HISTORIA PA�STW �WIATA W XX WIEKU JERZY TOMASZEWSKI CZECHOS�OWACJA Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego WYDAWNICTWO TRIO WARSZAWA 1997 Spis tre�ci Opracowanie graficzne: Jan Bokiewicz Komitet Redakcyjny serii: prof. dr hab. Bronis�aw Nowak prof. dr hab. Jerzy Tomaszewski prof. dr hab. Marian Wojciechowski W ksi��ce wykorzystano zdj�cia ze zbior�w Archiwum Dokumentacji Mechanicznej w Warszawie (28, 55, 57, 65, 72, 73,80, 83, 89,111), Redakcji Fotograficznej PAP (132,172, 224 i na ok�adce, 243), �TK (219), Autora oraz archiwalne Ksi��ka dotowana przez Ministerstwo Edukacji Narodowej (c) Copyright by Jerzy Tomaszewski and Wydawnictwo TRIO, Warszawa 1997 ISBN 83-85660-48-8 Wydawnictwo TRIO, Warszawa, ul. Nowy �wiat 18/20 Wydanie I. Ark wyd. 14,2 Druk: Zak�ad Poligrafii ITeE, Radom, ul. Pu�askiego 6/10 Od Redakcji ..................�������������������������������� 7 Wst�p....................-�-�������������������������������� 9 Dvva dziesi�ciolecia mi�dzy wojnami (1918-1938) .............. 19 Powstanie Pierwszej Republiki............................... 19 Filozof na Zamku kr�lewskim ............................... 30 Dwie ga��zie jednego narodu? ............................... 43 W�r�d serdecznych s�siad�w... ............................. 52 Monachium ...............-������������������������������ �3 Druga Republika w cieniu ffl Rzeszy (1938-1939).............. 77 Swoi i obcy. ...............������������������������������� '' Katolicy i faszy�ci ..............'�������������������������� �2 Kryzys marcowy 1939 r. .........-�������������������������� 86 Protektorat Czech i Moraw oraz z�udna niepodleg�o�� s�owacka (1938-1945)...................................... 91 Pod niemieck� opiek� i terrorem............................. 91 Szwejk przeciw Hitlerowi ........,������������������������� 103 Republika proboszcz�w .........-������������������������� 109 Czesi i S�owacy na obczy�nie............................... 122 Bohaterowie i zdrajcy ...........�������������������������� 130 Nowa demokracja? (1945-1948) ........................... 139 Zmieniona posta� Republiki................................ 139 Mi�dzy Moskw� a Londynem .............................. 159 "Zwyci�ski Luty" ...............�������������������������� 165 Czechos� owacja Uczniowie Stalina (1948-1968)............................. 178 "Klasowa sprawiedliwo��" .................................. 178 Bur�uazyjni nacjonali�ci................................... 189 Ewolucja gospodarki...................................... 194 W cieniu XX zjazdu....................................... 201 Wiosna w Pradze � mr�z ze wschodu (1968-1990) ........... 210 "Socjalizm z ludzk� twarz�" ................................ 210 Mr�z w Pradze i Bratys�awie ............................... 223 Czechos�owacka droga do demokracji (1990-1992) .......... 235 Kszta�towanie si� opozycji ................................. 235 Koniec sojuszu po wieczne czasy............................ 244 Rozw�d Czech�w i S�owak�w .............................. 258 Zako�czenie............................................... 265 Kalendarium................................................ 269 Prezydenci i premierzy ....................................... 283 Wskaz�wki bibliograficzne.................................... 291 Indeks nazwisk ............................................. 295 Od Redakcji Zbli�a si� koniec XX stulecia. Ta nadchodz�ca, okr�g�a rocznica jest dobr�okazj�dopodj�c�apr�bysystematyzacji,uporz�dkowanianaszej wiedzy o mijaj�cych stu latach. Na nie w�a�nie spojrze� chcemy przez pryzmat historii pa�stw XX wieku- Pa�stwo bowiem jest wsp�cze�nie t� organizacj� spo�eczn�, kt�rej nie tak dawna przesz�o�� daje si� najlepiej zmierzy� f oceni�. Trwale jednych pa�stw, rozpad drugich, wreszcie powstawanie nowych pozwalaj� na przebadanie wa�kich problem�w spo�ecznych naszego wieku. Francja WieM Brytania, Hiszpania w Europie, Stany Zjednoczone Japonia ale i liczne republik w Ameryce �aci�skiej -to przyk�ad pa�stw zmieniaj�cych si�, ale trwaj�cych od dawna. Polska Czechos�owacja, W�g�y, Jugos�awia - to pa�stwa, kt�re powsta�y lub odzyska�y niepodleg�o�� po pierwszej wojnie �wiatowej. Spo�r�d nich trwaj� Polska i W�gry, dwa pozosta�e rozpad�y si� na mniejsze, samodzielne organizmy pa�stwowe. Cesarstwo Rosyjskie wesz�o wwiekXX jako wielkie pa�stwo. Na jego gru^ch powsta� ZSRR, ale przetrwa� on niewiele ponad 70 H by przekszta�ci� si� w Federacj� Rosyjsk� otoczon� m�odymi organizmami - mas� spadkow� po Czerwonym Imperium Zapocz�tkowane u progu lat sze��dziesi�tych procesy de-kolonizacyjne doprowadzi�y do powstania wielu nowych pa�stw, przede wszystkim na kontynencie afryka�skim, ale te� w Azji i Oceanii. W ci�gu stu lat wiele si� wi�c na mapie �wiata zmieni�o. Prezentowana seria wydawnicza chce te zipany prze�ledzi� i wyja�ni� Czytelnikom zar�wno ich natur�, jak te� przyczyny � skutki. Nasz� ambicj� jest przedstawienie w serii dziej�^ wszystkich aktualnie istniej�cych pa�stw �wiata-wielKich i ma�ych, odgrywaj�cych wielk� rol� w polityce mi�dzynarodowej i Przez to lepiej znanych, jak i tych najmniejszych - Czechos�owacja nie znanych i nie docenianych. W serii znajdzie si� te� miejsce dla historii Polski. Dla r�nych pa�stw �wiata historia XX wieku nie rozpoczyna si� z pocz�tkiem roku 1900. Dla wielu pa�stw Europy �rodkowej b�dzie to koniec I wojny �wiatowej i kl�ska Niemiec oraz rozpad Monarchii Habsburg�w. W Afryce rozpocz�� nale�y chyba od chwili ustanowienia na tym kontynencie kolonii europejskich. W poszczeg�lnych tomach serii Czytelnik spotka te� r�ne cezury dziel�ce dzieje pa�stw na najwa�niejsze etapy, W Europie takimi wa�nymi cezurami s� lata 1918 i 1945, a wi�c lata zamykaj�ce pierwsz� i drug� wojny �wiatowe. W pa�stwach �rodkowowschodniej Europy ogromn� rol� odegra� rok 1989. Wskazane tu "europejskie" cezury niewiele - lub wr�cz nic -znacz� dla dziej�w pa�stw le��cych na innych kontynentach. Stara� si� b�dziemy, aby nasza seria mia�a w miar� jednolity charakter. Nie zamierzamy ogranicza� indywidualno�ci Autor�w z nami wsp�pracuj�cych. Chcemy jednak ich sk�ania�, by adresowali swe prace do Czytelnika interesuj�cego si� histori� i w pewnym