych mi�nie i nakazuj�cych im ruch, na innych chroni�- cych stopy przed zdradliwymi pu�apkami dziurawej i naje�onej kamieniami drogi. Potem, nied�ugo potem, gdy otuleni w namiotow� p�acht� le�eli na ch�odnym piasku nadrzecznej pla�y, maszerowa� zn�w pocz�li, przemierza� dziesi�tki kilometr�w ponad ciemno�ci� lek- kim, spokojnym krokiem i szli tak, a� ch��d poranka odezwa� si� w nogach przenikliwym, cho� lewie zaznaczonym b�lem. Szybko przestali o tym my�le� � ciep�o, jasno��, nat�ok barw i wra�e� t�umi�y skutecznie pami��. W milczeniu, nie kryj�cym ju� niech�ci do siebie, przeci�li rynek na ukos. Przy kra- w�niku wyznaczaj�cym miejsce bezpieczne dla pieszych zdj�li plecaki i usiedli na nich, by spokojnie obejrze� wszystko. Przed nimi grupka ludzi otacza szczup�ego, �ysawego m�czyzn�. S�dz�c z ruch�w jego r�k, ekspresji twarzy, dziwnych podskok�w wykonywanych to na jednej, to na drugiej nodze i s��w wypowiadanych niedok�adn� niemczyzn�, m�wi o p�askorze�bie umieszczonej na fron- tonie najbli�szej kamieniczki. Poczwarny �ucznik, krab o rysach prawie cz�owieczych, masz- kara symbolizuj�ca �mier�, mierzy z �uku do ledwie zarysowanej na drugim planie pary ludzi, jak mo�na si� domy�le� z zatartych kontur�w i pokruszonych sylwetek, do pary m�odych ko- chank�w. Dzie�o to umieszczono niedawno w miejsce oryginalnego, barokowego malowid�a, kt�re wtopi�o si� ju� bezpowrotnie w warstwy tynku pokrywaj�ce �ciany budowli. �w, wykonany przez miejscowego mistrza, bazyliszek cieszy si� sta�ym powodzeniem zwiedzaj�cych, s�- dziwo�ci� udawanej staro�ci harmonizuje z bogato ozdobion� �cian�, utwierdza sw�j rzekomy autentyzm. Jego troch� niezas�u�onej s�awie pomagaj� przewodnicy, celowo milcz�c na temat pochodzenia. p�askorze�by. Zreszt� szczeg� ten ciekawi ma�o kogo, trzeba bowiem zauwa�y�, �e zainteresowanie przesz�o�ci� i rzeczywistymi skarbami miasteczka jest niepor�wnanie niniejsze ni� mo�na by przypuszcza� z ilo�ci zatrzymuj�cych si� tu obcoj�zycznych i krajowych wycieczek. Tylko bardziej wytrwali trac� nieco czasu na obejrzenie kilku zabytk�w z epoki, w kt�rej na zat�o- czonym obecnie samochodami i lud�mi rynku odbywa�y; si� rycerskie turnieje, a monumen- 7 talny zamek udziela� go�ciny panuj�cemu ksi�ciu, albo te� z czas�w, gdy orientalne szable i piki zgromadzone w przyklasztornym muzeum krwawo rdzewia�y w ciasnych zau�kach. Wi�kszo�� rozbiega si� szybko po zakamarkach miasteczka w poszukiwaniu wsp�czesnej egzotyki, o kt�rej pisz� beadekery, ta za� wiekowa, przykuta do mur�w zamku, renesansowe- go ko�cio�a i klasztoru nie wydaje si� a� tak pon�tna jak trzymane w r�ku fotografie, obiecu- j�ce hiszpa�ski krajobraz, puste, zalane s�o�cem ulice, �miej�ce si� i uroczo prymitywne dzieci, wszystko o�lepiaj�co jasne i dzikie. W rzeczywisto�ci s�oneczne dni do�� rzadko zdarzaj� si� w tej cz�ci kraju nawet w porze lata, a handlowy spryt �wiadomych swych szans tubylc�w wykszta�ci� si� ju� tak dalece, �e pod tym wzgl�dem miasteczko upodabnia si� coraz bardziej do innych, modnych w sezonie, miejscowo�ci. Trwa zatem ci�g�a pogo� za oczekiwan� niezwyk�o�ci�: pstryk, obraz zwia- stowania z XV wieku, pstryk, ksi�dzu proboszczowi Feliksowi. Kr�lowi, dziekanowi kapitu- �y, wdzi�czni parafianie, pani Ziuta z �Przyjaci�k�� w d�oni ogl�da barokowy o�tarz o mi- sternie odtworzonej konstrukcji, pstryk, rynek w �wietle wschodz�cego s�o�ca, pstryk, pani Ziuta pokazuje j�zyk obiektywowi. Szczup�y pan milknie, daje r�k� znak do dalszej w�dr�wki. Grupka indywidualizuje si� w ruchu: dwie wysokie dziewczyny z przewodnikami w d�oniach, pan w jasnym garniturze, przystojny m�odzieniec w okularach, kilkoro innych. Kieruj� si� w stron� zwietrza�ych scho- d�w biegn�cych do podn�a g�ry zamkowej. Na przysadzistych murkach po obu stronach kamienistej drogi grzej� si� koty. Dziewczyny i przystojny pan zatrzymuj� si� na chwil� za plecami starego malarza, kt�ry zdecydowanymi kreskami, cho� bez po�piechu, przenosi na karton wizerunek rynku. � Tylko szkicuje. Ale dok�adnie i z wyczuciem proporcji. Taka dok�adno�� by�a kiedy� w�a�ciwa tylko nam i malarzom. Okularnik �mieje si� z w�asnego konceptu, one mu wt�ruj�. Doganiaj� swoich w bramie ko�cio�a. Hedda, jasnow�osa, na zdj�ciu druga od lewej, czyta z przewodniku: ...Ten p�nobarokowy j�zyk stylowy rozprzestrzenia si� w drugiej po�owie XVIII wieku na szerokie tereny wschodu i zachodu. Uderza szalone, konkretne podobie�stwo mi�dzy dzie�ami Ameryki �rodkowej i wytworami naszej kultury. Por�wnanie sklepienia tej kaplicy ze sklepieniem kaplicy r�a�cowej w podominika�skim ko�ciele w Ciudad Trujilio na wyspie Tahiti czy z barokowym ko�cio�em meksyka�skim w Ocotlon, posiada zastanawiaj�c�, je�li nie wr�cz zagadkow� wymow�... Rozgl�dali si� nieuwa�nie, leniwie, z powolno�ci� obiecan� i zas�u�on� podczas m�cz�cej nocy. Teraz nie mieli ju� w�tpliwo�ci, dotarli rzeczywi�cie do materialnego celu swej w�- dr�wki, wi�cej nawet � do