JÓZEF NYKA \ Wydanie II Przewodnik TURYSTYCZNY Tatry Polskie i SŁowackie TrtpwEtts Warszawa 1994 Projekt okładki JAN NYKA Mapy i panoramy JOZEF NYKA Aktualizacja MONIKA NYCZANKA Pierwsze wydanie .,Sport i Turystyka" 1972 U Józef Nyka ISBN 83-901580-0-0 Wydawnictwo TRAWERS fax (022) 33-07-75 Druk Łódzkie Zaktady Graficzne OD AUTORA Pierwsze wydanie "Tatrř ukazalo się w r. 1972 nakladem Wydawnictwa "Sport i Turystyka". W dziesięć lat później zaawan- sowane byly prace nad wznowieniem pozycji, wydawca odstgpil jednak od umowy ze względu na zamknięcie granicy z Czechoslo- wacjg i praktyczne zniesienie konweneji. Niniejsze - drugie - wy- danie jest powtórzeniem pierwotnego tekstu - z licznymi przeróó- kami i aktualizacją, której dokonala moja córka, Monika. Przewodnik obejmuje cale Tatry - Polskie i Slowackie, wraz z wieńcem leżgcych wokól nich miejscowości. Przeznaczony jest dla różnych kategorii turystów, glównie jednak tych którzy wyszli już poza stadium spacerów po reglach. Podobnie jak w innych moich przewodnikach, szezególny nacisk kladę na komentowanie tras wycieczkowych, a nie na prowadzenie turysty, co dzisiaj z powo- dzeniem robi sama doórze widoczna w terenie ścieżka. Pierwsze wydanie przewodnika ukazalo się w czasie, kiedy w Tatrach Slo- wackich wolno bylo poruszać się także poza znakowanymi szlaka- mi, a Tatry Zachodnie w ogóle nie byty objęte restrykejami parko- wymi. Zamieszczonych wówczas propozycji wycieczkowych poza ścieżkami oţejalnie wyznaczonymi nie usuwam, większość z nich można bowiem przebyć korzystajctc z opieki przewodników TANAP, niektóre zaś mogq zostaŤ na nowo udost‘pnione turystom. Jednostkę podzialu terenu stanowi w przewodniku dolina walna, w paru przypadkach - wyodrębniony masyw górski (np. Łomnica). Po charakterystyce ogólnej rejonu następujq opisy dojazdów i dojść, a potem propozycje wycieczek. Punkt wyjścia wędrówki stanowi zwykle miejseowość, schronisko lub określony węzel komunikacyjny. Kilometraż liczy się od tego punktu, podob- nie jak i ezas przejścia. W przewodniku stosuję skalę trudności odmienng od przyjętej w taternictwie (dziś już stopnie I X) i odpo- wiadajgccţ przygotowaniu turysty: a) trudności niewielkie (Giewont); b) trudności umiarkowane (Świnica); c) trudności znaczne (Orla Perć). Warto pamiętać, że przy zmianie warunków (deszez, mgla, śnieg, gotoledź) trudności mogq wzrosncFŤ radykalnie. Podany w przewod- niku ezas przejścia obejmuje osobno wejście i zejście (znak .ţ). OD AUTORA W stosunku do poprzedniego wydania jest on skrócony t dostoso- wany do tempa p r z e c i ę t n e g o turysty. Dobry piechur skróci go dodatkowo 0 10 czy 15%o a w zejściu o 20 luó 30%- Wysokości szczytów, przelęczy, stawów itp. w Tatrach Polskich podaję w oparciu o nowe mapy w skali 1:10 000. Po stronie slo- wackiej jak na razie órak jest podobnej podstawy kartograficznej a dostępne mapy prześcigaj4 się w rozbieżnościach. W tej sytuacji pozostaję przy wynikach pomiarów z r. 1957, większe różnice syg- nalizujgc przez dodanie nowszej koty. Podwójne wartości znajdzie też Czytelnik przy wielu stawach. Rozóieżności sięgajgce hektara tylko częściowo tlumaczyć można wahaniami wodostanu. Wyniki przedwojennych prac badaczy polskich podawane w pierwszej ko- lejności, wydajct się być solidniejsze od powojennych publikowa- n ch bez żadnej dokumentacji. Powierzchnie dolin obliczalem na ogól sam, biorąc za podstawę otaczajctce granie - sq to wi‘c wszystko powierzchnie rzutowane. Nasi slowaccy przyjaciele nie wezmq mi chyba za zle, §e omawiajqc ich cz‘žŤ Tatr staram si‘ akcentować polskie zwi4zki z nimi - naukowe kulturowe, etniczne- Nie wynika to bynajmniej z niedoceniania slowackiego, czeskiego czy węgierskiego wkladu w poznanie i zdobycie Tatr, lecz jedynie z chęci odwolywania się do nazwisk i faktów uczuciowo bliższych odbiorcom ksiq§ki, jakimi b‘dcţ turyžci polscy. Znaj4c ogóln4 nţechęć do studiowania wszelkiego rodzaju części wstępnychř, wprowadzenie do przewodnika ograniczylem do nie- zbędnego minimum po szczególowsze dane odsylajcţc Czytelników do óogatej już dziś literatury specjalistycznej. W ksiq.§ce skorzysta- lem po części z tekstów moich Tatr Polskich" (1992) jednak w sto- sunku nie większym, niż ok. 20%. ! Za pomoc, z jakq. przy aktualizacji tekst˘w požpieszyli zechc† przyjgć wyrazy wdzięczności dyr. Teresa Jablońska z Muzeum Tatrzańskiego, Maria Łapińska Stanislaw Czubernat z TPN, Ma- II rek Pawlowski z Roztoki, oraz Maciej Popko i Andrzej Sklodowski. Opisy jaskiń w slowniczku uzupelnit Rafal Kardaś. Niezwykle istotny byl wreszcie wktad mojej córki, Moniki, w aktualizację treści i w techniczne przygotowanie manuskryptu - wykonane wespól z Maciejem Wiśniewskim. Wszystkim serdecznie dziękuję, a dodatkowo panu Miloszowi Martynowiczowi z Zakopanego za ! stal4 zachętę.do pracy i życzliwe rady wydawnicze. Józef Nyka OGÓLNY POGLĄD NA TATRY Tatry wznosza się na granicy Polski i Słowacji, tworzac masyw górski typu alpejskiego - najwyższy i najwspanialszy nie tylko w obrębie łuku Karpat, ale na całej przestrzeni pomiędzy Alpami a Kaukazem i Uralem. Stanowia one dla obu sasiadujacych ze soba krajów region turystyczno-wypo- czynkowy o pierwszoplanowym znaczeniu. Ich wyjątkowość pod tym względem wynika przede wszystkim ze zindywidu- alizowania i zróżnicowania zarazem krajobrazu górskiego - wysokości i strzelistości szczytów, wybitnych rysów rzeźby polodowcowej, bogactwa wód, wreszcie swoistego klimatu, wa- runkujacego nie tylko wytworzenie się oryginalnej szaty ro- śłinnej i społeczności zwierzęcej (o wyraźnie piętrowym ukła- dzie), ale również dajacego podstawę lecznictwu klimatyczne- mu, zwłaszcza schorzeń dróg oddechowych. Całe Tatry zajmują obszar 795 kmz, tworzac owalne pasmo o rozmiarach 51,5 x 15 km. Główna grań przebiega łamana liniţ od Przełęczy Ździarskiej (1077 m) na pn. wsch. - po Przełęcz Huciańska (904 m) na zachodzie. W rozwinięciu ma ona 75 km długości i rozgałęzia się w liczne boczne ramiona. Według obliczeń Ryszarda W. Schramma, znajduje się w niej 97 ważniejszych szczytów i turni o 22 500 m łacznej sumy wzniesień. Najwyższe szczyty pasma - Gierlach (2655 m) i ł.omnica (2632 m) - nie wznosza się w grani głównej, lecz w jej pd. odnogach. W ukształtowaniu zewnętrznym Tatr zarysowuje się podział na trzy odrębne człony - o różnej budowie geologicznej i - co się z tym wiaże - odmiennych formach rzeźby i krajobrazu. Człon pn.-wsch. tworza ustawione poprzecznie do grani Tatr wapienne Tatry Bielskie, zajmujace obszar 64 km2 i kulminu- jace w Hawraniu (2152 m). Oddzielone od nich Przełęczą pod Kopa (1749 m), ciagna się granitowe Tatry Wysokie - najwyż- sze w całym pasmie i najbardziej efektowne (335 kmz - Gier- lach, 2655 m). Na zach. od Przełęczy Liliowe (1952 m) wypię- trzsţja się Tatry Zachodnie - najrozleglejsze pod względem obszaru (396 km2), łagodniejsze jednak krajobrazowo i znacz- nie niższe (Bystra, 2248 m). Wielu geografów z członu tego POGLyD NA TATRY wyodrębnia grupę Siwego Wierchu (1805 m), zbudowaną z wapieni i wykazującą odmienność nie tylko w ukształtowaniu, ale także w szacie roślinnej i faunie. Pasmo otaczają ze wszystkich stron głębokie obniienia pod- górskie: od pn. i zach. - Kotlina Orawsko-Podhalańska, od wsch. i pd. wsch. Kotlina Popradzko-Spiska, od pd. zach. - Kotlina Liptowska. Dna tych obniżeń leżą w poziomie 500-700 m, co potęguje wrażenie wyniosłości i ogromu Tatr, bezwzględnie biorąc niezbyt przeciei wysokich. BUDOWA GEOLOGICZNA Tatry są stosunkowo młodymi górami fałdowymi, podobnie zresztą jak cały system alpejski, do którego geologicznie przy- należą. Główny ich zrąb tworzy tzw. trzon krystaliczny, w któ- rego skład wchodzą granity oraz starsze od nich skały meta- mor iczne (gnejsy, amfibolity, łupki itp.). Z granitów zbudowa- ne są Tatry Wysokie, 2e skał metamorficznych (w tym również dwu pasów granitu) - większa część grzbietu Tatr Zachodnich oraz ich pd. stoki, od strony Kotliny Liptowskiej ścięte potężną strefą uskokową. Tatry Bielskie, grupa Siwego Wierchu, reglo- we przedgórza Tatr Wysokich, wreszcie pokaźne partie pn. stoków i grzbietu głównego Tatr Zachodnich wymodelowane zostały w skałach osadowych, przede wszystkim w wapieniach i dolomitach. Skały te powstawały w różnych okresach - od permu poczynając - głównie na dnie mórz; alpejskie ruchy górotwóreze spowodowały ich pofałdowanie i przesunięcie z pdţ na pn. w postaci wielkich płaszczowin i łusek, częściowo ponad trzonem krystalicznym. Najdalszą drogę odbyła płaszczowina reglowa górna; za mniej więcej autochtoniczną uważana jest tzw. seria wierchowa, obejmująca m.in. Szeroką Jaworzyńską, Czerwone Wierchy, Kominiarski Wierch i Osobitą. W trakcie tych wielkich przepchnięć mas skalnych od trzonu krystalicz- nego oderwały się płaty granitów i skał metamorficznych, które uległy wtłoczeniu na młodsze od siebie skały osadowe, tworząc "wyspę krystaliczną Goryczkowej" (por. d. 59b) oraz "czapki" w masywach Czerwonych Wierchów i Szerokiej Jaworzyńskiej. W dzisiejszej rzeźbie Tatr wyraźnie uwidacznia się ich we- wnętrzna budowa. Szczyty uwydatniają zwykle masywne bloki skał, żleby i przełęcze - linie spękań tektonicznych. Decydu- jący wpływ wywarła tu równieź epoka lodowa, w której trakcie POGLĄD NA TATRY większość obszaru Tatr pokrywały Iodowce - w trzech lub na- wet czterech nawrotach. W zboczach powstały stromościenne kotły (cyrki, kary), plioceńskie dotiny rzeczne uległy przeobra- żeniu w żłoby lodowcowe o przekroju poprzecznym w kształcie litery "U", wskutek różnic w intensywności żłobienia (propor- cjonalnej do masy lodu) dna dolin bocznych zawisły nad do- linami głównymi, podcięte progami 50-150 m wysokości (np. Buczynowa, Dzika, Ciężka). Dna iłobów pokrył materiał morenowy, który w wielu miejscach zachował postać wałów czołowych (Morskie Oko), bocznych (Kalatówki) lub środko- wych (Drygant). Przegłębione dna niektórych kotłów, gdy ok. 10 000 lat temu ustapiły ostatnie lody, wypełniły cudowne tatrzańskie jeziora. KLIMAT TATR "Dziesięć miesięcy zimy, reszta samo lato" - mówi się o kli- macie Podhala, a przecież wysokogórski klimat Tatr jest jesz- cze ostrzejszy. Temperatura spada w miarę wzrostu wysokości - teoretycznie o 0,6ř na kaźde 100 m wzniesienia. Wierzchołek ţ.omnicy ma średnią roczną -3,8ř, Kasprowy Wierch -0,8ř. Najcieplejszy jest w Tatrach lipiec (średnia dla Kasprowego Wierchu 7,5ř), najchłodniejszy luty (odpowiednio -8,6ř). Zima jest długa: w Zakopanem trwa zwykle od końca listopada do końca marca, a na wysokości Kasprowego od połowy paź- dziernika do początku maja. Odpowiada jej skrócone i niezbyt pogodne lato, trwające od połowy czerwca do ostatnich dni sierpnia. Wiosna w Tatrach jest chłodna, jesień - uwaga turyści! - pogodna i względnie ciepła, zwłaszeza wysoko w górach. Znamienne dla klimatu Tatr są zimowe inwersje tem- peratury (im wyżej tym cieplej) oraz ataki zimy w środku lata - szkodliwe dla wegetacji i często pociągające za sobą śmier- telne wypadki wśród zaskoczonych turystów czy taterników (cztery ofiary w początku września 1992). Letnie śniegi mogą się utrzymać nawet dłużej niż przez tydzień. Południowe stoki Tatr mają z reguły pogodę lepszą niż północne. Ciśnienie atmosferyczne na poziomie Szczyrbskiego Jeziora (I350 m) wynosi 84% ciśnienia na poziomie morza, na wierz- chołku Łomnicy - tylko ?2%. Wiatry w Tatrach są częste i silne. Szczególne znaczenie ma wiatr halny, wiejący z pd. i ogrzewający się w miarę spadania w Rów Podtatrzański. Pustoszy on lasy (pamiętny atak w maju 1968), w zimie topi 1 Q POGLĄD NA TATRY śniegi, wywiera też niekorzystny wpływ na ludzi nadpobudli- wych badź chorych na serce. Maksimum zachmurzenia przy- pada w Tatrach na przełom maja i czerwca, minimum zaś - na jesień. Wiţża się z tym w pewnym stopniu opady w Tatrach obfite i częste (na Hali Gasienicowej notuje się średnio 213 dni z opadem w roku). Ich przeciętna suma roczna zawie- ra się w granicach 1200-1700 mm maksimum przypada na czerwiec, minimum zaś - w niższych partiach gór na pierwsza połowę zimy, a w pasie szczytów - na jesień (wrzesień - październik). Najwyższe wartości notowane sa w rejonie Zbój- nickiej Chaty. Niemal połowa opadów przybiera w Tatrach postać śniegu. "Już od wysokości Hali Gasienicowej żaden miesiac nie jest pozbawiony opadu śnieżnego" - stwierdza Michał Orlicz (1962). Stała pokrywa śnieina na wysokości Zakopanego zalega ok. 3 miesięcy w roku, w strefie szczytów - 7 do 8 miesięcy. Znaczna wysokość nad poziom morza i nader urozmaicona rzeźba powoduja wielkie bogactwo zjawisk klimatycznych i niezwykłe ich zróżnicowanie lokalne. SIKLAWY, POTOKI, STAWY W statyczna scenerię szczytów i ścian element ruchu i życia wprowadzaja wody, których obfitość jest w Tatrach uderzajaca. Większych potoków jest kilkadziesiąt - powierzchnia zlewni i przepływem nad wszystkimi góruje pograniczna Białka. Na skalnych progach tworza się piękne wodospady, z których najpotężniejszym jest Siklawa (d. 90d). Jeziora i jeziorka zwa się w Tatrach stawami. Większych niż 0 5 ha naliczono ok. 95, z czego 54% leży w piętrze hal i turni. Największymi sa zbli- żone co do powierzchni Wielki Staw Polski i Morskie Oko, najgłębszymi - Wielki Staw (79 m) i Czarny Staw pod Rysami (76 m). Po stronie słowackiej największy i najgłębszy jest Wielki Staw Hińczowy (d. 160c). Najwyżej ze wszystkich ta- trzańskich jezior leży Staw Lodowy (2157 m - d. 132b), jeśli oczywiście nie liczyć okresowego Baraniego Stawku (2207 m - d. 134a). Stawy maja wodę zimnţ i przezroczystą. Roślinności przybrzeżnej przeważnie brak, plankton jest ubogi w ilość osobników, natomiast bogaty jeśli chodzi o liczbę gatunków. Naturalne zarybienie maja tylko Morskie Oko i Popradzki Staw. Dla turysty frapujacym zjawiskiem są zwiazane z kra- sem przepływy podziemne oraz ogromne wywierzyska, wyrzu- POGU\D NA TATRY 11 cajace na powierzchnię do 1000 1 wody na sekundę. Potoki tatrzańskie maksymalny stan osiagaja w czerwcu (20-25% przepływu rocznego!), minimalny - w marcu (ok. 1,5ţ0 pnepływu). FLORA TATR Bogactwo szaty roślinnej korzystnie wyróżnia Tatry spośród wszystkich pasm karpackich. Ogólna liczba gatunków roślin naczyniowych rosnacych w Tatrach wynosi ok. 1300, z czego przeszło 250 to gatunki górskie i wysokogórskie. Przeważaja rośliny występujace w innych górach, nie brak jednak i ende- mitów, które swój zasięg ograniczaja tylko do Tatr (warzucha tatrzańska, przymiotno węgierskie, kostrzewa bezostna i pazo- nak Wahlenberga). W dużej grupie roślin dopatrzono się reli- któw z epoki lodowej, w kilku gatunkach nawet przedczwar- torzędowych, plioceńskich (m.in. ostróżka tatrzańska i goździk lśniacy). Zjawiskiem szczególnie uderzajacym, a zwiazanym z za- oatrzaniem się klimatu, jest selekcja gatunków w miarę wzro- stu wysokości nad poziom morza. Powoduje ona wyodrębnianie się sześciu poziomych pięter roślinnych, dobrze widocznych np. z Gubałówki czy Głodówki. Piętro podgórza (pól uprawnych) sięga do 1000 m. Następuje po nim pas lasów, w ktbrym wydzielono dwa piętra: dolnoreglowe (po 1200-1250 m), pier- wotnie złożone z drzewostanów bukowo jodłowych lub jodłowo- świerkowych; górnoreglowe (po 1550 m), krainę świerka. Pierwsze z nich najlepiej zachowało się w obrębie regli zako- piańskich i Tatr Bielskich. Linia niezwykle ważna wegeta- cyjnie, a przy tym i krajobrazowo, jest górna granica lasu (por. d. 77a), która oprócz karlejacego świerka tworza m.in. wierzba śląska, brzoza karpacka, jarzębina i limba. Ponad lasami - do 1800 m - rozciaga się subalpejskie piętro koso- drzewiny, odrębnego gatunku sosny o pokroju krzewiastym, w miarę wzrostu wysokości malejacej i rozpadajacej się w płaty i kępki. Z kolei następuje piętro hal (alpejskie), sięgajace po 2300 m. Tworza je łaki górskie, złożone z traw i kwitnących ziół, w przeszłości intensywnie wypasane. Powyżej hal rozciţga się piętro turniowe (subniwalne), typowo wykształcone w za- sadzie tylko w Tatrach Wysokich i sięgaj&ce po naţjwyższe azczyty. Surowość klimatu i przewaga formacji skalnych spra- wiaţjţ, że wegetacja jest tu już uboisza i złożona w dużym 1 2 POGLĄD NA TATRY procencie z gatunków wysokogórskich i arktycznych przysto- sowanych do bytowania w tak surowych warunkach. Według współczesnych badań, w piętrze tym występuje w Tatrach jeszcze 130 gatunków roślin kwitnących, z czego 47 przekra- cza wysokość 2600 m (w tym 11 traw i 1 krzewina). Szeroko rozprzestrzenione są tu natomiast porosty, szczególnie ich niższe skorupiaste formy. A oto najpopularniejsze rośliny tatrzańskie najbardziej za- ciekawiające turystę: majestatyczna limba najliczniej wystę- pująca w górnych odgałęzieniach Dol. Białki; niepozorna sza- rotka, rosnąca tylko na podglebiu wapiennym; goryczka, lilia ziotogłów i dziewięćsił bezłodygowy - trzy główne motywy w nowszej snycerce góralskiej; wreszcie krokus - pierwszy zwiastun tatrzańskiej wiosny, w drugiej połowie kwietnia ob- sypujący fioletem całe łąki. ŚWIAT ZWIERZĄT W piętrze lasów mieszkają gatunki na ogół pospolite. Liczne są jelenie (w całych Tatrach ok. 1000 w Polskich 300), dość liczne sarny (ok. 500) dzików jest ok. 260, lisów - ok. 150, wilków - 45, rysi - 30, ibików - ok. 10. Najwspanialszym drapieżnikiem regli jest niedźwiedź, którego stan ilościowy w Tatrach ocenia się na 65 sztuk (po polskiej stronie 12 osob- ników w r. 1992). Niedźwiedzie odbywają dalekie wędrówki, w których trakcie przebywają nawet wysokie przełęcze. I dla przyrodnika, i dla turysty główną atrakcję stanowi fauna górnych pięter. Z ssaków żyją tu aż cztery gatunki nie występujące na niżu. Są to: świstak, kozica, polnik tatrzań- ski i darniówka tatrzańska. Świstak jest sporych rozmiarów gryzoniem, bytującym głównie w niższym pasie piętra hal (1700-2000 m). Trudny do dostrzeienia daje o sobie znać ostrymi gwizdami. Górale uważają jego tłuszcz za lekarstwo przeciwko wszelkim dolegliwościom, co sprawiło, że kiedyś był bliski wytępienia. Bezsprzecznie najbardziej interesującym zwierzęciem w Tatrach jest kozica. Zamieszkuje hale i turnie, wraz z polnikiem tatrzańskim i gronostajem sięgając po naj- wyisze szczyty. Kozica tatrzańska różni się nieco od podga- tunków zamieszkujących najbliższe terytoria. Jej pogłowie spadło w ostatnim czasie do ok. 600 sztuk (po polskiej stronie TPN naliczył w r. 1992 tylko 130 sztuk, podczas gdy w poło- wie lat 80-tych ich liczba zbliżała się do 300). Wysokogórskim POGUţD NA TATRY 13 ssakom towarzyszą alpejskie gatunki ptaków: drozd obroiny, płochacz halny, świergotek górski zwany siwarnikiem oraz dobry znajomy wspinaczy - pomurnik, żyjący w środowisku nagich ścian skalnych. Najpiękniejszym z ptaków widywanych w piętrze hal i turni jest orzeł przedni, którego już tylko kilka par żyje w Tatrach. TATRZAŃSKIE PARKI NARODOWE Niezwykłe wartości przyrodnicze i krajobrazowe Tatr spra- wiły, że już w XIX w. rozpoczęto zabiegi o ustawowe wzięcie ich pod ochronę. Pierwszym realnym osiągnięciem na tym polu było doprowadzenie w r. 1868 do ustawy galicyjskiego sejmu krajowego "względem zakazu (...) wytępiania (...) zwierząt al- pejskich właściwych Tatrom świstaka i dzikich kóz . W r. 1912 powstała w łonie TT, Sekcja Ochrony Tatr. Polsko- czechosłowacki projekt organizacji Tatrzańskiego Parku Naro- dowego opracowano w r. 1925, w szczegółach rozwinęła go ze strony polskiej specjalna komisja w 1. 1936-37. Materialną podstawę dało zakupienie przez skarb państwa na cele przy- szłego TPN dóbr Murzasichle-Poronin (900 ha - 1932) oraz dóbr zakopiańskich od Fundacji Kórnickiej (8000 ha lasów i hal - 1933). W r. 1939 utworzono na tej bazie Park Przyrody w Tatrach" (ok. 8000 ha). Do idei Parku Narodowego wrócono ponownie po wojnie. W r. 1947 władze polskie wydzieliły jednostkę administracyjną Lasów Państwowych pod nazwą Tatrzański Park Narodowy". 30 października 1954 wyda- n ne zostało rozporządzenie Rady Ministrów tworzące polski Tatrzański Park Narodowy (TPN) i m.in. zawierające regula- cje dotyczące zasad ruchu turystycznego na terenie Parku. Rozciąga się on obecnie na obszarze 21 116 ha, z czego 2200 ha w dolinach Chochołowskiej i Lejowej jest własnością Witow- skiej Wspólnoty Leśnej (zob. s. 94). W granicach TPN znajdują się całe Tatry Polskie i pewne partie ich przedpola w rejonie Zgorzeliska i Głodówki. Siedziba TPN mieści się w Zakopa- nem w pobliiu Ronda (ul. Chałubińskiego 42a). Słowacki Tatransky nńrodny park (TANAP) powołany został do życia 1 stycznia 1949 ustawą Słowackiej Itady Narodowej. Początkowo objął Tatry Bielskie i Wysokie oraz skrawek Tatr Zachodnich (50 129 ha). Celem jego zabezpieczenia utworzono u podnóży Tatr oraz w Tatrach Zachodnich tzw. pasmo ochron- ne (ochranne uzemie) - 70 000 ha. 1 kwietrua 1987 do strefy POGLyD NA TATRV 15 1 4 POGLPţD NA TATRY cza przetworzone w 1. 1887-92 w "styl zakopiański", wzboga- ścisłej ochrony włączono całe Tatry Zachodnie (25 918 ha). cony secesyjnie stylizowanym zdobnictwem. Samodziałowe Powierzchnia TANAP liczy aktualnie 74 111 ha (z czego sukno, płótno lniane, skóry baranie - to tradycyjne materiały 50 361 ha przypada na Tatry Wysokie i Bielskie). Wydzielona odzieżowe górala podtatrzańskiego. Na strój męski skladają dodatkowo strefa ochronna gdzie wszystkie poczynania gospo- ę po , p si białe sukienne s dnie ozdobione sercami " arzenic", biała darcze są objęte kontrolą TANAP, sięga daleko na przedpole lniana koszula, skórzane kierpce i serdak bez rękawów, często Tatr (36 574 ha). Dyrekcja mieści się w Lomnicy Tatrzańskiej. y kry g vţ' j ąg y y Oba Parki Narodowe współpracują ze sobą. Odbywają narzucon na ramiona. Na ciem ło est okr ł filcow wspólne narady i uzgadniają wzajemne poczynania, wspólnie ţp ucha. opasany "kostkami", okryciem wierzchnim - sukien- liczą zwierzynę. Oba zajmują się budową i konserwacją szla- ków turystycznych, ustalają też zasady uprawiania turystyki Bayrdzo orygiaalna jest rówyniei kultura duchowa górali. i taternictwa (zob. s. 25-26). Muz ka obfitu ca w element bałkańskie i wschodnie zna- lazła oddźwięk u takich kompozytorów polskich, jak Pade- ! rewski, Szymanowski ("Harnasie") Kondracki, Malawski LUD TATRZAŃSKI ("Wierchy") i inni. Językoznawców frapuje barwna i bogata ara górali podhalańskich, pełna archaizmów nigdzie indziej Podnóża Tatr były zamieszkane już w czasach przedhisto- ţ' rycznych, o czym świadczą znaleziska z epoki brązu a nawet me ocalałych. Silnie uwydatniają się w niej wpływy słowackie, neolitu - na Spiszu i Dolnej Orawie oraz z okresu rzymskiego jak np. akcent na pierwszej zgłosce (zakurzimy se) słowackie w rejonie Smokowca i Nowej Polanki (d. 100h). Nazwa Tatry h (np. hruby) czy słowacki brak nosówki (duć ruka). Wielu pojawia się w dokumencie Henryka IV z r. 1086. Pierwsze pisarzy czerpało i czerpie z nieprzebranego skarbca opowieści wiadomości historyczne dotyczą Spisza, który był zapewne i legend góralskich (Witkiewicz, Tetmajer, Malicki, Kapeniak, najwcześniej zasiedlony. W XII w. należał on w części do nawet Sienkiewicz). Polski, w części do Węgier. Po najazdach tatarskich przybyła W samych Tatrach bardzo ciekawym przejawem kultury tu grupa kolonistów z Saksonii, którzy utworzyli przetrwałą materialnej górali było przez całe wieki pasterstwo. Gazdowie do r. 1945 enklawę ludności niemieckiej. Na Podhalu naj- wypasali tu indywidualnie krowy, owce natomiast oddawali wcześniej zagospodarowana została dolina Dunajca, zajęta pod opiekę bacom, którzy zbierali je w stada, pozostające na y przez polskich górali. Po pd. stronie Tatr - na Liptowie i części halach przez całe lato (ok. 100 dni). Baca miał do pomoc Spisza - osiedli górale słowaccy. Z wnętrzem Tatr łączyły juhasów. Mieszkali razem w zbudowanym z belek szałasie, mieszkańców wsi liczne więzy. Tu polowali, tu szukali skar- gdzie gotowali w kotle owcze mleko i produkowali sery - bów, tu już w w. XIV-XV pracowali jako górnicy (ostatnia bundz i "oscypki". Owce nocowały pod gołym niebem, przeważ- kopalnia stanęła w r. 1876), tu wreszcie co lata wypasali stada nie zamknięte w prostokącie z opłotków, zwanym koszarem, owieC, kóz, bydła (na Słowacji także wołów). W wytworzeniu i przesuwanym po łące w celu równomiernego użyźnienia. , się góralskiej kultury ludowej, zwłaszcza na Podhalu Orawie Zapoczątkowana w r. 1957 akcja wykupu hal przez TPN i Liptowie, niezwykle ważną rolę odegrał element bałkańsko- podyktowana ujemnym wpływem pasterstwa na stan biologi- ruski, który napłynął w Karpaty w w. XIV-XVI w trakcie tzw. czny łąk, doprowadziła do całkowitego zniesienia szałaśnictwa wędrówek wołoskich. w Tatrach Polskich. W r. 1981 wróciło ono na kilka polan W wioskach pod Tatrami można zobaczyć budownictwo gó- (nie hal!) w postaci tzw. wypasu kulturowego, mającego oca- ! ralskie: parterowe drewniane chaty z wysokimi półszczytowy- lić od zapomnienia prastare formy gospodarki w Tatrach. mi dachami, krytymi gontem, dzielące się na izby "czarną i Niewielkie stada spędzają lato m.in. na Huciskach Polanie "białą". Szczególnie piękne ich zespoły ocalały w Chochołowie, Chochołowskiej, w Dolinie Lejowej na Kalatówkach, na Ko- a po stronie słowackiej - na Orawie (Podbiel) i częściowo pieńcu i na Polanie Rusinowej. TPN ustala z góry liczebność Liptowie. Uznane w końcu w. XIX za polski styl narodowy, stad (np. latem 1992 r. 1500 sztuk na wszystkich polanach), budownictwo podhalańskie zostało przez Stanisława Witkiewi- 1 6 POGLPţD NA TATRY bacówki są w ciągu sezonu kontrolowane przez specjalną ko- misję. Po słowackiej stronie enklawą pasterstwa były do r. 1987 tamtejsze Tatry Zachodnie. Po rozszerzeniu granic TANAP i stamtąd zniknęły owce, choć w ostatnich latach wracają znowu (Babki, rejon Doliny Bobrowieckiej). HISTORIA TURYSTYKI Ruch wycieczkowy w Tatry rozwinął się najpierw ze strony Spisza, zwłaszcza z Kieżmarku. Już w r. 1565 Beata z Koście- leckich-Łaska odbyła wycieczkę bodaj do Zielonego Stawu Kieżmarskiego. Z w. XVII pochodzą pierwsze konkretne wia- domości o wejściach na wysokie szczyty (1615 być może Kież- marski, 1664 na pewno Sławkowski). W w. XVIII często jui wchodzono na Krywań, i na niektóre szczyty Tatr Bielskich, zdobyta została też m.in. Łomnica. Po polskiej stronie Tatr, którą w r. 1769 zagrabiła Austria, pierwsze udokumentowane wejścia szczytowe pochodzą z r. 1793 (Belsazar Hacquet i Robert Townson na Czerwonych Wierchach). W l. 1803-05 wędrował po całych Tatrach Stanisław Staszic, który swe podróże opisał w dziele "O ziemiorodztwie Karpatów..." ( 1810, 1815). Dokonał on wejść m.in. na Kołowy, Sławkowski, Kry- wań i Łomnicę. Zywszy ruch wycieczkowy wiązał się u nas z rozwojem uzdrowisk w Szczawnicy i Krynicy, a zainteresowa- nia turystów koncentrowały się na Dol. Kościeliskiej, Morskim Oku oraz na otoczeniu Kuźnic. Dwór kuźnicki był jakby hote- lem turystycznym, w Kuźnicach oraz na Starych Kościeliskach już w 1 poł. XIX w. powstały "sanatoria", w których kurowali się gruźlicy wdychając żywiczne powietrze i pijąc , żentycę". Najwybitniejszymi polskimi turystami tego okresu byli Bogusz Z. Stęczyński i Ludwik Zejszner, drugi zwłaszcza na obszarze Tatr Zachodnich. Na Słowacji (wówczas były to jeszcze Węgry) w centrum turystyki rozwinął się założony w końcu XVIII w. Smokowiec. Ulubione cele wycieczek stanowiły wodospady Zimnej Wody, Zielony Staw Kieżmarski oraz szczyt Łomnicy już w poł. XIX w. licznie odwiedzany. Z Ważca, Bielańska lub Przybyliny wędrowano na Krywań. Turystyka wysokogórska rozwinęła się szerzej poczynając od połowy w. XIX, tak że sto lat temu ks. Józef Stolarczyk mógł napisać: "byłem już na wszystkich szezytach, oprócz jeszcze Gierlachowskiego i pozna- łem całe Tatry". Duże znaczenie miało oddanie do użytku w r. 1871 kolei koszycko-bogumińskiej. POGLlţD NA TATRY 17 W r. 1873 zawiązało się Węgierskie Tow. Karpackie (MKE), a niebawem i polskie Tow. Tatrzańskie (TT). Postawiły one sobie za cel rozwijanie turystyki górskiej i uprzystępnienie Tatr przez budowę schronisk i szlaków oraz opiekę nad prze- wodnictwem. Z Alp zaczęła przenikać ideologia i technika alpinizmu, zostały zdobyte ostatnie wybitne szczyty: Wysoka (1874), Durny (1877), Mięguszowiecki (1877), Mnich (1879 lub 1880), Ganek (1895). Z Zakopanego prowadził wycieczki Tytus Chałubiński. Jego dużą zasługą było wykształcenie zastępu świetnych przewodników górskich. Taternictwo zimowe ambit- nie zapoczątkował alpinista Theodor Wundt (1884, 1891). Ok. 1890 pojawiły się w Tatrach narty - w Zakopanem ich pionierem był Stanisław Barabasz, w Smokowcu - Miklós Szontagh, w TatrLańskiej Polance - Michael Guhr. Ok. r. 1900 szeregu pierwszych wejść dokonał krakowski taternik, Karol Englisch. W początku wieku zrodziło się taternictwo sportowe, a wraz z nim oderwanie się turysty od przewodnika-górala i atakowanie szczytów coraz trudniejszymi drogami. MKE i TT znakowały szlaki, to drugie w r. 1901 opatrzyło znakami 25 ścieżek. W r. 1903 zawiązała się w łonie TT taternicka Sekcja Turystyczna (ST TT), w 1907 - Zakopiańskie Tow. Łyżwistów, przemianowane niebawem na Zakopiański Oddział Narciarzy (ZON), w r. 1911 przekształcony w Sekcję Narciar- ską TT (potem SN PTT). Do rozwoju narciarstwa i taternictwa zimowego przyczynił się wybitnie Mariusz Zaruski, załoiyciel Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego (1909). W eksploracji sportowej Tatr Polacy współzawodniczyli z Wę- grami, nie brakowało też Austriaków i Niemców. W r. 1918, po rozpadzie Austro-Węgier, powstała Czechosłowacja. Część agend MKE przejął KĆST, jednakże przez cały niemal okres międzywojenny prym w sporcie taternickim wiedli Polacy. Swobodę ruchu po obu stronach granicy zapewniła konwen- cja z r. 1925. Największy rozkwit taternictwa przypada na 1. 1928-32 i wiąże się z działalnością Wiesława Stanisławskie- go, autora 50 świetnych pierwszych przejść letnich i zimowych. Zywo rozwijała się również turystyka tatrzańska, a wysoko wykwalifikowani turyści wchodzili nawet na najtrudniej dostę- pne szczyty. Szybki rozwój narciarstwa pociągnął za sobą potrzebę budowy kolejek linowych - polskiej na Kasprowy Wierch (1935-36) i słowackiej - do Łomnickiego Stawu, a następnie na Łomnicę (1936-40). W r. 1938 Polska weszła na 18 POGIJ\D NA TATRY 110 kmz) wraz krótko w posiadanie Tatr Jaworzyńskich ( z Podspadami i Jaworzyną. Lata powojenne przyniosły po obu stronach Tatr rozwój form turystyki masowej (rajdy, zloty, wycieczki). Wyjazdy w Tatry Słowackie poważnie utrudniały, a okresami wręcz uniemożli- wiały przepisy regulujące ruch graniczny. Lata stalinowskie to czas pełnej izolacji. Zwiedzanie Słowacji umożliwiła dopiero umowa podpisana w r. 1955, a wprowadzona w życie w 1956. Zawieszono ją ponownie ok. roku 1980. Ruch na zasadach bezwizowych przywrócono w r. 1991. Obecnie jedynym nie- zbędnym dokumentem jest ważny paszport. Wciąż czekamy jednak na wznowienie konwencji turystycznej w jej kształcie z r. 1925, umożliwiającym przekraczanie granicy w górach. Po II wojnie światowej nastąpił burzliwy szturm taterników polskich, słowackich i czeskich na najtrudniejsze nawet urwi- ska. Dużymi wydarzeniami stały się I przejścia całej grani Tatr, letnie w 1955 (kierownik Jan Staszel) i zimowe w 1959 (kierownik Andrzej Zawada). Lata 1960-70 to fala tzw. dróg ekstremalnych, lata 1970-80 - ponowny odwrót od techniki sztucznych ułatwień. W ostatnim okresie szybko następują zmiany. Nie ma już tak nieobojętnych dla przyrody masowych imprez, jak Rajd Lenina czy Zlot Młodzieży na Rysach, zmniejsza się napór wycieczek zbiorowych. Stałej poprawie ulega ekwipunek tury- stów, rośnie też ich świadomość ekologiczna, poczucie współ- odpowiedzialności za losy przyrody gór. Niechętnie widziane przez oba Parki Narodowe, nieśmiało wkraczają w Tatry nowe dyscypliny, takie jak rower górski, narciarstwo akrobatyczne, surfing śnieżny, lotrue, spadoloty z francuska zw. też parapen- tami. Stały postęp notujemy w dziedzinie poznania podzie- mnego świata gór - kolejne lata przynoszą nowe odkrycia, I także w partiach jaskiń zalanych wodą. W taternictwie od ok. 1980 r. zaznacza się stopniowa regresja ilościowa, ostatnio spada liczba letników i wczasowiczów po obu stronach Tatr a także liczba turystów w samych Tatrach. Na Słowacji ruch powyżej "Magistrali" zmalał wydatnie po wycofaniu się gości z dawnej NRD, których obecnie bardziej pociągają AlPy. W co- raz droższych schroniskach ścisk panuje jui tylko w okresach "szczytów", w środku lata i w okresie Nowego Roku. Nasilają się natomiast z obu stron granicy groine naciski ekonomiczne. Pojawiają się grupy przedsiębiorców, którzy pod POGLĄD NA TATRY 19 róinymi hasłami radzi by zabudować Tatry hotelami kolejka- mi, areałami narciarskimi w rodzaju tych w Alpach. Pamięta- my podobne inicjatywy z przeszłości: projekty kolejki zębatej na Swinicę, szosy przez Tomanową Przełęcz, zespołu hoteli w sercu Doliny Zuberskiej. Tatry ze swoją unikalną przyrodą i milionami oddanych jej wielbicieli obroniły się wtedy, miejmy nadzieję, że nie ulegną i obecnie, choć zagrożenie zdaje się być bardziej poważne. TURYSTA W TATRACH 21 (d. 15) i na Siodełko (d. 128). Latem kursują również niektóre kolejki krzesełkowe: na Butorowski Wierch (d. 16), na Łomnic- ką Przełęcz (d. 124) i na grzbiet Soliska (d. 164B). Szczegóło- TURYSTA W TATRACH wych informacji zasięgnać można na dworcach oraz w agen- cjach turystycznych. Tatry są terenem turystycznie niezwykle atrakcyjnym, ale zarazem trudnym i niebezpiecznym. Dlatego poruszanie się po nich wymaga z jednej strony odpowiedniego ekwipunku, z drugiej zaś solidnego przygotowania - teoretycznego i prak- tycznego, przy czym to ostatnie zdobywa się bezpośrednio w górach, stopniując długość i trudności przebywanych dróg. DOJAZD, KOMUNIKACJA Głównymi trasami dojazdowymi w Tatry sa od polskiej stro- ny szosa krakowska (d. 1) oraz linia kolejowa przez Chabówkę (d. 3). W Tatry Słowackie dojeżdża się z Polski autobusami - z przesiadaniem w punktach granicznych: na Lysej Polanie z d. 65 na d. 100, w Chyżnem i Chochołowie z d. 2 na d. 200 (zob. też "Sprawy graniczne"). Poruszanie się wzdłuż podnóży Tatr ułatwiają lokalne linie autobusowe z głównymi węzłami w Zakopanem, Starym Smokowcu, Liptowskim Miku- łaszu, Trzcianie, a obecnie także Niżnej. Ważną rolę spełnia też słowacka kolejka elektryczna (d. 101). Ruch samochodowy i motocyklowy jest na obszarze obydwu Parków wzbroniony. Otwarte są tylko nieliczne odcinki dróg: d. 25 do Hucisk, d. 65 do Palenicy Białczańskiej, d. 200 w Dol. Rohacką (wraz z 1,2 ksn odcinkiem d. 207). Drogi 144, 153 i 193 bywają udostępniane przez TANAP za opłatą. W punktach końcowych znajdują się parkingi lub place postojowe (z reguły płatne). W Tatrach Polskich na wybranych odcinkach zamknię- tych dróg przewożą turystów zaprzęgi góralskie (Huciska - Polana Chochołowska, d.30; Kiry - Hala Pisana, d.40; Kuźnice - Kalatówki, d. 23; Palenica Białczańska - Włosieni- ca, d. 65). Rosnącą popularnością cieszą się tzw. rowery gór- skie, wolno ich używać na zamkniętych dla samochodów od- cinkach dróg, na Słowacji dodatkowo wyznaczone są trasy rowerowe wiodące w głąb gór. W wielu miejscowościach dzia- łają wypożyczalnie rowerów. Na dwa szczyty tatrzańskie wjechać można z pomocą kole- jek linowych - są to Kasprowy Wierch (d. 60) i Łomnica (d. 122). Kolejki terenowe umożliwiają wjazd na Gubałówkę ZAKWATEROWANIE Na obszarze Tatr turyści zamieszkują w schroniskach, w miejscowościach podtatrzańskich - w hotelach, domach wy- cieczkowych i wczasowych, prywatnych pensjonatach, oraz na polach campingowych. Rozpiętość cen jest duża, w zależności od sezonu, standardu itp. W Zakopanem i słowackich miejsco- wościach podtatrzańskich szeroko rozbudowany jest system kwater prywatnych, można do nich dotrzeć za pośrednictwem agencji turystycznych. Schroniska czynne są przez cały rok (wyjątek stanowi letnia Chata pod Wagą) i mogą zapewnić turyście kompletne utrzy- manie. W okresach "szczytów" wycieczkowych niektóre z nich bywają przepełnione, planując więc urlop w sezonie warto wcześniej zarezerwować miejsca (numery telefonów w wyka- zie poniżej). Można równiei korzystać z pośrednictwa niektó- rych biur podróży. Poza głównymi sezonami (miesiące X, XI do 15 XII, 3-15 I, IV i V) łatwo o miejsca w polskich i słowackich domach wy- poczynkowych adresy niektórych z nich w tekście. W Zakopa- nem w d.w. "Podhale", ul. Kościuszki 19 działa centralne biuro zakwaterowań (tel. 127-63). Domy wczasowe mają na ogół przystępne ceny, często jednak żądają wykupienia całodzien- nego wyżywienia. Ceny w luksusowych hotelach przekraczają możliwości prze- ciętnego turysty. Na Słowacji są one zróżnicowane, w zaleino- ści od pory roku, są też wyższe dla obcokrajowców. Największą popularnością cieszą się najtańsze kwatery pry- watne, a w lecie campingi. Na obszarze gór biwakowanie nie jest dozwolone, na obrzeżu Tatr zlokalizowano jednak kilka- naście obozowisk o zróżnicowanym standardzie. W Tatrach Polskich znajdują się one w Zakopanem i okolicach, dwa głów- ne to autocampingi na Ustupie i "Pod Skoczniąř, mniejsze pole znajduje się na Lipkach (patrz plan Zakopanego), małe pólka namiotowe uruchamiane są latem na prywatnych posesjach. Na obszarze TPN zlokalizowane są dwa obozowiska taternic- 22 TURYSTA W TATRACH kie (na Szałasiskach i Itąbanisku), nie przyjmuja one jednak "niezrzeszonych". Na Słowacji autocampingi powstały głównie u podnóży Tatr Wysokich: w Szarpańcu (d. 100d) przy drodze z Łomnicy Tatrzańskiej do Wielkiej ł.omnicy (cały kompleks, opis d. 100d), w Starej Leśnej (d. 100ţ, w rejonie Dolnego Smokowca (d. lOlb), w Szczyrbie (patrz plan s. 261). Uboisze sa pod tym względem Tatry Zachodnie z dwoma obozowiskami: u wylotu Dol. Raczkowej (d. 183a) i w Orawicach (d. 201b). Bardziej oddalone od gór sa autocampingi w Wawryszowie (d. 175ţ i nad Jeziorem Liptowskim (d. 205b). Wykaz schronisk tatrzańskich w tradycyjnym układzie te- renowym i z odsyłaczami do trasy (ceny noclegów z zimy 1994): Tatry Polskie 1. Schronisko Chochołowskie, Polana Chochołowska w Dol. Chocho- łowskiej (1146 m), 133 miejsca noclegowe, ceny 55-130 000 zł, tel. 705-10, d. 30e. 2. Schronisko "Ornak" na Małej Polance Ornaczańskiej w Dol. Ko- ścieliskiej (1100 m), 80 miejsc, ceny 50-90 000 zł, tel. 705-20, d. 4of 3. Hotel górski na polanie Kalatówki (1198 m), 84 miejsca, ceny 130-200 000 zł, tel. 636-44 i 128-27, d. 236. 4. Hala Kondratowa (1335 m), 20 miejsc, cena 65 000 zł, tel. 152- 14, d. 57b. 5. "Murowaniecř na Hali Gasienicowej (1505 m), 108 miejsc, ceny 70-80 000 zł, tel. 126-33, d. 70c. 6. Schronisko na polance Roztoka w Dol. Białki (1031 m), 77 miejsc, ceny 50-80 000 zł, tel. 77-442, d. 90a. 7. Schronisko nad Przednim Stawem w Dol. Pięciu Stawów Polskich (1671 m), 71 miejsc, 5a-70 000 zł, tel. 77-607, d. 90e. 8. Schroniska nad Morskim Okiem, tel. 77-609 d. 65g. - tzw. nowe (1405 m) - 32 miejsca, cena 100 000 zł. - tzw. stare (1400 m) - 43 miejsca, prycze bez pościeli, 50 000 zł. Tatry Słowackie 1. Schronisko nad Zielonym Stawem Kieżmarskim (1551 m), 54 miejsca, łóżko 180 koron, podłoga 50 koron, tel. 0969/67420, d. 116d. 2. Bilffcowa Chata pod Siodełkiem (1255 m), cena noclegu - równo- wartość 20,50 DM, tel. 0%9/2439 d. 129c. TURYSTA W TATRACH 23 3. Chata Zgmkovskiego w Dol. Zimnej Wody (1475 m), 20 miejsc, 100 koron bez pościeli, 150 koron z pościela, tel. 0%9/2636, d. 131c. 4. Schronisko Tóryego w Dol. Zimnej W.ody (2015 m) 18 miejsc, 120 koron za łóżko, 50 koron za nocleg na podłodze, tel. 092/24900, d. 131e. 5. Zbójnicka Chata w Dol. Staroleśnej (1960 m), 16 miejsc, 120 ko- ron za łóżko, 50 koron podłoga, d. 136c. 6. Schronisko Wielickie (Ślaski Dom) nad Wielickim Stawem (1667 m), 120 miejsc noclegowych, 260 koron za noc, tel. 092/23545, d. 143c. 7. Schronisko nad Popradzkim Stawem (1498 m), 120 miejsc, 210 koron, tel. 0969/92177, d. 155d. 8. Schronisko pod Waga (2250 m) 16 miejsc, 120 koron, czynne 1 czerwca - 31 paidziernika, d. 158d. 9. Schronisko Ważeckie (1180 m), 60 miejsc, tel. 0969/90115, d. 175c. 10. Schronisko Żarskie w Dol. Żarskiej (1280 m), 34 miejsca, 100 koron, tel. 0849/961125, d. 1936. 11. Schronisko na Zwierówce w Dol. Rohackiej (1020 m), 32 miejsca, 100-200 koron za łóiko, oraz 30 miejsc w 6 domkach, tel. 0847/95106, d. 200g. 12. Schronisko w Orawicach (800 m), 60 miejsc, 100 koron, tel. 0847/94125. Obok autocamping. D. 2016. SPRZĘT I EKWIPUNEK Letnie spacery w okolicach Zakopanego można odbywać w zwyczajnym ubraniu miejskim, choć i tutaj nie jest ono ani wygodne, ani stosowne. Natomiast wycieczki w wyższe partie gór wymagaja już ubioru turystycznego - mocnego, prostego i skutecznie chroniacego przed wiatrem i zimnem. Na strój wierzchni składaja się: spodnie długie lub spięte poniżej kolan, tzw. pumpy, koszula płócienna lub flanelowa, 2 lekkie swetry - grubszy i cieńszy (ostatnio coraz częściej zastępowane przez modne bluzy z materiału typu "polar"), wreszcie nieprzewiew- ny, szczelnie zapinany anorak (skafander) z dużymi kieszenia- mi i kapturem. Wobec niespodzianek, jakie płata górska po- goda, niezbędne sa rezerwowe ciepłe rzeczy oraz dobre okrycie nieprzemakalne, w postaci peleryny lub płaszcza. Bardzo waż- na jest sprawa odpowiedniego obuwia. Wykluczone sa półbuty i obuwie na podeszwie skórzanej. Popularne adidasy badź trampki są wygodne ale na śniegu lub mokrym wapieniu moga być niebezpieczne. Najlepsze sa produkowane w różnych mo- 24 TURYSTA W TATRACH delach buty z podeszwą wibramową, która jest trwała i daje dobre oparcie nawet na wilgotnej skale. Obuwie wkłada się na grube skarpety wełniane sięgające do kolan, pod którymi do- brze jest mieć drugą parę cieńszą. Strój kobiecy powinien być podobny do męskiego. Niewygodne na wycieczce, a w partiach skalnych nawet niebezpieczne są ręczne torby czy siatki. Za- miast nich używa się plecaków, przy czym oprócz pojemnego plecaka "bazowego" dobrze jest mieć drugi, mniejszy - na jednodniowe wycieczki (idealny jest tu typ słowackiej "horolez- ki"). Niezbędne drobiazgi to czapka wełniana, rękawiczki (na- wet w lecie!), latarka elektryczna z zapasową żarówką i bate- rią, scyzoryk, kompas, manierka okulary przeciwsłoneczne i podręczna apteczka (zob. s. 29). Lina należy do wyposażenia taternika i na drogach opisanych w przewodniku w normal- nych warunkach letnich nie jest potrzebna. W początku lata w Tatrach Wysokich ambitniejszemu turyście mogą się nato- miast przydać raki i czekan. W Zakopanem jest kilka sklepów specjalizujących się w ekwipunku górskim, nieco gorzej zaopa- trzone są ich odpowiedniki na Słowacji - w Liptowskim Mi- kułaszu, Liptowskim Hradku, Szczyrbskim Jeziorze Smokow- cach, Lomnicy Tatrzańskiej, Spiskiej Nowej Wsi i Popradzie. TURYSTYKA Turystyczne lato trwa w Tatrach od początku czerwca do końca września. Do połowy lipca w Tatrach Wysokich należy się liczyć z przeszkodami w postaci płatów śnieżnych - niekie- dy całkiem blokujących drogi, a zawsze b. niebezpiecznych. Sezon narciarski zaczyna się w połowie grudnia i kończy - zaleinie od pogody - około połowy kwietnia. Jeśli chodzi 0 okresy przejściowe, najbardziej godna zainteresowania jest jesień - pogodna, zwykle ciepła i wolna od ciżby ludzkiej w górach. Późną jesienią wycieczki mogą utrudniać ośnieienia i oblodzenia skał, często występujące tylko po pn. stronie grzbietów. W okresach międzysezonowych schroniska stosują obniżki cen. Drogi ruchu turystycznego wyznaczają w Tatrach szlaki tu- rystyczne, na ogół solidnie zbudowane, gęsto wyznakowane (w 5 kolorach), opatrzone drogowskazami i ubezpieczone w miejscach przepaścistych. Obydwa Parki Narodowe, TPN i TANAP, ogłaszają szczegó- łowe regulaminy normujące zasady ruchu turystycznego. TURYSTA W TATRACH 25 Różnią się one w brzmieniu poszczególnych paragrafów, w naj- istotniejszych postanowieniach są jednak na ogół zbieine. Oto niektóre ważniejsze przepisy: 1. Na obszarze Parków działalność ludzka oraz wszelkie czynności gospodarcze muszą być podporządkowane wymogom ochrony przyrody i zgodne z jej celami. 2. Całe środowisko krajobrazowo-przyrodnicze podlega ścisłej ochro- nie. Nie wolno gromadzić okazów geologicznych, zrywać roślin, zbierać nasion, grzybów i owoców runa. Obowiązuje zakaz wpro- wadzania psów i jakiegokolwiek niepokojenia zwierzyny, np. przy jej fotografowaniu. 3. Na obszarze obu bratnich Parków wolno poruszać się tylko po znakowanych ścieżkach i dopuszczonych do ruchu drogach jezd- nych. W Tatrach Słowackich istnieje możliwość wchodzenia na szczyty nie udostępnione szlakami, także technicznie trudniejsze, jednakie tylko pod opieką licencjonowanych przewodników TANAP (zob. niiej). Niniejsze opracowanie zawiera wybór opisów takich wycieczek (np. d. 105, 119, 135, 151), nie wolno ich jednak odbywać na własną rękę. 4. Na szlakach słowackich atosowane są ograniczenia sezonowe. I tak na okres od 1 listopada do 30 czerwca zamykane są wszy- stkie ścieżki powyżej granicy lasu, a tam gdzie są schroniska - powyżej schronisk. Szczegółowy wykaz zamkniętych dróg podają ulotki TANAP. Kilka szlaków wyłącza się z uiytkowania na okres zalegania pokrywy śnieżnej (d. 115bc, 120a, 1236 130de, 140bc, 150, 155). Na jednym szlaku obowiązuje ruch jednokierunkowy (d. 133), planowane są dalsze podobne unormowania. 5. Biwakowanie i parkowanie pojazdów dozwolone jest tylko w wy- znaczonych miejscach. Nocowanie na parkingach lub w terenie jest wzbronione. Wycieczki należy kończyć przed zapadnięciem zmroku powrotem do schroniska lub innej kwatery Nakaz ten trzeba mieć na uwadze szczególnie jesienią, kiedy dzień kończy się już o godz. 17-18. Zabronione jest palenie ognisk, kąpiele w stawach, mycie samochodów, zmienianie oleju. Już Mieczysław Karłowicz wzywał, by szanować ciszę górską - regulaminy Par- ków zabraniają krzyków, hałasów, używania głośnych odbiorni- ków radiowych. 6. Obowiązuje zakaz jakichkolwiek zmian w terenie górskim, takich jak przemieszczanie kamieni w celu budowy schronów czy wzno- szenie murków chroniących od wiatru. 7. Nie wolno śmiecić ani zanieczyszczać wód (zły zwyczaj wrzucania monet), po posiłku w terenie lub schronisku opakowania i odpad- ki należy zabrać z sobą i znieść z powrotem w doliny. 26 TURYSTA W TATRACH 8. Taternictwo, podobnie jak i inne sporty górskie, mogą uprawiać tylko osoby zrzeszone w odpowiednich organizacjach i działające w oparciu o odrębne przepisy. Narciarze mają do dyspozycji wy- znaczone i specjalnie oznakowane trasy i stoki. Mogą się oni też poruszać szlakami letnimi, ale tylko na odcinkach otwartych w okresie zimy. 9. Przed wyruszeniem na wycieczkę czy wspinaczkę turyści winni pozostawić w schronisku lub kwaterze wiadomość o kierunku i celu wycieczki. Trasy nie należy później zmieniać. Jeżeli podana zostanie godzina powrotu, a turysta przekroczy ją o 6 godzin, będzie to poczytane za sygnał do wszczęcia akcji ratunkowej. Za spowodowanie alarmu bez potrzeby odpowiedzialność ponosi oso- ba, która go wywołała, nie dotyczy to ţednak wypadków lawino- wych. 10. Wszelkie przedsięwzięcia turystyczne, których program wykracza poza ramy regulaminów (np. parodniowe wędrówki graniowe), wymagają zgody dyrekcji TPN lub TANAP. Podczas wycieczki należy ściśle stosować się do poleceń wydawanych przez strażni- ków parkowych, służbę leśną, ratowników górskich oraz ochotni- czych strażników ochrony przyrody, którym również przysługuje prawo nakładania grzywien. Pobyt w Tatrach powinno się zacząć od wycieczek łatwiej- szych, bez pośpiechu stopniując ich kategorie. Nie należy cho- dzić samotnie. Jeśli ktoś nie ma doświadczenia tatrzańskiego, wiele zyska uczestnicząc w wycieczkach organizowanych przez biura turystyczne i prowadzonych przez wytrawnych przewod- ników. Przed wyjściem na wycieczkę - zwłaszcza trudniejszą - dobrze jest zasięgnąć rady kierownictwa schroniska lub dyżurnego ratownika TOPR (HS TANAP) na temat warunków, jakie aktualnie panują na trasie. Wycieczki zbiorowe (grupy zorganizowane powyżej 10 osób) powinny być prowadzone przez przewodników tatrzańskich lub osoby uprawnione przez dyrekcję TPN. W wynajmowaniu przewodników pośredniczy w Zakopanem przede wszystkim BORT PTTK ul. Krupówki 12 (plan Zakopanego), na Słowacji zaś - centrala HS TANAP w Starym Smokowcu (zob. plan Smokowca). Na trudniejszych drogach (Gierlach, l.omnica itp) grupa nie powinna przekra- czać 5 osób, a opłata za dzień pracy przewodnika wynosiła latem 1992 r. ok. 2000 koron. Korzystając z gościny schronisk turyści winni stosować się do obowiązującego w nich savoir-vivre: przestrzegać regulami- nów, dbać o porządek, nie zakłócać spokoju innym. Wyruszać w góry należy możliwie najwcześniej, w programie dnia za- TURYSTA W TATRACH wsze pozostawiając rezerwę czasu na nieprzewidziane okolicz- ności. Tempo z rana powinno być wolne, co - jak mawiali dawni przewodnicy - gwarantuje "drugą parę nóg pod wie- czór". W terenie skalnym naleiy poruszać się ostrożnie, ale ze swobodą - lęk przed ekspozycją usztywnia ruchy i przeszkadza w pokonywaniu przeszkód. Na wychodzonych szlakach stopnie i chwyty są na ogół pewne, dobrze jest jednak wyrobić w sobie nawyk systematycznego ich sprawdzania. Poruszając się w gó- rach należy myśleć nie tylko o bezpieczeństwie własnym, ale i niżej idących turystów. Pod każdym względem poprawne i kulturalne zachowanie się na szlaku jest nakazem moralnym i zarazem prawnym, wynikającym z przepisów TPN i TANAP. Wybierając się w Tatry zimą, trzeba pamiętać o dodatko- wych niebezpieczeństwach związanych z zaleganiem pokrywy śnieżnej. W Tatrach Polskich nie ma formalnych ograniczeń w uprawianiu turystyki w zimie. TOPR informuje jednak o za- grożeniu lawinowym a w praktyce zamyka znaczną część szla- ków powyżej schronisk. Naukę jazdy na nartach po obu stro- nach Tatr prowadzą liczne szkoły narciarskie (z reguły zlokali- zowane w pobliżu wyciągów narciarskich). Działa też wiele wypożyczalni sprzętu i punktów serwisowych. Potrzebnych informacji udzielają bezpłatnie agencje turysty- czne, recepcje hoteli i schronisk (znak "it"), dyiurni ratownicy TOPR i HS. Wlasny punkt informacyjny prowadzi w Zakopa- nem TPN (przy Rondzie). Siecią podobnych dysponuje na Sło- wacji TANAP. Całoroczne "infocentra" działają w ł,omnicy Tatrzańskiej (w muzeum TANAP), w Starym Smokowcu (w centrali HS), w Szczyrbskim Jeziorze (księgarnia naprze- ciwko dworca kolejek) i na Zwierówce (w budynku leśniczówki obok schroniska). W lecie czynne są punkty w Jaworzynie, w schronisku nad Popradzkim Stawem, w Podbańskiej i u wy- lotów dolin Raczkowej i Żarskiej. Największym powodzeniem cieszy się centrum w Starym Smokowcu, udzielające informa- cji o popularnych drogach wspinaczkowych, pogodzie, warun- kach panujących zimą w górach itp. SPRAWY GRANICZNE Tatry Polskie opasuje z 3 stron granica państwa i większość szlaków wyprowadza w jej okolice. Dozwolone jest poruszanie się w pasie granicznym, a nawet niewielkie przekraczanie linii granicznej, wyłącznie jednak tam, gdzie wymagają tego zna- 28 TURYSTA W TATRACH POLSKA l \ oChopok (2021J Ważniejsze drogi samochodowe i przejścia graniczne w otoczeniu Tatr. STARA WIES StO WA CJA kowane graniczne szlaki (np. d. 37, 75). Zawsze należy mieć ze sobą dokument tożsamości. Zwiedzanie Tatr Słowackich możliwe jest po przekroczeniu granicy państwa którymś z wy- znaczonych przejść granicznych. W rejonie Tatr są to przejścia na Łysej Polanie (d. 65 i 100), w Chochołowie - Suchej Horze (d. 2 i 200) i Chyżnem (d. 2 i 200). Wystarczającym dokumen- tem jest ważny paszport, a jeśli podróżujemy własnym samo- chodem - dodatkowo tzw. zielona karta. Organizacje turystyczne (PTT, PZA) czynią starania o przy- wrócenie konwencji granicznej w jej kształcie z lat 1925-39 kiedy wolno było przekraczać granicę dowolnym szlakiem lub ścieżką. TURYSTA W TATRACH 29 NIEBEZPIECZEŃSTWA TATR Urwisty teren górski ze swym ostrym i kapryśnym klima- tem kryje liczne pułapki, których turyście nie wolno lekcewa- żyć. Do najczęstszych przyczyn wypadków należą: utajone sta- ny chorobowe (np. serce), zejście ze szlaku dla skrócenia drogi, zbłądzenie, nagłe załamanie pogody, z reguły połączone z ozię- bieniem a nawet opadem śniegu, wchodzenie na płaty zleża- łego śniegu, uderzenia piorunów, niedostatki w ekwipunku. W zimie - przede wszystkim lawiny i lekkomyślna jazda na nartach. Zgubiwszy w górach szlak nie należy kontynuować zejścia bez ścieżki, lecz koniecznie wrócić do znaków. Łagodne w górze stoki i żleby, niżej bywają popodcinane zrazu niewido- cznymi progami i ścianami, z których nie sposób zejść. Szcze- gólna koncentracja uwagi konieczna jest przy mgle lub ogra- niczającej orientację niepogodzie. W razie nadciągania burzy zaleca się szybką ucieczkę ze szczytów lub grani i powrót najbliższym szlakiem do schroniska. W ostatnich latach pojawiło się nowe zagrożenie w postaci "udomowionych" niedźwiedzi, odwiedzających skupiska ludz- kie i schroniska w poszukiwaniu resztek pożywienia. Należy unikać przebywania w terenie po zapadnięciu zmroku a w ra- zie spotkania ze zwierzętami zachować spokój, ew. odstraszyć je krzykiem. Nie było do tej pory przypadku zaatakowania turysty przez niedźwiedzia, choć są one dokuczliwe dla gospo- darzy schronisk i mieszkańców obozowisk. W plecaku każdego turysty powinno się znaleźć miejsce na małą apteczkę, zawierającą tzw. opatrunek osobisty, przyle- piec, pastylki przeciwbólowe i iołądkowe, krople nasercowe. Jeśli komuś zdarzy się utknąć w trudnym terenie nie powi- nien ryzykować zejścia, lecz wezwać pogotowie i czekać, zacho- wując opanowanie. W razie wypadku, opatrzyć obrażenia zgod- nie z zasadami pierwszej pomocy. Rannego zabezpieczyć przed zsunięciem się (murek z kamieni, pętla), rozluźnić odzież, osło- nić przed zimnem lub deszczem. Schodząc samemu po pomoc, należy najpierw dokładnie ustalić miejsce wypadku, ew. zosta- wić widoczne znaki. Nad bezpieczeństwem turystów czuwa po stronie polskiej Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe z siedzibą w Zakopanem, ul. Piłsudskiego 63a (tel. alarmowy 634-44). Punkty kontaktowe znajdują się we wszystkich schro- niskach, przy górnych stacjach kolejek na Gubałówkę Butoro- wski Wierch i Kasprowy Wierch oraz na Wiktorówkach, w nie- 3O TURYSTA W TATRACH których z tych miejsc w sezonach letnim i zimowym dyżurują ratownicy. Po stronie słowackiej ratownictwem zajmuje się wyodrębniona z TANAP Horska slużba (HS). Centrala mieści się w Starym Smokowcu (tel. alarmowy 2820 i 2855). Stały dyżur w Tatrach Zachodnich pełnią stacje u wylotu Dol. Żarskiej (tel. 0849/961158) i na Zwierówce (tel. 0847/95101). Obie organizacje są wyposażone na światowym poziomie w ra- zie potrzeby dysponują m.in. wsparciem śmigłowców. Pomoc jest wciąż jeszcze bezpłatna. Wezwanie stanowi sygnał nada- wany wołaniem lub światłem 6 razy na minutę, po czym minuta przerwy. Odpowiedź: sygnał nadawany z częstotliwo- ścią 3 razy na minutę. Dla kontaktu z helikopterem przyjęto sygnały z pomocą ramion. Ręce wzniesione do góry w kształt litery "Y" oznaczają "tak, potrzebujemy pomocy". Jedna ręka w górze, jedna w dole oznacza "nie, pomoc jest zbędna". NIE TA K KOSZTY POBYTU Dla wielu turystów niebagatelne znaczenie ma sprawa mini- malizacji kosztów pobytu. Wszystkie ceny podane w prze- wodniku mają charakter ońentacyjny. Na Słowacji doszło w r. 1993 do dewaluacji korony. Koszty pobytu są tam jednak nadal niższe niż po polskiej stronie Tatr (dotyczy to szczególnie wyżywienia). Oba Parki Narodowe wprowadziły w ostatnim okresie bilety wstępu. TPN pobiera opłatę w wysokości 8000 zł (ulgowa 5000 zł), praktycznie na wszystkich szlakach turysty- cznych i przez cały rok. Na Słowacji sprzedaż biletów wstępu ogranicza się do najbardziej uczęszczanych rejonów Tatr Wy- sokich. Bilety są tu rozprowadzane tylko w lipcu i sierpniu i mają formę kolorowych kart pocztowych (10 koron każda). TURYSTA W TATRACH 31 Zmotoryzowani turyści powinni wkalkulować koszty parko- wania samochodu. Po obu stronach Tatr w węzłach ruchu place postojowe są płatne, również w miejscowościach u pod- nóża słowackich Tatr Wysokich we wszystkich dogodnych do parkowania miejscach pobierane są spore opłaty. DWA SŁOWNICZKI Wędrując po Tatrach lub studiując literaturę tatrzańską turysta napotyka często niezrozumiałe skróty literowe (aktual- ne i historyczne) a także tu tylko stosowane określenia form terenu górskiego. Wybór jednych i drugich objaśniają poniższe słowniczki: Skróty literowe: COS - Centralny Ośrodek Sportu GOPR - Górskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe GOT - Górska Odznaka Turystyczna HS TANAP - Horskţ sluźba TANAP IT - informacja turystyczna KĆST - Klub ćeskoslovenskych turistov KSTL - Klub slovenskych tuństov a lyźiarov KV - Karpathenverein KW - Klub Wysokogórski MKE - Magyarorszagi Karpat Egyesulet (Węgierskie Tow. Karpackie) MTE - Magyar Tuństa Egyesulet (Węgierskie Tow. Turystyczne) PKL - Państwowe Koleje Linowe PTT - Polskie Tow. Tatrzańskie (od 1921) PT'I'K - Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze PZA - Polski Związek Alpinizmu PZN - Polski Związek Narciarski SN TT (PTT) - Sekcja Narciarska Towarzystwa Tatrzańskiego (potem PTT) ST TT (PTT) - Sekcja Turystyczna Towarzystwa Tatrzańskiego (potem PTT) TANAP - Tatransky narodny park TEŹ - Tatranska elektńcka źeleznica 32 TURYSTA W TATRACH TOPR - Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe (1909-52 i od 1991) TPN - Tatrzański Park Narodowy TT - Tow. Tatrzańskie (1873-1920) TTN - Tatrzańskie Tow. Narciarzy WKN - Warszawski Klub Narciarzy ZON - Zakopiański Oddział Narciarzy (od 1911 SN TT) Terminy turystyczne: óula - wybrzuszenie terenu, często w litej skale grań. - ostry grzbiet skalny grzęda - wypukłość opadająca w dół stoku, zazwyczaj pomiędzy dwoma żlebami hala - obszar łąk górskich (również dawna jednostka gospodarcza) koleba - naturalny schron pod głazem komin - pionowa rozpadlina w skale o trzech ścianach koń skalny - ostra krawędź w grani, przebywana niekiedy okrakiem perć - ścieżyna, często wydeptana przez kozice piarg - usypisko odłamków skały, np. pod wylotem ilebu przeiuieszka - skała wychylona poza pion rysa - prostopadła szczelina w ścianie, węższa od ciała wspinacza ściana - strome zbocze skalne, niekiedy pionowe trawers - przejście w poprzek stoku górskiego (ściany) turnia - większa i wyodrębniona skała ubocz - rozległe zbocze, niekiedy lesiste uptaz - trawiaste, zwykle pochyłe zbocze mierch - szczyt o łagodniejszych kształtach zachód - pozioma lub skośna półka w ścianie zakosy - zygzaki ścieżki żleb - duża rynna w zboczu, niekiedy z ciekiem wodnym i ZAKOPANE I POLSKA STRONA TATR W granicach Polski leży mniej więcej prostokątny wycinek północnych stoków Tatr, oparty o grzbiet główny na długości 32 km - pomiędzy Wołowcem (2064 m) a Rysami (2499 m). Opadające z obu tych szczytów boczne granie oskrzydlają Ta- try Polskie w liniach południkowych. Aż do Cubryny (2376 m) granicy państwa towarzyszy europejski dział wodny. Powierz- chnia Tatr Polskich - przez różnych autorów różnie rozumiana - wynosi 174 km2, co stanowi ok. 22% obszaru całego pasma. Najwyższym szczytem granicznym są Rysy (2499 m), najwyż- szym w całości polskim - Kozi Wierch (2291 m). Wśród nale- żących do Polski 7 duiych dolin, 5 to doliny walne, 2 pozostałe - odgałęzienia walnej Dol. Białki. Tatry Polskie, chociaż powierzchniowo mniejsze, obejmują obszar o wielkim urozmaiceniu krajobrazu i pod niektórymi względami górują nad słowacką stroną pasma. Podcięcie ich podnóiy głębokim Rowem Podtatrzańskim sprawia, że panoramy od strony północnej prezentują się bez porównania ciekawiej, aniżeli od południa. Po stronie polskiej leiy naj- piękniejsza z dolin Tatr Zachodnich, Dol. Kościeliska, tu tei znajduje się jedna z najefektowniejszych dolin Tatr Wysokich, Dol. Rybiego Potoku. W granicach naszego kraju znalazły się wszystkie największe i najwspanialsze jeziora tatrzańskie - z "perłą Tatr", Morskim Okiem, tutaj skupiają się największe źródła krasowe oraz najrozleglejsze i najgłębsze jaskinie, wśród nich Wielka Śnieżna i Wysoka - Za Siedmiu Progami (por. słowniczek). Przedpole tej części Tatr chlubi się nieile zachowanym folklorem góralskim, we wnętrzu gór reprezento- wanym przez zabytki budownictwa pasterskiego i prowadzony w formie pokazowej wypas owiec. Nazwa Tatry Polskie jest w użyciu od 1 poł. XIX w., kiedy to rozumiana była szerzej, niż obecnie - obejmowała też doliny Białej Wody i Jaworową. Jej historycznym synonimem były Tatry Nomotarskie. Na tle całości Tatr, część polska wyróżnia się nieporównanie gęstszym zainwestowaniem, przede wszy- stkim w postaci schronisk i ścieżek, a także znacznie inten- sywniejszym ruchem turystycznym - przez cały niemal rok. 34 DOJAZD DO IAKOPANEGO Z KRAKOWA DO ZAKOPANEGO Za Krakowem zaczynają się góry, odtąd też podrói w Tatry przestaje być utrapieniem i staje się wycieczką. Obydwie linie komunikacyjne - szosa (d. 1) i kolej (d. 3) - wybiegają z miasta przez Wisłę na pd. i przecinają Pogórze Karpackie, w tej części zwane Wielickim (350-400 m), po czym dolinami rzek wgłę- biają się w Beskidy - góry o znacznych wysokościach i boga- tej rzeźbie, zbudowane w całości z fliszu karpackiego (leżące na przemian piaskowce i łupki osadzone w epoce kredowej). Główny grzbiet beskidzki szosa pokonuje na wysokości 810 m, linia kolejowa nieco dalej na zach. - przez tzw. Przełęcz Sieniawską (712 m). W Nowym Targu obie trasy zbliżają się do siebie i razem biegną ku górze coraz to głębszą dol. Białego Dunajca. Lączą one Kraków nie tylko z Zakopanem, ale i z szeregiem popularnych letnisk beskidzkich i podhalańskich. Od Beskidów poczynając, cały obszar zamieszkują górale, należący do kilku odrębnych szczepów i wyróiniający się b. interesującą kulturą. Linia kolejowa ma historię znaną i prostą: w r. 1884 dopro- wadzono ją do Chabówki, a w 1899 do Zakopanego. Dziejów traktu drogowego nikt dotąd nie zbadał i nie byłoby to wcale łatwe. Jego początki sięgają zapewne w czasy przedhisto- ryczne, a trasa przebiegała na dużych odcinkach inaczej niż obecnie. W w. XIX był to już solidny bity gościniec, który I Ambroży Grabowaki wzmiankuje w r. 1826 jako "niedawno zrobiony". Równie daleko sięgają tradycje traktu orawskiego I (solnego), na odcinku z "Myślenic ku Twardoszynowi" wy- mienianego m.in. w przywileju biskupa Bodzanty z r. 1359. ' Z Nowego Targu do Zakopanego jeździło się wyboistą polną drogą z brodami przez rzekę. Na prośby TT, budowę tego odcinka uchwalił galicyjski Sejm Krajowy w r. 1881, zrealizo- wano ją w l. 1882-83. Całość trasy Kraków - Zakopane zmo- dernizowano w 1. 1931-50 i 1973-75. Szosa i kolej były i są głównymi arteriami dojazdowymi od pn. w Tatry, obie tei w okresach świąt i "szczytów" urlopowych bywają mocno przeciążone. Szosa przez Nowy Sącz ma zna- czenie przede wszystkim dla mieszkańców wschodnich woje- wództw, piękny krajobrazowo wariant przez Zawoję i przełęcz Krowiarki słuiy głównie podróżującym ze Śląska. I DOJAZD DO ZAKOPANEraO 35 1. SZOSA KRAKÓW - ZAKOPANE Jedna z najladniejszych krajobrazowo dróg samochodowych w Polsce, biegncţca przez interesujqce turystycznie miejscowožci. Dobra komunikacja autobusowa. W r. 1970 rozpoczęto jej pne- budowę w drogę szybkiego ruchu, doprowadzon4 w r. 1976 zaledwie do Myślenic. Dalej droga jest odcinkami wqska i nie- bezpi.eczna, zwtaszcza przy nasileniu ruchu w pi4tki i niedziele. Odleglość 106 km, suma wzniesień 1100 m. Autobusem ok. 2.30 godziny. Z Krakowa (212 m) trasa wybiega przez Wisłę na pd. i dźwiga się na wyniesiony o 100 m próg Pogórza Karpackiego. Obwodnica (ukończona w r. 1973) omija Mogilany (395 m). - 34 km Myślenice (310 m). Miasto malowniczo położone na akraju Beskidów. Dwa kościoły z w. XV, tzw. Dom Grecki z w. XVII, zajazd z l. 1813-18. Muzeum Regionalne. Szosa omija miasto od wsch. (obwodnica). Trasa wchodzi w malow- niczą *dol. Raby, płynącej wśród fliszowych kamieńców. Za wsią Pcim (2 zajazdy) na osi doliny pojawia się leaisty szczyt Strzebli (977 m - w zboczu jaskinia lodowa). - 48 km Lubień. Popularna restauracja z kawiarnią. Szosa opuszcza dol. Raby. Na Małym Luboniu (przysiółek wsi Naprawa) osiąga wzniesienie 660 m. Po lewej parking, *widok na Babią Górę (1725 m) i - po raz pierwszy - na oddalone o 55 km Tatry. - 60 km Skomielna Biała. Widok na Luboń Wielki (1022 m). Skrzyżowanie z drogq Bielsko Biata - Nowy Sgcz. Kierujgc si‘ nid ku pn. zach. można okrężnym wariantem przez Zawoję i przeięcz Krowiarki dotrzeć do Zakopan.ego (108 km). - 64 km Zabornia, obecnie część Rabki. Leży na dziale wodnym mię- dzy Skawą a Rabą. Przed uruchomieniem linii kolejowej było to miejsce "popasów i noclegów" turystów tatrzańskich, udają- cych się do Zakopanego (2 karczmy). Stacja benzynowa. Ku pd. odgatęzia sig d. 2 (niq do przejžcia granicznego w Chy§nem - 33 km). Szosa obniża się znowu w dol. Raby. 66 km Chabówka (500 m). Zrośnięty z Rabką duży węzeł kolejowy (boczna linia do Nowego Sącza). Skansen taboru kolejowego. Za wiaduktem w prawo odchodzi droga do Czar- nego Durcajca i trasy 2. Nasza szosa wspina się serpentynami na zach. grzbiety Gorców. Widoki na Rabkę. Z prawej kościółek Świętego Krzyia z r. 1757. Przy pomniku partyzantów (z r. 1952) na Obidowej osiągamy wzniesienie 810 m, równe 18 1b i 36 DOJAZD DO TAKOPANEGO bez mała Zakopanemu. Daje się tu już odczuć górski klimat: temperatura jest o 3-4ř niższa niż w Krakowie, opady niemal dwa razy większe (1100 mm). Na pd. ukazują się w całej długości Tatry. Stefan Żeromski 1892: "Widać wreszcie one góry... Zębata, kanciasta, nieskończona piła wysuwa się i cofa w chmury, urzeka, pociąga...ř Trasa zbiega teraz na obszar wielkiej śródgórskiej kotliny Podhala. - 77 km Klikuszowa, do której w XVII w. należała Hala Pyszna w Dol. Kościeliskiej. Na cmentarzu po lewej groby ofiar hitlerowskich. Podhale stanowi starą nieckę typu zapadliskowego, rozcia- gnięta między Gorcami a Tatrami, odwadnianą przez górny bieg Dunajca i jego dopływy. Skały głównie fliszowe, 28%, obszaru zajmują lasy. Gleby sa płytkie, okres wegetacyjny krótki, klimat cechują silne wiatry i duże opady śniegu. Gospodarstwa są roz- drobnione, ziemie pocięte na wąskie zagony. Pd. część zwana jest Skalnym Podhalem i osiąga wysokość 1198 m. Cały obszar zamie- szkują górale podhalańscy (charakterystyczne budownictwo, stroje). 1 C 83 km Nowy Targ (590 m). Spore miasto, kiedyś powiatowe, najważniejsze na Podhalu. Duże zakłady obuwnicze (1953-57). Tradycyjny wyrób kożuchów i galanterii regionalnej. Słynny targ (w czwartki), na który ściągają handlarze z odległych okolic, również ze Słowacji. Nowoczesny dworzec autobusowy. Dwa stare kościoły. W r. 1914 w tutejszym więzieniu przetrzy- mywany był Lenin. Ku wschodowi pnez miasto odchodzi droga do Krościenka i Szczawnicy. Szosa zakopiańska obiega Nowy Targ od zach. dwupasmową obwodnicą (5 km stacja benzynowa). Wjeżdżamy teraz w płytką zrazu dol. Białego Dunajca w ostatnim ćwierćwieczu forsownie zabudowywaną. Na pn. widać wał *Gorców z Turbaczem (1310 m). - 88 km Szaflary Niżnie (650 m). Uznańscy, właściciele części Tatr Polskich mieli tu dwór, który spłonął w r. 1923. Później powstały zakłady wa- piennicze, a w 1. 1965-69 wybudowano fabrykę nart "Polsport". Dol. Białego Dunajca przecina Pieniński Pas Skałkowy, w te- renie zaznaczony zwłaszcza po zach. stronie szosy. Po prawej lesista Skałka Szaflarska, na której w w. XIII-XIV stał zame- czek, pierwsze centrum administracyjne Podhala, spalony po tym, jak osiadł tu fałszerz monet. - 90 km Szatlary Wieś (940 m) - jedna z najstarszych miejscowości podhalańskich (założona przed r. 1338). Miała swoje pastwiska w rejonie Giewontu. Pochodził stąd Augustyn Suski, twórca ludowej Konfederacji Tatrzańskiej (1941-42). W kościele cenny posąg z ok. 1380 r. - 95 km Biały Dunajec (700 m), wieś letniskowa DOJAZD DO ZAKOPANEGO o starych tradycjach pasterskich. Dol. Białego Dunajca staje się głęboka, obramiające ją grzbiety przekraczają wysokość 900 m. 99 km Poronin (740 m). Opis wsi d. 12b. W lewo oddziela się d. 65 do Łysej Polarcy i Morskiego Oka. - 102 km Ustup. Stacja benzynowa czynna całą dobę. W pobliżu duże pole cam- pingowe. - Dalej ku pd.-zach. w kierunku Giewontu (1895 m) zgodnie z opisem d. 12. - 106 km Zakopane. Wjazd do miasta ul. Kasprowicza, po czym albo wprost ul. Nowotarską, albo w lewo Chramcówkami. 2. DOJAZD PRZEZ ORAWĘ Ciekawy wariant glównej szosy dojazdowej (dalszy tylko 0 23 km). Praktyczny przede wszystkim dla turystów udajclcych się wprost w Tatry Orawskie. Dtugość trasy 129 km, 620 m ró,żnicy wzniesień. Z Krakowa (212 m) szosą d. 1 do Zaborni (64 km - stacja benzynowa). W prawo odgałęzia się od szosy zakopiań- skiej droga poprowadzona trasą pradawnego traktu solnegoř. Piękne widoki na Babią Górę (1725 m). - 73ţkm Spytkowice. Stacja benzynowa. Droga wznosi się na przełęcz Beskid (717 m), skąd zbiega na stronę Orawy, w tej części zwa- nej Górną lub Polską. Obszar ten naleiy do dorzecza Morza Czarnego. - 81 km Podwilk. Długa wieś założona ok. r. 1585 przez 20 Wołochów. Kościół z w. XVIII. Ładny widok na Tatry. - 86 km Orawka. Wieś z 2 poł. XVI w. chlubiąca się pięknym **kościołem drewnianym z ok. 1650 r. (wieża 1728) z bogatym wystrojem rzeźbiarskim i cenną polichromią oraz zabytkowymi organami (ok. 1670, odnowione 1972-73). 89 km Jabłonka (615 m). Główny ośrodek polskiej części Orawy. Lokacja w r. 1561, choćjuż Kazimierz Wielki ustanowił tu strażnicę nadzorującą wywóz soli (1368). W latach madzia- ryzacji centrum polskiego życia narodowego na Orawie. Kościół z l. 1802-17. W pn. części miejscowości ku pn. znch. odgatęzia się droga przez przelęcz Krowiarki (986 m) i Zawoję do szo- sy wiodcfcej na Śldsk. Nid 15 km do Zubnycy Górnej i do **Orawskiego Parku Etnograficznego (ponad 20 zabytków bu- downictwa, sprowadzonych z okolicznych wiosek). Skr2yżowanie w centrum Jabłonki: W dotychczasowym kie- runku, nadal jako E-77, prowadzi szosa do wsi Chyżne (6 km) 2a 2b 38 DOJAZD DO ZAKOPANEGO i do przejścin granicznego na obszar Stowacji (8,5 km z Kra- kowa 97,5 km). Przejście czynne jest przez calg dobę, na miejscu biuro PZMot (tel. 524-28), kantor, bufet "Bacówka" (czynny w godz. 12-22). Stacja benzynowa. Od granicy 6 km do stowackiej miejscowośct Trzci.ana (Trstena). Dalej d. 200c. - Droga do Zakopanego oddziela się ku wsch. i wiedzie wzdłuż potoku Piekielnik. Ładne widoki na Tatry. - 93 km wieś Piekielnik (w lewo). Kilkanaście zabytkowych domostw. Szosa zmienia kierunek na południowo wschodni. Przecinamy obszary **torfowisk wysokich i mokradeł zw. Puściznami. Przebiega nimi główny wododział europejski między dorze- czami Wisły i Dunaju. Torfy były od wieków eksploatowane na opał, później przemysłowo w celach przetwórczych. 2c 100 km Czarny Dunajec (670 m). Miasteczko na zach. brzegu rzeki o tej samej nazwie, założone w r. 1552, główny ośrodek zachodniego Podhala. Wzbogaciło się w XVIII-XIX w. na handlu płótnem lnianym i sadłem świstaczym (słynne tar- gi). W r. 1859 zniszczone przez pożar. Kościół murowany wybudowany w r. 1865, na miejscu starszych. Skrzyżowanie dróg: Wprost przez centrum wiedzie droga do Nowego Targu (14 km, potctczenie z d. 1). Ku pn.-wsch. odgatęzia się szosa do Raby Wyżniej i Chabówki. Nasza trasa skręca ku pd. biegnąc teraz dol. Czarnego Dunajca, równolegle do granicy ze Słowa- cją (wyznaczającej także dział wodny i granicę geograficzną między Podhalem a Orawą). Okolica czyni wrażenie równinnej. W r. 1823 pisał o niej lwowski dziennikarz: "Mała ilość drzew, która tu widzieć się daje, nadaje jej postać posępną a nik- czemność urodzajów zwiększa jej nieprzyjemność.ř - 106 km Koniówka (730 m). Przy drodze jedna z ładniejszych na Pod- halu dzwonnic drewnianych. 109 km Chochołów (760 m). Znana wieś na wsch. brzegu Czarnego Dunajca, załoiona w końcu XVI w. **Rezerwat bu- downictwa i folkloru góralskiego. Ok. 20 zabytkowych zagród w stylu podhalańskim z XIX w., otoczonych opieką przez Muzeum Tatrzańskie. Zewnętrzne ściany budynków są każdej wiosny szorowane do białości. W r. 1846 wybuchło tu powsta- nie przeciw Austriakom pod wodzą ks. Leopolda Kmietowicza i organisty Jana Andrusikiewicza. W chałupie nr 75 (z r. 1798, przebudowana 1889) Muzeum Powstania Chochołowskiego, czynne od środy do niedzieli w godz. 10-14. Z lewej kościół wybudowany w 1. 1853-76 wysiłkiem ks. Wojciecha Blaszyń- DOJAZD DO ZAKOPANEGO 39 skiego, którego zabiła spadająca z rusztowania belka (1866). Krzyż wieńczący wieżę (150 kg wagi) został odlany w r. 1866 w Kuźnicach. Za kościotem ku zach. odchodzi droga do od- dalonego 0 1,5 km przejścia. granicznego na obszar Slowacji DChocholów - Sucha Horař. Tylko dla obywateli Polski i Sto- wacji. Czynne od 1 maja do 31 października w godz. 7-19, w pozostalych miesi4cach 8-18. Dalej w Tatry Orawskie wie- dzie d. 200. Droga wraca na zach. stronę Czarnego Dunajca. - 112 km Witów (835 m). Wieś lokowana w r. 1620 przez starostę Stanisława Witowskiego. Interesujący folklor, zabytki budo- wnictwa. Drewniany kościółek projektował J.W. Tarczałowicz. Od r. 1867 siedziba Zarządu Lasów tzw. Wspólnoty Witowskiej ośmiu wsi z zach. Podhala, do której należą lasy m.in. w do- linach Chochołowskiej i Lejowej (zob. s. 94). 119 km rozdroże: W kierunku pd. odtcţcza się d. 30 w Dol. 2d Chochotowskq. Szczeg˘’owy opis dalszej trasy d. 25. 121-123 km Kościelisko z centrum w Kirach (d. 25c). - Do Zakopanego trasa wchodzi ulicami Skibówki i Koś- cieliską. - 129 km centrum Zakopanego (830 m). 3. Z KRAKOWA DO ZAKOPANEGO POCIĄGIEM Najbardziej malownicza i najbardziej turystyczna z wszy- stkich linii kolejowych w Polsce. Bezpośrednie pociggi z różnych stron kraju. Elektryfikację zakończono w r. 1975, co skrócilo przejazdy o 1-1.15 godz. Dlugość trasy 147 km, różnica wyso- kości 620 m. Pociqgiem osobowym 4.30 godz., požpiesznym 3.30 godz., expresem 3 godziny. Linia kolejowa wychodzi z Krakowa na pd. przez Wisłę. 3a - 5 km Płaszów, węzeł kolejowy, w latach okupacji obóz koncentracyjny. - 21 km Skawina. Miasto przemysłowe z elektrownią (1949-55) i hutą aluminium (1951-54), która prcez wiele lat wydzielała szkodliwe zanieczyszczenia. - Dalszy odcinek trasy jest szczególnie malowniczy w pierwszej połowie lata. - 32 km Wola R,adziszowska, z lewej cenny późnogotycki kościół drewniany z w. XV/XVI. - 44 km Kalwaria-Lancko- rona. Po prawej u stóp Żaru wspaniały manierystyczny **ze- spół sakralny bernardynów z 1. 1603-09. Na wzgórzach kaplice kalwaryjskie. Słynne misteria Wielkanocne. - Linia kolejowa 3b 3c 4O ZAKOPANE przerzuca się w dol. Skawy i wchodzi między coraz wyższe wierchy Beskidu Średniego. 66 km Sucha Beskidzka. Miasto letniskowe i węzeł kole- jowy. Z pociągu widać *zamek Komorowskich, przerobiony w r. 1614 z renesansowego dworu, w r. 1974 przejęty przez Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu. - 76 km Maków Podhalański (370 m). Letnisko i punkt wypadowy w rejon Babiej Góry. - 93 km Jordanów. Stare domostwa, wśród nich 170-letnia karczma. W pobliżu Wysoka - wieś rodzinna ks. Józefa Stolarczyka. - 97 km Skawa. Linia kolejowa prze- chodzi przez niski dział wodny (512 m) w dol. Raby. Z wynio- słości widok na Babią Górę (1725 m) i pokryty lasami masyw Polic (1367 m), na których stoku w r. 1967 rozbił się samolot LOT (53 ofiary). 103 km Chabówka (500 m). Węzeł kolejowy. W 1. 1884-99 końcowa stacja w kierunku Zakopanego, gdzie pasażerowie przesiadali się do góralskich zaprzęgów. - Wąską dol. Raby okrążamy od zach. Gorce. Za wsią Sieniawą teren wznosi się stromiej. - 119 km Pyzówka, stacyjka na Przełęczy Sie- niawskiej (712 m), oddzielającej Gorce od Pasma Żeleźnicy. Otwiera się *widok na rozległe obniżenie Podhala (d. lb) i majestatyczny mur Tatr na horyzoncie. - 122 km Lasek (635 m). Na pn. wsch. Turbacz (1310 m), dalej z prawej Ludźmierz, rodzinna wieś Kazimierza Przerwy Tetmajera, autora "Legendy Tatr". - 126 km Nowy Targ (zob. d. lc). Trasa kolejowa wiedzie odtąd mniej więcej równolegle do szosy d. 1. - 141 km Poronin (opis d. 12b). - 147 km Zakopane. Dworzec stoi na wys. 835 m. Do centrum promadzi d. 4. ZAKOPANE "Zakopane! Komuż w Polsce nieznaną jest ta nazwa! Od dziesiątków lat dążą tu corocznie tysiące i tysiące osób z bliska i z daleka (...) Jedni szukają tu zdrowia, drudzy wypoczynku, inni rozrywki, większość jednakże przybywa (...) dla Tatr i wycieczek tatrzańskich" - pisał w r. 1926 znakomity krajoznawca, Mieczysław Orłowicz. Zakopane jest jedynym większym miastem u stóp Tatr i europejskiej rangi ośrodkiem sportów górskich: turystyki, narciarstwa, taternictwa. Leży na wysokości 800-1130 m (centrum 830 m). Na 30 000 stałych ZAKOPANE 41 mieszkańców przypada w ciągu roku milion przyjezdnych. Lecznictwo sanatoryjne (wczesne stadia chorob układu od- dechowego) obejmuje ok. 15 sanatońów i prewentoriów, do dyspozycji wczasowiczów stoi blisko 150 domów wczasowych i kilka tysięcy will, pensjonatów i pokoi w domach prywatnych. Kwitnie tu ludowy przemysł artystyczny, działają szkoły specjalistyczne: sztuk plastycznych, tkactwa artystycznego, hotelarstwa, budownictwa regionalnego. Zakopane zawiązało się w w. XVI przez przejście na polany pod- górskie osadnictwa stałego. Nazwę wymienia dokument z r. 1605; znany ze wzmianek przywilej osadniczy z r. 1578 część historyków uważa za zmyślony. Zaczątkiem wsi była okolica starego kościoła. W 2 poł. XVIII w. w Dol. Bystrej powstało osiedle hutnicze, zwane Kuźnicami lub Hamrami. Po rozbiorach całe terytońum przejąłjako tzw. królewszczyznę c.k. skarb austńacki, od którego w r. 1824 nabyła je z duią częścia Tatr (łącznie 18 000 morgów) spolszczona później rodzina Homolaczów i posiadała je do r. 1868 (1870). Dwór mieścił się w Kuźnicach - z jego gościny korzystali pierwai turyści. Związany z turystyka rozwój Zakopanego zaczał się ok. r. 1870. W 1. 