stopniu przygotowanego ju� do odbioru prac o charakterze syntetycznym. Mamy te� nadziej�, �e nasze ksi��ki b�d� dobr� okazj� do ukazania dziej�w pa�stw �wiata w spos�b wolny od okow�w wszelkiego typu ideologii. Redakcja Wst�p Republiki Czeska i S�owacka, kt�re nie tak dawno tworzy�y jedno pa�stwo, zwane pocz�tkowo Republik� Czechos�owack�, a w ostatnim okresie istnienia - Czesk� i S�owack� Republik� Federacyjn�, s� naszymi s�siadami od po�udnia, lecz przesz�o�� ich oraz kultura s� u nas ma�o znane, pomimo popularno�ci dobrego wojaka Szwejka w�r�d czytelnik�w. Ignorancj� wyszydza� absurdalny tekst piosenki (za granic� bywam w czeskich Tatrach...), �wiadcz� o niej stereotypy oraz mity dalekie od rzeczywisto�ci, kt�rych nie rozwiewa wycieczka zbiorowa do czeskiej Pragi ani te� spacer po s�owackich Tatrach. Z podr�cznik�w pozostaje w pami�ci najcz�ciej polityczny romans Mieszka I z Dobraw�, a tak�e niejasne - zwykle niezbyt �cis�e - informacje o konflikcie wok� �l�ska Cieszy�skiego. Ksi��ka ta ma na celu dostarczenie czytelnikowi zarysu wiadomo�ci o najnowszych dziejach Czech�w i S�owak�w, od powstania zjednoczonego pa�stwa w 1918 do ko�ca 1992 r., czyli do ich rozej�cia si� w spos�b, kt�ry wywo�a� uznanie i zazdro�� w wielu innych spo�ecze�stwach. Jest to pr�ba zebrania wiadomo�ci z literatury i czasopism, uzupe�nionych w�asnymi obserwacjami oraz informacjami przyjaci�. Ma wi�c niejednokrotnie charakter fragmentaryczny, ograniczone za� rozmiary ksi��ki zmusza�y do daleko id�cej selekcji materia�u. S�abej znajomo�ci problematyki czeskiej i s�owackiej dowodz� te� zasoby polskich bibliotek, nawet najpowa�niejszych, w kt�rych czeskie i s�owackie publikacje reprezentowane s� przypadkowo i brak nieraz dzie� o istotnym znaczeniu. Ksi��ka mog�a powsta� jedynie dzi�ki �yczliwej pomocy czeskich i s�owackich przyjaci� i znajomych, czasem znanych tylko z korespondencji, niekiedy spotkanych przypadkowo, zar�wno przebywaj�cych u siebie w kraju, jak te� rozproszonych po �wiecie w rezultacie dramatycznych dziej�w Czech�w i S�owak�w Czechos�owacja Wst�p w XX w. Dzi�ki nim dotar�em do wa�nych �r�de� i opracowa�, a rozmowy i dyskusje umo�liwi�y orientacj� w problemach nie zawsze analizowanych przez historyk�w. Wszystkim - a jest ich zbyt d�uga lista, by tutaj wymieni� - serdecznie dzi�kuj� za cierpliwo�� i pami��. Na podzi�kowanie zas�uguj� zw�aszcza: Josef Faltus, Rudolf Hoffman i J�zef Jablonicky z Bratys�awy, Jan Havranek, V6ra Olivova, Yilem Pre�an, Vaclav Prucha, Zden�k Sladek i Jaroslav Yalenta z Pragi, Milan Hauner z USA, wydawnictwo Sixty-Eight Publishers Qosef i Zdena �kvoreccy) przez wiele lat znajduj�ce si� w Kanadzie, Alice Teichova z Anglii, a tak�e polski znawca dziej�w i kultury Czech�w i S�owak�w - Piotr Godlewski z Warszawy. Wiele zawdzi�czam te� rozmowom z nie�yj�cym ju� J�zefem Chlebowczykiem, znakomitym polskim historykiem, urodzonym w czeskiej cz�ci �l�ska Cieszy�skiego. Republika Czechos�owacka powsta�a 28 pa�dziernika 1918 r. z po��czenia dw�ch krain, zamieszkanych przewa�nie przez Czech�w oraz S�owak�w (a tak�e przez inne narody stanowi�ce mniejszo�ci, przede wszystkim Niemc�w i W�gr�w). Obydwie cz�ci pa�stwa nale�a�y poprzednio do monarchii habsburskiej, lecz znajdowa�y si� w r�nych warunkach politycznych, prawnych i gospodarczych oraz mia�y inn� przesz�o��. Ziemie czeskie (Czechy, Morawy i �l�sk, a raczej ta jego cz��, kt�rej nie zagarn�y Prusy) tworzy�y Kr�lestwo Czeskie, okre�lane te� jako kraje Korony �w. Wac�awa. Tragiczna bitwa na Bia�ej G�rze (dzi� jest w granicach Pragi) 8 listopada 1620 r. sta�a si� symbolem kl�ski powstania stan�w czeskich przeciw cesarstwu. W wyniku represji politycznych oraz ofensywy kontrreformacji znaczna cz�� protestanckiej szlachty czeskiej oraz mieszczan -zw�aszcza ludzie o rozbudzonej �wiadomo�ci narodowej - emigrowa�a, inni podlegali represjom. Utracone przez nich maj�tki przej�y rody wierne Habsburgom, w�oskie, francuskie, p�niej na og� niemieckie, za� czeska katolicka szlachta zwi�zana z tronem stopniowo ulega�a germanizacji. Kszta�towa� si� nowy stan szlachecki o niemieckiej kulturze. Niemiecki j�zyk dominowa� w�r�d zamo�nego mieszcza�stwa; czeskie tradycje i mow� zachowali ch�opi oraz miejskie �rodowiska plebejskie, cho� i one ulega�y wp�ywom niemieckiej kultury. Najwi�ksze post�py uczyni�a germanizacja za czas�w panowania cesarza J�zefa II, kt�ry wprowadza� j�zyk niemiecki zamiast �aciny w �yciu pa�stwowym i w o�wiacie. XIX wiek przyni�s� szybki rozw�j ekonomiczny ziem czeskich, a zarazem odrodzenie czeskiej kultury i kszta�towanie si� czeskiej �wiadomo�ci narodowej w�r�d mieszcza�stwa i ch�op�w. Praga, historyczna stolica kraj�w Korony �w. Wac�awa, u progu tego stulecia by�a zewn�trznie miastem niemieckim; na ulicach �r�dmie�cia s�ycha� by�o niemieck� mow�, na budynkach widnia�y tylko niemieckie szyldy sklep�w i inne napisy. W ci�gu kilku dziesi�cioleci nap�yw czeskich wie�niak�w do miasta, gospodarcze kariery przedsi�biorc�w o plebej-skim - czeskim - rodowodzie wprowadzi�y j�zyk czeski do �r�dmie�cia, na szyldy sklepowe, plakaty oraz �amy czasopism. Pojawili si� pisarze i uczeni pochodz�cy spo�r�d ch�op�w i mieszczan (dzi� ten rodow�d ujawniaj� nazwiska przewa�aj�ce w�r�d czeskiej elity intelektualnej, �miesz�ce ignoranckich turyst�w z Polski), odkrywaj�cy dla siebie i spo�ecze�stwa czeskie tradycje oraz urod� ojczystego j�zyka, kultury � obyczaju. Zas�u�ony budziciel czeskiej �wiadomo�ci, historyk Franti�ek Palacky, autor s�awnej Geschichte von Bohmen (Dzieje Czech), opublikowa� w 1836 r. pierwszy tom tego dzie�a w j�zyku niemieckim; znacznie rozszerzona wersja czeska zacz�a si� ukazywa� dopiero od wiosny 1848 r. pod tytu�em Dejiny narodu �eskeho v Cechach i v Morave (Dzieje narodu czeskiego w Czechach i na Morawach). Wiosn� 1836 r. ukaza� si� w Pradze poemat Karla Hynka Machy Maj, jedno z najwa�niejszych dzie� czeskiej poezji romantycznej. Od rewolucji 1848 r., gdy w Pradze stan�y barykady, nast�pi� szybki rozw�j wsp�czesnej kultury i czeskiego �ycia politycznego, kt�re przechodzi�o ewolucj� od ideologii o charakterze narodowym ku programom tworzonym na podstawie wsp�czesnych zr�nicowa� interes�w klasowych i zawodowych. U