KUCHNIA KRYSZNY indyjskie potrawy wegetaria�skie Adiraja d�sa THEBHAKTIYEDANTABOOK TRUST The Hare Krishna Book of Yegetarian Cooking (Polish) Czytelnik�w zainteresowanych tematem tej ksi��ki zapraszamy do korespondencji lub odwiedzenia naszych �wi�ty�: �wi�tynia Mi�dzynarodowego Towarzystwa �wiadomo�ci Kryszny Mysiad�o k. Warszawy, ul. Zakr�t 11 05-500 Piaseczno tel. i fax (22) 756 27 11 (adres do korespondencji: 02-770 Warszawa 130, skr. poczt. 257) �wi�tynia Mi�dzynarodowego Towarzystwa �wiadomo�ci Kryszny 80-125 Gda�sk, ul. Cedrowa 5 tel. (58) 32 96 65 �wi�tynia Mi�dzynarodowego Towarzystwa �wiadomo�ci Kryszny 51-317 Wroc�aw, ul. Bierutowska 23 tel. i fax (71) 25 09 81 (adres do korespondencji: 50-900 Wroc�aw 2, skr. poczt. 858) �wi�tynia Mi�dzynarodowego Towarzystwa �wiadomo�ci Kryszny Czarn�w 21, 58-424 Pisarzowice gm. Kamienna G�ra, woj. jeleniog�rskie tel. (8745) 18 92 lub 18 93 �wi�tyni� Mi�dzynarodowego Towarzystwa �wiadomo�ci Kryszny 30-686 Krak�w-Piaski Wielkie ul. Podedworze 23a tel. i fax (12) 58 82 83 E-mail: [email protected] http://www.algonet.se/~krishna List� wybranych �wi�ty� Mi�dzynarodowego Towarzystwa �wiadomo�ci Kryszny za granic� zamieszczamy na ko�cu ksi��ki. Copyriflht Cl 993, The Bhaktivedanta Book Trust Int'1 Wszelkie prawa zastrze�one ISBN 91-7149-184-8 Ksi��k� t� dedykuj� memu. mistrzowi duchowemu, �rl �rlmad A.C. Bhaktiuedancie Swamiemu Prabhupadzle, kt�ry po�wi�ci� swe �ycie propagowaniu kultury wedyjskiej na catym �wiecie. Spis tre�ci ........................................................... 9 Wprowadzenie .................................................. 11 Yeyetarianizm jako �rodek do wy�szego celu ............... 17 |wlqtynia Kryszny w twoim domu ............................ 35 ^yetarianizm a ruch Hare Kryszna .......................... 41 lauka zdrowego jedzenia ..................................... 47 �rz�t kuchenny ............................................... 53 pozycje menu .............................................. 55 Byjski spos�b przygotowywania i podawania posi�ku ..... 59 Ipisy .................................:....................... 63 oprawy i zio�a ............................................... 65 dukty mleczne .............................................. 77 l .............................................................. 87 ile l zupy ...................................................... 105 iczywo ....................................................... 125 Warzywa ........................................................ 143 |wskaski ....................................................... 179 �rtneje i raity ................................................. 205 S�odycze ....................................................... 221 Napoje .......................................................... 251 ANEKS ^l.iwnik .......................................................... 267 Przedmowa w. f e wst�pie do ksi��ki kucharskiej zawieraj�cej przepisy na po- tinwy wegetaria�skie nie spos�b pomin�� idei samego wegetaria- nl/.mu. Dlatego te� chcia�bym podzieli� si� moimi osobistymi reflek- �|nmi na ten w�a�nie temat. Uwa�am, �e wegetarianizm jest jedynym rozwi�zaniem, przynaj- mniej dla naszej strefy klimatycznej. Ma ogromne znaczenie z punk- tu widzenia ekonomii. Pomy�lmy: najpierw wytwarza si� po�ywienie (iiAlinne, potem przeznacza je na pasz� dla zwierz�t hodowanych na mi�so, mi�so z kolei zjadaj� ludzie. W por�wnaniu z produkcj� �y- wno�ci wegetaria�skiej jest to proces podw�jnie kosztowny. Nast�- pnn sprawa to nasze zdrowie. Wp�yw diety mi�snej na rozw�j cho- r�b takich jak mia�d�yca, nowotwory czy schorzenia serca jest ju� d�isiaj faktem oczywistym. Ale w spo�ecze�stwie nadal funkcjonuje Wicie mit�w na temat konieczno�ci jedzenia mi�sa. Powszechne jest mniemanie, �e cz�owiek pracuj�cy przede wszystkim fizycznie�my- H�I tu na przyk�ad o g�rnikach czy hutnikach�nie mo�e zrezygno- Wcu'' z mi�sa, gdy� zabrak�oby mu si�y. Tymczasem sprawy maj� si� E| i�adnie na odwr�t. Przyczyn� takich pogl�d�w jest si�a przyzwy- | Jenia i tradycja. Mi�so jest jak u�ywka. Gdyby ka�dy mi�so�erca l tanowi� si� nad swoim samopoczuciem fizycznym i psychicznym pi> kilkukrotnym zjedzeniu mi�sa w ci�gu dnia, mo�e zrozumia�by, w < iym tkwi sedno problemu. Kawa�ek mi�sa zalega w przewodzie l "'karmowym do 80 godzin. Wyobra�my sobie kogo�, kto je mi�- 111 na �niadanie, obiad i kolacj�. Taki cz�owiek jest nieustannie za- truwany mi�sem rozk�adaj�cym si� w jego przewodzie pokarmowym. Oryanizm oczywi�cie broni si� przed skutkami zatrucia, ale jego mo- tllwo�ci s� ograniczone. Do�wiadczy�em tego na sobie... Od dzie- il^clu lat nie jem typowo polskich da�, jak cho�by schabowego z PRZEDMOWA 9 kapust� lub ziemniakami, i wychodzi mi to na dobre. Kiedy�, gdy bawi�em si� w stolark�, czy gdy przenosi�em jakie� ci�kie sprz�ty, odczuwa�em du�e zm�czenie. Teraz jest inaczej, po prostu nabra�em si�. Dieta mi�sna ma wp�yw na psychik�. Ludzie, kt�rzy jedz� mi�- so, s� pe�ni stres�w, agresji, niepokoju... Osobi�cie nigdy nie by�em agresywnym cz�owiekiem, ale odk�d przeszed�em na diet� wegeta- ria�sk�, jestem jeszcze bardziej spokojny. Co wi�cej, mam to uczucie lekko�ci... Pracuj� nieustannie g�ow� i stwierdzam, �e pami�� mam lepsz� ni� dwadzie�cia lat temu. O czym� to �wiadczy. I wreszcie problem starzenia si�. Wiele os�b m�wi mi, �e si� nie zmieniam. Tak oczywi�cie nie jest, cho� na pewno spowolni�em ten nieuchronny proces dzi�ki diecie bezmi�snej. Opr�cz aspekt�w zdrowotnych istotna jest strona moralna. Za- bijanie zwierz�t jest ca�kowicie sprzeczne z szeroko poj�tym huma- nizmem. Mi�o�� bli�niego kojarzy mi si� z mi�osierdziem okazywanym ka�demu stworzeniu. Co mnie sk�oni�o do zmiany sposobu od�y- wiania? Mi�dzy innymi i te przemy�lenia. Ale �eby zrezygnowa� z mi�sa, trzeba mie� co� lepszego w za- mian. Dlatego ceni� sobie potrawy indyjskiej kuchni wegetaria�skiej. S� wspania�e. Kuchnia ta stwarza olbrzymie mo�liwo�ci stosowania przypraw, kt�re nie t�umi� smaku warzyw, a raczej go podkre�laj�. Przepisy zamieszczone w tej ksi��ce s� proste i umo�liwiaj� uzyska- nie bardzo bogatego zestawu smak�w. To bogactwo smak�w nie jest jednak wy��cznie efektem u�ytych sk�adnik�w. Wegetarianizm niesie bowiem w sobie pierwiastek Dobra i to ceni� w nim najbardziej. 