ARTETERAPIA AKADEMIA MUZYCZNA IM. KAROLA UPI�SKIEGO WE WROC�AWIU KATEDRA ARTETERAPII ARTETERAPIA Wroc�aw 1990 SPIS TRE�CI Prof. Leon Hanek Arteterapia w Polsce ............ 5 Art Therapy in Poland ............ 7 Artetherapie in Polen ............ 9 Artetherapie en Pologne ............ 11 Doc. dr Andrzej Janicki Arteterapia ............... 14 Art Therapy ............... 16 Artetherapie ............... 19 Artheterapie ............... 22 Dr El�bieta Galinska Muzykoterapia ............... 25 Musie Therapy .............. 27 Musiktherapie .............. 28 Musicotherapie .............. 30 Prof. Zbigniew Sk�rny Biblioterapia ............... 33 Bibliotherapy ............... 35 Bibliotherapie ............... 36 Biblioth�rapie ............... 38 Dr Zofia Aleszko Choreoterapia w psychiatrii ........... 41 Choreotherapy in Psychiatry .......... 42 Choreotherapie in der Psychiatrie ......... 43 Choreotherapie dans la psychiatrie ......... 44 Dr Zbigniew Hora Choreoterapia. Taniec leczniczy .......... 46 Choreotherapy. Therapeutic dancing ........ 48 Choreotherapie als Heiltanz ........... 49 Choreoth�rapie. La danse curative ......... 51 Mgr Bogdan Prus Arteterapia i teatr ............. 54 Art Therapy and Theatre ........... 56 Artetherapie und Theater ........... 57 Artetherapie et theatre ............ 59 ARTETERAPIA W POLSCE Historia spo�ecze�stw dostarcza nam wiele przyk�ad�w poszukiwania wsp�lnych dla okre�lonej generacji sposob�w przeciwstawiania si� istniej�cym zagro�eniom. Takim narastaj�cym zagro�eniom podlega ludzkie zdrowie zw�aszcza w krajach gospodarczo rozwini�tych. W ostatnich dziesi�tkach lat obserwujemy intensywny rozw�j cywilizacji, ale jednocze�nie stajemy bezradni wobec pojawiaj�cych si� nowych schorze� zw�aszcza na tle uk�adu nerwowego. Tempo �ycia ulegaj�ce coraz wi�kszemu przy�pieszeniu stwarza niekorzystne warunki do skutecznego opanowania zjawisk sprzyjaj�cych rozwojowi chor�b szczeg�lnie w�r�d m�odego pokolenia. Arteterapia kt�rej trudno okre�li� rodow�d, wzbudza zainteresowanie coraz szerszych kr�g�w psycholog�w, lekarzy i artyst�w r�nych kierunk�w sztuki. Okre�lenie to obejmuje mu-zykoterapi�, choreoterapi�, biblioterapi� a tak�e dzia�ania terapeutyczne przy pomocy teatru, filmu oraz sztuk plastycznych, jak malarstwo, rze�ba, grafika i inne. W��czenie r�norodnych sztuk do profilaktyki czy lecznictwa wynika z szerokiego zakresu ludzkich zainteresowa�. Z�o�ona osobowo�� cz�owieka sprawia, �e oddzia�ywanie poszczeg�lnych kierunk�w sztuki nie jest jednakowe. Sk�ada si� na to proces edukacji �rodowiska i nie wyja�nione empirycznie wp�ywy. Wsp�czesny cz�owiek w dba�o�ci o swoje zdrowie szuka r�nych �rodk�w r�wnie� pozafarmako-logicznych. Tutaj dostrzegamy �r�d�o renesansu arteterapii jako �rodka wspomagaj�cego leczenie. Obserwujemy jej rozw�j w wielu krajach na �wiecie. R�wnie� w Polsce zosta� powo�any O�rodek Bada� Arteterapii w Akademii Muzycznej we Wroc�awiu przy akceptacji Departamentu Doskonalenia Artystycznego Ministerstwa Kultury i Sztuki. Uczelnia opiera si� na swoich wieloletnich do�wiadczeniach z zakresu muzykoterapii, w kt�rej to dyscyplinie prowadzi prace naukowo-badawcze oraz kszta�ci muzykoterapeut�w w systemie stacjonarnym. Aktualnie rozwijamy badania w zakresie w�a�ciwo�ci terapeutycznych r�nych kierunk�w sztuki przy wsp�pracy zainteresowanych os�b i o�rodk�w badawczych w kraju. Dotychczas zorganizowali�my trzy sesje naukowe, w kt�rych opr�cz zagadnie� organizacyjnych poruszono problemy podstaw teoretycznych arteterapii oraz proces�w leczenia i post�powania psychokorekcyjnego w arteterapii. Z og�lnych informacji wynika, �e w wielu plac�wkach leczniczych a tak�e instytucjach specjalnej opieki, w tym w szko�ach dla dzieci upo�ledzonych prowadzi si� rozmaite pr�by praktyk arteterapeutycznych. O�rodek bada� we Wroc�awiu chcia�by po��czy� wysi�ki wszystkich os�b pracuj�cych nad tymi zagadnieniami, celem wymiany do�wiadcze� i my�li, aby wsp�lne wysi�ki przynios�y szybsze i lepsze rezultaty. Ze swej strony b�dziemy czyni� starania nawi�zania kontakt�w z podobnymi o�rodkami badawczymi za granic� celem wzbogacenia naszej literatury w tym zakresie a tak�e konfrontacji bada� naukowych. Szczeg�lnie zale�y nam na rozpoznaniu i u-powszechnieniu metod i skutecznych praktyk arteterapii w odniesieniu do dzieci i m�odzie�y niepe�nosprawnej. Obszar dzia�ania arteterapii nie ogranicza si� tylko do dzieci i os�b niepe�nosprawnych. Powi�ksza si� niestety we wszystkich prawie krajach liczba os�b uzale�nionych (narkomani, alkoholicy, lekomani) i wymagaj�cych resocjalizacji. Mo�na by powi�kszy� liczb� schorze�, w kt�rych zastosowanie arteterapi przynios�oby ulg� cierpi�cym, ale najpierw musimy skoncentrowa� swoje wysi�ki na podstawowych badaniach podejmuj�c apel �wiatowej Organizacji Zdrowia (WHO) dotycz�cy pomocy upo�ledzonym