progu XX w. ziemie czeskie by�y najbardziej rozwini�t� gospodarczo cz�ci� Austro-W�gier. Parlamentaryzm austriacki, przy wszystkich jego ograniczeniach, sprzyja� kszta�towaniu demokratycznych obyczaj�w. Czeskie �ycie narodowe cieszy�o si� wzgl�dn� swobod�, pod warunkiem lojalno�ci � szacunku 10 11 Czechos�owacja Wst�p Franz Josef. Franciszek J�zef. Rys. Hugo Bottinger dla s�dziwego monarchy Franciszka J�zefa. Rozwin�� si� ruch socjalistyczny nawi�zuj�cy do tradycji marksistowskiej (jako cz�� socjaldemokracji austriackiej), postuluj�cy m.in. przyznanie poszczeg�lnym narodom autonomicznych praw w dziedzinie kultury. Pod koniec XIX w. podj�a tak�e dzia�alno�� odr�bna Partia Narodowo Socjalna, ��cz�ca postulaty spo�eczne z programem narodowym. Powsta�y czeskie partie mieszcza�skie, spieraj�ce si� o kszta�t i zakres reform ustrojowych pa�stwa. Konserwaty�ci g�osili program walki o przywr�cenie historycznych praw Kr�lestwa Czeskiego w ramach monarchii (na tej p�aszczy�nie dochodzi�o do wsp�pracy czeskich polityk�w z niemieck� szlacht� ziem czeskich), ich rywale domagali si� praw na zasadzie narodowej, a zw�aszcza utworzenia z ziem czeskich trzeciego sk�adnika monarchii austro-w�gierskiej, dot�d dualistycznej. Postulat taki budzi� sprzeciw Niemc�w, kt�rzy obawiali si� skutk�w liczebnej dominacji Czech�w w wypadku wyodr�bnienia Kr�lestwa Czeskiego. Interesy �rodowisk rolniczych reprezentowa�a partia agrarna, pocz�tkowo postuluj�ca reform� roln� i zwalczaj�ca wielk� w�asno��, lecz po 1918 r. coraz bardziej prawicowa. Nurt demokratyczny reprezentowa�a zw�aszcza Czeska Partia Post�powa (zwana parti� realist�w), natomiast konserwatywny - narodowa demokracja. Z r�norodno�ci czeskich partii politycznych na pocz�tku XX w. wytwarza�a si� struktura partyjna, kt�ra istnia�a w mi�dzywojennej Republice Czechos�owackiej. Charakterystycznym zjawiskiem w �yciu czeskiego spo�ecze�stwa by�o dystansowanie si� wielu polityk�w oraz intelektualist�w od katolicyzmu. Pora�ka na Bia�ej G�rze sta�a si� nie tylko symbolem utraty niezale�no�ci ziem Korony �w. Wac�awa, ale tak�e katastrof� czeskiej reformacji. Zwyci�stwo Habsburg�w oznacza�o prze�ladowania innowierc�w. W XIX w. by�a to wprawdzie przesz�o�� (cho� niekt�re formy dyskryminacji protestant�w pozosta�y), lecz w dalszym ci�gu Franciszek J�zef-jako cesarz nale��cy do tej dynastii - nosi� tytu� arcykato-lickiego monarchy, a czescy historycy i pisarze (m.in. Alois Jirasek) oraz kompozytorzy (m.in. Bedrich Smetana) i malarze (m.in. Mikola� Ale�) przypominali minion� �wietno�� i bohaterstwo husyt�w, walcz�cych w obronie mowy ojczystej i wiary, oraz dramaty zwolennik�w 13 Wst�p Czechos�owacja reformacji w dobie p�niejszej. Wi�kszo�� Czech�w nale�a�a do Ko�cio�a katolickiego, wielu z nich jednak �ywi�o nieufno�� do oficjalnego wyznania monarchii, a zw�aszcza do udzia�u duchowie�stwa w polityce. Symbolem politycznych problem�w katolicyzmu by�y perypetie z nominacj� arcybiskupa w O�omu�cu. Po �mierci arcybiskupa Friedri-cha hr. Fiirstenberga z arystokratycznego rodu niemieckiego wyb�r nast�pcy okaza� si� trudny. Nominacja niemieckiego arystokraty -zgodnie z tradycj� - grozi�a protestami czeskiej wi�kszo�ci mieszka�c�w Moraw. Nominacja duchownego czeskiego spowodowa�aby protesty niemieckie. Mianowano wreszcie ks. Theodora Kohna z rodziny �ydowskiej; by� pierwszym morawskim metropolit� plebejskiego pochodzenia, a wyr�nia� si� jako znawca prawa kanonicznego. Kiedy wiadomo�� dotar�a do Wiednia, premier Eduard hr. Taaffe podobno powiedzia�: Mam nadziej�, �e cz�owiek ten jest przynajmniej ochrzczony! Na Morawach zyska�a wprawdzie wp�ywy, zw�aszcza we wsiach, katolicka Czeska Partia Ludowa (po 1918 r. zmieni�a przymiotnik na Czechos�owacka), lecz jej dzia�acze pozostawali na marginesie czeskiego �ycia narodowego, zachowuj�c lojalno�� wobec monarchii. Szczeg�ln� pozycj� w �yciu intelektualnym i politycznym zyska� profesor czeskiego uniwersytetu w Pradze (Uniwersytet Karola Ferdynanda podzielono w 1882 r. na dwie uczelnie, niemieck� i czesk�), Toma� Garrigue Masaryk. W pracach swych dowodzi�, �e sens dziej�w czeskich polega na d��eniu do demokratycznego i moralnego idea�u w polityce; demokratyczne tradycje dostrzega� - wzorem wielu innych czeskich uczonych - w reformacji. Uczestniczy� w polemikach na aktualne tematy, a przeciwstawiaj�c si� nieraz popularnym opiniom �ci�ga� na siebie oburzenie nacjonalistycznych �rodowisk i nawet zarzuty zdrady czeskiego interesu narodowego. Sta� si� bohaterem wielkiego sporu o to, czy - uznawane dzi� za fa�szerstwo - r�kopisy (zielonog�rski i kr�lowodworski) datowane na IX-X w. i jakoby odnalezione w pierwszej po�owie XIX w. s� autentyczne. Bezkrytyczni patrioci uwa�ali je za dow�d staro�ytno�ci czeskiej kultury, Masaryk za� twierdzi�, �e fa�szerstwo szkodzi interesom narodu. Wzi�� te� udzia� w politycznych bojach wok� procesu Leopolda Hilsnera, oskar�onego w 1899 r. o pope�nienie "mordu rytualnego" w s�siedztwie miasteczka Polna. Zbrodnia pozosta�a do dzi� nie wyja�niona (prawdopodobnie pope�ni� j� kto inny), lecz Masaryk oraz jego sojusznicy potrafili dowie�� absurdalno�ci ponurego przes�du. Na pocz�tku XX w. Masaryk sta� na czele partii realist�w i stara� si� o reform� monarchii habsburskiej. Rozczarowa�a go jednak rosn�ca zale�no�� Wiednia od Berlina, tote� podczas pierwszej wojny �wiatowej opu�ci� kraj � sta� si� jednym z tw�rc�w programu budowy niepodleg�ego pa�stwa Czech�w i S�owak�w. Wsp�pracowali z nim na emigracji: docent czeskiego uniwersytetu Edvard Bene�, a tak�e s�owacki podr�nik, meteorolog i astronom, podczas pierwszej wojny �wiatowej lotnik, mianowany genera�em w armii francuskiej, Milan Rastislav �tefanik (zginaj w katastrofie lotniczej, gdy wraca� do kraju). Odmienna by�a sytuacja ziem s�owackich. W monarchii habsburskiej wchodzi�y w sk�ad ziem Korony �w. Stefana, czyli w�gierskiej cz�ci pa�stwa. Granice S�owacji, w odr�nieniu od granic kraj�w Korony �w. Wac�awa, nie by�y sprecyzowane; nieoficjalnie okre�lano t� cz�� pa�stwa mianem G�rne W�gry. S�owackich tradycji pa�stwowych mo�na by�o doszuka� si� jedynie w na po�y legendarnych czasach Pa�stwa Wielkomorawskiego, gdy w pierwszej po�owie EX w. zosta� po�wi�cony