TYTU�: Kafraria AUTOR: Micha� Boym z misji mozambickiej 11 stycznia roku 1644. Kafraria to ziemia wielce rozleg�a, kt�ra zawiera te� pa�stwo Monomotapy. Rozci�ga si� od Przyl�dka Dobrej Nadziei po Mozambik oraz rzeki p�yn�ce w stron� Goa. Ca�y handel portugalski przypada tej krainie. Wszyscy Kafrowie - m�czy�ni, kobiety, dzieci, chodz� nadzy, bez nakry� g�owy. Mimo to ju� m�czy�ni od pasa do kolan, kobiety za� od piersi do kostek okrywaj� si� barwnymi tkaninami, jakie Turcy sprzedaj� Europejczykom. W�osy ich s� k�dzierzawe; kobiety r�wnie� nie maj� d�ugich w�os�w, je�li za� zdarzy si�, �e urosn�, unosz� je przy pomocy grzebienia na kszta�t kap�a�skiego biretu. Lud jest niewolniczy, cho� utalentowany. S� niewolnikami Portugalczyk�w. Kupowani s� za p��tna, ju� wspomniane, lub za srebro, kt�re tu si� wielce ceni, zwane patacas. Ma�ych Kafr�w wycenia si� na trzy lub siedem scud�w, takie te� jest ich imi�, je�li s� dobrze zbudowani i ro�li cena wynosi dziesi�� lub dwana�cie. Liczni, przychwyceni na kradzie�y, s� sprzedawani przez swoich, inni zn�w przez rodzic�w, niewielu jest pochwyconych na wojnie, s� te� tacy, co za niszczenie prosa skazani zostali na niewol�, jeszcze innych pochwycono na drodze i doprowadzono do Portugalczyk�w. Je�li za� kt�ry z pojmanych rzek�by w obecno�ci kupca, �e jest cz�owiekiem wolnym, b�d� niesprawiedliwie oddanym na sprzeda�, natychmiast zosta�by zabity przez czarnego sprzedawc�. Dlatego to, w dobrej wierze, posiadaj� Luzyta�czycy wielu wolnych ludzi w miejsce niewolnik�w, chocia� wielu, B�g to wie, sk�d si� bierze. Wszyscy Kafrowie s� koloru czarnego, znajduj� si� te� brunatni; siwi i brodaci, ci o rudych w�osach oraz starcy s� okropni z wygl�du. Bardzo ch�tnie nacieraj� si� t�uszczem, od kt�rego b�yszczy im sk�ra. S�o�ce, kt�re tu mocno pra�y nie szkodzi ich g�owom. Kr�l�w czy przyw�dc�w (kt�rych fumu zowi�) maj� wielu, ci prowadz� mi�dzy sob� wojny. Na miasta, a raczej sza�asy, bardzo rzadko si� natrafia. W�druj� grupami i �ywi� si� b�d� znalezionym prosem (kt�re ziarna ma wi�ksze od europejskich), b�d� pochwytanymi, pieczonymi lud�mi. Spytany przeze mnie Kafr, kto go sprzeda�, odrzek�: "inni Kafrowie, kt�rzy chcieli mnie zje��"; "Ty sam, jak cz�sto jad�e� ludzi?", "Dwa razy" rzek� "Raz g�ow� pewnego, innym razem nogi drugiego". Inny opowiada�, �e trzy razy zjad� pieczonego cz�owieka. Noc� rozpalaj� ogromne ogniska, kt�re s� widoczne wok� Mozambiku. Ich naczelny w�adca, zwany Maraviusz, panuje od Przyl�dka Dobrej Nadziei. Gdy umiera, wed�ug obyczaju, cia�o jego wk�adane jest do jamy, do kt�rej wchodz� te� konkubiny w�adcy, krewni, przyjaciele i dru�yna. Ca�kiem niedawno oko�o pi�� tysi�cy, na znak umi�owania kr�la, zgin�o w ten spos�b, zasypanych ziemi�. W�adc� (tak jak maj� zwyczaj czyni� i z innymi Kaframi) zaopatruj� w gar�� prosa i gar�� m�ki. Opowiada� Pilotus, �e przed paru laty, gdy rozbitkowie naprawiali statek przy Przyl�dku Dobrej Nadziei i aby ludzi ze statku zwo�a� bili w dzwon "Zbiegli si�", powiada "liczni Kafrowie na ten dziwny d�wi�k a spo�r�d nich jeden podszed� bli�ej, kiedy� niewolnik pewnego Luzyta�czyka. Odezwa� si� w