J�ZEF NYKA \ Wydanie II Przewodnik TURYSTYCZNY Tatry Polskie i S�owackie TrtpwEtts Warszawa 1994 Projekt ok�adki JAN NYKA Mapy i panoramy JOZEF NYKA Aktualizacja MONIKA NYCZANKA Pierwsze wydanie .,Sport i Turystyka" 1972 U J�zef Nyka ISBN 83-901580-0-0 Wydawnictwo TRAWERS fax (022) 33-07-75 Druk ��dzkie Zaktady Graficzne OD AUTORA Pierwsze wydanie "Tatr� ukazalo si� w r. 1972 nakladem Wydawnictwa "Sport i Turystyka". W dziesi�� lat p�niej zaawan- sowane byly prace nad wznowieniem pozycji, wydawca odstgpil jednak od umowy ze wzgl�du na zamkni�cie granicy z Czechoslo- wacjg i praktyczne zniesienie konweneji. Niniejsze - drugie - wy- danie jest powt�rzeniem pierwotnego tekstu - z licznymi przer��- kami i aktualizacj�, kt�rej dokonala moja c�rka, Monika. Przewodnik obejmuje cale Tatry - Polskie i Slowackie, wraz z wie�cem le�gcych wok�l nich miejscowo�ci. Przeznaczony jest dla r�nych kategorii turyst�w, gl�wnie jednak tych kt�rzy wyszli ju� poza stadium spacer�w po reglach. Podobnie jak w innych moich przewodnikach, szezeg�lny nacisk klad� na komentowanie tras wycieczkowych, a nie na prowadzenie turysty, co dzisiaj z powo- dzeniem robi sama do�rze widoczna w terenie �cie�ka. Pierwsze wydanie przewodnika ukazalo si� w czasie, kiedy w Tatrach Slo- wackich wolno bylo porusza� si� tak�e poza znakowanymi szlaka- mi, a Tatry Zachodnie w og�le nie byty obj�te restrykejami parko- wymi. Zamieszczonych w�wczas propozycji wycieczkowych poza �cie�kami o�ejalnie wyznaczonymi nie usuwam, wi�kszo�� z nich mo�na bowiem przeby� korzystajctc z opieki przewodnik�w TANAP, niekt�re za� mogq zosta� na nowo udost�pnione turystom. Jednostk� podzialu terenu stanowi w przewodniku dolina walna, w paru przypadkach - wyodr�bniony masyw g�rski (np. �omnica). Po charakterystyce og�lnej rejonu nast�pujq opisy dojazd�w i doj��, a potem propozycje wycieczek. Punkt wyj�cia w�dr�wki stanowi zwykle miejseowo��, schronisko lub okre�lony w�zel komunikacyjny. Kilometra� liczy si� od tego punktu, podob- nie jak i ezas przej�cia. W przewodniku stosuj� skal� trudno�ci odmienng od przyj�tej w taternictwie (dzi� ju� stopnie I X) i odpo- wiadajgcc� przygotowaniu turysty: a) trudno�ci niewielkie (Giewont); b) trudno�ci umiarkowane (�winica); c) trudno�ci znaczne (Orla Per�). Warto pami�ta�, �e przy zmianie warunk�w (deszez, mgla, �nieg, gotoled�) trudno�ci mogq wzrosncF� radykalnie. Podany w przewod- niku ezas przej�cia obejmuje osobno wej�cie i zej�cie (znak .�). OD AUTORA W stosunku do poprzedniego wydania jest on skr�cony t dostoso- wany do tempa p r z e c i � t n e g o turysty. Dobry piechur skr�ci go dodatkowo 0 10 czy 15%o a w zej�ciu o 20 lu� 30%- Wysoko�ci szczyt�w, przel�czy, staw�w itp. w Tatrach Polskich podaj� w oparciu o nowe mapy w skali 1:10 000. Po stronie slo- wackiej jak na razie �rak jest podobnej podstawy kartograficznej a dost�pne mapy prze�cigaj4 si� w rozbie�no�ciach. W tej sytuacji pozostaj� przy wynikach pomiar�w z r. 1957, wi�ksze r�nice syg- nalizujgc przez dodanie nowszej koty. Podw�jne warto�ci znajdzie te� Czytelnik przy wielu stawach. Roz�ie�no�ci si�gajgce hektara tylko cz�ciowo tlumaczy� mo�na wahaniami wodostanu. Wyniki przedwojennych prac badaczy polskich podawane w pierwszej ko- lejno�ci, wydajct si� by� solidniejsze od powojennych publikowa- n ch bez �adnej dokumentacji. Powierzchnie dolin obliczalem na og�l sam, bior�c za podstaw� otaczajctce granie - sq to wi�c wszystko powierzchnie rzutowane. Nasi slowaccy przyjaciele nie wezmq mi chyba za zle, �e omawiajqc ich cz��� Tatr staram si� akcentowa� polskie zwi4zki z nimi - naukowe kulturowe, etniczne- Nie wynika to bynajmniej z niedoceniania slowackiego, czeskiego czy w�gierskiego wkladu w poznanie i zdobycie Tatr, lecz jedynie z ch�ci odwolywania si� do nazwisk i fakt�w uczuciowo bli�szych odbiorcom ksiq�ki, jakimi b�dc� tury�ci polscy. Znaj4c og�ln4 n�ech�� do studiowania wszelkiego rodzaju cz�ci wst�pnych�, wprowadzenie do przewodnika ograniczylem do nie- zb�dnego minimum po szczeg�lowsze dane odsylajc�c Czytelnik�w do �ogatej ju� dzi� literatury specjalistycznej. W ksiq.�ce skorzysta- lem po cz�ci z tekst�w moich Tatr Polskich" (1992) jednak w sto- sunku nie wi�kszym, ni� ok. 20%. ! Za pomoc, z jakq. przy aktualizacji tekst�w po�pieszyli zechc� przyjg� wyrazy wdzi�czno�ci dyr. Teresa Jablo�ska z Muzeum Tatrza�skiego, Maria �api�ska Stanislaw Czubernat z TPN, Ma- II rek Pawlowski z Roztoki, oraz Maciej Popko i Andrzej Sklodowski. Opisy jaski� w slowniczku uzupelnit Rafal Karda�. Niezwykle istotny byl wreszcie wktad mojej c�rki, Moniki, w aktualizacj� tre�ci i w techniczne przygotowanie manuskryptu - wykonane wesp�l z Maciejem Wi�niewskim. Wszystkim serdecznie dzi�kuj�, a dodatkowo panu Miloszowi Martynowiczowi z Zakopanego za ! stal4 zach�t�.do pracy i �yczliwe rady wydawnicze. J�zef Nyka OG�LNY POGL�D NA TATRY Tatry wznosza si� na granicy Polski i S�owacji, tworzac masyw g�rski typu alpejskiego - najwy�szy i najwspanialszy nie tylko w obr�bie �uku Karpat, ale na ca�ej przestrzeni pomi�dzy Alpami a Kaukazem i Uralem. Stanowia one dla obu sasiadujacych ze soba kraj�w region turystyczno-wypo- czynkowy o pierwszoplanowym znaczeniu. Ich wyj�tkowo�� pod tym wzgl�dem wynika przede wszystkim ze zindywidu- alizowania i zr�nicowania zarazem krajobrazu g�rskiego - wysoko�ci i strzelisto�ci szczyt�w, wybitnych rys�w rze�by polodowcowej, bogactwa w�d, wreszcie swoistego klimatu, wa- runkujacego nie tylko wytworzenie si� oryginalnej szaty ro- ��innej i spo�eczno�ci zwierz�cej (o wyra�nie pi�trowym uk�a- dzie), ale r�wnie� dajacego podstaw� lecznictwu klimatyczne- mu, zw�aszcza schorze� dr�g oddechowych. Ca�e Tatry zajmuj� obszar 795 kmz, tworzac owalne pasmo o rozmiarach 51,5 x 15 km. G��wna gra� przebiega �amana lini� od Prze��czy �dziarskiej (1077 m) na pn. wsch. - po Prze��cz Hucia�ska (904 m) na zachodzie. W rozwini�ciu ma ona 75 km d�ugo�ci i rozga��zia si� w liczne boczne ramiona. Wed�ug oblicze� Ryszarda W. Schramma, znajduje si� w niej 97 wa�niejszych szczyt�w i turni o 22 500 m �acznej sumy wzniesie�. Najwy�sze szczyty pasma - Gierlach (2655 m) i �.omnica (2632 m) - nie wznosza si� w grani g��wnej, lecz w jej pd. odnogach. W ukszta�towaniu zewn�trznym Tatr zarysowuje si� podzia� na trzy odr�bne cz�ony - o r�nej budowie geologicznej i - co si� z tym wia�e - odmiennych formach rze�by i krajobrazu. Cz�on pn.