Tytul: Z DZIEJ�W POLSKIEGO ANARCHIZMU Autor: DANIEL GRINBERG OPRACOWAL : �UKASZ RESZCZY�SKI DANIEL GRINBERG Z DZIEJ�W POLSKIEGO ANARCHIZMU Czy w Polsce istnia� kiedykolwiek zorganizowany ruch anarchistyczny? Czy wrogie samej idei pa�stwa koncepcje Proudhona, Bakunina i Kropotkina mog�y wzbudzi� zainteresowanie ludzi spragnionych niepodleg�o�ci? Pr�no szukaliby�my w podr�cznikach odpowiedzi na tak postawione pytania, za� monografie po�wi�cone dziejom polskiego socjalizmu wspominaj� o anarchistach raczej p�g�bkiem. A przecie�, cho� mo�e to by� dla wielu czytelnik�w zaskoczeniem, stanowili oni powa�n� si�� podczas wydarze� rewolucyjnych 1905-1907 r. S�abo zbadany jest r�wnie� oryginalny wk�ad polskich rzecznik�w ideologii wolno�ciowej do teorii anarchistycznej. Oczywi�cie,nie powinni�my traci� z oczu w�a�ciwych proporcji. Sympatie dla takiej ideologii przenika�y tylko do nielicznych �rodowisk, za� w skali mi�dzynarodowej anarchizm polski odgrywa� rol� peryferyjn� wobec takich o�rodk�w jak Francja, Hiszpania, W�ochy czy Jura szwajcarska. Czynniki te, jak r�wnie� krytyczny stosunek do marksist�w (sk�din�d bliskich anarchistom w wielu kwestiach szczeg�owych) sprawi�y, i� pisze si� u nas na ten temat j�zykiem inwektyw, b�d� te� ... nie pisze si� wcale. Chocia� nie wszystkie spory sprzed ponad p�wiecza uleg�y dezaktualizacji trudno pogodzi� si� z tak� sytuacj�. Dla prawid�owego kszta�towania historycznej �wiadomo�ci spo�ecze�stwa niezb�dn� jest rzetelna wiedza faktograficzna, kt�rej �adne przemilczenia i jednostronne polemiki nie zast�pi�. Pierwsz� znan� nam z nazwy grup� sympatyzuj�c� z idea�ami Bakunina by�o efemeryczne Polskie Towarzystwo Socjalno-Rewolucyjne istniej�ce w r. 1872 w �rodowisku emigrant�w polskich w Zurychu, w kt�rym znale�li si� "nieprzyjaciele wszelkiej w�adzy pa�stwowej, nie uznaj�cy praw historii i polityki". Nie przeszkadza�o im to zreszt� postulowa� jednocze�nie odbudowy Polski "wolnej spo�ecznie i demokratycznie". Lata p�niejsze up�yn�y pod znakiem fascynacji programem rosyjskich narodnik�w. Jej �lady odnale�� mo�na na kartach P�omieni Stanis�awa Brzozowskiego. Nie bez przyczyny pierwsze organizacje powstaj�ce na ziemiach polskich, z Wielkim Proletariatem na czele, aprobowa�y terrorystyczne �rodki walki. By�oby wszak�e b��dem traktowanie ich na tej podstawie jako organizacji anarchistycznych. Te ostatnie, zgodnie z charakterem przy�wiecaj�cej im ideologii, cechowa�a lu�na, demokratyczna struktura, a w swerze programowej - ze wzgl�du na wrogo�� do wszelkich instytucji pa�stwowych - nacisk na pozaparlamentarne �rodki dzia�ania. Wsp�lny z partiami marksistowskimi postulat kolektywizacji, anarchokomuni�ci pragn�li zrealizowa� nie poprzez polityczn� organizacj� proletariatu, lecz w drodze spontanicznej rewolucji mas, kt�rych rewolucyjn� �wiadomo�� ukszta�towa� mia�y akcje (tzw " czyn indywidualny ") podejmowane przez zdeterminowanych aktywist�w ruchu. Taki program by� atrakcyjny w pierwszym rz�dzie dla bezrobotnych i zagro�onych najbardziej bezrobociem rzesz robotnik�w niewykwalifikowanych. Pierwsz� organizacj� tego typu, nie tylko na obszarze Kr�lestwa, ale i w ca�ym Cesarstwie Rosyjskim, za�o�ono wiosn� 1903 