Aby rozpocz�� lektur�, kliknij na taki przycisk , kt�ry da ci pe�ny dost�p do spisu tre�ci ksi��ki. Je�li chcesz po��czy� si� z Portem Wydawniczym LITERATURA.NET.PL kliknij na logo poni�ej. 1 LEW TROCKI MOJE �YCIE PR�BA AUTOBIOGRAFII AUTORYZOWANY PRZEK�AD Z ROSYJSKIEGO JANA BARSKIEGO I STANIS�AWA �UKOMSKIEGO 2 Copyright by Tower Press Wydawnictwo �Tower Press � Gda�sk 2001 3 PRZEDMOWA Ukazuje si� obecnie znaczna liczba pami�tnik�w, mo�e znaczniejsza nawet, ni� w jakimkolwiek innym okresie czasu. T�umaczy si� to obfito�ci� temat�w. Bie��ce wypadki historyczne tem wi�ksze budz� zainteresowanie im dramatyczniejsza i bogatsza w nag�e zmiany jest dana epoka. Malarstwo pejza�owe nie mog�oby powsta� na Saharze. �Kalejdoskopowe� epoki, jak nasza, rodz� potrzeb� spojrzenia na dzie� wczorajszy, tak bardzo daleki, oczami tych, kt�rzy w nim byli czynni. Tem obja�ni� nale�y ogromny rozw�j literatury pami�tnikarskiej podczas ostatniej wojny. By� mo�e, �e to usprawiedliwia r�wnie� ukazanie si� ksi��ki niniejszej. Przerwa w czynnej politycznej dzia�alno�ci autora umo�liwi�a wog�le pojawienie si� jej na �wiecie. Konstantynopol zosta� jednym z nieprzewidzianych, jakkolwiek nie przypadkowych, etap�w mego �ycia. Jestem tutaj na biwaku � nie po raz piewszy zreszt�, � i czekam cierpliwie na to, co si� dalej stanie. Bez pewnej dozy ,,fatalizmu� �ycie rewolucjonisty by�oby wog�le niemo�liwe. Tak czy inaczej, konstantynopolski antrakt okaza� si� najodpowiedniejsz� chwil� do obejrzenia si� za siebie, zanim okoliczno�ci pozwol� znowu ruszy� naprz�d. Pocz�tkowo napisa�em pobie�ne szkice autobiograficzne do gazet i zamierza�em poprzesta� na tem. Na tem miejscu zaznacz�, �e ze swego obecnego schroniska nie mia�em mo�no�ci sprawdzi�, w jakiej postaci szkice te dosz�y do czytelnika. Ale ka�da praca posiada w�asn� logik�. Dopiero w chwili, gdy ko�czy�em artyku�y dziennikarskie, naprawd� zaj�� mnie m�j temat. W�wczas postanowi�em napisa� ksi��k�. Przyj��em inn�, bez por�wnania szersz�, skal� i wykona�em cal� prac� na nowo. Pierwotne artyku�y dzienikarskie i ksi��ka niniejsza maj� tylko tyle wsp�lnego, �e omawiaj� ten sam przedmiot. Poza tem za� s� to dwie r�ne prace. Ze szczeg�ln� dok�adno�ci� traktuj� okres rewolucji sowieckiej, kt�rego pocz�tek przypada na chorob� Lenina i rozpocz�cie kampanji przeciw �trockizmowi�. Walka epigon�w o w�adz�, jak tego staram si� dowie��, by�a nietylko walk� osobist�. By�a wyrazem nowego politycznego okresu: reakcj� przeciw Pa�dziernikowi i przygotowaniem Termidora. Z tego w�a�nie wynika odpowied� na pytanie, kt�re mi tak cz�sto stawiano: �W jaki spos�b utracili�cie w�adz�?� Autobiografia rewolucyjnego polityka zaz�bia si� w spos�b nieunikniony o ca�y szereg zagadnie� teoretycznych, zwi�zanych ze spo�ecznym rozwojem Rosji, cz�ciowo za� i ca�ej ludzko�ci, szczeg�lnie za� o te krytyczne okresy, kt�re zw� si� rewolucjami. Oczywi�cie, nie mia�em mo�no�ci rozpatrywania w tej ksi��ce istoty skomplikowanych problemat�w teoretycznych. Jednak tak zwana teorja ci�g�ej rewolucji, graj�ca w mem osobistem �yciu tak wielk� rol�, a kt�ra, co wa�niejsze, staje si� teraz tyle aktualna dla kraj�w wschodnich, przewija si� przez te stronice, jak odleg�y leitmotiv. Je�li to nie zadowoli czytelnika, to mog� mu tylko powiedzie�, �e rozpatrywanie istoty problematu rewolucji stanowi� b�dzie tre�� oddzielnej ksi��ki, w kt�rej postaram si� zreasumowa� wa�niejsze teoretyczne wnioski z do�wiadcze� ostatnich dziesi�cioleci. 4 Poniewa� na kartach mojej ksi��ki przewija si� znaczna ilo�� os�b, niezawsze w tem o�wietleniu, kt�reby one same wybra�y dla siebie lub dla swej partji, zapewne wiele z po�r�d nich uwa�a� b�dzie, �e moje wywody pozbawione s� koniecznego objektywizmu. Ju� ukazanie si� urywk�w tej pracy w czasopismach wywo�a�o tu i owdzie protesty. To jest nieuniknione. Nie nale�y w�tpi�, �e gdyby mi si� nawet uda�o zrobi� z tej autobiografji poprostu dagerotyp mego �ycia � do czego wcale nie d��y�em � to i taka autobiografia obudzi�aby echa spor�w, kt�re wywo�ane zosta�y w swoim czasie przez opisywane w niej wypadki. Ksi��ka ta nie jest jednak�e oboj�tn� fotografj� mego �ycia, lecz jego cz�ci� sk�adow�. Na kartach jej prowadz� w dalszym ci�gu walk�, kt�rej po�wi�ci�em ca�e moje �ycie. Opisuj�c, charakteryzuj� i oceniam, odpowiadaj�c, broni� si� i, cz�ciej jeszcze, nacieram. Zdaje mi si�, �e jest to jedyny spos�b, stworzenia biografji objektywnej w pewnem wy�szem tego s�owa znaczeniu, tzn. uczynienia jej najwierniejszem odbiciem osoby, stosunk�w i epoki. Objektywizm nie polega na udanej oboj�tno�ci, z jak� nale�ycie skrystalizowana ob�uda m�wi o przyjacio�ach i wrogach, narzucaj�c czytelnikowi po�rednio to, co niezr�cznie by�oby powiedzie� wprost. Tego rodzaju objektywizm jest jedynie tylko salonow� pu�apk�. Nie jest mi ona potrzebna. Z chwil�, gdy podda�em si� konieczno�ci m�wienia o sobie � nikomu jeszcze nie uda�o si� napisa� autobiografji, nie m�wi�c o sobie, � nie mam �adnych powod�w do ukrywania moich sympatyj i antypatyj, mojej mi�o�ci i nienawi�ci. Ksi��ka ta jest prac� polemiczn�. Odbija si� w niej dynamika �ycia spo�ecznego, kt�re ca�kowicie zbudowane, jest na sprzeczno�ciach. Zuchwa�o�� ucznia w stosunku do nauczyciela, szpilki zawi�ci, ukrywane pod pokrywk� uprzejmo�ci salonowych, nieprzerwana konkurencja handlowa, zaciek�a rywalizacja we wszystkich dziedzinach techniki, wiedzy, sztuki, sportu, utarczki parlamentarne, w kt�rych pulsuje g��boka rozbie�no�� interes�w, codzienna nieludzka walka prasowa, strejki robotnicze, rozstrzeliwanie demonstrant�w, pyroksylinowe posy�ki, kt�re cywilizowani s�siedzi wymieniaj� drog� powietrzn�, p�omienne j�zyki wojny domowej, niewygasaj�ce prawie na naszej planecie � wszystko to s� rozliczne formy �polemiki� spo�ecznej, od powszedniej, codziennej, normalnej, prawie niedostrzegalnej, mimo napi�cia � do zwyk�ej, wybuchowej, wulkanicznej polemiki wojen i rewolucyj. Taka jest nasza epoka. Wzro�li�my z ni� razem. Oddychamy ni� i �yjemy. Czy� wi�c mo�emy nie by� polemistami. je�li chcemy by� wierni naszym ojczystym czasom? Istnieje