-wsch. tworza ustawione poprzecznie do grani Tatr wapienne Tatry Bielskie, zajmujace obszar 64 km2 i kulminu- jace w Hawraniu (2152 m). Oddzielone od nich Prze��cz� pod Kopa (1749 m), ciagna si� granitowe Tatry Wysokie - najwy�- sze w ca�ym pasmie i najbardziej efektowne (335 kmz - Gier- lach, 2655 m). Na zach. od Prze��czy Liliowe (1952 m) wypi�- trzs�ja si� Tatry Zachodnie - najrozleglejsze pod wzgl�dem obszaru (396 km2), �agodniejsze jednak krajobrazowo i znacz- nie ni�sze (Bystra, 2248 m). Wielu geograf�w z cz�onu tego POGLyD NA TATRY wyodr�bnia grup� Siwego Wierchu (1805 m), zbudowan� z wapieni i wykazuj�c� odmienno�� nie tylko w ukszta�towaniu, ale tak�e w szacie ro�linnej i faunie. Pasmo otaczaj� ze wszystkich stron g��bokie obniienia pod- g�rskie: od pn. i zach. - Kotlina Orawsko-Podhala�ska, od wsch. i pd. wsch. Kotlina Popradzko-Spiska, od pd. zach. - Kotlina Liptowska. Dna tych obni�e� le�� w poziomie 500-700 m, co pot�guje wra�enie wynios�o�ci i ogromu Tatr, bezwzgl�dnie bior�c niezbyt przeciei wysokich. BUDOWA GEOLOGICZNA Tatry s� stosunkowo m�odymi g�rami fa�dowymi, podobnie zreszt� jak ca�y system alpejski, do kt�rego geologicznie przy- nale��. G��wny ich zr�b tworzy tzw. trzon krystaliczny, w kt�- rego sk�ad wchodz� granity oraz starsze od nich ska�y meta- mor iczne (gnejsy, amfibolity, �upki itp.). Z granit�w zbudowa- ne s� Tatry Wysokie, 2e ska� metamorficznych (w tym r�wnie� dwu pas�w granitu) - wi�ksza cz�� grzbietu Tatr Zachodnich oraz ich pd. stoki, od strony Kotliny Liptowskiej �ci�te pot�n� stref� uskokow�. Tatry Bielskie, grupa Siwego Wierchu, reglo- we przedg�rza Tatr Wysokich, wreszcie poka�ne partie pn. stok�w i grzbietu g��wnego Tatr Zachodnich wymodelowane zosta�y w ska�ach osadowych, przede wszystkim w wapieniach i dolomitach. Ska�y te powstawa�y w r�nych okresach - od permu poczynaj�c - g��wnie na dnie m�rz; alpejskie ruchy g�rotw�reze spowodowa�y ich pofa�dowanie i przesuni�cie z pd� na pn. w postaci wielkich p�aszczowin i �usek, cz�ciowo ponad trzonem krystalicznym. Najdalsz� drog� odby�a p�aszczowina reglowa g�rna; za mniej wi�cej autochtoniczn� uwa�ana jest tzw. seria wierchowa, obejmuj�ca m.in. Szerok� Jaworzy�sk�, Czerwone Wierchy, Kominiarski Wierch i Osobit�. W trakcie tych wielkich przepchni�� mas skalnych od trzonu krystalicz- nego oderwa�y si� p�aty granit�w i ska� metamorficznych, kt�re uleg�y wt�oczeniu na m�odsze od siebie ska�y osadowe, tworz�c "wysp� krystaliczn� Goryczkowej" (por. d. 59b) oraz "czapki" w masywach Czerwonych Wierch�w i Szerokiej Jaworzy�skiej. W dzisiejszej rze�bie Tatr wyra�nie uwidacznia si� ich we- wn�trzna budowa. Szczyty uwydatniaj� zwykle masywne bloki ska�, �leby i prze��cze - linie sp�ka� tektonicznych. Decydu- j�cy wp�yw wywar�a tu r�wnie� epoka lodowa, w kt�rej trakcie POGL�D NA TATRY wi�kszo�� obszaru Tatr pokrywa�y Iodowce - w trzech lub na- wet czterech nawrotach. W zboczach powsta�y stromo�cienne kot�y (cyrki, kary), plioce�skie dotiny rzeczne uleg�y przeobra- �eniu w ��oby lodowcowe o przekroju poprzecznym w kszta�cie litery "U", wskutek r�nic w intensywno�ci ��obienia (propor- cjonalnej do masy lodu) dna dolin bocznych zawis�y nad do- linami g��wnymi, podci�te progami 50-150 m wysoko�ci (np. Buczynowa, Dzika, Ci�ka). Dna i�ob�w pokry� materia� morenowy, kt�ry w wielu miejscach zachowa� posta� wa��w czo�owych (Morskie Oko), bocznych (Kalat�wki) lub �rodko- wych (Drygant). Przeg��bione dna niekt�rych kot��w, gdy ok. 10 000 lat temu ustapi�y ostatnie lody, wype�ni�y cudowne tatrza�skie jeziora. KLIMAT TATR "Dziesi�� miesi�cy zimy, reszta samo lato" - m�wi si� o kli- macie Podhala, a przecie� wysokog�rski klimat Tatr jest jesz- cze ostrzejszy. Temperatura spada w miar� wzrostu wysoko�ci - teoretycznie o 0,6� na ka�de 100 m wzniesienia. Wierzcho�ek �.omnicy ma �redni� roczn� -3,8�, Kasprowy Wierch -0,8�. Najcieplejszy jest w Tatrach lipiec (�rednia dla Kasprowego Wierchu 7,5�), najch�odniejszy luty (odpowiednio -8,6�). Zima jest d�uga: w Zakopanem trwa zwykle od ko�ca listopada do ko�ca marca, a na wysoko�ci Kasprowego od po�owy pa�- dziernika do pocz�tku maja. Odpowiada jej skr�cone i niezbyt pogodne lato, trwaj�ce od po�owy czerwca do ostatnich dni sierpnia. Wiosna w Tatrach jest ch�odna, jesie� - uwaga tury�ci! - pogodna i wzgl�dnie ciep�a, zw�aszeza wysoko w g�rach. Znamienne dla klimatu Tatr s� zimowe inwersje tem- peratury (im wy�ej tym cieplej) oraz ataki zimy w �rodku lata - szkodliwe dla wegetacji i cz�sto poci�gaj�ce za sob� �mier- telne wypadki w�r�d zaskoczonych turyst�w czy taternik�w (cztery ofiary w pocz�tku wrze�nia 1992). Letnie �niegi mog� si� utrzyma� nawet d�u�ej ni� przez tydzie�. Po�udniowe stoki Tatr maj� z regu�y pogod� lepsz� ni� p�nocne. Ci�nienie atmosferyczne na poziomie Szczyrbskiego Jeziora (I350 m) wynosi 84% ci�nienia na poziomie morza, na wierz- cho�ku �omnicy - tylko ?2%. Wiatry w Tatrach s� cz�ste i silne. Szczeg�lne znaczenie ma wiatr halny, wiej�cy z pd. i ogrzewaj�cy si� w miar� spadania w R�w Podtatrza�ski. Pustoszy on lasy (pami�tny atak w maju 1968), w zimie topi 1 Q POGL�D NA TATRY �niegi, wywiera te� niekorzystny wp�yw na ludzi nadpobudli- wych bad� chorych na serce. Maksimum zachmurzenia przy- pada w Tatrach na prze�om maja i czerwca, minimum za� - na jesie�. Wi��a si� z tym w pewnym stopniu opady w Tatrach obfite i cz�ste (na Hali Gasienicowej notuje si� �rednio 213 dni z opadem w roku). Ich przeci�tna suma roczna zawie- ra si� w granicach 1200-1700 mm maksimum przypada na czerwiec, minimum za� - w ni�szych partiach g�r na pierwsza po�ow� zimy, a w pasie szczyt�w - na jesie� (wrzesie� - pa�dziernik). Najwy�sze warto�ci notowane sa w rejonie Zb�j- nickiej Chaty. Niemal po�owa opad�w przybiera w Tatrach posta� �niegu. "Ju� od wysoko�ci Hali Gasienicowej �aden miesiac nie jest pozbawiony opadu �nie�nego" - stwierdza Micha� Orlicz (1962). Sta�a