1873-74 powstało Towarzystwo Tatrzańskie (Tf), które zało- żyło "szkołę snycerska" i zbudowało opodal Krupówek własny dom klubowy (zob. d. 6a). W owym czasie podupadł zakład kuźnicki, a jego kolejny właściciel uruchomił dwie wytwórnie masy papie- rowej (1881 i 1884). W r. 1885 wieś uznano oficjalnie za "miejsce klimatyczne" (uzdrowisko). W r. 1889 dobra zakopiańskie nabył Władysław Zamoyski - "mąż opatrznościowy" Zakopanego, podob- nie jak Tytus Chałubiński, który od r. 1873 stale tu przyjeżdżał, propagujac walory klimatyczno-lecznicze okolic. Na okres lata ściągała pod Giewont polska elita umysłowa co zyskało Zakopa- nemu miano "letniej stolicy Polski"ţ W r. 1899 doprowadzono linię kolejową z Chabówki, w 1906 uruchomiono wodociągi. Roczna frekwencja osiągała 12 000 letników i 20 000 turystów. Miejscowość była bazą klubów - taternickiego (założonego w r. 1903) i narciar- akiego (od 1907), miała własne czasopisma i bogate muzeum. W r. 1925 powstała skocznia pod Krokwią. w 1925 ukończono Sanatoriutn Nauczycielskie, a w 1932 - sanatoria Akademickie i "Odrodzenie". W 1. 1929 i 1939 odbyły się w Zakopanem nar- ciarskie mistrzostwa świata FIS - przed drugimi z kolei zmo- dernizowano sieć ulic i zbudowano kolejki górskie. Miasto było ośrodkiem regionalnego ruchu góralskiego nadal też stanowiło miejsce spotkań koryfeuszy kultury i nauki polskiej. W czasie okupacji z Zakopanego uczyniono wczasowisko dla hitlerowskich dygnitarzy i żołnierzy. Dwa tartaki dzień i noc pożerały tatrzańskie drewno, przerabiając je na hangary i baraki lotnicze. 'lţ mieściła się główna na całe Podhale placówka gestapo, stąd próbowano kierować zakończoną fiaskiem akcja pozyakania 42 ZAKOPANE 1. Dworzec PKP, tel. informacji 145-04, ţrzechowalnia bagażu czynna całţ do- , bar "Semafor" (6.30-22). 2. Dworzec autobusowy, tel. informacji 146-03, przechowalnia bagażu (8-19), przed- epriedaż biletbw, bar mleczny (7-20). 3. Biuro Usług Turystycznych "Kozica", ul. Jagiellońska 1, tel. 122-12, codz. 8-20 (w sezonach). Obok bar "FIS" i poatój prywatnych mikrobusów. 4. Dom Wczasowy "Kolejarz", ul. Kościuszki 23, 250 miejsc, tel. 154-68, Centrum Informacji 'Ihrystycznej czynne cała dobę, tel. 122-11, 660-51. Obok w d.w. "Podhale", Centralne Biuro Zakwatero- wań w domach FWP (7-16), tel. 127- 63. 5. Szpital miejski. Tel. pogotowia ratunkowego 999. 6. Schronisko mio- dzieżowe, ul. Nowotaraka 45, 267 miejsc w pokojach głównie wieloosobo- wych, tel. 662-03. 7. Juventur, Hotel "Słoneczny", ul. Słoneczna 2a, 120 miejsc w pokojach 1-,2-,3-osobowych, tel. 662-53, 666-26; Ekapozytura PLL "Lot", tel. 636-35. 8. Waraztaty "Pol- mozbytu", ul. Nowotarska 35, tel. 145- 35 (7-19), sklep z częściami (8-17). Stacja benzynowa (6-22), Droga na By- stre, tel. 639-86, stacja obsługi (8-19), tel. 127-97, sklep z częściami (8-18). 9. Stacja kolejki na Gubałówkę, tel. 148- 30. 10. Stary kościół i cmentarz zasłu- żonych (Pęksdw Brzyzek). 11. Dom "Koliba" (d. 6c). 12. Muzeum Tatrzań- skie, ul. Krupówki 10, tel. 152-05, (d. 9a), godz. 9-16 bez pon. Na zapleczu Górski Ogród Botaniczny PAN (d. 96). 13. Dworzec Tatrcafiski, ul. Krupdwki 12, Biuro Obsługi Ruchu 'Iţrystyczne- go PTTK, tel. 158-48, 124-29, w godz. 8-16, w soboty 8-14; Koło Przewodni- kdw Tatrzańskich. 14. Dom Turysty P1'fK, ul. Zaruakiego 5, tel. 632-07 i 123-58, ok. 500 miejsc, pokoje 1-28- osobowe, ceny 60-250 000 zł, kawiar- nia, restauracja, usługi turyetyczne, księgarnia gdrska, pamiqtki. lb. Hotel "Gazda", ul. Zaruskiego 2, tel. 150-11 do 150-16, 99 miejsc; biuro "Gromady", usługi turyatyczne, tel. 158-42, 126-55, czynne godz. 8-16, eob. 8-14. 1& UrzOd Miasta Zakopanego i Gminy Ta- trzańskiej. 17. Hotel "Orbie-Giewont" ul. Kościuszki 1, tel. 120-11, 82 miej- sca. Rezerwacja hotelowa dla hoteli "Giewont" i "Kasprowy" w hotelu "Ka- sprowy", tel. 143-10. 18. Dom towaro- wy "Granit". 19. Urzsd pocztowy godz. 8-20, sob. 9-14, niedz. 9-11, telefony 7-21, wolne sob. 9-14, niedz. 8-12. 20. Biuro Podróży "Orbia", ul. Krupówki 22, tel. 146-09, 150-52, przedsprzedaż biletów kolejowych, promowych i lotni- czych, oraz miejscówek na kolejke lino- wa na Kasprowy dla grup, informacja turystyczna, kantory. Kasa "Teatru Witkacego". 21. Zwiţzek Podhalan, Ta- trzański Ośrodek Swojszczyzny, ul. Ko ściuszki 4. 22. Hotel "Morskie Oko", ul. Krupdwki 30, w remoncie 23. Pomnik grunwaldzki (d. 7a). 24. Stacja benzy- nowa, ul. Piłaudskiego, tel. 147-46, 7- 19, niedz. 7-15. 25. Muzeum Karola Szymanowskiego w "Atmie", ul. Ha- spruaie 19, tel. 631-50 (d. 20a). 26. Muzeum Kornela Makuszyńskiego, ul. Tetmajera 15, Lel. 122-63 (d. 7b). 27. Państwowe Koleje Linowe, ul. Krupów- ki 48a, tel. 153-56, 128-41, rezerwacja biletów grupowych na Kasprowy Wierch, godz. 8-14. 28. Naczelnictwo GOPR (tel. 615-50, 665-63) i siedziba TOPR, ul. Piłsudskiego 63a, tel. alar- mowy 634-44. 29. Camping SN PTT "Lipki", ul. Za Strugiem 39, tel. 145-66, 155-12, czynny 15 V-30 IX, pole biwa- kowe i 70 miejsc w domkach campin- gowych (d. 6c). Camping "Pod Skocz- niţ", ul. Żeromskiego, tel. 122-56, pole biwakowe, domki campingowe 6- i 7- osobowe (czynne cały rok). 30. Ośrodek Sportu. Hotel "Sport-Zakopane", tel. 150-21, 164 miejsca w pokojach 1ţ- osobowych. W tym samym budynku ba- sen 12 x 25 m, czynny 8-20. 31. Dyre- kcja TPN i muzeum, ul. Chałubińakie- go 42a, tel. 632-03 (d. 5b). 32. Punkt informacyjny TPN, ul. Chaiubińskiego 44, tel. 637-99: centrum przewodnictwa tatrzańakiego TPN PlTK. S3. Pomnik Chłubińakiego i Sabały (d. 5b) S4. Ga- leńa Sztuki im. Kulczyckich, tel. 129- 36 (d. 13B). 38. Dom pod Jedlami na Kozińcu (d. 13B). 36. Willa "Witkiewi- czówka" (d. 13B). 37. Hotel "Impeńal", ul. Balzera 1, tel. 140-21, 168 miejsc w pokojach 1-3-osobowych. SB. Liceum, 1939-45 katownia gestapo "Palace" (d. Utuaga - nie sq obj‘te planem: Hotel "Orbis-Kasprowy" na Polanie Szymoszkowej, tel 140-10 do 19. Centralna rezerwacja dla hoteli Orbis tel. 143-10 (d. 26a). - Dom Wycieczkowy "Kużnice" w Kużnicach, tel. 145-48 (d. lOc). - Camping Harenda 18a (Ustup), tel. 684-06, w pobliżu całodobowa stacja benzynowa tal. 633-37 (d. 12b). Telefony alarmowe: Policja 997; Pogotowie Ratunkowe 999; Straż Potarna 998; TOPR 634-44. Sa). S8. Kapielisko cieplicowe (d. 8b). niedz. 9-15. 41. Hotel i dom wyciecz- W poblitu gospoda regionalna "Chata kowy "Chałubińaki", tel. 680-Ol do 03, Zbdjnicka", (19-24). 40. Hotel "Warsza- 250 miejsc w pokojach &-8-osobowych, wiankař, ul. Jagiellońska 18, tel. 632- ceny 70-210 000 zł W bocznym sknyd- 61. Obok Galeńa Władysława Hasiora, le Teatr im. St.I. Witkiewicza ul. tel. 668-71, czynna śr: sob. 11-18, Chramcówki 15, tel. 682-97 (d. 8c). 44 ZAKOPANE górali. W dniu 29 stycznia 1945 r. Zakopane zostało opuszczone przez Niemców - bez walki. Lata powojenne przyniosły wiele zmian. Idee umasawiania turystyki zaowocowały budowa dziesiatków domów wczasowych i Domu Turysty (1958). Wybudowano nowe ulice (np. Aleję 3 Maja wraz z otoczeniem), centrum zyskało takie obiekty jak dom towa- rowy, pawilon pocztowy, dworzec autobusowy. Z myśla o zamoż- niejszych gościach powstawały hotele: Orbis-Giewont" ( 1955), "Kasprowy", "Juventur" i "Gazda" (wszystkie otwarte w r. 1974). Miasto wzbogaciło się o nowe obiekty sportowe, m.in. kompleks COS z kryta pływalnia, przed mistrzostwami FIS (1962) przebu- dowano skocznię pod Krokwia (1958ţ1). Zakopane jest główna baza polskiej turystyki tatrzańskiej i największa w kraju miejscowościa wypoczynkowa. W kulmi- nacyjnym okresie pod Tatry zjeżdżały w ciagu roku ok. 3 mln gości. Ostatnie lata przyniosły osłabienie ruchu wypoczyn- kowego, poza ścisłym sezonem nietrudno o miejsca noclegowe. Pośrednictwem przy organizacji pobytu zajmuja się coraz licz- niejsze biura turystyczne (patrz plan). Dysponuja one zazwy- czaj miejscami w hotelach, domach wczasowych i kwaterach prywatnych, organizuja wycieczki i angażuja przewodników. Można też skorzystać z usług agencji w większych miastach w całej Polsce. Potrzeby życia codziennego zaspokaja gęsta sieć barów, restauracji, sklepów i punktów usługowych. Bez trudu można skompletować sprzęt turystyczny (kilka sklepów specjalistycznych). Miasto posiada liczne zabytki, muzea i godne zwiedzenia ciekawostki (wycieczki 4-9), a takie ţiezwykle atrakcyjne turystycznie okolice (wycieczki 10-24). Rozrywki dostar- czaja liczne lokale, kina, Teatr im. Stanisława I. Witkiewicza (ul. Chramcówki 15). W sezonach odbywaja się zawody spor- towe, w kalendarzu zakopiańskim stałe miejsce maja takie imprezy, jak Karnawał Zakopiański, narciarski Rajd Tatrzań- ski, Międzynarodowy Festiwal Folkloru Ziem Górskich (ostat- nio w sierpniu). Zakopane jest głównym w Polsce centrum sportów zimowych. Kadra instruktorów prowadzi w otoczeniu miasta szkolenie podstawowe i dla zaawansowanych (przede wszystkim z zakresu narciarstwa zjazdowego). 4. ULICA KOŚCIUSZKI Ulica Kościuszki zostata przeprowadzona w 1. 1903-04 sta- raniem Andrzeja Chramca, mimo ezynnego oporu górali, bro- ZAKOPANE 45 nicţcych swoich pól z pomocţ ciupag i drggów. Zmoderni- zowana w r. 1938, stanowi ona dojście od dworców do centrum miasta. Odleglość 0,9 km, 10 minut. Dworzec PKP leży na wysokości 835 m i jest w części budowla z czasów otwarcia kolei zakopiańskiej (1899). Obok niego małe rondo: z pd.-wsch. dochodzi ul. Jagiellońska której pn. kontynu- ację stanowi ul. Chramcówki (d. 8), ku pd.-zach. wybiega uL Kośeiuszki. Na rogu po lewej biuro usług turystycznych "Kozica (patrz plan). Dalej bar "FIS", a przed nim postój prywatnych mikrobusów i autobusów. Po prawej stronie ulicy dworzec auto- busowy (komunikacja miejska i kursy dalekobieżne). Postój taksówek. Następna budowla to d.w. Kolejarz" (1960-63, 250 miejsc). Na parterze czynne przez cała dobę biuro informacji turystycznej. Dalej d.w. "Podhaleř, kiedyś reprezentacyjny hotel "Stamary". Budynek jest jedna z pierwszych prob przeniesienia stylu zakopiańskiego na budownictwo murowane (1902-04, projekt Eugeniusza Wesołowskiego). Po przeciwnej stronie ulicy willa należaca do Państwowego Liceum Sztuk Plastycznych im. Antoniego Kenara (dawniej pensjonat "Marilot'' z ok 1912 r.). 0,3 km za uregulowanym korytem Bystrej (835 m) skrzyżo- wanie z ul. Sienkiewicza. Cofnięta 50 m ku pd. stoi tu willa "Lutnia", w której mieszkał Mieczysław Karłowicz. Po prawej gmach Urzędu Miasta i Gminy Tatrzańskiej (1968-71, ozdo- biony rzeźbami Henryka Burzca). *Widok na Tatry wiele stracił przez wystawienie kompleksu bezstylowych bloków na Równi Krupowej. - 0,7 km (7 min) skrzyżowanie z Aleja 3 Maja przeprowadzona w 1. 1959-62. Dom towarowy Granit (1959-65). W rzędzie kamienic po lewej Dom Ludowy Związku Górali im. Franciszka Pawlicy (1928-36). Po wojnie mieścił Miejski Ośrodek Kultury. Świetlica Związku Podhalan "Śwarna". W r. 1991 Zwiţzek Podhalan przejał budynek na własność. Ma tu siedzibę "Tatrzański Ośrodek Swojszczyznyř znany z imprez regionalnych. Po przeciwnej stronie ulicy ga- blota z barometrem i prognozami meteorologicznymi. 0,9 km (10 min) skrzyżowanie z zamknięta dla ruchu ko- łowego ul. Krupówki (830 m). Centrum miasta. Znajduja się tu poczta, banki, hotele "Orbis-Giewont" i "Gazda". Hotel "Giewont" powstał w r. 1955 przez rozbudowę dawnych restauracji, budowę "Gazdyř (z rzeźba Henryka Burzca) ukoń- czono w r. 1974. 4a 4b 4c 46 ZAKOPANE W pnedłużeniu ul. Kościuszki krótka uliczka Zaruskiego doprowadza do nawiązującego do budownictwa regionu "Domu Turysty" (1953-58, proj. Tadeusza Brzozy i Zbigniewa Kupca). Pomnik ratowników górskich wykonano w "Szkole Kenara" pod kierownictwem Władysława Hasiora (1959). Plac par- kingowy. Naprzeciwko "Domu Turysty" drewniana willa Krywańř, przed I wojna mieszcząca pensjonat Izabeli i Mariusza Zaruskich, pełniący rolę pierwszej centrali TOPR. W pobliskiej willi "Limbař w 1. 1922-26 mieszkał Karol Szymanowski i tu m.in. pracował nad "Harnasiamiř. 5. GÓRNA CZĘŚĆ ZAKOPANEGO Ulica Krupówki, zamknięta obecnie dla ruchu kolomego, stanomi glócung arterię Zakopanego, pomstaniem zcuiq;zanq z istnieniem huty cu Kuźnicach. Na mapach z końca XVIII w. nie ma jej jeszcze, na mapie z r. 1822 polna drożyna skrajem Krupomej Roli. Spacer okrężny 4,7 km, I godzina. 5a Spacer zaczynamy spod poczty. Ul. Krupówki wznosi się ku pd.-wsch., obramiona wielostylowymi kamienicami, na parterach mieszczącymi sklepy i biura turystyczne. W pracuo odch.odzi d. 7 przez pl. Niepodleglości (biblioteka, *muzeum Bronislacua Czecita). Dalej hotel "Morskie Oko", jedna z tnech pierwszych budowli murowanych w Zakopanem, wzniesiona w 1. 1900-01, po pożarze w r. 1899 hotelu drewnianego. W sławnej sali teatral- nej występowali tu m.in. Modnejewska, Solska, Wysocka, Zelwe- rowicz, reżyserował swoje sztuki Witkacy. Obecnie prywatny inwestor prowadzi gruntowny remont i rozbudowę. Uruchomio- no bar i piwnicę jazzową, część hotelowa, zaplanowana na 140 miejsc, ma być gotowa na lato 1994. Odnowiona zostanie sala teatralna. - 0,4 km. Stacja benzynowa. W prawo odchodzi u1. Pitsudskiego (d. 5d - do Wielkiej Skoczni 25 min). Wyżej po prawej nowa siedziba PKL. Po pneciwnej stronie ulicy, u zbiegu z Al. 3 Maja, gmach oddanego do użytku w r. 1992 banku PKO. 5b 0,8 km. Skrzyżowanie z d. 7 i 8. Krupówki przyjmują odtąd nazwę ul. Zamoyskiego. Z prawej nocna restauracja "Watra", dalej tonące w zieleni wille i domy wczasowe (m.in. "Sien- kiewiczówka"). - 1,2 km z lewej willa "Okszař zbudowana w 1. 1894-95 wg proj. Stanisława Witkiewicza, 1921 przejęta przez lecznictwo, zeszpecona pneróbkami. Dalej nowoczesny kościół Św. Knyża (1983-91). - 1,7 km (z centrum 25 min) ZAKOPANE połączenie z ul. Chałubińskiego. *Pomnik (herma) Tytusa Chałubińskiego (1820-89) z Janem Krzeptowskim Sabałą (1809-96) u stóp, wystawiony 1901-02, odsłonięty latem 1903 (projekt Stanisława Witkiewicza, rzeżby Jana Nalborczyka). Wokół piękna secesyjna krata żelazna. Leśna działka u zbiegu ulic jest własnością spadkobierców doktora Chałubińskiego który mieszkał tu w nie istniejącej już willi. Można stgd dojść w 8 minut na wgski grzbiet Kozińca i do Domu pod Jedlami (zob. d. 13B). Skręcamy w prawo w ul. Chałubińskiego. Przed Rondem, po prawej stronie, cofnięty za Foluszowy Potok, sty- lowy budynek dyrekcji TPN (1973-79). Wewnątn ciekawe *muzeum przyrodnicze, prezentujące też problemy ochrony Tatr, czynne od wtorku do niedzieli w godz. 9-14. W XIX w. tereny zajmował zwierzyniec dworski, gdzie latem 1873 r. podczas bankietu zrodził się projekt zawiązania TT, pierwszej polskiej organizacji turystycznej. Później (od 1882) tartak; 1939-45 zakład Luftwaffe. 2 km Rondo (900 m, z centrum 30 min). Zbudowano je 5C w r. 1938 w ramach przygotowań do mistnostw FIS. Wprost óiegnie d. 10 do Kuźnic (zakaz wjazdu dla prywatnych samo- chodów i autokaróm), w letţo d. 11 na Bystre i do Jaszczuróurki. Trasa naszego spaceru zwraca się w prawo, w ul. Bronisława Czecha (też z r. 1938). Wzdłuż ulicy płatny parking. Po lewej niewidoczny stadion sportowy. Z prawej budynki Central- nego Ośrodka Sportu (COS), z hotelem i krytym basenem. Cały obiekt stanowi przykład "trafnego operowania bryłą architektoniczną i przestrzenią w powiązaniu z górskim tłem". Dalej duży camping. - W stoku Krokwi (1378 m) widać odsłonięcia skalne po dawnych kamieniołomach a dalej skocznie narciarskie. 2,8 km zespół **Wielkiej Skoczni (od Ronda 10 min). 5d Wzdluż jej korony odchodzi d. 18. Wszystkie tny skocznie pokrywa igelit umoiliwiający treningi w lecie (krótaze skoki). Wielka Skocznia (Wielka Krokiew) wsta- ła w 1. 1923-25 i była kilkakrotnie przebudowywana. Ca kowita jej wysokość wynosi 127,6 m (górny punkt 1042 m), z czego na rozbieg przypada 48 m. W 1. 1929, 1939 i 1962 odbywały się na niej mistrzostwa świata FIS, w lutym 1993 światowa Uniwersja- da. Przed wojną patronem Wielkiej Krokwi był jej projektant zasłużony dla Zakopanego Karol Stryjeński (1887-1932), potem zapomniano o nim nadając skoczni imię Stanisława Marusarza. 4H ZAKOPANE Do śródmieścia wracamy ul. Piłsudskiego, w górnym od- cinku przeprowadzoną w r. 1938. Po prawej stronie ukończona w r. 1985 centrala TOPR, obok siedziba Naczelnictwa GOPR (kierującego pracą grup ratowników w Beskidach i Karkono- szach). Po lewej w dawnej "Halamie", gdzie w r. 1953 zmarł Julian Tuwim, dom pracy twórczej ZAiKS im. Wawrzyńca Żuławskiego, muzyka i taternika. Dalej po obu stronach ulicy nowsze pensjonaty i domy wczasowe. Oddany do użytku w r. 1971 "Hyrny" ma przeszło 200 miejsc. - 4,3 km obok stacji benzynowej dochodzimy do Krupówek (d. 5a). - 4,7 km centrum miasta. 6. KRUPÓWKI - UL. KOŚCIELISKA Wycieczka przez najstarszct, zabytkoruą ezęść Zakopanego, cu dużej ezęści zachowanct cu rezercuatomym stanie. Interesu- jący folklor góralski, piękne cţidoki na Tatry. Wylotocua trasa cu Tatry Zachodnie (autobusy). 6a Z centrum Zakopanego w dół ul. Krupówki. Po lewej za potokiem budowle Dworca Tatrzańskiego, Muzeum Tatrzań- skiego oraz pawilon dawnej Szkoły Przemysłu Drzewnego. Pierwszy budynek Dworca Tatrzańskiego ("Kasynař) wzniosło TT w 1. 1881-82 i powiększyło 1892-93. Drewniana konstrukcja spłonęła podczas balu w r. 1900, wraz z cenna biblioteka. Obecny budynek powstał w 1. 1902-03, a w 1. 1931-32 i 1948-49 był gruntownie odnawiany. Był przez dziesięciolecia siedziba organi- zacji górskich, miejscem spotkań taterników, narciarzy, ratowni- ków i turystów. Do r. 1985 mieściła się tu Grupa Tatrzańska GOPR, obecnie m.in. BORT PTTK i Koło Przewodników Tatrzań- skich. 29 łistopada 1992 poiar poważnie uszkodził dach i wnętrza Dworca. Trwa remont. Obok Muzeum Tatrzańskiego (opis d. 9) stoi budynek służący Zespołowi Szkół Budowlanych im. Władysława Matlakowskiego. Pochodzi on z ł. 1882-83, piętro dobudowano w r. 1895. Technikum Budowlane i zakopiańskie Liceum Sztuk Płastycznych wyrosły z założonej w r. 1876 przez TT "szkoły snycerskiej , w r. 1878 upaństwowionej i przeorganizowanej. Po przeciwnej stronie Krupówek dawna "Staszeczkówka", pen- sjonat prowadzony przez górali Staszeczków, potem schronisko PTTK, od wielu lat nieczynne. Niżej neoromański kościół zapro- jektowany przez znanego architekta warszawskiego, Józefa Dzie- końskiego, zbudowany w 1. 1877-96. W bocznej kaplicy ufundo- wanej przez Zygmunta Gnatowskiego (1900) wystrój góralski ZAKOPANE 49 zaprojektowany przez Stanisława Witkiewicza (rzeźby Nalbor- ţzyka i Brzegi). Polichromia Janusza Kotarbińskiego. Obok kościoła prawnie chronione skupisko modrzewi, limb i cisów. 0,4 km most na potoku Młyniska (825 m) - niegdyś punkt zborny przewodników tatrzańskich. Ulica załamuje się ku pd.- zach. i przyjmuje nazwę Kościeliskiej. Drewniany budynek na rogu Krupówek i ul. Nowotarskiej (d. 8) mieścił pierwszy w Zakopanem hotel "Pod Giewontem". Powstał on z restauracji $taszeczka (początki 1875), stale stołował się w nim Jan Kasprowicz, który w r. 1900 tu odczytał Staffowi rękopis swojej "Pieśni wieczornej" (Staff: "Janku, napisałeś geniałną rzecz"). Za mostem po lewej restauracja regionalna "Redykołka", za nicţ ku pd. odchodzi d. 20. Po prawej pełne gwaru targo- wisko ciągnące się ku stacji kolejki na Gubałówkę (d. 15 - wjazd od ul. Nourotarski.ej). 100 m dalej szarzeje wśród drzew stary *kościół zbudowany przez górali w r. 1847, powiększony w 1. 1850-51 z dodaniem wieży. Ołtarze wyrzeźbił Wojciech Kułach, samouk z Gliczarowa. Obok kościółka kaplica ufundo- wana przez Pawła Gąsienicę (1806-17), gruntownie odnawiana w r. 1938 i po wojnie. Obok rozciąga się **stary cmentarz zw. Pęksowym Brzyzkiem, już w r. 1931 uznany za zabytek kultury narodowej. Spoczywa tu wielu dawnych przewodników i ludzi zasłuionych dla Zakopanego i Tatr (m.in. groby Cha- łubińskiego, Sabały, Stolarczyka, Witkiewicza Orkana Paw- likowskiego, Makuszyńskiego, Zborowskiego, Kenara, Rząsy). Za kościolem i budynkiem darunej plebanii w prawo ul. Kaszelewskiego odchodzg d. 17A i B. W domu "U Wnuka" (dawniej Krzeptowskich), gdzie już w r. 1870 mieściła się pierwsza oberża zakopiańska (przedwojenny szyłd na szczy- cie budynku), urządzono utrzymane w stylu regionalnym ka- wiarnię i restaurację. Dalszy ciąg ul. Kościeliskiej tworzy odcinkami naturalny **park etnograficzny, obrazujący zabu- dowę Zakopanego typową dla w. XIX. Ocienione jesionami stoją piękne parterowe chaty rozdzielone sienią na izby czarną i białą z przylegającą komorą, opatrzoną małym okienkiem. W r. 1954 ukończono remont 20 z nich. Jako najwartościowsze wymieniają katalogi domostwa 8, 11-13, 23, 26, 31, 37-45, 52, 56, 66, 73, 76, 78. Przy ulicy tej mieszkali słynni przewodnicy góralscy, m.in. Wojciech Roj, Szymon Tatar, Maciej Sieczka. - 300 m od kościoła po prawej cofnięta od ulicy willa "Ko- liba" (nr 18), pierwsza budowla w stylu zakopiańskim. 6b 6C 5O ZAKOPANE Zaprojektował ja w r. 1891 Stanisław Witkiewicz dla miłośnika góralazczyzny, Zygmunta Gnatowskiego. Wzniesiona w 1. 1892-93, przez późniejsza dobudowę prawego skrzydła została pozbawiona pierwotnych proporcji. Częstym gościem Gnatowskiego bywał Sabała, w r. 1903 Kasprowicz wpisał mu tu do "sztambucha" wiersz "Wiatr zgina sieroce smreki...". Od r. 1948 willa stanowiła własność FWP, po latach sporów została w r. 1985 wydzierżawiona Muzeum Tatrzańskiemu, które przeprowadziło remont konserwa- torski. W grudniu 1993 przyjęło pierwszych gości Muzeum Stylu Zakopiańskiego im. Stanisława Witkiewicza. W pięciu pomiesz- czeniach odtworzono wnętrza z przełomu wieków wypełniajac je autentycznymi meblami, obrazami, bibelotami. Muzeum czynne jest od środy do niedz. w godz. 10-14. Tel. 136-02. Dalej przy zniszczonym przez pożar w r. 1993 domu Wal- czaków *figura Koronacji N.P.Marii z r. 1866 (odnowiona). - 1,1 km warsztaty szkoły plastycznej "Strug". Ku pd. odcho- dzi ul. Za Strugiem. 0,8 km do campingu SN PTT na Lipkach (patn plan). - Dalej po prawej stronie Kościeliskiej pełna secesyjnych ozdób willa "Cicha", dawniej zw. "Sobczakówkţ". Zatrzymywali się w niej m.in. Stefan Żeromski i Maria Skło- dowska-Curie. Za willg odchodzi w prawo d. 16. 300 m dalej stary dom Józefa Sieczki, miejsce pobytu Józefa Kraszewskiego (tablica) i Heleny Modrzejewskiej. Do centrum można rurócić autobusem (przyst. "Skibówki I ) lub w Iewo dojść do Drogi pod Reglami (d. 18). Dalszy opis ul. Kościeliskiej - d. 25. 7. DOOKOtA ŚRÓDMIEŚCIA I Intenesuj4cy spacer wokól obfitujqcej w ziele¤ pd.-zach. cz‘- ści śródmieścia, zabudowanej willami i pensjonatami -gtócunie w latach międzymojennych i po urojnie. 7a Z centrum 150 m w górę Kropówek (d. 5). Zbaczamy w pra- wo w krótlsa uliczkę gen. Galicy. Po prawej gmach biblioteki publicznej, założonej w r. 1899, z czytelnią posiadajaca zasobny księgozbiór tatrzański. Uliczka kończy się placem Niepodle- głości, potocznie zw. Rynkiem. W lutym 1945 r. pochowano tu ok. 20 żołnierzy radzieckich, a w lipcu nad grobem odsło- nięto skromny Pomnik Wdzięczności. W r. 1990 pomnik został rozebrany, a prochy poległych przeniesiono do kwatery woj- skowej na Nowym Cmentanu. Przy wsch. rogu *muzeum Bronisława Czecha, urządzone i prowadzone przez jego siostry Stanisławę i Janinę (filia Muzeum Tatrzańskiego). ZAI(OPANE Bronek Czech (1909-44) reprezentował Polskę na 3 olimpiadach (1928 St. Moritz, 1932 Lake Placid, 1936 Garmisch-Parten- kirchen). Przez wiele lat był czołowym narciarzem w kraju i jednym z lepszych w świecie. Ma ładna kartę jako taternik (nowe drogi mţin. na Żabim Koniu, Żabim Mnichu i Kościelcu). Zmarł w obozie w Oświęcimiu. Jego siostra Stanisława Czech-Wal- ctakowa, znana malarka na szkle, w wieku 83 lat odbyła rejs transatlantycki na statku "Bronisław Czech" a relację ogłosiła w ksiażce "Dziennik z rejsu". Muzeum można odwiedzać od środy do niedzieli w godz. 9-15. Tel. 126-69. Z zach. rogu rynku wchodzimy w ul. Grunwaldzkţ, wio- daca prosto ku ciemnej Krokwi. Z lewej park miejski, w nim *pomnik Grunwaldzki, odsłonięty w r. 1911 na Rynku, po rozebraniu w r. 1941 wykradziony Niemcom przez strażaków i w 1947 odbudowany w obecnym miejscu. Figury z brazu Wojciecha Brzegi. Ul. Grunwaldzka wiedzie dalej przez dziel- nicę will, domów wypoczynkowych i sanatoriów. Piękne widoki na wierchy reglowe i Giewont (1895 m). 0,8 km skrzyżowanie. Wprost prowadzi d. 22. W lewo skręca 7b ul. Tetmajera. Przy niej (nr 15) *muzeum Kornela Makuszyń- skiego (1884-1953), w domu w którym mieszkał i pracował w l. 1934-53 (zwiedzanie od środy do niedzieli w godz. 9-15, tel. 122-63). - 1,1 km skrzyżowanie z ul. Piłsudskiego (d. 5d). - 1,3 km ul. Krupówki, która w 10 min do centrum. Wprost wiedzie dalszy ciqg okr‘§nej u rycieczki - d. 8. 8. DOOKOtA ŚRÓDMIEŚCIA II Spacer cuokól pn.-iusch. polaci śródmieścia, zaznajamiaj4cy z mniej popularnymi ciekamostkami Zakopanego. Z centrum miasta 0,8 km w górę Krupówkami (d. 5) do 8a restauracji "Watra". W praruo odchodzi d. 7b. Trasa naszej wycieczki wiedzie w lewo, ul. Wikiewicza. Stał przy niej dom Ślimaka, w którym do r. 1908 pisarz mieszkał. Stanisław Witkiewicz (1851-1915), ojciec Witkacego, był twórca stylu zakopiańskiego i autorem "Na przełęczy". Przed mostkiem na Hystrej skrzyżowanie: w lewo prowadzi ul. Sienkiewicza, w prawo Chałubińskiego. Pny ul. Chaluóińskiego w odle- gtofci 100 m budyrcek mieszczqcy pned ruojn.cf hotel-pensjona.t ;,Palaceř (1930) a w czasie okupacji oslawioncţ komendę gestapo d1a catego Podhala (obecnie liceum ogólnoksztalcqce). W stojq- cej dalej po tej samej stroni.e ulicy urilli "Stokrotka'ř mieli swój 52 ZAKOPANE punkt kontaktoiuy kurierzy podziernia. Za mostem na Bystrej (1,2 km) od ul. Witkiewicza odchodzą w prawo Bulwary Słowackiego, przeprowadzone w 1. 1902-03 po uregulowaniu rzeczki. Nimi 50 m do *kościótka ks. Salcţatorianów, będgcego pięknym przykladem mykorzystania ludourych cu4tkócu r.ue wspótezesnej architekturze sakralnej. W górę na zbocze Antatócuki cuiedzie d. 13A. 8b Nasza trasa skręca za mostem w lewo w ul. Jagiellońską, która nazwę otrzymała z okazji jubileuszu Uniwersytetu Jagiellońskiego (1900). Na stoku Antałówki, 300 m od skrzy- żowania, basen kapielowy 25 x 12,5 m z brodzikiem dla dzieci i dużym parkingiem. Woda pochodzi ze źródła cieplico- wego o temp. 37ř, nawierconego w 1. 1961-63 na głębokości 1400-1600 m. W planach rozbudowa. 200 m dalej po przeciw- nej stronie ulicy drewniana willa "Konstantynówka" wsła- wiona pobytem w r. 1914 Józefa Korzeniowskiego-Conrada (tablica). Głębiej budynek hotelu (dawniej pensjonatu) "Warszawianka" i otwarta w r. 1985 **Galeria Władysława Hasiora (filia Muzeum Tatrzańskiego). Artysta, urodzony w r. 1928 w Nowym Saczu, jest absolwentem "Szkoły Kenara" (gdzie był później nauczycielem), oraz krako- wskiej ASP. Jego niezwykłe, pełne ekspresji prace znalazły uzna- nie w Polsce i za granica. Jest autorem kilku pomników, m.in. znanej kompozycji zatytułowanej "Słoneczny Rydwan", zdobiacej jeden z parków w Sztokholmie. Wizyta w galerii jest okazja do spotkania ze słynnym "magiem wyobraźni" (środy - soboty w godz. 11-18; niedziele 9-15). Tel. 668-71. SC 2 km skrzyiowanie z ul. Kościuszki (d. 4, dworce kolejo- cuy i autobusowy). W przedłuieniu ul. Jagiellońskiej schodzi ul. Chramcówki, biorąca nazwę od ósiedla rodu Chramców. - 2,4 km po prawej tereny dawnego zakładu wodoleczniczego dra Andrzeja Chramca, zbudowanego w r. 1887, po pożarze w r. 1910 odbudowanego i w 1916 przejętego przez Czerwo- ny Krzyż. Leczyli się tu m.in. Matejko, Sienkiewicz, Modrze- jewska, Zapolska, "odęty i ogólnie nie lubiany" Tetmajer. Przy ulicy stoi wybudowana w r. 1893 kaplica, powiększana i w r. 1960 podniesiona do rangi kościoła. Za nią powstaje obecnie duża światynia wg projektu nawiązujacego do kano- nów architektury cerkiewnej. Boczna uliczka za kościołem doprowadza do h;.t.'-- i domu wycieczkowego "Chałubiński". Budynek wystaţţ'^ay jako sanatorium, powiększono w 1985. ZAKOPANE 53 Od r. 1985 jedno skrzydło zajmuje zakopiański Teatr im. $tanisława I. Witkiewicza. Teatr powołała do iycia gropa absolwentów krakowskiej PWST. Mimo trudnego repertuaru gromadzi komplety widzów. Gościnne występy artystów apoza Zakopanego. Przy teatrze działa galeria (wystawy okresowe) i kawiarnia (czynna od wtorku do niedzieli w godz. 17-1). Budynek zdobia malowidła nawiazujace do twórczości Witkacego. Bilety w "Orbisie" przy ul. Krupówki i w kasie teatru. Tel. 682-97. 2,7 km Stara Polana (820 m). Chramcówki łacza się z ul. 8d Kasprowicza (w prawo wiedzie ni4 d. 12). Nasza trasa skręca w lewo w ul. Nowotarską. Widać budynek szpitala zakopiań- skiego (1969-73). Za rzeczka Bystra po prawej kompleks Schroniska Młodzieżowego (patn plan), a dalej Nowy Cmen- taiz założony w 1. 1907-08, wielokrotnie powiększany. Jest to największa nekropolia ońar Tatr i ludzi zwiazanych z górami (m.in. Bachleda, Barabasz, Berbeka Obrochta Oppenheim, R.oj, Szczuka, Świerz, Korosadowicz). ,Leia tu żołnierze, wśród nich gen. A. Galica. Od 1939 r. było to miejsce egzekucji wykonywanych przez gestapo (groby ofiar, pomnik). Widoki na Gubałowkę i Giewont. Po przeciwnej strome ulicy duży hotel $łonecznyř. Uwagę zwracaja krzyże przydroine z poł. XIX w., odlewane w Kuźnicach. Ten u zbiegu ul. Nowotarskiej z Al. 3 Maja upamiętnia miejsce pochówku ofiar epidemii cholery z r. 1873. Al. 3 Maja można wrócić do centrum. - 3,7 km ul. Nowo- taraka skręca w lewo. W prawo odchodzi szeroka "Droga Junaków" (d. 26). 50 m dalej znów w prawo odgałęzia się ul. Szkolna (ţ.ujazd na parking pny dolnej stacji kolejki na Gubatócukę). - 4 km połączenie z Krupówkami i ul. Koście- liską (d. 6). Do centrum cu lemo (400 m). 9. MUZEUM TATRZAŃSKIE Umażne zuriedzenie Muzeum Tatnańskiego jest najlepszym wstępem do wycieczek w Tatry. Budynek stoi pny u1. Krupów- ki 10 (d. 6). Towanystwo Muzeum Tatnańskiego im. Tytusa Chatubińskiego zostato zami4zane w r. 1888. Od r. 1892 zbiory mieścity się w domu zaprojektowanym pnez Józefa Dziekoń.- skiego przy zbiegu dzisiejszych ulic Chatubińskiego i Zamoy- skiego. W 1922 pneniesiono je do obecnej "murowanicyř, zóudoruanej - glównie staraniem Bronislawy i Kazimiena 54 ZAKOPANE Dluskich - w l. 1913 21, wg proj. Franciszka Mqczy¤skiego, wykonanego w oparciu o szkic Stanislawa Witkiewicza. Zwiedzanie w godz. 9-16, z wyjq:tkiem poniedziatk˘w. Tel. 152-05. 9a W przedsionku gipsowe studium Jana Nalborczyka do po- mnika Chałubińskiego (1901). Prawe drzwi na wprost wejścia prowadzą do działu histońi Zakopanego i Podtatrza. Dalej oglądamy przekrój autentycznej chaty góralskiej z XIX w., przeniesionej z Kościeliska (podział na izby czarną i białą oraz sień). Duia sala na tyłach parteru mieści ekspozycję etnograficzną, skomponowaną na nowo (po raz czwarty w histońi muzeum) w grudniu 1992. W poszczególnych działach przedstawiono eksponaty z zakresu rolnictwa, zbieractwa, łowiectwa, pasterstwa, rzemiosła, świąt, strojów, twórczości plastycznej. Na piętrze znajdują się zbiory przyrodnicze. W pierwszej sali duże mapy plastyczne Tatr i Pienin. Plansze i gabloty geologiczne zostały przygotowane przez Edwarda Passendorfera i Zbigniewa Kotańskiego, zabytki górnictwa i hutnictwa tatrzańskiego stanowią plon wykopalisk Stefana Zwolińskiego. Roślinność pokazana jest w układzie piętrowym. Wielka kolekcja ptaków (400 okazów należących do 230 gatun- ków) i ssaków pochodzi głównie ze zbiorów Antoniego Kocyana (zob. d. 201b). Przy wejściu sprzedaż wydawnictw. Muzeum ma pracownię naukowa i największy w Polsce księgo- zbiór tatroznawczy. Prowadzi działalność popularyzatorska i wy- dawnicza (np. bogaty "Kocznik Podhalański"), organizuje sesje naukowe. Ma swój udział w ochronie zabytków (m.in. odbudowa szałasów w Tatrach). W Zakopanem i na Podtatrzu atrakcyjne placówki filialne, np. Galeńa im. Kulczyckich na Kozińcu, willa "Koliba", zagrody muzealne w Jurgowie i Czarnej Górze, dwór Tetmajerów w Łopusznej. Wielkie zasługi dla Muzeum położył jego dyrektor w 1. 1922ţ5, Juliusz Zborowski. Obecnie tę funkcję pełni pani Teresa Jabłońska. 9b Na zapleczu Muzeum Tatrzańskiego powstał w r. 1953 *ogród roślin tatrzańskich (alpinańum) Instytutu Ochrony Pnyrody PAN (pierwszy tego typu ogród założyło TT już w r. 1887). Na obszarze 750 m2 odtworzono typowe siedliska górskie z florą ułożoną wg pięter w podziale na dwa podłoża skalne. Zwiedzanie od maja do września włącznie w pogodne poniedziałki, wtorki, środy i piątki w godz. 10-14. OKOLlCE ZAKOPANEGO 55 OKOLICE ZAKOPANEGO Zakopane leży na dnie i stokach Kotliny Zakopiańskiej, stanowiącej jedno z kilku rozszerzeń wielkiej depresji tektoni- czno-erozyjnej, zw. Rowem Podtatrzańskim. Od pn. osłania je pokryty lasami i łąkami wał Pasma Gubałowskiego z wierz- chowiną na poziomie 1100 m i kulminacją 1183 m (Palenica nad Kościeliskiem). Od pd. wznoszą się stromą krawędzią lesiste grzbiety reglowe, zbudowane głównie z wapieni i dolo- mitów, wsch. osłonę tworzy wykorzystywany przez budownic- two willowe i wczasowe grzbiet Antałówki (937 m). Wygrzane słońcem stoki Pasma Gubałowskiego słyną z widoków na Tatry i walorów klimatyczno-leczniczych (budownictwo sanatoryjne). Regle natomiast porozcinane są romantycznymi dolinkami o zboczach zdobnych w fantazyjne grupy skalne i niezwykle bogatej roślinności (rosną tu m.in. jedne z ostatnich i - jak pisze Stefan Myczkowski 1967 - "najcenniejsze w całych Ta- trach lasy zespołu buczyny karpackiej Fagetum carpaticum, występujące przeważnie na podłożu wapiennym"). Przytulone do stoków wzgórz drzemią w cieniu jasieni góralskie przy- siółki z zabytkami budownictwa podhalańskiego i gościnnymi mieszkańcami. Całe to wspaniałe otoczenie stwarza Zakopanemu zaplecze turystyczne, jakim nie może się poszczycić żadna inna miej- scowość pod Tatrami. Wycieczki i spacery ułatwia sieć wygod- nych dróg. Urozmaicenie stanowią dojazdy "fiakrem", a zimą saneczkami góralskimi. Szlaki są łatwe i nie wymagają - poza mocniejszym obuwiem - specjalnego ekwipunku górskiego. Wycieczki mieszczą się w granicach 2-5 godzin, przy zestalo- nym śniegu większość z nich można odbywać również w zimie. Na obszarze TPN należy trzymać się znakowanych ścieiek które miejscami poprowadzono przez obszary o niezwykłych wręcz wartościach przyrodniczych. W sezonie zimowym jest Kotlina Zakopiańska - ze swą długotrwałą azatą śnieżną i bogatym ukształtowaniem - wspaniaiym terenem dla narcia- rzy wszelkich stopni zaawansowania, przede wszystkim jednak dla początkujących. Zwiedzanie okolic Zakopanego ułatwia dobra komunikacja autobusowa, obecnie w miarę potrzeb wspierana przez prywat- ne mikrobusy. a Y o C A ; i Z o 0 0 G ţ t ; Y =śţ Cřą ćó ó a 0 o a n Q ţ ţ o ó ţ - Ó. v x a j m ó ó Y a m ą ţ Ć a,- c 2 , '' ą i ć o ićUEóENm_.QOYE.", ţ o ţ ó o ţ o O ţ m ţ " m ę 2ţnYOmOC7YYţţOY .W Vţ'1ţN.01W 00ţ0v-Nn'1 J = N; 0 ó -' 1 řrv \ ţ /\ O I .... .. W 1 W; ţc ţĘ a1 ~ 2 e / 00/ . I Y ó v / / ,., \ / '; y ţ 1 , .eţ / / Y Y / ( // O k a. / c t // / // / I U / / ţ5 a ů W e 2 W I ţs ó O Y O .. ,ń d Ó Oţ1 0 ţ L. ţ / w. I.ţ.ó OW / ţW / NH N Oţ / O 2ţ /2 ó .ó I .- \ /ţ1 / U a a / foA I l I 2 ţ I w I Y m Ia ţ ' ţ11 Y Jn // ţń j~ ř Y IY I ţ eiAtţţřJ Oţ ţ eI w jţeţ9 yOţY vI I Hs I ţZSţals 1 ţoa Y 1 1 ţ om - YJ ' eu W- N . ţř 1 o.tţ c^ Y oţ ź w 1 1 1 ţI'4v 1 I 1 \ . I OKOIICE ZAKOPANEGO 57 10. DROGA DO KUŹNIC Bezsprzecznie najpopularniejsza z tatrzańskich dróg - szlak spacerowy, który wprowadzat nas wszystkich w Tatry. Samochody osobowe i autokary dojeżdżajq tylko do Ronda (parking), stcţd liczne autobusy i mikrobusy. Z centrum Zako- panego 4 km, 180 m różnicy wzniesień - pieszo I godz., auto- busem 12 min, dorożką 40 minut - często w ciżbie ludzkiej i atmosferze festynu. Zn. niebieskie. Trasą spaceru 5 do Ronda (2 km, 30 min). Po prawej wzdłui ul. Bronisława Czecha parking strzeżony. Szeroka Aleja przewodników Tatrzańskich prowadzi nas na południowy wschód. U jej początku bar "Pod Smrekami" (czynny w godz. 8-18.30) i sklep sportowy z wypoiyczalnią nart oraz punk- tem serwisowym. Dalej postój dorożek konnych. W miejscu obecnego ośrodka wypoczynkowego Polkabel" (urządzonego w r. 1967) stała w 1. 1881-1945 tzw. dolna papiernia (wytwór- nia masy papierowej i tektury). - 2,5 km dom rekolek- cyjny Konferencji Episkopatu Polski "Księżówka", pierwotnie dom Róiy Krasińskiej a potem zakład dla nerwowo chorych "Adasiówka", od 1913 r. w rękach kościelnych, w ostatniej dekadzie szeroko rozbudowany. Po lewej stronie placówka Straży Granicznej, a dalej dom "Murowanicař (od Ronda 8 min) - pozostałość kompleksu zabudowań kuźnickiej wal- eowni, załoionej w r. 1842, obecnie bar. Naprzeciwko ku zach. odchodzi d. 18, a za "Murowanicg" w lewo - d. 64. Droga - odtąd obsadzona leciwymi jaworami jesionami i modrzewiami (pomniki przyrody) - wchodzi głębiej w wylot Dol. Bystrej. W XIX w. ciągnęły się wzdłuż niej zakłady hutnicze. Z prawej strony stały młoty, z lewej małe pobielane chatki "hamerników". Od zach. zamyka dolinę stromy stok Krokwi (1378 m), pod którym leiy Wielka Polana Kuźnicka (wyciąg narciarski). Od wsch. zjeżony dolomitowymi skałkami Nosal (1206 m). - 3,3 km u końca Wielkiej Polany Kuźnickiej w miejscu rozstrzelania przez hitlerowców 20 zakładników (30 maja 1944 r.) stoi krzyż oraz pomnik proj. Władysława Hasiora (1964). Po przeciwnej stronie drogi szałas pasterski wykorzystywany w trakcie letniego wypasu. 4 km Kuźnice (1010 m). Z Zakopanego pieszo 1 godz. (ţ.50 min), od Ronda 30 min (.ţ25 min). W dolnej części oddział 8anatorium R,ehabilitacyjno-Ortopedycznego dla Dzieci i Mło- 58 ZAKOPANE WIELKA POLANA 1ţ ........ . ó zţ 1001m 1010m 6 a/ f023m . OKOLICE ZAKOPANEGO 1 10 I 1 1 1 1 ł 1i 12 ţe/ ,ó/ D'/ i NA KASPROWY POLANKA e ( ó UŹNI CE 5 0 69/ Z a'/ / / aţ ţ / / o / i /I 1 OBLAZ IFtic 1 C wţ ł ţ 2 1 I I Y I 1 Pţs Plan osady Kuźnice-częściowo wg własnych azkiców autora. 1. Pomnik projektu Władysła- wa Hasiora na miejscu eg- zekucji w r. 1944. 2. Bunkier wodociţgu z r. 1906. Kiedyś stały tu mioty "Eugenia" i "Julia". 3. Krzyż żelazny z r. 1839, wykonany w Kuźnicach. 4. Dawna karczma. 5. Ośrodek Ortopedyczno-Re- habilitacyjny dla Dzieci i Młodzieży im. dra M. Ko- sińskiego - w budynku dawnej szkoły dla dziew- czat Jadwigi Zamoyskiej. 6. Przyst. autobusowy. 7. Dawny dwór kuźnicki. 8. Bar "Kuźnice", od tyłu wej- ście do Domu Wyciecz- kowego "Kużnice" (zob. d. loc). 9. Ski-service; bar herbaciany. 10. Dolna stacja kolejki na Ka- sprowy Wierch, stojaca na terenie dawnego pieca hut- niczego (tablica). 11. Sklepy spożywczy i pamiţt- karski. 12. Nieczynna stacja TOPR. dzieży (dawny budynek administracyjny huty, przerobiony na szkołę domowej pracy kobiet). Na placu przyst. autobusowy, restauracja, a nad nia na piętrze (wejście z drugiej strony) dom wycieczkowy, tel. 145-48, ceny noclegów 55-70 000 zł (marzec 1993). Budynek powstał w 1. 1956-58 z właczeniem dawnej modelarni hutniczej. Nad placem góruje dolna stacja kolejki na Kasprowy Wierch (d. 60). Przy drodze sklepy spo- żywczy i pamiatkarski, dalej nad potokiem Bystra dawna OKOLICE ZAKOPANEGO 59 zimowa dyiurka TOPR (w tym domu ostatnie lata życia spę- dził znany himalaista i pisarz górski, dr Jerzy Hajdukiewicz, 1919-89). Hutę Kuźnicka wzmiankuja dokumenty od 2 poł. w. XVIII, zapewne jednak istniała już wcześniej. W r. 1793 była bazą wypadowa uczonego Belsazara Hacqueta. W r. 1794 spustoszyli ja zbójnicy. Zakład nabyła w r. 1806 rodzina Homolaczów, która go rozbudowała. W 1830 pisze o nim ks. Michał Giowacki: "nocowa- liśmy w Zakopanem, uroczej dolinie, w której ustawiczne bicie młotów rzymska Cyklopów kuźnię z dala zapowiada - jeat to Hamra wraz ze szmelcarnia (topielnica) i gwoździarnia skad klince (gwoździe) mamy..." W r. 1823 arcyksiażę Franciszek Karol ogla- dał kunsztowne miechy żelazne, sprowadzone z Anglii. Okres roz- kwitu przypada na 1. 1830ţ0. Urzadzenia rozciagały się na dłu- gości 1,4 km, obejmujac wielki piec (50-60 ton surówki miesięcz- nie), 4 fryszerki (młoty), odlewnię, walcownię z 3 walcarkami itp. Siły napędowej dostarczała woda Bystrej. Od ok. 1870 r zaczał się upadek hut, w 1881 wielki piec przetapiał już tylko stare żelastwo, od r. 1890 burzono budynki. Dzieţe zakiadu omawia Henryk Jost w monografii "O górnictwie i hutnictwie w Tatrach Polskich" (1962). W dworze Homolaczów zatrzymywali się ówcześni turyści m.in. Seweryn Goszczyński i Wincenty Pol. W 1. 1884-1905 czynna była w Kuźnicach wytwórnia masy drzew- nej (tzw. górna papiernia), w r. 1891 przeniesiono tu z Bystrego "szkołę domowej pracy kobiet", założona w r. 1882 w Kbrniku przez generałowa Jadwigę Zamoyską (ok. 1930 sto uczennic). Kuźnice sa punktem wypadowym w Tatry Wysokie i Zachod- nie. Początek szlaków 23, 60, 61, 63, 70 i 71. W zimie prze- wţjaja się tu tysiace narciarzy, działaja wypoiyczalnia i prze- chowalnia sprzętu, oraz punkt serwisowy. 11. JASZCZURÓWKA I CYRHLA Interesujgca przejażdżka autobusem lub "%akrem ; poza go- dzinami wzmożonego ruchu również trasa spacerowa. 7 km, 200 m różnicy wzniesień, pieszo 1.30 godz., autobusem 20 mi- nut (linia do Brzezin). 1ţL na wysokiej Cyrhli Gospoda z siedmiu kotami Butelka z czerwonym rumem I wielkie kosze z rydzami. J. Iwaszkietuicz Droga 5 do Ronda (2 km - pieszo 30 min). Stad ku wsch. obok stacji benzynowej i przez most na Bystrej na wyiej 6O OKOLICE ZAKOPANEGO położony taras terenowy Bystrego. - 2,5 km skrzyżowa- nie dróg (920 m). Naprzeciw hotelu "Imperial" (wybudowany w r. 1930, powigkszony 1974-81) odchodzi w lewo boczna droga na Antalówkę (d. 13B), nig 150 m do Galerii im. Kulczyckich, a 250 m do Domu pod Jedlami. Szosa do Jaszczurówki prze- cina Bystre w kierunku wschodnim. Po prawej stok Nosala (1206 m), zimą oblegany przez narciarzy. Pod sam szczyt dochodzi kolejka krzesełkowa (590 m długości, 225 m deniwelacji), czynna w sezonie narciarskim w godz. 11-14 i 16-18. Trasa slalomowa jest po zmroku oświetlana. Kolejka słuiy również amatorom lotni i spadolotów, a Nosal stanowi, jak na razie, jedyny wyznaczony przez TPN rejon, gdzie loty takie są dozwolone. Można tu uczestniczyć w locie "załogowym" wraz z instruktorem. Poniżej na płaskiej części stoku 6 wyciagów orczykowych dla początkujących i dla dzieci. Szkółki narciarskie, kilka parkingów. Urządzenia do sztucznego naśnieżania stoku. W poczatku marca odbywaja się przeznaczone dla najmłodszych narciarzy Zawody Koziołka Matołka o memoriał Kornela Makuszyńskiego. Po lewej wielkie Sanatorium Ortopedyczno-Rehabilitacyjne dla Dzieci i Młodzieży im prof. Janusza Zeylanda, zbudowane w 1. 1923-32 wg projektu Jana Witkiewicza Koszczyca, bra- tanka Stanisława. 11 b 4 km Jaszczurówka (900 m). Z centrum Zakopanego pieszo 1 godzina. Osiedle letniskowe u wylotu Dol. Olczyska, założone w XIX w. jako kąpielisko. Domy wczasowe, pensjonaty. Zródło cieplicowe (kiedyś 20ř) na kontakcie fliszu podhalańskiego z eocenem numulitowym z czynnymi jeszcze przed kilku laty basenami. Kiedy w r. 1835 bawił w Zakopanem Wincenty Pol, było to "bagno w kształcie krągłego jeziorka", nawet w zimie otoczone świeżą zielonościa" i skupiajace faunę gadów i piazów, m.in. sa- lamander plamistych, zw. przez lud jaszczurami (stąd nazwa). Kąpielisko urzadził w r. 1861 właściciel okolic, Adam Uznański, budujac "dom łaziebny z bassinem dość obszernym" i przybudowu- jac obok "kilka stancyj z wozownią i karczma (ks. Józef Stolar- czyk 1863). Szybko zdobyło ono popularność. Zażywali tu kąpieli Adam Asnyk, Ferdynand Hoesick, Henryk Sienkiewicz, Stefan Żeromski. Bystry potok poruszał tartak, podczas wojny rozbudo- wany przez Niemców. Za mostem na Potoku Olezyskim (obok zrujnowanych base- nów kctpielowych) odchodzg ku pd. d. 62 i 84. - Szosa zatacza dalej serpentyny, przecięte skrótem pieszym. Nad pierwszą pętlą stoi *kaplica proj. Stanisława Witkiewicza, zbudowana OKOLICE ZAKOPANECaO 61 w 1. 1905-07, klasyczne dzieło stylu zakopiańskiego. Położoną obok jaskinię wodną włączono w obręb ujęcia wody pitnej. - 5 km osiedle śródleśne Chłabówka. Dalej przy szosie piękne jodly. 6,3 km Toporowa Cyrhla (950-1040 m). Autobusem 11C 20 min, pieszo 1.30 godz. W prawo odchodzg d. 84 i 85. Rozległa polana u pn. podnóiy Kopieńca (1328 m) na wielkim stożku usypanym przez rzeki lodowcowe. Jej granice określił już przywilej Zygmunta III z r. 1632. Wały kamieni wyzna- czaja działki własnościowe. Kiedyś zatrzymywały się na Cyrhli owce idące na Halę Gąsienicową i do Pańszczycy. Ok. 1900 planowano tu budowę osady letniej" Nowe Zakopane. Na pd. połaci szopy i domki pasterskie, pn. połać (zw. Fitako- wa Cyrhlą) zajęta jest przez budownictwo willowe i wypoczyn- kowe, m.in. duży d.w. pracowników łączności. Widoczny z szo- sy kościół zaprojektował Tadeusz Jędrysko z Nowego Targu. Budowa trwa od r. 1988, obok powstaje obszerny dom zakonny dla księży Marianów. W centrum miejscowości obok przyst. autobusowego sklepy, oraz restauracja "Pod 7 kotami", którą odwiedzali kiedyś Szymanowski, Iwaszkiewicz i inni luminarze kultury. "W Zakopanem jeździ się do siedmiu kotów, gdzie staruszeczki siwe chowały ongiś wspaniałe pokolenia angorów" (Jerzy M. Rytard 1928). W okolicy tereny do biegów narciar- skich. W początku wiosny łany *krokusów jesienią zimowity. Piękne *widoki na Kotlinę Zakopiańską i Rów Podtatrzańskiţ Dalszy opis szosy d. 66. 12. ZAKOPANE - HARENDA - PORONIN Przejażdżka ślodami Kasprowicza, Orkana, a niedawno tak- że...Lenina. Autobusem, dorożk4, albo (do Poronina) pociqgiem. Na Harendę dojść można również pieszo d. 13, do Poronina wiedzie ezerwony szlak przez grzbiet Gubalówki. Żal będzie iść, żal będzie iść, Ciężar zawiśnie u stóp, Chyba, że w gór tych obliczu Cichy sprawicie mi gr6b... Jan Kasprowicz Z Zakopanego ulicami Kościuszki i Chramcówki na Starą 12a Polanę (1,6 km, 820 m), gdzie od pd. dochodzi ul. Nowotarska. Dalej ul. Kasprowicza równolegle do płynącej fliszowym ło- 62 OKOLICE ZAKOPANEGO żyskiem Zakopianki, przez osiedla Szymony, Spyrkówkę, Bachledy. U stóp Gubałówki szpital a pod Ciagłówka sanato- ria: Nauczycielskie (1926) i Akademickie (1932). 4 km Harenda (770 m). Przyst. autobusowy. Tonacy w zie- leni przysiółek u stóp Pasma Gubałowskiego (Wierch Grapa), pamiętny m.in. pobytem Jana Kasprowicza. Na zach. brzegu Zakopianki stoi drewniana willa poety, która nabył w r. 1923 i w której spędził "zmierzch życia", piszac tu m.in. część tomu "Mój świat". W niej też zmari 1 sierpnia 1926. W pokojach mieści się otwarte w r. 1950 *muzeum biograficzno-li- terackie (sprzęty, zdjęcia, obrazy, część księgozbioru, rękopisy). Zwiedzanie w godz. 10.15-15.15, z wyjatkiem poniedziałków, tel. 684-26. Na pnylegajacej do willi parceli mauzoleum poety, z ta- trzańskiego granitu, zaprojektowane przez Karola Stryjeńskiego. Zwłoki Kasprowicza złoiono w krypcie w r. 1933 - pny dźwiękach Sabałowej nuty". Spoczywa tu również jego żona, Maria z domu Bunin (1890-1968), twórczyni i długoletnia opiekunka muzeum. Obok drewniany *kościółek z ok. 1700 r. przeniesiony na Harendę w 1. 1948-49 z Zakrzowa koło Kalwarii. Otaczaja go podcienie zw. sobotami, wewnatrz malowidła cechowe odnowione przez Władysła- wa Jarockiego, zięcia Kasprowicza. Z drugiej strony z muzeum sasiaduje dom pracy twórczej krakowskiej ASP (z r. 1928), gdzie często przebywał Xawery Dunikowski. Z Harendy wiedzie żólto znakowany szlak pieszy na zbocze Pasma Gubatowskiego, a potem grzbietem prxez Furmanowq na Gubatówkę. Piękne widoki na Tatry. Drogami grzbietowymi można też dojść przez Łasiówki do Poronina. 12b Szosa krakowska biegnie równolegle do Zakopianki, obok wioseczki Ustup, założonej na prawie wołoskim. Był tu kiedyś folwark starostów (rozparcelowany w r. 1765), później młyn. Obecnie czynna cała dobę stacja benzynowa (tel. 633-37), a dalej na zach. brzegu Zakopianki duży camping, urzadzony w 1. 1971-72 (przyjmuje gości przez cały rok). Ładne widoki na Tatry Wysokie, m.in. masyw Lodowego (2628 m) - ulubiony szczyt Kasprowicza, często wzmiankowany w jego utworach. - Skrzyżowanie: Glówna droga wiedzie ku pn. (d. 1). Ku wsch. oddziela się szosa do centrum Poronina i dalej do Morskiego Oka (d. 65). 7 km Poronin (740 m). Duża wieś u połaczenia Zakopianki i Porońca (powstaje z nich neka Biały Dunajec). Dwonec PKP, poczta, restauracja, motel Pawlikowskiego, stadion spor- towy ze skocznia narciarska. Od kościota wybiega panorami- czny szlak na Galicowţ Grapę (d. 14). OKOLICE ZAKOPANEGO 63 Wieś zawiazała się w końcu XVI w., samodzielność uzyskała ok. 1620. Nazwa jeszcze w 2 pot. XIX w. obejmowała osiedla w dolnym odcinku dol. Porońca, obecne centrum wsi zwało się Bańkówkami. Od r. 1817 stał w grupie drzew drewniany koSciół, zniszczony przez pożar w r. 1915. W 1. 1842-46 był tu wikarym ks. Michał Głowacki, jeden z organizatorów powstania chochoło- wskiego. Dzięki położeniu na drodze w Tatry, Poronin uż pod ko- niec XIX w. stał się wziętym letniskiem. W r. 1904 miaţ 40 domów z mieszkaniami do wynajęcia, był tańszy od Zakopanego i dlatego przed I wojna skupiał artystyczna bohemę. Przyjeżdżali tu na lato lub mieszkali stale m.in. Władysław Ślewiński (1906-07), Leon Wyczółkowski (ok. 1907), Leopold Staff (1906-10 - "mężny duch nie zginie, nawet w Poroninie"), Władysław Orkan (1909). "Pełnię życia i twórczości" przeżył Jan Kasprowicz (1903-23, w 1. 1906-08 mieszkajacy tu na stałe). Na pograniczu Poronina i Białego Dunajca letnie sezony 1913 i 1914 spędzał z żona Włodzimierz I. Lenin. U odgałęzienia drogi do Morskiego Oka stoi duży dom dawny pensjonat P. Guta Mostowego, w którym Lenin prowadził narady partyjne, m.in. z udziałem Józefa Stalina. W 1. 1947-90 mieściło się tu muzeum poświęcone "wodzowi rewolucji", a w ogrodzie stał jego pomnik. Obecnie dom kultury. 13. PRZEZ ANTAtÓWKĘ NA HARENDĘ Szlakiem Jana Kasprowicza - przez grzbiet Antalówki, a na- stępnie wśród lgk i zagonów z prześlicznymi widokami na Tatry. Zn. żólte. Z centrum Zakopanego. Krupówkami i ul. Witkiewicza (d. 8) do mostu na Bystrej. Za mostem przecinamy ul. Jagiel- lońską. Stroma ścieżka (zn. żółte) pnie się na zbocze Antałów- ki, ścinajac zakręty ulicy. Po lewej nowoczesne domy wypo- czynkowe, po prawej dom wczasowy ZNP "Modrzejóţ' (nazwa od willi Heleny Modrzejewskiej z 1. 1879-98). Wyżej sanato- rium pocztowców, zbudowane w 1. 1912-16 jako luksusowy pensjonat "Sanato" (proj. Eugeniusza Wesołowskiego). Za pa- sem zniszczonego lasu trawers pod gołym wierzchołkiem Antałówki (937 m) z widokiem na Zakopane i Tatry. Kilka czynnych zima wyciagów orczykowych. - 2 km - połączenie ulic w osiedlu grzbietowym Antałówka (poprawnie Antołówka). Stoi tu willa "Śmigłoř, mieszczaca stację badawcza Zakładu Ochrony Przyrody PAN. Opis dalszego ciagu drogi zob. d. 13c. Wssriant przez Bystre. Z centrum Zakopanego d. 5ab i lla do skrzyżowania na Bystrem (920 m) - 2,5 km, pieszo 35 min. Obok hotelu "Imperial" wybiega stad w kierunku pn. droga 64 OKOLICE ZAKOPANEGO na Antałówkę. W odległości 150 m stoi przy niej murowany dom w stylu dworu polskiego, przed wojną własność rodziny Koziańskich z Krakowa. Po wojnie mieścił się tu ośrodek wypoczynkowy URM - stąd nazwa "Cyrankiewiczówka". W r. 1981 dom został przekazany Muzeum Tatrzańskiemu. Znalazła w nim lokum *Galeria Sztuki im. Jerzego i Włodzimierza Kulczyckich, którzy w r. 1977 ofiarowali Muzeum swoja kolekcję kobierców wschodnich (moina je ogladać przez 2-3 miesiace letnie). W r. 1986 Galeria wzbogacitu się o zbiór ok. 100 obrazów i grafik Marka Żuławskiego (1908-85). Zwiedzanie od środy do niedzieli w godz. 9-15 (tel. 129-36). 100 m dalej wzgórze Koziniec (ok. 937 m) zbudowane ze zwięzłych piaskowców tkwiacych wśród miękkich łupków za- kopiańskich. Po lewej otoczony ogrodem **Dom pod Jedlami, ostatni wyraz witkiewiczowskiego stylu zakopiańskiego. Zapro- jektowany przez Stanisława Witkiewicza dla pioniera ochrony Tatr, Jana G. Pawlikowskiego (1860-1939) i wybudowany w 1. 1896-97 pod okiem Wojciecha Roja, uwaiany jest za najbogatszą w formy budowlę w stylu zakopiańskim. Budynek jest ozdobny w kaidym detalu. Uwagę zwraca podob- ny do werandy "przyłapř w narożu skłony potężnego dachu prze- rywają otwory "wyględów". Długie lata mieszkał w tym domu syn Pawlikowskiego, Jan Gwalbert Henryk (1891-1962), autor Bajdy o Niemrawcu" (1928) i pierwszy mąi poetki Marii Jasnorzewskiej- Pawlikowskiej. Dom moina oglądać tylko z zewnątrz (własnośc prywatna). W domku przy wejściu na teren posesji mieszkaj.4 ţ pracują autorzy "Encyklopedii tatrzańskiej" i wielu innych prac tatroznawczych, Zofia i Witold Paryscy. Droga wchodzi dalej między zabudowania Antałówki (Anto- łówki). Na uwagę zasługuje piękna willa *Witkiewiczówka (z Kozińca 7 min), zbudowana w 1. 1903-04 wg projektu Jana Witkiewicza Koszczyca (bratanka Stanisława). Przed wojnţ mieszkał w niej i tworzył Witkacy. - 3,5 km przy willi "Śmigłoř połaczenie z wariantem 13A. 13C Od "Śmigła" zn. żółte prowadza ku północnemu-wschodowi. Po prawej wybudowane w minionym 10-leciu osiedle , Pardo- łówka" (błędnie "Pardałówka"), zabudowę kończy mały kośció- łek ks. Salwatorianów (nad nim plac przygotowany do budowy nowego dużego kościoła). Dalej droga wiedzie szerokim pła- skim grzbietem, wśród łak i pólek. Między zagonami ciagn:i się usypane z wyoranych kamieni miedze. Gleba jest płytka, a wczesne śniegi przeszkadzaja w zbiorze płonych owsów i OKOLICE ZAKOPANEGC.' 65 grul. Z grzbietu Bachledzkiego Wierchu (904 m) wspaniały **widok na Tatry. Ze "smrodów" Lwowa wspominał go Leopold $tafl: Często bywał tu Kasprowicz, jak sam mówił "w obliczu Tatr, na codziennych samotnych przechadzkach w poluř po- w8tawała jego "Księga Ubogich". Po prawej ciągnie się rozrzucona wieś Olcza z nowym oka- Zalym kościołem. Z lewej kopa Singerówki czyli Patrii (902 m). Niżej szlak przecina linię kolejową i szosę (d. 12) po czym przez mostek na Zakopiance wkracza na Harendę. Harenda (770 m). Wariant A - 5 km 1.15 godz. (T1.30 godz.). Wariant B - 6,5 km, 1.30 godz. (T1.40 godz.). Opis miejscowości d. 12a. 14. NA GALICOWĄ GRAPĘ ,Czub Galicowej Grapy przewyższa pod względem rozleglości panoramy tatrzańskiej wszystkie wzgórza zakopiańskie i uży- eza nieporównanego widoku także na najwyższe szezyty Tatr $piskich (Durny, Łomnicę, Gierlach)ř - pisal w r. 1919 znako- mity taternik Mieczyslacu Świerz. Szlak pieszy wytyczyto TT już w r. 1901, jako jeden z pierwszych poza Tatrami. Z Poro- nina 1,8 km, 240 m wzniesienia - 45 min (.ţ35 min). Zn. czerwone. Z centrum Poronina (740 m, d. 12b) za poczta i kościołem w prawo, do góry obok willi Mieczysław" i szkoły podstawo- wej. Droga wznosi się na pd.-zach. stoki Galicowej Grapy, pocięte pasami zagonów. Na skraju lasu stoi krzyż żelazny upamiętniający 500-lecie bitwy pod Grunwaldem (w r. 1910 wybudowano z tej okazji wiele krzyży i pomników). 150 m wyżej droga przecina trasę wyciągu orczykowego (885 m dłu- gości). Ladny widok na Tatry i wieś Poronin, zapadająca iv głab doliny. - 1 km (20 min) rozsta . Przy drzewie z kapli- ezltţ znaki schodza z drogi w lewo. Jcieżka prowadzi nieco w dół, a potem trawersem wzdłuż jaru Dorulowego Potoku. ^ţki w poczatku lata pełne są pachnących ziół i kwiatów, W kępach zarośli stoją niewielkie szopki na liście i siano. Na grzbiecie przecinamy pas lasu. 1,8 km Galicowa Grapa (982 m). Z Poronina 45 min (ţ.35 min). Żeliwny krzyż. Z odkrytego grzbietu rozpościera się 8łynny, popularyzowany już przez Walerego Eljasza, **widok na Tatry, bodaj jeszcze piękniejszy z pobliskiej Koślowej i ÓÓ OKOLICE lAKOPANEOO Grapy, oddzielonej językiem lasu. Zn. czerwone prowadz4 dalej przez osiedle Stolowe i Górny Gliczarów do Bukowiny. Okolica ta była ulubionym celem spacerów Jana Kasprowicza. Chętnie przychodzili tu Stati i Orkan ( kiedy wyjdę na Galicową Grapę, siędę naprzeciw 9'atr..."). W 1. 1913-14 bywał tu Lenin. Galicowa i Koślowa Grapa biorą nazwy od leżących pod nimi osiedli Galiców i Koślów. Nazwisko Galica występuje na Podhalu często. 15. KOLEJKĄ NA GUBAł.ÓWKĘ Przejażdżka kolejkq na Gubat˘wkg jest jedn4 z gl˘cunycit atrakeji Zakopanego - reie omija jej żadna wycieczka, zwlaszeza że analiza panoramy z grzbietu starcowi świetny wstęp do szezegótowego poznania Tatr. Przydatna lornetka. Kolejka kur- suje w godz. 6.45 20.50. 15a Dolna stacja znajduje się u podnóży Gubałówki - 300 m od połączenia Krupówek z ul. Kościeliską (d. 6b). Wjazd na parking ul. Nowotarską i Szkolną. Kasa w budynku stacji. Kolejkę linowo-terenową zbudowano w r. 1938 w ciągu 5 mie- sięcy(!) w ramach przygotowań do mistrzostw FIS. Silnik elektry- czny w górnej stacji obraca bęben, przez który przechodzi lina mająca na końcach duralowe wagoniki. W połowie trasy mijają siţ one, gdyż tor jest tylko jeden. Linia ma 1388 m długości i pokonuje 299 m wzniesienia. Wagonik przemierza ten dystans w czasie 4 min 30 sek. Spadek terenu wynosi 12-24%ţ. 15b Górna stacja stoi pod grzbietem Gubałówki na wysokości 1117 m, w pobliżu wsch. kulminacji (1120 m). Kasa biletowa. Pergola łączy stację z budynkiem restauracji ozdobionej przed wojną przez wybitnych artystów (m.in. freski Antoniego Wa- silewskiego, boazerie ze snycerką Antoniego Kenara). W przy- ziemiu bar samoobsługowy. Przed budynkiem brązowy posąg "Polonia Restituta" dłuta Stanisława Kaniaka. Taras do opa- lania, zimowa dyżurka TOPR i wypożyczalnia leżaków. Ku pd. opada stromo polana Zakopisko biorąca nazwę od spo- sobu jej wyrobienia - przez przekopanie. Ok. 1900 r. 6-morgowa polana dzieliła się między czterech Gąsieniców. Podania mówią, że to na niej pierwszy osadnik, od pasiastej cuchy nazwany Gąsienicą, "zakopał" ziarna zboża, a gdy dały plon, postanowił pozostać tu na stałe. Stąd i nazwa Zakopanego. Na polanie znaj- dują się dwa wyciągi narciarskie, oraz tor-zjeżdżalnia dla specjal- nych wózeczków. OKOLICE ZAKOPANEGO 6% Wyżej, przy drodze wiodącej grzbietem Gubałówki, kioski z pamiątkami i bufety serwujące dania barowe. 100 m dalej na wsch. stoi krzyi odlany w Kuźnicach, ufundowany w r. 1873 ptzez Tytusa Chałubińskiego. W pobliżu maszt stacji prze- kaźnikowej o wysokości 53 m. Roztacza się stąd jeden z naj- ładniejszych **widoków na Tatry, przede wszystkim Polskie (panorama s. 68-69). Na pn. widać Podhale z wałem Gorców (Turbacz, 1310 m) i Orawę, za którą wznosi się Babia Góra (1725 m). Na stokach popularne tereny narciarskie i trasy zjazdowe - kilka wyciągów. Z Gubałówki warto zejść pieszo jednym z wariantów d. 17. 16. KOLEJKĄ KRZESEtKOWĄ NA BUTOROWSKI WIERCH Kolejka zostala zbudowana w l. 1975-76 i uruchomivna w styczniu 1977. W polgczeniu z d. 15 i d. 17E umożliwia efektowny "przelvt" przez Gubatówkę. Wspaniale widoki, zwta- szeza przy zjeździe. Trasa ma 1,6 km dlugości i pokonuje 272 m wzniesienia. Przejazd trwa 14-17 min kolejka latem kur- suje w godz. 9-I8, ezęstotliwość zależy od frekweneji. Do dolnej stacji w osiedlu Bór można dojechać sprzed baru FIS" mikrobusem linii "Butorowy - Chotarz - Krzeptówki" (regularne kursy) - ulicą Powstańców Śląskich (d. 26a). Dojście piesze z centrum d. 6 ulicami Krupówki i Kościeli- ska aż do willi "Cicha". Za nią w prawo w dół mijając cha- tę słynnego przewodnika Macieja Sieczki (Sobczakówka 5). Doszedłszy do szosy (ul. Powstańców Śląskich, d. 26), zwraca- my się nią w lewo na polanę Szymoszkową. Na wysokości 870 m stoi tu hotel "Orbis-Kasprowy" (opis d. 26a). Wraz z drogg dojazdowq do hotelu w prawo odchodzi d. 17C. Szosą dalej 1 km (piękne widoki) do osiedla Bór (875 m) i do dolnej stacji kolejki (885 m) - z centrum 3 km, 40 min. Kolejka przewozi w ciągu godziny 720-900 osób. Krążąca lina stalowa niesie krzesełka z szybkością 1,6 do 2 m/s na wysokości 10 m ponad terenem. Przejeżdiamy nad osiedlem Czajki, powyżej którego grzęda staje się stromsza. Jej górną ezęść zajmuje przysiółek Blachówka (1080 m), od którego wspaniale prezentują się **Tatry Zachodnie. Przecinką w lesie liny dochodzą do górnej stacji pod szczytem Butorowskiego Wierchu (1160 m - niewłaściwie "Butorowego"). Obok stacji (ok. 1150 m) ławeczki i bufety. W ki.erunku wsch. można dojść i,. ,ţ i. 6S OKOIICE ZAKOPANEGO HAWRAŃ (2152) II LODOWY SZ. (2628) KOZI WIERCR (2291) GIEWONI ţ Uproszczona panorama Tatr z (ţubałówki - rysunek wg Z. Radwańskiej-I'ary- skiej (1947). 1. Przełecz pod Kopţ (1749 m); 2. ZółLa Turnia (2087 m) 3. Cranaly (2240 m); 4. Kościelec (2155 m); 5. Raczkowa Czuba (2194 m). Nad Dol. Białegu - lesisla Krokiew (1378 m). lasem do rozdroża na Palkówce i dalej grzbietem w 25 min do stacji kolejki na Guónlówce (d. 17E, znaki niebieskie) lub w dót na polanę Szymoszkow4 (d. 17C również znaki niebicskie). W kierunku pn.-zach. wiedzie z Palkówki ezerwono znakowa- ny szlak do Chocholorua (3.15 godz.). Przy nim w odlegtości 1,5 km (1.5 min) osiedle Stodyczki, w którym 6 listopada 1943 gestapo rozstrzelalo 15 mieszkańców za spomaganie pnrty- zantów. Zejście z Palkówki wprost do Zaţopanego umożliwia tadny lecz mylny szlak 178. 17. PIESZO NA GUBAł.ÓWKĘ Stoneczne pd. stoki Gubalówki licz4 ok. 300 m wysokości i slyncţ z widoków na Tatry. Stanowig doskonale tereny space rowe, a w zimie turystyczno-narciarskie. Mieszkajcţcy na pola- naeh górale trudnict się pasterstwem i gospodarkcţ ląkową, a także obslugjq letnik˘w. Liczne domy letniskowe. I 17A Szlak przez Gładkie. Znţ czarne. Od starego kościoła uliczką ks. Kaszelewskiego (drugi proboszcz Zakopanego, w I. 1893-1913) w dół pod estakadę i w górę ul. Gładkie. Po lewej kościół ks. Jezuitów "Na Górce" zbudowany - zrazu z drewna - w r. 1899, poświęcony w r. 1908. Po prawej kom- pleks Szpitala Chorób Płuc im. Olgierda Sokołowskiego (daw- niej "Odrodzenieř), zbudowany w 1. 1927-32, później powię- OKOLICE ZAKOPANEGO 69 /(ĄjESANICA KOMINIARSKI WIERC (1829) STdRWRllRWGIdŃSNI ! BOBROWIEC (1683) OSOBITA (1687) kszany. Uliczka wiedzie w górę skrajem przysiółka Gładkie, w ciemnym jarze płynie Gładczański Potok. - 0,6 km (8 min) kapliczka roboty Franciszka Sztokfisza (1954), a fundacji poety ludowego Stanisława Byrcyna, syna znanego przewodnika. W lewo odchodzi przez most d. 178. Znaki czarne wiodą dalej wzdłui jaru. Po stronie potoku ładne, lecz rozpadające się szopki na liście. Kapliczka w formie kościółka (1936). Ponad zagrodami okrążamy górną część polany Gładkie (tzw. Ugory) - *widoki na Zakopane i Tatry. Ok. 1919 r. polana ta była ţplacem ćwiczeń" szkółki narciarskiej Mariusza Zaruskiego, do której "instruktorów" należał Mieczysław Karłowicz. Ponad polaną dochodzimy do trasy kolejki na Gubałówkę. Wiadukt (975 m) przeprowadza nad torami na wsch. stronę linii (poniżej mijanka). Przechodzi nim nartostrada i dawniej wiódt tędy ezarny szlak (stare znaki). Ścieżka prowadzi lasem do polany Zakopiska, a nastgpnie jej skrajem do tarasu na Gubalówce. Nowe znaki wznoszą się wzdłuż torów kolejki po ich zach. stronie. Drogę grzbietową na Gubałówce osiągają tuż obok górnej stacji kolejki. Od starego kościoła 1,8 km - 50 min (ţ.40 min). Przez Pająkówkę. Droga ładna, lecz mylna, zn. żółte. 17B Od starego kościoła 8 min wg opisu 17A do mostku na Gład- ezańskim Potoku. Przez niego do ul. Klimka Bachledy, pnącej się stromo w górę. Za ostatnim domostwem (uwaga) w lewo i w górę przez łąki i las do dużej połaci łąk zw. Choćkowskie (980-1020 m). - 1,5 km (od kościoła) w prawo grzbietem Odchodzi droga do przysiółka Choćkowskie. Szlak prowadzi ku pn: zach. trawersem, okrążając lej źródliskowy Szymoszko- ţI . I %O OKOLICE ZAKOPANEGO wego Potoku. - 2,2 km (45 min) rozległa polana Pająkówka. Droga wchodzi między chałupy i letnie domki (uwaga, łatwo zgubić znaki). Efektowne *widoki na Tatry Zachodnie - 3 km grzbiet Gubałówki (1123 m). Od kościoła 1 godz. (.ţ50 min), z centrum 1.10 godz. (.ţ1 godz.). Droga grzbietowa, polqczenie z d. 17E, ni4 w lewo 10 min do stacji kolejki na Butorowskim Wierchu, w prawo 15 min do stacji na Gubalówce. 17C Przez Pająkówkę na Butorowski Wierch. Wariant do- prowadzający wprost do górnej stacji kolejki krzesełkowej, często uiywany jako droga zejściowa. Szlak mylny, zn. niebie- skie. Od przyst. autobusowego "Polana Szymoszkowa" (dojście d. 16a, dojazd d. 26a) w górę wsch. skrajem polany obok ho- telu "Kasprowy" (opis d. 26a) i restauracji "Szałas Kasprowy" 10 min do skraju lasu, po czym 15 min ku górze leśną drogą. Dalej szlak wiedzie wśród malowniczo położonych domów let- niskowych i zagród w osiedlu Pająkówka. Po 20 minutach znaki zwracają się w prawo do góry, w las. Ścieika ciągle ginie w zaroślach i łatwo ją zgubić. Po ok. 10 min dochodzimy do drogi bitej wiodącej z Pałkówki (w prawo 300 m do d. 17E ku wsch. zmierzajdcej do stacji kolejki na Gubatówce). Niebieski szlak wiedzie ok. 50 m szosą w dół, potem skręca w prawo, by podejść następnie skrajem lasu, równolegle do linii kolejki krzesełkowej, do górnej stacji na Butorowskim Wierchu (1160 m). Z polany Szymoszkowej 1.10 godz. (.ţ1 godz.). Stq;d dalej za zn. niebieskimi 25 min d. 17E do górnej stacji kolejki rca Gubatówce. Na łakach i miedzach Gubałówki b. licznie występuje dziewięć- sił bezłodygowy. Kiedyś goście znosili stąd całe róiańce tej rośliny nanizane na sznurki. "Doprawdy serce boli gdy się patrzy na takie barbarzyństwo", pisał w r. 1927 prof. Witold Kułesza. 17D Przez Walową Górę. Zn. niebieskie. Od dolnej stacji ko- lejki na Gubałówkę w prawo przez Walowski Potok do przy- siółka Walowa Góra (z centrum 10 min), gdzie miał niegdyś gazdówkę słynny przewodnik, Jędrzej Wala (1820-96). Wciętą w teren dróżką szlak wiedzie ponad zagrody, skręcając w prawo na szeroką grzędę Walowej Grapy, odznaczającą się niezwykle pięknymi widokami na Tatry i Zakopane" (Mariusz Zaruski 1931). Ponad kępą wielkich jaworów, na tzw. Starych Chlewiskach, szlak zakręca w prawo i trawersuje pod Kącinę do krzyża (20 min). *Widoki od Tatr Bielskich po Osobitą. Dalej lasem świerkowym do polany Gubałówka, z zagrodami OKOLICE ZAKOPANEGO %1 Tozwiniętymi z siedzib pasterskich. Zimą tereny narciarskie z wyciągami. Nad lasem należy opuścić znakowaną dróżkę i ścieżkami przeciąć polanę z ukosa w łewo do grzbietu Guba- łówki. Stoi tu budynek łącza radiotelefonicznego wraz z prze- kaźnikiem tv i masztem radiostacji średniofalowej 53 m wysokości. Drogą grzbietową 300 m do górnej stacji kolejki (d. 15). Z centrum 2,5 km - 1.15 godz. (ţ.1 godz.). Grzbietem Gubałówki, od górnej stacji kolejki na Guba- 17E lówce, do górnej stacji wyciągu krzesełkowego Butorowski Wierch". Zn. m.in. niebieskie. Szeroka promenada wiodąca grzbietem nosiła kiedyś imię Bolesława Bieruta, teraz pa- tronuje jej Stanisław Zubek. - 0,5 km po prawej stronie drewniany kościółek (1961) ufundowany przez małieństwo Bachledów, pozostający pod opieką oo. Jezuitów. *Widoki na Tatry Zachodnie. - 1,2 km (15 min) w lewo w dól schodzi d. 17B do Zakopanego. - 1,5 km 20 min rozdroże Pałkówka. - 2 km, 25 min stacja kolejki "Butorowski Wierch" (1150 m). 18. DROGA POD REGLAMI I Zwano jg uiegdyś Drogg Żelaznq, tctezyla bowiem hut‘ kuźnicką z kopalniami Talr Zachodnich i "hamremř w Dol. Kościeliskiej (przewóz rud, węgla drzewnego, surówki). Już w 1 pot. XIX w. slużyta turystom, należcte do "najcelniej- szych spacerów" w okolicy Zakopanego. Droga trzyma się po- ziomu 900 m. Do wylotu Dol. Matej Łctki 6,5 km - 1.30 godz., krokiem spacerowym 1.45 2 godz. Bez znaków. Z centrum Zakopanego d. 10 do przyst. autobusowego "Mu- mwanica". Naprzeciw budynku odchodzi ku zach. dróżka, wśród drzew i zarośli. Po prawej kompleks domu rekolekcyj- nego "Księżówka". Z lewej lesiste podnóża Krokwi (1378 m), pod którymi leżała kiedyś Capkowa Polana. - 0,5 km wylot Dol. nad Capki. W zboczach nieczynny od r. 1943 kamieniołom wapienia numulitowego, który dostarczał kamienia m.in. do budowy Kuźnic. Dalej za ujściem Dol. nad Capki, nad daw- niejszą polaną Bogówką, skocznie narciarskie (15 min - opis d. 5d). Okrążamy je szukając drogi między urządzeniami. Do podnóży Wielkiej Skoczni od "Murowanicy" - 20 minut. Prostsze i szybsze jest dojście z Ronda ul. Bronistawa Czecha - 10 minut. - Dalej na pd.-zach. skrajem polany Stopkówki (zimą czynny wyciąg narciarski). ,. %2 OKOLICE ZAKOPANEGO 18b 18c 2 km (25 min) Dol. Białego (910 m). Droga wgina się w jej wylot wydatnym kolanem. W dolinę wprowadza d. 226. Wędrujemy teraz podnóiami pn. ramion Sarniej Skały (1377 m). Na zboczach piękne lasy, głównie jodłowe, ku pn., jak pisze Ludwik Zejszner w r. 1849 ,owe niezrównane wido- ki, jeden piękniejszy od drugiego". - 2 ţ5 km wylot V-kształtnej dolinki Spadowca, liczącej 0,33 km2 powierzchni a nazwę biorącej od płytowego *progu wapiennego 15 m wysokości, z którego spada mała siklawa. We wnętrzu dolinki ocalały partie 200-letniego lasu bukowego. Poniżej naszej drogi kompleks malowniczych polan Żywczańskie (dawniej zapewne Rzyczań- skie). - 3 km (45 min) Dol. ku Dziurze (900 m). W gtdb dolinki wchodzi d. 21. 3,5 km (50 min) Dol. Strążysk (900 m). Potok, za nim duży budynek dawnej restauracji "Roma". Skrzyżowanie z d. 20. - Droga pod Reglami wiedzie odtąd podnóżami roz- ległego masywu ł.ysanek (1445 m). Rosną przy niej stare mo- drzewie i jodły. Z prawej kośne łąki Buńdówki a nad nimi interesujące widoki na Pasmo Gubałowskie. Betonowy bunkier stanowi ujęcie źródła Zimnik. Nieco dalej Droga pod Reglami osiąga najwyższe wzniesienie: 940 m. - 4,5 km wylot do- linki Suchego Żlebu (0,4 km2). W r. 1926 w tej okolicy umarł ze skrzypcami w ręce ostatni wielki muzyk Podhala - Bartuś Obrochta. Ufundowana przez PTI' kapliczka zniszczała. Drogą popod Regle chętnie tei chodził z Krzeptówki Sabała. Jak notuje Andrzej Stopka, miał on tu "widze- nie". Zobaczył Matkę Boską idąca grania Giewontu, która wyskata jak juhaska, to znów wołała ku niemu "Janicku, ho, ho, ho!..." 18d 5 km Dol. za Bramką (919 m). Od wylotu Dol. Strążysk 25 min, od "Murowanicy" 1.15 godz. W lewo odtgcza się d. 19b. Z prawej przysiółek Krzeptówka z zabytkową chałupą Sabały" (d. 19a). - 5,5 km wylot dolinki Mały Żlebek (0,5 km2, w lesie skałki dolomitowe). Droga pod Reglami zmierza ku zach. pod- nóżami grzbietu Pieronka. Dołem ciągnie się falująca trawą polana Gąsieniców Potok. - 6,5 km wylot Dol. Małej Łąki (935 m). Od "Romy " 40 min, od "Murowanicy" 1.30 godz. W prawo 100 m do d. 25 (niq 400 m ku zach. do przyst. autobusowego na Groniku). W lewo wiedzie d. 54 w gtclb Dol. Matej Łąki. Dalszy cidg Drogi pod Reglami stanowi d. 27. OKOLICE ZAKOPANEGO 19. W DOLINĘ ZA BRAMKĄ Ten naprawdę bajkowy zakcttek od przeszto wieku cieszy się powodzeniem u zakopiańskich turystów i wczasowiczów. Prze- chadzka zajmuje pót dnia i bywa tqczona z odcinkami d. 18 lub d. 6. Z centrum miasta do wylotu 4 km i 90 m wzniesienia - pieszo 1 godzina, od wylotu w gtqb dolinki 0,8 km, 80 m ruzniesienia - 20 min (.ţ15 min). Od wylotu zn. zielone. Z centrum Zakopanego d. 6 i 25 do przyst. autobusowego 19a ţKrzeptówki". Od przystanku cofamy się 200 m szosą ku wsch. i wchodzimy w prawo krętymi uliczkami między zabu- dowania tego malowniczo usytuowanego przysiółka. Na wzgór- ku naprzeciwko doliny (912 m) stoi tzw. **chałupa Sabały, najcenniejszy zabytek budownictwa góralskiego w Zakopanem, datowana na w. XVIII, odrestaurowana w r. 1954. Było to gniazdo rodu Krzeptowskich, którzy w r. 1938 spotkali się tu na 300-osobowym zjeździe rodzinnym. Urodził się w niej w r. 1809 i spędził młodość słynny Jan Krzeptowski Sabała. Ciekawostkę stanowi studnia objęta zrębem i dachem chałupy. - Ścieżka wiedzie przez łąki do d. 18 i wylotu Dol. za Bramką. Inne warianty dojścia: 1) komóinacja dróg 20a i 18d - 4 km, 1 godz.; 2) od przyst. autobusowego "Skibówki 11" Drogţ do Walczaków i chodnikami polnymi. Dol. za Bramką wciska się od pn. między skaliste ramiona 19b l.ysanek (1445 m). Ma ona 2 km długości i 1 km2 powierzchni. Zbocza zbudowane sa kompleksów wapieni i dolomitów. "Większa odporność niektórych warstw powoduje występowanie grzebieni warstwowych, jakie obserwować można na prawym zboczu doliny, gdzie indziej zaś zwięzłość skały nie zależy zupełnie od przebiegu warstw, i tam tworzą się fantastyczne formy skalne w kształ- cie grzybów, kolumn, kogutków itp." (Antoni Wrzosek 1933). Dno wznosi się od 919 do 1000 m, spływa nim potok o spadku 104 m/km. Nazwę dała dolince skalna kulisa w wylocie utrudnia- jąca wejście, którą zburzyło TT w r. 1875. W 1. 1897-98 Towarzy- stwo wprowadziło w głąb doliny drogę bitą. Dolina zaczyna się skalnym zwężeniem, którego wsch. stro- nę porasta *lasek sosny zwyczajnej, być może - podobnie jak na Jasiowych Turniach - reliktowej. 100 m dalej następna bramka. Na jej zach. ograniczeniu wyraźnie zaznacza się frag- ment fałdu geologicznego. Szlak kieruje się dalej ku małym skalnym wrótkom. Zbocza doliny - zwłaszcza zach. - poprze- rywane są dolomitowymi żebrami, porzeźbionymi w osobliwe r, I I 74 OKOLICE ZAKOPANEGO formy skalne, którym przewodnicy góralscy nadawali różne nazwy, takie jak Dziadula, Kohutek, Matka Boska itp. Na sto- kach rosną pełne malowniczości lasy - m.in. 200-letnie buczy- ny. Potok rwie z szumem, tworząc wysokie kaskady. "Wszystko to razem jest prześliczne, niby szpaler jakiś olbrzymi, poprze- tykany wielkimi kamiennymi posągami" pisze Maria J. Zale- ska w r. 1882. - 0,7 km od wylotu dolinkę przegradza ostatnia skalna bramka - o filigranowej rzeźbie krawędzi. Z lewej uwagę zwraca 10-metrowa igła skalna. W 1. 1890-1916 stała w tej okolicy altana TT dla turystów. Nieco powyżej bramki, na wysokości 1000 m, dolina rozwidla się w dwie lesiste od- nogi, sięgające pod szczyt Lysanek. Od wylotu 20 min. Kończy się tu znakowany szlak, powrót tą samą drogą. 20. W DOLINĘ STRĄŻYSK Dzięki urozmaiconemu krajobrazowi, bujnej szacie roślinnej i imponuj4cemu ttu ścian Giewontu, Dol. Strgżysk uchodzi za najladniejszg z "dolinek" reglowych, jest też od lat najpopulur- niejszq z nich. "Po Kožcieliskach najpi‘kniejszd doling w po- bliżu Zakopanego sg Strgżyska", pisal w r. 1870 Walery Eljasz. Z centrum Zakopanego 4,5 km, 200 m wzniesienia - 1. 10 godz. (ţ.1 godz.). Od wylotu zn. czerwone. 20a Poniżej starego kościoła (z centrum 6 min) od ul. Kościeli- skiej (d. 6b) odchodzi prosto na pd. ul. Kasprusie, wiodą- ca przez osiedle tej nazwy, jedno z najstarszych w Zakopa- nem. Niektóre zagrody góralskie zachowały dawny charakter. Zbudowany w r. 1860 dom nr 18 naleźał do słynnego przewod- nika Klimka Bachledy (1851-1910). Zamieszkiwali w nim Kazimierz Tetmajer i Ferdynand Hoesick. Po lewej ładna drewniana zagroda. Mieszkał tu w 1. 1850-95 Władysław Matlakowski, badacz kultury góralskiej. Dalej w obniżeniu drewniana **willa "Atma" (Kasprusie 19), w której ostatnie lata życia (1930-36) spędził Karol Szymanowski, już po podhalańskim okresie twórczości. Najpierw (od 1922) kompozytor mieszkiwał w "Limbie" (obok dzisiejazego Domu 'lţrysty), potem w oficynie "Czerwonego Dworu". W "Atmie" gościł wybitnych ludzi kultury (m.in. Lechonia, Nałkowską, Choromańskiego, Witkiewicza). W r. 1932 Iwaszkie- wicz tu pisał "Brzezinę" a Szymanowski równolegle "Pieśni kur- piowskie". Wyprowadzkę z "Atmy" b. przeiył. Po długich stara- niach w r. 1972 dom kupiło Warszawskie Towarzystwo Muzyczne OKOLICE ZAKOPANEGO i w 1976 otwarto tu *Muzeum Karoła Szymanowskiego. Zwiedza- nie w godz. 10-16, bez poniedziałków (w sezonie letnim w piątki w godz. 14-20). Tel. 631-50. Przewodnicy na miejscu. 1 km. Od wsch. dochodzi ul. Orkana, przeprowadzona w r. 1930 (dojście do centrum kilka minut). Za skrzyżowaniem ptzedszkole im. Szymanowskiego w domu "Czerwony Dwór", zbudowanym w r. 1902 przez witkiewiczowskiego cieślę, Woj- Ciecha Roja, dawniej zw. "Władysławką". W 1. 1918-19 miesz- kał tu Stefan Żeromski. Dalej na skarpie zbudowany ok. 1980 gmach Technikum Tkactwa Artystycznego, założonego w r. 1883 przez Helenę Modrzejewską jako "szkoła koronkarska". - Po zach. stronie ciągnie się grzbiet Lipki, kiedyś popularny teren sportów zimowych. LTlica (ulepszona w 1. 1969-71) ma tu już nazwę Strążyskiej i wznosi się coraz wyżej. 2,2 km. Na wysokości 884 m ku zach. odchodzi ul. Bogdań- skiego, przy której w odlegtości 400 m, na skraju Księżego Lasu, zn.ajduje sig prywatna **Galeria Anton.iego Rzcłsy (1919ţ0), jednego z najorygin.alniejszych rzeźbiarzy polskich. Skończyt on w Zakopanem "Szkotę Kenara ; później sam w niej uczyl. Jego rzeźby w formie silnie nawicfzuj4 do sztuki ludowej. Galeruz, prowadzon.a przez syna artysty przyjmuje gości codziennie w godz. 11-IS z wyjgtkiem niedziel i świgt, tel. 669-69. 2,5 km wylot Dol. Strążysk (900 m). Po lewej stronie 20b "Roma", kiedyś popularna restauracja z cygańską orkiestrą. Z centrum 35 minut. Skrzyżowanie z Drogcł pod Reglami (d. 18). - Szeroka droga bita, zbudowana przez dwór w 1. 1893-96, wprowadza w lesistą Dol. Strążysk. Dolina ma 3 km długości i 3,8 km2 powierzchni. W jej zboczach występuja dwa szerokie pasy odpornych na wietrzenie dolomitów triasowych, rozdzielone warstwą miękkich skał, w której powstało rozszerzenie mieszczace polanę Strażyska. Polana wywodzi nazwę od słowa str4ga - zagroda służaca do dojenia owiec. Jako "szałasy pod górą Gewont" wymienia ja dokument z r. 1605, jako hala Gewont Strążyska nazwana" pojawia się w nadaniach z 1. 1669 i 1676. W XVIII w. czyniono tu poszukiwania górnicze - w okolicy Trzech Kominów jeszcze w poł. XIX w. widać było ślady po hu- cie żelaza. W r. 1874 z jednej ze skał spadł 9-letni Kazimierz Tetmajer, którego w locie chwycił Seweryn Goszczyński. W r. 1927 Małopolskie Towarzystwo Rolnicze założyło w Dol. Strażysk jeden ze swych wzorowych szałasów. 150 m od "Romy" mostek na potoku Młyniska, płyną- cym przez gąszcze pachnących lepiężników, które tu już OKOLICE ZAKOPANEGO w marcu witają wiosnę. - 3 km kwiecista polana Młyniska (915-940 m). Leśniczówka TPN, wystawiona w 1. 1893-94 przez hr. Zamoyskiego. Od zach. opada ubocz Samkowej Czuby (1189 m), którą porastają unikalne już w Tatrach *lasy buko- wo jodłowe, kiedyś typowe dla regla dolnego. Droga wznosi się teraz łagodnie, raz po raz przekraczając potok, tworzący ma- lownicze kaskady i baniory. Z zach. zbocza wystrzelają orygi- nalne turniczki *Trzech Kominów, zbudowane z dolomitu, kiedyś zw. Dziadami, Chłopkami, Mnichami lub Płaczkami. Ok. 1910 r. chętnie na nich trenowali taternicy. W tej części doliny stała altana 'I'T z r. 1886, prceniesiona w r. 1895 z polany Młyniska, odbudowana w r. 1907. - 3,5 km pochyla kaskada potoku z klasycznym basenem wodnym (baniorem), po prawej skałka z tablicą (1897) i medalionem z popiersiem (1899) czeskiego polonofila, Edwarda Jelinka. Na pd. zakrywa pół nieba przepyszny mur Giewontu. Po prawej wznosi się Ma- ły Giewont (1728 m), w środku wierzchołek główny (1895 m), z lewej - oddzielony Szczerbą (1822 m) - tzw. Długi Giewont ( 1867 m). 