MARIA ZAB�OCKA USTAWA XII TABLIC TABULA I l 1. Sl IN IUS YOCAT, [ITO.] Ni IT, ANTESTAMINO: IGITUR EM CAPITO. 2. Sl CALYITUR PEDEMYE STRUIT, MANUM ENDO IACITO. 3. Sl MORBUS AEVITASVE VITIUM ESCIT, [QUI IN IUS YOCABIT] IUMENTUM DATO. Sl NOLET, ARCERAM NE STERNITO. 4. ADSIDUO VINDEX ADSIDUUS ESTO; PROLETARIO [IAM CIVI] QUIS VOLET VINDEX ESTO. Ad 1. Najstarszy rzymski proces prywatny sk�ada� si� z dw�ch faz: in iure, tocz�cej si� przed urz�dnikiem, kt�ry stwierdza�, czy w danym przypadku przys�uguje stronie odpowiednia skarga (legis actio), i apud iudicem -przed s�dzi� prywatnym, kt�ry rozpatrywa� przedstawione przez strony dowody oraz wydawa� wyrok. Ka�dy proces, tak jak i dzi�, rozpoczyna� si� od pozwu, kt�ry nazywa� si� in ius vocatio i by� w tym czasie ustny i prywatny. Pozwany mia� obowi�zek stawi� si� przed urz�dnikiem. Je�li nie chcia� tego uczyni�, pow�d m�g� go, po przywo�aniu �wiadk�w, pochwyci�. Ad 2. Je�li pozwany oci�ga� si� lub ucieka�, prawo zezwala�o powodowi, po dokonaniu symbolicznych gest�w (manum endo iacit�), doprowadzi� go przed urz�dnika si��. By� to jakby pierwszy etap podporz�dkowania pozwanego powodowi. W dalszym toku post�powania, przy in ius vocatio w procesie egzekucyjnym, pow�d dokonywa� po�o�enia r�ki (manus iniectio), co symbolizowa�o obj�cie w�adzy nad pozwanym (por. 3, 2). TABLICA I 1. JE�LI [POW�D] WZYWA NA S�D, NIECH [POZWANY] IDZIE. JE�LI [POZWANY] NIE IDZIE, NIECH B�D� WEZWANI �WIADKOWIE: WTEDY [POW�D] NIECH GO [= pozwanego] POCHWYCI. 2. JE�LI [POZWANY] OCI�GA SI� CZY UCIEKA, NIECH [GO] [POW�D] ZATRZYMA. 3. JE�LI CHOROBA CZY WIEK [POZWANEGO] B�D� PRZESZKOD�, NIECH [POW�D] DA ZAPRZ�G. JE�LI [POZWANY] NIE CHCE [ZAPRZ�GU], NIECH [POW�D] NIE WY�CIE�A WYGODNEGO WOZU. 4. BOGATEMU WINDEKSEM NIECH B�DZIE BOGATY; BIEDNEMU ZA� OBYWATELOWI KTOKOLWIEK CHCE, NIECH B�DZIE WINDEKSEM. Ad 3. W przypadku choroby pozwanego lub jego podesz�ego wieku, nale�a�o u�atwi� mu dotarcie przed urz�dnika. W tym celu pow�d winien by� dostarczy� pozwanemu, maj�cemu problemy z poruszaniem si�, zaprz�g, czyli najprostszy �rodek lokomocji. Gdy pozwany nie chcia� skorzysta� z zaprz�gu, nie by�o obowi�zku dostarczenia mu wy�cie�anego wozu, czyli wygodniejszego �rodka transportu. Ad 4. W trakcie procesu pozwany m�g� skorzysta� z pomocy innego obywatela, zwanego vindex, kt�ry kwestionowa� roszczenie powoda i tym samym wdawa� si� w sp�r w miejsce pozwanego. Dla cz�owieka bogate-90 jako vindex m�g� wyst�pi� tylko bogaty, dla biednego - ka�dy obywatel. 16 Tabulal 5. NEX ... FORTI SANATI... 6. REM UBI PACUNT, ORATO. 7. Ni PACUNT, IN COMITIO AUT IN FORO ANTE MERIDIEM CAUSSAM COICIUNTO. COM PERORANTO AMBO PRAESENTES. 8. POST MERIDIEM PRAESENTI LITEM ADDICITO. Ad 5. Fragment ten jest ma�o zrozumia�y, poniewa� zachowa�a si� jedynie cz�� s��w. Na podstawie uszkodzonego tekstu Festusa, na kt�rym oparto rekonstrukcj�, zosta�a postawiona hipoteza, zak�adaj�ca mo�no�� zawierania najstarszych akt�w prawa rzymskiego, takich jak uroczysta po�yczka (nexum) i uroczyste kupno (mancipium), przez ludy sprzymierzone z Rzymem - zar�wno te, kt�re zawsze pozostawa�y w przymierzu (forctes, for�es), jak i te, kt�re na kr�tko zerwa�y to przymierze i szybko do niego powr�ci�y, jakby uzdrowione (sanates). Prawdopodobnie chodzi�o nie tyle o mo�no�� zawarcia wymienionych akt�w, ile o prowadzenie procesu za pomoc� skarg (/eg/s actiones) przeznaczonych tylko dla Rzymian. Jednak�e w rekonstrukcji Gothofredusa powy�szy przepis w wersji NEXO SOLUTO, FORTI SANATI sirempsjus esto zosta� umieszczony w tablicy IX {de iure public�). Ad 6. W toku procesu strony mog�y zawrze� ugod� (pactum). Taka ugoda, og�aszana przez pretora, by�a wi���ca i ko�czy�a spraw�. Tablica I 17 5. ZOBOWI�ZANIE] Z UROCZYSTEJ PO�YCZKI ... WIERNYM [A TAK�E] PONOWNIE SPRZYMIERZONYM ... 6. SKORO [POW�D I POZWANY] ZAWR� UGOD� [W SPRAWIE], NIECH [TO] [PRETOR] OG�OSI. 7. JE�LI NIE ZAWR� UGODY, NIECH STAWI� SI� NA SPRAW� PRZED PO�UDNIEM W MIEJSCU ZGROMADZE� LUDOWYCH LUB W MIEJSCU ODBYWANIA S�DU. NIECH PRZEMAWIAJ�, GDY OBAJ [S�] OBECNI. 8. PO PO�UDNIU NIECH [S�DZIA] PRZYS�DZI PRZEDMIOT SPORU NA KORZY�� OBECNEGO. Ad 7. Je�li strony nie zawar�y ugody, powinny stawi� si� przed po�udniem w miejscu zgromadze� ludowych (comitium) lub odbywania s�du (forum) w celu rozstrzygni�cia sprawy przez s�dziego. Ka�da ze stron przedstawia�a dowody na poparcie swojego twierdzenia w obecno�ci strony przeciwnej. Ad 8. W przypadku nieobecno�ci jednej ze stron, po po�udniu s�dzia rozstrzyga� sp�r na korzy�� strony obecnej. 18 Tabulal Sl AMBO PRAESENTES, SOLIS OCCASUS SUPREMA 9. TEMPESTAS ESTO. 10. Gellius 16, 10, 8: cum proletarii et adsidui et sanates et VADES et SUBYADES et XXV asses et taliones furtorumque quaestio CUM LANCE ET LICIO evanuerint, omnisque illa Xn tabularum antiquitas - leg� Aebutia lata consopita sit -. Ad 9. Je�li obydwie strony stawi�y si� i przedstawi�y dowody, po dokonaniu ich oceny s�dzia mia� obowi�zek wyda� wyrok najp�niej do zachodu s�o�ca. Ad 10. Lex Aebutia zezwoli�a obywatelom -jak t�umaczy Gellius w swoim dziele Noctes Atticae - na procesowanie si� mi�dzy sob� za pomoc� nowego, cz�ciowo odformalizowanego procesu, zwanego formu�kowym, Dlatego wiele instytucji zawartych w Ustawie XII Tablic, zwi�zanych z procesem legisakcyjnym - takich jak r�nego rodzaju r�czyciele (vades, subvades), stosowanie talionu lub kary 25 as�w w odpowiednich przypadkach zniewagi (iniuna), a tak�e furtorum quaestio cum lance et lido (por. 8, 15) - posz�o w zapomnienie, gdy� ka�dy wola� toczy� sp�r w ramach nowego procesu. Tablica I 19 9. JE�LI OBYDWAJ [S�] OBECNI, ZACH�D S�O�CA NIECH B�DZIE OSTATECZNYM TERMINEM [ROZSTRZYGNI�CIA SPRAWY]. 