dzieciom. Akademia Muzyczna we Wroc�awiu wydaje ten folder celem zainteresowania arteterapi� - lekarzy, psycholog�w i artyst�w z r�nych dziedzin sztuki, kt�rzy maj� ambicje i ch�� spo�ytkowania swojej wiedzy dla ratowania najlepszego dobra cz�owieka nisterstwa Kultury i Sztuki. Uczelnia opiera si� na swoich wieloletnich do�wiadczeniach z zakresu muzykoterapii, w kt�rej to dyscyplinie prowadzi prace naukowo-badawcze oraz kszta�ci muzykoterapeut�w w systemie stacjonarnym. Aktualnie rozwijamy badania w zakresie w�a�ciwo�ci terapeutycznych r�nych kierunk�w sztuki przy wsp�pracy zainteresowanych os�b i o�rodk�w badawczych w kraju. Dotychczas zorganizowali�my trzy sesje naukowe, w kt�rych opr�cz zagadnie� organizacyjnych poruszono problemy podstaw teoretycznych arteterapii oraz proces�w leczenia i post�powania psychokorekcyjnego w arteterapii. Z og�lnych informacji wynika, �e w wielu plac�wkach leczniczych a tak�e instytucjach specjalnej opieki, w tym w szko�ach dla dzieci upo�ledzonych prowadzi si� rozmaite pr�by praktyk arteterapeutycznych. O�rodek bada� we Wroc�awiu chcia�by po��czy� wysi�ki wszystkich os�b pracuj�cych nad tymi zagadnieniami, celem wymiany do�wiadcze� i my�li, aby wsp�lne wysi�ki przynios�y szybsze i lepsze rezultaty. Ze swej strony b�dziemy czyni� starania nawi�zania kontakt�w z podobnymi o�rodkami badawczymi za granic� celem wzbogacenia naszej literatury w tym zakresie a tak�e konfrontacji bada� naukowych. Szczeg�lnie zale�y nam na rozpoznaniu i u-powszechnieniu metod i skutecznych praktyk arteterapii w odniesieniu do dzieci i m�odzie�y niepe�nosprawnej. Obszar dzia�ania arteterapii nie ogranicza si� tylko do dzieci i os�b niepe�nosprawnych. Powi�ksza si� niestety we wszystkich prawie krajach liczba os�b uzale�nionych (narkomani, alkoholicy, lekomani) i wymagaj�cych resocjalizacji. Mo�na by powi�kszy� liczb� schorze�, w kt�rych zastosowanie arteterapi przynios�oby ulg� cierpi�cym, ale najpierw musimy skoncentrowa� swoje wysi�ki na podstawowych badaniach podejmuj�c apel �wiatowej Organizacji Zdrowia (WHO) dotycz�cy pomocy upo�ledzonym dzieciom. Akademia Muzyczna we Wroc�awiu wydaje ten folder celem zainteresowania arteterapi� - lekarzy, psycholog�w i artyst�w z r�nych dziedzin sztuki, kt�rzy maj� ambicje i ch�� spo�ytkowania swojej wiedzy dla ratowania najlepszego dobra cz�owieka jakim jest zdrowie. S�dzimy, �e zamieszczone tutaj artyku�y przybli�� czytelnikom wybrane zagadnienia arteterapii i zach�c� do nawi�zania z nami kontaktu celem wsp�pracy. Leon Hanek jakim jest zdrowie. S�dzimy, �e zamieszczone tutaj artyku�y przybli�� czytelnikom wybrane zagadnienia arteterapii i zach�c� do nawi�zania z nami kontaktu celem wsp�pracy. Leon Hanek ARTETERAPIA Jest metod� leczenia wywodz�c� si� z r�nych koncepcji teoretycznych, jak psychoanalizy, teorii postaci, psychologii tw�rczo�ci, fenomenologii, kt�ra znalaz�a zastosowanie w post�powaniu psychoterapeutycznym i socjoterapeutycznym. Nazwa arte-terapia zosta�a wprowadzona do terminologii medyczno-psycholo-gicznej w latach 40. bie��cego stulecia. W�a�ciwie odnosi si� ona do wykorzystywania technik plastycznych i ich wytwor�w w terapii i diagnozowaniu. Arteterapia jako metoda oddzia�ywania ��czy si� z badaniami klinicznymi oraz metodami takimi, jak terapia zaj�ciowa, socjoterapia, wychowanie przez sztuk�, psy-chopedagogika. Stosowana jest przez przeszkolonych lekarzy, psycholog�w, wychowawc�w i dyplomowanych arteterapeut�w u os�b doros�ych, m�odzie�y i dzieci, wykazuj�cych zaburzenia nerwicowe, psychotyczne, charakteru i inne. Niekiedy stosowana jest u zdrowych jako metoda odpr�aj�ca, uwalniaj�ca od nadmiaru napi��, szczeg�lnie u os�b nieprzystosowanych i konfliktowych. Uprawiana jest wed�ug metody indywidualnej i grupowej. Jako obiekt oceny obejmuje sob� osob� lub osoby poddawane grupowo arteteraph, proces tw�rczy w jego przebiegu oraz powsta�y wytw�r plastyczny, inaczej dzie�o. Przez arteterapi� okre�la si� spontaniczn� tw�rczo�� chorych poddan� opiece terapeut�w lub dzia�anie kreacyjne plastyczne, podejmowane w sytuacji terapeutycznej przez osoby uprzednio nietw�rcze w zakresie plastyki. Dzia�ania takie maj� warto�� testu lub sytuacji zadaniowej poddawanej ocenie. Spo�r�d technik najcz�ciej stosowane s�: rysunek, malarstwo p�dzlem lub palcami, rzadziej le- pianka w glinie lub plastelinie, rze�ba, tkanina artystyczna,. collage i inne. Wszystkie te techniki wykorzystywane w przebiegu terapii zaliczane s� do technik ekspresyjnych, projekcyjnych i konstrukcyjnych. W dziele o dowolnie wybranym temacie przedmiotem oceny terapeuty lub cz�onk�w grupy terapeutycznej staj� si� dowolnie wybrany i przedstawiony temat, kt�ry mo�na traktowa� jako odpowiednik wolnych skojarze�, a tak�e spos�b jego uj�cia i przedstawienia, wyra�one w nim tre�ci, my�li, uczucia i postawy. Dyskusja