mowie portugalskiej i rzek�, �e pozna� ludzi, kt�rzy tu s�, �e jest zi�ciem kr�la i �e znalaz� si� tu z powodu burzy, kt�ra rozbi�a statek indyjski [na kt�rym p�yn��] u tych wybrze�y; gdy wszyscy zaton�li on jeden ocala�, porzucony na brzegu, gdzie wreszcie znale�li go Kafrowie i gdzie, gdy zatroszczono si� o niego, odzyska� zdrowie. Nadto, poniewa� potrafi przepowiada� burze, wiatry i deszcze jest ceniony i drogi kr�lowi i sta� si� jego zi�ciem. Tak wi�c co wy tu robicie i czego chcecie? Wtedy owi [rozbitkowie] za��dali kr�w i byk�w; gdy nie odm�wili zwyk�ej zap�aty obieca� im to wszystko. Dali 40 sztabek spi�u, albowiem z�oto tu nie jest cenione, z powodu niewiedzy. Nieoczekiwanie doprowadzonych zosta�o 40 kr�w. W ko�cu przyby� sam kr�l, nak�oniony przez swego zi�cia, kt�ry oznajmi� mu, �e Luzyta�czycy s� jego krewnymi, co potwierdzi� powierzonymi mu przez nich pieni�dzmi, albowiem w tych stronach nawet �ona nie powierza pieni�dzy swojemu m�owi. Kr�l wci�� przypatrywa� si� dzwonkowi, podziwiaj�c jego d�wi�k zawiesi� go sobie na szyi i, uderzaj�c we� z wielk� w�asn� i swoich ludzi lubo�ci�, obszed� ob�z Portugalczyk�w. W ko�cu, przyjrzawszy si� z podziwem armatom i przestraszywszy si� grzmotu, jaki wydaj�, odszed�". Wojny prowadz� pieszo. Bro� ich stanowi azagalha (jest to prosty kij z �elaznym ostrzem na ko�cu, na kszta�t szerokiej dzidy), �uk (zagi�ty drzewiec, z poci�gni�t� woskiem lin�), strza�y z trzciny, bez pi�r (te bowiem dla ozdoby, z jakiegokolwiek ptaka, r�wnie� z kury, wtykaj� sobie we w�osy na g�owie). Strza�y zako�czone s� �elaznym ostrzem, a poniewa� s� walcowate, bardzo szybko lec�. Czasem je zatruwaj�. Sam widzia�em przymocowany do �uku korze� i otrzyma�em od pewnego czarnego kawa�ek w zamian za medalik. Jest to doskona�y lek dla rannych, nawet dla uk�szonych przez w�a, s�u�y na wszelkie zatrucia. Starty kamieniem lub �uty korze� �w (zwany mitambo), zaaplikowany w ci�gu trzech do czterech dni leczy cz�owieka z ka�dej rany �miertelnej. Tak wi�c, gdy Kafr poczuje, �e ugodzi�a go strza�a lub azagalha, je�li nie umrze od razu, sam, b�d� osoby b�d�ce w pobli�u, aplikuj� owo remedium, a ten z pewno�ci� unika �mierci. S�dy sprawuj� w taki spos�b. Gdy umiera komu� ojciec lub matka natychmiast biegn� do czarownika b�d� wied�my i m�wi�, i� rodzic ich zmar� i, �e z tym i owym by� w nieprzyja�ni. Czarownik rzuca losy (czasem, zanim jeszcze przyby�y wyjawi swoj� spraw�, publicznie o�wiadcza ludziom z czym �w przyszed�), nast�pnie wr�y i podaje imi� zab�jcy. Kafr udaje si� tedy do fumu, a wi�c do w�adcy, i oskar�a wroga swego ojca. Wyszukiwane jest w lesie zio�o truj�ce, zwane moabi, kt�rym w�adca nakazuje oskar�onego napoi�. Je�li wypije i po 24 godzinach, dzi�ki wymiotom wychodzi [z pr�by] zdrowy, og�asza si� jego niewinno��. Je�eli odm�wi, mog� pozbawi� go d�br, przewa�nie jednak zostaje zamordowany, b�d� w nied�ugim czasie umiera otruty i jest rzecz� w�a�ciwie niemo�liw� nawet chrze�cija�skich Kafar�w przekona�, i� s�dzenie w ten spos�b jest niesprawiedliwe. Czasem, zgromadzeni przez swego fumu, poluj� na bawo�y i lwy, z wielka swoich strat�. W