samego centrum lego celu. By�o jeszcze zbyt wcze�nie, by spotka� kogokolwiek ze znajomych, ich obecno�� by�a na razie iluzoryczna i chocia� spojrzenia Wiktora wielokrotnie o�ywia�y si� na widok jakiej� sylwetki, podobnej do tych, kt�re pra- gn��by tu miesi�c temu, tydzie�, godzin�, spotka�, obecno�� Genka i jego trupy w miasteczku wydawa�a mu si� jakby niemo�liwa i szczerze m�wi�c zb�dna. Stare, zu�yte problemy i licz- many intelektualne, kt�re tamci d�wigali pewnie w jednym kufrze z dekoracjami i osobistym baga�em, w tej ba�niowej scenerii mog�y tylko nudzi�. Nie by� zreszt� w stanie g��biej si� tym przej��, te niech�tne innym my�li niepokoi�y go tylko chwilami. Ci�gle milczeli. Wiktor zastanawia� si�, w kt�rym z tych dom�w mo�e mieszka� Sztein tu ch�odna kamienica, zamkowa 15, cie� ko�cio�a na frontowej �cianie, historia zawieszona nad brukiem, kamienne cyklopy, t�ej�ce z wysi�ku brzuchy, ramiona, gruz�owate nogi, stopy przeogromne, dziobi�ce trotuary, pok�j ciemny, sfory przyczajone na przepastnych p�kach, du�o py�u, szeptu i starczego kaszlu � albo � chatka bia�a, wesolutka, z pastelowym ogr�d- kiem wok�, wodotrysk � polewaczka skrzy�owana z fontann�, krasnoludek pryskaj�cy wod� z roze�mianej g�by, och, jaki� upa� upajaj�cy, a wn�trze nieprzytulne, ok�adki obci�gni�te br�zem, br�z czy czerwie�, br�z... 8 tulipan, lipa, tuli si� pow�j, pancernik z bia�ego wapienia, pot�ne wie�yce, nadbud�wki puste wewn�trz jak stare drzewo, t�yzna, jurno��, solidno��, blady kwiatek w nadt�uczonym wazonie, wypatroszona piwniczno��, blado��, trupio��, to, �, �... Przerwa� t� zabaw�, gdy dostrzeg� inercj� wyobra�ni, podobie�stwo przygotowanych przez ni� pomys��w. Rzeczywisto�� oka�e si� na pewno inna, ale w ko�cu nie po to si� anga�uje wyobra�ni�, �e- by przybli�y� si� do nieznanego przedmiotu, tylko po to, �eby zda� sobie spraw� z mo�liwej wielo�ci jego kszta�t�w. Mo�na by powiedzie�, �e wrodzon� dyspozycj� umys�u jest pluralizm. W takim razie nie jest najlepiej, skoro ledwie kilka wariant�w potrafi� wymy�li�, kilka naj- prostszych wyobra�e� wyd�bi� z siebie. Ograniczony pluralizm? Do czego to prowadzi? Do�� tych bredni. Przyjecha�em tutaj, �eby zape�ni� luk� w wakacjach, sp�dza� beztrosko par� dni i przy okazji za�atwi� drobn� spraw� ze Szteinem. Przesz�o��, czegokolwiek by ona dotyczy�a, jest tutaj balastem, trzeba j� odrzuci� albo ograniczy� do minimum. Podejrzewam, �e przyzwy- czajenie do tworzenia ba�amutnych paradoks�w mo�e r�wnie skutecznie odebra� ochot� na wypoczynek, co kt�ry� z tych bebechowatych problem�w wlok�cych si� za mn�. Niepokoi� go cichy, lecz uporczywy b�l lewej nogi. To �agodne cierpienie powstrzymy- wa�o potrzeb� snu jeszcze skuteczniej ni� k�piel, kt�r� odbyli rano � zzi�bni�ci i p�przytom- ni mieli odwag� wskoczy� w lodowat� wod� rzeki. Wyprostowa� swobodnie ow� cierpi�tni- cza nog�, podci�gn�� nogawk� spodni, by sprawdzi�, czy na sk�rze nie ma �lad�w b�lu. � Nie mam ochoty ruszy� si� st�d ani nawet kiwn�� r�k� czy nog� � odezwa� si� Albin. � Ta- kie chwile maj� w sobie co� niezaprzeczalnie wznios�ego, wspania�e otoczenie, teoria barw, lu- dzie jakby nierealni, wszystko tu jest ponadczasowe, a wi�c nie istnieje w�a�ciwie ruch, tkwi si� tylko w tej scenerii, trwa, jest. My w tej niecce niezwyk�o�ci m�cimy troch� harmoni� swym po- tem, zakurzonymi buciorami i niesprecyzowan� rol�. Statysty? Widza? Ju� raczej widza. � Boli mnie noga � skrzywi� si� Wiktor � jestem wi�c widzem z obola�� nog�. � I w tych najprostszych sytuacjach stwierdza� ci�gle musimy nieporadno�� wszelkich ro- dzaj�w sztuki. Jaki� bowiem p�dzel, jakie pi�ro, nawet czyja kamera odda jedyno��, a zara- zem pe�ni� tego obrazu, w kt�rym teraz tkwimy, bez obawy zdecydowanej pora�ki. Naiwne, suche i p�askie opisy s� ju� tylko karykatur� nawyku, kt�ry w epokach zdecydowanej kon- wencjonalizacji literatury by� przydatny, bo odczytywano go w spos�b umowny. Dzisiaj s� to zazwyczaj �miecie �ataj�ce dziury w narracji. Fabu�a rozpuszcza si� w otaczaj�cym j� �miet- niku, upodabnia do niego, stroi w jaskrawe kolorki. Wydoby� istot� prawdziwego opisu, wy- polerowa� technik�, kt�ra pozwoli omin�� tamte niebezpiecze�stwa, oto zadanie czekaj�ce na odwa�nego, na mnie mo�e. Wiktor u�miechn�� si� lekko, bo cho� s�ysza� podobne rozwa�ania nie po raz pierwszy, to zawsze bardziej go bawi�a ni� irytowa�a emfaza, z jak� Albin je wyg�asza�. Nie mia� bynajm- niej zamiaru podtrzymywa� tej rozmowy, doprowadza� j� do momentu gdy jak to zwykle bywa�o, s�owa literatura, sztuka, tw�rczo��, zamienia si� w olbrzymiej�ce symbole, w nic ju� nie znacz�ce � albo znacz�ce, dla ka�dego z nich inaczej poj�cia, kt�rymi �onglowa� b�d� bez wytchnienia, zarzynaj�c skutecznie resztki swej mizernej dialektyki. Gadanina Albina i tandetna pi�kno�� scenerii (ba! on w jaskrawoniebieskiej koszuli na tle r�owej �ciany) wy- wo�a�y w nim reakcj� obronn�, wyczu� w tym wszystkim bana�, a dalej