10 PRZEDMOWA Czes�aw Niemen czerwiec 1993 roku Warszawa Wprowadzenie c <elem tej praktycznej ksi��ki kucharskiej jest pomoc Czytelnikowi w przygotowaniu autentycznych potraw indyjskich i zaznajomienie Qo z tradycj�, z kt�rej wywodzi si� znakomita, wegetaria�ska kuch- nia Indii. Kuchnia Kryszny obja�nia nie tylko techniki gotowania sto- �owane w wedyjskiej, czyli klasycznej wegetaria�skiej kuchni Indii, lecz r�wnie� wedyjsk� sztuk� jedzenia w spos�b, kt�ry od�ywia za- r�wno cia�o i umys�, jak i dusz�. Pierwsze cztery rozdzia�y omawiaj� niekt�re zagadnienia filozofii Wedyjskiej oraz sam wegetarianizm i popieraj�ce go fakty naukowe, l tak�e przemawiaj�ce za nim argumenty z dziedziny religii i etyki. Trzy kolejne rozdzia�y dotycz� samego posi�ku. Zawieraj� infor- macj� o pomocnym w gotowaniu sprz�cie kuchennym, daniach, kt�- fa mo�na ze sob� ��czy�, i o wszystkim, co nale�y wiedzie� na temat przygotowywania, serwowania i spo�ywania posi�ku indyjskiego. Nast�pnie zamieszczamy 130 sprawdzonych przepis�w. Chocia� J��t to jedynie znikoma liczba spo�r�d tysi�cy mo�liwo�ci oferowa- nych przez kulinarn� tradycj� wedyjsk�, przepisy te�wybrane ze Wifli�du na ich r�norodno�� i �atwo�� przygotowania�daj� pewne (loj�cie o bogactwie kuchni wedyjskiej. Dostarczyli ich najlepsi ku- f tiarze z ruchu Hare Kryszna. Niekt�rzy z nich doskonalili swe umie- j�tno�ci kulinarne pod okiem samego �rila Prabhupady. Aby w pe�ni doceni� kuchni� wedyjsk�, musimy zrozumie� j� w kontek�cie ca�ej kultury wedyjskiej. S�owo wedyjski pochodzi od SBimkryckiego s�owa weda, co znaczy �wiedza absolutna". Staro- lylin- pisma �wi�te Indii zapisane w sanskrycie znane s� jako pisma Weilyjskie, czyli Wedy, poniewa� przekazuj� wiedz� o Absolucie. Na (yi li pismach opiera si� kultura staro�ytnych Indii i nawet w dzisiej- si yi h czasach wielu ludzi nadal �yje zgodnie z zasadami tej kultury. WPROWADZENIE 11 Wedy m�wi�, �e przeznaczeniem istoty ludzkiej jest zrealizowanie swej prawdziwej to�samo�ci jako wiecznego s�ugi Boga. Pocz�tkiem tej realizacji jest zrozumienie, �e nie jeste�my tymczasowym cia�em materialnym, lecz wieczn� dusz�, kt�ra przebywa wewn�trz cia�a. B��dnie uwa�amy si� za istoty materialne i to jest przyczyn� naszego cierpienia, chocia� z natury jeste�my wieczni, pe�ni wiedzy i szcz�- cia. Proces o�ywiania naszej oryginalnej, radosnej �wiadomo�ci i bu- dzenia u�pionej mi�o�ci do Boga zwany jest bhakti-yog�, czyli �wia- domo�ci� Kryszny. Imi� Kryszna ma szczeg�lne znaczenie. Chocia� istnieje jeden B�g, ludzie zw� Go r�nymi imionami i ka�de z tych imion opisu- je jeden z aspekt�w Jego osobowo�ci. Ale Wedy podaj� jedno imi�, kt�re okre�la sum� Jego cech. Tym zawieraj�cym w sobie wszystko imieniem jest Kryszna, co znaczy �wszechatrakcyjny". Wedy s� skarbnic� wiedzy o Krysznie i naszym wiecznym z Nim zwi�zku. R�ni� si� od innych pism �wi�tych tym, �e szczeg�owo opisuj� osobowo�� i cechy Boga, aby rozbudzi� nasz� mi�o�� do Niego. M�wi� te� o tym, jakimi sposobami mo�emy wyra�a� t� mi- �o�� we wszystkim, co robimy. Taki jest dar Indii dla �wiata�kul- tura, kt�ra ��czy wszystkie dziedziny ludzkiej dzia�alno�ci z duchow� doskona�o�ci�, tak cz�sto uwa�an� za wy��czn� w�asno�� medytuj�- cych pustelnik�w. W kulturze wedyjskiej �wiadomo�� Kryszny prze- nika ka�dy aspekt �ycia � nie tylko muzyk�, architektur� czy litera- tur�, lecz r�wnie� gotowanie i spo�ywanie posi�k�w. Tym, co odr�nia wedyjski spos�b gotowania od innych sposo- b�w, jest �wiadomo�� kucharza��wiadomo��, �e przygotowuje on ofiar� dla Boga. W wi�kszo�ci system�w religijnych ludzie prosz� Bo- ga o chleb powszedni, lecz bhakta Kryszny ofiarowuje ten powsze- dni chleb Bogu jako wyraz mi�o�ci do Niego. I B�g si� odwzajemnia. W Bhagauad-gicie, jednym z pism wedyjskich, Pan Kryszna m�wi, �e przyjmuje ofiar� wegetaria�sk��nawet wtedy, gdy sk�ada si� na ni� tylko li��, owoc czy te� szklanka wody�je�li ofiara ta zostaje z�o�ona z mi�o�ci�. Dzi�ki Swej niepoj�tej �asce Kryszna uduchowi� t� ofiar�, osobi�cie jej kosztuj�c. W ten spos�b to, co wcze�niej by�o zwyk�ym po�ywieniem, staje si� Kryszna-prasada, �ask� Pana Krysz- ny. A to, co by�oby zwyk�ym posilaniem si�, staje si� oddawaniem Panu czci, wymian� mi�o�ci z Panem. Skutki jedzenia prasada r�ni� si� od skutk�w jedzenia pokarmu, kt�ry zosta� przygotowany z my�l� o zarobku, w celu dogodzenia podniebieniu czy te� utrzymania si� przy �yciu. Podczas gotowania 12 WPROWADZENIE ' my�limy zwykle o wielu rzeczach, lecz na og� nie o zadowoleniu Bo- ga. Je�li w trakcie przygotowywania po�ywienia kucharz nie pami�ta o Bogu, to jego materialistyczna �wiadomo�� przenika do po�ywie- nia i w subtelny spos�b oddzia�uje na osob�, kt�ra je spo�ywa. Kie- dy jednak spo�ywamy prasada, po�ywienie gotowane z oddaniem dla Boga i z mi�o�ci� Mu ofiarowane, nasze serca si� oczyszczaj�. Mu- kunda Goswami, jeden z obecnych mistrz�w duchowych ruchu Hare Kryszna, powiedzia�: �Je�li jesz zwyk�e po�ywienie, to rozwijasz je- dynie wielk� ch�� doznawania przyjemno�ci w �wiecie materialnym, lecz kiedy spo�ywasz prasada, to z ka�dym k�sem zwi�ksza si� two- ja mi�o�� do Boga". Oczywi�cie, nie oczekujemy, �e wszyscy nasi Czytelnicy ca�kowi- cie przestawi� si� na indyjski styl gotowania. Chocia� wedyjski spo- s�b gotowania mo�e wydawa� si� typowo indyjski, to jednak zasada ofiarowywania po�ywienia Krysznie wykracza poza ziemskie okre�le- nia. Przepis nie musi pochodzi� z Indii, jednak�e sk�adniki, kt�rych u�ywamy i sama procedura przygotowania posi�ku musz� odpowia- da� normom wedyjskim. Na przyk�ad we W�oszech, gdzie wi�kszo�� bhakt�w z ruchu Hare Kryszna oraz ich przyjaci� nadal lubuje si� w swej narodowej kuchni, w sk�ad prawie ka�dego posi�ku indyjskie- go wchodzi r�wnie� makaron. Styl gotowania nie jest tak istotny jak przenikaj�ce do pokarmu oddanie dla Kryszny. U�ywany w tej ksi��ce termin �indyjski styl gotowania" odnosi si� do stylu wedyjskiego, a nie do