jednak inne, bardziej elementarne kryterjum, dotycz�ce zwyk�ej uczciwo�ci w przedstawianiu fakt�w. Podobnie, jak najbardziej nieub�agana walka rewolucyjna liczy� si� musi z okoliczno�ciami miejsca i czasu, najbardziej polemiczny utw�r musi przestrzega� tych proporcyj, jakie istniej� mi�dzy rzeczami i lud�mi. Mam nadziej�, �e przestrzega�em tego warunku, nie tylko w stosunku do ca�o�ci, ale i w szczeg�ach. W niekt�rych, coprawda nielicznych, wypadkach podaj� dyskusj� w formie dialogu. Nikt nie mo�e wymaga� dos�ownego odtworzenia dyskusyj, toczonych wiele lat temu. Nie roszcz� nawet pretensyj do tego. Niekt�re dialogi maj� raczej charakter symboliczny. Ale w �yciu ka�dego cz�owieka s� chwile, kiedy ta czy inna rozmowa szczeg�lnie mocno zapada w pami��. Zazwyczaj rozmowy takie cz�sto powtarza si� bliskim i politycznym 5 przyjacio�om. Dzi�ki temu utrwalaj� si� w pami�ci. Oczywi�cie, mam tu przedewszystkiem na my�li rozmowy o charakterze politycznym. Musz� zaznaczy�, �e zwyk�em zawierza� mej pami�ci. To, co mi przekazywa�a nieraz poddawa�em objektywnemu sprawdzeniu, zawsze z dobrym rezultatem. Zreszt� konieczne jest tu pewne om�wienie. Je�li moja topograficzna pami��, nie m�wi�c ju� o muzycznej, jest bardzo s�aba, a wzrokowa, podobnie jak i lingwistyczna, ca�kiem �rednia, to jednak pami�� ideow� mam znacznie wy�sz� od przeci�tnego poziomu. A w�a�nie idee, ich rozw�j i walka, jak� toczyli ludzie, zajmuj� w ksi��ce tej pierwsze miejsce. Coprawda, pami�� nie jest automatycznym licznikiem. Przedewszystkiem nie jest bezinteresowna. Cz�stokro� odrzuca lub usuwa w cie� epizody niedogodne dla kontroluj�cego j� instynktu �yciowego, zw�aszcza z punktu widzenia mi�o�ci w�asnej. Ale to ju� nale�y do krytyki �psychoanalitycznej�, kt�ra czasami bywa dowcipna i pouczaj�ca, cz�ciej jednak�e jest kapry�na i samowolna. Nie potrzebuj� chyba podkre�la�, �e wytrwale kontrolowa�em m� pami�� przy pomocy dokument�w. Bez wzgl�du na trudne warunki pracy � mam tu na my�li poszukiwania bibljoteczne i archiwalne � mia�em mo�no�� sprawdzenia wszystkich najistotniejszych okoliczno�ci i dat, kt�re mi by�y potrzebne. Pocz�wszy od roku 1897 walczy�em przewa�nie z pi�rem w r�ku. Dzi�ki temu, wydarzenia mego �ycia pozostawi�y prawie nieprzerwane drukowane �lady na przestrzeni 32 lat. Walka frakcyj w partji od 1903 roku obfitowa�a w osobiste wycieczki. Od czasu przewrotu pa�dziernikowego historja ruchu rewolucyjnego zajmowa�a wiele miejsca w dociekaniach m�odych uczonych sowieckich i instytucyj. Wyszukiwano w archiwach rewolucji i carskiego departamentu policji wszystko, co wzbudza zainteresowanie, i wydawano w druku z rzeczowemi, szczeg�owemi komentarzami. Podczas pierwszych lat, kiedy nie trzeba by�o jeszcze nic ukrywa�, czy maskowa�, prac� t� prowadzono z wielk� sumienno�ci�. ,,Dzie�a� Lenina i cz�� moich prac opublikowa�o wydawnictwo pa�stwowe z przypisami, zajmuj�cemi dziesi�tki stronic w ka�dym tomie, i zawieraj�cemi materja� faktyczny niezast�piony, tycz�cy zar�wno dzia�alno�ci autor�w, jak i wydarze� danego okresu. Wszystko to, oczywi�cie, u�atwia�o mi prac�, pozwalaj�c stworzy� prawid�ow� kanw� chronologiczn� i unikn��, przynajmniej ra��cych, omy�ek faktycznych. Nie mog� zaprzeczy�, �e �ycie moje toczy�o si� niezupe�nie zwyk�ym trybem. Jednak�e przyczyn tego doszukiwa� si� nale�y raczej w warunkach epoki, ni� w mojej osobie. Oczywi�cie, konieczne by�y r�wnie� pewne cechy osobiste, aby wykonywa� ow� dobr� czy z�� prac�, jak� wykonywa�em. Jednak�e w innych warunkach historycznych te indywidualne w�a�ciwo�ci mog�yby spa� spokojnie, jak drzemie niezliczona ilo�� ludzkich sk�onno�ci i nami�tno�ci, na kt�re brak popytu w danym uk�adzie spo�ecznym. Wzamian za to mo�e zdo�a�yby si� ujawni� inne cechy, zdyskwalifikowane lub st�umione dzisiaj. Nad subjektywizmem wznosi si� objektywizm, kt�ry decyduje w ostatecznym rozrachunku. Moja �wiadoma i aktywna dzia�alno��, kt�ra rozpocz�a si� mniej wi�cej w 17-18 roku �ycia, up�ywa�a w ci�g�ej walce o okre�lone idee. W mem �yciu osobistem nie by�o �adnych zdarze�, kt�re jako takie zas�ugiwa�yby na uwag� og�u. Wszystkie wyr�niaj�ce si� fakty mojego �ycia zwi�zane s� z walk� rewolucyjn� i przez ni� tylko nabieraj� znaczenia. Tylko ta okoliczno�� mo�e usprawiedliwia� ukazanie si� mojej autobiografji. 6 Jednak�e ta okoliczno�� jest zkolei �r�d�em trudno�ci dla autora. Okaza�o si� bowiem, �e wydarzenia �ycia osobistego s� tak �ci�le splecione z tkanin� wypadk�w historycznych, �e trudno je od siebie oddzieli�. Ksi��ka za� niniejsza mimo wszystko nie jest prac� historyczn�. Wydarzenia omawiam nie ze wzgl�du na ich znaczenie objektywne, lecz zale�nie od tego, jak wi�za�y si� z faktami mego �ycia osobistego. Nic wi�c dziwnego, �e w charakterystyce poszczeg�lnych wydarze� i ca�ych etap�w niema tej proporcji, kt�rejby mo�na by�o ��da�, gdyby ksi��ka moja stanowi�a prac� historyczn�. Granic� mi�dzy aulobiografj� i historj� rewolucji musia�em ustala� empirycznie. Nie rozpraszaj�c historji mego �ycia w dociekaniach dziejowych, musia�em jednak�e da� czytelnikowi, jako punkt oparcia, opis wydarze�, tycz�cych rozwoju. spo�ecznego. Wychodzi�em przytem z za�o�enia, �e zasadnicze kontury wypadk�w znane s� czytelnikowi i �e pami�ci jego dopom�c tylko nale�y kr�tkiemi wzmiankami o faktach historycznych i kolejno�ci ich przebiegu. W chwili ukazania si� ksi��ki tej w druku uko�czy�em 50 rok �ycia. Dzie� moich urodzin zbiega si� z dniem wybuchu rewolucji pa�dziernikowej. Mistycy i wieszczbiarze mog� z tego wyci�ga� dowolne wnioski. Ja sam zwr�ci�em uwag� na ten ciekawy zbieg okoliczno�ci dopiero w trzy lata po przewrocie pa�dziernikowym. Do 9 roku �ycia mieszka�em bez przerwy na zapad�ej wsi. Osiem lat ucz�szcza�em do szko�y �redniej. Po raz pierwszy zosta�em aresztowany w rok po uko�czeniu szko�y. Uniwersytetami by�y dla mnie, jak i dla wielu mych r�wie�nik�w, wi�zienie, wygnanie, emigracja. W carskich wi�zieniach siedzia�em dwa razy, og�em oko�o 4 lat. Na carskiem wygnaniu by�em za pierwszym razem oko�o 2 lat, za drugim � kilka tygodni. Dwukrotnie ucieka�em z Syberji. Na