w Nitrze ko�ci�. Od X stulecia ziemie s�owackie wchodzi�y w sk�ad pa�stwa w�gierskiego. W XVII w., gdy wi�ksza cz�� ziem Korony �w. Stefana znajdowa�a si� pod panowaniem tureckim, centrum w�gierskiego �ycia politycznego przenios�o si� na ziemie s�owackie. Tu obradowa�y sejmy w�gierskie, koronacja Marii Teresy na kr�low� W�gier odby�a si� w Bratys�awie, w�wczas znanej pod w�giersk� nazw� Pozs�ny (Po�o�; obecn� nazw� otrzyma�a w 1922 r.), w mie�cie tym rezydowa� te� prymas W�gier. W XIX w. G�rne W�gry pozostawa�y krajem przede wszystkim rolniczym, zacofanym gospodarczo w por�wnaniu z ziemiami czeskimi. Wprawdzie od ko�ca tego stulecia, po przekszta�ceniu w 1867 r. monarchii habsburskiej w dualistyczne Austro-W�gry (w Budapeszcie powsta� rz�d o znacznych kompetencjach w dziedzinie polityki wewn�trznej), w�adze w�gierskie otoczy�y opiek� przemys� i g�rnictwo, 15 14 Wst�p Czechos�owacja m.in. na ziemiach s�owackich, ale do 1914 r. S�owacja nie zdo�a�a dor�wna� poziomowi gospodarki czeskiej. Mimo �e G�rne W�gry by�y najbardziej uprzemys�owion� cz�ci� ziem Korony �w. Stefana (nie licz�c Budapesztu), ich struktura gospodarcza oraz spo�eczna przypomina�a raczej stosunki panuj�ce w Galicji i Bukowinie, zbli�a�a si� do stosunk�w na Morawach, pozostaj�c znacznie w tyle za Czechami i �l�skiem. Rz�d w�gierski wprowadza� j�zyk w�gierski do administracji, szk� i �ycia publicznego. S�owacy stali si� narodem uci�nionym, poddanym madziaryzacji. Wprawdzie pocz�tki formowania si� odr�bnej kultury s�owackiej oraz s�owackiego j�zyka literackiego datuj� si� na koniec XVIII w., lecz na pocz�tku XX w. inteligencja s�owacka liczy�a zaledwie pareset os�b. Spisy ludno�ci ujawnia�y, i� w�r�d zatrudnionych w administracji pa�stwowej niemal nie by�o tych, kt�rzy podczas spisu ludno�ci podawali j�zyk s�owacki. S�owacka inteligencja sk�ada�a si� przede wszystkim z duchownych, a tak�e z dziennikarzy, lekarzy, aptekarzy itp. kategorii os�b o niezale�nych �r�d�ach dochodu. �atwiej by�o za�o�y� s�owackie stowarzyszenie lub wydawa� s�owack� gazet� w Budapeszcie b�d� Wiedniu ni� w miastach na terenie G�rnych W�gier, gdzie w�adze w�gierskie bacznie �ledzi�y ewentualne niebezpiecze�stwa polityczne. S�owacja zna�a tak�e problemy religijne. Wi�kszo�� S�owak�w (szacuje si�, �e oko�o 80 proc.) by�a katolikami, lecz pocz�tkowo s�owacki ruch narodowy inspirowali przede wszystkim ewangelicy, zw�aszcza duchowni, kt�rzy w ko�cio�ach pos�ugiwali si� j�zykiem narodowym, a dzi�ki temu, �e zazwyczaj studiowali na zagranicznych uczelniach, mogli zyska� orientacj� w �wiecie i zapozna� si� z dorobkiem kultury �wiatowej. Pod tym wzgl�dem ksi�a katoliccy znajdowali si� w gorszej sytuacji, gdy� wykszta�cenie zdobywali z regu�y w miejscowych seminariach poddanych w�gierskiej kontroli, a w obrz�dach religijnych stosowali �acin�. Pocz�tkowo zreszt� s�owaccy duchowni patrioci r�nych wyzna� wsp�pracowali ze sob� w dziele budzenia ducha narodowego. Du�e znaczenie w tradycjach s�owackich mia�a Wiosna Lud�w, w czasie kt�rej powsta�cy w�gierscy odrzucili s�owackie postulaty narodowe. Z inicjatywy pisarza Ludovita �tura (by� m.in. tak�e inicjato- rem utworzenia wa�nej instytucji kulturalnej, Macierzy S�owackiej, zorganizowanej dopiero w 1862 r. i zamkni�tej przez w�adze w�gierskie w 1875 r., odrodzonej w Republice Czechos�owackiej) powsta�y w�wczas ochotnicze oddzia�y, walcz�ce przeciw W�grom po stronie cesarskiej. Jakkolwiek Wiosna Lud�w zako�czy�a si� dla S�owak�w ponownym poddaniem ich pod w�adz� w�giersk�, przynios�a istotny post�p w kszta�towaniu si� narodowej �wiadomo�ci. Niekt�rzy dzia�acze w obawie przed madziaryzacj� opowiadali si� za ide� narodowej jedno�ci z Czechami, inni jednak uznawali odr�bno�� S�owak�w, licz�c tylko na czesk� pomoc w zachowaniu s�owackiej kultury i tradycji. O�rodkiem ruchu narodowego sta� si� Tur�iansky Svaty Martin (dzi� Martin), siedziba Macierzy S�owackiej oraz S�owackiej Partii Narodowej, w kt�rej istotn� rol� odgrywali dzia�acze ewangeliccy. Natomiast w Ru�omberku powsta� polityczny o�rodek katolicki, w kt�rym wybitn� pozycj� zaj�� miejscowy proboszcz ks. Andrej Hlinka. Pocz�tkowo s�owaccy dzia�acze katoliccy tworzyli regionaln� frakcj� w�gierskiej Partii Ludowej (powsta�a w 1895 r.), leczw 1913 r. utworzyli S�owack� Parti� Ludow�. Zyska�a popularno�� na wsi, a ks. Hlinka sta� si� wybitnym autorytetem w spo�ecze�stwie. Przyczyni�a si� do tego jego spo�eczna dzia�alno�� (bra� udzia� w zak�adaniu sp�dzielni, zwalcza� alkoholizm) i pobyt w w�gierskim wi�zieniu w 1906 r. Do partii ludowej nale�a� pocz�tkowo tak�e Milan Hod�a, kt�ry opowiada� si� za demokratyzacj� pa�stwa i reform� roln�, a wkr�tce sta� si� teoretykiem ruchu agrarnego, znanym r�wnie� poza granicami S�owacji. W1919 r. za�o�y� odr�bn� parti�, kt�ra w 1922 r. zjednoczy�a si� z czeskimi agrariuszami. W latach siedemdziesi�tych XIX w. w Budapeszcie (najwi�kszym o�rodku robotniczym W�gier) kszta�towa� si� tak�e ruch socjalistyczny, z udzia�em S�owak�w. W 1880 r. powsta�a Powszechna Partia Robotnicza W�gier; w 1890 r. odby� si� pierwszy zjazd Socjaldemokratycznej Partii W�gier, a w 1905 r. - pierwszy zjazd socjaldemokrat�w s�owackich w Bratys�awie. Pomimo o�ywienia politycznego i kszta�towania niezale�nych s�owackich partii, presja madziaryzacyjna odbija�a si� dotkliwie na �yciu 17 16 Czechos�owacja narodowym. Niekt�rzy historycy s�owaccy wypowiadaj� nawet pogl�d, �e w przeddzie� wybuchu pierwszej wojny �wiatowej S�owacy -jako odr�bny nar�d - stan�li wobec gro�by zaniku. Nawet niekt�rzy dzia�acze narodowi w sierpniu 1914 r. wzywali do walki w obronie Kr�lestwa W�gierskiego. Pod koniec wojny nastroje uleg�y jednak zmianom. Dwa dziesi�ciolecia mi�dzy wojnami (1918-1938) Powstanie Pierwszej Republiki W dniach, gdy rozpoczyna�a si� pierwsza wojna �wiatowa, prof. Masaryk - pose� do wiede�skiego parlamentu - przebywa� na wakacjach. Wspomina� po latach w rozmowie ze s�awnym pisarzem Karlem �apkiem: "Kiedy wr�ci�em do Pragi, widzia�em, jak id� do poboru nasi ludzie: ze wstr�tem, jak do rze�ni; by�y przypadki oporu i zaczyna�y si� prze�ladowania. Spodziewa� si� powstania w Czechach m�g� tylko ten, kto nie mia� poj�cia o stosunkach. Kiedy