Strona 1 Strona 2 Spis treści Karta tytułowa OD AUTORKI WPROWADZENIE TYDZIEŃ PIERWSZY. Euforia WCZEŚNIEJ TYDZIEŃ DRUGI. Utracone złudzenia TYDZIEŃ TRZECI. Alienacja TYDZIEŃ CZWARTY. La Femme NUMER SIERPNIOWY NASTĘPSTWA EPILOG PODZIĘKOWANIA BIBLIOGRAFIA INNE ŹRÓDŁA SPIS ZDJĘĆ I ILUSTRACJI Karta redakcyjna Strona 3 Strona 4 Pain, Parties, Work: Sylvia Plath in New York, Summer 1953 Strona 5 Dla Medory Strona 6 Masz dwadzieścia lat. […] Dziwny obrazek w szafce za łazienką: uczta, zwierzę i landrynka. sylvia plath, dzienniki 1950–1962, 14 listopada 1952 Wczoraj w nocy śniła mi się Marylin Monroe, była niby wróżką-matką chrzestną. Na jakimś spotkaniu z publicznością, to spotkanie z Eliotem na pewno będzie podobne. Powiedziałam, ledwie powstrzymując łzy, jak wiele dla nas znaczy ona i Arthur Miller, mimo że oczywiście nas nie znają. Zrobiła mi doskonały manikiur. Nie umyłam przedtem głowy i zapytałam ją o dobrych fryzjerów, bo gdziekolwiek chodzę, zawsze narzucają mi okropną fryzurę. Zaprosiła mnie do siebie na święta, obiecując nowe, kwitnące życie. sylvia plath, dzienniki 1950–1962, 4 października 1959 Strona 7 OD AUTORKI Sylvię Plath pochłaniała materialna kultura jej czasów. Wbrew krzywdzącemu wizerunkowi cierpiącej artystki znajdowała przyjemność w strojach, makijażu, czasopismach i jedzeniu. Sylvia była bardzo towarzyska — pracowała społecznie, należała do wielu stowarzyszeń, chodziła na wykłady, przyjęcia i potańcówki. W wieku dwudziestu lat postrzegała się raczej jako część grupy rówieśniczej niż samotną jednostkę. Bez biustonoszy, szminek i spódniczek w szkocką kratę nie da się zrozumieć Sylvii — uczestniczki i zarazem wytworu lat pięćdziesiątych dwudziestego wieku w Ameryce. W Nowym Jorku wraz z pozostałymi dziewiętnastoma dziewczętami mieszkała i pracowała w Barbizonie, żeńskim hotelu. Gdy słuchałam wspomnień tych kobiet o czerwcu 1953 roku, zdałam sobie sprawę, że trudności, jakich doświadczała Sylvia, nie były wyjątkowe. Wpisywały się w znacznie większy problem — polegający na byciu ambitną i ciekawą świata dziewczyną w tamtym czasie. Strona 8 WPROWADZENIE Sylvia Plath popełniła samobójstwo, zatruwając się gazem. Miała trzydzieści lat, na zawsze więc już pozostanie trzydziestolatką, która upinała długi warkocz dokoła głowy niczym brązową koronę. Jej cera zrobiła się bledsza z powodu bezsenności i angielskiej pogody — panowała wtedy zima stulecia. Było najzimniej od czasu, gdy za króla Jerzego zamarzła Tamiza. To jednak będzie opowieść o czym innym, o innej Sylvii. Nie o mroźnym lutym 1963 roku, lecz o czymś, co wydarzyło się dziesięć lat wcześniej, podczas rekordowych upałów pewnego tropikalnego lata. Przed mokrymi ręcznikami i becikami. Przed dziećmi i książkami. Przed Londynem, przed Devon i smutnym brązowym warkoczem. Przed kubkami mleka, chlebem z masłem i taśmą izolacyjną. Przed tlenkiem węgla i domową czarną magią piekarnika. Zanim stała się ikoną, zanim została Lady Łazarz, była po prostu studentką college’u z Nowej Anglii odbywającą staż na Manhattanie. Szczegóły związane z samobójstwem Sylvii zaowocowały dziesięcioleciami upraszczających opinii o niej samej i o jej pisaniu. Ta książka to próba odczarowania zbanalizowanego wizerunku Plath jako dręczonej przez demony artystki. To opowieść o pełnej energii młodej kobiecie u progu dorosłego życia. O artystce, którą