nad dzie�em sprzyja tworzeniu klimatu dla szczerej i otwartej wymiany uczuciowej. Niekiedy tylko samo dzie�o-jest wy��cznym �rodkiem komunikacji mi�dzy terapeut� a chorym. W przebiegu czynno�ci kreacyjnych zostaj� uwolnione nagromadzone napi�cia i emocje, prowadz�c w nast�pstwie tego do katharsis-oczyszczenia, a tak�e ujawnione zostaj� konflikty i problemy emocjonalne, co prowadzi do korektywnego do�wiadczenia emocjonalnego. Spontaniczno�� wypowiadania si� w technice pozawerbalnej powoduje zmniejszenie opor�w przed ujawnianiem si�. Mniejsza obronno�� mo�e wyra�niej ukazywa� neurotyczn� lub psychotyczn� problematyk�, zawiera� diagnostyczne tre�ci, okre�la� stosunek do rzeczywisto�ci, przyjmowane postawy spo�eczne i odniesienia personalne. Rysunek projekcyjny tematyczny stosowany w technice grupowej dotyczy wybranych temat�w indywidualnych lub temat�w ukierunkowanych na interakcje w grupie. Ten rodzaj tworzenia umo�liwia osi�ganie wgl�du, lepszego poznania siebie oraz motyw�w w�asnego post�powania. Historia arteterapii si�ga ponad 100 lat wstecz. Zacz�a si� tworzy� z chwil� kiedy to w roku 1872 Ambroise Tardieu, a kilka lat p�niej Max Simon francuscy psychiatrzy opublikowali swoje prace, w kt�rych wskazywali na diagnostyczne znaczenie dzie� chorych psychicznie. W tym czasie powsta�a tak�e utworzona przez Cesare Lombroso, w�oskiego psychiatr� i neurologa psychopatologiczna teoria tw�rczo�ci, zak�adaj�ca graniczny zwi�zek geniuszu z ob��kaniem. P�niejsze obszerne monografie Marcel Reja "L'Art chez les Fous" (1907), Waltera Morgantha-lera "Ein Geisteskranker als Kunstler" (1921), oraz fundamen- talna praca Hansa Prinzhorna "Bildnerei der Geisteskranken" <1922), w kt�rej autor przedstawi� opracowane przez siebie podstawy dla dok�adnej systematyzacji dzie� chorych, synchronizu-j�c analiz� dzie�a z aktualnym stanem psychicznym, przyczyni�y si� do podtrzymania tego zainteresowania. Jego rozw�j post�powa� szybko. Po�rednio �wiadczy� o tym mo�e fakt, i� do roku 1939 zosta�o opublikowanych oko�o 150 prac naukowych, natomiast do roku 1965 opublikowanych zosta�o ju� oko�o 7000 prac dotycz�cych warto�ci diagnostycznej tw�rczo�ci chorych i wykorzystywania jej w przebiegu terapii. Zainteresowanie arte-terapi� w dalszym ci�gu narasta. W okresie wcze�niejszym dotyczy�o g��wnie warto�ci analizy dzie� chorych dla przeprowadzenia diagnozy psychopatologicznej, w okresach p�niejszych w oparciu g��wnie o nowe teorie i kierunki psychologiczne wypracowane zosta�y podstawy dla terapeutycznego stosowania sztuki. Szczeg�lnie przyczyni�y si� do tego do�wiadczenia Marga-rete Naumburg, kt�ra przyj�a od S. Freuda kierunek psychoanalityczny pracy, tak�e Jolandy Jacobi i Susan Bach znajduj�cych si� pod wp�ywem teorii C. G. Junga. Zainteresowanie ar-teterapi� rozwija�o si� szczeg�lnie dynamicznie w USA, gdzie od roku 1960 zacz�to szkoli� dyplomowanych arteterapeut�w oraz wydawa� fachowe czasopisma. W 1959 roku zosta�o powo�ane Mi�dzynarodowe Towarzystwo Psychopatologii Ekspresji z siedzib� w Pary�u (Societe Internationale de Psychopathologie de L'Expression), w kt�rym r�wnie� i Polska ma swoich przedstawicieli. Andrzej Janicki MUZYKOTERAPIA Muzykoterapia - to systematyczne, metodyczne, oparte na podstawach naukowych zastosowanie kliniczne muzyki. W odnieniesiu do g��wnych jej zakres�w tzn. do psychiatrii i pedagogiki specjalnej, oznacza ona form� psychoterapii i reedukacji, pos�uguj�c� si� muzyk� i jej elementami (przede wszystkim d�wi�kiem i rytmem), jako �rodkami stymulacji, struktura-lizacji oraz ekspresji emocjonalnej i komunikacji niewerbalnej w procesie diagnozy, leczenia i rozwoju osobowo�ci pacjenta. Muzyka stanowi ogniwo po�rednicz�ce w relacji terapeutycznej, rozumianej jako interakcja mi�dzy pacjentem, a terapeut�, a otoczeniem. Warto�� terapeutyczn� posiada wi�c nie tylko sama muzyka i spos�b operowania ni� (techniki muzykoterapeutyczne), lecz r�wnie� kontakt werbalny oraz kontekst sytuacyjny, w kt�rym jest ona s�uchana i wykonywana. W sytuacji tzw. muzykoterapii grupowej znaczenie posiadaj� relacje i zdarzenia zachodz�ce w grupie terapeutycznej. U�ycie muzyki w wymiarze psychoterapeutycznym oznacza wykorzystanie jej dzia�ania w p�aszczy�nie psychologicznej, nie tylko w celu usuni�cia objaw�w chorobowych, lecz i spowodowania zmian w sposobie funkcjonowania pacjenta, prowadz�cych do jego rozwoju i poprawy kontaktu z otoczeniem. Muzykoterapia obejmuje dwie formy aktywno�ci pacjenta: l) w sferze odbiorczej (tzw. muzykoterapia odbiorcza, percepcyj-na, np. z u�yciem technik projekcyjnych opartych na mechanizmie percepcji muzyki), 2) w sferze wykonawczej (tzw. muzykoterapia wykonawcza). Chodzi tu o wszelkie ekspresje d�wi�kowe pacjenta przede wszystkim z pomoc� instrument�w muzycznych, a ponadto z u�yciem g�osu ludzkiego (np. terapia �pie- wem) i ruchu cia�a