nieodrodn� siostr� tego� � �mieszno��. Czu� panikarsk� troch� potrzeb� wyrwania si� z kr�gu s��w i przedmio- t�w otaczaj�cych go bana�em. Nie ustrzeg� si� przy tym przesady, tak odrealni� t� zwyk�� w ko�cu sytuacj�, �e trzymaj�c si� jak ob��kany g��wnego motywu swoich my�li, zamieni� ry- nek w upiorny landszaft, w kt�rym oni stanowili �liczne, puco�owate figurynki z porcelany. Sugestywno�� tego obrazu przekona�a go do tego stopnia, �e got�w by� wyg�asza� refleksje przeciwstawne w tre�ci, ale r�wnie skrajne, co wynurzenia Albina. Powstrzyma� si� jednak. � Chod�my ju�. � Dok�d? 9 Wiktor wyliczy�: mieszkanie, Genek, a najpierw zaspokoi� g��d. � G��d � powiedzia� Albin jakby zadowolony z pojawienia si� tego wyrazu � g��d? Ty masz poj�cie, jakiego s�owa u�y�e�, jak je spospolitowa�e�. To, co w tej chwili by� mo�e prze�ywasz, bulgotanie w �o��dku, skurcz kiszek i inne zwierz�ce podrygi organizmu nic maja nic wsp�lnego z metafizyczn� niemal pomp�, g��bi� otwart� w umy�le przy odczuwaniu prawdziwego g�odu. Cz�owieku, to� par� tylko pi�kniejszych chwil prze�y�em, mo�esz mi wierzy�. To dzia�a jak narkotyk, jak mocna w�dka. Jak to si� dzieje, �e s�owa na poz�r sensowne, poprawnie skonstruowane, efektowne na- wet, staj� si� nagle md�e i nijakie. Szcz�tki my�li wyciekaj� z nich zostawiaj�c mas� bezu�y- tecznych slogan�w, szeregi tych s��w d�wi�cz� pusto, obra�aj�co. Pozostaje niepotrzebne zm�cenie ciszy. B�ysk zawodu i irytacji by� tak dotkliwy, �e Wiktor wsta� nie zwlekaj�c. Wy- r�wna� noga dno plecaka i spojrza� pytaj�co na Albina. � Id�, id� � roze�mia� si� tamten � �ucie to jedna z tych przyjemno�ci, z kt�rych si� bez- karnie nie rezygnuje. Z mnogo�ci potraw migaj�cych w podra�nionej g�odem pami�ci, z p�dz�cej tacy pe�nej krwawych befsztyk�w, sznycli, indyczych piersi, plack�w z posypk�, knedli, zraz�w i pulard, dosta�y im si� w ma�ym barze przy ulicy Krzywej tylko okruchy: cztery stwardnia�e bu�ki i dwa kubki mleka. Jedli bez ochoty i po�piechu, a gdy wypili mleko, odsun�li wraz z talerzem resztki czerstwego pieczywa i Wiktor rozsznurowawszy plecak wyj�� z niego dwa ogromne jab�ka. Uliczka, przy kt�rej mie�ci� si� bar, by�a w�ska, cienista i prawie pusta. Poszli ni� w d�, w przeciwn� ni� do rynku stron�. Coraz mniejsze, przysadziste domki ods�ania�y drewniane budy, poza kt�rymi cementowe urwisko sygnalizowa�o brudn� i podobn� �ciekowi rzeczu�k�. Filigranowy mostek, biegn�cy nad ni�, by� za to autentycznym przyk�adem osiemnastowiecz- nego klasycyzmu, Oparli si� o marmurow� balustrad� i spogl�dali na zbe�tan� wod� strumy- ka. Ci��y�y im plecaki, wi�c je zdj�li i u�o�yli w kamiennych mszach znajduj�cych si� po ka�dej strome mostu. Przejecha� obok rowerzysta, przebieg�y rozkrzyczane dzieci, potem po- jawi�y si� dwie zgrabne dziewczyny, nie bez sympatii spogl�daj�ce na dwudniowy zarost Al- bina. � Popatrz, o tej porze ju� takie dziewczyny, mo�na sobie wyobrazi�, co b�dzie p�niej. Albin nabra� g�o�no powietrza w p�uca. � Masz zanadto uproszczone wyobra�enie o moich najistotniejszych w tej chwili pragnie- niach, poza tym do�� trywialnie i obcesowo traktujesz te m�ode os�bki, kt�rych przychylno�� wzgl�dem nas, zaznaczon� w spojrzeniach, nale�a�oby oceni� jako co� znacznie wa�niejszego ni� mo�liwo�ci kryj�ce si� zawsze w �agodnie zaokr�glonych p�aszczyznach brzucha czy w wypuk�o�ciach grubej warstwy t�uszczu, tworz�cych po�ladki tych ma�ych. Zastanawiam si�, sk�d w tobie taka zdecydowana negacja warto�ci istniej�cych, by� mo�e, poza sfer� cielesn� w tych sympatycznych istotach. Rozebra�e� je w my�lach do naga, obna�y�e� bez skrupu��w interesuj�c� ci� zwierz�co��, bez skrupu��w, do jakich zobowi�zuje ci� cho�by odrzucona pow�oka z lekkich tkanin i sk�r skrojonych wedle aktualnych m�d i gust�w, kt�re s� przecie� wizyt�wk� panuj�cej kultury, �wiadectwem jakiego� tam szczebla rozwoju istoty ludzkiej, jakiego� niezaprzeczalnie ludzkiego �teraz�. �miali si� przez chwil� ha�a�liwie jak zadowolone z udanego figla dzieci. Ta zabawna sce- na mia�a tak�e drugie, niezale�ne od pojawiania si� dziewczyn, oblicze. Wiktor pami�ta�, �e po�r�d wielu argument�w, kt�rymi nak�ania� Albina do tej podr�y, by�y r�wnie� efektowne mira�e erotycznych przyg�d, jakie mia�y ich niechybnie spotka�. A wi�c pierwszy epizod mieli ju� za sob�, wypada�o spokojnie czeka� na nast�pne. Dochodzi�a dziewi�ta, gdy uliczk� okr��aj�c� rynek udali si� w kierunku rzeki, w lewo od miejsca, gdzie nocowali. Na pla�y postanowili rozdzieli� si�. Rzucili monet�. Wiktor zawr�ci� do miasteczka, by poszuka� dla nich mieszkania. Albin zataszczy� plecaki na sam brzeg, rzu- 10 ci� je pod krzakiem wysuszonych wiklin i zacz�� zdejmowa� buty z t�pym wyrazem twarzy i desperacj� cz�owieka znu�onego. Stoj�c po kolana w wodzie wypoczywa�. Nie opodal, na samym dnie nadrzecznej skarpy, gromada maluch�w �owi�a za pomoc� prymitywnych w�dek rybki kilkucentymetrowej d�ugo�ci. Jeszcze dalej, ogrodzona