emigracji w r�nych krajach Europy i Ameryki sp�dzi�em og�em oko�o 12 lat, dwa lata przed wybuchem rewolucji 1905 roku i prawie dziesi�� lat po jej zd�awieniu. Podczas wojny zosta�em skazany wyrokiem zaocznym na zamkni�cie w wi�zieniu w hohenzollernowskich Niemczech (1915), w nast�pnym roku wydalono mnie z Francji do Hiszpanji, sk�d, po kr�tkiem zamkni�ciu w madryckiem wi�zieniu i miesi�cznym pobycie pod nadzorem policji w Kadyksie, wys�any zosta�em do Ameryki. Tam te� zasta�a mnie rewolucja lutowa. W drodze z New-Yorku w marcu 1917 r. zosta�em zaaresztowany przez Anglik�w i przebywa�em miesi�c w obozie koncentracyjnym w Kanadzie. Bra�em udzia� w rewolucjach w latach 1905 i 1917, by�em przewodnicz�cym petersburskiego sowietu delegat�w w 1905, p�niej w 1917. Bra�em bezpo�redni udzia� w przewrocie pa�dziernikowym i by�em cz�onkiem rz�du sowieckiego. W charakterze komisarza ludowego do spraw zagranicznych prowadzi�em rokowania pokojowe w Brze�ciu Litewskim z delegacjami Niemiec, Austro-W�gier, Turcji i Bu�garji. W charakterze komisarza ludowego do spraw wojennych i morskich po�wi�ci�em oko�o pi�ciu lat organizacji czerwonej armji i stworzeniu czerwonej floty. W ci�gu 1920 roku obj��em r�wnie� kierownictwo zdezorganizowanej sieci kolejowej. G��wn� jednak tre�� mego �ycia � poza latami wojny domowej � stanowi�a dzia�alno�� partyjna i literacka. Wydawnictwo pa�stwowe przyst�pi�o w 1923 roku do zbiorowego wydania mych prac. Dotychczas wydano trzyna�cie tom�w, opr�cz pi�ciu tom�w prac wojennych, kt�re ukaza�y si� poprzednio. Wydawnictwo wstrzymano w 1927 roku, kiedy prze�ladowanie �trockizmu� sta�o si� szczeg�lnie zaciek�e. 7 W styczniu 1928 roku zosta�em przez �wczesny rz�d sowiecki deportowany, przeby�em rok na granicy Chin, w lutym 1929 roku wygnano mnie do Turcji: pisz� te s�owa w Konstantynopolu. Nawet w tym skr�cie nie mo�na nazwa� monotonnym zewn�trznego biegu mego �ycia. Przeciwnie, s�dz�c wed�ug ilo�ci zmian, nieoczekiwanych zdarze�, ostrych konflikt�w, wyniesie� i upadk�w, rzecby mo�na, �e �ycie moje raczej obfitowa�o w ,,przygody�. Tymczasem za� pozwol� sobie powiedzie�, �e w usposobieniu nie mam nic wsp�lnego z poszukiwaczami przyg�d. Jestem raczej pedantem i konserwatyst� w mych przyzwyczajeniach. Lubi� i ceni� dyscyplin� i metod�. Zupe�nie nie dla paradoksu, ale dlatego, �e tak jest istotnie, musz� powiedzie�, �e nie znosz� nieporz�dku i niszczycielstwa. Zawsze by�em bardzo pilnym i sumiennym uczniem. Te dwie cechy zachowa�em i w p�niejszem �yciu. W latach wojny domowej kiedy w mym poci�gu przeby�em przestrze�, r�wn� kilku d�ugo�ciom r�wnika, cieszy�em si� z ka�dego nowego p�otu ze �wie�ych sosnowych desek. Lenin, kt�ry wiedzia� o tej mojej nami�tno�ci, nieraz drwi� z niej po przyjacielsku. Dobrze napisana ksi��ka, w kt�rej znale�� mo�na nowe my�li, dobre pi�ro, przy pomocy kt�rego podzieli� si� mo�na w�asnemi my�lami z innymi, zawsze by�y i s� dla mnie najcenniejszemi i najbli�szemi mi owocami cywilizacji. D��enie do nabywania wiedzy nie opuszcza�o mnie nigdy, i wielokrotnie w �yciu doznawa�em uczucia, �e rewolucja przeszkadza mi w systematycznej pracy. Tem niemniej jednak prawie trzydzie�ci trzy lata mego �wiadomego �ycia ca�kowicie wype�nia walka rewolucyjna i gdybym mia� raz jeszcze rozpocz�� �ycie na nowo, bez zastanowienia poszed�bym t� sam� drog�. Pisz� te s�owa na trzeciej zkolei emigracji, w czasach, kiedy moi najbli�si przyjaciele znajduj� si� na zes�aniu i w wi�zieniach republiki sowieckiej, w utworzeniu kt�rej brali decyduj�cy udzia�. Niekt�rzy z nich wahaj� si�, cofaj�, korz� przed przeciwnikiem. Jedni dlatego, �e zbankrutowali moralnie, drudzy, bo nie znajduj� samodzielnego wyj�cia z labiryntu okoliczno�ci, inni jeszcze � pod naciskiem materialnych represyj. Dwa razy prze�ywa�em ju� tak� masow� dezercj� z pod sztandar�w: po upadku rewolucji 1905 roku i na pocz�tku wojny �wiatowej. Dostatecznie dobrze wiem wi�c z �yciowego do�wiadczenia, czem s� te historyczne przyp�ywy i odp�ywy. S� one podporz�dkowane w�asnemu prawu. Niecierpliwo�ci� jedynie nie mo�na przy�pieszy� zmiany. Przywyk�em rozpatrywa� historyczn� perspektyw� w oderwaniu od osobistego losu. Pozna� prawid�owo�� wydarze� i znale�� w tej prawid�owo�ci w�asne miejsce � to pierwszy obowi�zek rewolucjonisty. I jednocze�nie najwy�sze osobiste zadowolenie, dost�pne tylko dla cz�owieka, kt�ry nie ogranicza swych cel�w do dnia dzisiejszego. Lew Trocki Prinkipo, dn. 14 wrze�nia 1929 r. 8 ROZDZIA� I JAN�WKA Dzieci�stwo s�ynie jako najszcz�liwszy okres �ycia! Czy jest tak zawsze? Nie, tylko nieliczni maj� szcz�liwe dzieci�stwo. Idealizacja dzieci�stwa wywodzi si� ze starej literatury warstw uprzywilejowanych. Beztroskie, otoczone dostatkiem, bez �adnej chmurki dzieci�stwo w rodzinach wykszta�conych i bogatych od pokole�, w�r�d pieszczot i zabaw, pozostawa�o w pami�ci, jak zalana s�o�cem polana na pocz�tku drogi �yciowej. Magnaci lub plebejusze, opiewaj�cy magnat�w, kanonizowali w literaturze t� nawskro� arystokratyczn� ocen� dzieci�stwa. Olbrzymia wi�kszo�� ludzi, o ile wog�le spogl�da wstecz, widzi co innego: ponure, g�odne, zale�ne dzieci�stwo. �ycie krzywdzi s�abych, a kt� jest s�abszy od dziecka? Moje dzieci�stwo nie by�o dzieci�stwem g�odu i ch�odu. W okresie mego przyj�cia na �wiat, rodzina moja zna�a ju� dostatek. By� to jednak�e surowy dostatek ludzi, wybijaj�cych si� dopiero z biedy, i nie chc�cych zatrzyma� si� w po�owie drogi. Wszystkie mi�nie by�y napi�te, wszystkie my�li skierowane ku pracy i oszcz�dzaniu. W tym trybie �ycia dzieci zajmowa�y skromne miejsce. Nie znali�my brak�w, ale nie znali�my r�wnie� szczodrobliwo�ci �ycia i jego pieszczot. Nie wyobra�am sobie mego dzieci�stwa ani jako s�onecznej polany, jak drobna mniejszo��, ani jako ponurej pieczary g�odu, przemocy i krzywd, jak� jest dzieci�stwo wielu, dzieci�stwo wi�kszo�ci. By�o to szarawe dzieci�stwo, w drobnomieszcza�skiej rodzinie, na wsi, w zapad�ym k�cie, gdzie przyroda jest bujna, a obyczaje, pogl�dy i potrzeby skromne i przyziemne. Atmosfera moralna, otaczaj�ca moje najm�odsze lata, i ta, w