takich okoliczno�ciach, ca�kiem niedawno, bardzo dziki lew zosta� otoczony przez Kafr�w i gdy zabi� wielu i szuka� wyj�cia, fumu, aby nie sprowadzi� na sw� dru�yn� jeszcze wi�kszej straty, nakaza� uczyni� przej�cie w tej cz�ci, do kt�rej zbli�a�o si� zwierze, �w jednak, gdy to spostrzeg�, rzuci� si� w ty� gdzie by� najwi�kszy t�um ludzi, wielu porani� i zabi�. W ko�cu jednak, ugodzony przez jakiego� Kafra strza��, pad� martwy. Na s�onie poluj� w taki oto spos�b. Idzie do lasu 6 lub 8 z azalgaha, to znaczy dzidami; dw�ch z ty�u, dw�ch po bokach, dw�ch z przodu, z pewnej odleg�o�ci, aby s�o� nie m�g� ich dosi�gn��, zabiegaj� go i tak m�wi� do zwierza: "Wiemy, pot�ny s�oniu, �e nie�atwo ci� pokona�, my jednak pragniemy sprawdzi� tw� si�� i moc. a wi�c bro� si�". W tym samym czasie dw�ch podbiega i wra�a w niego strza�y lub w��cznie, gdy �w zwr�ci si� w stron� rany i b�lu [jaki ta sprawia]: zwrot ten jest dla niego trudny, albowiem brak mu kr�g�w do tego przystosowanych; wtedy owi Kafrowie, kt�rzy stali z przodu przek�uwaj� mu boki, gdy ten odwr�ci si� by ich zabi�, ci, co byli po bokach, powalaj� go. I tak, biedaczysko, pada z wycie�czenia i zostaje zabity. Dwa k�y, kt�rych nieraz i dw�ch m��w nie�� nie jest w stanie, wyrywaj�, mi�so za�, kt�re, jak powiadaj�, jest niesmaczne, zjadaj�. W�osie z ogona, kt�re jest do�� grube, wyrywaj� i nosz� jako naramienniki. Jest u nich w zwyczaju, tak�e w�r�d najubo�szych, nosi� na szyi szklane paciorki, b�d� wieniec, kobiety za� przystrajaj� si� czarnymi, k�kami z ko�ci s�oniowej, b�d� z�otymi i srebrnymi. Chrze�cijanie zawieszaj� na szyi medaliki b�d� relikwiarze, kt�re niezwykle ceni�. Dlatego to, je�eli s�o� wyczuje tego rodzaju ludzi, umyka w najg��bsze ost�py le�ne, wyrywaj�c drzewa z korzeniami. Mozambik to ma�a wyspa, kt�rej obw�d mierzy jedn� mil� w�osk�. Obfituje w piasek i s�on� wod� morsk�. Rosn� tu palmy, kt�re wydaj� kokosy, inaczej zwane orzechami indyjskimi (napisano o tym obszernie w atlasie Jansona przy Cejlonie). Sam kokos jest jak moja g�owa, nie ma w �rodku j�dra jak nasze orzechy, lecz kiedy owoc jest jeszcze niedojrza�y, posiada jeden kielich wody s�odko- kwaskowej. Na upa�y pod wiecz�r nap�j to orze�wiaj�cy, zwany lagna. Gdy dojrzeje nazywaj� go kokosem. Zawiera mi��sz, z kt�rego uzyskuj� olej i troch� wody, kt�ra jest ciep�a. Z kory robi� nici i liny, �agle za� wyrabiaj� z li�ci. Zanim uformuj� si� owe orzechy, wyrasta z pnia krzew, w postaci konaru czy ro�ka obfito�ci, rdze� jego jest bia�y i s�odki; otrzymuj� z niego p�yn, kt�ry zowi� sura i kt�ry pe�ni rol� alkoholu. Zapalony zajmuje si� ogniem, wystawiony na s�o�ce zmienia si� w ocet. Li��mi palmy zdobi� i okrywaj� ko�cio�y. Nie ma na Mozambiku domu, kt�ry by nie by� pokryty suchymi li��mi palmy jak s�om�. Jest to znakomita przyn�ta dla ognia. Sza�asy Kafr�w s� uformowane w okr�g, wok� wkopanego dr�ga, czasem wylepiane glin�, aby dziur nie by�o wida�. Biedna to mie�cina, nie ma wody s�odkiej; je�li pszenicy, prosa czy ry�u sk�d� nie otrzyma, przymiera g�odem. Posiada trzy, cztery cysterny zbieraj�ce wod� deszczow�. Jednak bardzo rzadko tu pada, raz, najwy�ej