20C 4,5 km Strążyska (1000-1060 m), słynna z malowniczości polana na dnie rozszerzenia doliny, u zbiegu bocznych żlebów. Od "Romy" 35 min (ţ-30 min), z Zakopanego 1.10 godz. (ţ-1 godz.). Niegdyś centrum gospodarcze hali tej nazwy. Jeszcze ok. 1960 r. było tu 7 szałasów i szop, dziś stoją dwa ostanie. Lany pokrzyw i innych roślin synantropijnych świadczą o intensywnym tu kiedyś życiu pasterskim. W dolnym końcu polany charakterystyczny głaz, od XIX w. nazywany przez turystów Sfinksem. Wyżej bufet góralski (1040 m) - ciepłe i zimne napoje oraz ciastka. Przez parę sezonów urzędował przy nim oswojony jeleń. Od pd. górują nad polaną ciemne *ściany Giewontu, którego wierzchołek wznosi się 850 m wyżej. Z dolnej czgści polany odchodzg ku zach. d. 28 i 56, a 50 m pouryżej bufetu zaczyncz się procţadzctca na cusch. Ścieżka nad , Reglami (d. 24). Z górnego cypla polany Strążyska za znţ żóitymi, lesistcţ dolinkg wzdluż potoku, dochodzimy do *Siklauricy (0,5 km, 6 min). Jest to okazaty cuodospad na potoku Bacucha (Bacuga), staczajqţcy si‘ z dtu˘ch nadleglych žcianek dolomitourych o upa- dzie 80 ř. Dolna liczy 12 m urysokości, górna - 10 m. Wodospad przedstacţia się najpiękniej ur poczq;tku lata. Byt ju§ odcuiedzany cu 1 pol. XIX m. Pod Siklacuicg (zw. ją też kiedyś Matg Siklacug, I Syczckcg lub Siczctccţ stala cu l. 1895-1924 altana TT. OKOLICE ZAKOPANEGO 21. W DOLINĘ KU DZIURZE Atrakcjcţ przycict,gaj4cg turystóumu tę ladncţ dolinkę regloiucţ jest leżcţca cu jej zboczu tatcuo dostępna jaskinia. Wstępn4 komorę można ziuiedzać bez śmiatta - latarka jest jednak pnydatna, jak rómnież cieplejsze okrycie. Z centrum Zakopa- nego 4 km, 180 m różnicy cuzniesień - 1.10 godz. (.ţ1 godz.). Od tuylotu zn. czarne. Z Zakopanego d. 20a do wylotu Dol. Strążysk - 2 5 km, 35 min. Stąd 400 m w lewo Drogą pod Reglami (d. 18b) do wylotu Dol. ku Dziurze (900 m). Dolina ta - wycięta w wa- pieniach i dolomitach - wgłębia się pomiędzy pn. ramioną Sarniej Skały (1377 m). Ma ona 16 km długości i 0,85 km powierzchni. Zachowały się w niej drzewostany dolnoreglowe, m.in. buczyny. Naprzeciwko wylotu polana Grześkówka z za- grodą, w której mieszkał zbójnik Mateja. Wygodna droga wiedzie ku pd. zach. łagodnie się wznosząc. Od wsch. ciągnie się grzbiet Spaleniec, od zach. - Grześkówki (w górze piękne dolnoreglowe buczyny karpackie). Wysoko na pd. majaczy szczyt Giewontu (1895 m), który niebawem chowa się za grzbiet bliższej Sarniej Skały. Lasy jodłowe z domieszką świerka. - 3,3 km kaskada na 3-metrowym progu. Dolina spiętrza się nieco i na wysokości 930 m rozwidla w dwie odnogi (od wylotu 12 min). Szlak wchodzi w odgałę- zienie pd.-wsch., trzymając się suchego zwykle łożyska potoku. Zakos w lewo doprowadza do stóp otoczonej starymi buka- mi baszty skalnej, w której zachyle kryje się otwór jaskini (ok. 1010 m). 4 km *Dziura. Od wylotu Dol. Strążysk 30 min. Jaskinia powstała w skale wapiennej, tkwiącej wśród dolomitów. Była jedną z dwu w Tatrach jaskiń liczniej zwiedzanych już w poł. XIX w. Przedsionek oświetla okno skalne na wysokości 9 m, którym jesienią sypią się do wnętrza liście buków. Dno opada stromo w dół (ślisko), a jaskinia rozszerza się w przestronną ciemną komorę (konieczne światło). Pod tylną ścianą wybito podczas poszukiwań geologicznych szybik. Całkowita długość jaskini wynosi 50 m. Czech Karel Droź zwie ją w r. 1894 "Zbójnicką Jamą", miał się w mej bowiem ukrywać mieszka- jący opodal wylotu dolinki zbójnik Wojtek Mateja. Powrót tą asmą drogą. ţ'', 'II I . 22a 22b OKOLICE ZAKOPANEGO 22. W DOIINĘ BIAtEGO Jedna z najpiękniejszych i najcenniejszych przyrodniczo dolin reglowych - ulubiony cel póldniocuych cuycieczek z Zako- panego, tgczonych zcuykle z ţragmentami d. 24. Z centrum miasta do końca szlaku 5 km, 340 m wzniesienia - 1.30 godz. (.ţ1.15 godz.). Od cuylotu zn. żólte. Z centrum Zakopanego d. 7a przez plac Niepodległości, potocznie zw. Rynkiem w ul. Grunwaldzką, zabudowaną dopiero w latach międzywojennych. Za skrzyżowaniem z ul. Tetmajera prewentorium dziecięce "Oaza". Dalej otoczone ogrodami wille i domy wypoczynkowe. Ulica przyjmuje nazwę Drogi do Białego. - 1,3 km koniec drogi jezdnej. Plac po- stojowy przed luksusowym pensjonatem "Dolina Białego" (81 miejsc, obecnie własność spółki "Polskie Tatry"). Droga zagłębia się w lasy porastające szeroko rozpostarte nanosy Białego Potoku. 2 km Dol. Białego. W mylot wchodzi kolanem Droga pod Reglami (d. 186). Od łuku pętli (mostek, 910 m) odłącza się ku pd. szeroki chodnik spacerowy, znakowany żółto. Z lewej opadają dolomitowe żebra, na których aż po sam Biały Potok schodzą płaty *kosodrzewiny, tworzące tu jedno z najniż- szych w całych Tatrach stanowisk (ok. 920 m). Wylot doliny (od kolana pętli 300 m) zwiera się w ciasny *wąwóz skalny 100 m długości, który kiedyś dróżka omijała gorą przez turni- czkę zw. Kazalnicą. Ok. 1905 r. przeprowadzono ją dnem wąwozu - po pomoście obok potoku, płynącego tu przez piękne zielone baniory (tzw. Kotły). Obok mostku ładna kaskada. Dol. Białego ma 2,5 km długości i 2,85 kmr powienchni, a gó- ralska forma jej nazwy bnmiała Do Biatego. Wcięta jest między Krokiew (1378 m) a Sarnią Skałę (1377 m), stanowiąc obszar panowania form dolomitu triasowego, sięgającego wysoko pod grań Giewontu. Dno i zbocza porastają najpiękniejsze w całych Tatrach lasy bukowo-jodłowo-świerkowe, tworzące zespół buczyny karpackiej, typowy niegdyś dla regla dolnego. Bogato występuje jawor, w górnej części dość liczna jest limba. Dla zachowania przyrodniczych war- tości doliny zrealizowano projekt z r. 1932 i w 1954 uznano ją za rezerwat ścisły, nazwany imieniem Stanisława Sokołowskiego (1865-1942), znakomitego taternika i badacza lasów tatrzańskich. Drożyna wiedzie to po jednej, to po drugiej stronie Białego Potoku, który tworzy ciągi kaskad i pienistych bystnyn (stąd jego nazwa), poprzedzielanych wymytymi w skale korytami OKOLICE ZAKOPANEGO baniorów. Ma on spadek 187 m/km (największy wśród potoków Tatr Polskich) i stosunkowo niewielki przepływ, wskazujący Qa to, że część wód umyka jaskiniami poza obręb zlewni. Wawóz się kończy a szlak wiedzie najpierw 10 min na łewo, potem zaś 8 min na prawo od potoku. W górze na pd. sterczą skały Długiego Giewontu, a na ich tle podobna do ruin grupa Zameczków (1431 m). Malownicze lasy najpiękniejsze ţ wiosną lub jesienią - w powodzi gorących barw buczyn i pięknych jaworów. 3,5 km rozwidlenie doliny (1000 m - od wylotu 25 min). 22C Poniżej mostku długi pochyły wodospad. W odgałęzieniu pd.- tach. leży niewidoczny stąd upłaz Białe. Szlak zwraca się w odnogę południowo-wschodnią. Podchodzimy nią 10 minut. Na wysokości 1070 m ścieżka przerzuca się kolanem pnez potok (tworzący wyżej mały wodospad). Stąd w górę 15 min lesistym zboczem (2 zakosy) na przełęcz 1176 m w grzbiecie opadającym spod Zameczków i rozdzielającym Dol. Białego w dwie odnogi. Szlak przewija się przez przełęcz w pd.-zach. odgałęzienie doliny (zw. Dol. Suchą) i przechodzi ponad upła- zem Białe, gdzie jeszcze po wojnie stał szałas owczarski i gdzie kiedyś Bartuś Obrochta przygrywał zbójnikowi Wojtkowi Matei. W poł. XDţ w. był to punkt etapowy stad idących w Dol. Kondratową, które przeprawiały się przez grań Giewontu. Po 350 m (5 min) tgczymy się ze Ś'cieżkg nad Reglami (d. 24a). Od wylotu doliny 1 godz. (ţ.45 min), z Zakopanego 1.30 godz. (.ţ1.15 godz.). Wrócić można d. 24 przez Kalatómki luó przez Strcţżyska. 23. NA KALATÓWKI Popularna trasa spacerowa o dużych cualorach midokourych e rekreacyjnych. Dojście do d. 24, wariant szlaku na Giewont. Dorożki. Z Kuźnic 1,6 km, 170 m cuzniesienia - 30 min (ţ.25 min). Zn. niebieskie. Z placu postojowego w Kuźnicach (1010 m - d. lOc) za 23a budynkiem restauracji wybiega w prawo szeroka brukowa- na droga. Zatacza ona łuk i przechodzi pod linami kolejki. Dalej wiedzie wzdłuż wału bocznych moren lodowca Bystrej. W 1 poł. XDţ w. była to drożyna, którą zwożono tylko "węgłe i siano". Obecną wytrasowano w r. 1937 a w 1938 zbudowali ja robotnicy z Polesia, sprowadzeni wraz z zaprzęgami. l.adne 4i 'I I' .,. 8O OKOLICE ZAKOPANEGO widoki - w lewo na otoczenie dol. Jaworzynki, ku pd. na grupę Kasprowego Wierchu i graniczny grzbiet główny. - 0,8 km ( 12 min) ogrodzony kompleks klasztoru ss. Albertynek. Wzdluż drewnianego parkanu odchodzi w lewo d. 57a. Klasztor zbudowali w r. 1898 tercjarze św. Franciszka, u nas zwani albertynami którzy niebawem (1902) przenieśli się do nowego klasztoru Na Górce (.Śpi4cej Górze), dolny zaś odstąpili siostrom. Codziennie w godz. 6-19 zwiedzać można kaplicę, wysta- wiond być może wg szkiców Stanisława Witkiewicza (wewnatrz stary krucyfiks, dar oo. Paulinów ze Skałki) oraz pustelnię załoiy- ciela zakonu (w r. 1891), św. Alberta (Adama Chmielowskiego, 184ţ-1916). Klasztor i kaplicę braci albertynów - położone w od- ległości 0,7 km na wysokości 1180 m - zniszczył pożar we wrześniu 1977, ale z poczdtkiem lat osiemdziesidtych zostały odbudowane. 23b Szeroka droga wiedzie teraz poza wałem *moreny bocznej, który zasłania widok. Rósł tu wysoki las, powalony przez wichurę w maju 1968 r. Morena należy do najlepiej zachowa- nych w całych Tatrach - jej opisem w r. 1856 Ludwik Zejszner zapoczatkował glacjologię tatrzańska. Przed nami Kalacka Turnia i Suchy Żleb. Na skraju polnny Kalatówki w prawo odlącza się d. 24. 1,6 km Kalatówki. Z Kuźnic 30 min. Pełna uroku *łąka górska u wylotu Suchego Żlebu. Kiedyś ośrodek Hali Kalato- wej, wykupywanej stopniowo przez TT, PTT, a ostatecznie przez TPN (1964). Od paru lat w lecie prowadzony jest tu kulturowy wypas owiec. Polana dźwiga się dwoma piętrami: górnym (1200-1250 m) i dolnym (1160-1200 m), na obydwu znajdowały się osiedla pasterskie. Rozdziela je górny odcinek wzmiankowanego wyżej wału moreny bocznej, na którym stoi i 84 miejsca noclegowe o wysokim standardzie. Pokoje 1-, 2- i 5-osobowe, ceny 130-200 000 zł za łóżko (zima 1994), nie ma zniżek PTTK. Tel. 636-44 i 128-27. Restauracja, dwie kawiar- nie, siłownia, sauna, wypoiyczalnia i przechowalnia sprzętu narciarskiego. Pośrednictwo pocztowe (34-500 Zakopane, skr. poczt. 194). W pobliżu dwa wyciągi orczykowe (w Suchym Zlebie 350 m długości). W pd.-wsch. cypel polany wiedzie chodnik t4cznikowy do d. 57a. Polana Kalatówki naleiała do sołtysów z Szaflar "Szaflarskich alias Kalatów", którzy przypędzali tu swe stada. Najżyźniejsze partie obu pięter były koszone. Z polana wiaża się poczatki polskie- go narciarstwa, zwłaszcza sportowego. Od r. 1907 urządzano tu OKOLICE ZAKOPANEGO "skoki", w r. 1909 odbyły się pierwsze zawody a stała skocznię zbudowała SN AZS w r. 1913. Narciarze kwaterowali najpierw w wynajętym przez ZON szałasie (1910), w 1. 1911-12 Tatrzańskie Tow. Narciarzy zbudowało na morenie w zach. części polany schronisko, w latach międzywojennych czynne zima i latem, w r. 1924 nazwane im. Aleksandra Bobkowskiego, spalone pod- czas II wojny światowej. W r. 1938 TTN wystawiło obecny hotel - według projektu znanego lekkoatlety Józefa Jaworskiego. W Su- chym Żlebie odbywały się dawniej zawody slalomowe (mistrzostwa Polski, FIS 1939). W zimie stanowi polana ożywione centrum narciarstwa oraz szkolenia narciarskiego. Wiosna murawy pokry- waja piękne krokusy. 24. ŚCIEŻKA NAD REGLAMI I Odcinek Kalatówki - Strq§yska. Szlak przeprowadzito TT w r. 1900, wykorzystujdc ciqg przet‘czy wyznaczaj4cych tzw. synklinę reglową, a powstatych w strefie mato odpornych na wietrzenie skat. Piękne widoki. 4 5 km, suma podejść 250 m, suma zejść 400 m - 1.35 godz. (T 1.40 godz.). Zn. czarne. Z Kuźnic d. 23 na polanę Kalatówki (30 min). Na skraju 24a polany, 150 m przed schroniskiem, od drogi jezdnej w prawo odchodzi chodnik znakowany czarno. W pętle i zakosy pnie się lesistymi zboczami pd. wierzchołka Krokwi (1365 m) pod Prze- łęcz Białego (ok. 1306 m, dawna nazwa Szałasisko). Z garbu 1333 m otwiera się kapitalny *widok na masyw Kasprowego Wierchu (1987 m). Od Kalatówek 30 min, z Kuźnic 1 godzina. - Szlak wznosi się 200 m wzdłuż grzbietu, by na wysokości 1335 m (kulminacja całej Ścieżki nad Reglami) przewinać się na stronę Dol. Białego (zob. d. 22b). Następuje teraz seria zejść i podejść poprzez żleby i skaliste grzędy. W eksponowanych miejscach przerzucono mostki i rozpięto poręcze. Warto zwró- eić uwagę na piękno naturalnych górnoreglowych lasów w tej okolicy, wyżej przerośniętych limbami. Szlak omija od pn. skalista grupę *Zameczków (Słupów, 1431 m) i z wysokości 1250 m obniża się w żleb Suchej Doliny. Nad suchym często tożyskiem potoku dochodzi od pn. d. 22c. Przez las i zadrzewione już wiatrołomy wznosimy się 12 min 24b w górę. Ladne widoki na dwuwierzchołkowa Krokiew (1378 i 1365 m). 3,5 km (z Kuźnic 5 km) Czerwona Przełęcz (Wolarzysko, 1301 m). Z Kalatówek dotąd 1.10 godz., z Kuźnic 1.40 godz. 82 WZDLUŻ TATR ZACHODNICH Siodło wypreparowane jest w miękkich czerwono zabarwionych łupkach kajpru. W r. 1900 Tl' wystawiło tu altanę dla turystów, w 1901 odbudowaną. Przełęcz wcina się łagodnie między Suchy Wierch (1539 m) a Sarnią Skatę (1377 m). Na ten drugi szczyt prowadzi znakowana czarno ścieżka, wytyczona w r. 1901. Wiedzie ona wśród muraw i kosówek. Szczytowe skały (z przełęczy 10 min), zbudowane sa głównie z cukrowatych dolomitów. Otwiera się inte- resujący *widok na pn. ściany Giewontu i Suchy Wierch. Na zach. - Łysanki i Kominiarski Wierch, a na pn. Zakopane i Podhale. Szlak zbiega z przełęczy stromymi zakosami przez lasy, na lewo od opadającego ku zach. lesistego żlebu. Ścieika spro- wadza na górny skraj polany. - 4,5 km (z Kuźnic 6 km) Strążyska. Opis d. 20c. Z Czerwonej Przełęczy 30 min (T40 min) z Kalatówek 1.35 godz. (T1.40 godz.) z Kuźnic 2 godz. (ţ-2 odz.). Do Zakoparcego schodzi d. 20 (1 godz.). Dalszy cicłg ţcieżki nad 8eglami stanowi d. 28. WZDŁUŻ TATR ZACHODNICH Do stóp polskiej części Tatr Zachodnich wiodły kiedyś dwie drogi: w rejon Zakopanego - dol. Białego Dunajca, i w rejon Dol. Kościeliskiej - dol. Czarnego Dunajca. Równolegle do podnóży pasma przebiegały lokalne drogi gospodarcze, które z czasem połączyły się w ciąg komunikacyjny, mniej więcej odpowiadający trasie obecnej szosy. Stan tej drogi zmieniał się w zależności od konserwacji: ok. 1900 r. był tak kiepski, że - jak ostrzegał ówczesny przewodnik - mogły się nią wybrać furką "tylko zupełnie zdrowe osobyř. O budowę gościńca czy- niło starania TT, które w 1. 1889 i 1892 wyjednało odpowied- nie uchwały galicyjskiego Sejmu Krajowego. Realizacja pla- nów przeciągnęła się jednak do początków naszego stulecia. W latach tnydziestych powstał projekt panoramicznej szosy "Do Słonka", wiodącej pd. stokami Pasma Gubałowskiego. Jej budowę rozpoczęto w 1. 1938-39, a częściowo zrealizowano ok. 1980 (d. 26). Przez cały w. XIX turystom służyła utnymana w dobrym stanie górnicza Droga pod Reglami, wiodąca pod samą krawędzią gór. Ponieważ używano jej do przewozu rud i sztab żelaza, zw. ją też Drogą Żelazną. Urocze wycieczki tą trasą są licznie wspominane w dawnych opisach. Od obu tych dróg odgałęziały się kamieniste droiyny w głąb dolin. I one z czasem (głównie w 1. 1886-98) zostały przebudowane w dro- WZDLUŻ TATR ZACHODNICH 83 gi bite ("szutrowe"). W Dol. Chochołowskiej modernizację go- bcińca przeprowadzano kilka razy, od lat 1933-34 poczynając. Droga pod Reglami (d. 18 i 27) jest dziś zamkniętą dla pojazdów trasą spacerową - o dużym znaczeniu jako połącze- nie wylotów kilkunastu dolinek i dolin. Ruch masowy odbywa gię szosą (d. 25), biegnącą dnem Rowu Podtatrzańskiego pnez lasy i częściowo zabudowane polany. Zbliża się ona skosem do stóp regli, już jednak w Kirach oddala się od nich ponownie, gkręcając dalej ku pn. w dol. Czarnego Dunajca (d. 2). Kursują riia autobusy lokalne i dalekobieżne. Stan jej nawierzchni pozostawia wiele do życzenia, mankamentem jest również brak rozleglejszych widoków na Tatry. Jej malowniczy wariant sta- riowi szosa nr 26. Niezależnie od Drogi pod Reglami i obu wariantów szosy mają polskie Tatry Zachodnie jeszcze jeden ciąg wzdłużny. Jest nim - wyłącznie już turystyczna - Ścieika nad Reglami, której odcinki wschodni (d. 24) i środkowy (d. 28) zbudowało lub pnystosowało TT w 1. 1900-O1. Odcinek zachodni (d. 29) został włączony do całości dopiero po II wojnie światowej. Szlak ten wykonystuje naturalną linię niskich przełęczy, powstałych w jednej i tej samej strefie miękkich skał, tworzących tzw. synklinę reglową. Dzięki urozmaiceniu i wybitnym walorom krajobrazowym cieszy się on wśród turystów niesłabnącym powodzeniem. 25ţ SZOSĄ PODNÓŻAMI TATR ZACHODNICH Interesujdca krajoznacuczo trasa samochodocua lgcz4ca cuy- loty dolin polskich Tatr Zachodnich. Do r. 1903 od Skibómki byţa to jeszeze "droga gminna, po której wóz skakal okropnie...ř W węzlach turystyczn.ych parkingi i pnystanki autoóusome. Do Kir 7 km, do Roztok 9 km, do polany Huciska 13,5 km. Uwaga: na szosie może się pojacuiać zcuierzyna leśna. Z Zakopanego wyjazd wg opisu d. 6 ul. Kościeliską, pne- chodzącą dalej w ul. Skibówki. Po prawej płynie wśród zieleni kręta Cicha Woda. Na pd. wznoszą się lesiste regle, pocięte w popnek dolinkami, w górze nad nimi wyłania się maje- statyczna grań Giewontu (1895 m). Po pn. stronie ciągnie dię Pasmo Gubałowskie z lasami i polanami, na grzędzie 8lachówki widać kolejkę knesełkową na Butorowski Wierch ('1160 m). - 2,8 km na prawo od drogi duży, ciekawy archi- 84 WZDtU2 TATR ZACHODNICH tektonicznie, kościół Matki Boskiej Fatimskiej, wybudowany w 1. 1987-92. Jest to wotum za ocalenie życia papieża Jana Pawła II, zranionego przez zamachowca w r. 1981. Sanktu- arium fatimskie ściąga pielgrzymów z wielu stron świata. 3 km Krzeptówki (900 m). Ku pd. odchodzi d. 19 do osiedla Krzeptówka z tzw. chalupd Sabaly i do Dol. za Bramkg. Dalej w prawo droga (1,2 km) do dawniejszego sanatorium przeciwgruźliczego Bronislawy i Kazimierza Dtuskich, wybu- dowanego w l. 1899-1902 przez spólkę z dużym udzialem i lgnacego Paderewskiego, w r. 1927 zakupionego przez wojsko. Bronistawa byla siostrd Marii Sklodowskiej-Curie, a jej mclż Kazimierz cenionym lekarzem i dzialaczem spotecznym. - Szosa wydostaje się na otwarty teren i podchodzi do stóp regli. W glcłb Dol. Malej Łclki odbiega w lewo d. 54. 25b 4 km Gronik (942 m). Przyst. autobusowy obsługujący m.in. Dol. Małej Ląki. Spory dziś przysiółek był kiedyś gniazdem rodowym zbójników Matejów. Z prawej kompleks drewnianych will zbudowanych w 1. 1936-37 wg. proj. Stefana Meyera. Mieścił się w nich przed wojną ośrodek dla kadr młodzieiy polonijnej, przyjeżdżającej tu na 2grupowania zw. Kadrów- kami. W r. 1957 gen. Jan Frey-Bielecki (n.b. miłośnik Tatr i taternik) założył w nim wojskowy ośrodek szkoleniowo-kon- dycyjny dla lotników. - Gościniec biegnie dalej lesistymi podnóżami Hrubego Regla (1339 m), wchodząc na niski i ledwo widoczny w terenie dział wodny między dorzeczami Białego i Czarnego Dunajca. Ok. 1880 były tu ogromne zręby, "mło- dymi drzewkami porosłe". Wspaniała leśna ubocz Hrubego Regla wznosi się 400 m wzwyż i osiąga nachylenie 30ř. 6 km Nędzówka (957 m). Przysiółek należący do Kościeli- I I ska, powstały w XIX w. na polanie tej nazwy. Miejsce rodzinne poety góralskiego, Stanisława Nędzy Kubińca (1897-1976). To tu zapewne mieszkał bohater "Legendy Tatr" - Janosik Nędza Litmanowski, hetman zbójecki z Nędzowego Gronika w Polanach. - W lewo oddziela się d. 53, z prawej docho- dzi wariant naszej trasy (d. 26). Za skrzyżowaniem sklep, a dalej dom w którym mieszkał Stanisław Nędza Kubiniec. Na pn. rozrzucone osiedla przysiółkowej wsi Kościelisko, nad którymi góruje lesista Palenica (1183 m), najwyższe wzniesienie Pasma Gubałowskiego. - 6,5 km zespół domów wczasowych "Regle" (usługi hotelowe). Szosa zniża się łagodnie WZDLU2 TATR ZACHODNICH 85 równolegle do podnóiy Małego Regla (1142 m), dźwigającego gię wzwyż piękną 200-metrową uboczą. 7 km Kiry (927 m). Duże osiedle letniskowe u wylotu Dol. 25C Kościeliskiej, głównie po zach. stronie Kirowej Wody. Przyst. autobusowy i parking. Opis d. 40a. W glqb Dol. Kožcieliskiej mprowadza d. 40. - Trasa przecina zabudowaną stylowymi willami polanę Kirę Leśnicką, a następnie pas lasu, za którym rozciąga się rozległy kompleks polan zw. Białym Potokiem (wiosną *krokusy). Przed zajazdem "Józe/" w lewo odchodzi d. 276. Szosa biegnie w poprzek wielkiej równi powstałej z osadów rzecznych - głównie w okresie wzmożonej aktywno- ści wód podczas ostatniego zlodowacenia. W prawo droga leśna do obozowiska PZA "Polana Rogoźniczańska". Na pn. zach. widać lesiste garby Przysłopu (1164 m) i Magury Witowskiej (1232 m), tworzące jakby zach. kontynuację Pasma Gubało- wskiego. Biały Potok (890-930 m) jest rozległą kośna łąką z szopami na bydło i siano (20 budynków). Stanowi jedną z ostatnich u stóp Tatr polan z autentycznţ gospodarką łąkarsko-wypasową. W poczatku XVII w. pasło tu Podczerwone. W pierwszej połowie tegoż stulecia od Gładysiów nabył polanę Antoni Szaflarski z Czar- nego Dunajca, który sam ,jej większa część wyrobił". Przed wojna każdej wiosny przyjeżdżał tu Karol Szymanowski podziwiać kwit- nące krokusy, z których polana słynie (jesienią zimowity). Plan zlokalizowania na polanie skansenu budownictwa tatrzańskiego nie został zrealizowany. 9 km Roztoki (885 m). Grupa domów w widłach Kirowej 25d i Siwej Wody, z których powstaje rzeka Czarny Dunajec. Przyst. autobusowy "Dol. Chochołowska - skrzyżowanie". Za mostkiem na Lejowym Potoku rozdroże. Gtówna szosa bieg- nie dalej ku pn.-zach. jako d. 2 (do wsi Chochotów 9,5 km). W lewo odgałęzia się droga w głąb Dol. Chochołowskiej, opi- sana obszerniej jako d. 30. - 10 km Siwa Polana. - 11 km lesisty wylot Dol. Chochołowskiej (925 m). Od wsch. dolqcza eię d. 27c. - 13,5 km Huciska (982 m). Dalej tylko pieszo lub dorożką. Duży parking, końcowy przyst. autobusowy (liniowe kursy z Zakopanego tylko w sezonie letnim, w pozo- Btałym okresie dojazd do Roztok). W gt4b doliny, do Schroniska Chocholowskiego d. 30c. H6 WZDLUŻ TATR ZACHODNICH 26. DROGA DO StONKA Widokocuy cuariant szosy dojazdocuej do dolin Kościeliskiej i Chocholomskiej, poprocuadzony pd. stokami Gubatócuki. Z centrum Zakopanego do potgczenia z d. 25 cu Nędzómce 7,6 km. Miejskg komunikację autobusoLug zastępujq na tej trasie prymatne autobusţ i mikrobusy - postój pod barem "FIS", tam też rozklad jazdy. Kursujq (cu obydcuu kierunkach) po pętli Zakopane - Butorocuy - Sobiczkocua - Chotarz - Krzeptómki - Zakopane. 26a Z centrum Zakopanego (830 m) ulicami Kościuszki, 3 Maja i Nowotarska - 0,9 km do ul. Powstańców Sląskich. Szosa budowana, w 1. 1937-39 i potem w latach osiemdziesia- tych, miała stanowić fragment trasy turystycznej wiodacej wzdiuż Karpat. Od lata 1938 pracowały tu Hufce Pracy Junaków (złożone m.in. z młodzieży pomaturalnej), dlatego nazywano ja Drogq Ja- nakótu. Estakada przechodzi ponad targowiskiem. Po prawej kościół i rozbudowujacy się klasztor Jezuitów "Na Górce". - 2,3 km hotel "Orbis-Kasprowy" zbudowany w 1. 1973-74 (w ciagu 15 miesięcy) przez firmę jugosłowiańska. Ma on 288 luksuso- wych pokoi, głównie dwuosobowych, ok. 600 miejsc gastro- nomicznych, własny basen, saunę i urzadzenia rekreacyjno- sportowe (korty tenisowe i inne), a w pobliżu wyciag orczykowy dla poczatkujacych narciarzy. Tel. 140-11 do 19. Centralna rezerwacja dla zakopiańskich hoteli "Orbis", tel. 143-10. Opodal restauracja regionalna "Szałas Kasprowyř, czynna w godz. 16-24. Wraz z drogg dojazdocu4 do hotelu cu pracuo odchodzi d. 17C, pieszy szlak na Butorowski Wierch. 400 m dalej dolna stacja orczykowego wyciagu narciarskiego. - 3 km Bór. Dolna stacja kolejki krzesełkowej na Butorowski Wierch (d. 16b). - 4 km "Zajazd Tatrzański" - restauracja w stylu regionalnym. Z trasy piękne *widoki na Tatry Zachodnie. 26b 5,8 km drewniany kościół w osiedlu Szeligówka. Szosa osiąga tu swój najwyższy punkt - 970 m. Tuż za kościołem główna droga zwraca się ku południowi. l.agodnie opuszcza się w dół rozległym grzbietem, opadajacym spod wierzchołka Palenicy (1183 m). Mijamy rozbudowujace się przysiółki Kościeliska: Bór i Hotarz (Chotarz). - 7,6 km Nędzówka (957 m). Polqczenie z dţ 25b. W prawo do Kir, w lemo do Zakopanego. Wprost wiedzie d. 53. WZDtUŻ TATR ZACHODNICH ó7 27. DROGA POD REGLAMI II Zach. odcinek Drogi pod Reglami (kontynuacja d. 18), znany nielicznym tylko turystom. Praktyczny jako piesze polgczenie Zakopanego z Dol. Kościelisk4 i Dol. Kościeliskiej z Chochoto- msk4. W r. 1852 szedl tędy Wincenty Pol z grupg scuoich my- chomankóiu. W sumie 6 km (3 km + 3 km), bez cuiększych podejść - 1.20 godz. (ţ-1.20 godz.). Poczqtkocuo bez znak˘cu, od Kir zn. zielone. Od wylotu Dol. Małej ţ.ąki droga wiedzie bezpośrednio na 27a lewo od szosy (d. 25), równolegle do niej. U podnóży Hrubego Regla odstęp się zwiększa, a szlak podchodzi łagodnie ku górze przez cieniste lasy. Za lasem rozciągaja się pastwiska i pólka należące do przysiółka Nędzówka (d. 25b), pustoszone przez dziki. Od pn. dotq,cza si‘ d. 53. - 2 km Stanik˘w ˇleb - wąska dolinka reglowa, w którg cuchodzi d. 53. Droga pod R,eglami osiaga tu najwyższy punkt na całej swojej trasie - 997 m. Podnóżami Małego Regla obniżamy się najpierw lasem, 8 potem jego skrajem, zaś ostatnie 150 m wędrujemy pobo- czem szosy (d. 25b). - 3 km Kiry (927 m). Przysiółek tury- styczno-letniskowy u wylotu Dol. Kościeliskiej. Opis d. 40a. Od wylotu Dol. Małej Łaki 40 min (ţ.40 min). Od przyst. autobusowego w Kirach 10 min szosa ku pn.- 27b zach., przez osiedle na Kirze Leśnickiej. Za ostatnimi zabudo- waniami zn. zielone wchodzą w las i wioda nim 400 m rów- nolegle do szosy. Przed zajazdem "Józef" na skraju polany Biały Potok (opis d. 25c) szosa zwraca się ku pn.-zach, zaś azlak skręca w lewo i wiedzie ok. 1 km pd. skrajem polany. 4,5 km (z Kir 20 min) wapienna brama Dol. Lejowej, 27C Z której wypływa Lejowy Potok. Ku pd. odtdcza się d. 39. Zn. zielone wioda dalej gonóżami regli, miejscami przez wilgo- tny las. Droga jest mylna i lepiej uważać na znaki. Po 12 min marszu od wylotu Dol. hejowej wychodzimy na skraj malow- uiczej Siwej Polany (zob. d. 30a). Od lewej uchodzi spomiędzy zboczy niewielki Macicki Żleb. - 6 km wylot Dol. Chocho- ţowskiej (925 m). Poklczenie z d. 306. Z Kir dotad 40 min ţ.40 min). Od wylotu Dol. Małej Łaki 1.20 godz. (11.20 godz.). 8ó WZDLU2 TATR ZACHODNICH 28. ŚCIEŻKA NAD REGLAMI II ,Środkowy i chyba najruchliwszy odcinek ,Ścieżki nad Regla- mi, wiodgcy ze Strgżysk przez Matą Łdkg do Dol. Kościeliskiej, na tym odcinku wyznakowany ezerwono w r. 1901. Jedna z najmilszych wycieczek reglowych: podejścia i zejścia, lasy przeplatajgce się z polanami, zmienne i pelne kontrastów wi- doki. 5,5 km - w obu kierunkach po 1.45 godz. Zn. czarne. 28a Wsch. odcinek Ścieżki nad Reglami (d. 24) kończy się w gór- nej części polany Strążyska (d. 20c). Odcinek środkowy za- czyna się w jej dolnym cyplu. Wyruszamy stąd za zn. czarnymi i czerwonymi wg opisu d. 56a. - 1,5 km (35 min) Przełęcz w Grzybowcu (1311 m). D. 56b zwraca się w lewo lesistym grzbietem Grzybowca. Ścieżka nad Reglami towarzyszy jej 200 m, po czym odłącza się ku zach. przechodząc na stronţ malowniczej Dol. Małej Łąki. Obniźamy się łagodnie szerokim dnem lesistej dolinki, osiągając w 10 min skraj Małej Polanki (1190-1240 m). 28b 2,5 km **Wielka Polańa Małołącka. Z przełęczy 25 min (T30 min), ze Strążysk 1 godzina. Szlak przekracza ją skrajem dawniejszej części kośnej, przez tzw. Rówienki. Po stronie pn leżą tu kompleksy znakomicie czytelnych *moren z ostatniego zlodowacenia. "Amfiteatr morenowy Małej ł.aki, mimo swych względnie skro- mnych rozmiarów, należy do najpiękniej zachowanych w Tatrach form tego rodzaju. Przecięty jedynie w miejscu głównej rynny odpływowej, barykaduje on dolinę w całej jej szerokości systemem wałów, poprzegradzanych licznymi depresjami (...) Szerokość pasa moren końcowych wynosi ok. 300 m." (Eugeniusz Romer 1929). Na wysokości ok. 1170 m Ścieżka nad Reglami krzyżuje siţů z d. 54b (przy charakterystycznym gtazie). Zn. ezarne wiodą z polany na pn. zach., niemalże poziomo przez las. Pokrywa- jące teren grube blokowiska (tzw. Skalnite) są pochodzenia lodowcowego. Na lesistym wale 1173 m mijamy drewnianą chatkę użytkowaną przez TPN - niegdyś domek myśliwski, wybudowany w r. 1942 dla okupacyjnego burmistrza Zakopa- nego. Dalej lasem łagodnie w górę. 28C 3,5 km Przysłop Miętusi (1189 m) - z polany 15 min, ze Strążysk 1.15 godz. (.ţ1.10 godz.). W lewo wiedzie d. 52b, w prawo - d. 53. Z Dol. Matej Łąki wychodzi niemal równolegle d. 52a. Szerokie siodło słynie z kapitalnej *panoramy. Zaczyna WZDLUŻ TATR ZACHODNICH 89 KOMINIARSKI WIERCH PRZYStOP KOMINIARSKI (iBP9/ (llil) ZADNIA KOŃCZYSTA TURNIA (1196) (.ELJASZO WA'l się ona na pd. wsch. strzelistą basztą Giewontu (1895 m) a kończy na zach. wapiennym wyskokiem Zadniej Kończystej Turni (1296 m). Szczególnie ciekawie prezentuje się masyw Czerwonych Wierchów wraz z opadającą spod niego Dol. Miętusią, w której dolną część sprowadza nas dalsza droga. Dol. Miętusia jest największym i najbardziej "samodzielnym" z odgałęzień Dol. Kościeliskiej. Ma oryginalny kształt prostokąta o długości 4,5 km i powierzchni 5,8 km2. Wycięta została niemal w całości w wapieniach i dolomitach. Intensywne zlodowacenie zostawiło wyraziste ślady. W dolnej części leża wały moren, górna część tworzy najładniejszy chyba w Tatrach wapienny zespół kot- łów glacjalnych w dwupiętrowym układzie (progi mają wysokość 300 i 350 m). Hozległe i giębokie jaskinie. W wielu miejscach prowadzono prace górnicze. Osobliwość przyrodniczą stanowią słynne Wantule (zob. d. 52b). Z Dol. Miętusią wiażą się legendy góralskie, w jej obrębie rozgrywają się liczne sceny "Koleby na Hliniku" Jerzego M. Rytarda i Heleny Roj oraz "Wantul" Marii Kann. Nazwa doliny pochodzi od sołtysów Miętusów z Cichego (Miętustwa). Kompleksowe badania zespołów roślinnych przepro- wadzili tu w r. 1924 Bogumił Pawłowski i Konstanty Stecki senior. Z Przysłopu Miętusiego schodzimy w dół przez polanę w jej zach. skraj zw. Ogonem. Stało tu małe schronisko przebudo- wane w 1. 1933-34 z szałasu przez znaną zawodniczkę narciar- Widok z Przysłopu Miętuaiego w kierunku zachodnim. Na pierwszym planie leaiata utacz Jadamicy. WZDţUf TATR ZACHODNICH ską, Bronisławę Staszel Polankową, które spłonęło w r. 1987. Od zach. góruje nad polaną wapienna Zadnia Kończysta Turnia (1296 m), w swej dolnej partii zwana Zawiesistą, w r. 1905 przemianowana na Eljaszouy Turreię na cześć dzia- łacza TT i autora sześciu wydań przewodnika po Tatrach - Walerego Eljasza (1840-1905). Ścieżka nad Reglami zbiega ku zach. przez las. Z prawej majaczą między drzewami urwiska Zawiesistej i zbudowanej z białych wapieni Kończystej (1248 m). W poł. XIX w. w ma- sywie tym czynna była kopalnia dająca rocznie 1000 ctr. wartościowej rudy ielaza. Droga łączy się z inną, schodzącą z Dol. Miętusiej i zrównuje z głośnym potokiem. - 5 km polana Zahradziska (960-990 m). Żyzna łąka kośna, gdzie w końcu XIX w. i na początku XX w. prowadzono doświadcze- nia łąkarskie. Od pd. dolqcza si‘ tu d. 47. 5,5 km Wyżnia Kira Miętusia. Przy moście (950 m) polct- ezenie z d. 40 cţiodgeg dnem Dol. Kościeliskiej. Z Przysłopu Miętusiego 35 min (T45 min). Z Dol. Małej Ląki 50 min, ze Strążysk 1.45 godz. Dalszy cigg Ścieżki nad Reglami starcocui d. 29. 29. SCIEŻKA NAD REGLAMI III Zach. odcinek popularnego szlaku przelęczocuego, tączgcy do- liny Kościeliskg, Lejotvq i Chocholocuskg. Wiedzie przez lasy stanocuictce stale ostoje jelerei, odcuiedzarce też przez niedźwiedzie. Zabytki budocunictwa pasterskiego. Niemielki ruch turystyczny. 6 km, suma podejść 370 m - 1.50 godz. (ţ-1.50 godz.). Zn. czarne. 29a Od mostu (950 m) u wylotu Dol. Miętusiej (d. 40a, d. 28c) kierujemy się d. 40b w głąb Dol. Kościeliskiej. 500 m da- lej, 100 m przed tzw. Kapliczką Zbójnicką, zn. czarne scho- dzą z drogi bitej skosem w prawo. Na skraju polany Stare Kościeliska szlak wchodzi - zrazu stromo - na zach. zbo- eze Dol. Kościeliskiej. Cienistymi lasami świerkowymi wzno- simy się w górę dawną drożyną górniczą. - 1,5 km Przysłop Kominiarski (1110-1160 m, przełęcz ok. 1124 m). Z Dol. Kościeliskiej 20 min. Piękna polana w siodle pomiędzy Stołami a Zadnią Kopką. Dwa szałasy. Latem kulturowy wypas owiec. Szlak przecina polanę skosem w lewo, widoki na zach. otocze- nie Dol. Lejowej, w którą obecnie wkraczamy (zob. d. 39). Leśny chodnik sprowadza łagodnie w dół. Za nami zostaje WZDLUŻ TATR ZACHODNICH 91 Zadnia Kopka (1333 m) z urwiskiem Świńskiej Skały pod 8zczytem. 2,1 km skrzyżowanie w lesie. Z pramej dochodzi d. 39b. Z Przysłopu Kominiarskiego 10 minut. Szlak wiedzie wzdłuż j,ejowego Potoku. Ku górze wznosi się polana Niżnie Kominy (1100-1170 m), z szeregiem szop i szałasów ośrodek hali Kominy Tylkowe, do dziś wypasanej. W górze skały Kominiar- Bkiego Wierchu. Z pn.-zach. rogu polany w górę wzdłuż górnego Odcinka Lejowego Potoku, podnóżami Diablińca (1241 m) - do upłazu Szałasisko. Wyżej stok staje się bardziej stromy, a szlak poprowadzono w zakosy. - 3,8 km Kominiarska Przełęcz (1307 m), siodło pomiędzy wierchami Opalonem (1485 m) a Spaleniskiem (1324 m). Z przełęczy w dół na 8tronę Dol. Chochołowskiej, leśnymi perciami. Skosem okala- my grzbiet zw. Kobyle Głowy (ze skalkami podobnymi do lbów końskich) i przekraczamy piękny *Kamienny Żleb, którym Btrumyk spływa płytowymi zacięciami. 5,3 km Jamy (1060-1110 m), malowniczo położona polana Biodłowa, należąca do hali Kominy Dudowe. Szałas latem niekiedy owce. W zach. łęku siodła kopa Gronki (1108 m), dla której współczesne mapy wprowadziły sztuczną nazwę Jamskiej Czuby. Pełne uroku *widoki na otoczenie Dol. Cho- chołowskiej, jeszcze piękniejsze z samej Gronki. - Chodnik przecina polanę na ukos w jej lej i rzadkim lasem schodzi w wylot Dol. Dudowej, nieco wyżej ścieśnionej w wąwóz Między Ściany, jak pisze Antoni Wrzosek (1933) - "najdzikszy dolomi- towy jar Tatr Polskich". - 6 km Dol. Chochołowska. Na wy- gokości 1000 m tgczymy się z d. 30c, 0,9 km pocţyżej parkingu na polanie Huciska Z Dol. Lejowej 1.15 godz., z Dol. Koście- liskiej 1.50 godz. (.ţ1.50 godz.). . SiwB DOLINA CHOCHOŁOWSKA Pol. Molkbwke z 9 km 1 I I SIWIAŃSKIE I / O /O ,\ Ć Ź... 1 .: O ... !I . ţc . 0 1 ... I : 1: ,o I. ţi 1v \ O tL SKALKA 1317 \O - \ < P BOBROWIECKA ţ y . . ţROG / KOF ' tj 1 Polene Cnollolowsk f9J GRZES I y l NilniB ţc 1 /_ / JprzAbcze I \ GUCZNIANSKAP l l 0 ny ,".. ţ ~. I v 1 lleb 1 !' Q I 1 1 ,,ţO,O / 1 9 0 Jll O 1 / 9 d' / ţ.tţ :''I' ik ' / řG \ 1 ţ ?P / I O . o ţq \ ` \ ,e7a o ţ ,ţ 'QT \_i A 0 JAMNICKA P 1909 ţG T,yq SŁ O WA CJA A ţ' KORYCvSK KRYTA 1118 ţ Kryta. I 7191 FURKASKA DOL DLUGA Pol. DIu9e PARZqICZAK 1186 PRZYStO ,155 Pod : 1381ţ JURANIOWA P Jewory / GtţBOWIEC BOBROWIEC 1663 MNICRY .ţ,eo KOMINIARSKI W aIEG llwenówka 7 ţ.ţ.: I l_1159 .. DudówkB P IW IACKA J I I 1 B l ţ o I oţ / o I / Z 'B O 1831 Nţ \ z 1a51 KI W \ Rbwieb a e \ CZVBIK OT \ x pee \ 1 Cielpce TBAce \ţ\ Pb KoŃczYsrA Nap JARzqBczq \7958 ZOBI \ I,IB ţ ţRACKA P Oţ , JARZĄBCZY W ů113 - RORACZ PLACZLIWY 9 Ą HAcK ţ2 I Kocloc \ ţ,F RAczKo IA SKA P / / / 1 1. 2ródlo Chocholowskie 1 2. Szczelina Chocholowska SIWA 1811 ţ. \ RACZKOWA,P \ / ţ959 Rec:kowe Sţwy .\ ţ % ţ\ \ STAROROBO IANSKI SZ. \ 1176 I 7 ţ 115A I BtYsZcl, 1 me1 Ąy \. I Oţ ; IIIe WA CZUBA .ţO BYSTRA h'y SŁOWACJA MAGVRA ZADNIA KţPA 1,83 / DOLINA CHOCHOŁOWSKA "Na darmo szukałby kto owych miłych widoków Doliny Kościeliskiej, co jej nadały tyle uroku; w Chochołowskiej prze- ciwnie - wszystko jest wspaniałe i olbrzymie; zadziwia ona i wprawia w omamienie, a człowiek widzi swą małość w obli- Czu tych potęg przyrody" - pisał w r. 1849 Ludwik Zejszner, jeden z pierwszych w tej okolicy turystów. Esowato wygięta Dol. Chochołowska jest najdłuższą (10 km) i największą pod względem obszaru (35,5 kmz) z dolin Tatr Polskich, zarazem też najdalej z wszystkich wysuniętą ku zachodowi. Pod ta- trzański grzbiet główny sięga na 6-kilometrowym odcinku pomiędzy Wołowcem (2064 m) a Raczkową Przełęczą (1959 m). W jej otoczeniu wznosi się piękny Starorobociański Szczyt (2176 m), najniższy zaś punkt leży na skraju Siwej Polany (925 m). Uwagę zwracają uwarunkowane budową geologiczną zwężenia i rozszerzenia doliny - z dwiema wapiennymi "bra- mami", Niżnią i Wyżnią. Pn. odcinek rozgałęzia się ku zach. w kilka krótkich dolinek bocznych, górną część stanowią trzy odnogi: Dol. Chochołowska Wyżnia, Dol. Jarząbcza oraz - największa - Dol. Starorobociańska. Pd. połać Dol. Chochołowskiej zbudowana jest z typowych dla Tatr Zachodnich granitów przewarstwionych gnejsami i łupkami, natomiast pn. - ze skał osadowych, które cechuje znaczny stopień rozwoju form krasowych. Z dość licznych tu jaskiń największy rozgłos zdobyła Szczelina Chochołowska. Lodowce ograniczyły swój zasięg do obszaru skał krystalicz- nych, nie przekraczając Wyżniej Bramy. Sprawia to, że kon- trast krajobrazowy między dolnym a górnym odcinkiem doliny jest uderzający. W wielu miejscach zachowały się w Chocho- lowskiej fragmenty przyrody naturalnej, a nawet pierwotnej. Należą do nich m.in.: górnoreglowy prabór Hotarza (okazy 500-letnich drzew) w wóz Mi dz Ściany, dolomitowa galeria a e y Mnichów w Bobrowcu, pełen czaru "park skalnyř Korycisk - z progiem 33 m wysokości i spadającą z niego siklawą. Osobliwość hydrologiczną stanowi wywierzysko powyżej Niż- niej Bramy - niewątpliwie najładniejsze ze źródeł krasowych w całych Tatrach. Interesująca jest fauna Dol. Chochołowskiej. 94 DOLINA CHOCHOLOWSKA We wszystkich bogatszych w paszę zakątkach leśnych spotkać można jelenie, zimujące głównie w Głębowcu. Częściej niź gdzie indziej pojawiają się niedźwiedzie i rysie, pas głównej grani Tatr jest ostoją kozic i świstaków. Szczególnie licznie występują tu wielkie ptaki: puchacz, bocian czarny, orlik krzy- kliwy, jarząbek, głuszec. Nazwa doliny pochodzi od wsi Chochołów, która u schyłku w. XVI wyrobiła pastwiska między Bobrowcem a Wołowcem. Dogodniejsze gospodarczo partie już wcześniej użytkowali mie- szkańcy starszych wsi, ulokowanych na pn. Podhalu. Z czasem Chochołowska stała się największym tatrzańskim ośrod- kiem pasterstwa. Ok. r. 1930 pasło się tu 4000 owiec pod opieką 70 owczarzy, zaś pasieniem krów trudniło się 280 osób. Również koncentracja szop i szałasów osiągnęła tu rekordowe rozmiary: obliczono, że na 10 km2 przypadało średnio 6 bacó- wek i 44 budynki łąkowe. Ciekawą historię mają lasy w dolinach Chochołowskiej i Lejowej. W r. 1821 wykupili je górale z 7 wsi zachodniopod- halańskich, jednak ich podstawiony plenipotent, ks. Józe1 Szczurlcowski, zaintabulował majątek na swoje nazwisko, po czym sprzedał go dwukrotnie. Chłopi energicznie dochodzi- li swoich praw by wreszcie w r. 1867 wygrać proces sądo- wy i w 1869 odzyskać własność. Lasy zarządzane były jako wspólnota, jednak w r. 1919 (1922) zostały podzielone na 7 sekcji. Po wojnie część tatrzańską przejął TPN (2200 ha). W 1. 1980-83 górale doprowadzili do wyłączenia swoich lasów z Parku. Obecnie są one administrowane samodzielnie przez zarząd w Witowie jako tzw. Wspólnota Leśna Uprawnionych 8 Wsi i górale prowadzą na ich terenie działalność gospodar- czą, niestety - wyraźnie eksploatacyjną. Początki górnictwa kruszcowego sięgają w Dol. Chochołow- skiej zapewne w. XV. W r. 1793 tutejsze kopalnie zwiedził uczony Belsazar Hacquet, kt˘ry je dožŤ szczeg˘’owo opisa’. Rudy żelaza wydobywano w Chochołowskiej do 2 poł. XIX wieku. Do dziś natknąć się można na ślady robót górniczych, świadczą też o nich takie nazwy miejscowe jak Młynisko, Baniste, Stara Robota i inne. Turystyka zaczęła się na większy skalę w początku w. XX - przede wszystkim od narciarstwa propagowanego przez ZON (późniejsza SN PTT). Organizacja ta uruchomiła w r. 1911 schron narciarski przy d. 36a, w 1932 zastąpiony schroniskiem zbudowanym przez Warszawski Klub DOLINA CHOCHOLOWSKA 95 Narciarzy (d. 30e). Ciekawe studia terenowe prowadzili tu geologowie, w r. 1922 botanicy Stanisław Kulczyński, Bogumił Pawłowski i Władysław Szafer stąd właśnie rozpoczęli swe fundamentalne badania fitosocjologiczne (zespołów roślinnych) Tatr Polskich. W r. 1939 Sztab Generalny WP wykorzystał ustronia Dol. Chochołowskiej do szkolenia grup sabotażowo-dywersyjnych. Po wkroczeniu Niemców często zajeidżały tu samochody ge- 8tapo i rozlegały się strzały egzekucji - wielu mogił do dziś nie odkryto. W zimie 1944-45 doliną zawładnęły jednostki party- zantki polskiej i radzieckiej. W początku stycznia 1945 Niemcy natarli na nie dużymi siłami, paląc szałasy i schroniska. W okresie powojennym zwiększył się ruch turystyczny w do- linie. Nadal jest ona ulubionym rejonem turystyki narciarskiej, w ostatnich latach stała się też poligonem sportów spadoloto- wych. Bazę noclegową stanowi duże schronisko na Polanie Chochołowskiej (d. 30e). Większość turystów zwiedza jednak dolinę dojeżdżając samochodami i autobusami do parkingu na polanie Huciska. Ruch jest na ogół umiarkowany, wynosi ok. 3,5% ogólnej frekwencji Tatr Polskich. Wszystkie szlaki wycie- czkowe na okoliczne szczyty są długie i wymagają znacznego zasobu sił. Pamiętnym wydarzeniem był pobyt w Dol. Chochołowskiej Jana Pawła II w czasie jego drugiej pielgrzymki do Ojczyzny (23 czerwca 1983). Wizyta miała charakter prywatny, Papież odwiedził Schronisko Chochołowskie i odbył wycieczkę do Dol. Jarząbczej (zob. d. 34ab). 30. PRZEZ DOLINĘ CHOCHOLOWSKĄ Nawykli do cuygód turyści rozpoczynaj4 wycieczkę od Hucisk (parking dla samochodóm osobocuych i autokarócu w sezonie letnim rócunież przystanek kursowych autobusóm), checţc jednak dobrze poznać dolinę trzeba jg przernaszerować cu catości. Z Roztok do cuylotu 2 km, 20 min, od wylotu do schroniska 6,5 km, 225 m różnicy poziomów - 1.40 godz. (ţ-1.20 godz.). Wędrówkę zaczynamy od rozstaju szos (885 m) w miejscu 308 zw. Roztoki, leżącym w widłach Kirowej Wody i Siwej Wody, łaczących się w rzekę Czarny Dunajec - dojazd d. 25 z Zako- panego. Kilka zabudowań, m.in. sklepik i restauracja. Przyst. autobusowy "Dol. Chochołowska - skrzyżowanie" i postój do- 30b 30c 96 DOLINA CHOCHOLOWSKA rożek konnych. Boczna szosa kieruje się na pd.-zach. ku Ta- trom. Przecina rozległy stożek fluwioglacjalny powstały w cza- sie ostatniego zlodowacenia. Z prawej płynie wśród olszyn uoJ, .mv ,mv auţ, aţţ.acţaa a a.ya.aa a i kilkoma zagrodami. W okresie topnienia śniegów - podobnie jak na innych łąkach - łany krokusów. W XVIII w. naleiała ona w całości do Czarnego Dunajca, ok. r. 1800 miała już 24 współwłaścicieli. Do dziś po sianokosach, widać tnące ją działki własnościowe. Kiedyś był to wainy punkt etapowy dla stad idących w góry. Jeszcze ok. 1930 r. bacowie zimowali tu z owcami, karmiąc je zebranym w lecie sianem. Krzyż ufundowany w r. 1809. 2 km wylot Dol. Chochołowskiej (925 m). Od cusch. dochodzi d. 27c. Wsch. zamknięcie wylotu tworzy niska skałka, za którą w grudniu 1939 gestapo zamordowało 9 Polaków (tablica pamiątkowa). Droga wchodzi w lesistą dolinę, która w 4-kilometrowym pn. odcinku zachowała profil doliny erozyj- nej - w kształcie litery "V". Potok Chochołowski ma tu prze- pływ 1200 1/s - grzbietem poza nim biegnie granica państwa. Lasy po obu stronach są silnie zdegradowane przez wieki gospodarki. Uwagę zwracają spiczaste *Siwiańskie Turnie (1046 m - zob. słowniczek), których wierzchołki wystrzelają 100 m ponad poziom potoku. Ku pd. zach. przechodzą one w obeliskowe turniczki (1065 m) z niezwykle ciekawą florą ciepłolubną. - 3 km od zach. uchodzą dolinki Małe i Wielkie Koryciska, kryjące liczne osobliwości przyrodnicze (m.in. sta- nowisko reliktowej sosny) i tworzące wraz z Siwiańskimi Turniami jeden rozległy "park" krajobrazu dolomitowego. Zach. ograniczenie doliny stanowi dalej regiel Kryta (1246 m), wzmiankowany w dokumentach z 1. 1646 (Kreta dolna) i 1657 (skata Skryta) - rośnie na nim ok. 60 limb zasianych przez TT w r. 1891. Za potokiem Polana Kryta. 4,5 km Huciska (982 m). Z Roztok 1 godz. (.L55 min), od wylotu doliny 35 min (.ţ30 min). Duży płatny parking, końcowy przystanek kursujących tu tylko w sezonie letnim autobusów z Zakopanego. Dalej w głąb doliny mogą wjeżdżać dorożki konne i samochody uprawnionych służb. Polana Huciska (lub Huty, 980-1050 m) zajmuje wsch. część rozszerzenia doliny, powstałego w strefie mniej odpornych na wie- DOLINA CHOCHOLOWSKA 97 TRZY KOPY J; PARZţjTCZAK (1186) POLANA JA WORO WA ; JURANIOWA PRI %'ţ ţţ Widok na Dol. Chocholowska znad polany Huciska. 1. Wielki Kopieniec (1257 m); 2. Dol. Chochołowska Wyżnia; 3. Wielkie 'Iţrnie. Z prawej na pierwszym planie Dol. Długa. trzenie łupków kajpru. Stanowiła kiedyś własność Podczerwonego, nazwę zaś wzięła od kuźnicy, która musiała tu istnieć już w w. XVII, o czym świadczy dokument Jana Kazimierza z r. 1657 ("pasze nazwane Hamry"), a może i zdanie w dyplomie z r. 1638, wspominające o pracy zagrodników z Podczerwonego "w Rudzie". Ok. 1890 dobrze widoczne były jeszcze ślady wodnej "przykopy". W tzw. Baniach na pn. wsch. od polany eksploatowano m.in. żyłę pokładową hematytowo-kwarcową 40-70 cm grubości, występującą w czerwonych wapieniach krynoidowych (hałdy ok. r. 1930 były tu jeszcze sztolnie). W w. XVIII i na początku XIX rudę dowożono Drogą pod Reglami do Kuźnic. W lipcu 1809 na Huciskach strai obywatelska zaskoczyła w szałasie bandę zbójników. Wywiązała się nocna walka, w której trakcie poległ wójt gminy Witów, An- drzej Siuty. Na porośniętych świerkami fundamentach stało pry- watne schronisko gazdy Kostusia, od r. 1936 PTf utrzymywało w nim własną stację turystyczną. Budynek spalili Niemcy w sty- czniu 1945. Nad Huciskami Dol. Chochołowska ścieśnia się w skalne przewężenie zw. Niżnią Bramą. Pod przewieszką z lewej strony widać tablicę umieszczoną w r. 1901 przez księży no- wotarskich ku czci przywódców "poruseństwa" chochołowskie- go z r. 1846. Medalion obok upamiętnia wizytę w dolinie pa- pieża Jana Pawła II w czerwcu 1983. Ok. 80 m dalej wyrasta po tej samej stronie następna skałka. Odbiega za nig cu lewo 98 DOIINA CHOCHOtOWSKA w dól ścieżka do oddalonego 0 70 m **Wywierzyska Chocho- lowskiego (988 m). Tworzy ono lejkowaty basen zw. Stawkiem, 12 m dtugości i 1,6 m glębokości. Przy niskim i średnim stanie wyplywa z niego w ciqgu sekundy 300-600 litr˘w wody o tem- peraturze 5ţř. Jak ustalono, część wód pochodzi z Potoku Chocholowskiego, który gubi się 1,5 km wyżej w ponorach. Górale zarzucali zbiornik kamieniami i drewnem, gdyż topilo się w nim bydto. - Droga przechodzi na zach. brzeg poto- ku, gdzie leży ładna polana Pod Jawory (Pod Jawor - dwa szałasy). Za następnym mostkiem od wsch. uchodzi dol. Mię- dzy Ściany, a 200 m dalej odlqcza si‘ w lewo d. 29c. Kolejne rozszerzenie doliny wiąże się z pasem miękkich margli, tych samych, które w równoległej Dol. Kościeliskiej dają początek kotlinie Hali Pisanej. 6 km Wyżnia Brama Chochołowska ("Pod Zawiesistą"), ścieśniona między grzędami Bobrowca (1663 m) i Kominiar- skiego Wierchu (1829 m). Skały z prawej osiągają 100 m wysokości - uwagę zwraca pokrywająca je miejscami roślin- ność urwiskowa. Część wód potoku wpada w ponory w skra- sowiałym wapieniu. Wśród malowniczych turni kryje się jaski- nia Szczelina Chochołowska, odkryta w r. 1938, w 1966 cel dużej wyprawy grotołazów pod kierownictwem Przemyslawţx Burcharda (14 dni pod ziemią). Długość poznanych korytarzy wynosi 2500 m. Dalej drewniana leśniczówka TPN, dawne prywatne schronisko Blaszyńskich. Małe schronisko zbudował tu przed wojną Jan Blaszyński Duszek. Spałone przez Niemców w początku 1945, zostało nieba- wem odbudowane (w nieco innym miejscu). W grudniu 1946 spło- nęło raz jeszcze w czasie walk z oddziałem ze zgrupowania "Og- nia". TPN przejął je po r. 1970. W połowie kwietnia 1992 do wnętrza budynku dostał się obudzony ze snu zimowego, głodny niedźwiedź. Powywracał meble, powybijał okna i z krwawiącymi łapami wrócił do lasu. 30d 6,3 km. U stóp lesistego Kopieńca (1257 m) Dol. Chocho- łowska rozwidla się. Prosto ku pd. odchodzi Dol. Starej Roboty (d. 36), główny ciąg przyjmuje kierunek południowo-zachodni. I Z Hucisk do rozstaju 25 min (ţ-20 min). Droga wznosi się stromiej, z prawej w dzikim parowie piekli się na kamie- niach *Chochołowski Potok. - 7 km śródleśna polana Trzy- dniówka. W lewo odchodzi d. 35. Droga przekracza potok i wiedzie doliną noszącą już znamiona polodowcowe (profil w kształcie litery "Uř, moreny). Na zach. widać długi grzbiet oouNA cHocHa.owsKA 99 graniczny od Grzesia (1653 m) po Rakoń (1879 m). Na wsch. masyw Kominiarskiego Wierchu (1829 m). U podnóiy Bobrowca leży Polana Chochołowska 30e (1090-1160 m) - jedna z największych (23 ha) i najbardziej malowniczych łąk Tatr Zachodnich, przed laty ośrodek wielkiej Hali Chochołowskiej (524 ha). Droga wiedzie jej dolną połacią przez typową "wieś letnią", złożoną z szop i szałasów o wyraż- nie rzędowym układzie. Kulturowy wypas owiec prowadzą na polanie pasterze z Witowa. W r. 1983 gościli w swoim szałasie Papieża (tablica pamiątkowa). Mały kościółek zbudował przed r. 1960 juhas Toczek. W kwietniu polanę okrywają kobierce *krokusów. W górze na zboczu Bobrowca ciągnie się koronka dolomitowych igieł skalnych, zw. Mnichami Chochołowskimi. Polana Chochołowska wzięła nazwę od wsi Chochołów, w doku- mencie z r. 1592 występuje z nazwą Suchy Bór, używaną jeszcze w XDC wieku. Długie rzędy kamieni wyznaczają dawne działki własnościowe. Ok. 1875 r. atało tu 17 szop i szałasbw, w latach międzywojennych było ich już ok. 60. Szałasy są mniejsze, szopy na siano mają duże boiska i charakterystyczne dachy. Do r. 1922 wyodrębniona część polany (14 ha) była koszona później koszono tylko niektóre działki. Ok. 1950 r. pasło się tu 600 owiec i 130-140 krów. "Przesiadują tu pasterze aż do zimy, a po siano przybywają na saniach" - notował Eljasz w r. 1900. W XDţ w. szałasy stano- wiły "odskocznię" dla podhalańskich kłusowników wybierających się w "orawskie góry". Jesienią 1884 nocował tu z dwoma towa- rzyszami stary Sabała. "W nocy - opowiadał później Wojtek Bu- kowski - śniło się Sabale, że miał uczynek z księżą gospody- nią (...). Pobudził zaraz wszystkich, aby wstawali i szli wypatry- wać niedźwiedzia, bo to na niego takie dobre śnisko mu się objawiło." Już w godzinę później Wojtek zastrzelił niedźwiedzia w Dol. Zuberskiej. W r. 1938 z Polany Chochołowskiej miał wystar- tować balon stratosferyczny "Gwiazda Polski", by ustanowić nowy rekord wysokości lotu (30 000 m). W nocy poprzedzającej start zerwał się wiatr, a podczas pośpiesznego opróżniania powłoki za- palił się gaz, co potożyło kres przedsięwzięciu. 8,5 km Schronisko Chochołowskie (1146 m). Z Hucisk 1 godz. (.ţ45 min), z Roztok 2 godz. (ţ-1.40 godz.). Do poczatku r. 1945 stało tu duże schronisko Warszawskiego Klubu Nar- ciarzy zbudowane w 1. 1930-32, otwarte w lutym 1933 z udzia- ţem Prezydenta RP, spalone przez Niemców w początku stycz- nia 1945. Obecny gmach wystawiło PTTK w 1. 1951-53 wg projektu Anny Górskiej. Ma on 9543 m3 kubatury i 133 miej- sca noclegowe. Ceny w styczniu 1994: 55-130 000 zł za noc. 1 OO DOLINA CHOCHOLOWSKA DOLINA CHOCHOtOWSKA 1 O1 JARZĄBCZY WIERCH RONACZ OSTRY (2084J SMUTNA PKlttţ Ę PRZEDNI SALATYN (2137) (t9ţ. HRUBA KOPA BANIKOWSKA PRZEt CZ GOPATA (1958) WOGOWIEC (2064) (2163) (2062) SALATYŃSKI WIERCH NISKA ROHACZ PLACZLIWY ţyKOpy ; PACHOLA (2050) PRZEt CZ DZIURAWA PRZEGĘCZ (2126) i , BAN6WKA ţ (2166) SZYNDLOWIEC ; (183E) (1836) ţ ţ (2178) SPALONA BRESTOWA (2084) (1934) DLUGI UPGAZ \\ i879 )' ţ ů \ /, / ůţţ , 10 1 ţ;.,. 3 . ţ D 0 L 1 N A Ł A T A N A Widok z Grzesia na oLoczenie dolin Chochołowskiej i Zuberskiej. 1. lhtl. Jarząlr cza; 2. Czerwony Wierch; 3. Dol. Chochołowska Wyżnia; 4. DoL Smutna; ;, Zielony Wierch; 6. Igła w Banówce; 7. Dol. Spalona; 8. Przełęcz pod Dzwonem (1885 m); 9. Mały Salatyn (2030 m); 10. Salatyńska Przełęcz (1872 m). Na lewo od Jarzabczego Wierchu - wierzchołek Raczkowej Czuby (2194 m). Gospoda z dużą jadalnią wydaje posiłki w godz. 8-20. Narciar- nia, kuchnia turystyczna, suszarnia, kiosk z wydawnictwami. Pośrednictwo pocztowe: 34-500 Zakopane, skr. poczt. 195, tel. 705-10. Automat telefoniczny na karty magnetyczne. W pobli- iu schroniska czynny jest zimą mały wyciąg narciarski (300 m długości). W czerwcu 1983 gościł tu papież Jan Paweł 11 i spotkał się z Lechem Wałęsą oraz jego rodziną (3 tablice, pamiątkowe). Spod schroniska rozchodzq si‘ szlaki 32, 33 i 39. 31. NA BOBROWIEC prLełęcze Iwaniacka i Tomanowa, leiące z Bobrowiecką do- kładnie w jednej linii. Stok jest b. stromy, płytką glebę porasta zespół kostrzewy pstrej. Niewyraźne żebro doprowadza do ostrej Jamburowej Czuby (ok. 1585 m) - zwornika dla grzbietu rozdzielającego doliny Bobrowiecką i Juraniową. Z przełęczy 30 min. Ku pn. odsłania się uroczy *widok na Dol. Juraniową i lesistą Kotlinę Orawicką. - Ostra i pozębiona grań zwraca się teraz w prawó, obniżając się płytkim siodłem. Od pn. podchodzą pod nią zwarte kosówki z kępkami lasu. Wśród muraw rozległe płaty dębika ośmiopłatkowego. Od siod- ła grzbiet wznosi się znów stromiej, przechodząc w skalistą grań. Tworzy ona kilka garbów porośniętych kosodrzewiną. 1 km Bobrowiec (1663 m). Z przełęczy 45 min (.ţ30 min). Opis wierzchołka d. 221c. Panoramy na s. 531 i 536-537. D. 221 sprowadza ku Juraniowej Przelęczy. Szlak ze Schroniska Chocholowskiego na Bobrowieckq Prze- lęcz jest aktualnie zamknięty i wejścia od tej strony na Bobro wiec nie sg dozwolone. Wolno jednak dokortać wejścia bawicţc na Slowacji. Z Przelęczy Bobrowieckiej 1 km, 307 m różnicţ, wzrciesień - 45 min (.ţ30 mire). Zn. zielone. 31 Bobrowiecka Przełęcz (1356 m). Opis d. 220d. Z Grzesiu sprowadza tu d. 220. - Z przełęczy wzdłuż słupków granicz- nych wchodzą na stok Bobrowca słowackie zn. zielone. Ponad granicą lasu warto popatrzeć, jak nakładają się na siebie 32. PRZEZ Dł-UGI UPtAZ NA WOtOWIEC Graniczny masyw Wotowca wznosi się w narożu Tatr Pol- skich, Orawskich i Liptowskich, dzięki ezemu należy do naj- wspanialszych widokowo wynioslości calych Tatr Zachodnich. Szlak wiedzie panoramicznym grzbieterrc - linicţ wododzialu europejskiego. Zmieniajgce się widoki na otoczenie Dol. Zuber- skiej i cale niemal Tatry Orawskie. 7,2 km, 910 m różnicy wzniesień - 2.45 godz. (.ţ2.15 godz.). Zn. żólte, potem niebieskie. 32a 32b 1 02 OOLINA CHOCHOLOWSKA Żółto znakowana dróżka wchodzi w las nad Schroniskiem Chochołowskim ( 1146 m - d. 30e). Wiedzie ku pn.-zach. dnem Żlebu Bobrowcowego. Jest to stara droga górnicza wg Stefana Zwolińskiego zbudowana ok. r. 1808 przez zakłady kuźnickie, dla których zwożono nią rudę z kopalni w Bobrow- cu. Wznosi się ona wzdłuż strumyka. Po 400 m mijamy stopień wodny na potoku (obudowane źródło). Równolegle biegnic w zakosy trasa narciarska. - 1,2 km (1325 m) w lesie pod Bobrowiecką Przełęczą (1356 m) szlak pieszy skręca w lewo, połączywszy się wcześniej z nartostradą (zn. pomarańczowo -- żółto - pomarańczowe). Prowadzą odtąd razem, najpierw 600 m trawersem, potem w nieregularne zakosy. Ponad granicy lasu orientację ułatwiają dość gęsto rozmieszczone tyczki. - 2,3 km grzbiet graniczny, który osiągamy w pobliżu czuby ok. 1515 m. Od pn. dochodzi tu d. 220d. Szlak wznosi się teraz szerokim grzbietem ku pd. zach. pomiędzy dwa wierzchołki Grzesia, po czym wprowadza na wyższy z nich. 3 km Grześ (1653 m). Od schroniska 1.10 godz. (.ţ50 min). Ze szczytu roztacza się *widok na Tatry Orawskie i otoczeniců Dol. Chochołowskiej. Nad Tomanową Przełęczą szczyty Tatr Wysokich, w dolinie na pn. dachy oddalonych o 7 km Orawic. Na pd. zach. wyzierają zza bliższych wierchów granitowe Rohacze. Panorama na s. 100-101. Drewniany krzyi na wierzchołku ustawili w czerwcu 1992 Sło- wacy. Upamiętnia on odbywajace się tutaj jeszcze przed kilkoma laty spotkania przedstawicieli opozycji demokratycznej obu sasiu- dujacych krajów. W 1. 197ţ89 wiódł tędy szlak przemytu litera- tury religijnej z Polski, zainicjowany przez ks. Koszuta z Czarnej Góry. Na szczycie Grzesia kończą się zn. żółte. Głównym grzbie- tem (wododział bałtycko-czarnomorski) prowadzą nas ku pd. zn. niebieskie. 150 m od szczytu w pratuo odgalęzia sig d. 21&! cuiodcţca ku Przeţęczy w Osobitej, a z Dol. Łatanej dochodzi d. 216c. - 3,5 km ł.uczniańska Przełęcz (1602 m) - płytkiců siodło, z dawien dawna używane przez Podhalan jako przejście w Tatry Orawskie. 11 i 12 lutego 1945 przeszła tędy w obie strony kierowana przez Zbigniewa Korosadowicza wypra- wa TOPR po rannych partyzantów radzieckich (zob. d. 217). W rejonie przełęczy wyłaniają się na powierzchni białe kwar- cyty, należące do długiej żyły, która na zboczu Trzydniowiań- skiego Wierchu tworzy tzw. Gęsi. - Wędrujemy teraz 35 min oouNA cHocHoLowskA 103 ţ(/Q/ARANIEC (218ţJ Hţ ROHACZ PtACZLIWY (212aJ TRZY KOPY (OK. 2150) , WYZNI PRZYSLOP (2115) ; BRESTOWA (1931) pogarbionym grzbietem Długiego Upłazu, biegnącym na pd. i pokrytym zbitą murawą halną. Doskonale prezentuje się stąd kocioł polodowcowy Dol. Chochołowskiej Wyżniej, na osi Dol. Łatanej ukazuje się osiedle na Zwierówce. 6 km Rakoń (1879 m). Z Grzesia 1 godzina. Ze schroniska 2.10 godz. (ţ.1.50 godz.). *Widok z wierzchołka obejmuje naj- dzikszy zakątek Tatr Orawskich - granitowe otoczenie Dol. Rohackiej - i zaskakuje turystę wysokogórskim charakterem (panorama wyżej). Mroczne ściany Rohaczy (2084 m i 2126 m), stożki piargów Dol. Smutnej, lustro dolnego z Rohackich Sta- wów - wszystko to bardziej przypomina Tatry Wysokie, aniżeli łagodny pejzaż Tatr Zachodnich. Wspaniale wygląda stąd gru- pa Salatyńskiego Wierchu (2050 m). W stronę "Bufetu Iţohac- kiegoř schodzi d. 213b. Nasz szlak obniża się z Rakonia na siodło 1863 m, a nastę- 32C pnie wznosi się grzbietem. Od lewej dochodzi d. 33b. Pokazują się teraz wszystkie Stawy Rohackie. Znakowana niebiesko acieżka, w sezonie b. ludna, wznosi się odtąd stromo w górę, Częściowo po zach. stronie grani. 7,2 km Wołowiec (2064 m). Z Rakonia 35 min, z Polany Chochołowskiej 2.45 godz. (.ţ2.15 godz.). Obszerny wierzchołek Widok z Wołowca na otoczenie Dol. Zuberskiej. 1. Rohacka Szczerbina; 2. Jamni- oka Pnełęcz (1909 m); 3. Zielony Wierch (ok. 2000 m); 4. Banikowska Przełęcz (2062 m); 5. Mały Salatyn (ok. 2030 m); 6. Pnednie Zielone (1744 m); 7. Doliny Salatyńskie - Przednia i Zadnia, rozdzielone grzbietem Zadniego Salatyna. 33a 33 b 1 O4 DOLINA CHOCHOLOWSKA w sezonie zapełnia różnojęzyczna rzesza turystów, którzy po- dziwiają niezwykle rozległy **widok ("przytłaczająco piękny", pisał w r. 1903 August Otto). Za bliższymi wierchami wyła- niaja się na wsch. kontury Tatr Wysokich - wyróinić możnţx Świnicę (2301 m), Mięguszowiecki (2438 m), Krywań (2494 m). Na zach. wznoszą się piękne granitowe szczyty nad Dol. Smut- ną (s. 103), na pn.-zach. horyzoncie - za doliną Orawy - Babia Góra (1725 m). Za strzelistymi Rohaczami widać dolinę Wagu. U pd. stóp Wołowca Jamnickie Stawy (zob. d. 188d), na tarasie u stóp Trzech Kop urocze Rohackie Stawy (d. 210). Graniq ku cusch. wiedzie d. 37a. W stronę Rohaczy zbiega na Przelęcz Jamnickcţ d. 188e. 33. NA WOtOWIEC PRZEZ CHOCHOtOWSKĄ WYŻNIĄ Szlak charnktererre odmienny od poprzedniego cuariantu, cţolny jest od strat wysokości i przez to dogodniejszy. Nadaje się zwtaszcza do zejścia ze szczytu. TT cuyznakocualo go już w r. 1901. Odleglość 5 km, 945 m różnicy wzniesień - 2.30 godz. (.ţ2 godz.). Zn. zielone, potem niebieskie. Rciwnolegle na grzbiel gtóţuny cupromadza trasa narciarska - od granicy lasu ulatwćajcţce orientację tyczki. Sprzed Schroniska Chochołowskiego (1146 m - d. 30e) drogą dojazdową 100 m w dół, po czym w prawo już tylko za zn. zielonymi. Szerokie dno doliny wznosi się łagodnie i wy- słane jest materiałem morenowym oraz osadami rzecznymi, na których rosną lasy silnie przekształcone przez wieki gospo- darki. W tyle pozostaje potężny garb Bobrowca (1663 m), na pd. wybija się kopa Czerwonego Wierchu (1766 m), z kot- łami polodowcowymi po obu stronach. - 1,2 km od zach. opada Litworowy Żleb, w górze rozwarty w trawiasty lej, skąd w zimie schodzą niszczące las lawiny. 2,5 km Wyżnia Polana Chochołowska, szybko zarastają- ca lasem. Od schroniska 45 min (.ţ35 min). Wśród drzew ślady szałasów. Polana należała do Hali Chochołowskiej i sięgała do górnej granicy lasu. Pasterze pojawiali się na niej b. późno (ok. 1 lipca). W 1. 1944-45 w szałasach stacjonowały oddziały partyzantki radzieckiej. Szlak wznosi się przez niższe już świerczyny, a potem przez upłazy sięgające do górnej granicy lasu, która jest tu silniţů zdeformowana przez pasterstwo. Przed nami przestronny DOLINA CHOCHOLOWSKA 105 koeioł polodowcowy Dol. Chochołowskiej Wyżniej otoczony ścianami i zboczami 300-350 m wysokości. Jego dno - tzw. Dziurawe - ma średnicę 0,8 km (1570-1640 m) i zasłane jest blokami moreny dennej. Od dołu ogranicza je wyraźny próg morenowy, z którego bija źródła Potoku Chochołowskiego. Na progu tym szlak skręca w prawo i wiedzie wśród rowów i bul do kamienistej kotliny między pn.-wsch. grzędą Wołowca a Rakoniem. Słychać gwizdy świstaków, w tyle wypiętrza się masyw Kominiarskiego Wierchu (1829 m). Ścieika wspina się po upłazach na graniczny grzbiet, osiągając go na wysokości ok. 1870 m, w odległości 500 m od szczytu Wołowca. Od schro- niska 2 godz. (.ţ1.40 godz.). Z grani otwiera się kontrastujący z dotychczasowymi *widok na alpejskie" szczyty w otoczeniu Dol. Rohackiej (s. 103). Zrc. zielone odchodzeţ grzbietem cu pra- uro (na Rakoń), my kierujemy się w lewo za zn. niebieskimi (d. 32c). Rozdeptanym grzbietem osiągamy spiętrzenie szczy- towe. - Wołowiec (2064 m), od schroniska 5 km, 2.30 godz. (ţ.2 godz.). Opis wierzchołka i połaczeń szlakowych d. 32c. 34. TRZYDNIOWIAŃSKI PRZEZ JARZĄBCZĄ Na niezcuykle piękno panoramy z Z1-zydrciomiańskiego Wier- chu zwrócil już ucuagę Mariusz Zaruski (1912), jej cuartości geograficzno-dydaktyczne podkreśla Starcistacv Berezocuski (1954). Wycieczka pótdnioma, b. za mujqca. DtugožŤ szlaku 5 km, 650 m cţzniesienia - 2 godz. ( J1.30 godz.) Zn. ezerţuone. Od Schroniska Chochołowskiego (1146 m - d. 30e) co- 34a famy się 500 m drogą dojazdową (d. 30) do środkowej grupy szałasów na Polanie Chochołowskiej. Poniżej bacówki, którą w czerwcu 1983 odwiedził Jan Paweł II (tablica pamiątkowa), w prawo odgałęzia się szlak czerwony. Na dolnym odcinku towarzyszą mu żółto-białe znaki "szlaku papieskiegoř (trasa wycieczki Papieża). Przekroczywszy potok mijamy budynek turbiny i zagłębiamy się w las. - 1 km (10 min) - Wyżnia Polana Jarząbcza (1130-1160 m). Krzyż żelazny wystawiony przez ks. Wojciecha Roszka z Poronina. Odsłania się stąd ładny widok. Szlak wiedzie przez całą długość polany, a potem lasem w pobliżu huczacego na wantach potoku. - 1,5 km rozwidlenie doliny, dzielącej się na Jarząbczą i Chochołowską Wyżnia. 1 06 DOLINA CHOCHOLOWSKA Właściwa Dol. Jarzabcza zajmuje obszar 4,3 km2 i tworzy środkowe rozgałęzienie w górnym wachlarzu Dol. Chochołowskiej. Jej najwyższe piętro (Rówień) jest otoczonym ścianami kotłem polodowcowym. Centrum Hali Jarząbczej stanowiła kiedyś Niżnia niedźwiedzie. Dolina wzięła nazwę od góralskiego rodu Jarzabków, do których hala w przeszłości naleiała. W r. 1897 na Polanie Jarząbczej został zastrzelony przez żandarmów Józek Stękała, uważany za ostatniego zbójnika tatrzańskiego. 34b Poniżej jazu szlak przekracza Jarząbczy Potok. Z prawej strony podnosi się ubocz Czerwonego Wierchu, którą na wysokości 1300-1440 m porasta starodrzew górnoreglowy tzw. Hotarz z 500-letnimi smrekami i naturalną granicą lasu. - 2,5 km w lesie na brzegu Potoku Jarząbczego końezy się "szlak papieski" (od schroniska 45 min, .ţ35 min). Miejsce, w którym Jan Paweł II podczas wycieczki 23 czerwca 1983 odpoczywał i skąd zawrócił do schroniska, upamiętniaja krzyż i tablice. Na jednej z nich słowa Papieża: "Mogłem w dniu dzisiejszym spojrzeć z bliska na Tatry i odetchnać powietrzem mojej młodości." Nie dochodząc do polany Jarząbcze Rówienki, znaki opusz- czają dróżkę w lewo (uwaga), przekraczają powtórnie Jarząb- czy Potok i pną się świeżą porębą w lewo, na stokową polanę Szałasiska. Od schroniska 1 godz. (.ţ50 min). W połowie jej wysokości (uwaga) szlak skręca w prawo i wznoszącym się trawersem wiedzie przez las i drugą część polany. Leśna dro- żyna, niegdyś górnicza, doprowadza do żlebu z wodą i wznosi się wzdłuż jego pd. odgałęzienia. Na wysokości 1500 m szlak tworzy pętlę na stoku Przykrej Kopy i wraca do rozdwojonego żlebu, przez bujne kosodrzewiny wydostajac się na rozdzie- lającą oba ramiona grzędę. Grzęda ta, zwana Pośrednią Kopą, wyprowadza na pd. wierzchołek Trzydniowiańskiego Wierchu (1765 m). 200 m ku pn.-zach. na główny, choć niższy wierzchołek. - 5 km Trzydlniowiański Wierch (1758 m). Od schroniska 2 godz. (.ţ1.30 godz.). Szczyt wznosi się pośrod- ku amfiteatru Dol. Chochołowskiej, **widok z niego jest wy- jatkowo piękny. Imponująco prezentują się masywy Bobrowca (1663 m) i Kominiarskiego Wierchu (1829 m), a także grupy Wołowca z Rohaczami i Starorobociańskiego Szczytu (2176 m) DOţINA CHOCHOtOWSKA 107 DWRawa PRzELĘcz (le3a) ROHACI OSTRV (109!) ; ROHACZ PLACILIWY (1116) LOPATA ; , ţ....ţ,..ţ. voţr.rrn z Bystrą (2248 m). Ku pn. zbiega d. 35a, grzóietem przez Czubik (1846 m) cuiedzie d. 356. 35. TRZYDNIÓWKA - TRZYDNIOWIAŃSKI - KOŃCZYSTA Wariont drogi na Trzydniocuiański. Z ucţagi na gęste zarośla kosodrzecuiny i stromizrcę - 6. ucidżliwy, zwtaszcza po opadach. Od polany Trzydniómki 3 km, 680 m różnicy wzniesień - 1.45 godz. (ţ.1.15 godz.) . Zn. ezerwone. Dojście z Trzydnio- u)iańskiego Wierchu na Końezystg cu grzbiecie glównym: 1,8 km - 45 min (.ţ.35 min), zn. zielone. Początek szlaku na zarastającej polanie Trzydniówka 35a (1080-1100 m, d. 30d), 1,5 km poniżej Schroniska Chocho- łowskiego i 2,5 km powyżej polany Huciska. Nazwa Trzy- dniówka wiąże się wg przypuszczeń z dawnym górnictwem. Zn. czerwone wioda ku pd. kamienista droga do długiego żlebu zw. Krowińcem. - 0,8 km (1279 m) ścieżka zwraca się w lewo na stromą leśną ubocz. Las jest podszyty gęstwiną *paproci, a dróżka wydeptana w wilgotnym, pełnym korceni gruncie. Na wysokości 1400 m osiągamy grzbiet Knlowca (nie Kulaw- ca"), w kierunku pn. opadający ku Kopieńcowi (1329 m). Szlak zwraca się na grzbiecie w prawo i podchodzi przez ładny PacHoLA (llaa) RaKoN (leTo) ; PLACZLIWE (1130) n nwa (IOa1) Widok z Trzydniowiańskiego Wierchu w kierunku zachodnim. Na prawo od Itakonia, nad poczatkiem Długiego Upłazu, wyłaniaja sie Barby Salatyńskiego Wierchu (2050 m) i Brestowej (1934 m albo 1902 m). DOLINA CHOCHOLOWSKA górnoreglowy las, którego prześwity wypełniają wspapiałe, niezwykle bujne paprocie. Ponad górną granicą lasu rozpo- czyna się najmozolniejszy odcinek drogi - ok. 30-minutowy marsz ścieżyną wijącą się wśród plątaniny kosodrzewin, któ- rych gałęzie i korzenie utrudniają poruszanie się. Nad Przełę- czą Bobrowiecką wyłania się Osobita (1687 m), nad Iwaniacky - Giewont ( 1895 m). Z lewej widać prawie całą Dol. Starej Roboty, z prawej - oryginalną dolinkę Ptasiniec. - Kosówki tracą zwarcie i rozpadają się na płaty, a ścieżka wspina si4 trawiastym grzbietem. 3 km Trz dniowiański Wierch (1758 m). Od gościńca 1.45 godz. (y1.15 godz.), od Schroniska Chochołowskiego 2 godz. (.ţ1.45 godz.). Opis widoku i panorama d. 34b. 35b Przez Czubik na Kończystą - dojście do grzbietu głów- nego. Grzbietem Trzydniowiańskiego Wierchu ku pd. wsch. zrazu za zn. czerwonymi, które za kopą 1765 m zóiegajg cu Dol. Jarzclbczg (d. 346), a dalej za zn. zielonymi w 10 min do Przełęczy nad Szyją (1754 m). Następnie ścieika trawersuje stoki Czubika (1846 m). Grzbiet porozcinany jest typowymi dla Tatr Zachodnich rowami tektonicznymi. Z szerokiego siod- ła Dudowej Przełęczy (ok. 1815 m) otwiera się widok na Dol. Starej Roboty i kotlinę Stawek z 5 małymi jeziorkami na dnie, często wysychającymi (zob. d. 36b). Grzbiet dźwiga się teraz stromo do góry, a ścieżka pnie się prawą stroną bruzd grzbie- towych, rozcinających stok. Z wierzchołka Kończystej nad Jarząbczą (2002 m) ukazuje się liptowska strona Tatr Za- chodnich. U naszych stóp grupa Raczkowych Stawów (d. 186c) w dolinie tej samej nazwy. Z Trzydniowiańskiego 1,8 km - 45 min (ţ.35 min). Granicznym grżbietem glócunym cuiedzie cu obu kierunkach d. 37. 36. NA STAROROBOCIAŃSKI SZCZYT Przejśeie przez interesujqecl Dol. Starej Roboty na najcuy§szy i najpiękniejszy szczyt polskich Tatr Zachodnich. 6,5 km, 1130 m wzniesienia - 3 godz. (.ţ2.15 godz.ţ. Zrc. ezarne, zielone i czercuone. 368 W rozwidleniu dróg 300 m powyżej Wyżniej Bramy Chocho- łowskiej (ok. 1040 m - d. 30d) w odgałęziającą się ku pd. Dol. Starej Roboty wchodzą zn. żółte i czarne. 109 DOLINA CNOCHOLOWSKA Po lewej stał kiedyś budynek leśny, w którym w r. 1911 Zako- piański Oddzial Narciarzy TT urzţdził schronisko, nieustannie grabione i demolowane przez górali i od r. 1930 nieużyteczne. Wielki klucz brało się z "Dworca Tatrzańskiego". Latem 1923 spędził tu noc Karol Szymanowski. Wspominał Jerzy M. Rytard: "Zapadał wieczór i nadciagnęła noc z księżycem, który tylko w górach tak świecić potrafi (...). 1'owitaliśmy go winem na polance przed schroniskiem. Było naprawdę wspaniale." 0,6 km rozdroże pod niewidoczną z drogi polaną Iwanówką. D. 38 odlqcza si‘ cu lecuo. Dol. Starej Roboty jest największym z bocznych odgałęzień Dol. Chochołowskiej. Liczy 4,5 km długości i zajmuje 8,9 km2 powierz- chni. Jej górne zamknięcie tworzy kocioł polodowcowy połaczony z dwoma mniejszymi (Stawek i Cielęce Tańce). "Pastwisko Stara Robota" nadał w r. 1646 Władysław IV sołtysom z Wróblówki. W XVIII w. hala miała już 12 współwłaścicieli, z czasem rozpadła się na dwie jednostki gospodarcze. Dolina ma bogatą przeszłość górnicza - rudy żelaza wydobywano tu jeszcze w XIX w. W zimie 1944-45 na Starorobociańskiej Równi kwaterował oddział party- zancki "Białego" I Pułku Strzelców Podhalańskich AK. Zn. czarne prowadzą popod Iwanówką a następnie wzdłuż 36b zarastającej lasem Starorobociańskiej Polany (1110-1120 m), leżącej na dnie rozszerzenia doliny. Z zach. zbocza spływa pas "gołoborza" piaskowcowego. Dalej drożyna wchodzi w lasy, po zach. stronie potoku polana Dudówka. Naprzeciw jej pd. końca (od początku szlaku 1,5 km) odgałęzia się w lewo słabo już widoczna droga "hawiarska", wiodąca do dawnych sztolni pod szezytem Ornaku, zw. Baniste. Była to jedna z najstarszych kopalń w Tatrach Zachodnich - powstała w XVI w. lub wcześniej. Wzmiankowany wyżej przywilej z r. 1646 używa nazwy Stara Robota, jako zarzuconą wymienia ja Matej Bel (1736). W roku 1793 zwiedził ją Belsazar Hacquet, w r. 1839 - Ludwik Zejszner, który słyszał od górali, że ośm sto roków w niej pracowano i jui ośm sto roków minęło, jak zaprze- stano kopać". Kopalnia składała się z 12 sztolni i kamiennego budynku. Eksploatowano żyły kwarcowo-barytowo-ankerytowe zawierające m.in. miedź i srebro (80 g w 100 kg) W r. 1847 zaczęto wydobywać piryt. U odgałęzienia drogi hawiarskiej" od naszego szlaku na dnie doliny doszukano się śladdw młyna z XVlII w. do kruszenia urobku, a miejsce to zw. jest Mtyniskiem. Szlak zdąża ciągle lasami, wznosząc się niezbyt stromo. Z grzbietu Ornaku spływają ilebami potoczki dolina jest dość przestronna, rozszerzona pracą lodowców które po bokach zostawiły wały moren bocznych. - 3 km Starorobociańska 1 1 O DOLINA CHOCHOLOWSKA Rówień (1320-1400 m) - spora łąka na dnie i wsch. stoku doliny. Od gościńca 1 godz. (ţ.50 min). Na pd. dźwiga się kształtna piramida Starorobociańskiego Szczytu (2176 m), w pd.-zach. zboczu ciągnie się pas urwisk zw. Dudowymi Tur- niami (podcięcie glacjalne), z jasną wyrwą po wielkim obrywie skał w r. 1959. Spomiędzy urwisk spada siklawa odwadniajaca Dudowe Stawki, leżace pod Czubikiem w kotlinie zw. Stawek. W r. 1935 badai je Jerzy Młodziejowski. Siklawę spostrzegł już Hieronim Ciechanow- ski w r. 1854: "Do doliny Staro-Robociańskiej spada z wierzchołka gór potok może z wysokości 150 lub więcej stóp prawie prostopadle - jest odpływem, jak nam przewodnik mówił, Stawu Czarnego..." Na stoku Starorobociańskiej Równi jeden z właścicieli hali zbudo- wał w r. 1938 przytulne schronisko. W r. 1946 ukrywała się w nim bojówka "Ognia", 7 grudnia 1946 osaczona i rozbita przez siły UB i KBW, przy czym schronisko spłonęło. Oto co zapisał Ogień" w swoim notatniku: "W Świętego Mikołaja Poświst rozbity. Na Starej Robocie. Na dole żołnierze w owczej stodole. Kuchnia. W schronisku Poświst, Hanka, Gaduła. W stodole wybici i zabrani. Poświst nie spał bo z kobietą. To go uratowało..." 36C Perć wiedzie w górę przez upłazy. Uwagę zwraca górna granica lasu, silnie obniżona tu przez wypasy i piarżyska. Perć pokonuje bulę w progu i nie wchodząc w głąb potężnego kotła pnie się wzdłuż Zlebu pod Pyszną. Dolina z wolna zapada w głąb, potężne ściany Starorobociańskiego Szczytu i wcięty w nie piękny kocioł polodowcowy tworzą obraz prawdziwie wysokogórski. - 5 km Siwa Przełęcz (1812 m), od Równi 1 godz. (.ţ40 min), widok na Halę Pyszną i wierchy nad Dol. Kościeliską. Od pn. dochodzi d. 38c. - Szlak wiedzie na lewo od skalistej grani, ku zach. opadającej urwistymi skałami. W dole po pn.-wsch. stronie Siwe Stawki (zob. d. 38c). W rejonie grzbietu głównego zwracają uwagę jamy i rowy tektoniczne z roślinnością wyleżyskową na miejscu płatów śnieżnych, zalegających tu do początku lata. 36d 5,5 km Raczkowa Przełęcz (1959 m). Z Siwej Przełęczy 20 min, od gościńca w Dol. Chochołowskiej 2.30 godz. (ţ.2 godz.). W r. 1793 ujrzał stad Dol. Kościeliska Robert Townson. W 1928 ku pd. patrzył Jerzy Młodziejowski: "Tu znów całkiem odmienny słoneczny świat! Na soczystych świeża zielenią trawnikach (...) pełzły dużym kierdelem owce. Donośne turlikanie i miarowy gwizd Luptaka - juhasa, razem z odległym szumem Raczkowego Potoku DOLINA CHOCHOLOWSKA 111 w dolinie, tworzyły przepyszna muzykę, tak dobrze znaną i uko- chaną przez wszystkich nas..." Ścieżka obniża się nieco na pd. zbocze do połączenia szla- ków. W Gadniq Dol. Gaborowq z˘iega d. 185b, ku wsch. wiedzie d. 185c na Blyszcz i Bystrg. Uwaga: miejsce to znane jest z pobłądzeń w mgle lub śniegu. Za zn. czerwonymi idziemy 20 min wąskim grzbietem, na- stępnie kierujemy się ku grani, której krawędzią szlak pnie się stromo ku górze. Zbocze z lewej zalegają miejscami bloko- wiska, ku pn. grań obrywa się stromymi ścianami. 6,5 km Starorobociański Szczyt (2176 m). Z Raczkowej Przełęczy 35 min (.ţ25 min), od początku szlaku 3 godz. (.ţ2.15 godz.). **Widok z podłużnego wierzchołka jest rozległy i urozmaicony. Na zach. stoją w zwartej grupie Tatry Zachod- nie, w stronę słonecznego Liptowa opada Dol. Raczkowa ze stawami na górnych piętrach. Na pd. wsch. potężna bryła Bystrej (2248 m) ze strzelistą Zadnią Kopą (2163 m) obok. Na lewo od Bystrej delikatna koronka Tatr Wysokich od Kry- wania (2494 m) po Koszystą (2193 m). W kierunku pd. opusz- eza wierzcholek d. 37c. 37. LIPTOWSKĄ GRANIĄ Obţtujdca w piękne widoki wędrówka grzbietem gtównym - od Wotowca po Raczkowg Przetęcz, znana już wyprawom Tytusa Chalubińskiego. Ś'wietne studium orografii Tatr Zachodnich. Ostoje kozic - należy zachować catkowitq cisz‘. 6 5 km, suma podejść 700 m, sum.a zejść 800 m - 3.20 godz. (.ţ3.30 godz.). Slowackie zn. ezerwone. Z Wołowca (2064 m - d. 32c) szlak schodzi ku wsch. 37a najpierw trawiastą grzędą, niżej pogarbioną skalistą granią, częściowo po jej pd. stronie (niewielkie trudności). W dole w polodowcowej kotlinie wdzięczą się piękne Jamnickie Stawy (opisy d 188d). - 1 km Dzinrawa Przełęcz (1836 m) - 25 min (T35 min). Z przełęczy po skałkach. W *oknie skalnym schronienie od deszczu. Z dalszego podejścia efektowne widoki na Rohacze (2084 m, 2126 m) i potężny masyw Barańca Wielkiego (2184 m). - 1,3 km Czerwony Wierch, na mapach zw. ł.opatą (1958 m), najniższy ze szczytów w grani głównej nad Dol. Chochołowską. Jego wierzchołek ścieika omija w po- przek pd.-zach. stoku. Dalej pogarbioną granią. Widoki na 1 12 DOLINA CHOCHOLOWSKA wyniosłą Raczkową Czubę (2194 m). Grzbiet załamuje się tutaj ku pd.-wsch. - z lewej pełna powabu Dol. Jarząbcza. - 2,5 km Niska Przełęcz (ok. 1831 m). Następuje mozolne 40-minu- towe (ţ-35 min) podejście pod Jarząbczy Wierch - skrajem rozległych głazowisk zaścielających zbocze. Żlebem z Dol. Jam- nickiej dochodzi d. 189b. Linia graniczna przekracza masyw szczytu w punkcie 2115 m, ok. 100 m od wierzchołka (2 min). 37b 3 km Jarząbczy Wierch (2137 m). Z Wołowca - 1.45 godz. (ţ 1.40 godz.). Półmetek naszej wędrówki graniowej. Piękne *widoki. Punkt 2115 m jest zwornikiem dla grani Raczkowej Czuby (2194 m) i Otargańców, rozdzielającej doliny Jamnicky i Raczkową. W kierunku pd. zbiega d. 187c. - Grzbiet główny, miejscami skalisty, obniża się teraz między dolinami Jarząb- czą i Zadnią Raczkową, w której widać Raczkowe Stawy (zob. d. 186c). Po stronie pn. białe grzebienie Bobrowca (1663 m) i Kominiarskiego Wierchu (1829 m) - odmienny charakterem krajobraz skał wapiennych. W najniższym punkcie grań opada do wysokości 1954 m (Jarząbcza Przełęcz). Na pn. zbocze przewija się stąd płytki rów grzbietowy. 37C 4,5 km Kończysta nad Jarząbczą (2002 m) na nowszych mapach zw. Kończystym Wierchem. Z Wołowca 2.15 godz. (.ţ2.15 godz.). Ku pn. odchodzi boczny grzbiet, a nim d. 356. Grań zwraca się na południowy-wschód. Wcina się w nią wspaniały *rów grzbietowy pochodzenia tektonicznego o dłu- gości 530 m i głębokości 11-12 m. Granica biegnie jego dnem (po deszczach małe stawki), szlak trzyma się pd. krawędzi, natomiast wyższa krawędź pn. należy w całości do Polski. Za nią, po pn. stronie leży Dol. Starej Roboty z kotliną o osobliwej nazwie Cielęce Tańce. - 5 km Starorobociańska Przełęcz (ok. 1967 m). W jej rejonie w Dol. Raczkową schodzi d. 186d. - Od wysokości 2010 m teren ponownie się spiętrza. Ścieżka pnie się wśród blokowisk i muraw situ skuciny i od pd. strony wkracza na wierzchołek. 37d 5,5 km Starorobociański Szczyt (2176 m) - z Kończystej 40 min (.