10. Gellius 16, 10, 8: Wszelkie owo dawne prawo [Ustawy] XII Tablic zanik�o, ... gdy po uchwaleniu lex Aebutia [takie terminy, jak]: pro le tar ii, adsidui, sanates, VADES, SUBYADES, XXV asses, taliones, furtorumque quaestio CUM LANCE ET LICIO posz�y w zapomnienie ... TABULAII l. a. Gaius 4,14: Poena autem sacramenti aut quingenaria erat aut quinquagenaria. Nam de rebus M aeris plurisve D assibus, de minoris vero L assibus sacramento contendebatur; nam ita leg� XII tabularum cautum erat. [At] si de libertate hominis controversia erat, etsi pretiosissimus homo esset, tamen ut L assibus sacramento contenderetur, eadem leg� cautum est -. b. Gaius 4,17a'. P(er) iudici[s p]ostulat[i]one(m) ageba[tur, si] q[u]a de re ut ita ager[et]ur lex ius[si]sse[t], sicu[ti] lex XII [t]abularum de [eo] q(uod) ex sipu[l]at[i]one petitur. Ad 1. Prawdopodobnie w Ustawie by�y przedstawione sposoby post�powania s�dowego (/eg/s actiones). Jeden z nich, pocz�tkowo jedyny do dochodzenia roszcze�, zwany /eg/s actio sacramento, wymaga� z�o�enia przez strony sacramentum. Sacramentum to pierwotnie przyprowadzane przez strony zwierz�ta: wo�y i owce, kt�re by�y deponowane u kap�an�w. Strona wygrywaj�ca proces otrzymywa�a je z powrotem; zwierz�ta jej przeciwnika sk�adano w ofierze bogom, jako zado��uczynienie za m�wienie nieprawdy. Z biegiem czasu jako sacramentum przyjmowano okre�lon� ilo�� kruszcu, a p�niej pieni�dzy stanowi�cych r�wnowarto�� 5 wo��w lub 5 owiec. Sacramentum tej strony, kt�ra przegra�a proces, tytu�em kary za nieprawdziwe twierdzenia przepada�o na rzecz �wi�tyni, a p�niej - na rzecz skarbu pa�stwa. Wynosi�o ono 500 lub 50 as�w w zale�no�ci od tego, czy przedmiot sporu mia� warto�� 1000 as�w czy mniejsz�. Wyj�tek stanowi�y spory o wolno�� cz�owieka. Niezale�nie bowiem od warto�ci niewolnika, o status kt�rego toczy� si� sp�r, sacramentum wynosi�o zawsze tylko 50 as�w. Wprowadzony prawdopodobnie TABLICA II l. a. Gaius 4,14: Kara za� sacramentum wynosi�a pi��set albo pi��dziesi�t [as�w]. W sprawach bowiem o tysi�c lub wi�cej as�w ��dano sacramentum 500 as�w, o mniej za� - 50 as�w; tak bowiem postanawia�a Ustawa XII Tablic. Natomiast, je�li sp�r toczy� si� o wolno�� cz�owieka, chocia�by mia� on najwy�sz� cen�, jednak�e ��dano sacramentum 50 as�w, [co] postanowiono w tej samej Ustawie ... - b. Gaius 4,17 a: Przez ��danie ustanowienia s�dziego prowadzono sp�r, je�li ustawa postanawia�a co do jakiej� sprawy, by w ten spos�b post�powano, jak np. Ustawa XII Tablic o tym, czego ��da si� ze stypulacji. dopiero przez Ustaw� prostszy spos�b post�powania, nie wymagaj�cy sk�adania sacramentum, a polegaj�cy na ��daniu od razu ustanowienia s�dziego (per iudicis postulationem), mo�na by�o toczy� w sprawach in personam, tj. z zakresu prawa obligacyjnego (wierzyciel - d�u�nik), i to tylko w przypadkach przewidzianych przez Ustaw�. Wiadomo, �e Ustawa XII Tablic zezwoli�a na prowadzenie procesu per iudicis postulationem, je�li wierzyciel dochodzi� swej wierzytelno�ci wynikaj�cej z kontraktu s�ownego (sponsio, a p�niej stipulatio). 22 Tabulall 2. ... MORBUS SONTICUS ... AUT STATUS DIES CUM HOSTE ... QUID HORUM FUIT [YITIUM] IUDICI ARBITROYE REOVE, EO DIES DIFFISUS ESTO. 3. CUI TESTIMONIUM DEFUERIT, IS TERTIIS DIEBUS OB PORTUM OBYAGULATUM ITO. Ad 2. Pozwany by� zobowi�zany uda� si� przed pretora i prowadzi� proces od razu po In ius vocatio. Tylko �miertelna choroba lub sprawa z cudzoziemcem czy to pozwanego, czy s�dziego lub arbitra powodowa�y odroczenie terminu rozprawy. Ad 3. Je�li �wiadek odm�wi� z�o�enia zeznania, zainteresowana strona mog�a go napi�tnowa� co trzeci dzie� wykrzykuj�c przed jego domem, �e nie dochowuje pok�adanego w nim zaufania (por. te� 8, 22). Tablica II 23 2. ... �MIERTELNA CHOROBA ... LUB SPRAWA Z CUDZOZIEMCEM, [JE�LI] ... CO� Z TEGO BY�O [PRZESZKOD�] [O ILE DOTYCZ�] S�DZIEGO, ARBITRA LUB POZWANEGO, Z TEGO POWODU TERMIN [ROZPRAWY] NIECH B�DZIE ODROCZONY. 3. KOMU ODM�WIONO �WIADECTWA, TEN CO TRZECI DZIE� NIECH IDZIE PRZED DOM [�WIADKA] W CELU ZAWODZENIA. TABULAffl 1. AERIS CONFESSI REBUSOUE IURE IUDICATIS XXX DIES IUSTI SUNTO. 2. POST DEINDE MAMU� INIECTIO ESTO. IN IUS DUCITO. 3. Ni IUDICATUM FACIT AUT QUIS ENDO EO IN IURE YINDICIT, SECUM DUCITO, YINCITO AUT NERVO AUT COMPEDIBUS XV PONDO, NE MINORE, AUT SI VOLET MAIORE YINCITO. ; 4. Sl VOLET SUO VIVITO. Ni SUO VIVIT, QUI EUM YINCTUM; HABEBIT, LIBRAS FARRIS ENDO DIES DATO. Sl VOLET, PLUS DATO. Ad 1. Ci, kt�rzy uznali roszczenie powoda przed urz�dnikiem (confessi) oraz zas�dzeni (iudicati) mieli 30 dni na spe�nienie roszczenia powoda lub zap�at� zas�dzonej kwoty pieni�dzy. W tym czasie nie mo�na by�o wszczyna� przeciw nim �adnego post�powania, zw�aszcza egzekucyjnego. Ad 2. Dopiero je�li w ci�gu 30 dni pozwany nie spe�ni� roszcze� powoda lub nie wykona� wyroku, czyli nie zap�aci� zas�dzonej kwoty pieni�dzy, pow�d m�g� wszcz�� proces egzekucyjny. Dokonywa� w�wczas nowej in ius vocatio, k�ad� r�k� na pozwanym (manus iniectio), co symbolizowa�o obj�cie nad nim w�adzy, i prowadzi� przed urz�dnika. Ad 3. Je�li pozwany po przegraniu procesu egzekucyjnego nie wykona� wyroku, czyli nie zap�aci� zas�dzonej kwoty pieni�dzy, b�d�cej dwukrotn� warto�ci� pierwszego wyroku, oraz gdy nie wyst�pi� w jego obronie vin-dex, czyli osoba, kt�ra kwestionowa�a roszczenie powoda i tym samym wdawa�a si� w sp�r w miejsce pozwanego, pow�d przeprowadza� dalsz� cz�� egzekucji osobistej. Bra� pozwanego do swojego domu i wi�zi�, TABLICA III 1. DLA UZNAJ�CYCH ROSZCZENIE POWODA I DLA ZAS�DZONYCH 30 DNI NIECH B�DZIE ODPOWIEDNICH [= zostawionych do spe�nienia roszcze� powoda lub zap�aty zas�dzonej kwoty]. 2. NAST�PNIE NIECH MA MIEJSCE PO�O�ENIE R�KI [PRZEZ POWODA NA POZWANYM]. NIECH [POZWANY] B�DZIE PROWADZONY NA S�D. 3. JE�LI [ZAS�DZONY] NIE WYKONA WYROKU, ALBO JE�LI KTO� NA S�DZIE NIE OSWOBODZI GO, NIECH [GO] [POW�D] WE�MIE ZE SOB�, NIECH [GO] SKR�PUJE SZNUREM ALBO KAJDANAMI WA��CYMI NIE MNIEJ NI� 15 FUNT�W, ALBO, JE�LI CHCE, NIECH SKR�PUJE CIʯSZYMI. 4. JE�LI [ZAS�DZONY] CHCE, NIECH �YWI SI� SWOIM [WIKTEM]. JE�LI NIE �YWI SI� SWOIM, TEN [KTO] GO UWI�ZI�, NIECH DA JEDN� MIAR� ZBO�A NA DZIE�. JE�LI CHCE, NIECH DA WI�CEJ. kr�puj�c sznurem lub kajdanami wa��cymi co najmniej 15 funt�w (pon-dus = ok. 327 g). Ad 4. W czasie tego uwi�zienia pozwany m�g� �ywi� si� sam. Je�li nie mia� na to �rodk�w, pow�d musia� mu da� codziennie jedn� miark� zbo�a (libra = ok. 327 g). 26 TabulaIII 5. Gellius 20,1,46-47: Erat autem ius interea paciscendi ac nisi pacti forent, habebantur in vinculis dies sexaginta. Inter eos dies trinis nundinis continuis ad praetorem in comitium producebantur, quantaeque pecuniae iudicati essent, praedicabatur. Tertiis autem nundinis capite poenas dabant, aut trans Tiberim peregre venum ibant. 