pokrywa �nieina na wysoko�ci Zakopanego zalega ok. 3 miesi�cy w roku, w strefie szczyt�w - 7 do 8 miesi�cy. Znaczna wysoko�� nad poziom morza i nader urozmaicona rze�ba powoduja wielkie bogactwo zjawisk klimatycznych i niezwyk�e ich zr�nicowanie lokalne. SIKLAWY, POTOKI, STAWY W statyczna sceneri� szczyt�w i �cian element ruchu i �ycia wprowadzaja wody, kt�rych obfito�� jest w Tatrach uderzajaca. Wi�kszych potok�w jest kilkadziesi�t - powierzchnia zlewni i przep�ywem nad wszystkimi g�ruje pograniczna Bia�ka. Na skalnych progach tworza si� pi�kne wodospady, z kt�rych najpot�niejszym jest Siklawa (d. 90d). Jeziora i jeziorka zwa si� w Tatrach stawami. Wi�kszych ni� 0 5 ha naliczono ok. 95, z czego 54% le�y w pi�trze hal i turni. Najwi�kszymi sa zbli- �one co do powierzchni Wielki Staw Polski i Morskie Oko, najg��bszymi - Wielki Staw (79 m) i Czarny Staw pod Rysami (76 m). Po stronie s�owackiej najwi�kszy i najg��bszy jest Wielki Staw Hi�czowy (d. 160c). Najwy�ej ze wszystkich ta- trza�skich jezior le�y Staw Lodowy (2157 m - d. 132b), je�li oczywi�cie nie liczy� okresowego Baraniego Stawku (2207 m - d. 134a). Stawy maja wod� zimn� i przezroczyst�. Ro�linno�ci przybrze�nej przewa�nie brak, plankton jest ubogi w ilo�� osobnik�w, natomiast bogaty je�li chodzi o liczb� gatunk�w. Naturalne zarybienie maja tylko Morskie Oko i Popradzki Staw. Dla turysty frapujacym zjawiskiem s� zwiazane z kra- sem przep�ywy podziemne oraz ogromne wywierzyska, wyrzu- POGU\D NA TATRY 11 cajace na powierzchni� do 1000 1 wody na sekund�. Potoki tatrza�skie maksymalny stan osiagaja w czerwcu (20-25% przep�ywu rocznego!), minimalny - w marcu (ok. 1,5�0 pnep�ywu). FLORA TATR Bogactwo szaty ro�linnej korzystnie wyr�nia Tatry spo�r�d wszystkich pasm karpackich. Og�lna liczba gatunk�w ro�lin naczyniowych rosnacych w Tatrach wynosi ok. 1300, z czego przesz�o 250 to gatunki g�rskie i wysokog�rskie. Przewa�aja ro�liny wyst�pujace w innych g�rach, nie brak jednak i ende- mit�w, kt�re sw�j zasi�g ograniczaja tylko do Tatr (warzucha tatrza�ska, przymiotno w�gierskie, kostrzewa bezostna i pazo- nak Wahlenberga). W du�ej grupie ro�lin dopatrzono si� reli- kt�w z epoki lodowej, w kilku gatunkach nawet przedczwar- torz�dowych, plioce�skich (m.in. ostr�ka tatrza�ska i go�dzik l�niacy). Zjawiskiem szczeg�lnie uderzajacym, a zwiazanym z za- oatrzaniem si� klimatu, jest selekcja gatunk�w w miar� wzro- stu wysoko�ci nad poziom morza. Powoduje ona wyodr�bnianie si� sze�ciu poziomych pi�ter ro�linnych, dobrze widocznych np. z Guba��wki czy G�od�wki. Pi�tro podg�rza (p�l uprawnych) si�ga do 1000 m. Nast�puje po nim pas las�w, w ktbrym wydzielono dwa pi�tra: dolnoreglowe (po 1200-1250 m), pier- wotnie z�o�one z drzewostan�w bukowo jod�owych lub jod�owo- �wierkowych; g�rnoreglowe (po 1550 m), krain� �wierka. Pierwsze z nich najlepiej zachowa�o si� w obr�bie regli zako- pia�skich i Tatr Bielskich. Linia niezwykle wa�na wegeta- cyjnie, a przy tym i krajobrazowo, jest g�rna granica lasu (por. d. 77a), kt�ra opr�cz karlejacego �wierka tworza m.in. wierzba �l�ska, brzoza karpacka, jarz�bina i limba. Ponad lasami - do 1800 m - rozciaga si� subalpejskie pi�tro koso- drzewiny, odr�bnego gatunku sosny o pokroju krzewiastym, w miar� wzrostu wysoko�ci malejacej i rozpadajacej si� w p�aty i k�pki. Z kolei nast�puje pi�tro hal (alpejskie), si�gajace po 2300 m. Tworza je �aki g�rskie, z�o�one z traw i kwitn�cych zi�, w przesz�o�ci intensywnie wypasane. Powy�ej hal rozci�ga si� pi�tro turniowe (subniwalne), typowo wykszta�cone w za- sadzie tylko w Tatrach Wysokich i si�gaj&ce po na�jwy�sze azczyty. Surowo�� klimatu i przewaga formacji skalnych spra- wia�j�, �e wegetacja jest tu ju� uboisza i z�o�ona w du�ym 1 2 POGL�D NA TATRY procencie z gatunk�w wysokog�rskich i arktycznych przysto- sowanych do bytowania w tak surowych warunkach. Wed�ug wsp�czesnych bada�, w pi�trze tym wyst�puje w Tatrach jeszcze 130 gatunk�w ro�lin kwitn�cych, z czego 47 przekra- cza wysoko�� 2600 m (w tym 11 traw i 1 krzewina). Szeroko rozprzestrzenione s� tu natomiast porosty, szczeg�lnie ich ni�sze skorupiaste formy. A oto najpopularniejsze ro�liny tatrza�skie najbardziej za- ciekawiaj�ce turyst�: majestatyczna limba najliczniej wyst�- puj�ca w g�rnych odga��zieniach Dol. Bia�ki; niepozorna sza- rotka, rosn�ca tylko na podglebiu wapiennym; goryczka, lilia ziotog��w i dziewi��si� bez�odygowy - trzy g��wne motywy w nowszej snycerce g�ralskiej; wreszcie krokus - pierwszy zwiastun tatrza�skiej wiosny, w drugiej po�owie kwietnia ob- sypuj�cy fioletem ca�e ��ki. �WIAT ZWIERZ�T W pi�trze las�w mieszkaj� gatunki na og� pospolite. Liczne s� jelenie (w ca�ych Tatrach ok. 1000 w Polskich 300), do�� liczne sarny (ok. 500) dzik�w jest ok. 260, lis�w - ok. 150, wilk�w - 45, rysi - 30, ibik�w - ok. 10. Najwspanialszym drapie�nikiem regli jest nied�wied�, kt�rego stan ilo�ciowy w Tatrach ocenia si� na 65 sztuk (po polskiej stronie 12 osob- nik�w w r. 1992). Nied�wiedzie odbywaj� dalekie w�dr�wki, w kt�rych trakcie przebywaj� nawet wysokie prze��cze. I dla przyrodnika, i dla turysty g��wn� atrakcj� stanowi fauna g�rnych pi�ter. Z ssak�w �yj� tu a� cztery gatunki nie wyst�puj�ce na ni�u. S� to: �wistak, kozica, polnik tatrza�- ski i darni�wka tatrza�ska. �wistak jest sporych rozmiar�w gryzoniem, bytuj�cym g��wnie w ni�szym pasie pi�tra hal (1700-2000 m). Trudny do dostrzeienia daje o sobie zna� ostrymi gwizdami. G�rale uwa�aj� jego t�uszcz za lekarstwo przeciwko wszelkim dolegliwo�ciom, co sprawi�o, �e kiedy� by� bliski wyt�pienia. Bezsprzecznie najbardziej interesuj�cym zwierz�ciem w Tatrach jest kozica. Zamieszkuje hale i turnie, wraz z polnikiem tatrza�skim i gronostajem si�gaj�c po naj- wyisze szczyty. Kozica tatrza�ska r�ni si� nieco od podga- tunk�w zamieszkuj�cych najbli�sze terytoria. Jej pog�owie spad�o w ostatnim czasie do ok. 600 sztuk (po polskiej stronie TPN naliczy� w r. 1992 tylko 130 sztuk, podczas gdy w po�o- wie lat 80-tych ich liczba zbli�a�a si� do 300). Wysokog�rskim POGU�D NA TATRY 13 ssakom towarzysz� alpejskie gatunki ptak�w: drozd obroiny, p�ochacz halny, �wiergotek g�rski zwany siwarnikiem oraz dobry znajomy wspinaczy - pomurnik, �yj�cy w �rodowisku nagich �cian skalnych. Najpi�kniejszym z ptak�w widywanych w pi�trze hal i turni jest orze� przedni, kt�rego ju� tylko kilka par �yje w Tatrach. TATRZA�SKIE PARKI NARODOWE Niezwyk�e warto�ci przyrodnicze i krajobrazowe Tatr spra- wi�y, �e ju� w XIX w. rozpocz�to zabiegi o ustawowe wzi�cie ich pod ochron�. Pierwszym realnym osi�gni�ciem na tym polu by�o doprowadzenie w r. 1868 do ustawy galicyjskiego sejmu krajowego "wzgl�dem zakazu (...) wyt�piania (...) zwierz�t al- pejskich w�a�ciwych Tatrom �wistaka i dzikich k�z . W r. 1912 powsta�a w �onie TT, Sekcja Ochrony Tatr. Polsko- czechos�owacki projekt organizacji Tatrza�skiego Parku Naro- dowego opracowano w r. 1925, w szczeg�ach rozwin�a go ze strony polskiej specjalna komisja w 1. 