tzw. kuchni indyjskiej oferuj�cej dania takie jak �kurczak z curry" itp. W staro�ytnej kulturze wedyjskiej je- dzenie mi�sa praktycznie nie wyst�powa�o. Zwyczaj ten wprowadzili w Indiach naje�d�cy, a zw�aszcza mogo�owie, kt�rzy przybyli tam w szesnastym wieku przez Persj�; Portugalczycy, kt�rzy przez cztery wieki panowali w Goa; i w ko�cu koloni�ci brytyjscy. Mimo kilku- wiekowej dominacji mi�so�ernych, Indie nadal s� krajem ogromnej liczby wegetarian. Indie tradycyjnie s� wegetaria�skie (ludzie jedz�cy mi�so zwani �q �niewegetarianami"), poniewa� ponadczasowa kultura wedyjska naucza, �e wszelkie �ycie jest �wi�te, a niepotrzebne zabijanie nie- winnych stworze� jest gwa�ceniem praw Boga. Wszystkie formy �y- cia zwierz�cego i ro�linnego dzia�aj� zgodnie z prawami natury i w wyborze swego po�ywienia kieruj� si� instynktem; jednak cz�owiek, maj�c wy�sz� inteligencj�, mo�e kierowa� si� w tej kwestii zasadami religijnymi. W swoich pracach �rila Prabhupada wyja�nia: �Chocia� W my�l praw [natury] cz�owiek musi �ywi� si� innymi �ywymi istota- WPROWADZENIE 13 mi, to istnieje te� zdrowy rozs�dek, kt�ry m�wi, �e istota ludzka po- winna stosowa� si� do nakaz�w pism objawionych. Dla zwierz�t nie jest to mo�liwe". Wedy definiuj� prawdziwego wegetarianina jako osob�, kt�ra nie je mi�sa, ryb ani jajek. Ci, kt�rzy powstrzymuj� si� od jedzenia mi�- sa, lecz spo�ywaj� jajka albo ryby, nie s� uwa�ani za prawdziwych wegetarian, poniewa� jedz� mi�so ukryte, np. pod wapienn� skorup- k�. Kto�, kto staje si� wegetarianinem tylko po to, by unikn�� zabi- jania, mo�e nie widzie� powodu, dla kt�rego mia�by zrezygnowa� z nie zap�odnionych jajek, ale wszystkie jajka � zap�odnione czy nie � s� materia�em zgromadzonym w celu wytworzenia cia� kurcz�t, a z wedyjskiego punktu widzenia �adne mi�so nie nadaje si� na pokarm dla cz�owieka. Bhaktowie Kryszny s� �cis�ymi wegetarianami w we- dyjskim tego s�owa znaczeniu�nie jedz� mi�sa, ryb ani jajek. Niekt�rzy wegetarianie, zwani weganami, unikaj� spo�ywania nie tylko mi�sa, ryb i jajek, lecz r�wnie� mleka i produkt�w mlecznych, przejawiaj�c w ten spos�b moraln� trosk� o krowy eksploatowane w przemy�le mleczarskim. Bhaktowie Kryszny r�wnie� pot�piaj� eks- ploatowanie zwierz�t, lecz zamiast unika� mleka, kt�re Wedy uwa- �aj� za niezb�dne dla cz�owieka, okazuj� swe wsp�czucie w pozy- tywny spos�b, nauczaj�c wedyjskiej zasady ochrony kr�w i w miar� mo�liwo�ci pij�c mleko pochodz�ce tylko z farm ruchu Hare Krysz- na, gdzie krowy s� kochane i chronione. Wielu ludzi przechodzi na wegetarianizm, p�niej jednak, z powo- du braku smaku i braku przekonania, wraca do dawnych nawyk�w w sposobie od�ywiania. Jeste�my przekonani, �e o wiele wi�cej os�b wzi�oby pod uwag� mo�liwo�� porzucenia jedzenia mi�sa, gdyby zna�o diet� zast�pcz�, kt�ra jest smaczniejsza i doskonalsza z na- ukowego punktu widzenia. Mamy nadziej�, �e odrobina magii sta- ro�ytnych Indii odnaleziona w tej ksi��ce zainspiruje Czytelnik�w i przekona Ich, �e nie ma lepszego sposobu od�ywiania si�zar�w- no ze wzgl�d�w zdrowotnych, smakowych, jak i z uwagi na post�p duchowy � ni� spo�ywanie wegetaria�skiego pokarmu ofiarowanego Krysznie. Jest to �atwe i przyjemne. A gdy raz odczujecie zadowole- nie spr�bowawszy pokarmu przygotowanego z pragnieniem zadowo- lenia Pana Kryszny, przekonacie si�, co mamy na my�li m�wi�c, �e do�wiadczycie wy�szego smaku. Z wedyjskiego punktu widzenia wegetarianizm jest naturalnym sposobem od�ywiania si� dla tych, kt�rzy chc� osi�gn�� w �yciu doskona�o��. Jednak bez wzgl�du na to, do jakiego stopnia zdecy- 14 WPROWADZENIE dujemy si� przestrzega� zalece� wedyjskich � czy staniemy si� dos- konali w �yciu duchowym czy te� jedynie oczy�cimy sw�j spos�b je- dzenia � b�dziemy szcz�liwsi i zmniejszymy cierpienia wok� nas. WPROWADZENIE 15 Wegetarianizm jako �rodek do wy�szego celu s. ^�owo wegetarianizm zosta�o utworzone w roku 1842 przez za�o- �ycieli Brytyjskiego Towarzystwa Wegetaria�skiego. Pochodzi ono od �aci�skich s��w uegetabilis�ro�linny i uegetare�rozwija� si�, ros- n��. Yegetus znaczy po �acinie �zdrowy, krzepki, �wie�y, pe�en �ycia"; natomiast wyra�enie homo uegetus oznacza osob� pe�n� wigoru, tak fizycznie, jak i umys�owo. Pierwotne znaczenie tego s�owa odnosi si� nie tyle do diety sk�adaj�cej si� z warzyw i owoc�w, co do fizycznie i moralnie zr�wnowa�onego sposobu �ycia. Wi�kszo�� wegetarian to ludzie, kt�rzy zrozumieli, �e aby rozwi�- za� kwestie wojen oraz konflikt�w spo�ecznych i mi�dzynarodowych, musz� najpierw rozwi�za� problem przemocy we w�asnych sercach. Zatem nie ma nic dziwnego w tym, �e na wegetarianizm przechodz� tysi�ce ludzi, kt�rzy w poszukiwaniu prawdy pod��aj� r�nymi �cie�- kami. Wegetarianizm jest ogromnym krokiem naprz�d ku stworze- niu lepszego spo�ecze�stwa. Ludzie, kt�rzy po�wi�caj� czas na to, by zastanowi� si� nad jego dobrymi stronami, znajd� si� w towarzystwie takich my�licieli-wegetarian jak: Pitagoras, Sokrates, Platon, Arys- toteles, Klemens z Aleksandrii, Owidiusz, Plutarch, Seneka, Wergi- liusz, kr�l A�oka, Leonardo da Vinci, Montaigne, Akbar, John Milton, Isaac Newton, Szekspir, Emanuel Swedenbourg, Voltaire, Beniamin Franklin, Jean Jacques Rousseau, Lamartine, Percy Bysshe Shelley i Mary Shelley, Raiph Waldo Emerson, Henry David Thoreau, Lew To�stoj, George Bernard Shaw, Rabindranath Tagore, Mahatma Gan- dhi, Albert Schweitzer, Albert Einstein i wielu innych. Zastan�wmy si� zatem nad niekt�rymi z korzystnych stron wege- tarianizmu. WEGETARIANIZM JAKO �RODEK DO WY�SZEGO CELU 17 Spos�b od�ywiania si� a zdrowie Czy dieta wegetaria�ska mo�e poprawi� lub przywr�ci� zdrowie? Czy mo�e zapobiec pewnym chorobom? � Zwolennicy wegetarianizmu od wielu lat twierdz�, �e tak jest, chocia� jeszcze do niedawna nie mieli zbytniego poparcia ze strony wsp�czesnej nauki. Jednak stosunkowo niedawno naukowcy pro- wadz�cy badania w dziedzinie medycyny dowiedli, �e istnieje �cis�y zwi�zek mi�dzy jedzeniem mi�sa a takimi chorobami jak rak i scho- rzenia serca. Dzi�ki wynikom tych bada� ich pogl�d na temat wege- tarianizmu uleg� zmianie. Ju� w latach sze��dziesi�tych naukowcy