ţ30 min), z Wołowca 3 godz. (ţ.2.50 godz.). Najwyższy szczyt polskich Tatr Zachodnich, jeden z ciekawszych wido- kowo (zob. d. 36d). - Zejście ku wsch. jest strome i wiedzie w pobliżu krawędzi grani (patrz d. 36d). Obniżywszy się na zbocze pod Raczkową Przełęczą, dochodzimy do węzła szlaków. DOLINA CHOCHOLOWSKA 6,5 km Raczkowa Przełţcz (1959 m), z Wołowca 3.20 godz. (.ţ3.30 godz.). Na polskd stronę grani przechodzg d. 36c i 38c. W Zadnią Dol. Gaóorowg zbiega d. 1856. Ku cusch. prowadzi d, 185c na Bystrg. 38. NA IWANIACKĄ PRZEtĘCZ I ORNAK Wycieczka piękna krajobrazowo, zwtaszeza w partii grzbie- towej Ornaku. Można jg polgezyć z wejściem na Staroro- óociański Szczyt. Na trasie brak wody, nie należy zapomnieć o manierce. Na Icuaniackg Przelgcz 3 km i 420 m wzniesienia, zn. żólte - 1.30 godz. (ţ.1 godz.j, z Iwaniackiej Przelęczy do $iwej Przetęczy 4 km i 500 m sumy wzniesień, zn. zielone - 2 godz. (ţ.1.30 godz.). Z rozdroża 300 m powyiej Wyżniej Bramy Chochołowskiej (1040 m - d. 30d) wg opisu d. 36a za zn. czarnymi i iółtymi z gościńca ku południowi. - 0,6 km rozejście szlaków poniżej polany Iwanówka: zn. żółte skręcają w lewo, prosto, dalej w gklb Dol. Starej Roboty wiodg zn. czarne (d. 36b). Polana Iwanówka (1100-1140 m), pokryta zespołem mietlicy, to niewielka łaka zajmujaca stożek napływowy Iwaniackiego Potoku w rejonie moren czołowych ostatniego lodowca starorobo- ciańskiego (widoczne wały). Stanowiła kiedyś ośrodek gospodarczy niewielkiej hali Iwanówki, objemujdcej obszar Dol. Iwaniackiej (2,1 km!). Nazwa pochodzi od górali Iwanów, którzy ok. r. 1700 nabyli halę od Dudów z Międzyczerwiennego droga zastawu za konia wartości 50 zł. Samo nazwisko stanowi ślad migracji ruskich w rejon Podhala. Jeszcze ok. r. 1975 stała tu grupa pięknych starych szałasów. Zn. żółte kierują się pd. skrajem polany w jej wsch. zatokę, skąd wznoszą się lasem równolegle do bezwodnego zazwyczaj łożyska Iwaniackiego Potoku, który ułożony z kamieni chod- nik przekracza kilka razy. Na wysokości 1270 m (od Iwa- ndwki 40 min, ostatnia woda) dolinka rozdwaja się a ścieżka wchodzi w prawo na stok i osiąga zalesiony upłaz Szałasisko (1350-1380 m). Dalej teren wznosi się dość stromo uwagę zwraca miękka żółta zwietrcelina dolomitów komórkowych, których podobne do gąbki odłamki widać wśród kamieni. Po deszczu błoto. Stary górnoreglowy las podprowadza pod eiodło przełęczy. 3 km Iwaniacka Przełęcz (1459 m). Od gościńca 1.15 godz. 38C Iţ50 min), ze Schroniska Chochołowskiego 1.45 godz. 1 14 DOLINA CHOCHOLOWSKA (.ţ1.25 godz.). Z przełęczy otwiera się kapitalny *widok na Dol. Tomanową i otoczenie Dol. Kościeliskiej (panorama na s. 126). Do schroniska na hali Ornak schodzi d. 426. Daţuny szlak na Kominiarski Wierch jest zamknięty od r. 1987 przez TPN. Na grzbiet Ornaku zwraca się ku pd. ścieżka znakowana zielono. Pokonuje ona najpierw zakosami czołowy stok grzbie- tu, liczący 300 m wysokości i pokryty płatem triasowych piaskowców kwarcytycznych. Nad przełęczą porasta go las, wyżej gęstwiny kosodrzewin. "Dzięki temu, że na jałowym podłożu nie mogła się należycie rozwinąć gleba, nie powstały pastwiska, kosówka ocalała w zupeł- ności, a w niej i naturalna górna granica lasu, która przebiega w postaci zębówř - pisze o tym miejscu Marian Sokołowski ( 1928) Wysokopienny las rozluźnia zwarcie nad przełęczą, w grupactţ zachowujac wysokość okazów 11-16 m. Na wsch. wynurzają się Tatry Wysokie, na pn. widać Gorce, na pn. zach. - Babią Górę (1725 m). W 50 min (.ţ35 min) stajemy na pn. końcu masywnego wału Ornaku, omijając od lewej tonący w kosówkach garb Nad Baniste. W części tej prowadzone były w obu stokach rozległe roboty górnicze (por. d. 36b i 42a). Grzbiet tworzy kilka niewybitnych wierzchołków. Z okolic drugiego (1832 m) podziwiamy wspaniałą *panoram4 Tatr Zachodnich, a w niej piękne sylwetki Bystrej (2248 m) i Starorobociańskiego (2176 m). Grzbiet porasta niska roślin- ność halna - w murawach situ skuciny i boimki dwurzędowej rozciągają się płaty borówki bagiennej oraz porostów, płucnika i reniferowego. Za siodłem wznosi się środkowy wierzchołek (1854 m - z Przełęczy Iwaniackiej 1.15 godz., ţ.1 godz.). Widok stąd jest jeszcze rozleglejszy: wśród ciemnych lasów Dol. Kościeliskiej lśni zielonawo Staw Smreczyński. W 10 min zbiegamy na Ornaczańską Przełęcz (1795 m). - 6 km Siwe Skały, najwyższe wypiętrzenie Ornaku (1867 m), stanowiące izolowany płat werfeńskich piaskowców kwarcytycznych leią- cych na skałach metamorficznych. Tworzą one wielkie rumo- wiska, pokryte deseniami typowo rozwiniętego zespołu poro- stów Rhizocarpon alpicola i geographicum. - Grzbiet obniża się teraz i rozszerza, tworząc na długości 0,5 km oryginalny 3- do 4-rzędowy system *rowów tektonicznych (tzw. Kotły). Tający śnieg lub wody opadowe wypełniają bajora, z których DOLINA CHOCHOLOWSKA 115 lnedyś pijały wodę owce. Wg Stefana Kreutza (1917) bieg Towów zgodny jest z kierunkiem warstw łupków. 7 km Siwa Przełęcz (1812 m). Z Iwaniackiej Przełęczy 1.45 godz. (ţ.1.30 godz.), z Dol. Chochołowskiej 3 godz. (j.2.30 godz.). Po wsch. stronie widać w dole Siwe Stawki (0,05 i 0,04 ha, głębokość 1,8 i 1 m). W Dol. Starej Roóoty zbiega d. 36c, która cu przecimnym kierunku cupromadza na grzbiet gtówny. 39. PRZEZ DOLINĘ LEJOWĄ Dolina nie należy do najciekawszych, na szlaku cuioddcym jej dnem rzadko cuięc ruiduje się turystów. Jedng z nieiudtpli- mych atrakeji jest zachomane tu w %rmie tzw. wypasu kultu- rowego pasterstcuo. Dtugość szlaku 4 km, 200 m wzniesienia - 1.10 godz. (ţ-1 godz.). Zn. żólte. Szlak znakowany żółto zaczyna się na pd. skraju polany 39a Biały Potok (930 m, z Kir d. 27 - 20 min). Wchodzi on obok Lejowego Potoku w skalną bramkę zw. przez górali Między Ściany, zbudowaną z piaszczystych wapieni numulitowych. Dno doliny wznosi się łagodnie, a potok płynie nim prawie bez wcięcia w teren. Dol. Lejowa jest największa z polskich dolin reglowych - ma 5 kmţ powierzchni i prawie 5 km długości, sięgając pod wsch. grzbiet Kominiarskiego Wierchu (ok. 1750 m). Nazwę wzięła od dawnych właścicieli - sołtysów Lejów z Podczerwonego. Jej obszar dzielił się między dwie hale: Lejowiec (część pnJ i Kominy Tylkowe (część pd.). Kiedyś czynne w niej były kopalnie i mały ośrodek hutniczy. Stałe wyręby sprawiły, że są tu monotonne Świerczyny z małą domieszką jodły. 1 km polanka Rówienka (945 m). W zach. grzbiecie wznosi się Cisowa Turnia (1112 m). Droga skręca dalej wraz z osią doliny na pd. i na wysokości 964 m przekracza potok. Na zbo- Czu po prawej wyłomiska, a dalej ładny las jodłowo-świerkowy. Ciągnie się po tej stronie strefa rudonośnych wapieni bulas- tych, które w rejonie Wielkich Bań (1262 m) były w XIX w. eksploatowane górniczo (wraz z manganitami i silnie hematy- towymi łupkami). 2 km Huty Lejowe (980-1030 m) spora polana na wsch. 39t brzegu potoku, z dobrze utrzymanym nowym szałasem. Po zach. stronie równoległa polana Jaworzyna (990-1100 m), jak się zdaje najdawniejsza z kilku polan leżących w Dol. DOLINA KOŚCIELISKA Lejowej. Droga trzyma się nadal koryta potoku i 200 m za Hu- tami mija niewielką zalesioną polanę Lejówki (1020-1050 m - górale mówia też "Lechówkiř), ponad którą wznosi się wśród jodłowych lasów Zadnia Kopka (Świńska Turnia, 1333 m). Dalej dolina zwęia się, a następnie zatacza ostry łuk wokół grzędy Diablińca (1241 m), zmieniając kierunek na zachodni. 4 km połączenie szlaków. Zn. żólte iączg się z d. 296ţ Od wy- lotu Dol. Lejowej dotąd 1.10 godz. (.L1 godz.), z Kir 1.30 godz. (.ţ1.15 godz.). Powyżej znajduje się malownicza polana Niżnic: Kominy (1100-1180 m) z osiedlem szop i szałasów. Stanowiła ona kiedyś ośrodek hali Kominy Tylkowe (w r. 1709 Grzegorz Tylka z Cichego zapisał halę Wojciechowi Tylce). "Jest to hala, na której wypasa się stosunkowo dużo bydła (...) - notuje w r. 1953 Stanisław Berezowski. - U bacy i w szałasach indywidualnych chowane są prosiaki i gęsi, toteż hala ta robi wrażenie jak gdyby małej sezonowej wioski." DOLINA KOŚCIELISKA Walery Eljasz nazywa ją "szczytem piękności dolin wapie- niowych" (1875), Julian Chodorowicz "perłą Tatrów" (1882), a Zofia Urbanowska nnajdziwniejszą, jaką można sobie wyob- amum, v ţmuev Kwwny upawa nn uucumu ţ nm yuuuquzy Ciemniakiem a ftaczkową Przełęczą. Skrajne punkty wysoko- ściowe wyznaczają z jednej strony Błyszcz (2159 m), z drugiej zaś Kiry (927 m). Dolina rozwinięta jest niesymetrycznie: aż 69% powierzchni przypada na jej prawe skrzydło. Podobnie jak sąsiednia Chochołowska, tak i ona dzieli się na dwie części o różnej genezie i całkowicie różnym krajobrazie. Część górna zbudowana jest ze skał krystalicznych i wymodelowana przez lodowce, które powstawały w 7 kotłach i kończyły się w rejonie polany Smytniej. Część dolna, długości 4,5 km, leży na obsza- rze skał osadowych (przede wszystkim wapieni) i zawdzięcza swą rzeźbę erozji rzecznej. Jej profil poprzeczny ma przekrój zbliżony do litery "V", a ukształtowanie cechuje - w pełnej analogii z Chochołowską - występowanie na przemian to ob- szernych rozszerzeń, to znów przewężeń w postaci bram skal- nych, uwarunkowanych różnym stopniem odporności skał na wietrzenie i denudację. W tej partii na szeroką skalę rozwinęły Siwa Poţ' - a ol Ai ly Potok / P O 00 w \ ( ,70! ţ; O LůOWů HUi 1 Y \ \' Sw KUCA ,7U! _ DIABLINIEC wIaRcN SPAtENISKD ,1I1 1711 _ţţţ_ I(O P I Kamim s,aků P ,195 W OPAtONE DOLINA KOŚCIELISKA 1 TURNIA ţ777/ţ : Sfůţrů Kolci li tOP iR' Kţ ,ky 3 \ ţI pP ţ111 / 5\ lelv IINIARSK I W ţOI Kay: W Polţ sM t ITNI. w O 1871 MIYniakţ 1 z ,as1 1 ţ 1 neer I \ I PoL Pyams ' ţI I SIWA P /,au / ACIKOWA P \ ,PSi \\ ol. Smytnia km NĘDZbWKA GR NIK I _ .-, , "Iz ó I ó i ~j NRU YREGlE( I r IAIY REGI L \ d , y i. 77 \ .. . oRczYsu \ / o - ţ - -PRers GP wlErusl MIţT \ \ ţs \ Nf 0 i \ Ń... \\... ů ; i Wyfni RdwisA MntluaisAaks \ KOBYLARZ UPiii Wmtule I ţ1 Z kR lkdW WIůIků $wlafdwků E O ţP a 76Y5 A / / t717 / Stewţmrůc:yAski Pol ommows-ţ ţ.,řee P TOMAţOWA O ţ oţ sMRFC nvn 2yŃSKIE ţ towANowA voLsKA ţfe : PYSZNIANSKA P i .\ \ . ţ ;rse / BLYSZCI MiE 1 BYSlRA 1 NISTA zllB SŁOW,4CJA j SŁOWACJA wREczrNsKl w 1. Jercowa Skefka 2. Kepliczke 'Zbójnicke' 3. Lodowe Iródlo I. Jeskinie Mroine 5. Jaskinis C:arne 6. Wypfyw pod Piaenę 7. Smocza Jama 8. Jeskinie Mylne 1 18 DOLINA KOŚCIELISKA się zjawiska krasowe, przede wszystkim w postaci licznych jaskiń, z których kilka należy do największych w Tatrach. 47% obszaru doliny przypada na piętro lasów, 10% zajmują kosodrzewiny. Pod względem wartości przyrodniczych wyróż- niają się takie zakątki, jak Brama Kraszewskiego (lasy urwi- skowe), uroczyska leśne na stokach Ornaku i Zaru (najpięk- niejsze w Tatrach starodrzewy górnoreglowe), stoki Kominiar- skiego Wierchu (niezwykle rzadkie gatunki roślin), Smreczyń- ski Staw (flora i fauna błotna - partie torfowiska wysokiego), stoki Smreczyńskiego Wierchu (naturalna górna granica lasu ze skupiskami limb). W r. 1936 w rejonie Smreczyn i Pysznej utworzony został pierwszy w tej części Tatr rezerwat ścisły, po wojnie (1948) zatwierdzony na obszarze 800 ha (obecnic 1700 ha) - patrz d. 40f. Badania zespołów roślinnych prze- prowadzono w Dol. Kościeliskiej w r. 1923, pod kierunkiem Władysława Szafera. Człowiek wcześnie zawitał do łatwo dostępnej doliny. Naj- starszy z odkrytych na skałach napisów poszukiwaczy skar- bów pochodzi z r. 1531, o pasterstwie mamy źródłowe wieści z r. 1615, co bynajmniej nie znaczy, że dopiero wtedy zaczęto tu pasać. Równie odległe są tradycje górnictwa i hutnictwa. Do końca w. XVIII było to górnictwo kruszcowe (zob. d. 40b i 42a). W r. 1816 zanotował pewien turysta: " W Kościeliskach znajduje się srebro, miedź i nieco antimonii. Te kopalnie sa teraz zarzucone..." W ich miejsce rozwinęło się kopalnictwo rud żelaza, powiązane z ośrodkami kuźniczymi na Starych Kościeliskach (d. 40b) a potem w Kuźnicach (d. 10). W r. 1793 bywali w dolinie (niezależnie od siebie) Belsazar Hacquet i Robert Townson. Drugi z nich zachwycił się jej pięknem, porównując skały do ruin zamków i wież gotyckich katedr. Jako eldorado botaników "odkrył" ją w r. 1830 Franciszek Herbich. Już w 1 poł. XDţ w. zyskała Kościeliska sławę głównej atrakcji turystycznej Tatr Zachodnich. Licznie zaczęli zjeżdżać turyści i naukowcy (Ludwik Zejszner, Hieronim Lobarzewski i inni), w jej bramy wiódł też stały szlak oficjalnych wycieczek gubernatorów, biskupów, arcyksiążąt, którzy przy huku moź- dzierzy składali autografy na skałach. Szczególnym sentymentem darzyli dolinę malarze, pisarze i poeci, m.in. Jan N. Głowacki, Seweryn Goszczyński, Michał Bałucki, Maria J. Zaleska, Wojciech Gerson, Stefan Żeromski, Kazimierz Tetmajer, Jan Kasprowicz, Leopold Stafi, Karol Szymanowski. Od r. 1875 TT budowało tu ścieżki turystyczne, DOLINA KOŚCIELISKA 119 wznosiło altany (przy Źródle Lodowym, przy Krzyżu Pola, nad $tawem Smreczyńskim), udostępniało jaskinie krzątało się przy budowie drogi wjazdowej, którą w r. 1898 doprowadzono do Hali Smytniej. W r. 1908 ZON (póżniejsza SN TT) zajął duży szałas na Pysznej, który na zimę 1910-11 został prze- kształcony w schronisko, rozbudowywane w 1. 1919, 1933 i 1936. W czasie okupacji stanowiła Kościeliska ważny kory- tarz przerzutowy ku Węgrom. Ośrodkiem konspiracyjnym był prywatny bufet na Pisanej (zbudowany w r. 1935), prowadzony przez aresztowane póŹniej małieństwo Berestków. W zimie 1944-45 górne odnogi doliny dawały schronienie partyzantom radzieckim - m.in. oddziałom W. Macniewa "Potiomkina". Tocząc z nimi walki, Niemcy spalili schronisko na Pysznej. Obecnie bazę dla turystów stanowi zbudowane po wojnie schronisko na Małej Polance Ornaczańskiej (d. 40f). Większość wycieczkowiczów przybywa z Zakopanego i okolicznych letnisk sutobusami i samochodami (d. 25, a także 26). 40. PRZEZ DOLINĘ KOŚCIELISKĄ Popularna cţycieczka dnem najpiękniejszej doliny Tatr Zachodnich. Liczne osobliwości i ciekawostki. Droga bita, zbu- dowana w l. 1886-98 przez TT i dwór zakopiański, zamknięta dla ruchu kolomego (z wyjgtkiem uprawnionych stużb). Do Polany Pisanej można dojechać zaprzęgiem konnym. Dolina najwspanialej prezentuje się w slońcu w godzinach potudnio- wych. Do schroniska "Ornak" 6 km i 170 m wzniesienia - pieszo 1.15 godz. (ţ-1 godz.). Bez znaków. Z Zakopanego d. 25 do przysiółka Kiry (927 m), położonego 40a u wylotu doliny. Po zach. stronie Kościeliskiego Potoku przyst. sutobusowy, płatny parking (w godz. 8-18), w pobliżu bar i bufet. Po wsch. stronie potoku gospoda "Harnaś" (w sezonach w godz. 9-19), sklep i kiosk, oraz postój dorożek konnych. Rozbudowujący się stale przysiółek leży w obrębie kompleksu polan zw. Kirami (w gwarze góralskiej kira - zakręt drogi lub rzeki). W r. 1646 Władysław IV nadał l4kę Kiera sołtysom z Wrób- lówki. W XIX w. był tu hałaśliwy tartak wodny (później z gonciar- nią), leśniczówka i chaty węglarzy. Po wojnie stało zaledwie kilka domów; wille i domy wczasowe zbudowano w ciągu lat powojen- nych. W 1. 1968-69 powstał w Kirach stadion biathlonowy (w r. 1969 Mistrzostwa Świata). Od ok. 1970 miał tu letni domek grafik Tadeusz Kulisiewicz, który "w otoczeniu monumentalnej przyrody Tatr czui się najlepiej". 12O DOLINA KOŚCIELISKA DOLINA KOŚCIELISKA 121 Droga w ***Dol. KOścieliską odChodzi od szosy ku pd. ok. r. 1820). W r. 1817 wielki piec przerobiono na druga fryszerkę Z lewej na skraju lasu niewielka odkrywka skalna, zbudowana - obie przekuwały surówkę dowożoną z Kuźnic. W 1823 gościł tu ze skorupek pierwotniaków zw. numulitami, podobnych do syn cesarza Austrii, któremu pokazano, "jak rozpalone tafle żelaza pod silnym młotem w szyny przekształcały się". Zakład zamknięto ziaren jęczmienia (góralskie jarzec - stąd nazwa Jarcowa w r. 1841. Do ok. 1865 istniała tu karczma, obsługująca górni- Skałka). Za zabudowaniami TPN zbliżamy się do Kościeliskie- ków bawiących się "przy palence i gęśli" oraz turystów, którzy go Potoku (średni przepływ 1500 1/s w maju 3300 1/s!). Brzegi w niej nocowali (Goszczyński 1832, Deotyma 1860). Leśniczówka pokrywają wspaniałe łany lepiężnika wyłysiałego. (ok. 1860 rzeniesionaţna Kiry) była równiei punktem noclego- P 0,5 km Brama Kantak8. Osobliwe wrota" skalne wycięte wym dla zwiedzajdcych dolinę (m.in. Wincenty Pol, Michał Bału- cki) oraz kwaterą dla gruźlików kurujących się żętycd. W r. 1890 przez wodę w bloku wapieni należących do płaszczowiny cho- Władysław Zamoyski wystawił tu gospodę z pokojami dla turystów czańskiej. Nazwę nadało w r. 188? TT (tablica 1 x 0,8 m), (stała do 1926). W 1. 1955-58 pod kierownictwem Stefana Zwo- czcząc pamięć polityka wielkopolskiego a zarazem działacza lińskiego przeprowadzono prace wykopaliskowe, które pozwoliły Towarzystwa, Kazimierza Kantaka (1824-86). Na skałach odtworzyć charakter urządzeń i osady kuźniczej. krzewiaste jawory, jarzębiny suchodrzew czarny, wawrzynek wilczełyko. Liczne rośliny naskalne. Przy wodzie zobaczyć moż- 2 2 km pd. koniec Starych Kościelisk z Kir 30 min. Rozdroże. 40C W lecuo (przez mostek) odchodzi d. 51 do Jaskirei Mroźnej, na wesołego pluszcza. a 50 m dalej - m prawo d. 41 na Stoly. Za potokiem przy Dolina rozszerza się (rejon występowania podatnych na wie- j j y y ę ode ściu d. 51 bi e w dwie lub trz stron obrośni te mchami trzenie margli dolnokredowych), a jej płaskie dno zajmuje i rzeżuchą Opiza potężne *Lodowe Źródło, które dostarczało urocza polana *Wyżnia Kira Miętusia (935-950 m), jeszcze siły napędowej kuźnicy. w XIX w. centrum łączenia stad dla Hali Miętusiej. Do ok. 1960 r. stało na niej w jednym rzędzie 10 budynków łąkar- Przy stanie niskim i średnim wywierzysko wyrzuca w ciągu sekundy 24ţ620 litrów wody o temperaturze 4-5 . Odwadnia ono skich, z których siano wywoiono w zimie. W pd. części polany m.in. masyw Organów i część obszaru krasowego Czerwonych (na prawo od drogi) stanął wiosną 1992 r. nowy szałas, uży- Wierchów, co teoretycznie ustalił już Ludwik Zejszner ok. 1840, wany w trakcie letniego wypasu. Wśród traw panuje mietlica. praktycznie zaś Jan Rudnicki w r. 1961 barwiac wodę 10 kg W okresie schodzenia śniegów łąka okrywa się *kobiercem ftuorosceiny w oddalonej o 4,5 km Jaskini Śnieżnej. W 1. 1875-92 krokusów. Na pd. wsch. wyłania się w górze Twardy Upłaz, stała tu altana TT, często wspominana przez dawnych autorów. z lewe biele e nad lasem Kończ sta Turnia ( D dna wciska ilometrowy dziki j j y 1248 m), zbudo- roga jez się teraz w półk wana z jasnych wapieni. *wąwóz, w r. 1877 nazwany przez TT Bramą Józefa I. Kra- 40b 1,3 km wylot bocznej Dol. Miętusiej (950 m). Z Kir 15 min. szewskiego. Na ścianie za potokiem umieszczono w r. 1879 tablicę upamiętniającą półwiecze twórczości pisarza (1812-87), W lewo odchodzq d. 28c i 47. Droga przekracza p’yn†cy wžr˘d . y który w 1866 zwiedził Dol. Kościeliską. Stumetrowe zerw lepiężników Kościeliski Potok i wiedzie wzdłuż Cudakowej y Polany. Na zboczach Zadniej Kopki rośnie ok. 300 limb posa- zbudowane są z dolomitów i wapieni. Porasta je urwiskow *las świerkowy, po części pierwotny. Interesujące są niezwykłe dzonych w początku wieku. 500 m od mostku cu prawo skręca formy pokroju i zakorzenienia drzew na skałach. Wielogatun- d. 29. Wychodzimy na malowniczą polanę Stare Kościeliska (960-970 m). Na jej skraju stoi *kapliczka zw. Zbójnicką, choć kowa flora naskalna. U podnóża masywu Stołów sterczy skał- ka wapienna zw. Sową, obok której wg podań kryć się miała wystawili ją zapewne górnicy. Lączą się z nią liczne podania. 2248 m). pełna skarbów jaskinia, dostępna po "rzemiennej drabinie". Daleko na pd. majaczy czub Bystrej ( Po przeciwnej stronie schodzi ścieżka od wylotu Jaskirei Jui ok. 1770 r. czynna była na polanie huta metali kolorowych. Mroźnej (d. 516 - ruch tylko eu jednym kierunku). W r. 1783 hutę miedzi założyli podobno M. i J. Prokopowicze. 4 km *Hala Pisana. Z Kir pieszo 50 min, dorożką 40 min. 40d W pocz. XIX w. składała się ona z młyna do mielenia rudy, wielkiego pieca (wspomina go Staszic), połaczonej z młynem fry- W otoczeniu wspaniały amfiteatr skalny. Miejsce odpoczynku, szerki, chat hutników i leśniczówki (zostały po niej lipy zasadzone , ławki. 122 DOLINA KOŚCIELISKA Hala zajmuje dno (ok. 1050 m) i wsch. stoki rozległej kotliny, powstałej w rejonie występowania łatwo wietrzejacych margli kre- dowych. Ponad lasami piętrza się białe masywy Stołów, Organów, Saturna, Raptawickiej Turni. W skałach tych znajduja się liczne jaskinie, m.in. w masywie Organów Zbójeckie Okna i Jaskinia Czarna, w Wawozie Kraków Wysoka - Za Siedmiu Progami (zob. w słowniczku). Hala Pisana -jeszcze nie tak dawno tętnidca życiem pasterskim - należy do najpiękniejszych zakatków Tatr Zachodnich a jej nazwa występuje w dokumentach od pocz. XVIII w. W zboczach Stołów i w żlebie Żeleźniak czynne były w XIX w. kopalnie rudy żelaznej. Znany z albumów malowniczy zespół szałasów został spalony w r. 1973. Dalej wędrować wolno już tylko pieszo. Dróika przekracza dwukrotnie potok - za drugim z mostków w lewo odtrţcza się d. 46 do Wqwozu Krak˘w. Wchodzimy w kolejna skalna gar- dziel, tym razem 700 m długości, wyżłobiona w wapieniach i od zach. obramowana białym urwiskiem *R,aptawickiej Turni (Raptawicy), zaś od wsch. Zbójeckimi Turniami (1315 m). U ich stóp urywa się Skała Pisana, wapienna ścianka po- kryta tysiacami autografów wielu pokoleń turystów (ganił je w r. 1912 Bohdan Dyakowski: "wstrętne sa te napisy, te skro- bania na Pisanej, to dażenie do uwiecznienia swych nazwisk u ludzi, którzy, nie majac żadnego prawa do slawy, chca bodaj w ten sposób zdobyć nieśmiertelnośćř). Otworem spod skały wypływa obficie woda. Jest to podziemna struga Potoku Kościeliskiego, chwytana wy- żej przez ponory, ok. 20% wypływu stanowia wody z rejonu Wa- wozu Kraków. Brodzac po pas wchodza grotołazi do Jaskini Pisa- nej z która górale wiazali legendy o duchu zsyłajacym burze, o skarbach w sali z kolumnami i jeziorkiem, o kaczce znoszacej złote jaja, o wyrzucanych przez wodę kościach Janosika, o śpiacym "hufie pancernym" króla Bolesława, czekajacym na znak do po- wstania (wg opowiadań Sabały konie rycerzy podkuwał kowal Fakla za co otrzymał od anioła złote wióry z kopyt). Poszukiwacze skarbów myszkowali tu od bardzo dawna. Ok. r. 1820 tutejszy leśniczy natknał się w głębi jaskini na ślady jakiś robót - m.in. fragmenty obudowy drewnianej. W r. 1923 znaleziono tu dwa czółna - spróchniałe i zupełnie nowe. Niekiedy zapuszczali się w wodne czeluście i turyści: Seweryn Goszczyński (1832 - dwukrotnie), być może Ludwik Anczyc, Jan G. Pawlikowski ( 1879), Jan Kasprowicz (1902). Systematyczne badania zapoczatkowali w r. 1923 bracia Zwolińscy. Wrośnięty w skalne tło wizerunek rycerza nad otworem w r. 1896 "wykuł zręcznie w półfigurze" Juliusz W. Bełtowski (1852-1926). ţlĄECZYŃSK1 WIERCN (2OBB) DOLINA KOŚCIELISKA 123 KAMIENISTA (i1ţ1) LILIOWE TURNIE DOL KAMIENISTA (1811) ţ BANISTA PRZELĄCZKA VSKA PRZEt ţ BLYSZCZ (215D) ţ mes) 1 BYSTRA ţ Naprzeciwko Skały Pisanej, w górze, znajduja się u podnóży 40e Raptawickiej Turni znane jaskinie Raptawicka i Mylna. Perć do nich (d. 48-50) odchodzi w prawo, 100 m od wywierzyska, przed ostatnim w skalnej cieśninie mostkiem. - W odległości 0,5 km od Skaly Pisanej dolina rozszerza się, a jej zbocza zajmuje częściowo już dziś zalesiona Hala Smytnia, której na- zwa wywodzi się być może od rynny do smytnieniař drewna. U wylotu Dol. Smytniej stoi na prawo od drogi Krzyż Pola, osadzony w kamieniu z piaskowca kwarcytowego dawnego młyna do rozdrabniania rud miedzi. Wzniósi go w tej okołicy poeta Wincenty Pol w r. 1852 w czasie wycieczki studentów UJ, umieszczajac na ramieniu słowa św. Pawła "I nic nad Boga". Nowym zastapił go Walery Eljasz (1868), trzeci z kolei ufundowało TT w r. 1883 (tym razem był to odlew ielazny wykonany w Krakowie). Po przeciwnej stronie drogi była w poł. XIX w. widoczna mogiłka, wg łegend - królewskiego mły- narza kruszcowego, zabitego przez zbójników. Przechodzacy górale rzucali na nia chrust, który zapalali w dniu jesiennego spędu owiec. Niżej leżał drugi kamień, przewieziony później do Kościeli- ska. Jak się przypuszcza, oba pochodza z młyna, który istniał w XVI w. poniżej Hali Pysznej i był zwiazany z kopalnia "Na Kunsztach". Od r. 1892 przy krzyżu stała altana Tf. Droga mija tzw. Stara Polanę (po prawej - piękne widoki 40f na iglicę Raptawickiej Turni) i za następnym mostkiem wznosi ţ, się równolegle do oddzielonej paskiem lasu polany Smytniej Widok ze Smytniej i okolic schroniska "Ornak". 1. Jaferowy Żleb; 2. Grzędy. 124 DOLINA KOŚCIELISKA (1070-1130 m) malowniczo usytuowanej na tarasie u podnóiy Zaru (1560 m), tuż ponad miejscem gdzie łączą się potoki F'yszniański i Tomanowy. W okolicy tej (aż po Krzyż Pola) leży najdalej na pn. wysunięte moreny dawnego lodowca kościeli- skiego. Zbocza rozstępują się, a dolina rozwija się w szeroki wachlarz dolin bocznych, podchodzących pod grzbiet główny. Droga przekracza Tomanowy Potok i 70 m dalej, na wysokości 1106 m, rozgałęzia się: cu lecuo cţiodcł d. 43-45, w prawo - chodnik do schroniska. 6 km schronisko "Ornak" (1100 m). Z Hali Pisanej 30 min z Kir 1.15 godz. (ţ.1 godz.). Schronisko stoi na słone- cznej Małej Polance Ornaczańskiej, należącej do hali Ornak i otoczonej 60-letnimi lasami. Należy do TPN, ale jest admi- nistrowane przez PTTK. Ma 80 miejsc noclegowych w po- kojach 2- 4- 8- i 14-osobowych. Ceny w styczniu 1994: 50-90 000, zł. Gospoda turystyczna z duża jadalnią i bufetem, świetlica pośrednictwo pocztowe (34-500 Zakopane, skr. poczt. 191). Tel. 705-20. Aparat telefoniczny na karty magne- tyczne. Stacja meteorologiczna. Schronisko zostało wybudowane w l. 1947-49 przez PTT', w stylu nowozakopiańskim, wg projektu Anny Górskiej - w miejsce spalonego przez Niemców schroniska SN PTT na Pysznej. Pierwszym patronem był Bronisław Czech, zapomniano jednak o nim i w czerwcu 1973 budynek otrzymał imię prof Walerego Goetla (tablica pamiątkowa dłuta Bronisława Chromego). Schro- nisko leźy na pn. granicy rezerwatu ścisłego "fomanowa-Smreczy- ny" ( 1700 ha), zaprojektowanego przez PTT w r. 1931, a formalnic utworzonego w 1. 1936 i 1948. Jest to matecznik zwierzyny i jednocześnie jeden z największych w Tatrach kompleksów lasów świerkowych (700 ha) - z zachowana w naturalnym stanie górną granicą częściowo jarzębinowo-limbową. Hala Pyszna, leżąca dziś w obrębie rezerwatu była wcześniej pastwiskiem kilku gorczań- skich wsi, głównie Klikuszowej. 41. NA STOtY I SUCHY WIERCH Pierwszy znakoruany szlak Tatr Zachodnich - poprowadzit go mtasnoręcznie cu r. 1892 Mieczyslaw Kartowicz. Urocze wi- doki i zabytkome szalasţ. 2 km, różnica mzniesień 460 m - 50 min (ţ.40 min). Zn. niebieskie. 41 a Początek szlaku u wejścia do Bramy Kraszewskiego, naprze- ciw Lodowego Źródła. Kamienista drożyna odchodzi od d. 40c ku pd. zach. i wznosi się 400 m wzdłuż leśnego żlebku. DOLINA KOŚCIEIISKA 125 Przekroczywszy go po 10 minutach na wysokości 1040 m pnie ' się krętą linią po zboczu przez monotonny las świerkowy. - 1,5 km (40 min) mała polanka zwana niekiedy Niżnie Stoły. Do ok. 1960 r. stał tu archaiczny szałas, opisany przez Rudolfa Śmiałowskiego. - 2 km (50 min, .ţ35 min) Stoły (Polana na Stołach), spadzista łąka, kiedyś ośrodek niewielkiej hali . (36,5 ha), w przeszłości częściowo koszona. Z polany otwiera się oryginalny *widok na Giewont, gniazdo Hrubego Regla i na v,masyw Czerwonych Wierchów, doskonale stąd odsłaniających .:awą budowę geologiczną. Na wysokości 1340 m stoi grupka trzech **szałasów, zapewne najpiękniejsza z zachowanych '"dotąd w Tatrach. Budynki mają niskie zręby, częściowo zbijane na kołki. Uwagę zwracają dachy - łatane korą i obciążone kamieniami, leżącymi na specjalnych ramach - tzw. jarznicach lub wiaternikach. 2,3 km Suchy Wierch (1428 m), kulminacja dwuwierzchoł- 41 b kowego masywu Stołów. Od początku szlaku 1 godz. (.ţ40 min). Widok obejmuje szczyty od Kamienistej (2121 m) aż po oto- czenie Dol. Lejowej. Dobrze widać stąd pn. stoki Kominiar- skiego Wierchu, gdzie jeszcze w poł. XIX w. czynne były kopalnie i którędy Mieczysław Karłowicz wyznakował pier- wszy szlak na ten szczytţ Powrót tą samą drogą. 42ţ NA PRZEtĘCZ IWANIACKĄ Ładna cţycieczka o dużych cţalorach przyrodniczych. Popu- larne przejście do Dol. Chocholowskiej, dojście do szlaku cuio- dqcego grzbietem Ornaku. OdlegložŤ 2,5 km, 360 m r˘§nicy wzniesień - 1 godz. (.ţ.45 mire). Zn. żólteţ Punktem wyjściajest schronisko "Ornak" (1100 m, d. 40f). 42a Zn. żółte prowadzą stąd przez Małą Polankę a za Pyszniań- skim Potokiem przez podmokły pn. cypel Wielkiej Polany Ornaczańskiej (1100-1150 m), która stanowiła kiedyś ośrodek gospodarczy hali Ornak, sięgającej od Smreczyńskiego Stawu po grzbiet Ornaku. Polana nie jest już od dawna wypasana i porastają ją bujne trawy. Na stokach nad polaną znajdowały się w kilku miejscach kopalnie (zob. niżej). 28 lutego 1856 spadła tu wielka lawina, która pogrzebała 5 górników wracających po pracy. Był to pierwszy zanotowany w dokumentach większy wypadek spowodowany lawi- ną w Tatrach Polskich i jeden z dotąd najtragiczniejszych. 126 DOIINA KO$CIELISKA GtADKIE UPtAllAlVSKIE (1798J CHUOA TURNIA (1858) 'DZIARY ; n.yARDYVPtAZ (TOT6J i ClEMNIAK (TOB6 TOMANOWA PRZEfĘC1 (l888) SMRECZYIVSKI WIERCH (T06sţ U końca polany ścieżka zwraca się ku północnemu zachodo- wi. Wędrujemy przez las świerkowy zw. Skoruśniakiem, prze- kraczamy żleb ze świeżym wiatrołomem, a dalej widły dwu potoków, wchodząc w Dolinkę Iwanowską. We wciętym w zbocze Ornaku Żlebie pod Banie (Czarny Zleb) działały jedne z najstarszych kopalń Tatr Zachodnich, czynne zapewne już przed r. 1500, eksploatujace iyły z zawartością miedzi ! i srebra (por. d. 36b). Odnawiając kopalnie w I. 1765-68 górnicy Stanisława Augusta odkryli tu 7 starych sztolni (m.in. "Czarne Okno"), zdumiewając się rozmachem prowadzonych tu kiedyś robót. U wylotu żlebu Stefan Zwoliński odsłonił w 1. 1958-5ţł pozostałości zakładu hutniczego z 1. 1766-68, złoźonego z płuczek, prażalni rudy i pieca do wytopu miedzi i srebra. W 1. 1958-59 (Stefan Zwoliński) i 1965 (Mdrzej Paulo) odkryto i odkopano dwie stare sztolnie - 50 i 30 m długości. Górnicy pracowali w nich bez użycia środków wybuchowych. 42b Szlak prowadzi teraz przez 15 min po pn. stronie Iwanow- skiego Potoku. Po prawej niewidoczne ze ścieżki Smytniańskie Turnie (Panienki). Rośnie na nich 5 starych modrzewi (natu- ralne stanowisko). - Naprzeciwko bocznego żlebu na wysoko- ści 1280 m ścieżka zwraca się zakosami w prawo na zbocze i wiedzie nim - częściowo lasem - 20 min w górę. Pod koniec DOLINA KOŚCIELISKA 127 skręca w lewo i stromym skosem osiąga trawiaste siodło przełęczy. 2,5 km Iwaniacka Przełęcz (1459 m). Od schroniska 1 godz. (-ţ45 min). Otwiera się piękny *widok na otoczenie Dol. Kościeliskiej (panorama). Ku zach. schodzi d. 38b w Dol. Chochotowskct, na pd. odgalęzia się d. 38c na grzbiet Ornaku. Na stromym zboczu Kominiarskiego Wierchu widać starą śeieikę. Szlak turystyczny na ten szczyt TPN zamknął w r. 1987. 43. DO SMRECZYŃSKIEGO STAWU Jeziorko malowali Eljasz, Schouppe, Gerson, Wyczótkowski, fotografocual Kartowicz, w powieściach upamiętnili m.in. Gosz- czyński ( Oda') i Zeromski (111 tom pPopiotóiu ). Spacer wśród bujnej roślinności ścislego rezerwatu "Smreczynyř. 1,3 km, 120 m różnicy wzniesień - 30 min (ţ.20 min). Zn. czarne. Początek szlaku przy rozdrożu 1106 m (d. 40f) w pobliiu schroniska "Ornakř. Kamienista dróżka wije się wśród lasu falistymi zwałami moreny środkowej, naniesionymi przez łą- czace się w tej okolicy lodowce Tomanowej i Pysznej. Nie wcho- dząc na grzbiet buli (1257 m) - znaki kierują się płytką depresją w górę nad pn.-wsch. brzeg jeziorka. Las od strony Smreczyńskiej Polany wyłamały wiatry w l. 1966-68. Wokół ścisły rezerwat! Smreczyński Staw (1227 m) jest jednym z paru tatrzań- skich jeziorek leżacych w piętrze lasu. Powstał w zagłębieniu utworzonym przez boczne moreny lodowców pyszniańskiego i smreczyńskiego. Powierzchnia 0,75 ha (wg innych obliczeń 0,84 ha), głębokość 5,2 m, średnia głębokość 1,8 m, objętość 13 540 m3. Dzięki niskie- mu położeniu i bagnistym brzegom rozwinęło się w nim życie organiczne - woda jest brunatna, nieprzezroczysta (1,5-2 m). Wokół roślinność torfowiska niskiego: mszaki, wełnianka, liczne turzyce. Bogata fauna gadów i płazów, fitoplankton tworza prawie wyłącznie bruzdnice, których jeden gatunek - tu odkryty - otrzy- mał nazwę Glereodircium smrecryniense. W r. 18% TT zbudowało nad brzegiem altanę dla turyatów, na stawie była też tratwa. Ok. 1924 planowano spiętrzenie wody i utworzenie tu ośrodka sportów wodnych. Górale uważali jeziorko za bezdenne. Zanoto- wana w r. 1845 legenda mówi, iż pewien gazda cbciał zamienić staw w łakę, kiedy się jednak zabrał do kopania rowu, głos z głębi przestrzegł go, że zatopi wszystkie wsie, aż do morza. 43a 43b Widok z Iwaniackiej Przefęczy w stronţ Dol. Kościeliskiej. 1. Uptazkowa Turni:l (ok. 1615 m); 2 Wy soka Turnia (1643 m); 3. Chuda Przetaczka (1851 mO 4. Rzt dy; 5. Czerwone Zlebki; 6. Tomanowa Polana - Niżnia i Wyżnia; 7. Mięguszo- wiecki Szczyt (2438 m); 8. Dol. Smreczyńska; 9. Wyżnia Polana Smreczyńska; 10. Uptaz Smreczyński; 11. Kopa (1598 m); 12. Sucha Dol. Tomanowa. 128 DOLINA KOŚCIELISKA DOLINA KOŚCIELISKA 129 Ścieżka wznosi się przez polanę wśród traw, a potem kształtnym wałem moreny. Z górnego krańca (wiata) piękne widoki na zach. i pd. zamknięcie Dol. Kościeliskiej. - 3 km rozejście ścieżek na skraju bocznego odgałęzienia Kamieniste- go Zlebu (1476 m). Z Ornaku 1 godz. (ţ50 min). Zn. zielone odchodz4 w lewo (ostry zakręt ścieżki) - jako d. 45. Na Tomanową Przełęcz prowadzą zn. czerwone. Ścieżka 44C wznosi się zrazu płytkim trawiastym żlebem w stronę pier- wszych skałek. Wyżej wchodzi w zarośla kosodrzewiny. Z prze- ciwnej strony opadają ku Kamienistemu Zlebowi rozległe blo- kowiska kwarcytyczne Suchego Wierchu (1860 m), z trudem ujarzmiane przez płaty kosówki. 4 km Tomanowa Przełęcz (1686 m) - od rozstaju 30 min (.ţ20 min), od Ornaku 1.30 godz. (ţ.1.10 godz.). Z siodła otwiera się piękny *widok na Dol. Tomanową Liptowską (stawki) i Tatry Wysokie poza nią z wyniosłą wieiycą Świnicy (2301 m). Walory widoku podkreślał już pierwszy przewodnik po Ta- trach. Na stronę stowack4 schodzi d. 1796. 44. NA TOMANOWĄ PRZEtĘCZ Inleresujgcy przyrodniczo szlak, prowadzi przez teren rezer- watu o powierzchni 1700 ha, utworzonego w l. 1936 i 1948 z przeznaczeniem na matecznik dla zwierzyny - jeleni, niedźwiedzi, kozic, świstaków, gluszców ilp. Należy zachować ciszę. Z hali Ornak 4 krn, 580 m różnicy wzniesień - 1.30 glodz. (.ţ1.10 godz.). Zn. zielone, potem ezerwone. 448 Początek szlaku przy rozdrożu 1106 m w pobliżu schroniska "Ornak" (d. 40ţ. Kierunek doliny wyznacza linia kontaktu skał krystalicznych i ich osadowej pokrywy. Droga wznosi się łagod- nie ku pd.-wsch., przekraczając trzykrotnie Tomanowy Potok. Po lewej wtórnie z trudem zalesiony stok Żaru ( 1560 m). Z prześwitów otwierają się widoki na masyw Ornaku i inne szczyty w otoczeniu. W Dol. Tomanowej zaprzestano wypasów w r. 1957 i dziś trawy sięgają tu pasa. Mając lornetkę moina na ustronnych upłazach wypatrzeć stadko kozic, jesienia sły- szy się ryczące jelenie. - 1 km zarośnięta Niżnia Polana Smreczyńska. Zn. zielone wiodą przez młode lasy, a potem pas starodrzewu. 44b 2 km zarastająca w szybkim tempie Niinia Polana Toma- nowa (1260-1340 m), okolona lasami i zwężająca się ku górze. Widoki z niej obejmują rejon górnej części Dol. Kościeliskiej. Na wprost Tomanowa Polska (1977 m) z wciętym w nią kotłem glacjalnym Suchej Doliny na lewo od niej Tomanowa Przełęcz (1686 m). - 2,5 km (45 min, ţ-40 min) Wyżnia Polana Tomanowa (1340-1450 m), usiana głazami, pokryta wałami moren czołowych z ostatnich stadiów ostatniego zlodowacenia. Kiedyś centrum Hali Tomanowej (3,4 kmz). "W czasie lata życiem pasterskim tchnie tu cała okolica, owce i krowy pas.l się po Rzędach" - pisał w r. 1900 Walery Eljasz. Prawo wykarczowania pastwisk "Tomanowa góra, Dolinka et Smrecinyř otrzymał sołtys Starego Bystrego od Zygmunta III w r. 1615. Nazwa Tomanowa góra może oznaczać kopalnię - ślady osady górniczej w tym rejonie wzmiankuje Matej Bel (1736). Halę kupił od górali Władysław Zamoyski, ok. 1900 paśli tu zakopianiců (liczne szałasy). W r. 1927 polanę wydzierżawił Krajowy Patronat Spółdzielni Rolniczych, który urzadził tu punkt szkolenia baców. W budynku wzorowej "bryndzarni" (zbudowanej w r. 1927) kwa- terowali podczas ostatniej wojny partyzanci radzieccy. Dol. Toma- nowa leży na jednym z głównych w Tatrach szlaków wędrówek zwierzyny. 45. DOLINĄ TOMANOWĄ NA CIEMNIAK Szlak ciekawy, choć niezbyt popularny, ezęściej używany jako zejście z Czerwonych Wierchów. Piękne widoki i oryginalne krajobrazy skalne. Ślady górnictwa. Na Ciemniak 7 5 km, deniwelacja 1000 m - 3.15 godz. (.ţ2.30 godz.). Zn. zielone. Od rozdroża opodal schroniska "Ornak" (1106 m, d. 40D wg 45a opisu d. 44 przez Dol. Tomanową do rozstaju ścieżek poniżej Przełęczy Tomanowej - 3 km, 1 godz. (ţ.50 min). D. 44c wiedzie na Tomanowcl Przelęcz. - Dobrze utrzymana "hawiarska" drożyna wznosi się łagodnie przez las górnoreglowy a nas- tępnie wśród bujnych kosodrzewin. Na wysokości ,1580 m (od rozstaju 25 min) przekraczamy rozdzielone grzędą skaliste Czerwone Zlebki (Czerwony Żleb), gdzie wiosną leży często niebezpieczny płat śniegu. Jest to rejon o urozmaiconej rzeźbie i tektonice. Skruszałym łupkom i piaskowcom barwę nadaja zawarte w nich zwiazki żela- za. Do r. 1876 czynne tu były kopalnie, których ślady przetrwały w postaci dołów i hałd płonnego urobku. Rudę hematytowa (18ţ0% żelaza) wydobywano ze sztolni w czarnych łupkach retyckich, latem też z odkrywek. Jeszcze w r. 1866 stała w okolicy szopa górnicza zw. kramem (nazwa miejsca przetrwała do dziś). Rejon jest bardzo ciekawy geologicznie i doczekał się już szeregu opra- cowań naukowych. 45b 45c 130 DOLINA KOŚCIELISKA Za żlebem ścieżka wspina się przez głazowiska wapienne i coraz to niższe kosówki na grzbiet łączący Ciemniak (2096 m) z Żarem (1560 m). Odsłania się stąd kapitalny *widok na Wąwóz Kraków i Kominiarski Wierch. Grzbietem podchodzi- my 50 m, po czym zwracamy się w lewo trawiastym zbo- czem, wznosząc się niezbyt stromo. 8 m poniżej ścieżki źródio. - 4,7 km skaliste żebro wrzynające się między górne odnogi Wąwozu Kraków - w dole turnie Wysoka (1643 m), Saturn (1391 m) i Upłazkowa (ok. 1615 m). Rejon wielkich jaskiń zob. w słowniczku Wysoka - Za Siedmiu Progami. Szlak wie- dzie teraz długim trawersem, lekko w górę i w dół ponaci oryginalnymi kotlinami Kamiennego, których strome dna two- rzą smutne osypiska marglistych łupków, znoszonych przcůz wody opadowe. Ok. 150 m poniżej ścieżki znajduje się wlot, Jaskini Lodowej, w której dzięki wysokiemu położeniu (ok. 1700 m) i szczególnej cyrkulacji powietrza stale utrzymuje się lód. 6 km Chuda Przełączka (1851 m). Od ostatniego rozstaju szlaków 1.30 godz. (.ţ1.10 godz.), z Ornaku 2.30 godz. (.ţ2 godz.). Z Kir dochodzi tu d. 476. Ku pn. wsch. odsłani:x się ładny widok na Giewont (1895 m), Hruby Regiel (1339 m) i Kotlinę Zakopiańską. Na skałkach Chudej Turni (1858 m) rośliny wapieniolubne, m.in. skalnica seledynowa, goryczka bezłodygowa, turzyca mocna. - Dalej w górę wg opisu d. 47c za zn. zielonymi i czerwonymi grzbietem Twardego Upłazu. - 7,5 km Ciemniak (2096 m). Z Chudej Przełączki 45 min (.135 min), z Ornaku 3.15 godz. (.12.30 godz.). Opis d. 47c. Grzbietem Czerwonych Wierchów wiedzie d. 55. 46. WĄWÓZ KRAKÓW Wędrówka wśród faretastyczn.ej scenerii skalnej - w4wozem wymytym w wapieniach jurajskich i kredowych. Popularna już w potowie XIX w. Ciekawa problematyka geograţczn,a i przy- rodnicza. Chcgc zwiedzić jaskinię należy zabrać latarkę. Spacer okrężny - 1,5 km, 45 min. Zn. żódte. 46a Szlak odłącza się od d. 40d w odległości 100 m powyżej Polany Pisanej (za drugim mostkiem). Leśną dróżką podążamy 150 m ku pd. wsch. z widokiem na turnie Ratusza (1296 m) i Saturna (1391 m). DOLINA KOSCIELISKA 131 Trasa wycieczki obejmuje tylko dolna, łatwiej dostępna część wąwozu. Wyżej rozszerza się on w dolinkę 3 km długości o bardzo skomplikowanej budowie i topografii, jedna z odnóg sieţgajaca pod szczyt Ciemniaka. Zajmuje ona powierzchnię 2 3 km i stanowi "doskonały przykład górskiej dohnki krasowej" (Antoni Wrzosek 1933). W stokach znajdują się liczne jaskinie - tło akcji znanej powieści Haliny Rudnickiej "Za siódmym progiem" (1959). Płaty starodrzewu górnoreglowego. Zakamarki wawozu były od wieków penetrowane przez poszukiwaczy skarbów którzy zostawili tu mnóstwo śladów (m.in. rysunki i datę 1633). Nazwa wiąże się zapewne z podobieństwem do ulicy w Krakowie - z "Ratuszem", "Rynkiem", "Smocza Jama" itp. **Wąwóz zaczyna się 80-metrowym krętym przesmykiem ó-7 m szerokości, obramionym ścianami wapiennymi. U wej- ścia naturalna grotka. Następuje wyżłobiony w marglach lesi- sty parów, który po 120 m ponownie przekształca się w ponurą rozpadlinę skalną, będącą częścią dawnego korytarza jaskinio- wego (erozyjne formy krasowe). Kamieniste dno jest zazwyczaj suche, gdyi wąwóz ma odwodnienie podziemne - być może poprzez wypływ pod Pisaną. Na ścianach rośnie piękny *las urwiskowy, spustoszony przez wichurę w maju 1968 roku. Bogata flora wapieniolubna: stokrotnica górska, oset siny, tłustosz alpejski, skalnice - gronkowa nakrapiana, darniowa. Krzewiaste formy jarzębin, wierzby śląskiej, dzikie bzy kora- lowe. W 15 min od wylotu wchodzimy na płaśń pomiędzy urwiskami skalnymi. Po lewej widać otwór Jaskini Żółtej (7 m długości). Nieco dalej metalowa poręcz i drabinka wskazują drogę do niższego otworu przelotowej *Smoczej Jamy (trud- ności niewielkie, wzrastające po deszczu i przy zalodzeniu). Jaskinia tworzy wygięty w "S" tunel 37 m długości, przebija- jacy skałę na wylot, co - jak pisał w r. 1887 Jan G. Pawliko- wski - służy "inteligentnym przewodnikom do efektownego zaprezentowania wąwozu Krakowa". W zimie całe dno pokryte bywa lodem. Górny otwór leży o 21 m wyżej i wychodzi w lesie na zboczu, skąd szlak zbiega (w prawo!) na Polanę Pisaną. W r. 1967 zbudowano widokowy wariant omijajacy Smocza Jamę od lewej strony, ubezpieczony klamrami i łańcuchem (5 min). Pozwala on także po zwiedzeniu jaskini wróciĆ na dno &akowa. Piarżystym wąwozem przechodzi się 100 m dalej do kamie- 46b nistej kotlinki wciętej u stóp białej baszty Ratusza, u Marii Steczkowskiej zw. Rynkiem. Ścieżka zwraca się tu zakosem w lewo w górę i wyprowadza na siodełko, położone ok. 40 m 47a 47b 132 DOLINA KOŚCIELISKA powyżej górnego wylotu Smoczej Jamy. Z zejścia na Polanţ Pisaną piękne widoki na Raptawicką Grań i Stoły. Cała pętla zajmuje ok. 45 minut. 47. Z KIR PRZEZ UPŁAZ NA CIEMNIAK Szlak nieco mozolny, lecz bardzo piękny midokocuo i poucza jclcy, turystom zaany już m pol. cu. XIX. Wiedzie caly cza.v grzbietem oddzielajqcym Dol. Mi‘tusig od Kožcieliskiej. W 1 /;f dlugości cierciste lasy. W zimie wspanialy zjazd narciarski 6,5 km, 1170 m przecvyższenia. Obszerny opis botariiczny trasyţ zacuiera przecuodreik Kazimierza Zarzyckiego i Zof i Zcuoliri skiej. Z Kir 3.30 godz. (.ţ2.30 godz.). Zn. ezertuorce. Z Kir (927 m) d. 40a do pd. końca Wyżniej Kiry Miętusioj (950 m) - 1,3 km, 15 minut. Przed mostem zn. czerwonu skręcają wraz z czarnymi w wylot Dol. Miętusiej. Po 3 min na skraju polany Zahradziska szlak odłącza się od Ścieiki nad Reglami w prawo. Przekracza Miętusi Potok i przez las Rokitniak wspina się stromo na stok i na grzbiet, zw. wyżej Jadamicą (Adamicą, ostoje jeleni). W runie leśnym rośliny typowe dla buczyn. Grzbiet wznosi się miernie w kierunku pd.-wsch., odsłania się widok na Turnie Kończyste, potem na Kominiarski Wierch (1829 m) i Stoły (1428 m). Las powyżej 1200 m został na dużym obszarze wyłamany przez huragan w maju 1968 (młodniki). 3 km Upłaz (1260-1350 m) - pochylona ku Dol. Zbójnickiej malownicza polana stokowa. Z Kir 1.15 godz. (ţ-1 godz.). Bujnc trawy, kępy pokrzyw świadczące o niedawnej gospodarce pas- terskiej. Po skrajach łany malin i różowo kwitnącej wierzbów- ki kiprzycy. Hala Upłaz miała 170 ha powierzchni i pd.-wsch. skrzydłem sięgała aż po Małołaczniak. Dokumenty notuja ja w r. 1775 jako "Upłaz Tylków". W XIX w. ai stad sprowadzano żętycę dla zako- piańskich kuracjuszy. Ok. 1865 były tu dwa szałasy i szopa. Od r. 1893 prowadzone były prace łakarskie. Hale i okoliczne lasy wyniszczyły nadmierne wypasy - ok. 1960 r. tutejsze stada liczyty 400 owiec i wiele sztuk bydła. Sţtało tu wtedy jeszcze 10 budynków pasterskich. Jeden z szałasów, z końca XDţ w., został zrekonstruo- wany przez Muzeum Tatrzańskie i jest opisywany przez history- ków budownictwa ludowego. Dach, podobnie jak na Stołach, opięty jest obciażoną kamieniami jarznica (wiaternikiem). DOLINA KOŚCIELISKA 133 Szlak wchodzi na górną część polany (tzw. Rówienki) i nie- opodal szałasu skręca w lewo. Przez pas lasu górnoreglowego pnie się na Wyżnią Rówień i na grzbiet w którym tkwi dolomitowa skałka Piec (ok. 1470 m). Dalej dąży ku górze wśród kosodrzewin bogatych w typowe gatunki towarzyszące, tskie jak porzeczka karpacka, róia alpejska ("Róża bez kol- ców"), wierzba śląska, jarzębina w odmianie górskiej i inne. W dole po lewej widać obfitujące w jaskinie kotły Małej i Wielkiej Świstówki, otwarte ku słynnym Wantulom (d. 52b). Głęboko pod nami przebiegają pod ziemią korytarze jednej z najdłuższych jaskiń tatrzańskich - Jaskini Miętusiej (zob. 8łowniczek). Na wysokości 1750 m wkraczamy w piętro hal, kiedyś zniszczone wypasami, obecnie cieszące oczy bogatą ioślinnością. Ponad Szerokiem ścieika zbliża się do dolomi- towej Chudej Turni (1858 m) - 5 km Chuda Przełączka (1851 m). Z Kir 2.45 godz. (.ţ2.10 godz.). W pracuo schodzi d. 456 - do schroniska "Ornak". Zn. czerwone wiodą razem z zielonymi (d. 45c) na stromy 47C grzbiet Twardego Upłazu. Od Chudej Przełączki po poziom ok. 2035 m jest on nakryty "czapką" alaskitów, czyli białych granitów (0,2 kmz). Obecność skał krystalicznych zdradzają typowo "granitowe" murawy situ skuciny i boimki dwurzędo- wej z płatami zespołu wierzby zielnej. Sit rudzieje w lecie i tym właśnie murawom zawdzięczają swoją nazwę Czerwone Wierchy. Bogata w gatunki flora porostów. Z garbu Twardego Upłazu (2026 m) ładnie widać kocioł Dol. Mułowej w kierunku zach. uwagę przykuwa masyw Kominiarskiego Wierchu, na którego tle ukazują się turnie Wysoka i Upłazkowa. W urwi- sku Krzesanicy odsłania się ciekawy profil geologiczny. Za gar- bem 2032 m wgłębia się płytkie siodło, poza którym kończy się czapka" skał krystalicznych. 6,3 km Ciemniak (2096 m). Z Kir 3.30 godz. (.ţ2.45 godz.), od Zahradzisk 3.10 godziny. Spłaszczenie wienchołkowe pora- stają murawy boimki dwurzędowej i kostrzewy pstrej, wyleży- ska zajmuje typowy zespół wierzby zielnej. Obok roślin wapie- niolubnych - "rośliny unikające węglanu wapnia" (Zwolińska, Zarzycki). Ciemniak jest najdalej na zach. wysuniętym szczy- tem Czerwonych Wierchów i dlatego **panorama z niego jest szczególnie ciekawa w kierunku zachodnim - na Dol. Koście- liską i jej otoczenie oraz Tatry Orawskie. Grzbietem Czerwo- nych Wierchóco miedzie d. 55. 48a 48b 49a 1 34 DouNA KoścIEusKA 48-51. JASKINIE DOL. KOŚCIELISKIEJ Jedncţ z glównych atrakeji turystycznych Dol. Kościeliskicj scţ jej różnorodne jaskinie, których tajemnicze, pogrq§one w wiecznym mroku labirynty pozostawiajg naprawdę niezapo mniane wrażenia. Jaskiniami tymi kiedyś interesowali siţů poszukiwacze skarbów (liczne ślady), dla turystyki zaś - z wy jcţtkiem Smoczej Jamy i Okien - odkryt je Jan G. Pawlikowski w l. 1879-87, który też wprowadzit wiele popularnych dziś nazw, jak Mylna, Raptawicka, Obtazkowa itp. Szlaki wyznn kowalo TT w r. 1901, systematyczne badania zapoczątkowall óracia Zwolińscy w 1915, prowadzcte je w latach międzywojen nych i powojennych. Kilka latwiej dostępnych jaskiń przysto- sowano do zwiedzania. Niezbędne jest niezawodne źródto świat la oraz ze względu na temperaturę nie przekraczaj4cą 5 ř cieplo okrycie i solidne buty. *Jaskinia Raptawicka znajduje się w posadzie Raptawic- kiej Turni, ok. 180 m powyżej dna doliny. Dojście od d. 40u za zn. czarnymi i czerwonymi, odgałęziającymi się w prawo 100 m powyiej wypływu spod Pisanej Skały. Wiodą one ka- miennymi schodkami przez skałki i las na piarżyste zbocze poniżej ścian zw. Obłazkami. Zn. czerwone odchodzą tu w lewu (d. 49 i 50). Do Jaskini Raptawickiej prowadzą zn. czarne stromym "gołoborzem" wapiennym, a pod koniec 15-metrow<; ścianką (niewielkie trudności, łańcuch). Z dna doliny 15 min (.ţ10 min). Jaskinia tworzy wielką pieczarę o wymiarach 41 x 10 m i wysokości 10-15 m. Zejście na dno umożliwia drabinka o dłu- gości 3,5 m. Dno pokrywają złomy wapienia, gdyi cała sala powstała wskutek zapadnięcia się jakiś leżących niżej próżni skalnych. Boczne korytarze kończą się ciasnymi szczelinami, łączna ich długość wynosi 140 m. Do obejrzenia samej komory latarka nie jest niezbędna. W godz. 9-10 zagląda tu słońce. Nad wlotem jaskini znajdują się "najwspanialsze ściany wa- pienne Tatr Polskich" (Antoni Wrzosek 1933), ostatnio chętnie odwiedzane przez taterników. Obłazkowa Jama. Jaskinia została wymyta, podobnie jak Mylna, przez podziemny przepływ przedlodowcowego Potoku Kościeliskiego. Znajduje się ok. 50 m poniżej Jaskini Rapta- wickiej, w bezpośrednim sąsiedztwie Mylnej. D. 48 dochodzi się do wzmiankowanego wyżej rozstaju znaków na zboczu DOLINA KOSCIELISKA 135 Obłazków. Za zn. czerwonymi w lewo skośnym trawersem (uwaga przy śniegu). 70 m od rozwidlenia otwiera się przy ścieice obszerne wejście do jaskini, połączone z komorą wstę- pną. Dwa pasaże prowadzą do załamanego w prawo szczelino- wego korytarza 20 m długości, z którego w lewo wybiegają dwa niskie przesmyki wiodące do tylnej komory, dość wysokiej i zawalonej blokami wapienia. Lączna długość korytarzy - 120 m. Ściany jaskini są wilgotne, miejscami tworzą się na- cieki w kształcie gronek do 5 cm długości. Poza komorą wstę- pną niezbędne jest własne źródło światła. **Jaskinia Mylna znajduje się w pobliżu Raptawickiej i na- leży do dłuższych jaskiń tatrcańskich (ogółem ok. 1300 m kory- tarzy, z czego udostępniono ok 300 m). Zwiedził ją i w r. 1887 opisał Jan G. Pawlikowski, on też nadał jej nazwę. W r. 1886 z jego inicjatywy TT zbudowało ścieżkę i poszerzyło przejścia. przygody turystów błądzących w jaskiru opisują w powieściach m.in. Zofia Urbanowska (1903), Jadwiga Roguska-Cybulska (1933), Halina Rudnicka (1959). Latarka konieczna. Umiarkowa- ne trudności, latem odcinki mokre. Dojście d. 48 i 49 obok wylotu Obłazkowej Jamy - z dna doliny 12 min (.ţ10 min). Od wlotu Jaskini Mylnej wiedzie niski 20-metrowy korytarz do efektownej *salki zw. Oknem Pawlikowskiego. Z wywieszo- nych nad dolinę "przeziorów" otwierają się oryginalne widoki (m.in. na Bystrą, 2248 m). Stąd za zn. czerwonymi przez niskie zrazu korytarze, miejscami oczyszczone z mułu. Jaskinia two- tzy poziomo rozwinięty labirynt powstały z rozmycia pęk- ţaięć międzywarstwowych przez odnogi dawnego (przedlodow- cowego) Kościeliskiego Potoku. Na dnie nie brak otoczaków granitowych, znaczących drogę przepływu strug. W miejscach gdzie przecinają się szczelinowe korytarze, wytworzyły się małe sale. W odlegtości 40 m od wylotu jaskini w prawo od gtównego cuţgu odchodzi boczne odgalęzienie 38 m dlugości, prowadzqce do o˘szernej *Wielkiej Izby (30 m dlugožci). Wróciwszy do znakowanego korytarza postępujemy nim kilka metrów. W lewo odgatęzia się tu, oznaczona trójkqtami, zrazu niska, 57-metrowa Ulica Pawlikowskiego, prowadzgca do *komory zw. Chóry (26 m szerokości). Główna oś jaskini do- chodzi po 15 m do poprzecznej szczeliny, od nalotu mleka wapiennego zw. Białą Ulicą i skierowanej ku północnemu wschodowi. Zaczynają się partie odkryte w r. 1934 prLez Stefana Zwolińskiego. Korytarz zmienia się w wysoką ukośną 136 DOLINA KOŚCIELISKA *szczelinę, wykazującą dobrze zachowane ślady przepływu wody. Szlak poprowadzono w r. 1949 ścianą po śliskiej półeczce, 3 m nad zwężającym się dnem (poręcz, niewielkie trudności). Dalej korytarz znów się obniża i przechodzi do rozczłonkowa- nej komory końcowej, skąd w r. 1949 przekopano się przez zapadlisko, otwierając sztuczny wylot. Szlak turystyczny wydostaje się na powierzchnię i zbiega lasem w zakosy (zn. czerwone - do dna doliny 10 min), osiągając d. 40d ok. 15 m poniżej wypływu spod Pisanej. Całe przejście zajmuje ok. godziny. 51 a **Jaskinia Mroźna rozwinęła się w wapieniach malmu na linii wielkich szczelin przecinających na przestrzał wsch. zamknięcie Bramy Kraszewskiego. Położona jest 120 m nad dnem Dol. Kościeliskiej, biegnąc na wysokości 1100 m równo- legle do jej osi. Pd. część odkrył w r. 1934 Stefan Zwoliński, on też kierował przygotowaniem całości do zwiedzania (1950-53) i późniejszym zagospodarowaniem (m.in. elektryczne oświetle- nie), ukończonym przed latem 1959. "Jaskinia Mroźna - pisze Stefan Zwoliński - zachowana w stanie nie zmienionym przez człowieka, ma niezbyt liczne, lecz dobrze wykształcone utwory naciekowe oraz bogatą rzeźbę ścian, toteż zwiedzanie jej, poza emocją turystyczną, pozwala na zaznajomienie się z większo- ścią typowych zjawisk świata podziemi..." (1954). Jaskinia jest otwarta w godz. 10-16, przewodnicy na miejscu, zwiedzaniců DOLINA KOSCIELISKA 137 W grupach 10- do 20-osobowych (wstęp płatny, w marcu 1993: 8000 zł). Przejście ma ok. 450 m długości i trwa 45 minut. Dojście od d. 40c za zn. czarnymi. Z głównej drogi w lewo przez mostek (970 m) opodal Lodowego Źródła. Przez las 10 min do rozstajów, skąd środkową dróżką poza garb tereno- wy do lesistej Dolinki Zbóţjnickiej (góralska nazwa Żleb pod Wysranki). Od Lodowego Zródła 20 minut. Wlot jaskini znajduje się na wysokości 1112 m. W głąb 51 b wprowadza sztolnia przebita w r. 1952. Następuje długi kory- tarz zasłany skorupami odpadłych od ścian nacieków. 100 m od wejścia drogę tarasuje zawalisko, które pokonujemy z po- ţnocą schodków. 80-metrowy Biały Chodnik doprowadza do Komory Złomisk, za którą otwiera się największa z sal jaskini - Wielka Komora (30 m długości i 12 m wysokości). Jaskinia obniża się odtąd łagodnie. Mijamy szereg rozszerzeń połączo- nych niskimi przejściami. W odnodze korytarza leży mały etawek. Wysoka szczelina prowadzi do przestronnej Komory Pochyłej (22 m długości). W jej załomie lśni inne małe oczko wody z dnem wysłanym żwirami krystalicznymi, świadczącymi o tym, że przed epoką lodową (a może w późnym trzecio- rzędzie) przepływała tędy - podobnie jak przez Jaskinię Mylną - odnoga Kościeliskiego Potoku. Strzeliście sklepiony chodnik na długości 8 m ścieśnia się, a potem rozszerza w niewielką Komorę Wstępną. Naturalny pd. wylot znajduje się w oryginalnym kotle skalnym. Opodal wejście do zamkniętej dla turystów Jaskini Zimnej - jednej z najdłuższych w Tatrach (4 km) i kiedyś połączonej z Mroźną we wspólny system. Czarne znaki spro- wadzają do d. 40c naprzeciwko skały Sowy (5 min). WIELKA KOMORA CMENTARZYSKO NACIEKbW Sţp pţţA &AtY CHODNIK WLOT 111im STARYOTYWR tfl8m ţ1 OGRbDEK ; ,t TUNEL KOMORA WSTĘPNA ZWALISKO KOMORA ZLOMISK ; PIASKOWE STAWKI ů SO 100 Ziproszczony plan Jaskini Mroźnej - wedtug Stefana Zwolińskiego. Jaskinia Mylna. Uproszczony plan według Kazimierza Kowalskiego (19531. i Gů i i 1 0 ţ' ţ o 0 KUŹNICE ţ I ţI KROKIEW , / 1 ś ţ' ~ e 137D t 5 / l T ţ' y I 737T W 47 /aY&OP f y I SARNI SKALA . . - jpţTUS1 ţ LYSANKI O / '. _ _ . . -j- 1 lIIS Q .ţ- ţţ vj 0 Il I \ \ ţ/ ţiţţ IStrqfYDkD ţ ˘ţ`-ţ- ţ`-li 1ki I DOLINA MAŁEJ tĄKI ţ ůůůţ.. ţ_ - ţSiklawlcs ZAMECZKI .. BACUCN s . ţ ţ 1 z trzech naţmniejszych - identycznych pod względem powierz- \\',. chni - w całych Tatrach. Jej obszar wynosi 5,7 km , długość ţy, KOBYLARZ Wyfnie ţ tDř5 TURNIE 5,4 km. Część pn. ma postać głębokiego wciosu o przekroju ^ ţ'ţ,s ţ ţ \ ţů-- ţ-- Ooţ. MYSLENICKIE o rzeczn m w kształcie litery "V", część środkowa i pd. jest ţ,k, ţq t P P y v ruRNIA ţ ţ,- ţ ţ . , ţP. RawiDn I O właściwym dolinom polodowco m. Tworzący ją system kot ą ţţ ţaWkř ~ 'řI ~ţf ! /ţOHo ! łów, z przepięknym cyrkiem ţwistówki pośrodku, powstał ţ p ţ e i oo;' rzez glacjalne "przemodelowanie zapadlisk krasowych (Jerzy o ţ P o Kondracki 1965). Wyjątkową wartość dla nauki ma zachowany ţ ,ţ ř ó ó 1 t ,ţ ţ ţ 1 c v. O 1 w świeżym stanie kompleks moren końcowych ostatniego f ţ~ ; i IOPD 1 \ \ o MALOt C Z005 lodowca na pn. od Wielkiej Polany Małołąckiej (d. 28b). ţ \\ţg ţ ţ , A ZNIAK ţ. ů / Iřof k ţoe og Wgłębienie głównego ciągu doliny w stosunku do grzbietów ar ţ v'ţ, -'% o wynosi 200-300 m, rzeźbę wzbogacają liczne ileby i partitů ţ tDřa CA ,qD CZUBA GORYCZKOWA ţ iDID skał, jak Siodłowa Turnia czy Dziadek i Babka. ţNla i Ą tA ,ţ _-_--- Dol. Małej Łąki jest jedyną w całych Tatrach doliną waln:4 oy ţPAţq 1. wyciętą niemal w całości w skałach wapiennych i dolomito ţ i ToMq GRAw 2. Jaskinia Mietusia 3. Jaskinia Snleżna wych. Szatę roślinną w pn. odcinku stanowią ładne lasy dolno- / NOwA L 4. Jaskinia Dziura StOWACJA reglowe, w środkowym - świerczyny regla górnego i zbioro- ,ţ 1P TOMANOWA IpToWSKA 5. Klasztory wiska łąkowe, w górnej zaś części - zarośla kosodrzewiny uee ,l,I o t 2 km 7. prselqczesGoţŤzkowe i rozległe kamieniste murawy halne. W rejonie górnego zam- knięcia doliny znajduje się Wielka Jaskinia Śnieina - najgłęb- szy system jaskiniowy w całych Tatrach (patrz słowniczek). Ciekawostkę hydrologiczną stanowi związana z istnieniem ja- ţ tu ok. 500 owiec i 70 sztuk bydła, polana zaś miała pod skiń "ucieczka" części wód poza obszar topograficznej zlewni, koniec 22 współwłaścicieli, z których kaidy kosił swoją działkę. TPN wykupił halę po r. 1961, co pociągnęło za sobą likwidację do Dol. Kościeliskiej. jednej z najładniejszych wiosek pasterskich w Tatrach. Prowadzono w dolinie poszukiwania górnicze. W r. 1767 y : ţ j Turyści licznie zaglądali do ustronia Dol. Małej I.ąki, nigdy pisał urz do lustrator Konstant Jabłonowski relac ţ jednak nie osiągnęła ona - mimo bezspornych wartości krajo- tutejszych mieszkańców góry nowotarskie osobliwie góra Mała Łąka zwana, mają być obfite w kruszce..." Cały obszar Dol. brazu - tej sławy, co sąsiadujące z nią doliny Strążyska Małej Łąki był kiedyś intensywnie wypasany. Pierwsza wia- i Kościeliska. I dziś leży nieco z boku od najbardziej uczęsz- domość o "polanie Małej łące dla pasienia owiec" w Tatrach ţanych ścieżek. Większość turystów ogląda ją z góry, ze pojawia się w źródłach już w r. 1593 (nadanie Jana Pieniążka ţlaków na Giewont, spory ruch odbywa się w sezonie trasą . W r. 1701 halę nabyli Budzowie Ścieżki nad Reglami. Sama dolina rzadziej bywa celem dla sołtysa wsi Pieniążkowice) wycieczki, zwłaszcza że brak tu "atrakcji" w postaci schroniska z Gronia, którzy w 1 poł. w. XDţ prowadzili niemalże walki z dworem kuźnickim o wypas w lasach. W 1. 1925-60 pasło ţl' gospody. 52a 52b 14O DOLINA MALEJ LIţKI 52. HAWIARSKĄ DROGĄ NA CZERWONE WIERCHY Oryginalny przebieg, pyszna sceneria skalna, bogactwo roślinności - oto walory tego szlaku, jednego z najciekawszych w calych Tatrach Zachodnich. Jego opis zamieścit Walery Eljasz już w pierwszym wydaniu swojego przewodnika (1870j. W jednym miejscu niewielkie trudności. Odleg,lość 7 5 km, 1170 m wzniesienia - 3.15 godz. (ţ.2.40 godz.). Zn. niebieskte. Od wylotu Dol. Małej Łąki (ok. 930 m - d. 25a, 18) wg o isu d. 54a. - 15 km Szatra. Od kolana szosy 20 min ( p15 min). Zn. niebieskie odłączają się od iółtych skosern w prawo i wiodą wzdłuż bocznej dolinki (z prawej potok, za nim skały Gmińskiej Skałki, 1051 m), a następnie stromiej wznoszącym się zboczem przez gęsty las świerkowy. Szlak wykorzystuje tu linię dawnej drogi górniczej ("hawiarskiej"), jeszcze w 2 poł. XIX w. używanej do zwożenia rudy z kopalń w Dol. Miętusiej. 2,5 km Przysłop Miętusi (1189 m). Miejsce odpoczynku wycieczek, opis i panorama d. 28c. Od wylotu doliny 45 min (.ţ40 min). Skrzyżowanie ze ,Ścieżkg nad Regrlami (d. 28c) oraz d. 53b, która może stanowić wariant dojścia. W pd. łęku siodła tkwi mała wapienna skałka, od której wychodzi dalszy ciąg naszej trasy. Droga Hawiarska prowadzi w kierunku pd. bez większych zmian wysokości, ciągle w po- bliżu rzędnej 1200 m. Stoki ponad Wyinią Równią Miętusią należą do grzbietu zw. Skoruśniakiem. Porośnięte młodymi drzewami wyłomiska na zboczu porastały stare lasy, spusto- szone przez halny w maju 1968. Do ok. 1860 r. czynna tu była kopalnia eksploatująca złoże dość ubogiej (11%) rudy żelaza. Okţ 1835 roczny urobek wynosił 250 ton. Ślady robót są do dzisiaj widoczne. Las urywa się nagle, a ścieżka przecina żleb Wodniściak (ostatnia strużka wodna). Dalej przechodzimy łup- kowatym zboczem wśród kęp drzew na niezwykle malowniczo usytuowany upłaz zw. *Kobylarzem, zajmujący wypukłość grzędy nad kazalniczką 1430 m i wywieszony nad uroczyska Wielkiej Świstówki i Wantul. Kocioł polodowcowy *Wielkiej Świstówki zamyka od dołu mo- rena stadialna. W jego dnie tkwi bula wapienna (muton) pokryta żłobkami krasowymi, "najbardziej typowymi w całych Tatrach", osiągającymi 3 m głębokości. W górze otwierają się podcięte wspa- niałym progiem boczne cyrki - Litworowy (z lewej) i 'dułowy Poniżej Wielkiej Świstówki rozciaga się na powierzchni 0,25 kmL DOLINA MALEJ LĄKI 141 ogromne cmentarzysko bloków wapiennych, tworzace słynne **Wantule (góralskie wnnta = głaz). Mieczysław Klimaszewski widzi w nim morenę ablacyjna, Antoni Wrzosek - rezultat obrywu (zsuwu) skalnego, który nastapił na schyłku epoki lodowej po powierzchni Dziurawego. Objętość największych bloków dochodzi do 1250 m''. Obszar porasta naturalny las świerkowy w wieku 150-170 lat, mocno zniszczony przez wichurę w r. 1968. O jego osobliwości stanowi fakt, ie świerki rosną wprost na materiale skalnym, dostosowujac systemy korzeniowe do tego środowiska. Szczególnie bogata jest flora mchów, ze szczelin wystrzelaja kiście paproci. Wiele razy cytowana legenda góralska mówi, że pod rumowiskiem leiţ pasterze, zawaleni wraz z szałasem za to, że wyszczuli z hali psami żebraka, który tu przyszedł po prośbie. Szlak skręca na pd. wsch. i przez pole kosodrzewin wchodzi 52C w wylot potężnego *ilebu, przecinającego całe zbocze. Z Przy- słopu 50 min (j.40 min). W r. 1869 szedł tędy Walery Eljasz "koło skały zw. Ratuszem". Żleb nazywa "Ratuszowym". Najpierw wspinamy się jego orograficznie lewą stroną po dzwo- niących wapiennych piargach, obserwując kolonie związanych z tym środowiskiem roślin (zespół maku alpejskiego i rogow- nicy szerokolistnej). Drogę zagradza 12-metrowy próg skalny, w r. 1971 ubezpieczony łańcuchami. Trudności niewielkie. Na płycie obok rowki krasowe, wyługowane przez wody opa- dowe. Nad progiem perć wspina się nadal po piargach wśród arcybogatej *roślinności wapieniolubnej. Piękne widoki - na zachodzie Osobita (1687 m). Wyżej piargi się kończą, a ścieżka wznosi się b. stromymi trawkami. Osiągamy połogi grzbiet zw. Czerwonym Wierchem, ku Dol. Małej Ląki obrywający się ścianami Wielkiej Turni (1847 m). Z Przysłopu niespełna 2 godz. (.ţ1.30 godz.). W okolicy tej wydarzyło się kilka śmier- telnych wypadków. (Uwaga dla schodzgcych z Matołgczniaka: trawiastym grzbietem do jego zwężenia, 50 m przed wapiennym czubikiem nagly zakrgt w lewo w dól). Szlak wznosi się teraz wśrod rozległych widoków wypukło- 52d ścią grzbietu zw. Czerwonym Wierchem. Jego pokrywę sta- nowi czapa skał krystalicznych, sięgająca aż po wierzchołek Małołączniaka. Porasta ją przywiązany do granitu zespół situ skuciny i boimki dwurzędowej, który już w lipcu odcina się od okolicznych muraw czerwonawym zabarwieniem (stąd ludowa nazwa grzbietu i całych Czerwonych Wierchów). Z lewej białe turnie Giewontu (1895 m), w dali Tatry Wysokie. 1 42 DOLINA MAtEJ LAKI 7,5 km Małołączniak (2096 m). Z Przysłopu Miętusiego 2.30 godz. (.ţ2 godz.), od wylotu Dol. Małej ł.aki 3.15 godz. (ţ.2.40 godz.). Granica państwa. "Niezmiernie wspaniałţ **panoramę górska" z Małołaczniaka wyrysował i zamieścił w swym przewodniku Walery Eljasz. Rysy, najwyższy szczyt Polski, widać stad dokładnie na tle najwyższego szczytu Tatr, Gierlachu. Grzbietem Czerwonych Wierchów wiedzie d. 55. 53. PRZEZ JAWORZYNKĘ MIĘTUSIĄ Niewielu turystów korzysta z tego szlaku, chociaż stanowi on najciekawsze z dojść na Przyslop Miętusi. Wart jest polecenia jako wariant d. 28 Iu6 52, a także jako trasa samodzielnej, krótkiej wycieczki. 3 km, ok. 330 m wzniesienia - 1.10 godz. (.ţ1 godz.). Zn. czerwone. 53a Z Zakopanego d. 25ab autobusami linii Kościelisko do przy- stanku Nędzówka (957 m). Stad 100 m szosa z powrotem ku wschodowi. W miejscu, gdzie od pn. dochodzi "Droga do Słonka" (d. 26), za znţ czerwonymi w prawo. 5 min w kierunku pd. do połaczenia z Droga pod Reglami (d. 27a), która 300 m ku zach. do ujścia (997 m) lesistej dolinki wciętej między Mały (1142 m) a Hruby Regiel (1339 m). Dolinka zwie się Staników Żleb - od nazwiska górali, którzy w pobliżu mieli gazdówkę i kuźnię (znana z wyrobu ozdobnych noży). Potok płynie łoży- skiem z gołej skały i tworzy ładne kaskady. Często wysycha. Dnem dolinki 500 m w górę, dość stromo, do rozwidlenia. Dróżka zwraca się tu w lewo, a przy następnym rozwidleniu - zakosem w prawo. 53b 2,2 km Jaworzynka Miętusia (1250-1294 m). Z Nędzówki 50 min (.ţ35 min). Niezwykle malowniczo położona polana grzbietowa, kulminująca na prawo w gołej kopce 1294 m. **"Widok (...) z grzbietu Jaworzynki Miętusiej zaliczyć trzeba do najpiękniejszych w całych Tatrach" - ocenia Mieczysław Świerz (1927). - Ścieżka skręca w lewo, wiedzie 100 m grzbietem, po czym trawersuje leśnym zboczem Hrubego Regla do jego pd.-wsch. grzbietu. Nim 8 min w dół i w lewo na pn. cypel górnej części polany Przysłop Miętusi. Trawnikami na szerokie siodło 1189 m. Z Jaworzynki 20 min (T25 min), z Nędzówki 3 km, 1.10 godz. (.ţ1 godz.). Na przetęczy spolykajg się d. 28 i 52. I DOLINA MAiEJ tĄKI 143 54. DOLINĄ MAł:EJ tĄKI NA KOPĘ KONDRACKĄ Szlak piękny widokowo i urozmaicony jeśli chodzi o rzeźbę terenu. Swietna lekeja poglgdowa geograf i gór wapiennych. Odleglość 7,5 km, różnica wysokości 1080 m, 3 godz. (ţ.2.20 godz.). Brak wody. Zn. żólte. Z Zakopanego do wylotu Dol. Małej ł.ąki 4 km d. 25a lub 54a d. 18. Od przyst. autobusowego na Groniku 0,5 km. Poczatek szlaku przy starym kolanie szosy (ok. 930 m), ściętym w r. 1974. Droga leśna wiedzie na pd. między leśniczów- k4 a dawnym kamieniołomem wapienia, rozszerzonym ok. r. 1907 podczas budowy szosy. W górze masyw Hrubego Regla (1339 m). Dolina, nazywana przez górali żlebem, ma wyraźny przekrój w kształcie litery "V" (nie została tu przeobrażona przez lodowce). Porastają ja 70-letnie lasy świerkowo jodłowe. - 1,5 km kotlina leśna Szatra (1040 m). Od wylotu doliny 20 min. Na wysokości 1044 m ku pd.-zach. odlącza srę d. 52. W rozszerzeniu lesistej doliny była kiedyś polanka z prymi- tywnym szałasem pasterskim (góralskie sotra - zadaszenie z gałęzi i kory). Obok rozwidlenia szlaków, u stóp Gmińskiej Skałki, bije z kamieni wielozdrojowe wywierzysko, dajace po- czţtek potokowi, od r. 1988 zasilajacemu zakopiańskie wodo- ciagi. Wyżej w dolinie nie ma stałego przepływu powierzchnio- wego. Droga wznosi się dość stromo w górę, wiodac wśród pięknie zachowanych *wałów morenowych lodowca, który się- gał do linii Szatry. 2,5 km **Wielka Polana (1150-1190 m). Od wylotu doliny 54b 40 min (.ţ35 min). Na wysokości 1170 m skrzyżowanie z d. 28b. Wspaniała łąka górska o długości 1 km, zajmująca żyzną rówień powstałą z osadów dawnego jeziorzyska zastoiskowego, spiętrzonego wskutek zatamowania doliny zachowanymi *wa- łami moreny czołowej (ich łuki maja szerokość 300 m, na terenie polany grubość osadów sięga 65 m). Jui autor pierwszego polskiego przewodnika po Tatrach Euge- niusz Janota uznał Wielka Polanę Małołacka za "najpiękniejsza w Tatrach Iţlowotarskich (1860). "Cicho tu i błogo - pisał w r. 1927 Mieczysław Świerz - Potok zapadł się głęboko pod skały, tylko z upłazów dolatuje zberczenie dzwonków owczych i czasem, rzeciagłym echem, odbije się od turni półdziki przyśpiew juhasa." prodek polany zajmowało osiedle pasterskie, jeszcze w 1. 1967ţ8 złożone z ok. 20 budynków. Polana miała wielu właścicieli, którzy wspólnie kosili trawy i dzielili się sianem, zwożonym podczas zimy 1 44 DOLINA MALEJ LJţI(I DOLINA MALEJ tJţKI 145 GIEWONT (1895) MAGY GIEWONT (Wza/ SIODLOWA TURNIA (1617J ţ'ţ1 WIeIka Polane WIELKA TURNIA (1817) KOPA KONORACKA ' Suche PlalA saniami do wiosek. W 1. 1936-37 Krakowska Izba Rolnicza uru- chomiła tu wzorową bacówkę. W 1. 1961-64 TPN przejął hale z rąk 22 gazdów. Jak opowiadali starzy bacowie, na polanie stra- szy nocami juhas w czarnej koszuli, dźwigający na plecach płaty krwawego mięsa. Szlak wiedzie wzdłuż falującej trawami łąki (10 min) - z pięknym *widokiem na urwiska Giewontu i Wielkiej Turni oraz niezwykle typowy przekrój żłobu polodowcowego doliny. Nad pd.-wsch. końcem polany, na kopce zw. Stawki, bijců jedyne w okolicy źródło. Przesmykiem przez las wznosimy się na upłazy zw. Wyżnie (1230-1280 m), zajmujące dno dolnego z trzech leżących nad sobą kotłów polodowcowych. Po prawej wielkie bloki wapienia - "skamieniałe szałasyř zw. Kolebiskami (pod jednym osłona przed deszczem). Ścieżka wiedzie przez całą długość Wyżniego, gęsto porośniętego przywrotnikami. Z masywu Wielkiej Turni spływają rzeki piargu. Chodnik wznosi się dalej w górę Głazi- stego Żlebu, a z niego w prawo na grzędę (granica lasu) między suchymi zwykle łożyskami potoków. Obnażone wapienie pokrywa sieć rowków krasowych. 54C 4 km Swistówka (1450-1570 m). Od skrzyżowania z d. 28 - 55 min (.ţ45 min), od wylotu doliny 1.30 godz. (.ţ1.15 godz.). Środkowy i najpełniej wykształcony z kotłów polodowcowych Dol. Małej Ląki, z szczątkowymi morenami na dnie. - Szlak nie wchodzi do kotła, ale u jego dolnego skraju kieruje się w lewo (ukazuje się krzyż na Giewoncie) i wraca do opuszczo- nego wcześniej Głazistego Żlebu. Z niego przechodzi w prawo, wapieme ałoałoweţ rurm, z praweţ Lziaaex ţ nauKa, w ţyLe imponujące urwisko Wielkiej Turni. Dolinka w górze zanika w zboczu pokrytym rumowiskiem piaskowcowym. Ścieika wspina się stromo wśród łanów kosodrzewiny. Na pd. wznosi Bię kocioł Wyżniej Świstówki nad którą znajdują się wloty najgłębszych tatrzańskich jaskiń - Wielkiej Śnieżnej i Śnieżnej Studni (zob. słowniczek). 6 km Przełęcz Kondracka (1725 m). Od wylotu doliny 54d 2.15 godz. (.ţ1.50 godz.). Z siodła odsłania się piękny *widok na Dol. Kondratową i Tatry Wysokie. Z dotu podchodzi d. 57b, cuioddca dalej na Giecuont (d. 57c). - Zn. żółte zwracają się w kierunku pd. - w latach okupacji wiódł tędy główny szlak tatrzańskich kurierów podziemia. Z obniżenia przełęczy pod- chodzimy wśród kosówek grzbietem - najpierw stromym (gnej- ' sy i białe granity), a potem łagodnie pogarbionym. Otwierają się coraz szersze widoki, ukazuje się wspaniały Krywań (2494 m) i wierzchołek Kopy Kondrackiej. Skały krystaliczne ustępują teraz miejsca wapieniom z ich typową florą (m.in. dębik ośmiopłatkowy). Panorama rozszerza się, w tyle zapada w głąb biała grań Giewontu, widoczna stąd w całej rozciągłości. ' Szczytowe spiętrzenie Kopy Kondrackiej budują ponownie skały krystaliczne (alaskity). 7,5 km Kopa Kondracka (2005 m). Z Przełęczy Kondrac- kiej 40 min (ţ 30 min) od wylotu Dol. Małej Ląki 3 godz. (ţ.2.20 godz.). Ze szczytu roztacza się wspaniały **widok na gniazdo Kop Liptowskich i Tatry Wysokie tworzące zwar- tą kompozycyjnie grupę z dominantami w ţwinicy (2301 m) i Krywaniu (2494 m). Opisała go szczegółowo już Maria Steczkowska (1858). Granicznym grzbietem Czerwonych Wierchów cuiedzie d. 55. 55. GRZBIETEM CZERWONYCH WIERCHÓW Łatwo dostępne a urocze krajobrazocuo, byty Czereţone Wier- chy już w pot. XIX m. celem ezęstszych mycieczek szezytocuych. Dziś odłuiedzane scI 6. licznie. Teren jest pozbacuiony trudności, ale zdradliwy. W razie mgty lub niepogody tatcuo zbdgdzić - Górna część Dol. Małej Łaki. Szopy i szałasy zostały zburzone. 146 DOLINA MAiEJ łJ\KI należy wówezas trzymać się gtównej linii grzbietu (slupki gra- niczne) i kierunku wschód-zachód. Schodzenie w bok bez szlaktc może grozić nawet śmierci4. 3,5 km, 430 m podejść - 1.30 godz. (.ţ1.10 godz.). Zn. czerwone. 55a Z Kuźnic d. 58 na Przełęcz pod Kopą Kondracką (1863 m) - 2.15 godz. (.ţ1.35 godz.). Od wsch. dochodzi tu d. 59b. W zagłębieniu terenu ślad po fundamentach schronu TT (zob. d. 58b). Szlak prowadzi głównym grzbietem Tatr (granica państwa), pokonując kolejno cztery wyniosłości Czerwonych Wierchów. Ich charakterystyczne spłaszczenia uważa się za relikty przedlodowcowej łagodnej rzeźby Tatr. Dwa wierzchołki oraz Twardy Upłaz pokrywają "czapki" skał krystalicznych płasko położone na wapieniach. Porasta je niezwykle ciekawa i bogata flora (ok. 100 gatunków roślin wyższych), tworząca prawdziwą mozaikę zespołów "granitowych", "wapiennych" oraz mieszanych. Na przełęczach wielkie kuliste kwiaty pełnika siedmiogrodzkiego. 55b 0,7 km Kopa Kondracka (2005 m). Z przełęczy 20 min (ţ.12 min). Od pn. dochodzi grzbietem d. 54d. Wspaniały **widok na Tatry Wysokie (zob. d. 54d). - Szlak zbiega w dół (8 min) na obszerną wapienną Małołącką Przełęcz (1924 m), skąd pnie się w górę pogarbionym grzbietem z widokiem na oryginalną Dol. Rozpadłą i Rozpadłą Grań (liczne jaskinie). Pojawiają się znów skały krystaliczne (alaskity). 55C 2 km Małołączniak (2096 m). Z Kopy Kondrackiej 35 min (.ţ30 min), z Przełęczy pod Kopą Kondracką 55 min (.ţ40 min). Grzbietem od pd. dochodzi d. 52d. **Widok z Małołączniaka obejmuje Tatry Wysokie i Zachodnie. - Ścieżka zbiega pokry- tym murawami grzbietem na przestronną Litworową Przełęcz (2037 m), wciętą w skały osadowe ponad Dolinką Litworową - dawnym kotłem glacjalnym. Z przełęczy podchodzimy szero- kim niestromym zboczem, zasłanym blokami wapienia. 55d 3 km Krzesanica (2122 m). Z Małołączniaka 25 min, z Przełęczy pod Kopą Kondracką 1.20 godz. (.ţ1 godz.). Główna kulminacja gniazda Czerwonych Wierchów, chyba niesłusznie i uznana za najlepszy z nich punkt widokowy. Skały wapienne z *polami młodych rowków krasowych. - Szlak obniża się nieznacznie w kierunku zach. na płytką Mułową Przełęcz (2067 m), zawieszoną nad pięknym kotłem Dol. Mułowej, typowym cyrkiem polodowcowym z dnem leżącym na poziomie DOLINA BVSTREJ 147 1780 m i morenką stadialną na progu. Grań obrywa się w głąb kotła pionowymi "krzesanicami". - Lagodny grzbiet wznosi się ku zach. wrastając w ostatni z czterech wierzchołków Czerwonych Wierchów. 3,5 km Ciemniak (2096 m). Z Krzesanicy 10 min z Prze- łęczy pod Kopą Kondracką 1.30 godz. (.ţ1.10 godz.). W obrębie kopuły szczytowej wilgotne wyleżyska po płatach śnieżnych porośnięte różnymi odmianami zespołu wierzby zielnej (jej wy- stępowanie na podłożu wapiennym Władysław Szafer tłumaczy obecnością żwirów granitowych, zapewne z dawnej pokrywy krystalicznej). **Widok z wierzchołka obejmuje co prawda część Tatr Wysokich, najciekawszy jest jednak ku Tatrom Zachodnim. Ku pn. schodzi do Kir d. 47, na Ornak d. 45. DOLINA BYSTREJ Wielka i piękna dolina walna, usytuowana dokładnie w po- łowie długości pn. stoków Tatr - mniej więcej na wprost Zakopanego. Od wylotu (940 m) po wierzchołek Kopy Kondrac- kiej (2005 m - najwyższy punkt rejonu) liczy 6,5 km długości i 16,5 kmz powierzchni. Ku górze rozwija się w regularny wachlarz 7 dolin bocznych, z których 5 opiera się źródliskami o tatrzański grzbiet główny. Największymi są - identyczne pod względem obszaru (po 2,8 kmz) - doliny Goryczkowa i Kaspro- wa. Ta druga jest z wszystkich najpiękniejsza i bardziej przy- pomina zakątek Tatr Wysokich, niż łagodny pejzaż Tatr Za- chodnich. W otoczeniu doliny wznoszą się dwie najpopularniej- sze góry Polski: Giewont i Kasprowy Wierch. Chociai znaczną część obszaru Dol. Bystrej zajmują skały krystaliczne, w rzeczywistości leży ona na obszarze skał osa- dowych, wypełniających tu największą z depresji trzonu kry- stalicznego - tzw. depresję Goryczkowej, przecinającą w po- przek pasmo Tatr i narzucającą m.in. kierunek słowackiej Dol. Cichej. Skały krystaliczne, występujące tu w pełnej gamie typów, tworzą "wyspę" tektoniczną, obejmującą grzbiet główny i sięgającą aż na pd. stoki Giewontu (szczegóły d. 59b). W ich zasięgu rozwinęły się kiedyś lodowce, pozostawiając piękne kotły i jeszcze piękniejsze moreny, ciągnące się aż po Kuźnice. W partiach wapiennych trwają procesy krasowe, ujawniające się m.in. w postaci jaskiń i skomplikowanego systemu wód podziemnych (wywierzysko w Dol. Goryczkowej wyprowadza 148 DOLINA BYSTREJ na powierzchnię wody pochodzące z Dol. Gąsienicowej!). Jeśli chodzi o przyrodę żywą, najwspanialsze jej ostoje stanowiy doliny Sucha Kasprowa i Sucha Kondracka (zwana też Dol. Pustą) - obie mają połacie naturalnego lasu górnoreglowego, pierwsza z największymi w Tatrach Zachodnich drzewostana- mi limbowymi, druga ze skupiskami jarzębin. Otwarta ku ludzkim siedzibom, była Dol. Bystrej od dawien dawna użytkowana gospodarczo. O istnieniu w niej polan i pa- stwisk mówią dokumenty z 1 poł. XVII w. W róinych okresach prowadzono tu prace górnicze. Jaskinie penetrowali poszuki- wacze skarbów - w Kasprowej Niżniej znaleźli górale "wiel- ki młot ważący 20 funtów, którym czarowniki rąbali złoto". W XVIII w. kilometr powyiej wylotu doliny powstało znaczneů osiedle przemysłowe, Kuźnice (d. IOc). Istnienie tego ośrodka sprawiło, że Dol. Bystrej jako jedna z pierwszych w Tatrach Polskich przyciągnęła turystów. W 1 poł. XIX w. zwiedzali oni Wywierzysko Bystrej, Nosal, kopalnie w Jaworzynce, Jaskiniţ Magurską i wierzchołek Kopy Magury. Po tych szlakach w 1. 