jakiej up�yn�o moje p�niejsze �wiadome �ycie � to dwa r�ne �wiaty, oddzielone od siebie nie tylko dziesi�tkami lat i kraj�w, ale g�rskiemi �a�cuchami wielkich zdarze� i, mniej mo�e widocznemi, cho� dla poszczeg�lnej jednostki niemniej donios�emi, wewn�trznemi przepa�ciami. Podczas pisania bruljonu tych wspomnie� wydawa�o mi si� nieraz, �e opisuj� nie w�asne dzieci�stwo, lecz dawn� w�dr�wk� po dalekich krajach. Usi�owa�em nawet opowiada� o mojem �yciu w trzeciej osobie. Jednak�e ta konwencjonalna forma zbyt przypomina beletrystyk�, t. j. to, czego przedewszystkiem pragn��bym unikn��. Mimo przeciwie�stw dwuch �wiat�w, jedno�� indywidualno�ci przenika jakiemi� podziemnemi drogami z jednego do drugiego. Tem w�a�nie t�umaczy si�, m�wi�c og�lnie, zainteresowanie biografjami i autobiografjami ludzi, kt�rzy � z tych czy innych wzgl�d�w � zaj�li obszerniejsze miejsce w �yciu spo�ecze�stwa. Dlatego te� spr�buj� dosy� szczeg�owo opowiedzie� o mem dzieci�stwie i latach szkolnych, nic nie odgaduj�c zg�ry i nic nie przes�dzaj�c, t. j. nie nawi�zuj�c fakt�w do wybranych zg�ry uog�lnie� � poprostu tak, jak by�o i jak zachowa�em w pami�ci. Czasami zdawa�o mi si�, �e pami�tam, jak ssa�em pier� matki. Jednak�e, s�dz�, �e poprostu przenios�em na siebie to, co widzia�em u m�odszych dzieci. 9 Mia�em m�tne wspomnienia jakiej� sceny pod jab�oni� w sadzie, kt�ra rozegra�a si�, gdym mia� p�tora roku. Ale i to wspomnienie nie jest wiarogodne. Najwyra�niej pozosta�o mi w pami�ci takie wydarzenie: jestem z matk� w Bobrynce, u pa�stwa C., gdzie jest dwu- czy trzyletnia dziewczynka. Mnie nazywaj� narzeczonym, dziewczynk� moj� narzeczon�. Dzieci bawi� si� w salonie, na malowanej pod�odze, potem dziewczynka znika, a malutki ch�opczyk stoi sam przy komodzie i prze�ywa chwil� os�upienia, jak we �nie. Wchodzi matka z pani� domu. Matka patrzy na ch�opczyka, potem na ka�u�� obok niego, potem zn�w na ch�opczyka, z wyrzutem kiwa g�ow� i m�wi: �Jak ci nie wstyd�... Ch�opczyk patrzy na matk�, na siebie, potem za� na ka�u��, jak na co� ca�kowicie mu obcego. � To nic, to nic � m�wi pani domu � dzieci zapomnia�y o wszystkiem przy zabawie. Male�ki ch�opczyk nie odczuwa ani wstydu, ani skruchy. Ile lat mia� w�wczas? Prawdopodobnie dwa, a mo�e i trzy. W tym samym mniej wi�cej czasie, przechadzaj�c si� z nia�k� po ogrodzie, natkn��em si� na �mij�. � Sp�jrz, Liowa � rzek�a niania, pokazuj�c w trawie co� b�yszcz�cego, � tabakierka zakopana w ziemi. Niania wzi�a patyczek i zacz�a odkopywa� ziemi�. Sama niania nie mia�a pewno wi�cej ni� szesna�cie lat. Tabakierka rozwin�a si�, wyci�gn�a i w postaci �mji z sykiem pope�z�a po trawie. � Aj, aj! � krzycza�a nia�ka i, schwyciwszy mnie za r�k�, szybko uciek�a. Trudno mi by�o przebiera� pr�dko nogami. Zach�ystuj�c si�, opowiada�em potem, jak my�leli�my, �e znale�li�my w trawie tabakierk�, a okaza�o si�, �e by�a to �mija. Przypomina mi si� jeszcze jedna dawna scena w �gospodarskiej� kuchni. Ani ojca, ani matki niema w domu. W kuchni, opr�cz s�u��cej i kucharki, s� ich go�cie. Starszy m�j brat, Aleksander, kt�ry przyjecha� na wakacje, te� si� tu kr�ci. Staje obiema nogami na drewnianej �opacie, jak na szczud�ach, i d�ugo ta�czy na niej po klepisku kuchni. Prosz� brata, �eby ust�pi� mi �opaty, usi�uj� wgramoli� si� na ni�, przewracam si� i p�acz�. Brat podnosi mnie, ca�uje i na r�kach wynosi z kuchni. Mia�em ju� na pewno z cztery lata, kiedy kto� posadzi� mnie, bez siod�a i uzdy, tylko z u�dzienic� ze sznura, na wielk� szar� koby��, �agodn� jak owca. Szeroko rozstawiwszy nogi, obiema r�kami trzyma�em si� grzywy. Koby�a spokojnie podwioz�a mnie do gruszy i przesz�a pod ga��zk�, kt�ra uderzy�a mnie po brzuchu. Nie rozumiej�c co to znaczy, zsuwa�em si� wd� po zadzie, p�ki nie spad�em w traw�. Nie bola�o, ale by�o to co� niepoj�tego. Kupnych zabawek w dzieci�stwie prawie nie mia�em. Raz tylko matka przywioz�a mi z Charkowa papierowego konia i pi�k�. Z m�odsz� siostr� bawi�em si� lalkami w�asnego wyrobu. Razu pewnego ciocia Fenia i ciocia Raisa, siostry ojca, zrobi�y nam kilka lalek z ga�gank�w i ciocia Fenia wyrysowa�a im o��wkiem oczy, usta i nos. Lalki te wydawa�y mi si� czem� niezwyk�em i pami�tam je dot�d. Pewnego zimowego wieczoru Iwan Wasiljewicz, nasz mechanik, wyci�� i sklei� z kartonu wagon z oknami, na ko�ach. Starszy brat, kt�ry przyjecha� na Bo�e Narodzenie, odrazu o�wiadczy�, �e taki wagon mo�na zrobi� w dwie minuty. Zacz�� od tego, �e rozklei� m�j wagon, uzbroi� si� w linijk�, o��wek i no�yczki, d�ugo kre�li�, ale kiedy wyci�� to, co narysowa�, cz�ci wagonu nie chcia�y si� zej��. Wyje�d�aj�cy do miasta krewni i znajomi pytali mnie nieraz: � Co ci przywie�� z Elizabetgradu, czy Miko�ajowa? Oczy mi p�on�y. O coby tu poprosi�? Przychodzono mi z pomoc�. Proponowano konika, ksi��ki, 10 kolorowe o��wki, wreszcie �y�wy. � �y�wy ,,p�halifaxy� � m�wi�, poniewa� s�ysza�em t� nazw� od brata. Ci, co obiecywali, zapominali o obietnicy, ledwo przekroczywszy pr�g. A ja �y�em nadziej� kilka tygodni, a potem d�ugo gn�bi�o mnie rozczarowanie. W ogr�dku pszczo�a usiad�a na s�oneczniku. Poniewa� pszczo�y gryz� i trzeba by� ostro�nym, zrywam li�� �opuchu i poprzez ten li�� chwytam pszczo�� dwoma palcami. Przeszywa mnie nieoczekiwany i niezno�ny b�l. Z wyciem biegn� przez warsztat do Iwana Wasiljewicza, kt�ry wyci�ga ��d�o i smaruje palec zbawczym p�ynem. Iwan Wasiljewicz mia� s�oik, w kt�rym w oleju s�onecznikowym p�ywa�y tarantule. Uwa�ano to za najlepszy �rodek od uk�sze�. Tarantule �apa�em razem z Wiciem Hertopanowem. W tym celu przytwierdza�o si� do nitki kawa�eczek wosku i wpuszcza�o do norki. Tarantula wczepia si� w wosk �apami i przylepia si� do�. Potem trzeba ju� tylko zamkn�� j� w pustem pude�ku od zapa�ek. Zreszt�, zdaje mi si�, �e polowanie na tarantule odnosi si� do p�niejszych czas�w. Przypominam sobie rozmowy starszych podczas d�ugich, zimowych wieczor�w przy herbacie, o tem jak i kiedy kupili Jan�wk�, w jakim wieku by�o w�wczas ka�de z dzieci i kiedy nasta� na s�u�b� Iwan Wasiljewicz. Matka m�wi: � A Liow� przewie�li�my z folwarku ju� gotowiu�kiego � i