pociągała zarówno jasna, jak i ciemna strona, która miała nienasycony apetyt na nowe doświadczenia i zdobywanie wiedzy i która nie obawiała się tego, co może przynieść jej los. O tym, jak Nowy Jork poraził ją swoim morderczym pięknem. O wrażliwej i wesołej osobie, która kochała i zakupy, i czytanie książek. Ta Sylvia ma blond włosy, ciemną opaleniznę, jedną walizkę, kilku ukochanych, dwie czarne sukienki i bilet do Nowego Jorku. Od 1 czerwca 1953 roku wraz z innymi dziewiętnastoma studentkami zacznie staż na Madison Avenue jako gościnna redaktorka magazynu o modzie „Mademoiselle”. ° Wiosna 1953. Aldous Huxley eksperymentował z meskaliną w zachodnim Hollywood. Odkryto szczepionkę na polio i wreszcie zdobyto Mount Everest. Umarł Stalin, a Elvis Presley ukończył szkołę średnią. Królowa Elżbieta II przygotowywała się do koronacji w opactwie Westminster. John Kennedy i Ja-cqueline Bouvier zdecydowali się ujawnić swój związek i ogłosili zaręczyny. W Tangerze William S. Burroughs pisał Nagi lunch. W domu w Wellesley w stanie Massachusetts Sylvia Plath pakowała halki, sukienki, spódnice i nylonowe pończochy. Wybierała się do Nowego Jorku. Strona 9 SYLVIA PLATH W NOWYM JORKU Strona 10 REDAKTORKI GOŚCINNE: Ruth Abramson Margaret Affleck Nedra Anderwert Candy Bolster Betty Jo Boyle Ann Burnside Malinda Edgington Laurie Glazer Gloria Kirshner Dinny Lain (Diane Johnson) Carol LeVarn Grace MacLeod Madelyn Mathers Eileen McLaughlin Neva Nelson Sylvia Plath Del Schmidt Anne Shawber Strona 11 Laurie Totten Janet Wagner REDAKTORKI „MADEMOISELLE”: Betsy Talbot Blackwell (redaktor naczelna) Cyrilly Abels (sekretarz redakcji) Marybeth Little (redaktorka, opiekunka College Board) Margarita Smith (redaktorka działu literatury) Gigi Marion Kay Silver Geri Trotta Polly Weaver Strona 12 Marzyłam o Nowym Jorku i jadę tam. sylvia plath, dzienniki 1950–1962, 15 maja 1952 Strona 13 TYDZIEŃ PIERWSZY. Euforia Strona 14 BARBIZONETKI Jej pokój był wielkości sporej szafy: beżowe ściany z kasztanowym wykończeniem, ciemnozielony dywan, narzuta w paprocie obszyta falbaną w róże — jak w lesie u Królewny Śnieżki. Niski, obity zielonym materiałem fotel, biurko wciśnięte tuż przy łóżku. Nad łóżkiem wisiał głośnik, z którego — po przekręceniu gałki — rozbrzmiewała muzyka klasyczna. Z jednej ze ścian wyrastała też biała emaliowana umywalka, przydatna do przepierki białych bawełnianych rękawiczek. (Wkrótce w każdym oknie powiewały wilgotne rękawiczki, niczym maleńkie białe flagi). Barbizon znajdował się u zbiegu Lexington Avenue i Sześćdziesiątej Trzeciej Ulicy — dwadzieścia trzy piętra w ciepłym różowym odcieniu cegły ze zdobieniami. Pokój Sylvii wychodził na wschód. Uwielbiała widok z okna — Third Avenue El, nowy budynek ONZ. Mogła nawet zobaczyć kawałek East River. Nie zamykała okien przez cały miesiąc. Mały jak pudełko pokój oznaczał wolność. Począwszy od 1940 roku, hotel Barbizon stanowił schronienie dla wybitnie uzdolnionych młodych i ślicznych Amerykanek. (Sylvia, podkreślając egzotykę tego miejsca, w Szklanym kloszu ochrzciła je Amazonką). Początkujące aktorki, pisarki, redaktorki i modelki rozkwitały, ale i więdły między różowymi ścianami hotelu. W siedmiuset maleńkich pokojach panował wilgotny i klaustrofobiczny klimat. Dziewczęta z Barbizonu kipiały ambicją i lękiem, gorliwie dążąc do poziomu jego najsłynniejszej