do muzyki (r�nego rodzaju �wiczenia muzyczno-ruchowe, rytmika, choreoterapia itp.). Optymaln� strategi� terapeutyczn� jest ��czenie w jednym posiedzeniu muzy-koterapii technik percepcyjnych (obejmuj�cych np. procesy wyobra�eniowe), jak r�wnie� technik typu zada�, czy improwizacji wykonywanych na instrumentach muzycznych, kt�re stanowi� dla pacjenta trening zachowania i dzia�ania. W procesie diagnozy i leczenia uwzgl�dnia si� wp�yw muzyki na: emocje (dostarczanie r�norodnych prze�y� emocjonalnych i modulowanie sposobu prze�ywania), proces my�lenia (muzyka jako no�nik informacjil i znacze� s�u��cych poznawaniu i przekszta�caniu cz�owieka), psychomotoryk� (muzyka jako czynnik porz�dkuj�cy i energetyzuj�cy ruch), jak r�wnie� na uk�ad wegetatywny (harmonizacja i regulacja autonomicznego uk�adu nerwowego) oraz na procesy neurofizjologiczne (pr�by wywo�ywania zjawiska wodzenia - "acoustic driving" np. w celu aktywizacji bioelektrycznej czynno�ci m�zgu lub przeciwnie osi�gania stan�w odpr�enia, a tak�e zmienionych stan�w �wiadomo�ci typu medytacji, transu, ekstazy za pomoc� silnej stymulacji muzycznej i rytmicznej lub zbyt s�abej i specjalnie strukturowanej). Wprawdzie aktywno�ci muzyczne obejmuj� ca�ego cz�owieka jako jedno�� psychofizyczn�, ale w zale�no�ci od zakresu medycyny i od modelu teoretycznego choroby k�adzie si� nacisk na r�ne ich aspekty. Muzykoterapia stosowana jest obecnie w �wiecie prawie we wszystkich zakresach medycyny, zwykle jako jedna z metod tzw. terapii kompleksowej. W Polsce rozwija si� ona od 1970 r. jako forma psychoterapii w Instytucie Psychiatrii i Neurologii w Warszawie, gdzie E. Gali�ska tworzy jej za�o�enia teoretyczne i metody oraz rozpowszechnia je prowadz�c od 1972 r. szkolenie w ramach Centrum Medycznego Kszta�cenia Podyplomowego; wprowadza j� tak�e do Sekcji Naukowej Psychoterapii Poi. Towarzystwa Psychiatrycznego. El�bieta Gali�ska, BIBLIOTERAPIA Biblioterapia polega na zastosowaniu ksi��ki jako �rodka oddzia�ywania terapeutycznego. Funkcj� t� spe�nia literatura pi�kna, biografie, autobiografie, pami�tniki, fragmenty dzie� filozoficznych. Mog� one oddzia�ywa� na aktualny stan psychiczny przeciwdzia�aj�c wyst�powaniu emocji l�ku, przygn�bienia, depresji, zdenerwowania oraz wzbudza� takie emocje spe�niaj�c pozytywn� funkcj� regulacyjn� jak rado��, rozweselenie, nadzieja, wiara w swe si�y. Lektura odpowiednio dobranych ksi��ek mo�e r�wnie� wp�ywa� korzystnie na sk�adniki osobowo�ci b�d�ce powodem niedostosowania: poczucie mniejszej warto�ci, zawy�one aspiracje, postaw� wrogo�ci, nieprawid�owo ukszta�towan� hierarchi� warto�ci. Ze wzgl�du na istniej�ce zale�no�ci psychosomatyczne, oddzia�ywanie na stan psychiczny oraz struktur� osobowo�ci wp�ywa r�wnie� na zachodz�ce w organizmie procesy fizjologiczne oraz zwi�zane z nimi zaburzenia chorobowe. Biblioterapia jest przydatna szczeg�lnie w odniesieniu do os�b niepe�nosprawnych, przewlekle chorych, wi�ni�w przebywaj�cych przez d�u�szy okres czasu w szpitalach, zak�adach rehabilitacyjnych, wi�zieniach. Pr�cz korekcyjnego oddzia�ywania na psychik�, spe�nia ona pozytywn� funkcj� terapeutyczn� u-mo�liwiaj�c wype�nienie wolnego czasu, przetrwanie okresu roz��ki z rodzin� i osobami bliskimi, ucieczk� od przykrych emocji oraz pesymistycznych my�li i oczekiwa� dotycz�cych swego stanu zdrowia oraz przysz�ego �ycia. Przy stosowaniu biblioterapii s� przydatne badania czytelnictwa. Pozwalaj� one okre�li� wyst�puj�cee w danej populacji zainteresowania czytelnicze oraz dostosowa� do nich stosowane formy oddzia�ywania terapeutycznego. Sama znajomo�� zair resowa� czytelniczych oraz wykorzystanie ich w dzia�alni bibliotekarza nie jest jeszcze biblioterapi�, kt�ra wymaga wzgl�dnienia uwarunkowa� psychofizjologicznych zwi�zana z rodzajem zaburze� oraz mechanizmami ich powstawania. Mo�na przedstawi� nast�puj�cy model stosowania biblie rapii. Nale�y naprz�d ustali�, jakie zaburzone stany psychicz cechy osobowo�ci, procesy fizjologiczne maj� by� przedmiot oddzia�ywania terapeutycznego. Nast�pnie uwzgl�dniaj�c zain resowania czytelnicze danej osoby wybieramy utwory literac maj�ce spe�nia� funkcj� korekcyjn�. Kontakt z ksi��k� mo�e przyjmowa� form� zach�cania do przeczytania w ca�o�ci lub w wybranych fragmentach, przep: wadzenia rozmowy na temat ukazanych w niej problem�w ; ciowych oraz proponowanych sposob�w ich rozwi�zywania. \\ brane fragmenty prozy lub poezji, my�li zawarte w dzie�a filozoficznych s� r�wnie� przydatne w terapii grupowej sta; si� przedmiotem ich om�wienia w grupie terapeutycznej. Utwo literackie mog� by� r�wnie� wykorzystane przy ich insceniza po��czonej za zastosowaniem techniki psychodramy. Rozwijanie biblioterapii oraz uczynienie z niej skutecznej ra tody oddzia�ywania terapeutycznego opartej na naukowych po stawach wymaga zar�wno wypracowania jej podstaw