spogl�da na mnie przekornie. Zastanawiam si� nad tem pocichu, a potem m�wi� g�o�no: � To znaczy, �e urodzi�em si� na folwarku?... � Nie � odpowiadaj� mi, � urodzi�e� si� ju� tutaj, w Jan�wce. � A dlaczego mama m�wi, �e przywieziono mnie ju� gotowiusie�kiego? � Mama powiedzia�a tak sobie, za�artowa�a... Nie jestem zadowolony i zastanawiam si� nad tem, �e to by� dziwny �art, milkn� jednak, bo na twarzach starszych dostrzegam �w szczeg�lny u�miech wtajemniczonych, kt�rego bardzo nie lubi�. Te w�a�nie wspomnienia przy zimowej herbacie, kiedy nikt nigdzie si� nie �pieszy, stanowi� �r�d�a chronologji. Urodzi�em si� 26-go pa�dziernika. Rodzice moi przenie�li si� z folwarku do Jan�wki zapewne wiosn�, albo latem 1879 roku. Rok, w kt�rym si� urodzi�em, by� rokiem pierwszych dynamitowych cios�w w carat. Odniedawna w�wczas istniej�ca partja terorystyczna �Narodnoj Woli� wyda�a 26 sierpnia 1879 roku � na dwa miesi�ce przed mojem przyj�ciem na �wiat � wyrok �mierci na Aleksandra II. Ju� 19 listopada dokonano zamachu dynamitowego na carski poci�g. Rozpoczyna�a si� gro�na walka, kt�ra doprowadzi�a 1-go marca 1881 roku do zab�jstwa Aleksandra II, ale i jednocze�nie do zguby �Narodnoj Woli�. Na rok przedtem zako�czona zosta�a wojna rosyjsko-turecka. W sierpniu 1879 roku Bismarck za�o�y� podwaliny przymierza austro-niemieckiego. W tym te� roku Zola wyda� powie��, w kt�rej przysz�y tw�rca Entente�y, �wczesny ksi��� Walji, wyst�puje w charakterze wyrafinowanego znawcy �piewaczek operetkowych (�Nana�). Wicher reakcji, kt�ry wzm�g� si� w polityce europejskiej od czasu wojny prusko-francuskiej i pogromu komuny paryskiej, jeszcze nie s�ab� w�wczas. W Niemczech socjal-demokracja dosta�a si� ju� pod wyj�tkowe prawa Bismarcka. Wiktor Hugo i Louis Blanc w 1879 roku wyst�pili we francuskiej izbie deputowanych z ��daniem amnestji dla komunard�w. Ale echa debat parlamentarnych, akt�w dyplomatycznych, ani nawet wybuch�w dynamitowych nie dociera�y do wsi Jan�wki, gdzie ujrza�em 11 �wiat�o dzienne i sp�dzi�em pierwsze dziewi�� lat mego �ycia. Na bezmiernych stepach cherso�skiej guberni i ca�ej Noworosji �y�o wed�ug w�asnych praw cesarstwo pszenicy i owiec, szczelnie odgrodzone przed wtargni�ciem polityki olbrzymiemi przestrzeniami i brakiem dr�g. Niezliczone kurhany pozosta�y tam, jak drogowskazy wielkiej w�dr�wki narod�w. Ojciec m�j by� rolnikiem, pocz�tkowo drobnym, p�niej nieco zamo�niejszym. Jako ma�y ch�opiec porzuci�em wraz ze sw� rodzin� �ydowskie miasteczko w po�tawskiej guberni, aby szuka� szcz�cia na wolnych stepach Po�udnia. W guberniach cherso�skiej i ekaterinostawskiej istnia�o w tych czasach oko�o czterdziestu �ydowskich kolonij rolniczych, z ludno�ci� oko�o 25.000 g��w. �ydzi-rolnicy byli zr�wnani z ch�opami nie tylko pod wzgl�dem praw (do 1881 r.), ale i bied�. Nieustannym, okrutnym, bezlitosnym dla siebie i innych wysi�kiem ojciec m�j d��y� wzwy�. Ksi�gi metryczne w kolonji Gromoklej nie by�y prowadzone zbyt dok�adnie. Wiele wpis�w antydatowano. Kiedy mia�em wst�pi� do szko�y �redniej i okaza�o si�, �e jestem za m�ody do pierwszej klasy, przeniesiono w metrykach dat� mego urodzenia z 1879 na 1878 rok. Dlatego te� wiek m�j podlega� zawsze podw�jnej rachubie, oficjalnej i rodzinnej. W ci�gu pierwszych dziewi�ciu lat mego �ycia prawie nie wysuwa�em nosa z ojcowskiej wsi. Nazywa�a si� ona Jan�wka od nazwiska obywatela Janowskiego, od kt�rego kupiono ziemi�. Stary Janowskij awansowa� z szeregowego do rangi pu�kownika, zyska� wzgl�dy w�adz przy Aleksandrze II i otrzyma� 500 dziesi�cin ziemi w jeszcze niezamieszkanych stepach cherso�skiej guberni. Janowskij wybudowa� sobie na stepie cha�up�, kryt� s�om�, i r�wnie niewymy�lne budynki gospodarskie. Jednakie nie powiod�o mu si� w gospodarstwie. Po �mierci pu�kownika, rodzina jego zamieszka�a w Po�tawie. Ojciec odkupi� od Janowskiego ponad 100 dziesi�cin ziemi i dzier�awi� jeszcze 200 dziesi�cin. Pu�kownikow�, wysch�� staruszk�, dobrze pami�tam: przyje�d�a�a raz czy dwa do roku, aby odebra� czynsz dzier�awny za ziemi� i zobaczy�, czy wszystko jest na swojem miejscu. Posy�ano po ni� konie na dworzec, a przed ganek wynoszono krzes�o, aby �atwiej mog�a zej�� z wozu na resorach. Bryczk� mia� ojciec dopiero p�niej, kiedy zacz�to trzyma� konie cugowe. Dla staruszki-pu�kownikowej gotowano ros� z kury i jajka na mi�kko. Przechadzaj�c si� z siostr� moj� po ogrodzie, pu�kownikowa zdziera�a suchutkiemi paznogietkami zastyg�� �ywic� z pni i zapewnia�a, �e to najlepszy przysmak. Rozszerzano obszar zasiew�w, zwi�ksza�a si� ilo�� koni i byd�a. Pr�bowano wprowadzi� hodowl� merynos�w, ale jako� to si� nie powiod�o. Zato mn�stwo by�o �wi�, kt�re swobodnie �azi�y po podw�rzu, ry�y we wszystkich grz�dkach i ca�kowicie zniszczy�y ogr�d. Gospodarstwo prowadzone by�o starannie, ale po staro�wiecku. Okre�li�, co dawa�o doch�d, a co przynosi�o straty, mo�na by�o tylko na oko. Z tego te� powodu trudno by�o ustali� warto�� posiadanego maj�tku. Wszystkie �rodki by�y zawsze w ziemi, w zbo�u, w ziarnie, zbo�e le�a�o w komorach, albo wysy�ane bywa�o do port�w. Czasami przy herbacie albo przy kolacji ojciec przypomnia� sobie nagle: � Ano, zapiszcie, �e dosta�em od komisjonera 1300 rubli, pu�kownikowej wys�a�em 600, Dembowskiemu odda�em 400, a dalej zanotujcie, �e 100 rubli da�em Teodozji Anton�wnie kiedy by�em na wiosn� w Elizabetgradzie. � W ten mniej wi�cej spos�b prowadzono rachunkowo��. Niemniej jednak ojciec powoli, ale uparcie wznosi� si� wg�r�. 