OD IŁARIONA DO SKOWORODY I WŁODZIMIERZ MOKRY OD IŁARIONA DO SKOWORODY ANTOLOGIA POEZJI UKRAIŃSKIEJ XI-XVIII w. KRAKÓW Spis treści ąa dotowana przez Departament Książki i Czytelnictwa oraz Biuro ds. Kultury n'ejszosci Narodowych Ministerstwa Kultury i Sztuki ;undację s'w. Włodzimierza Chrzciciela Rusi Kijowskiej w Krakowie Copyright by Włodzimierz Mokry and Towarzystwo itorów i Wydawców Prac Naukowych UNIVERSITAS, •akóty 1996, wyd. I BN 83-7052-422-2 .iWPN UNIYERSITAS Zarzycka °jekt okładki i stron tytułowych icek Szczerbiński a okładce: 1' IV - ikony świętych Borysa i Gleba z kaplicy pod ich wezwaniem Fundacji św. Włodzimierza Chrzciciela Rusi Kijowskiej w Krakowie. [al- Jerzy Nowosielski. Fot. P. Zechenter Włodzimierz Mokry, Dzieje poezji ukraińskiej od XI do XVIII wieku Wstęp........................................ U I. Utwory poetyckie epoki Rusi Kijowskiej................... 15 II. Czasy Rusi dzielnicowej i doba litewsko-polska.............. 40 III. Okres pierwszego odrodzenia i reformacji. Początek baroku........ 63 Bibliografia..................................109 ANTOLOGIA POEZJI UKRAIŃSKIEJ Utwory poetyckie epoki Rusi Kijowskiej (wiek XI - początek wieku XIII). . 115 Metropolita Iłarion Słowo o prawie i łasce.............................116 Teodozjusz Peczerski O wojennej i zakonnej służbie.........................120 Anonim Płacz Borysa..................................122 Płacz Gleba...................................123 Łukasz Żydiata Pouczenie....................................126 Kyryło Turowski « Płacz Bogarodzicy................................127 Lament Józefa Arymatejskiego.........................129 Słowo na Niedzielę Przewodnią.........................130 Słowo o duszy ludzkiej i ciele.........................132 Anonim Słowo o wyprawie I góra............................134 Anonim Słowo o ruinie ziemi ruskiej............................154 Utwory poetyckie wieku XIII - początku wieku XIV...............157 otografie czarno-białe pochodzą z Ilustrowana istorija Ukrajiny, Kyjiw-Lwiw 1913 I ¦ ¦1 ¦U Mi ¦I ¦I H mmm mi H ¦m HH ¦Mi HuHI 1 ¦¦¦ Serapion Wlml. Słowo l: i |/'i e!......................... 158 Pout ............................... 158 Daniel Wl Suplika Daniela Więźnia............................ 161 Pali i k« Pcczerski"............................ 166 n Syryjczyka............................... 166 i alopl halicko wołyński"............................. 169 Z Latopisu halicko-wołyńskiego........................ 169 \moiiiiii Słowu Adama do Łazarza w piekle....................... 175 I!(wory poetyckie wieku XIV -pierwszej polowy wieku XVI.......... 181 Hryhorij Cambłak Prośba o deszcz................................. 181 Zmartwienia bogatego............................. 182 O, Jeruzalem, ojcowski gród!.......................... 182 Anonim Pochwała Wielkiego księcia Witolda...................... 183 Testament księcia Andrzeja Wlodzimierzowicza.................. 188 Ioan Poselstwo do papieża Sykstusa IV....................... 190 Posłanie do papieża rzymskiego Sykstusa IV od duchowieństwa i od książąt i panów ruskich w roku 1476...................... 191 Anonim Pochwała zwycięstwa księcia K. Ostrogskiego pod Orszą 1515 roku..... 197 Dumy kozackie Płacz niewolnika................................ 202 Płacz niewolników na galerze......................... 204 Ucieczka trzech braci z Azowa z niewoli tureckiej............... 205 Marusia z Bogusławia............................. 212 Samuel Kiszka................................. 215 Śmierć Kozaka bandurzysty........................... 225 Utwory poetyckie drugiej polowy wieku XVI - pierwszej polowy wieku XVII..................................... 227 Paweł Rusin z Krosna Oda do Apollina................................ 228 Wstęp do „Troas" szóstej tragediiL. Anneusza Seneki.............230 Rusin, mistrz Paweł z Krosna, na powrót najjaśniejszego władcy i króla ... 231 Kolędy.......................................235 Bóg przedwieczny................................236 Ziemię judejską.................................237 Brzmi cherubów śpiew.............................237 Dziś pora i ten czas...............................239 Zbierajcie się dziś mężowie...........................240 Jan Żorawnycki Idziesz mimo, stań godzinę...........................241 Stefan Zyzanij Herb... książęcia Ostrozskiego, wojewody kijewskiego... etc...........242 Chrystofor Filałet Xiążka do mijaiących mówi...........................243 Trofim Onyszkiewicz Przeczystej i Najbłogosławieńszej Pannie Maryi..................244 Adam Hipacy Pociej Parenetica Jednego do swej Rusi........................246 Melencjusz Smotrycki Lament ałbo narzekanie Cerkwi S. Wschodniej na Syny wyrodne....... 248 Na herb... Xiążąt ich mości Ostroskich Epigramma............... 266 Na herb... książąt ich mości Wiśniowieckich.................. 266 Ołeksandr Mytura Wizerunek cnót................................. 267 Na klejnot ich miłościwych panów Pleteneckich................ 268 Odnowicielowi drukarni - Elizjaszowi Pleteneckiemu............. 268 Kasjan Sakowicz Na pogrzeb Sahajdacznego...........................270 Lament.....................................271 Kyryło Trankwilion-Stawrowecki Lekarstwo sybarytom..............................273 Wiersze na czes'ć metropolity Piotra Mohyły Mnemosyne sławy............................... 276 Przezacny Mohiło................................ 277 Widzę, Że się pod Ołymp Kolumna przybiera.................. 278 Gdyż już Mohiło prośbami użyty........................ 