1832-40 wędrowali m.in. Seweryn Goszczyński i Win- centy Pol. Później do programu wycieczek weszły Czerwone Wierchy i "karkołomny" Giewont. W początku XX stulecia stała się Dol. Bystrej jedną z kolebek polskiego narciarstwa. Na Kalatówkach odbywały się pierwsze skoki i wyścigi, Kasprowy zyskał miano "góry narciarskiej" na wiele lat przed otwarciem kolejki linowej. Już w r. 1910 w Dol. Goryczkowej zorganizowano międzynarodowe zawody zjazdowe. Staraniem narciarzy powstały pierwsze schroniska - na Hali Kondratowej w r. 1910 i na Kalatówkach - w 1913. Z narciarstwem wiązały się tei wielkie inwestycje z lat 1935-38: kolejka na Kasprowy Wierch, droga bita na Kalatówki i hotel górski na tej polanie. Wszystko to sprawiło, że Dol. Bystrej stała się ruchliwym terenem wycieczkowym zarówno w lecie jak i w zimie. Latern trwa "wędrówka ludów" kolejką na Kasprowy Wierch, oraz żywy ruch na szlakach, głównie w kierunku Giewontu i Hali Gąsienicowej. W zimie narciarze zaludniają przede wszystkim Dol. Goryczkową, Kalatówki, a takie Dol. Kondratowa. Bazy wypadowe stanowią niewielkie schronisko na Hali Kondra- towej (d. 57b) i hotel na Kalatówkach (d. 23b), przede wszy- stkim jednak samo Zakopane i Kuźnice. DOLINA BYSTREJ 149 56. NA GIEWONT PRZEZ STRĄŻYSKA "Wapienrry zlom Giewontu jest niewgtpliwie najpopularniej- szq. g˘r† calej Polski", pisat w r. 1927 Mieczystaw .wierz. Wielu turystów i slawnych dziś alpinistów od nieglo rozpoczy- nato poznawanie wyższych partii gór. Wycieczka przez Strąży- ska jest widokowo i krajoznawczo pierwszorzędna. Górn4 część drogi wyszukat w r. 1906 Zaruski, w 1913 wyznakowano jct ezerwono, ale do Bacucha chodzono żleóem Warzęchy. Trudno- ' ści niewielkie. Dlugość trasy 9 km, suma podejść 1060 m - 3.30 godz. (.ţ2.45 godz.). Zn. ezerwone. Z Zakopanego (830 m) d. 20 do polany Strążyska 56a (1000-1060 m) - 4,5 km, 1.10 godz. (ţ-1 godz.). W dolnym końcu łąki zn. czerwone skręcaja przez potok w prawo, ku zach. i wraz z d. 28 (zn. czarne) wchodzą w dolinkę na nowych mapach nazwana Grzybowiecką, opadającą spod Grzybowca. W lesie świerkowym malownicze przestoje buków. Po ok. ki- lometrze szlak opuszcza dno dolinki, wspinając się zakosami w górę. Na zboczu ciemne skały kwarcytyczne, wietrzejące w gruby gruz. Od źródełka (1200 m) roztacza się piękny widok na ścianę Giewontu (1895 m), Suchy Wierch (1539 m) i od- dzieloną Czerwoną Przełęczą (1301 m) Sarnią Skałę (1377 m). Dalej lasem 12 min w zakosy. 6 km Przełęcz w Grzybowcu (1311 m) - z polany 35 min 56b (ţ.30 min), z Zakopanego 1.45 godz. (ţ-1.30 godz.). Przed laty roztaczał się stąd ładny widok, obecnie zasłonił go las. Ścieżka skręca na pd., po 200 m zn. czarne oddzielajq si‘ w prawo, schodzgc ku Dol. Matej Łqki (d. 28a). Za zn. czer- wonymi pniemy się stromo w górę w zakosy, lasem zniszczo- nym przez wiatry i korniki. Z wyniosłości Grzybowca (1417 m - 10 min) widać masyw Giewontu, a po zach. stronie Dolinę Małej Ląki. Ścieżka wiedzie grzbietem lub popod nim. Górna część grzbietu (z kulminacją 1507 m) zwana była Bacuchem (Bacugiem), być może od górniczego Bahnzug - wyciąg linowy. Wygodnie wytrasowany chodnik obniża się nieco, zaraz jednak ;., wznosi się znowu - przez las górnoreglowy, niski, rzadki, gęsto ugałęziony. Zjawiają się w nim płaty kosodrzewiny, niebawem świerczyny się kończą, a szlak wchodzi w przerośnięte drze- wami piętro kosówki. Wiedzie ciągle ku górze - zboczami Małego Giewontu ( 1728 m). Z prawej pełna uroku Dol. Ma- łej Łąki - z długim upłazem Wyżnie pod nami i Wielką 1 5O DOLINA BYSTREJ Polaną poniiej niego. Po drugiej stronie doliny siwy gmach Wielkiej Turni. Szlak ten był w 1. 1939-44 główna w Tatrach droga przepraw konspiracyjnych kurierów zakopiańskich, którzy często prowadzili tędy i ludzi. Od Przełęczy Kondrackiej chodzono d. 54d pod szczyt Kopy Kondrackiej, a następnie skrótem w lewo do Przełęczy pod Kopa Kondracka. Stad trasa wiodła w dół na Polanę pod Jaworem (d. 179a) i dalej Dol. Cichą na Słowację. Był to również popularny szlak przemytniczy. Kamienny chodnik pokonuje skalne żeberko, i po małym obniieniu wznosi się jakiś czas pod ściankami Małego Giewon- tu, a potem wspina się stromo na szerokie trawiaste Siodło, wgięte za Siodłową Turnię (1647 m). Na pd. widać świetnie cały system kotłów glacjalnych Dol. Małej ł.ąki. Po przeciwnej stronie doliny piętrzą się urwiska Wielkiej Turni (1847 m). Chodnik zakręca teraz ku wsch. i okrąża Mały Giewont od południa. Dołem ciągnie się szeroki żleb, za którym leią usy- piska piaskowcowe, żółcące się od porostów (90ţ1ţ pokrycia). 56C 8,5 km Kondracka Przełęcz Wyżnia (ok. 1765 m) - tra- wiasta rówienka w grzbiecie, 350 m na pn. od Przełęczy Kondrackiej. W zaklęśnięciu terenu wiosną leży płat śniegu, z którego tworzy się później bajoro. Z przełęczy w Grzybowcu 1.15 godz. (ţ-l godz.), z olany Strążyska 2 godz. (.ţ1.30 godz.), z Zakopanego 3 godz. (P2.30 godz.). Widok na Dol. Kondrato- wa, grań zamykającą Dol. Bystrej od pd. i Tatry Wysokie poza nią. W punkcie 1786 m połączenie szlaków: Od pd. dochodzi d. 57c (zn. niebieskie), cuyprowadzajqca dalej na GieLuont. 9,5 km Giewont (1895 m). Z rówienki 25 min, z Zakopanego 3.30 godz. (.ţ2.45 godz.). Opis szczytu i **widoku d. 57d (która może posłużyć jako wariant powrotny). 57. NA GIEWONT PRZEZ KALATÓWKI Szlak nieco mniej e/'ektowny od d. 56, za to krótszy i wygod- rLiejszy, dlatego też bardziej popularny. Po drodze dwa schro- niska. Trudności niewielkie. 6 km różnica wzniesień 900 m - 2.45 godz. (.ţ2 godz.). Zn. niebieskie. 578 Z Kuźnic (1010 m, d. 10) wg opisu d. 23a do klasztoru ss. Albertynek - 0,8 km, 15 min. Za ogrodzeniem skręcamy w le- wo w chodnik, który wznosi się łagodnie młodym lasem, posa- dzonym tu na miejscu starodrzewów świerkowych powalonych fi' DOLINA BYSTREJ 151 ţy'OLOWIEC (208ţ) SALATYŃSHI WIERCH (2050) BOBROWIEC (1863) FURHASKA (1191) i HRUBA HOPA ; SALATYŃSKA PRZELĘCZ OSOBITA (1687) ţ ţjţClE (zlze) ţ (le7zţ ţ BANÓWKA (i178) ţ RESTOWA (1931) PARzĄrczAH , LOPATA i ţ PACHOLA (1186) B (ueel , (1D58) ţ ;RAKOŃ (1879) ţ HOAIIţNIARSKI WIERCN i MALA OSOBITA ; , , . , ; (1az ) ţ . przez wichurę w maju 1968. - 1,5 km Kalatówki. Z Kuźnic 25 min. Opis hotelu i polany d. 23b. Szlak prowadzi na wys. 1050 m dolnym skrajem rozległej łąki, która wiosną okrywa się kobiercami krokusów. Widoki na Dol. Kasprową i Kaspro- wy Wierch. W pd.-wsch. cyplu rozdroże. Możrea do niego róm- nież dojść chodnikiem spacerowym od schroniska. W lecuo odchodzi szeroka droga gospodarcza (zimą nartostrada z Dol. Goryczkocţej). Zn. niebieskie wiodą dalej w tym samym kie- runku, wkraczając na wsch. stoki Kalackiej Turni (1383 m). Z dołu dobiega silny szum *Wywierzyska Bystrej (1165 m). Powszechnie zwane "źródłem Białego Dunajca", w XIX w. sta- nowiło ono jedna z głównych atrakcji Tatr Zakopiańskich. Ogladał je Seweryn Goszczyński (1832) Bogusz Z. Stęczyński (1860) opie- wał je jako jeden z cudów Polski. Należy do największych wywie- rzysk tatrzańskich - 500 1/s przy dużych wahaniach sezonowych. Woda wypływa z rumowiska na wysokości 1168 i 1175 m. Ma tem- peraturę ok. 4ř i pochodzi z głębi masywu Giewontu - z rozległego systemu jaskiń Byatrej odkrytych w r. 1932 przez Tadeusza i Stefana Zwolińskich przez odkopanie wlotu. Wygodny chodnik wznosi się przez gęste lasy. Łagodny zakręt w prawo wprowadza na obszar wałów morenowych, Widok z Giewontu na Tatry Zachodnie. 1. Jamnicka Przełęcz (1909 mO 2. Trzy Kopy (ok. 2150 m); 3. Banikowska Prietęcz (2062 m); 4. Mały Salatyn (ok. 2030 m); 5. Iwaniacka Przełęcz (1459 m); 6. Pusta RówieW 7. Bobrowiecka Prze- łecz (1356 m); 8. Skałka Piec; 9. Przetęcz w Osobitej (1537 m). 1 52 DOLINA BYSTREJ leżących u wylotu dolin Kondratowej i Suchej Kondrackiej. Rynna morenowa wiedzie przez zniszczone świerczyny, wśród zarośli malin i wierzbówki kiprzycy. W górze wyłania się krzyż na Giewoncie, następnie zaś grzebień tzw. Długiego Giewontu. Gdzieś tu, pod skałami, przebiegaja korytarze Jaskini Bystrej. 16 lutego 1987 r. w czasie próby osiagnięcia V syfonu zgindł w nich 26-letni grotołaz z Jugosławii - Aleksej Petrujkić. Dramaty- czna akcja wydobycia jego zwłok była obszernie relacjonowana w prasie. Dopiero 19 marca powiodła się próba specjalnej ekipy z Francji, poprzedzona opróżnieniem z wody syfonów I-IV. 57b 3,5 km Polana Kondratowa. Z Kuźnic 1 godz. (ţ.50 min). Szerokie spłaszczenie dna Dol. Kondratowej zajmuje obszerna łąka z wydzieloną częścią kośną. W północnej części, na wyso- kości 1335 m stoi drewniane schronisko TPN, administrowane przez PTTK. Ma ono 20 miejsc w pokojach 6- i 8-osobowych. Cena noclegu 65 000 zł (zima 1994). Gospoda i bufet obsługują przede wszystkim przechodniów w lecie, a narciarzy w zimie. Poczta 34-500 Zakopane, skr. 197. Tel. 152-14. Gospodarz, Andrzej Skupień, jest ratownikiem TOPR. Stylowa dyżurka stojąca obok schroniska czeka na remont. W r. 1636 "Góra Kondratowa (...) w Tatrach" należeć miała do mieszczan nowotarskich, w 1676 "Hala Kondradowska" była w po- siadaniu sołtysa z Pieniaikowic. W r. 1819 nabyli ja Uznańscy. Tutejsze szaiasy już w 1 poł. XIX w. dostarczały żętycy kurujacym się w Zakopanem gruźlikom. Przy szałasach na Hali, "gdzie zwykle wędrowcy odpoczywaja i posilaja się mlekiem", w r. 1874 miało miejsce spotkanie Adama Asnyka z Zofia Kaczorowsk:l, upamięt- nione słynnym lirykiem "Ranek w górach". Przed r. 1910 pow- stał na Hali Kondratowej schron narciarski Jerzego Uznańskiego, w 1911 zniesiony przez lawinę i w 1913 znów odbudowany. W r. 1933 góral Polak z Murzasichla postawił tu "dzikie" schronisko. wzorowa bacówkę z 1. 1936-37. W r. 1950 powiększono je o dodat- kowe skrzydło. 26 kwietnia 1953 zawaliła się turniczka pod graniy Długiego Giewontu. Lawina kamieni runęła w dół - dwa głazy zatrzymały się w pobliżu schroniska (jeden ważył ok. 70 ton), trzeci, 30-tonowy, wbił się w narożnik jadalni. Przy schronisku odtgcza się cu lecţo d. 58. Szlak na Gie- wont prowadzi wzdłuż pn. strony Polany Kondratowej (widoki, źródło). Na pd. stoki Giewontu języki lasu sięgają tylko tam, gdzie na to pozwalają bezpieczne od lawin grzędy. Główna oś Dol. Kondratowej skręca ku pd. zach., nasz szlak wie- dzie w kierunku zach., przez tzw. Małe Szerokie. W 20 min DOLINA BYSTREJ 153 GORYCZKOWA CZUBA (1913) WIEIKA KOPA KOPROWA (205P) Widok z Giewontu w kierunku pd.-wsch. 1. Goryczkowe Przełęcze (1801 m i 1816 m); 2. Cichy Wierch (1979 m); 3. Szatan (2416 m); 4. Zadnia Rycerowa Kopa (1951 m)- 5. Wielka Garajowa Kopa (1979 m); 6. Przełęcz Szpara; 7. Wyżnia Magura Rycerowa (1997 m). Na lewo od Świnicy widać z Giewontu Orla Grań, a w niej Kozi Wierch (2291 m), Czarne Ściany, Granaty (2240 m) Buczynowe lţrnie, wał Koszystej (2193 m). Bliżej widać Kościelec (2155 m) i Żółta Turnie (2087 m). Nad Buczynowymi Turniami wyłaniajţ aię w dali Lodowy (2628 m), a obok niego - nad Krzyinem (2112 m) - grupa Łomnicy (2632 m) z Iśniaca w Blońcu slacja kolejki linowej. Lewe zamkniecie panoramy tworza Tatry Biel- skie. od schroniska wchodzimy do płaskodennej kotliny zw. Pie- kłem (1480-1510 m), oddzielonej wałem morenki i wciętej w podstawę wapiennej skały- Zbocze Giewontu porasta zwarty płaszcz kosodrzewin, malowniczo przetkany jarzębiną. Ścieżka wchodzi dalej na stok i staje się stroma. Przecina ją żywy zwykle strumyczek (ostatnia woda). Wśród kosodrzewin i up- łazków zataczamy na zboczu esowate serpentyny. Zza bliż- szych grani wyłaniają się kolejno Koszysta (2193 m), Granaty (2240 m) i dwuwierzchołkowa Świnica (2301 m). Niedawno jeszcze pasły się tu stada owiec i krów, a w XIX w. także kozy i konie, które w cidgu lata dziczały. Pisze Maria Steczkowska, że ok. 1850 r. jakiś góral spłoszył cucha - przypad- kiem lub rozmyślnie - kilkanaście koni, które wystraszone, sza- lonym puściwszy się pędem, nadbiegły nad głęboka przepaść, a nie mogac się wstrzymać, wszystkie w nię wpadły..." Być może echem tej relacji jest opowiadanie Orkana "Owce w burzy". 57c 57d 154 DOLINA BYSTREJ 5,3 km Kondracka Przełęcz (1725 m), powstała w gnej- sach "wyspy krystalicznej". Od schroniska 1.10 godz. (.ţ40 min), z Kuźnic 2.10 godz. (.ţ1.30 godz.). Otwiera się widok na Dol. Małej łţaki z Małołaczniakiem (2096 m) i Wielka Turnia (1847 m). W Dol. Malej Łgki zbiega d. 54c, grzbietem na pd. mznosi się d. 54d. - Szlak na Giewont zwraca się na pn., wiodac grzbietem, w którym nieco wyżej wyłaniaja się zlepieńce i piaskowce kwarcytyczne, pokryte czarnymi poros- tami (stad góralska nazwa Czarna Turnia). Na wysokości ok. 1765 m (10 min) grzbiet rozpłaszcza się w nieznaczne zagłę- bienie Wyżniej Przełęczy Kondrackiej (gdzie zwykle odpo- czywaja turyści). Od zach. dochodzi d. 56b. Kamienisty stok staje się teraz stromy. Widok pięknieje z każdym metrem, bujne niżej kosodrzewiny tworza pła- skie przywarte do ziemi kępy. Po prawej przełęcz Szczerba (1822 m), powstała na wyraźnym uskoku tektonicznym. Sam szczyt Giewontu wystrzela wapienna czuba, na która wchodzi się od prawej strony ubezpieczonymi łańcuchem półeczkami. Trudności niewielkie. Wariant zejściocţy, nieco trudniejszy, wiedzie stronq przecirţn† (klamry). 6 km Giewont (1895 m). Od schroniska 1.45 godz. (.ţ1.10 godz.), z Kuźnic 2.45 godz. (.ţ2 godz.). Wierzchołek góruje nad Zakopanem, **widok z niego na dolinki reglowc i położone 1000 m niżej miasto jest przepiękny. Dalej leża Podhale i Orawa ograniczone wałami Babiej Góry, Polic i Gorców. Ponieważ szczyt wznosi się w geometrycznym środku Tatr Polskich, wspaniale prezentuja się Tatry Zachodnie i Wy- sokie, widoczne od Koszystej (2193 m) po Krywań (2494 m). Krzyż wystawiono w r. 1901. Ma on 17 m wysokości i składa się z 400 elementów o łacznej wadze 1800 kg. Co roku w dniu 14 września wierzchołek odwiedza pielgrzymka wiernych z za- kopiańskiego kościoła Św. Krzyża. Bardzo niebezpieczny jest pobyt na szczycie w czasie burzy. Nie wolno też próbować zejścia poza znakowanym szlakiem (liczne wypadki śmiertelne). 58. NA PRZEŁĘCZ POD KOPĄ KONDRACKĄ Szlak dość męczqcy i monotorcny, ale praktyczny jako dojžcie do grzbietu Czenuonych Wierchócu lub okrężne zejście z Kaspro- wego. Ścieżki byly tu już m XVIII cu., szlak zbudocţalo 7"I' "cţ liczne zakr ty". Odleglość 6,5 km, różnica wzniesień 850 m - 2.15 godz. (ţ1.35 godz.). Zn. zielorce. I i." DOLINA BYSTREJ 155 Z Kuźnic (1010 m, d. lOc) wg opisu d. 57ab do rozstaju koło 58a schroniska na Polanie Kondratowej (1340 m) - 3,5 km, 1 godz. (.ţ50 min). Zn. niebieskie procvadzq; dalej ku zachodomi. Zn. zielone odchodza na lewo od budki meteorologicznej i wioda 300 m środkiem kośnej części Polany Kondratowej. Trzymajac się orograficznie prawej strony szerokiego dna Dol. Kondratowej skręcamy łagodnie w lewo w jej górny odcinek. Od pd. wsch. ogranicza ja stromy stok ł.opaty, na którym las wchodzi w piętro kosodrzewin. W l. 1960-65 na zboczu czynny był wyciag narciarski, zdemontowany z powodu błędów kon- strukcji i niskiej frekwencji. Szlak kluczy po bulach morenowych pod usypisty żleb spa- 58b dajacy z przełęczy, rozwinięty w strefie tzw. mylonitów, skał startych w trakcie przesuwania się dużych kompleksów skal- nych. Na wysokości ok. 1650 m zaczyna się seria 20 zakosów, poprowadzonych na lewo od dna żlebu, kamienisto-trawiastym zboczem. Widoki na Dol. Kondratowa i Giewont. 6,5 km Przełęcz pod Kopą Kondracką (1863 m). Od schro- niska 1.15 godz. (ţ-45 min), z Kuźnic 2.15 godz. (ţ1.35 godz.). Szlak wyprowadza na tarasik pod przełęcza, gdzie widać zarys podstawy schronu TT, który stał tu w 1. 1889 - ok. 1925, odbudowany w r. 1909. W r. 1930 był już "zniszczony i zruj- nowany". Odsłania się stad piękny widok na pd. (panorama s. 153). Zn. zielone cuiodg dalej ku zach. jako d. 55. Od uţsch. dochodzi d. 59 z Kaspromego Wierchu. 59. GRANIĄ NAD DOLINĄ BYSTREJ Wycieczka o dużych wartościach krajobrazowych - najlad- niejsza graniócuka m polskiej części Tatr Zachodnich jak gdyby zach. przedlużenie Orlej Perci. Szlak zbudowany w l. 1937ţ8, odnoruiony cu l. 1970-71, wiedzie cuzdluż granicy, glócunie po stronie slocuackiej (konieczne dokumenty). Przy śniegu niebez- pieczne nacuisy. 3,5 km, suma zejść ok. 320 m, suma podejść ok. 200 m - I.20 godz. (T 1.25 godz.). Zn. czerwone. Ścieżka zaczyna się nieco powyżej siodła Suchej Przełęczy 59a (1950 m) i przecina trawersem pd. stok Kasprowego Wierchu. Doszedłszy do grani (widok na Dol. Goryczkowa - opis d. 60b) obniża si na Goryczkowa Przełęcz nad Zakosy (1816 m) - 20 min (ţ30 min), pradawne przejście na pd. stronę Tatr. Wiedzie dalej wśród bujnych traw stromymi pd. stokami 156 DOLINA BYSTREJ Pośredniego Goryczkowego Wierchu (1874 m), by obniżyć się znów na podwójne siodło Goryczkowej Przełęczy Swińskiej (1801 m - 1,5 km). Ku pn. opada szeroka Goryczkowa Dol. Świńska. 59b Dalej wznosimy się na pd. stoki Czuby Goryczkowej (1913 m), tworzącej główną kulminację w naszej grani. Szlak przechodzi znacznie poniżej jej skalistego wierzchołka. Piękne widoki na Dol. Cichą, gniazdo Kop Liptowskich i strzelisty grupę Swinicy. - Następuje teraz urozmaicony trawers po pd. stronie skalnych Suchych Czub, przypominający wycieczki gra- niowe w Tatrach Wysokich. W szczerbach przełączek, powsta- łych w strefach uskokowych, obserwujemy zjawiska mylonity- zacji i mineralizacji (syderyt). Opadają z nich ku pn. dzikie przepaściste żleby, uchodzące do Suchej Dol. Kondrackiej, w której zachowała się pierwotna szata leśna (stary bór smre- kowy kończy się świerkowo jarzębinową granicą klimatyczną, wnikając w obfite gąszcze kosodrzewin). Znikają róiowawe granitoidy, zastępują je kompleksy gnejsów. Szlak wiedzie cały czas przez tzw. wyspę krystaliczną Gory- czkowej, zbudowand z granitoidów (75% powierzchni), gnejsów i amfibolitów. Zajmuje ona obszar ok. 10 kmţ i zachodzi aż na pd. stoki Giewontu. SLanowi płat skał krystalicznych, oderwanych od podłoża (stropu) trzonu krystalicznego i leżacy - co jest jego osobliwości:l - na wiekowo młodszych skałach osadowych. Nad geneza tej "wyspy" zastanawiał się już I.udwik Zejszner (ok. 1840), w r. 1903 miała tu miejsce konfrontacja pogladów Victora Uhliga i Maurice Lugeona, po której ostatecznie przyjęto płaszczowinowţł koncepcję budowy Tatr. Ok. 1960 r. szczegółowe badania przepro- wadził prof Jan Burchart, znajdując w gnejsach najstarsze skały Tatr (sprzed 420 milionów lat). Sucha Przełęcz Kondracka (od Kasprowego 1.10 godz.) od- dziela Suche Czuby od ustawionego poprzecznie do grzbietu głównego Suchego Wierchu Kondrackiego. Szlak wstępuje na grań. Po jej pn. stronie ciągnie się oryginalny *rów grzbietowy o charakterze dolinki (wg pomiarów Jerzego Młodziejowskiego ma on 180 m długości i do 30 m głębokości), w kotlinkach na dnie długo leży śnieg a po deszczach tworzą się bajora. Rów- nież po pd. stronie grani biegnie rów, który odcina od grzbietu kulminację Suchego Wierchu Kondrackiego (ok. 1895 m). Na zach. świetnie widać budowę Czerwonych Wierchów i Dol. Rozpadłej. DOLINA BYSTREJ 157 3,5 km Przełęcz pod Kopţ Kondracką (1863 m). Z Ka- sprowego Wierchu 1.20 godz ( 1.25 godz.). Dalszy ciq.g eţycie- czki grnniocuej stanowić może d. 55. W Dol. Kondratowg scho- dzi d. .58. 60. KOLEJKĄ NA KASPROWY WIERCH Emocjonujqca pomietrzna przeja§d§ka nad otchtnniami dolin Bystrej i Kasprocvej. Kolejka kursuje latem cu godz. 7.30-20.10. Pobyt na Kasprowym z biletem pocţrotnym trma 1.40 godz. - czas odjazdu podany jest na miejscóuţce. Konieczne cieplejsze okrycie. Przedsprzedaż biletóiu na zamómienia zbio- rowe m biurze PKL, Krupótuki 48a i w "Orbisieř, Krupócţki 22, co najntniej ţca dzień mcześniej. Kasa przy dolnej stacji w Kuźnicach sprzedaje bilety na dzień bieżqcy m godz. 7-18, tel. 145-10. Cena przejazdu m oóie strony 90 000 zl, dzieci do lat 4 zmolnione są z oplat, uczniowie i studenci majg zniżkę. Do Kuźnic d. 10. Surowy kamienny gmach dolnej stacji 608 kolejki góruje nad całym osiedlem. Stoi na wysokości 1023 m, na miejscu dawnego pieca hutniczego (tablica pamiątkowa). Projektowali go - podobnie jak górna stację - Anna i Aleksan- der Kodelscy. Kolejka została zbudowana w 1. 1935-36 w ciagu zaledwie 6 miesięcy. Pierwsi pasażerowie wyjechali 20 lutego 1936. Maszy- ny wykonała stocznia w Gdańsku, liny - fabryka w Sosnowcu. Wyciag jest dwuodcinkowy, ze stacja pośrednid na Myślenickich Turniach (1352 m). I.iny nośne o średnicy 45 mm rozpięte sd na 6 stalowych podporach. Wagoniki jada na gumowych rolkach, poruszane lina napędnd, przechodzdca przez bębny maszynowni. Trasa ma 4290 m długości i pokonuje 936 m wzniesienia. Wytrzy- małość lin, od czasu do czasu wymienianych, wynosi 269 ton, zaś waga kabinki mieszczacej 36 osób - ok. 4 ton, współczynnik bezpieczeństwa jest więc bardzo duiy. Dolny odcinek trasy liczy 2000 m, przy średnim nachyleniu 17% i różnicy wzniesień 326 m. Wagonik sunie zrazu nad dnem Dol. Bystrej, w którego ukształtowaniu wyraźnie zazna- czają się wały moren. Po prawej widać pod Krokwią (1378 m) drewniany kompleks klasztoru ss. Albertynek (d. 23a) a dalej - Kalatówki z hotelem górskim. Wyżej odbudowany po pożarze z r. 1977 klasztor braci Albertynów. W pobliżu III podpory mijają się jadące z przeciwnych kierunków wagoniki. U stóp Kalackiej Turni (1383 m) srebrzy się Wywierzysko Bystrej 1 58 OOLINA BYSTREJ (d. 57a), na lewo od grani Giewontu rozwiera się szeroka Dol. Kondratowa. Po stronie wsch. widać w dole Kasprową Polanę, a dalej biały mur Kasprowskich Turni (na mapach zw. Zawra- tem Kasprowym). 60b 2 km (7 min) Myślenickie Turnie (1352 m). Pośrednia stacja, maszynownie oddzielne dla obu odcinków. Przy prze- siadaniu odczuwa się spadek temperatury. Z peronu widok na szczyty ponad Dol. Bystrej. Górny odcinek ma 2290 m długości i pokonuje 610 m wzniesienia. Srednia stromizna wzrasta do 29ř/ţ - Trasa kolejki zmienia kierunek o 30ř. Liny zrazu biegną nad lasami Dol. Goryczkowej, w której widać obie polany oraz wyciąg narciarski. Dalej na zach. wzrok przyciąga siwa baszta Giewontu i rozpostarta pod nią Dol. Kondratowa. Dol. Goryczkowa od narodzin polskiego narciarstwa służyła za miejsce imprez i zawodów. Ma ona 2 8 kmţ powierzchni i dzieli się na dwa ramiona: Pod Zakosy i Dol. Świńską. Pod masywem Myślenickich Turni bije Wywierzysko Goryczkowe, którym wycho- dzą na powierzchnię wody z... Dol. Gąsienicowej. Na połanie Niżnia Rówień Goryczkowa do r. 1956 stały dwa szałasy i dw:z prywatne schroniska. 2 marca zniosła je wielka lawina, pozbawia- jąc iycia dwoje gospodarzy i trzech żołnierzy WOP. Po drugicj stronie potoku, na Wyżniej Równi Goryczkowej znajduje się dolna stacja kolejki krzesełkowej. Wyciąg zbudowano w 1. 1967-69. Na dystansie 1732 m pokonuje on 602 m wzniesienia. Czynny jest tylko w sezonie narciarskim. Górna stacja stoi na zach. stoku Kasprowego Wierchu, 40 m poniżej szczytu. Liny przecinają z ukosa grzbiet i prLechodzą na stronţ pięknej Suchej Dol. Kasprowej (opis d. 61a), stanowiącej naj- pełniej wykształcony z wszystkich cyrków glacjalnych Dol. Bystrej, a w środkowej części pokrytej naturalnymi świerczy- nami górnoreglowymi ze skupiskami limb (w pełni zachowana górna granica lasu - patrz d. 61a). Z prawej przesuwają siţ groine granitowe urwiska, w dole pola złomów, nad którymi kabinka osiąga maksymalne wzniesienie ponad teren: 180 m. Do górnej stacji zbliżamy się obok igły skalnej zw. Palcem (pierwsze wejście w r. 1910). 60C 4,3 km (20 min) Kasprowy Wierch (1987 m). Stacja usy- tuowana jest poniżej pn. części wydłużonego wierzchołka, na wysokości 1959 m. Mieści duży bar, poczekalnię, przechowal- nię nart i bagażu, kiosk, WC, pośrednictwo pocztowe, dwa automaty telefoniczne, zimową stację TOPR. Z tarasu otwiera się piękny *widok na usianą stawami Dol. Gąsienicową i gó- DOLINA BYSTREJ 159 ZAWRATOWA TURNIA pOSREDNlA TURNIA KRYWAŃ (2191) KOSCIELEC (ZZIţ) (ZlzB) WALENTKOWA (2156) (zl5s) SZCZYRBSKI SZ. (z385) ; ZADNI".' SWINICA i ţţţ.,.,ţ . n RRUBYW l21181 rującą nad nią piramidę Świnicy. Szeroki chodnik o długości 150 m prowadzi na Suchą Przełęcz (1950 m), położoną w grzbiecie głównym, skąd widać Tatry Słowackie. Kamienistą ścieżką wchodzi się stąd w 8 min na pd. kraniec wierzchołka Kasprowego Wierchu (1987 m), stanowiący kapitalny **punkt panoramiczny na Tatry Wysokie i Zachodnie (panorama powyżej). Na pn. kulminacji stoi obserwatorium meteorolo- giczne, zbudowane w r. 1937, również wg projektu Kodelskich. Jest to najwyżej usytuowany budynek w Polsce. Latem 1992 r. w rejonie wierzchołka Kasprowego Wierchu prowadzono prace regeneracyjne, finansowane przez PKL. Wyremontowano szlaki turystyczne w otoczeniu szczytu, dobudo- wano 50 m chodnika, który połączył d. 61 z d. 59. Kamienne murki mają chronić przed erozją najbardziej zagrożone partie zboczy. Z Suchej Przelęczy schodzg cţ dól d. 67 i 178, graniq ku pd. wsch. mybiega d. 75, na zach. odchodzi d. 59. 61. NA KASPROWY WIERCH PIESZO Szlak dość męczdcy, ale ciekawy widokomo, marto go polecić przede tuszystkim jako zejście. Studium problemócu pnyrod- niczych piętra kosodrzewiny. 7,5 km, 975 m wzniesienia - 2.30 godz. (.ţ2 godz.). Zn. zielone. Widok z Kasprowego Wierchu na Tatry Wysokie. 1. Waksmundzki Wierch (2189 m); 2. Niebieska Turnia (ok. 2262 mO 3. Mięguszowiecki Szczyt (2438 m); 4. Cubryna (2376 m); 5. Szatan (2416 m). Grzbietem ku Świnicy biegnie d. 75. Za Beakidem - przełęcz Liliowe (1952 m), oddzielajaca Tatry Zachodnie od Wysokich. 1 6O DOLINA BYSTREJ 613 Z Kuźnic (1010 m, d. lOc) razem z d. 23. Po 150 m zn. zielone zbaczają z brukowanej drogi w lewo. Lasami i młodni- kami idziemy najpierw zach., potem wsch. stroną potoku Bystrej. Gąszcze lepiężników, które kwitną tu już w końcu marca. Poniżej polany Kalatówki rozdroże (1107 m). Ku pd. wiedzie droga gospodarcza. Szlak skręca w lewo. 1,7 km Niżnia Polana Kasprowa (1180-1210 m), dawny ośrodek gospodarczy Hali Kasprowej. W pobliżu znajduje się Niżnia Jaskinia Kasprowa, znana z legendy o złotej kaczce i zc starych góralskich podań (potwierdzanych przez współczesną naukę) o podziemnej łączności ze zlewnią Dol. Gąsienicowej. - Szlak przechodzi poniżej polany (od Kuźnic 35 min) i wpro- wadza w wylot Dol. Kasprowej, ścieśnionej między wapienny- mi spiętrzeniami Myślenickich i Kasprowych Turni. Leżą tu moreny czołowe i boczne, teren jest więc silnie sfalowany. Dol. Kasprowa (2,8 kmz) jest w swej wyższej części najbardziej wysokogórskd z wszystkich dolin polskich Tatr Zachodnich. Grzęda Bałdy rozdziela jd w dwie odnogi - dawne kotliny lodowcowe, z których południowa zwana jest Suchą Kasprowa południowo- wschodnia zaś - Starymi Szałasiskami. W trudno dostępnej Dol. Kasprowej ocalały połacie naturalnej świerczyny górnoreglowej z ok. 300 limbami na górnej granicy (niektóre może z wysiewów prowadzonych przez TT, m.in. w r. 1891). Projekt rezerwatu opracował tu w r. 1933 Marian Sokołowski. Intensywnie wy- pasana Hala Kasprowa stanowiia własność górali zakopiańskich (w r. 1787 K. Gţsienicy). 61 b Serpentyny drogi zbudowanej latem 1935 w ciągu 4 tygodni wyprowadzają na blok Myślenickich Turni (1352 m). Ladne widoki na strzeliste stąd Kasprowskie Turnie. Z Kuźnic 1 godz. (ţ.50 min). Od budynku pośredniej stacji kolejki linowej szeroki chodnik zbudowany w r. 1938 przez PZN trzyma się zach. strony grzbietu. W monotonnych zakosach wznosimy się coraz wyżej. Zaczynają się kosówki, z lewej zostaje tzw. Sucha Czuba (1696 m). Widoki na Dol. Goryczkową z linią kolejki krzeseł- kowej (opis d. 60b). Zakosy lewe dają wgląd w głąb Dol. Suchej Kasprowej. Obchodzimy dołem górną stację kolejki krzesełko- wej i zwracamy się ostro w lewo, by wierzchołek Kasprowego Wierchu (1987 m) osiągnąć przy budynku obserwatorium. Z Kuźnic 2.30 godz. (.ţ2 godz.). Opis d. 60c. DOLINA BYSTREJ 161 62-ó4. WYCIECZKI NA NOSAL Od Nosala zaczęla się - już cu 1 pol. XIX ru. - popularna ţrystyka szczytowa cu Tatrach Polskich. "Droga nań procuadzgca miia cieniem i niezbyt spadzista, widok z cuierzchotka ruart uryj- ścia truduř - pisala w r. 1856 Helena Zatorska. Najdalszy jest tunriant z Jaszezurócuki - 4,2 km, denicuelacja 306 m, 1.15 godz. (.ţ1 godz.). Zn. żólte. Najcoygodniejszy szlak ruiedzie z Kuźnic 1,7 km, denimelacja 200 m; od "Murocvanicy" 1,5 km, denicuelacja 270 m - po 35ţ10 min (.ţ-30ţ5 min). Traţuersowanie szezytu potqezeniem d. 63 i 64 zajmuje 1.15-1.30 godz. Zn. zielone. Droga Doliną Olezyska. Z Jaszczurówki (900 m, d. llb) d. 84 za zn. zielonymi na pn.-wsch. skraj dużej polany - 2 km, 35 minut. Polana Olczysko (1040-1100 m) jest jedną z najładniejszych i największych polan w okolicach Zakopanego. Cały obszar doliny (3,75 kmr) buduja akały osadowe, a pokrywajace łakę złomy gra- nitu przyniósł lodowiec, przepływajacy przez grzbiet z systemu glacjalnego Dol. Suchej Wody (tzw. translluencja). Nazwa polany i hali może się wiazać z przysiółkiem Olcza, choć wg lustracji z r. 1767 pasali tu górale z Białego Dunajca. Jeszcze ok. 1960 r. stało tu 20 szałasów i szop w trzech skupiskach. Pozostały dwa budynki i trzeci całkowicie zrujnowany. Na wsch. skraju polany słychać **Wywierzysko Olczyskie (1065 m) - najpotęiniejsze z krasowych źródeł Tatr Polskich. Jego wydajność już w r. 1888 oszacowano - ze spora przesadţ - na 1000 1/s (w rzeczywistości 400-700 l/s). Ponieważ obfitość wód znacznie przerasta rozmiary tutejszej zlewni, znawcy przypuszczali, iż stanowi ono odwodnienie części Dol. Gasienicowej. Dokładne badania wykazały (1964), ie wydobywają się tu na powierzchnię wody z odległej o 3,5 km Pańszczycy(!). Szlak na Kopieniec odchodzi cu lewo, brzegiem polany. Zn. żółte prowadzą przez łąkę w pobliżu wywierzyska i dwóch szałasów. Po 10 min osiągamy górny skraj polany (widok na Kopieniec). Droga wchodzi trawersem w las. - 3,7 km Nosalowa Przełęcz (1103 m), z Olczyska 25 min, z Jaszczu- rówki 1 godz. (ţ.50 min). Polqczenie z d. 63. - 4,2 km Nosa’ (1206 m). Z Jaszczurówki 1.15 godz. (.ţ1 godz.). Droga z Kuźnic. Od przyst. autobusowego w Kuźnicach (1010 m, d. lOc) razem z d. 70a do rozstaju w lesie (1085 m) - 0,5 km, 10 minut. Zn. niebieskie skręcaj4 cu prauţo. D. 63 wznosi się trawersem przez skąpo podszyty las świerkowy. - 1,2 km (20 min) szeroka Nosałowa Przełęcz (1103 m), 162 DOLINA BYSTREJ powstała w strefie miękkich skał, oddzielająca Nosal od lesi- stego Nieboraka (ok. 1217 m). W prawo odchodzi szeroku nartostrada (w zimie uwaga na narciarzy!), od pd.-wsch. dm lgcza d. 62 z Dol. Olczyska (zn. żólte). Nasza droga pnie siţ; ku górze pd.-wsch. grzbietem Nosala, zbudowanym z twardych dolomitów i wznoszącym się pod kątem 15ř. Na białych skał- kach kępy jaworu i nisko ugałęzione sosny zwyczajne w wieku do 100 lat, być może reliktowe. - 1,7 km Nosal (1206 m). Z Kuźnic 35 min. Opis panoramy niiej. 64 Droga od "Murowanicy". Z Zakopanego d. l0a do przys- tanku "Murowanica" (ok. 940 m). Stąd za zn. zielonymi w ulicţ Karlowicza. Za mostem na Bystrej znaki schodzą z szosy nn prawo i po chwili za sztucznym łożyskiem Bystrej dochodz.l do ul. Bulwary Słowackiego. Po lewej stronie w odległości 30 m stoi w drzewach *chat.;ţ góralska "Tea", pochodzaca częściowo z r. 1872. W r. 1919 kupił ja od kuźnickiego "hamernika" Stefan Szymański, który zgrom.ţ- dził tu znaczne zbiory etnograficzne. Jego brat Tadeusz przeka zał kolekcję testamentem z r. 1952 Muzeum Tatrzańskiemu. Do r. 1992 mieścił się tutaj oddział muzeum, zlikwidowany n;ţ żadanie właścicielki domu i gruntu. Zbiory Szymańskiego zostanat być może wystawione w nowym Muzeum Stylu Zakopiańskieku w "Kolibie". Szlak prowadzi Bulwarami Słowackiego w prawo, wzdłuż rezerwowego koryta Bystej, a po 200 m (poniżej zapory) skręca w lewo na pn.-zach. grzędę Nosala (zniszczony las, odcinki strome). Od skalnego siodełka z modrzewiem odsłania siţ ładny widok. Dalej wznosimy się w górę na lewo od urwistych zębów skalnych. Po lewej w odległości 20 m górna stacja kolejki krzesełkowej (zawodniczy stok slalomowy skoki nu lotniach i spadolotach - zob. d. lla). Ścieika obchodzi od lewej spadzisty trawiasty lej, a następnie środkowe wypiętrzenicţ szezytu. 1,5 km Nosal (1206 m). Od "Murowanicy" 40 min (.ţ35 min). Skalisty szczyt, mimo skromnej wysokości, jest nader intere- sujący. Ma bogatą faunę (zob. słowniczek), zaś **widok z niego należy do najpiękniejszych w okolicach Zakopanego. Obejmuje Tatry Wysokie, a nawet Bielskie, otoczenie Dol. Bystrej ze wspaniałym Giewontem, na zach. sięga aż po Osobitą. Uwaga! Skały są kruche, a po deszczu śliskie - należy zachować ostrożność. Wycieczki dzieci i młodzieży wymagają zdwojonej uwagi opiekunów. PODNÓŻAMI TATR WYSOKICH Główną trasą dojazdową we wsch. część Tatr Polskich jest ołctężna szosa przez Poronin, Bukowinę, Głodówkę i Łysą Polanę. Jest to najwyiej położona ze wszystkich dróg samo- I ehodowych w Polsce, a także najpiękniejsza pod względem krajobrazowym. Z Poronina wiedzie doliną Porońca, z której wybiega na słynny z panoram wododziałowy grzbiet między dorzeczami Białego Dunajca i Białki. Na skraju Tatr obniża 'I eię w Dol. Białki, by na ostatnim odcinku wpełznąć głęboko w Dol. Rybiego Potoku. Między Poroninem a Morskim Okiem pokonuje wysokość 650 m, przechodząc z piętra pól uprawnych przez regiel dolny i górny aż na skraj piętra kosodrzewiny. Tzw. stara szosa, wiodąca podnóżami Tatr Wysokich głównie na wysokości 900-1000 m, zeszła dziś do roli drogi pomocni- ezej, a TPN planuje całkowite wyłączenie jej z ruchu. Trasa przez Bukowinę, choć względnie nowa, jest zarazem historyczną drogą w Tatry Wysokie. Powstała ona przed w. XDţ z połączenia pasterskich i górniczych drożyn którymi chodziły stada owiec i góralskie koniki objuczone "obońkami" z mlekiem. Mimo ustawicznych napraw i ulepszeń była to droga bardzo kiepska. W drugim wydaniu swego przewodnika pisał o niej Walery Eljasz: "Od Głodówki do Polany Łysej małe tylko zdarzają się kawałki drogi, które można bezpiecznie przebywać na wózku zwykle tei podróżni pieszo tę przestrzeń mijają (...). Kto zaufa tej drodze, zwyczajnie zawsze po kilka razy leży w błocie, mając się za szczęśliwego jeśli nogi lub ręki nie złamie..." W 1. 1892-1902 galicyjski Wydział Krajo- wy wybudował szosę przez Jaszczurówkę i Zazadnią do Mor- skiego Oka. W r. 1933 nadano jej imię Oswalda Balzera, obrońcy polskich praw do Morskiego Oka w słynnym procesie z Węgrami w r. 1902. Droga ta, choć pozbawiona szerszych panoram, długo służyła turystom. Po wojnie powstał plan budowy nowej szosy i powrócono do koncepcji dawnej trasy. W 1. 1957-59 zostały zmodernizowane odcinki Poronin - Bukowina i Wierchporoniec - Łysa Polana, zaś 6-kilometrowy odcinek z Bukowiny do Wierchporońca zbudowano całkowicie na nowo. Do r. 1962 został poszerzony i unowocześniony ciag 1 64 PODNbŻA TATR WYSOKICH z Łysej Polany do Morskiego Oka. W sumie zbudowano luU zmieniono 30 km nawierzchni, wzniesiono 11 mostów i 160 przepustów, urządzono 3 parkingi, nie licząc kilkunastu mniej- szych placów postojowych w ciekawszych punktach widoko- wych. Autobusy kursowały do Włosienicy. W r. 1988 szosţ uszkodził obryw ziemny w rejonie Wodogrzmotów i końcowy pętlę urządzono na Palenicy. Główny ruch odbywa się obecnie szosą przez Bukowin4 (d. 65), którą kursują autobusy do Łysej Polany i Palenicy Białczańskiej. Samochody osobowe jeżdżą obiema trasami, sta- rej używając często w charakterze wariantu powrotnego. 65. ZAKOPANE - BUKOWINA - MORSKIE OKO Najpiękniejsza trasa samochodocua Polski, niezcuykle uroz- rrLaicona i cţspaniala midokomo. Zbudowana lub udoskorcalorru m l. 1957-ţ2, zimq; odžnie§arta. OdlegtožŤ 34,3 km, suma cţzrciesień 750 m (ţu odcurotnym kierunku 200 m). Autobusy i sarrcochody dojeżdzajg do parkingu na Palenicy Bialezańskicj (25 km), dalej pieszo albo góralskim zaprzęgiem. 65a Z centrum Zakopanego wyjazd d. 12. - 7 km Poronin (740 m). Tuż za mostem na Porońcu, obok daw. muzeum Lenina (1947-90) rozstaje: Wprost biegrtie d. Ic. Szosa do Morskiego Oka skręca w prawo i wchodzi w dol. Porońca. Potok ten zbiera wody m.in. z Dol. Gąsienicowej, a jego nazwę zawiera już dokument z r. 1254. Z lewej wyniosły grzbieL Galicowej i Koślowej Grapy (982 m, d. 14). Na pd. panorama Tatr. Przy szosie osiedla góralskie z nielicznymijuż zabytkami budownictwa regionalnego. - 10 km Kośne Hamry (780 m). Po pd. stronie pracował tu do końca XIX w. założony w r. 1813 zakład kuźniczy, specjalizujący się w wyrobie sierpów i kos (stąd nazwa osady, hamry - po niemiecku kuźnice"). W r. 1868 notowany jako "Młot tzw. kośny" (S. Kuczyński). - Szosa wiedzie przez przysiółki Mur i Stasikówkę, a potem wspina się na grzbiet Pasma Gliczarowskiego. Na stoku nieładna bryła domu wypoczynkowego "Harnaś" (1963-68), który miał być zaczątkiem osiedla wczasowego dla 2000 osób. 14,5 km Bnkowina Tatrzańska - rozdroże zw. Klinem lub Wierchbukowiną (ok. 965 m, przyst. autobusowy, placyk postojowy). Z grzbietu wspaniała **panorama Tatr: jednym PODNbŻA TATR WYSOKICH 165 rzutem oka - jak pisała w r. 1860 Deotyma - objąć moina ;ţ: całą "konstelację tatrzańskich łańcuchów". Bukowina (980-1000 m) jest ludną wsią na wierzchowinie i stokach Pasma Gliczarowskiego, popularną jako centrum wypoczynkowe, odwiedzane w lecie i w zimie. Ma świetne : warunki narciarskie - zwłaszcza dla początkujących, ok. 20 wyciągów. Ośrodki wczasowe, pensjonaty, pokoje gościnne. Biuro Turystyczne "Tatry", ul. Kościuszki 188, tel. 772-93, pośredniczy w wynajmie kwater w samej Bukowinie i sąsied- ţ;,,..nich wioskach (w Białce, Jurgowie Czarnej Górze). Ceny łóiek ţ;- 50-100 000 zł, z wyżywieniem 140-200 000 zł (zima 1994). Ludowy, zespoły artystyczne, imprezy folklorystyczne (np. od 1973 r. Karnawał Góralski). Wieś założył ok. 1620 Kasper Bukowiński, w r. 1636 miała już 19 zarębków. Do ok. 1865 r. była punktem etapowym na drodze do Morskiego Oka - miała własnych przewodników i karczmę z pokojami dla turystów, wystawioną przez Edwarda Homolacza ok. 1870 już zrujnowaną. Często nocowano tei w leśniczówce, jak arcyksiążę Franciszek Karol w r. 1823 czy Seweryn Goszczyński w 1832. Dom ludowy wystawiła wieś ( 1928-32). Stary kościółek zbudował własnoręcznie w 1. 1887-1900 i wyposażył w swoje rzeźby miejscowy góral Jędrzej Kramarz. W 1. 1974-82 wzniesiono obok nowa, pokaźna świątynię, źle wkomponowaną w otoczenie, za to wewnatrz urzddzoną skromnie i ze smakiem. Ruch letnis- kowy zaczął się ok. 1900 r., propagowany m.in. przez ks. Gadow- skiego. Do rozwoju wsi przyczyniło się założone w r. 1926 Tow. Przyjaciół Bukowiny. W r. 1935 wieś rozszerzyła nazwę stając się Bukoruirc4 Tatrzańsk4. Przez Bukowinę na Spisz Zamagurski. Z Klina (Wierchbukowi- 65B ny) odchodzi boczna droga na północny wschód. - 2 km centrum Bukowiny Tatrzańskiej (oba kościoły). - 4,5 km za mostem na Białce, koło pensjonatu "Szałas" tu letuo odgatęzia się szosa do Nourego Targu ( rzy niej cu odlegtości 1 km stacja benzynoma). - 4,7 km Czarna p'ra. W lecuo odchodzi droga do ceretrum msi. Nict ok. 2 km do muzealaej *zagrody Korkoszócu (Za Gór4 86). Jest to filia Muzeum Tatrzańskiego otţuarta dla zmiedzajgcych od środy do niedz. w godz. ltţl4. - 6,3 km skrzyżowanie: Wprost obmodnica mijajqca od ursch. Jurgów. Procuadzi do oddalonej o 5,5 km granicy ze Storvacjct (lokalna placóruka graniczaa dla robotników, m planach óudowa międzyna- rodoiuego przejścia). 2 km meześniej na polanie Podokólne "żywy skan- sen pasterski" pod opiek4 Muzeum Tatrzańskiego. W prawo odgałęzia się droga do wsi Jurgów. W odległości 400 m od krzyżówki za kamien- nym ogrodzeniem piękny drewniany kościółek z r. 1670, w którym modlili się tatrzańscy poszukiwacze skarbów. "Jeielibyś na Jurgów 166 POONÓ2A TATR WVSOKICH ZDZIARSKA PRZELĘCZ Tatry Wysokie z Głodówki. 1. Widty (2522 m); 2. Dol. Kotowa; 3. Śnieiny Szczyt (2467 m); 4. Dol. Jaworowa; 5. Dol. Szeroka; 6. Dol. Biatej Wody; 7. Czerwona Skatka ( 1371 m); 8. Przełęcz Waga (2337 m); 9. Dol. Żabich Stawów Białczań- skich; 10. Żabi Koń (2291 m); 11. Wołowy Grzbiet; 12. Przełecz pod Chłopkiem (2307 m); 13. Ujście Dol. Roztoki do Dol. Bisłki. Zza Kołowego Szczytu wyłania się kontur Łomnicy. szedł, tam się masz przenocować. Kano wstawszy, wysłuchaj Mszy Świętej..." głosił spisek Hrosieńskiego. Murowana dzwonnicę dostawio- no w r. 1811. 300 m dalej, w centrum wsi, zagroda sołtysów (z r. 1861), mieszczaca Muzeum Kultury Ludowej Spisza, oddział Muzeum Tatrzańskiego (Jurgów 215). Zwiedzanie od środy do niedz. w godz. 10-14. Jurgów jest uroczą, położona na uboczu wioska, z tradycyjna spiska zabudową (domy drewniane i murowane, obielone wapnem). Do r. 1894 do tutejszej gminy należały m.in. doliny Jawo- rowa i Białej Wody, gdzie górale jurgowscy paśli owce i krowy. Do końca I wojny światowej teren ten należał do Węgier, chociaż ludność była polska. 65C Szosa do Morskiego Oka wiedzie z Klina na pd. wsch. lesis- tym działem wodnym między zlewniami Białego Dunajca i Białki. Na stoku po prawej kompleks polan zw. Karpenciny (nazwa notowana od r. 1628, wyciąg narciarski). Po lewej oryginalna Niebieska Dolina (maleńki stawek ok. 995 m, legendy o skarbach). - 17,5 km polana Cyrhla z zabudowa- niami i szczyt Cyrhli nad Białką (1158 m), od wsch. wcina się w niego stromościenny kocioł (zjazdy narciarskie). 18,5 km Głodówka (1130 m). Malownicza polana na pd. stoku Cyrhli, słynąca z najpiękniejszej w ogóle ***panoramy Tatr Wysokich i Zachodnich. PODNÓ2A TATR WYSOKICH ţ67 IE SICZYTY WOGOSZYN !EDNI (1393) WIELKI (It38) MIEDIIANE (2ţ33) ; CUBRYNA 113781 "Widok stąd na cały łańcuch Tatrów jest przecudowny (...), dlatego też podróini zawsze się na Głodówce zatrzymuj4" - mówi Maria J. Zaleska w r. 1882. Nazwę polany (1075-1135 m) notu- ja dokumenty od r. 1676, wywodzi się ona od nazwiska Głód. W 1. 1933-34 powstał na polanie drewniany dom Towarzystwa Przyjaciół ASP w Warszawie im. Karola Stryjeńskiego, otwarty przez prezydenta RP Mościckiego, w r. 1935 odsprzedany ZHP, który urzadził w nim schronisko. Gdy zniszczył go poiar, wznie- siono w 1. 1938ţ9 obecny budynek, proj. Jerzego Zukowskiego. Mieści on harcerski ośrodek szkoleniowo-wypoczynkowy i kawia- renkę. W okolicy tereny narciarskie. Z Głodówki szosa wiedzie na pd. lesistym grzbietem ok. 1100 m, równolegle do Dol. Białki, której dnem biegnie granica ze Słowacją. Na zach. stoku kompleks polan Poroniec. 20 km Wierchporoniec (1105 m). W okolicy utrzymuje się 65d bogata fauna: głuszce, bociany czarne, jelenie, czasami pojawia się wilk lub niedźwiedź. We wrześniu 1895 w polowaniu na niedźwiedzia uczestniczył tu Henryk Sienkiewiczţ postrzelony ptzez niego miś uszedł w Hurkotne. W tej okolicy zalegają najstarsze tatrzańskie utwory morenowe - wiązane z pierw- szym zlodowaceniem. Wśród lasów węzeł dróg: Od zach. do- chodzi d. 66 (wariant dojazdu z Zakopanego). 100 m dalej tţ pratuo odgalęzia się d. 87. - Szosa zdąża cały czas ku pd., przez las Hurkotne obniża się serpentynami w największą dolinę całych Tatr - Dol. Białki. Z lewej płynie graniczna Białka - wśród zarośli olszy szarej i łanów pachnących lepięż- ników. Ku pd. piękne *widoki na szczyty Wysokiej i Rysów, na prawo od Czerwonej Skałki - Mięguszowieckie. T A T R Y B I E L S K I E KOGOWY SZ. (2/1B) LODOWY (2828) ţAWnk,Ż..ţ ţ ÓH PODNÓŻA TATR WVSOKICH Dol. Białki tworzy największy w Tatrach system dolinny, liczţcy 65 kml powierzchni rzutowanej, z czego około połowa naleiy do Polski. Dolina rozwinęła się na linii tzw. depresji Szerokiej Jawo- rzyńskiej, a jej układ cechuje wybitna niesymetryczność: ai 72,%, powierzchni przypada na połać lewa. Obszar doliny wypełniał kiedyś największy w Tatrach lodowiec (14,2 km długości, 300 rn grubości i 58 km2 powierzchni). Na piętrach bocznych dolin leży 15 większych jezior o łacznym areale 1,4 km2. System Dol. Białki obfituje w zakątki o nieporównanej wspaniałości i bogactwie za- chowanej w naturalnym stanie przyrody górskiej. 23 km ł.ysa Polana (970-1020 m) - malownicza łąka gór- ska w rejonie końcowych moren ostatniego lodowca Białki. Leśniczówka. W 1. 1922-66 czynne tu było prywatne schro- nisko Barcików. Nad polaną ocalał sędziwy las bukowo-jodłowy - jodły do 4 m obwodu i 40 m wysokości. 23,5 km ł:.ysa Polana (971 m). Znane przejście graniczne na obszar Słowacji, dla obywateli wszystkich państw do wszy- stkich krajów, czynne przez całą dobę. Stacja benzynowa, parking, delegatura PZMot (tel. 771-95), biuro wymiany wa- lut, agencje ubezpieczeniowe, sklepik. Architektura budynków urzędu celnego nawiązuje do stylu zakopiańskiego - wzniesio- no je w 1. 1959-61 wg proj. Z. Gołąbka. Od ok. 1865 r. czynny był tu tartak dworu zakopiańskiego. Od zach. góruje nad osiedlem Łysa Skałka z bardzo ciekawą szatą leśną (1119 m, opis w słowniczku). Na terytorium Slowacji przechodzi d. 100. 65e 25 km polana Palenica Białczańska (980-990 m) z bu- dynkiem Straży Granicznej i wielkim strzeżonym parkingiem (godz. 8-19). Końcowy przyst. autobusów "Polana Białczań- ska". Dalej prawo wjazdu maja tylko pojazdy służb granicz- nych, schroniskowych, ratowniczych i parkowych. W kierunku zach. odchodzi d. 89 na Rusin,ową Polanę. Do oddalonej 0 7,5 km Włosienicy kursują omnibusy konne (zimą sanie). Pieszo do Morskiego Oka 2 godz. - Droga przecina Potok Waksmundzki (987 m) i wznosi się podnóiami Wołoszyna, wykorzystując wały moren bocznych z ostatniego zlodowa- cenia. Przez drzewa piękne widoki na Dol. Białej Wody i Gierlach (panorama d. 85d). 35 min od parkingu (2,3 kmţ w prawo odchodzi w las d. 85. Szosa mija pusty obecnie dom dróżnika, wystawiony w r. 1899 i przechodzi w poprzek "progu" Dol. Roztoki. PODNÓŻA TATR WYSOKICH 28 km **Wodogrzmoty Mickiewicza (most 1099 m). 65f Z Palenicy pieszo 45 minut. Seria pięknych wodospadów (opis d. 90b). Nie wykorzystywany obecnie plac postojowy. Skrzyżo- uranie z d. 90 - w lewo w dól 12 min do schroniska "Roztokař, ajo góry (w prawo) droga leśna Dol. Roztoki do Dol. Pięciu Stawów. Przy dużych opadach śniegu na most schodzą groźne lawiny. Szosę w okolicach Wodogrzmotów uszkadzają obrywy ziemne, z r. 1988 pochodzi ten poniżej mostu w czerwcu 1991 osunęło się zbocze kilometr dalej w stronę Morskiego Oka. Trasa wiedzie teraz podnóiami Czuby (1426 m) na drogę często wychodzą jelenie, w lasach bytują niedźwie,dzie. - 30 km leśniczówka TPN "Pod Wantą" (1170 m), zbudowa- ria w 1. 1951-52, stojąca powyiej spływu Rybiego Potoku i Białej Wody, razem tworzących rzeczkę Białkę. Wspaniały (2655 m), a od prawej urwiskami Młynarza (2170 m). Przed leśniczówkq odchodzi w prawo (zn. czerwone) pieszy skr˘t žci- naj4cy w ezterech odcinkach serpentyny szosy (1160-1260 m). U początku skrótów leży głaz zw. Wantą, od którego poszła nazwa okolicy. Jesienią 1991 r. w rejonie Wanty schwytano do klatek niedź- wiedzicę "Magdę" z dwojgiem piastunów zbytnio "przywiazanych" do schronisk i turystów. "Magda" padła niebawem we wrocła- wskim ZOO. Niestety "udomowionych" niedźwiedzi jest w Tatrach więcej. Szosa zatacza teraz kilka serpentyn, którymi pokonuje próg Dol. Rybiego Potoku. Nad lasem pojawiają się czuby Mięgu- szowieckich Szczytów i ostry grot Zadniego Mnicha (2172 m), pod którym zaznacza się o 102 m niiszy Mnich właściwy (2070 m). 32,5 km Włosienica (ok. 1310 m). Pieszo od Palenicy Biał- 65g ezańskiej 1.30 godz. (.ţ1.15 godz.). Na miejscu cichej polanki powstał w 1. 1969-72 wielki parking, opasany pętlą szosy, obecnie wykorzystywany tylko prcez zaprzęgi konne, oczeku- jące tu na turystów. Obok pawilon gastronomiczny na 180 miejsc, zbudowany w 1. 1967-71, otwarta hala o przesadnej kubaturze i niskiej funkcjonalności. Na środku placu parkin- gowego w maleńkim budyneczku taternicki schron zimowy, a w lesie obozowisko PZA na polanie Szałasiska. Do Morskiego Oka jeszcze 1,8 km, już tylko pieszo. Za wiatą TPN droga wychodzi na otwartą przestrzeń u wylotu lawino- 170 PODNOŻA TATR WYSOKICH wego ilebu spadającego z ramienia Opalonego Wierchu (2115 m). Jest to - jak stwierdza Stefan Myczkowski (1962) -- "największe lawinisko polskiej części Tatrř, a w las wdziera się ai po potok kosodrzewina. Również w dalszej części doli- ny płaszcz leśny podarty jest lawinami na pasy i strzępy. Przy opadach śniegu rejon ten jest bardzo niebezpieczny (wypadki śmiertelne). Przeciwległy bok doliny tworzy grań Żabiego i Siedmiu Granatów, słynąca z pierwotnych *drzewo- stanów świerkowo-limbowych i najwyższego w skali całych Tatr zasięgu lasu (po 1650 m - od 1954 r. ścisły rezerwat). - 33 km ścięty przy przebudowie szosy "Zakręt Ejsmonda", gdzie w wypadku samochodowym odniósł śmiertelne obrażenia poeta Julian Ejsmond (1892-1930). - Droga wcina się znów w zwały morenowe i przechodzi przez połać górnoreglowej świerczyny. Od pramej dolącza d. 95. Mijając z lewej małc stawki (z b. ciekawą florą) szosa osiąga placyk przed tzw. Starym Schroniskiem. Do r. 1967 dojeżdżały tu samochody i autokary, w letnie niedziele tworząc wielogodeinne zatory. W prczmo odchodzi d. 97. 34,3 km Morskie Oko (1395 m). Przez Zazadnią 32,3 km. Pieszo z Włosienicy 30 min (ţ.20 min), z Palenicy Białczańskiej 2 godz. (.ţ1.35 godz.). Na wale morenowym stoi na wys. 1405 m tzw. Nowe Schronisko (z r. 1908!), od 1945 r. prowadzone przez rodzinę Łapińskich (Czesława i Wandę, potem ich syna Wojciecha, zmarlego w r. 1985, a obecnie jego żonę Marię). W r. 1984 wyeksploatowane schronisko przestało udzielać noclegów. W 1. 1988-92 przeprowadzono remont kapitalny (m.in. wymiana 80% ścian zewnętrznych, duiej części konstru- kcji dachu i całości jego pokrycia), przy zachowaniu pierwot- nego wyglądu. Na brzegu Rybiego Potoku stanęła nowoczesna biologiczna oczyszczalnia ścieków. Obecnie schronisko ma 32 miejsca noclegowe w niedużych pokojach (3-, 5- i 6-osobowe). Cena łóika 100 000 zł (zima 1994). Tłumy turystów korzystają z usług restauracji schroniskowej. W sezonach działa dyżurka TOPR. Od r. 1988 noclegów udziela Stare Schronisko, położo- ne przy krańcu szosy. Ma ono 43 miejsca, prymitywniejsze warunki (brak pościeli, wieloosobowe sale) i niższe ceny (50 000 zł, zima 1994). Obydwa budynki zostały w r. 1976 uznane za zabytkowy i prawnie chroniony zespół architektu- ry turystycznej. Adres: 34-500 Zakopane, skrytka poczt. 201, tel. 77-609. Opis jeziora d. 96a. PODNOŻA TATR WYSOKICH 171 66. ZAKOPANE - ZAZADNIA - MORSKIE OKO Droga im. Oscualda Balzera. Trosa "starejř szosy do Mor- skiego Oka, wiodqca podn˘§ami regli przez lasy i polany. Krótsza od cuariantu przez Bukocuinę - pod względem widokócţ jednak bez porócunaniu mniej ciekawa i mniej popularna. Zbudotuat j4 Wydzial Krajowy w l. 1892-1902. Komunikacja automobilotţa" (z przeriuami) od lata 1908. Z Zakopanego D 32,3 km. Niebezpieczne zakrgty. W zimie bycua nieprzejezdna. Z centrum Zakopanego wyjazd przez Rondo (d. 5) i By- stre (d. 11). - 4 km Jaszczurówka. - 6,3 km Toporowa Cyrhla. - Szosa wchodzi w rozległe lasy świerkowo jodlowe. Za zakrętem mijamy leśniczówkę na polanie BrLeziny (8,8 km). W lemo odgatęzia się droga do Murzasichla. - 9,2 km. W pramo odchodzi d. 68 na Halę Gctsienicouy (zakaz cujazdu). - 2,5-kilometrowy prosty odcinek przecina Capowski Las, zawalony blokami morenowymi. - 11 km Niżnia Palenica Pańszczykowa (920-940 m) u wylotu Dol. Suchej Wody. Leśniczówka TPN, szopy pasterskie. Odsłaniają się stąd w kie- runku jazdy Tatry Bielskie (Hawrań, 2152 m), a na pd.-wsch. - grupa Lodowego Szczytu (2628 m). Dalej szosa wchodzi ko- lanem w Dol. Suchej Wody i przecina potok tej nazwy. Na pd. wznosi się reglowa grupa Kop Sołtysich (1334-1420 m). - 13 km. Z lewej dochodzi droga z Malego Cichego. 13,3 km Zazad.nia (907 m). Niewielka łąka z leśniczówką. W r. 1866 założono tu dwutraczowy tartak parowy, który przyczynił się do wyniszczenia okolicznych lasów. W rejonie .. tym jeszcze ok. r. 1900 polowano na niedźwiedzie. W styczniu 1945 r. polscy partyzanci rozbili tu niemiecką kolumnę woj- skową. - Szosa skręca na pd. wginając się w wylot dol. Filipki. Na pd. odchodzi od pętli szosy d. 86 (14 km). Stąd w górę lasami na grzbiet zw. Wierchporońcem, tworzący dział wodny między zlewniami Białego Dunajca i Białki. - 16 4 km. Ku pn. procuadzi grzbietem droga na oddaloncf o 2 km Polanę Zgorzelisko (990-1100 m), roztożong na grzbiecie i tţsch. stoku kulminacji 1106 m. Stawy przysporzyt jej ośrodek wypoczynko- wy URM, do r. 1982 pilnie strzeżony. Obecnie pensjonat z 104 miejscami m pokojach 2-osobotuych o cuysokim standardzie. Dzienny poóyt z cţyżymieniem 500 000 zt (zima 1994).Tel. 120-51 i 120-52. Na polanie dcua wyciggi narciarskie (200 i 500 m dlugości). *Wspaniatyuidok na Tatry Wysokie 66a 66b 172 DOLINA GĄSIENICOWA i Bielskie. - Szosa pnie się po grzbiecie serpentynami. Roz- tacza się stąd ładny widok na Tatry, miejsce odpoczynku z ławeczkami, niestety trudno zaparkować samochód. - 18 km Wierchporoniec (1105 m). W lesie polgezenie z szosg d. 65d. - 21 km Łysa Polana. - 23 km Palenica Białczańska (par- king). - 26 km Wodogrzmoty Mickiewicza. - 30,5 km Wło- sienica. - 32,3 km Morskie Oko. DOLINA SUCHEJ WODY GĄSIENICOWEJ Nazwa Hali Gąsienicowej w swym geograficznym zasięgu pokrywa się mniej więcej z obszarem Dol. Gąsienicowej, choć potocznie jest ona wiązana przede wszystkim z okolicą schroniska. Dol. Gąsienicowa, granią Kościelca rozpołowiona na dwie części, stanowi górne piętro głównej osi walnej Dol. Suchej Wody Gąsienicowej. Ta ostatnia ma 13 km długości i rozciąga się na obszarze 21 kmz, obejmując również odgałę- zioną ku pd. wsch. i całkowicie wyodrębnioną dol. Pańszczycę. W dwóch górnych odnogach Dol. Gąsienicowej leżą Stawy Gąsienicowe: w pd.-wsch. - Zmarzły i Czarny, w pd.-zach. - 19 innych, wśród których największy jest Zielony Staw. Przez górną część systemu Dol. Suchej Wody przebiega łukiem od Liliowego strefa kontaktu trzonu krystalicznego (granitów) ze skałami osadowymi, w związku z czym dno tej doliny uważane jest za granicę pomiędzy Tatrami Zachodnimi a Wysokimi. Sama Hala Gąsienicowa zaliczana jest jeszcze do Tatr Zachodnich, co akcentował już Janusz Chmielowski w r. 1907. Różnice w budowie geologicznej decydują w dużej mierze o urozmaiceniu krajobrazu doliny. Osobliwością obsza- ru skał węglanowych jest zjawisko tzw. suchych wód - bez- wodnych potoków i przepływów podziemnych, niezgodnych z zewnętrznym ukształtowaniem terenu zlewni. W r. 1964 udało się ustalić metoda barwienia wody, iż pdţ-zach. "pojezierze" Dol. Gąsienicowej odwadniane jest m.in. poprzez... Wywierzy- sko Goryczkowe, natomiast dol. Pańszczyca - przez Wywierzy- sko w Olczysku! Pastwiska w Dol. Gąsienicowej zwano pierwotnie Halg Sta- my lub Halg przy Stacuach. Niedawno jeszcze śpiewali juhasi: Baco nas, baco nas, pobijoj puciery, Bo my juz jutro ku StaLuom pódziemy... . ^ I , ů ţ\ \ ToPorowe Stewy KRZYWAŃ \ O 1T00 MALYKOPIENIEC , \ , 1T31 NOSAL \ \ \ \ 11t7 \ \ \ / \ 1103 NOSALOWAPů \ 1. Wywierzysko Olczyskie l \ 1 NIEc ,3Tř 2. Polens Jeworzynke KUŹNICE, \ \ KOP E 3. Jaskinia Kesprowa ~ 4 Krdlowa RbwieA \ \ y.'ţ \Pol.Olczytko ţ ţ 5. Kamieb Karfowicze 1 O 7. Zmerzly Staw ţCT 8. Mylna Przelqcz, 2096 m ţ ţ WYSOKIE YSţ g, $winicka Przefqcz. 2051 m \ Pol. Krdlows 11. Zamarla Turnie, 2179 m O ţůT . \ 12. Kozie Przelqcz, 2137 m \.. . sr W 13. Kolowa Turnia, 2105 m v A " ..:' s1 vo \ N Y I... .... .. ..aa LAS GĄSIENICOW p Sacha Wo _:' i Y 0 ţ a W o ţţa13 ţ a / U KASPROWY W, LILIOWE DO CZARNEGO STAWU Plan Hali Oasienicowej. 1. Strażnikówka TPN, d. schroniskoţ 2. Centralny Ośro- dek Szkoleniowy PZA (d. schronisko); 3. Miejsce po rozebranym w r. 19(i7 Schronisku Wyżnim (Góralskim); 4. Krzyż z r. 1928; 5. SLacja naukowa i meteo- rologiczna; 6. "Murowaniec" - strzałka wskazuje wejście, recepcja na I piętrze; 7. Budynek gospodarczy. Uwaga: Królowe Rówienki nie należały do Hali (:rţ sienicowej lecz do Hali Królowej Wyżniej. wiec, a także sztandarowe formy smreków tkwiących wśród kosówek. Szlak zniża się teraz bystro w dolinę. Mija gajówkę "Księiówka" (niżej po lewej), potem "Betlejemkęř - dawne schronisko Bustryckich, obecnie ośrodek szkolenia PZA. Dwa szałasy wyremontowane przez TPN (1985) stanowią pa- miątkę po całej wiosce pasterskiej rozrzuconej niegdyś na Rówienkach Królowych i Stawiańskich. Już ok. 1900 r. szop ţ;t, OOLINA G/\SIENICOWA 181 i szałasów było 23. Skosem w lewo odchodzi ścieżka w kierun- ku "Murowańca". 5 km **Hala Gąsienicowa. Z Kuźnic dotad 1.30 godz. 70C (.ţ1.15 godz.). Potocznie nazwa ta obejmuje osiedle schronisko- we położone na wysokości 1500-1530 m, którego część pn.- zach. w rzeczywistości naleiy do Hali Królowej. Na wyższym tarasie Stacja Badań Niwalnych IMGW oraz Stacja Badawcza Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN (dawniej placówka PTG, otwarta 1949). Powyżej strażnikówka TPN "Gawra". W pobliżu krzyża z r. 1928 stało Schronisko Wyżnie ("Góralskie"), zbudowane w 1. 1928-29 przez współ- właścicieli Hali, rozebrane przez TPN w r. 1967. Niżej, na skraju lasu stoi schronisko "Murowaniec" (1505 m). Ma ono 5135 m3 kubatury, 108 miejsc noclegowych w pokojach i salach, dużą gospodę (150 miejsc). Jest ciepła wo- da, prysznice, oświetlenie elektryczne, automat telefoniczny. Pośrednictwo pocztowe (34-500 Zakopane, skr. poczt. 193), tel. 126-33. Stacja TOPR. Schronisko należy do najruchliwszych w Tatrach. Miejsca dobrze jest rezerwować z wyprzedzeniem. Cena noclegu w zimie 1994 70-80 000 zł. "Murowaniec" wzniósł w 1. 1921-25 Oddział Warszawski YTT (głównie staraniem prezesa Stanisława Osieckiego - wewnatrz tablica pamiatkowa). Pierwsze szkice nakreślił Jan Witkiewicz Koszczyc ( 1914), 5 wersji projektu - arch. Zbigniew Kalinowski. Otwarcia dokonał 12 lipca 1925 prezydent RP Wojciechowski, mszę odprawił ks. Gadowski. R.ozszerzone w 1. 1950-52 (dobudowano skrzydło zach.), w grudniu 1963 schronisko częściowo spłonęłu, po czym zostało prowizorycznie odbudowane (1964). U wejścia tablica upamiętniajaca poetę i miłośnika Tatr, Adama Asnyka (1838-97), wmurowana w r. 1929, odsłonięta w 1930. 71. PRZEZ DOLINĘ JAWORZYNKĘ Wariant d. 70, cadkowicie odmienny charakterem. Dogodniej- szy zwlaszcza przy wietrznej pogodzie. 5 km, 550 m różnicy wzniesień - 1.30 godz. (ţ.1.15 godz.). Zn. żóite. Z placu postojowego w Kuźnicaeh (1010 m, d. lOc) w kie- 71a runku południowo-wschodnim. Za mostkiem na Bystrej d. 70a wiedzie dalej prosto, zaś zn. żółte skręcają w prawo. Idziemy lasem wzdłuż potoku. - 0,5 km (8 min) wylot dol. Jaworzynki. W łożysku potoku mały jaz, od którego w r. 1898 zaczęto regulację systemu Bystrej. Dalej dno doliny zajmuje długa ARZEZINY ZAKOPANE 1 82 DOLINA GĄSIENICOWA polana Jaworzynka (1070-1120 m), zaliczana do najładniej- szych w okolicach Zakopanego - "zda się umyślnie stworzona dla wypoczynku znużonego wędrowca" (Helena Zatorska 1857). Stoją na niej wyremontowane lub zrekonstruowane ok. 1980 szopy i szałasy. Dokumenty z w. XVIII notują polanę pod nazwą Jaworzyny Luszczkowej". W połowie XIX w. był tu tylko jeden szałas. Ivla zbo- czu zw. Pod Limbowe SN PTT zbudowała w r. 1920 pierwsc.ţ w Polsce duia skocznię narciarska, powiększoną w 1927 (rekorcl 42 m). Notuje się stad największe obniienie górnej granicy lasu (0 340 m), związane ze zniszczeniami poczynionymi przez wyręł>y i pasterstwo. Szczególnie zdewastowane były stoki Boczania i Skupniowego Upłazu, z wielkim trudem zadrzewiane od lat Iniţ- dzywojennych. Turyści pumiętający je sprzed 20ţ0 lat, z uzna niem witają ich dzisiejszy stan. Szczegółowe nazewnictwo ludowe całej doliny zebrał i ogłosił w r. 1952 Witold H. Paryski. Zbocza doliny zbudowane są z dolomitów triasowych, którc tworzą liczne turniczki. Szlak wiedzie wzdłuż polany, mijajyc Wyżnią Równień. Wydzielona połać, porośnięta zespołem mie- czykowo-mietlicowym, była kiedyś łąką kośną; siano skarmia- no na miejscu w słotne dni. Wśród muraw piękne dziewięćsiły bezłodygowe. Dolina jest ciepła i cicha, gdyż potok tylko plţ dużych opadach pojawia się na powierzchni. Na zboczu pu prawej rosną liczne drzewa liściaste, kolorowe jesienią. 71 b 1,5 km rozwidlenie doliny. Z Kuźnic dotąd 30 min (.ţ25 min). W prawo odgałęzia się dolinka podchodząca do stóp Kopy Magury (1704 m), zbudowanej już "ze skał wapiennych jury i kredy wierchowej". Szlak zwraca się w ramię wsch., zw. Długim Żlebem, z którego po 0,5 km wymyka się na grzbiet. rozdzielający obie odnogi. Stara droga hawiarska wznosi siţ stromo przez las i przechodzi ponad odnogę orograficznie lewą, w której w w. XVIII i XIX czynne były kopalnie rudy żelaznej, eksploatujące złoża hematytu występujące w łupkach i pias- kowcach dolnego tńasu reglowego. Założyli je w 1. 1766-ó7 górnicy Stanisława Augusta. W połowie w. XIX były najważniejszym dostawcą huty w Kuźnicach - z 4 do 5 sztolni (w r. 1839 było ich 8) uzyskiwano rocznie 8 000 ctr. rudy 0 ok. 30-32% zawartości żelaza. Podziemia z pracującymi w nich "hawiarzami" stanowiły popularny cel wycieczek ówczesnych tury- stów (m.in. Seweryna Goszczyńskiego). Rudę zwożono stromą dróż- ką na włókach i składano ją do wielkiej skrzyni z okrąglaków (stad zachowana do dziś nazwa "Skrzynia" nad pastwiskiem Wyżnie). Zapisana przez Bogumiła Hoffa (1889) legenda mówiła, że gdy DOLINA GĄSIENICOWA 183 ů pokłady się wyczerpały i kopalni groziło zamknięcie hawiarze podjęli poszukiwania na własną rękę. Zjawa pod postacią biało odzianego dziewczęcia naprowadziła starego górnika na bogate złoże. Wg innej wersji, złoże to znalazł zbójnik, któremu za to darowano winy. Walery Eljasz mówi w r. 1870 o kopalni jako o katordze dla robotników góralskich, źle przez dwór opłacanych. Prace prowadzono na szerszą skalę do r. 1871. Na wysokości 1310 m od starej drogi górniczej odgałęzia się w lewo ścieżka zw. "Siodłową Percią". Wspina się ona do góry , wśród kosodrzewin i upłazków. Uwagę zwracają gęste kobierce dębika ośmiopłatkowego i płożącej się wierzby zielnej, będa- cych przypuszczalnie reliktami polodowcowymi w naszej florze. Pn. stokami Małej Kopy Królowej wznosimy się ku górze chodnikiem ułożonym z kamieni. 3,5 km Karczmisko (Przełęcz między Kopami, 1499 m)ţ Z Kuźnic dotąd 1.10 godz. (.ţ50 min). Dalej według opisu d. 70b. - 5 km Hala Gąsienicowa (1505 m). Z Kuźnic 1.30 godz. (.ţ1.15 godz.). 72. NA PRZEŁĘCZ LILIOWE Szlak jest pozostatościqe z lat mi‘dzymojennych, kiedy Liliowe stanocuito cuażne przejście turystyczne cu kierun.ku Zacuoróm i Krywania luó Szez rbskiego Jeziora. 2 8 km, 450 m wznie- sienia - 1.30 godz. (y1.10 godz.). Zn. zielone. Od "Murowańca" (1505 m - d. 70c) 100 m ku zach. do rozdroia. Za zn. zielonymi, czarnymi i żółtymi wg opisu d. 73a. - 1,2 km (1608 m, 20 min) rozstaj. W lecuo odt4cza się d. 736. Szlak zielony wiedzie razem z żółtym wśród kosodrzewin, przechodząc pod linią kolejki krzesełkowej na Kasprowy Wierch (d. 67a). - 1,5 km (1680 m, 30 min) źródło, a poniżej niego drugi rozstaj. W pracţo odgatęzia się d. 67b. Perć na Liliowe wije się w górę przez coraz to niższe kosówkiţ U podnóży Beskidu ciągną się kotlinki i bule, za który- mi szlak dźwiga się stromiej w górę. Ze spadzistej kotli- ny pod przełęczą zwraca się skosem do płytkiego ilebu, zaś nad żlebem wiedzie wprost kamienisto-trawiastym zboczem. - 2,8 km Liliowe (1952 m). Granica państwa. Od schroniska 1.30 godz. (ţ.1.10 godz.). Szlaki łączą się powyżej obniienia przełęczy. Przez jej szerokie sptaszezenie pnechodzi d. 75a. Na stronę sdowackq zbiega d. 173d. 73a 73b 184 DOLINA GASIENICOWA 73. NA ŚWINICĘ PRZEZ ŚWINICKĄ PRZEtĘCZ Wycieczka piękna widokowo i urozmaicona pod względem programu - jedna z najciekawszych w otoczeniu Dol. Gdsieni- cowej. Trudności umiarkowane, miejsca przepaściste. 4,8 km 800 m wzniesienia - 2.20 godz. (.ţ1.40 godz.). Zn. czarne, od grani czerwone. Od schroniska "Murowaniec" (1505 m - d. 70c) 100 m ku zach. do rozdroża. Na pd. zach. wiedzie stąd szeroki chodnik (zn. czarne, zielone i żółte). I.ożysko potoku jest przeważnie suche, gdyż pd.-zach. połać doliny odwadniana jest drogą pod- ziemną (por. s. 172). Na płaśniach ciągnących się u podnóiy Uhrocia Kasprowego mijamy od lewej stawek Jedyniak (0,007 ha i 1,2 m głębokości), a w parę minut później - Dwoi- śniak (0,015 i 0,003 ha - 2,8 i 0,2 m głębokości). Dno doliny jest obszerne, zerodowane przez lodowiec, który pozostawił w skale i skomplikowanym płaszczu morenowym liczne zagłę- bienia, po części wypełnione dziś wodą stawków. 1,2 km (1608 m, 20 min) przy wancie rozwidlenie szlaków. W prawo oddzielają się d. 67 i 72. Zn. czarne wiodą w lewo. 100 m dalej mijamy dolną stację kolejki krzesełkowej na Kasprowy Wierch (zob. d. 67a). Nieco dalej widać po lewej największy z trzech Żabich Stawków, zw. też Troiśniakiem, a następnie Litworowy Staw (1619 m, 0,48 ha, 1,1 m głębokości). Jego brzegi zarasta turzyca dzióbkowata. Ścieika prowadzi wśród wielkich głazów, porzuconych kiedyś przez lodowiec. Rwący kaskadami potok tylko z pozoru stanowi górny bieg" Suchej Wody. W rzeczywistości wpada on niżej pod ziemię, by przez wywierzysko w Goryczkowej zasilić... Bystrą. 2,2 km *Zielony Staw Gąsienicowy (1674 m) położony w dość dobrze wykształconym kotle polodowcowym u stóp Skrajnej Turni (2096 m). Od "Murowańca" 40 min (ţ-35 min). Staw ten, zw. też dawniej Suczym, jest drugim co do wielkości w Dol. Gasienicowej, a ósmym w Tatrach Polskich (3,84 ha 15,1 m głębokości, pojemność 260 550 m3). Woda ma niespotykaną w Tatrach barwę jasnej zieleni, jest bardzo czysta i uboga w plan- kton; wpuszczone tu w r. 1949 pstragi wyginęły niemal wszystkie. Już w 1 poł. XIX w. zanotowano opowiadania juhasów o tym jak utopiona w stawie suka wypłynęła w Jaskini Kasprowej (zob. d. 61a). Pierwsze pomiary limnologiczne przeprowadził ok. 1909 Maciej Kończa, pierwszy polski himalaista. W r. 1896 1T wysta- wiło nad pn. brzegiem nie zagospodarowane schronisko, przenie- DOLINA GASIENICOWA 185 sione w r. 1907 po zniszczeniu przez śniegi. Przetrwało ono do ok. 1930 r. W grzędzie skalnej nad stawem *rowki krasowe do 50 cm głębokości. Szlak wiedzie 100 m brzegiem stawu, a potem wznosi się na wał morenowy - wśród want i ostatnich kęp kosodrzewiny. W lewo odgatęzia się tu d. 74 na Karb. Widać oba Czerwone Stawki (na lewo), oraz staw Kurtkowiec (opisy d. 74a). Za zn. czarnymi podążamy w zakosy ok. 20 min przez trawki i zło- miska na próg pięknego polodowcowego *Kotła pod Świnicą, zasypanego piargami i zwykle do lata zawalonego śniegiem. Ścieżka - zbudowana tu przez TT w r. 1885 - wznosi się ka- mienistym terenem na wał morenki niwalnej, a potem w prawo na grzędę Pośredniej Turni (2128 m), której zboczami trawer- suje ku górze w znacznej ekspozycji (przy deszczu lub oblodze- niu wskazana uwaga). Strome zakosiki wyprowadzają na tur- niczkę w grzbiecie 20 m od przełęczy. Odsłania się piękny widok na Dol. Cichą i Kopy Liptowskie. 4 km Swinicka Przełęcz (2051 m). Od "Murowańca" 1.30 godz. (.ţl godz.). Od pn. zach. dochodzi d. 75a z Kaspro- weglo Wierchu. Przełęcz była kiedyś miejscem odpoczynku turystów dążdcych na Świnicę. Tu zostawiano rzeczy i posilano się przy ognisku, ten i ów rezygnował z dalszej drogi gdyż - jak głosił przewodnik - "przypatrzywszy się ţwinicy, odchodzi prawie ochota drapania się na nią, tak dziko poszarpana skała". Na cyplu skalnym stał w 1. 1890-1924 schron TT, który - jak pisał Leopold Świerz w r. 1894 - "nie jednemu już udzielił przytułku w czasie deszczu i zawieruchy tatrzańskiej". Następuje teraz wspinaczka na Świnicę wg opisu d. 75b. - 4,8 km Świnica (2301 m). Z przełęczy 50 min (ţ.40 min), z "Murowańcař 2.20 godz. (ţ-1.40 godz.). 74. OD ZIELONEGO STAWU NA KARB Krótki szlak umożliwiajgcy okrężng wycieczkę na Kościelec, wyznakowany przez TT w r. 1901. Znad Zielonego Stawu 1,2 km i 180 m wzniesienia - 25 min (.ţ20 min). Przy śniegu lub mgle latcuo pobtqdziŤ. Zn. niebieskie. Z "Murowańcař (1505 m) d. 73 nad Ziełony Staw Gąsie- 74a nicowy (1674 m) - 2,2 km, 40 min (.ţ35 min). - Za zn. czarnymi jeszcze 300 m do rozstaju na wale moreny na wsch. od jeziora. - W lewo odłączają się tu zn. niebieskie, wiodące 186 DOLINA raqSlENICOWA ku wsch. w stronę widocznego Karbu. Na lewo staw Kurtko- wiec z półwyspem i wyspą (1689 m, 1,56 ha, 1,4 m głębokości). Nazwa pochodzi od nazwiska Kurtek, wyspa o powierzchni 670 m2 jest najwyżej położoną wyspą w Polsce. Po prawej Czerwone Stawki (zach. 1695 m, 0,27 ha, 1,4 m głębokości i wsch. 1693 m, 0,15 ha, 10,6 m głębokości). Scieżka biegnie dalej przez porosłe kosówką kotlinki, zawalone złomami, pełne szmeru i bulgotu potoczków. W wilgotnych miejscach bujne ziołorośla z miłosną, ciemierzycą, litworem. Stromszy odcinek wyprowadza na pn. taras kotliny Długiego Stawu (1781 m, 1,58 ha, 10,6 m głębokości), stanowiący wg Bronisława Halic- kiego ciekawą pozostałość po dawnym poziomie glacjalnym. 74b Stąd w górę na zbocze Małego Kościelca - z ładnymi wido- kami na zach. "pojezierze" Dol. Gąsienicowej. Stoki pokrywają rozległe blokowiska, b. interesujące dla badaczy porostów. Powierzchnie złomów w 80-100řlo powleka zespół Rhizocarpon alpicola i tinei, skałki w zboczu ciemno barwi zespół Gyrophora i Biatorella. Zakosem na przełęcz. - 1,2 km Karb (1853 m), płytka przełączka w grani dzielącej Dol. Gąsienicową na dwie odnoţ,ţ. Znad Zielonego Stawu 25 min (.ţ20 min), od "Muro- wańcař 3,4 km - 1.10 godz. (.ţ1 godz.). Widoki na otchłań Czarnego Stawu i Żółtą Turnię (2087 m). Na Kościelec tţiedzie d. 766. Nad Czarny Stacu spromadza d. 76a. 75. KASPROWY - ŚWINICA - ZAWRAT Zach. odcinek Orlej Perci - pigkna cuędrówka granig na slyra- ny z panoram szczytţ Z uwagi rca dojazd kolejkcl linorug - jedeit z bardziej obciqv§onych szlak˘cu Tatr Wysokich. Na Zawrat - 4,5 km, 350 m cuzniesienia, 2.15 godz. (ţ-2. 10 godz.); na ,Ścaircice - 3,5 km, 1.35 godz. (.ţ1.20 godz.). Trudności i ekspozycja znaczne - zcutaszeza na drugim odcinku. Zn. ezerwone. 75a Sprzed stacji kolejki na Kasprowym Wierchu (1959 m - d. 60c) szerokim chodnikiem 150 m na Suchą Przełęcz (1950 m), z której sprowadzajq szlaki 67 (cu Dol. Gq;sienicowd) i 178 (ru slocuack4 Dol. Cichg). Zn. czerwone wiodą odtąd głównym grzbietem Tatr, na kilku odcinkach po jego słowac- kiej stronie - po granitach i pegmatytach tzw. wyspy krys- talicznej. Wszędzie widać ślady zniszczeń wskutek masowej turystyki pieszej. - 0,8 km Beskid (2012 m). Z Kasprowego 13 min. **Panorama ze szczytu nie ustępuje widokom z Ka- DOLINA GqSlENICOWA 187 sprowego Wierchu, a w niektórych partiach jest jeszcze pięk- niejsza. Dalej po skałach (niewielkie trudności) w dół na trawiasty grzbiet i nim na obszerne siodło, tworzące sporą równinkę. 1,3 km Liliowe (1952 m). Z Kasprowego 25 min. W oóie strony zbiegajg d. 72 i 173. Przełęcz jest granicą pomiędzy Tatrami Zachodnimi i Wysokimi - rozdziela dwie róine for- macje geologiczne i dwa odmienne krajobrazy. Pisze Edward Passendorfer (1954): "Idąc od Liliowego ku Skraj- nej Turni natrafiamy na niezmiernie ciekawy kontakt dolnotria- sowych piaskowców i granitu. Granit w tym miejscu wygląda nieco inaczej niż granit normalny. Jest ciemnoróżowy od koloru skaleni. Jest to brzeżna, zmieniona facja granitu..." Siodło ma bogatą i b. interesujaca florę. Szlak wiedzie w górę, sam wierzchołek Skrajnej Turni (2096 m - pierwszy szczyt Tatr Wysokich) obchodząc po stro- nie południowejţ Za nieznacznym obniżeniem wznosi się Pośrednia Turnia (2128 m), której wyniosłość omijamy znów ,; trawersem po pd. zboczu. Rozpościera się tu "kamienne pole", opadające głęboko w Dol. Walentkową, całkowicie pokryte żółto-zielonymi porostami z rodzaju Rhizocarpon. 2,3 km Świnicka Przełęcz (2051 m). Z Kasprowego Wier- 75b chu 45 min (.ţ40 min). Nad wcięciem przelęczy od pn. dochodzi d. 73c. Pn.-zach. grzbiet Świnicy dźwiga się pod kątem 30ř. Ścieżka wije się zrazu w pobliżu krawędzi po grubych piargach i zło- mach (wietrzenie peryglacjalne - por. d. 140c). Po ok. 15 mi- nutach wchodzimy do płytkiej skalnej depresji, by opuścić ją w prawo przez skalne żeberko (ukazuje się stąd szczyt), za którym 100-metrowym trawersem przekraczamy jasny żleb spadający spomiędzy obu wierzchołków (czasami leży tu nie- bezpieczny płat śniegu). Obniżywszy się ok. 30 m (klam- ry, umiarkowane trudności) perć przewija się przez wcięcie w skalnym żebrze, zw. Wrótkami. Przez kilka minut wznosi- my się piarżysto-trawiastą stromizną pod płytki kominek (trudności). Z następnego żebra, opadającego ku Walentkowej Grani, otwiera się piękny widok na Dol. Pięciu Stawów. Po skałach i głazach 50 m w górę. W prawo schodzi d. 75c. Wariant boczny wyprowadza na wierzchołek Świnicy. 3 5 km Świnica (2301 m). Z Przełęczy Świnickiej 50 min (.ţ40 min). Z Kasprowego 1.35 godz. (.L1.20 godz.). Wierzchołek óH DOLINA GĄSIENICOWA przerasta sąsiednie o 100-150 m, a ponieważ wznosi się nad trzema walnymi dolinami - stanowi jeden z najlepszych w Tatrach **punktów widokowych (autor niemieckich przewod- ników, Karl Kolbenheyer, uważał widok stąd za "najpiękniej- szy w całych Tatrach"). Wspaniale prezentują się Tatry Za- chodnie, na pn.-zach. leży oddalone o 10 km Zakopane. Na pd. i wsch. szary mur Tatr Wysokich, na lewo od Jagnięcego jasnc Tatry Bielskie. 75C Perć na Zawrat przewija się przez skalne żebro poniżej wierzchołka Świnicy i obniża się skalistym terenem (łańcuch, klamry) na grań między Świnicą a Gąsienicową Turnią (ok. 2280 m). Schodzimy teraz bystro w dół w urozmaiconej wspinaczce, którą ułatwiają ubezpieczenia. Do najefektowniej- szych miejsc należy stroma skalna rynna (załupa) 20-metrowej długości, za którą następuje ciąg eksponowanych trawersów wysoko nad kotliną Zadniego Stawu Polskiego (zob. d. 77e -- ubezpieczenia). Perć obniża się dalej po skałach i trawkach w zakosy w piarżysty żleb pod połupaną pd. ścianą Niebieskiej Turni (ok. 2260 m), na której nieraz widać wspinających się taterników. Przekroczywszy żleb, trawersujemy na zbocze Zawratowej Turni (2247 m), którym wznosimy się dość stromo na przełęcz- 4,5 km Zawrat (2159 m). Ze Świnicy 40 min (T50 min), Z Kasprowego 2.15 godz. (.ţ2.10 godz.). Opis przełęczy i pano- rama d. 77e. Przez szczerbę Zamratu przechodzi d. 77. Zn. czer- cţone pną sig dalej graniq ku cusch. jako d. 80 (Orla PerŤ). 76. NA KOŚCIELEC Efektoeuna tvycieczka, już w r. 1892 zachwalana pnez Ja- nusza Chmielowskiego i Mieczyslatţa Kartocuicza. Obserwacje glacjologiczne. Trudności umiarkocuane przy znacznej ekspozy- cji, jesieniţ oblodzenia. Z Hali Gctsienicowej 4 km i 670 m denituelacji - 1.45 godz. (.ţ1.20 godz.). Od Czarnego Starţu zo. zielorce, od Karbu - czarne. 76a Od "Murowańca" (d. 70c) drogą 77a na próg Czarnego Stawu - 1,8 km, 25 minut. Kilkadziesiąt metrów na pn. od brzegu odchodzą ku zach. zn. zielone. Wiodą one przez trawy i kosówki, a potem zarośniętym stożkiem piargowym na ska- listą grzędę Małego Kościelca. Nią w górę zakosami ponad przepaściste żleby i na zbocze. Z każdym krokiem pogłębia się DOLINA GĄSIENICOWA widok na pd.-wsch. odnogę Dol. Gąsienicowej, będącą pięknym przykładem w pełni rozwiniętego krajobrazu polodowcowego. Lodowiec powstawał w górnych kotłach Dol. Koziej i Zmarzłego Stawu (zob. d. 78a). Ruch lodów wyiłobił misę Czarnego Stawu, zamkniętţ od pn. pięknym ryglem skalnym. Niżej, u stóp Zółtej Turni (2087 m), widać wał moreny bocznej, a na zboczach tego szczytu - podcięcia lodowcowe. Sam Mały Kościelec stanowi grzędę międzydolinną, której lody nie zdążyły zniszczyć. Stroma ścieżka wyprowadza na siodełko w grani Małego Kościelca i wiedzie nią 150 m (5 min) w kierunku pd. przez jego najwyższy ezubek (1863 m). 3 km Karb (1853 m), płytka przełęcz oddzielająca Mały 76b Kościelec od Kościelca, powstała w strefie dawnych przesunięć tektonicznych, które spowodowały skruszenie granitów, a na- wet ich przeobrażenie mineralo iczne. Od Czarnego Stawu 35 min, z "Murowańca" 1 godz. (g50 min). Do r. 1961 ścieżka wchodziła na przełęcz wprost żlebem od wschodu. Ku zach. zbiega d. 746 do Zielonego Staţtc. Z grani Małego Kościelca otwiera się widok na Kasprowy Wierch i na usiana stawami pd.-zach. połać Dol. Gąsienicowej. Na pn. zach. leży na wysokości 1657 m Dwoisty Staw, złoiony z dwóch jeziorek (pow. 1,4 i 0,9 ha; głębokości 9,2 i 7,9 m). Jego osobliwością jest odkryty tu w r. 1882 przez Antoniego Wierzejskiego arktyczny liścionóg, skrzelopływka bagienna (Brnn- chinecta paladosa) o pewnych cechach endemicznych. Jak ustalo- no, w zimie Dwoisty Staw traci wodę, co odpowiada iyciowym wymogom skorupiaka, bytujacego na Północy w płytkich, do dna przemarzajacych zbiornikach. Rezerwat ścisły. Na szezyt Kościelca wiodą z Karbu zn. czarne. Wznoszą się one wśród złomów przez garb skalny, a potem po spadzistej po- chyłości, stanowiącej płaszczyznę ciosową zewnętrznej z kilku ławic z których zbudowany jest masyw szczytowy (zob. słow- niczek). Ścieżka - przebudowana w r. 1966 - trzyma się bliżej lewej krawędzi i wymaga pewnej uwagi. Płytowy stok ma na- chylenie ok. 30ř i przecięty jest w poprzek progiem, który po- konujemy skalną rynną. Trudności umiarkowane, ekspozycja. Wyżej w zakosy stromo ku górze, wśród płyt i progów po- krytych interesującą roślinnością piętra alpejskiego. Wejście (10 min) na skalne spiętrzenie szczytowe ułatwiają półki i rynny skalne. 4 km Kościelec (2155 m). Z Karbu 40 min (ţ-30 min), znad Czarnego Stawu 1.10 godz. (ţ.50 min), z Hali Gąsienicowej 190 DOIINA GASIENICOWA 1.45 godz. (.ţ1.20 godz.). Wierzchołek wznosi się 530 m ponad zwierciadło Czarnego Stawu. *Widok jest oryginalny, zwłasz- =.e cza na ponure otoczenie Dol. Koziej. Na prawo od Koziego Wierchu (2291 m) ukazują się Rysy (2503 m) i Wysoka (2560 m). Kościelec jest jedynym punktem, z którego widać wszystkie Stawy Gąsienicowe. 77. PRZEZ ZAWRAT W DOLINĘ PIĘCIU STAWÓW Glówny szlak pnelotowy polskich Tatr Wysokich - krajobra- " e zowo jedna z najwspanialszych wycieczek w Tatrach. Trudności umiarkowane, wiosnq niebezpieczne žniegi, jesienig oblodzenia. W sezonie duży ruch. Z Hali Gąsienicowej do Pięciu Stawów 8 5 km - 3.15 godz. (.ţ3 godz.), do Morskiego Oka 5 godz. (.ţ5 godz.). Zn. niebieskie. ' 778 Od "Murowańca" (1505 m - d. 70c) 100 m ku zach. do rozdroża. Stąd w lewo przez łożysko Suchej Wody, a następnie wśród górnoreglowych świerczyn i kosodrzewin 10 min pod grzbiet Małego Kościelca. Warto zwrócić uwagę na *górną granicę lasu, zachowaną tu w postaci prawie naturalnej. Od wys. 1470 m las rozpada się na płaty (biogrupy) i szpalery drzew, a strefa górnej granicy rozciąga się do 1520 m, przy czym najwyższe "forpoczty" sięgaja aż pod rygiel Czarnego Stawu (świerk, wierzba śląska, jarząb w odmianie wysokogórskiej, sporadycznie limba). Dawny wariant ścieżki wiódł dnem doliny, obecny zbudowało TT w r. 1901. 