podejrzewali, �e dieta oparta na mi�sie ma wp�yw na rozw�j arteriosklerozy (mia�d�ycy) i chor�b serca. W roku 1961 Journal of the American Medical Asso- ciation stwierdzi�, �e od 90 do 97% chor�b serca mo�na zapobiec przestrzegaj�c diety wegetaria�skiej.' Od tego czasu przeprowadzo- no szereg rzetelnych bada�, kt�re wykaza�y, �e poza tytoniem i alko- holem, jedn� z g��wnych przyczyn przedwczesnej �mierci mieszka�- c�w Europy Zachodniej, Stan�w Zjednoczonych, Australii i innych zamo�nych rejon�w �wiata jest spo�ywanie mi�sa.2 Cia�o cz�owieka jest niezdolne do wydalania nadmiernej ilo�ci t�uszczu zwierz�cego i cholesterolu.3 Dwustu czternastu naukowc�w, kt�rzy w 23 krajach dokonywali bada� nad mia�d�yc�, wykaza�o niemal zupe�n� zgodno�� opinii na temat zwi�zku mi�dzy diet�, po- ziomem cholesterolu we krwi i schorzeniami serca.4 Kiedy cz�owiek spo�ywa wi�ksze ilo�ci t�uszcz�w ni� potrzebuje (tak jak to jest w przypadku diety mi�snej), to nadmiar cholesterolu staje si� proble- mem. Gromadzi si� on na wewn�trznych �ciankach naczy� krwio- no�nych, utrudnia przep�yw krwi do serca i mo�e prowadzi� do po- wstawania nadci�nienia, choroby serca i zawa��w. Natomiast naukowcy z uniwersytetu w Mediolanie i ze szpitala Maggiore dowiedli, �e bia�ko ro�linne wp�ywa na utrzymanie niskiego poziomu cholesterolu. W artykule dla brytyjskiego czasopisma me- dycznego The Lancet, D.C.R. Sirtori dowodzi, �e dla ludzi, u kt�rych istnieje wsp�zale�no�� mi�dzy wysokim poziomem cholesterolu a chorobami serca, korzystna mo�e by� dieta, kt�ra dostarcza jedynie bia�ka pochodzenia ro�linnego.5 A co wiemy na temat raka? Badania z ostatnich dwudziestu lat mocno podkre�laj� zwi�zek mi�dzy jedzeniem mi�sa a rakiem okr�- nicy, odbytu, piersi i macicy. Te odmiany raka rzadko spotyka si� 18 WEGETARIANIZM JAKO �RODEK DO WY�SZEGO CELU w spo�eczno�ciach, kt�re nie spo�ywaj� mi�sa lub ograniczaj� je do minimum, jak na przyk�ad u Adwentyst�w Dnia Si�dmego, Japo�- czyk�w czy mieszka�c�w Indii, a wyst�puj� g��wnie w�r�d populacji jedz�cych mi�so.6 Inny artyku� w The Lancet stwierdza: �Dieta ludzi �yj�cych na obszarach o wysokich wska�nikach liczby zachorowa� na raka okr�- nicy obfituje w t�uszcze i bia�ko zwierz�ce, podczas gdy mieszka�cy obszar�w, na kt�rych notuje si� niewiele przypadk�w chor�b nowo- tworowych, stosuj� diet� w du�ym stopniu wegetaria�sk�, z niewiel- kim spo�yciem t�uszcz�w lub innych produkt�w pochodzenia zwie- rz�cego".7 Roi�o Russell w Uwagach o przyczynach raka pisze: �Z dwu- dziestu pi�ciu narodowo�ci, kt�rych przedstawiciele spo�ywaj� du- �e ilo�ci mi�sa, u dziewi�tnastu obserwuje si� wysok� liczb� zacho- rowa� na raka, a tylko u jednej nisk�. Natomiast w�r�d trzydziestu pi�ciu narodowo�ci, kt�rych przedstawiciele jedz� ma�o lub wcale nie jedz� mi�sa, u �adnej nie wyst�puje tak wysoka liczba zachorowa�".8 Dlaczego osoby jedz�ce mi�so maj� sk�onno�� do zapadania na te choroby? Jedn� z przyczyn, kt�r� podaj� biolodzy i �ywieniowcy, jest fakt, �e uk�ad pokarmowy cz�owieka nie jest przystosowany do trawienia mi�sa. Zwierz�ta mi�so�erne maj� kr�tki uk�ad trawienny (tylko trzy razy d�u�szy od ich tu�owia), co pozwala im na szybkie wydalanie rozk�adaj�cych si� i wydzielaj�cych silne trucizny resztek mi�sa. Poniewa� pokarmy ro�linne trawi si� wolniej ni� mi�so, ro�li- no�ercy maj� jelita dwana�cie razy d�u�sze od tu�owia. I taka jest te� d�ugo�� jelita ludzkiego. Dlatego te� je�li cz�owiek je mi�so, to po- wstaj�ce podczas trawienia toksyny mog� obci��y� nerki i spowodo- wa� powstanie skazy moczanowej, reumatyzmu, a nawet raka. Do mi�sa dodawane s� te� substancje chemiczne. Mi�so ubitego zwierz�cia zaczyna bardzo szybko gni�, a po kilku dniach zaczyna zmienia� kolor na chorobliwie szaro-zielony. Przemys� mi�sny mas- kuje to odbarwienie za pomoc� azotan�w i azotyn�w oraz innych �rodk�w konserwuj�cych, w ten spos�b nadaj�c mi�su jaskrawo- czerwony kolor. Niedawne badania wykaza�y, �e wiele z tych �rodk�w to substancje rakotw�rcze.9 Sytuacj� pogarsza jeszcze fakt, �e �ywy inwentarz dokarmiany jest ogromn� ilo�ci� �rodk�w chemicznych. Gary i Steven Null w ksi��ce Trucizny iv twoim ciele wykazuj� co�, co powinno sk�oni� ka�dego do g��bszego zastanowienia si� przed nast�pnym zakupem befsztyku czy szynki. �Zwierz�ta utrzymywane s� przy �yciu i tuczone za pomoc� ci�g�ego podawania im �rodk�w WEGETARIANIZM JAKO �RODEK DO WY�SZEGO CELU 19 uspokajaj�cych, hormon�w, antybiotyk�w oraz 2700 innych lek�w. Zaczyna si� to ju� przed ich narodzeniem i trwa d�ugo po �miercL Chocia� substancje te nadal s� obecne w mi�sie, kiedy je spo�ywasz, prawo nie wymaga, by zosta�y wyszczeg�lnione na opakowaniu".10 Z powodu tego typu odkry� Ameryka�ska Akademia Nauk w raporcie z roku 1983 stwierdza, �e ludzie mogliby zapobiec cz�sto wyst�puj�cym rodzajom raka jedz�c mniej mi�sa, a wi�cej warzyw i zb�." Ale chwileczk�! Czy cz�owiek nie jest istot� mi�so�ern�? Czy� nie potrzebuje bia�ka zwierz�cego? Odpowied� na oba pytania brzmi: �nie". Chocia� historycy i an- tropolodzy na og� utrzymuj�, �e historycznie cz�owiek jest istot� wszystko�ern�, to nasza budowa anatomiczna�z�by, szcz�ka i u- k�ad trawienny�przemawia za diet� bezmi�sn�. Ameryka�skie To- warzystwo Dietetyczne podaje informacj�, �e na przestrzeni dziej�w przewa�aj�c� cz�� ludzko�ci od�ywia�a si� pokarmami wegetaria�s- kimi lub zachowywa�a diet� zbli�on� do wegetaria�skiej. l znaczna cz�� �wiata nadal �ywi si� w ten spos�b. Nawet w najbardziej uprzemys�owionych krajach zami�owanie do mi�sa ma hi- stori� nie d�u�sz� ni� sto lat. Da�o mu pocz�tek spo�ecze�stwo kon- sumpcyjne dwudziestego wieku oraz wynalezienie ch�odni. Jednak nawet w dwudziestym wieku cia�o cz�owieka nie mo�e przystosowa� si� do jedzenia mi�sa. Wybitny szwedzki uczony Karol Linn�usz oznajmi�: �Zar�wno wewn�trzna, jak i zewn�trzna budowa cz�owieka w por�wnaniu z anatomi� zwierz�t �wiadczy o tym, �e na- turalnym po�ywieniem cz�owieka s� owoce i soczyste warzywa". Ta- bela zamieszczona na nast�pnej stronie por�wnuje anatomi� cz�owie- ka z anatomi� zwierz�t mi�so�ernych i ro�lino�ernych. Je�li chodzi o bia�ko, to dr Paavo