r. w Bia�ymstoku. Kilkunastu �ydowskich tkaczy, kt�rzy tworzyli trzon grupy Walka nawi�za�o wkr�tce kontakt z powstaj�cymi w g��bi Rosji k�kami organizacji Chleb i Wolno�� (Odessa, Kij�w), a tak�e z o�rodkami zachodnioeuropejskimi (Londyn, Pary�, Genewa), kt�re zorganizowa�y przerzut materia��w instrukta�owych, pieni�dzy i broni. Po trzech miesi�cach istnienia Walka liczy�a ok. 70 os�b, a organizowane przez ni� wiece gromadzi�y dziesi�ciokrotnie wi�ksz� liczb� s�uchaczy. Od samego pocz�tku grupa nastawi�a si� na terror ekonomiczny oraz szerok� agitacj� w�r�d bezrobotnych regionu bia�ostockiego. Wszelkimi dost�pnymi �rodkami wspierano wybuchaj�ce �ywio�owo strajki, podk�adano bomby pod mieszkania i nieruchomo�ci fabrykant�w znanych z najbardziej bezwzgl�dnego wyzysku robotnik�w, nie cofano si� przed szanta�em, stosowaniem przemocy wobec �amistrajk�w, a nawet zwyczajnym zab�jstwem. W ten spos�b przez kilka lat nieliczna grupa ma�oletnich fanatyk�w (ogromn� wi�kszo�� stanowi�a m�odzie� mi�dzy 15 a 20 rokiem �ycia) prowadzi�a desperack� wojn� "na �mier� i �ycie" z kapitalizmem i wspieraj�c� go policj� carsk�. Do najwi�kszych wyczyn�w Walki zaliczy� wypada udany atak na urz�d powiatowy w Krynkach, gdzie zdobyto du�e ilo�ci blankiet�w paszportowych, postrzelenie szefa policji bia�ostockiej oraz pr�b� zasztyletowania w 1904 r. fabrykanta Kogana, zatrudniaj�cego �amistrajk�w. Wybuch rewolucji w Petersburgu w styczniu 1905 r. przyczyni� si� do znacznego rozwoju ruchu anarchistycznego na terenie Kraju Priwislinskiego. Destabilizacja sprzyja�a eskalacji prymitywnych form walki. Nawet partie o zdecydowanie marksistowskim profilu tworzy�y w tych latach w�asne formacje bojowe, a zdobywanie fundusz�w drog� tzw. "ex�w" (expriopriacji) sta�o si� zalegalizowan� powszechnie praktyk�. Te, kt�re nie decydowa�y si� na ten krok, traci�y m�odszych cz�onk�w, przechodz�cych masowo do bardziej radykalnych ugrupowa�. Same tylko bia�ostockie grupy Czarnego Sztandaru (symbol anarchizmu), organizacji anarchokomunistycznej, dzia�aj�cej w zachodnich prowincjach Rosji, skupi�y wg niekt�rych szacunk�w oko�o 500 os�b. W 1906 r. stworzy�y one siln� federacj�, w kt�rej sk�adzie znale�li si� polscy i �ydowscy tkacze, garbarze, ku�nierze, krawcyz i stolarze. Istnia�a te� osobna federacja czysto polska oraz pi�tna�cie 16-18 osobowych k� zajmuj�cych si� wy��cznie propagand� i przygotowywaniem strajk�w. Ponadto w bezpo�redniej blisko�ci miasta dzia�a�y grupy agituj�ce okolicznych ch�op�w, bez wi�kszego zreszt� powodzenia. Anarchi�ci bia�ostoccy dysponowali w�asn� drukarni� (przechwycon� w 1906 r. przez policj�), wspomagali dzia�alno�� Rad Robotniczych, organizowali sabota�e w fabrykach i zamachy dynamitowe na posterunki policji. Zap�acili za to bardzo wysok� cen� �mierci lub zes�ania. Podobnie jak w Bia�ymstoku kszta�towa�a si� sytuacja w Wilnie, gdzie r�wnie� dzia�a�y grupy Czarnego Sztandaru. Natomiast w Warszawie, ju� w styczniu 1905 r. z k� dyskusyjnych robotniczej m�odzie�y �ydowskiej wy�oni�a si� ok. 120-osobowa grupa o nazwie Mi�dzynarod�wka. Organizacja ta posiada�a 4 wyspecjalizowane wydzia�y zajmuj�ce si� zdobywaniem broni i materia��w wybuchowych, drukowaniem