1 km (15 min) w kotlinie po lewej *głaz pamiątkowy na miejscu śmierci Mieczysława Karłowicza (8 II 1909), który zginął tu pod lawiną. Znak swastyki umieszczony u dołu pomnika był ulubionym symbolem wybitnego kompozytora, taternika i narciarza. - Wygodny chodnik trawersuje dalej pod wsch. zboczami Małego Kościelca, a następnie skręca w lewo i zakosami wchodzi na wyraźny próg polodowcowy, oddzielający kocioł Czarnego Stawu, od pn. zamknięty ryglem skalnym, częściowo pokrytym moreną. W prawo odlgcza się d. 76 na Kościelec. 77b 1,8 km **Czarny Staw Gąsienicowy (1624 m). Od "Mu- rowańca" 25-30 min. Jezioro to - jedno z najpiękniejszych w Tatrach - leży w odległości 9 km od centrum Zakopanego, u stóp wsch. ściany Kościelca (2155 m). DOLINA GASIENICOWA 191 Lustro wody ma wymiary 665 x 425 m i powierzchnię 17,79 ha (wg innych obliczeń 17,94 ha). Głębokość maksymalna wynosi 51 m. Malownicza wysepka ma 310 m2 (1909 projekt budowy mauzoleum Słowackiego). Pod wzglţdem pojemności staw zajmuje 5 miejsce w Tatrach (3 800 000 m ). Woda ma barwę niebiesko- zieloną i przezroczystość rzędu 10-12,5 m. Zyjace w niej pstrągi zostały sztucznie wprowadzone (od r. 1881). Nazwa stawu wiąże się z sinicą Pleurocapsa polonica, masowo występującą do głębo- kości 1 m i barwiącą złomy ciemnym nalotem. Od ok. 1885 r. nad pn. brzegiem jeziora stało prymitywne dwuizbowe schronisko (głównie bufet) Józefa Sieczki z Zakopanego które w r. 1920 spłonęło. TT zamierzało wystawić własny hotel przeciwko czemu protest podpisali m.in. Zeromski, Strug i Skłodowska-Curie. W r. 1889 nad Czarnym Stawem Sienkiewicz usłyszał przy ogni- sku od Sabały swą znana "Sabałową bajkę". Szlak skręca na progu Czarnego Stawu w lewo i wśród 77C bujnych kosówek okrąia pn. i wsch. brzegi. W lewo oddziela się d. 82 na Granaty. Wspaniale prezentuje się stąd wsch. ściana Kościelca. Przekroczywszy nad pd. zatoką kamienisty potoczek wchodzimy do ponurej kotliny u stóp Granatów, której wsch. bok tworzy wielki stożek piargowy. Ścieika pnie się teraz na piarżysto-skaliste bule progu zamykającego od pn. wyżej położony polodowcowy kocioł Zmarzłego Stawu. Próg ma 150 m wysokości, a bule są miejscami wygładzone przez lody, które po nich spływały. Powietne staje się chłodniejsze w głębi za nami lśni Czarny Staw, niebawem zakryty krawędzią ściany. W skalnym kociotku wglębionym w próg odtączajq się w lewo d. 78, 79 i 81. Po 10 min stajemy na kamienistym tarasie ponad jeziorkiem drzemiącym w dzikiej, pełnej chłodu kotlinie. 3,5 km Zmarzły Staw Gąsienicowy (1788 m). Od rygla 77d Czarnego Stawu 40 min (ţ-30 min), od "Murowańca" 1.10 godz. (.ţ50 min). Stawek ma wymiary 77 x 50 m, 0,28 ha powierzchni i 3 7 m głębokości; nawet w środku lata bywa pokryty krą lub lodem (stąd ; nazwa). Zimą pokrywa lodowa opada na dno a woda ma tempe- raturę 0,5ř. Przy ścieżce źródełko i kilka koleb skalnych, z których jedną poszerzyło Tf w r. 1880. Od wsch. opada kamienistymi piętrami dzika Dol Kozia (opis - d. 78a). Patrząc stąd na groźne urwiska mówił Aleksander Swiętochowski: ,,Jeżeli bojaźń rodziła religie, dlaczegożby nie miała zrodzić zachwytu?" (1883). Szlak wiedzie dalej skalną wypukłością, a następnie w zakosy po rumowiskach i częściowo zatrawionych piargach 1 9Ć DOLINA GASIENICOWA MALA WYSOKA (2128) ; POLSKI GRZEBIEŃ (2200) ,. , DOLINA PIĘCIU ţ,ţTAY MIţGUSZOWIECKI SZ. WIELKI (2138) WYSOKA (2560) KRYWAŃ (2ov11 SZPIGLASOWY W (2112) i KOPROWY WIERCN (20 min). W pobliżu wylotu wielkiego Zawratowego Zlebu (zob. niżej) połoga skalisto-piarżysta grzęda doprowadza pod spię- trzające się ściany Małego Koziego Wierchu (2228 m). Po lewej zwykle źródełko. Perć, zbudowana tu przez TT w 1. 1894-95, a przez turystów nazwana Nowym Zawratem, była w swoim czasie poważną próbą sprawności. Wspina się ona na skały systemem półek i rynien. Trudności są umiarkowane, wzrasta- ją jednak przy mokrej skale, ekspozycja miejscami duża (klam- ry, łańcuchy). W urozmaiconej wspinaczce osiągamy górną część Zawratowego Żlebu. W ścianie naprzeciw piaskowcowa figura Matki Boskiej (1,22 m wysokości) ufundowana przez ks. Walentego Gadowskiego (1904). Szlak wchodzi po usypi- sku na szczerbę przełęczy, wciętą między Mały Kozi Wierch (2228 m) a Zawratową Turnię (2247 m). Uwaga: w razie czę- stego jesienią oblodzenia lub ośnieżenia skał Nowego Zawratu, należy iść piarżystym dnem Zawratowego Zlebu (tzw. Starym Zawratem). 77e 4,5 km Zawrat (2159 m). Od Czarnego Stawu 1.35 godz. (.ţ1.20 godz.), z Murowańca" 2 godz. (.ţ1.40 godz.). Na granie wiodq d. 75c (na winic‘) i 80 (Orla PerŤ). Szczerba prze’‘czy powstała (podobnie jak żleb) na poprzecznej strefie dyslokacyl- nej, gdzie granit jest silnie zmielony (tzw. mylonity) i schlo- DOLINA GASţENIcowA 193 rytyzowany. Turystę wychodzącego z ciemnej czeluści żlebu **widok z przełęczy zaskakuje światłem, przestrzenią i wspa- niałym ugrupowaniem szczytów Tatr Wysokich (panorama obok). Czytamy w "Na przełęczy" (1891): ..rţ.ţ..ţ.... Nad nim sterczałůwierzchołek pochylonej piramidy, wznoszącej się potężnym zrębem z jakichś dolin, których dna nie można było dojrzeć. - Krzywań! - mówił Sabała, wskazując ciupaga na fioletową piramidę. Zaś nizej, ten długi, ka te ogrody ze śniegiem, to Hruby Wirch! - hej!" Z Zawratu schodzi wygodna ścieżka w Dol. Pięciu Stawów Polskich, obniżająca się trawiastymi stokami Małego Koziego Wierchu (2228 m) ponad Dolinką pod Kołem - największą (1 kml) i najwyżej położoną z bocznych zatok Dol. Pięciu Sta W Ów. Według Stanisława Lencewicza, przed epoką lodową należała ona do systemu Dol. Cichej. Jej dno zajmuje otoczony polami złomów *Zadni Staw pod Kołem, najwyiej połoione większe jezior- ko Polski (1890 m). Ma on 6,47 ha powierzchni i 31,6 m głębokości. Poniiej widać małe Wole Oko (1A67 m) - szósty staw w Dol. Pięciu Stawów. Nazwa zapewne od turni zw. Kołowd lub Kołem. W XIX w. jeziorko zw. też Zmarzłym. Szlak schodzi dalej pod urwiskami Kołowej Turni (2105 m), przez której grzędę przewija się niżej (widok na wszystkie stawy), by zbiec zakosami na dno wielkiego rozszerzenia Dol. Pięciu Stawów. Poza Dol. Roztoki widać Tatry Bielskie, pod skałami Kotelnicy błyszczy Czarny Staw, od pn. zamknięty wałem moreny środkowej ( 1722 m - 12,69 ha i 50,4 m głębo- kości). Na lewo od szlaku otwiera się kocioł polodowcowy Dolinki Pustej z widocznym wierzchołkiem Zamarłej Turni (2179 m). W okolicy skatki z tablicq Bronikocuskiego odchodzi w lewo d. 93, a 200 m dalej - w prawo d. 94. 7 km *Wielki Staw (1665 m), jeden z dwu największych w Tatrach (34,35 ha), a faktycznie na pewno większy niż Morskie Oko: z wszystkich najdłuższy (998 m) i najgłębszy (79,3 m - trzecie miejsce w Polsce). Ma rekordową dla Polski głębokość średnią: 37,7 m. Z powodu dużej płaskodenności mieści aż 13 mln m3 wody, co stanowi 1/3 pojemności wszy- Widok z Zawratu. 1. Staroleśna (2476 mO 2. Niinie Rysy (2430 m); 3. Przełęcz Waga (2337 m); 4. Szpiglasowa Przełęcz (2110 mO 5. Czarna I.awka (1ţł69 m) - najgłębsze obniżenie grzhietu głównego Tatr Wysokich; 6. Hlińska Turnia (2330 m), za nia Szatan (2416 m); 7. Solisko (2404 m). 194 DOLINA GASIENICOWA stkich stawów w Tatrach. "Stowecku! Stowecku! - Tuś?" -- wołał ku niemu tetmajerowski Halny Gazda (1902). Na wzgórzu morenowym nad pn.-zach. brzegiem jeziora stoi ukryty wśród giazów najstarszy i najpiękniejszy **szałas tatrzań- ski, wzmiankowany już w w. XVII w "spiskach" poszukiwaczy skarbów. Jest to prymitywna koleba owczarska, jedna ze ścian tworza wielkie wanty. Szałas został odnowiony w r. 1986. W po- bliżu unikalna kamienna strąga. Wędrujemy dalej wałem morenowym wzdłuż pn. brzegów Wielkiego Stawu. W miejscu zw. Nowe Solnisko (1718 m) odldcza się w lewo d. 92 na Kozi Wierch, 400 m dalej odchodzi w lewo d. 83 na Krzyżne. - 7,5 km wypływ potoku Roztoka, szorującego skalnym łoiyskiem wśród pięknych ogładzeń polo- dowcowych. Wzdluż potoku dochodzi wyznakowana zielono d. 90. Można nią zejść do Wielkiej Siklawy (15 min). - Niebieski szlak wiedzie dalej wśród rosłych kosodrzewin do kamienistej kotliny, w której leży Mały Staw (1668 m, 018 ha, 21 m głębokości). Nad jego brzegiem stały schroniska TT i PT1', ostatnie z nich jest dziś strażnikówką TPN (zob. d. 90e). 8,5 km Przedni Staw (1669 m). Z Zawratu dotąd 1.15 godz. (T1.30 godz.), z "Murowańca" 3.15 godz. (.ţ3 godz.). Otoczomů kosówką i piargami jezioro ma 7,72 ha powierzchni i 34 6 m głębokości. Nad pn. brzegiem stoi u stóp Niżniej Kopy stylomů schronisko (1671 m - zob. d. 90e). W Dol. Roztoki zóiega oc! niego d. 91. Dalszy ci4g naszego szlaku stanowi dţ 95. 78. NA KOZIĄ PRZEtĘCZ Szlak używany jako przejście w Dol. Pięciu Stawów lub dojście do Orlej Perci. Zbudowalo go w r. 1904 TT wespót z ks. Gadowskim. Trudności na ogót niewielkie, lecz uzależnio ne od warunków (śnieg, oblodzenie). Na skalistym zboczu latwu z ubić ścieżkę. Od "Murowańca" 4,5 km, 630 m - 2 godz. (g1.30 godz.). Zn. niebieskie, potem żólte. 788 Z "Murowańca" (d. 70c) drogą 77 do drogowskazu poniżej Zmarzłego Stawu - 3,3 km, 1 godz. (.ţ45 min). Zn. żółte odłączają się tu w lewo i skalną gardzielą podchodzą do wy- pływu potoku ze Zmarzłego Stawu (1788 m). Przekroczywszy wodę wznoszą się (ok. 10 min) po skalnych bulach i złomiskach na dolne piętro *Dolinki Koziej. Nad skalnym proikiem staje- my przy czarnej wancie. - 3,7 km rozstaj szlaków na wyso- DOLINA GĄSIENICOWA 195 kości 1852 m. Od "Murowańca" 1.15 godz. Za zn. zielonymi odchodzi w lewo d. 81a. Otoczona ciemnymi ścianami i ziejąca chłodem, jest Dolinka Kozia jednym z najdzikszych zakatków Tatr Polskich. Stanowiła ona najwyżej położony kocioł lodowca Suchej Wody, który w czasie ostatniego zlodowacenia schodzii aż po Toporowe Stawy, liczac 6,5 km długości i do 260 m grubości. Dolinka zajmuje obszar 0,3 kmţ, a jej wcięcie w stosunku do otaczajacych grani wynosi 400 m! Nazwę wprowadził bodaj Janusz Chmielowski w r. 1908, wcześniej Dolinka nad Zmarzłym. Na dnie często płat śniegu i rozległe wyleżysko z typowa flora. Chętnie utrzymuja się tu kozice. Zn. żółte wiodą od rozstaju w prawo, w kierunku pd. prcez 78b zasłane złomami dno dolinki, następnie zaś wznoszą się stro- mo na trawiasto-skaliste zbocze, klucząc wśród piargów i proi- ków skalnych (łatwo zgubić ścieżkę, przy oblodzeniach niebez- piecznie). Przez płytowy próg osiągamy zasłany blokami dolny taras pod Zamarłą Turnią i w zakosy wznosimy się w jego lewy cypel. ł.ańcuchy ułatwiają przedostanie się stąd do żlebu spadającego z Koziej Przełęczy, a następnie wejście na samą przełęcz (często b. niebezpieczne śniegi!). 4,5 km Kozia Przełęcz (2137 m). Od Zmarzłego Stawu 1 godz. (.ţ45 min), z "Murowańca" 2 godz. (.ţ1.30 godz.). Wąska szezerba przełęczy stanowi klasyczny przykład wcięcia powsta- lego na linii strefy mylonitów, czyli skał skruszonych w trakcie ruchów tektonicznych. Strefa ta wyznacza też kierunek obu przeciwległym żlebom. W Dol. Pustq schodzi d. 936, poczgtko- wo razem z Orlq Perciq (d. 80b). 79. NA KOZI WIERCH ŻLEBEM KULCZYŃSKIEGO Szlak o wysokogórskim charakterze - śmialo poprowadzony skrajem pn. ścian Koziego Wierchu. Trudności umiarkowane, na dluższym odcinku duża, choć zakryta ekspozycja. Wędruj4c z Hali Ggsienicowej przecinamy wzdluż caly 3-piętrowy system kotlów glacjalnych doliny (najwyższym jest Dolinka Kozia). Od Murowańca" 6 km i 800 m różnicy wzniesień - 3 godz. (ţ2.20 godz.). Zn. kolejno niebieskie, żólte, zielone, ezarne, Czerwone. Z Hali Gąsienicowej (1505 m - d. 70c) połączeniem dróg ţ~- w sumie 4 km, 1.30 godz. (.ţ1.10 godz.). Zn. zielone d. 816 196 DOLINA GĄSIENICOWA odkţczajg się m lecuo. Metalowy krzyż ustawiono w r. 198ţł. Chodniczek znakowany czarno prowadzi zawalonym złomaţni dnem dolinki przez wyleiyska z flora typu arktycznego (mchy, łożące się wierzbinki), po czym wznosi się stożkiem piargo- P wym w górę do wylotu charakterystycznego żlebu, zw. Rys:4 Zaruskiego (10 min). Krajobraz tej okolicy jest urzekający. W górze wiszą ciemne połupane skały, gładkie płyty lśnią ocl ściekającej po nich wody. Ciszę kamiennego pustkowia przţů- rywa z rzadka tylko gwizd świstaka lub łomoL spadających głazów. 79b Żlebem 50 m w górę z silnym odchyleniem w prawo na ograniczającą go grzędę (poręcz) i ostro w lewo (uwaga) pocl stromy kominek (łańcuch). Nad kominkiem przez płyty (poręcz) do płaskodennej rynny, którą forsujemy z pomoc:ţ klamer i łańcuchów. Wyżej otwiera się wielki piariysty ileb. Nosi on nazwę Zlebu Kulczyńskiego, na pamiątkę znakomitego zoologa i zasłużonego działacza TT, który przeszedł nim jako pierwszy w r. 1893 (wraz z Szymonem Tatarem młodszym). - Żlebem w górę 10 min skalną wypukłością a następnie ţxţ piargach do połączenia z Orlą Percią (d. 80c). Dalej już za zn. czerwonymi najpierw 15 min do Przełączki nad Dolinka Bu- czynową (2225 m - widok na przepaść Dolinki Buczynowej i Tatry Wysokie), po czym popod Buczynową Strażnicą (2242 rn) w prawo i dalej ok. 40 min do szczytu Koziego Wierchu - długimi trawersami w poprzek jego pd.-wsch. zboczy. 5 km Kozi Wierch (2291 m). Z Hali Gąsienicowej 3 goclz. (.ţ2.20 godz.). Opis **panoramy d. 92b. Przez szczyt przechodzi d. SObc, cu Dol. Pięciu Stacţóm zbiega d. 92a. 80. ORLĄ PERCIĄ Słynny szlak graniocuy cţiodctc.y mśród przepysznej i cicţgl<ů zmieniajqcej si‘ scenerii skalnej - kiedyž droga dla turyst˘ţu o aspiracjach taternickich. Zbudowal jg - glórunie z mlasnycJt środków - ks. Walenty Gadomski w l. 1903-06. Szlaki lgczni- kowe (wytyczone 1904-11) pozmalajg na przebyuanie krótszych odcinkócţ. Wymagana Lupraura w pokonycuaniu terenu skalnegu i obycie z ekspozycjct. Trudności znaczne i tţ dużym nagroma- dzeniu. W sezonie cu trudniejszych miejscach "zatory ludzkie ". Niebezpieczne ptaty śnieżne. Dtugość szlaku 5 km - cţ obu kierunkach bez odpoczynkóm po 5.45 godz. Zrt. czeriuone. DOLINA GĄSIENICOWA 197 Szlak stanomi przedlużenie d. 75c. Zaczyna się w siodle Zawratu (2159 m - d. 77e). Za zn. czerwonymi podchodzimy w górę ku wsch. przez skaliste garby 2180 i 2200 m. - 0,3 km Nlały Kozi Wierch (2228 m). Z Zawratu 15 min. **Widok jest wspaniały, a panorama zamyka się w niezwykle zwartą kom- pozycyjnie całość. I'erć schodzi po ciemnych skałach i przez głęboką szczelinę Zmarzłej Przełączki Wyżniej przewija się (ubezpieczenia) na pn. stronę grani. Nieraz przez całe lato leży tu śnieg, w pewnych okresach wręcz uniemożliwiający bezpie- Czne przejście (kilka wypadków śmiertelnych). Eksponowanymi pn. ścianami Zmarzłych Czub trawersujemy w urozmaiconej wspinaczce na grań, by dalej obniżyć się (łań- cuchy) na Zmarzłą Przełęcz (2126 m, z Zawratu 40 min), której Strzeże skalny "chłopek". Widać stąd pd. zerwy Zamarłej Turni (2179 m), a na nich często taterników. Pn. stoki Zamarłej Turni przecięte są dwoma tarasami, w których zaznacza się ciosowa budowa masywu. Orla Perć wiedzie najpierw 50 m zawalonym piargami skrajem dolnego, potem wspina się (ubezpieczenia) na górny. Z jego najwyższej części schodzimy wprost urwiskiem w szczerbę Koziej Przełęczy (8-metrowa drabinka i łańcuchy). 1 km Kozia Przełęcz (2137 m). Z Zawratu 1 godz. (T1 godz.). Potączenie z d. 786. - Szlak obniża się trawersem na stronę Dolinki Pustej (35-metrowy łańcuch), zwracając się następnie w lewo. W dól zóiega żólto znakocuana d. 93b. Następuje teraz odcinek ciekawej technicznie wspinaczki na grań i wierzchołek Kozich Czub (2266 m), skąd otwiera się piękny widok, zwłaszcza w kierunku zachodnim. Z Koziej Przełęczy 45 min. Przepaścista rynna sprowadza w głąb Koziej Przełęczy Wyźniej (ok. 2240 m - 10 min)ţ Grań dźwiga się znów w górę, a droga jest nadal eksponowana i niełatwa. W ok. 35 min osiągamy wierzchołek Koziego Wierchu. Cały ten odcinek jest jednym z najładniejszych fragmentów Orlej Perci. 1,5 km Kozi Wierch (2291 m). Najwyiszy szczyt w całości polski, słynący z **panoramy. Z Koziej Przełęczy 1.15 godz., Z Zawratu 2.15 godz. (ţ-2.15 godz.) Szlak sprowadza teraz na pd. stronę grzbietu. Po 10 min odtctcza się cu dól d. 92a. Orla Perć trawersuje poniżej ţrani, przekraczając kilka skalnych żeberek (widoki na Dolţ Fięciu Stawów). Flora piętra alpejskiego: wśród muraw skuci- ţ ny i boimki dzwonek alpejski, złocień alpejski, kozłowiec, ur- 80a 80 b 80d 80e gg DOLINA GASIENICOWA dzik karpacki i liczne inne gatunki. Nad Żlebem Kulczyńskiego przewijamy się na pn. stronę i po skałach dochodzimy do Przełączki nad Dolinką Buczynową (2225 m). Obniżamy si4 teraz 12 min w szeroką czeluść Żlebu Kulczyńskiego (po pra- wej zwykle woda). Na wysokości 2150 m - 45 min od Koziego Wierchu - rozstaj szlaków: Zleóem w dól schodzi d.796. Zn. czerwone trawersują 70 m do skalnej półki. Dalej w gór4 efektownym 20-metrowym kominkiem pod Czarnym Mnisz- kiem (ubezpieczenia), a następnie zach. stokami Czarnych Ścian z widokiem na Dol. Gąsienicową i Kościelec. W lemu oddzu:la się dogodna do zejścia d. 81b. 3 km Zadni Granat (2240 m). Z Koziego Wierchu 1.15 godz. (T1.20 godz.). Metalowy krzyż. Orla Perć przewija się na wsch. stronę grani i przez ściankę osiąga tzw. Pośrednią Sieczkow:ţ Przełączkę, a z niej w parę minut Pośredni Granat (2234 m). Wierzchołek rozcina od pn. głęboki komin, zn. czerwone scho- dzą na lewo od niego. W ładnej wspinaczce omijamy zęhy w grani. Ze Skrajnej Sieczkowej Przełączki opada ku zach. Zleb Drege'a - znany z wypadków turystycznych przy próbach zejścia w stronę Czarnego Stawu. - 3,5 km Skrajny Granat (2225 m), wznoszący się nad trzema dolinami i bardzo interc sujący **widokowo (panorama na s. 200). Z Zadniego Granatu 25 min, z Zawratu 4 godz. (ţ-3.50 godz.). Do Czarnego Stamu Gqsienicocvego schodzi w lecuo d. 82b. Orla Perć zwraca się teraz na wsch. i obniża skalnymi stu- kami, uskok obchodząc od prawej strony (łańcuchy). - 3,7 km Granacka Przełęcz (2145 m). Zszedłszy nieco na stronę dol. Pańszczycy, pokonujemy b. eksponowany i emocjonujący tr:ţ- wers w urwisku Orlich lţrniczek, a potem przez spiętrzenie Orlej Baszty (2177 m - szlak omija wierzchołek) dociera- my nad 12-metrowy kominek, którym schodzimy na przełęcz Pościel Jasińskiego. Trzymając się w pobliżu grani perć pro- wadzi przez zmieniające się formacje skalne (miejsca przepa- ściste) do Przełęczy Franciszka Nowickiego, poety i projekto- dawcy Orlej Perci (ok. 2105 m), po czym urozmaiconym tere- nem wiedzie przez skaliste żebra Wielkiej Buczynowc:j Turni (2184 m). Krajobraz skalny jest b. ciekawy, niekiedy pojawiają się kozice. Z głębi żlebu spadającego z Buczynowej Przełęczy (2127 m) Orla Perć wydostaje się na grań szczytow.ţ Małej Buczynowej Turni (2172 m), skąd wiedzie ku Krzyżne- mu, omijając od pd. turnie Ptak i Kopę nad Krzyżnem. DOLINA GĄSIENICOWA 199 5 km Kizyine (2112 m). Z Granatów 1.45 godz. (T1.50 godzJ, a"ţ z Zawratu 5.45 godz. (ţ-5.45 godz.). Szkic **panoramy s. 204-205. ř Przez Krzyżne przebiega d. 836c. 81. NA ZADNI GRANAT Najtatmiejsze z dojść do Orlej Perci i najlatruiejsza techn,icz- ţ nie (oprócz d. 67) cuycieczka szezytoţua cu otoczeniu Dol. Gctsie- ţ nicomej. Przy mgle lub śniegu w Dolince Koziej trudności orien- .f.,ţcyjne. 5 km, 740 m cuzniesienia - 2.15 godz. (.ţ1.45 godz.). 'ţ;Zn. kolejno niebieskie, żólte, zielone i czercţone. Od "Murowańca" (d. 70c) kombinacją szlaków 77abc i ' f i8a w Dolinkę Kozią, do rozstaju dróg przy czarnej wancie i1852 m) - 3,7 km, 1.15 godz. D. 786 tmorzy odgatęzienie mcţe. Zn. zielone odłączają się w lewo, wiodąc przez 10 min -epadzistym polem złomów na zwał bloków (górna morenka atadialna), tarasujący wyższe piętro dolinki. - 4 km (1936 m) ż "Murowańca" 1.30 godz. (.ţ1.10 godz.), na skraju rówienki rozwidlenie szlaków: cuprost miedzie d. 79 na Kozi Wierch, zn. zielone kierują się w lewo. Opis Dolinki Koziej d. 78a. Zn. zielone wznoszą się do wylotu piarżystego żlebu, wzdłuż którego pną się nieco po skale, a następnie zakosami wy- deptanymi w trawiastej grzędzie (odcinek dość mozolny). Imponująco przedstawia się stąd mroczny granitowy mur za- mykający Dol. Kozią od pd., zwłaszcza ściany Koziego Wierchu i Kozich Czub, podsypane wysokimi, "podręcznikowo" ukształ- towanymi, piargami. Na wysokości 2100 m perć trawersuje W prawo przez niemiłe piarżysko i długim skosem w prawo dochodzi do d. 80c. R.azem ze zn. czerwonymi ok. 100 m do grani i nią po złomach i skałach na szczyt. - 5 km Zadni Granat (2240 m). Od Zmarzłego Stawu 1.15 godz. (.ţ1 godz.), z "Murowańca" 2.15 godz. (.ţ1.45 godz.). *Widoki ze szczytu są b. piękne (panorama). Metalowy krzyż ustawiono w r. 1989. Granict cviedzie d. 80. 82. NA SKRAJNY GRANAT Szlak jest tadny midokouro i rcader interesujq;cy turystycznie. Zbudowat go ks. Walenty Gadocuski w r. 1904. Ze względu ţa trudności, do zejścia z Granatóur dogodniejsza jest d. 81. ţugość trasy 4 km, 720 m różnicy mzniesienia - 2.15 godz. ţ11.45 godz.). Zn. niebieskie i żótte. 200 DOLINA GĄSIENICOWA Widok ze Skrajnego Granatu na pd. zach. i zach. 1. Zmarzłe Czuby 2. Żlub Zawratowy; 3. Niebieska Turnia; 4. Niższy wierzchoiek Świnicy (2291 m I, 5. Kamienista (2121 m); 6. Smreczyński Wierch (2066 m); 7. Starorobociańsk, Szczyt (2176 m); 8. Tomanowa I'olska (1977 m); 9. Banówka (2178 m)- 10. I'acho la (2166 m); 11. Grzbiet Ornaku (1867 m); 12. Salatyński Wierch (20:ţ0 m1. 13. Brestowa (1934 m); 14. Zielony Staw Gasienicowy; 15. Czuba Goryczkow, (1913 m) 82a 82b Od "Murowańca" (1505 m - d. 70c) drogą 77 do Czarneţ;u Stawu i 0,8 km pn. i wsch. brzegiem jeziora. W miejscu, gdziu ścieżka wznosi się najwyżej (1635 m), 100 m za wielką want:ł, drogowskaz (od schroniska 2,6 km, 35 min): W lewo odłącza się żółto znakowana perć, przeprowadzona zrazu wśród gęs- tych kosodrzewin. Wiedzie ona w górę na stoki Zółtej Turni, przecinajac strome upłazki, a następnie piargi i trawki żlebu spadającego z Żółtej Przełęczy (2026 m). Zboczem połupanegu Wierchu pod Fajki (2124 m) dochodzimy do żlebu spadajaceţ;u spod Pańszczyckiej Przełęczy (2115 m). Znaki wznoszą się obramiającą go grządką a potem przţţ- kraczają w prawo żywe piarżysko i wchodzą po płytach wśród umiarkowanych trudności w ścianę Skrajnego Granatu Eksponowane półki wyprowadzają na grzędę skalną, któr.l szlak wznosi się stromo w zakosy. (Cała partia wymaga dużt,j uwagi w zejściu.) Z grzędy w lewo do żlebu, nim w górţ, a następnie przez żeberko na pn.-zach. zbocze szczytu, którym DOLINA GĄSIENICOWA 201 PRIEtţC1 (zlsB) toI l1ţI81 UHROCIE KASPROWE (iBSz) w górę przez skalne progi i upłazki. - 4 km Skrajny Granat (2225 m). Od pn. brzegu Czarnego Stawu 1.45 godz., z "Mu- rowańca" 2.15 godz. (ţ-1.45 godz.). Zwornikowy wierzchołek ma duże **walory widokowe, pokazując z jednej strony alpejski krajobraz Tatr Wysokich, z drugiej zaś zielone kopy Tatr Zachodnich (panorama powyżej). Grartig tuiedzie d. 80de. 83. PRZEZ KRZYŻNE W DOLINĘ PIĘCIU STAWÓW Szlak z repertuaru tţypram Stolarczyka i Chalubiń.skiego. Jeden z najciekawszych tu Tatrach, tuidokotuo przepiękny. W razie mgly lub śnieżycy cu Pań.szczycy trudności orientacyjrte - także na samym Krzyżnem. 9,5 km, 730 m podejścia i 550 m zejścia - m obu kierunkach po 4 godziny. Zn. żólte, znad Wielkiego Statou zn. niebieskie. Od schroniska "Murowaniec" (d. 70c) 70 m drogą jezdną w dół doliny, po czym za zn. żółtymi i zielonymi w wysoki Las Gţsienicowy, obok urządzeń oczyszczalni ścieków z 1. 1973-75. Po 10 min przekraczamy Czarny Potok. W lewo odchodzi d 69b. *Las Gąsienicowy jest, zwłaszcza w części bliższej Żółtej Turni, obszarem zachowanego w stanie naturalnym karpackiego boru świerkowego z bogatą florą porostów na- drzewnych (niestety, ginacych ostatnio, być może z powodu zanieczyszczenia powietrza i wyziewów kanalizacyjnych schro- TOMANOWA PRZEtţC1 (1686) n m n.,wr ,.oţm KOPA KONORACKA (2005) 202 DOLINA GqSIENICOWA WAKSMUNDZKI W (1189) KRZYINE (2112) 8UCZYNOWE TURNIE , PTAK ţ ţ."ţ, ve ,ona. SKFAJNY CRANAT (T225) .ů ţ,..% DOL. PAŃSZCZYCA i Czerwony Stawek niska). - Szlak wznosi się na niskie pn.-zach. ramię Żółtej Turni (2087 m), zbudowane z zapadających się ku pn. dolno- triasowych piaskowców kwarcytycznych, leżących wprost na granitach. Wyjątkowo odporne na wietrzenie, dają one płytkie i jałowe gleby, dlatego granica lasu jest tu obniżona aţ 0 140 m. W górze na zboczach piaskowce tworzą rozległe goło- borza, pokryte interesującą florą roślin zarodnikowych (mchy, wątrobowce, porosty w typowym zespole wzorców alpicola i tinei). Ścieżkę na tym odcinku przeprowadziło TT w r. 1900, a budował ją m.in. Klimek Bachleda. Włamuje się ona kola- nem w dolinkę Dubrawiska, gdzie w żlebie spada siklaw.; Żółty Potok (od schroniska 30 min). Z dalszej drogi widać z lewej w kosówkach pojedyncze stare limby. Szlak wznosi si4 teraz na pn. ramię Żółtej Turni zw. Zadnim Upłazem, niżej przechodzące w wał lewej moreny bocznej Pańszczycy. Otwiera się widok na Pańszczycę, zamkniętą ścianą ciemnych turni. Daleko na pn. błękitnieją za Podhalem Gorce. Trasa zmienia kierunek na pd.-wsch. i obniża się łagodnie w dol. Pańszczycę, wiodąc 10 min popod żółtymi skałkami, od których wzięła nazwę Żółta Turnia. Na wys. 1616 m w lewo odchodzi szlak lącznikowy do d. 69b (0,8 km, 10 min, zn. czarne). DOLINA GĄSIENICOWA 203 Pańszczyca stanowi odgałęzienie walnej Dol. Suchej Wody. Zajmuje ona obszar 5,8 kmz, z czego na część wysokogórska przypada 2,5 kmz. Jej górny odcinek tworza trzy położone jeden nad drugim cyrki polodowcowe - w najniiszym leży stawek, wyż- sze zasłane są zwałami moreny ablacyjnej (por. d. 93a) i stanowia posępne kamienne cmentarzyska ("dzikość jej i opuszczenie prawie strachem jakimś przejmuje" - mówi Maria J. Zaleska, 1882). W "Bajdzie o Niemrawcu" Jana G.H. Pawlikowskiego - gniazdo halnego wiatru. Nazwa pochodzi od hali, która należała do góra- li Pańszczyków (Pajszczyków). W kosówkach obfite stanowiska goryczki kropkowanej. 3,5 km Czerwon Staw Pańszczycki (1654 m). Od ,Mu- 83b ţ; rowańca" 1 godz. ( y50 min). Jeziorko jest płytkie (0,3 ha i 0,9 m głębokości), w okresach suszy dzieli się na dwa płytkie zbiorniczki i prawie całkiem wysycha. Nazwę zawdzięcza sinicy Pleurocapsa aurantiaca, barwiącej głazy na kolor brunatno-czerwony. W XIX w. zwano je też często "Zielonym". Szlak obchodzi staw od pd., przecina dolinę w poprzek, ku wsch. (uwaga!) pod grzbiet Koszystej, gdzie zakręca na pd., wiodąc przez dwie kotlinki. Wzniesienie Wielkiej Kopki (1856 m) omija od prawej, skręcając w kamienne pustkowie górnej części dol. Pańszczycy. "Wstępując w tę pustynię głazów i wiecznych śniegów doznaje się wrażenia, jakby się wchodziło w krainę podbiegunową" - to Eljasz w r. 1900. Odsłania się tu wspaniały *widok na bliskie już ściany Buczynowych Turni i Granatu, na pd. wsch. ukazuje się Krzyżne. Scieika wznosi eię bulami morenowymi, a potem spadzistym dnem doliny, utworzonym z łączących się pięknych *stożków piargowych. Pod wantami w pobliiu szlaku dwie koleby. Źródełko z ostatnią wodą. Znaki wywijają się w lewo na skaliste żeberko (5 min, w początku lata często śnieg) i usypistym stokiem kierują się ku przełęczy (odcinek dość mozolny). W tyle groźny mur ścian i ńlarów Buczynowych, Granatu, Wierchu pod Fajki. 6 km Krzyżne (2112 m). Od Czerwonego Stawu 1.30 godz. (.ţ1 godz.), od "Murowańca" 2.30 godz. (ţ.2 godz.). **Widok stąd słynie od przeszło stu lat - "W całych Tatrach nie ma miejsca mogącego iść z Krzyżnem w porównanie" - pisze Zofia Urba- nowska w r. 1903. W dole lśnią lustra czterech z Pięciu Stawów Polskich, w polodowcowy żłób Roztoki spada Wielka Siklawa (dobiega jej szum), a panorama Tatr Wysokich obej- muje zębaty mur szczytów w niezwykle plastycznym ugrupo- waniu. Ku zach. cuiedzie d. 80e. OLoczenie dol. Pańszczycy. 1. Kopa nad Krzyżnem (ok. 2135 m); 2. lluczynowa Przehcz (2127 m); 3. Przelęcz F. Nowickiego (2105 m); 4. Pościel Jasińskiego (ok. 2125 m); 5. Granacka Przetţcz (2145 m); 6. Wielka Kopka (1856 m). 204 DOLINA GASIENICOWA ţUSZOWIECKIE SZCZYTY KOtOWY SZ LOOOWY SZ JAWOROWE SZCZYTY BATYIOWIECKI SZ NIINIE RYSY (7a70) (2118) (2628) (2117, 2385) STAROLESNA (2176) (2118) i KOŃCZYSTA ; MALA WYSOKA (2128) ; (2535) ţ Morsky LOMNICA ţ MAtY LOOOWY I Oko (2161) ţ SWISTOWY SZ ; ţ POLSKI GRZEBIEŃ ; GANEK ; ; RVSY (2632) ; , , , 123821 ţ i 12200) , (2159) ; ; (2503) I Widok z Krzyżnego. 1. Oslry Szczyt (2360 m); 2. Slawkow6ki Szczyt (2452 ml, 3. RohaLka (2288 m); 4. Wielicki Szczyt (2319 m); 5. Dol. Żahich Slawów lśi:,l czańskich; 6. Dol. Bialej Wody; 7. Żahi Szczyt Niżni (2098 m); 8. Zabi Szczy't Wyżni (2259 m); 9. Przełęcz pod Chiopkiem (2307 m); 10. Marchwiczna I'rzeilcr (2055 m); 11. Szpiglasowa Przełęcz (2110 m); 12. Dol. Hlińska. 83d W 700-metrową otchłań Dol. Roztoki spada z Krzyinego wielki żleb. W jego prawym obramieniu wytrasowano w r. 1960 now.ł ścieżkę. Trawersuje ona najpierw nieco w prawo i obniża siţ; w zakosy żeberkiem, po czym wraca w pobliże żlebu, wijac sil; wśród upłazków ciągle w dół. Na wys. 1700 m następujlů trawers wśród bujnych kosówek w stronę progu *Dolinki Buczynowej, a następnie samym progiem (8 min) przez wanty i bule. Dolinka Buczynowa (0,65 km2) jest kotłem polodowcowym wciętym w Orlą Grań i jednym z najładniejszych w Tatrach przy- kładów "dolinki wiszącejř, obrywającej się wysoko ponad dnem silniej przegłębionej przez lodowce głównej Dol. Roztoki. Wody spływają pod zwałami głazów i spadaja ze 120-metrowego progu niewidoczna stąd Buczynowską Siklawicą. Dno dolinki leży n.l wysokości 1796 m, otaczajace ja granie wznoszą się więc na 400 m wzwyż. Nad wsch. częścią progu widać dużą kolebę, kiedyś paster- ską i myśliwska (opowiadanie Tadeusza Malickiego Bęben kowiec"). W zagłębieniu dna tworzy się okresowy stawek. Sikla- wicę już w r. 1849 opisano jako "szczególny wodospad". Nazwa dolinki notowana jest od 1 poł. XIX w. i w etymologii ludowej wiązana bywa z wypadkiem juhasa Bucza (nazwisko Buczyna występuje w XVIII w. we wsi Groń). W narzeczach bałkańskic.h buczyto, buczato = wodospad. DOLINA GASIENICOWA SICZYRBSKI SZ (2385) CZARNA LAWKA (1969) 205 KOTELNICA NIINIE I TATRY ; Ścieika trawersuje dalej zboczem Koziego Wierchu, częścio- wo się wznosząc. Pod upłazami z lewej ciągnie się pas wyso- kich skał. Na progu Dol. Pięciu Stawów warto się przyjrzeć *wygładzeniom polodowcowym (mutonom), których skrajem idziemy. Na tarasie nad Wielkim Stawem przy Czerwonej Młaczce, na wysokości 1695 m połączenie z d. 77e. Nią za zn. niebieskimi w lewo. 9,5 km Schronisko Pięciostawiańskie (1671 m). Z Krzyż- nego 1.30 godz. (T2 godz.), od "Murowańca" 4 godz. (.ţ3.50 godz.). Nad Morskie Oko promadzi d. 95. REGLE TATR WYSOKICH Wschodnią połać Tatr Polskich poprzedza od pn., podobnie jak połać zachodnią, szeroki pas lesistych wzniesień reglowych o urozmaiconej rzeźbie i zwartej szacie roślinnej. Tworzą oneů po obu stronach Dol. Suchej Wody osobne człony, z których zach. kulminuje w Kopach Królowych (1577 m), wsch. zaś w Gęsiej Szyi (1489 m). Krajobraz cechuje rozbicie grup na kopiaste wierszki (stąd nazwy Kop, Kopieńców itp.), pooddzie- lane siodłami przełęczy i wąskimi na ogół dolinkami - miej- scami o charakterze wąwozów. Materiał skalny stanowiţţ wyłącznie skały osadowe, należące do płaszczowin reglo- wych, przede wszystkim wapienie i dolomity. Odsłonięć skał jest, jak na Tatry, niezbyt wiele, za to odwodnienie podwójne: powierzchniowe i podziemne, ujawniające się w postaci paru potęinych źródeł i wywierzysk. Na skrajach i u wylotów dolin Białki i Suchej Wody pozostawiły ślady lodowce - w postaci wałów moren oraz granitowych głazów, przywleczonych tu z wierchowych partii pasma. Większość obszaru pokrywają lasy z nader interesującymi zakątkami. Na pn. zboczach Ostrego Wierchu (1475 m) ocalał jeden z ładniejszych w Tatrach płatów górnoreglowej świer- czyny tatrzańskiej (Stefan Myczkowski 1967), na Skałce Filip- czańskiej zaś stanowiska reliktowej sosny zwyczajnej oraz wyjątkowo nisko schodzącej limby. W lasach mają ostoje jele- nie, kiedyś był to rejon polowań na niedźwiedzie, które i dzisiaj mniej więcej stale tu bytują. Uwagę przyrodników przyciąga fauna ptasia z tak rzadkimi gatunkami, jak bocian czarny, drozd skalny (nagórnik), czy budująca tu gniazda jaskółka oknówka. Na polanach rozwinięte było przed laty pasterstwo, przeclo wszystkim bydła rogatego. Na Kopieńcu Olczysku czy Rusi- nowej Polanie z całych "wiosek" szop i szałasów ocalały ich nie- duże skupiska. Na kilku polanach (m.in. Rusinowej) prowa- dzony jest pod kontrolą TPN tzw. wypas kulturowy. Ta część Tatr wchodziła kiedyś w skład dóbr Poronin - przez państwo została wykupiona w r. 1934. Jeden z właścicieli, Adam Uznański, spisał i ogłosił w r. 1869 miejscowe nazewnictwo, REGLE TATR WYSOKICH 207 którym posługujemy się do dziś na szczegółowych mapach. Ścieżki dla turystów budowało T1' od ok. 1880 r., ono też wy- stawiło nie zagospodarowane schrony na Czerwonych Brzeż- kach (1887) i Psiej Trawce (1889). Szerzej uprzystępniła ten tejon budowa szosy z Zakopanego do Łysej Polany (1892-97), mimo to pozostał on na uboczu zainteresowań turystów, podo- bnie zresztą jak i dziś, kiedy szczęśliwie omijają go główne Ciągi wycieczkowego ruchu. 84. JASZCZURÓWKA - KOPIENIEC - CYRHLA Ciekama póldniowa euycieczka z Zakopanego, zaznaja- miajgca z Dol. Olczyska i atrakcyjrcym cuidokowo szczytem Kopieńca. Pętla ma 6 km dtugości i 400 m różnicy cuzniesień - 2.15 godz. (ţ-2 godz.). Zrc. zielone. Do Jaszczurówki (900 m - d. llb) dojazd autobusem 848 miejskim; pieszo 1 godzina. Zn. zielone wchodzą obok ruin kąpieliska w wylot Dol. Olczyska, wąskim ścieśnieniem wci- nającej się między dolomitowe masywy Nosala (1206 m) i Małego Kopieńca (Małego Regla, 1167 m). Droga kilkakrotnie przecina potok - bystry i hałaśliwy, choć część jego wód w r. 1988 przejęły zakopiańskie wodociągi. "Prawdziwy hula- ka górski" - pisał o nim kiedyś Eljasz. Nowy krzyż przy jednym z mostków upamiętnia śmierć dwóch górali przy zwóz- ce drewna. - 0,8 km w lesie po prawej stokowa polanka Brylówka (960-980 m) ze śladami "leśniarki". Dolina staje się tu bardziej przestronna, a droga odchodzi od potoku płynące- go przez tzw. Gąciska. Świerkowymi lasami podchodzimy na pn.-wsch. skraj dużej polany. 2 km Olczysko (1040-1100 m). Z Jaszczurówki 35 min 84b (ţ.30 min). Jedna z najładniejszych i największych polan w okolicach Zakopanego, jeszcze przed kilkunastu laty zabudo- wana "wioską" ponad 10 szop i szałasów. Opis d. 62. W prawo odchodzi za zn. żóltymi d. 62 na Nosalomcţ Przetęcz (1103 m), 8tanowictca pokFczenie z d. 63. Zn. zielone wiodą zrazu wzdłuż polany, a potem (250 m po- niżej wywierzyska) skręcają ku wsch. i wznoszą się podnóżami '' Suchego Wierchu przez różnowiekowe świerczyny. - 3,7 km : polana Kopieniec (1210-1260 m), zajmująca szerokie siodło :: grzbietowe. Połowa hali zasłana jest giazami morenowymi, 208 REGLE TATR WYSOKICH tworzyły tu klasyczną rzţdówkę i nadal to widać, choć ubywa ich z roku na rok (wiosną 1992 - 12). Na polanie prowadzony jest latem kulturowy wypas owiec. Wiosną pola krokusów. Na skraju polany szlak rozdziela się na dwa warianty: wprust cuiedzie dróżka przez polanę z ominięciem Kopieńca, w lewo odgałęzia się ścieżka, którą wśród świerków a potem kamie- nistą grzędą wchodzimy na zwieńczony skałkami szczyt. 84C 4 km Kopieniec (1328 m), zwany tei Wielkim Kopieńcem. Z Jaszczurówki 1.30 godz. (.ţ1 godz.). Nagi wierzcholek jest pod względem *widokowym jeszcze ciekawszy od Nosala. Szczególnie nadaje się do objaśnienia zagadnień geologţicznych związanych z fliszem, seriami osadowymi, trzonem krysta- licznym i rzeźbą polodowcową Dol. Suchej Wody. Wspanialeů przedstawia się stąd mur szczytów nad Dol. Gąsienicową. Perć obniia się w kierunku pn. zjeżonym skałkami ramie- niem Kopieńca, osiągając niebawem pn. skraj polany Kopieniec. Przy kamiennym krzyżu z r. 1950 droga zbiega się z krótszym wariantem procuadzcţcym przez polanę (rórunież zn. zielone ). Dalej ku pn. przez las 600 m do trawiastej płaśni, gdzie na wysokości 1100 m, przy zawieszonej na smreku kapliczce zn. zielone łączą się z czerwonymi (d. 85a). Sprowadzają dalţůj razem na Toporową Cyrhlę (992 m, d. llc). Szosą 300 m w prawo do centrum przysiółka i przyst. autobusowe o. Z Ko- pieńca 40 min (T1 godz.), z Jaszczurówki 2.15 godz. (g2 godz.). 85. PRZEZ POLANĘ WAKSMUNDZKĄ "Woóec ukońezenia gościńca bitego, dacţna ścieżka (...) przez Waksmundzkg utracila rację bytu, i posiada tylko znaczeniců historyczne" - pisat cţ r. 1903 "Kalendarzyk Tatrzański". Lato późniejsze zaprzeczyly tej opinii i dziś szlak ten nadal cieszy się powodzeniem u turystów. Odlegtość 11 km, suma ruzniesierL 500 m - cu obie strony po 3.45 godziny. Zn. ezerwone. 85a Do Toporowej Cyrhli (1000 m) dojazd autobusem d. llc. Od przyst. autobusowego trzeba się cofnąć 300 m skrajem szosy. Na wysokości 992 m w lewo ku górze odchodzą zn. czerwone i zielone. Ścieika przecina osiedle (szopy, domy) na słynnej z wiosennych krokusów polanie. Polodowcowe bloki granitów spłynęły aż z Dol. Gąsienicowej. Od pd. skraju polany (załamanie szlaku) zmierzamy 15 min ku podnóżom Kopieńca (1328 m). Na wysokości 1100 m przy kapliczce zawieszoneůj REGLE TATR WYSOKICH 209 ; ria drzewie rozstaj: Wprost za zn. zielonymi odchodzi d. 84c na Kopieniec. Szlak znakowany czerwono skręca w lewo i przecina wspa- niale rozwinięte *moreny czołowe, związane z ostatnim lodow- ". mykający od zach. wylot Dol. Suchej Wody. W kotlinkach przy ř Odcinek przy mgle lub o zmierzchu mylny. W lasach po pn. stronie kryja się tu najniżej położone z polskich jeziorek tatrzańskich - Toporowe Stawy (Niżni 1089 m, 0,62 ha, 5,7 m głębokości), z uwagi na wartości przyrodnicze chronione w ścisłym rezerwacie. "Bardzo brzydkie - pisał o nich w r. 1878 Tytus Chałubiński - mają ludzie rozum, którzy tamtędy nie chodzą. Ścieżka zwraca się ku pd. i wiedzie ok. 10 min równolegle do szumiącej w dole Suchej Wody. 3 km potok Sucha Woda. Skrzyżomanie z drogg jezdng 85b rtn Halę Gqsienicorug (d. 68). Z Toporowej Cyrhli niespe’na 1 godz. (.ţ50 min). Przy drodze zarastająca lasem polanka Psia , Trawka (1183 m - opis d. 68b). Kamienista dróika wznosi się na niski grzbiet zw. Porońcem i zmierza dalej przez fałdy i kotlinki morenowe. Po 15 min mijamy od lewej porośnięte kosodrzewiną i turzycami *torfowisko wysokie (wiosną ptactwo błotne), a nieco dalej przekraczamy kil- ka razy suche zwykle łożysko Pańszczyckiego Potoku. W 35 min ' od Psiej Trawki chodnik wyprowadza stromo na grzbiet długiego i pięknie zachowanego *wału moreny bocznej, usypanej przez , lodowiec pańszczycki. Z lewej wznoszą się garby Kop Sołtysich (1420 m) i Ostrego Wierchu (1475 m - na pn. stoku płat praboru świerkowego). Wałem morenowym wędrujemy jeszcze ok. 15 min przez lasy, mijając drugie oryginalne torfowisko śródleśne, z wolna przechodzące w otoczoną kosodrzewiną łąkę. 6 km *Polana Waksmundzka (1360-1400 m). Z Psiej Trawki 45 min (.ţ35 min), z Toporowej Cyrhli 1.45 godz. ' (.ţ1.25 godz.). Rozległa i b. malownicza łąka u pn. podnóży grzbietu Koszystej. Do niedawna ośrodek Hali Waksmund2- kiej, zajmującej - po odliczeniu nieużytków - 3,1 kmz obszaru. :ţ:. 'Kilka szałasów. Szlak przez polanę wyznakowało TT w r. 1887, jako w ogóle pierwszy w Tatrach Polskich. Jest to jedna z najżyźniejszych polan Tatr Wysokich. Według przypuszczeń geografów, zajmuje dno daw- 85c 85d 210 REGLE TATR WYSOKICH nego jeziora przylodowcowego, zatamowanego znanym już nam wałem moreny bocznej lodowca Pańszczycy. Nazwa pochodzi od Waksmundu, jednej z najstarszych wsi Podhala, której mieszkańcy do r. 1824 wypasali całą halę. W r. 1874 na 14 właścicieli jeszcze 4 pochodziło z Waksmundu. Krzyi na polanie (odlany w Kuźnicach) ufundował wybitny przyrodnik Maksymilian Nowicki, inicjator ustawy o ochronie kozic (1868-69). Ścieżka przecina pn. część polany, wzdłuż podnóży Ostrego Wierchu (1475 m). Przez pas wysokopiennego lasu podchodzimy w kilka minut na siodło Przełęczy Waksmundzkiej (1410 m), oddzielającej od grzbietu Koszystej reglowe gniazdo Gęsiej Szyi. 6,7 km Waksmundzka Rówień (1400-1440 m). Polana w siodle przełęczy. Z Toporowej Cyrhli 1.50 godz. (.ţ1.30 godz.). Ku zach. odchodzi stqd d. 69 na Hal‘ Gqsienicowg, w lewu odlgcza się d. 87c na szczyt Gęsiej Szyi (1489 m - 20 min). Ścieika przecina polanę w kierunku widocznego Hawrania i obniża się w Dol. Waksmundzką. Przed laty rosły tu piękne wysokie lasy, które w maju 1968 powaliła wichura. Z wyłomisk widoki na Tatry Bielskie i część Tatr Wysokich. - 8 km piękny Waksmundzki Potok (z Cyrhli 2.30 godz. ), znany z wielkiego spadku (175 m/km). Płynie on z Dol. Waksmundzkiej, opada- jacej spod Krzyżnego (2112 m) i już w r. 1935 uznanej za rezerwat ścisły. Dol. Waksmundzka jest najmniej znaną z większych dolin Tatr Polskich. "Niezrównana w swej dzikości i pierwotności" - mówi o niej Walery Goetel (1922). Kierunek wyznaczyła jej wybit- na strefa uskokowa, przechodząca przez Krzyżne. Dolny odcine k obramiaja zalesione wały morenowe i skały osadowe, od wysokości 1400 m występuja granity. Piękne lasy obfituja w zwierzynę. Przy ich górnej granicy rośnie ok. 1200 limb. Na tzw. Niżniej Równicy stało w 1. 1875ţ0 nie zagospodarowane schronisko TT. Szlak wznosi się teraz przez wyłomiska, a następnie przez starodrzew na grzbiet stanowiący zakończenie długiej grani Wołoszyna. 8,5 km Polana pod Wołoszynem (1250-1280 m, częściowo zarośnięta). Z Równi Waksmundzkiej 35 min (T50 min). Widok na Tatry Bielskie, łysą Holicę, Lodowy. Przed laty polana zajmowała cały stożek napływowy u wylotu żlebu z Wołoszyna i stanowiła centrum pasterskie dla pięknej hali Wołoszyn, w nazwie upamiętniającej dawne wędrówki Wołochów. W okolicy zachowały się płaty naturalnej świerczyny górnoreglowej, jed- ne z ostatnich w Tatrach. Bytują tu niedźwiedzie i rysie, ]ctórych ślady zdarza się zobaczyć na wiosennym lubjesiennym śniegu. - W lesie w pobliżu pd.-wsch. skraju polany odgalęzia ţię d. 88 na Rusinowq; Polan‘. Miły leśny chodnik, cienisty i wysypany igliwiem, obniża się w wielka Dol. Białki. Uwagę zwracaja *leje zapadliskowe osią- gajace 12 m głębokości i 20 m średnicy. Lasy na stokach są niżej zniszczone przez wiatry halne i wyręby. Odsłania się w całej krasie znany z pocztówek i albumów **widok na Dol. Białej Wody z jej klasycznym U-kształtnym profilem i maje- statycznym Gierlachem w głębi (2655 m). W r. 1888 wracał tędy ze swej wycieczki "na przełęczř Stanisław Witkiewicz: "...blask słoneczny topił się od dołu w oparze tak jasnym i powietrznym, iż zdawało się, że to już niebo - lecz wyżej, z tej mgiy świetlanej, stożyły się ogromne ściany gór zawalone śniegami - ciągnęły się silnym murem, znad którego dźwigała się na niebo wielka, ścięta piramida, zatopiona w morzu blasków i fal powietrza: to najwyższy wirch tatrzański - Garłuch - stał tam w dali, ponad doliną Białej Wody." Szlak przekracza po mostku Głęboki Żleb, spadający spod liirni nad Dziadem (1902 m) w grzbiecie Wołoszyna. Obniża aię dalej przez młode lasy i na wysokości ok. 1080 m, 0,5 km poniżej Wodogrzmotów, łączy się z szosą (d. 65). (Idąc w prze- eiwnym kierunku łatwo przeoczyć odejście szlaku od szosy.) Z Cyrhli dotąd 3.30 godz. (.ţ3.20 godz.). - Zn. czerwone wiodą ţdalej szosą ku pd. zach. - do Wodogrzmotów Mickiewicza ţ6 min) i dalej do Morskiego Oka (patrz d. 65). Szlak zna- ţowany zielono sprowadza od Wodogrzmotów do schroniska 212 REGLE TATR WYSOKICH w Roztoce. Z Cyrhli 11 km, 3.45 godz. (ţ.3.45 godz.). Szoscl w przeciwnym kierunku (również d. 65) dochodzimy do parkin- gu i przyst. autobusowego na Palenicy Biatczańskiej - 2,5 knc, 30 min. 86. DOLINĄ ZtOTĄ NA RUSINOWĄ POLANĘ Szlak leśny, pozbawiony szerszych widoków, prowadzqcy jed- nak przez malo znane turystom zakqtki reglowe. Po drodzeů sanktuarium Maryjne i podhalańskie centrum pdtnicze. Z Polany Rusinowej rozlegla panorama. 3 7 km, 280 m wznie- sienia - 1.15 godz. (.ţ1 godz.). Zn. niebieskie. 86a Od leśniczówki na Zazadniej (907 m - d. 66b) szosą 0,8 knl w kierunku południowym. Od kolana szosy (945 m) odchodzi ku pd. dróżka jezdna ze zn. niebieskimi. Wprowadza ona lasami świerkowymi w dol. Filipkę, wiodąc nią na wsch. cxl potoku, w odległości 200-300 m od niego. - 2 km rozwidleniaů: dol. Filipka odgałęzia się ku pd. zach., w dotychczasowym kierunku ciągnie się Dol. Złota. Dol. Filipka jest jedną z dwu naszych największych dolin reglowych (4,8 kmz), a zarazem jedną z najciekawszych. W zboczu Filipczańskiego Wierchu (1223 m) dolomity obrywają się ścian:l 80 m wysokości ze skruszałymi turniczkami na szczycie, tzw. Filipczańską Skałką (stanowiska limb i reliktowej sosny zwyczaj- nej, rzadkie gatunki ptaków). Poniżej Polany Filipczańskiej potok tworzy na progu wapiennym dwustopniową *siklawę 15 m wyso- kości z baniorami ("Kotlinkami"). W lesie potężne jawory (do 4, 5 m obwodu). Polana była ośrodkiem hali Filipki, która zajmował:l obszar 2,8 kml. Jeszcze w r. 1960 stało na niej 9 pięknych szop i szałasów, zaliczanych do najstarszych w Tatrach. 86b Szlak wchodzi w Dol. Złotą i prowadzi wzdłuż zach. stro- ny potoku. Las po zach. stronie zw. jest Wiktorówkami. W 30 min od rozwidlenia skręcamy w lewo na szeroką ścieżk4 leśną. - 3,5 km ogrodzony teren z kościółkiem w stylu podha- lańskim pod wezwaniem Matki Boskiej Jaworzyńskiej (1150 m). Na miejscu objawienia, jakiego doznała w r. 1861 Marysia Mu- rzańska, była najpierw na drzewie figurka Matki Boskiej, potem kaplica z desek. Kościółek stanął w r. 1936 lub 1937 wg projektu górala Jędrzeja Gracy. Powiększano go w lţ 1953-54 i 1974-75. Często gościł tu Karol Wojtyła, obecny papież (w kościele jego zdjęc ie podczas wycieczki narciarskiej). 2 sierpnia 1992 r. odbyła się uro- czystość koronacji Matki Boskiej Jaworzyńskiej, przy udziale ok. 25 tys. wiernych. Na terenie stylowa dyżurka TOPR (radiotelefon). KOtOWY SZCZYT WIERCH SKALKI (1118J :zrr SNIE2NY SZCZYT (21B ) P STOLARCZYKA I LODOWY ZWORNIK neoenuc , . LODOWY SZCZYT (1618) Szlak wznosi się dalej lasem, w pobliżu źródeł, którym gó- rale przypisują cudowne właściwości lecznicze. Przekraczamy potok płynący spod Gęsiej Szyi. 3,7 km **Rusinowa Polana (1180-1300 m). Z Zazadniej 86C 1.15 godz. (.ţ1 godz.). Rozległa łąka górska zaliczana do naj- bardziej malowniczych w Tatrach. Dokumenty odnoszące się do Hali Rusinowej sięgają w XVII w. (1628 i 1633 Jacuorzy i Jamorzyna, Węgierska Góra, 1699 Rusien- ka). Nazwa wywodzi się od nazwiska Rusin, to ma zaś niewątpliwy związek z migracjami Wołochów i Rusinów w XIV-XV w. Na do- lnym skraju polany zaznacza się wyraźne podcięcie, dzieło przed- ostatniego lodowca Waksmundzkiego, który pozostawił tu granito- we blokowiska. Na tym podcięciu (ok. 1200 m) stało duże osiedle pasterskie typu średniogórskiego (wydłużone szopy na bydło, sto- dółki na siano, solidne 2-izbowe szałasy mieszkalne - łącznie 20 budynków). Niewielki obszar hali wynosił 100 ha. Znaczna część polany byia koszona, dopiero później przypędzano tu bydło. Ponieważ siano trudno było zwieźć, w dużej części skarmiano je zimą na miejscu (ostatnie w Tatrach zimowisko). Obecnie jest tu prowadzony w ograniczonym zakresie tzw. kulturowy wypas owiec (baca Jasiek Murzański pasał kiedyś na Hali za Mnichem). Spośrdd zachowanych 6 budynków pasterskich, wszystkie były na przestrzeni ostatnich lat remontowane. Położony najbliżej Wikto- a . rdwek szałas z r. 1926 został zrekonstruowany przez TPN jesienią 1992. Prace zostały sfinansowane z wpływów za bilety wstępu na REGLE TATR WYSOKICH 213 CZARNY SZCZYT (1131) ţ HOLICA (1618) Fragmenl widoku z Rusinowej Polany. 1. Czerwona Turnia (ok. 2290 m); 2. Modra Turnia (2311 m); 3. Papirusowe lSirnie; 4. Dol. Czarna Jaworowa; 5. Kapalkowa Grań; 6. Kopa Lodowa (2611 m, nowsza kota słowacka 2602 m). 87a 87b 214 REGLE TATR WYSOKICH teren Parku. **Widok z Polany Rusinowej na Tatry Wysokie na- leży do najwspanialszych - dla turystów odkryli go Eugeniusz Janota (1867) i Walery Eljasz (1874). Szlak prowadzi skosem przez pn. część polany, w rejonie grzbietu (dwa budynki pasterskie) przecinając d. 87. Zn. nie- bieskie zmierzają dalej ku pd.-wsch. cyplowi polany drog.; trawersującą ponad granicą lasu. - 4,5 km rozstaj szlaków: D. 89 schodzi przez tzw. Czerwone Brzeżki na Palenicę Bial- czańską (parking, przyst. autobusowy) - 2 km, 25 min. D. 88 sprowadza do d. 65 (w rejon Wodogrzmotów). 87. Z WIERCHPOROŃCA PRZEZ GĘSIĄ SZYJĘ Piękna widokowo cuycieczka przez lasy i polany reglowego przedgórza Tatr Wysokich, warta polecenia jako wariant doj- ścia do Wodogrzmotów i Roztoki. Calość szlaku poprou,adzito PTT' na sezon letni 1937 (od jesierti 1934 miat on znaki narciarskieţ. Do Równi Waksmundzkiej 6 km, suma wzniesień ok. 400 m - 1.45 godz. (ţ.1.30 godz.). Zn. zielone. Na Wierchporoniec (1105 m) dojazd d. 65 lub d. 66. 100 m na pd. od ich połączenia zn. zielone schodzą z szosy w prawo i zrazu wiodą równolegle do niej, potem bardziej na prawo, ku pd.-zach., zboczem szerokiego wododziałowego grzbietu. Teren pokrywa płaszcz utworów morenowych, związanych zapewne z najstarszym zlodowaceniem tatrzańskim. Kamieniste dróżki stanowiły pradawny, może nawet pierwszy w Tatrach Pol- skich, szlak wędrówek pasterskich w rejon hal Rusinowej i Waksmundzkiej. Po 40 min mijamy łączki na niewydatnym Gołym Wierchu (1206 m, z dawna znane tokowisko głuszców). Nieco dalej rozdroże na skraju szerokiego siodła, gdzie wybie- ramy (uwaga! ) odgałęzienie prawe. Nim kilka minut łagodnie do góry. 3,5 km **Rusinowa Polana (1180-1300 m). Z Wierchpo- rońca 50 min (.ţ45 min). Skrzyżowanie z d. 86. Opis polany d. 86c. - Podziwiając pełną wspaniałości **panoramę Tatr Wysokich wędrujemy zrazu w tym samym kierunku, potem coraz stromiej w górę w zach. cypel łąki. Ku zach. przechodzi on w wąską wstęgę traw, ciągnącą się na grzbiecie zwanym Gęsią Szyją. Las z obydwu stron jest zniszczony przez wiatry, toteż widoki z tego odcinka są naprawdę urzekające. i2., REGIE TATR WYSOKICH 215 5 km Gęsia Szyja (1489 m). Z Wierchporońca 1.30 godz. 87C (.ţ1.15 godz.). Grzbiet kulminuje w długim pogarbionym dolo- mitowym grzebieniu, zw. Waksmundzkimi Skałkami. Roztacza się stąd jedna z najsłynniejszych **panoram tatrzańskich, obejmująca Tatry Bielskie, spiskie Tatry Wysokie, ogromny masyw Wołoszyna i Koszystej, z wciętym w niego rowem Dol. Waksmundzkiej, wreszcie na zach. Giewont i Osobitą. Głównym propagatorem tego punktu widokowego był Tytus Chałubiński. Latem 1880 r. przyprowadził tu wycieczkę z udziałem głośnego wówczas malarza Henryka Siemiradzkiego i francuskiego pisarza Victora Tissota. "Dr. Chałubiński - zanotował ten ostatni - wraz ze swymi muzykantami stanął na czele pochodu i pierwszy znalazł się na najwyiszej wyniosłości skalnej. Panorama stąd roztacza się wspaniała..." Zn. zielone kluczą pośród skałek a potem schodzą wzdłui białych ścian po stronie lesistej dol. Filipki. Za pasem znisz- czonego lasu wchodzimy na polanę Przysłop Waksmundzki (1443 m) - widok na Kopy Sołtysie. Lasem w dół podnóżami Suchego Wierchu (1485 m). 6 km Rówień Waksmundzka (1400-1440 m), zajmu- jąca podmokłe siodło Przełęczy Waksmundzkiej (1410 m). Z Gęsiej Szyi 15 min (T20 min), z Wierchporońca 1.45 godz. (ţ.1.30 godz.). Potączenie z d. 85c. Dalszy cigg szlaku znako- wanego zielono stanowi d. 69. 88. Z ROZTOKI NA RUSINOWĄ POLANĘ Mily spacer obfitujcţcy w piękne widoki. 5 km, 150 m różn,icy wzniesień - 1.20 godz. (.ţ1 godz.). Zn. zielon.e, ezerwone i ezarne. Od schroniska na polanie Roztoka (1031 m) d. 90a do 88a Wodogrzmotów - 1 km, 15 min (112 min). Dalej szosą d. 65 w kierunku Lysej Polany - 600 m (6 min), do miejsca w którym zn. czerwone zbaczają z szosy w lewo w las (uwaga, łatwo to miejsce przeoczyć). Zgodnie z opisem d. 85d w pobliże Polany pod Wołoszynem (ok. 1300 m) - od schroniska 3 km, 50 min (.ţ45 min). Na skraju lasu od zn. czerwonych odłączają się w prawo zn. czarne. Prowadzą one przez wsch. połać pokrytej psią trawką łąki i wchodzą ponownie w łas - obok zamulonego okresowego stawku, w którym chętnie pławią się w błocie dziki i jelenie. Drożyna wznosi się łagodnie, a potem opada kolanem w mroczny parów Waksmundzkiego (Koszystego) Potoku, najbystrzejszego ze wszystkich strumieni w Tatrach 216 REGLE TATR WYSOKICR Polskich (zob. d. 85c). - Za mostkiem wędrujemy w kierunku pn.-wsch. przez lasy i upłazy. Wkrótce osiągamy pd. cypel Rusinowej Polany, zw. Za Kocura. 88b 5 km Rusinowa Polana (1180-1300 m). Szczegółowy opis d. 86c. Z Polany pod Wołoszynem 30 min, od schroniska w Roztoce 1.20 godz. (.ţ1 godz.). Na pd.-wsch. skraju polany skrzyżowanie dróg. Ku pd.-cusch. scieodzi d. 89 do parkingu no Palenicy Biaţczańskiej. Zn. niebieskie prowadzą ku pn. łukiern 600 m przez polanę do rozstaju w jej pn. części (10 min). D. 8fi sprocuadza stqd na Zazadniq, d. 87 na Wierchporoniec. 89. PALENICA BIAtCZAŃSKA - RUSINOWA POLANA Szybkie dojście do slynnej z panoramy Rusinocţej Polarzy. Szlak stanoiui pozostalość dawnego, XIX-tuiecznego uktadu ścieżek. 2 km, 215 m różnicy wzniesień - 45 min (ţ.30 min). Zn. niebieskie. 89 Początek szlaku na polanie Palenica Białczańska (Polana Białczańska, 980 m, d. 65e) - z duiym parkingiem i końco- wym przyst. autobusów z Zakopanego. Z l.ysej Polany pieszo 20 min. Zn. niebieskie odchodzą od szosy w prawo na pd. skraju polany, za szlabanem TPN. Przez zdegradowane prze z gospodarkę lasy świerkowe i zarośnięte malinami wyłomisko dochodzimy w pobliże Waksmundzkiego Potoku. Potok płynie kaskadami wśród wielkich want, napełniając szumem i łosko- tem cały las. Tu naprawdę dopiero widać, jak wielki ma on spadek (porównaj d. 85c). Górale nazywali go Potokiem Koszystym. Po 20 min ścieżka oddala się od potoku i podchodzi dość stromo na porosłe lasem bule (ok. 1180 m), skąd łagodniej już nachylonym terenem leśnym kieruje się ku skrajom Rusi- nowej Polany. Okolica bul zw. jest Czerwonymi Brzeżkami i często przewija się we wspomnieniach dawnych myśliwców. W r. 1887 TT wystawiło tu nie zagospodarowane schronisko dla turystów, rozebrane w r. 1898 z powodu niskiej przydat- ności (materiał zużyto na rozbudowę schroniska w Dol. Pięciu Stawów - por. d. 90c). 2 km Rusinowa Polana (1180-1300 m) - opis d. 86c. Z Palenicy Białczańskiej 45 min (.ţ30 min). Z leevej dochodzi d. 88b (z Roztoki). Szlak wiedzie dalej 0,6 km (10 min) wzdłuż polany do skrzyżowania z d. 87. ţł.. .. 7 t.. ţţC fa7. i.. ROZTOKA I PIţĆ STAW6W 217 DOLINA ROZTOKI i PIĘCIU STAWÓW POLSKICH Jest to środkowa z trzech dużych dolin polskiej części Tatr Wysokich, a pod względem ukształtowania i krajobrazu - jedna z najoryginalniejszych w całych Tatrach. Obramowana z obu stron bocznymi graniami, swą szerszą pd.-zach. częścią sięga pod główny grzbiet Tatr - w jego najniższym odcinku po- między Szpiglasowym Wierchem (2172 m) a Świnicą (2301 m). Ma ona 7,5 km długości i dzieli się na dwa wyraźnie rozgra- niczone piętra: głębokie lesiste koryto Dol. Roztoki (6,5 kml), "zawieszone" ponad walną Dol. Białki, oraz wydźwigniętą wy- soko ponad górną granicę lasów płytką nieckę Dol. Pięciu Stawów (7,3 km2), zasłaną piargami i polami złomów, na dużych połaciach porosłych kosówką i jałową psią trawką. Obydwa piętra rozdziela skalisty próg 70-100 m wysokości, w połowie szerokości przecięty wstęgą największego wodospadu Tatr - Siklawy (d. 90d). Podobnie jak pozostałe doliny Tatr Wysokich, tak i ta wymo- delowana została przez lodowce, które pozostawiły liczne i nie- zwykle świeże ślady swej pracy: podcięte progami kotły, wy- gładzone powierzchnie skalne (nad Wielkim Stawem), wały moren środkowych i bocznych, typowy żłób glacjalny Dol. Roztoki. W osobliwym ukształtowaniu Dol. Pięciu Stawów dopatrują się geografowie (Mieczysław Klimaszewski 1959) części dawnej plioceńskiej pradoliny, słabo tylko "odmłodzonejř przez lodowce. Główną ozdobą Dol. Pięciu Stawów - odzwier- Ciedloną nawet w jej nazwie - są wspaniałe jeziora. Tworzą one największe w Tatrach skupienie wód stojących o łącznym obszarze 61 ha, co wynosi bez mała 10% ogólnej powierzchni doliny. Wielki Staw jest najgłębszym (79 m) z jezior tatrzań- skich, a zapewne i największym (34,4 ha), Zadni Staw zaś cieszy się sławą najwyżej usytuowanego z wszystkich jezior polskich (1890 m). Jeśłi chodzi o osobliwości Dol. Roztoki są nimi - oprócz wodospadów - przede wszystkim urwiskowe lasy limbowo-świerkowe na stokach, wskutek niedostępności terenu zachowane w dużej części w pierwotnym stanie. Mają w nich ostoję niedźwiedzie, które w Czubie i Wołoszynie przesypiają zimę, a po przebudzeniu się wędrują przez całą długość doliny na pd. stronę gór. W maju 1952, w trakcie takiej wędrówki, niedźwiedź zapadł się pomiędzy kry Wielkiego Stawu i utonął. O \ o. O ţ w \ ( \ 1731 I,, ţ GOLYWIERCH O( 1. 5 hr nisko ůMvrowaniecW ţ\ ţ ," ,Ios Cry 2. Schroniako ůRozfokaů \ ó PoI FlllpczeAake ţ 1 / Sţ 3 B zyno e Turnie 2172 i 2181 m 5 i I ZBmede Tumie, 2178 m 5 M ly K i Wi , h T228 m 8 Kolowa Turnis, T105 m \ o \; .- \ 7. Zeóyfkowy az las t ,Ilo pop , \ 8 Szpyl aowa Prr lęcz 2110 m \ Ruslnow ţI \ 9. CiemnosmneczyAakB Slklewe \ osi ţY w ma9 _ 1: Pele m \ 10. Iehi Mnich 2118 m Přl ţ' GţSlA szTA "/\ BiefcleA k8 11 P I z pod CAlopkiem, 2307 m Weksmuqdzk,ţ / I I 12. IeDleoA 2291 m ţ RO IEŃ WAKSMUNDZKA / I IJ Schronisko Pod WeP1 ". W ţ / ţ\ţţ _/ ,no \ Pól. PsAazc ca \ \ / 1T01 I l ' I f AIAGURA 1 / /, I ; 1 j I , . /. / ó ' l ID,. ?ř Po Woloszyne ; ţţ a I ţ Cz 1 0 5t wek 'Eţ \ I m ' I \ Y a ţ. \ I \ e\ţ :, 1011 Ś yi, ó ... ; , ,ţ ţ io rI - \ / ţ N O 1901 // / \ , U > O " WodoO,zmoty ů. ţ I 1 ^ ţţ ,s11 zoB7 rţ~ y I,n3 SZţ zoa ţ.ţ,Ws \ ZOL 7URNIA .2 O O ,71, / \\w ţ I \ţi lony Stew / I r Qţ 1 Y OI' rURNIa Na0 5lczoraMl \ ţ / ţmţ 1 1-ţţ- t ţ ţ / LILIOWE \ KOS IELEC GRANAIYţ I OĄ. // 1,55 ţ\ 00 llJP ; I A P' We fe I I SKRAJNA T l T l ţ l I ţ 20 1 OOL\N T ţ'ţ wa Rozloks l mon ,, I oţ ů řţ // / aE \ \ Sww,Ca 5 v 1 0J / ţoRţ- o Oţ .. ,tţţ / KOZI W \ ů ZAWRA7 O l / \ 1,59 \ O / 1 119t / ţ O ţ /l 1 , , / 5wl rOwKA 0 ;/ Wloiisnica l 1 s A7 \ sikswa / / ţţ-/ I Q-J ţ w'' \ \ \ ţ i .. o o ţ Zadni Sfew\ \ \ / WALENTKOWA '\I,ss . ţ ţ ţ-1 ţ7 Przsdni Staw 1 O ţ, Q.i . eř \ GLAGKA P ,991 ţ7ţ 1 ţ 2 1' \ GLADKI W bţ l,PSLoNYw ţ: ţ l ,ţ z \v i I 1065 \ WIeIkiStew ţ _ _ , lsss SqP ul w' o zAwoRvI ,aza or 1 G\V 7 CICHY W , y ^ ů CZARNA LA WKA \ - B1 Koóyli St. KOsTuR IABI SZcZn IaDie Stewy SZPIGLASOWY W 1171 NIZNI 8'ahzs skis \ ţ \ ţ Morskie Oko / SMRECZYNY ţ Nilni I wRorA NEN t' 1,7ř CHALVB SKIEGO ID7U / . MLYNAHI ^ CiemnosmreczyAsk e S ewy y MNI N /-ţţ / \ WYlni ţ7e l CzernY Stsw 10 \ CUBRYNA W EL I 1131 I 2A81 SZCZY7 1159 N. H.?rv HYfRS sZć o ?ţ-rţF czaRNr l mao A \ Y Kt \ NI2NIE RYSY ţR \ KOPROWYW 1967 ( 1ů1D ţţ_ I . 1977 12 ISOJ GARAJ WA OCINA/j Wielki/ \ n.RYSY Q srRAţwcA LIŃSKA \ ţ , WOLOWA TURNIA \ţ WIELKI MAtY wKovRÓwA HiAczowe ţ// iiii A OGROD OGROD I,IB Sfewy IJ ĄU ( ,VIFwCY N ByW SZCZlRaŚ KI SZ. ţy 1\ 0 ,1 2 WYSOK RKA Iu9 Iaao \ ţ km 1n ROZTOKA I PIĘĆ STAWÓW Dolina należała do zespołu hal nadanych w r. 1637 sołtysowi Nowobilskiemu. Górale zwali ja Pięci-Stacuy, pod ta nazwa wy- stępuje też na mapach z w. XVIII i w dokumentach. Bezcenna amiatka jej pasterskiej przeszłości jest zachowany nad Wiel- : p'm Stawem szałas kamienny (d. 77e), najstarszy i najbardziej ů prymitywny w Tatrach. Krażyli tu poszukiwacze skarbów. ^ ţwistówkę, z noclegiem w szałasie nad Wielkim Stawem. O turystach mamy wieści z poczatku XIX w. (Staszic), choć już Gabriel Rzaczyński w r. 1721 daje całkiem poprawny wglad w topografię doliny. Standardowa trasa wycieczek wiodła Roz- toka do Siklawy i dalej obok Wielkiego Stawu na Świstówkę i i do Morskiego Oka. Zawrat "odkryto" w poł. XIX stulecia, echroniska stanęły staraniem TT w r. 1876 na polance Roztoce i nad Małym Stawem (opisy d. 90a i 90e). W r. 1880 Eugeniusz Dziewulski pomierzył stawy. W 1. 1902-06 wybudowano słynna Orla Perć (d. 80). Późno, bo dopiero w latach międzywojennych, rozpropagowano narciarskie walory doliny, zwłaszcza w okre- sie wiosennych firnów (marzec - kwiecień). W 1. 1929-31 w Dol. Pięciu Stawów prowadziła doniosłe prace badawcze wyprawa Instytutu Geografii UJ, której liczne publikacje popularnonaukowe przyczyniły się do rozsławienia walorów turystycznych okolicy. 90. DOLINĄ ROZTOKI DO PIĘCIU STAWÓW Wycieczka m jedncł z najdzikszych i najladniejszych dolin w Tatrach. Zyuiczne powietrze i potok pienickcy się cuzdtuż drogi podnosz4 cuartości rekreacyjne wędrówki. CzęścioLuo re- zerwat ścisly. Dlugość szlaku 6,5 km, różnica Iuzniesień 640 m - 2.15 godz. (.ţ1.45 godz.). Zn. zielone. Poczatek szlaku na polance Roztoka (1031 m), łeżacej na 908 aluwiach zach. brzegu Białki, u stóp lesistej Czuby (1426 m). Stoi tu wśród lasów drewniane schronisko, słynne z atmosfery "z dawnych lat". Ma 77 miejsc noclegowych (pokoje 2- do 8-osobowe), gospodę (60 miejsc), świetlicę, elektryczność i po- średnictwo pocztowe (34-500 Zakopane, skr. poczt. 200). Tel. 77-442. Ceny noclegów w zimie 1994: 50-80 000 zł. W r. 1876 powstało tu schronisko TT im. Wincentego Pola, tędy bowiem do r. 1901 wiodła droga do Morskiego Oka. Zbudowano je na nowo (z wykorzystaniem części materiału) i przesunięto w ' suchsze miejsce w 1. 1911-12, wykończono w 1913, a przerabiano 220 ROZTOKA 1 PIĘĆ STAWOW w 1926, 1932 i 1935-36. W latach międzywojennych była to główn:r baza taterników polskich, wspinających się na Słowacji. Jesieniy 1939ţ10 mieścił się tu punkt oparcia dla patriotów uchodzących na Węgry, choć nie wszyscy zeń korzystali. Jan Sawicki w paź- dzierniku 1939: "Po noclegu na Polanie pod Wołoszynem skoro świt omijamy Roztokę i lasem przekradamy się przez Białkţ. Na polanie Biaia Woda szumia trawy, w Horwackim Upłazie ry- czą byki..." Schronisko miało wielu wspaniałych gospodarzy: skrzypka góralskiego, Bartusia Obrochtę (od r. 1894) znanego taternika Pawła Vogla, Andrzeja Krzeptowskiego. Od r. 1!ł74 prowadzi je rodzina Pawłowskich: najpierw taternik i naczelnik GOPR (1947-60) - Tadeusz Pawłowski, a teraz jego syn Marek. , Jesienią wokół polany odbywają się rykowiska jeleni. Z polanki wiedzie w górę kamienista droga, której pętlc ścina zielono znakowana ścieika. Las jest zawalony omszałymi głazami morenowymi i złomami oberwanymi z Czuby. Po pra- wej płynie w niewidocznym wąwozie potok Roztoka tworzący na progu piękny Niżni Wodogrzmot. U wyjścia z hasu ruiny szaletów służących przed laty masowo tu przywoionym wycie- I czkowiczom. Droga dochodzi do placyku przy szosie (d. 65n. 90b 1 km **Wodo zmoty Mickiewicza (1099 m). Od schro- niska 15 min ( ţ2 min). Po prawej, za placem, most nacl czeluścią Roztoki, zbudowany w r. 1900, rozszerzony w l9fifi, , w dawnych przewodnikach wzmiankowany jako wybitne dzieło techniki. Turyści oglądają stąd Pośredni Wodogrzmot, spada- jący grzywą pian na czubaty głaz. Wyżej huczy w skalnej gar- dzieli Wyżni Wodogrzmot z mostu niewidoczny i nie udostţ- pniony znakowaną ścieżką. Poniżej mostu widać górną kra- wędź Niżniego Wodogrzmotu. Ten zespói wodospadów powstał na granitowym progu rozdzie- lającym ujście Dol. Roztoki od silniej przegłębionej Dol. Białki. Spopularyzował je ok. 1880 r. Walery Eljasz, a T1' pobudowało ścieżki i mostek. W r. 1891 - z okazji sprowadzenia prochów Mickiewicza na Wawel (1890) - Walny Zjazd TT wodospady na- zwał imieniem Wieszcza. Na krawędziach skał kłębi się bujna roślinność z licznymi gatunkami drzew liściastych i krzewów (wierzba śląska, iwa, dziki bez koralowy, brzoza karpacka, którn tu występuje na najniższym w Tatrach stanowisku). Wodogrzmoty najpiękniej wyglądaja w rannym słońcu - po dużych deszczach. 90C Z placu postojowego wchodzi w las kamienna drożyna, któreůj zakosy przecięto linią kamiennych schodków (zn. zielone)- Po lewej wznosi się Czuba (1426 m), po prawej gmach Wolo- szyna z Turnią nad Szczotami (1741 m), pokrytą dziewiczym ROZTOKA 1 PIĘĆ STAWOW 221 ţ' Fasta bór limbowo-świerkowy z domieszką modrzewia. Okolica ţest jedną z ostoi niedźwiedzi, które w Czubie i Wołoszynie ţ 1llaja stałe gawry. Po przejściu Roztoki (10 min, kładka) szlak wiedzie wzdłuż ;;' jej pn.-zach. brzegu. Przekraczamy leśny potoczek o nazwie jjobra Woda. Z wielkich żlebów Wołoszyna, pooddzielanych ':. kalistymi grzędami, schodzą zimą lawiny, których dziełem są '',' Wyrwy w lesie, sięgające aż po potok. Z lewej lśnią wilgocią ' ţiemne urwiska Opalonego, porośnięte "wiszącym" borem ţwierkowo-limbowym z przewagą limby. W trójkątnym urwi- . eku gnieździły się kiedyś orly i stąd zw. jest ono Orlą Ścianą (drogi wspinaczkowe). 3,5 km Nowa Roztoka (1290-1310 m). Od Wodogrzmotów 4S minut. Wąska polanka śródleśna na pn. brzegu potoku, utytkowana kiedyś głównie przez krowiarzy. Szopa, notowa- na już w XDţ w., została odnowiona w rţ 1986. W górze tnalownicze turnie Wołoszyna zw. Kochami. Za polanką szlak przekracza potok i wznosi się zakosem w górę. - 4,5 km Dziadula - stojący blok granitu, podobny do siedzącej żebra- - wysokości 1370 m przez wielkie lawiny. Z lewej ciemnieje , ściana Świstówki (1763 m - zob. d. 95a), na lewo od niej znajduje się "zawieszone" ujście dolinki tej nazwy. Potok Roz- toka płynie teraz przez gąszcz rosłych kosodrzewin, tworząc liezne kaskady. Jego średni spadek (wliczając wodospady) '; Vvynosi 110 m/km. Bujne ziołorośla tworzą m.in. miłosna gór- v:. gka, modrzyk, omieg górski, ciemierzyca zielona. 5 km rozstaj szlaków na wysokości 1432 m. Od Wodo- 90d ;; ţrzmotów 1.10 godz. (.ţ55 min). W lewo odchodzi d. 91 - czarno znakocuany szlak, miodgcy przez kosodrzecuiny cuprost do schro- ţVg podań bacowie pięciostawiańscy rozliczali się z gazdami. ţţ'Ńa pn. widać skalisty żleb spadający z Krzyżnego, a na lewo pd niego - podciętą urwiskami Dolinkę Buczynową klasyczny ţţ,przykład polodowcowej doliny "wiszącej" (zob. d. 83d). Pod jej próg chroni się kępa lasu, który dopiero tu osiąga swą klima- tyczną górną granicę. Droiyna przechodzi w ścieżkę i pnie się ţa tzw. Wrótka (1570 m). Otwiera się stąd widok na naj- ţłotężniejszy wodospad Tatr, **Wielką Siklawę. 222 ROZTOKA I Plţb STAWbW Liczy ona ok. 70 m wysokości i spada z progu tzw. Ściany Stawiarskiej o średnim nachyleniu 35ř. Odwadnia się przez ni: 1 miasta Spisza - Wielka ł:.omnica (10 km), Huncowce (11 km), t Lomnica Y'''=Kieżmark (16 km), Poprad (18 km). W zimie jes v Tatrzańska drugim co do znaczenia w Tatrach centrum na- Droga Wolności wybiega obok ośrodka sportowego (po prawej). 100f , Naţbliższy odcinek jest ciekawy krajobrazowo. "Z Łomnicy do ::ţzmeksu należy o ile możności iść pieszo, gdyż tylko wtedy ICorzysta się z piękna przyrody górskiej" - radził Mieczysław ŁOMNICA TATRZAŃSKA . ''o w do Smokowca 1. Stacje kolejek linowych do i.omnickiego SLaww starej (d. 122a) i nowej (d. 122C). 2. Grand-Hotel Praha, zbudowany w 1. 1903-05, przebudowywany. A*, tel. 0969/967941ţ, 151 miejsc, pokoje 1-, 2- osobowe, apartamenty, restauracja, ka- wiarnia, bary, parking strzeiony. 3. Sty- lowa restauracja "Zbojnicka koliba". 4. Hotel Slovan". Wybudowany w r. 1972. R*, Lel. 0969/967851, 200 miejsc, pokoje 1-, 2- i 3-osobowe. 5. Pensjonat "Beţlin". Tel. 0969/967778, 20 miejsc w pokojach 1-, 2-, 3- i 4-osobowych z umywalk:l, WC i prysznice wspólne, niskie ceny. 6. HoLel Horec". 60 miejsc, pokoje 2-osobuwe z dostawkami, wspólne prysznice, rezer- wacja w hotelu "Slovakia", tel. 0969/967961. 7. Hotel "Slovakia". 'Pel. 0%9/967961--4, 72 miejca w pokojach 1- i 2-osobowych. Obok dwa dawne domy wczasowe "Urąn" i "Volga", Lel. 0969/967841-3, w sumie ok. 300 miejsc, sauna, basen. 8. Sklep z pamizLtkami. 9. Tani bar "itecord", czynny w godz. 6.30- 11.30 i 12.30-18, w sob. i niedz. 9-15.30. 10. Przyst. autobusowy i parking. I1. Ho- Lvl "ł.omnica" z r. 1892. Trwa kapitxlny remonL. 12. Yoczta: Lelefony 7-20, sol>. 7-I8, niedz. 9-14, inne pn: pt. 7.30-I5. 13. Księgarnia, sklep sportowy, wylmiy czalnia rowerów. 14. Dom usiug, cukier nia, restauracja. 15. Stacje kolei szeroku torowej i kolejki elekrycznej (TEZ), rc stauracja, WC. l6. Dom towarowy ,;1;, vor". 17. Magazyn obuwniczy. 18. Sklepy spoiywcze. 19. Hotel "Stavbar". '1'uů1. 0969/967561, 117 miejsc, 2- i 3-osotmwm pukoje z WC i prysznicem. 20. Przychoct nia lekarska 7.15-15.45, apteka pn.--pl. 7.30-12; 13-16. 21. Muzeum TANAf', czynne pn.-pt. 8.30-12; 13-17, soh , niedz. 8-12, wstęp płatny. 21a. Muzcum przyrodnicze z ogrodem ixVanicznym w Lrakcie realizacji, pn: pt. 8.30-16. solu., niedz. 8-12. wsLęp wolny. 22. Kino, sklnůp sportowy. 23. Hotel "Odborąr". 'I'el. 0969/967351ţ. 168 miejsc w pokojach 2- i 3-osobowych, restauracja, basen. 24. Stacja benzynowa czynna codz. 7-12, 13 19. tel. 0969/967604. 25. Dom wczaaowy z częścia hotelowa "Morava", t.el. 0969/967641fl, 270 miejsc, pokoje 2- i 3-osobowe. DOOKOLA TATR SPISKICH 253 Qtłowicz w r. 1921. W r. 1923 odbywał tu spacery Arnold Zweig. - 32,5 km przyst. Stara Leśna (Stara Lesna). Na pd. wsch. odgatęzia się droga do wsi tej nazwy- Przy niej (0,6 km) prywatny autocamping, czynny 1 VI - 20 IX, miesz- ţqcy ok. 400 os˘˘; tel. 969/967493. W pobli§u przy bocznej ţr'odze (w lewo) dwa nowoczesne hotele: "Horizont" (115 miejsc ţi 42 pokojach, wszelkie wygody, tel. 0969/967881) i "Kontakt" (ţl pokoi 2-osobowych, tel- 0969/967915), oraz wybudowany ţCllug tego samego pomyslu archilektonicznego ośrodek wypo- ţynkowy Stowackiej Akademii Nauk (SAV), sqsiadujq.cy z ob- ţlerwatorium i astronomicznym centrum naukowym (urucho- pţ.ione w r. 1987, patrz d. 120c). Na pn- od Drogi Wolności rozciąga się obszar morenowy dgwnych lodowców dolin Staroleśnej i Zimnej Wody. Obrywa qN1 si‘ kraw‘dzi† 130-180 m wysokožci, od lat penetrowa- ţ przez geomorfologów. Lasy na zboczach niszczyły wichury wY l. 1915, 1919, 1941. ţţ'lYasa przecina potok Zimną Wodę (Studeny potok). - 34 km ,!ţţItrzańska Leśna (Tatranska Lesna, 930 m). Letnisko zało- 'ţDrie ok. 1930 r. - domy wczasowe, duży ośrodek międzynaro- Wych kolonii szkolnych "Detsky raj"- Ku pn. odchodzi d. 127. ', x' 36-38 km Smokowiec. Zrośnięte w jeden organizm miejski 1 OOg ry osiedla Wyżni Smokowiec (Horny Smokovec, 950 m), unięty na pd. od Drogi Wolności Niżni Smokowiec (890 m ţ ,rtl. lOlb), Stary Smokowiec (Stary Smokovec, 1010 m) i Nowy okowiec (1000 m)- Centrum stanowi Stary Smokowiec, naj- ţ rsze ze słowackich uzdrowisk tatrzańskich, położone wśród w u pd. podnóży Sławkowskiego Szczytu (2452 m) przy łach szczawy alkalicznej- Ośrodek administracyjny i tury- źny słowackich Tatr Wysokich z siedzibą HS TANAP, riymi agencjami (patrz plan osady). Węzeł komunikacyjny: orzec autobusowy (m-in. koniec linii z Lysej Polany - 5 godz.); węzłowy dworzec kolejki elektrycznej (d. 101). Zdroje stawkowskie wzmiankowane były od dawna. Do końca w. XIX przetrwała tradycja tłumnych "majówek" ludowych u źró- deł, kiedyś być może związana z obrzędami kultowymi (Smok s! był jakoby bożkiem zdrojów i bogactw ziemi). W r. 1793 Istvţn '"řţ hr Csśky postawił tu domek myśliwski, a w 1. 1793-97 dwa domy < letniskowe- W r. 1805 tutejsze kapiele i "nowe pobudowania wspomina Staszic. Duie zasługi położył w 1. 1833-68 Johann G. Rainer, dzierżawca, a od r. 1848 niemal właściciel uzdrowiska. ; W r- 1875 powstał Nowy Smokowiec, niebawem zaś zawiązał ns Sladslko i 1. Stacja benzynowa czynna codz. 6.30- wodnicy tatrzańscy. Yunkt informacylup 19, tcl. 0969/2775. 2. Hotel MS'70, tel. - przepisy Yarku, warunki pogodowm 0969/2970 i 2972, 52 miejsca w pokojach Obok biuro turystyczne "ţedok", Lcl 2-osotxţwych o róinym atandardzie, re- 0969/2414 i 2568, przedsprzedai bileLów stauracja, w pobliiu wyciagi narciarskie autobusowych i kolejowych, inform:łcţ:a, 853 i 60 m dtugości. 3. Hotel "Park". Tel. rezerwacja miejsc holelowych i kwral.ţr 0969/2342ţ. 164 miejsca w pokojach 1- i prywatnych. Czynne 8-19, sob. i niedţ.. 2-osobowych. 4. "Villa dr Szontśgh". Tel. g.qţl5. 16. Stacja kolejki elektrycznuţ, 0969/2061. Nowy prywatny pensjonat w przechowalnia bagażu, bufet, WC. 17. W zabytkowym domu, 40 miejsc w pokojach dawnym hotelu "Tatra" kompleks restau 2-oaobowych, restauracja czynna do godz. racji ("Tatra", "Tatranskś kuńa", "SLell:, 22. 5. Hotel "Bystrina". Tel. 0969/2618. 92 gar" i bar samoobstugowy). 18. Yrzy,i. miejsca w pokojach 2-osobowych. 6. Dom autobusowy i parking. 19. "Vila F'lónn' usług (cukiernia, kwiaciarnia, pamiţtki sala wystawowa czynna 10-16 bez pn. szewc fotograf, kasa wymiany). Obok Tel. 0969/2818. Sklep z ludowa ceramik:ţ. dom kultury w budowie. ?. Lecznica i Oţk "Dom Szwajcarski" - wypoiyczalnia poliklinika, tel. 0%9/2444, pogotowie 155, i serwis narciarski. 20. Dom towarowy, nocne i świţteczne dyżury. 8. Poczta: te- sklep sportowy, bank (7.15-16; sob. 7.1;, lefon 7-20- sobota 7-18 niedz. 8-12, inne 13). 21. Hotel "Śţport". 22. Hotel "Bellc usługi: 8-16' sobota 8-10. 9. Policja. Tel. vue". Tel. 0969/2941ţ. 250 miejsc w Iro 0969/2433 2333, alarmowy 158. 10. Dol- na stacja kolejki linowo-terenowej na Sio- kojach 1-, 2- i 3-osobowych. Basen, restau detko (d. 128). Kasa czynna 6-19.45, w racja, w pobliżu wyciag narciarski. 2;S. piatki 8.45-19.45. W budynku sklep spor- ţiCgarnia (pn: pt. 8-17). Obok Galen:, towy, wypożyczalnia nart, agencja tury- Tatrzańska" (9.30-17 bez pn.). 24. Biuro slyczna. 11. Restauracja i bar "Taverna". turystyczne "Slovakoturist". Tel 12. Hotel Grand. Tel. 0%9/2154-6. 132 0969/2827, czynne pn-pt. 8-16. Ohak miejaca (+?4 dostawki) w pokojach 1- i sklep sportowy. 25. Hotel "Novy ŻivoL". 2-osobowych. Stylowy budynek z 1903 r. Tel. 0969/2610. 62 miejsca, pokoje 2 n 13. Hotel "Crocus". Tel. 0%9/2741. 80 3-osobowe. Dalej d.w. "Partizan". '1'cl miejsc w pokojach 2- i 3-osobowych. Na 0969/2161. Pokoje 2- i 3-osobowe. 26. St:n parterze kawiarnia "Bistro". 19. Sklepy cja autoservice. Tel. 0969/2571, pn: pt.. spoiywcze. 15. Horsk5 sluiba - centrala. 6.30-15. 2?. Apteka, czynna 7-18, sob Tel. 0969/2820 i 2855 (calry dobe). Prie- 8-13. się Smokowiec Dolny ( 1881-82). Budowa szos i kolejki elektrycz- nej (1909-12) zwiększyła frekwencję i przyśpieszyła rozwój miej- scowości. Zwana była ona ciagle jeszcze Szmeksem - obecna nazwa przyjmowaia się z trudem od r. 1894 lansowana przez Stanisława Eljasza-Radzikowskiego. W r. 1944, po wybuchu powstania słowac- kiego, w Smokowcu zawiązał się oddział bojowy, wkrótce rozbity przez Niemców. Po wojnie miejscowość rozrosła się do roli głów- nego ośrodka pod Tatrami wzbogacając się m.in. o nowy dom HS TANAP (1965-67) i duży dom towarowy (1970). W Starym Smokowcu zachowało się sporo zabytków .ţCIX-wiecznego budownictwa leczniczego i wypoczynkowego. ,Drewniany kościółek pochodzi z r. 1893, budynek dawniejszego jţotelu "Tatra" - z lat 1885 i 1900. "Dom Szwajcarski" z bogatą ţprawą snycerską wybudowano w r. 1865 staraniem Johan- řţa G. Rainera (wyremontowany w r. 1987). Reprezentacyjny ţGrand", zaprojektowany przez architekta z Budapesztu, iţtel o światowym standardzie, który utrzymuje do dziś. willi "Flóra" (w r. 1839 przeniesiona spod Popradu) remont 983) i w Galerii Tatrzańskiej w Górnym Smokowcu odbywają ":ţ ę okresowe wystawy. W zimie do dyspozycji gości stoi tor ţţta Siodełku, obok hotelu "Bellevue" i na Jakubkowej Polanie. ţś'ereny spacerowe rozciągają się u podnóży Sławkowskiego ţzczytu (Kozia Skała, Zbójnickie Wanty, Wieżyca). Centrum ţţJciejscocuości jest punktem wyjścia szlaków 128, 129, 140 i 141. ,1ţ,5 km na pd. od Starego Smokowca przy drodze do Popradu, ţ,pluże pole campingocue (zob. d. 101b). Ze Starego Smokowca szosa wychodzi przez Nowy Smoko- 'ec (1000 m), uzdrowisko założone w r. 1875 przez dra Mi- sa Szontagha st. (1843-99) jako osiedle sanatoryjne, będące olebką nowoczesnego leczenia gruźlicy pod Tatrami" (Alfred rósz). Jego chlubą stało się wspaniałe sanatorium dra Mikló- Szontagha mł., zbudowane w 1. 1917-25 wg secesyjnego rojektu Milana M. Harminca. Dom założyciela miejscowości ţrzez wiele lat hotel "Tokajik") został odzyskany przez padkobierczynię i mieści stylowy pensjonat z restauracją Villa dr Szontagh" - zob. plan). .. 39 km Tatrzańskie Zręby (Tatranske Zruby, 995 m). Ob- 100h arty z napisów obelisk z r. 1950 ku czci żołnierzy czechosło- ackiej brygady spadochronowej - ofiar katastrofy samolotu Zadnim Gierlachu. Duży dom wypoczynkowy dla wojsko- DOOKOLA TATH SPISKICH 255 256 DOOKOLA TATR SPISKICH wych z miejscami hotelowymi. Pokoje 1-, 2- i 3-osobowe tel. 0969/2751, 2752. Osada powstała w r. 1923 jako obóz oddzia- łów górskich (stad dawniejsza nazwa Vojenske Sruby - Woj- skowe Baraki). Chętnie wypoczywał tu gen. Ludvik Svobod;ţ. Ku pn. wychodzi d. 142. 41 km Tatrzańska Polanka (Tatranska Polianka, 1005 m). Osiedle lecznicze (choroby płuc), którego zaczatkiem stat się pensjonat zbudowany w r. 1888 przez rodziny Guhrów, Nitschów i Weszterów (stad nazwa Westerów, do niedawna używana przez starszych turystów). Było to ułubione letnisko Niemców ze Ślaska i Wrocławia st.,td ich zwiazki z Dol. Wielicka. Lecznictwo od ok. r. 1890. Nomů sanatorium - "o europejskim rozgłosie" - wzniósł w 1. 1907-Uţ) dr Michael Guhr, który też uczynił Tatrzańska Polankę kolebk;i narciarstwa spiskiego (w r. 1910 pierwszy kurs, w 1911 pierwszţů zawody, w 1912 skocznia). W starym sanatorium leczył sit w r. 1923 poeta Jiii Wolker (1900-24) - w parku jego pomnik, tablica pamiatkowa. Od 1958 r. festiwale poezji. Sanatorium ma 300 miejsc i przyjmuje rocznie ok. 2500 pacjentów z chorobami dróg oddechowych (od 1975 r. nie leczy się tu jui gruźlicy). Osiedle jest punktem wyjścia d. 143, 144 i 148. Na pd. cosoh. zbiega droga do Gierlachowa (3 km) i Batyżomiec (7 kml. Przy niej w odlegtości 1,5 km (150 m od przyst. autobusocucy,u "Gerlachouo osada') schronisko "Chata Horec" z 23 miejscanţi w pokojach 2 do 5-osoóowych. Niskie ceny, wspólrta kuchţtia z cuyposażeniem. Tel. 0969/2767. Droga Wolności wiedzie dalej lasami. Z odkrytych odcinkciw piękne *widoki, m.in. na masywy Gierlachu (2655 m) i Koń czystej (2535 m). - 42 km Wielicka Woda. Wzdłuż jej orogra ficznie prawego skraju ciagnie się tzw. Żółty Brzeg - długiu oberwisko fluwioglacjalne 60-70 m wysokości, znane z gro- dziska przedhistorycznego. Za kolanem na potoku leśniczów- ka Danielowo. - 44 km Nowa Polanka (Nova Polianka, 1060 m). Duże wojskowe sanatorium przeciwgruźlicze, zbudo- wane w 1. 