dwa razy w miesi�cu. Wszelkich innych owoc�w, jakie s� w Europie, nie posiada. Po przeciwnej stronie, kt�r� nazywaj� Cabacera i kt�ra nale�y do kontynentu Afryki, rosn� z�ote jab�uszka i melogranaty. Obfituje ona w lasy pe�ne zwierza. Mieszka�c�w Mozambiku jest co najwy�ej 60-ciu, s� to Luzyta�czycy, ojcowie rodzin. Nie ma tu rzemie�lnik�w, jedynie krawiec i fryzjer. Buty sprowadza si� z Goa. Poza tym bardzo rzadko jedz� mi�so, albowiem brak zawodowego rze�nika. �yj� samym ry�em, kt�ry przybywa tu z Goa. Ma�o jest tu chleba, wypieka si� go bez zaczynu; dost�pny jest tylko dla zamo�nych. Bu�ka, kt�r� w Polsce sprzedaje si� za szel�ga, ma tu cen� 4 groszy. Czasem z Wyspy �w. Wawrzy�ca, to znaczy z Madagaskaru, przywozi si� koz�y. S� tu te� krowy jak i troch� fig, d�ugich na kszta�t wskazuj�cego palca, gdy dojrzej� maja wo� poziomek. Ryb, gdyby ludzie nie byli leniwi, by�oby pod dostatkiem, tak jak �limak�w i rak�w. Luzyta�czycy jednak gardz� wykonywaniem jakiejkolwiek pracy, dlatego to �yj� bardzo ubogo. Gdy tylko przybywaj� [na wysp�] czyni� si� fidalgos, czyli szlachcicami, a poniewa� w�r�d Kafr�w, dzikich ludzi, przebywaj�, tych w og�le nie kszta�c� i sami cierpi� g��d i n�dz�. Nikt tu nie orze, nikt nie bronuje, nie sieje i nie sadzi. Nie ma tu owiec ani �adnych produkt�w mlecznych, s� tylko lasy pe�ne dzikiego zwierza. Czasem �cinaj� przy pomocy swoich Kafr�w czarne drzewo (heban gorszego gatunku ni� abisy�ski) i je�li nadarzy si� okazja, co ma miejsce bardzo rzadko, sprzedaj�. Doprawdy, mo�na powiedzie� o wyspie, �e jest tak bardzo uboga z winy ludzi, kt�rzy j� zamieszkuj�, zaniedbania, opiesza�o�ci i lenistwa. Mo�na spotka� ma�e �odzie, kt�re nazywaj� canoa, wykonane z jednego, wydr��onego pnia (u nas zwane cz�na). W takim porcie, kt�ry m�g�by ludzi przedsi�biorczych wzbogaci�, sprzedaj� wielkie k�y s�oniowe mniej wi�cej za 100 talar�w, w zale�no�ci od wagi. Znoszone s� one przez Kafr�w z Seny. Sena jest to region afryka�ski, po�o�ony blisko Mozambiku, bardzo �yzny. Ma wiele rzek �eglownych, obfituje w pszenic�, wo�y i z�oto. Osiad�o tam kilku Portugalczyk�w. Kr�l tych ziem, chocia� jest ich przyjacielem, pod utrat� szyi zakaza� swoim wyjawia�, gdzie s� wielkie kopalnie. Je�li by za� kto� przypadkiem je odkry� nakaza� dok�adniej ukry�. Znalezione kawa�ki z�ota pozwoli� wymienia� na bro� i kawa�ki sukna. Z�oto to ma ma�� domieszk� br�zu i miedzi, nie wytapiaj� go, lecz jedynie wyp�ukuj� w wodzie. Drobiny i z�oty piasek, kt�re wydobywaj� z dna, s� dobrze suszone na s�o�cu. Bitego z�ota, czyli z�otej monety og�lnie przyj�tej, brak w Mozambiku, jak i w ca�ych Indiach, lecz, gdy kto� je [monety] przyniesie, s� wa�one i wyceniane w warto�ci skud�w. Tak samo i bry�y z�ota s� wa�one niczym kruszce lub z�ote kamyczki. Fa�szuje je szajka dzia�aj�ca w Mozambiku, z br�zu i miedzi. M�wi si�, �e mr�wki na l�dzie afryka�skim, po przeciwnej stronie Mozambiku, buduj� g�ry, zreszt� w bardzo kr�tkim czasie. P��tna, ubrania, buty i cokolwiek znajd�, niszcz�, tak wi�c nic w ca�o�ci nie zostaje. Jednak s�l, gdy obsypie si� ni� rzeczy, konserwuje i powstrzymuje mr�wki