Airola, czo�owy autorytet w dziedzinie biologii i fizjologii �ywienia, stwierdzi�: �Oficjalne dane na temat dziennego zapotrzebowania na bia�ko m�wi�, �e wcale nie po- trzebujemy 150 g bia�ka, jak twierdzono jeszcze dwadzie�cia lat te- mu, lecz jedynie od 30 do 45 g. Dowiod�y tego rzetelne badania o zasi�gu og�lno�wiatowym. Bia�ko spo�ywane w nadmiarze nie tylko si� marnuje, ale jest przyczyn� powa�nych zak��ce� w organizmie oraz wyst�powania raka i chor�b serca. Aby otrzyma� 45 g bia�ka dziennie, nie trzeba je�� mi�sa. Mo�na je uzyska� z diety �ci�le we- getaria�skiej, sk�adaj�cej si� z ziarna, soczewicy, orzech�w, warzyw i owoc�w".12 Bogatym �r�d�em bia�ka s� produkty mleczne, ro�liny str�czko- 20 WEGETARIANIZM JAKO �RODEK DO WY�SZEGO CELU we, zbo�a i orzechy. Sery, orzeszki ziemne i soczewica zawieraj� wi�- cej bia�ka ni� hamburger, wieprzowina czy wo�owina. Mi�so�ercy Ro�lino�ercy Cz�owiek maj� pazury brak pazur�w brak pazur�w brak por�w w sk�rze; sk�ra nie wydziela potu maj� w sk�rze pory, przez kt�re wydzielany jest pot maj� w sk�rze pory, p;7az kt�re wydzielany jest pot s�abo rozwini�te siekacze; trzonowce ostre, d�ugie i szpiczaste dobrze rozwini�te siekacze; trzonowce p�askie, przystosowane do rozdrabniania i rozcierania pokarmu dobrze rozwini�te siekacze; trzonowce p�askie, przystosowane do rozdrabniania i rozcierania pokarmu s�abo rozwini�te gruczo�y �linowe (nie s� potrzebne do wst�pnego trawienia ziarna i owoc�w) dobrze rozwini�te gruczo�y �linowe potrzebne do wst�pnego trawienia ziarna i owoc�w dobrze rozwini�te gruczo�y �linowe potrzebne do wst�pnego trawienia ziarna i owoc�w kwa�ny odczyn �liny, kt�ra nie zawiera ptia-liny � enzymu potrzebnego do trawienia skrobii alkaliczny odczyn �liny przystosowanej do trawienia skrobii alkaliczny odczyn �liny przystosowanej do trawienia skrobii �o��dek wydziela mocno st�ony kwas solny, dzi�ki czemu mo�e trawi� mi�so st�enie kwasu solnego 10 razy mniejsze st�enie kwasu solnego 10 razy mniejsze jelita tylko 3 razy d�u�sze ni� tu��w, co pomaga w szybkim wydaleniu resztek mi�sa rozk�adaj�cego si� ju� w przewodzie pokarmowym jelita 6 razy d�u�sze ni� tu��w, poniewa� pokarm ro�linny p�niej ni� mi�so ulega procesom rozk�adu jelita 6 razy d�u�sze ni� tu��w, poniewa� pokarm ro�linny p�niej ni� mi�so ulega procesom rozk�adu Tabela oparta na informacjach A.D. Andrewsa zawartych w: Flt Food for Men (Chicago: American Hygiene Society, 1970) WEGETARIANIZM JAKO �RODEK DO WY�SZEGO CELU 21 �ywieniowcy jeszcze do niedawna s�dzili, �e tylko mi�so, ryby, jajka i produkty mleczne s� �r�d�em pe�nowarto�ciowego bia�ka, za- wieraj�cego osiem aminokwas�w nie wytwarzanych w naszym ciele, i �e wszystkie bia�ka pochodzenia ro�linnego s� niekompletne (bra- kuje w nich jednego lub wi�cej z tych aminokwas�w). Badania Insty- tutu Karoli�skiego w Szwecji i Instytutu Maxa Plancka w Niemczech wykaza�y jednak, �e wi�kszo�� warzyw, owoc�w, nasion, zb� i o- rzech�w jest wy�mienitym �r�d�em pe�nowarto�ciowych bia�ek. Bia- �ka te s� �atwiej przyswajalne ni� bia�ka pochodz�ce z mi�sa i nie wprowadzaj� do organizmu �adnych toksyn. Niedob�r bia�ka jest pra- wie niemo�liwo�ci�, gdy spo�ywa si� wystarczaj�ce ilo�ci natural- nego pokarmu w postaci nieoczyszczonej. Kr�lestwo ro�lin jest praw- dziwym �r�d�em wszelkiego bia�ka. Wegetarianie spo�ywaj� je po prostu bezpo�rednio zamiast otrzymywa� je z �drugiej r�ki", od ro�- lino�ernych zwierz�t. Nadmiar bia�ka zwierz�cego nawet zmniejsza energi� cia�a. W serii test�w na wytrzyma�o��, kt�re prowadzi� dr lrving Fisher z Ya- le (Jniversity, wegetarianie byli dwukrotnie wydajniejsi. Gdy dr Fisher obni�y� o 20% spo�ycie bia�ka u niewegetarian, ich wydajno�� wzros- �a o 33%.13 Inne liczne badania dowiod�y, �e odpowiednia dieta we- getaria�ska pozwala lepiej wykorzysta� sk�adniki od�ywcze ni� dieta mi�sna. Badania dr J. lotekyo i V. Kipani z uniwersytetu w Brukseli wykaza�y, �e wegetarianie s� w stanie wykonywa� testy sprawno�- ciowe dwu- lub trzykrotnie d�u�ej i regeneruj� si�y trzy razy szybciej ni� osoby jedz�ce mi�so.14 Ekonomia Mi�so �ywi nielicznych kosztem wielu. Ziarno zb�, kt�re mo�na by wykorzysta� do nakarmienia g�odnych ludzi, jest marnowane na tuczenie �ywego inwentarza. Zgodnie z informacjami podanymi przez Departament Rolnictwa w Stanach Zjednoczonych, ponad 90% pro- dukowanego w Ameryce zbo�a przeznacza si� na pasz� dla kr�w, �wi�, owiec i kurczak�w, kt�re p�niej l�duj� na sto�ach konsumen- t�w.15 Wykorzystywanie ziarna do produkcji mi�sa jest zatem wielkim marnotrawstwem. Obliczenia Departamentu Rolnictwa Stan�w Zjed- noczonych wykazuj�, �e aby wyprodukowa� l kg mi�sa wo�owego, trzeba zu�y� 16 kg zbo�a.16 W swojej ksi��ce Dieta dla malej planety Fr�nces Moore Lappe ka�e nam wyobrazi� sobie 45-50 os�b siedz�cych przed nami z pu- stymi miskami i patrz�cych, jak zjadamy �wier�kilogramowego ko- 22 WEGETARIANIZM JAKO �RODEK DO WY�SZEGO CELU tleta. �Za cen� twojego kotleta, miseczka ka�dej z tych os�b mog�a- by zosta� nape�niona gotowan� kasz�".17 Kraje wysoko rozwini�te nie tylko marnuj� w�asne zbo�e na tu- czenie zwierz�t hodowlanych, ale importuj� r�wnie� bogate w bia�ko produkty ro�linne z kraj�w ubogich. Dr Georg Borgstrom, autorytet w dziedzinie geografii �ywno�ci, oszacowa�, �e '/3 plon�w orzeszk�w ziemnych z Afryki�zawieraj�cych tyle bia�ka co mi�so�trafia co- rocznie do �o��dk�w byd�a i drobiu w Europie Zachodniej.18 W krajach s�abo rozwini�tych jedna osoba zjada przeci�tnie poni- �ej 200 kg zbo�a rocznie, g��wnie w postaci bezpo�redniej. Natomiast przeci�tny Europejczyk czy Amerykanin spo�ywa�jak m�wi Lester Brown, ekspert w dziedzinie �ywienia�ok. 1000 kg zbo�a rocznie, z czego prawie 90% w postaci mi�sa (tzn. karmi�c nim zwierz�- ta hodowane na mi�so). Brown stwierdza, �e przeci�tny Europejczyk czy Amerykanin �ywi�cy si� mi�sem zu�ywa pi�ciokrotnie wi�cej po- karmu ni� przeci�tny Kolumbijczyk, mieszkaniec Indii czy Nigerii.19 Te fakty przekona�y ekspert�w w dziedzinie �ywienia, �e �wiato- wy problem g�odu jest problemem pozornym. Nawet obecnie produ- kujemy wi�cej �ywno�ci ni� potrzeba do wy�ywienia