12 Mieszkali�my w tej samej lepiance, kt�r� zbudowa� stary pu�kownik. Dach by� s�omiany z niezliczon� ilo�ci� wr�blich gniazd pod strzech�. �ciany z zewn�trz mia�y g��bokie szpary, w kt�rych gnie�dzi�y si� w�e. Czasami podejrzewano, �e to �mije, i lano w szczeliny gor�c� wod� z samowara, ale bezskutecznie. Podczas wielkich deszczy niskie sufity przecieka�y, zw�aszcza w sieni: na ubit� pod�og� stawiano w�wczas garnki i misy. Pokoje by�y ma�e, szyby w oknach m�tne, dwie sypialnie i dziecinny mia�y pod�ogi gliniane, w kt�rych mno�y�y si� pch�y. W jadalni by�a pod�oga z desek, raz na tydzie� posypywana ��tym piaskiem. W g��wnym pokoju, d�ugim na jakie� o�m krok�w, nazwanym uroczy�cie salonem, pod�oga by�a malowana. Tam umieszczano pu�kownikow�. W ogr�dku wok� domu ros�y krzaki ��tej akacji, bia�ych i czerwonych r�, latem za� wi�y si� k�dzierzawe powoje. Podw�rze ca�kiem nie by�o ogrodzone. Wielki gliniany budynek, kryty dach�wk�, kt�ry ju� ojciec wybudowa�, mie�ci�: warsztat, kuchni� gospodarsk� i czeladni�. Potem sz�a �ma�a� drewniana stodo�a, za ni� �du�a� drewniana stodo�a, wreszcie �nowa� stodo�a, wszystko kryte sitowiem. Aby woda nie zacieka�a i �eby si� ziarno nie psu�o, stodo�y wzniesione by�y na kamieniach. W czasie upa��w i mroz�w chroni�y si� mi�dzy niemi psy, �winie i ptactwo domowe. Kury znajdowa�y tam dogodne miejsca do znoszenia jaj. Nie raz, pe�zaj�c na brzuchu mi�dzy kamieniami, wydobywa�em jaja kurze: doro�li nie mogli si� tam przecisn��. Na dachu du�ej stodo�y co rok osiada�y bociany. Podni�s�szy ku niebu czerwone dzioby, �yka�y w�e i �aby � to straszne! Cia�o w�a wije si� z dzioba i wygl�da, jakby gad po�era� bociana od wewn�trz. W stodole, podzielonej na komory, le�y �wie�a pachn�ca pszenica, szorstki, kol�cy j�czmie�, p�askie, �liskie, prawie p�ynne lniane siemi�, czarne z b��kitnawym odcieniem paciorki nasienia rzepy i delikatny, lekki owies. Kiedy dzieci bawi� si� w chowanego, to wolno, nie zawsze, tylko wtedy, gdy s� specjalnie honorowani go�cie, chowa� si� nawet w stodole. Przedostawszy si� przez przegrod� komory, gramol� si� na pszeniczne wzg�rze i staczam na jego drug� stron�. R�ce po �okcie i nogi po kolana grz�zn� w ust�pliwej masie, w trzewiki, nieraz podarte, i za pazuch� nabiera si� ziarno. Drzwi stodo�y s� przymkni�te i na niby zawiesza si� na nich k��dk�, tylko niezamkni�t� � tego wymaga�y prawid�a zabawy. Le�� w ch�odzie stodo�y, pogr��ony w ziarnie, wdycham py� ro�linny i s�ysz�, jak Sienia W., albo Sienia Z., albo Sienia S., albo siostra Liza, a mo�e kto� inny jeszcze, kr��y po podw�rzu, odnajduje ukrytych, ale w �aden spos�b nie mo�e odnale�� mnie, ton�cego w �wie�ej arnautce. Stajnie, obora, chlew i kurniki znajdowa�y si� po drugiej stronie domu. Wszystko to by�o byle jak zlepione z gliny, sitowia i s�omy. W odleg�o�ci jakich� stu krok�w od domu stercza� ku niebu wysoki ��raw studni. Za studni� p�yn�� strumie�, omywaj�cy ch�opskie ogrody. ,,Grebl� (tam�) co wiosn� znosi�a woda, i zn�w j� wzmacniano: s�om�, ziemi�, nawozem. Na wzg�rku nad wod� sta� m�yn. Barak z desek os�ania� dziesi�ciokonn� maszyn� parow� i dwa m�y�skie kamienie. Tutaj we wczesnych latach mego dzieci�stwa matka sp�dza�a wi�kszo�� godzin swego dnia roboczego. M�yn pracowa� nie tylko dla naszego gospodarstwa, ale i dla ca�ej okolicy. W�o�cianie przywozili zbo�e z 10-15 wiorstowej odleg�o�ci i p�acili za mlewo dziesi�t� miar�. W gor�cych okresach, w przeddzie� m�ocki, m�yn czynny by� przez 24 godziny na dob�, i, kiedy nauczy�em si� pisa� i rachowa�, musia�em wa�y� ch�opskie ziarno i wylicza�, ile nale�y si� przemia�u. Kiedy sprz�tano zbo�e z p�l, zamykano 13 m�yn, maszyn� za� brano do m��cki. Zreszt� p�niej wprowadzono nieprzeno�ny motor, nowy m�yn zosta� zbudowany z kamienia i ceg�y, a i gospodarsk� lepiank� zast�pi� du�y ceglany dom, kryty blach�. Ale to wszystko sta�o si� dopiero p�niej, kiedy rozpoczyna�em 17-ty rok �ycia. Podczas mych ostatnich wakacyj, wylicza�em odleg�o�� mi�dzy oknami i rozmiary drzwi przysz�ego domu, ale w �aden spos�b nie mog�em z tem doj�� do �adu. Gdym nast�pnym razem przyjecha� na wie�, zobaczy�em ju� kamienne fundamenty. Nie uda�o mi si� jednak zamieszka� w tym domu. Teraz mie�ci si� w nim szko�a sowiecka... We m�ynie ch�opi czekali nieraz tygodniami. Ci, kt�rzy mieszkali bli�ej, zostawiali worki w kolejce, a sami jechali do domu. Dalej mieszkaj�cy gnie�dzili si� na wozach, a podczas deszczu spali we m�ynie na workach. Jednemu z przyjezdnych zgin�a uzda. Kto� widzia�, jak jaki� przyjezdny ch�opak kr�ci� si� ko�o cudzego konia. Rzucono si� do przeszukiwania wozu i w sianie znaleziono uzd�. Ojciec ch�opca, brodaty, ponury ch�op, �egna� si� krzy�em na wsch�d i przysi�ga�, �e to ten przekl�ty ch�opak-kajdaniarz sam wymy�li� i �e on mu za to kiszki wypruje. Jednak nikt ch�opu nie wierzy�, wi�c schwyci� syna za ko�nierz, rzuci� go na ziemi� i zacz�� ok�ada� skradzion� uzd�. Z za plec�w doros�ych przygl�da�em si� tej scenie. Ch�opak krzycza� i zaklina� si�, �e wi�cej nie b�dzie. Doko�a ponuro stali ch�opi, oboj�tni na p�acz wyrostka, palili papierosy i mruczeli w brody, �e ch�op t�ucze na niby, tylko dla pozoru i �e za jednym zamachem wartoby przetrzepa� i ojca. Za spichrzami i chlewami sz�y szopy, ogromne, d�ugo�ci dziesi�ciu s��ni dachy, jeden z sitowia, drugi s�omiany, oparte wprost o ziemi�, bez �cian. W szopach tych zsypywano g�ry ziarna podczas deszczowej, albo wietrznej pogody, pracowano tam wialni�, albo sitem. Dalej za szopami znajdowa�o si� klepisko, gdzie m��cono zbo�e. Za w�wozem by� wygon dla byd�a, wysypany ca�kowicie suchym nawozem. Z lepiank� pu�kownika i star� kanap� w jadalni zwi�zane jest ca�e moje dzieci�ce �ycie. Na tej kanapie, ob�o�onej fornierem, imituj�cym maho�, siedzia�em przy herbacie, przy obiedzie, przy kolacji, bawi�em si� z siostr� lalkami, a p�niej czytywa�em. W dwuch miejscach pokrycie by�o podarte. Mniejsza dziura znajdowa�a si� z tego ko�ca, gdzie sta�o krzes�o Iwana Wasiljewicza, wi�ksza za� tam, gdzie siadywa�em obok ojca. � Czasby ju� obi� kanap� nowem suknem, � m�wi Iwan Wasiljewicz. � Ju� dawnoby trzeba, � odpowiedzia�a matka. � Nie od�wie�ali�my kanapy od tego roku, kiedy zabito cara. � Bo, wiecie, � usprawiedliwia si� ojciec, � przyjedzie si� do tego przekl�tego miasta, biega si� to tu, to tam, doro�karz si� w�cieka, i tylko si� o tem my�li, jakby tu najszybciej wydosta� si� zpowrotem do gospodarstwa, no, i zapomina si� o wszystkich sprawunkach. Nad ca�� jadalni� przechodzi�a pod niskim sufitem wielka, wybielona belka, na kt�r� stawiano i k�adziono najrozmaitsze rzeczy: talerze z jedzeniem, �eby nie zjad� kot, gwo�dzie, sznurki, ksi��ki, flaszeczk� z atramentem, zatkni�t� papierem, obsadk� ze