rezydentki, Grace Kelly. Pamiętam mój przyjazd do Barbizonu, meldowanie się w recepcji i poznanie kilku dziewcząt, które przyjechały w tym samym czasie. Wszystkie były przyjaźnie nastawione, ale powściągliwe, jakbyśmy chciały zatrzymać entuzjazm dla siebie. Być może dlatego, że nie do końca wiedziałyśmy, czego oczekiwać, wobec tego lepiej było powstrzymać się od chichotania albo wybuchów emocji. laurie totten Hotel Barbizon reklamował się jako zrzeszenie „ambitnych, wyróżniających się młodych kobiet”. Pochwalali to zarówno rodzice, jak i agencje modelek. Pod wieloma względami przypominał żeński klasztor dla bogatych — obowiązywały herbatki, cisza nocna i przyzwoitki. Dziewczęta, które wracały podpite lub w godzinach ciszy nocnej, dostawały upomnienia. Mimo to pobyt w hotelu dla kobiet takich jak Plath był niczym słodka niewola. Czar tego miejsca nie polegał na grach w brydża czy randkach w Stork Club. Strona 15 Sylvia i pozostałe dziewczęta z Barbizonu nosiły pasy wyszczuplające, stożkowate biustonosze, czółenka na obcasie i pończochy ze szwem. Grając w badmintona czy stukając na maszynie, wciąż zachowywały pozory wyrafinowania — chciały eksponować kobiecą naturę sukienek i torebek. Cel był jasny: czuć się oraz wyglądać elegancko i nieskazitelnie niczym biała rękawiczka. Był rok 1953 — cztery lata przed tym, jak Audrey Hepburn udowodniła w Zabawnej buzi, że mól książkowy może być sexy. Dwudziestoletnia Sylvia Plath trochę przypominała modelkę Sunny Harnett. Czytywała Joyce’a. Skupiała się na pisaniu. Czasami wsiadała w pociąg i jechała do Brookline na podwieczorek ze swoją donatorką Olive Higgins Prouty. Sylvia przybyła do Nowego Jorku po zapaleniu zatok, nawale spotkań towarzyskich w Yale i nagród za osiągnięcia w nauce. Desperacko pragnęła przekuć akademickie sukcesy, opublikowane wiersze i spotkania z Ligą Bluszczową w coś bardziej namacalnego. Po raz pierwszy opuszczała Nową Anglię. Potrzebowała alchemii Nowego Jorku — tych konkretnych różowych ścian, tych uroczystych lunchów — odrobiny rzadkiego minerału, który przemieni jej życie w złoto. ° Sylvii spieszyło się do dorosłości, ale nie jej jedynej. W 1953 roku określenie „młoda dama” oznaczało, że Plath i dziewczęta z jej pokolenia były przede wszystkim damami, a przy okazji — tak się złożyło — młodymi. Strona 16 KTÓRA Z WAS JEST DZIEWICĄ? Już wtedy byłyśmy takimi osobami, na jakie miałyśmy wyrosnąć. neva nelson Kilka dekad przed ostatecznym zamknięciem w 2001 roku magazyn „Mademoiselle” podziwiany był za swój rozmach i słynął z publikowania prozy Trumana Capote’a, Williama Faulknera, Tennessee Williamsa i Flannery’ego O’Connora. (Sylvia Plath, zapalona czytelniczka magazynu, opisywała go w swoim dzienniku jako „intelektualny magazyn o modzie”). Typowa dziewczyna „Mademoiselle” była wykształcona, nastawiona na robienie kariery i dość obyta. W ten sam weekend mogła obejrzeć zarówno sztukę Arthura Millera, jak i mecz footballowy drużyny Yale. Chodziła na zakupy, na tańce, pracowała społecznie i jednocześnie miała wybitne osiągnięcia w nauce. Według słów magazynu „idealnie pasowała do college’u, kariery i koktajli”. Prawdopodobnie planowała zamążpójście, ale nieco później niż jej rówieśniczki — w liceum obywała się bez narzeczonych. Program staży dla młodych redaktorek został zapoczątkowany w 1939 roku. Oferował studentkom