przed podej�ciem. D�ugich li�ci, kt�re s� do tego wystarczaj�co silne, u�ywaj� w miejsce lin. Beczki nimi zwi�zane mo�na bezpiecznie nosi�. Pi�r kurzych u�ywaj� jako ig�y, kury s� nieliczne i przy tym ma�e, ich jaja s� ledwie wi�ksze od go��bich. Wielka jest ilo�� tygrys�w w lasach. Wieczorn� por�, gdy bij� dzwony na Ave Maria, przybywaj� na cmentarz, pogrzebane tam trupy wygrzebuj� i noc� po�eraj�. Gdy ludzi za dnia zobacz�, uciekaj�, lecz, gdy kto� by�by sam, doskakuj� mu do szyi od ty�u i dusz�. Gdy Kafrowie pozdrawiaj� si�, na znak szacunku padaj� na wznak i bij� si� w biodra dwa razy obiema d�oni�. Wtedy ten, kt�ry jest pozdrawiany, na znak zadowolenia "odklaskuje" przyjacielowi. Gdy rozmawiaj�, wzajemnie, co s�owo, g�osk� "u" wymawiaj�, co jest znakiem zainteresowania, je�li tego nie uczyni�, uwa�aj� sw� mow� za niezadowalaj�c�. Kafrowie s� bardzo wierni swoim panom. Je�li zdarzy si�, �e kt�ry� z nich ucieknie i pan wy�le innego Kafra ze swoim kapeluszem i tymi s�owami: "Pan nasz pozosta� z odkryt� g�ow�, pragnie, aby� go nakry� tym kapeluszem", natychmiast wraca, prosi o �ask� i j� otrzymuje. Gdy Kafr dowie si�, �e kto� sprzeciwi� si� jego panu, chocia� pan nie ka�e, czyha na tego cz�owieka i w ko�cu zak�uwa. Kafrowie s� wielkimi z�odziejami, jednak nie na swojej ziemi, gdzie przest�pstwo karze si� �mierci�. �ywi� si� jedynie prosem, kt�re jest im ka�dego dnia, w sta�ej ilo�ci dawane przez pan�w. O nic wi�cej nie dbaj�. Zapytani: "Co lepsze, chleb, ry� czy proso?" odpowiadaj� "Chleb wype�nia brzuch i przechodzi, podobnie ry�, jedynie proso wype�nia i zostaje", tak wiec siej� jedynie proso (mi�so za� ch�tnie spo�ywaj�, jakiekolwiek by by�o, mog� to by� nawet w�e; sk�r� wo��w piek� i zjadaj�, pij� tak�e ukradkiem wino). Pewien cz�owiek (m�wi si�, �e Wenecjanin) zwr�ci� uwag�, �e w Sena nie jest znana pszenica, co wyda�o si� nieprawdopodobne, albowiem wiele innych upraw udaje si�, jedynie ta jedna nie ro�nie. Tak wi�c wzi�� dwana�cie poletek i obsiewa� je, ka�de w danym miesi�cu i odkry�, �e pszenica zasiana w marcu by�a najlepsza. Od tej pory Sena ma pszenic�, kt�r� ju� i sami Kafrowie siej�, jednak w Mozambiku za leniwi s� na to Portugalczycy. Z�ote jab�ka, je�li dopisz� opady, dojrzewaj� tu dwukrotnie. Gaj palmowy jest miejscem, gdzie sadzi si� palmy. Kokos zakopuj� w ziemi, wyrasta przez lata w drzewo i co siedem lat daje owoc. Palma natomiast zwykle w ci�gu miesi�ca wydaje owoc. Lilia afryka�ska jest bardzo pi�kna, czerwonego i bia�ego koloru. Ananas jest najlepszym owocem strefy kontynentalnej o wybornym smaku i woni, wed�ug mnie mo�e obni�a� gor�czk� ze wzgl�du na orze�wiaj�ce w�a�ciwo�ci. Rodzi si� na ziemi, przy li�ciach swojego pnia, kt�re wraz z pniem po raz drugi zakopane daj� owoce w grudniu nast�pnego roku. Przedstawiam obraz jednego i drugiego. Owoc cazio, na kszta�t serduszka, jest niesmaczny, o wielko�ci orzecha. Ziarno jest lepsze od niego samego, s�l czyni jego gorzko-ostry smak zno�nym. Na pierwszy rzut oka przypominaj� europejskie jab�ka. Jab�ek tu nie ma, tak samo gruszek ani �liwek. Winna latoro�l rodzi�aby winogrona, gdyby jej ga��zki