teoretyc nych, jak r�wnie� techniki jej praktycznego stosowania. W ty celu potrzebne jest stworzenie "receptury biblioterapeutyczne zawieraj�cej wykaz ksi��ek, kt�re mog� by� przydatne w r� nych populacjach w odniesieniu do r�nych rodzaj�w zaburz� Rozwijanie naukowych podstaw biblioterapii wymaga ponad przeprowadzenia bada� umo�liwiaj�cych okre�lenie jej skuteczno�ci. Zbigniew Sk�rny ARTETERAPIA Jest metod� leczenia wywodz�c� si� z r�nych koncepcji teoretycznych, jak psychoanalizy, teorii postaci, psychologii tw�rczo�ci, fenomenologii, kt�ra znalaz�a zastosowanie w post�powaniu psychoterapeutycznym i socjoterapeutycznym. Nazwa arte-terapia zosta�a wprowadzona do terminologii medyczno-psycholo-gicznej w latach 40. bie��cego stulecia. W�a�ciwie odnosi si� ona do wykorzystywania technik plastycznych i ich wytwor�w w terapii i diagnozowaniu. Arteterapia jako metoda oddzia�ywania ��czy si� z badaniami klinicznymi oraz metodami takimi, jak terapia zaj�ciowa, socjoterapia, wychowanie przez sztuk�, psy-chopedagogika. Stosowana jest przez przeszkolonych lekarzy, psycholog�w, wychowawc�w i dyplomowanych arteterapeut�w u os�b doros�ych, m�odzie�y i dzieci, wykazuj�cych zaburzenia nerwicowe, psychotyczne, charakteru i inne. Niekiedy stosowana jest u zdrowych jako metoda odpr�aj�ca, uwalniaj�ca od nadmiaru napi��, szczeg�lnie u os�b nieprzystosowanych i konfliktowych. Uprawiana jest wed�ug metody indywidualnej i grupowej. Jako obiekt oceny obejmuje sob� osob� lub osoby poddawane grupowo arteteraph, proces tw�rczy w jego przebiegu oraz powsta�y wytw�r plastyczny, inaczej dzie�o. Przez arteterapi� okre�la si� spontaniczn� tw�rczo�� chorych poddan� opiece terapeut�w lub dzia�anie kreacyjne plastyczne, podejmowane w sytuacji terapeutycznej przez osoby uprzednio nietw�rcze w zakresie plastyki. Dzia�ania takie maj� warto�� testu lub sytuacji zadaniowej poddawanej ocenie. Spo�r�d technik najcz�ciej stosowane s�: rysunek, malarstwo p�dzlem lub palcami, rzadziej le- 15 pianka w glinie lub plastelinie, rze�ba, tkanina artystyczna,. collage i inne. Wszystkie te techniki wykorzystywane w przebiegu terapii zaliczane s� do technik ekspresyjnych, projekcyjnych i konstrukcyjnych. W dziele o dowolnie wybranym temacie przedmiotem oceny terapeuty lub cz�onk�w grupy terapeutycznej staj� si� dowolnie wybrany i przedstawiony temat, kt�ry mo�na traktowa� jako odpowiednik wolnych skojarze�, a tak�e spos�b jego uj�cia i przedstawienia, wyra�one w nim tre�ci, my�li, uczucia i postawy. Dyskusja nad dzie�em sprzyja tworzeniu klimatu dla szczerej i otwartej wymiany uczuciowej. Niekiedy tylko samo dzie�o-jest wy��cznym �rodkiem komunikacji mi�dzy terapeut� a chorym. W przebiegu czynno�ci kreacyjnych zostaj� uwolnione nagromadzone napi�cia i emocje, prowadz�c w nast�pstwie tego do katharsis-oczyszczenia, a tak�e ujawnione zostaj� konflikty i problemy emocjonalne, co prowadzi do korektywnego do�wiadczenia emocjonalnego. Spontaniczno�� wypowiadania si� w technice pozawerbalnej powoduje zmniejszenie opor�w przed ujawnianiem si�. Mniejsza obronno�� mo�e wyra�niej ukazywa� neurotyczn� lub psychotyczn� problematyk�, zawiera� diagnostyczne tre�ci, okre�la� stosunek do rzeczywisto�ci, przyjmowane postawy spo�eczne i odniesienia personalne. Rysunek projekcyjny tematyczny stosowany w technice grupowej dotyczy wybranych temat�w indywidualnych lub temat�w ukierunkowanych na interakcje w grupie. Ten rodzaj tworzenia umo�liwia osi�ganie wgl�du, lepszego poznania siebie oraz motyw�w w�asnego post�powania. Historia arteterapii si�ga ponad 100 lat wstecz. Zacz�a si� tworzy� z chwil� kiedy to w roku 1872 Ambroise Tardieu, a kilka lat p�niej Max Simon francuscy psychiatrzy opublikowali swoje prace, w kt�rych wskazywali na diagnostyczne znaczenie dzie� chorych psychicznie. W tym czasie powsta�a tak�e utworzona przez Cesare Lombroso, w�oskiego psychiatr� i neurologa psychopatologiczna teoria tw�rczo�ci, zak�adaj�ca graniczny zwi�zek geniuszu z ob��kaniem. P�niejsze obszerne monografie Marcel Reja "L'Art chez les Fous" (1907), Waltera Morgantha-lera "Ein Geisteskranker als Kunstler" (1921), oraz fundamen- 16 talna praca Hansa Prinzhorna "Bildnerei der Geisteskranken" <1922), w kt�rej autor przedstawi� opracowane przez siebie podstawy dla dok�adnej systematyzacji dzie� chorych, synchronizu-j�c analiz� dzie�a z aktualnym stanem psychicznym, przyczyni�y si� do podtrzymania tego zainteresowania. Jego rozw�j post�powa� szybko. Po�rednio �wiadczy� o tym mo�e fakt, i� do roku 1939 zosta�o opublikowanych oko�o 150 prac naukowych, natomiast do roku 1965 opublikowanych zosta�o ju� oko�o 7000 prac dotycz�cych warto�ci diagnostycznej tw�rczo�ci chorych i wykorzystywania jej w przebiegu terapii. Zainteresowanie arte-terapi� w dalszym ci�gu narasta. W okresie wcze�niejszym dotyczy�o g��wnie warto�ci