pracę nad niezwykle popularnym numerem uczelnianym. Co roku w czerwcu zespół redakcyjny „Mademoiselle” wybierał dwadzieścia dziewcząt, zapraszał je do Nowego Jorku, umieszczał w hotelu Barbizon i płacił im normalną pensję. Każdego roku do konkursu zgłaszały się tysiące dziewcząt — każda chciała być stażystką. Staż polegał na pracy, ale także na chodzeniu na przyjęcia, do teatru i na pokazy mody. Poznawało się osobistości takie jak Hubert de Givenchy, E.B. White czy Marlon Brando. W 1953 roku program przeżywał rozkwit, a dla kogoś tak pochłoniętego literaturą jak Plath był czymś najlepszym, co mogło się przydarzyć. Sylvia poczuła ulgę, gdy okazało się, że Laurie Totten zakwaterowano w pokoju obok. Choć w rodzinnym Wellesley Laurie mieszkała kilka ulic dalej, obie po raz pierwszy spotkały się dopiero kilka tygodni wcześniej. — Rozmawiałyśmy przez telefon, pamiętam, że odwiedziłam ją w domu i poznałam jej matkę — wspomina Laurie. — Mieszkała bardzo blisko mnie, dzielił nas zaledwie krótki spacer. Pamiętam też, jak siedziałyśmy na łóżku w pokoju na piętrze, rozmawiając o wielkiej przygodzie i korzyściach z tego doświadczenia. Duże wrażenie zrobiła na mnie informacja, że Sylvia wygrała konkurs na opowiadanie magazynu „Seventeen”, w którym ja także wzięłam Strona 17 udział, choć bez efektów. Bardzo jej współczułam, bo jako mała dziewczynka straciła ojca. — Sylvia polubiła trzpiotowatą artystkę Laurie i natychmiast uznała ją za przyjaciółkę. — Mama miała zamiar odwieźć mnie do Nowego Jorku — opowiada Laurie. — Zaproponowałyśmy Sylvii, by do nas dołączyła, ale z jakiegoś powodu w ostatniej chwili zdecydowała się jechać pociągiem. Czułam się przy niej swobodnie, nie było mowy o jakiejkolwiek dominacji jednej nad drugą. Jakiś czas przed naszą wyprawą do Nowego Jorku rozmawiałyśmy o tym, pod jaką postacią chciałybyśmy się odrodzić. Ja chciałam być wilkiem, bo prawie nikt ich nie rozumie, chociaż wcale nie są tak wielkie i niebezpieczne, jak się powszechnie uważa. Sylvia wybrała mewę. Tego samego wieczora w pokoju Grace MacLeod Sylvia poznała pozostałe stażystki. Grace, którą niebawem mylić będą z Zsa Zsą Gabor i która stała się nieoficjalną gospodynią grupy. Elegancką Madelyn Mathers, której ojciec wynalazł prototyp nawigacji GPS, i Nevę Nelson z San Jose, która kilka miesięcy wcześniej brała udział w zajęciach z geologii na terenie Doliny Śmierci — w miejscu przeprowadzania ostatnich testów bomby wodorowej. (Na jednej z fotografii widać nawet, jak opalona Neva beztrosko odrzuca liczącą dwa tysiące lat radioaktywną rybę niczym otwartą ostrygę). Poznała także Eileen McLaughlin, wygadaną i zdolną modystkę. — Wciąż pamiętam te parsknięcia, nosowy śmiech, gdy udała się jej celna uwaga — powiedziała Neva w wywiadzie. Glorię Kirshner, która w wieku dwudziestu czterech lat miała już męża i małego synka i codziennie dojeżdżała pociągiem z Bronxu. Oraz Janet Wagner z Kansas, którą niebawem miała odkryć Eileen Ford z Agencji Modelek Forda i która pojawiać się będzie w „Vogue” i „Glamour” do późnych lat sześćdziesiątych.