star� zardzewia�� stal�wk�. W domu nie by�o zbyt du�o stal�wek. Bywa�y tygodnie, kiedy struga�em no�em pi�ra z drzewa, �eby m�c przerysowywa� konie ze starych zeszyt�w ilustrowanej �Niwy�. Na g�rze pod sufitem, gdzie znajdowa� si� wyst�p dymnika, mieszka�a kotka. Tam przychodzi�y na �wiat koci�ta, a kiedy kotce robi�o si� zbyt gor�co, znosi�a je w z�bach, �mia�o skacz�c wd�. O ow� belk� niezmiennie uderzali g�ow� 14 go�cie wysokiego wzrostu, wstaj�c od sto�u, i st�d pochodzi� zwyczaj ostrzegania go�ci: ,,ostro�nie, ostro�nie�, i wskazywania r�k� wg�r�, pod sufit. Najszanowniejszym przedmiotem w male�kim salonie by� klawikord, zajmuj�cy nie mniej, ni� �wier� pokoju. Ten sprz�t pojawi� si� ju� za mojej pami�ci. Zbankrutowana obywatelka, mieszkaj�ca w odleg�o�ci pi�tnastu, czy dwudziestu wiorst od nas, przenosi�a si� do miasta i wyprzedawa�a umeblowanie. Od niej kupili�my kanap�, trzy wiede�skie krzes�a i stary rozbity klawikord, z poobrywanemi strunami, oddawna ju� stoj�cy w stodole. Za klawikord ojciec zap�aci� szesna�cie rubli i przywi�z� go do Jan�wki na arbie. Kiedy klawikord zacz�to rozbiera� w warsztacie, wyj�to z pod wieka par� zdech�ych myszy. Przez kilka zimowych tygodni warsztat by� zaj�ty klawikordem. Iwan Wasiljewicz czyszci� go, podkleja�, polerowa�, wydobywa� struny, naci�ga� je i stroi�. Wszystkie klawisze zosta�y wstawione i klawikord zad�wi�cza� w salonie, chocia� dr��cemi, jednak�e niepor�wnanemi tonami. Iwan Wasiljewicz przeni�s� swe cudotw�rcze palce z klapek hamonji na klawisze klawikordu i gra� kamary�skiego, polk�, i �mein leber Augustin�. Starsza siostra zacz�ta uczy� si� muzyki. Czasami brzd�ka� starszy brat, kt�ry w Elizabetgradzie przez kilka miesi�cy uczy� si� gra� na skrzypcach. Wreszcie i ja zacz��em wed�ug nut skrzypcowych brata, wygrywa� na klawikordzie jednym palcem. S�uchu nie mia�em i moje umi�owanie muzyki pozosta�o �lepe i bezradne na zawsze. Na tym to w�a�nie klawikordzie popisywa� si� zr�czno�ci� prawej r�ki, �zdolnej do dawania koncert�w� s�siad nasz Moj�esz Charitonowicz M-skij. Na wiosn� podw�rze staje si� morzem b�ota. Iwan Wasiljewicz robi sobie drewniane kalosze, albo raczej koturny, a ja z zachwytem widz� przez okno, �e jest on teraz nieomal o p� arszyna wy�szy, ni� zwykle. Wr�tce zjawia si� w czeladnej dziad-rymarz. Nikt, zdaje si�, nie wie, jak on si� nazywa. Ma przesz�o 80 lat. To miko�ajowski (Miko�aja I) �o�nierz. Przes�u�y� w armji dwadzie�cia lat. Olbrzymi, barczysty, z bia�emi w�osami i brod�, ledwo poruszaj�c ci�kiemi nogami, kieruje si� do stodo�y, gdzie urz�dzi� sobie ruchomy warsztat. � Nogi mi os�ab�y, � skar�y� si� dziad ju� od lat dziesi�ciu. Zato r�ce jego, woniej�ce sk�r�, mocniejsze s� od kleszczy. Paznogcie ma jak klawisze z ko�ci s�oniowej, bardzo ostre na ko�cach. � Chcesz, to poka�� ci Moskw�, � m�wi dziad do mnie. Naturalnie, �e chc�. Dziad ujmuje mnie pod uszy wielkiemi palcami i podnosi do g�ry. Czuj� dotkni�cie strasznych paznogci, boli mnie i przykro mi. Macham nogami i ��dam postawienia mnie na ziemi. � Nie chcesz, � m�wi dziad, � to nie. Mimo obrazy nie odchodz�. � Ano, � m�wi dziad, � wli�-no po drabinie do stodo�y, zobacz, co si� tam dzieje na strychu. � Czuj�, �e kryje si� w tem jaki� podst�p, i waham si�. Okazuje si�, �e na strychu jest m�odszy m�ynarczyk Konstanty z kuchark� Katiusz�. Oboje �adni, weseli, robotni. � A kiedy si� o�enisz z Katiusz�?�pyta gospodyni.�Nam i tak dobrze, � odpowiada Konstanty. � �eni� si�, to zaraz dziesi�� rubli na st�, ju� lepiej kupi� Kati buty. Po pal�cem, stepowem, pe�nem gor�czki lecie, po kulminacyjnej pracy, sprz�taniu z p�l, mozole rolnika, pracuj�cego daleko od domu, zbli�a si� wczesna jesie�, �eby zrobi� obrachunek z ca�ego roku ci�kiego trudu. M��cka jest w pe�ni. Centrum �ycia przenosi si� na klepisko, za szopy, o jakie� �wier� wiorsty od domu. Nad klepiskiem, chmura s�omianego py�u. B�ben m�ockarni wyje. M�ynarz Filip w okularach siedzi na m�ockarni przy b�bnie. Czarn� 15 brod� pokrywa mu szary py�. Z wozu podaj� mu snopy, bierze je, nie patrz�c, rozwi�zuje powr�s�o, rozsypuje snop i wk�ada w b�ben. Schwyciwszy k�osy, b�ben ryczy, jak pies, kt�ry schwyta� ko��. Roztrz�sacze wyrzucaj� s�om�, podrzucaj�c j� w biegu. Z boku, z r�kawa, biegn� plewy. Odwo�� je do stogu w�zkiem, a ja stoj� na jego drewnianym ogonie, trzymaj�c si� lejc�w ze sznura. � Uwa�aj, nie przewr�� si�! � wo�a ojciec. Ale ja przewracam si� ju� dziesi�ty raz to w s�om�, to w plewy. Szara chmura py�u g�stnieje nad klepiskiem, b�ben wyje, plewy dostaj� si� za koszul� i do nosa, zmuszaj� do kichania. � Ej, Filipie, wolniej! � ostrzega z do�u ojciec, kiedy b�ben zagrzechocze nagle zbyt z�owrogo. Podnosz� w�zek, kt�ry wyrywa mi si� ca�ym swym ci�arem i przygniata r�k�. Boli tak, �e odrazu wszystko znika mi z przed oczu. Ukradkiem wlok� si� na bok, �eby nikt nie widzia�, �e p�acz�, potem biegn� do domu. Matka polewa r�k� zimn� wod� i obwi�zuje palec. Ale b�l nie ustaje. Palec rwie przez kilka m�cz�cych dni. Worki z pszenic� zape�niaj� stodo�y, szopy i wznosz� si� pi�trami pod brezentem na podw�rzu. Sam gospodarz staje nieraz przy sicie, mi�dzy dr�gami, i uczy, jak nale�y obraca� kr�g, �eby odgarn�� plewy i jak potem jednym kr�tkim rzutem wyrzuci� wszystkie oczyszczone ziarna na stos. W szopach i pod stodo��, w miejscach zas�oni�tych od wiatru, obracaj� si� wialnie. Oczyszcza si� ziarno, przygotowuje na rynek. Zjawiaj� si� kupcy z miedzianemi naczyniami i wagami w porz�dnych, lakierowanych skrzynkach. Poddaj� ziarno pr�bie, podaj� ceny i wtykaj� zadatek. Przyjmuje si� ich uprzejmie, cz�stuje herbat� i lukrowanemi sucharkami, ale zbo�a si� im nie sprzedaje. To drobne p�otki. Gospodarz wyr�s� ju� ponad ten rodzaj handlu. Ma w�asnego komisjonera w Miko�ajowie. � Niech jeszcze pole�y, � odpowiada ojciec � ziarno nie wo�a je��. Po up�ywie tygodnia przychodzi list z Miko�ajowa, a czasami nawet depesza: cena podnios�a si� o pi�� kopiejek na pudzie. � No, przyby�o tysi�c karbowa�c�w, � m�wi� gospodarz, � na drodze nie le��. Ale bywa�o i inaczej: ceny spada�y. Tajemne