metalow� siatk� rozpo�ciera�a si� strze�ona pla�a, teraz prawie pusta. Ratownik w czapce z wielkim daszkiem p�yn�� ��dk� z pr�dem, przestawiaj�c bli�ej brzegu boje ograniczaj�ce k�pielisko. Rzeka toczy�a si� wolno, majestatycznie, wlok�a na powierzchni ga��zie i zbutwia�e szcz�tki pni. Pod mostem przyspie- sza�a z pluskiem uderzaj�c w dno stalowych ponton�w, utrzymuj�cych na wodzie zakotwi- czon� tam pog��biark�. Ludzie przewieszeni przez barierk� mostu z ciekawo�ci� obserwowali grubego mechanika krz�taj�cego si� po pok�adzie, potem zach�ceni przez dzieci rzucali drob- nymi kamykami i pluli, staraj�c si� trafi� w sam czubek tej bry�y mi�sa wrzeszcz�cej i bezsil- nie miotaj�cej si� w dole. Albin odpocz�wszy troch� postanowi� zaj�� si� swoim wygl�dem. Umy� twarz, z�by, ogo- li� si� cierpi�c przy tym okropnie, potem polaz� w krzaki. Wraca� zadowolony z osi�gni�tej przez organizm harmonii, rozmy�laj�c o pewnym pomy�le, kt�ry mu przyszed� do g�owy za- raz po przebudzeniu. Mog�oby to by� opowiadanie albo nowela: ona, co� na kszta�t tych pie- kielnie zdolnych, ale rybiowatych istot, bawi�cych si� neutronami, plazm�, antycz�steczkami, on, nie dorastaj�cy poziomem umys�owym do �wiata, w kt�rym �yje ona... jaki� wypadek zmieniaj�cy ten porz�dek na przewrotnie psychologicznych zasadach, na przyk�ad on ratuje j� z topieli w czasie urlopu nad morzem, incydent pozostawia niezatarty �lad � strach i jego naj- gorsz� konsekwencj� � obrzydzenie do niej, wstr�t prze�ywany na nowo z ka�d� pr�b� zbli- �enia... Przystan�� zatrzymany ha�asem dobiegaj�cym z bliskiej odleg�o�ci. Od strony rzeki mi�- dzy k�pami wiklin przedziera�o si� z wrzaskiem stado g�si pop�dzane przez m�od� kobiet� w niebieskiej sukni. Jej grube, mi�siste nogi pob�yskiwa�y golizn�, pantoflami trzymanymi w prawej r�ce wymachiwa�a nad g�gaj�c� gromadk�. G�si przekoleba�y si� przez �cie�k� i po- bieg�y dalej rozsypuj�c si� w tyralier� bia�ych kupr�w. Dziewczyna zatrzyma�a si� na chwil�, by w�o�y� buty. Czyni�a to bardzo wolno i troskliwie, stoj�c na jednej nodze tar�a d�oni� za- kurzon� stop� i dopiero wtedy wciska�a na ni� staromodny pantofel z ��tej sk�ry, na wyso- kim korkowym obcasie. Albin sta� kilkana�cie krok�w od niej i gapi� si� w os�upieniu na wy- soko ods�oni�te uda. Dziewczyna zaj�ta sob� nie zauwa�y�a go najpierw, lecz podczas kolej- nego sk�onu mign�y jakie� nogi w jej polu widzenia. Odwr�ci�a si� z szerokim u�miechem: � Dzie� dobry. Ujrza� pospolit�, wulgarn� nawet twarz, du�e kolczyki w uszach. � Dzie� dobry � b�kn�� niepewnie, czuj�c si� jak uczniak przy�apany na podgl�daniu. Przemkn�� szybko obok dziewczyny. Przed zakr�tem obejrza� si�, jakby chcia� sprawdzi�, czy to nie by�o z�udzenie. Obraz trwa� niezmieniony, niczym zatrzymana klatka filmowa. Odwr�- ci�y si� tylko role, teraz on odchodzi�, a tamta kobieta, Lola, Gryzelda, Maria kiwa�a mu ze smutkiem d�oni� na po�egnanie, rozpuszcza�a z bole�ci w�osy, chyli�a czo�o w �a�obie. Pr�- bowa� dalej rozwin�� to wyobra�enie, ale widok grubonogiej, u�miechni�tej dziewczyny by� zbyt konkretny, by si� to mia�o uda�. Znowu opad�o go znu�enie � za du�a porcja wra�e� jak na jeden ranek. W g�owie kot�owa�o si�, bulgota�y szcz�tki my�li, bezsensownie zgrupowane s�owa: cuda, buda, uda, rynki, szynki, obrzynki, skrzynki, �cie�ki, brze�ki, rowy, krowy, mo- wy, to wy, my, ty... rozproszone fragmenty zda� opasywa�y go sugestywn� melodyk�, uk�a- da�y si� w przekornie �wi�skie historyjki niczym z Aretina czy Boccaccia. Mia� wra�enie, �e g�upieje. 11 Przypominasz sobie: rozleg�a tafla szk�a z czerwieniej�cym uko�nie napisem LODY, twarz Ma�ego Piotrusia za szyb�, ��ta ok�adka ksi��ki le��cej przed tob� � banalna sceneri� decy- zji, kt�r�, podniecony i o�mielony blisk� godzin� odjazdu, baga�em czekaj�cym ju� na dwor- cu, sformu�owa�e� z tak� jasno�ci� i stanowczo�ci�. Mam dwadzie�cia lat, powiedzia�e� sobie, niewiele do stracenia, sporo do uzyskania, wiele do zapomnienia. Jej przeznaczy�e� t� ostatni� rol�, wiedz�c, �e b�dzie to najlepsza pr�ba rzetelno�ci twych zamierze�, najlepszy spraw- dzian odwagi, z kt�r� przyst�pujesz do porz�dkowania swojego �ycia. (Odwaga s��w te� by�a elementem pr�by, �ycie, sens �ycia, przysz�o�� � jak�e te s�owa ci� dot�d onie�miela�y.) To postanowienie wyda�o ci si� najpierw obrzydliwie heretyckie, potem jak zakazany owoc za- cz�o przyci�ga�, kusi� mira�ami spodziewanych korzy�ci, mo�liwo�ciami innych wybor�w (innych kobiet mo�e), wreszcie zaprowadzi�o ci� tutaj, posadzi�o przy kamiennym stoliku i kaza�o czeka�. By�e� ju� tam � pan Bratek z WZG �Kawiarnie, bary, biura� ze zdziwieniem stwierdzi�, �e kto� wpad� do bramy i pomkn�� na g�r� z szybko�ci� zbyt wielk� dla jego zm�czonych oczu � na drugim pi�trze przystan��e�, by uspokoi� oddech � kpiarskim ruchem poprawi�e� nieist- niej�cy krawat � wyjrza�e� bezmy�lnie przez okno � pami�� z upodobaniem notuj�ca szcze- g�y zarejestrowa�a i ten widok � w