tej planety, ale j� marnotrawimy. Jean Mayer, �ywieniowiec z Harvardu, szacuje, �e zmniejszenie produkcji mi�sa jedynie o 10% pozwoli�oby na zwi�kszenie produk- cji przetwor�w zbo�owych, co umo�liwi�oby wy�ywienie dodatkowych 60 min ludzi.20 Inn� cen�, jak� p�acimy za jedzenie mi�sa, jest zanieczyszczenie �rodowiska. Nasze rzeki i strumienie s� zanieczyszczone w du�ym stopniu odpadami i �ciekami z rze�ni oraz przetw�rni mi�sa. �r�- d�a �wie�ej wody na naszej planecie s� nie tylko zanieczyszczane, lecz r�wnie� w szybkim tempie ulegaj� wyczerpaniu i obecnie staje si� rzecz� coraz bardziej oczywist�, �e szczeg�lnie rozrzutny w tym wzgl�dzie jest przemys� mi�sny. G�org Borgstrom m�wi, �e rze�- nie powoduj� dziesi�ciokrotnie wi�ksze zanieczyszczenia ni� obszary zurbanizowane i trzykrotnie wi�ksze ni� obszary przemys�owe.21 W ksi��ce Populacja, zasoby i �rodowisko Anna i Pau� Ehrii- chowie dowodz�, �e otrzymanie kilograma pszenicy wymaga jedynie 27 litr�w wody, podczas gdy na wyprodukowanie l kg mi�sa potrze- ba od ok. 1135 do 2724 litr�w wody.22 W roku 1973 New York Post ujawni� szokuj�ce nadu�ycie tego najwarto�ciowszego zasobu natury�jedna rze�nia kurcz�t w Sta- nach Zjednoczonych wykorzystuje ok. 455 min litr�w wody dziennie, WEGETARIANIZM JAKO �RODEK DO WY�SZEGO CELU 23 co jest ilo�ci�, kt�ra wystarczy�aby do zaopatrzenia w wod� miasta licz�cego 25 000 mieszka�c�w.23 To m�wi samo za siebie. Etyka Wielu ludzi za najwa�niejszy argument na rzecz wegetarianizmu uwa�a wzgl�dy etyczne. Kto� staje si� wegetarianinem ze wzgl�d�w etycznych wtedy, gdy zaczyna sobie u�wiadamia�, �e inne istoty r�w- nie� maj� uczucia i �e te uczucia s� podobne do naszych. Ta wiedza pozwala mu poszerzy� w�asn� �wiadomo�� i zwraca� uwag� na cier- pienia innych. W eseju The Ethics of Vegetarianism, zamieszczonym w czaso- pi�mie North American Vegetarian Society, koncepcja �humanitar- nego uboju" zosta�a uznana za fa�szyw�. �Obecnie wielu ludzi uspo- kaja si� my�l�, �e zwierz�ta zarzynane s� �w spos�b humanitarny". S�dz� oni, �e w ten spos�b obali� mo�na wszelkie mo�liwe zarzuty wobec jedzenia mi�sa. Niestety, nic nie mo�e bardziej odbiega� od rzeczywistego �ycia i... �mierci. Ca�e �ycie zwierz�t hodowanych na mi�so jest �yciem nienatura- lnym, pocz�wszy od sztucznego zap�adniania, okrutnego kastrowania, stymulowania wzrostu za pomoc� hormon�w, nienaturalnej diety tu- cz�cej, a ko�cz�c na d�ugiej podr�y w nadzwyczaj niewygodnych warunkach ku ich ostatecznemu przeznaczeniu. Ciasnota, elektryczne szpikulce oraz wykr�canie ogon�w, nikczemna przemoc i strach� wszystko to nadal jest cz�ci� "nowoczesnej" hodowli, transportu i rzezi zwierz�t. Godzenie si� z tym, a jednocze�nie protestowanie prze- ciwko nieczu�o�ci i brutalno�ci do�wiadczanym przez zwierz�ta w o- statnich sekundach �ycia jest wypaczeniem znaczenia s�owa "huma- nitaryzm"". Prawda dotycz�ca rzezi zwierz�t wcale nie jest przyjemna. Rze�- nie s� niczym wizja piek�a. Przera�liwie rycz�ce zwierz�ta og�uszane s� uderzeniami m�ota, wstrz�sem elektrycznym lub specjalnymi, s�u- ��cymi do tego celu pistoletami. Unosi si� je w powietrze za tylne nogi i transportuje przez fabryk� �mierci na przeno�nikach ta�mo- wych. Podrzyna si� im gard�o, obdziera ze sk�ry i tnie ich cia�a, gdy jeszcze �yj�, podczas gdy one wykrwawiaj� si� na �mier�. Dlaczego zwierz�ta hodowlane, kaleczone i zarzynane w rze�niach, nie s� chro- nione tymi samymi przepisami, kt�re maj� na celu trosk� o dobro zwierz�t domowych czy nawet laboratoryjnego szczura? Wielu ludzi bez w�tpienia zosta�oby wegetarianami, gdyby odwie- 24 WEGETARIANIZM JAKO �RODEK DO WY�SZEGO CELU dzili rze�ni� lub gdyby sami musieli zabija� zwierz�ta, kt�re jedz�. Takie wizyty powinny by� przymusowe dla os�b jedz�cych mi�so. Rzymski poeta Owidiusz napisa�: �O moi bli�ni, nie kalajcie swo- ich cia� po�ywieniem pe�nym grzechu. Jest dla nas zbo�e; s� jab�ka, pod kt�rych ci�arem uginaj� si� ga��zie, oraz winogrona nabrzmie- waj�ce na winoro�lach. Mamy s�odko pachn�ce zio�a i warzywa, kt�- re staj� si� mi�kkie i delikatne pod wp�ywem gotowania; nie odma- wia si� nam ani mleka, ani miodu pachn�cego tymiankiem. Ziemia w obfito�ci dostarcza po�ywienia nieskalanego grzechem i oferuje nam biesiady, kt�re nie wymagaj� przelewu krwi i rzezi. Tylko zwierz�ta zaspokajaj� sw�j g��d mi�sem, i to nawet nie wszystkie, gdy� konie, byd�o i owce �ywi� si� traw�". Rzymski historyk Plutarch w eseju O Jedzeniu mi�sa pisze: �Jak w og�le mo�esz pyta�, dlaczego Pitagoras od�egnywa� si� od jedze- nia mi�sa? Co do mnie, to jestem ciekaw, w jakich okoliczno�ciach i w jakim stanie umys�u pierwszy cz�owiek dotkn�� swymi ustami posoki i zacz�� je�� mi�so martwego stworzenia. Jak to si� sta�o, �e po�o�y� na stole martwe, st�ch�e cia�a, kt�re jeszcze przed chwil� �y- �y, porusza�y si�, rycza�y i krzycza�y, i o�mieli� si� nazwa� je poka- rmem ... Nie zabijamy bynajmniej i nie spo�ywamy lw�w ani wilk�w, maj�c na wzgl�dzie w�asne bezpiecze�stwo; wprost przeciwnie, igno- rujemy te zwierz�ta, a zarzynamy niewinne, nieszkodliwe, �agodne stworzenia bez ��de� i k��w, kt�rymi mog�yby wyrz�dzi� nam krzyw- d�. Aby zdoby� troch� mi�sa, pozbawiamy je s�o�ca, �wiat�a i d�u- go�ci �ycia, do kt�rych maj� prawo, gdy przychodz� na ten �wiat". Plutarch rzuca mi�so�ercom wyzwanie: �Je�li twierdzicie, �e taka dieta jest dla was naturalna, to osobi�cie zabijajcie dla siebie to, co chcecie zje��. Zr�bcie to jednak�e go�ymi r�kami, nie u�ywaj�c ta- saka, pa�ki czy topora". Angielski poeta Shelley by� zagorza�ym wegetarianinem. W Vtndt- catton of Natural Diet napisa�: �Niechaj or�downik pokarmu zwierz�- cego zmusi si� do przeprowadzenia rozstrzygaj�cego eksperymentu co do w�asnej natury i�jak doradza� Plutarch�niech rozszarpie �y- j�ce jagni� z�bami, a potem, zanurzywszy g�ow� w jego wn�trzno�- ciach, ugasi pragnienie dymi�c� krwi�... wtedy, i tylko wtedy b�dzie konsekwentny". Lew To�stoj ubolewa�, �e zabijaj�c zwierz�ta na mi�so �cz�owiek niepotrzebnie t�umi w sobie najbardziej duchowe uczucia�sympa- ti� i wsp�czucie dla innych, podobnych sobie stworze�i zadaj�c gwa�t w�asnej