‹1› Nedra Anderwert to niewątpliwie jedna z „paryskich modelek”, podziwianych przez Sylvię w pierwszym liście do domu. Miała ciemne błyszczące włosy i duże kocie oczy. Gładko zaczesana, z wyraźnie podkreślonymi oczami i ustami, Nedra była zawsze gotowa do zdjęć i zarazem niezwykle fotogeniczna — marzenie fotografa. — Nigdy nie włączała się w nasze rozmowy — wspomina Neva. — Przysłuchiwała się z opuszczoną głową, bo ciągle szkicowała — przeważnie buty. Rysowała je bez końca, bardzo fantazyjne, z miękkiego aksamitu i ozdobione klejnotami. Dla nas stanowiły tylko część stroju, dla niej szansę na zrobienie fortuny. Szkoda, że nie mogła nosić zaprojektowanych przez siebie butów. Wyprzedzała swój czas. To ona pokazała nam bardzo miękkie pantofle marki Capezio — właśnie wchodziły na rynek i były zbyt drogie, bym mogła sobie na nie pozwolić. Pamiętam, że znalazła mi wygodne szpilki z brązowej satyny, bo moje czarne skórzane strasznie mnie obcierały. Sylvia — podobnie jak śliczna i tajemnicza Nedra — uwielbiała buty. Strona 18 Zwłaszcza francuskie. Zakochiwała się w sklepikach obuwniczych przy Rue de la Paix w Paryżu, opisywała „delikatne czerwone czółenka, pomarańczowe balerinki, szaroniebieskie półbuty i złote sandałki”‹2›. (Po latach od Nowego Jorku będzie wolała Paryż i lemoniadę w „małych modnych barach”). Gdyby była bogata, pozwoliłaby sobie na ekstrawagancję „posiadania szafy pełnej butów, tylko jeden czy dwa rodzaje: proste czółenka kaczuszki na przykład — we wszystkich kolorach tęczy”‹3›. Sylvia miała dobre oko, jeśli chodziło o piękno — w dzienniku odnotowała kocie oczy Nedry i smukłe nogi, ale również spisała ją na straty jako zbyt wycofaną. Jak ktoś tak piękny mógł być nieśmiały? Wzajemna rezerwa spowodowała, że nie nawiązały przyjaźni, ale mimo to łączyło je wspólne miejsce zamieszkania. „Wspaniałe życie zaczyna się tuż po przekroczeniu progu pięknego hotelu Barbizon-Plaza przy Central Park South” — szczycono się w broszurze z 1953 roku. „Zaledwie parę kroków od sklepów na Piątej Alei, z wygodną salą barową czynną do pierwszej w nocy, centralnym systemem chłodzenia i indywidualnymi termostatami”. Jednakowoż hotel dla kobiet Barbizon wcale nie był tak wspaniały: w rzeczywistości termostaty nie działały, a przynajmniej nie te na piętnastym piętrze. Tak się złożyło, że w Nowym Jorku panowały wówczas rekordowe upały — we wrześniu temperatura miała dochodzić do trzydziestu dziewięciu stopni Celsjusza. Może i Grace Kelly była tu stałą bywalczynią — znaną z przemykania po korytarzach w samej bieliźnie — ale dla młodych dziewczyn hotel Barbizon stanowił tylko ładną noclegownię. — Było bardzo, bardzo gorąco — wspomina Diane Johnson. — A w hotelu nie miałyśmy klimatyzacji. Anne Shawberg, Lin Edgington i ja siedziałyśmy w negliżu, licząc na jakiś przeciąg. Neva zapomniała spakować piżamę. — Mama przysłała mi ją dopiero w ostatnim tygodniu. Wieczorami rozmawiałyśmy ubrane w peniuary i koszule nocne. Ja nigdy w życiu nie miałam szlafroka. — Zarzuciła więc rozkloszowany zielony płaszcz — dwustronny, po jednej stronie wełniany, po drugiej gabardynowy — na koszulkę i nosiła go jak pelerynę. Sylvia rzecz jasna od kilku miesięcy obmyślała swoją nowojorską garderobę, świetnie się więc wpasowała dwiema niebieskimi piżamami, nylonową koszulą nocną i pikowanym szlafroczkiem. We wpisie do dziennika z czternatego maja — a zatem na dwa tygodnie przed przyjazdem do Nowego Jorku — wyraża głęboki żal, że nie udało się jej zdobyć więcej przyjaciółek w Smith College. „Mieszkałam w pudełkach na piętrze, poniżej i w korytarzu, otoczona przez dziewczęta, które dużo myślą, mają