ulotek, dostarczaniem potrzebnej literatury oraz werbunkiem nowych cz�onk�w i kontaktami z innymi grupami. W 1905 r. og�osi�a manifest wzywaj�cy do strajku powszechnego. Jej cz�onkowie prowadzili agitacj� w�r�d warszawskich robotnik�w, organizowali sabota�, podpalali piekarnie, aby rozda� chleb najubo�szym, nie stronili wreszcie od akcji z broni� w r�ku. Trudno si� zatem dziwi� rozmiarowi zastosowanych wobec nich represji. Samo posiadanie ulotek Mi�dzynarod�wki grozi�o rozstrzelaniem. Pierwszego czerwca 1906 r. powieszono jednorazowo 16 cz�onk�w grupy za "antyrz�dow� propagand� i ca�y szereg akt�w terrorystycznych". Warto nadmieni�, i� przypisywany w�wczas Mi�dzynarod�wce atak bombowy na hotel "Bristol" (najelegantszy i najnowocze�niejszy w Warszawie 1905 r.) by� najprawdopodobniej dzie�em innej grupy tzw. "bezmotywnik�w". Mniej radykalne formy propagandy czynem, stosowa�a dzia�aj�ca r�wnie� w Warszawie grupa anarchist�w polskich Wolno��, pozostaj�ca w �cis�ym kontakcie z o�rodkami w �odzi, Siedlcach, Cz�stochowie i Grodnie. Z inicjatywy Wolno�ci i Czarnego Sztandaru odby�a si� wiosn� 1907 r. w Kowniekonferencja, na kt�rej usi�owano powo�a� do �ycia federacj� grup anarchokomunistycznych Polski i Litwy. Rozbicie obu grup, wskutek represji stosowanych przez wojsko i policj�, dysponuj�c� specjalnymi uprawnieniami do zwalczania anaechizmu, sparali�owa�o ten zamiar w zarodku. Gwoli prawdy trzeba jednak doda�, i� dzia�alno�� anarchist�w budzi�a r�wnie� zdecydowany sprzeciw spo�ecze�stwa polskiego. Prasa bur�uazyjna pomawia�a ich o zwyk�y bandytyzm, ugrupowania patriotyczne zarzuca�y im odci�ganie m�odzie�y od podstawowego zadania walki o odrodzenie pa�stwa polskiego, socjali�ci mieli za z�e kompromitowanie kolektywistycznego idea�u. Niejednokrotnie dochodzi�o nawet w tych latach do bezpo�rednich star� uzbrojonych boj�wek obu stron. Po za�amaniu si� fali rewolucyjnej w Kr�lestwie Polskim, partie uznaj�ce parlamentarne formy walki zlikwidowa�y swoje oddzia�y bojowe. Niekt�rzy cz�onkowie tych oddzia�ow, przyzwyczajeni przez lata do zdobywania pieni�dzy z broni� w r�ku i �ycia pe�nego niebezpiecze�stw, nie potrafili przystosowa� si� do nowej sytuacji. Cz�� z nich sta�a si� zwyk�ymi kryminalistami, za� pozostali znale�li si� w szeregach anarchist�w, podejmuj�c raczej dwuznaczne przedsi�wzi�cia. Po 1905 r. w organizacjach o anarchistycznym profilu spotykamy obok ideowych aktywisy�w, wielu by�ych cz�onk�w PPS - Frakcji Rewolucyjnej, a tak�e ludzi przypadkowych, wykolejonych, wywodz�cych si� z miejskiego lumpenproletariatu. Ich dzia�alno�� spycha�a te grupy nieuchronnie na pozycj� zwyk�ego bandytyzmu. By�o to zjawisko analogiczne do francuskiego "nielegalizmu", kt�ry zrodzi� os�awion� band� Bonnota. Najwi�ksz� s�aw� zdoby�y sobie w tych latach dwie organizacje : Zmowa Robotnicza oraz Rewolucyjni M�ciciele. Pierwsza z nich usi�owa�a wprowadzi� w czyn pogl�dy Jana Wac�awa Machajskiego, tw�rcy tzw. "machajewszczyzny" w ruchu robotniczym. Machajski, przyjaciel lat szkolnych i uniwersyteckich �eromskiego, uwieczniony przeze� w "Syzyfowych Pracach" pod postaci� Karola Radka, by� my�licielem oryginalnym, konsekwentnym intelektualnie i