postanowi�em, �e musz� co� robi� przeciw Austrii, nie m�wi�em sobie, �e jestem patriot� i �e nar�d rozkazuje; mia�em po prostu wyrzuty sumienia, �e nasi ludzie id� do wojska i do krymina�u, a my, pos�owie, �e siedzimy w domu. M�wi�em sobie, je�li jeste� pos�em, to r�b�e co� przecie!"1 Nie by�a to jeszcze idea walki o niepodleg�o�� Czech�w i S�owak�w, gdy� uczony zastanawia� si� nadal, czy nie d��y� jedynie do reformy monarchii. Ju� na pocz�tku sierpnia 1914 r. powstawa�y pierwsze czeskie grupy antyaustriackie we Francji, p�niej w Rosji i w Stanach Zjednoczonych Ameryki. Wgrudniu prof. Masaryk uda� si� na emigracj� do Szwajcarii, gdzie podj�� akcj� na rzecz niezale�no�ci Czech�w i S�owak�w. W kraju tymczasem aresztowano innych czeskich polityk�w. Bene� zdo�a� wyjecha�, do wi�zienia natomiast trafi� m.in. daleki od radykalizmu i lojalny wobec Austrii Kare� Kramaf. W Wiedniu widziano w nim wroga monarchii; otrzyma� wyrok �mierci, lecz w 1917 r. obj�a go amnestia. W lecie 1915 r. Masaryk za�o�y� we Francji Czeski Komitet Zagraniczny, nast�pnie przekszta�cony w Czechos�owack� Rad� Narodow� (Ceskoslovenska narodm rada), kt�r� w lecie 1918 r. mocarstwa zacho- K. �apek, Hovory s T.G. Masarykem [w:l ten�e, Spisy, t. XX, Praha 1990, s. 156. 19 Dwa dziesi�ciolecia miedzy wojnami (1918-1938) Czechos�owacja dnie uzna�y za przedstawicielstwo przysz�ej Czechos�owacji. Tymczasem we W�oszech, Francji i w Rosji powsta�y czechos�owackie Legiony, kt�re wzi�y udzia� w walkach przeciw mocarstwom centralnym. Wst�powali do nich m.in. dezerterzy z armii austriackiej, kt�rzy woleli walczy� o niepodleg�o�� ojczyzny, ni� ryzykowa� �ycie dla Najja�niejszego Pana. 2 lipca 1917 r. pod Zborowem (Ukraina) brygada czechos�owacka stoczy�a zwyci�ski b�j, kt�ry p�niej przeszed� do legendy Legion�w. Tak wi�c Czesi i S�owacy mieli r�wnie� legionist�w, lecz w niepodleg�ej Czechos�owacji nie zyskali oni takiego znaczenia politycznego jak w Polsce. W Pradze za� w marcu 1917 r. grupa politycznych dzia�aczy (m.in. Pfemysl �amal, Kramaf, Alois Ra�in) utworzy�a tajny komitet, nazywany p�niej czesk� Mafi� (Maffie), utrzymuj�cy kontakty z emigrantami celem koordynacji dzia�a�. W1917 r. narasta�o niezadowolenie narod�w monarchii habsburskiej; w Pary�u, Londynie i Waszyngtonie postanowiono wykorzysta� to dla przyspieszenia zwyci�stwa nad mocarstwami centralnymi. W kwietniu 1918 r. w Rzymie odby� si� Kongres Uci�nionych Narod�w Austro-W�gier. Od maja 1918 r. dochodzi�o do bunt�w �o�nierzy, narasta�a fala strajk�w. W sierpniu 1918 r. w wojsku powsta� spisek czeskich oficer�w ("mafia wojskowa"); zorganizowa� go p�k Jaroslav Ro�icky, wywodz�cy si� z polskiej szlachty. W listopadzie 1916 r. pos�owie czescy, tak�e socjaldemokraci, utworzyli w Wiedniu Komitet Narodowy, przekszta�cony w lipcu 1918 r. w Czechos�owacki Komitet Narodowy (Ceskoslovensky narodny vybor); by�a to najwy�sza krajowa instytucja polityczna. Przewodniczy� mu amnestionowany Kramaf. Podczas pobytu Masaryka w Ameryce dosz�o do porozumienia tamtejszych czeskich i s�owackich stowarzysze�, kt�rych przedstawiciele podpisali 30 maja 1918 r. w Pittsburghu umow�, przewiduj�c� po��czenie Czech�w i S�owak�w w jednym pa�stwie, z autonomicznymi organami dla S�owacji. Dokument podpisa� tak�e Masaryk. Konkretne formy ustrojowe przysz�ego pa�stwa umowa pozostawia�a parlamentowi, niemniej zawarte w niej projekty s�u�y�y p�niej jako argument w sporach mi�dzy politykami czeskimi a s�owackimi. Za wsp�lnym pa�stwem opowiadali si� tak�e czescy i s�owaccy dzia�acze krajowi. 14 pa�dziernika 1918 r. Bene� powiadomi� aliant�w, �e powsta� na emigracji tymczasowy rz�d Czechos�owacji; prezydentem, premierem i ministrem finans�w by� Masaryk, ministrem spraw zagranicznych Bene�, a ministrem spraw wojskowych gen. �tefanik. Rz�d ten zosta� wkr�tce uznany oficjalnie przez mocarstwa zachodnie. Jesie� 1918 r. przynios�a kres monarchii. 16 pa�dziernika cesarz Austro-W�gier Karol I (obj�� tron w listopadzie 1916 r.) wyda� proklamacj�, zapowiadaj�c� przebudow� pa�stwa na zasadach federacyjnych. Mog�o to zadowoli� aspiracje narodowe w 1914 r., lecz nie w�wczas, gdy chwia�y si� podstawy tronu. 27 pa�dziernika policja praska przygotowa�a swe archiwa, by wywie�� je do Wiednia, ale czescy kolejarze odstawili wagon na boczny tor. Nast�pnego dnia Austro-W�gry skapitulowa�y; w Pradze rozpocz�y si� manifestacje, a Czechos�owacki Komitet Narodowy przygotowywa� ustaw� o utworzeniu pa�stwa czechos�owackiego. Cho� w Pradze stacjonowa� silny austriacki garnizon, �o�nierze niemieccy i w�gierscy pragn�li wraca� do dom�w i pr�ba "kontrprzewrotu" ze strony komendy wojskowej zosta�a za�egnana. W po�udnie 28 pa�dziernika delegacja Komitetu, kt�rej przewodniczy� Antonin �vehla, poinformowa�a zast�pc� namiestnika (namiestnik wyjecha� do Wiednia), �e Komitet "postanowi�, w interesie utrzymania porz�dku [...] przej�� administracj� kraju jako cz�ci nowego pa�stwa czechos�owackiego". Par� godzin p�niej Komitet powiadomi� dow�dc� garnizonu, �e na podstawie manifestu cesarskiego (przyzna� nale�y, i� by�a to raczej dowolna interpretacja) powstaje pa�stwo czechos�owackie. W zam�cie wydarze�, mimo �e uczestnicy spotkania nie wiedzieli jeszcze o kapitulacji monarchii, oficerowie akceptowali fakt dokonany; wed�ug informacji delegat�w "przedstawiciele w�adz wojskowych uznali wsp�dzia�anie Komitetu Narodowego i zobowi�zali si�, �e nie podejm� niczego wbrew jego woli". Oko�o godziny sz�stej wieczorem Czechos�owacki Komitet Narodowy uchwali� "ustaw� z 28 pa�dziernika 1918 r. o utworzeniu niepodleg�ego pa�stwa czechos�owackiego"2. Wkr�tce publicznie pro- " Cytaty wg F. Peroutka, Budovdnistatu. �eskoslovenskd politika v letech popfevmtovych. 1. Rok 1918, Prahal936, s. 110-111, 118, 123. 