1936-37. Materialn� podstaw� da�o zakupienie przez skarb pa�stwa na cele przy- sz�ego TPN d�br Murzasichle-Poronin (900 ha - 1932) oraz d�br zakopia�skich od Fundacji K�rnickiej (8000 ha las�w i hal - 1933). W r. 1939 utworzono na tej bazie Park Przyrody w Tatrach" (ok. 8000 ha). Do idei Parku Narodowego wr�cono ponownie po wojnie. W r. 1947 w�adze polskie wydzieli�y jednostk� administracyjn� Las�w Pa�stwowych pod nazw� Tatrza�ski Park Narodowy". 30 pa�dziernika 1954 wyda- n ne zosta�o rozporz�dzenie Rady Ministr�w tworz�ce polski Tatrza�ski Park Narodowy (TPN) i m.in. zawieraj�ce regula- cje dotycz�ce zasad ruchu turystycznego na terenie Parku. Rozci�ga si� on obecnie na obszarze 21 116 ha, z czego 2200 ha w dolinach Chocho�owskiej i Lejowej jest w�asno�ci� Witow- skiej Wsp�lnoty Le�nej (zob. s. 94). W granicach TPN znajduj� si� ca�e Tatry Polskie i pewne partie ich przedpola w rejonie Zgorzeliska i G�od�wki. Siedziba TPN mie�ci si� w Zakopa- nem w pobliiu Ronda (ul. Cha�ubi�skiego 42a). S�owacki Tatransky n�rodny park (TANAP) powo�any zosta� do �ycia 1 stycznia 1949 ustaw� S�owackiej Itady Narodowej. Pocz�tkowo obj�� Tatry Bielskie i Wysokie oraz skrawek Tatr Zachodnich (50 129 ha). Celem jego zabezpieczenia utworzono u podn�y Tatr oraz w Tatrach Zachodnich tzw. pasmo ochron- ne (ochranne uzemie) - 70 000 ha. 1 kwietrua 1987 do strefy POGLyD NA TATRV 15 1 4 POGLP�D NA TATRY cza przetworzone w 1. 1887-92 w "styl zakopia�ski", wzboga- �cis�ej ochrony w��czono ca�e Tatry Zachodnie (25 918 ha). cony secesyjnie stylizowanym zdobnictwem. Samodzia�owe Powierzchnia TANAP liczy aktualnie 74 111 ha (z czego sukno, p��tno lniane, sk�ry baranie - to tradycyjne materia�y 50 361 ha przypada na Tatry Wysokie i Bielskie). Wydzielona odzie�owe g�rala podtatrza�skiego. Na str�j m�ski skladaj� dodatkowo strefa ochronna gdzie wszystkie poczynania gospo- � po , p si bia�e sukienne s dnie ozdobione sercami " arzenic", bia�a darcze s� obj�te kontrol� TANAP, si�ga daleko na przedpole lniana koszula, sk�rzane kierpce i serdak bez r�kaw�w, cz�sto Tatr (36 574 ha). Dyrekcja mie�ci si� w Lomnicy Tatrza�skiej. y kry g v�' j �g y y Oba Parki Narodowe wsp�pracuj� ze sob�. Odbywaj� narzucon na ramiona. Na ciem �o est okr � filcow wsp�lne narady i uzgadniaj� wzajemne poczynania, wsp�lnie �p ucha. opasany "kostkami", okryciem wierzchnim - sukien- licz� zwierzyn�. Oba zajmuj� si� budow� i konserwacj� szla- k�w turystycznych, ustalaj� te� zasady uprawiania turystyki Bayrdzo orygiaalna jest r�wyniei kultura duchowa g�rali. i taternictwa (zob. s. 25-26). Muz ka obfitu ca w element ba�ka�skie i wschodnie zna- laz�a odd�wi�k u takich kompozytor�w polskich, jak Pade- ! rewski, Szymanowski ("Harnasie") Kondracki, Malawski LUD TATRZA�SKI ("Wierchy") i inni. J�zykoznawc�w frapuje barwna i bogata ara g�rali podhala�skich, pe�na archaizm�w nigdzie indziej Podn�a Tatr by�y zamieszkane ju� w czasach przedhisto- �' rycznych, o czym �wiadcz� znaleziska z epoki br�zu a nawet me ocala�ych. Silnie uwydatniaj� si� w niej wp�ywy s�owackie, neolitu - na Spiszu i Dolnej Orawie oraz z okresu rzymskiego jak np. akcent na pierwszej zg�osce (zakurzimy se) s�owackie w rejonie Smokowca i Nowej Polanki (d. 100h). Nazwa Tatry h (np. hruby) czy s�owacki brak nos�wki (du� ruka). Wielu pojawia si� w dokumencie Henryka IV z r. 1086. Pierwsze pisarzy czerpa�o i czerpie z nieprzebranego skarbca opowie�ci wiadomo�ci historyczne dotycz� Spisza, kt�ry by� zapewne i legend g�ralskich (Witkiewicz, Tetmajer, Malicki, Kapeniak, najwcze�niej zasiedlony. W XII w. nale�a� on w cz�ci do nawet Sienkiewicz). Polski, w cz�ci do W�gier. Po najazdach tatarskich przyby�a W samych Tatrach bardzo ciekawym przejawem kultury tu grupa kolonist�w z Saksonii, kt�rzy utworzyli przetrwa�� materialnej g�rali by�o przez ca�e wieki pasterstwo. Gazdowie do r. 1945 enklaw� ludno�ci niemieckiej. Na Podhalu naj- wypasali tu indywidualnie krowy, owce natomiast oddawali wcze�niej zagospodarowana zosta�a dolina Dunajca, zaj�ta pod opiek� bacom, kt�rzy zbierali je w stada, pozostaj�ce na y przez polskich g�rali. Po pd. stronie Tatr - na Liptowie i cz�ci halach przez ca�e lato (ok. 100 dni). Baca mia� do pomoc Spisza - osiedli g�rale s�owaccy. Z wn�trzem Tatr ��czy�y juhas�w. Mieszkali razem w zbudowanym z belek sza�asie, mieszka�c�w wsi liczne wi�zy. Tu polowali, tu szukali skar- gdzie gotowali w kotle owcze mleko i produkowali sery - b�w, tu ju� w w. XIV-XV pracowali jako g�rnicy (ostatnia bundz i "oscypki". Owce nocowa�y pod go�ym niebem, przewa�- kopalnia stan�a w r. 1876), tu wreszcie co lata wypasali stada nie zamkni�te w prostok�cie z op�otk�w, zwanym koszarem, owieC, k�z, byd�a (na S�owacji tak�e wo��w). W wytworzeniu i przesuwanym po ��ce w celu r�wnomiernego u�y�nienia. , si� g�ralskiej kultury ludowej, zw�aszcza na Podhalu Orawie Zapocz�tkowana w r. 1957 akcja wykupu hal przez TPN i Liptowie, niezwykle wa�n� rol� odegra� element ba�ka�sko- podyktowana ujemnym wp�ywem pasterstwa na stan biologi- ruski, kt�ry nap�yn�� w Karpaty w w. XIV-XVI w trakcie tzw. czny ��k, doprowadzi�a do ca�kowitego zniesienia sza�a�nictwa w�dr�wek wo�oskich. w Tatrach Polskich. W r. 1981 wr�ci�o ono na kilka polan W wioskach pod Tatrami mo�na zobaczy� budownictwo g�- (nie hal!) w postaci tzw. wypasu kulturowego, maj�cego