279 Co to czynił Rytu „ e widzę Marsowy....................280 Nn toletnego obrotu....................282 S v lv. Mohiły... etc..........................283 ¦»"> Utjnoi... Kisielów..........................284 M.ini i ifojski I)..................................285 ..................................285 Na ttnłe (5) . . ................................286 Beko ulu... po nie opłakanej śmierci Jozepha Bobrykowicza...........286 Thnn li....................................286 I hien V.....................................287 Thnn VI....................................288 ThrenIX....................................290 Pieśni......................................292 Fama malum..................................295 Hliba Wsesławicza.................................296 Jan Hurin Skuminowicz Lwowicz........................296 Pambo Berinda..................................297 Stateczny chrześcianin Mikołaj Szaszkiewicz..................298 Cuda......................................298 O starożytności domu... Xiąiąt ich mm. Swatopołkow Czetwerteńskich . . . 300 Piotr Mohyła Czytelnika do Kassiana Elogium........................302 Utwory poetyckie od połowy wieku XVII do końca wieku XVIII........304 Łazarz Baranowicz O wiośnie. Wszystkim wiosna nie jest sprośna.................. 304 Piękna robota, do niej ochoty.......................... 306 Gospodarzu stary, pomóż na Tatary....................... 306 Nie będzie, jako świat światem, Rusin Polakowi bratem............ 307 Rusin do Polaka coś po polsku gdaka...................... 308 Respons Kozaków zaporoskich............................310 Danyło Bratkowski Autor do siebie .................................311 Z czego Białogłowa...............................311 O wolności...................................312 O Lutrze i Kalwinie. O Winie i Rusinie.....................312 Prawda.....................................312 Wolność, Wielmożność.............................312 Duma hetmana Mazepy..............................." ' Teofan Prokopowicz Kant polski...................................317 Epinicjum albo Picsn u \tinifalna o tejże przesławnej wiktoryji........318 Iwan Welyczkowski Do Łazarza Baranowicza............................321 Piszącym wiersze................................330 Zaprawdę ciężki jest krzyż...........................330 Na piersi zawsze Twą ikonę świętą noszę....................330 Epitafium....................................330 Teofan Trofymowicz Ukraina.....................................332 Iwan Maksymowicz Omega.....................................333 Kłymentij Zinowijiw O ludziach tych niesłusznie czyniących.......................334 O złych żonach, im to nigdy nie można wierzyć................335 O wpisujących się do kozactwa kmiotkach............^........336 O żeńcach...................................336 O, miłości moja, Wenus............................337 Hryhorij Konyski Rolnik.....................................338 Iwan Nekraszewicz Spowiedź....................................339 Płacz mnichów kijowskich...........................339 Hryhorij Skoworoda Z tomu „Ogródpieśni nabożnych".......................342 Gaudia pelle..................................348 De libertate...................................348 Minęły chmury...................................348 Gołębico, ptaku czysty...............................348 Na próżno spożywa Ciało..............................349 ¦ Włodzimierz Mokry Dzieje poezji ukraińskiej od XI do XVIII wieku Wstęp Powstanie niniejszej antologii zainicjowane zostało w 1977 roku przez Wydawnictwo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, które w ramach swej Serii II rozpoczęło publikację tomów ukrainistycznych od wydania w roku 1974 Wyboru wierszy Tarasa Szewczenki - największego poety ukraińskiego epoki romantyzmu, a zarazem najwybitniejszego twórcy nowożytnego języka literackiego Ukraińców. Ponieważ literatura na terenie dzisiejszej Ukrainy od czasów przyjęcia w roku 988 chrztu przez Rusinów w Kijowie, niezależnie od niezwykle trudnych warunków historycznych, rozwijała się w sposób ciągły, Wydawnictwo Biblioteki Narodowej, którego redaktorami byli wówczas Jan Hułewicz i Mieczysław Klimowicz, swą drugą publikację ukraini-styczną postanowiło poświęcić wypowiedziom poetyckim powstałym na tychże ziemiach Rusi-Ukrainy, które poprzedzały Szewczenkę. Proponowana Antologia poezji ukraińskiej (która nie mogła ukazać się w druku w połowie lat osiemdziesiątych) ma na celu zapoznanie czytelnika polskiego z przejawami życia duchowego mieszkańców ziem ukraińskich, utrwalonymi w szeroko rozumianej twórczości poetyckiej na przestrzeni ośmiu stuleci. Jest to zatem próba przedstawienia poezji ukraińskiej ze szczególnym zwróceniem uwagi na jej oryginalność i bogactwo problemów, tematów, motywów i propozycji formalnych. Samo zaś pojęcie „poetyckości" traktujemy w znaczeniu szerszym, czyli jako wypowiedź literacko-artystyczną w rozumieniu wieków średnich. A zatem przedstawione zostaną: 1) wypowiedzi poe-tycko-oratorskie z okresu średniowiecza, kiedy nie istniały w piśmiennictwie wyraźne podziały gatunkowe, mimo że wiele utworów lub ich duże fragmen- (y noszą wyn liona poezji, są bardzo upoetyzowane c/.y zawierają Jh/y ladun i mi iii. np. Plącz Borysa i Gleba; 2) wiers/.opisarstwo, poezja lii -• /md epicka doby renesansu i baroku. Uwzględniając rozwoju piśmiennictwa ukraińskiego i świadomość, iście rozumiany synkretyzm, antologię otwiera oryginalna homilia stworzona w połowie wieku XI przez metropolitę ki- i H.ii unia, a zamykają poezje wędrującego po osiemnastowiecznej inie filozofa Ilryhorija Skoworody. Wiersze Skoworody, choć pisane w II......Li.imskim wariancie języka starosłowiańskiego (tj. starobułgarskiego) / domieszką rusycyzmów, stanowią podsumowanie najlepszych osiągnięć li-iii.iiiny ukraińskiej doby baroku i tworzą zarazem ważne ogniwo między J.iw n,| kulturą literacką Rusinów-Ukraińców określaną jako literatura ruska, ;i nowożytnym piśmiennictwem dziewiętnastowiecznym, będącym kontynuacją twórczości Skoworody i jego poprzedników, ale tworzonym już w nowożytnym języku ukraińskim. Należy przy tym podkreślić, że pod względem zasięgu