analizy dzie� chorych dla przeprowadzenia diagnozy psychopatologicznej, w okresach p�niejszych w oparciu g��wnie o nowe teorie i kierunki psychologiczne wypracowane zosta�y podstawy dla terapeutycznego stosowania sztuki. Szczeg�lnie przyczyni�y si� do tego do�wiadczenia Marga-rete Naumburg, kt�ra przyj�a od S. Freuda kierunek psychoanalityczny pracy, tak�e Jolandy Jacobi i Susan Bach znajduj�cych si� pod wp�ywem teorii C. G. Junga. Zainteresowanie ar-teterapi� rozwija�o si� szczeg�lnie dynamicznie w USA, gdzie od roku 1960 zacz�to szkoli� dyplomowanych arteterapeut�w oraz wydawa� fachowe czasopisma. W 1959 roku zosta�o powo�ane Mi�dzynarodowe Towarzystwo Psychopatologii Ekspresji z siedzib� w Pary�u (Societe Internationale de Psychopathologie de L'Expression), w kt�rym r�wnie� i Polska ma swoich przedstawicieli. Andrzej Janicki MUZYKOTERAPIA Muzykoterapia - to systematyczne, metodyczne, oparte na podstawach naukowych zastosowanie kliniczne muzyki. W odnieniesiu do g��wnych jej zakres�w tzn. do psychiatrii i pedagogiki specjalnej, oznacza ona form� psychoterapii i reedukacji, pos�uguj�c� si� muzyk� i jej elementami (przede wszystkim d�wi�kiem i rytmem), jako �rodkami stymulacji, struktura-lizacji oraz ekspresji emocjonalnej i komunikacji niewerbalnej w procesie diagnozy, leczenia i rozwoju osobowo�ci pacjenta. Muzyka stanowi ogniwo po�rednicz�ce w relacji terapeutycznej, rozumianej jako interakcja mi�dzy pacjentem, a terapeut�, a otoczeniem. Warto�� terapeutyczn� posiada wi�c nie tylko sama muzyka i spos�b operowania ni� (techniki muzykoterapeutyczne), lecz r�wnie� kontakt werbalny oraz kontekst sytuacyjny, w kt�rym jest ona s�uchana i wykonywana. W sytuacji tzw. muzyko-terapii grupowej znaczenie posiadaj� relacje i zdarzenia zachodz�ce w grupie terapeutycznej. U�ycie muzyki w wymiarze psychoterapeutycznym oznacza wykorzystanie jej dzia�ania w p�aszczy�nie psychologicznej, nie tylko w celu usuni�cia objaw�w chorobowych, lecz i spowodowania zmian w sposobie funkcjonowania pacjenta, prowadz�cych do jego rozwoju i poprawy kontaktu z otoczeniem. Muzykoterapia obejmuje dwie formy aktywno�ci pacjenta: l) w sferze odbiorczej (tzw. muzykoterapia odbiorcza, percepcyj-na, np. z u�yciem technik projekcyjnych opartych na mechanizmie percepcji muzyki), 2) w sferze wykonawczej (tzw. muzykoterapia wykonawcza). Chodzi tu o wszelkie ekspresje d�wi�kowe pacjenta przede wszystkim z pomoc� instrument�w muzycznych, a ponadto z u�yciem g�osu ludzkiego (np. terapia �pie- wem) i ruchu cia�a do muzyki (r�nego rodzaju �wiczenia mu-zyczno-ruchowe, rytmika, choreoterapia itp.). Optymaln� strategi� terapeutyczn� jest ��czenie w jednym posiedzeniu muzy-koterapii technik percepcyjnych (obejmuj�cych np. procesy wyobra�eniowe), jak r�wnie� technik typu zada�, czy improwizacji wykonywanych na instrumentach muzycznych, kt�re stanowi� dla pacjenta trening zachowania i dzia�ania. W procesie diagnozy i leczenia uwzgl�dnia si� wp�yw muzyki na: emocje (dostarczanie r�norodnych prze�y� emocjonalnych i modulowanie sposobu prze�ywania), proces my�lenia (muzyka jako no�nik informacjil i znacze� s�u��cych poznawaniu i przekszta�caniu cz�owieka), psychomotoryk� (muzyka jako czynnik porz�dkuj�cy i energetyzuj�cy ruch), jak r�wnie� na uk�ad wegetatywny (harmonizacja i regulacja autonomicznego uk�adu nerwowego) oraz na procesy neurofizjologiczne (pr�by wywo�ywania zjawiska wodzenia - "acoustic driving" np. w celu aktywizacji bioelektrycznej czynno�ci m�zgu lub przeciwnie osi�gania stan�w odpr�enia, a tak�e zmienionych stan�w �wiadomo�ci typu medytacji, transu, ekstazy za pomoc� silnej stymulacji muzycznej i rytmicznej lub zbyt s�abej i specjalnie strukturowanej). Wprawdzie aktywno�ci muzyczne obejmuj� ca�ego cz�owieka jako jedno�� psychofizyczn�, ale w zale�no�ci od zakresu medycyny i od modelu teoretycznego choroby k�adzie si� nacisk na r�ne ich aspekty. Muzykoterapia stosowana jest obecnie w �wiecie prawie we wszystkich zakresach medycyny, zwykle jako jedna z metod tzw. terapii kompleksowej. W Polsce rozwija si� ona od 1970 r. jako forma psychoterapii w Instytucie Psychiatrii i Neurologii w Warszawie, gdzie E. Gali�ska tworzy jej za�o�enia teoretyczne i metody oraz rozpowszechnia je prowadz�c od 1972 r. szkolenie w ramach Centrum Medycznego Kszta�cenia Podyplomowego; wprowadza j� tak�e do Sekcji Naukowej Psychoterapii Poi. Towarzystwa Psychiatrycznego. El�bieta Gali�ska, BIBLIOTERAPIA Biblioterapia polega na zastosowaniu ksi��ki jako �rodka oddzia�ywania terapeutycznego. Funkcj� t� spe�nia literatura pi�kna, biografie, autobiografie, pami�tniki, fragmenty dzie� filozoficznych. Mog� one oddzia�ywa� na aktualny stan psychiczny przeciwdzia�aj�c wyst�powaniu emocji l�ku, przygn�bienia, depresji, zdenerwowania oraz wzbudza� takie emocje spe�niaj�c pozytywn� funkcj� regulacyjn� jak