oca- ! ralskie: parterowe drewniane chaty z wysokimi p�szczytowy- li� od zapomnienia prastare formy gospodarki w Tatrach. mi dachami, krytymi gontem, dziel�ce si� na izby "czarn� i Niewielkie stada sp�dzaj� lato m.in. na Huciskach Polanie "bia��". Szczeg�lnie pi�kne ich zespo�y ocala�y w Chocho�owie, Chocho�owskiej, w Dolinie Lejowej na Kalat�wkach, na Ko- a po stronie s�owackiej - na Orawie (Podbiel) i cz�ciowo pie�cu i na Polanie Rusinowej. TPN ustala z g�ry liczebno�� Liptowie. Uznane w ko�cu w. XIX za polski styl narodowy, stad (np. latem 1992 r. 1500 sztuk na wszystkich polanach), budownictwo podhala�skie zosta�o przez Stanis�awa Witkiewi- 1 6 POGLP�D NA TATRY bac�wki s� w ci�gu sezonu kontrolowane przez specjaln� ko- misj�. Po s�owackiej stronie enklaw� pasterstwa by�y do r. 1987 tamtejsze Tatry Zachodnie. Po rozszerzeniu granic TANAP i stamt�d znikn�y owce, cho� w ostatnich latach wracaj� znowu (Babki, rejon Doliny Bobrowieckiej). HISTORIA TURYSTYKI Ruch wycieczkowy w Tatry rozwin�� si� najpierw ze strony Spisza, zw�aszcza z Kie�marku. Ju� w r. 1565 Beata z Ko�cie- leckich-�aska odby�a wycieczk� bodaj do Zielonego Stawu Kie�marskiego. Z w. XVII pochodz� pierwsze konkretne wia- domo�ci o wej�ciach na wysokie szczyty (1615 by� mo�e Kie�- marski, 1664 na pewno S�awkowski). W w. XVIII cz�sto jui wchodzono na Krywa�, i na niekt�re szczyty Tatr Bielskich, zdobyta zosta�a te� m.in. �omnica. Po polskiej stronie Tatr, kt�r� w r. 1769 zagrabi�a Austria, pierwsze udokumentowane wej�cia szczytowe pochodz� z r. 1793 (Belsazar Hacquet i Robert Townson na Czerwonych Wierchach). W l. 1803-05 w�drowa� po ca�ych Tatrach Stanis�aw Staszic, kt�ry swe podr�e opisa� w dziele "O ziemiorodztwie Karpat�w..." ( 1810, 1815). Dokona� on wej�� m.in. na Ko�owy, S�awkowski, Kry- wa� i �omnic�. Zywszy ruch wycieczkowy wi�za� si� u nas z rozwojem uzdrowisk w Szczawnicy i Krynicy, a zainteresowa- nia turyst�w koncentrowa�y si� na Dol. Ko�cieliskiej, Morskim Oku oraz na otoczeniu Ku�nic. Dw�r ku�nicki by� jakby hote- lem turystycznym, w Ku�nicach oraz na Starych Ko�cieliskach ju� w 1 po�. XIX w. powsta�y "sanatoria", w kt�rych kurowali si� gru�licy wdychaj�c �ywiczne powietrze i pij�c , �entyc�". Najwybitniejszymi polskimi turystami tego okresu byli Bogusz Z. St�czy�ski i Ludwik Zejszner, drugi zw�aszcza na obszarze Tatr Zachodnich. Na S�owacji (w�wczas by�y to jeszcze W�gry) w centrum turystyki rozwin�� si� za�o�ony w ko�cu XVIII w. Smokowiec. Ulubione cele wycieczek stanowi�y wodospady Zimnej Wody, Zielony Staw Kie�marski oraz szczyt �omnicy ju� w po�. XIX w. licznie odwiedzany. Z Wa�ca, Biela�ska lub Przybyliny w�drowano na Krywa�. Turystyka wysokog�rska rozwin�a si� szerzej poczynaj�c od po�owy w. XIX, tak �e sto lat temu ks. J�zef Stolarczyk m�g� napisa�: "by�em ju� na wszystkich szezytach, opr�cz jeszcze Gierlachowskiego i pozna- �em ca�e Tatry". Du�e znaczenie mia�o oddanie do u�ytku w r. 1871 kolei koszycko-bogumi�skiej. POGLl�D NA TATRY 17 W r. 1873 zawi�za�o si� W�gierskie Tow. Karpackie (MKE), a niebawem i polskie Tow. Tatrza�skie (TT). Postawi�y one sobie za cel rozwijanie turystyki g�rskiej i uprzyst�pnienie Tatr przez budow� schronisk i szlak�w oraz opiek� nad prze- wodnictwem. Z Alp zacz�a przenika� ideologia i technika alpinizmu, zosta�y zdobyte ostatnie wybitne szczyty: Wysoka (1874), Durny (1877), Mi�guszowiecki (1877), Mnich (1879 lub 1880), Ganek (1895). Z Zakopanego prowadzi� wycieczki Tytus Cha�ubi�ski. Jego du�� zas�ug� by�o wykszta�cenie zast�pu �wietnych przewodnik�w g�rskich. Taternictwo zimowe ambit- nie zapocz�tkowa� alpinista Theodor Wundt (1884, 1891). Ok. 1890 pojawi�y si� w Tatrach narty - w Zakopanem ich pionierem by� Stanis�aw Barabasz, w Smokowcu - Mikl�s Szontagh, w TatrLa�skiej Polance - Michael Guhr. Ok. r. 1900 szeregu pierwszych wej�� dokona� krakowski taternik, Karol Englisch. W pocz�tku wieku zrodzi�o si� taternictwo sportowe, a wraz z nim oderwanie si� turysty od przewodnika-g�rala i atakowanie szczyt�w coraz trudniejszymi drogami. MKE i TT znakowa�y szlaki, to drugie w r. 1901 opatrzy�o znakami 25 �cie�ek. W r. 1903 zawi�za�a si� w �onie TT taternicka Sekcja Turystyczna (ST TT), w 1907 - Zakopia�skie Tow. �y�wist�w, przemianowane niebawem na Zakopia�ski Oddzia� Narciarzy (ZON), w r. 1911 przekszta�cony w Sekcj� Narciar- sk� TT (potem SN PTT). Do rozwoju narciarstwa i taternictwa zimowego przyczyni� si� wybitnie Mariusz Zaruski, za�oiyciel Tatrza�skiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego (1909). W eksploracji sportowej Tatr Polacy wsp�zawodniczyli z W�- grami, nie brakowa�o te� Austriak�w i Niemc�w. W r. 1918, po rozpadzie Austro-W�gier, powsta�a Czechos�owacja. Cz�� agend MKE przej�� K�ST, jednak�e przez ca�y niemal okres mi�dzywojenny prym w sporcie taternickim wiedli Polacy. Swobod� ruchu po obu stronach granicy zapewni�a konwen- cja z r. 1925. Najwi�kszy rozkwit taternictwa przypada na 1. 1928-32 i wi��e si� z dzia�alno�ci� Wies�awa Stanis�awskie- go, autora 50 �wietnych pierwszych przej�� letnich i zimowych. Zywo rozwija�a si� r�wnie� turystyka tatrza�ska, a wysoko wykwalifikowani tury�ci wchodzili nawet na najtrudniej dost�- pne szczyty. Szybki rozw�j narciarstwa poci�gn�� za sob� potrzeb� budowy kolejek linowych - polskiej na Kasprowy Wierch (1935-36) i s�owackiej - do �omnickiego Stawu, a nast�pnie na �omnic� (1936-40). W r. 1938 Polska wesz�a na 18 POGIJ\D NA TATRY 110 kmz) wraz kr�tko w posiadanie Tatr Jaworzy�skich ( z Podspadami i Jaworzyn�. Lata powojenne przynios�y po obu stronach Tatr rozw�j form turystyki masowej (rajdy, zloty, wycieczki). Wyjazdy w Tatry S�owackie powa�nie utrudnia�y, a okresami wr�cz uniemo�li- wia�y przepisy reguluj�ce ruch graniczny. Lata stalinowskie to czas pe�nej izolacji. Zwiedzanie S�owacji umo�liwi�a dopiero umowa podpisana w r. 1955, a wprowadzona w �ycie w 1956. Zawieszono j� ponownie ok. roku 1980. Ruch na zasadach bezwizowych przywr�cono w r. 1991. Obecnie jedynym nie- zb�dnym dokumentem jest wa�ny paszport. Wci�� czekamy jednak na wznowienie konwencji turystycznej w jej kszta�cie z r. 1925, umo�liwiaj�cym przekraczanie