podobne uczucia i razem z tobą tęsknią, ale nie chciałam ich rozwijać, ponieważ nie chciałam, nie mogłam poświęcić im czasu”‹4›. Przysięgła sobie, że w Nowym Jorku będzie towarzyska i na dowód tego zostawiała drzwi do Strona 19 swojego pokoju w Barbizonie zawsze otwarte. Od pierwszego wieczora, który spędziła na pogaduszkach z Grace, Sylvia zmieniła hierarchię wartości: z nauki i pracy na zdobywanie doświadczeń i przyjaźni. Bardzo chciała pozyskać tu, w Nowym Jorku, przyjaciółki. Pragnęła być lubiana przez inne dziewczęta. I większość z nich uwielbiała towarzystwo Sylvii, podziwiała jej świeżą zdrową urodę i dostrzegała inteligencję. Wracając do pokoju Grace. Wychodził na Sześćdziesiątą Trzecią Ulicę, przez co był najsłoneczniejszym pomieszczeniem na piętrze. Natychmiast stał się więc nieoficjalnym miejscem spotkań dziewcząt. Tamtej nocy wszystkie stłoczyły się na małej przestrzeni, ale żadna nie chciała wyjść pierwsza. W pewnym momencie, koło pierwszej lub drugiej nad ranem, podzieliły się na niewielkie podgrupy, bardzo chciały poznać się bliżej i nawiązać pierwsze więzi. Aż jedna z nich rzuciła pytanie (zawsze znajdzie się ktoś taki): Która z was jest dziewicą? Żadna nie podniosła ręki. Było jasne, skąd pochodziłyśmy: zdradzały nas dialekty, stroje i uprzedzenia. Sylvia i Carol — „wschodnie inteligentki” — nazywały mówiącą nosową gwarą Janet Wagner, która chodziła do Knox College, „wieśniaczką” z Knoxville w Tennessee. Mnie, jako że się z nią trzymałam, przylepiono tę samą etykietkę. Ze wszystkich dziewcząt to chyba właśnie Janet najbardziej skorzystała z miesięcznego stażu w magazynie i szybko stała się wyrafinowaną „mieszkanką wschodu”. Gdy jednak po raz pierwszy pojawiła się w Nowym Jorku, wtedy, w 1953 roku, daleko jej było do znawczyni mody. Zobaczyłam ją przy windach w długiej różowej babcinej sukience w kwiatki i w małym kapelutku, obklejonym na płasko jasnoniebieskimi kwiatami z jedwabiu, lawendą i goździkami. Uśmiechała się szeroko i zdobywała tym uśmiechem wszystkich, nawet te dziewczyny, które ją poniżały i wyśmiewały się z jej wyglądu albo akcentu. Jan po prostu nie dała się onieśmielić, stawiała im czoło, niwelując tym samym przewagę Ligi Bluszczowej nad naszymi małymi college’ami. Wszystkie docinki spływały po niej jak po kaczce, a ona rzucała tylko coś w stylu „chromolić to!” i robiła, co trzeba, żeby przetrwać w bezwzględnym świecie mody w Nowym Jorku. neva nelson Biedna Sylvia należała do snobek z Ligi Bluszczowej. Była zażenowana, gdy dowiedziała się, że powtarzałam trzecią klasę. Nie wierzyła, że ktoś taki jest w stanie odnieść potem sukces. Ona wygrała konkurs w kategorii proza, a ja w kategorii literatura faktu, dlatego chciałyśmy się poznać. Mówiłam jednak ze środkowozachodnim akcentem, co ją ewidentnie rozczarowało. Sylvia uważała, że wszystko, co leży na zachód od Lake Placid, to już Dziki Zachód i automatycznie tego nie lubiła. Kochała Europę. Strona 20 janet wagner Pochodzę z małego miasteczka w Iowa. Sylvię to fascynowało. Była rozczarowana na wieść, że wychowałam się w mieście, a nie na farmie. laurie glazer 1› Sylvia od razu przezwała Nevę i Janet Kowbojką i Wieśniaczką. 2› Sylvia Plath, Dzienniki 1950–1962, 27 marca 1956, opr. Karen V. Kukil, przeł. Joanna Urban i Paweł Stachura, Warszawa 2000, s. 542. 3› Tamże. 4› Tamże, 14 maja 1953, s. 177.