by�y piel�gnowane i podwi�zywane. Olej i wino w ca�ych Indiach pochodzi z Europy. Wieprzy tu niewiele i s� bardzo drogie, a wszystko to z lenistwa ludzi. I tak, na tej n�dznej ziemi, z g�odu, pragnienia, upalnego i parnego powietrza, jakich� dw�ch lub trzech ka�dego dnia umiera, mimo, �e mieszka�c�w i tak tu niewielu. Chrze�cijan w tych stronach niewielu, chocia� zbiory du�e, brak robotnik�w. Chrze�cijanami s� b�d� Luzyta�czycy b�d� Kafrowie. Ci ostatni �adnego boga nie wyznaj�, nie praktykuj� �adnej religii, dbaj� o sw�j brzuch i s�u�� panom. Nape�ni� brzuch prosem to ca�e ich szcz�cie, jednak mi�o�� w�r�d tych barbarzy�c�w czci si� wielce. Gdy Kafr posiada kawa�ek jedzenia, nie wiem jak ma�y, podzieli si� ze stoj�cymi obok Kaframi, cho�by zosta�a dla niego tylko odrobina. Luzyta�czycy, gdy utrzymuj� wielu Kafr�w, uwa�ani s� za bogaczy. Niewolnicy ci udaj� si� na barkach do Cabacera po wod� i drzewo, wod� nape�niaj� beczki. Jedna beczka wody kosztuje na Mozambiku skuda. Poza tym dni p�yn� tu nudno, chyba �e pan noc� gdzie� si� udaje, wtedy bowiem z �ukiem, strza�ami i w��czniami ruszaj� wraz z nim. Znak �w. krzy�a z pewnym wysi�kiem pojmuj�, nauczyliby si� i innych tajemnic wiary, gdyby byli uczeni, lecz niedbali w tej sprawie panowie nie u�wiadamiaj� ich, a nawet o to nie zabiegaj�. Niekt�rzy przez zaniedbanie bez chrztu umieraj�. Sami Luzyta�czycy rzadko przyst�puj� do sakrament�w, lecz niemal codziennie bior� udzia� we mszy �w. �ony ich raz tylko, w dni �wi�teczne, noc�, tu� przed jutrzenk�, s� zanoszone na msz� w lektykach, w korowodzie czarnych. Zaraz po ko�cu mszy odchodz� i wi�cej nie pokazuj� si� w �wi�tyni, nie przychodz� na kazania ani na katechizacj�, tylko na Wielkanoc przyst�puj� do spowiedzi. O czarnych, �eby przeszli na wiar� chrze�cija�sk�, nikt nie dba, a poniewa� bardzo liczni s� Kafrowie, nie znaj� ich nawet w�a�ni panowie, gdy wi�c Kafr umiera bez sakramentu, pan nie my�li obwinia� za to siebie. Wszelkie najwi�ksze ci�ary nosz� Kafrowie, albowiem nie ma tu jucznych zwierz�t. Trzymaj� parasole nad g�owami pan�w dla ochrony przed zbyt silnym s�o�cem. Nosz� ich w lektykach nakrytych sk�r� tygrysi�. Otoczony opiek� ma klucz zawieszony na szyi na z�otym �a�cuszku, klucz ten jest od spi�arni, oraz diadem przyozdobiony dwoma lub trzema medalikami. Ka�dy chrze�cija�ski Kafr, ile tylko posiada medalik�w, zawiesza na siebie i bardzo si� cieszy gdy mu je kto� daje; k�adzie na oczy, chwyta obiema r�koma, tak jak i wszystko inne. Jest w zwyczaju u Luzyta�czyk�w (tak jak by�o niegdy� w ko�ciele greckim) k�a�� na rozci�gni�tym na grobie kirze wino i chleb i inne s�odko�ci oraz zapalone �wieczki. W Dniu �mierci Pa�skiej kap�ani, odprawiwszy msz�, udaj� si� z ko�cio�a do poszczeg�lnych grob�w i odmawiaj� modlitw� za zmar�ego, pokrapiaj�c mogi�� wod� �wi�con�. Nie bij� w dzwony na podniesienie w Dzie� Zaduszny. Kafrowie i ich kobiety bior� wod� �wi�con� w pi�ci i wylewaj� na groby. Portugalki zanurzaj� przepaski i wyciskaj� ze� �w. wod� nad grobami. Je�li kto� ukocha� zmar�ego szczeg�lnie mogi�� oblewa jeszcze szczodrzej. Grzebi� zmar�ego w do�ach wykopanych