6. TERTIIS NUNDINIS PARTIS SECANTO. Sl PLUS MINUSYE SECUERUNT, SE FRAUDE ESTO. Ad 5. Strony zawsze mog�y zawrze� ugod� (pactum) . Je�li jej nie zawar�y, pozwany pozostawa� w wi�zach przez 60 dni, w czasie kt�rych przez trzy kolejne dni targowe, kt�re odbywa�y si� w odst�pach o�miodniowych, by� wyprowadzany przed pretora na miejsce odbywania s�du. Og�aszano przy tym kwot�, na jak� zosta� on zas�dzony i czekano, czy kto� tej kwoty nie zap�aci, uwalniaj�c tym samym pozwanego. Po up�ywie trzech dni targowych pozwany karany by� kar� g��wn� lub sprzedawany do obcych za Tybr, kt�ry w�wczas stanowi� granic� pa�stwa. Ad 6. Je�li zas�dzony by� d�u�nikiem kilku wierzycieli, kt�rzy wsp�lnie przeprowadzali egzekucj�, i je�li nie zawar� z nimi ugody, a nikt go nie wykupi� (nie zap�aci� kwoty, na kt�r� zosta� zas�dzony), wtedy wierzyciele dokonywali podzia�u. Powszechnie przyjmuje si�, �e dzielono si� cia�em d�u�nika. W literaturze mo�na spotka� te� hipotezy, �e dzielono si� jego maj�tkiem lub cen� uzyskan� ze sprzeda�y zas�dzonego. Przy podziale wierzyciele nie powinni oszukiwa�. Nie jest jednak jasne, czy siebie wzajemnie, czy d�u�nika. Tablica M 27 5. 6. Gellius 20,1,46-47: [Pozwani] mieli za� w tym czasie prawo do zawarcia ugody, a je�li nie zawarli ugody byli trzymani w wi�zach sze��dziesi�t dni. W czasie tych dni przez trzy kolejne dni targowe byli wyprowadzani przed pretora w miejsce zgromadze� ludowych i by�o og�aszane, na jak� kwot� zostali zas�dzeni. Po trzecim za� dniu targowym ponosili kar� g��wn� lub szli na sprzeda� za Tybr, do obcych. PO TRZECH DNIACH TARGOWYCH NIECH [GO] POTN� NA CZʌCI. JE�LI UTN� MNIEJ CZY WI�CEJ, NIECH TO NIE B�DZIE BEZPRAWIE. TABULAIV 1. Cicero de leg. 3,8,19: cito [necatus] tamquam ex XI] tabulis insignis ad deformitatem puer. 2. a. Papinianus coli. 4,8: Cum patri lex - dederit in filiurn vitae necisque potestatem. - b. Sl PATER FILIUM TER VENUM DU[UIT] FILIUS A PATRE LIBER ESTO. 3. Cicero phil. 2,28,69: U�am suam suas res sibi habere iussit ex XII tabulis claves ademit, exegit. 4. Gellius 3,16,12: comperi, feminam - in undecimo mens� post mariti mortem pepe�sse, factumque esse negotium, quasi marito mortuo postea concepisset, quoniam decemviri in decem mensibus gigni hominem, non m undecimo scripsissent. Ad 1. Prawo zezwala�o ojcu na zabicie, tu� po urodzeniu, zdeformowane go dziecka (potworka). Ad 2. Prawo dawa�o ojcu nad dzie�mi zrodzonymi z ma��e�stwa w�adz� zwan� pat�a potestas, na mocy kt�rej decydowa� on o losach dziecka. Najcz�ciej zakres tej w�adzy okre�la si� zwrotem ius vitae ac necis, kt�ry podkre�la mo�no�� decydowania tak o �yciu, jak i o �mierci dziecka. Patna potestas trwa�a tak d�ugo, jak d�ugo �y� ojciec - wygasa�a dopiero z chwil� jego �mierci. Na mocy swych uprawnie� ojciec m�g�, m.in. sprzeda� syna, by ten okresowo pracowa� u obcej osoby. Wynagrodzenie za prac� otrzymywa�, oczywi�cie, ojciec. W celu ograniczenia tego uprawnienia Ustawa postanawia�a, i� w przypadku trzeciej sprzeda�y syna ojciec traci� nad nim patria potestas - syn stawa� si� osob� ni6 podlegaj�c� w�adzy familijnej, czyli osob� sui iuris. Przepis ten, pocz�tkowo o karnym charakterze w stosunku do ojca, by� w drodze interpretacji Ustawy wykorzystywany do innych cel�w, np. w celu wydziedziczenia syna, emancypacji (wyj�cia spod w�adzy ojcowskiej) lub adopcji (zmiany zwierzchnika familijnego). TABLICA IV Cicero de leg. 3,8,19: Szybko zg�adzony, tak jak z XII Tablic dziecko wyr�niaj�ce si� na skutek deformacji. l. 2. a. Papinianus coli. 4,8: Poniewa� Ustawa ... da�a ojcu nad synem w�adz� �ycia i �mierci. - b. JE�LI OJCIEC ODDA� SYNA TRZY RAZY NA SPRZEDA�, SYN OD OJCA NIECH B�DZIE WOLNY. Cicero phil. 2,28,69: Wed�ug [Ustawy] XII Tablic rozkaza�, aby ta jego [�ona] swoje rzeczy zabra�a, odebra� klucze, wyp�dzi�. 3. 4. Gellius 3,16,12: Dowiedzia�em si�, �e kobieta ... urodzi�a w jedenastym miesi�cu po �mierci m�a. I powsta�a sprawa jakoby pocz�a po �mierci m�a, poniewa� decemwirowie napisali, �e w ci�gu dziesi�ciu miesi�cy [od pocz�cia] rodzi si� cz�owiek, nie w jedenastym. Ad 3. Rozwi�zanie ma��e�stwa przez rozw�d by�o znane w Rzymie od najdawniejszych czas�w. M�� m�g� rozwi�za� ma��e�stwo jednostronn� decy-zj�. Nakazywa� wtedy �onie wzi�� osobiste rzeczy, odbiera� jej klucze i wyp�dza� z domu. Ad 4. Ze wzgl�du na prawa spadkowe, przys�uguj�ce jedynie tym dzieciom, kt�re pochodzi�y z ma��e�stwa uznanego przez prawo rzymskie (iustum matrimonium), wa�ne by�o okre�lenie, kiedy dziecko urodzone po �mierci ojca uwa�ane jest za pocz�te przez niego. Dlatego te� Gellius t�umaczy, �e Pogrobowiec urodzony w jedenastym miesi�cu po �mierci m�a matki nie by� uwa�any za dziedzica zmar�ego, gdy� zgodnie z postanowieniem de-semwir�w, jedynie dziecko urodzone w ci�gu dziesi�ciu miesi�cy po �mier-ci ojca mia�o r�wne prawa z dzie�mi pocz�tymi w ma��e�stwie i urodzonymi za �ycia ojca. TABULA V 1. Gaius 1,144-5'. Yeteres - yoluerunt feminas, etiamsi perfectae aetatis sint, propter animi levitatem in tutela esse; - exceptis virginibus Yestalibus, quas - liberas esse voluerunt: itaque etiam leg� XII tab. cautum est. 2. Gaius 2,47: Mulieris, quae m agnatorum tutela erat, res mancipi usu capi non poterant, praeterquam si ab ipsa tutore [auctore] traditae essent: id ita leg� XII tab, [cautum erat]. 3. UTI LEGASSIT SUPER PECUNIA TUTELA VE SUAE REI, ITA IUS ESTO. Ad 1. W okresie republiki uwa�ano, �e nawet dojrza�e kobiety, je�li by�y sui iu�s, czyli nie podlega�y w�adzy familijnej, ze wzgl�du na "lekkomy�lno��" powinny znajdowa� si� pod opiek�. Opieka taka nazywa�a si� opiek� nad kobietami (tutela mulierum). Opiekun wyra�a� zgod� na wa�niejsze rozporz�dzenia maj�tkowe kobiety. Wyj�tkowo by�y traktowane jedynie dziewcz�ta wzi�te do sprawowania kultu w �wi�tyni bogini Westy, kt�re stawa�y si� osobami sui iuris, i w odr�nieniu od innych kobiet nie potrzebowa�y opiekuna. Ad 2. Res mancipi, czyli rzeczy najcenniejsze dla staro�ytnych Rzymian, takie jak grunty po�o�one w Italii, niewolnicy, s�u�ebno�ci gruntowe wiejskie, zwierz�ta poci�gowe i juczne (konie, wo�y, os�y, mu�y), kt�re nale�a�y do kobiety znajduj�cej si� pod opiek� agnat�w (czyli os�b, kt�re poprzednio pozostawa�y pod wsp�ln� w�adz� familijn� i nadal pozosta' wa�yby pod ni�, gdyby ich zwierzchnik familijny �y�), nie mog�y przej�� na w�asno�� innej osoby w drodze zasiedzenia. Wyj�tkowo mo�na by�o zasiedzie� takie rzeczy, je�li by�y one wydane przez kobiet� za zgod� jej opiekuna. TABLICA V i Gaius 1,144-5: Dawni prawnicy [z okresu republiki] chcieli, aby kobiety, nawet je�li s� dojrza�e, z powodu lekkomy�lno�ci znajdowa�y si� pod opiek� ... z wyj�tkiem dziewic westalskich, co do kt�rych ... chcieli, aby by�y wolne [od opieki]; zatem i to tak�e zosta�o postanowione w Ustawie XII Tablic. 