20 21 Czechos�owacja Dwa dziesi�ci-0'60'3 mi�dzy wojnami (1918-1938) klamowano niepodleg�o�� Czechos�owacji, lecz ju� wcze�niej m�wcy na Rynku Starego Miasta g�osili powstanie republiki. W decyduj�cych godzinach, gdy 28 pa�dziernika 1918 r. mi�dzy dwunast� w po�udnie a sz�st� wiecz�r powstawa�a Czechos�owacja, oficerowie nale��cy do spisku podporz�dkowali si� rozkazom Komitetu i stan�li na stra�y porz�dku w mie�cie; obawiano si� zw�aszcza zaburze� antyniemieckich i anty�ydowskich. Demonstracje odbywa�y si� jednak na og� w spokoju i porz�dku. �o�nierze zrywali z czapek austriackie "b�czki" (zwane przez Czech�w jab�uszkami") i przypinali czerwono-bia�e kokardy. Formowa�y si� pierwsze oddzia�y armii republika�skiej (w�r�d nich byli czescy marynarze), kt�r� w strze�eniu porz�dku wspomaga�y patrole "Soko�a" - gimnastycznego i patriotycznego stowarzyszenia. Jeszcze nast�pnego dnia austriaccy dow�dcy pr�bowali opanowa� sytuacj�, grozili Komitetowi Narodowemu interwencj� wojskow�, lecz si�a wymyka�a im si� z r�k. Czescy �o�nierze i oficerowie wypowiadali pos�usze�stwo, formacje w�gierskie sk�ada�y bro� i wraca�y do ojczyzny. W nast�pnych dniach w�adza Habsburg�w upad�a w innych miastach ziem czeskich i powstawa�y w nich lokalne komitety narodowe. Upadkowi monarchii towarzyszy�y wsz�dzie manifestacje. Na og� przebiega�y stosunkowo spokojnie, nie obesz�o si� jednak bez napastowania austriackich oficer�w, kt�rym zrywano odznaki, oraz innych podobnych wydarze�. Ofiar� narodowej rewolucji pad�y tak�e niekt�re pomniki. Na pocz�tku listopada 1918 r. manifestanci na Rynku Starego Miasta w Pradze przewr�cili i rozbili s�up maryjny w b��dnym przekonaniu, �e wzniesiono go dla uczczenia czeskiej pora�ki na Bia�ej G�rze, cho� w rzeczywisto�ci upami�tnia� koniec jednej z epidemii moru. Wydarzenie to �wiadczy�o nie tyle o wrogo�ci do religii, ile o tym, jak bardzo w �wiadomo�ci przeci�tnego mieszka�ca Pragi w�adza Habsburg�w ��czy�a si� z katolicyzmem. Obalenie pos�gu sta�o si� p�niej w katolickiej S�owacji argumentem przeciwko Czechom. S�owacy tak�e burzyli pomniki przypominaj�ce habsbursk� przesz�o��. W Bratys�awie zniszczono pomnik cesarzowej Marii Teresy. W nast�pnych tygodniach dochodzi�o do rozmaitych zaburze�, a nawet do wyst�pie� anty�ydowskich po��czonych z rabowaniem sklep�w. Tragiczne skut- ki mia� pogrom w Hole�ovi� 4 grudnia 1918 r., gdzie t�um zamordowa� dw�ch powracaj�cych z frontu �o�nierzy �yd�w. S�awny pisarz Franz Kafka pisa� jesieni� 1920 r. L Pragi do Mileny Jesenskej: "Ca�e popo�udnia sp�dzali teraz na ulicach i placach i p�awi� si� w nienawi�ci do �yd�w. S�ysza�em tu kiedy�, jak kto� nazwa� �yd�w pra�w�plemeno [parszywe plemi�]. Czy nie jest zrozumia�e, �e odchodzi si� z miejsc, gdzie si� jest tak znienawidzonym [...] �Venkov� [gazeta partii agrarnej], kt�ry teraz bardzo du�o pisze przeciwko �ydom, udowodni� ostatnio1 w jednym artykule wst�pnym, �e �ydzi wszystko psuj� i rozk�adaj�'' � Upadek w�adzy habsburskiej w S�owacji nast�pi� dwa dni p�niej ni� w Pradze. Przedstawiciele rozmaitych nurt�w s�owackiego �ycia politycznego zebrali si� w Tur�ianskim Svatym Mardnie, gdzie powo�ali do �ycia S�owack� Rad� Narodow� i przyj�li deklaracj�, kt�ra m.in. g�osi�a: "Nar�d s�owacki zar�wno j�zykowo, jak te� kulturowo i historycznie jest cz�ci� jednego narodu czesko-s�owackiego. [...] Dla tego narodu czesko-s�owackiego domagamy si� [...] nieograniczonego prawa do samookre�lenia nL podstawie ca�kowitej niezawis�o�ci"4. Pod dokumentem znalaz�y si� podpisy wszystkich wybitnych s�owackich polityk�w, tak�e tych, kt�rzy -jak np. ks. Hlinka - wkr�tce mieli za�arcie oponowa� przeciw terminowi "nar�d czechos�owacki" i domaga� si� autonomii dla S�owacji. 4 listopada powsta� tymczasowy rz�d S�owacji, na kt�rego c^ele stan�� znany dzia�acz s�owacki Vavro �robar. Funkcj� t� pe�ni� do 14 listopada, gdy� tego dnia wszed� w sk�ad utworzonego w�wczas pierwszego gabinetu Republiki Czechos�owackiej, jako minister do spraw S�owacji. Deklaracja martinska oznacza�a opowiedzenie si� za wsp�lnym pa�stwem Czech�w i S�owak�w, lecz zrealizowanie tego okaza�o si� niezbyt proste. Aparat administracyjny pozosta� w�gierski, poniewa� S�owacy nie mieli w�asnych kadr urz�dniczych. Nie powsta�y tak�e s�owackie formacje wojskowe. Wprawdzie W�gry ogarn�a rewolucja socjalistyczna, ale nowy rz$d chcia� zachowa� integralno�� kraj�w 3 F. Kalka, Listy do Mileny. Krak�w 196?, s. 233, 237. 4 Vzniksamostotneho�eskoslovenskeho sto1" vmce I9!8 Svedectvi a dokumenty, Praha 1988,5.407-408. 23 22 Dwa dziesi�ciolecia miedzy wojnami (1918-1938) Czechos�owacja Przysz�o�� narodu. Agrariusz: Jedynie my jeste�my przysz�o�ci� narodu, poniewa� ta miejska n�dza przed up�ywem roku skipnie z g�odu. Rys. Josef Lada Korony �w. Stefana. Tak�e w�r�d S�owak�w silne byty nastroje rewolucyjne. W grudniu 1918 r. w Koszycach miejscowi dzia�acze sympatyzuj�cy z W�grami proklamowali S�owack� Republik� Ludow�, co oznacza�o pr�b� oderwania wschodniej S�owacji i zachowania jej w granicach W�gier. Po dw�ch tygodniach republika ta upad�a, gdy armia czechos�owacka zaj�a miasto. Na pocz�tku czerwca 1919 r. oddzia�y w�gierskiej Armii Czerwonej wkroczy�y do S�owacji i 16 czerwca w Preszowie proklamowano S�owack� Republik� Rad. R�wnie� i ona przetrwa�a kr�tko, gdy� 7 lipca ca�e terytorium S�owacji zaj�y wojska czechos�owackie. Pozosta�a jednak pami�� o zainicjowanych przez ni� reformach socjalnych, sprzyjaj�ca p�niej wp�ywom komunist�w. Radykalna lewica mia�a te� zwolennik�w w�r�d Czech�w; jej pogl�dy szerzyli m.in. niekt�rzy dawni je�cy wojenni, powracaj�cy do kraju z Rosji. Z nastrojami tymi musieli si� liczy� politycy. Trudnym zadaniem okaza�o si� tak�e ustalenie granic pa�stwa. Jeszcze podczas wojny alianci akceptowali zasad� utrzymania historycznych granic Kr�lestwa Czeskiego, cho� zapewne w stolicach zachodniej Europy nie zdawano sobie w pe�ni sprawy, co to oznacza w praktyce. S�owacja nie mia�a jednak historycznie wyodr�bnionego obszaru, a wiec wytyczenie jej granic wymaga�o decyzji w pewnej mierze arbitralnej, uwzgl�dniaj�cej potrzeby gospodarcze i strategiczne (obrony przed w�gierskim rewizjonizmem terytorialnym). Przebieg granic ustali�y traktaty pokojowe z Austri� i W�grami. Do Czechos�owacji przy��czono r�wnie� niewielki, g�rzysty obszar na wschodzie, zamieszkany przez ludno�� m�wi�c� lokalnym dialektem j�zyka ukrai�skiego, o s�abo rozwini�tej �wiadomo�ci narodowej; okre�lano j� przewa�nie mianem Rusin�w, a ziemi� t� - Rusi� Podkarpack� (dzi� cz�� Ukrainy, zwana Ukrain� Zakarpack�). By� to swoisty depozyt, gdy� reprezentuj�cy mieszka�c�w tej ziemi emigranci w Ameryce nie chcieli, by ich ojczyzna