w ziemi ko�cielnej, owini�tego w tkanin�, zasypuj� ziemi� lub zalewaj� cementem. Najbardziej obawiaj� si� Kafrowie �w. Antoniego z Padwy. Gdy Luzyta�czyk traci niewolnika i to dlatego, �e �w jest nikczemny, zbiega powierza �w. Antoniemu. Po paru dniach, �w zbieg�y niewolnik, znajdowany jest w najbli�szym ko�ciele, zamkni�ty i przywi�zany do o�tarza. Zapytany, jak to si� sta�o i kto go przywi�za�, odpowiada, �e zupe�nie nie wie i dlatego to Kafrowie ci�gle mi�dzy sob� szepcz�: "mancibo Portughese he hum grande embrolhador pera os Cafres", co znaczy "Doprawdy m�odzieniec �w (Portugalczycy maluj� �wi�tego z wygolon� brod� i w�sami) jest wrogiem Kafr�w". Sakramenty �wi�te odprawiane s� licznie, zw�aszcza w okresie Wielkanocy. Jest w zwyczaju, co kiedy� sam zauwa�y�em pod koniec mszy, �e kobiety kafrarskie podchodz� pod o�tarz z dzie�mi: zwykle nosz� swoje male�stwa na plecach, jak ci�ary, st�d te� na skutek ci�g�ych uderze� sp�aszcza si� im nos i trudno znale�� Kafra, kt�ry by nie mia� p�askiego nosa; jak wi�c powiedzia�em, podchodz� do o�tarza i prosz� o odm�wienie nad ich dzie�mi Ewangelii do B�ogos�awionej Dziewicy. Wykryto, i� jacy� Maurowie przedostaj� si� na Sen� w odzieniu marynarzy, aby g�osi� swoj� wiar�. Wielu z nich jest szczerze oddanych Dziewicy, kt�rej cudowny wizerunek znajduje si� w Bazaini. Kiedy wypytywa�em jednego Maura czy widzia� Dziewic� z Bazaini, natychmiast opu�ci� g�ow� uni�enie i odpar� "a quella Virgem he huma grande Seniora". Jej wizerunek uczyni� wspania�y cud tego rodzaju. Jaki� Portugalczyk pos�a� Kafra, aby kupi� wino, jednak ten wracaj�c do domu, ju� po dokonaniu zakupu, upu�ci� dzban i rozbi�. Zala� si� �zami i zawodz�c ze strachu przed ch�ost�, skierowa� si� do pobliskiego ko�cio�a. Ujrza� tam wizerunek Dziewicy i g�o�no zaszlocha�, wtedy, nape�niony nadziej�, wyszed� i odnalaz� dzban, w tym samym miejscu, jeszcze pi�kniejszy i pe�en wybornego wina. Pan, gdy skosztowa� trunku, zapyta� go gdzie naby� tak �wietny gatunek, albowiem na ca�ym �wiecie nie znajdziesz lepszego. Ten twierdzi�, �e sprzeda� mu go �w kupiec, do kt�rego zosta� pos�any; Gdy pan nie uwierzy� i dla pewno�ci da� mu pieni�dze i chcia�, aby zakupi� wi�cej, wyjawi� tajemnic� o cudzie, kt�ry to mia� rzeczywi�cie miejsce. On sam, jak i paru innych, kt�rzy si� o tym dziwie dowiedzieli, nawr�ci� si� na wiar�. M�wi si� te� o innym cudzie, jaki spotka� pewnego paralityka, do tego bardzo biednego. W tej�e samej Bazaini, biedak �w, ca�y dzie� m�czony g�odem, ub�stwem i chorob�, skierowa� si� wieczorn� por� ku drzwiom ko�cio�a. W �rodku nocy otworzy�y si� wrota; wtedy wszed� pe�zaj�c i Panienk�, o kt�rej cudach tyle s�ysza�, poprosi� o po�ywienie, albowiem ci�gle nie dojada� i przysz�oby mu umrze� z g�odu, je�li by nie otrzyma� pomocy. Wtedy Dziewica poprosi�a swego syna o ja�mu�n� i wspomo�enie dla tego biedaka. Dzieci�tko Jezus wyci�gn�o swoj� b�ogos�awi�c� [praw�] d�o� z jedzeniem i rzek�o tymi s�owy: "Podejd� tu i we�". "Nie jestem w stanie Panie - odpar� kaleka - albowiem mam chrome nogi". "Podnie� si�, na ile mo�esz" powiedzia� Chrystus. Wtedy ten podczo�ga� si� i