rado��, rozweselenie, nadzieja, wiara w swe si�y. Lektura odpowiednio dobranych ksi��ek mo�e r�wnie� wp�ywa� korzystnie na sk�adniki osobowo�ci b�d�ce powodem niedostosowania: poczucie mniejszej warto�ci, zawy�one aspiracje, postaw� wrogo�ci, nieprawid�owo ukszta�towan� hierarchi� warto�ci. Ze wzgl�du na istniej�ce zale�no�ci psychosomatyczne, oddzia�ywanie na stan psychiczny oraz struktur� osobowo�ci wp�ywa r�wnie� na zachodz�ce w organizmie procesy fizjologiczne oraz zwi�zane z nimi zaburzenia chorobowe. Biblioterapia jest przydatna szczeg�lnie w odniesieniu do os�b niepe�nosprawnych, przewlekle chorych, wi�ni�w przebywaj�cych przez d�u�szy okres czasu w szpitalach, zak�adach rehabilitacyjnych, wi�zieniach. Pr�cz korekcyjnego oddzia�ywania na psychik�, spe�nia ona pozytywn� funkcj� terapeutyczn� u-mo�liwiaj�c wype�nienie wolnego czasu, przetrwanie okresu roz��ki z rodzin� i osobami bliskimi, ucieczk� od przykrych emocji oraz pesymistycznych my�li i oczekiwa� dotycz�cych swego stanu zdrowia oraz przysz�ego �ycia. Przy stosowaniu biblioterapii s� przydatne badania czytelnictwa. Pozwalaj� one okre�li� wyst�puj�cee w danej populacji zainteresowania czytelnicze oraz dostosowa� do nich stosowane CHOREOTERAPIA W PSYCHIATRII Choreoterapia jest to metoda lecznicza oparta o taniec wzbogacony o �wiczenia muzyczno-ruchowe i improwizacje ruchowe do wybranej muzyki. W Polsce stosuje si� t� metod� od 17 lat na terenie Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie. Zar�wno badania naukowe, jak i praktyka kliniczna potwierdzaj� przydatno�� i skuteczno�� tej metody w odniesieniu do pacjent�w psychiatrycznych (chorych psychicznie, cierpi�cych z powodu nerwicy, uzale�nionych od alkoholu czy narkotyk�w). Choreoterapia jest stosowana zar�wno w psychoterapii, jak i r�wnolegle z farmakoterapi�. Potencja� terapeutyczny tej metody to przede wszystkim: l) spo�eczny charakter ta�ca, 2) warto�ci motoryczne ta�ca i �wicze� muzyczno-ruchowych, 3) mo�liwo�� oddzia�ywania na psychik� przez muzyk�. W wyniku procesu leczniczego, jaki dokonuje si� w efekcie systematycznego udzia�u pacjent�w w choreoterapii, dochodzi do korekty zaburze� psychomotorycznych, do regulacji i korzystnego pnestrojenia sfery fizjologicznej oraz do poprawy w funkcjonowaniu spo�ecznym. Nast�puj� tak�e pozytywne zmiany w percepcji zmys�owej, lepsze wyczucie rytmu, czasu i przestrzeni, co prowadzi w konsekwencji do poprawy koordynacji ruchowej. Choreoterapia dzia�a bardzo wszechstronnie, stwarzaj�c szerok� p�aszczyzn� kontaktu terapeuty z pacjentami i pacjent�w ze sob�. Metoda ta umo�liwia obj�cie uwag� wszystkich cz�onk�w grupy, u�atwia r�wnomierny rozk�ad ich aktywno�ci i pozwala na wgl�d w zachodz�ce interakcje oraz poziom emocji. Terapia przez taniec, dzia�aj�c jednocze�nie na wiele zmy-i r�ne sfery aktywno�ci pacjenta, np. na sfer� kontakt�w 42 spo�ecznych, sfer� motoryczn�, poznawcz�, emocjonaln�, fizjologiczn�, estetyczn� i erotyczn� mo�e pe�ni� w leczeniu psychiatrycznym wiele wa�nych funkcji. Najwa�niejsze z nich to: funkcja profilaktyczna, diagnostyczna i terapeutyczna. Tak wi�c choreoterapia z uwagi na liczne walory terapeutyczne i rekreacyjne winna by� metod� jak najszerzej stosowan� w szpitalach i o�rodkach psychiatrycznych. Zofia Aleszko 46 CHOREOTERAPIA. TANIEC LECZNICZY W technikach muzykoterapeutycznych maj�cych zastosowanie w usprawnianiu os�b niepe�nosprawnych szczeg�ln� uwag� nale�a�oby zwr�ci� na choreoterapi�. Taniec jako sztuka bardzo z�o�ona ma wiele rodzaj�w i form. Dlatego nie mo�na okre�li� dok�adnie i jednoznacznie jego definicji. Mo�na go traktowa� jako przejaw kultury, zwi�zany z okre�lonym �rodowiskiem i okre�lon� funkcj�. �wiczenia taneczne mo�na traktowa� jako: a) �wiczenia og�lnokondycyjne; b) �wiczenia sprawno�ciowe; c) �wiczenia specjalne. Og�lnokondycyjny charakter ta�ca leczniczego opiera si� na odpowiednio dobranej dynamice i rodzaju �wiczenia, co zale�y od anga�owania wielu mi�ni lub niekt�rych du�ych grup mi�niowych w danym odcinku czasowym. W ta�cu leczniczym o charakterze sprawno�ciowym przewa�aj� takie uk�ady taneczne, kt�rych wykonanie wymaga koncentracji i uwagi ze strony �wicz�cych. Nale�� tu �wiczenia oddzia�uj�ce na uk�ad nerwowy poprzez wyrabianie koordynacji wzro-kowo-ruchowej i s�uchowo-wzrokowo-ruchowej w odpowiednim tempie i rytmie, elementy �wicze� r�wnowa�nych i zr�czno�ciowych, kt�re wyrabiaj� zmys� r�wnowagi przy wsp�udziale wzroku i czucia mi�niowo-stawowego oraz figury taneczne przy zmniejszonej stabilizacji i powierzchni podstawy wykonywane na jednej nodze, na pi�cie lub przedstopniu. �wiczenia taneczne specjalne obejmuj� tych chorych, kt�rzy z powodu rozleg�ych dysfunkcji w narz�dzie ruchu nie mog^ w��cza� harmonijnie do pracy poszczeg�lnych mi�ni lub ca�ych grup mi�niowych, wymagaj� szczeg�lnej ostro�no�ci w