si�y rynku �wiatowego znajdowa�y drog� i do Jan�wki. Wracaj�c z Miko�ajowa, ojciec m�wi� ponuro: � Powiadaj�, �e... jak si� tam nazywa... Argentyna rzuci�a du�o zbo�a w tym roku na rynek. Zim� jest na wsi spokojnie. Tylko m�yn i warsztat pracuj� naprawd�. Pali si� w piecach s�om�, kt�r� s�u�ba przynosi w ogromnych nar�czach, rozsypuj�c po drodze i zamiataj�c za ka�dym razem za sob�. Weso�o jest wpycha� s�om� do pieca i patrze�, jak p�onie. Pewnego razu wuj Grzegorz zasta� mnie i m�odsz� siostr� Ol� samych w jadalni, ciemnej od kopciu. Kr�ci�em si� po�rodku pokoju, nie poznaj�c przedmiot�w, i na wo�anie wuja wpad�em w g��bokie omdlenie. Podczas dni zimowych cz�sto zostawali�my sami w domu, zw�aszcza gdy ojciec wyje�d�a�, a ca�a gospodarka spada�a na matk�. Czasami o zmierzchu siedzieli�my z siostrzyczk� na kanapie, przytuleni do siebie, z szeroko otwartemi oczami, boj�c si� poruszy�. Czasami do ciemnej jadalni wchodzi� z mrozu, skrzypi�c ogromnemi woj�okowemi butami, olbrzym w olbrzymiej szubie, z olbrzymim odrzuconym w ty� ko�nierzem, z czapk�, z r�kawicami na r�kach, soplami lodu na brodzie i w�sach i pot�nym g�osem m�wi� w ciemno�ci: ,,dzie� dobry�. Zamar�szy w k�cie kanapy, bali�my si� odpowiedzie� na powitanie. W�wczas olbrzym zapala� zapa�k� i odnajdywa� nas w k�cie. Okazywa�o si�, �e to s�siad. Czasami samotno�� w jadalni stawa�a si� ca�kiem nie do zniesienia, w�wczas, nie zwa�aj�c na mr�z, 16 wybiega�em do sieni, otwiera�em drzwi, wskakiwa�em na kamie� � wielki p�aski kamie� przed progiem, � i wo�a�em w ciemno�ci: � Maszka, Maszka, chod� do jadalni, chod� do jadalni! � wiele, wiele razy, dlatego, �e Maszka mia�a swoj� robot�: w kuchni, w czeladnej i gdzie indziej. Wreszcie matka przychodzi�a z m�yna, zapalano lamp� i pojawia� si� samowar. Wieczorem pozostawali�my zwykle w jadalni, tak d�ugo, p�ki nie zapadali�my w sen. Do jadalni wchodzono i wychodzono, zabierano i przynoszono klucze, z za sto�u wydawano dyspozycje, przygotowywano si� do jutrzejszego dnia. Ja, moja m�odsza siostra Ola, starsza Liza, a cz�ciowo pokoj�wka, �yli�my w ci�gu tych godzin �yciem, zale�nem od �ycia doros�ych i przez nich przyg�uszanem. Czasami, powiedziane przez kogo� ze starszych s�owo budzi nasz� szczeg�ln� uwag�. Mrugam porozumiewawczo na siostrzyczk�, kt�ra chichocze st�umionym �miechem, kto� ze starszych patrzy na ni� z roztargnieniem. Zn�w mrugam na ni�, stara si� ukry� roze�mian� twarz pod cerat� i uderza czo�em o st�. Ten wypadek zara�a �miechem mnie, czasami nawet i starsz� siostr�, kt�ra, zachowuj�c godno�� trzynastolatka, lawiruje mi�dzy dzie�mi i doros�ymi. Je�eli �miech wybucha� zbyt ha�a�liwie, musia�em w�azi� pod st�, przekrada� si� mi�dzy nogami starszych i nadeptawszy kotce na ogon, przedostawa� si� do s�siedniej kom�rki, tak zwanego dziecinnego pokoju. Po up�ywie kilku minut wszystko zaczyna�o si� od pocz�tku. Ze �miechu s�ab�y palce, tak, �e nie mo�na by�o utrzyma� szklanki. G�owa, usta, r�ce i nogi wszystko roztapia�o si� i wylewa�o w �miechu. � Co si� z wami dzieje? � pyta�a zm�czona matka. Dwa kr�gi �ycia, g�rny i dolny, zlewa�y si� ze sob� na kr�tk� chwil�. Starsi patrzyli na dzieci pytaj�co, czasem �yczliwie, cz�ciej z rozdra�nieniem. W�wczas �miech, zaskoczony niespodziewanie, burzliwie dobywa� si� na zewn�trz. Ola zn�w chowa�a g�ow� pod st�, ja pada�em na kanap�, Liza zagryza�a doln� warg�, s�u��ca chowa�a si� za drzwi. � Id�cie ju� spa�! � m�wili starsi. My jednak nie odchodzili�my, chowali�my si� po k�tach, boj�c si� spojrze� na siebie. Siostrzyczk� wynoszono na r�kach, ja za� najcz�ciej zasypia�em na kanapie. Kto� ze starszych bra� mnie na r�ce. W p�nie wybucha�em czasem g�o�nym krzykiem. Zdawa�o mi si�, �e opad�y mnie psy, albo �e w dole sycz� �mije, lub te� �e rozb�jnicy uprowadzaj� mnie do lasu. Koszmar dziecka wdziera� si� w �ycie doros�ych. Uspakajano mnie w drodze do ��ka, g�askano, ca�owano. Tak wi�c ze �miechu w u�pienie, z u�pienia w koszmary, z koszmar�w w przebudzenie, zn�w przechodzi�em w sen ju� w pierzynach dobrze ogrzanej sypialni. Mimo wszystko zima by�a najbardziej rodzinnym okresem w roku. Zdarza�y si� dni, kiedy ojciec i matka prawie nie wychodzili z domu. Starszy brat i siostra przyje�d�ali ze szk� na Bo�e Narodzenie. � W niedziel� Iwan Wasiljewicz, czysto umyty i ostrzy�ony, uzbrojony w no�yce i grzebie�, zabiera si� do strzy�enia najpierw ojca, potem realisty Saszy, wko�cu mnie. Sasza pyta: � Czy umiecie, Iwanie Wasiljewiczu, strzyc a la Capule? � Wszyscy podnosz� g�owy, patrz� na Sasz�, kt�ry opowiada, jak w Elizabetgradzie da� si� cyrulikowi ostrzyc niezwykle a la Capule, a nazajutrz otrzyma� za to od inspektora surow� nagan�. Po strzy�eniu wszyscy siadaj� do obiadu. Ojciec i Iwan Wasiljewicz po obu ko�cach sto�u na fotelach, dzieci na kanapie, matka naprzeciw nich. Iwan 17 Wasiljewicz jada� razem z gospodarzami, p�ki si� nie o�eni�. Zim� obiadowano wolniej, po obiedzie rozmawiano, Iwan Wasiljewicz pali� i puszcza� kunsztowne k�ka dymu. Czasami Sasza albo Liza czytali g�o�no. Ojciec drzema�, siedz�c na kanapie, i dokuczano mu tem. Wieczorami czasem zasiadano do gry w durnia, przyczem by�o wiele zamieszania i �miechu, a nawet drobnych sprzeczek. Za rzecz szczeg�lnie zajmuj�c� uwa�ali�my oszukiwanie ojca, kt�ry gra� nieuwa�nie, �mia� si�, kiedy przegrywa�, w przeciwie�stwie do matki, graj�cej lepiej, denerwuj�cej si� i uwa�nie �ledz�cej, czy starszy brat jej nie oszukuje. Najbli�szy oddzia� pocztowy odleg�y by� od Jan�wki o 23 kilometry, kolej za� � o przesz�o 35 kilometr�w. Daleko wi�c by�o do w�adzy, do sklep�w, do centr�w miejskich, a jeszcze dalej do wielkich historycznych wydarze�. �ycie regulowane by�o wy��cznie rytmem prac rolniczych. Wszystko poza tem wydawa�o si� oboj�tne. Wszystko poza cenami na �wiatowej gie�dzie zbo�owej. Gazet i czasopism w tych czasach na wsi nie otrzymywano: zjawi�y si� dopiero p�niej, kiedy by�em uczniem szko�y realnej. Listy otrzymywano rzadko, przez okazj�. Cz�stokro� s�siad, kt�ry zabra� w Bobry�cu list, nosi� go tydzie� albo dwa w kieszeni. � Otrzymanie listu by�o prze�yc