centrum podw�rka rozbabrany �mietnik w otoczeniu chu- dych lip, pod �cian� rozkraczony stalowosiny motocykl � lekki op�r bakelitowego guzika � skrzekliwy terkot dzwonka � przez kilkana�cie sekund uda�o ci si� pokry� zdenerwowanie wymuszon� nonszalancj� � potem wiedzia�e� ju�, �e t� drog� b�dziesz musia� powt�rzy�. Z kawiarni po przeciwleg�ej stronie ulicy gapi�e� si� w kierunku znajomej bramy, podpieranej cielskami kamiennych olbrzym�w, widzia�e� sto�ek pana Bratka otoczony gromadk� kot�w. Popchnie mnie �artobliwie do swojego pokoju albo powie uspokajaj�co � nie ma go, oczywi�cie, usi�d� na brzegu fotela, akcentuj�c w ten spos�b za�o�ona kr�tko�� wizyty, ona z kromk� chleba w ustach i z fili�ank� w d�oni albo te� unurzana po �okcie w farbie, spyta, czy co� si� sta�o, wetknie mi kaw� w r�k� i pop�dzi odebra� telefon, a ja rozgl�daj�c si� po raz ostatni zapewne po tym pokoju zagraconym stosami projekt�w i naczyniami z surowej gliny, wa�y� b�d� na j�zyku s�owa, kt�re w chwil� p�niej wypowiem nie patrz�c jej w twarz. Wyj- d� pospiesznie, biegiem po schodach w d�, tramwaj, poci�g, potem ju� nie tak �atwo wr�ci�. Dosiad� si� do ciebie Ma�y Piotru�, poeta i metafizyczna kurwa, jak si� sam okre�la� po pijanemu. Pali� twoje papierosy, pi� postawion� przez ciebie kaw� i oszukiwa� tw�j niepok�j paplanin� o przyjemno�ciach i sukcesach, jakie mia�y go wkr�tce spotka� w zwi�zku z licz- nymi publikacjami jego wierszy. Z zaaferowan� min� przytacza� obszern� i efektown� list� naszpikowan� has�ami dla wtajemniczonych: poufa�ymi nazwami pism i towarzyskimi przy- domkami ich redaktor�w, szczeg�owymi obliczeniami wiersz�wek i godzinami otwarcia kas. S�ucha�e� go, zdawkowym u�miechem kwituj�c kolejne rewelacje, ale widzia�e� przede wszystkim t� bram� i ludzi pozdrawiaj�cych pana Bratka, salutuj�cego w odpowiedzi z po- wag� godn� czas�w, w kt�rych ten spos�b powitania powszechnie obowi�zywa�. Powiesz: przyczyny s� chyba zbyt proste, �eby je ujawnia� i powiesz: zwyk�e k�amstwo, bo to ich psy- chologiczna otoczka jest zbyt kompromituj�ca, by� mia� odwag� przyzna� si� do niej. Dalej spr�bujesz si� zas�oni� konieczno�ci�, tak trzeba, by� mo�e ci� krzywdz�, ale tak trzeba. Bzdu- ra! Odb�dzie si� to raczej za pomoc� zda� kr�tkich, krztuszonych z wysi�kiem, ze �wiadomo- �ci�, �e wyra�aj� tylko strz�p, nieudany fragment spl�tanych my�li. Potykaj�c si� o ka�de �by� mo�e, jednak�e, raczej, chyba, bym, by�, by�, o te wszystkie formy j�zykowego tch�rzostwa, dotrzesz wreszcie do s��w do�� jednoznacznych, by jej ujawni�y sens twojego be�kotu. Poderwa�e� si� nagle � w prostok�cie szyby znajoma sylwetka. Dotkn�a czupryn� jasnych w�os�w g�rnej kraw�dzi L, ledwie musn�a opalonym, ramieniem Y. Pan Bratek z WZG �Kawiarnie, bary, biura� musia� zrzuci� z siebie zbyt natarczywego kota, by si� jej odk�oni�. 12 Przerwa�e� Piotrusiowi wp� zdania i zacz��e� si� �egna� z tak� mina, �e tamten, podejrze- waj�c jaki� pope�niony bezwiednie nietakt, jeszcze przez chwil� siedzia� zaaferowany. Do- tar�e� tylko do drugiego pi�tra. Schodzi�e� rozczarowany sob�, zdeprymowany pierwsz�, tak dotkliw� pora�ka. Pani Docent by�a mocno zaskoczona twoja wizyta, cho� nie dawa�a tego po sobie pozna�. Na dworcu wypi�e� cztery kufle piwa i niemal pijanego wepchn�li ci� do poci�- gu przygodni znajomi. Przypominasz sobie... By� mo�e Wiktor dlatego wybra� siwego staruszka spo�r�d wielu tubylc�w kr�c�cych si� wok� autobusowego dworca, �e stary podobny by� do postaci dobrotliwych s�ug z melodra- matycznych film�w ogl�danych w dzieci�stwie. Mo�e jednak uleg� po prostu natarczywo�ci chrypi�cego g�osu, sugestywno�ci i apodyktyczno�ci tonu, kt�re, k��c�c si� wyra�nie z, siel- skim przypomnieniem, mia�y w pierwszej chwili moc zaskoczenia. � Chod� pan za mn� � rozkaza� stary i ruszy� w wiadomym sobie kierunku z chy�o�ci� tak niespodziewan�, �e Wiktor ledwie m�g� dostroi� swe zesztywnia�e nogi do tempa; marszu czy raczej biegu tamtego. � Ile tych pokoj�w? � Jeden tylko. � Jeden? � Jeden. Dziadek chrz�kn�� pogardliwie i postukuj�c lask� o bruk p�dzi� dalej. Doszli do ko�ca S�onecznej i skr�cili w g��b piaszczystej ulicy bez nazwy. Przystan�li przed p�otem jednego z bli�niaczych domostw. Wewn�trz nieforemnego podw�rza p�kata stodo�a b�yszcza�a w s�o�- cu blacha wisz�cych na niej wiader i miednic. � Anielakowa! � chrypn�� dziadek niewyra�nie, splun�� i wrzasn�� �mielej: � Anielakowa! Brudny kogut podobny do mechanicznej zabawki kr�ci� si� po podw�rzu, gwa�townymi ruchami szyi pr�buj�c nada� swemu cia�u pozory m�odzie�czej werwy i dynamizmu. Kr��y� wok� zardzewia�ego p�uga, ostukiwa� go dziobem, potem zbli�y� si� do schod�w, podskoczy� raz, drugi raz, na kamiennym szczycie zakrzycza� przera�liwie i rozpostar� skrzyd�a. Zaskrze- cza� ponownie, uderzony otwieranymi z rozmachem drzwiami. Na ganek wysz�a gruba ko- bieta w poplamionym fartuchu. � Ma pani jakie pokoje? � Pewnie, �e mam. Dla tego