2. Gaius 2,47: Res mancipi [nale��ce do] kobiety, kt�ra by�a pod opiek� agnat�w, nie mog�y by� zasiedziane, chyba �e by�y wydane [przez ni� sam�] za pozwoleniem opiekuna: w ten spos�b zosta�o to postanowione w Ustawie XII Tablic. 3. TAK JAK [KTO�] ROZPORZ�DZI� [W TESTAMENCIE] CO DO MAJ�TKU LUB OPIEKI NAD SWYMI RZECZAMI, NIECH B�DZIE PRAWEM. Ad 3. Rozporz�dzenie na wypadek �mierci w drodze testamentu mia�o moc prawn�. W testamencie mo�na by�o ustanowi� dziedzica, wyznaczy� opiekuna dla niedojrza�ych syn�w, a tak�e c�rek i �ony pozostaj�cych Pod w�adz� umieraj�cego oraz wyzwoli� niewolnika. Niezbyt jasne sformu�owanie m�wi�ce o ustanowieniu opieki nad swymi rzeczami, wed�ug niekt�rych daje podstaw� do postawienia hipotezy zak�adaj�cej mo�no�� dokonania ju� w tym okresie mancipatio familiae, b�d�cej prototypem testamentu mancypacyjnego, tj. dokonywanego przy u�yciu spi�u i wagi (Per aes et libram). 32 Tabula V 4. Sl INTESTATO MORITUR, CUI SUUS HERES N�� ESCIT, ADGNATUS PROXIMUS FAMILIAM HABETO. 5. Sl ADGNATUS N�� ESCIT, GENTILES FAMILIAM [HABENTO]. 6. Gaius 1,155: Quibus testamento - tutor datus non sit, iis ex leg� Xn [tabularum] agnati sunt tutores. 7. a. Sl FURIOSUS ESCIT, ADGNATUM GENTILIUMOUE IN ; PECUNIAOUE EIUS POTESTAS ESTO. - b. ... AST El CUST N�� ESCIT ... - c. Ulpianus D. 27,10, l pr.: Leg� XII tab. prodigo interdicitur bonorum suorum administratio. Ulpianus 12,2: Lex XII tab. - prodigum, cui bonis interdictum est, in curatione iubet esse agnatorum. Ad 4. Po zmar�ym, kt�ry nie sporz�dzi� testamentu i kt�ry nie mia� su heredes, czyli os�b podleg�ych bezpo�rednio w�adzy zmar�ego w chwili jego �mierci, a kt�re dziedziczy�y po nim z mocy prawa, maj�tek (familia) otrzymywali najbli�si agnaci, czyli osoby, kt�re wraz ze zmar�ym pozo-stawa�y poprzednio pod wsp�ln� w�adz� familijn� i nadal pozostawa�yby pod ni�, gdyby �y� ich zwierzchnik familijny. Ad 5. Je�li zmar�y nie mia� agnat�w, maj�tek otrzymywali gentylowie (gen-tiles), czyli cz�onkowie rodu. Niekt�rzy uwa�aj�, �e zar�wno agnaci, jak i gentylowie nie stawali si� - w odr�nieniu od sui heredes - dziedzicami zmar�ego, czyli nie przechodzi�y na nich prawa i obowi�zki maj�tkowe, jakie on mia�, a nabywali te prawa dopiero na skutek rocznego posiadania obj�tego maj�tku. Ad 6. Dla tych os�b, kt�rym w testamencie nie wyznaczono opiekuna. opiekunami (tutores) z mocy prawa stawali si� najbli�si krewni agnacyjni. np. dla �ony pozostaj�cej pod w�adz� m�a - syn lub brat zmar�ego. Tablica V 33 4. JE�LI [TEN], KTO NIE MA W�ASNEGO DZIEDZICA, UMRZE BEZ TESTAMENTU, NAJBLI�SZY AGNAT NIECH OBEJMIE MAJ�TEK. 5. JE�LI NIE MA AGNATA, CZ�ONKOWIE RODU NIECH OBEJM� MAJ�TEK. 6. Gaius 1,155: Dla tych, dla kt�rych w testamencie opiekun nie zosta� dany, z mocy Ustawy XII Tablic agnaci s� opiekunami. 7. a. JE�LI JEST CHORY UMYS�OWO, NIECH NAD NIM I JEGO MAJ�TKIEM AGNACI I CZ�ONKOWIE RODU MAJ� W�ADZ�. - b. ... JE�LI NIE MA OSOBY NADZORUJ�CEJ ... - C. Ulpianus D. 27,10,1 pr.: Ustaw� XII Tablic zabroniono marnotrawcy zarz�du swoim maj�tkiem. - Ulpianus 12,2: Ustawa XII Tablic ... postanawia, aby marnotrawca, kt�remu zakazano zarz�du maj�tkiem, by� pod kuratel� agnat�w. Ojciec rodziny (pater familias) m�g� w testamencie wyznaczy� opiekuna dla pozostaj�cych pod jego w�adz� niedojrza�ych syn�w, c�rek i �ony. Ad 7. W przypadku chorego umys�owo w�adz� (potestas) nad nim i jego maj�tkiem z mocy Ustawy sprawowali agnaci, a w ich braku - gentylowie. lakze marnotrawca, czyli ten, kt�ry trwoni� maj�tek rodowy, co grozi�o rodzinie ub�stwem, by� pozbawiany prawa zarz�dzania maj�tkiem. Dla niego r�wnie� kuratorami z mocy prawa byli agnaci. 34 Tabula V 8. Ulpianus 29,1'. Civis Romani liberti hereditatem lex Xli tab. patrono defert, si intestato sine suo herede libertus decesserit. - Ulpianus D. 50,16,195,1'. Cum de patrono et liberto loquitur lex: EX EA FAMILIA, inquit, IN EAM FAMILIAM. 9. Gordianus C. 3,36,6: Ea, quae in nominibus sunt, - ipso iure in portiones hereditarias ex leg� XII tab. divisa sunt. - Diocletianus C. 2,3,26: ex leg� XII tab. aes alienum hereditarium pro portionibus quaesitis singulis ipso iure di vi sum. 10. Gaius D. 10,2,1 pr.: Haec actio (familiae erciscundae) proficiscitur e leg� Xn tabularum. Ad 8. Wyzwoleniec, podobnie jak osoba wolno urodzona, m�g� sporz�dzi� testament. Je�li tego nie uczyni�, dziedziczyli po nim sui heredes, czyli osoby, kt�re w chwili �mierci pozostawa�y bezpo�rednio pod Jego w�adz�. Je�li wyzwoleniec nie mia� sui heredes, dziedziczy� po nim patron. Takie uregulowanie dziedziczenia po wyzwole�cu by�o podyktowane tym, �e w�a�ciciel, wyzwalaj�c niewolnika, uszczupla� sw�j maj�tek, w zamian za co m�g� spodziewa� si� ewentualnego powi�kszenia maj�tku w drodze dzie-dziczenia po wyzwole�cu. Ad 9. Je�li w sk�ad spadku wchodzi�y wierzytelno�ci, to przypada�y one z mocy prawa poszczeg�lnym dziedzicom, proporcjonalnie do ich udzia��w spadkowych. Podobnie za d�ugi spadkowe poszczeg�lni spadkobiercy odpowiadali z mocy prawa proporcjonalnie do swych udzia��w. Ad 10. Gdy by�o kilku spadkobierc�w, ka�dy z nich dziedziczy� nie poszczeg�lne rzeczy, ale ca�y maj�tek w cz�ci u�amkowej, czyli by� dziedzicem ka�dej rzeczy wchodz�cej w sk�ad spadku w cz�ci u�amkowej; M�g� wi�c rozporz�dza� tylko swym udzia�em, a nie poszczeg�lnymi Tablica V 35 8. Ulpianus 29,1: Ustawa XII Tablic powo�uje patrona do spadku po wyzwole�cu obywatela rzymskiego, je�li wyzwoleniec umar� bez [sporz�dzenia] testamentu, bez w�asnego dziedzica. - Ulpianus D. 50,16,195,1: Gdy Ustawa m�wi o patronie i wyzwole�cu, powiada: [TO, CO WYSZ�O] Z TEGO MAJ�TKU, DO TEGO MAJ�TKU [POWRACA]. 