1947-56, ostatnie dzieło arch. Milana M. Harminca. Piękne *widoki na Tatry Wysokie. Przecinamy dalej Potok Batyżowiecki (Kahul) oraz płaszcz moren lodowca batyżowiec- kiego, kryjacych w swych fałdach jeziorko zw. Żomp. Równo- legle do szosy biegnie linia gazociagu zaopatrujaca w bezdym- ne paliwo miejscowości podtatrzańskie. DOOKOtA TATR SPISKICH 257 46 km Wyżnie Hagi (Vyśnó Hagy, 1070-1125 m). Osiedle 1001 ganatoryjne u pd. podnóży Kończystej. Kiedyś leśniczówka i popularne letnisko, założone w r. 1891 przez Ferencza Ma- ziśţssyego (pensjonat "ze świetnym mlekiem górskim pstraga- jni i przednim winem z piwnic dziedzica"). W r. 1897 miejsco- pvość kupił Christian Hohenlohe i wzniósł zameczek myśliwski. Bywał tu Kazimierz Tetmajer (stąd sceny w "Marynie z Hru- bego"), tu wybuch I wojny zastał Stefana Żeromskiego, który w Hagach ukończył "Zamieć" (1914). W 1. 1934-41 zbudowa- no największe w Czechosłowacji sanatorium przeciwgruźlicze (1070 łóżek), obecnie leczace również pacjentów z innymi scho- ţzeniami dróg oddechowych. W kierunku pd. odchodzi szosa do Stcuoly (4 km) przez Niżnie Hagi, oraz żótty szlak turysty- an.y do tej ostatniej miejscomości, ku pn. odgatęzia się d. 149 do Batyżocuieckiego Stawu. Droga Wolności wije się teraz dalekimi ponóżami Tępej (8284 m) i Osterwy (1984 m), ciagle się wznoszac. - 51 km rozdroże: W pracuo odchodzi stara szosa ruchodzcłca kolanem ur wylot Dol. Mięguszowieckiej (1,2 km do parkingu strzeżonego i d. 153, dalej zakaz cujazdu). Droga Wolności przerzuca się wprost przez rzekę Poprad. - 52 km kolejne rozdroże: Glówna szosa kieruje się ku zach., omijaj4c Szezyrbskie Jezioro (d. 175). ,Qdgałęzienie w prawo doprowadza do dużego płatnego par- e;ţingu poniżej Nowego Jeziora Szczyrbskiego (opis d. 175a). ţCursowe autobusy i samochody ze specjalnymi przepustkami ţ'(m.in. mieszkańców hoteli). ,;ţţ. 54 km Szczyrbskie Jezioro (Śtrbske Pleso, 1315-1356). 100j sjwyżej położona miejscowość tatrzańska, uzdrowisko klima- czne (choroby oskrzeli - astma, bronchity itp.), ośrodek tu- , styki i europejskiej rangi centrum narciarstwa sportowego. _ży nad jeziorem tej samej nazwy (1346 m - opis d. 163a) - ogromnym wypiętrzeniu moren, w okolicy o nieporównanej ţ alowniczości (panorama d. 163). ,ţ "Zielona Woda czyli Szczerbska lub Sterbska plesa" notował w r. 1805 Stanisław Staszic. W rţ 1872 właściciel okolicy József Szent-Ivţanyi st. wystawił nad brzegiem domek myśliwski, a w ţţ 1875 pomógł MKE w zbudowaniu po wsch. stronie schroniska (które po 5 latach odkupił). W tym samym czasie Komitat Liptow- ski przeprowadził ze Szczyrby do jeziora drogę bita, ze Smokowca zaś - szeroki chodnik pieszy ( 1877). W r. 1885 osada uzyskała status uzdrowiska. W r. 1901 (stało tu już wtedy 20 budynków) 258 DOOKOLA TATR SPISKICH Slepe Stewki I ţO 10 I t ţ J,:.ţ.ţ ;.ţţ t óţ . . . SZCZYRBSKIE JEZIORO 1. Wyciagi knesełkowe - mały i duży (zob. d. 164B). 2. Wyciag orczykowy. 3. Hotel "F1S", tel. 0969/92221-5; 110 miejsc hotelowych, 40 miejsc w 4-oso- bowych segmentach, basen sportowy, sauna. 4. Hotel "Patria", tel. 0969/92591-5; 300 miejsc w pokojach 2-osobowych, basen, restauracja, ka- wiarnie, bary. 5. Kort tenisowy. 7. Grób i pomnik bohaterów SNP. 8. Sa- natorium dziecięce "Solisko". 9. Zespół sanatoryjny "Hviezdoslav" - dawniej hotele. 10. Stacja telewizyjno-tele- komunikacyjna (z wieża), poczta, biuro "ţedok". I1. Dworzec kolejek: TEŻ (A) i zębatej ze Szczyrby (B), przechowal- Popradzki Stsw ia_ RODEK SPORTOW nia bagażu, kasy, sklepy i cukiernţ;,. 12. Dom Lowarowy z dużym dziadnţ spożywczym, obok księgarnia i punkt. informacyjny TANAP. 13. HoLţůI "Panoróma", tel. 0969/92810; 209 miuj sca, restauracja, bary, kawiarnia. 14. Bar samoobsługowy czynny codz. H 18.30. 15. Bazar - owoce, pamiatki. 16. Pnyst. autobusowe. 17. Hotel Zwiţp.- ków Zawodowych "Banfk", Lel. 0969/92541ţ1; 218 miejsc. 18. Apteka, tel. 0969/92206, pn.-pt. 7.15-15.45. 19. D.w. "Litvor", tel. 0969/92387, Il:, miejsc w pokojach 2- i 4-osobowych. 211. D.w. "Borovica", tel. 0%9/92442, :So miejsc w pokojach 3-osobowych. DOOKOtA TATR SPISKICH 259 uzdrowisko nabył rzad węgierski i wydzierżawił je spółce hotelowo- kurortowej. W 1. 1905-06 powstał wg proj. Gedeona Majunkego lu- ksusowy hotel, późniejszy "Krywań", obok którego w l. 1916-18(23) dobudowano gmach "Hviezdoslava" (w r. 1948 całość przejęto na Cele sanatoryjne). Po I wojnie światowej zaczęto w okolicy urzadzać ţ' imprezy narciarskie - w r. 1920 tu odbyły się pierwsze mistrzo- stwa Czechosłowacji (zob. d. 165a). W 1. 1939ţ4 Szczyrbskie Jezioro było ważnym etapem na szlaku konspiracyjnych kuńerów Zakopane - Budapeszt. Po wybuchu powstania słowackiego stało I z ' się najpierw baza partyzantów (29 VIII - 17 IX 1944), następnie jednak odskocznia hitlerowców. Osiedle z gruntu zmieniło oblicze w latach poprzedzajacych mistrzostwa FIS 1970. W wylocie Miy- nicy powstał nowoczesny stadion zimowy (d. 165a), na pd. od jeziora nowe centrum, a w kilku miejscach komfortowe hotele 1 z ekscentryczna "Panorama" (1968-70) na czele. W r. 1976 ukoń- czono budowę sanatońum "Helios" i hotelu "Patńa". ţ Szlaki dojazdowe stanowia szosa (d. 100 i 175) oraz kolej- ţ8 elektryczna (d. lOlc) i "zębatka" ze Szczyrby (d. lOld). W zwiazku z przeniesieniem połączonej stacji obu kolejek f1330 m), centrum miejscowości przesunęło się znad jeziora ku ţWschodowi. W pobliżu wybudowano ogromny parking (dla 300 ţImochodów i 80 autobusów), który od czasu wprowadze- pia ograniczeń w ruchu kołowym jest słabo wykorzystywany. ţecjentów ze schorzeniami dróg oddechowych przyjmuja dwa pţielkie zespoły sanatoryjne "Hviezdoslavř i "Heliosř oraz spe- lizujace się w leczeniu dzieci "Solisko". Szczyrbskie Jezioro st ważnym węzłem turystycznym. Schodza się tu d. 154, 155, ł64-167, 170 i 171. Dookoła stawu prowadzi spacerowa d. 163. Ą1 zimie znaleźć można w okolicy tereny narciarskie wszelkich ţtopni trudności. W przedlużeniu Drogi Wolności wybiega ku pd. i zach. d. 175. 101. KOLEJKĄ ELEKTRYCZNĄ Kolejka elektryczna (Tatranska elektricka źeleznica - TEŹ) ţqc,zy miejscowožci na liniach śomnica Tatrza¤ska - Smoko- tuiee oraz Poprad - Smokowiec - Szezyrbskie Jezioro. Pocicfgi ţursujq, na pierwszej z tras w godz. 5.41-22.29 a na drugiej 1u godz. 2.00-22.38. Kolejka zębata ze Szezyróy do Szezyrbskie- go Jeziora kursuje w godz. 5.01-22. I ţinnica Tatrzańska (850 m - d. 100e). Potgezenie szeroko- 101a browe z Wielkq śomnicg (9 km) i Popradem (17 km - 28 min), ţuykle z przesiadkg w Zimnym Potoku (Studeny Potok). do Chefy ne So/iska 101b 101c 26O DOOKOLA TATR SPISKICH Trasa kolejki elektrycznej utrzymuje kierunek pd.-zacti. i biegnie równolegle do Drogi Wolności (d. 100 - tu opisy miejscowości). - 1 km Stara Leśna (wieś tej nazwy oddalona jest od stacji o 3 km). - 3 km Tatrzańska Leśna. - 4 krn Wyżni Smokowiec. - 5 km Widok (Pekna Vyhliadka). - 6 kţn Stary Smokowiec. Z Lomnicy Tatrzańskiej 15 minut. Węzłu- wa stacja z przesiadaniem. Poprad - Stary Smokowiec. Miasto Poprad (672 m) jaůst administracyjna i gospodarcza "stolica" rejonu słowackich Tat.r Wysokich, siedziba władz powiatu (okresu). Stacja kolejowa, dworzec autobusowy, lotnisko międzynarodowe (podobno naj. wyżej położone w Europie - 710 m, loty turystyczne nad Tatrami - tel. 092/23788). Sklepy, banki. *Muzeum Podtatrza, zał. w r. 1876, cenne zabytki (*kościół gotycki z r. 124ri, przebudowany w XV w., wewnatrz XV-wieczne malowidta ścienne z panorama Tatr, renesansowa dzwonnica z r. 165ti). W 1. 1412-1770 miejscowość naleiała do Polski. - Kolejk:ţ wyrusza ku zach. i zaraz zwraca się ku północy. Piękne **pa- noramy Tatr. - 3 km Wielka (Vel'ka). Wieś, od której wzi4ł:ţ nazwę Dol. Wielicka, w 1. 1412-1770 równiei polska. Kościcţł z w. XIII-XV. Na pd. bliskie już Tatry. - 6 km Wielki St:x- wków (Vel'ky Slavkov). W XVIII w. był tu proboszczem znawc:ţ flory tatrzańskiej Thomas Mauksch. - Kolejka jedzie dalţůj pośród łak, mijajac od zach. Nową Leśna (wieś z duża baz:l noclegowa w postaci pokoi gościnnych, stacja "Nova Lesna"). Na lecuo od lirtii kolejki duży autocamping "Ternocarny". Miejsca rca polu bituakocţym i cv domkach 3- i 5-osoóowych. Bezptatny autobus kursuj4cy do Starego Smokoruca i Łomrriyv Tatrzańskiej. Najóliższa stacja kolejki "Pod Lesom". Z centrunţ Smokocuca 3 km - plan na s. 254. Zaczynaja się lasy, wśrol nich malowniczo położone nowe osiedla mieszkaniowţů. - 12 km Dolny Smokowiec (Dolny Smokovec). Osiedlţů lecznicze, założone w r. 1881. Od r. 1919 wydzielone dla dzieci (prewentoria i sanatoria przeciwgruźlicze). Po prawej kościţił drewniany w "góralskim" stylu. - 14 km stacja węzłow:ţ w Starym Smokowcu. Z Popradu 32 minut. Stary Smokowiec - Szczyrbskie Jezioro. Linia kolejki biegnie ku pd.-zach., równolegle do Drogi Wolności (d. 100). - 2 km Nowy Smokowiec. - 3 km Sybir (Sibir). - 4 knţ Tatrzańskie Zręby. - 6 km Tatrzańska Polanka. - 8 krn Nowa Polanka. - 11 km Wyżnie Hagi. Ze Smokowca 27 rni- 5 9; .S:!. DOOKOLA TATR SPISKICH 261 riut. - 15 km linia kolejki oddala się od Drogi Wolności Hr prawo i długa pętla wgłębia się w Dol. Mięguszowiecka. - 16 km przystanek Popradzki Staw (Popradske pleso) - punkt ţuyjścia d. 153. - 17 km stacja w osiedlu Szczyrbskie Je- zioro. Ze Smokowca 42 minuty. Dochodzi tu kolej zębata ze Szczyrby (zob. niżej). "Zębatką" ze Szczyrby. W 1. 1895-96 połaczono Szczyrb- 101 d gkie Jezioro ze stacja kolejowa w Szczyrbie linia parowej kolejki zębatej ("zubaćki"), która kursowała do r. 1932. Po zdjęciu szyn nasyp służył jako szlak pieszy. W 1. 1968-69 kolejkę przywrócono - w oparciu o trakcję elektryczna i no- woczesny system szwajcarski. Szczyrba (Tatranska Śtrba, 1. Stacja kolei normalnoto- rowej i kolejki zębatej do SzCzyrbskiego Jeziora (zob. d. lOldł. Bar. 8. Stacja benzynowa. f. Hotel "Sokolovo", tel. 0969/92161, 43 miejsca w pokojach 2- i 3-osobowych. Na parterze restauracja (czynna w godz. 8-21) i pi- jalnia piwa. 4. Hotel "Stavbar" z restaura- Cja. 8. Autocamping, tel. 0969/92166, czynny 15 V - 1 X, miejsca na polu biwa- kowym, 190 miejsc w do- mkach campingowych. Bu- fet ţ' & Sklepy. ' 9. Hotel "Rysy" (d. Junior). Tel. 0969/92692, 94 pokoje 2-osobowe, restauracja, bar. Poza mapa przy drodze do miejscowości Szczyrba w odle- glości 700 m od skrzyżowania = ;:ţ szosa Liptowski Mikułasz - Poprad restauracja regional- na "Salaś Stary mlyn" czynna W godz. 7-22 i zajazd z poko- jami 1- do 5-osobowymi, tel. ;,0969/94133. N Y Y ó= r ţo Ó SZCZYRBA DO SZCZYRBSKIEGO JEZIORA 262 DOLINA BlALEJ WODY 900 m) jest najwyżej połoioną stacją kolei normalnotorowej na Słowacji. Miejscowość stanowi zaplecze noclegowe dla Szczyrb- skiego Jeziora - z dużym polem campingowym, kilkoma hote- lami i pokojami gościnnymi. Trasa kolejki ma 4,8 km długości i pokonuje wzniesienie 427 m. - 1 km stacja "Tatransky Lieskovec" w zrośniętym zeů Szczyrbą osiedlu Leskowiec. G okien piękne *widoki na Tatry- Po prawej obniienie, którym płynie potok Młynica - jeszcz!ů w 2 poł. XIX w. znany z kilku młynów wodnych. Wznosząc siţ w górę kolejka kilka razy przecina bezkolizyjnie serpentyny DOLINA BIAŁEJ WODY Dolina Białej Wody (Bielovodska dolina), zwana kiedyś Do- liną pod Upłazki lub Doliną pod Wysoką, stanowi górną część największej z tatrzańskich dolin, Dol. Białki. Otoczona strze- listymi szczytami i wysokimi ścianami, odznacza się "alpejsko- ścią" form i cieszy się opinią najpiękniejszej doliny całych -~ţ- w,y.au oacţ uaq tţuaau toaaaym ţ"aw, IJvu Wysoką"), WojciechaGerson (liczne obrazy), Tadeusz Żeleński Boy ("wędrować tą jedyną bezkonkurencyjną doliną"). Gorącym jej wielbicielem był Kazimierz Tetmajer: "chciałbym być po- chowany w Dolinie pod Wysoką, na kamieniu, gdzie rośnie kilka smutnych czarnych świerków" - pisał w r. 1888. Kompleksowe badania geograficzne przeprowadziła tu ekipa UJ Wiktora Ormickiego ( 1929). W r. 1950 ukazała się w druku "Monografia zamknięcia Doliny Białej Wody" prof. Mieczysła- merzcnm. w gorneţ części rozwija się promieniście w najpięk- niejszy w Tatrach amfiteatr czterech wiszących dolin bocznych, sięgających pod grań główną na 8,5-kilometrowym odcinku pomiędzy Rysami (2503 m) a Małym Jaworowym Szczytem (2385 m). Niiej uchodzą do niej dwie powierzchniowo najwię- ksze odnogi - Dol. Rówienek (4 km2) oraz Dol. Żabich Stawów Białczańskich (2,75 kmz). Najniższy punkt terenu stanowi spływ Białej Wody i Rybiego Potoku (1075 m), najwyiszy - 1. PDIBne Czerwienne 2. StrzysterskB Paefecz 3, WodoArzmoty MickiBwicze I, PDlena Jeworzynka . 5. Dollna Splsmichalowa 8. PolanB pod Żebiem o , 1 km tYSA POLANA ţůl/l Wleh ţ v U t 0 z. ů. ţC E 13 PODSPADY PRZYSddP r,l,. JAW RZY l řtř PRZ! NAţ'"' ţ KICZORA 1185 CZAR Y W O ,3e1 "se ROGOWA MALY MURAŃ Z Oţ J \ vů. . ..nn Nd W ţ 'e ţ I NOLIca lelB ţ 1515 I : ,67 . ţ :ZADNIAKOPA SuchnPo4na , Pole yroki PoW n 1 v.w' Bials Woes 3 IţO I - Iţ Ąo O lř Ol 90 IĄO y l . I ~, Ś ó Jawomi ^ ţ Pobnţ Ci AY St. ,on e g ST FA SKALA ,53D SZEROKA P ţ1e30 _ BIELSKA ţ ţ wmkn ţ IAţN! E Ko\ ; PRZELECZ POD KOP^ů , 14.~ \ 171P I 00 c' r ( oůa 1783 UPtAI ›g Kolo 1D11 St. ţ Oţ , 1119 , I JAGNIECY IOtTA CZUBA SZCZYT DoL ; ůw 1.,9 ; 1 ţ› \ 1.3. CIARNY SZCZYT dK'4 \ ţ O,Y'8 gARANIEROGllSló u C7=1 ~ SNIEINYSZCZYrl.67 LooowY SZCZYr26lB tOMNIC- LODOWA PRIEtĘCll371 MAGYLOOOWYSZCZYT MALYJAwOROWY ţ-ţ 1181 T385 Ia,OW 1 12 JYISMIGMRLVWA CZUBA SZEROK m v O JAyyORZY ŚKA I110 I ^ I v 7 LNmY Sa oa v , . 1D73 ůţ 11 JAWOROWY lleB I v O IA& W ITO3 MtYNAR1 1 ţ I. r F 13 ţ:0ţ$ YQ ţ SL ZiNonY ţ -ţ- 0 0 WAGAţANEK wrsoKA W, 1560 5,ţ ţZELAINE WRO7A ţo s , - ţ1ţ'l ZMŹ3DO Y -- 1ţ -, 7- Kolowa Przelqcz. 2097m ţ7oRArKA 119i 8. DDline Snieżne ---'ţ 9. Kopa Lodowa, 2611m ţ tA WYSOKA 10ţ Iabl Stsw Jeworowy, 1886m lORIEBIEŃţ 11 Maly IBbi Sfaw Jaworowy 12. Ostry Szczyt 2360m 14. Dolina Litworowa ţţ RLAc",ţ 15. Litworowy Szcz , 2423m Flţ 16. BBtyiowieckie ţrzelęcze \ DOLINA BIAtEJ WODY 265 264 DOLINA BIALEJ WODY wierzchołek Zadniego Gierlachu (2637 m). Z połączenia obu 102. DOLINĄ BIAtEJ WODY NA POLSKI GRZEBIEŃ wymienionych potoków powstaje rzeka Białka. Prawą stronę wylotowych partii Dol. Białej Wody i dalszy ţ, Klasyczny szlak tatrzański, wśród polskich turystócu stynqcy ciąg prawego obramienia Białki tworzą skały osadowe wiţ;- od przeszlo mieku. Przemierza eţzdluż calq Dol. Biatki (cu g˘r- kszość jednak obszaru zajmują skały krystaliczne, granitoidy. ,t nej części zw. Dol. Biatej Wody) - najcuigkszq i najwspanialszct Dyluwialne lodowce (ostatni sięgnął tylko do Lysej Polany) ,ţţ-,ţ dolin Tatr Slouţackich. Przepiękn,e widoki, bujna przyroda. wyrzeźbiły w nich największy i najpiękniejszy w całych 'ţţyţ Polany pod Wysok4 drogaţ ita. ţţ godz.)zlaku 13 5 km, Tatrach system kotłów (obecnie dolin wiszących), progami ţţ nica mzniesień 1235 m - 5 odz. ( g . Zre. niebieskie, opadających do typowego żłobu o przekroju litery U, którego t ' pod koniec zielone. zdjęcia od lat ilustrują podręczniki szkolne. W dolinach leż.l ' Z ţ.ysej Polany (Lysa Pol'ana, 971 m d. 100a) między 102a stawy i stawki (większych jest 7), a potoki staczają się z pro- gów pięknymi siklawami. Dzięki urwistości zboczy, na znacz- . mostem granicznym a słowackim przystankiem autobuso m nych obszarach flora zachowała pierwotny charakter - nic .; ;ţ parkingiem wchodzi w lasy szeroka droga. Wiedzie ona rów- ,ţ: : nolegle do wschţ brzegu Białki, płynącej wśród łanów lepięż- brak pierwoborów świerkowo-limbowych ani urwiskowych for- nika i białych kamieńców. Rzeką prowadzi granica między macji kosodrzewiny. Nie odwiedzane przez ludzi zakamar- polską a Słowacją. Z lewej ciągnie się wał moreny bocznej ki są siedliskiem drapieżców - tu m.in. znajduje się główny w Tatrach matecznik niedźwiedzi. 40 m wysokości. U stóp Czerwonej Skałki (1386 m) Dol. Białki (zob. d. 65d) zwraca się prosto na południe. Otwierają się Rozległe hale w Dol. Białki i Białej Wody należały z dawn;ţ ţdoki na szczyty w grani głównej Tatr Wysokich - polskie do polskich górali z Lapsz, Jurgowa, Rzepisk i Czarnej Góry, i słowackie. - 3,5 km polana Biała Woda (Bielovodska którzy pasali tu do lat międzywojennych. Część historykciw pol'ana, 1005-1150 m). Z Lysej Polany 40 min. W pn. części uważa, że do rozbiorów całość doliny leiała w politycznych stoi leśniczówka TANAP. Ku pd. roztacza się stąd **panorama granicach Polski, co zdaje się potwierdzać nazwa Polskiego znana z licznych pocztówek i albumów. Grzebienia i Polskiego Stawu pod nim leżącego. Do r. 1894 administracyjnie należała ona do Jurgowa. Od poł. w. XIX Dol. Polana zajmuje rozszerzenie powstałe w miękkich marglach Białej Wody była penetrowana przez polskich turystów i ta- albu u podnóży Holicy (1628 m) i Zadniej Kopy (1674 m), ku jej pd. części uchodzi od pd. wsch. Dol. Rozpadliny. Z dawna należała terników m.in. przez słynne wyprawy Tytusa Chałubińskiego. do polskich górali z Jurgowa, Rzepisk, Czarnej Góry. Wymienia W r. 1879 kupił ją Christian Hohenlohe, który uczynił z niej ja już dokument Olbrachta Łaskiego z 1. 1589-95. W r. 1888 na rezerwat łowiecki, znosząc pasterstwo i ograniczając turystykę. miękkim posłaniu traw pysznych" odpoczywał tu Stanisław Wit- Posunięcia te, choć ostro kiedyś krytykowane, przyczyniły si4 kiewicz i rozmawiał z juhaską: - Skadżeście? - Z Jurgowa. - Czy w niemałym stopniu do zachowania nieprzeciętnych wartości wy Polka? - O haj! przyrodniczych doliny. Opodal szlaku obudowane źródełko i ławki. Ląka jest koszo- Obecnie cały obszar, włącznie z Żabią Dol. Białczańską, jest na. Trochę dalej następna, mała polanka, na niej szopa z rezerwatem ścisłym. Przechodzą przez niego szlaki turystycz- sianem. Za rzeczką, po prawej, leży w lesie polskie schronisko ne, które przemierzają dolinę wzdłuż. Mimo braku schronisk w Roztoce (zob. d. 90a). Trasa wznosi się łagodnie (20 m/km) panuje na nich dość żywy ruch. Punktami wypadowymi są: wiodąc nadal na granicy dwóch różnych kompleksów skał: Lysa Polana (autobusy) oraz schroniska w Dol. Wielickiej i od zach. trzonu krystalicznego, od wsch. skał osadowych wy- Dol. Staroleśnej. Powyżej Polany pod Wysoką znajduje się pełniających tzw. depresję Szerokiej Jaworzyńskiej. - 5 km, jedyne w Tatrach Słowackich obozowisko namiotowe dla tater- na wysokości ok. 1075 m łączą się potoki Biała Woda i Rybi, ników, dla których wspaniałe ściany w otoczeniu górnych zţ, dając początek Białce. Z Lysej Polany 1.15 godz. Od tego kotłów są jednym z najatrakcyjniejszych w Tatrach rejonów miejsca dolina przyjmuje nazwę Dol. Białej Wody, a granica działania. ' państwa przechodzi na grzbiety Żabiego i Siedmiu Granatów. 266 DOLINA BIAtEJ WODY BATYlOWIECK1 SZ (2448J ZMARILY SZ. (2390J ţţţ MGYNARZ (2170J Widok z wylotowego odcinka Dol. Białej Wody. 1. Zadni Gierlach (2637 m); 2. Batyżowiecka Przełecz; 3. Kacza Przeiecz; 4. Nawiesista Turnia; 5. Czeski Szczyt (2520 m) - pod nim Czeska Turnia (2254 m); 6. Żabi Szczyt Wyini (2259 m); 7. Hińczowa Turnia (2377 m); 8. Przełecz pod Chłopkiem (2307 m); 9. Hińczowa I'rzełęcz (2323 m); 10. Dol. Pięciu Stawów Polskich. Od pd. wsch. opada tu wąska Dolina Spismichałowa, wycięta w wapieniach masywu Spismichałowej Czuby (2012 m). Legenda mówi, że w dolinie tej pasł kiedyś owce góralczyk Michał. Pewnego lata spadły wielkie śniegi, zasypały psa, zasypały stado. Spłakany Michaś siadł pod drzewem i tu zamarzł na śmierć. Gdy śniegi stopniały, przyszła na polanę jego matka, a widzyc skulonego chłopca zaczęła wołać: Śpis Michał? - Śpis Michał? - i stąd poszła nazwa doliny. Witold H. Paryski (1958) wiaże nazwE z pracami górniczymi rajcy krakowskiego Michała Spisa, który ok. 1525 r. szukał kruszców w Tatrach. 102b Tuż nad połączeniem Rybiego Potoku z Białą Wodą mostek na zach. stronę rzeki (1077 mJ. Dalej lasem w rejon zarośniętej już Polany pod Żabiem (Zabia Pol'ana, 1120 m). Kolejny mostek przeprowadza nad głośnymi kaskadami Żabiego Poto- ku, płynącego ze spadkiem 250 m/km od dużych - najwię- kszych w Dol. Białej Wody - Żabich Stawów Białczańskich (Niżni 1675 m, 4 ha i 20 m głębokości, Wyżni 1699 m, 8 ha i 24 m głębokości). Z Łysej Polany 6 km - 1.30 godz. Szlak wraca na wsch. brzeg Białej Wody, gdzie na wsch. zbocze wznosi się zarastająca już Polana pod Upłazki, od której kiedyś zwano całą dolinę Dolin4 pod Uptazki. Jeszcze w poł. XIX w. było to główne centrum pasterstwa, z dużą grupą szop i ' DOLINA BIAtEJ WODV 267 MIţGUSZOWIECKIE SZCIYTY CZUBA (1428) ROlTOCKA TURNICZKA CZARNY (24101 i OPALONY WIERCR POSREDNI (2J93J ' CUBRYNA ţ (2115) i WIELKI (2438) (2376) ,ţon, n.ţc . ' . ezałasów. Nad nami w grzbiecie Upłazków podobne do ruin twierdzy wapienne Zameczki (1669 m). - Droga wiedzie teraz lasami, wzdłuż wałów moreny bocznej, z odkrytych miejsc odsłaniają się wspaniałe widoki. Od wsch. obramia dolinę masyw Szerokiej Jaworzyńskiej (2210 m), od zach. zaś - porośnięte urwiskowymi *lasami limbowo-świerkowymi po- szarpane granie Skoruśniaka, Małego Młynarza (1973 m) i Młynarza (2170 m), należące do najdzikszych uroczysk w ca- łych Tatrach. ţ g,5 km 7,5 km mostek na Litworowym Potoku (1225 m)ţ Rówienkowy Potok (1282 m), odwadniający największą z bo- eznych odnóg Dol. Białej Wody - Dol. Rówienek. Z łţysej Polany 2.10 godz. Wyżej Biała Woda płynie leniwie, tworząc zakola z "plażamiř z białych kamieni. Skały krystaliczne zaj- mują już teraz obie strony. Od zach. zwraca uwagę zawrotne urwisko Młynarczyka, przez taterników pokonane dopiero w r. 1960. Z lewej zjeżona skałami Turnia nad Kolebą (1649 m). 9,5 km Polana pod Wysoką (pol'ana pod Vysokou, 1300 m). Z ł.ysej Polany niespełna 2.30 godz. (.ţ2 godz.). Rozległa kiedyś śródleśna łąka zajmująca nanosy rzeczne poniżej wylotów dolin Ciężkiej i Świstowej, od pn. zamknięta wałem moreny stadialnej 30 m wysokości. Pod względem po- łożenia i **widoku jest to jeden z najwspanialszych zakątków Tatr. "Gwałtowne wypiętrzenie się szczytów wprost z głębin doliny wprawia widza w zdumienie, a ogromny kontrast wy- sokościowy nadaje zamknięciu doliny jedyny w swoim rodzaju 26H DOLINA BIALEJ WODV ZADNI GIERLACH (2637) BATYIOWIECKIE PRZELĘCZE ţ sAr, i i ..,..;:ţ.av...:.. Kamienisty chodnik wije się teraz stromo przez dziki gór- noreglowy las. Nad górna granica lasu odchyla się on w lewo '' ţ wznosi wśrod kosodrzewin długa seria zakosów na połaczone . proţ dolin Kaczej i Litworowej. Stok opada tu pod katem .,ţd Polany pod Wysoka na wys. ibuu m % rogu i przekraczamy Potok Litworowy. Z Lysej Polany ţ.15 godz. (W pracuo odchodzi cuytţczona. z ruchu d. 105). Znakowana ścieżka zwraca się teraz ku wsch. (uwaga!) 102d ''j wznosi to po jednej, to po drugiej stronie potoku - dnem l. Litworowej, zwanej tak od aromatycznie pachnacego ^' 'ţtworu bujnie rozrośniętego wzdłuż wody. Z lewej piękna .'; Hruba Turnia (2091 m), która w epoce lodowej cała pogrążona ;' była w lodzie. Za kamienistymi kotlinami teren wznosi się atromym progiem, za którym leży Litworowy Staw, od pn. zach. zamknięty ryglem i wałem "moreny czołowej o niezwykle regularnym półkolistym przebiegu" (Mieczysław Klimaszewski 1950). Ścieżka wchodzi na ów wał nagłym zakrętem w prawo (uwaga) i nim obniża się do brzegu. 12,2 km Litworowy Staw (Litvorove pleso 1863 m) - z Polany od Wysoka 1.35 godz. (ţ.1.15 godz.) z ,Lysej Polany 4 godz. ( P3.15 godz.). Basen wodnţy ma 1,67 ha powierzchni, 19,1 m głębokości i 127 000 m pojemności. Pierwsze je- go pomiary wykonała w r. 1929 ekipa UJ, kierowana przez Ormickiego. Widok znad brzegów na masywy Rumanowego (2428 m), Ganku (2459 m), Rysów (2503 m), Niinich Rysów (2430 m) wywiera imponujace wraienie. Wg "Przegladu Zako- piańskiego" (1899), w okołicy stawu pochowani sa dwaj zbój- nicy zabici przez łapszańskich juhasów. Obchodzac pn.-wsch. brzeg stawu mijamy wygodna kolebę (pisze o niej Wawrzyniec Żuławski w "Skalnym lecie ), a po- tem wznosimy się na atromy 200-metrowy próg wyższego jeszcze kotła - usypistymi zboczami, skalista grzędą, wreszcie przez kotlinki i spiętrzenia morenowych złomów. 13 km Zmarzły Staw pod Polskim Grzebieniem 102e (Zamrznute pleso, 2047 m) - od Litworowego Stawu 30 min, z Lysej Polany 4.30 godz. (.ţ3.40 godz.). Wypełnia on skalna misę opasaną stożkami piargów, które ścieśniaja lustro wody. ZASLONISTA TURNIA (OK. 1180) RUMANOWY SZCZYT (21ţ8) KACIA 1 URHţA ZMARZLY SZCZYT i GANEK (7159) (2390) . ţ ZACHODNI SZCZYT ; IELAZNYCH WRÓT 6 ILOBISTY IIECKI SICZYT SICZYT ' 5 ). 1 ţ ţ )w anwc wanra ', (2128) y"ţ\ charakter" - piszą w r. 1922 Gyula A. Hefty i Janos Vigyazó. Z pd. końca polany odchţi cu pramo nieznakotuana d. 104. Nuţ cu kilka minut do obozocviska taternickiego TANAP (1305 m). Zarastajaca lasami polana leży na dnie zamknięcia żłobu polo- dowcowego Dol. Białej Wody, które - jak stwierdza Mieczysław Klimaszewski ( 1950) - uwaźane jest "za najbardziej typowe dla rzeźby glacjalnej Tatr". Uchodza tu koncentrycznie cztery "wisza- ce" doliny boczne, dawne cyrki lodowcowe, opadajace 200-metro- wymi skalistymi progami. Na progach tych pięknie zachowała się naturalna górna granica lasu, walczacego z nieustabilizowanymi jeszcze piargami. Na Polanie pod Wysoka stały szałasy (ostatni do r. 1955) górali z Rzepisk, Łapsz, Jurgowa. Często biwakowali w nich dawni turyści i taternicy - ok. 1865 r. "trapiony przez nieznośne owady" ks. Józef Stolarczyk. W r. 1877 właściciel doliny, Alad5r Salamon, zbudował tu domek dla turystów, przez Hohen- lohego przemieniony na gajówkę. Schronisko KĆST, wzniesione w rţ 1924, spłonęło w 1926. Na Polanie pod Wysoka rozgrywaja się kluczowe sceny "Pojednania" Zakrzewskiej (1932). Chętnie zachodził tu Andrzej Strug, w latach trzydziestych przeczekiwał burzę Karol Szymanowski, słuchajac ,jak Tatry grają". DOLINA BIAiEJ WODY 269 Górne zamknięcie Dol Białej Wody - widok z okolicy Polany pod Wysokţ. 1. Gierlachowskie Spady; 2. Kacza Siklawa; 3. Jurgowska I'rzełęcz; 4. Śnieźna Kopa (3 wierzchołki); 5. Gankowa I'rzełęcz; 6. Mały Ganek (ok. 2425 m); 7. Pusle Turnie. Na prawo od masywu Ganku - nie objęta rysunkiem dwuwierzchołkowe, Wysoka (2560 m). 270 DOLINA BIALEJ WODY Otoczenie jest posępne i prawdziwie wysokogórskie, kra pływ:, po stawie często przez całe lato. Zmarzły Staw wzmiankujd teksty z w. XVIII, m.in. Andre:r, J. Czirbesz w r. 1772. Dawniej zwano go też Polskim. Nie ma jedności zdań co do tego, czy należy on do Dol. Litworowej czy też ţwistowej, w każdym razie lody spływały do obu dolin. Powierz- chnia stawu wynosi 1,11 ha, wg dawniejszych pomiarów 0,95 lub 0 98 ha głębokość 11,3 m (12,5 m). Zbiornikjest wybitnie podłużny (208 x 78 m), jego pojemność oblicza się na 39 000 m3. Woda jesţ zielona zanieczyszczona osadami śniegowymi, mało przezroczy- sta (9 5 m). Pierwsze pomiary batymetryczne przeprowadził tu w r. 1909 Ludomir Sawicki z łódki płóciennej. Osobliwościa stawu jest obszar jego zlewni, wynoszacy zaledwie 0,25 km2. Znad pn.-zach. brzegu ścieika wznosi się nieco powyżej stawu, wzdłuż jego dłuższej osi. Osiagnąwszy skałki pod Polskim Grzebieniem szlak rozwidla się: Zn. niebieskie tracţer- sujd cu lerţo jako d. 103. Na przełęcz wspinaja się zielone piarżysto-skalistym terenem, obficie porośniętym kuklikiern i jaskrem lodnikowym jak to już w r. 1865 zauważył przyrod- nik Marian ł.omnicki. Otwiera się widok na krajobraz f,leldowy Świstowych Stawków. 13,5 km Połski Grzebień (Pol'sky Hrebeń, 2200 m). ()d rozstaju 10-12 min, z pro Zmarzłego Stawu 30 min, z Polany pod Wysoka 2.30 godz. (2 godz.), od poczatku drogi 5 godz (.ţ4 godz.). *Widok z przełęczy należy do najpiękniejszych w Tatrach. Ok. 1860 r. księża Józef Stolarczyk i Jędrzej Pleszowski śpiewali tu hymn Venite exulterrcus Domino a ks. Jędrzej płakał ze szczęścia, że ma przed sobą "tak wspa- niałe cuda Boskie". W Dol. Wielickg schodzi d. 145, na Malcţ Wysokg cuiedzie d. 146. 103. DOLINĄ BIAtEJ WODY NA ROHATKĘ Pierwsza ezęść starego szlaku z polskiej strony Tatr do Smo- komca, użycuanego już okolo pot. XIX w. Trasa niezwykle uroz- maicona turystycznie i piękna cuidokoruo. Z Łysej Polany 14 km i 1321 m różrcicy wzniesień - 5.30 godz. (.j.4.20 godz.). Na korL- cocuym odcinku niewielkie trudności, cuzrastajgce gdy w żlebie leży śnieg. Zn. niebieskie. 103 Z ł.ysej Polany ( 971 m, d. 100a) droga 102 do Zmarzłego Stawu. - 13,3 km rozstaj pod siodłem Polskiego Grzebienia. Z Łysej Polany 4.45 godz. (.ţ3.45 godz.). Wprost na Polski DOLINA BIAtEJ WODY 271 rsrzebień. pnie się perć znakowana zielorco. Zn. niebieskie skrę- ţja w lewo. Ścieika wiedzie zrazu lekko w dół, potem wznosi .ţję trawersem po usypiskach piargów i 2łomów (płaty typowej ,tOślinności piargowej) popod ścianami Małej Wysokiej (2428 m). Wiosna niebezpieczne pole śnieżne. W dole zostaje Qmarzły Staw, w tyle piętrza się masywy skalne Ganku, vR.ysów i Młynarza. Na prawo od Zmarzłego Stawu uwagę ţl6wraca ukształtowana przez lodowce rówień - z charakte- tystycznymi ogładzeniami, oczkami wody (Świstowe Stawki) .j wielkimi wantami. "Tego rodzaju krajobraz, w Tatrach rtwo do ţeldów lapońskich jest b. uderzajace" - pisze Mieczy- ţław Klimaszewski (1950). - Osiągnawszy wydatny stoiek ţ;piargów pod ftohatka, ścieżka dźwiga się nim drobnymi zako- ;. ţtem lewa strona po skałach (trudności niewielkie, uwaga na gpadajace kamienie!). 20-metrowy łańcuch wyprowadza sko- epm do końcowego ilebku, którym jeszcze 10 m na przełęcz. ; (Jeżeli w żlebie leiy śnieg należy poruszać się szczególnie ţ ostroznie). 14 km Rohatka (Prielom, 2288 m). Od rozstaju 40 min ţ.ţ30 min) z Polany pod Wysoka 3 godz. (ţ-2.20 godz.), z ł.ysej ţolany 5.30 godz. (.ţ4.20 godz.). Ku wsch. odsłania się *widok ţ pa Dol. Staroleśna, Pośrednia Grań, Lomnicę, Lodowy (pano- ą ; tam d. 138). Uwagę zwraca typowa dia piętra turni roślin- y ţ tiość. W dól schodzi d. 138 - do Zbójn.ickiej Chaty 1 godz. ţ' Nietrudna grań cuyprowadza n.a Turnię nad Rohatkq (2330 m, 8 min), skgd widok rozszerza się i pogtębia. 104. PRZEZ DOLINĘ CIĘŻKĄ NA WAGĘ ' Droga dla amatorócu niebanalnych ścieżek. Przemierza za- '' 7t4tki należqce do najdzikszych i najpi‘kniejszych cţ skalnym ! :świecie Tatr. Od ok. 1875 r. trasa wycieczek z Polski na Rysy > i, Wysokcł. Odcinki ucicţżliwe przejście ezęsto utrudniaj4 śniegi. ţ Z Łysej Polany 13,5 km, 1370 m różnicy wzniesień 5 45 godz. , (ţ.30 godz.). Od Polany pod Wysokg BEZ ZNAKÓW, tylko ţ'.:::z, uprawnionym przemodnikiem TANAP. Z Łysej Polany (971 m d. 100a) d. 102 na Polanę pod 1048 ,e=Wysoką (1300 m) - 9,5 km, 2.30 godz. (.ţ2 godzJ. 272 DOLINA BIALEJ WODV Z górnego końca polany skosem w las i wzdłui wsch. brzegu Białej Wody ku pd. aż do mostku. Po przejściu na zach stronę dzikim i mrocznym lasem do Ciężkiego Potoku (kładki). Ścieżka odchyla się teraz w prawo i w strefie interesująco rozwiniętej górnej granicy lasu zaczyna się piąć zakosikami na stromiznę ściany stawiarskiej Dol. Ciężkiej (Czeskiej). Jest to jeden z najbardziej klasycznych *progów polodowcowych w Tatrach, liczy 220 m wysokości, a potok tworzy na nim ma- lowniczą *Siklawę ("policzyć trzeba ten wodospad do najpięk- niejszych w Tatrachř - pisał Walery Eljasz w r. 1878). Ścieżka dochodzi pod skały, wiedzie pod nimi piarżystym żlebkiem, a następnie wznosi się po skalnych prożkach i upłazkach (dorodne limby). Zwróciwszy się pod koniec w prawo, osiągamy przez kosówki rzykryty rozmytą moreną rygiel, zamykajacy Dol. Cięiką ( ţeska dolina), a niebawem i pd.-wsch. brzef; *Ciężkiego Stawu położonego nieco asymetrycznie w stosunku do osi doliny. Od Polany pod Wysoką 1,5 km, 1 godz. (.ţ45 min). powierzchni (wraz ze Spadowd). Uważana jest za jedna z najpięk- niejszych i najbardziej typowych polodowcowych dolin wiszacych w Tatrach Wysokich. Na dnie jej dolnego cyrku leży Ciężki Staw (Ćţeskó pleso 1612 m). Jego wymiary wynosza 222 x 125 m, po- wierzchnia 1,98 ha (1,53 ha), głębokość 6,1 m (6,6 m). Ponad pn.-zach. brzegiem znajduje się pod wanta stara koleba pasterskn, często wzmiankowana w opisach dawnych wypraw. Biwakowali w niej w różnych latach ks. Józef Stolarczyk, Tytus Chałubiński, Leopold Świerz Adam Asnyk (który ten właśnie biwak "na mchu, pod dachem gościnnych kamieni" uwiecznił w swej słynnej elegii "Noc pod Wysoka", 1879). Nad dolnym cyrkiem otwieraja się dwa wyżej położone kotły, również podcięte progami. W pd.-zach. - średnim co do wysokości - leży Zmarzły Staw (Zmrzle plc- so, 1760 m), liczacy 219 ha powierzchni i 9,9 m głębokości (wg wcześniejszych, bardzo precyzyjnych badań Wiktora Ormic- kiego z r. 1929 wartości te sa dużo większe: 3,54 ha i 16 m). Najwyższy poziom reprezentuje kar Dol. Spadowej (0,4 km2), "naj- bardziej może niedostępny kocioł skalny w Tatrach" (Bronisław Halicki 1930). Do r. 1954 Dol. Ciężka występowała we wszystkich publikacjach pod nazwą Dol. Czeskiej (i odpowiednio jej pochodne). Obecna formę zgodnie z wymowa górali, przywrócił Witold H. Paryski. Dol. Spadowej nazwę nadał "Taternik" w r. 1931. 104b Perci obchodzą Ciężki Staw po pd.-wsch. (lewej) stronie i wznoszą się wśród płatów i kęp kosodrzewiny w górę wzdłuż Zmarzłego Potoku (widoki na jego siklawę). Przekroczywszy ; lic;' . DOLINA BIAiEJ WODY 273 piemący się nurt (po drodze kształtna morena stadialna) pod- Chodzimy spadzistymi murawami na próg wyiszego piętra doliny, zamknięty ryglem skalnym, skad odsłania się pełen grozy widok na ściany Wysokiej i Ganku. 12 km *Zmarzły Staw (Zmrzle pleso, 1760 m) - od Cięż- 104C kiego Stawu 35 min (.ţ25 min). Jeziorko to, opisane wyżej, leży w posępnej kotlinie, ziejącej pustką i lodowatym chłodem. - Dalsza droga jest b. mozolna, gdyż średnie nachylenie te- renu wynosi aż 55%. Perć mija staw od wsch. (lewej) strony - ponad wygładzonymi skałami opadającymi ku wodzie. Wznosimy się teraz po piariyskach i płatach śniegu aż do wylotu żlebu podchodzącego ku Wadze. *Widoki są niezrów- nane: na pd. potężna ściana Wysokiej (2560 m), na pd. wsch. Galeria Gankowa - "najpiękniejsze urwisko Tatr nad najbar- dziej wysokogórską tatrzańską doliną" (Jan A. Szczepański 1956). Zleb z Wagi jest płytki, lecz stromy i zazwyczaj wy- pełniony śniegiem. Wspinamy się w zakosy szutrowiskami i zmurszałymi skałkami jego prawej (orograficznie lewej) grię- dy, uważając na spadające głazy (zdarzały się tu poważne wypadki). 13,5 km Waga (2337 m). Od Zmarzłego Stawu 1.45 godz. (ţ.1.20 godz.), od Polany pod Wysoką 3.20 godz. (.ţ2.30 godz.), z Lysej Polany 5.45 godz. (14.30 godz.). Poklezenie z d. 158d, któr4 ca kilka minut do Schrorciska pod Wagcl. 105. NA ZELAZNE WROTA Okolo 1880 r. byla to ncuypramař zastrzeżona dla elity tater- ttików. Droga pracudziwie wysokogórska, cuspaniala krajobra- towo, wymagajclca jednak dobrej orientacji i umiejętności cho- dzenia po zlodocuaciatych śniegach. Z Łysej Polany 13,5 km, 1290 m różnicy wzniesień - 5.40 godz. (.ţ.4.20 godz.). Trudności znaczne odcinki eksponocuane. Tylko dla wpramnych. BEZ , ZNAKÓ,W, z uprawnionym przemodnikiem Tţ9lVAP. _ Z Lysej Polany (971 m, d. 100a) d 102 na próg dolin Kaczej 1058 'ţ , i Litworowej (1600 m) - 3.15 godz. (ţ-2.35 godz.). Od miejsca, ;ţdzie szlak przekracza Litworowy Potok - w prawo w otoczoną źnymi ścianami Dol. Kaczą (Kaćacia dolina), na której ř' nie leży Zielony Staw Kaczy (8 min). Opodal stawu wygodna ..lţL- 274 DOLINA BIALEJ WODY Krótka lecz niezwykle dzika i piękna Dol. Kacza leiy w "osio- wym" przedłuieniu systemu Dol. Białki. Ma ona 2,3 kmţ powie- rzchni i powstała z dwu wciętych w siebie kotłów polodowcowych. Nazwę zawdzięcza podobno legendzie o złotej kaczce, która w noc świętojańska pojawia się na stawie i znosi złote jajko. Zielony Staw Kaczy (Zelene pleso Kaćacie, 1576 m) zajmuje dno dolnego, bardzo typowego karu i liczy wg pomiarów Wiktora Ormickiego 2,63 ha powierzchni oraz 4,2 m głębokości. Z okolicznych ścian sypia się piargi, których kliny spływają koncentrycznie ku misie stawu. Powyżej niego, od pn. wsch., leży w amfiteatrze moren Mały Staw Kaczy (1591 m, 0,21 ha, głębokość 5,8 m). Tzw. Kaczy Kolebę urzadzili w r. 1936 Antoni Kenar, Stanisław Zieliński i Wawrzyniec Żuławski. Obszedłszy Zielony Staw po wsch. stronie, kierujemy się ku pd., podchodząc po blokowiskach i murawach w skos w stro- nę wschodniej - niższej i mniej stromej - części bez mała 200-metrowego skalnego progu, jakim opada ku pn. górny kocioł polodowcowy Dol. Kaczej. Ta partia progu zw. jest Gierlachowskimi Spadami. Od miejsca, gdzie trawy sięgają najwyżej, podchodzimy pod skały i pokonujemy ich spiętrzenie, najpierw idąc krótkim żlebkiem w lewo, następnie zaś ukosem w prawo, upłazkami i półeczkami, wreszcie ukośnym skalisto- trawiastym zachodem (ekspozycja) - ponad próg, na skraj górnego z owych dwóch kotłów Dol. Kaczej (znad stawu 1 godz., .ţ50 min), którego spadziste dno leiy na wysokości 1950-2050 m. Wspinał się tędy z córkami Wodny Kuba w opowiadaniu Kazf- mierza Tetmajera "Orlice" (1903). Na Gierlachowskich Spadach zdawało im się, "ie skała spod nóg ucieka". - "Ej! Kiela tys to hań przepaść!" - wołała Róża. "Tak sie mi widzi, ze juz nóg ni mam! Jakobyk leciała w powietrzu!" - wtórowała jej Wikta - Dzier-zcic sie! dzier-zcie sie! - napominał je Kuba - Bo wtora by haw durkł:ţ dołu, na prag sie zetre!". 105b Po przejściu progu, zwracamy się skośnie w prawo, podcho- dząc zboczami i pięterkami zasłanymi gruzem skalnym i pła- tami zdradliwych śniegów w kierunku pd.-zach. kąta górnej części doliny (przy złej widoczności trudności ońentacyjne)- Zbliżywszy się do podnóży pn. ściany Kaczego Szczytu spo- strzegamy spadzisty żleb, opadający z prawej ku lewej z wcięcia prLełęczy. Ocieniony ścianami, jest on często przez cały rok wypełniony śniegiem. Zlebem w górę, prawą stroną, ew. szczeliną między śniegiem a skalą. W górnym odcinku żleb ścieśnia się w kruchy żlebek wyprowadzający na przełęcz. DOLINA JAWOROWA 275 13 5 km (od stawu 2 km) Wschodlnie Żelazne Wrota (Vychodna Źelezna brana, ok. 2255 m). Od Zielonego Stawu 2.20 godz. (.ţ1.40 godz.), z l.ysej Polany 5.40 godz. (ţ.4.20 godz.). Widok z przełęczy jest ograniczony, lecz intere- 8ujacy. W Dol. Ztomisk schodzi nieznakomana d. 161 b. DOLINA JAWOROWA Bogato rozczłonkowana Dol. Jaworowa (Javorova dolina) należy niewątpliwie do kilku najwspanialszych w Tatrach. ţs urozmaiconą rzeźbę skalną, głuche lasy, pełne powabu polany, a od pd. i wsch. mur granitowych szczytów i turni, imponujących ogromem i pięknością sylwetek. O grzbiet głów- 0y Tatr opiera się ona na 8-kilometrowym odcinku między ţałym Jaworowym Szczytem a Szalonym Wierchem. Jej dłu- ć w osi głównej wynosi 10 km powierzchnia - 27,8 km2. ţjniższym punktem jest łożysko Potoku Jaworowego w daworzynie Spiskiej (1000 m), najwyższym - skalny czub Lodowego (2628 m), którego potężna piramida panuje nad całą 0kolicą. Ukształtowanie doliny jest wybitnie asymetryczne: ku zach. - jeśli nie liczyć Dol. Szerokiej - ma ona niewielkie tylko odgałęzienia - w postaci wiszących nisz polodowcowych. Silnie natomiast rozgałęzia się ku wschodowi, wysuwając pod gi'ań główną doliny Suchą, Czarną Jaworową, Kołową i Koper- ezadów Zadnich. Pd. połać Dol. Jaworowej zbudowana jest ze skał krystali- ţtnych, pn. - z różnych seńi skał osadowych, które w wier- poza Szeroką Przełęcz (2040 m). Krajobraz części granitowej ţosi typowe piętno wysokogórskiej rzeźby glacjalnej, natomiast aiv partiach wapiennych rozwinęły się zjawiska krasowe - m.in. iv postaci jaskiń. Z 5 stawów rozrzuconych po bocznych kotłach ' tłajwiększy jest Staw Kołowy (1,67 ha), najgłębszy - Żabi Staw ~; (1886 m). s"ţ Nazwa doliny pochodzi zapewne od drzewostanów jaworo- orach na stokach. Na halach pasali polscy górale ze Spisza agurskiego, głównie z Jurgowa, do którego aż do r. 1894 ły obszar Dol. Jaworowej należał administracyjnie. Górna łowa Zadnich Koperszadów stanowiła własność Białej 276 DOLINA JAWOROWA Spiskiej. W skałach występowały złoża metali, które były w różnych miejscach eksploatowane górniczo. Staszic oglądał w masywie Kołowego żyłę "srebra i ziota". W roku 1804 w lipcu zastałem robiących w niej górników. Otwór okna na około oblegały jeszcze lody i śniegi." Duia kopalnia rudy żelaza czynna była w 1 poł. w. X1X w wapieniach Świstowej w grupie Szerokiej Jaworzyńskiej. Bardziej jeszcze od górników Jacuo- romymi Sadami interesowali się poszukiwacze skarbów. To tu gdzieś, u Siedmiu Rygli, leżeć miało zagadkowe Żabie Jeziorko, podobne "siennemu wozowi, mało co większeř, znane z zaklţ;- tych skarbów i jako siedlisko tajemnych mocy. Skalne zaka- marki doliny obfitowały w zwierzynę górską. Polował na ni.ł król strzelców spiskich, Kasin Janek z Jurgowa, który - jak opowiadał w r. 1851 - w samych tylko Turniach Jaworo- wych "około stu kozłów położył". Turyści zjawiali się tu juţ w XVIII w. - w r. 1751 zwiedziła dolinę ekipa naukowców z Wiednia pod przewodem Jakoba Buchholtza. W pocz. w. XIX bywali w niej Christian Generisch, Stanisław Staszic Góran Wahlenberg. Sporadycznie zwiedzano także jaskinie (już ok. r. 1800). W r. 1879 większość obszaru doliny nabył Christian Hohenlohe, tworząc z niej trzon swego wspaniałego zwierzyńca myśliwskiego. Odkupiło ją od jego spadkobierców państwo czechosłowackie (1935), zachowując ograniczenia rezerwatowc. W histońi taternictwa najpoważniejszą rolę odegrały Jawo- rowe Szczyty oraz masyw Lodowego, ze swymi prawdziwie alpejskimi rozmiarami i drogami. W 1. 1919-24 Dol. Jaworowa naleiała do terytoriów, o które toczył się spór graniczny mi4- dzy Polską a Czechosłowacją - projekty z r. 1922 przewidywały podzielenie jej między oba kraje. Punkt wypadowy w rejon Dol. Jaworowej stanowi Jawo- rzyna Spiska (d. 100a). Najczęściej odwiedzany jest wylot doliny oraz szlak na Przełęcz pod Kopą. Duża część obszaru objęta jest ścisłą ochrona. 106. DOLINĄ JAWOROWĄ NA LODOWĄ PRZEtĘCZ Szlak z klasycznego repertuaru wycieczek tatrzańskich. Wymaga sporej kondycji i znacznego wysitku, daje jednak cu zamian moc wrażeń i przeżyć. Frekweneja nawet w środku sezon.u umiarkocţana. 12,5 km, różnica r.ţzreiesień 1360 m - 4.45 godz. (.L3.45 godz.). Zn. zielon.e. Punkt wyjścia stanowi Jaworzyna Spiska (1010 m, d. 100a). Od przyst. autobusowego w środku osady 70 m do drogowskazu w zakolu szosy. Stąd za zn. zielonymi i niebie- gkimi w kierunku pd., najpierw uliczką, potem drogą bitą. Wprost ku nam opada spod szczytu Szerokiej Jaworzyńskiej (2210 m) nie znana dzisiejszym turystom Dol. Szeroka (Śiroka dolina) - długa i wąska, z Cichym Stawkiem na dnie dawnego ta' karu polodowcowego (Tiche pleso, 1745 m). U jej połaczenia : Tzyńska huta żelaza, przemieniona później stopniowo w pa- ţţţ:' piernię (1874-1935, pozostałości zabudowań). Droga odchyla 'ţ Bielskich, zw. Rogową (nazwa znana już Staszicowi) a pn. '.ţ wybiegami grupy Szerokiej Jaworzyńskiej. Równolegle płynie r,: ţłośny *Jaworowy Potok (Javońnka). Otwieraja się widoki na agnięcy, Kołowy, Lodowy. Po lewej wystrzela nad lesisty 2 km rozdroże za zabudowaniami stacji wód, w pobliżu Gałajdowej Polany. Od Jaworzyny 30 minut. Przez mostek ;, odchodzi cu lecuo d. 107. Stacja oszpeciła trwale dolne par- ţ' tie Dol. Jaworowej, a zbudowano ją ok. r. 1980 w zwiazku ţ z istnieniem w Jaworzynie rządowego centrum wypoczynko- Wego - wbrew sprzeciwom TANAP (zob. d. 100a). tylko zn. zielone. Z młodników i prześwitów piękne widoki. ţţ Od zach. ciągną się lesiste zbocza Gołego Wierchu i Babosia, ku wsch. podnosi się szeroka dol. Zadnich Koperszadów. 5 km Jaworzynka (Javońnka, 1210-1230 m) - od rozdroża ^!; ţ0 min, z Jaworzyny Spiskiej 1.10 godz. (.ţ1 godz.). Niegdyś ţpora śródleśna polana, dziś niemal całkiem zarośnięta. Stały ţ ţu okresami szałasy, a także gajówkiţ W pobliżu jaskinie, które v ţv r. 1955 penetrowała polska ekipa speleologiczna - ponad tokiem Mokra Dziura (100 m długości), wyżej Sucha Dziura. - Dolina zmienia kierunek na lekko południowo-zachodni. ţ ţ'h'oga, w r. 1854 notowana jako węglarska, wiedzie lasem, rzekraczając polankę z ładnym widokiem. W wilgotnym lesie ,ţujne łany miłosny szarolistnej. Od pd. wsch. uchodzi do głów- nego ciągu duże odgałęzienie boczne - Dol. Czarna Jaworowa, której leży piękny Czarny Staw Jaworowy (Ćierne pleso avorove, 1493 m, 0,75 ha, głębokość 0,5 m). Naprzeciwko jej DOLINA JAWOROWA 277 278 DOLINA JAWOROWA wylotu, na zach. skłonie dna Dol. Jaworowej, rozciąga si4 rozległa i piękna Polana Jaworowa. 106C 6,5 km Polana Jaworowa (1270-1400 m) - z Jaworzynki 30 min, z Jaworzyny Spiskiej 1.40 godz. (.ţ1.20 godz.). W rejonie zarastajdcej lasem polany leżą częściowo rozmyte wały moren stadialnych, z obu stron doliny ciągną się moreny bo- czne, z których zach. osiąga 122 m wysokości względnej. **Widok jest pełen potęgi. "Tu po raz pierwszy oglądamy w całym majest:ţ- cie imponujące otoczenie wyżnich pięter doliny, w którym zwarty, krzesany mur skalny Jaworowych Turni i piętrzący się w poblis- kim sąsiedztwie kolos Lodowego Wierchu najbardziej rzucają si4 w oczy" (Mieczysław Świerz 1923). Polana stanowiła dawniej waż- ne centrum pasterskie. Z dwóch skupisk szałasów wędrowały siada w górę doliny głównej oraz w Dol. Czarną Jaworową - pasterzeţ koczowali tam w kamiennych kolebach, a mleko znoszono 3 razy dziennie. Pasał tu owce Kazimierza Tetmajera "Dziki Juhas", który kochał się w Jagusi z Polany pod Muraniem. Jesienią 1907 w tutejszym szałasie nocował Mieczysław Karłowicz, czyniac wy- pady taternickie na szczyty. Zanotował on nazwę polany, któr:ţ w publikacjach jest zazwyczaj bezimienna. Szlak prowadzi przez Polanę Jaworową (0,5 km), następnie zaś wiedzie ok. 20 min pięknym górnoreglowym *lasem, od zach. zniszczonym lawinami. Na wysokości ok. 1420 m prze- kraczamy Zielony Potok, płynący z Zielonego Stawu Jaworo- wego, leiącego na dnie kotła glacjalnego pod Szeroką Przełęcz:l (Zelenć pleso Javorovć, 1815 m, 1 ha, głębokość 4 m). - Las wyżej splata się z piętrem kosodrzewiny, tworząc zachowan<ţ w naturalnym stanie i typowo wykształconą górną granicţ. Do 1450 m sięgają luźno już zwarte świerczyny 16-20 m wysokości, w grupach osiągające wysokość zaledwie 10-12 rn. Wyżej tkwią w morzu kosówek pojedyneze karły, a obok nich limby i jarzębiny. - Wędrujemy wśród kosodrzewin ok- 15 min. Na wysokości 1520 m, pod skalnym progiem dolinki niewidocznego Małego Stawu Zabiego (1705 m, 0,3 ha), szlak przekracza Jaworowy Potok. W kosówkach pojawia się tra- wiasta smuga, która niebawem rozszerza się w rozległe łąki leżące u stóp Sobkowej Grani. Wprost nas przytłaczający ogro- mem mur Jaworowych Turni, osiągający wysokość 450 m dla taternictwa odkryty w r. 1930 przez Alfreda i Jana Alfreda Szczepańskich. - U podnóży Jaworowych Turni (zwróćmy uwagę na piękne *stożki piargowe) główna oś doliny zmienia kierunek na południowo-wschodni. Wzrasta nachylenie terenu, a szlak pnie się blokowiskiem morenowym. Częściowo skalisty DOLINA JAWOROWA 279 ţróg z okresową siklawą omijamy od lewej po trawkach i sta- my na tarasie u wylotu żlebu spadającego z masywu Lodo- 'ivego w Zadniej Dol. Jaworowej (Zadn5 dolina Javorova), powstałej z dwóch leżących jeden nad drugim kotłów polodow- Cowych. 10,5 km *Zabi Staw Jaworowy (Źabie pleso Javorovć, 106d X886 m), od Polany Jaworowe 1.50 godz. (ţ-1.30 godz.), z ţaworzyny Spiskiej 3.30 godz. (ţ 2.45 godz.). , Staw leży niemal na tej samej wysokości, co wierzchołek Gie- N wontu na dnie dość typowego karu u podnóży Jaworowych Szczy- tów, które go zasypują piargami. Od zach. zamknięty jest wałami moreny stadialnej. W r. 1932 miał wymiary 180 x 70 m, 0,84 ha powierzchni i 16 m głębokości (pomiary Józefa Szaflarskiego). Wielka lawina kamienna, która spadła wiosną 1940, zmniejszyła ' obszar lustra wody. Warto się stąd przyjrzeć 400-metrowym ścia- ' nom Jaworowych Szczytów (Javorovó śtfty, 2385 m i 2417 m). W pn. ścianie Małego Jaworowego Szczytu (od zach.) rozegrała się w r. 1910 tragedia, której ofiarami padli ranny Stanisław Szula- kiewicz, a potem (6 sierpnia) spieszący mu z pomocą Klemens Bachleda. W jednym z bloków poniżej stawu lwowski AKT umieścił w r. 1911 tablicę upamiętniającą śmierć HIimka, proj. Wojciecha Brzegi (obecnie na Symbolicznym Cmentarzu pod Osterwą). Następuje teraz 35-minutowy odcinek żmudnego podejścia ekalisto-trawiastym terenem na spłaszczone dno (ok. 2180 m) - ţajwyższej kotliny Zadniej Dol. Jaworowej, wgłębione u stóp Ostrego Szczytu (2360 m) i zamknięte trawiastym wzgórkiem. (W lewo odchodzi bez zrcaków d. 132c na Kopę Lodocuą). W sierpniu 1925 w tej okolicy wydarzył się najbardziej zagad- JCowy wypadek tatrzański, kiedy to w ciągu kilkunastu minut ţimarli z niewyjaśnionej przyczyny ojciec i syn Kasznicowie óraz 21-letni taternik, Ryszard Wasserberger. Z dna kotliny po trawach i skałkach, a pod koniec w zakosy po piarżystym ţboczu na przełęcz. 12,5 km Przełęcz Lodowa (Sedielko, 2372 m). Znad Żabiego Stawu 1.15 godz. (ţ.1 godz.), z Jaworzyny Spiskiej 4.45 godz. (ţ.3.45 godz.). Oryginalny i piękny *widok na oby- dwie strony. W Dol. Zimnej Wody schodzi d. 132 - do Schro- ţ.iska Teryego 1 godzina. 107. Z JAWORZYNY NA PRZEtĘCZ POD KOPĄ Najtatwi.ejsze przejści.e przez grzi5iet gtócţny Tatr, od wieków ane góralom, a także dawnym turţ,stom tatrzańskim. Tędy 28O DOLINA JAWOROWA chodzili "na Węgry" podhalańscy zbójnicy, tędy przekradali siţ jesieni4 poszukiwacze skarbów, tędy pędzili swe stada w Zad- nie Koperszady pasterze z Biatej Spiskiej. Latem wzdtuż szlaku lany kwiatów. Rezerwaty ścisle. 8,5 km, 740 m różnicy wznie- sień - 3.25 godz. (.ţ2.35 godz.). Zn. niebieskie. 1078 Z centrum Jaworzyny Spiskiej (1010 m, d. 100a) wygodn.l drogą ku pd. dnem Dol. Jaworowej - wg opisu d. 106a. - 2 km szpetny budynek stacji wodociągowej i rozdroże: W dotych- czasowym kierunku wiedzie d. 106b. Zn. niebieskie skręcaj<1 przez Jaworowy Potok (mostek 1097 m) i wychodzą na piękny kwiecistą polanę, nad którą dominuje biała ściana Murani:l ( 1890 m). 107b 2,1 km Polana Gałajdowa (pol'ana pod Murańom, 1100- 1120 m) - 30 min. Leśniczówka TANAP (telefon). Wspaniała **panorama (obok). Polana ma 0,6 km długości i zajmuje żyzne stożki napływowe u wylotu dolinek opadajacych spod Hawrania i Murania. W jaůj otoczeniu leża końcowe moreny ostatniego lodowca jaworowego. Morena boczna ma 90 m wysokości. Polana stanowiła kiedys ośrodek Hali pod Murań - w szałasach jurgowskich górali cz4sto nocowali turyści i taternicy. Latem 1873 byli to trapieni przer pchły Walery Eljasz, Leopold Świerz i poeta Adam Asnyk. W sierpniu odbywały się malownicze sianokosy - część si:ma chowano do szop stojacych na polanie, by do odległego Jurgow,ţ zwieźć je dopiero zimą. Christian Hohenlohe uczynił z Gałaj- dówki centrum swego opasanego płotami rezerwatu łowieckiego (1200 ha), w którym żyły jelenie (1200), niedźwiedzie (30), kozice (600), koziorożce ( 150), a nawet sprowadzone z Ameryki bizony (25) - stan w r. 1912. Nazwa polany pochodzi od nazwiska bacy ('I) Gałajdy, który zasłynał również jako zbójnik. Posiadał on zaklęt.l spinkę, odbijajacą kule. Mieszkańcy Jaworzyny nie używaja tţj nazwy: mówią Polana pod Muraniem lub po prostu Pod Murań. W zboczu Murania nad tzw. Upłazem znajduje się znaczna jaski- nia. Na górnym skraju polany stoi szałas. Szlak przemierza polanę i prowadzi lasem podnóżami wier- chu Stefan (Śtefan, 1539 m) w pobliże Potoku Koperszadzkiego (wiata, w prawo przez potok odchodzi droga). Zwracamy si4 razem z potokiem ku wsch. w szeroką Dol. Zadnich Kopersza- dów (Zadne Med'odoly). W lesie po prawej ciągnie się wał moreny bocznej. Na wysokości 1250 m dno doliny zwiera się w wapienny wąwozik zw. Bramką (Branka - od polany 25 min). Paręset metrów wyżej do Potoku Koperszadzkiego DOLINA JAWOROWA 281 2OLTA CZU8A (1911) ţ SNIE2NY SZCZYT ńidok z okolicy Gatajdowej Polany. 1. Dol. ţ. Dol. Zadnia Jaworowa; 4. Jaworowy R6g. JAWOROWY SZCZYT (2117) ROZDZIELE WA GRAN ţ ; MAtY JAWOROWY i (2385) i) wpada od pd. Potok Kołowy, płynący z oddalonego 0 2 km 8tawu Kołowego (Kolove pleso, 1565 m, 1,67 ha, głębokość ţ 1,1 m). W widłach potoków (1296 m) droga przechodzi na pd. stronę Potoku Koperszadzkiego - od Gałajdówki 45 min ,. ţ.ţ30 min), z Jaworzyny Spiskiej 1.15 godz. (.ţ1 godz.). ; Zraszane wodą lasy podszyte są gęstwą wysokich kwitnących ;ţr,.bylin. Droga, przez cały czas jezdna (zbudował ją Hohenlohe " I885-86), wznosi się jeszcze ok. 1 km lasami, które na wy- ţe; ţokości 1400 m urywają się od lewej strony przechodząc w ;; tozległe polany. Stały tu kiedyś krzyż, domek myśliwski i ga- ţ, ţówki, w okolicy tej kończył się bowiem rezerwat Hohenlohego, ; s zaczynały się pastwiska Białej Spiskie,ţ, której szałasy sku- iały się w okolicy wylotu Szerokiego Zlebu, spadającego z rţ ţ ełęczy Strzystarskiej (ok. 1980 m). Dol. Zadnich Koperszadów ma 4,5 km długości i 6,5 km2 ;ţ powierzchni. Była ona zlodowacona, przy czym główny zbiornik ţ firnowy stanowił cyrk pod Jagnięcym Szczytem (góralska nazwa Na Kociot). Z obu stron doliny zachowały się piękne wały moren. Hale tutejsze stanowiły ruchliwe tereny pasterskie, należące do ţ Białej Spiskiej. Bogatych pastwisk zazdrościli bielanom sąsiedzi - 4 z lat 1562, 1578 i 1596 przechowały się wiadomości o napadach na bielskie szałasy pasterzy z Frankowej i poddanych zamku Niedzickiego. Pasano tu kiedyś wyłącznie woły (ok. 1900 r. 400 282 DOLINA JAWOROWA sztuk), później także owce (w r. 1926 było ich 2600). Nazwa Koperszady wywodzona jest od niemieckiego słowa Krţpţerschachuů - kopalnie miedzi. Bardziej przekonywająco brzmi wywód Stani- sława Eljasza-Radzikowskiego (1894): Koperschachte - szyby pod Kopa. Faktem jest, że nazwa ma odległe tradycje: wymieniaj.x ją dokumenty od r. 1435 pvczynając (1589-95 Kumperszachty czyli Skoruszowdział). Zadnie Koperszady zw. także "Polskimi" (np. Góran Wahlenberg 1814). Na skraju łąk szlak przechodzi na pn. stronę potoku (drogowskaz, wiata) i dźwiga się, stromiej jui, na wystawiony do słońca stok doliny. Podchodząc możemy przyjrzeć się budo- wie geologicznej pn. zboczy Tatr Bielskich - jasnym czubom Hawrania (2152 m) i Płaczliwej Skały (2142 m), zbudowanym z wapieni murańskich, a niżej dwom równoległym pasom do- lomitów triasowych, przecinających stoki jako tzw. Rzędy Niż- nie i Wyinie. Powszechny zachwyt budzą wysokie i kwiecisteů traworośla, wśród których wiedzie ścieżka. "Wegetacja na tych ogromnych łąkach tak bujna, że trawa prawie po pas, a tysiące wołów węgierskich wypasa się corocznie tamże" - pis;ił w r. 1855 Feliks Berdau. Dziś sławne łąki zarastają młodeů świerczyny. Pd.-zach. stokami Szalonego Wierchu (Hlupy, 2061 m) wznosimy się coraz wyżej, przybliżając się do wido- cznego z dala siodła przełęczy. 8,5 km Przełęcz pod Ko ą (Kopske sedlo, 1749 m) - z Polany Gałajdowej 2 godz. (p1.30 godz.), z Jaworzyny Spis- kiej 2.30 godz. (.ţ2 godz.). **Widok stąd na Tatry Wysokic (również Polskie) zachwycił już uczestników wycieczki nauku- wej w r. 1751: "w życiu nie widziałem nic bardziej uroczegv" - oświadczył jeden z nich. W treść panoramy wprowadza rys. na s. 565. W siodle przetęczy rozchodzd się drogi 110, 111 i 112. Ze wspaniałej panoramy Tatr słynęła również oddalona 0 15 min Kopa Bielska (1832 m). "Mamy przed sobą jeden z najwspanialszych górskich widoków - pisała w r. 1872 Maria Steczkowska - a najmajestatyczniiy występują groźne spiskie olbrzymy." W r. 1751 uczeni wiedeńscy badali w tej okolicy stare sztolnie i wyrobiska górnicze. Orzekli, że roboty prowadzono w nich "mit Schlagel und Eisen" i ich pochodzenie musi być b. dawne. Z Kopy Bielskiej spadł wówczas znany geograf O. Joseph Liesganig, który o mało nie stracił życia f. TATRY BIELSKIE Tatry Bielskie (Belianske Tatry) stanowią wyodrębnione pasemko górskie, ustawione poprzecznie do głównej grani Tatr - na jej pn.-wsch. skrzydle. Grzbiet ich ma 15 km długości Ż j rozgałęzia się silnie, ale tylko ku pn., gdzie między długie ' miona boczne wcina się 13 malowniczych dolin. Pasmo zaj- "ţj;,ţuje obszar 67,5 km2 z czego ok. 6% przypada na formacje ţr likalne, występujące głównie powyżej 1800 m. Tylko 5 wierz- ołków przerasta wysokość 2000 m - najwyższymi są Hawrań 2152 m) i Płaczliwa Skała (2142 m, na nowych mapach ,ţrełowackich 2146 m). Na zachód od Szerokiej Bielskiej Przełę- ,- Czy grzbiet jest wyższy i głęboko pozębiony (średnie wcięcie przełęczy 150 m). Część wsch. tworzy wyrównany wał, nie tak alisty i porozdzielany przełęczami o średnim wcięciu 50 m. 8ła grupa jest dobrze widoczna z polskiej strony, a w naszej .ţ. dawniejszej literaturze występuje często jako Hamrań i Mu- ů : rań. Tatry Bielskie zbudowane są ze skał osadowych - głównie ' yţapieni, margli i dolomitów - należących do tzw. dolnej pła- ezczowiny reglowej. W krajobrazie najsilniej zaznaczają się na wschodnim krańcu Tatr". W wapieniach zachodzą zjawiska rasowe, powodując m.in. powstawanie jaskiń (wspaniałe rJaskinie Bielskie d. 113). Stoki północne uległy zlodowaceniu: czasie ostatniego glacjału było tu 7 lodowców, w tym 3 ka- ;rowe i 4 dolinne (do 2 km długości). Wietrzejące wapienie dają surodzajne gleby, na których rozwija się bujnie roślinność, ţnacznie bogatsza niż w Tatrach Wysokich (wyodrębniony dokręg geobotaniczny). Ciekawa jest też fauna, zwłaszcza wadów i mięczaków. Graniowe partie upodobały sobie kozice, 'pod jesień łączące się w ogromne kierdele. Nazwę zawdzięczają Tatry Bielskie miasteczku Biała Spi- ka, do którego jui w r. 1310 należała centralna i wschodnia łać tutejszych pastwisk i lasów. Miasteczko do r. 1770 na- eżało do Polski. Na żyznych halach wypasano do lat 1953-54 k. 1700 owiec, a w Żlebinie nawet do r. 1958. Z dalekich stron 282 DOLINA JAWOROWA sztuk), później także owce (w r. 1926 było ich 2600). Nazwa Koperszady wywodzona jest od niemieckiego słowa Kupferschachtu - kopalnie miedzi. Bardziej przekonywająco brzmi wywód Stani- sława Eljasza-Radzikowskiego (1894): Koperschachte - szyby pocl Kopa. Faktem jest, że nazwa ma odległe tradycje: wymieniaj:ţ ja dokumenty od r. 1435 poczynajac (1589-95 Kumperszachty czyli Skoruszowdział). Zadnie Koperszady zw. takie "Polskimi" (np. Góran Wahlenberg 1814). Na skraju łąk szlak przechodzi na pn. stronę potoku (drogowskaz, wiata) i dźwiga się, stromiej już, na wystawiony do słońca stok doliny. Podchodząc możemy przyjrzeć się budo- wie geologicznej pn. zboczy Tatr Bielskich - jasnym czubom Hawrania (2152 m) i Płaczliwej Skały (2142 m), zbudowanym z wapieni murańskich, a niżej dwom równoległym pasom do- lomitów triasowych, przecinających stoki jako tzw. Rzędy Niż- nie i Wyżnie. Powszechny zachwyt budzą wysokie i kwieciste traworośla, wśród których wiedzie ścieżka. "Wegetacja na tyclţ ogromnych łąkach tak bujna, że trawa prawie po pas, a tysiyce wołów węgierskich wypasa się corocznie tamże" - pisał w r. 1855 Feliks Berdau. Dziś sławne łąki zarastają młudţů świerczyny. Pd.-zach. stokami Szalonego Wierchu (Hlupy, 2061 m) wznosimy się coraz wyżej, przybliżając się do wido- cznego z dala siodła przełęczy. 8,5 km Przełęcz pod Ko ą (Kopske sedlo, 1749 m) z Polany Gałajdowej 2 godz. (P1.30 godz.), z Jaworzyny Spis- kiej 2.30 godz. (.ţ2 godz.). **Widok stąd na Tatry Wysokic (również Polskie) zachwycił już uczestników wycieczki nauko- wej w r. 1751: "w życiu nie widziałem nic bardziej uroczegu" - oświadczył jeden z nich. W treść panoramy wprowadza rys. na s. 565. W siodle przelęczy rozchodzcł się drogi 110, 111 i I12. Ze wspaniałej panoramy Tatr słynęła również oddalon;ţ 0 15 min Kopa Bielska (1832 m). "Mamy przed soba jeden z najwspanialszych górskich widoków - pisała w r. 1872 Maria Steczkowska - a najmajestatycznifůj występują groźne spiskie olbrzymy." W r. 1751 uczeni wiedeńscv badali w tej okolicy stare sztolnie i wyrobiska górnicze. Orzekli. że roboty prowadzono w nich "mit Schlagel und Eisen" i iclţ pochodzenie musi być b. dawne. Z Kopy Bielskiej spadł wówczas znany geograf O. Joseph Liesganig, który o mało nie stracił życia. TATRY BIELSKIE Tatry Bielskie (Belianske Tatry) stanowią wyodrębnione pasemko górskie, ustawione poprzecznie do głównej grani Tatr - na jej pn.-wsch. skrzydle. Grzbiet ich ma 15 km długości i rozgałęzia się silnie, ale tylko ku pn., gdzie między długie ramiona boczne wcina się 13 malowniczych dolin. Pasmo zaj- muje obszar 67,5 kmz, z czego ok. 6% przypada na formacje 8kalne, występujące głównie powyżej 1800 m. Tylko 5 wierz- Chołków przerasta wysokość 2000 m - najwyższymi są Hawrań (2152 m) i Płaczliwa Skała (2142 m, na nowych mapach słowackich 2146 m). Na zachód od Szerokiej Bielskiej Przełę- Czy grzbiet jest wyższy i głęboko pozębiony (średnie wcięcie przełęczy 150 m). Część wsch. tworzy wyrównany wał, nie tak ţskalisty i porozdzielany przełęczami o średnim wcięciu 50 m. Cała grupa jest dobrze widoczna z polskiej strony, a w naszej dawniejszej literaturze występuje często jako Hacurań i Mu- rań. Tatry Bielskie zbudowane są ze skał osadowych - głównie ,wapieni, margli i dolomitów - należących do tzw. dolnej pła- szczowiny reglowej. W krajobrazie najsilniej zaznaczają się jasne wapienie murańskie, które wieńczą szczyty i - jak pisze Edward Passendorfer - "płoną purpurą w zachodzącym słońcu na wschodnim krańcu Tatr". W wapieniach zachodzą zjawiska ţkrasowe, powodując m.in. powstawanie jaskiń (wspaniałe Jaskinie Bielskie d. 113). Stoki północne uległy zlodowaceniu: w czasie ostatniego glacjału było tu 7 lodowców, w tym 3 ka- rowe i 4 dolinne (do 2 km długości). Wietrzejące wapienie dają urodzajne gleby, na których rozwija się bujnie roślinność, znacznie bogatsza niż w Tatrach Wysokich (wyodrębniony spodokręg geobotaniczny). Ciekawa jest też fauna, zwłaszcza owadów i mięczaków. Graniowe partie upodobały sobie kozice, pod jesień łączące się w ogromne kierdele. Nazwę zawdzięczają Tatry Bielskie miasteczku Biała Spi- ska, do którego już w r. 1310 należała centralna i wschodnia leżało do Polski. Na.iyznych halach wypasano do lat 1953-54 ţok. 1700 owiec, a w Zlebinie nawet do r. 1958. Z dalekich stron I ,ns 1. 2lebińskiA TurniA, 1407m ţYKVItLIUN 5, ChefA pod Szarotka (TANAP) > ţ1 'MAGURA' / ,;.. OKU ţ / o ţy00 , 'TATRA' / / przybywali poszukiwacze skarbów - szczególną sławą cieszyły lecznicze zachodzili Cyprian autor p rOKARNIA a a2 p słynnego zielnika z Czerwonego Klasztoru (ok. 1770 r.). Notują Q ~ S1' 1110 SKALKA ,107 /00 W řţ ţO IOB7 Tatry Bielskie w swych dziennikach wszyscy tatrzańscy bota- óy r ,ţ co 0 mcy, ze znakomltym Gtiranem Wahlenbergiem na czele (1813). GLOSNA 1 ţ O ?t Oţ ZA TOKARNI.1 część pasma (po o ů 1 ţ 1331 ,111 KAwRAN l e KOPA ţ Hawrań) stanowiła rezerwat myśliwski - zachowała się tablica ţPLACZLIWA '1.4' 1630 GOLY W CIARNV W KARDOLIN SKALA IţIó ţ ţ I RoN ţ tll pamiątkowa umieszczona na miejscu, gdzie ten zapalony my- JATKIIADNIE_ K ţţklr ţ OLuGţ'"E ó PAItrN(q žliwy upolowa’ sw† tysi‘czn† kozicę (!). Lasy na pn. stokach ,s3o / pOd Siekierą w 1. 1910-25. Pisali braCia ZwolińSCy (1930): \oNţE ţiţřB' ţţ yţ reř 00ţ ţ aNa całej tej przestrzeni rzuca się w oczy dewastacyjna gospo- '' .,zţ w / 'ţop JArKI Iou ţ ţ TATRZAŃSKIE KOI'ERSZAD \\ FĄS PRIEDNIE sKALNe wRorA / KOTLINY ţ darka niemieckiej firmy eksportowej, wyrąbującej ogromne 7 ţ' obszary lasów." Drewno wywoiono specjalną kolejką linową. E 1 DNIf - ţ5 KOBYLI W ţ / tIMB5 W badaniach naukowych Tatr Bielskich duiy udział mają nBoţ \ / - "oe' . opublikował JAGNIţCYSL/ IIPB StAwy ţ\ řO/ ţ.ţ 'DOL Ą rţRucz w 1. 1893-94 Stanisław Eljasz-Radzikowski, studia botaniczne A Kţlowy 1 6 KO,ţAT 7 ţ ţ \\,ţr Kţs'ţ %/ \ prowadzili m.in. Konstanty Stecki st., Bogumił Pawłowski, /r \\ ţ9,ţs nc, ţ,ţţc Zofia Radwańska-Paryska, szczegółową monografię geologicz- opracował w 1. 1927-33 i wydał w r. 1948 KOLO V SZ. L ţielonySl7^ ,ţiţ ,1\ \ S, KI,SZ9 ól I,y StanlSłaW SOkOłOWSkI. 1131 RAKUSKA ! ţ ,! ţ I E2 \ / FL,ţ Cearna wn,ţ CZARNVSZ. " CZUBA \ \ ţ ZSudnis ILAS ţ Podnóża pasma obiega od pn. i wsch. Droga Wolności BARANţ ROGI 15,3 / MAHSkI ,0 ,I ţ ţ l \ (d. 100) przy której rozsiadły się ośrodki wczasowe i letnisko- DURNYIBl3 ,3 ,5 KIE2SSBSKISl.ţţ ţ KIEŻMARSKIE 1560 we - w Jaworzynie, Podspadach, Ździarze i Kotlinach. Najwię- LOMNICAl631 ţ ţ,6 ksz zainteresowaniem ciesz si Jaskinie Bielskie. Tur st - řo ţřMHi l l l 1 czne punkty oparcia stanowią Schronisko nad Zielonym Sta- \.. ţ %ţ9 m c'ţatţl Lomnicki staw 1 wem (zob. d. 116d) oraz pensjonaty i pokoje gościnne w Zdzia- ,B' \ţ. ţ v ţ ů oda ize (d. 100c), w mniejszym stopniu camping w Szarpańcu "Plesnivec" u stóp Skalnych Wrót, jest od lat własnością TANAP i nie udziela nocle ów. Same \ -\ţřů MATLARY g ř ,ART 1 ţ 7 Tatry Bielskie stanowią ścisły rezerwat przyrody. Najcieka- szlaki zostały zlikwidowane przez TANAP 8. Polana Kielmarski Koszar 1 / o s oolina ţasrrzţbia ţ-- ţ/. ţ latem 1978 a na decyzję tę - jak się przypuszcza - wpływ 10. Dolina Dzika ţ ' \ . km miało istnienie w Jaworzynie rządowego ośrodka wypoczynko- 11. Rakuska PrzAfęcţ 2020m / \ 1 wego, któremu potrzebne było spokojne zaplecze. Pozostawiam 13. Miedziana Dolinka 12 FolwarskiA Polan skoczn e ţ iCh o isy - za ierwsz daniem przewodnika z r. 1972 - 14. Maly Kieżmarski Szczyt _ G t OMNI CĄ p p 15. Widfy, 2522m - -ţ\\ m FICC' liCząc na to, że zakazy te ulegną z czasem złagodzeniu, 16. Huncowski Szczyt, 2351m TATRZANSKA ţ 'Ellroţa p 17. tomnickie Ramię lTATRZ. 'Tetrenec' - a władze parku zezwolą na korzystanie z dawnych ścieżek, 18. PośrBdnia Grań, 2440m LEŚNA STARA LESNA ortcamPţ chociażby grupom z uprawnionymi przewodnikami. Na razie 'Sp jednak d. 109, 111 i 112 są całkowicie zamknięte. WIdknLomnks 'Stere Lelne' 108a 108b 286 TATRY BIELSKIE 108. ZE ŹDZIARU DOL. BIELSKIEGO POTOKU Krótka wycieczka przez pn.-zach. podnóża Tatr Bielskich, obecnie jedyny znakowany szlak turystyczny w tym rejonie i jedyny tatrzański obszar turystyczny Ździaru. 4,5 km, 150 m różnicy wzniesień, 1 godz. (j-50 min). Zn. zielone. Od przyst. autobusowego w centrum Ździaru ("Źdiar Ta- tra", 865 m, d. 100c) przez most i w lewo w boczną szosę wchodzącą w płytką Dol. Bielskiego Potoku, w tej części zw. Dol. Mąkową (Monkova dolina). Na pd. zach. Płaczliwa Skała (2142 m) i Hawrań (2152 m), z prawej białe turnie Kominów w grzędzie Nowego Wierchu (2009 m). - 0,8 km (10 min) szlak schodzi z szosy w żwirową drogę (w lewo). Przybliiamy się do potoku. Po prawej rozległe tereny rekreacyjne i duży dom wczasowy "Magura", zbudowany w 1. 1958-64 (158 miejsc w pokojach 1- i 2-osobowych, tel. 0969/98121-2). - 1,5 krn (20 min) droga przewija się przez mostek na orograficzniu prawy brzeg Bielskiego Potoku. Na malowniczej łące rozłożoncůj u stóp pięknie się stąd prezentującego grzbietu Tatr Bielskich stoją dwie zagrody "Do Mąków" (właściciel Jozef Monka) i "Penzion Liptak" - w obydwu pokoje gościnne. Droga wcho- dzi dalej w lasy. 2,5 km Ptasiowska Rówienka (ok. 940 m) - śródleśna polanka z wiatą i składem drewna u stóp niewidocznych Ptasiowskich Turni (1086 m). Od "Tatry" 35 min (ţ.30 min). Rozstaj: ku pd. zach. odgalęzia się wgska Dol. Reglana, wcho- dzi w nig zamknięta dla ruchu turystycznego w r. 1978 d. 109. - Za polanką mostek, zn. zielone wracają na orograficznieů lewy brzeg potoku. Po prawej malownicze skałki. Przez 10 mi- nut droga biegnie wzdłuż potoku, potem pnie się leśnym zbo- czem. Wkrótce las się kończy, ścieika wychodzi na rozległ.ţ łąkę Średnicę (Strednica). Trawiaste zbocza doliny zimą sta- nowią tereny narciarskie (kilka wyciągów). Szlak wznosi si4 trawersem i doprowadza do dużego parkingu. 4,5 km przyst. autobusowy przy Drodze Wolności ("Zdiar Strednica", ok. 1020 m, d. 100b). Od "Tatry" 1 godz. (ţ-50 min). Do centrum Ździaru szosą ku zach. 2,8 km - pieszo albo autobusem. TATRV BIELSKIE 2S7 109. ŹDZIAR - SZEROKA PRZEtĘCZ BIELSKA Przejście w poprzek pasma Tatr Bielskich, wycieczka naj- piękniejsza późng wiosng (okres kwitnienia t4k) lub w środku jesieni (kolorowe lasy). Krajobrazy wlaściwe dla gór dolomito- wych i wapiennych. 6 8 km, deniwelacja 965 m - 2.30 godz. (ţ.2 godz.). Odcinki b. strome, przy oblodzeniu lub śniegu niebezpieczne. Od r. 1978 ścieżka zamknięta dla turystów, obecnie przygotowywana do powtórnego udostępnienia. Od przyst. autobusowego w centrum Ździaru ("Źdiar Tatra", 865 m, d. IOOc) do Ptasiowskiej Rówienki razem z d. 108a - 2,5 km, 35 min (ţ-30 min). Rozwidlenie doliny. Od Dol. Potoku Bielskiego odgałęzia się ku pd. zach. wąska Dol. Re- glana (Dol. do Regli, Monkova dolina), której wylot obramiają regle Bednarski (od wsch.) i Mały (1187 m - od zach.). Droga wchodzi w tę dolinę, liczącą 4 km długości i 3 kmz powierzch- ni. Dno staje się coraz stromsze, potok niekiedy jest bezwodny. Za skalistym zwężeniem wkraczamy na długą zarośniętą już łakę, otoczoną pięknymi dolomitowymi skałami. 4 km Polana pod Głośną Skałą (Pod Hlasnou skalou, 1050-1100 m). Ze Ździaru 1 godz. (.L50 min). Polana leiy na dnie leja źródliskowego i była ośrodkiem Hali Szerokiej, od w. XVI wymienianej jako pastwisko Białej Spiskiej. Szałas tej miejscowości stał tu do r. 1952. Od zach. ciemnieją Żlebińskie Turnie (1407 m), na pd. zach. widać białe zerwy Głośnej Skały (1545 m), na wprost nas spiczasta Łasztowica (1450 m) z wyraźnym fałdem warstw skalnych. Nazwę Głośnej Skały tłu- maczy już Staszic tym, "ii do kilkunastu razy powtarza echoř (1811) - w starych mapach i dokumentach jest ona wymieniana b. często (m.in. w r. 1757). Ściany doliny ścieśniają się teraz tworząc dziki wąwóz skal- ny, od pn. zamknięty wysokim progiem. Malowniczości dodają temu zakątkowi liczne drzewa liściaste (jarzębiny, brzozy). Szlak zwraca się w prawo na strome stoki Głośnej Skały, którymi wznosi się mozolnie ok. 40 minut - ponad poziom owego wapiennego progu. Dolina staje się płytsza, ścieżka wspina się wśród upłazów i krzaków, spiętrzenie terenu omi- jajac stumetrowym zakosem w lewo. Wyżej otwiera się przestronna Dol. Szeroka (1600- 1800 m), stanowiąca spadzisty kocioł polodowcowy. Doliną spływał największy z lodowców Tatr Bielskich, opisany przez Josepha Partscha (1923) i Adama Gadomskiego (1929). 288 TATRY BIELSKIE Pozostawił po sobie dwa kary i ślady akumulacji glacjalnej, które Stanisław Sokołowski uważa za nagromadzenia piargu. Bujne murawy były wypasane przez pasterzy z miasteczka Biała Spiska. Obecnie dolina jest ulubionym siedliskiem kozic, jesienią lączących się w wielkie stada. 6,8 km Szeroka Przełęcz Bielska (Śiroke sedlo, 1830 m), wgłębiona między Płaczliwą Skałę (2142 m) a Szalony Wierch (2061 m). Ze Zdziaru 2.30 godz. (ţ.2 godz.). Wspaniały **widok na Tatry Wysokie (zob. panorama na s. 565). Na Placzliţucţ Skalę d. 111 c, na Przelęcz Pod Kopq d. 111 b. 110. NA PRZEtĘCZ POD KOPĄ Dalszy cidg d. 117, odcinek pradawnego szlaku przez Tatry. Zaznajamia z Dol. Biatych Stawów. 1,5 km, 165 m wzniesienio - 30 min (.ţ20 min). Zn. niebieskie. 110 Od rozstaju szlaków nad brzegiem Wielkiego Białego Sta- wu (1612 m, d. 117f) wiedzie ku pn.-zach. szeroki wygod- ny chodnik, wyremontowany latem 1992, zrazu dnem Dol. Białych Stawów (zob. d. 117f) wśród łanów i płatów kosodrze- winy, wyżej podnóżem i zboczami podłuinej Kopy Bielskiuj (1832 m). W zboczach tych w w. XVIII widać było małe kopal- nie kruszców, dziś osypują się z nich kamienne piargi, sztucz- nie utrwalane. W dole pozostaje Dol. Białych Stawów z dncm uformowanym przez lodowce w rozległe tarasy w tyle wspa- niałe kolosy Kieżmarskiego Szczytu i Łomnicy. Wzdłuż ścieżki masowo występuje przywrotnik. Na lewo od czerwonego żlebku szlak zwraca się zakosami ku górze i osiąga siodło Wyżniej Przełęczy pod Kopą (Predne Kopske sedlo, 1780 m), oddziela- jące Kopę Bielską od grani głównej. Roztacza się stąd niezbyt szeroka, lecz monumentalna **panorama od Małego Kieżmar- skiego (2513 m) przez bliską Kozią Turnię (2107 m) po piękny Jagnięcy Szczyt (2229 m). Następuje teraz zejście (0,4 km - 5 min) puszystą łąką (Kopska plań) na niższe o 30 m głównc siodło. 1,5 km Przełęcz pod Kopą (Kopske sedlo 1749 m) -- 30 min (.ţ20 min), od Zielonego Stawu Kieżmarskiego 1 godz. (.L50 min), z Łomnicy Tatrzańskiej d. 117 - 3.40 godz. (ţ.3 godz.). **Panoramę objaśnia rysunek na s. 565. Rozchoclzcţ się tu d. 107, 111 i 112. TATRY BIELSKIE 289 111. BIAtE STAWY - PtACZLIWA SKAtA Placzliwa Skala uchodzila przez szereg lat za najwyż- gzy szezyt Tatr Bielskich. Ściślejsze pomiary odebraly jej to pierwszeństwo, zachowala jednak slawę kapitalnego punktu panoramicznego. Z Szerokiej Przetęczy Bielskiej 2 km, 312 m , wzniesienia, 1 godz. (.ţ45 min). Znad Wielkiego Biatego Stawu ţţ;:' 5 km, 527 m wzniesienia - 2.10 godz. (.ţ1.40 godz.). Szlak Od rozstaju szlaków nad brzegiem Wielkiego Białego Stawu 111 a ; (1612 m, d. 117f) d. 110 na Przełęcz pod Kopą (1749 m) - 1,5 km, 30 min (.ţ20 min). - Z siodła przełęczy ku pn. w górę wsch. stronie grzbietu łączącego Tatry Bielskie z Wysokimi ţ ţzalony Wierch z Jagnięcym Szczytem). Gładkie trawiaste 'ţ.,'tbocza opadają w dół ku Dol. Przednich Koperszadów '(Predne Med'odoly). Dolina ta ma 2 km długości i 1,7 km2 powierzchni. Wcina się ostro pomiędzy obły wał Kopy Bielskiej (1832 m) a Zadnie Jatki (2019 m). Z uwagi na budowę geologiczną, a takie wiążącą się z nią florę i faunę, należy w całości do Tatr Bielskich, jak zresztą sama Kopa. Pastwiska w niej już w początku XIV w. stanowiły własność Białej Spiskiej. Pochodzenie nazwy zob. d. 1076. . Po 15 min ścieżka załamuje się w prawo i ostrym zakosem wyprowadza na grzbiet, którym osiąga płytkie siodło. Głupia Przehyba (1933 m) stanowi interesujący *punkt pa- 111 b ramiczny: "Sąsiedztwo najwyższych szczytów tatrzańskich oło Łomnicy daje pyszny widok, tchnący dzikością w prze- 'wstawieniu do zielonych trawiastych zboczy Tatr Bielskich" alery Eljasz 1900). Z siodla w prawo odchodzi d. 112. Nasza ů'eżka zwraca się w lewo. Przecina długim trawersem po- erywane wapiennymi skałkami pd.-zach. zbocze Szalone- Wierchu (2061 m - inaczej Głupi Wierch), obniżając się stępnie na grzbiet. 3,3 km Szeroka Przełęcz Bielska (1830 m). Z Przełęczy 111C d Kopą 40 min (.ţ30 min), od Wielkiego Białego Stawu ,10 godz. (ţ-50 min). **Widok na Tatry s. 565. Do Ździaru hodzi d. 109. ,~ Z siodła przełęczy ku pn. zach. 10 min granią, omijając wiące w niej kwarcytowe turniczki. Z grani w prawo i tra- ersem w poprzek trawiastego wsch. zbocza Płaczliwej Skały, soko nad Dol. Szeroką, w której często obserwować można 29O TATRY BIELSKIE kozice. Po 15 min perć przewija się przez mało wyraźn;ł pn.-wsch. grzędę opadajaca ku Głośnej Skale (1545 m) i prze- chodzi na trawiasto-kamieniste pn. zbocze, którym wspina siţ długimi zakosami w górę. Flora typowa dla hal o podglebiu wapiennym. Miłe widoki na Podhale, Pieniny, Beskid Sadecki. Po dalszych 20 min przechodzimy przez pn. grzędę na skalisty stok pn.-zach., opadajacy ku czeluściom Strzystarskiego Żlebu, dajacego poc2atek długiej Dol. Bielskiego Potoku. Wedle opu- wieści górali z Jurgowa, w żlebie tym znajduje się pieczara, w której śpia zaklęci wojacyţ W lewo od Hawrania ukazuja siţ, Giewont i Osobita, oddalone o 20 i 35 km. Krótkie zakosy pruwadza stromo ku górze. Teren pokrywaja w 80% niskie murawy skrajnie wapieniolubnego zespołu turzycy mocnej, du którego składników należa m.in. dębik ośmiopłatkowy, stor- czyk potrostek alpejski, skalnica seledynowa, fiołek alpejski oraz żółty porost Cetraria tilesii. 5 km Płaczliwa Skała (Źdiarska Vidla, 2142 m, na nowych mapach słowackich 2146 m). Od Szerokiej Przełęczy Bielskiuj 1 godz. (ţ.45 min), od Wielkiego Białego Stawu 2.10 godz (.ţ1.40 godz.), ze Ździaru 3.30 godz. (.ţ2.40 godz.). Szczyt wznu si się naprzeciw Tatr Wysokich, **widok z niego jest wspania- ły, szczególnie na grupy Lodowego (odległość 5 km) i Lomnicy (odległość 6 km). 112. WSCHODNIĄ GRANIĄ TATR BIELSKICH Do r. 1978 najefektowniejszy ze szlakóiu turystycznych Talr Bielskich, zbudomany cu l. 1893-94 i 1907-08. Zmienne fornm eje terenocue, kapitalne cuidoki. Odcinki dość zamile i już zarośnięte. Na Przeięcz pod Kopct 12,5 km - 5.40 godz. (.ţ4.30 godz.), do Wielkiego Biatego Stawu 14 km - 6 g=odz. (.L5.40 godz.). Szlak zostat ZAMKNIFţTY dla ruchu turysty- eznego w r. 1978, do tego ezasu stanowit piercuszy odcinek "Magistrali Tatrzańskiej". 112a Z pd. części Tatrzańskich Kotlin (760 m, d. 100d) Zbój- nickim Chodnikiem (d. 114) ku pd. zach. do rozdroża w Dol. Huczawy (ok. 880 m) - 1,2 km 25 min (.ţ15 min). W prawo odgałęzia się droga prowadzaca ku górze przez cieniste świer- kowo jodłowo-sosnowe lasy. Wierzchołek Kobylego Wierchu (1108 m) obchodzimy po pd. stronie, zakosami wydostajac si4 na wgłębione w grzbiet Kobyle Siodło (ok. 1090 m). Stad ku 1 ATRY BIELSKIE 291 Zach. w górę grzbietem, a następnie jego pd. strona wśród lasu, chaszczy i malowniczych skałek wapiennych na taras ţ widokowy na wypukłości Neslowej Grani (ok. 1400 m). Pełen uroku *widok na grupę Łomnicy, Baranie Rogi i Kołowy Szczyt. Ścieika załamuje się tu ostro ku pn. (uwaga) wiedzie 8 min trawersem, wreszcie wspina się zakosami na Fajksowa Przehybę (ok. 1470 m), wyodrębniająca skalna czubę Fajkso- wej (1488 m). Z Tatrzańskich Kotlin dotad 4,3 km - 2.30 godz. ţ (.ţ1.45 godz.). Ścieżka wznosi się 200 m grania a potem wiedzie 1 km po .' pn. stronie Koziego Grzbietu (zw. też Długimi ţcianami), mi- ' jajac oryginalny tunel skalny (widoki!). 5,5 km *Skalne Wrota (Skalne vrata, 1619 m). Z Fajksowej 112b ,ţ,e, przehyby 30 min (125 min), z Tatrzańskich Kotlin 3 godz. (12.15 godz.). Przełęcz tworzy wcięcie w kształcie szczeliny obramionej wysokimi białymi skałami. Ścieika przewija się przez nia na pd. stronę (w dole Chata pod Szarotka, zob. d. 115b) i prowadzi popod białymi ścianami - wśród pachnącej roślinności i oryginal- nych widoków. Rejon Skalnych Wrót jest główna w Tatrach Bielskich ostoja pomurnika. W łanach kosodrzewin perć odchyla gię w lewo, po czym wraca na grzbiet i jego pn. strona trawersuje na siodełko w bocznej grani zw. Margica (ostatnie kosówki). .Grania ta wznosi się w zakosy na grzbiet. 7,5 km Bujaczy Wierch (Bujaći vrch, 1946 m). Od Skalnych .Wrót 1.15 godz. (ţ.45 min), z Tatrzańskich Kotlin 4.15 godz. ţţ.3 godz.). Pierwszy od wsch. wysoki szczyt Tatr Bielskich. ţ*Panorama z wierzchołka zyskała zasłużoną sławę (rys. ţi. 292). - Kierujemy się ku zach., omijajac od pd. sterczace w grzbiecie skałki zw. dawniej Apostołami. - 8 km Bujacza Przełęcz (1912 m) - ze szczytu 10 min. W rejonie siodła wpstępuja "gleby strukturalne", typowe dla krajów polarnych. Zaczyna się teraz 2,5-kilometrowy grzbiet Jatek (Jatky), zbu- dowany z wapieni murańskich, a nazwany tak podobno z po- wodu częstego niegdyś zabijania się bydła na spadzistych trawnikach. Grzbiet pokrywaja piękne murawy - jak notuje Bolesław Kotula (1890) - "mszyste i przerosłe porostami . Na niezwykła wartość *panoramy Tatr Wysokich zwrócił uwa- gţjuż Stanisław Eljasz-Radzikowski (1894). Wierzchołki Prze- dnich Jatek (2012 m, pierwszy z nich był też zw. Holica ĘBielską) obchodzimy poziomym trawersem po pn. stronie, ţponad wapiennym kotłem polodowcowym Małego Koszaru. 