granicy w g�rach. Po II wojnie �wiatowej nast�pi� burzliwy szturm taternik�w polskich, s�owackich i czeskich na najtrudniejsze nawet urwi- ska. Du�ymi wydarzeniami sta�y si� I przej�cia ca�ej grani Tatr, letnie w 1955 (kierownik Jan Staszel) i zimowe w 1959 (kierownik Andrzej Zawada). Lata 1960-70 to fala tzw. dr�g ekstremalnych, lata 1970-80 - ponowny odwr�t od techniki sztucznych u�atwie�. W ostatnim okresie szybko nast�puj� zmiany. Nie ma ju� tak nieoboj�tnych dla przyrody masowych imprez, jak Rajd Lenina czy Zlot M�odzie�y na Rysach, zmniejsza si� nap�r wycieczek zbiorowych. Sta�ej poprawie ulega ekwipunek tury- st�w, ro�nie te� ich �wiadomo�� ekologiczna, poczucie wsp�- odpowiedzialno�ci za losy przyrody g�r. Niech�tnie widziane przez oba Parki Narodowe, nie�mia�o wkraczaj� w Tatry nowe dyscypliny, takie jak rower g�rski, narciarstwo akrobatyczne, surfing �nie�ny, lotrue, spadoloty z francuska zw. te� parapen- tami. Sta�y post�p notujemy w dziedzinie poznania podzie- mnego �wiata g�r - kolejne lata przynosz� nowe odkrycia, I tak�e w partiach jaski� zalanych wod�. W taternictwie od ok. 1980 r. zaznacza si� stopniowa regresja ilo�ciowa, ostatnio spada liczba letnik�w i wczasowicz�w po obu stronach Tatr a tak�e liczba turyst�w w samych Tatrach. Na S�owacji ruch powy�ej "Magistrali" zmala� wydatnie po wycofaniu si� go�ci z dawnej NRD, kt�rych obecnie bardziej poci�gaj� AlPy. W co- raz dro�szych schroniskach �cisk panuje jui tylko w okresach "szczyt�w", w �rodku lata i w okresie Nowego Roku. Nasilaj� si� natomiast z obu stron granicy groine naciski ekonomiczne. Pojawiaj� si� grupy przedsi�biorc�w, kt�rzy pod POGL�D NA TATRY 19 r�inymi has�ami radzi by zabudowa� Tatry hotelami kolejka- mi, area�ami narciarskimi w rodzaju tych w Alpach. Pami�ta- my podobne inicjatywy z przesz�o�ci: projekty kolejki z�batej na Swinic�, szosy przez Tomanow� Prze��cz, zespo�u hoteli w sercu Doliny Zuberskiej. Tatry ze swoj� unikaln� przyrod� i milionami oddanych jej wielbicieli obroni�y si� wtedy, miejmy nadziej�, �e nie ulegn� i obecnie, cho� zagro�enie zdaje si� by� bardziej powa�ne. TURYSTA W TATRACH 21 (d. 15) i na Siode�ko (d. 128). Latem kursuj� r�wnie� niekt�re kolejki krzese�kowe: na Butorowski Wierch (d. 16), na �omnic- k� Prze��cz (d. 124) i na grzbiet Soliska (d. 164B). Szczeg�o- TURYSTA W TATRACH wych informacji zasi�gna� mo�na na dworcach oraz w agen- cjach turystycznych. Tatry s� terenem turystycznie niezwykle atrakcyjnym, ale zarazem trudnym i niebezpiecznym. Dlatego poruszanie si� po nich wymaga z jednej strony odpowiedniego ekwipunku, z drugiej za� solidnego przygotowania - teoretycznego i prak- tycznego, przy czym to ostatnie zdobywa si� bezpo�rednio w g�rach, stopniuj�c d�ugo�� i trudno�ci przebywanych dr�g. DOJAZD, KOMUNIKACJA G��wnymi trasami dojazdowymi w Tatry sa od polskiej stro- ny szosa krakowska (d. 1) oraz linia kolejowa przez Chab�wk� (d. 3). W Tatry S�owackie doje�d�a si� z Polski autobusami - z przesiadaniem w punktach granicznych: na Lysej Polanie z d. 65 na d. 100, w Chy�nem i Chocho�owie z d. 2 na d. 200 (zob. te� "Sprawy graniczne"). Poruszanie si� wzd�u� podn�y Tatr u�atwiaj� lokalne linie autobusowe z g��wnymi w�z�ami w Zakopanem, Starym Smokowcu, Liptowskim Miku- �aszu, Trzcianie, a obecnie tak�e Ni�nej. Wa�n� rol� spe�nia te� s�owacka kolejka elektryczna (d. 101). Ruch samochodowy i motocyklowy jest na obszarze obydwu Park�w wzbroniony. Otwarte s� tylko nieliczne odcinki dr�g: d. 25 do Hucisk, d. 65 do Palenicy Bia�cza�skiej, d. 200 w Dol. Rohack� (wraz z 1,2 ksn odcinkiem d. 207). Drogi 144, 153 i 193 bywaj� udost�pniane przez TANAP za op�at�. W punktach ko�cowych znajduj� si� parkingi lub place postojowe (z regu�y p�atne). W Tatrach Polskich na wybranych odcinkach zamkni�- tych dr�g przewo�� turyst�w zaprz�gi g�ralskie (Huciska - Polana Chocho�owska, d.30; Kiry - Hala Pisana, d.40; Ku�nice - Kalat�wki, d. 23; Palenica Bia�cza�ska - W�osieni- ca, d. 65). Rosn�c� popularno�ci� ciesz� si� tzw. rowery g�r- skie, wolno ich u�ywa� na zamkni�tych dla samochod�w od- cinkach dr�g, na S�owacji dodatkowo wyznaczone s� trasy rowerowe wiod�ce w g��b g�r. W wielu miejscowo�ciach dzia- �aj� wypo�yczalnie rower�w. Na dwa szczyty tatrza�skie wjecha� mo�na z pomoc� kole- jek linowych - s� to Kasprowy Wierch (d. 60) i �omnica (d. 122). Kolejki terenowe umo�liwiaj� wjazd na Guba��wk� ZAKWATEROWANIE Na obszarze Tatr tury�ci zamieszkuj� w schroniskach, w miejscowo�ciach podtatrza�skich - w hotelach, domach wy- cieczkowych i wczasowych, prywatnych pensjonatach, oraz na polach campingowych. Rozpi�to�� cen jest du�a, w zale�no�ci od sezonu, standardu itp. W Zakopanem i s�owackich miejsco- wo�ciach podtatrza�skich szeroko rozbudowany jest system kwater prywatnych, mo�na do nich dotrze� za po�rednictwem agencji turystycznych. Schroniska czynne s� przez ca�y rok (wyj�tek stanowi letnia Chata pod Wag�) i mog� zapewni� tury�cie kompletne utrzy- manie. W okresach "szczyt�w" wycieczkowych niekt�re z nich bywaj� przepe�nione, planuj�c wi�c urlop w sezonie warto wcze�niej zarezerwowa� miejsca (numery telefon�w w wyka- zie poni�ej). Mo�na r�wniei korzysta� z po�rednictwa niekt�- rych biur podr�y. Poza g��wnymi sezonami (miesi�ce X, XI do 15 XII, 3-15 I, IV i V) �atwo o miejsca w polskich i s�owackich domach wy- poczynkowych adresy niekt�rych z nich w tek�cie. W Zakopa- nem w d.w. "Podhale", ul. Ko�ciuszki 19 dzia�a centralne biuro zakwaterowa� (tel. 127-63). Domy wczasowe maj� na og� przyst�pne ceny, cz�sto jednak ��daj� wykupienia ca�odzien- nego wy�ywienia. Ceny w luksusowych hotelach przekraczaj� mo�liwo�ci prze- ci�tnego turysty. Na S�owacji s� one zr�nicowane, w zaleino- �ci od pory roku, s� te� wy�sze dla obcokrajowc�w. Najwi�ksz� popularno�ci� ciesz� si� najta�sze kwatery pry- watne, a w lecie campingi. Na obszarze g�r biwakowanie nie jest dozwolone, na obrze�u Tatr zlokalizowano jednak kilka- na�cie obozowisk o zr�nicowanym standardzie. W Tatrach Polskich znajduj� si� one w Zakopanem i okolicach, dwa g��w- ne to autocampingi na Ustupie i "Pod Skoczni��, mniejsze pole znajduje si� na Lipkach (patrz plan