9. Gordianus C. 3,36,6: To, co jest w wierzytelno�ciach, ... z mocy prawa na [odpowiednie] cz�ci spadkowe, wed�ug Ustawy XII Tablic, zosta�o podzielone. - Diocletianus C. 2,3,26: Zgodnie z Ustaw� XII Tablic, d�ugi spadkowe dziel� si� z mocy prawa stosownie do cz�ci [spadkowych] poszczeg�lnych nabywaj�cych [== dziedzic�w]. 10. Gaius D. 10,2,1 pr.: Ta skarga o podzia� maj�tku spadkowego pochodzi z Ustawy XII Tablic. rzeczami. W celu zniesienia powsta�ej tak wsp�w�asno�ci Ustawa wprowadza�a skarg� o podzia� maj�tku spadkowego, zwan� familiae erciscundae. l. 2. 3. 4. TABULA VI CUM NEXUM FACiET MANCIPIUMQUE, UTI LINGUA NUNCUPASSIT, ITA IU� ESTO- Cicero de o f f. 3,16,^:)'� cum ex ^ tac>- satis esset ea praestari, quae ess^ lingua nuncupata, quae qui infitiatus esset, dupli1 poenam subiret, a iuris consultis etiam reticentiae poer^ es^ constituta. Cicero top. 4 23: usu^ auctoritas fundi biennium est, - ceterarum rerum omn11(tm) - annuus est usus. ADYERSUS HOSTEM A^TERNA AUCTORITAS [ESTO]. Ad 1. Nieformalne porozumienia i zastrze�enia czynione ustnie podczas zawierania najstarszej formy po�yczki (nexum) oraz dokonywania innych akt�w z u�yciem spi�u i wagi (per aes et libram), jak np. przeniesienie w�asno�ci rzeczy lub w�adztwa nad osob� (mancipium), by�y wa�ne i obowi�zuj�ce. Ad 2. Z mocy Ustawy sprzedawca odpowiada� za zapewnienie o istnieniu okre�lonych w�a�ciwo�ci rzeczy lub � braku wad- w przypadku gdy okaza�o si�, �e rzecz nie posiada zalet. o kt�rych zapewnia� sprzedawca lub ma wady, a on wypar� si� swego zapewnienia, ponosi� kar� w podw�jnej wysoko�ci. Jednak jury�ci, w drodze interpretacji przepis�w Ustawy, rozszerzyli odpowiedzialno�� sprzedawcy r�wnie� za te wady towaru, o kt�rych sprzedawca wiedzia� i podst�pnie (do/o) je zatai�. Ad 3. Posiadanie rzeczy przez okre�lony czas mog�o prowadzi� do nabycia w�asno�ci tej rzeczy w drodze zasiedzenia. Wed�ug Ustawy zasiedzenie gruntu trwa�o dwa lata, pozosta�ych za� rzeczy - jeden rok. Przed up�ywem tego czasu sprzedawca rnia� obowi�zek udzielenia r�kojmi za TABLICA VI GDY [KTO�] DOKONA UROCZYSTEJ PO�YCZKI I NABYCIA W�ASNO�CI, S�U�EBNO�CI LUB W�ADZTWA NAD OSOB� W l. UROCZYSTEJ FORMIE, TAK JAK USTNIE ZASTRZEG�, NIECH B�DZIE PRAWEM. Cicero de off. 3,16,65: Podczas gdy na podstawie [Ustawy] XII Tablic wystarczy�o ponosi� odpowiedzialno�� za to, co ustnie o�wiadczono, [gdy] tego [= o�wiadczenia] kto� si� wypar�, ponosi� podw�jn� kar�, [to] przez juryst�w tak�e za przemilczenie kara zosta�a ustanowiona. 2. Cicero top. 4,23: Zasiedzenie gruntu trwa dwa lata, ... wszystkich pozosta�ych rzeczy -jeden rok. 3. 4. WOBEC CUDZOZIEMC�W NIECH B�DZIE WIECZNY OBOWI�ZEK PONOSZENIA ODPOWIEDZIALNO�CI Z TYTU�U R�KOJMI ZA WADY PRAWNE. wady prawne, czyli wzi�cia odpowiedzialno�ci wzgl�dem kupuj�cego, je�li sprzeda� rzecz, kt�ra nie by�a jego w�asno�ci�. Obowi�zek ten ci��y� na nim, odpowiednio, dwa lata lub rok. Po tym czasie ustawa�, gdy� kupuj�cy - nawet w przypadku nabycia rzeczy od niew�a�ciciela - stawa� si� w�a�cicielem nabytej rzeczy w drodze zasiedzenia. Ad 4. Je�li jednak rzecz zosta�a sprzedana nieobywatelowi, kt�ry nie m�g� naby� jej zgodnie z prawem przeznaczonym tylko dla obywateli rzymskich - nie m�g� dokona� zasiedzenia - sprzedawca winien by� zaw-sze udziela� r�kojmi za wady prawne towaru (auctoritas). 38 Tabula VI 5. Gaius 1,111: leg� XII tab. cautum est, ut si qua nollet eo modo (sc. usu) in manum mariti convenire, ea quotannis trinoctio abesset atque eo modo cuiusque armi [usum] interrumperet. 6. a. Si [QUI] IN IURE MANUM CONSERUNT... - b. Paulus Vat. Fr. 50: et mancipationem et in iure cessionem lex XII tab. confirmat. 7. Livius 3,44,11-12: Advocati (Verginiae) - postulant, ut (Ap. Ciaudius) - leg� ab ipso lata vindicias det secundum libertatem. Ad 5. Kobieta wychodz�ca za m�� mog�a wej�� pod w�adz� m�a, i tym samym do jego rodziny agnacyjnej, lub pozosta� w swojej dotychczasowej rodzinie agnacyjnej. Jednym ze sposob�w wej�cia pod w�adz� m�a by� usus. Polega� on na tym, i� kobieta przez rok pozostawa�a w domu m�a. Je�li jednak nie chcia�a ona zrywa� wi�zi ze sw� dotychczasow� rodzin� agnacyjn�, opuszcza�a corocznie dom m�a na kolejne trzy noce, w czasie kt�rych prawdopodobnie odbywa�y si� obrz�dy zwi�zane z kultem rodzinnym. Ad 6. Ustawa XII Tablic potwierdza�a najstarsz� form� sprzeda�y, dokonywanej za pomoc� spi�u i wagi (mancipatio), i tzw. pozorny proces win-dykacyjny (in iure cessi�). In iure cessio polega�a na tym, i� nabywca in iure, czyli w pierwszej fazie procesu, w obecno�ci urz�dnika, chwyta� przedmiot pozornego sporu nale��cy do zbywcy i wyg�asza� formu�? stwierdzaj�c, �e ta rzecz jest jego wed�ug prawa Kwiryt�w. Zbywca za� nie zaprzecza�, wobec czego urz�dnik dokonywa� przys�dzenia (addictio) "spornego" przedmiotu, kt�ry dzi�ki temu stawa� si� w�asno�ci� nabywcy wyst�puj�cego w roli pozornego powoda. Tablica VI 39 5. Gaius 1,111: W Ustawie XII Tablic zosta�o postanowione, aby ta [kobieta], kt�ra nie chce w ten spos�b, to znaczy przez usus, wej�� pod w�adz� m�a, by�a nieobecna corocznie przez trzy kolejne noce [w domu m�a] i w ten spos�b przerywa�a usus ka�dego roku. 6. a. JE�LI CI NA S�DZIE CHWYTAJ� R�K� [PRZEDMIOT SPORU] ... - b. Paulus Vat. Fr. 50: Ustawa XII Tablic potwierdza i uroczyst� form� przeniesienia w�adztwa, i pozorny proces windykacyjny. 7. Livius 3,44,11-12: Obro�cy Werginii ... domagaj� si�, aby Appius Ciaudius ... zgodnie z Ustaw� przez siebie ustanowion�, uzna� j� za woln�. Ad 7. Ustawa wprowadza�a post�powanie s�dowe maj�ce na celu ustalenie statusu cz�owieka (czy jest on osob� woln�, czy niewolnikiem). 40 Tabula VI 8. TlGNUM IUNCTUM AEDIBUS VINEA[E]VE [ET CONCAPIT] NE SOLVITO. - Ulpianus D. 47,3,1 pr.\ Lex Xn tab. neque solvere permittit tignum furtivum aedibus vel vineis iunctum neque vindicare, - sed in eum, qui convictus est iunxisse, in duplum dat actionem. 