wyci�gn�� lew� d�o�; "Nie t� - rzek� Pan - lecz praw� podaj". "Nie mog� Panie". "Spr�buj!" odpar� Syn Bo�y. Tak te� zrobi� i wraz z pokarmem otrzyma� zdrowie. Z wielk� rado�ci�, wzruszony cudownym doznaniem, przyj�� wiar�. Sam nie wiem kto, w sam Dzie� Zwiastowania, przy ko�ciele Franciszkan�w, ustanowi� "gr� szcz�cia" w celu przyci�gni�cia ludu (k�adzie si� do urny kartki, kilka zapisanych w�r�d wielu pustych, nast�pnie ci�gnie si� trzy razy po kolei losy); trzech tedy pogan, trzy razy po kolei, wyci�ga karty z losami. Przyrzekaj� przy tym B�ogos�awionej Panience z Bazaini okre�lon� ja�mu�n�, je�li by kt�remu dopisa�a fortuna. Kto� wygra� mo�e srebrny talerzyk, inni zn�w z�ote pier�cienie, a wszystko jest wydawane. Portugalki nie przychodz� na nabo�e�stwa, chyba �e noc�, w towarzystwie wielkiego zast�pu Murzynek; nios� ze sob� ogie� i, gdy wchodz�, b�d� wychodz� z ko�cio�a, spalaj� na znak szacunku kadzid�o. Chorzy Chrze�cijanie na koniec mszy posy�aj� wod�, kt�r� obmywano kielich, w kt�rym konsekrowano krew pa�sk�; je�li kt�ry si� jej napije wyzwolony zostaje z febry. Odpusty trwaj� co najmniej od wczesnego wieczora a� do po�udnia. Nie �piewaj� wtedy Nieszpor�w, ani nikt nie przychodzi do ko�cio�a. Podczas �adnej z mszy �piewanych nie us�yszysz prefacji, skoro za� ksi�dz wypowie w trakcie mszy "Pok�j Pa�ski" dziekan obejmuje go obiema r�koma, nast�pnie podchodzi do subdziekana i czyni to samo. Jest na Mozambiku trzech ojc�w Towarzystwa [Jezusowego], zajmuj� si� oni r�wnie� szpitalem. Zachowa�y si� mury staro�ytnego szpitala, w kt�rym chorym pos�ugiwa� �w. Franciszek Ksawery. Nasi duchowni s�uchaj� spowiedzi i nauczaj� ludzi katechizmu, prowadz� jedn� szko��, do kt�rej ucz�szczaj� dzieci portugalskie. Czwarty ojciec zarz�dza dwoma ko�cio�ami po�o�onymi na przeciwleg�ym brzegu, w Cabacera, naucza Kafr�w, s�ucha spowiedzi i sprawuje inne sakramenty. Osobi�cie, w dni �wi�teczne, dwukrotnie odprawia msz�, lecz niewielu jest tam ludzi z obawy przed dzikimi zwierz�tami. Dowiedzia�em si�, �e Kafrowie czcz�, niczym b�stwa, swoich czarownik�w. R�nokolorowe tkaniny zanosz� do lasu i ukrywaj� pod okre�lonymi drzewami, pozosta�e p��tna zabieraj� ze sob�. Odnalaz�szy czarownika okazuj� mu zwyk�e pozdrowienie i nic wi�cej nie m�wi�. Wtedy czarownik, je�li jest "natchniony" przez diab�a, m�wi, �e on [Kafer] przychodzi �eby wystawi� go [czarownika] na pr�b�, tyle tkanin przynosi, a tyle ukry� w lesie pod tym to i tym drzewem, a tyle zatrzyma� dla siebie. Wtedy Kafr wyjawia prawd�, uderza w d�onie i podaje przyczyn� swego przyj�cia. Prosi o przepowiednie dotycz�ce jego spraw. Czasem Kafrowie s� posy�ani przez swych pan�w z okre�lon� miar� z�ota, kt�r� zowi� pasta; warte czasem nawet do 30 tysi�cy kruzados. Otrzymuje niekiedy 10 takich pasta i prosi pana o barwne tkaniny, kt�re wymienia na wiktua�y. Je�li za� odm�wi tego pan, nie chce odej��. S� do tego stopnia uczciwi, �e nic z tego, co zosta�o im powierzone, nie kradn�, nawet oddawszy rachunki, je�eli pan nie pyta o z�oto, ani o to jak wiele wyda�, oddaj� mu nie uszczuplone. Kobiety �owi� ryby chustami w dolinach rzecznych.