terytorialnego, przedmiotem analizy i prezentacji stały się utwory powstałe wyłącznie na terytorium ziem ukraińskich państwa kijowskiego i Rusi Halicko-Wołyńskiej, a następnie doby tatarskiej, a przede wszystkim litewsko-polskiej. Były to ^atem czasy przynależności ziem rusko-ukraińskich (i białoruskich) do państwa litewskiego i polskiego, a następnie do Rzeczypospolitej tych obu narodów, aż do końca wieku XVII (tj. do rozejmu w Andruszowie), a właściwie do )cońca wieku XVIII, a więc do czasu rozbiorów Rzeczypospolitej. Nie będzie nas w związku z tym interesować piśmiennictwo rozwijające się poza teryto-fium ziem rusko-ukraińskich, przede wszystkim z tych w 'ględów, że do końca wieku XVII, a praktycznie do ostatnich dziesięcioleci wieku XVIII, pisarze najpierw księstwa Moskiewskiego, a następnie szybko rosnącego imperium carskiego zupełnie nie mieli wpływu na piśmiennictwo Rusinów-Ukraińców, rozwijające się na ziemiach ukraińskich, należących wciąż -jakjuż podkreślaliśmy - do państwa polskiego. Z tych to powodów bardziej uzasadnione i pożyteczne wydawało się zaprezentowanie bogactwa i oryginalności poezji ukraińskiej w jej ciągłości historycznej, ze szczególnym zwróceniem uwagi na po-Icrewieństwo z historią i kulturą polską, a także zachodnioeuropejską, a szczególnie antyczną, tak grecką, jak i rzymską. Świadomie zrezygnowano w zwiąż -jtu z tym z przedstawiania oddziaływań i wpływów piśmiennictwa stworzonego przez Rusinów-Ukraińców na piśmiennictwo rozwijające się w księstwie Moskiewskim i państwie carskim. Ten odrębny problem przedstawiony został m.in. w pracy pt. Ukraina i Ukraińcy w kulturze i literaturze rosyjskiej od 12 polowy XVII do początku XX wieku1. Należy przy tym stwierdzić, że piśmien nictwo epoki Rusi Kijowskiej stoi również u początków piśmiennictwa białoruskiego i piśmiennictwa moskiewsko-rosyjskiego, ale stoi przede wszystkim u początków piśmiennictwa Ukrainy, którego tradycje sięgają czasów nie tylko chrześcijańskiej Rusi Kijowskiej, ale i epoki przedchrześcijańskiej. Odradzającą się w języku rodzimym literaturę Rusinów nieprzypadkowo zaczęto określać jako ukraińską. Otóż Rusini, nazywani przez administrację moskiewską „Małorosjanami" lub pogardliwie „chachłami", traktowani byli na Ukrainie Naddnieprzańskiej (włączonej w drugiej połowie wieku XVII do imperium carskiego i nazywanej „Małą Rosją") jako odłam narodu rosyjskiego, zaś w Galicji jako plemię polskie. Dlatego też w wieku XIX, wieku kształtowania się nowożytnych narodów europejskich, pod wpływem dzieł romantyków ukraińskich, a zwłaszcza poezji Tarasa Szewczenki, Rusini stawali się w pełni świadomi swej ciągłości historycznej i kulturowej sięgającej czasów Rusi Kijowskiej, która „była pierwszym państwem ukraińskim"2. Dziewiętnastowieczni Rusini jako naród o wyraźnie kształtującej się świadomości historycznej zaczęli coraz częściej, szczególnie na wschodnich ziemiach (należących do imperium carskiego), nazywać się Ukraińcami. Miało to głębokie uzasadnienie historyczno-polityczne i kulturowe. Rusini-Ukraińcy chcieli się przeciwstawić praktycznie realizowanej po radzie perejasławskiej przez mo-skiewsko-petersburskie władze carskie globalnej ekspropriacji ukraińskiej historii i kultury narodowej. Architektem pozbawienia Rusinów pamięci hi- 1 W. Mokry, Ukraina i Ukraińcy w kulturze i literaturze rosyjskiej od połowy XVII do początku XX wieku, [w:] Belarus, Lithuania, Poland, Ukrainę. The Foundation ofHistorical and Cultural Traditions in East Central Europę, pod red. J. Kloczowskiego i H. Glapskiego, Lublin-Rzym 1994. 2 Jak pisze Tadeusz Olszański „Rus' Kijowska stała się kolebką narodów ukraińskiego i białoruskiego, które w jej ramach okrzepły jako wyraźnie odrębne (ośrodkami ukraińskimi były Kijów, Perejasław i Czernihów; białoruskimi zas' - Połock i Smoleńsk), a także nie uformowanego do końca narodu «nowogrodzkiego», czyli północnoruskiego, który w późniejszych stuleciach nie zdołał obronić swej odrębności wobec Wielkorusów. Naród rosyjski kształtował się później: jego macierzyste tereny w czasach powstania imperium kijowskiego Słowianie dopiero kolonizowali, w następnych wiekach asymilując miejscową ludność ugrofińską. Jednakże, choć ci historycy ukraińscy, którzy uzasadniają pogląd, że Ruś Kijowska była pierwszym państwem ukraińskim, mają rację (chciałoby się jednak, by częściej pamiętali o roli Białorusinów i potężnego Połocka), trącają wówczas, gdy odmawiają Rosjanom prawa do udziału w spus'ciźnie państwa, a zwłaszcza - Kos'cioła kijowskiego. Nie ulega bowiem wątpliwości, że słowiańska ludnos;ć Rusi Zaleskiej (Moskiewskiej) w przeważającej większości wywodziła się z Białorusi i Ukrainy, a ziemie te, choć dopiero slawizujące się i późno schrystianizowane, stanowiły część - i to częs'ć istotną - imperium kijowskiego. Fakt zas' późniejszej chrystianizacji ziem rosyjskich nie przekreśla faktu, że była ona kolejnym etapem rozwoju kijowskiej organizacji kościelnej, a zatem - konsekwencją chrztu św. Włodzimierza." (Tadeusz A. Olszański, Historia Ukrainy XX wieku, Warszawa 1993, s. 8-9). 13 H II ^¦i ¦n ¦ I 1 H 1 storycznej, takie poprze/ ekspropriację nazwy Ruś, był główny twórca idei zbierania przez Mo ii wc iem ruskich" car Iwan Groźny, tytułujący się już w 1581 roku t .u i " '¦ lii ij l.ni.i/ wsieją Rusi"3. Dlaodró 'i kali Kos|.m oraz Białorusinów, Rusini zaczęli coraz częściej i konsekwentniej oku-slać się jako Ukraińcy4. Zaś swą kulturę i odradzająca, ii( w jui na wskroś ojczystym, nowożytnym języku literaturę zaczęli nazywai ul raińską, zgodnie zresztą z wolą Szewczenki, dzięki któremu -jak napisał współczesny poeta Iwan Dracz w swej poetyckiej „symfonii" pt. Smiiii S < n i enki: ...Ukraina po raz pierwszy szła tą drogą W epok głębinę oraz wiecznych wzlotów - Szła za trumną syna i proroka. A za nią po tym nieśmiertelnym szlaku, Szli Rusini, Małorusy, chachły By odtąd nazwać się - Ukraińcami... (tłum. W. Mokry*) Antologia tej, już nowożytnej, stworzonej przez pokolenie Iwana Kotla-rewskiego i Tarasa Szewczenki poezji ukraińskiej wydana została przez Mariana Jakóbca5 oraz Floriana Nieuważnego i Jerzego Pleśniarowicza6, do której z wierszy dawnych weszły przekłady poezji ludowej i kilku poetów XVII-XVIII wieku, począwszy od Kasjana Sakowicza. 