9. ... QUANDOQUE SARPTA, DONEC DEMPTA ERUNT ... Ad 8. Belka u�yta do budowy domu czy winnicy mia�a by� trwale z nimi z��czona, nawet je�li jej w�a�cicielem by�a inna osoba. Dlatego te� Ustawa zakazywa�a wyjmowa� tak� belk� z budynku czy winnicy oraz nie zezwala�a na wnoszenie skargi o wydanie belki. Jednak w przypadku gdy udowodniono w�a�cicielowi domu, i� do budowy u�y� belki b�d�cej cudz� w�asno�ci�, musia� on zap�aci� podw�jn� warto�� belki. W drodze interpretacji rozci�gni�to p�niej powy�szy przepis na wszystkie materia�y budowlane. Ad 9. Podobnie nie mo�na by�o wyjmowa� belki stanowi�cej element konstrukcji winnicy tak d�ugo, jak d�ugo belka s�u�y�a utrzymywaniu winoro�li, czyli od pierwszego podci�cia a� do zebrania owoc�w. Tablica VI 41 g NIECH NIE WYJMUJE BELKI W��CZONEJ DO BUDYNKU CZY WINNICY I [KT�RA] SPAJA [KONSTRUKCJ�]. - Ulpianus D. 47,3,1 pr.: Ustawa XII Tablic nie pozwala ani wyjmowa� kradzionej belki w��czonej do budynku czy winnicy, ani jej windykowa�, ... lecz w stosunku do tego, komu zosta�o udowodnione, �e w��czy� [do budynku czy winnicy], daje skarg� na podw�jn� warto�� [belki]. 9. ... KIEDY PODCI�TE, DOP�KI [OWOCE] NIE ZOSTAN� ZEBRANE ... TABULA VII l. Varro de l. l. 5,22: XII tabularum interpretes ambitum parietis circuitum esse describunt. - Maecianus assis distr. 46: Sestertius duos asses et semissem (valebat), quasi semis tertius, - lex - XII tab. argumento est, in qua duo pedes et semis 'sestertius pes' vocatur. TABLICA VII Varro de l. l. 5,22: Interpretatorzy [UstawyJ XII Tablic pisz�, �e mury [domu] otacza wolny pas ziemi. - Maecianus assis distr. 46: Sesterc mia� warto�� dw�ch as�w i po�owy, jakby po�ow� trzeciego, ... argumentem jest Ustawa XII Tablic, w kt�rej dwie i p� stopy nazywa si� sestertius pes. Ad 1. Ze wzgl�d�w przeciwpo�arowych, w staro�ytnym Rzymie wymagano, aby dooko�a budynk�w pozostawiony by� wolny pas gruntu (ambi�us) o szeroko�ci 2 i p� stopy, okre�lony w Ustawie jako sestertius pes. 44 2. 3. 4. 5. Tabula VH Gaius (l. 4. ad leg. XII tab.} D. 10,1,13: Sciendum est in actione finium regundorum illud observandum esse, quod ad exempluim quodammodo eius legis scriptum est, quam Athenis Solonem dicitur tulisse. Nam illic ita est: 'Ech TI-S- al[ia(7Ldr KT\. a. Plinius nat. hist. 19,4,50: In XII tab. - nusquam nominatur villa, semper in significatione ea 'hortus^ horti vero 'heredium'. - b. Festus F. 355: [Tugu]ria a tecto appellantur [domicilia rusticorum] sordida, - quo nomine [Messalla in explana]tione XII ait etiam... [signifi]cari. Cicero de leg. 1,21,55: usus capionem XII tab. intra V pedes esse noluerunt. a. Sl IURGANT ... - b. Cicero de leg. 1'21'55'-controversia est mata de finibus, in qua - [e ^u tresJ arbitri fines regennus. Ad 2, 4, 5. Mi�dzy uprawnynni polami przebiega�a granica (confinium),czyli pas ziemi o szeroko�ci 5 st�p. Confinium nie mo�na by�o uprawia� ani zasiedzie�. W przypadku jego zatarcia, o ponowne wytyczenie takiej granicy przez agrimenso-res wyst�powano ze skarg� o ustalenie zatartych granic mi�dzy s�siednimi gruntami (acfrb finium regunojorum). Spraw� rozstrzyga� nie s�dzia prywatny, ale specjalnie powo�ani trzej arbitrzy. Prawdopodobnie - jak sugeruje Gajus - prze-pisy te by�y wzorowane na pr<awie Solona. Tablica V11 45 2. 3. 4. 5. Gaius (l. 4 ad leg. XII tab.) D. 10,1,13: Nale�y wiedzie�, �e Przy skardze o ustalenie zatartych granic mi�dzy s�siednimi gruntami, trzeba mie� na uwadze to, co zosta�o napisane niejako na wz�r tej ustawy, o kt�rej m�wi si�, �e wyda� j� Solon w Atenach. Bowiem tam [= w ustawie Solona] tak jest: Je�li kto� p�ot itd. a. Plinius nat. hist. 19,4,50: W Ustawie XII Tablic ... nigdzie nie u�ywa si� [s�owa] villa (posiad�o�� wiejska), zawsze na jej okre�lenie - hortus (posiad�o�� z ogrodem), na hortus za� - heredium (posiad�o�� dziedziczna). - b. Festus F. 355: Tuguria (chatami), od tectum (strzechy), s� nazywane proste domostwa wie�niak�w ... t� nazw� Messala w interpretacji Ustawy XII Tablic m�wi tak�e ... �e s� nazywane. Cicero de leg. 1,21,55: [Ustawa] XII Tablic nie zezwala na zasiedzenie [granicy] w obr�bie pi�ciu st�p. a. JE�LI PROCESUJ� SI� ... - b. Cicero de leg. 1,21,55: [a] sp�r powsta� o granic�, w kt�rym ... z XII Tablic [jako] trzej arbitrzy wytyczamy granice. 46 Tabuia VII 6. Gaius D. 8,3,8: Viae latitudo ex leg� XII tab. in porrectum octo pedes habet, in anfractum, id est ubi flexum est, sedecim. 7. VlAM MUNIUNTO: NI SAM DELAPIDASSINT, QUA VOLET IUMENTO AGITO. 8. a. Sl AQUA PLUVIA NOCET ... - b. Paulus D. 43,8,5: Si per publicum locum rivus aquae ductus privato nocebit erit actio privato ex leg� XII tab., ut noxae domino caveatur. 9. a. Ulpianus D. 43, 27,1,8: - lex XII tab. efficere voluit, ut XV pedes altius rami arboris circumcidantur. - b, Pomponius D. 43,27,2: Si arbor ex vicini fundo vento inclinata in tuum fundum sit, ex leg� XII tab. de adimenda ea recte agere potes. Ad 6. Okre�lona by�a nie tylko wolna przestrze� mi�dzy gruntami czy budynkami, ale r�wnie� szeroko�� drogi. Ad 7. Je�li kto� mia� prawo przejazdu przez cudzy grunt, tj. s�u�ebno�� drogi, a droga ta nie by�a utrzymana w nale�ytym stanie (nie zosta�a utwardzona), m�g� przeje�d�a�, kt�r�dy chcia�. Ad 8. Prawo zakazywa�o zmiiany naturalnego sp�ywu wody deszczowej. Je�li woda przeprowadzona przez publiczne miejsce szkodzi�a osobie prywatnej, mia�a ona skarg� o pokrycie powsta�ej szkody. Ad 9. Po to, aby nie zas�aniia� �wiat�a s�onecznego, prawo nakazywa�o obcina� ga��zie drzew rosn�cych na wysoko�� ponad 15 st�p, czyli ok. 4,44 m. Natomiast drzewo nachylone wiatrem nad cudzy grunt powinno by� usuni�te, by zapobiec wyrz�dzeniu szkody. Tablica VU 47 6. Gaius D. 8,3,8: Z Ustawy XII Tablic szeroko�� drogi ma osiem st�p wprost, na zakr�cie, to znaczy [tam], gdzie jest �uk - szesna�cie. 7. NIECH UTWARDZ� DROG�. JE�LI JEJ NIE WYBRUKUJ�, KT�R�DY CHCE, NIECH PROWADZI ZAPRZ�G. g. a. JE�LI WODA DESZCZOWA SZKODZI ... - b. Paulus D. 43,8,5: Je�li strumie� wody przeprowadzony przez publiczne miejsce szkodzi prywatnemu, ma prywatny z Ustawy XII Tablic skarg�, aby zapewni� w�a�cicielowi [pokrycie] szkody. 9. a. Ulpianus D. 43,27,1,8: ... Ustawa XII Tablic nakazuje, aby ga��zie drzewa powy�ej 15 st�p by�y obci�te. - b. Pomponius D. 43,27,2: Je�li drzewo z s�siedniego gruntu jest nagi�te wiatrem na tw�j grunt, z Ustawy XII Tablic mo�esz s�usznie wyst�powa� o usuni�cie go [= drzewa]. 48 Tabula VII 10. Plinins nat. hist. 16,5,15: Cautum est - leg� XII tab., ut glandem in alienum fundum procidentem liceret colligere. 