wra�liwo�ci staje si� okrutny". Ostrzega� r�wnie�: �Jak WEGETARIANIZM JAKO �RODEK DO WY�SZEGO CELU 25 mo�emy oczekiwa� idealnych warunk�w na Ziemi, skoro nasze cia�a s� �ywymi grobami pomordowanych zwierz�t?" Kiedy tracimy szacunek dla �ycia zwierz�t, to tracimy go tak�e dla �ycia ludzkiego. Dwadzie�cia sze�� wiek�w temu Pitagoras po- wiedzia�: �Ci, kt�rzy zabijaj� zwierz�ta, aby je�� ich mi�so, maj� sk�onno�ci do masakrowania w�asnych cia�". Obawiamy si� armat, bomb i pocisk�w wroga, ale czy mo�emy przymyka� oczy na b�l i strach ponad 24 miliard�w zarzynanych corocznie zwierz�t, kt�rych �mierci my sami jeste�my przyczyn�?24 Nie m�wi�c ju� o dziesi�t- kach milion�w zwierz�t zabijanych corocznie w �obozach tortur", czy- li laboratoriach naukowo-badawczych, zwierz�t zarzynanych dla futer, sk�ry czy po prostu �dla sportu" na polowaniach. Czy� to okrucie�- stwo nie czyni i nas samych bardziej okrutnymi? Leonardo da Vinci pisa�: �Zaprawd�, cz�owiek jest kr�lem dzikich bestii, gdy� przewy�sza je w okrucie�stwie. �yjemy kosztem �mier- ci innych. Jeste�my cmentarzyskami!" I doda�: �Ale nadejdzie czas, kiedy cz�owiek b�dzie patrzy� na zabijanie zwierz�t w ten sam spo- s�b, w jaki teraz patrzy na mordowanie ludzi". Mahatma Gandhi uwa�a�, �e zasady etyczne bardziej pomagaj� wytrwa� przez ca�e �ycie w diecie wegetaria�skiej ni� wzgl�dy zdro- wotne. Oznajmi�: �Jestem przekonany, �e na pewnym etapie �ycia duchowego zaprzestanie zabijania pokrewnych nam stworze� w celu dogodzenia podniebieniu jest rzecz� konieczn�". Powiedzia� r�wnie�: �Wielko�� narodu i jego post�p moralny mo�na pozna� po tym, w jaki spos�b obchodzi si� on ze swymi zwierz�tami". Religia Wszystkie wielkie pisma religijne �wiata zach�caj� cz�owieka do �ycia bez niepotrzebnego zabijania. Stary Testament poleca: �Nie za- bijaj" (Ksi�ga Wyj�cia 20,13). Przykazanie to interpretuje si� w ten spos�b, jakby odnosi�o si� wy��cznie do zakazu zabijania ludzi, czy- li zakazu mordowania. Ale pierwotne hebrajskie /o tirtzach t�umaczy si� wyra�nie jako �nie zabijaj". Chocia� Stary Testament daje pewne przyzwolenie na jedzenie mi�sa, to sytuacj� idealn� jest bycie wegetarianinem. W Ksi�dze Ro- dzaju (1,29) B�g osobi�cie oznajmia: �Oto wam daj� wszelk� ro�lin� przynosz�c� ziarno po ca�ej ziemi i wszelkie drzewo, kt�rego owoc ma w sobie nasienie; dla was b�d� one pokarmem". A w p�niej- szych ksi�gach Biblii prorocy pot�piaj� jedzenie mi�sa. Dla wielu chrze�cijan g��wnym argumentem jest wiara w to, �e 26 WEGETARIANIZM JAKO �RODEK DO WY�SZEGO CELO Chrystus jad� mi�so i �e w Nowym Testamencie jest wiele uwag na temat jedzenia mi�sa. Ale skrupulatne badania oryginalnych r�ko- pis�w greckich dowodz�, �e przewa�aj�ca wi�kszo�� s��w t�umaczo- nych jako mi�so oryginalnie brzmi trophe, brome itp., co znaczy po- karm lub jedzenie w szerszym sensie. W niekt�rych t�umaczeniach Ewangelii �w. �ukasza (8,55) czytamy na przyk�ad, �e Jezus przy- wr�ci� �ycie zmar�ej dziewczynce i �poleci� poda� jej mi�so". Orygi- nalne greckie s�owo przet�umaczone tutaj jako mi�so brzmi phago, co znaczy po prostu Je��. Greckie s�owo oznaczaj�ce mi�so brzmi /creas i nigdy nie zosta�o u�yte w zwi�zku z Chrystusem. Nigdzie w Nowym Testamencie nie ma �adnej wzmianki o tym, �e Chrystus jad� mi�so. Fakt ten zgodny jest ze s�awn� przepowiedni� Izajasza o pojawieniu si� Jezusa: �Oto Panna pocznie i porodzi Syna i nazwie Go imieniem Emanuel. �mietan� i mi�d spo�ywa� b�dzie, a� si� nauczy odrzuca� z�o, a wybiera� dobro". (Ksi�ga Izajasza, 7,14-15) W Tako rzecze Mahomet (t�umaczenie Hadithu dr. M. Hafiza Sye- da) uczniowie proroka pytaj� go: �Czy istotnie czeka nas nagroda za czynienie dobra zwierz�tom czworono�nym i pojenie ich wod�?" Ma- homet odpowiedzia�: �Nagroda czeka za pomaganie ka�demu zwie- rz�ciu". Szczeg�lnie znany ze swych nauk pot�piaj�cych zabijanie zwierz�t jest Budda. Ahims� (niestosowanie przemocy) oraz wegetarianizm uwa�a� on za fundamentalne kroki na �cie�ce do rozbudzenia samo- �wiadomo�ci. Budda jest autorem dw�ch nast�puj�cych maksym: �Nie zarzynajcie wo��w, kt�re orz� pola" i �Nie popadajcie w �ar�ocz- no��, kt�ra poci�ga za sob� rze� zwierz�t".25 Wedyjskie pisma �wi�te Indii, kt�re istnia�y na d�ugo przed poja- wieniem si� buddyzmu, r�wnie� k�ad� nacisk na niestosowanie prze- mocy i etyczne podstawy wegetarianizmu. Manu-sambita, staro�ytny indyjski kodeks prawny, oznajmia: �Nie mo�na otrzyma� mi�sa bez wyrz�dzania krzywdy innym �ywym istotom. Dlatego nale�y unika� jedzenia go". W innym miejscu Manu-samhita ostrzega: �Ca�kowicie powstrzymuj si� od jedzenia mi�sa, zwa�ywszy na wstr�tny jego po- cz�tek i okrucie�stwo przy kr�powaniu i zabijaniu istot wcielonych". Mahabharata (poemat epicki, kt�ry sk�ada si� ze 100 000 werset�w i uchodzi za najd�u�szy poemat �wiata) r�wnie� zawiera wiele nakaz�w odnosz�cych si� do niezabijania zwierz�t. Oto niekt�re z nich: �Ten, kto pragnie budowa� mi�so swego cia�a spo�ywaj�c mi�so innych stworze�, �yje w niedoli, bez wzgl�du na to, w jakich gatunkach przy- chodzi na �wiat"; �Kt� mo�e by� bardziej okrutny i samolubny ni� WEGETARIANIZM JAKO �RODEK DO WY�SZEGO CELU 27 ten, kto tuczy swoje cia�o mi�sem niewinnych zwierz�t?"; �Ci, kt�rzy pragn� mie� dobr� pami��, pi�kne cia�o, cieszy� si� d�ugim �yciem i doskona�ym zdrowiem, a tak�e by� pe�ni mocy fizycznej, duchowej i moralnej, powinni unika� pokarmu zwierz�cego". Wszystkie �ywe istoty maj� dusz�. W Bhagauad-gicie Kryszna opisuje dusz� jako �r�d�o �wiadomo�ci i aktywn� zasad� o�ywia- j�c� cia�a wszystkich �ywych istot. Wed�ug Wed, dusze usytuowane w gatunkach ni�szych od ludzkiego automatycznie ewoluuj� do na- st�pnego, wy�szego gatunku, a� w ko�cu osi�gaj� cia�o ludzkie. Tyl- ko w ludzkiej formie �ycia dusza mo�e skierowa� sw� �wiadomo�� ku Bogu i w chwili �mierci przenie�� si� do �wiata duchowego. Isto- ta ludzka musi by� pos�uszna prawom zar�wno spo�ecznym, jak i powszechnym. W obja�nieniach do �rimad-Bhagauatam �rila Prabhupada m�wi: �Kr�tko m�wi�c, zabicie zwierz�cia hamuje jego ewolucj� przez ga- tunki �ycia i zab�jca b�dzie cierpia� z powodu reakcji za sw�j grzech". W Bhagauad-gicie (5.18) Pan Kryszna wyja�nia, �e duchowa dos- kona�o�� zaczyna si� wtedy, gdy kto� zrozumie, �e wszystkie �ywe istoty s� sobie r�wne: �Pokorny m�drzec, dzi�ki cnocie prawdziwej wiedzy, jednakowo widzi uczonego i �agodnego bramina, krow�, s�o- nia, psa i zjadacza ps�w (pariasa)". W dziewi�tym rozdziale Bhaga- uad-gity (werset 26) Kryszna poleca nam przyj�cie zasad duchowe- go wegetarianizmu. M�wi On: �Je�li kto� z mi�o�ci� i oddaniem z�o�y Mi li��, kwiat, owoc czy troch� wody w ofierze�przyjm� to". Karma Sanskryckie s�owo karma oznacza dzia�anie lub � �ci�lej � ka�de dzia�anie, kt�re przynosi reakcje i wi��e nas ze �wiatem materialnym. Chocia� poj�cie karmy jest zasadniczo zwi�zane z filozofi� Wschodu, to wielu ludzi z Zachodu r�wnie� zaczyna rozumie�, �e karma jest prawem natury, tak jak dzia�anie czasu czy prawo grawitacji, i nie mo�na jej unikn��. Ka�de dzia�anie poci�ga za sob� jak�� reakcj�. Prawo karmy m�wi, �e je�li sprawiamy b�l i cierpienie innym �ywym istotom, to b�dziemy musieli za to cierpie�zar�wno indywidualnie, jak i zbiorowo. Tak zbierzemy, jak zasiejemy�w tym �yciu i w przy- sz�ym�gdy� natura rz�dzi si� swoimi prawami. Nikt nie mo�e uni- kn�� prawa karmy�poza tymi, kt�rzy wiedz�, jak ono dzia�a. Aby u�atwi� zrozumienie tego, jak karma mo�e wywo�a� wojn�, pos�u�my si� przyk�adem z Wed. Drzewa w lesie bambusowym ocie- 28 WEGETARIANIZM JAKO �RODEK DO WY�SZEGO CELU raj� si� o siebie i czasami z tego powodu powstaje ogie�. Prawdziw� przyczyn� ogni� nie s� jednak drzewa, lecz poruszaj�cy nimi wiatr. Drzewa s� jedynie narz�dziami. W podobny spos�b Wedy t�umacz� wybuch wojen. Prawo karmy m�wi, �e prawdziw� przyczyn� tarcia, kt�re mo�e przekszta�ci� si� w ogie� wojny atomowej, nie s� wie- lkie mocarstwa, kt�re dysponuj� broni� j�drow�. Prawdziw� przyczy- n� jest niedostrzegalny wiatr karmy, wytwarzany przez rzekomo nie- winnych, zwyk�ych obywateli. Zgodnie z prawem karmy, klienci sklep�w mi�snych i kiosk�w z hamburgerami (a tak�e pacjentki i personel klinik, w kt�rych doko- nuje si� usuwania ci��y�ale to m�g�by by� temat oddzielnej ksi�- �ki) maj� wi�cej wsp�lnego z gro�b� wojny nuklearnej ni� ludzie urz�duj�cy w pa�acach prezydenckich. Wzdrygamy si� na my�l o za- g�adzie atomowej, lecz ka�dego dnia zezwalamy na r�wnie straszliwe masakry w zautomatyzowanych rze�niach na ca�ym �wiecie. Cz�owiek zjadaj�cy zwierz� mo�e powiedzie�, �e nikogo nie zabi�, ale gdy kupuje wykwintnie zapakowane mi�so, op�aca rz�nika, kt�- ry robi to za niego. W zwi�zku z tym obaj s� obarczeni reakcjami prawa karmy. Czyi to nie hipokryzja, �e uczestniczymy w marszach pokoju, po czym wst�pujemy do McDonalda na hamburgera, a w domu sma�ymy kotlety? Tego typu ob�ud� pot�pia George Bernard Shaw: Ka�dej niedzieli modlimy si� o �wiat�o, aby wiod�o nas na �cie�ce, kt�r� st�pamy. Etosy � mamy Ju� wojen, nie chcemy si� bi�, ale objadamy si� martwymi cia�ami. �rila Prabhupada m�wi w jednym ze swych komentarzy do Bha- gauad-gity: �Tych, kt�rzy zabijaj� zwierz�ta i sprawiaj� im niepo- trzebny b�l�jak robi� to rze�nicy�oczekuje taki sam los w �yciu nast�pnym i wielu przysz�ych �ywotach. (...) Pisma judeochrze�- cija�skie wyra�nie nakazuj� "Nie zabijaj". Mimo to nawet przyw�d- cy religijni podaj� wszelkiego rodzaju wym�wki i zabijaj� zwierz�ta, chc�c jednocze�nie uchodzi� za �wi�tych. Ta farsa i ob�uda w spo�e- cze�stwie ludzkim s� przyczyn� wielu nieszcz��, takich jak wielkie wojny, podczas kt�rych wysy�a si� na pola bitew masy ludzi, aby si� nawzajem mordowali. Obecnie wynaleziono bomb� atomow�, kt�ra czeka, aby j� wykorzysta� do masowej zag�ady". Takie s� skutki kar- my. WEGETARIANIZM JAKO �RODEK DO WY�SZEGO CELU 29 Ci, kt�rzy rozumiej� prawo karmy, wiedz�, �e pok�j nie zapanuje dzi�ki marszom pokoju czy podpisywaniu petycji, lecz dzi�ki szerze- niu wiedzy o skutkach zabijania niewinnych zwierz�t (jak r�wnie� nienarodzonych dzieci). Dopiero tego rodzaju dzia�anie zapobiegnie zwi�kszaniu si� brzemienia karmy ca�ego �wiata. Aby rozwi�za� pro- blemy �wiata, potrzebujemy ludzi, kt�rzy maj� oczyszczon� �wiado- mo�� i rozumiej�, �e prawdziwy problem le�y w sferze duchowej. Grzeszni ludzie b�d� istnie� zawsze, nie powinni jednak pe�ni� roli przyw�dc�w. Jeden z najbardziej powszechnych zarzut�w przeciwko wegetaria- nizmowi m�wi, �e wegetarianie zabijaj� ro�liny, co r�wnie� jest prze- moc�. Jednak�e otrzymywanie wielu produkt�w wegetaria�skich (ta- kich jak dojrza�e owoce, wiele warzyw, orzechy, zbo�a i mleko) nie wi��e si� w �aden spos�b z zabijaniem. Poniewa� ro�liny maj� o wiele mniej rozwini�t� �wiadomo�� ni� zwierz�ta, mo�na przypuszcza�, �e nawet w przypadku, gdy odbieramy ro�linie �ycie, b�l, jaki ona od- czuwa, jest o wiele mniejszy ni� w przypadku zarzynanych zwierz�t. A co dopiero m�wi� o cierpieniach, przez jakie zwierz� hodowane na ub�j przechodzi podczas swego �ycia. To prawda, �e wegetarianie musz� zabija� ro�liny i �e to tak�e jest przemoc. Ale musimy co� je��. Wedy m�wi�: JiuojiuasLiajiuanam� "W walce o przetrwanie jedna �ywa istota jest po�ywieniem dla dru- giej". Ca�kowite unikni�cie zabijania jest rzecz� niemo�liw�. Jednak- �e gdy dostarczamy cia�u niezb�dnych sk�adnik�w od�ywczych, mu- simy robi� to w taki spos�b, by sprawia� jak najmniej cierpienia innym �ywym istotom. Odbieranie �ycia nawet ro�linie jest z pewno�ci� grzechem, ale Kryszna, najwy�szy kontroler, uwalnia nas od tego grzechu przyjmu- j�c to, co ofiarowujemy. Spo�ywanie pokarmu najpierw ofiarowane- go Panu mo�na por�wna� do zabijania podczas wojny. Gdy dow�dca wydaje rozkaz ataku, pos�uszny �o�nierz, kt�ry wype�nia to polece- nie, otrzyma medal. Ale je�li jaki� �o�nierz zabije kogo� na w�as- n� r�k�, zostanie ukarany. Podobnie, gdy spo�ywamy prasada, nie pope�niamy �adnego grzechu. Potwierdza to Bhagauad-gita (3.13): �Bhaktowie Pana zostaj� uwolnieni od wszelkich grzech�w, albowiem spo�ywaj� pokarm wpierw ofiarowany. Inni, kt�rzy przygotowuj� po- �ywienie dla zadowolenia w�asnych zmys��w, zaprawd� jedz� tylko grzech". To stwierdzenie doprowadza nas do my�li przewodniej tej ksi��ki�wegetarianizm, chocia� bardzo istotny, nie je