3 Por. O, Pachlowska, Problem dziedzictwa w kulturze ukraińskiej oraz formy jego imperialnej ekspropriacji, [w:] Belarus, Lithuania, Poland, Ukrainę..., op. cit, s. 137-152. 4 „Nazwa Ukraina, ukraiński - wyjaśnia Zbigniew Wójcik - nabiera w ciągu XVII wieku coraz bardziej prawa obywatelstwa. W tej właśnie epoce termin «ukraiński» zaczął się pojawiać na oznaczenie języka i narodowości południoworuskiej. W XIX wieku zakres terytorialny pojęcia Ukrainy rozszerzał się, obejmując wszystkie ziemie etnicznie ukraińskie. Jednocześnie nazwy Ruś, Rusini, język ruski itp. zaczynają powoli wychodzić z użycia, a na ich miejsce całkowicie już wchodzą terminy: Ukraina, Ukraińcy, język ukraiński. Niechętne a nawet wręcz wrogie Ukrainie i Ukraińcom pewne ośrodki polskie, a zwłaszcza rosyjskie, odmawiały, i to nie tylko w XIX, lecz również w XX wieku prawa narodowi zamieszkującemu wielkie terytorium na północ i północny zachód od Morza Czarnego nazywania siebie Ukraińcami, a swej ojczyzny Ukrainą... Nazwy Ukraina, ukraiński zostały skreślone z urzędowego słownictwa carskiej Rosji", por. Z. Wójcik (wstęp) [w:] E. Lasota i W. Beauplan, Opisy Ukrainy, tłum. Z. Stasiewski i S. Meller, pod red. Z. Wójcika, Warszawa 1972. 5 Taras Szewczenko, Wybór poezji, oprać. M. Jakóbiec, Wrocław 1974. 6 Antologia poezji ukraińskiej, Florian Nieuważny, Jerzy Pleśniarowicz, Warszawa 1977, s. 1064; por. też T. Szewczenko, Poezje, oprać. P. Zajcew, Warszawa 1936; T. Szewczenko, Wybór wierszy, oprać. J. Jędrzejewicz, Warszawa 1973. * Jeśli nie podano inaczej, wszystkie tłumaczenia - W. Mokry. I. UTWORY POETYCKIE EPOKI RUSI KIJOWSKIEJ (wiek XI - początek w. XIII) U źródeł piśmiennictwa ukraińskiego. Początki piśmiennictwa ukraińskiego sięgają końca X oraz pierwszych dziesięcioleci wieku XI i łączą się ścisłe z procesem chrystianizacji Rusinów. Książę Rusi Kijowskiej Włodzimierz Wielki przyjął w roku 988 chrzest z Bizancjum, co wynikało z długotrwałych kontaktów handlowych i związków kulturalnych istniejących pomiędzy obu krajami. Kultura grecka i hellenistyczna od wielu wieków przenikała za pośrednictwem istniejących na wybrzeżu Morza Czarnego kolonii greckich na ziemie przyszłego państwa Rusinów. Z chwilą gdy chrześcijaństwo, zaszczepione głównie przez ochrzczoną w 955 lub 957 roku księżnę Olgę, zostało uznane przez jej wnuka Włodzimierza za religię państwową, Ruś Kijowska znalazła się w kręgu bezpośrednich cywilizacyjnych i religijnych oddziaływań kultury grecko-bizantyńskiej. Kultura - a zwłaszcza piśmiennictwo bizantyńskie - miała do zaofiarowania wiele atrakcyjnych wzorów oraz inspiracji twórczych wstępującym na nową drogę rozwoju duchowego Rusinom. Artyści i pisarze bizantyńscy, będący kontynuatorami kultury epoki hellenistycznej, zdołali w tradycyjne gatunki sztuki i literatury greckiej tchnąć religijne i społeczne treści, nurtujące człowieka-chrześcijanina. Bardzo popularna na terenach południowych i wschodnich Słowian była m.in. przetłumaczona na język starosłowiański Kronika zhellenizowanego Syryjczyka Jana Malalasa, uchodząca za pierwsze dzieło o charakterze kroniki powszechnej. Swą opowieść, rozpoczętą od początku świata i doprowadzoną do 574 roku nasycił kronikarz różnymi ciekawostkami, krasomówczymi ekskursami oraz legendami o świętych, bohaterach antycznych. Kroniki bizantyńskie stanowiły bogate źródło wiedzy historycznej oraz swoisty wzór pisania latopisów dla kronikarzy ruskich, w tym także i autora powstałej na początku wieku XII w Kijowie Powieści lat minionych. Z popularnej w Bizancjum formy „testamentu" bierze swój początek staroukraińskie Pouczenie Włodzimierza Monomacha (1113-1125)7. 7 Zdaniem Wiktora Jakubowskiego Pouczenie Włodzimierza Monomacha, wywodzące się ze stworzonego w Bizancjum gatunku „testamentu" o treści „moralizatorskiej, jest próbą ukazania na własnym przykładzie ideału dobrego władcy, próbą świadczącą o wysokim poziomie kulturalnym i humanitaryzmie Monomacha. Jest to zarazem apel do przestrzegania zasad solidarności dyna-Itycznej i hierarchii feudalnej, mający na celu uregulowanie stosunków, wynikających z podziału Rusi na księstwa feudalne. Cechą wysoce oryginalną tego krótkiego utworu jest dodana do niego i.iko wzór do naśladowania pierwsza w literaturze staroruskiej autobiografia, zawierająca barwny Opii wypraw wojennych i łowów książęcych. Język zabytku jest staroruski z domieszką elemen- 14 15 ReminisciMu |c h Kytowych osiągnięć poezji bizantyńskiej zawiera wiele utworów poet\> I i' h ol re U Kusi Kijowskiej. Nowy gatunek poezji rozwinął najpełniej Jan M. 1 l.i I 1 1 \9\ 578), autor religijnych pieśni i hymnów, będących opisami posta( 1 ' lctyi li 1 ważniejszych świąt Zawierały one liczne partie dialogowe oraz p> ! ceny dramatyczne, a oprócz tego wyróżniały się doskonałą ryt) 11 1 1 melodyjnością, dzięki czemu weszły do liturgii cerkwi bizantyńsku-i 1 śpiewane były aż do IX w., kiedy zaczęły ustępować miejsca kanonom. Kontynuatorem religijnej literatury Jana Malalasa stał się patriarcha Sergiusz oraz twórca misternych kanonów biskup Andrzej z Krety, a także dwaj najwybitniejsi reprezentanci tego gatunku, a zarazem wierni obrońcy kultu ikon Jan z Damaszku (zm. 754) oraz Kosmas z Jerozolimy. Świecki nurt poezji rozwijał m.in. przeor klasztoru Studion w Konstantynopolu Teodor Studyta (759-826). Do rozwoju hymnografii bizantyńskiej przyczynił się autor pozdrowień na cześć Bogarodzicy oraz poematu pt. Pochwała męczennika Pan-telejmona Jan Krytiotes Geometres (X w.), którego kontynuatorem w XI wieku stał się Christophores z Mityleny, a następnie metropolita Jan Mauropus8. Pod wpływem przypomnianych tu w największym skrócie dzieł literatury bizantyńskiej, przenoszonej za pośrednictwem Kościoła konstantynopolitańskiego na teren południowej i wschodniej Słowiańszczyzny, zaczęli kształtować się pierwsi twórcy rodzimych literatur wśród Bułgarów, Macedończyków, Serbów i Rusinów. Nie tylko zresztą piśmiennictwo, ale cała kultura Cesarstwa Wschodniorzymskiego legła u podstaw życia duchowego tych narodów. Rusini czasów książęcych przejmowali tradycje i zwyczaje bizantyńskiego kościoła oraz dworu. Jak wynika z zabytków tego okresu kijowski dwór książęcy stał się swoistą imitacją dworu bizantyńskiego - Konstantynopola. tów cerkiewnosłowiańskich". (W. Jakubowski, Pouczenie Włodzimierza Monomacha, [w:] Słownik Starożytności Słowiańskich Wrocław-Warszawa-Kraków 1970, t. IV, s. 254). Natomiast według wybitnego uczonego ukraińskiego Mychajły Wozniaka „Pouczenie dla synów to dawny rodzaj piśmiennictwa, powstałego na Wschodzie żydowskim. (...) Wraz z przyjęciem chrześcijaństwa wzory takich pouczeń pojawiły się na ziemiach ukraińskich w przypowieściach Salomona, w Testamentach dwunastu Patriarchów, które pozostawiły ślad w Pouczeniu Monomacha" (M. Wozniak, Istorija ukrajinśkoji literatury, Lwiw 1920,1.1, s. 15). Jeszcze inaczej sądzi Franciszek Sielicki, skłaniający się ku poglądowi, że Pouczenie „zostało napisane około 1099 r. i miało charakter manifestu «przedwyborczego» Monomacha w związku z jego dążnością do zawładnięcia tronem kijowskim. Część wstępna religijna oparta jest na psalmach oraz pouczeniach (kazaniach) Bazylego Wielkiego z Cezarei (zm. 379) oraz patriarchy Genna-diusza (V w.) znanych wówczas z przekładu ruskiego" {Kroniki stawruskie, oprać. F. Sielicki, Warszawa 1987, s. 268). 8 O. Jurewicz, Historia literatury bizantyńskiej, Wrocław 1984, s. 52-75; 209-221. 16 Choć dwór ten był kopią dawnego Rzymu, od czasów podziału w 395 roku Cesarstwa Rzymskiego na zachodnie i wschodnie ze stolicą w greckim mieście Konstantynopolu nowe państwo bizantyńskie stworzyło własne struktury administracyjne, swój oryginalny styl budownictwa sakralnego, liturgii oraz piśmiennictwa. Książę kijowski Włodzimierz Chrzciciel, pojąwszy za żonę siostrę cesarza bizantyńskiego Bazylego II - Annę, przywdział (opisywane przez kronikarzy i poetów ruskich) tkane złotymi nićmi greckie kaftany i wyszywane złotem buty, co stało się obowiązującym strojem książąt Rusi Kijowskiej. Bizantyński styl przenikał do ubioru kobiet, wystroju wnętrz, budownictwa sakralnego, do form i zdobnictwa zbroi, a nawet do kuchni ówczesnych Rusinów. Dwór, urzędnicy, służba oraz drużyna książęca związani byli z Cerkwią, której charakter liturgii oraz styl budownictwa wywodził się z Bizancjum. W Konstantynopolu rezydował patriarcha będący zwierzchnikiem Cerkwi, także na Rusi Kijowskiej. Tenże patriarcha konstantynopolitański mianował, z reguły bez porozumienia się z księciem, metropolitę kijowskiego, którym był najczęściej Grek. Artyści greccy, a także ich uczniowie - pomocnicy Rusini wznosili pierwsze cerkwie na terenie dzisiejszej Ukrainy. I tak na przykład architektura soboru Św. Sofii w Kijowie - najważniejszej fundacji księcia Jarosława Mądrego - genetycznie wiąże się z ówczesnym stylem bizantyńskim, a po części z jego odmianami małoazjatyckimi, które przełamywały ustalony schemat i przydawały obiektowi oryginalności. Szybkiej a twórczej asymilacji i adaptowaniu bizantyńskich form życia umysłowego i artystycznego w Kijowie sprzyjał w pierwszym rzędzie fakt, iż nowe treści cywilizacji chrześcijańskiej przeszczepione były w stosunkowo bliskiej i zrozumiałej dla ówczesnych Rusinów słowiańskiej formie językowej. Szata językowa literatury epoki Rusi Kijowskiej. Rola Bułgarii. Niezależnie od wielu różnorodnych związków Rusi Kijowskiej z chrześcijańską kulturą bizantyńską językiem cerkwi i piśmiennictwa Rusinów okresu książęcego nie stała się greka. Kijowianie przyjmując chrzest z Bizancjum sięgali po oryginalne księgi greckie, ale dla potrzeb liturgii wykorzystywali serbskie, a przede wszystkim bułgarskie, wersje przekładów Pisma Świętego na dialekt sołuński, których w wieku IX dokonali pierwsi misjonarze Słowiańszczyzny, bracia Cyryl i Metody. Tłumaczenia obu tych mnichów greckich, znających narzecze ludności słowiańskiej, zamieszkującej okolice ich rodzinnego miasta Sołunia, dały początek językowi literackiemu i piśmiennictwu Morawian, Macedończyków, Serbów oraz Bułgarów, z którymi Rusini w pierwszym okresie swej chrystianizacji utrzymywali bardzo ścisłe kontakty. Tradycje chrześcijańskie 17 kultury bizantyńskiej i>sh więc przenoszone do Kijowa nie tylko bezpośrednio z Konstantynopoli i kolonii na Kiymie (np. Chersonesu), ale i za pośrednictwem Bułgarii która od przyjęcia chrztu w 864 roku zdążyła przejść pierwszy, złoty okres własnego piśmiennictwa. W chwili gdy Rusini przyjmowali w końcu "¦ leku i X i hrzest, literatura bułgarska miała już swój rodzimy, słowiański I I ill językowy oraz oryginalne utwory zawierające nawet często tendencje antybizantyńskie. N.i|\\ ybitniejszymi reprezentantami piśmiennictwa starobułgarskiego stali lic nieprzypadkowo dwaj uczniowie świętych Cyryla i Metodego, a zarazem także twórcy dwóch szkól homiletycznych na tym terenie - biskup Kliment Ochrydzki oraz Konstantyn Presławski. Przez to, że kazania owe tworzone były w oparciu o wzory starych tradycji krasomówstwa bizantyńskiego, odegrały one ws'ród Rusinów szczególnie istotną rolę kształcącą; tym bardziej, że Iwórca starobułgarskiej szkoły presławskiej Konstantyn tłumaczył z greckiego na starosłowiański homilie wielkich teologów z IV i V wieku Jana Złoto-ustego i Cyryla Aleksandryjskiego. Utwory literatury bułgarskiej, a przede wszystkim oryginalne i tłumaczone