pana? � Tak � powiedzia� Wiktor i doda� zaraz � jest ze mn� kolega. � Dobrze, mam taki pokoik, na pewno b�dzie w nim panom dobrze � ucieszy�a si� Aniela- kowa i zanim zd��y� zaoponowa�, krzykn��, �e chce najpierw obejrze� ten pok�j, ustali� wa- runki, cen�, znik�a w g��bi domu. Zastanawia� si� przez chwil�, czy nie szuka� dalej, ale nie mia� na to specjalnej ochoty. Uzna� wi�c, �e to miejsce nie jest gorsze od innych i z ponur� ciekawo�ci� rozmy�la�, kt�r� cz�� proponowanej mu wsz�dzie alternatywy znajdzie tutaj � brudny pok�j czy skandalicznie wysok� cen�. Stary nie da� mu wiele czasu do namys�u. � Sto! � Co, sto? � Z�otych si� nale�y � stukn�� kij z�owieszczo, zw�zi�y si� z�o�liwe oczka. � Co pan, jak to? Koniec kija unosi� si� gro�nie wy�ej. � No, ju�! Wiktor pr�bowa� broni� w sobie resztek zdrowego rozs�dku, ale stary ju� si� zachybota� we w�ciek�ym krzyku, zamierzy� lask�. � Z�odziej! �apa�! 13 Wiktor instynktownie uskoczy�, ci�gle jeszcze nie wierz�c w realno�� tak niezwyk�ego epizodu, gdy jednak koniec kija zafurkota� obok jego ramienia, przesta� si� namy�la� i po- mkn�� co si� w g��b ulicy. Na szcz�cie ko�czy�a si� ona niedaleko, przechodz�c w piaszczy- st� drog�, otoczon� g�stym brzozowym zagajnikiem. Stary bieg� ha�a�liwie, charcza� w�cie- kle, kl�� i nawo�ywa� do po�cigu. Uda�o mu si� jednak zach�ci� tylko dwoje bosych dzieci, kt�re podskakiwa�y poza zasi�giem kija, robi�c z�o�liwe miny. Ulica by�a prawie pusta, a nieliczni przechodnie woleli nie wdawa� si� w awantur�, kt�rej istoty, b�d� co b�d�, nie znali. Wiktor rozko�ysany biegiem wygl�da� dostatecznie gro�nie, by wybi� im t� kie�kuj�c� cho�by my�l z g�owy. Tak mniej wi�cej pomy�la� emerytowany ksi�garz Sztein, obserwuj�cy z dale- ka ca�� t�, dla niego pantomimiczn�, scen�. Spojrzawszy na zegarek utwierdzi� si� w swej decyzji nieinterweniowania, spacer si� przed�u�y� i od pi�ciu ju� minut czekali na niego w �Stylowej� przyjaciele, dziwi�c si� pewnie i niepokoj�c. Min�� wi�c rozz�oszczonego sta- ruszka i stanowczym krokiem pod��y� w kierunku rynku, sygnalizowanego st�d wystaj�cymi ponad placem, ciemnymi dachami dom�w. Starzec wkr�tce zrezygnowa� z pogoni, przysta- n��, podci�gn�� opadaj�ce spodnie, strzepn�� d�oni� zakurzone nogawki i ruchem tym jakby strz�sn�� z siebie niedawn� w�ciek�o��, bo po chwili ju� uspokojony, milcz�cy, ruszy� �ladem pana Szteina. Dzieci sz�y za nim przez pewien czas, ale potem rozczarowane zawr�ci�y. Kopi�c zardzewia�e puszki i kolorowe kapelusze niejadalnych grzyb�w, Wiktor przeczeka� kilkana�cie minut w g��bi zagajnika. Nie s�ysza� ju� wrzask�w starca, ale nie by� pewny, czy to nie zag�usza wszystkiego �omot w skroniach. Pogodzi� si� bezwiednie z absurdalno�ci� sytuacji, podda� si� jej bezsensowi, zamiast j� opanowa�, ujarzmi� i sprowadzi� do w�a�ci- wych rozmiar�w. U�wiadomi� to sobie id�c brzegiem ulicy, kt�r� niedawno m��ci� w grote- skowym biegu. Ko�o zabudowa� Anielakowej pr�bowa� si� nawet oburzy� na siebie, ale nie zd��y� tego zrobi� � s�ysz�c g�o�ne krzyki za sob� przesadzi� bez namys�u p�ot, we wrzasku koguta przelecia� przez podw�rze i wpad� do mrocznego wn�trza stodo�y. Potkn�� si� w progu i zginany przez zapowied� upadku bieg� dalej, a� uderzywszy o jak�� mi�kk� przeszkod� rymn�� w stert� siana. Z�ocista fontanna kurzu i okrzyk cichy jak westchnienie. Natrafi� d�oni� na co� ch�odnego, smag�ego jak noga kobieca. Dziewczyna poruszy�a si� gwa�townie. � St�uk�am przez pana �wie�e jajka � powiedzia�a z wyrzutem. M�czy� si� przez chwil� usi�uj�c powstrzyma� wybuch weso�o�ci, kot�uj�c� si� ju� w gar- dle strug� be�kotliwego �miechu. � Przepraszam � wykrztusi� wreszcie. Dziewczyna u�miechn�a si� odrobin� wstydliwie, ostro�nie, jakby niepewna jego reakcji. � To pan b�dzie u nas mieszka�? � Tak. Ja. Wsta�a obci�gaj�c sp�dnic�. Mog�a mie� najwy�ej szesna�cie, siedemna�cie lat. U�miech- n�a si� ponownie, wycieraj�c w siano d�onie pobrudzone lepk� mazi� i wybieg�a ze stodo�y wysoko unosz�c ramiona. By�o w tym ge�cie co� niepokoj�co znajomego, co� zaskakuj�cego pami�� niejasnym przypomnieniem podobnej chwili w bezimiennym mie�cie na trasie ich podr�y, gdzie ci�ar�wka zatrzyma�a si� dla uzupe�nienia paliwa. Pili w po�piechu gor�c� herbat� w najbli�szej kawiarni. Gablota z ciastkami, wazon z nad�amanym kwiatem, r�kaw osrebrzony popio�em � k�tem oka ledwie zasygnalizowane przedmioty uformowa�y si� nagle w ram� obrazu, kt�ry sparali�owa� go na moment niespodziewan� iluzj�. Schylona posta� kobieca przy s�siednim stoliku, p�kole biodra obci�ni�te szar� tkanin�, lewa r�ka podtrzy- muj�ca jasne w�osy, podczas gdy prawa dotyka pod�ogi w poszukiwaniu paczki zapa�ek le��- cej tam od sekundy. Uk�ucie iluzji by�o kr�tkie jak ruch tej dziewczyny (ukaza�a twarz za- czerwienion� chwilowym wysi�kiem, nieznan�, obc�), jednak poruszy�o w nim drzemi�cy dot�d niepok�j, oswobodzi�o t�umiony l�k przed czekaj�cym go spotkaniem. Teraz to uczucie by�o