pe�nym energii. Przebywaj�c na syberyjskim zes�aniu napisa� ksi��k� zatytu�owan� "Robotnik umys�owy", w kt�rej stara� si� udowodni�, �e socjalizm stanowi ideologi� d���cej do w�adzy warstwy inteligenckiej, kt�ra wykorzysta rewolucj� proletariack� dla swoich cel�w. Wyci�ga� st�d wniosek, �e w interesie robotnik�w nie le�y tworzenie w�asnych partii politycznych z programami narzuconymi przez inteligent�w, a jedynie walka ekonomiczna, kt�ra doprowadzi� ma w ostatecznym rachunku do zr�wnania p�ac robotnik�w fizycznych i "umys�owych". Ich synowie mieliby zatem zapewniony r�wny dost�p do "kapita�u kulturalnego" (wiedza) determinuj�cego szanse �yciowe jednostek. Dla realizacji tego planu niezb�dna by�a, zdaniem Machajskiego, powszechna og�lno�wiatowa Zmowa Robotnicza, mog�ca stworzy� realn� gro�b� strajku generalnego. Poczynaj�c od ko�ca 1905 r. wierni uczniowie Machajskiego zacz�li zak�ada� tajne, inicjatywne kom�rki Zmowy w najwi�kszych o�rodkach przemys�owych Rosji. Emisariusze dotarli r�wnie� na teren Kr�lestwa Polskiego, ale prewencyjne represje zastosowane przez genera�-gubernatora warszawskiego (8 powieszonych, 10 os�b skazanych na katorg�) sparali�owa�y akcj� w zarodku. Niezra�ony tym niepowodzeniem Machajski skoncentrowa� w�wczas wysi�ki na Galicji. Nie by� to obszar zupe�nie dziewiczy. W 1897 r. w�r�d nauczycieli i gimnazjalist�w krakowskich dzia�a�a tajna organizacja Wolnych Braci o nader elektycznym programie stanowi�cym zlepek ideii anarchistycznych, ludoma�skich i narodowo-demokratycznych. jej cz�onkowie aprobowali terror indywidualny i wydawali w�asne pisemko o nazwie Wolno��. Rok wcze�niej pojawi�o si� we Lwowie pismo Trybun Ludowy, wyprzedzaj�c o kilka miesi�cy londy�ski �wit uchodz�cy za najstarsze pismo anarchistyczne w j�zyku polskim. R�wnie� we Lwowie w 1904 r. Max Nacht i Michaj�o �ozi�ski podj�li pr�b� wydawania anarchokomunistycznego czasopisma Wolny �wiat. �ozi�ski sta� si� wkr�tce rzecznikiem ukrai�skiego nacjonalizmu, natomiast Nacht pod pseudonimem Max Nomad zas�yn�� w kilkadziesi�t lat p�niej jako g�o�ny pisarz polityczny, nim jednak do tego dosz�o, zwerbowany przez Machajskiego, wsp�pracowa� z nim przy organizowaniu Zmowy Robotniczej w Galicji. Antyinteligenckie has�a nie wywo�a�y w Krakowie spodziewanego odzewu, z wyj�tkiem pewnych �rodowisk inteligenckich (!) oraz niewykwalifikowanych robotnik�w. Socjali�ci z PPSD poczuli si� jednak zagro�eni i rozp�tali przeciw "zmowiakom" kampani� oszczerstw na niespotykan� skal�. Przyw�dc�w grupy przedstawiano jako agent�w Ochrany b�d� zwyk�ych kryminalist�w najgorszego autoramentu, a kiedy i to nie pomog�o, zdekonspirowano ich po prostu przed austriack� policj�. Nacht salwowa� si� ucieczk�, za� Machajski, wtr�cony do wi�zienia, jedynie wstawiennictwu �eromskiego zawdzi�cza�, i� nie przekazano go Rosjanom, co oznacza�oby w najlepszym razie ponowne wieloletnie zes�anie. Po 1909 r. w Warszawie operowa�y grupy uznaj�ce "prawo browninga", podszywaj�ce si� pod Zmow� Robotnicz�. Socjali�ci wykorzystywali ich dzia�alno�� dla kompromitowania ideologii anarchistycznej. Socjaldemokratyczny Naprz�d uwa�a� nawet za stosowne zapewnia� swoich czytelnik�w, �e "partie socjalistyczne