dzieła piśmiennictwa bizantyńskiego sprowadzane do Kijowa głównie w celu przyswojenia i utrwalenia nowej religii i nauki chrześcijańskiej, miały bardzo istotny wpływ na rozwój literatury epoki Rusi Kijowskiej, na język, styl, kompozycję i formę jej zabytków, a także na wybór odpowiedniej tematyki, zarówno religijnej, jak i świeckiej, podejmowanej przez ówczesnych pisarzy. O kształcie zewnętrznym, a także o obliczu ideowym literatury na ziemiach ukraińskich w początkowym okresie jej rozwoju zadecydował w pierwszym rzędzie fakt przyjęcia od Bułgarów języka starosłowiańskiego, który stał się językiem Cerkwi oraz piśmiennictwa Rusi Kijowskiej. Choć język południowych Słowian nie byl językiem rodzimym ludów wschodniosłowiań-skich, to jednak dla ówczesnych Rusinów był on stosunkowo łatwy i nie stanowił tak trudnej do przebycia bariery, jaką tworzyła np. łacina czy greka dla Słowian zachodnich. Łatwość, z jaką elita kijowska przyswajała sobie nowy język, a także potrzeby szybko rozwijającego się państwa, mobilizowały Rusinów do sporządzania nowych, przeznaczonych specjalnie dla Kijowa przekładów. Najpierw przygotowywano je w Konstantynopolu -jedynie z udziałem Rusinów, potem w samym Kijowie, a następnie głównie w słowiańsko--ruskim klasztorze na górze Athos. Warunki dla rozwoju sztuki przekładowej na Rusi stworzone zostały już w pierwszej połowie wieku XI dzięki księciu Jarosławowi Mądremu, który zakładał szkoły przycerkiewne z zamiarem przygotowania rodzimej kadry do 18 stanu duchownego czy służby państwowej, a także do tłumaczenia Pisma Świętego. Praca nad przekładami, oprócz funkcji kształcącej, stwarzała Rusi-nom okazję do aktywnego uczestnictwa w nowym kręgu kulturowym i stanowiła etap przejściowy, poprzedzający ich twórczość oryginalną. Dzięki temu, że chrześcijaństwo rozpowszechniane było na terenach Rusi Kijowskiej za pośrednictwem języka starosłowiańskiego, a nie greckiego, w dodatku przez szybko przyuczone do tej misji duchowieństwo, wywodzące się spośród Rusinów, nie skazana została na całkowitą zagładę kultura rodzima, obejmująca także twórczość literacką w postaci przekazywanych Ustnie pieśni czy legend. Obfity materiał folklorystyczny został włączony między innymi do Powieści lat minionych (np. podanie o pierwszych Rurykowiczach, podanie o założeniu Kijowa, informacje o obyczajach plemion ruskich). Miejscowe przedchrześcijańskie tradycje kultury słowiańskiej mogły rozwijać się nadal, a jej pierwiastki przenikały do tworzonego przez Rusinów piśmiennictwa oryginalnego, ponieważ pierwsi pisarze-misjonarze Rusi Kijowskiej na miejscową, często ich własną tradycję ustną nie patrzyli tylko jak na przeżytki świata pogańskiego, jak to bywało na innych terenach, np. w Polsce. Cywilizacja chrześcijańska szerzona była na ziemiach polskich w formie łacińskiej przez duchowieństwo rekrutujące się przeważnie z cudzoziemców, którym kultura miejscowa była obca, spoglądali na nią wrogo, a co najwyżej obojętnie. Nieugięty obrońca i propagator kultury słowiańskiej sprzed etapu chrystianizacji Słowian Zorian Dołęga Chodakowski, porównując na początku wieku XIX łacińską formę chrześcijaństwa wśród Polaków ze słowiańską na zieiniach Rusi Kijowskiej był zdania, iż od wczesnego polania nas (Polaków) wodą zaczęły się zamazywać wszystkie cechy nas znamionujące, osłabi) się w wielu naszych stronach duch niepodległy i kształcąc się na wzór obcy, stalis'my się na koniec sobie samym cudzymi. Zaś na terenie Rusi -jak dowodził Chodakowski, a później także romantycy zachodnioukraińscy z kręgu „Ruskiej Trójcy" - sposoby i formy chrystianizacji nie zahamowały rozwoju rodzimej kultury rusko-ukraińskiej, gdyż apostołowie nowej wiary wywodzili się przeważnie spośród samych Rusinów: byli to bracia swojego ludu modlący Boga w Słowiańskim języku, wolni od wyniosłości i kłócenia mieszkańców swoimi reformy, mieli więcej pobłażania i łagodności z tej strony. Skutek to okazał - stwierdza Zorian - bo ruskie okolice nieporównanie więcej starych podań zachowały i mnie nauczyły*. s Z. Dołęga Chodakowski, O Slawiańszczyźnie przed chrześcijaństwem oraz inne pisma i listy, oprać. J. Maślanka, Warszawa 1967, s. 19. 19 ¦ ¦ ¦ ¦ I ¦ ¦ ¦¦ ¦¦i ¦HH Ul ŻywotmiM rodzimych tradycji Kusi Kijowskiej oraz zmierzająca do uniezależnienia sit,- od Cerkwi bizantyńskiej polityka syna Włodzimierza Chrzciciela, księcia laroslawa Mądrego prowadziły do twórczego zasymilowania warto., i In i|.im h h klól 11 vshk.i adaptacje umożliwiła łatwo przyswa-jalna i ilu lormu przyjętej i utwierdzanej religii. Dzięki szeroko zakro- jonej iki u Hiim.u zeniowej dziel z języka greckiego czy też poprzez odpo-wiedo mu i pjialia/owanie zabytków południowosłowiańskich ów |ny trwał przez cały czas istnienia państwa kijowskiego i okres i dzielni) owej, a więc jeszcze w XIII-XIV wieku. Zas' przenikające do lądów (dokonywanych często przez samych Rusinów) ruskie elementy i tne, k-ksykalne i stylistyczne nadawały literaturze epoki Rusi Kijow-skici nowy, hardziej swojski wymiar tworząc zaczyn, z którego zaczęły już na początku wieku X wyrastać w pełni oryginalne utwory pisarzy miejscowych. Od obcych wzorów do poezji oryginalnej. Znaczenie literatury przekładowej. W wykazie dzieł literatury obcej, stanowiących katalog lektur Rusinów epoki kijowskiej, do którego weszły zarówno greckie zabytki pis'miennictwa bizantyńskiego, jak i przekłady przejęte od Serbów i Bułgarów, a także tłumaczenia sporządzone dla Rusinów przez nich samych, przeważały utwory o charakterze religijnym, rozwijające prawdy przyjętej wiary oraz propagujące ideały chrześcijaństwa. Choć przekład całos'ci Pisma Świętego na język słowiański pojawił się dopiero w roku 1499, to już od początku wieku XI szeroko dostępne były na Rusi tłumaczenia ksiąg Nowego Testamentu, które po przepisaniu i dostosowaniu ich do potrzeb liturgii bizantyńsko-słowiańskiej tworzyły