niepor�wnanie s�absze, przyt�pione zoboj�tnieniem i weso�o�ci�. Mimo to zrozumia� je niemal jak ostrze�enie i postanowi� niezw�ocznie odnale�� Hank�. Czu� si� jednak znu�ony i 14 gdy tylko przelotne przypomnienie rozp�yn�o si� w powodzi innych my�li i skojarze�, sta- nowczo�� podj�tej przed chwila decyzji wyda�a mu si� mocno przesadzona. Nie by� jeszcze gotowy do takiego spotkania, a zreszt� teraz, tak ona jak i ca�a ta romansowa historia, z kt�rej chcia� si� wywik�a�, ma�o go obchodzi�y. Przyjecha� tu odpr�y� si�, wypocz��. Reszta jest wymys�em zdziecinnia�ej wyobra�ni, sztucznie podtrzymywan� fikcj�. U�o�y� si� wygodnie w sianie i za�o�ywszy d�onie pod g�ow� wpatrywa� si� w ciemne o�ebrowania dachu. Ju� walcz�c ze snem przypomnia� sobie pani� Docent i przesta� by� pewny, �e Sztein istnieje na- prawd�. Przy jej zawodowym prawie poczuciu humoru... � Id�c do was, drodzy przyjaciele � m�wi� pan Sztein sadowi�c si� wygodnie za sto�em � mia�em okazj� uczestniczy� w zdarzeniu, kt�re poruszy�o mnie do g��bi, mimo i� sens jego jest mi w�a�ciwie nieznany. Ot� wyobra�cie sobie biegn�ce ulic� postacie: m�odego, dobrze zbudowanego ch�opca i pomarszczonego staruszka. Jak�e sobie zakpi�a natura z tych dw�ch, pierwszemu ka��c ucieka�, drugiemu goni� go � pomy�la�em najpierw. Dopiero gdy straci�em z oczu t� dziwn� par�, dopiero wtedy, o paradoksie, ujrza�em j� w imaginacji tak�, jak� by�a w istocie. To by�, prosz� was, niemal alegoryczny obraz, goni�cy i goniony przeobrazili si� w symbole nie okie�znanej si�y i �ywotno�ci istoty ludzkiej. Inaczej trudno mi to nazwa�. A� przystan��em oszo�omiony t� nag�� my�l� i, przyznaj�, uczucie to nie opu�ci�o mnie dot�d. � O, ma pan na pewno racj� � odezwa� si� z pewn� ironi� Historyk, siwy, przystojny jesz- cze m�czyzna, bojkotowany przed wojn� towarzysko za cynizm i sofistyk�. � Jednak�e, m�wi�c o �ywotno�ci ludzkiej dodajmy, �e chodzi tu tylko o �ywotno�� tej zewn�trznej po- w�oki, kt�r� nazywamy cia�em, a wi�c w gruncie rzeczy czego�, co w nas najbardziej zwie- rz�ce. Jest to wi�c, panie Sztein, �ywotno�� owej pl�taniny �ci�gien, ko�ci, mi�sa i � �luzu obci�gni�tej sprytnie sk�r�, i to wyda�o si� panu takie wznios�e. Wyobra�am sobie � ci�gn�� dalej nie zwa�aj�c na przesadnie oburzon� min� ksi�garza i na jego gesty, kt�rymi domaga� si� g�osu � wyobra�am sobie ska�� pa�skiego oszo�omienia, gdy us�yszy pan ode mnie pewn� historyjk� dla ilustracji pogl�du, jaki przed chwil� wyrazi�em. Ot�, wertuj�c swego czasu XVII � wieczne akta rady miejskiej, natkn��em si� na opis przedziwnej egzekucji, odbytej bodaj�e w 1642 roku. Szczeg� mo�e niewa�ny, ale pami�tam go, gdy� sam by�em t� spraw� wielce zafascynowany. S�uchajcie, panowie: niejaki Jakub Sm� za kradzie�e, liczne morder- stwa i za zorganizowanie bandy rabusi�w b�d�cej postrachem okolicy zosta� skazany prawo- mocnym wyrokiem s�du na �mier� w m�czarniach. Z egzekucj� w tamtych czasach nie by�o k�opotu, gdy�, jak wiadomo, na zamku znajdowa� si�, �e tak powiem, etatowy kat. Z wielkim te� zainteresowaniem oczekiwano dnia jarmarku, w czasie kt�rego mia�a si� odby� uroczy- sto��. Pan si� mo�e u�miecha� (wcale si� nie u�miecham � zmartwi� si� pan Sztein), ale wte- dy obchodzono takie historie z wielk� pompa. Osobi�cie nawet s�dz�, �e nie jest to najgorszy spos�b z�o�enia ho�du odchodz�cym z tego marnego pado�u. No wi�c Jakub, jak przysta�o na dzielnego zb�ja, trzyma� si� krzepko, he, he, dop�ki nie obci�li mu r�k. Zawy� jednak dopie- ro, gdy zacz�to polewa� mu plecy rozpalonym woskiem i tak przygotowan� sk�r� nacina� i �ci�ga� pasami. Nadziei t�um�w nie zawi�d�. Co ciekawsze ten ludzki kad�ub bez r�k i bez n�g, w b�aze�skiej czapce wci�ni�tej mu na krwawi�c� g�ow� przez kogo� z t�umu, �y� jesz- cze pi�� godzin i, co za�wiadczono w urz�dowym dokumencie, l�y� k�tem ust gawied�, ogl�- daj�c� go ze strachem. Nieznany kronikarz, kt�ry musia� by� domowej roboty psychologiem, a po trosze i filozofem, dodaje tutaj co� w rodzaju: �Przez tak� �mier� zacz�o wielu ogl�da� swoje �ycie i lepszymi si� stali�. Prawdziwo�� tego zdania jest oczywi�cie do�� z�udna, ale potrafi� doceni� wychowawcze pobudki, kt�re kierowa�y moim anonimowym poprzednikiem. Macie wi�c, panowie, wystarczaj�co barwny przyk�ad, jak �elazna potrafi by� pow�oka, w kt�rej, chc�c nic chc�c, tkwimy. 