Zakopanego), ma�e p�lka namiotowe uruchamiane s� latem na prywatnych posesjach. Na obszarze TPN zlokalizowane s� dwa obozowiska taternic- 22 TURYSTA W TATRACH kie (na Sza�asiskach i It�banisku), nie przyjmuja one jednak "niezrzeszonych". Na S�owacji autocampingi powsta�y g��wnie u podn�y Tatr Wysokich: w Szarpa�cu (d. 100d) przy drodze z �omnicy Tatrza�skiej do Wielkiej �.omnicy (ca�y kompleks, opis d. 100d), w Starej Le�nej (d. 100�, w rejonie Dolnego Smokowca (d. lOlb), w Szczyrbie (patrz plan s. 261). Uboisze sa pod tym wzgl�dem Tatry Zachodnie z dwoma obozowiskami: u wylotu Dol. Raczkowej (d. 183a) i w Orawicach (d. 201b). Bardziej oddalone od g�r sa autocampingi w Wawryszowie (d. 175� i nad Jeziorem Liptowskim (d. 205b). Wykaz schronisk tatrza�skich w tradycyjnym uk�adzie te- renowym i z odsy�aczami do trasy (ceny nocleg�w z zimy 1994): Tatry Polskie 1. Schronisko Chocho�owskie, Polana Chocho�owska w Dol. Chocho- �owskiej (1146 m), 133 miejsca noclegowe, ceny 55-130 000 z�, tel. 705-10, d. 30e. 2. Schronisko "Ornak" na Ma�ej Polance Ornacza�skiej w Dol. Ko- �cieliskiej (1100 m), 80 miejsc, ceny 50-90 000 z�, tel. 705-20, d. 4of 3. Hotel g�rski na polanie Kalat�wki (1198 m), 84 miejsca, ceny 130-200 000 z�, tel. 636-44 i 128-27, d. 236. 4. Hala Kondratowa (1335 m), 20 miejsc, cena 65 000 z�, tel. 152- 14, d. 57b. 5. "Murowaniec� na Hali Gasienicowej (1505 m), 108 miejsc, ceny 70-80 000 z�, tel. 126-33, d. 70c. 6. Schronisko na polance Roztoka w Dol. Bia�ki (1031 m), 77 miejsc, ceny 50-80 000 z�, tel. 77-442, d. 90a. 7. Schronisko nad Przednim Stawem w Dol. Pi�ciu Staw�w Polskich (1671 m), 71 miejsc, 5a-70 000 z�, tel. 77-607, d. 90e. 8. Schroniska nad Morskim Okiem, tel. 77-609 d. 65g. - tzw. nowe (1405 m) - 32 miejsca, cena 100 000 z�. - tzw. stare (1400 m) - 43 miejsca, prycze bez po�cieli, 50 000 z�. Tatry S�owackie 1. Schronisko nad Zielonym Stawem Kie�marskim (1551 m), 54 miejsca, ��ko 180 koron, pod�oga 50 koron, tel. 0969/67420, d. 116d. 2. Bilffcowa Chata pod Siode�kiem (1255 m), cena noclegu - r�wno- warto�� 20,50 DM, tel. 0%9/2439 d. 129c. TURYSTA W TATRACH 23 3. Chata Zgmkovskiego w Dol. Zimnej Wody (1475 m), 20 miejsc, 100 koron bez po�cieli, 150 koron z po�ciela, tel. 0%9/2636, d. 131c. 4. Schronisko T�ryego w Dol. Zimnej W.ody (2015 m) 18 miejsc, 120 koron za ��ko, 50 koron za nocleg na pod�odze, tel. 092/24900, d. 131e. 5. Zb�jnicka Chata w Dol. Starole�nej (1960 m), 16 miejsc, 120 ko- ron za ��ko, 50 koron pod�oga, d. 136c. 6. Schronisko Wielickie (�laski Dom) nad Wielickim Stawem (1667 m), 120 miejsc noclegowych, 260 koron za noc, tel. 092/23545, d. 143c. 7. Schronisko nad Popradzkim Stawem (1498 m), 120 miejsc, 210 koron, tel. 0969/92177, d. 155d. 8. Schronisko pod Waga (2250 m) 16 miejsc, 120 koron, czynne 1 czerwca - 31 paidziernika, d. 158d. 9. Schronisko Wa�eckie (1180 m), 60 miejsc, tel. 0969/90115, d. 175c. 10. Schronisko �arskie w Dol. �arskiej (1280 m), 34 miejsca, 100 koron, tel. 0849/961125, d. 1936. 11. Schronisko na Zwier�wce w Dol. Rohackiej (1020 m), 32 miejsca, 100-200 koron za ��iko, oraz 30 miejsc w 6 domkach, tel. 0847/95106, d. 200g. 12. Schronisko w Orawicach (800 m), 60 miejsc, 100 koron, tel. 0847/94125. Obok autocamping. D. 2016. SPRZ�T I EKWIPUNEK Letnie spacery w okolicach Zakopanego mo�na odbywa� w zwyczajnym ubraniu miejskim, cho� i tutaj nie jest ono ani wygodne, ani stosowne. Natomiast wycieczki w wy�sze partie g�r wymagaja ju� ubioru turystycznego - mocnego, prostego i skutecznie chroniacego przed wiatrem i zimnem. Na str�j wierzchni sk�adaja si�: spodnie d�ugie lub spi�te poni�ej kolan, tzw. pumpy, koszula p��cienna lub flanelowa, 2 lekkie swetry - grubszy i cie�szy (ostatnio coraz cz�ciej zast�powane przez modne bluzy z materia�u typu "polar"), wreszcie nieprzewiew- ny, szczelnie zapinany anorak (skafander) z du�ymi kieszenia- mi i kapturem. Wobec niespodzianek, jakie p�ata g�rska po- goda, niezb�dne sa rezerwowe ciep�e rzeczy oraz dobre okrycie nieprzemakalne, w postaci peleryny lub p�aszcza. Bardzo wa�- na jest sprawa odpowiedniego obuwia. Wykluczone sa p�buty i obuwie na podeszwie sk�rzanej. Popularne adidasy bad� trampki s� wygodne ale na �niegu lub mokrym wapieniu moga by� niebezpieczne. Najlepsze sa produkowane w r�nych mo- 24 TURYSTA W TATRACH delach buty z podeszw� wibramow�, kt�ra jest trwa�a i daje dobre oparcie nawet na wilgotnej skale. Obuwie wk�ada si� na grube skarpety we�niane si�gaj�ce do kolan, pod kt�rymi do- brze jest mie� drug� par� cie�sz�. Str�j kobiecy powinien by� podobny do m�skiego. Niewygodne na wycieczce, a w partiach skalnych nawet niebezpieczne s� r�czne torby czy siatki. Za- miast nich u�ywa si� plecak�w, przy czym opr�cz pojemnego plecaka "bazowego" dobrze jest mie� drugi, mniejszy - na jednodniowe wycieczki (idealny jest tu typ s�owackiej "horolez- ki"). Niezb�dne drobiazgi to czapka we�niana, r�kawiczki (na- wet w lecie!), latarka elektryczna z zapasow� �ar�wk� i bate- ri�, scyzoryk, kompas, manierka okulary przeciws�oneczne i podr�czna apteczka (zob. s. 29). Lina nale�y do wyposa�enia taternika i na drogach opisanych w przewodniku w normal- nych warunkach letnich nie jest potrzebna. W pocz�tku lata w Tatrach Wysokich ambitniejszemu tury�cie mog� si� nato- miast przyda� raki i czekan. W Zakopanem jest kilka sklep�w specjalizuj�cych si� w ekwipunku g�rskim, nieco gorzej zaopa- trzone s� ich odpowiedniki na S�owacji - w Liptowskim Mi- ku�aszu, Liptowskim Hradku, Szczyrbskim Jeziorze Smokow- cach, Lomnicy Tatrza�skiej, Spiskiej Nowej Wsi i Popradzie. TURYSTYKA Turystyczne lato trwa w Tatrach od pocz�tku czerwca do ko�ca wrze�nia. Do po�owy lipca w Tatrach Wysokich nale�y si� liczy� z przeszkodami w postaci p�at�w �nie�nych - niekie- dy ca�kiem blokuj�cych drogi, a zawsze b. niebezpiecznych. Sezon narciarski zaczyna si� w po�owie grudnia i ko�czy - zaleinie od pogody - oko�o po�owy kwietnia. Je�li chodzi 0 okresy przej�ciowe, najbardziej godna zainteresowania jest jesie� - pogodna, zwykle ciep�a i wolna od ci�by ludzkiej w g�rach. P�n� jesieni� wycieczki mog� utrudnia� o�nieienia i oblodzenia ska�, cz�sto wyst�puj�ce tylko po pn. stronie grzbiet�w. W okresach mi�dzysezonowych schroniska stosuj� obni�ki cen. Drogi ruchu turystycznego wyznaczaj� w Tatrach szlaki tu- rystyczne, na og� solidnie zbudowane, g�sto wyznakowane (w 5 kolorach), opatrzone drogowskazami i ubezpieczone w miejscach przepa�cistych. Obydwa Parki Narodowe, TPN i TANAP, og�aszaj� szczeg�- �owe regulaminy normuj�ce zasady ruchu turystycznego. TURYSTA W TATRACH 25 R�ni� si� one w brzmieniu poszczeg�lnych paragraf�w, w naj- istotniejszych postanowieniach s� jednak na og� zbieine. Oto niekt�re wa�niejsze przepisy: 1. Na obszarze Park�w dzia�alno�� ludzka oraz wszelkie czynno�ci gospodarcze musz� by� podporz�dkowane wymogom ochrony przyrody i zgodne z jej celami. 