dawkowaniu wysi�ku fizycznego (osoby z niedomog� kr��enia i oddy chania). Dla ka�dego chorego z tej grupy osnowa taneczna opracowana jest oddzielnie, a �wiczenia prowadzone s� indywidualnie. Zjawisko czynon�ci ruchowej pod postaci� ruchu dowolnego 47 zale�y od harmonijnego wsp�dzia�ania szeregu mechanizm�w nerwowych. Podczas choreoterapii uczymy mi�nie kolejno po sobie nast�puj�cego rozlu�nienia i napr�enia, co ma miejsce w odpowiednim czasie i przestrzeni. To kolejne napr�enie i rozlu�nienie musi wzmacnia� poczucie metryczne i wra�liwo�� na rytm. Rytm i harmonia wp�ywaj� na popraw� nastroju, koncentracj� i tym samym u�atwiaj� koordynacj� nerwowo-mi�-niow�. . '� Nale�y spodziewa� si�, �e uzyskana poprawa jest wynikiem | stymuluj�cego wp�ywu bod�c�w akustycznych i emocjonalnych na uk�ad siatkowaty. Uk�ad siatkowaty pe�ni podstawow� rol� w integracji funkcji o�rodkowego uk�adu nerwowego. Muzyka i jej elementy sk�adowe wp�ywaj�c przenikaj�ce na ten uk�ad u�atwiaj� koncentracj� i koordynacj� ruchow�. Mo�na tu wykorzysta� dynamiczne i wzbudzaj�ce emocje w�a�ciwo�ci muzyki tanecznej, co w powi�zaniu z odpowiednimi ruchami cia�a, wykonywanymi w odpowiednim tempie i zakresie funkcjonalnym da choremu dodatkowe prze�ycia estetyczne, odwr�ci jego uwag� fld nabytej lub wrodzonej niesprawno�ci, a nawet dolegliwo�ci tolowych zwi�zanych z procesem chorobowym. <' Zmiana postawy cia�a, poprawa funkcji lokomocyjnych i ma-|aalnych, wykonywanych w charakterystycznym dla rodzaju izyki tanecznej rytmie i tempie, wprowadza potrzeb� prawid�o-go oddychania, co jest dodatkowym efektem terapeutycznym formy �wicze� leczniczych. Zbigniew Hora ARTETERAPIA I TEATR Wykorzystanie sztuki do cel�w terapeutycznych si�ga najdawniejszych czas�w. W przypadku teatru, najbardziej znan� form� terapii, maj�c� swe �r�d�a w teatrze jest psychodrama. Tw�rca tej metody J. Moreno wyszed� od klasycznego teatru, p�niej odkrywaj�c jego walory terapeutyczne. W Polsce metoda ta wykorzystywana jest przy leczeniu r�nych zaburze� psychicznych. W stanach psychotycznych jest technik� wspomagaj�c�. Po ust�pieniu objaw�w wytw�rczych rozpoczyna si� post�powanie rehabilitacyjne w ramach spo�eczno�ci leczniczej, razem z r�nymi formami psychoterapii grupowej, z wykorzystaniem psychodramy, pantomimy, terapii ruchem, itd. Celem tych dzia�a� jest poprawa komunikacji pacjenta z otoczeniem, wzbudzenie zaufania do ludzi, przywracanie wiary we w�asne si�y i mo�liwo�ci oraz pog��bienie i utrwalenie krytycyzmu w stosunku do przebytych objaw�w psychotycznych. W przypadku stan�w neurotycznych wykorzystanie psychodramy jest cz�ci� procesu psychoterapeutycznego, kt�ry ma na celu przepracowanie problem�w aktualnych, jak i z przesz�o�ci. S�u�y to wypracowaniu bardziej satysfakcjonuj�cych sposob�w post�powania i emocjonalnego reagowania. Elementy psychodramy wykorzystywane s� r�wnie� przy interpretacji marze� sennych. Inn� form� wykorzystania teatru do cel�w terapeutycznych jest tworzenie spektakli teatralnych przez terapeut�w i pacjent�w w szpitalach psychiatrycznych. Najcz�ciej s� to przedsi�wzi�cia jednorazowe, dotycz� okre�lonej grupy pacjent�w, ko�cz�ce si� premier� lub kilkoma pokazami dla krewnych, znajo- 55 mych czy innych pacjent�w. Celem tych przedstawie� jest nastawienie na problemy komunikacji, uczenie si� porozumiewania z innymi, oraz rozumienia siebie i innych. W swojej tre�ci spektakle te nawi�zuj� do tradycji ludowych widowisk (np. Jase�ka, kol�dnicy itd.) albo oparte s� na klasycznym dramacie lub s� kreacj� zbiorow� pacjent�w pod kierunkiem terapeuty. W dzia�aniach tych g��wn� rol� odgrywa efekt terapeutyczny, strona artystyczna spektaklu jest drugoplanowa. Obok szpitali psychiatrycznych spektakle teatralne realizowane s� w r�nych o�rodkach zajmuj�cych si� dzie�mi i m�odzie��. Powstaj� spektakle w o�rodkach dla Dzieci Upo�ledzonych Umys�owo czy Dzieci G�uchych, jak r�wnie� w O�rodkach dla Narkoman�w. W zale�no�ci od typu zaburzenia, r�ne s� cele terapeutyczne realizowane poprzez tworzenie danego spektaklu. W inny spos�b wykorzystuj� teatr do cel�w terapeutycznych tw�rcy wsp�lnot teatralnych. W sk�ad takiej grupy wchodz� osoby niepe�nosprawne psychiczne wsp�lne z zespo�em profesjonalist�w: aktor�w, muzyk�w itd. W Polsce od 1957 r. dzia�a w Olsztynie Pantomima G�uchych. Dzi�ki dzia�alno�ci tej pantomimy g�usi aktorzy wyszli z kr�gu izolacji i zaprezentowali si� szerszej publiczno�ci. Wysoki poziom artystyczny kolejnych premier spowodowa�, �e publiczno�� zacz�a ich ogl�da�, poniewa� maj� oni co� do powiedzenia. Efektem tego by�o odzyskanie wiary we w�asne si�y i poczucie si� pe�nosprawnymi cz�onkami spo�ecze�stwa. Zaprezentowane sposoby wykorzystania teatru w arteteraph maj� charakter orientacyjny i nie wyczerpuj� wszystkich mo�liwo�ci jakie niesie sob� teatr w procesie terapii. Bogdan Prus