15 � Za przeproszeniem, c� to znaczy �chc�c nie chc�c� � zirytowa� si� pan Sztein. Historyk wyd�� pogardliwie wargi. � O, w tym wypadku nic takiego, ot zwyk�a figura retoryczna, takie powiedzonko, nic wi�cej. Zanim ksi�garz zd��y� uporz�dkowa� rozpierzch�e my�li i oskar�y� Historyka o niedo- rzeczn� interpretacj� zrelacjonowanych wydarze�, wtr�ci� si� polonista Cackowski. � Przypomina mi to histori�, kt�r� przytoczy� by� kiedy� Anatol France, w jednej ze swo- ich ksi��ek. � Przyjaciele, bez przesady � zaprotestowa� Sztein � intencje, z kt�rymi zaczyna�em roz- mow� na interesuj�cy nas temat, by�y po stokro� szlachetniejsze ni� te, kt�re powoduj� wami. Nie wulgaryzujmy tak przecie� subtelnego zagadnienia. � Dajmy lepiej spok�j intencjom � zauwa�y� Historyk � zanim si� zacznie kogo� os�dza�, trzeba go najpierw wys�ucha�. Sztein pobity tym argumentem zamilk�, wyrazem twarzy daj�c jednak do zrozumienia, �e podtrzymuje sw�j sprzeciw. � A zatem za panowania Ludwika Sprawiedliwego � podj�� Cackowski wysokim, mono- tonnym g�osem erudyty � w Burgundii pewna kobieta szlacheckiego pochodzenia � szczeg� ten ma w tej sprawie niejakie znaczenie � urodziwszy dziecko, owoc rzekomego gwa�tu, udu- si�a je w chwili rozpaczy. Zgodnie z nakazami prawa mia�a by� za to �ci�ta, w odr�nieniu bowiem od przest�pc�w pospolitych, gin�cych na szubienicy, osoby szlacheckiej krwi �cina- no. By podkre�li� ohyd� jej czynu, a mo�e i z pobudek mniej szlachetnych, w�adze kaza�y prowadzi� skazan� przez miasto w upokarzaj�cej p�tli na szyi. Rzeczy makabryczne zacz�y si� dopiero na miejscu strace�. Od pocz�tku uwag� widz�w zwr�ci�o dziwne zachowanie ka- ta. Skar�y� si� on g�o�no na swe zdrowie, pada� przed skazan� na kolana, prosz�c j� i wszyst- kich o przebaczenie. Przyczyna tej cokolwiek dziwnej pro�by wyja�ni�a si� w chwil� p�niej. Pierwsze uderzenie topora rozp�ata�o biednej dziewczynie rami�, drugie, przy pogr�kach i przekle�stwach t�umu oburzonego na to partactwo, nadr�ba�o jej kark zamiast go przeci��. Kat upad� nieprzytomny razem ze skazan�. Posypa�y si� pierwsze kamienie. Mnisi asystuj�cy przy egzekucji umkn�li, widz�c, co si� gotuje. Wtedy �ona kata, kt�ra towarzyszy�a, a i po- maga�a m�owi, nie mog�c znale�� topora, schwyci�a zemdlon� i zacz�a j� dusi� przy pomo- cy znanego nam ju� sznura. Tamta zacz�a si� broni� ostatkiem si�, pr�bowa�a odepchn�� pochylaj�ce si� nad ni� widmo. Wyobra�cie sobie, panowie, �e to jeszcze nie wszystko. � Cackowski przerwa� na moment, by odkaszln�� i wypi� �yk kawy. � Ot� gdy duszenie nie da�o rezultatu, tu powinienem przeprosi� za bezbarwny styl tego opowiadania, c� bowiem znaczy ten utarty zwrot �da� rezultat� wobec tre�ci, jakie ma wyra�a�, a wi�c gdy duszenie nie da�o rezultatu, kacica �ci�gn�a ofiar� z pomostu i ogromnymi no�ycami usi�owa�a prze- ci�� jej krta�. � Niesamowite � wykrzykn�� Historyk. � Wprost niesamowite! Ksi�garz spojrza� na niego z niesmakiem. � Pan myli reakcje, przyjacielu. Tu nale�y raczej �ciszy� g�os nad n�dz� ludzkiego okru- cie�stwa, ni� si� nim fascynowa�. � Pozw�lcie doko�czy� � u�mierzy� zbyt wczesn� dyskusj� Cackowski. � Uratowa� skaza- n� t�um, kamienuj�c w swej w�ciek�o�ci kata i jego krwio�ercz� ma��onk�. Owa� nieszcz�sna ofiara opr�cz ran, o kt�rych ju� wiemy, mia�a jeszcze kilkana�cie innych, zadanych jej w fer- worze walki, jaka toczy�a si� wok� pomostu. U�askawiona p�niej przez kr�la, do�y�a staro- �ci w jednym z klasztor�w po�udniowej Francji. Tyle opowiada stary, ale zawsze dobrze poin- formowany France, tyle ja za nim. Historyk ostentacyjnie g�o�no wytar� nos, ale nie kwapi� si� do zabrania g�osu. Sztein prychn��: � Wypada mi tylko powt�rzy�, n�dza ludzkiego okrucie�stwa jest r�wnie wielka jak pot�- ga ludzkiej cnoty. 16 � Patetyczne frazesy � mrukn�� Historyk. � Niech pan nie b�dzie takim idealista. Ta for- mu�ka znaczy tyle, co ka�da inna, a fakty pozostaj� faktami. Nie ma si� co krzywi� z obrzy- dzenia, moja wersja cz�owieka jako pl�taniny �ci�gien i ko�ci jest o wiele bli�sza �ycia ni� proponowana przez Dana, uskrzydlona tak zwanym humanizmem duszyczka. A propos, czy wiedz�, panowie, �e w �redniowieczu nie wyobra�ano sobie duszy inaczej jak w postaci w�- satego draba, no, w ka�dym razie jako czego� rodzaju m�skiego. Ma�o tego, okazuje si�, �e tak dla nas oczywisty niewie�ci albo czasem bezp�ciowy wygl�d anio�k�w i uzbrojonej w kos� �mierci zafundowa�y dopiero epoki do�� nam bliskie, wcze�niej te sympatyczne istoty by�y bez w�tpienia p�ci m�skiej. Mniejsza o anio�ki, ale ta przemiana p�ci poczciwej kostuchy ma w sobie sporo pikanterii. Od czas�w tamtej rewolucyjnej zmiany, rola kobiety w spo�e- cze�stwie wzrasta� zacz�a niepomiernie szybciej ni� dawniej. Panowie milczeli, pochyleni g��boko nad stolikiem, region rozwa�a�, w jaki Historyk nie- dwuznacznie wkracza�, by� im jak najbardziej obcy. Sprawca konsternacji wiedzia� o tym tak�e, bo zanim wsta�, by si� po�egna�, rzuci� Szteinowi par� weso�ych s��w przeprosin i za- powiedzia�, �e najdalej jutro przyt�oczy go �elazn� argumentacj� i przeci�gnie na swoj� stron� w ich sporze, je�li oczywi�cie �dopu�ci mnie pan do s�owa�. � Mi�y cz�owiek � powiedzia� Sztein, gdy tamten znikn�� w drzwiach, a uzupe�ni� t� opini� po d�ugiej chwili milczenia, ju� w obecno�ci pani Jadzi nudz�cej si� dot�d w bufecie � mi�y, tylko jaki� taki p�kni�ty w �rodku, dziwny. Zabrali skrupulatnie odliczon� reszt� i podnie�li si� z krzese�. Opr�cz nich nic by�o w tej salce nikogo. � C� pan chce � odezwa� si� Cackowski, gdy znale�li sio na rynk