2. Ca�e �rodowisko krajobrazowo-przyrodnicze podlega �cis�ej ochro- nie. Nie wolno gromadzi� okaz�w geologicznych, zrywa� ro�lin, zbiera� nasion, grzyb�w i owoc�w runa. Obowi�zuje zakaz wpro- wadzania ps�w i jakiegokolwiek niepokojenia zwierzyny, np. przy jej fotografowaniu. 3. Na obszarze obu bratnich Park�w wolno porusza� si� tylko po znakowanych �cie�kach i dopuszczonych do ruchu drogach jezd- nych. W Tatrach S�owackich istnieje mo�liwo�� wchodzenia na szczyty nie udost�pnione szlakami, tak�e technicznie trudniejsze, jednakie tylko pod opiek� licencjonowanych przewodnik�w TANAP (zob. niiej). Niniejsze opracowanie zawiera wyb�r opis�w takich wycieczek (np. d. 105, 119, 135, 151), nie wolno ich jednak odbywa� na w�asn� r�k�. 4. Na szlakach s�owackich atosowane s� ograniczenia sezonowe. I tak na okres od 1 listopada do 30 czerwca zamykane s� wszy- stkie �cie�ki powy�ej granicy lasu, a tam gdzie s� schroniska - powy�ej schronisk. Szczeg�owy wykaz zamkni�tych dr�g podaj� ulotki TANAP. Kilka szlak�w wy��cza si� z uiytkowania na okres zalegania pokrywy �nie�nej (d. 115bc, 120a, 1236 130de, 140bc, 150, 155). Na jednym szlaku obowi�zuje ruch jednokierunkowy (d. 133), planowane s� dalsze podobne unormowania. 5. Biwakowanie i parkowanie pojazd�w dozwolone jest tylko w wy- znaczonych miejscach. Nocowanie na parkingach lub w terenie jest wzbronione. Wycieczki nale�y ko�czy� przed zapadni�ciem zmroku powrotem do schroniska lub innej kwatery Nakaz ten trzeba mie� na uwadze szczeg�lnie jesieni�, kiedy dzie� ko�czy si� ju� o godz. 17-18. Zabronione jest palenie ognisk, k�piele w stawach, mycie samochod�w, zmienianie oleju. Ju� Mieczys�aw Kar�owicz wzywa�, by szanowa� cisz� g�rsk� - regulaminy Par- k�w zabraniaj� krzyk�w, ha�as�w, u�ywania g�o�nych odbiorni- k�w radiowych. 6. Obowi�zuje zakaz jakichkolwiek zmian w terenie g�rskim, takich jak przemieszczanie kamieni w celu budowy schron�w czy wzno- szenie murk�w chroni�cych od wiatru. 7. Nie wolno �mieci� ani zanieczyszcza� w�d (z�y zwyczaj wrzucania monet), po posi�ku w terenie lub schronisku opakowania i odpad- ki nale�y zabra� z sob� i znie�� z powrotem w doliny. 26 TURYSTA W TATRACH 8. Taternictwo, podobnie jak i inne sporty g�rskie, mog� uprawia� tylko osoby zrzeszone w odpowiednich organizacjach i dzia�aj�ce w oparciu o odr�bne przepisy. Narciarze maj� do dyspozycji wy- znaczone i specjalnie oznakowane trasy i stoki. Mog� si� oni te� porusza� szlakami letnimi, ale tylko na odcinkach otwartych w okresie zimy. 9. Przed wyruszeniem na wycieczk� czy wspinaczk� tury�ci winni pozostawi� w schronisku lub kwaterze wiadomo�� o kierunku i celu wycieczki. Trasy nie nale�y p�niej zmienia�. Je�eli podana zostanie godzina powrotu, a turysta przekroczy j� o 6 godzin, b�dzie to poczytane za sygna� do wszcz�cia akcji ratunkowej. Za spowodowanie alarmu bez potrzeby odpowiedzialno�� ponosi oso- ba, kt�ra go wywo�a�a, nie dotyczy to �ednak wypadk�w lawino- wych. 10. Wszelkie przedsi�wzi�cia turystyczne, kt�rych program wykracza poza ramy regulamin�w (np. parodniowe w�dr�wki graniowe), wymagaj� zgody dyrekcji TPN lub TANAP. Podczas wycieczki nale�y �ci�le stosowa� si� do polece� wydawanych przez stra�ni- k�w parkowych, s�u�b� le�n�, ratownik�w g�rskich oraz ochotni- czych stra�nik�w ochrony przyrody, kt�rym r�wnie� przys�uguje prawo nak�adania grzywien. Pobyt w Tatrach powinno si� zacz�� od wycieczek �atwiej- szych, bez po�piechu stopniuj�c ich kategorie. Nie nale�y cho- dzi� samotnie. Je�li kto� nie ma do�wiadczenia tatrza�skiego, wiele zyska uczestnicz�c w wycieczkach organizowanych przez biura turystyczne i prowadzonych przez wytrawnych przewod- nik�w. Przed wyj�ciem na wycieczk� - zw�aszcza trudniejsz� - dobrze jest zasi�gn�� rady kierownictwa schroniska lub dy�urnego ratownika TOPR (HS TANAP) na temat warunk�w, jakie aktualnie panuj� na trasie. Wycieczki zbiorowe (grupy zorganizowane powy�ej 10 os�b) powinny by� prowadzone przez przewodnik�w tatrza�skich lub osoby uprawnione przez dyrekcj� TPN. W wynajmowaniu przewodnik�w po�redniczy w Zakopanem przede wszystkim BORT PTTK ul. Krup�wki 12 (plan Zakopanego), na S�owacji za� - centrala HS TANAP w Starym Smokowcu (zob. plan Smokowca). Na trudniejszych drogach (Gierlach, l.omnica itp) grupa nie powinna przekra- cza� 5 os�b, a op�ata za dzie� pracy przewodnika wynosi�a latem 1992 r. ok. 2000 koron. Korzystaj�c z go�ciny schronisk tury�ci winni stosowa� si� do obowi�zuj�cego w nich savoir-vivre: przestrzega� regulami- n�w, dba� o porz�dek, nie zak��ca� spokoju innym. Wyrusza� w g�ry nale�y mo�liwie najwcze�niej, w programie dnia za- TURYSTA W TATRACH wsze pozostawiaj�c rezerw� czasu na nieprzewidziane okolicz- no�ci. Tempo z rana powinno by� wolne, co - jak mawiali dawni przewodnicy - gwarantuje "drug� par� n�g pod wie- cz�r". W terenie skalnym naleiy porusza� si� ostro�nie, ale ze swobod� - l�k przed ekspozycj� usztywnia ruchy i przeszkadza w pokonywaniu przeszk�d. Na wychodzonych szlakach stopnie i chwyty s� na og� pewne, dobrze jest jednak wyrobi� w sobie nawyk systematycznego ich sprawdzania. Poruszaj�c si� w g�- rach nale�y my�le� nie tylko o bezpiecze�stwie w�asnym, ale i ni�ej id�cych turyst�w. Pod ka�dym wzgl�dem poprawne i kulturalne zachowanie si� na szlaku jest nakazem moralnym i zarazem prawnym, wynikaj�cym z przepis�w TPN i TANAP. Wybieraj�c si� w Tatry zim�, trzeba pami�ta� o dodatko- wych niebezpiecze�stwach zw