ruskie redakcje tzw. ewangeliarzy, np. Ewangeliarz Ostromira (1056-1057), Ewangeliarz archangielski (1092), Ewangeliarz halicki (1144) czy Apostoł (tj. Dzieje Apostolskie i Listy) zawierające oryginalne ilustracje i odznaczające się rodzimymi cechami językowymi. Z ksiąg Starego Testamentu powszechnie używany był Psałterz Dawidowy, służący do nauki czytania czy recytowania podczas religijnych obrzędów, np. w czasie pogrzebu, a nawet przepowiadania przyszłości. Poezja biblijna króla Dawida oraz księgi liturgiczne wywarły znaczny wpływ na styl oryginalnej literatury staroukraińskiej. Ważną rolę odegrały tu również Mineje liturgiczne (teksty nabożeństw ułożone w porządku kalendarzowym składające się z dwunastu miesięcznych części), Horologion (teksty modlitw objęte cyklem codziennych nabożeństw, tzw. „księga godzinek"), Triod (cykl nabożeństw wielkotygodniowych). Oprócz Biblii i ksiąg liturgicznych przenikała na Ruś literatura hagiogra-ficzna. Bardzo poczytne były tu zbiory obszernych żywotów świętych, pisa- 20 nych ozdobnym retorycznym stylem, tzw. Czetji - Mineje, a także Prolog (tj. Synaksarioń) ora/ popularne pateryki - zbiory krótkich opowiadań o życiu zakonników, pustelników i ascetów, a wśród nich -Pateryk: Synajski, Egipski, Rzymski. Szeroko rozpowszechniły się na Rusi apokryfy - różnorodne legendy tematycznie związani.- / Biblią oraz literaturą hagiograficzną, ale z różnych względów nie uznane przez Kościół za kanoniczne, np. z wieku XI rękopiśmienne fragmenty Dziejów apostola Pawła i św. Tekli oraz z wieku XII -Wzniesienie się do nieba Izajasza, Wędrówka Bogarodzicy po miejscach męki czy Męka trzech młodzieńców i Daniela. Szczególnie dużą popularnością cieszyły się na Rusi przekłady bizantyńskiej literatury patrystycznej, nawiązującej do starogreckiej sztuki oratorskiej, a więc teksty teologiczne Jana Złotoustego, Grzegorza Z Nazjanzu, Efrema Syryjczyka, Jana z Damaszku, Anastazego Wielkiego, Jana Klimaksa, a przede wszystkim zbioru homilii Złoty Strumień Bazylego Wielkiego, zachowanego w rękopisie z wieku XII. Do stałych lektur ówczesnych Rusinów należał też zbiór sentencji pt. Pszczoła, ułożony z cytatów Pisma Świętego oraz nie pozostających w sprzeczności z zasadami wiary chrześcijańskiej obszernych wyjątków z pisarzy starożytnych: Ajschylosa, Sofoklesa, Eurypidesa, Menandra, Herodota, Tucydydesa, Ksenofonta, Demostenesa, Demokryta, Platona, Plu-tarcha i innych. Ze świeckiej literatury przekładowej dostępne były kroniki bizantyńskie Jana Malalasa z Antiochii (VI w.), Jerzego Hamartolosa (IX w.) oraz opowieści o ważnych osobistościach historycznych czy wydarzeniach, a wśród nich dokonany w XI w. przekład słynnego dzieła pisarza żydowskiego z wieku I Józefa Flawiusza O wojnie żydowskiej, znany pt. Opowieść o zburzeniu Jerozolimy czy fantastyczny romans o życiu i wyprawach wojennych Aleksandra Macedońskiego, wywodzący się z literatury hellenistycznej wieku II—III n.e. pt. Aleksandreida. Na wzór bizantyńskich i południowosłowiańskich gatunków literackich już u zarania dziejów piśmiennictwa Rusinów powstają w Kijowie wyróżniające się wysokimi walorami artystycznymi oryginalne homilie, pouczenia--testamenty, żywoty rodzimych świętych, opowieści podróżnicze oraz pierwsza kijowska kronika ojczysta Powieść lat minionych czy wreszcie, napisany w potocznym języku ruskim, najstarszy zbiór prawa na Rusi Kijowskiej z czasów Jarosława Mądrego pt. Prawda Ruska. Grecko-bizantyńskie tradycje literackie zostały przez twórców oryginalnego piśmiennictwa epoki Rusi Kijowskiej spożytkowane do wyrażenia nowych treści, własnych idei, myśli, przeżyć, pragnień i obaw Rusinów przyjmujących i umacniających w sobie wiarę w idee chrześcijańskie. Przykłady 21 I I autentycznej poezji .i< ej o żywiołowych porywach, które towarzy- szyły Rusinom podi I rytuałów i obrzędów religijnych czy też doniosłych uroczyste nicdzj Innymi w postaci Modlitwy księcia Wło- dzimierza Chrzciciel Imówlonej na otwarcie ufundowanej przez niego cerkwi Bogwodr.ic) rwanej Dziesiccinną (w Powieści lettminionych), w formie plai ' i u) śmierci ojca Włodzimierza Wielkiego (Opo-wieśt i o abii iu Boi \ ra i Gleba) czy w zawierającym barwne opisy wypraw wojennyi h i łowów księcia Pouczeniu Włodzimierza Monomacha. Eltmtnty tkandynawskie. Ruś Kijowska nie ograniczała swych stosunków międl) narodowych wyłącznie do kontaktów z Bizancjum. Naprzeciwległym I luk u szlaku handlowego wiodącego z Konstantynopola przez Morze Czarne, I Iniepr do Kijowa i dalej przez Ilmeń, Wołchow, Ładogę i Morze Bałtyc-kie do Skandynawii, leżał kraj Normanów nazywanych na Rusi Waregami. Pojawiają się oni na kartach Powieści lat minionych w roku 980 jako wojownicy zwerbowani przez księcia Włodzimierza I do pomocy w obaleniu z tronu kijowskiego jego brata Jaropełka. Za pośrednictwem tych normańskich (wa-reskich) Wikingów, którzy z czasem ulegali słowianizacji, zlewając się z miejscową arystokracją, przenikały na Ruś elementy kultury i piśmiennictwa skandynawskiego. Zdaniem Dmytra Czyżewskiego skandynawski rodowód ma m.in., zamieszczona w Powieści lat minionych, Legenda o śmierci Olega. Charakterystyczną cechą poetyki słowiańskiego przekazu tego opowiadania jest wyraźne zrytmi/.owanie języka. Obok widocznej rytmizacji języka w kronikach kijowskich, a szczególnie w późniejszym Latopisie halicko-wolyńskim, występuje charakterystyczna dla sag skandynawskich forma narracji unaoczniającej, stosowana również przez religijnych i świeckich poetów XI-XIII wieku. Narracja ta konkretyzuje i uplastycznia opowiadane zdarzenia, przedstawiając je w czasie teraźniejszym. Przenikające na teren Rusi Kijowskiej elementy kultury bizantyńskiej, skandynawskiej oraz orientalnej i łacińskiej (dzięki istnieniu drugiego szlaku handlowego łączącego Wschód arabski poprzez Kaukaz, Morze Kaspijskie, Wołgę i Morze Bałtyckie z Europą zachodnią) tu nad Dnieprem krzyżowały się i wchodziły w najprzeróżniejsze związki z bogatymi tradycjami rodzinnymi, wzajemnie się zapładniając, ubogacając. Dzięki szerokim i różnorodnym kontaktom kulturalnym Rusini zdołali stosunkowo szybko przezwyciężyć okres naśladowania wzorów piśmiennictwa bizantyńskiego, przełamać obowiązujące tam ścisłe kanony estetyczne, jego retoryzm i statyczność i stworzyć już w wieku XI, a szczególnie w XII, własne oryginalne dzieła sztuki i literatury. 