11. lustiniam Institutiones 2,1,41: Venditae - et traditae (res) non aliter emptori adquiruntur, quam si is venditori pretium solverit vel alio modo satisfecerit, veluti expromissore aut pignore dato; quod cavetur - leg� Xn tab. 12. Ulpianus 2,4: Sub hac condicione liber esse iussus 'si decem milia heredi dederif, etsi ab herede abalienatus sit, emptori dando pecuniam ad libertatem perveniet: idque lex XII tab. iubet. Ad 10. Ustawa zezwala�a wej�� na s�siedni grunt w celu zebrania �o��dzi, kt�re tam spad�y. W drodze interpretacji tego przepisu, w p�niejszym czasie zezwolono, aby w�a�ciciel wszelkich owoc�w, kt�re spad�y z jego drzewa na s�siedni grunt, m�g� wej�� na ten grunt w celu zebrania owoc�w. Ad 11. Kupuj�cy stawa� si� w�a�cicielem rzeczy sprzedanej mu i wydanej nie w chwili obj�cia jej w posiadanie, a dopiero z chwil� uiszczenia ceny lub ustanowienia gwarancji zap�aty w postaci zastawu lub por�czenia. Ad 12. Niewolnik wyzwolony przez spadkodawc� pod warunkiem, �e da spadkobiercy okre�lon� ilo�� pieni�dzy, stawa� si� wolny dopiero wtedy, gdy wr�czy� spadkobiercy pieni�dze. R�wnie� w przypadku gdy spadkobierca sprzeda� niewolnika wyzwolonego pod warunkiem (statulibel)' stawa� si� on wolny z mocy prawa, gdy wr�czy� kupuj�cemu t� okre�lon� kwot�. Tablica VII 49 10. Plinius nat. hlst. 16,5,15: Ustaw� XII Tablic zosta�o postanowione, aby wolno by�o zebra� �o��dzie spadaj�ce na cudzy grunt. 11. lustiniani Institutiones 2,1,41: Sprzedane i wydane rzeczy nie inaczej nabywa kupuj�cy, jak [tylko] je�li zap�aci on cen� sprzedawcy lub w inny spos�b da zabezpieczenie, jak na przyk�ad ustanawiaj�c gwaranta lub zastaw, co jest przewidziane w Ustawie XII Tablic. 12. Ulpianus 2,4: [Ten, kt�rego] nakazano uczyni� wolnym pod takim warunkiem: 'je�li da dziesi�� tysi�cy spadkobiercy', [to] nawet je�li przez spadkobierc� b�dzie sprzedany, daj�c kupuj�cemu pieni�dze uzyskuje wolno��; i to nakazuje Ustawa XII Tablic. l. 2. 3. 4. TABULA VIII a. QUI MALUM CARMEN INCANTASSIT ... - b. Cicero de rep. 4,10,12 ap. Aug. de civit. De i 2,9: nostrae XII tab. cum perpaucas res capite samdssent, in his hanc quoque sanciendam putaverunt: si quis occentavisset sive carmen condidisset, quod infamiam faceret flagitiumve alteri. Si MEMBRUM RUP[S]IT, NI CUM EO PACIT, TALIO ESTO. Paulus {lib. sing. et tit. de iniuriis) coli. 2,5,5: Iniuriamm actio aut legitima est -. Legitima ex leg� Xn tab.: 'qui iniuriam alteri facit, V et XX sestertiorum poenam subito', quae lex generalis fuit: fuerunt et speciales, velut illa: 'manu fustive si os fregit libero, CCC, (si) servo, CL poenam subit sestertiorum'. Si INIURIAM [ALTERI] FAXSIT, VIGINTI QUINQUE POENAE SUNTO. Ad 1. Ustawa przewidywa�a kar� �mierci w nielicznych przypadkach. W�r�d czyn�w zagro�onych t� kar� by�o wypowiadanie magicznych zakl��, a tak�e uk�adanie i �piewanie pie�ni, kt�re zniewa�a�y innych. Czyny te stanowi�y jeden z rodzaj�w zniewagi (iniuria). Ad 2. Innym rodzajem szeroko poj�tego deliktu iniuria by�a zniewaga cielesna. Odci�cie cz�ci cia�a (np. r�ki, ucha), czyli spowodowanie trwa�ego kalectwa, by�o karane kar� odwetu (talio). Od tej kary sprawca m�g� si� uwolni� przez zawarcie z poszkodowanym porozumienia (pac-tum), na mocy kt�rego p�aci� mu tytu�em kary uzgodnion� ilo�� kruszcu, a p�niej - kwot� pieni�n�. Ad 3, 4. W przypadku dokonania zniewagi nie powoduj�cej trwa�ego kalectwa Ustawa przewidywa�a kar� wysoko�ci 25 as�w (np. za pobi-cie, spoliczkowanie). Jednak w szczeg�lnych przypadkach by�a przewi-dziana wy�sza kara: za z�amanie ko�ci - 300 as�w, je�li poszkodowany by� osob� woln�, za� 150 as�w - gdy by� niewolnikiem. Wprawdzie TABLICA VIII 1. a. KTO �PIEWA PIE�� MAGICZN� ... - b. Cicero de rep. 4,10 12 ap. Aug. de civit. Dei 2,9: Nasze XII Tablic chocia� w niewielu sprawach kara�y �mierci�, w�r�d nich uzna�y r�wnie�, �e t� nale�y kara�: je�li kto� �piewa czy uk�ada pie�ni, kt�re przynosz� drugiemu zniewag� lub ha�b�. 2. JE�LI ODCI�� [KOMU�] CZʌ� CIA�A I NIE ZAWRZE Z NIM [= poszkodowanym] UGODY, NIECH B�DZIE ODWET. 3. Paulus {lib. sing. et tit. de iniuriis) coli. 2,5,5: Skarga z tytu�u zniewagi albo jest ustawowa ... Ustawowa z Ustawy XII Tablic: 'kto zniewag� drugiemu czyni niech poniesie kar� 25 [sesterc�w] <as�w>'. Ta ustawa by�a generalna. By�y i specjalne jak ta: 'je�li r�k� czy kijem z�ama� ko�� wolnemu, poniesie kar� 300, je�li niewolnikowi - 150 [sesterc�w] <as�w>\ 4. JE�LI ZNIEWAG� WYRZ�DZI� DRUGIEMU, NIECH DWADZIE�CIA PI�� [SESTERC�W] <AS�W> B�DZIE KAR�. w cytowanych �r�d�ach mowa jest o sestercach, ale w czasach Ustawy nie znano jeszcze w Rzymie pieni�dza bitego, mo�na wi�c przypuszcza�, �e kara by�a wymierzana w asach (as = ok. 327 g). 52 Tabula VIII 5. ... RUPIT[IAS] ... SARCITO. | 6. Ulpianus (/. XV/// ad ed.) D. P, 7,7 ;?r.: Si quadrupes pauperiem fecisse dicetur, actio ex leg� XII tab. descendit; quae lex voluit aut dari id quod nocuit -- aut aestimationem noxiae offerri. 7. Ulpianus (/. XLI ad Sabinum) D. 19,5,14,3: Si glans ex arbore tua in fundum meum cadat, eamque ego immisso pecore depascam, - neque ex leg� XII tab. de pastu pecoris, quia non in tuo pascitur, neque de pauperie - agi posse. 8. a. QUI FRUGES EXCANTASSIT. - b. ... NEVE ALIENAM SEGETEM PELLEXERIS ... Ad 5. Prawdopodobnie Ustawa przewidywa�a kar� jedynie w nielicznych przypadkach wyrz�dzenia szkody w cudzym maj�tku, np. szkody wyrz�dzonej przez zwierz�ta (por. 8,6), wyci�cia cudzego drzewa (por. 8,11). Generalnie odpowiedzialno�� za wyrz�dzenie szkody w cudzym maj�tku uregulowa�a dopiero /ex Aquilia. Ad 6. W�a�ciciel zwierz�cia czworono�nego, kt�re wyrz�dzi�o szkod�, by� zobowi�zany wyda� osobie poszkodowanej to zwierz� albo zaoferowa� pokrycie oszacowanej warto�ci szkody. Tak skonstruowan� odpowiedzialno�� za zwierz�ta oraz osoby alieni iuris (por. 12,2) nazywano odpowiedzialno�ci� noksaln�. Ad 7. Jednak ten, kto poni�s� szkod� z tego powodu, i� jego owoce, kt�re spad�y na s�siedni grunt, zosta�y zjedzone przez wp�dzone tam zwierz�ta w�a�ciciela gruntu, nie ma prawa wytoczy� ani skargi z tytu�u wyrz�dzenia szkody wypasem byd�a (de pastu pecoris), kt�r� mia�by w przypadku, gdyby pas�ce si� cudze zwierz�ta zjad�y te owoce na je9� gruncie, ani z powodu szkody wyrz�dzonej przez zwierz�ta (de paupene), Tablica VIII 53 5. ... PONIESIESZ SZKOD� ... NIECH NAPRAWI. 