stosuj� (...) wzgl�dem tych bandyt�w najsurowszy terror, zabijaj�c cz�onk�w Zmowy Robotniczej przy ka�dej sposobno�ci". Lu�ny kontakt ze Zmow� utrzymywali aktywi�ci za�o�onej nieco p�niej organizacji Rewolucyjnych M�cicieli, nastawionej niemal wy��cznie na terror indywidualny, a tak�e wspomaganie uwi�zionych rewolucjonist�w i ich rodzin pozostaj�cych na wolno�ci. M�ciciele rekrutowali si� w wi�kszo�ci z by�ych cz�onk�w Organizacji Bojowej PPS. Obowi�zywa�a ich surowa dyscyplina przywodz�ca na my�l "Katechizm Rewolucjonisty" Nieczajewa i Bakunina. Swoje �ycie sk�adali do dyspozycji organizacji. Zdrad�, malwersacj� lub niewykonanie rozkazu karano �mierci�. Wszystkie decyzje podejmowano kolektywnie na zebraniu og�lnym, wykonawc�w wyrok�w �mierci wy�aniano drog� losowania. Pomimo �cis�ego przestrzegania zasad konspiracji do M�cicieli przenikn�li po pewnym czasie prowokatorzy. Na cz�onk�w organizacji posypa�y si� wyroki zes�ania, wydalenia z granic Kr�lestwa, policyjnego nadzoru. Ostateczny cios jej renomie zada�a w 1903 r. grupa J�zefa Pi�tka (S�pa) sk�adaj�ca si� z kryminalist�w i uprawiaj�ca zwyczajny bandytyzm. Wszyscy jej cz�onkowie polegli w bezpo�redniej walce z Ochran�. W szeregach M�cicieli dzia�ali jako m�odzi ludzie m.in. znany pisarz Jan Wiktor oraz komunista Stanis�aw �a�cucki. O ile organizacje anarchistyczne dzia�aj�ce na ziemiach polskich sk�ania�y si� na og� ku orientacji terrorystycznej, czo�owi polscy teoretycy ruchu bli�si byli nurtowi pacyfistycznemu i rozwi�zaniom bardziej konstruktywnym. Pr�cz wymienionego ju� Machajskiego, (kt�ry by� raczej zbuntowanym marksist� ni� anarchist� sensu stricte) wymieni� w tym miejscu nale�y Edwarda Abramowskiego, Augusta Wr�blewskiego i J�zefa Zieli�skiego. Najwybitniejszy z tej tr�jki, socjolog Edward Abramowski by� czo�owym ideologiem socjalizmu bezpa�stwowego, niestrudzonym propagatorem kooperatyzmu oraz dobrowolnych stowarzysze� obywatelskich. Wierzy� g��boko w zbli�aj�c� si� rewolucj� moraln�, kt�ra zrealizuje idea�y solidarno�ci i braterstwa ludzko�ci, a zarazem nada �yciu poszczeg�lnych jednostek nowy, pe�niejszy sens. G�osi� potrzeb� wyzwolenia cz�owieka od "tyranii pracy", poszukiwania rado�ci �ycia w doznaniach estetycznych oraz swobodnej, niczym nie skr�powanej tw�rczo�ci. Jego dzie�a z dziedziny etyki, psychologii spo�ecznej i teorii socjalizmu nie zdeaktualizowa�y si� do tej pory. Dr August Wr�blewski, chemik, docent na Uniwersytecie Jagiello�skim, nale�a� do nielicznych przedstawicieli polskiego �wiata naukowego zainteresowanych filozofi� wolno�ci. Zap�aci� za to zreszt� bardzo wysok� cen�. Ubezw�asnowolniony przez rodzin� i uznany za paranoika sp�dzi� wiele lat w szpitalu dla umys�owo chorych. W licznych broszurach jakie wydawa� w�asnym sumptem czyni� si� "adwokatem pi�tego stanu" - obro�c� ludzi "zgn�bionych i wyzyskiwanych". Spekulatywne pogl�dy Wr�blewskiego nawi�zuj� w spos�b wyra�ny do to�stoizmu. Istotn� rol� odgrywa w nich mi�o�� ludzko�ci wyniesionej na piedesta� w miejsce Boga, a tak�e postulat moralnego buntu wyra�aj�cego sprzeciw wobec zastanej rzeczywisto�ci. Wydawana przez Wr�blewskiego w Krakowie Sprawa Robotnicza by�a w latach poprzedzaj�cych