22 Poezje religijne epoki Kusi Kijowskiej. Dwie szkoły homiletyczne w Kijowie W efekcie rozpoczętej przez księcia Włodzimierza Wielkiego chrystianizacji Rusinów, kontynuowanej przez jednego z najwybitniejszych władców-krze wicieli szeroko rozumianej oświaty na Rusi Kijowskiej, księcia Jarosława Mądrego, już w połowie wieku XI powstały i rozwijały się w Kijowie dwie odmiany oryginalnej sztuki homiletycznej. Spośród zachowanych zabytków tego gatunku piśmiennictwa epoki Kusi Kijowskiej wyróżniają się krótkie i przystępnie pisane z przeznaczeniem dla ogółu wiernych pouczające kazania Łukasza Zydiaty i Teodozjusza Peczerskiego oraz nawiązujące do wielkich tradycji krasomówstwa bizantyńskiego i adresowane do elity uroczyste homilie zapoczątkowane przez metropolitę kijowskiego llariona. Kazania Teodozjusza Peczerskiego miały charakter pouczeń, zmierzających do podniesienia poziomu życia moralnego wśród duchowieństwa. Dzieła te były zazwyczaj krótkie i w mniejszym lub większym stopniu nawiązywały do Pisma Świętego, a także starosłowiańskich przekładów kazań Jana Złotoustego, Teodora Studyty oraz Bazylego Wielkiego. Swe kazania pisał ihumen klasztoru kijowskiego bardziej dobitnym i prostszym, niż jego duchowi nauczyciele, językiem. Pod względem stylu przypominały one wczesne, z okresu morawskiego, kazania Klimenta Ochrydzkiego. Swoje myśli wyrażał niekiedy w formie zwięzłych, nie pozbawionych kontrastów, najczęściej biblijnych porównań; np. męczennicy „jaśnieją, świecą jak zorze" mnisi - niewolnicy Boga, muszą stać w cerkwi „związawszy ręce". Często jednak Teodozjusz obrazy rozwijał szeroko, wyraziście - by choćby wskazać na zamieszczony w tej antologii fragment kazania, w którym mówił o wyższych celach i trwalszych owocach służby zakonnej w porównaniu z wojskową. Oprócz kreślonych ze znacznym talentem obrazów, potrafił on także przy pomocy artystycznych środków wyrazu, jak m.in. antytezy, formułować swoje główne myśli. Motywując np. potrzebę spowiedzi nawoływał: Wyznajmy swe grzechy przed jednym człowiekiem, żeby potem nie wyjawiać ich przed całym wszechświatem. Istotne, że Teodozjusz Peczerski typowych starosłowianizmów używał stosunkowo rzadko; posługiwał się natomiast w znacznej mierze potocznym słownictwem ówczesnych Rusinów, przełamując tym samym przyjętą wśród wyższej hierarchii duchowieństwa zasadę pisania w języku starosłowiańskim, nazywanym też niezbyt precyzyjnie starocerkiewnosłowiańskim. W podobny sposób, tj. w oparciu głównie o słownictwo potoczne, tworzył swe kazania z myślą o szerszych kręgach wiernych, głównie zakonników, 23 I ul .i i Jego Pouczenie dla braci, powstałe najprawdo- i ;ii 11 biskupa Nowogrodu (przeprowadzonej z woli .1 nie patriarchy konstantynopolskiego) napisane - stylem, w szczery, ale i przekonujący sposób. 11 Zydiaty i Teodozjusza Peczerskiego odegrały podsta-illowaniu się duchowości chrześcijańskiej oraz w rozwoju micnnictwai życia literackiego ówczesnych Rusinów. Dzięki i u l organizacji wypowiedzi utwory te stały się pierwowzorami |i pisanej. Z uwagi zaś na fakt, iż autorzy ci oprócz słownictwa irtskiego czerpali z potocznego języka (w którym napisany został i \ pl Prawda Ruska) -już w pierwszej połowie wieku XI na zie-i Kusi Kijowskiej zapoczątkowany został proces przenikania miejsco-ilownictwa do przyjętego w piśmiennictwie języka cerkiewnosłowiań-;o. Zaczął więc kształtować się i rusko-ukraiński wariant języka cerkiew-in islowiańskiego, który ulegał fonetycznym, leksykalnym i stylistycznym przekształceniom na przestrzeni wieków. Innymi słowy zabytki kultury ruskiej st worzone przez XI-wiecznych pisarzy Rusi Kijowskiej dały początek piśmiennictwu narodowemu Ukraińców. Stały się też jednym z głównych składników trwającego do końca XVIII wieku, bo słabnącego i hamowanego w różnych okresach, procesu formowania się literackiego języka ukraińskiego, który kształtował się drogą przenikania rodzimego słownictwa potocznego do sta-rosłowiańszczyzny, a także adaptowania i ukrainizowania wyrazów starosłowiańskich. Ten literacki język ukraiński zaczął się radykalnie zmieniać po sparafrazowaniu w końcu wieku XVIII i przyodzianiu w szatę ukraińskiego języka potocznego przez Iwana Kotlarewskiego Eneidy Wergiliusza, a szczególnie od czasu wystąpienia romantyków ukraińskich: w Galicji Markijana Szaszkiewicza, a na Ukrainie Naddnieprzańskiej Tarasa Szewczenki - właściwych twórców literackiej ukraińszczyzny. W podobny sposób, tj. drogą przenikania słownictwa rodzimego do języka starosłowiańskiego, dochodziło równocześnie do wyodrębniania się białoruskiego, rosyjskiego, serbskiego i innych wariantów języka starosłowiańskiego, które w okresie romantyzmu zostały ostatecznie zdominowane przez rodzime języki potoczne, wykorzystywane przez pisarzy tych narodów do tworzenia własnych odrębnych języków literackich. Poetycka homilia metropolity Ilariona. Słowo o prawie i łasce. Najwybitniejszym dziełem, reprezentującym drugą, uroczystą odmianę sztuki homiletycznej jest homilia metropolity kijowskiego Iłariona pt. Słowo o prawie i łasce..., powstała w 1049 lub 1050 roku. Użyty w tytule homilii termin teolo- 24 giczny „prawo", a więc nacechowany - jak będzie się starał wytłumaczyć Iłarion - nakazem i przymusem stosunek Boga do ludzi ze Starego Testamentu, zastąpiony został w Nowym Testamencie opartym na zasadzie wolności pojęciem „łaski". We wstępie do Słowu Iłanon s