6. Ulpianus (/. XVIII ad ed.) D. 9, l, l pr.: M�wi si�, �e je�li zwierz� czworono�ne wyrz�dzi�o szkod�, skarga z Ustawy XII Tablic pochodzi. Ta Ustawa postanowi�a, [aby] albo da� to [zwierz�], kt�re uszkodzi�o, ... albo wr�czy� oszacowan� warto�� szkody. 7. Ulpianus (/. XLI ad Sabinum) D. 19,5,14,3: Je�li �o��d� z twojego drzewa upad� na m�j grunt i ja go spas�em, wp�dziwszy byd�o, ... nie mo�na pozywa� ani z Ustawy XII Tablic z tytu�u wyrz�dzenia szkody wypasem byd�a, poniewa� nie na twoim si� pas�o, ani z powodu szkody wyrz�dzonej przez czworono�ne zwierz�ta ... 8. a. KTO ZACZAROWA� ZBO�E ... - b. ... ANI NIE [B�DZIE] WABI� DO SIEBIE [CZARAMI] CUDZYCH ZASIEW�W ... gdy� szkoda nie zosta�a wyrz�dzona przez nienaturalne zachowanie si� zwierz�t. Ad 8. Ustawa przewidywa�a kar� nie tylko za �piewanie magicznych pie�ni szkodz�cych ludziom, ale r�wnie� pie�ni, kt�re powodowa�y nieurodzaj lub zmniejszenie plon�w na jednym gruncie, na rzecz zwi�kszenia plon�w na innym gruncie, czyli za wszelkiego rodzaju czary. 54 Tabula VIII Plinius nat. hist. 18,3,12: Frugem quidem aratro quaesitam noctu pavisse ac secuisse puberi Xn tabulis capital erat, suspensumque Cereri necari iubebant .......... impubem praetoris arbitratu verberari noxiamve 9. duplionemve decerni. 10. Gaius (/. 4 ad leg. Kil tab.) D. 47,9,9: Qui aedes; acervumve frumenti iuxta domum positum combusserit,i vinctus verberatus igni necari iubetur, si modo sciens^ pmdensque id commiserit; si vero casu, id est neglegentia, aut noxiam sarcire iubetur, aut, si minus idoneus sit, levius castigatur. 11. Plinius nat. hist. 17, l, 7: cautum est XII tabulis, ut qui iniuria cecidisset alienas (arbores), lueret in singulas aeris XXV. 12. Si NOX FURTUM FAXSIT, SI IM OCCISIT, IURE CAESUS ESTO. Ad 9. W spo�ecze�stwie rolniczym surowe kary grozi�y za zniszczenie upraw. Kar� �mierci przez powieszenie na ofiar� Cererze, bogini plon�w, wymierzano osobie dojrza�ej, kt�ra w nocy wypas�a lub wyci�a uprawy wymagaj�ce u�ycia p�uga. Niedojrza�ego decemwirowie nakazywali, wed�ug uznania pretora, wych�osta� i albo pokry� szkod� wyrz�dzon� przez sprawc�, albo zap�aci� podw�jn� warto�� wyrz�dzonej szkody. Ad 10. Zr�nicowane kary grozi�y te� za podpalenie domu lub stogu zbo�a po�o�onego w pobli�u domostwa. Je�li podpalenia dokona� kto� w spos�b �wiadomy, po uprzednim wych�ostaniu karany by� �mierci� przez spalenie. Sprawca za� podpalenia wynik�ego z niedbalstwa lub przypadku musia� tylko pokry� wyrz�dzon� szkod�. Ad 11. Wycinaj�cy bezprawnie cudze drzewa winien zap�aci� w�a�cicielowi 25 as�w za ka�de �ci�te drzewo. Ad 12. Ustawa przewidywa�a surowe kary za kradzie�. W przypadku kradzie�y dokonanej noc� mo�na by�o, zgodnie z prawem, zabi� z�odzieja schwytanego na gor�cym uczynku. 55 Plinius nat. hist. 18,3,12: [Kto] za� plony wymagaj�ce p�uga w nocy wypas� lub wyci��, dojrza�y by� karany kar� g��wn� i [tablice] nakazywa�y, aby by� zabity przez powieszenie [na ofiar�] Cererze ... niedojrza�ego [nakazywa�y], wed�ug uznania pretora, wych�osta� r�zgami i albo przyzna� [warto��] szkody, albo podw�j na wysoko�� [szkody]. Gaius (/. 4 ad leg. XII tab.} D. 47,9,9: Kto spali� po�o�ony obok domu budynek czy st�g zbo�a, nakazuje si�, aby zwi�zany i wych�ostany by� spalony ogniem, je�li to pope�ni� wiedz�c i rozumiej�c, je�li za� z przypadku, to jest z niedbalstwa, nakazuje si�, [aby] naprawi� wyrz�dzon� szkod�, albo je�li by� niewyp�acalny, aby zosta� l�ej ukarany. Plinius nat. hist. 17, l, 7: Zosta�o ustanowione w XII Tablicach, aby ten, kto bezprawnie cudze drzewa wyci��, zap�aci� za ka�de 25 as�w. 9. 10. 11. 12. JE�LI NOC� KRAD�, GDY [OKRADANY] GO ZABI�, NIECH B�DZIE [TRAKTOWANY JAKO] ZABITY ZGODNIE Z PRAWEM. 56 TabulaVII 13. LUCI ... SI SE TELO DEFENDIT, ... ENDOQUE PLORATO. |1 14. Gellius 11,18,8: Ex ceteris - manifestis furibus liberos verberari addicique iusserunt (Xviri) ei, cui furtum factum esset, si modo id luci fecissent neque se telo defendissent; servos - verberibus affici et e saxo praecipitari; sed pueros impuberes praetoris arbitratu verberari voluerunt noxiamque ab his factam sarciri. 15. a. Gaius 3,191: Concepti et oblati (furti) poena ex leg� XII tab. tripli est. - b. ... LANCE ET LICIO ... 16. Si ADORAT FURTO, OUOD N�� MANIFESTUM ERIT [DUPLIONE DAMNUM DECIDITO]. 17. Gaius 2,45: furtivam (rem) lex XII tab. usu capi prohibet Ad 13. R�wnie� z�odzieja schwytanego w dzie� mo�na by�o zabi�, je�li broni� si� u�ywaj�c or�a. Okradany musia� jednak wcze�niej podnie�� krzyk, by podkre�li� bezprawno�� dzia�ania sprawcy. Ad 14. W przypadku pozosta�ych jawnych z�odziei, czyli schwytanych na gor�cym uczynku, kt�rzy dokonali kradzie�y w dzie� bez u�ycia broni, nale�a�o sprawc�, je�li by� cz�owiekiem wolnym wych�osta�, a nast�pnie odda� pod w�adz� okradzionemu. Jest sporne, czy z�odziej stawa� si� niewolnikiem, czy pozostawa� jedynie w faktycznej zale�no�ci od okradzionego. Z�odzieja-niewolnika po wych�ostaniu karano �mierci� przez str�cenie ze Ska�y Tarpejskiej; lecz je�li kradzie�y dokona� niedojrza�y, ponosi� on jedynie kar� ch�osty i nale�a�o pokry� wyrz�dzon� przez nieg� szkod�. Ad 15. Karano nie tylko z�odzieja, ale te� osoby, kt�re mu pomaga�y. Zar�wno ten, kto przechowywa�, jak i ten, kto podrzuca� rzecz skradzion�, winien zap�aci� kar� r�wn� potr�jnej warto�ci skradzionej rzeczy. Wy-rwane z kontekstu s�owa lance et lido (przepask� i mis�) wed�ug jednych, Tablica VIH 57 13. W DZIE� ... JE�LI SI� BRONI� ORʯEM, ... [OKRADANY] PODNIESIE KRZYK. NIECH 14. Gellius 11,18,8: Co do pozosta�ych jawnych z�odziei decemwirowie uchwalili, aby wolni byli wych�ostani i oddani temu, kt�remu zosta�a wyrz�dzona kradzie�, je�li tylko to w dzie� uczynili i nie bronili si� or�em; niewolnicy ... aby byli r�zgami wych�ostani i str�ceni ze ska�y; lecz niedojrzali ch�opcy, aby byli wed�ug uznania pretora r�zgami wych�ostani i zosta�a zap�acona szkoda przez nich wyrz�dzona. 15. a. Gaius 3,191: Kara za przechowywanie i podrzucenie rzeczy skradzionych jest wed�ug Ustawy XII Tablic w potr�jnej wysoko�ci. - b. ... PRZEPASK� i MIS� ... 16. JE�LI DOKONUJE KRADZIE�Y, KT�RA JEST NIEJAWNA ..., NIECH STRACI