wybuch I wojny �wiatowej jedynym polskim pismem maj�cym odwag� broni� anarchist�w wszystkich odmian przed nieraz bardzo gwa�townymi atakami ze strony przedstawicieli innych kierunk�w. W przeciwie�stwie do Wr�blewskiego i Abramowskiego dr J�zef Zieli�ski, autor popularnej broszury "Czy w Polsce anarchizm ma racj� bytu ?" (1906 r.) nie by� oryginalnym my�licielem lecz zdolnym populatoryzatorem. Mieszkaj�c w Pary�u, gdzie studiowa�, a p�niej praktykowa� jako lekarz, mia� okazj� �ledzi� na bie��co wszystkie teoretyczne nowinki, tote� z jego ksi��ek i broszur opinia polska czerpa�a pierwsze wiadomo�ci na temat anarchosyndykalizmu, strajku powszechnego itp. Zieli�ski by� r�wnie� autorem popularnych poradnik�w medycznych oraz dramatyzowanych scenek na u�ytek teatrzyk�w robotniczych. Upowszechnienie idei anarchistycznych traktowa� jako probierz zaawansowania cywilizacyjnego kraju. B�d�c sam ortodoksyjnym anarchosyndykalist�, uwa�a� za niezb�dne utworzenie na ziemiach polskich Bojowych Robotniczych Zwi�zk�w Zawodowych, kt�re przygotowa� mia�y grunt pod przysz�� rewolucj�. Spogl�daj�c z pewnej perspektywy na dorobek polskiego anarchizmu w najp�odniejszym dla� okresie �atwo dostrzec jego s�abo�ci i b��dy - nieliczenie si� z rzeczywisto�ci� polityczn� i niepodleg�o�ciowymi aspiracjami ogromnej wi�kszo�ci narodu, w tym r�wnie� proletariatu, fanatyzm, utopijno��, fascynacj� przemoc�, brak dostatecznego zainteresowania rozwi�zaniami konstruktywnymi, niecierpliwo�� sprz�on� z maksymalistyczn� postaw� "wszystko albo nic". Takie same cechy odnajdujemy jednak w ca�ym europejskim anarchi�mie epoki zamach�w i triumf�w rewolucyjnego syndykalizmu, a by� to przecie�, w skali kontynentu, ruch niepor�wnywalnie dojrzalszy i bardziej wielostronny od polskiego, wieloma niciami powi�zany z pot�nymi partiami lewicy. Je�li i tam - w Hiszpanii, W�oszech czy Francji - poni�s� kl�sk�, zepchni�ty na polityczny margines do rezerwat�w obyczajowego folkloru, by�oby przesadnym uproszczeniem doszukiwanie si� przyczyny niepowodze� polskich anarchist�w w pope�nionych przez nich b��dach. Zasadnicze przyczyny kl�ski tkwi�y w ekstremalnym charakterze przy�wiecaj�cej ruchowi ideologii. Pami�taj�c o tym trudno zarazem pogodzi� si� z opiniami odmawiaj�cymi anarchistom jakichkolwiek zas�ug. Nie dlatego, bynajmniej, i� tak ogromne procentowo straty ponie�li podczas rewolucji 1905 r.(oko�o 500 skazanych na kilka tysi�cy aktywist�w ruchu). Nie zawsze przelana krew zas�uguje na szacunek. Rzecz w tym, �e anarchi�ci, wbrew sobie, oddali partiom lewicy nieocenione us�ugi; wyst�puj�c z alternatywnym programem zmusili je do rewizji stanowisk w istotnych kwestiach taktycznych i strategicznych; �ci�gaj�c na siebie uwag� carskiego aparatu represji u�atwiali im prowadzenie w�asnej dzia�alno�ci: g�osz�c has�a ekstremistyczne, przy�pieszali akceptacj� tych partii przez polsk� opini� publiczn�, sk�onn� do tej pory upatrywa� w dzia�aczach PPSD Galicji, PPS i buntu radykalnych rewolucjonist�w. Je�li uprzytomnimy sobie ponadto,�e idee spo�eczne Abramowskiego inspiruj� ju� pi�te pokolenie Polak�w opinie skazuj�ce anarchizm na historyczne zapomnienie b�dziemy musieli uzna� za krzywdz�ce.