pozosta�a w granicach W�gier, a wi�c musieli wybra� mi�dzy pozosta�ymi trzema s�siadami: Czechos�owacj�, Polsk� i Rumuni�. Polakom niedowierzali, Rumun�w nie rozumieli, tote� opowiedzieli si� za Czechos�owacj�. Konstytucja przewidzia�a autonomi� Rusi, lecz ustanowiono j� dopiero na jesieni 1938 r. W�gry protestowa�y przeciw narzuconej im granicy (w S�owacji pozosta�a znaczna mniejszo�� w�gierska, skupiona zw�aszcza na �yz- 25 Dwa dziesi�ciolecia mi�dzy wojnami (1918-1938) Czechos�owacja nych ziemiach nad Dunajem), ale nie mia�y mo�liwo�ci jej zakwestionowania. Natomiast istotne problemy powsta�y przy ustalaniu granic z Austri�, Niemcami i Polsk�. Dramatyczne dzieje ziem czeskich, germanizacja, osadnictwo ch�op�w i mieszczan z krain niemieckich spowodowa�y, i� u progu niepodleg�o�ci cz�� nadgranicznych powiat�w Czech i Moraw zamieszkiwali przewa�nie Niemcy. Wielu z nich nosi�o czeskie nazwiska, lecz pisane zgodnie z zasadami niemieckej ortografii, i czuli si� zwi�zani z niemieck� kultur� oraz tradycj�, czasem od kilku pokole�. Silne by�y w�r�d nich wp�ywy socjaldemokracji (zw�aszcza w�r�d robotnik�w), ale zwolennik�w mia�y tak�e partie narodowe, niekiedy o obliczu nacjonalistycznym. Na jesieni 1918 r. ujawni�y si� na tych ziemiach tendencje, by przy��czy� si� do Austrii (na po�udniowym pograniczu) lub do Niemiec (na zachodzie i p�nocy). Tym silniejsze, �e w pa�stwach tych w�adz� obj�li socjaldemokraci. W Wiedniu sympatyzowano z owymi d��eniami, lecz stanowisko zwyci�skich mocarstw nie dawa�o szans zrealizowania pragnie�. W Berlinie, gdzie w obliczu kl�ski politycy nie my�leli o uzyskaniu nowych ziem, nie interesowano si� losem Niemc�w z kraj�w czeskich. W niekt�rych powiatach pr�bowano proklamowa� niezale�no�� od Czechos�owacji (pod nazw� Deutsch--B�hmeri), lecz lokalni dzia�acze, bez pomocy zewn�trznej, zale�ni od aprowizacji nadchodz�cej z powiat�w czeskich, wkr�tce musieli z tego zrezygnowa� i uznali suwerenno�� Pragi lub emigrowali do Austrii. Trudna sytuacja by�a na �l�sku, gdy� w niekt�rych powiatach mieszkali przewa�nie Polacy, w innych natomiast dominowali Czesi. W dzielnicy tej �yli r�wnie� Niemcy oraz "�l�zacy" - ludzie m�wi�cy miejscowym dialektem, nie uwa�aj�cy si� ani za Czech�w, ani za Niemc�w, ani za Polak�w. Polscy dzia�acze twierdzili najcz�ciej, �e ca�a ludno�� ziemi �l�skiej by�a i jest narodowo�ci polskiej, lecz uleg�a czechizacji lub germanizacji. Dzia�acze czescy dowodzili natomiast, �e na �l�sku mieszkaj� albo Morawianie (czyli Czesi), albo spolonizowani Morawianie (popol�teniMoravci), albo czeska ludno�� zgermanizowa-na. Wybitny czeski poeta proletariacki Petr Bezru�, �l�ski patriota, w pe�nych dramatyzmu utworach alarmowa�, �e odwiecznie czeska ludno�� �l�ska ulega szybko germanizacji i polonizacji. Rzeczywisto�� by�a bardziej skomplikowana. W ci�gu XIX w. na �l�sku po�o�onym mi�dzy ziemiami czeskimi a polskimi, lecz pod w�adz� Austrii, kszta�towa�a si� �wiadomo�� narodowa ludno�ci m�wi�cej lokalnymi dialektami, kt�re w jednych okolicach zaliczano do obszaru j�zykowego polskiego, w innych - do czeskiego. Podobie�stwo obu j�zyk�w powodowa�o, �e wp�ywy czeskie i polskie krzy�owa�y si�; na �wiadomo�� ludzi oddzia�ywa�y z jednej strony wp�ywy kulturalne Krakowa, p�niej tak�e dzia�aczy polskich z G�rnego �l�ska, z drugiej za� Pragi i Opawy. Przed 1914 r. na �l�sk Cieszy�ski kierowa�a si� te� emigracja ch�opska z Galicji. Istotne znaczenie mia�y stosunki wyznaniowe. Ko�ci� katolicki znajdowa� si� przewa�nie pod wp�ywem niemieckim, natomiast by�y okolice, gdzie w�r�d ewangelik�w dominowa�y wp�ywy polskie. Tak by�o m.in. w Cieszynie, dzi� przedzielonym granic�. Problem �l�ska Cieszy�skiego powsta� ju� podczas pierwszej wojny �wiatowej, lecz polscy i czescy dzia�acze emigracyjni s�dzili, �e b�dzie go mo�na �atwo rozstrzygn��. Okaza�o si� inaczej. Na ziemi �l�skiej, podobnie jak w wielu innych okolicach, w dniach rozpadu monarchii habsburskiej powsta�y lokalne organy w�adzy. Tam, gdzie na czele gmin stali Czesi, w�adz� obj�� czeski Komitet Narodowy (Narodni vybor), w pozosta�ych - polska Rada Narodowa. Prowizoryczna umowa rozgraniczy�a ich wp�ywy. Rz�d polski akceptowa� porozumienie, kt�re odpowiada�o koncepcji kszta�towania granic pa�stwa na zasadzie etnicznej (inna sprawa, �e na wschodzie politycy polscy odwo�ywali si� do zasady historycznej, a nie etnicznej). Rz�d czechos�owacki nie uzna� porozumienia, powo�uj�c si� na zasad� jedno�ci ziem Korony �w. Wac�awa. Wprawdzie politycy czescy sk�aniali si� do kompromisu, lecz nie chcieli przyj�� granic ustalonych przez lokalne organy w�adzy. Powodowa�y to wzgl�dy gospodarcze, gdy� by� to wa�ny region przemys�owy i g�rniczy, dostarczaj�cy w�gla kamiennego oraz �elaza, stali i chemikali�w, niezb�dnych dla powstaj�cego pa�stwa. W Pradze argumentowano, �e Polska otrzyma G�rny �l�sk, a wi�c nie zabraknie jej w�gla. Do tego dochodzi� wzgl�d, kt�ry w dramatycznych latach 1918-1919 mia� szczeg�lne znaczenie polityczne i gospodarcze: przez sporne terytorium przebiega�o jedyne w�wczas po��czenie kolejowe o gospodarczym znaczeniu mi�dzy ziemiami czeskimi a S�owacj�. 27 26 Dwa dziesi�ciolecia miedzy wojnami (1918-1938) Czechos�owacja 26 listopada 1918 r. w�adze polskie og�osi�y wybory do Sejmu i wyznaczy�y je na 26 stycznia 1919 r.; w�r�d okr�g�w wyborczych znalaz� si� �l�sk Cieszy�ski. W Pradze uznano to za ch�� stworzenia fakt�w dokonanych, tote� postanowiono dzia�a�. 21 stycznia oddzia�y czechos�owackie przekroczy�y tymczasow� granic�. Po dziewi�ciu dniach walk nast�pi� rozejm, kt�ry ustali� lini� demarkacyjn� mniej korzystn� dla Polski. Przewidywano, �e o losie spornego obszaru zadecyduje plebiscyt Analogiczny plebiscyt mia� odby� si� na Spiszu i Orawie, wchodz�cych poprzednio w granice Kr�lestwa W�gier, od listopada 1918 r. Po z�o�eniu list�w uwierzytelniaj�cych przez pos�a polskiego w Pradze. Od lewej: T.G. Masaryk, Z. Lasocki (pose� w Pradze), E. Bene� nale��cych do S�owacji. Istnia� tam ruch na rzecz przy��czenia tych ziem do Polski, tote� do niekt�rych gmin wkroczy�y polskie oddzia�y. Sp�r polsko-s�owacki mia� pod wielu wzgl�dami analogiczne pod�o�e jak zatarg polsko-czeski. R�wnie� dotyczy� ziem pogranicznych, na kt�re oddzia�ywa�y wp�ywy dwu s�siednich, bliskich sobie j�zykowo, narod�w. Gospodarcze znaczenie Spisz� i Orawy by�o jednak niewielkie, w odr�nieniu od �l�ska Cieszy�skiego. Przygotowania do plebiscyt�w, kt�re nadzorowa�a mi�dzynarodowa komisja, zaostrzy�y lokalne konflikty. Obydwie strony wykorzystywa�y wszelkie mo�liwe argumenty. Na Spiszu i Orawie pos�ugiwano si� religi�. Z polskiej strony granicy organizowano pielgrzymki do Cz�stochowy oraz wykorzystywano obalenie s�upa maryjnego w Pra- dze i ostrzelanie przydro�nego �wi�tka przez pijanych �o�nierzy czeskich jako dowody, �e tylko Polska b�dzie schronieniem dla katolik�w, a w Czechos�owacji rz�dz� heretyccy i bezbo�ni Czesi. Po s�owackiej stronie granicy urz�dzano analogiczne pielgrzymki do znanych sanktuari�w maryjnych na Morawach, zw�aszcza na �wi�te Wzg�rze (Svaty Kope�ek} ko�o O�omu�ca. Do plebiscyt�w nie dosz�o, gdy� w lecie 1920 r. obydwa rz�dy akceptowa�y arbitra� mocarstw. Przy wytyczaniu granicy na �l�sku Cieszy�skim uwzgl�dniono argumenty czechos�owackie, tote� do Republiki w��czono niekt�re gminy o wi�kszo�ci polskiej, lecz znaczna cz�� tej ziemi (z wa�nym o�rodkiem przemys�owym Bielskiem oraz wi�ksz� cz�ci� Cieszyna) wesz�a w sk�ad Polski. Sytuacja mniejszo�ci polskiej by�a w latach nast�pnych jednym z powod�w zatarg�w mi�dzy obu pa�stwami. Na pograniczu s�owackim natomiast Polska otrzyma�a kilka gmin, poprzednio nale��cych do W�gier, w kt�rych mieszkali tak�e g�rale uwa�aj�cy si� za S�owak�w. Cz�� s�owackiej opinii publicznej uzna�a, �e politycy czescy "zap�acili" Polsce oddaniem tych wiosek za korzy�ci uzyskane na �l�sku. Decyzja mocarstw nie rozstrzyga�a szczeg��w granicy i wkr�tce powsta� nowy sp�r o jej przebieg na Spiszu. Polska domaga�a si� gminy Jaworzyna Spiska w zamian za odst�pienie Kacwina i Niedzicy. Problem ten absorbowa� w ci�gu paru lat opini� publiczn� Czechos�owacji i Polski. Przeciwnicy Bene�a (m.in. Hlinka i narodowi demokraci) zarzuca]! mu nadmiern� ust�pliwo�� i wykorzystali sposobno�� do ataku na rz�d. Politycy i prasa w Polsce traktowali uzyskanie Jaworzyny wr�cz jako spraw� narodowego honoru i rekompensat� za decyzje dotycz�ce �l�ska Cieszy�skiego. Francuscy dziennikarze pisali z�o�liwie o "k��tni taternik�w", gdy� przedmiot sporu obejmowa� - poza niewielk� wiosk� - przede wszystkim szczyty Tatr Bielskich. Polemiki oraz negocjacje dyplomat�w trwa�y do 1924 r., gdy 6 maja podpisano protok� ustalaj�cy granic� w spornym rejonie. Doda� wreszcie nale�y, i� do Czechos�owacji przy��czono tak�e, w nast�pstwie traktatu wersalskiego, niewielki Kraik Hulczy�ski (Hlu-�insko, Hultschiner Ldndchen), zagarni�ty przez Prusy w 1742 r. Inne 29 28 Dwa dziesi�ciolecia mi�dzy wojnami (1918-1938) rewindykacje terytorialne wobec Niemiec (m.in. dotyczy�y Ziemi K�odzkiej) nie zosta�y uwzgl�dnione. Filozof na Zamku kr�lewskim 14 listopada 1918 r. w Pradze zebra�o si� na pierwszym posiedzeniu Zgromadzenie Narodowe zwo�ane na podstawie tymczasowej konstytucji, uchwalonej dzie� wcze�niej przez Komitet Narodowy. Sk�ada�o si� z cz�onk�w Komitetu oraz polityk�w delegowanych przez partie polityczne wed�ug klucza przyj�tego przy jego powstaniu; po paru miesi�cach w sk�ad Zgromadzenia weszli tak�e przedstawiciele S�owacji. �w tymczasowy parlament proklamowa� republik�. Na urz�d prezydenta wybrano Masaryka, kt�ry w tym czasie by� najbardziej popularnym czeskim politykiem, otoczonym legend� uczonego i bojownika o wolno��, znanym w �wiecie ze swej dzia�alno�ci podczas wojny. Masaryk cieszy� si� opini� humanisty i obro�cy praw ludzkich, m.in. dzi�ki polemikom w sprawie Hilsnera. Pod tym wzgl�dem Republika znalaz�a si� w po�o�eniu lepszym ni� Polska, kt�r� w oczach wielu obywateli USA uosabia� Roman Dmowski, znany jako inicjator bojkotu �yd�w i szowinista. Premierem zosta� Kramaf. Jedne z pierwszych ustaw Zgromadzenia wprowadzi�y o�miogodzinny dzie� pracy oraz znios�y tytu�y szlacheckie. Powstanie Republiki Czechos�owackiej by�o cz�ci� procesu rewolucyjnego, kt�ry ogarn�� �rodkow� i wschodni� Europ� i doprowadzi� do rozbicia dawnych struktur politycznych. W Rosji rewolucj� zako�czy� przewr�t bolszewicki i budowa socjalizmu wed�ug koncepcji Lenina. W tym samym kierunku zmierza�y wydarzenia na W�grzech, lecz tam rewolucj� socjalistyczn� st�umi�a interwencja zewn�trzna oraz wewn�trzni przeciwnicy. Pr�by analogicznych przewrot�w nast�pi�y tak�e w innych pa�stwach (m.in. w Niemczech). Natomiast na wielu obszarach poprzednio wchodz�cych w sk�ad Rosji, Niemiec i Austro--W�gier rewolucja przybra�a charakter narodowy, w cz�ci tylko spo�eczny. Impet rewolucyjny wyczerpa� si�, gdy powsta�y niepodleg�e, demokratyczne republiki (panowa�o przekonanie, i� demokracja pozwoli rozwi�za� problemy spo�eczne w interesie ludu), kt�re u progu 30 swego istnienia podj�y istotne reformy, przede wszystkim rolne oraz prawa pracy. Wielu polityk�w deklarowa�o pocz�tkowo tak�e konieczno�� mniej lub dalej id�cej nacjonalizacji przedsi�biorstw przemys�owych, lecz w praktyce nigdzie tego nie dokonano. W Czechos�owacji, gdzie silne wp�ywy mia�a socjaldemokracja (Ce-Skoslovensk� strana socialnedemokraticka), agitowano na rzecz radykalnych reform. XH zjazd partii socjaldemokratycznej w grudniu 1918 r. postulowa� wyw�aszczenie folwark�w, kopal� i niekt�rych wielkich przedsi�biorstw, ale opowiedzia� si� za demokratyczn� drog� realizacji tych postulat�w. Lewica partyjna i niekt�re zwi�zki zawodowe domaga�y si� przemian drog� rewolucyjn� l chcia�y natychmiastowej poprawy bytu robotnik�w, co by�o nierealne w wyczerpanym wojn� kraju. Wybucha�y strajki; w niekt�rych miejscowo�ciach dosz�o do stare z wojskiem i ofiar w ludziach. Na tle rozbie�no�ci w sprawach bie��cej taktyki, a tak�e spor�w dotycz�cych stosunku do powstaj�cej Mi�dzynarod�wki Komunistycznej, dosz�o do roz�amu w socjaldemokracji oraz w zwi�zkach zawodowych. W maju 1921 r. powsta�a Komunistyczna Partia Czechos�owaq'i (Komunistickastrana Ceskoslwenska,KPCz), do kt�rej wst�pi�o wielu wybitnych lewicowych intelektualist�w. Komuni�ci znajdowali si� konsekwentnie w opozycji wobec rz�d�w, uznawanych za bur�uazyjne. Zauwa�y� jednak nale�y, i� czeski i s�owacki komunizm mia� pocz�tkowo wiele cech specyfic