292 TATRV BIELSKIE TATRY BIELSKIE 293 ';ţ' ţotlin 5.40 godz. (.ţ4.30 godz.). Ku zach. zbiega z siodta d. 107. MAtY KIEIMARSKI SZCZYT (2513J BARANIE ROGI (2526) JASTRZĘBIA TURNIA (2137J ţ toMNIcA (zs32i ; czARNr sz ţ JAGNIĘcr szczY, ţiL&zem z d. 110 wznosimy się na Wyżnią Przełęcz pod Kopą, KIEIMARSKI SZCZYT i i (2,3,) Kotowr szczYr (z,IBI I?7ţ9ţ B następnie obniżamy się w Dol. Białych Stawówţ - 14 km (2558) ; DURNY SZ. (2623) 1612 m, "uNcowsKl szczrr ţ ; ţ śóg wr ' ". g]trzyżowanie dróg nad Wielkim Białym Stawem ( (23511 5 7 AA(23931 P ţ ţ ( ł 9 ţ KOZIA T (2 OI7 ţ. 117ţ. 112c Widok z Bujaczego Wierchu na otoczenie Dol. Kieżmarskiej. 1. Rakuska (',zul,;, (2037 m); 2. Rakuska Przełęcz; 3. Kieimarska Przełęcz; 4. Niemiecka Drahinn, 5. Poślednia Turnia; 6. Kocioł pod Miedzianymi Ławkami; 7. Mały Durny Szczyt (2591 m); 8. Czarna Przełęcz; 9. Kopiniaki i Mały Kołowy Szczyt; 10. Kołuw;n Przełęcz (2092 m). Grzbiet obniża się przełaczką 1941 m, wciętą nad otoczonym wapiennymi urwiskami kotłem *Wielkiego Koszaru (kozice, świstaki, zaklęte skarby, do których wiedzie znak księżyca i słońca). Dalej wznoszą się dwa wierzchołki Zadnich Jatek (2019 m). Zachodni jest przewiercony na wylot 45-metrowym tunelem jaskini *Capia Dziura, w której pd. rozszerzeniu (widok!) stada kozic przeczekują zimowe kurniawy. Przejście całego grzbietu Jatek zajmuje ok. 45 minut. 10,5 km Przełęcz pod Szalonym Wierchem (1938 m). Od Skalnych Wrót 2.15 godz. (ţ.1.45 godz.), z Tatrzańskich Kotlin 5.15 godz. (.ţ4 godz.). Nasza trasa opuszcza tu l;rań Tatr Bielskich. Trawersujemy poziomo 12 min pd.-wsch. zbo- czami Szalonego Wierchu (2061 m) na płytkie siodło Głupiej Przehyby (1933 m), leżące w odchodzącym na pd. głównym grzbiecie tatrzańskim (**widok na Zadnie Koperszady i Tatry Polskie por. rys. s. 565). Stąd duży zakos w lewo i w dół po wschţ stronie grzbietu. 12,5 km Przełęcz pod Kopą (1749 m). Z Przełęczy pod Szalonym Wierchem ok. 20 min (Tok. 30 min), z Tatrzańskich 113. JASKINIE BIELSKIE '" Najslynniejszy i najcuiększy z udostępnionych tatrzańskich "ţystemócu jaskiniocuych, zdobny m najpiękniejsze ru Tatrach Iiacieki - jedna z glócunych osobliwości turystycznych Tatr ţfelskich. Zcuiedzanie cu grupach z miejscoluym przewodnikiem. ,ţttskinie otcuarte sd codziennie z wyj4tkiem poniedzialków, od '.' ţ V do 15 IX m godz. 9-16, cuejścia o pelnych godzinach; od 61X do 15 V mejścia o 9, 11, 12.30 i 14. Zwiedzanie trcua :15 godz. Ciclg turystyczny jest oścuietlony 300 reflektorami. ucuagi na stald niskct temperaturę cuecunątrz (7,7 ) niezbędne "ţl,ţtsit cieplejsze odzienie, a także solidniejsze buty! Zn. żótte. a, Od przyst. autobusowego "Belianska jaskyńa" w Tatrzań- ţich Kotlinach (760 m, d. 100d) przez duży parking (płatny Ip godz. 6-18) dochodzimy do szerokiej lecz dość stromej alejki rkowej, która wspina się serpentynami na pn.-wsch. stoki .ţobylego Wierchu (1108 m) porośnięte ładnym, głównie jod- ţ9wym lasem (okazy 200-letnie, niezwykle rosłe). Wejście do s ţpslun (883 m) zamknięte blaszanymi wrotami, znajduje się na ţx,./ktalu dolinki zw. Drabiną. Obok domek z kasą i pamiątkami. ,,vţd Drogi Wolności 20 min (.ţ15 min). Jaskinie Bielskie (Belianska jaskyńa) znajduja się na wsch. ţ' krancu Tatr Bielskich, w wapiennym bloku Kobylego Wierchu. ,,ţţ Stanowią wielki labirynt korytarzy i studni pochodzenia krasowe- q go nie zbadany dot†d w ca’ožci (ok. 1?50 m poznanych ciag˘w). ţ", Nad eksploracją systemu w r. 1955 pracowała ekipa grotołazów ukształtowania wnętrz. Udostępnione partie licza 1020 m długo- ţţ ści i leźą na wysokości od 1001 do 879 m (122 m rozpiętości). " trza już w w. XVIII, o czym świadczą podpisy na ścianach z lat s 1718 i 1731. Jaskinię ponownie odkryli dwaj myśliwi w r. 1881. Szybko zbadano ja i w r. 1882 udostępniono. W r. 1884 przebito gi,,; drugi wlot. Zwiedzał ja wówczas Walery Eljasz, drogę oświetlały ţ, "zerandole dróciane" ze świecami turystów zaś oprowadzali Johann Britz i Imre Verbovszky, którzy wraz z Augustem Kal- 1" tsteinem spenetrowali podziemia i kierowali ich zagospodarowa- niem. W r. 1896 jaskinia otrzymała oświetlenie elektryczne. Ok. 294 TATRY BIELSKIE r. 1900 liczba zwiedzających sięgala 2000 osób rocznie ok. 1975 jui 110 000. Licznie przyjeżdżali Polacy, m.in. Zofia Urbanowsk.x, Jan Kasprowicz, I.eopold Staff. 113b Do jaskini wprowadza sztolnia 27 m długości, przebita w r. 1882. Lewe odgałęzienie wiedzie w górę (schodki) do obszernego chodnika. Pierwszą komorę zwano kiedyś Śpiewal- nią, zwykle popisywali się tu bowiem amatorzy wokalistyki. "Wkrótce już zaczynają się nacieki - pisze znany polski spe- leolog Kazimierz Kowalski. - Najpierw są to tylko skromne sople kamienne u stropu, potem formy coraz osobliwsze, trud- ne do opisania w swoich dziwacznych skrętach, wymodelu- wanych tysiącletnią pracą wody." Przewodnik wymienia na- zwy poszczególnych części jaskini - komór, jeziorek oraz oka- zalszych utworów naciekowych. Chodnik wznosi się ciągle do góry, aż do wysokości 1000 m, gdzie znajduje się Janosiko- wa Komora. Wśród przepięknych nacieków połyskuje tu małeů jeziorko o intensywnie błękitnej barwie. Najwyższy punkt udu- stępnionej partii jaskini osiągamy w sali Słowackiego Powsta- nia Narodowego. Dalsza droga wiedzie teraz w dół. Schody sprowadzajy wzdłuż naciekowego "Wielkiego Wodospadu", spływającego z wysokości 25 m do jeziorka zdobnego w fantazyjne stalagmity. Ku dołowi ciągną się dalej duże sale: Wielka Komora, sala z "wapiennymi słupami", powstałymi z połączenia stalaktytów i stalagmitów. Przebitym w r. 1885 tunelem docieramy du Białej Izby, by sztolnią wlotową powrócić na powierzchnię. 114. ZBÓJNICKI CHODNIK Droga jest pozostalościd dawnej ścieżki, której użycuali jakoby polscy przemytnicy i zbójnicy. W r. 1884 MKE przerobitu jcţ na drogę jezdnd, której pd. odcinek (od Kieżmarskich Żloóócu) mlączono później do Drogi Wolności. W ostatnich kc tach szlak mocno ucierpiat przy zuţózce drewna. 4 5 km, 160 m wzniesienia - 1.10 godz. (ţ-1 godz.). Zn. niebieskie i zielonţ,, później tylko niebieskie. 114a Początek trasy w pd. części Tatrzańskich Kotlin (760 m, d. 100d) koło przyst. autobusowego "Ćarda". Szlak wiedzie zrazu uliczką wśród rozrzuconych domostw, potem drogą leśn i ţ ţIA9 ţe6 Mo1 \ ,y.:, I .ó. .ţ . . . .:~ ssAz ' Nţnaalř lo i 1 ř oAsz ro \ ř ţ .Yaarrwlai zJ3ţ dn Mv7S 1 10 ltAz Nanaals \ aluo.zls fauMlaaz.Id od '(qTgT 'p n1 tzpoyaop ttţop p0) 'ţţ[ullţoţ[ tţs.fz.Ietd M- ţIs oţaaţfez.Iazszo.I i eţ[IoI[azaalM .CIeţ[s oţ9aaţC aluzaeuz - ţ[qalz i s.Iqaz zazad tuas.iaMei; unCţsIIe3 ulţnlp ţqasz -ud nţ[ falsp atudţaseu e `fars[aalMozţfţeg -IoQ ţuo.Ils eu Iop M ţ[zaţIaz.xd Z -nqasI.IaIţ ;.izazs .fuMolţ ţIs sluslspo zsza; '('zpoţ 0^-ZT) -zpoţ OE-E eţIsTuo.Iqas az - (uI TO9Z `ITIţ :ţ^oIIoţI) nqaslzaiţ oţalsyţ eţ[IoqazaalM po -qasz 'pd eu znI ue.Iţ M oMal M ţţfazad nasfatul Iu.Cupoţop M .fq `.fsoţ[ez M ullu fiIs ţCuIaIud ţţ[zaţIaz.Id ţ;seIuIMsţ pod qalz .i;sţfz.xeld ţo.Iazs .Czs.sţţIzţIsO 'Iu.In,L IoIaoX peuod Iue.cţ z qaţaţfepBds Moqalz I (e.IuIeIţ[ oţazs.a.Iald z -nlasfaz M) zaqaz qa.Culeţ[s eţ[IIţ[ al†feza -oqapod `uIaIIoX peu Iţ[zaţIaz.xd z oaalu ţIs `CzsMţizluq0 'Ius.Iţ aruo.Iţs -qaez od pţpo alzpalM ţosp ţ[aulapo .fzslep .fIQO qLb l 'Mglo7ne yalţs;od zazld zamMgl 'M ţX ';od M ţueM.Czn '( ţlaq;assogř O9LT '1 z aţdevu euj n7.izazg oţaMo’7og :Mzeu o3aC qaţfzsle;sfeu z ţupaC IMoqae;lay ’ep ',Czao M eţa;ep z .Caaloui ;eM ,Cza; .naold ţpd oBaC eH 'qael7eJ, M ya.fusMoculo3n faluţ'Jldfeu Z LtIţUpaf 'uln(MOţMOpO; utaIxlĄJ uI,(uMep 7Saf eţUIjOQ vezooqz ţau;exs ayos.CM o7selMoţpod ţfepedo e;oxoop ţ`uI řP ţ OTOZ Př ţţs eaţMzp oup a7s.Czleţ -ţIo7oţ ţCţseoqae;laţ) -ţ.Clo a;op M W s eţW azol yzaţ;az.cd ayol7s CauMlaazld od -('zpoţ Oq'IT) 'zpoţ OE-Z eţjsruo.Iqas ř Po ţ (ţ 9ZpZ 'ţIř 'ţolloţi Peu olpas) uIaIIoSI Peu ţţ[zaţIaz.Id eu oMal M eţ[aaqaz oţa;slleţ[s az aaluoţ[ pod `nqalz eup po ţţ[uelas peuodţ'(.Cqřnauel `.C.IIueIţ[) Ifa`Czodsţ[a faznp M .CuoaTs faMeid po ţf .Cuzafnuoţjod '(uI 086i 'ţIo) gqo.ţd eţailatM nqalz ţnToI.CM ţCuo.zas faMeid Z '(ullu gET) uIm Oq eţ[sluo.Il[as p0 -aţ[oqţIţ nIoIţCm op I (Iu EEţZ) Iuan,L po.IţO peuod .Cuelas pOdOd - lIJe1[SţZ.IeTd I.qţBMBdnul i[W (ţSIuaIutL'7[ Od 'i[ţ8Z 'Ud nţ[ ţzpoqapoţ(uz OIBI) nIeIW faMoţ[IIIIaIMX l'azluod -'(ulul gTT) ullu qZ `ulţj I - oţanjaIIaIM npo.IţO feaţs `fulop eu eql,I VN01ţ31M VN1700 99^ DOLINA BATYŻOWIECKA II Dol. Batyżowiecka (Batizovska dolina)ţjest powierzchniowo rówrór równa sąsiedniej Dol. Wielickiej (5,7 km ) i należy do trzech najţsn najmniejszych walnych dolin tatrzańskich. W jej pn. narożach wznsw wznoszą się w głównej grani Tatr szczyty Zmarzły (2390 m) i Z:S i i Zadni Gierlach (2637 m). Dzieli się ona na dwie odmienne kras-ţţI krajobrazowo części. Wydłużone dolne koryto, obramione po- tężţśal tężnymi wałami moren, pokryte lasami i kosodrzewiną, ciągnie się ţia się na pd. ąż po Wyżnie Hagi. Szerokodenna część wysokogór- skasala ska (3 km ) ma ksztait prostokąta, od zach. i wsch. ujętego w p w w potężne granie Kończystej (2535 m) i Gierlachu (2655 m). OtooJO Otoczona ścianami i wypełniona piargami, tworzy ona zakątek pełef5q pe’en martwoty i dzikožci. Na jej najni§szym stopniu le§y we: wsĄaw i,, wspaniałej górskiej oprawie Batyżowiecki Staw (d. 150c). LI Dolina była zlodowacona, jej ostatni lodowiec liczył 6 km dtuţuf6 długości i sięgał po dzisiejszą Drogę Wolności. Na przedpole TatJsT Tatr lody wyniosły zwały materiału morenowego, zajmujące obs:zdo obszar 13 km2 przy ok. 70 m grubości i masie 0,9 km3. Nazwa doliilob doliny utworzona została od wsi Batyżowce, te zaś z kolc:i wziţisw wzięły miano od komesa Botyza, przodka rodu Mariassych, któló.lţl I który w r. 1246 otrzymał ziemie podtatrzańskie od króla Belif99 i Beli IV. Szczególnym sentymentem darzyli Dol. Batyżowiecką polţfoq polscy taternicy, kt˘rzy du§o wspinali si‘ po otaczaj†cych j† ściasiaa ścianach i graniach. "Dolina Batyżowiecka w górze jest tak pięNţiq pi‘kna jak §adna - pisa’ w ližcie Tytus Cha’ubi¤ski (1878). - GD - - Gierlach trzema szczytami sterczy więcej nad nią, niż nad swoowa swoją kotliną (...) Cudów co niemiara, kóz mnóstwo. Wysoka -jasţ- -jak zaczarowana dziewica - po drugiej stronie." Taternictwo polţIoq polskie tu te§ ponios’o jedn† z najboležniejszych strat okrezţIo okresu międzywojennego: w sierpniu 1933 na ścianie wy- rastt2sţ rastającego z dna doliny Kościółka (2251 m) zginął wraz z WitţJiW Witoldem Wojnarem czołowy wspinacz tamtych lat - Wiesław StaisJ2 Stanisławski. WJ W Dol. Batyżowieckiej nigdy nie było schroniska, a punkty Wypqţw I wypadowe w ten rejon stanowi† hotele g˘rskie nad stawa- mi im mi Wielickim i Popradzkim, oraz miejscowości przy Drodze WolfoW Wolności. I DOLINA BATYŹOWIECKA 369 148. TATRZAŃSKA POLANKA - BATYŻOWIECKI STAW Szlak o lokalnym znaczeniu - mniej praktyczny od d. 149. Zóudowala go w l. 1901-02 Sekcja Ślqska MKE jako zacz†- tek już wtedy istniejqcej w pomyžle "Magistrali". OdlegložŤ i,6 km, 875 m różnicy wzniesień, 3 godz. (.ţ2.30 godz.). Zn. zielone, dalej żólte. Z Tatrzańskiej Polanki (1005 m, d. 100h) dochodzimy wg opisu d. 143 do kamiennego mostu szosowego - 2 km. Tu od zn. zielonych odłączają się iółte, które jeszcze dłuższy czas wiodą serpentynami drogi jezdnej. Od najdalej ku pn. zach. wysuniętego kolana (ok. 1530 m) odchodzi w lewo ścieika, która poprzez strefę granicy lasu a potem wśród kosodrzewin i blokowisk diwiga się ku górze stokami wału moreny bocznej. Obok długiej smugi piargów skręca ona w lewo i podchodzi Q,8 km równolegle do poprowadzonej wyżej "Magistrali" (d. 150a), zbliżając się do niej długim skosem. U pd. wsch. podnóży Suchego Wierchu (1792 m) oba szlaki łączą się - L Tatrzańskiej Polanki dotąd 2.30 godz. (ţ.2 godz.). - "Magi- Btralą" (d. 150b) do wnętrza Dol. Batyżowieckiej. 7,5 km Batyżowiecki Staw (1879 m - d. 150c). Z Tatrzań- skiej Polanki 3 godz. (ţ.2.30 godz.). 149. WYŻNIE HAGI - BATYŻOWIECKI STAW Najbliższe dojście do Batyżowieckiego Stawu od Drogi Wol- ności. Szlak przecina obszar rezerwatu "Wyżnie Hagi", utwo- zbudowat ok. r. 1880 Ferenez Móriassy, ezęściowo odmiennqc ttasą. Odleglość 5 km różnica wzniesień 800 m - 2.30 godz. [ţ1.45 godz.). Zn. żólte. Ze względu na zniszezenia ścieżki, i'ANAP rozważa możliwość ograniczenia ruchu turystycznego pIo jednego kierunku. Od przystanku autobusowego w Wyżnich Hagach ( 1125 m, 149a d. 100i) cofamy się Drogą Wolności 20 m ku zach. w stronę gtczyrbskiego Jeziora. Zółte znaki krzyżują się tu z d. 100i. W lewo wiod4 do Niżnich Hag, my skręcamy w prawo, w bru- kowaną dróżkę doprowadzającą do stacji kolejki elektrycznej. ţ7d stacji szlak schodzi w dół do starego zakola Drogi Wolności, ;i.;ţhodząc do Drogi Wolności) zboczyć w prawo w drogę żwirową. DOLINA BATYZOWIECKA Dol. Batyżowiecka (Batizovska dolina)ţjest powierzchniowo równa sąsiedniej Dol. Wielickiej (5,7 km ) i należy do trzech najmniejszych walnych dolin tatrzańskich. W jej pn. narożach wznoszą się w głównej grani Tatr szczyty Zmarzły (2390 m) i Zadni Gierlach (2637 m). Dzieli się ona na dwie odmienne krajobrazowo części. Wydłużone dolne koryto, obramione po- tężnymi wałami moren, pokryte lasami i kosodrzewiną, ciągnie się na pd. aż po Wyżnie Hagi. Szerokodenna część wysokogór- ska (3 kmz) ma kształt prostokąta, od zach. i wsch. ujętego w potężne granie Kończystej (2535 m) i Gierlachu (2655 m). Otoczona ścianami i wypełniona piargami, tworzy ona zakątek pełen martwoty i dzikości. Na jej najniższym stopniu leiy we i wspaniałej górskiej oprawie Batyżowiecki Staw (d. 150c). Dolina była zlodowacona, jej ostatni lodowiec liczył 6 km długości i sięgał po dzisiejszą Drogę Wolności. Na przedpole Tatr lody wyniosły zwały materiału morenowego, zajmujące obszar 13 kml przy ok. 70 m grubości i masie 0,9 km3. Nazwa doliny utworzona została od wsi Batyżowce, te zaś z kolei wzięły miano od komesa Botyza, przodka rodu Mariassych, który w r. 1246 otrzymał ziemie podtatrzańskie od króla Beli IV. Szczególnym sentymentem darzyli Dol. Batyżowiecką polscy taternicy, którzy dużo wspinali się po otaczających ją ścianach i graniach. "Dolina Batyżowiecka w górze jest tak piękna jak żadna - pisał w liście Tytus Chałubiński (1878). - Gierlach trzema szczytami sterczy więcej nad nią, niż nad swoją kotliną (...) Cudów co niemiara, kóz mnóstwo. Wysoka - jak zaczarowana dziewica - po drugiej stronie." Taternictwo polskie tu tei poniosło jedną z najboleśniejszych strat okresu międzywojennego: w sierpniu 1933 na ścianie wy- rastającego z dna doliny Kościółka (2251 m) zginął wraz z Witoldem Wojnarem czołowy wspinacz tamtych lat - Wiesław Stanisławski. W Dol. Batyżowieckiej nigdy nie było schroniska, a punkty wypadowe w ten rejon stanowią hotele górskie nad stawa- mi Wielickim i Popradzkim, oraz miejscowości przy Drodze Wolności. DOLINA BATYŻOWIECKA 369 148. TATRZAŃSKA POLANKA - BATYŻOWIECKI STAW Szlak o lokalnym znaczeniu - mniej praktyczny od d. 149. Zóudowata go w l. 1901-02 Sekcja Ślqska MKE jako zaczg- tek już wtedy istniejqcej w pomyžle "Magistraliř. OdlegtožŤ 7,6 km, 875 m różnicy wzniesień, 3 godz. (ţ-2.30 godz.). Zn. zielone, dalej żótte. Z Tatrzańskiej Polanki (1005 m, d. 100h) dochodzimy wg opisu d. 143 do kamiennego mostu szosowego - 2 km. Tu od zn. zielonych odłączają się żółte, które jeszcze dłuższy czas wiodą serpentynami drogi jezdnej. Od najdalej ku pn. zach. wysuniętego kolana (ok. 1530 m) odchodzi w lewo ścieżka, która poprzez strefę granicy lasu a potem wśród kosodrLewin i blokowisk dźwig=a się ku górze stokami wału moreny bocznej. Obok długiej smugi piargów skręca ona w lewo i podchodzi 0,8 km równolegle do poprowadzonej wyżej "Magistrali" (d. 150a), zbliżając się do niej długim skosem. U pd. wsch. podnóiy Suchego Wierchu (1792 m) oba szlaki łączą się - Z Tatrzańskiej Polanki dotąd 2.30 godz. (ţ-2 godz.). - "Magi- Btralą" (d. 150b) do wnętrza Dol. Batyżowieckiej. 7,5 km Batyżowiecki Staw (1879 m - d. 150c). Z Tatrzań- skiej Polanki 3 godz. (ţ.2.30 godz.). 149. WYŻNIE HAGI - BATYŻOWIECKI STAW Najbliższe dojście do Batyżowieckiego Stawu od Drogi Wol- ności. Szlak przecina obszar rezerwatu "Wyżnie Hagiř, utwo- rzonego dla ochrony zwierzyny i źródlisk potoków. Drogg zbudowat ok. r. 1880 Ferenez Mariassy, ezęściowo odmienncţ trasg. Odlegtość 5 km różnica wzniesień 800 m - 2.30 godz. [.ţ1.45 godz.). Zn. żótte. Ze względu na zniszezenia ścieżki, TANAP rozważa możliwość ograniczenia ruchu turystycznego plo jednego kierunku. Od przystanku autobusowego w Wyżnich Hagach (1125 m, 149a d. 100i) cofamy się Drogą Wolności 20 m ku zach. w stronę Stezyrbskiego Jeziora. Zółte znaki krzyżują się tu z d. 100i. W lewo wiodg do Niżnich Hag, my skręcamy w prawo, w bru- kowaną dróżkę doprowadzającą do stacji kolejki elektrycznej. ţ1d stacji szlak schodzi w dół do starego zakola Drogi Wolności, b;y po ok. 50 m i przejściu mostu na Małej Huczawie (nie do- ţodząc do Drogi Wolności) zboczyć w prawo w drogę żwirową. 3%O DOLINA BATYŻOWIECKA Przecina ona tory kolejki i mija zabudowania leśniczówki TANAP Zbielowo (Zbelovo), dalej zaś wznosi się ku pn. przez lasy i polany, ciągle na lewo od Małej Huczawy. Na wysokości 1550 m las przechodzi w piętro kosodrzewiny, a przejście to ma tu charakter granicy biologicznej, tj. ukształtowanej w walce konkurencyjnych zespołów roślinnych. Łany kosodrzewi- ny, przez które wytrasowano dalszy ciąg szlaku, zachowały si4 w pierwotnym stanie i zaliczane są do najcenniejszych przy- rodniczo w całych Tatrach. 149b Ścieżka wznosi się stokami pd.-wsch. ramienia Kończystej, przewijając się na stronę Dol. Batyżowieckiej (widoki!) ponad tzw. Dziurą przy Spadach (zob. d. 150b). Chodnik turystyczny wcina się głęboko w stok, szybko postępuje erozja. Podchodzi- my teraz ku pn. wewnętrznym skłonem zach. moreny bocznej, kierując się w stronę nasady wspaniałego *rygla Batyżo- wieckiego Stawu, gdzie szlak nasz łączy się z "Magistraly" (d. 150c). Stąd za zn. czerwonymi 5-8 minut zrazu pd. skło- nem rygla, a potem jego grzbietem, nad pd.-wsch. brzeg pięk- nego **Batyżowieckiego Stawu (1879 m, d. 150c). Od po- czątku drogi 2.30 godz. (.ţ1.45 godz.). 150. WIELICKI STAW - POPRADZKI STAW (Magistrala) 150a 150b Odcinek ten lq,czy žrodkocue partie dolin Wielickiej, Baly§o- cuieckiej i Mięguszowieckiej. Ścieżka jesl wygodna a cuidoki urozmaicone. Na catej dtugości nie ma schroniska. 9 km - 3.15 godz. (T3.35 godz.). Zn. ezerwone. Ucuaga: szlak zarrcykany jest przez TfłNAP na czas zalegania pokrywy śnieżnej. Na tylach Schroniska Wielickiego (Śląski dom, 1667 m d. 143c) "Magistrala" zatacza pętlę sięgającą aż po Wielicki Staw (d. 143c), po czym wznosi się ku górze na grzbiet zamy- kający Dol. Wielicką od zach. (ładny widok na grupę Granatów Wielickich). Zdążamy teraz ku pd. zach. rozległą uboczą opa- dającą spod Kotła Gierlachowskiego, pokrytą rumowiskami, na które wdziera się w smugach kosodrzewina. - 2 km drogo- wskaz: Z dolu dochodzi ukoţem d. 148. Od Schroniska Wielic- kiego dotąd 35 min (ţ.30 min). "Magistralař okrąża dalej szeroką kopę Suchego Wierchu (Suchy vrch, 1792 m) i zmienia kierunek na północny. Z zakrętu wyłania się w całej okazałości masyw Kończystej DOLINA BANŻOWIECKA 371 ţv (Konćista, 2535 m), a następnie pn. zamknięcie Dol. Batyżo- wieckiej. Głęboko w dole tonie w zieleni Dziura przy Spadach - jedno z osobliwszych uroczysk tatrzańskich. Jest to obrzeżona morenami bocznymi i zamknięta morenka stadialna kotlina u stóp zaczątkowej ściany stawiarskiej, z której spadają z płytowych progów cztery Batyżowieckie Wodospady. W skałach czernieją otwory regularnych marmitów. Cała kotlinę porasta bujna roślinność, szczególnie piękna w początku lata. W r. 1878 biwakował tutaj Tytus Chałubiński - w "Wycieczce bez programu" zostawił pełen plastyki obraz obozu, z Sabała siedza- cym na głazie i grającym rzewną nutę "Kościeliską". Ścieżka przecina zach. stoki Suchego Wierchu, a za nim lţja wielki złom, kryjący znaną od pokoleń Kolebę Batyżo- wiecką, uważaną za najlepszą z koleb tatrzańskich (to właśnie ' yv niej zamieszkiwał tetmajerowski Wodny Kuba ze swymi ţrlicami). 0,5 km dalej wchodzimy w wysokogórską część Dol. Batyżowieckiej. 3,5 km **Batyżowiecki Staw (Batizovskţ pleso, 1879 m). 150C Z Dol. Wielickiej 1 godz. (.ţ50 min). Na dnie szerokiego kotła ljlacjalnego leży półksiężycowate jezioro o pięknej barwie wód i wspaniałym otoczeniu. Wg pomiaru z r. 1928 ma 2,78 ha powierzchni i 11,2 m głębokości, wg nowszych pomiarów sło- wackich - 3,48 ha i 8,7 m głębokości. Na szczególną uwagę ţRsługuje zamykający misę *rygiel skalny liczący 11 m wyso- Itości i niezwykle typowo rozwinięty. Na głazie tablica pamiąt- kowa dra Ernsta Gottlieba, który zginął w r. 1923 na Kończy- dtej. Na mapie z r. 1822 staw naniesiony jest poprawnie z nazwą Batizocuske pleso. Widok z rygla jest b. ciekawy 1 piękny. Z lewej groźne filary Kończystej, z prawej - ściany Gierlachu, na wprost Batyżowiecki Szczyt (niżej Kościółek), a na lewo od niego szczyty Kaczy i Zmarzły. Prauy strond ţtamu odchodzi nie znakocuana d. 151. Szlak prowadzi wzdłuż dłuższego boku stawu - najpierw wypukłością rygla, a potem zewnętrzną jego stroną. Od do- ţu dochodzi tu d. 1496. Szeroki chodnik "Magistrali" pnie eię ku górze na przedłuienie pd.-wsch. ramienia Kończystej. Z wyniosłości *widok na ciemną zach. ścianę Gierlachu. W pra- wo odgatęzia się n,ie znakourana d. 152 na Kończystg. Szlak ; rliedzie dalej uboczą Kończystej, w niższych partiach porośnię- ţ .tq g‘stw† kosodrzewin. Kilka zakos˘w sprowadza na zas’ane ţ.lumowiskami dno Dol. Stwolskiej (Śtólska dolina), opadającej 372 DOLINA BATY2OWIECKA szerokim rowem spod Stwolskiej Przełęczy (Lućne sedlo, 2168 m) i stanowiącej smutne cmentarzysko kamienne. Nastę- puje stąd dość mozolne podejście na stoki Klina (Klin, 2183 m), którego kamienistą kopę okrążamy od pd. i zach., obniiając się dalej stopniowo pd.-zach. stokiem Tępej (Tupa, 2284 m). W oddali Iśni Szczyrbskie Jezioro, na zach. rozciąga się zjeio- na szczytami grupa Krywania z porzeźbionym konturem Grani Baszt na pierwszym planie. 150d 7,5 km Przełęcz pod Osterwą (sedlo pod Ostrvou, 1959 m). Z Dol. Batyżowieckiej 1.25 godz. (.ţ1.20 godz.), z Dol. Wielickiej 2.30 godz. (.ţ2.15 godz.). W odległości 100 m dźwiga się zasłany kamieniami obły czul> Osterwy (Ostrva, 1984 m) - z przełeczy 3 min. Wierch ten, chc,ć niezbyt wysoki, wysunięty jest ku środkowi amfiteatru Dol. MiE- guszowieckiej, dzięki czemu roztacza się z niego niezwykle bogata **panorama, zaliczana kiedyś do "najpyszniejszych obrazów w całych Tatrach" (Eljasz 1891). Jak na dłoni widać Dol. Złomisk i obie odnogi Dol. Mięguszowieckiej z całym ich otoczeniem Gdy w r. 1882 robił zdjęcie trygonometryczne Tatr Karl Kolben- heyer, stąd wykonał aż 21 namiarów. Z Przełęczy pod Osterwą spada w wylot Dol. Złomisk szeroki i płytki ileb o spadku 30-35ř i 450 m różnicy poziomów, powstaiy w strefie mylonitów. Zbiegamy nim zbudowan.{ w r. 1891 ścieżką - najpierw długimi zakosami, a gdy się niżej rozdwoi - w mniejsze zakosy odnogą lewą. Otwiera się widok ku Żelaznym Wrotom. W dole ciągle widać malowniczy Popra- dzki Staw i stojący nad nim hotel górski. Przez piarżysk:ţ i kosodrzewiny docieramy nad brzeg stawu i wzdłuż niego - przez odnogi Zmarzłego Potoku - do schroniska. 9 km Popradzki Staw (1494 m, d. 155d) - z Przełęczy poci Osterwą 50 min (T1.25 godz.), z Dol. Batyżowieckiej 2.15 godz. (T2.45 godz.), z Dol. Wielickiej 3.15 godz. (T3.35 godz.). Dalszy cicţg "Magistrali" stanowi d. 155. 151. GIERLACH PRZEZ BATYŻOWIECKĄ PRÓBĘ Krótsza i prostsza orientacyjnie droga na najwyższy szezyt Tatr, nie latwiejsza jednak od d. 147, a gdy w początku lata leżg śniegi - niebezpieczna (wypadki śmiertelne). Przy trawerso- waniu szczytu zalecana do zejścia. Trudności znaczne - tylko dla bardzo wprawnych! 5,5 km, 1000 m różnicy wzniesień - DOLINA BATY2OWIECKA 373 4.30 godz. (.ţ3.40 godzţ). Ubezpieczenia. BEZ ZNAKÓW, wej- ścia dozwolone tylko z uprawnionym przewodnikiem TANAP. Od Schroniska Wielickiego (1667 m, d. 143c) "Magistralą" d. 150 nad pd.-wsch. brzeg Batyżowieckiego Stawu - 3,5 km, 1 godz. (.ţ50 min). Stąd po murawach i piargach prawą stroną Dol. Batyżowieckiej do jej wnętrza, kierując się przez skalisty próg na taras leżący poniżej wylotu wielkiego Batyżowieckiego Żlebu, spadającego spod wierzchołka Gierla- chu. Po, piargu (lub śniegu) w górę do stóp charakterystycznej Białej Sciany na prawo od ciemnych płyt, podcinających od dołu Batyżowiecki Żleb - od stawu 1.30 godz. (ţ.1 godz.). Ścianą w górę zygzakiem (łańcuchy) stopniami i półeczka- mi, po czym skośnie w lewo skalistą rynną (łańcuchy ślady na skale) pod 6-metrową ściankę zw. Batyżowiecką Próbą (Batizovska skuśka). Pokonujemy ją z pomocą klamer i łańcu- ,ů.' cha (duża ekspozycja). Wyżej ku górze żlebkiem i przez żeber- ko w lewo do głównego ciągu Batyżowieckiego Żlebu. Żlebem w górę, trzymając się wydeptanych perci, po piargu lub skale - aż do kociołka w pobliżu grani. Dochodzi tu od pd. wsch. d. 147b. Nią w 20 minut na wierzchołek Gierlachu (Gerlach, 2655 m). Od wejścia w skały 2 godz. (ţ-1.45 godz.), od Batyżo- wieckiego Stawu 3.30 godz. (ţ-2.45 godz.), od Schroniska Wie- lickiego 4.30 godz. (.ţ3.40 godz.). 152. NA KOŃCZYSTĄ ř Kończysta zajmuje 10 miejsce na liście najwyższych szczytów Tatr, jest przy tym stosunkowo latwo dostępna. Trudności niewielkie. 5,5 km, 870 m różnicy wzniesień, - 3.30 godz. (.ţ2.35 godz.). BEZ ZNAKÓW, tylko z uprawnionym przewod- nikiem TANAP. 151a 151b Od Schroniska Wielickiego (1667 m, d. 143c) dochodzimy 152 d. 150 na rozłożysty pd.-wsch. grzbiet Końezystej. Tu opusz- czamy trasę "Magistrali", zwracając się w prawo i podchodząc w górę rozległymi zboczami po trawkach i piargach aź na pierwszy wyraźniejszy występ grzbietu (2277 m), który zwęża się dalej w skalistą grań. Granią postępujemy w dotychczaso- wym kierunku ok. 20 minut, po czym w dogodnym miejscu obniżamy się na lewo od niej i idziemy przez blokowiska mniej więcej poziomo ku pn., poniżej tzw. Pasternakowych Czub. Osiągnąwszy górną część płytkiego, zasłanego piargiem żlebu, 374 DOLINA MIĘGUSZOWIECKA kierujemy się nim ku górze na siodełko między dwoma wierz- chołkami szczytu. Główny, południowy, wieńczy groteskowe skalne "Kowadłoř. Północny jest nieco niższy, za to dostępny bez trudności. 5,5 km Kończysta (Konćista, 2535 m). Od Batyiowieckiego Stawu 2.30 godz. (.ţ1.45 godz.), od Schroniska Wielickiego 3.30 godz. (ţ,2.35 godz.). Widok z wierzchołka jest - jak pisał Janusz Chmielowski - "bardzo rozległy i w ugrupowaniu swym nader piękny i zajmujący". Zejść można dla odmiany wzmian- kowanym wyżej piariystym żlebem (atrakcyjny zjazd nar- ciarski) pod Przełęcz Stwolską i Dol. Stwolską wrócić do "Magistrali" (d. 150c). DOLINA MIĘGUSZOWIECKA Dol. Mięguszowiecka (Mengusovska dolina) sąsiaduje po- przez grań z kotliną Morskiego Oka i uważana bywa za najpiękniejszą z dolin po pd. stronie Tatr. "Otoczeniem wspa- niałym przepysznych turni, niezwykle rozwiniętą rzeźbą na- ziomu, posiadaniem znacznej ilości jezior, bogatą roślinnością (...) dolina ta wybija się na czoło, należy w ogóle do najbardziej tatrzańskich, jeśli tak powiemy, zjawisk w Tatrach" - oceniał w r. 1906 Stanisław Eljasz-Radzikowski. Opada ona spod grzbietu głównego prosto ku pd. i oddziela od spiskiej części Tatr Wysokich wspaniałą gałąź Krywania. Główny jej ciąg rozwidla się w górze w dwie odnogi: Dol. Hińczową i Żabią Dol. Mięguszowiecką. W połowie swej długości Dol. Mięguszo- wiecka łączy się z opadającą od pn. wsch. rozległą Dol. Złomisk (d. 161a). Cały system ma 10 km długości i 16 km2 powierz- chni średni spadek obliczono na 5ř45'. Do grzbietu głównego przylega na długości przeszło 6 km, między Zmarzłym Szczy- tem a Cubryną. Najwyższym punktem w otoczeniu jest królu- jący nad okolicą masyw Wysokiej (2560 m), najniższym - Pośrednia Polana nad Popradem. Cały obszar doliny zbudowany jest z granitów, a zewnętrznie ukształtowany przez lodowce. W żłobie glacjalnym wyjątkowo dobrze zachowały się moreny boczne i środkowe, zaś w obrębie górnych odgałęzień - pięknie rozwinięte formy erozyjne: progi dolinne, ogładzone bule, liczne i wyraziście uformowane cyrki. W swym maksymalnym zasięgu lodowiec mięguszowiecki łączył się z młynickim w potężny lodowiec piemoncki (3900 ha powie- rcchni i 200 m grubości), który wyniósł na przedpole najwię- ksze w Tatrach spiętrzenie moren - o łacznej powierzchni 20 km2 i objętości 1,7 km3. W Doł. Mięguszowieckiej leży 7 wię- kszych stawów, wśród nich największy i najgłębszy w Tatrach Słowackich - Wielki Staw Hińczowy (zob. d. 160c). Dol. Mięguszowiecka i grupa Krywania. 1. Mały Krywań (2334 m); 2. Zielony Staw Waiecki (2017 m); 3. Byatry Przechód (2314 m)- 4. Ciemnosmreczyńskie Stawy; 5. Szczyrbskie Solisko (2301 m); 6. Skrajne Solisko (2093 m); 7 Staw nad Skokiem (1801 m); 8. Centrum narciarskie (akocznie kolejki krceseikowe, hotel); 9. Wotowiec Mięguszowiecki (2227 m); 10. Wotowa Turnia; 11. Żabi Koń; 12. Schronisko pod Waga: 13. Symboliczny Cmentarz Ofiar Tatr; 14. Cięiki Szczyt (2520 m); 15. Żelazne Wrota; 16. Zmarzły Szczyt (2390 m); 17. Mała Kończysta (2463 m). 376 DOLINA MIĘGUSZOWIECKA Obszar doliny od niepamiętnych czasów należał do rodu Mariassych z Batyżowiec, potomków komesa Botyza. Zofia Hołub-Pacewiczowa słyszała od starszych mieszkańców wsi Mięguszowce, że wypasali tu oni kiedyś swoje stada. W różnych miejscach, m.in. w Grani Baszt, prowadzone były prace górni- cze po górnych piętrach doliny błądzili poszukiwacze skarbów. Ludwik Zejszner pisał w r. 1855 o płatach śniegu w Dol. Hińczowej, "pod którymi, lud prawi, że leżą bogate żyły złota". W 1. 1897-98 część Dol. Mięguszowieckiej nabył Christian Hohenlohe, by rozszerzyć swój tatrzański rezerwat myśliwski. W r. 1928 wykupił ją rząd czechosłowacki - jako zaczątek przyszłego TANAP. Turyści i uczeni bywali tu od dawna - m.in. w r. 1813 Góran Wahlenberg, który notuje kolebę Nachtsteiit, tę samą zapewne, w której w r. 1851 nocował z pasterzami Bogusz Z. Stęczyński. Turystyczne zagospodarowanie zapocząt- kowało MKE budową ścieżek i schronisk (od 1879). W 2 poł. XIX w. dolina była licznie odwiedzana przez turystów polskich, przechodzących przez przełęcze Koprową i Pod Chłopkiem, później także przez Wagę, Rysy i Żelazne Wrota. Do miłośników tej części Tatr należeli Franciszek H. Nowicki, Kazimierz Tet- majer, Jan Kasprowicz, tu wiodła - w r. 1896 - trasa ostatniej wycieczki tatrzańskiej Adama Asnyka. Obecnie jest Dol. Mięguszowiecka jedną z najczęściej odwif:- dzanych, a ruch w dolnej jej części - do Stawu Popradzkiego - ma charakter masowy. Liczne wycieczki ciągną latem na Rysy. Większy spokój panuje w Dol. Złomisk, nie udostępnio- nej znakowanym szlakiem. Skalne otoczenie doliny obfituje w piękne ściany, na których wspinają się taternicy. Kiedyś sły- nęły też tutejsze wysokogórskie tereny narciarskie. Punktami wypadowymi w rejon Dol. Mięguszowieckiej są Szczyrbskie Jezioro (d. 100j) i schronisko przy Popradzkim Stawie (d. 155d). Charakter awaryjny ma małe Schronisko pod Wagą (d. 158d), nastawione głównie na obsługę przechodniów i czyn- ne sezonowo (1 VI-31 X). Najbliższe pole namiotowe usytuo- wane jest w Szczyrbie (d. lOld). 153. DO POPRADZKIEGO STAWU DROGĄ JEZDNĄ Droga otwarta dla uprawnionych pojazdów TţAlVAP i obstugi hotelu górskiego (inne samochody tylko ze specjalnym pozwo- leniem dyrekeji TAlVAP). Używana jest jako szlak pieszy przez turystów dq§gcych nad Popradzki Staw, zwtaszcza w czasie DOLINA MIĘGUSZOWIECKA 377 dużych śniegów. Zbudowalo jq MKE w r. 1886, w szos‘ prze- robiono ok. r. 1960. Od kolana drogi dojazdowej (dawnej Drogi Wolności) 4,5 km i 260 m różnicy wzniesień - 1.15 godz. (.ţ1 godz.). Zn. niebieskie. Trasa rowerowa. Początek szlaku przy stacji kolejki elektrycznej "Staw 153a Popradzki" (Popradske pleso, 1245 m, d. lOlc). Dochodzi tu pętlą szosa, kiedyś odcinek Drogi Wolności prowadzący do Szczyrbskiego Jeziora. Dziś główna trasa biegnie po "cięciwie" tej pętli. Stara droga pełni rolę dojazdu do d. 153. Jej wsch. część, otwarta dla ruchu samochodowego w obydwu kierunkach, kończy się duiym płatnym parkingiem. Ruch na zach. odcinku drogi dozwolony jest tylko ze Szczyrbskiego Jeziora ku wylotowi Dol. Mięguszowieckiej. Nie ma komunikacji autobusowej. Od stacji kolejki i krańca parkingu 200 m szosą (przecinając tory), do miejsca w którym włamuje się ona w wylot Dol. Mięguszowieckiej. Oddziela się tu droga jezdna do Popradz- kiego Stawu. Prowadzi 100 m ku pn., obok budynku stacji wód, po czym przechodzi na wsch. brzeg Popradu. Wznosi się teraz łagodnie 1,5 km przez lasy Smrekowca w kierunku ogólnym północnym. Na wysokości ok. 1400 m, w pobliżu Wyiniej Polany Mięguszowieckiej, przerzuca się na zach. stro- nę potoku Krupy i wspina się serpentynami na czołowe spię- trzenie wału terenowego. Z zakola pierwszej serpentyny odsła- nia się piękny widok na Grań Baszt i Dol. Mięguszowiecką. Drugq serpentyn‘ žcina žcie§ka. Grzbiet terenowy, kt˘rym pod- ehodzimy, zw. jest w wyższej części Limbowcem. Ma ok. 2 km długości i zdaniem geomorfologów nie jest wałem moreny środkowej. Z prawej strony płynie potok Krupa, z lewej (40 m głębiej od niego) Mięguszowiecki Potok. Na wysokości 1303 m łączą się one w rzekę Poprad. Poprad odwadnia wsch. i pd. stoki Tatr Spiskich. Po 154 km biegu wpada pod Starym Sączem do Dź najca, jako jego naţiwiększy dopływ. Powierzchnia zlewni 2080 km (w Polsce 495 km ). Rzeka ma dużd amplitudę stanów wody. W obrębie Dol. Mięguszowieckiej jej średni przepływ wynosi 950 1/s (w czerwcu 2500 Us, na schyłku zimy tylko 150 1/s). Podczas letniej powodzi w r. 1958 zanotowano tu przepływ rzędu 35 000 Vs. Na wysokości 1500 m droga wchodzi na podłużną Popra- 153b dzką Polanę, z której ukazuje się *panorama szczytów ota- czających Dol. Mięguszowiecką i Dol. Złomisk. Na pn. smukła piramida Wołowca Mięguszowieckiego (2227 m), z prawej dzi- 154a 154b 378 DOLINA MIĘGUSZOWIECKA kie urwiska Osterwy (1984 m), wystrzelające na 350 m wzwyż. W pracuo odchodzi ku nim d. 157b. Ok. 400 m dalej szosg przecina z ukosa d. 154b - ur pracuo można niq dojžŤ cuprost do schroniska. Zn. niebieskie nie opuszczają szosy, która po 300 m zwraca się w prawo do cuęzla szlakócu 155, 158-160, a stąd do bliskiego już schroniska. 4,5 km Popradzki Staw (1494 m). Od początku drogi 1.15 godz. (.ţ1 godz.). Opis jeziora i schroniska d. 155d. 154. DO POPRADZKIEGO STAWU STARĄ ŚCIEŻKĄ Zanim w r. 1935 zbudowano dzisiejszd d. 155c, tędy chodzilo się do Popradzkiego Stacţu. Obecnie jest to cuariant używany w okresie zimy, jest bomiem cu zasadzie bezpieczny od lacuin. Ponieważ wiedzie przez ciekaiue przyrodniczo zakgtki, cuart jest polecenia rócunież latem - jako odmiana dojścia do jeziora. 5,5 km, suma cţzniesień 230 m - 1.30 godz. (ţ-1.15 godz.). Jeśli szlak w zimie nie jest przetarty, Iatuţo zablgdzić. Z osiedla Szczyrbskie Jezioro (1355 m, d. 100j) "Magi- stralą" (d. 155) 3 km na wsch. skraj spłaszczenia grzbietu Dryganta - 45 min (.ţ35 min). Przy drogowskazie "Magi- strala" (d. 155c) zcuraca się cu leeuo, natomiast zn. zielone nie zmieniają kierunku. Wygodny chodnik obniża się bystro w Dol. Mięguszowiecką, wiodąc wśród wspaniałych świerków i limb (te ostatnie osiągają tu wysokość 18-19 m przy obwodach prze- kraczających 3 m). Na dnie doliny, na wysokości ok. 1400 m, chodnik staje się poziomy, a zbliżywszy się do głośnego Mięgu- szowieckiego Potoku, zaczyna się wznosić równolegle do jego brzegu. Rosną tu ładne lasy górnoreglowe, obfitujące w poro- sty, ku zachţ przechodzące w kosodrzewiny i szare jałowe piarżyska. W poł. XIX w. wędrował tędy Bogusz Z. Stęczyński "przez pokłady drzew zgniłych, starością zwalonych lub burzą z kamieniami w nieładzie rzuconych". 1 km poniżej Popradzkiego Stawu szlak załamuje się w pra- wo i przekracza Mięguszowiecki Potok. Podnosi się teraz stro- miej - zboczem wału terenowego (zob. d. 153a) na jego obły grzbiet, gdzie przecina ukosem pas drogi bitej (d. 153b). Leśna ścieżka sprowadza nad malowniczy brzeg jeziora. 5,5 km Popradzki Staw (1494 m). Od rozstaju na Dry- gancie 40 min (.ţ45 min), od początku drogi 1.30 godz. (.ţ1.15 godz.). Opis jeziora i schroniska d. 155d. DOLINA MIĘGUSZOWIECKA 379 155. SZCZYRBSKIE JEZIORO - POPRADZKI STAW (Magistrala) Dzięki myjdtkourym walorom midokowym i niezruykle dogod- nemu przebiegocţi - jedna z najludniejszych ścieżek m Tatrach (w sezonie 2000ţ000 osób dziennie). Wzdluż trasy tablice TANAP z objaśnieniami przyrodniczymi. Odleglość 5,5 km, różnica mzniesień 150 m - 1.20 godz. (ţ.1.10 godz.). Zimg niebezpieczeństmo Iacţin - poleca się wówezas d. 154. Zn. czerwone. s Od pd.-zach. brzegu Szczyrbskiego Jeziora (1346 m) d. 163a. Na wysokości pn. wsch. cypla w prawo odgałęzia się dróżka leśna. Nią w kilka minut dochodzimy do szosy. Obszar torfowiska (mozgrowisko) porasta bujna kosodrzewina. 0,8 km (10 min) przy szosie rozstaj: D. 165 skrţca cţ Iecuo. Znaki czerwone przecinają jezdnię ukosem w prawo wchodząc w drogę dojazdową do sanatorium "Helios". Przechodzimy po moście nad dwiema strugami potoku Młynicy. Po prawej ciągnie się 240-metrowej długości gmach sanatorium, zbudowany w 1. 1966-76 wg proj. ini. Richarda P'astora. "Helios" specjalizuje się w leczeniu astmy i bronchitu, prowadząc zarazem badania naukowe. Pod względem wyposażenia należy do najnowo- cześniejszych na Słowacji. Ma 200 łóżek dla dorosłych i 150 dla dzieci. Przyjmowani sa również obcokrajowcy. Droga zwraca się ku budynkom sanatoryjnym, zaś szlak, nie zmieniając kierunku, wchodzi ścieżką w las. Szeroki dukt wznosi się lasami po zach. stronie potężnego wału *more- ny środkowej, usypanego przez lodowce młynicki i mięgu- szowiecki. Grzbiet ten zw. jest Drygantem lub Trzyganiem (Drigant). Na wysokości ok. 1500 m rozpłaszcza się on w ob- azerny taras, porośnięty niższym już i miejscami podmokłym lasem. Półkilometrowym skosem przecinamy spłaszczenie, przechodząc na jego wsch. skraj. W lesie pojawiają się pierwsze kosówki i limby. 3 km drogowskaz (45 min, .ţ35 min): Wprost zbiega w dó1 wariant zimomy naszej trasy (d. 154). Zn. czerwone skręcają w lewo na wsch. stoki Grani Baszt. Wybudowany w r. 1935 przez KĆST, odcinek ten może stanowić wzór rozwiązania szlaku górskiego. Wiedzie wysoko nad dnem Dol. Mięguszo- wieckiej, trzymając się poziomu 1500 m. W kilku miejscach przecinają go tory lawin ze stoków Skrajnej Baszty. Przy skal- 155a 155b 155c 380 DOLINA MIĘGUS2OWIECKA SZCZYT (OK. 2523) ZtOMISKA TURNIA (2131J SIARKAN (2260) ţ r,ANKOWA PRZEtţCZ ţ SZARPANE ţ n o.,....,ţ,ţ.,ţ cv ZMARZtY SZCZYT (7lvoJ nej bramce kończy się zwarty las i otwiera się widok na wspa- niałe masywy Wysokiej (2560 m) i Tępej (2284 m). Skaliste stoki porośnięte sa oryginalnym *lasem urwiskowym - świer- kowo-modrzewiowo-limbowym. Uwagę przykuwaja zwłaszcza limby - potęine, sterane walka z klimatem, często szczudłowo zakorzenione na złomach. Pod jesień kręca się w ich konarach skrzekliwe orzechówki i krzyżodzioby. **Widoki sa urzekajace: na poorane żlebami ściany Osterwy, na kamienne morze Dol. Złomisk (d. 161), na "koronę" masywu Wysokiej i turnie ciţ- gnace się ku Wołowemu Grzbietowi (panorama powyżej). U wsch. podnóiy Skrajnej Baszty (2203 m) szlak mija malow- nicza grupę limb i zwraca się w prawo. - 5 km Mięguszowie- cki Potok (Hincov potok). Jego średni przepływ wynosi 500 1/s (w czerwcu 1300 1/s, z końcem zimy zaledwie 85 1/s). - Ścieżka wznosi się teraz niezbyt stromo na wał morenowy i po 300 m łaczy się w lesie z droga bita (d. 1536). Od drogocţskazu wiodcl w górę szlaki 158-160 na Rysy i do Hińczowych Stamócu. 155d 5,5 km Popradzki Staw (Popradske pleso, 1494 m). Od rozstaju na Drygancie 35 min (ţ.30 min), od poczatku drogi 1.20 godz. (ţ.1.10 godz.). Nad pn.-zach. brzegiem stoi ładne schronisko (chata kpt. Mor5vku, 1498 m). Ma 120 miejsc noclegowych w pokojach 3-, 4-, 6- i 8-osobowych (210 koron za łóżko latem 1993), ciepła wodę i c.o., restaurację ze 100 miej- scami (czynna w godz. 7-20), bar z 30 miejscami (9.30-22) i pijalnię win. R,ezerwacji należy dokonywać z wyprzedzeniem DOLINA MIĘGUSZOWIECKA 381 (tel. 0969/92177). Na parterze punkt informacyjny TANAP. Spod schroniska rozchodzd się drogi 153-161. Przed budyn- kiem, na zach. brzegu jeziora działa bar na wolnym powietrzu (godz. 9-17 ). Popradzki Staw leży pośród lasów po lewej stronie Dol. Mię- guszowieckiej, w kotlinie utworzonej przez zatarasowanie watem moreny środkowej ujścia bocznej Dol. Złomisk - zapewne na bazie misy glacjalno-erozyjnej" (Lukniś). Wg pomiarów z r. 1927, ma 6,26 ha powierzchni i 16,6 m głębokości wg pomiarów słowackich z 1. 1961-66 - odpowiednio 6,88 ha i 17,6 m. Woda jest iółto-zie- lona, mało przezroczysta (5,7 m wg Ludomira Sawickiego). Chociaż staw położony jest o 100 m wyżej nii Morskie Oko, odznacza się znacznie obfitszym planktonem i okazalszymi rybami (wpływ pd. wystawy). Zwany był zwykle Popradzkim Stawem (David Frólich 1644 Poppersee), niekiedy też Rybim (Matej Bel 1736 Ribie Pleso seu Lncurn Piscarium) łub Małym Rybim (Maksymilian Nowicki 1876). Przed I wojna światowa lód ze stawu wywożono do Wiednia dla kuchni cesarskiej. Pierwsze schronisko (im. Bela Majlatha) zbudowało MKI: w r. 1879. Gdy spłonęio (1880), wzniesiono w 1881 nowe, kamienne, od r. 1883 w sezonie zagospodarowane (2 izby, kuchnia, weranda). W r. 1890 schronisko zniszczył poiar a kolejne wystawił w r. 1892 Ferencz Marióssy. W r. 1897 przejał je Christian Hohenlohe, który budynek rozebrał i w 1899 wystawił nowy, szereg razy rozbudowywany. Od r. 1951 schronisko nosiio imię partyzanta Stefana Morţvki (por. d. 163c i 169a). Zima 1961 zawaliło się pod ciężarem śniegów, stojacy obok nowszy budynek spłonał jesienia 1964. Obecne schronisko zbudowano w I. 1957-61. W r. 1939 był Popradzki Staw odskocznia dywersantów hiLlero- wskich, przechodzacych przez Tatry do Polski. W latach wojny chronili się tu polscy patrioci i kurierzy podziemia. 156. WOKÓŁ POPRADZKIEGO STAWU Mity spacer dookoţa szmaragdowej gtębiny, cuśród pięknych widokócu i ciekamej górskiej przyrody. Moina go polączyć ze zwiedzaniem Symbolicznego Cmentarza Ofiar Tatr (d. 157) - 1,5 km, 20 minut. Od placyku przed schroniskiem za zn żółtymi wzdłuż pn.- 156a zach. i zach. brzegów jeziora (1494 m), które otacza stary las górnoreglowy z wspaniałymi okazami *limb (najstarsze maja po przeszło 200 lat i 17 m wysokości). W pobliżu pd.-zach. brzegu chodnik wchodzi w kosodrzewiny. Odsłaniaja się wido- Iti na otoczenie Dol. Mięguszowieckiej. Projektanci schroniska, L. Bauer i F. Ćapek, zręcznie połaczyli jego architekturę z tłem poszarpanych szczytów, nawiazujac wyraźnie do stylu Fragment oloczenia Dol. Mięguszowieckiej. 1. Siarkańska Przełęcz; 2. Igła w Wysokiej; 3. Mały Ganek. Oznaczono drogi wejściowe na Wysok:ţ. 382 DOLINA MIĘGUSZOWIECKA DOL. HII)CZOWA, RYSY \ \ \ aţ \ řo \ \ .. .. ,ţb / / D/ / / 1 1 ol wl 2 ó wl YI NI 0 ţI vl ó Ni SCHRONISKO \ C ţţ sa,ţţ aARI popradzkl v, ' i ' ó Staw (1494) 1 / 1 \\ J Ś / 1 v 1 nl 1\ ţ ,, 'ţ\ ţ ţ ' ; Di ţ w ţ\ ţ 1 ,n O \\ \ C d 157D 1 1 1 1 1v 1 1 1 1 Cmentarz Symboliczny - 'ł' góralskiego i polskich rozwiązań tego rodzaju. Z okolicy wy- pływu potoku Krupa (10 min) dobrze widać pustacie Dol. Złomisk (d. 161), zamkniętej zębatą granią (w r. 1851 widok ten narysował "z natury" Bogusz Z. Stęczyński - opublikował go w r. 1860). 156b Za wyplywem w prawo odchodzg zn. żótte (d. 157). Nie zna- kowany kamienny chodnik okrąża wsch. część jeziora, w po- bliżu wysuniętej ku wsch. toni łącząc się z d. 150. Lśni stąd pod słońce lustro wody Popradzkiego Stawu, latem nagrzewa- jącej się na powierzchni do 16ř. Średnio od końca listopa- DOLINA MIĘGUSZOWIECKA 383 da do końca maja (przez ok. 190 dni) staw leży pod lodem. Żyją w nim pstrągi, nie achodzące głębiej niż na 5 m. - Przez kosodrzewiny i wyraźny stożek napływowy Zmarzłego Potoku, odwadniającego Dol. Złomisk, zbliiamy się z powrotem do schroniska. 157. SYMBOLICZNY CMENTARZ OFIAR TATR Pomysl wysuncţt w r. 1922 malarz i mitośnik gór, Otakar Śtafl. Zrealizowal go z pomocq K•ST a p˘¦niej KSTL w l. 1936-40, oţcjalne otwarcie odbylo się w sierpniu 1940. Zaczęto od zgromadzenia tablic pamiqtkowych z r˘§nych okolic Tatr, z czasem zaczęty przybywać nowe. Statut dopuszcza upa- miętnianie osób, które zginęty w innych górach. Motto cmen- tarzyka brzmi: "Mrtuym na pamiatku, źiuym pre uystrahu". Spacer zajmuje 45 min - 1 godz. Zn. żólte. Od schroniska dţ 156a brzegami Popradzkiego Stawu 0,7 km (10 min) do wypływu potoku Krupa. Za groblą zn. żółte skręcają w prawo, wiodąc wśród łanów kosodrzewin i zwałów bloków skalnychţ W górze groźne filary Osterwy (1984 m), w których mgły wyodrębniają niekiedy skalną Igłę. W urwis- kach tych gnieździ się orzeł przedni. Chodnik wznosi się zakrętami w *lasek limbowy porastający granitowe "wantule" u stóp Osterwy. Warto zwrócić uwagę na pokrój drzew i spo- soby zakorzeniania się w zwałach złomów. poumieszczane są na głazach tablice upamiętmaţące mazi, którzy Tatrom oddali życie, m.in. Klimka Bachledę, Wiesława Stanisławskiego i Witolda Wojnara, Jana Długosza braci Jerzego i Wojciecha Biedermanów. Są też tablice osób, zasłu- żonych dla Tatr, a zmarłych poza nimi: Otakara i Vlasty Śtaflów (zginęli w r. 1945 podczas bombardowania Pragi), Wawrzyńca Żuławskiego i Stanisława Grońskiego (zginęli w r. 1957 w Alpach), Jerzego Potockiego (zginął w r. 1966 na Noszaku). Zgromadzono tu w sumie 180 tablic, część została przeniesiona z innych miejsc. Upamiętnionych jest z nazwiska przeszło 40 Polaków. Ludowe krzyże drewniane - początkowo było ich 57 - wykonał chłop ze wsi Detvy, J. Fekiać-Śumny. 158a 158b 384 DOLINA MIĘGUSZOWIECKA Szlak opuszcza cmentarz w kierunku zachodnim. Przekra- cza potok Krupę, a potem przez las i kosówki dochodzi do Popradzkiej Polany i do drogi bitej (d. 153b), którą nies- pełna 1 km (10 min) do schroniska. 158. NA RYSY OD POtUDNIA Szlak popularny od cuieku, wspaniaty widokowo i b. martu ściomy pozuacuczo. ,Ścieżkę poprowadzito MKE śladami nty- śliruskich perci, wiele razy j4 ulepszano (generalne przeróbki 1904--05 i 1930ţ3). Od Popradzkieţo Stawu 6 1 km i 1000 nl różnicy poziomóru - 2.40 godz. ( 2 godz.). Odcinki ekspo- nocuane. I'rudności niecuielkie, wzrastajgce przy deszczu luh śrciegu. Zn. niebieskie, dalej ezercuone. Szlak jest otcuarty dlu turystótu m tym okresie, co Schronisko pod Wng=cł (1 Vlţl Xl. Od schroniska przy Popradzkim Stawie (1494 m, d. 155d) 3 min do drogowskazu na skraju szosy. Stad w prawo d. 160a za zn. niebieskimi - ponad górną granicę lasu. - 1,5 km (25 min) rozgałęzienie szlaków poniżej rozwidlenia Dol. Mi4- guszowieckiej. Ścieżka wiodąca na Rysy skręca w prawo, mijając po 70 m Hińczową Wantę, a po 300 m przekraczając Zabi Potok. Następuje długa seria zakosów wyprowadzających wśród ko- sówek i muraw na opadający stopniami skalisty próg Zabiej Dol. Mięguszowieckiej. Piękne widoki na Grań Baszt i strze- listy stad Wołowiec Mięguszowiecki (2227 m). W 40 min (.ţ30 min) od rozstaju mijamy na pd.-zach. skłonie progu (na lewo od ścieżki) ciemny głaz ze śladem po tablicy, kryjący znaną taternikom Żabią Kolebę (ok. 1930 m). Od koleby najwspanialej chyba prezentuje się Grań Baszt. W r. 1909 biwakował tu z towarzyszami (był wśród nich Mieczy- sław Świerz) autor "Na srebrnym globie", poeta i pisarz, Jerzy Żuławski. "Wkoło nas skalne pustkowie - notował w Taterniku - same tylko morze szarych głazów, z których wynurzaja się potężne czarne sylwety gór. Ciszy nie budzi nawet stapiajdcy się z ni:ţ szum potoku, czasem tylko wicher zajęczy w turniach iałośnie." W okap koleby wkuto w r. 1909 tablicę upamiętniajaca śmierć Węgra Jenó Wachtera na Żabim Koniu w r. 1907. Żabia Dol. Mięguszowiecka zamknięta jest ryglem skalnym, Qrzywalonym moreną stadialną (1958 m). Na jej dnie leży Zabie Stawy Mięguszowieckie (Źabie plesa) - bliżej ścieżki Wielki Staw (1919 m, 2,26 lub 2,67 ha, głębokość 7 m) a dalej DOLINA MIĘGUSZOWIECKA 385 w głąb Mały Staw (1919 m, 1,13 lub 1,19 ha, głębokość 12,6 m). Na wysokości ok. 2053 m leży Żabi Stawek Wyżni (0,17 ha). W skalnej wysepce na Wielkim Stawie dopatrzono się podo- bieństwa do żaby, skąd pójść miała jakoby nazwa jeziorek. Kotlinę otaczają od pn. turnie Wołowego Grzbietu, od pd. wsch. Kopa Popradzka (2354 m), zaś od pn. zach. Wołowiec Mięgu- szowiecki (2227 m). Szlak wiedzie jakiś czas po rumowiskach w kierunku pd. ściany Zabiego Konia, potem pnie się w zakosy na lewo od okresowej siklawy spadającej z Kotlinki pod Wagą, na któ- rej próg wydostajemy się systemem eksponowanych zachodów, zakończonych 120-metrowym trawersem (łańcuchy, trudności niewielkie, wzrastające przy oblodzeniu lub śniegu). Dnem zawalonej gruzem skalnym depresji podchodzimy w górę w kierunku siodła Wagi. 5 km Schronisko pod Wagą (chata pod Rysmi 2250 m) - od Popradzkiego Stawu 2 godz. (ţ.1.30 godz.). Jest to najwyżej położone z tatrzańskich schronisk - otwarte od 1 VI do 31 X. Ma 16 miejsc noclegowych - po 120 koron za noc (lato 1993). Bufet, czynny w godz. 7-22, obsługuje głównie turystów wędru- jacych na Rysy, wydaje nawet obiady, choć wszystkie produkty wynoszą tu na plecach tragarze. Malowniczy, widoczny z podej- ścia ustępik oddalony jest o 3 minuty, woda opodal schroniska. Kamienny budyneczek wzniósł w 1. 1931-33 Popradzki Oddział KĆST, w r. 1954 przebudowano wnętrze w l. 1976-77 dobudowano piętro. Śmielszy pierwotnie projekt (hotel) zmniejszono pod nacis- kiem opinii miłośników Tatr. Jednym z pierwszych dzierżawców był Otakar Śtafl - zob. d. 157. Podczas wojny ukrywali się tu pol- scy taternicy (m.in. Stanisiaw Siedlecki i Wawrzyniec Żuławski). Schronisko szereg razy demolowały lawiny. W narożniku budynku tkwi powiększony model haka i wpiętego weń karabinka. Pierwo- wzór przywieźli wspinacze z dawnej NRD. Od schroniska szlak pnie się w górę lewą stroną dolinki, a potem kilkoma zakosami osiąga przełęcz Wagę (Vaha, 2337 m - 15 min, .ţ10 min). Otwiera się stąd pełen majestatu widok ţna głębię Dol. Ciężkiej oraz kolosy Ganku, Gierlachu, Lodo- wego i Łomnicy. Ku pd. odchodzi d. 162 na Wysokg, w dói zbiega d. 104 cu Dol. Biatej Wody (obie nie znakocuane, tylko z upracţnionym przecuodnikiem TANAP). Z przełęczy w górę 250 m kamienistym pd. zboczem Rysów - zrazu połogim, wyżej bardziej stromym. W pobliżu ścieżki 158c 158d 386 DOLINA MIĘGUSZOWIECKA SKRAJNA BASZTA (2203) SZATAN (2416) MAtA KOPROWA TURNIA ' (OK. 2250) t ) MALA BASZTA 2285 ' DIABLOWINA (OK. 2390) ' ţ POS'REDNIA BASZTA ; ţ DIABLA TURNIA i i (2364) DRYGANT ; ţ ţ ţ ZADNIA BASZTA (2380) ; i ; ; ' ţ HLIŃSKA TURNIA (2330) 1 . ţ ţ ., -.S?I 3. ,ţ.. . 5 7 ţ ţ Iţţţ?ţ," 'ţ 1 B ţ 1\ ; ţ.ţţ, ;l aţil osłonięte kamiennymi murkami taternickie miejsca biwakowc:. Za zakrętem w lewo szlak przekracza skaliste pd.-zach. żebro (kilka metrów w dół - trudności niewielkie). Widać już polskţ stronę Tatr z wspaniałym Mięguszowieckim Szczytem. Perć wznosi się teraz zach. zboczem, pod koniec po gołej skale, na zwykle pełen turystów graniczny pn.-zach. wierzchołekţ 6 km Rysy (Rysy, 2499 m). Z Wagi 25 min (ţ-15 min), ocl Schroniska pod Waga 40 min (.ţ25 min), od Popradzkiego Stawu 2.40 godz. (.ţ2 godz.). Od pd. wsch. sterczy blisko nieco wyższy środkowy wierzchołek Rysów. Szkic słynnej ***pano- ramy - zob. s. 240-241. Na polskq stron‘ zbiega cu kierunku pd. d. 99. Utuaga - granica państwa. 159. NA PRZEł.ĘCZ POD CHtOPKIEM Kiedyś ważny przesmyk przemytniczy i myślicuski, potem szlak turystyczny, od wielu lat mylgczony z użytkowania. Od Popradzkiego Stawu 5 km różnica wzniesień 813 m, 2.30 godz. (.ţ2 godz.). BEZ ZNAKÓW wejście tylko z przemod- nikiem TANAP. Uwaga: zbocze poniżej siodta przetęczy jest silnie zniszezon.e przez erozję i latwo tu o wypadek. I DOLINA MIĘGUSZOWIECKA 387 Od Popradzkiego Stawu (1494 m, d. 155d) d. 160 do rozstaju 159a u pd. cypla Wielkiego Stawu Hińczowego (1946 m) - 3,5 km, 1.30 godz. (.ţ 1.10 godz. ). Od rozstaju w prawo przez wypływ, pnenynajacy "gar- dzielą" rygiel skalny, a następnie wzdłuż pd.-wsch. brzegu pnez murawy i złomy. Dalej trasa wznosi się śladami perci w górę z odchyleniem w lewo - po piarżyskach i upłazach - ku skalnym ścianom Mięguszowieckiego Szczytu Czarnego. Piękne *widoki na stawy i monumentalny mur Baszt. W r. 1888 droga tą dażyła w górę wycieczka opisana pnez Witkiewicza w "Na przełęczyř - w ciszy i "powietrzu jas- nym, nasiakłym słońcem i błękitemř. W końcowych scenach ţLegendy Tatr" Tetmajera tędy schodził w dół Sablik, by osa- Czony śniegami zakończyć iycie nie opodal "wielkiego zielonego Hińczowego Stawu". - U podnóiy ścian Mięguszowieckiego Szczytu Czarnego wznosi się skośnie w lewo szeroka półka o charakterze spadzistej, rozczłonkowanej załupy. Jej stromsza skalna część wygodniej jest przejść od lewej strony. W górze półka wchodzi na strome piarżyste upłazki, którymi osiagamy w zakosy siodło pnełęczy. 5 km Przełęcz pod Chłopkiem (Mengusovske sedlo, 2307 m). Od Wielkiego Stawu 1 godz. (.ţ45 min), od Popradz- kiego Stawu 2.30 godz. (.ţ2 godz.). *Widok ku przepaściom po stronie Morskiego Oka jest groźny i prawdziwie wysokogórski. Przechodzenie na stronę polska (d. 98c) jest wzbronione. Z przelęczy taternicy cuchodzg óez znakócu tzm. Drogg po Gla- zach na Mięguszowiecki Szezyt - trudności znaczne, zwtaszeza orientacyjne, 2 godz. Turyści tylko z upracunionym przecuodni- kiem TANAP. 160. DO HIŃCZOWYCH STAWÓW I NA KOPROWĄ PRZEŁĘCZ Jedna z klasycznych dróg tatrzańskich. Szlak piękny wido- komo i ciekamy jako poglgdotţa lekeja geografi gór wysokich. Wzdluż ścieżki tablice TANAP z objaśnieniami pnyrodniczymi. Odległość 4 5 km różnica wzniesień 690 m - 2 godz. (.ţ1.30 godz.). Do Wielkiego Stacou 1.30 godz. (.ţ1.10 godz.). Końcowy odcinek stromy. Zn. niebieskie. Od schroniska pny Popradzkim Stawie (1494 m, d. 155d) 160a 8 min drogą jezdna do rozstaju w lesie na grzbiecie moreny. Widok na Grań Baszt. 1. Przełęcz nad Szerokim Żlebem (pod nia Szeroki Zleb); 2. Przetęcz nad Czerwonym Zlebem (pod nia Czerwony Żleb); 3. Szatania Prze- łęcz (pod niţ Szatani Żleb); 4. Diabla Przełęcz; 5ţ. Capie 'llirnie (Mala i Wielka); 7. BaszLowa Przełęcz; 8. Hlińska Przelęcz. 388 DOLINA MIĘGUSZOWIECKA Stąd za zn. niebieskimi drożyną ku pn. zach. dość daleko na prawo od Mięguszowieckiego Potoku. Las jest świerkowy, smreki osiągają obwód 2 m, a walące się ze starości przestoje - 3 m i więcej. Uwagę zwracają okazy wielopienne lub zako- rzenione na wantach. Wraz z wysokością drzewostan rzednie a świerki stają się niższe i krępe. Pojawiają się wśród nich kępy kosówki. Na wysokości 1550 m las kończy się dobrze zachowaną granicą (od schroniska 13 min), kt,órej ozdobę sta- nowią liczne dorodne *limby - przewainie ok. stuletnie, gdyż starsze zostały wycięte w r. 1883. Na prawo od ścieżki mieściła się pod jasnym głazem Koleba Wolarska, jak pisał Witold H. Paryski (1962) "jedna z najwygodniejszych koleb skalnych w Tatrach". Spośród wybujałych kosówek widać z lewej potęi- ne urwiska Grani Baszt (sypiące się z nich piargi ujarzmia kosodrzewina), z prawej - poszarpane stoki Kopy Popradzkiej (2354 m). Na wprost efektowna piramida Wołowca Mięgu- szowieckiego (2227 m), na lewo od niej skalisty próg Dol. Hińczowej. Na wysokości 1560 m szlak przekracza w lewo Żabi Potok, którym ai do tego miejsca podchodzą pstrągi (zasięg najwyższy w Tatrach). 160b 1,5 km (25 min, ţ.20 min) rozstaje: W pramo odchodzi d. 158b. Zn. niebieskie odchylają się w lewo. Falistą linią wiodą one wśród kosówek do rwącego Hińczowego Potoku, za którym wznoszą się urozmaiconym terenem morenowym. W wilgotnych wgłębieniach krzewią się tu wonne ziołorośla, złożone z wysokich bylin - miłosny górskiej, modrzyka gór- skiego, omiegu górskiego i innych. W 15 minut od rozstaju dochodzimy nad bruzdę tektoniczną ciągnącą się u stóp Grani Baszt, zw. Dolinką Szatanią. Ze zboczy Szatana (2416 m) opada ku niej wspaniały *stożek piargu, osiągający wyso- kość 300 m. (Piarg ten już ok. 1890 r. zainteresował geografa Antoniego Rehmana.) W nieregularnych zakosach pnie się teraz ścieżka na skalny próg Dol. Hińczowej, którym przed tysiącami lat spływały lodowce, łamiąc się kaskadami seraków. Z wysuniętej ku pd., ogładzonej lodami buli (tzw. Zwyiki - 1866 m), dobrze widać Dol. Mięguszowiecką i zamykające ją granie. Na lewo od Kotlinki pod Wagą sterczą trójwierz- chołkowe Rysy (2503 m). Podchodzimy dalej lewą stroną ska- listo-kamienistej pochylni, a za nią 0,7 km szerokim poziomym tarasem, na którym połyskują małe podłużne stawki (jeden większy). W kotlinie po lewej leży niewidoczny Mały Staw DOLINA MIĘGUSZOWIECKA 389 Hińczowy. Mięguszowieckie Szczyty prezentują się stąd znacz- nie skromniej, nii znad Morskiego Oka, piękny jest natomiast mur Baszt. 3,5 km Wielki Staw Hińczowy (Vel'ke Hincovo pleso, 160C 1946 m). Od ostatniego rozsta u 1 godz. (.ţ50 min), znad Po- pradzkiego Stawu 1.30 godz. (a 1.10 godz.). Jezioro wypełnia łitą wannę skalną tworząca dno kotła polodo- wcowego, zamkniętego skalnym ryglem. Leży o 553 m wyżej niż Morskie Oko (mniej więcej na poziomie "półek" Mnicha). Jest największym (22,08 ha, a wg pomiaru z r. 1929 - 18,19 ha) i najgłębszym (53,7 lub 53,2 m) stawem Tatr Słowackich, czwar- tym w całych Tatrach co do powierzchni i co do objętości wód (4 100 000 m3 wg Józefa Szaflarskiego). Jego wymiary wynoszą 740 x 370 m. Woda ma barwę niebieską i niezwykłą przezro- czystość (19 m wg pomiaru Ludomira Sawickiego 1909). Stanisław Minkiewicz stwierdził tu zdumiewajaco bogaty plankton przy- brzeżny (głównie pomarańczowa Diaptomus gracilis). Na pd. zach., w oddzielnej kotlince, leży Mały Staw Hińczowy (1923 m, 2,22 ha, głębokość 6,1 m lub 64 m, wymiary 270 x 130 m). Wg podań ludowych, nazwa stawów pochodzi od imienia Ignaś - Hmśko. Notuje ją w r. 1719 Georg Buchholtz st. Słowacki tatrolog, Ivan Houdek wywodzi ją raczej od Hirećaţy, nie istniejacej już osady górniczej powstałej w w. XVIII w okołicy Mięguszowiec. Opodal pd. brzegu Wielkiego Stawu Hińczowego rozchodzą się ścieżki: W pramo odklcza się nie znakomana d. 159. Zn. niebieskie skręcają w lewo i wiodą ku pn. zach. na kamienistą bulę, a następnie pn. stroną kotlinki Małego Stawu Hińczowe- go, leżącego w rynnie dyslokacyjnej, pochodzeniem związanej z Dolinką Szatanią. Liczne strome zakosy wprowadzają stąd zboczem na lewo od obnażeń skalnych na leżący ponad nimi Btromo nachylony upłaz, a następnie na grań. 4 5 km Koprowa Przełęcz Wyżnia (Vyśne Kóprovske sedlo, 2180 m), oddalone o 300 m od wcięcia Koprowej Prze- 1 czy (2149 m). Znad Wielkiego Stawu Hińczowego 30 min (ę20 min), od Popradzkiego Stawu 2 godz. (.ţ1.30 godz.). *Widok stąd obejmuje Tatry Zachodnie, Grań Baszt oraz Dol. Mięguszowiecką z jej pięknym wsch. otoczeniem. Opisywał go m.in. Stanisław Witkiewicz na kartach "Na przełęczy" (1889-90). W Dol. Hlińsk4 schodzi d. 172d. Z Koprowej Przełęczy Wyżniej można wejść na Koprowy 160d Wierch (Kóprovsky śtit, 2367 m), wznoszący się na skra- ju wielkiego obszaru rezerwatowego i słynący z wspaniałego II 390 DOLINA MIĘGUSZOWIECKA widoku. Perć (czerwone znaki) wiedzie szerokim zboczem do pd. wierzchołka i wzdłui grani na szczyt - z przełęczy 0,7 km, 30 min (.ţ20 min), od Popradzkiego Stawu - 2.30 godz. (.ţ1.50 godz.). 161. NA ŻELAZNE WROTA Perć na stynncł przeięcz, wiodgca przez mato znancł tury- stom Dol. Ztomisk, "i4czgca - jak pisze dawny przemodnik - cu harmonijny sposób stoneczność potudniomych dolin tatrzań- skich ze ruzniosţości4 górne o ścţiata skat". 4 km, 730 m różnicy cozniesień - 2.30 godz. ( ţ1.45 godz.). Trudności zależne od stanu zaśnieżenia. BEZ ZNAKOW, tylko z upraumionym przewodrcikiem TANAP. 161a Od schroniska przy Popradzkim Stawie (1494 m, d. 155d) do pn. zatoki, gdzie uchodzi delta Zmarzły Potok. Przekro- I czywszy jego odnogi, parę minut "Magistrala" (d. 150d) od której wśród kosówek odłacza się w lewo chodnik wiodacy w Dol. Złomisk. Nim równolegle do potoku 20 min (.ţ15 min) do mostku, przez który na pn. brzeg. Teren podnosi się teraz stromiej, a ścieżka wiedzie zakosami przez strefę górnej gra- nicy lasu (piękne *drzewostany świerkowo-limbowe) wyiej zaś wśród kosodrzewin i muraw. (Po lewej zostaje Dolinka Smocza ze Smoczym Stawem liczacym 1 7 ha powierzchni i 16 m głębokości.) Perć zatraca się w rozległym blokowisku, ońenta- cję ułatwia jednak szum potoku, do którego znów się zbliżamy. Trawiastym zboczem w górę na płaśnie środkowego piętra Dol. Złomisk (1825 m), stanowiace zakatek o dużym uroku. Od Popradzkiego Stawu 2 km - 1 godz. (ţ-45 min). DoL Złomisk (Zlomiskovń dolina) jest najrozleglejszym z roz- gałęzień Dol. Mięguszowieckiej. Ma ona 3 km długości i 4,5 kmţ powierzchni (bez mała 1/3 całego obszaru doliny). W górze rozwidla się w 3 dolinki boczne stanowiace kształtne kotły polodowcowe. Odwadnia ja Zmarzły Potok, w którym pstragi dochodza do wyso- kości 1525 m, co jest jednym z dwu najwyższych zasięgów w Tatrach. Nazwa doliny pochodzi od słowa tomiska - pola złomów. "Podziwiam trafność nazwy jaka nadali tej dolinie górale" - pisał w r. 1888 poeta Franciszek H. Nowicki. W r. 1923 utworzono to rezerwat w celu ochrony kozic. Szlak w głab doliny był kiedyś wyznakowany, w jej dolnej części z końcem XIX w- myśliwskic ścieżki budował Hohenlohe. DOLINA MIĘGUSZOWIECKA 391 Perć kluczy na środkowym piętrze z obu stron Zmarzłego Potoku, a następnie wznosi się skośnie w prawo trawiasto- skalistym zboczem. 3 km *Zmarzły Staw (L'adove pleso, 1925 m) - od schro- 161 b niska 1.30 godz. (.L1 godz.). Jezioro ma 2,11 ha powierzchni i 10,2 m głębokości (wg późniejszych pomiarów 2,26 ha i 9,6 m). Jest ono -jak pisze słynny taternik węgierski, Gyula Komar- nicki (1909) - ,jednym z tych miejsc, o których chciałoby się rzec: najpiękniejsze w Tatrach". W skalnej panoramie wybija się Żłobisty Szczyt (2426 m). Staw obchodzimy od lewej (pn.) strony, wzdłuż jego dłuższej osi (225 m). Po stromych rumowiskach i polach want wzno- simy się nadal ku pn. zach. - do dzikiej posępnej kotliny, Często i w lecie zawalonej śniegiem, przez przewodników za- kopiańskich zw. kiedyś Dolinka Pusta. Stad w górę ku szero- kiemu żlebowi, którym w zakosy po piargach na wcięcie prze- łęczy (jeśli w żlebie leży. śnieg - trudno i niebezpiecznie). 4 km Wschodnie Zelazne Wrota (Vychodnń Źelezna brśna, ok. 2255 m) - od Zmarzłego Stawu 1 godz. (.ţ45 min), od Popradzkiego Stawu 2.30 godz. (ţ.1.45 godz.). *Widoki z pxzełęczy sa niezwykle oryginalne, a piękny ich opis zostawił Tytus Chałubiński w szkicu "Wycieczka bez programu" ( 1879)ţ W Dol. Kaczg schodzi znacznie trudniejsza d. 105 (bez zrcaków, rócunież tylko z przewodnikiem TANAP). 162. NA WYSOKĄ Wspinaczka na najpiękniejszy szczyt Tatr, a zarazem jeden z najtrudniej dostępnych. Wycieczka dla osób o aspiracjach taternickich - urozmaicona i efektocuna. Od Schroniska pod Wagcł 1,5 km 310 m różnicy wzniesień - 1.45 godz. (ţ.1.30 godz.). Miejscami ekspozycja. Trudności zreaczne - tech- niczne i orientacyjne, wymagane obycie z przepaścistymi śnie- gami. Pożgdany czekan. Od Wagi BEZ ZNAKÓW tylko z przewodnikiem TANAP. Ubezpieczenia, które cu l. 1887-1905 zaktadato Tour. Tatrzańskie. Od Schroniska pod Wagą (2250 m, d. 158d) za zn. czer- 162a ponymi na przełęcz Wagę (2337 m) - 15 min (110 min). Szlak na Rysy skręca tu cu leruo. Z siodła przełęczy zwracamy się ku pd., najpierw idac kilka minut sama grania, a gdy staje się ona trudniejsza - na prawo . 392 DOLINA MIĘGUSZOWIECKA od niej, ponad Kotlinką pod Wagą (w dole schronisko). Zbocze przecinają dwa wyraźne zachody. Czas jakiś górnym z nich, potem skośnie w prawo w górę po płytach pod stromy i kruchy kominek (rodzaj rynny), którego sforsowanie ułatwiają łań- cuchy. Wyprowadza on w rejon Przełączki pod Kogutkiem (ok. 2400 m), na którą wydostajemy się po piariystych sto- pniach - 1 godz. (.ţ50 min). 162b Z przełączki ok. 25 m w dół usypistym żlebkiem, po czym ku pd. wsch. wznosząc się nieznacznie skalisto-piarżystymi pd. zboczami Ciężkiego Szczytu (Ćesky śtit 2520 m). Perć prze- kracza żleb oddzielający jego masyw od trzonu Wysokiej po czym wznosi się ku górze, by przejść drugi ileb i osiągnąć tzw. Lawicę - kamienisty taras obok wybitnego ilebu spadającego z przełączki (2538 m) między wierzchołkami Wysokiej. W ż1e- bie tym zwykle leiy śnieg wskazana jest więc wzmożona ostrożność. Przeszedłszy na drugą stronę ilebu, wspinamy się bądź dnem przez jego progi (gdy nie ma śniegu) bądź teţ między śniegiem a skałami, a potem - wyrąbując stopnie - po śniegu. Ok. 30 m poniżej przełączki żleb się rozszerza. Należy tu przejść na jego lewą stronę i wspinać się 10 m (klamry) po skałach, następnie zaś przetrawersować w lewo po stromcy płycie (długa klamra). Skośna półka wyprowadza teraz na skalne żebro, a ono na pn.-zach. (główny) wierzchołek. 162C Mieczysław Świerz (1912) poleca wariant dla osóh wystrzců- gających się stromych śniegów. Opisaną wyżej drogd dochodzimy do Ławicy, a po przekroczeniu żlebu - ok. 20 m ku górze- Narzu- cającym się poziomym zachodem trawers w prawo do pd. grani Wysokiej i nid na pd.-wsch. wierzchołek, niższy od głównego zale- dwie o 0,5 m i nie mniej interesujacy widokowo. 1,5 km Wysoka (Vysoka, 2560 m). Od Schroniska pod Waga 1.45 godz. (ţ.1.30 godz.), od Popradzkiego Stawu 3.45 godz. (ţ.3 godz.). Dzięki wysokości szczytu i jego usytuowaniu w gra- ni głównej, **widok z wierzchołków jest rozległy i bogaty. "Stąd jednocześnie - pisze Chałubiński (1879) - i grupę Gier- lachu i szczególniej Krywania doskonale opatrzysz, nie mówiąc' już o zachodnich szczytach. Jeden tylko zarzut można zrobić temu punktowi, to jest, że z niego nie widzisz Wysokiej, bo ona istotnie każdej panoramie tatrzańskiej nadaje szczególny wdzięk wykwintnymi swoimi kształty." KRYWAŃ I JEGO DOLINY Pasmo Krywania jest największą boczną odnogą Tatr Wy- sokich. Odgałęzia się od głównej grani w Cubrynie i tworzy 12-kilometrowy grzbiet, wysyłający ku pd. i pn. zach. 7 ramion, obejmujących piękne i interesujące doliny: po stronie pn. Hliń- ską i Niewcyrkę, po pd. zaś - Furkotną, Młynicy i Waiecką. Doliny te zdobią dzikie bory, wysokie wodospady i lustra przeszło 20 stawów, z których największy jest Niżni Staw Teriański w Niewcyrce (4,91 lub 5,47 ha). Całe gniazdo zaj- muje obszar ok. 60 km2, co stanowi bez mała 20% ogólnej powierzchni Tatr Wysokich. Wg obliczeń, średnia wysokość szczytów wynosi tu 2250 m, a w grani głównej aż 2315 m. Panuje nad nim Krywań (Krivań, 2494 m) - najwyiszy szczyt Liptowa, opiewany w zbójnickich legendach i pieśniach. Szczyty zbudowane są ze skał krystalicznych, a doliny były w plejstocenie silnie zlodowacone. Lodowce wyniosły z ich wnętrza ogromne masy materiału morenowego, którego zwały ciągną się nieprzerwanym pasem od Szczyrbskiego Jeziora aż po Trzy Studniczki. Wody jedynie z Dol. Młynicy spływają do zlewiska Popradu (i Bałtyku), wszystkie pozostałe potoki zasi- lţją rzekę Wag (dorzecze Morza Czarnego), która tu właśnie ma swe najwyżej położone źródła. Cenne dla nauki są świetnie zachowane obszary torfowisk różnych typów, zwane tu moz- growiskami. Pn. i zach. część obszaru grupy Krywania już w r. 1919 uznana została za rezerwat ścisły, chroniący wspa- niałą, miejscami pierwotną przyrodę - lasy, łąki, jeziora, bogatą faunę wysokogórską ("Krzywań najbogatszy w ptaki alpejskie i kozy dzikie" - pisał w r. 1850 ornitolog Kazimierz wodzicki ). Równie barwne, jak przyroda, są dzieje tego wspaniałego zakątka. Z dawien dawna wypasali tu stada górale z Liptowa, polowali zaś głównie Podhalanie - Hruby Wierch i Krywań przewijają się ciągle w opowieściach zakopiańskich myśliwców. W różnych latach i miejscach prowadzono prace górnicze - tlţjsłynniejsze w Krywaniu, gdzie co najmniej od w. XV pró- bowano wydobywać złoto. "Hej, hłopcy - mawiał Sabała - hybojcie se mnom... Pudziemy pod Krzywań. Hań mnoho śryb- 392 DOLINA MIţGUSZOWIECKA od niej, ponad Kotlinką pod Wagą (w dole schronisko). Zbocze przecinają dwa wyraźne zachody. Czas jakiś górnym z nich, potem skośnie w prawo w górę po płytach pod stromy i kruchy kominek (rodzaj rynny), którego sforsowanie ułatwiają łań- cuchy. Wyprowadza on w rejon Przełączki pod Kogutkiem (ok. 2400 m), na którą wydostajemy się po piarżystych sto- pniach - 1 godz. (.ţ50 min). 162b Z przełączki ok. 25 m w dół usypistym żlebkiem, po czym ku pd. wsch. wznosząc się nieznacznie skalisto-piariystymi pd. zboczami Ciężkiego Szczytu (Ćesky śtit 2520 m). Perć prze- kracza żleb oddzielający jego masyw od trzonu Wysokiej po czym wznDsi się ku górze, by przejść drugi żleb i osiągnąć tzw. I,awicę - kamienisty taras obok wybitnego ilebu spadającego z przełączki (2538 m) między wierzchołkami Wysokiej. W żle- bie tym zwykle leży śnieg, wskazana jest więc wzmożona ostrożność. Przeszedłszy na drugą stronę ilebu, wspinamy sieţ bądź dnem przez jego progi (gdy nie ma śniegu) bądź też między śniegiem a skałami, a potem - wyrąbując stopnie - po śniegu. Ok. 30 m poniżej przełączki żleb się rozszerza. Należy tu przejść na jego lewą stronę i wspinać się 10 m (klamry) pu skałach, następnie zaś przetrawersować w lewo po stromiůj płycie (długa klamra). Skośna półka wyprowadza teraz na skalne żebro, a ono na pn.-zach. (glówny) wierzchołek. 162C Mieczysław Świerz (1912) poleca wariant dła osób wystrze- gajacych się stromych śniegów. Opisaną wyżej drogą dochodzimy do Ławicy, a po przekroczeniu żlebu - ok. 20 m ku górze. Narzu- cającym się poziomym zachodem trawers w prawo do pd. grani Wysokiej i nią na pd.-wsch. wierzchołek, niższy od głównego zale- dwie o 0,5 m i nie mniej interesujacy widokowo. 1,5 km Wysoka (Vysoka, 2560 m). Od Schroniska pod Wag.ł 1.45 godz. (.ţ1.30 godz.), od Popradzkiego Stawu 3.45 godz. (.ţ3 godz.). Dzięki wysokości szczytu i jego usytuowaniu w gra- ni głównej, **widok z wierzchołków jest rozległy i bogaty. "Stąd jednocześnie - pisze Chałubiński (1879) - i grupę Gier- lachu i szczególniej Krywania doskonale opatrzysz, nie mówiąc już o zachodnich szczytach. Jeden tylko zarzut można zrobić temu punktowi, to jest, że z niego nie widzisz Wysokiej, bo ona istotnie każdej panoramie tatrzańskiej nadaje szczególny wdzięk wykwintnymi swoimi kształty." i KRYWAŃ I JEGO DOLINY Pasmo Krywania jest największą boczną odnogą Tatr Wy- sokich. Odgałęzia się od głównej grani w Cubrynie i tworzy 12-kilometrowy grzbiet, wysyłający ku pd. i pn. zach. 7 ramion, obejmujących piękne i interesujące doliny: po stronie pn. Hliń- ską i Niewcyrkę, po pd. zaś - Furkotną, Młynicy i Ważecką. Doliny te zdobią dzikie bory, wysokie wodospady i lustra przeszło 20 stawów, z których największy jest Niżni Staw Teriański w Niewcyrce (4,91 lub 5,47 ha). Całe gniazdo zaj- muje obszar ok. 60 km2, co stanowi bez mała 20% ogólnej powierzchni Tatr Wysokich. Wg obliczeń, średnia wysokość szczytów wynosi tu 2250 m, a w grani głównej aż 2315 m. Panuje nad nim Krywań (Krivań, 2494 m) - najwyższy szczyt Liptowa, opiewany w zbójnickich legendach i pieśniach. Szczyty zbudowane są ze skał krystalicznych, a doliny były w plejstocenie silnie zlodowacone. Lodowce wyniosły z ich wnętrza ogromne masy materiału morenowego, którego zwały ciągną się nieprzerwanym pasem od Szczyrbskiego Jeziora aż po Trzy Studniczki. Wody jedynie z Dol. Młynicy spływają do zlewiska Popradu (i Bałtyku), wszystkie pozostałe potoki zasi- lają rzekę Wag (dorzecze Morza Czarnego), która tu właśnie ma swe najwyżej położone źródła. Cenne dla nauki są świetnie zachowane obszary torfowisk różnych typów, zwane tu moz- growiskami. Pn. i zach. część obszaru grupy Krywania już w r. 1919 uznana została za rezerwat ścisły, chroniący wspa- niałą, miejscami pierwotną przyrodę - lasy, łąki, jeziora, bogatą faunę wysokogórską ("Krzywań najbogatszy w ptaki ałpejskie i kozy dzikie" - pisał w r. 1850 ornitolog Kazimierz Wodzicki). Równie barwne, jak przyroda, są dzieje tego wspaniałego zakątka. Z dawien dawna wypasali tu stada górale z Liptowa, polowali zaś głównie Podhalanie - Hruby Wierch i Krywań przewijają się ciągle w opowieściach zakopiańskich myśliwców. W różnych latach i miejscach prowadzono prace górnicze - najsłynniejsze w Krywaniu, gdzie co najmniej od w. XV pró- bowano wydobywać złoto. "Hej, hłopcy - mawiał Sabała - hybojcie se mnom... Pudziemy pod Krzywań. Hań mnoho śryb- Y 394 REJON KRYWANIA i ła i złota gnije, bedziemy sukać." Z Krywaniem też wiąia się poczatki tutejszej turystyki. Był on jednym z najwcześniej zwiedzanych szczytów tatrzańskich, pod nim w r. 1806 powsta- ło pierwsze w Tatrach "schronisko" (d. 169a). Ok. 1835 r. stał się Krywań narodowa góra Słowaków symbolem ich wieko- wych wolnościowych dążeń. Od r. 1841 urzadzane sa nań patriotyczne "narodne vylety" - z udziałem luminarzy słowac- kiej kultury (jak L. Śtur, J.M. Hurban, J. Kral', Ś.M. Daxner , i inni). Punkty wypadowe stanowiły zrazu Przybylina i Bie- lańsko, później Podbańska i Szczyrbskie Jezioro, wreszcie tak- że Trzy Studniczki. Polscy turyści szczególnym sentymentem darzyli uroczysko Niewcyrki, które częściej odwiedzali m.in. Kazimierz Tetmajer, Mieczysław Karłowicz, Maria Skło- ) dowska-Curie, Walery Goetel, Jerzy Żuławski, Jarosław Iwaszkiewicz i inni. Piękne karty zapisały się w ostępach Krywania w latach ostatniej wojny. Podkrywańskimi chodnikami szedł jeden ze szlaków polskich kurierów podziemia. Po wybuchu powstania słowackie o (SNP), w osiedlu Szczyrbskie Jezioro zawiazał się g oddział, który 3 września 1944 został wyparty przez wroga w góry. Jego baza stało się Schronisko Ważeckie. Zdobyte przez Niemców 26 września, zostało ono następnego dnia spalone, 'I a partyzanci przesunęli się w rejon Dol. Koprowej i Krywania, ciagle prowadzac akcje zaczepne. Kolejne natarcie niemieckie w styczniu 1945 otoczyło oddział w rejonie Gronika (d. 169a), zadajac mu cięikie straty i niszczac umocnienia. Ruch turystyczny rozwija się obecnie głównie po pd. stronie grani. Tłumnie odwiedzany jest Krywań wysoka frekwencja cieszy się Wyżni Podkrywański Chodnik (d. 170). Masyw Kry- wania był do czasu rozszerzenia rezerwatów ścisłych rejonem intensywnej działalności wspinaczkowej, do lata 1992 nad Jamskim Stawem mieściło się obozowisko taternickie. Narciar- stwo sportowe koncentruje się wokół Szczyrbskiego Jeziora, gdzie na mistrzostwa FIS w r. 1970 zbudowano dobrze wypo- sażony ośrodek zimowy (d. 165a). Duże znaczenie dla turystyki w grupie Krywania miała budowa w 1. 1957-66 Drogi Mlodości (d. 175). Ogniskami ruchu wycieczkowego w tym rejonie sa Schronisko Ważeckie (d. 175c), Szczyrbskie Jezioro (d. 100j) wraz ze Szczyrba (d. lOld) i Podbańska (d. 175d). REJON KRYWANIA 395 163. WOKÓt SZCZYRBSKIEGO JEZIORA Szczyrbskie Jezioro zalicza się do najladniejszych stawów tatrzańskich. Jego bogato rozwiniętct linię brzegowq obiega wygodny chodnik, zazwyczaj pelen wczasowiczów i kuracjuszy. Bujna roślinność, woda, wspaniale górskie panoramy. 2,5 km, 30 min, krokiem spacerowym 40 minut. Szczyrbskie Jezioro (Śtrbske pleso, 1346 m) zajmuje de- 163a presję w najpotężniejszym po pd. stronie Tatr spiętrzeniu mo- ren, usypanych przez połaczone lodowce młynicki i mięguszo- wiecki, powstała wg przypuszczeń po stopieniu się 80-metrowej grubości kry oderwanej od ustępujacego lodowca. Zamknięte jest wałem morenowym, wznoszacym się 15-20 m ponad lustro wody. Staw ma wymiary 640 x 600 m, 19,76 ha powierzchni (piate miejsce w Tatrach), 19-20 m głębokości (aż w trzech punktach dna) i 1 130 000 m3 pojemności. Woda ma kolor żdłto-zielony i przezroczystość 9 m (pomiary Ludomira Sawickiego 1909). Dzięki południowej wystawie posiada bogata florę i obfity plankton (bada- nia Stanisława Minkiewicza 1909). Odpływu nie wykazuje, woda przesiaka jednak przez grunt głównie do systemu Młynicy. Wzmiankę o Szczyrbskim Jeziorze można znaleźć już u Davida Frtilicha (1644). Kiedy w r. 1848 po zniesieniu pańszczyznyjezioro nadano chłopom ze Szczyrby, ci odmówili przyjęcia: Na co nam taka młaka - protestowali. - Chyba żeby spuścić wodę i na dnie urzadzić pastwisko!" Wokół stawu leży osiedle Szczyrbskie Jezioro (zob. d. 100j). Zatorfione stawki w okolicy, tzw. mozgrowiska, badał w 1. 1890-91 nasz geograf, Antoni Rehman. Spacer zaczynamy od pd.-zach. brzegu u rozstaju szlaków. 163b Znajdowała się tu pierwotnie stacja kolejki elektrycznej. Wzdłuż pd. brzegu ciagnie się na morenie kompleks dawniej- szych budynków hotełowych, w r. 1948 przekształconych w ze- spół sanatoryjny "Hviezdoslav" z 260 miejscami dla osób ze schorzeniami dróg oddechowych. Nad samą woda wspaniała, choć bardzo zniszczona panorama Tatr (rysunek). Pd.-wsch. zatoka mieściła kiedyś kapielisko i przystań, obecnie obowia- zuje zakaz kapieli. Mijamy korty tenisowe a potem zrujnowany budynek dawnego domu wycieczkowego "Tućek". Z jeziora wystaja głazy morenowe, przywleczone tu przez lodowce. W prawo odchodzg szlaki 154, 155, 1648 i 165. Nad północnym brzegiem panuje pretensjonalna piramida 163C nowoczesnego hotelu "Patria". Ponad ścieżką wznosi się tu wał 396 REJON KRYWANIA KRYWAŃ (Pţ91) LIPTOWSKA TURNIA (PP6B) REJON KRYWANIA 397 wrsoKA (25so) 2toBIsTr szczrT (7ţie/ KLIN (P183) SZCZYRBSKI SZCZYT SKRAJNA BASZTA (ZPO3) ţgIATURNIA MIĘGUSZOWIECKA I7i951 n ,aaaw morenowy leżący na przedłużeniu grani Soliska (2404 m). Nad grzbietem sterczy w górze stalowa konstrukcja skoczni narciarskiej (zob. d. 165a). W 1. 1943-44 zbudowano stąd wyciąg na Przednie Solisko, po r. 1969 rozebrany. Wzdluż jego dawnej trasy odchodzi ku górze d. 164A (zn. niebieskie). Ładny widok ku pd. na jezioro i budynki nad nim. - Pn.-zach. brzegi są wyższe i zalesione. Poza wałem 1393 m leży Ślepy Stawek. Wśród drzew pojawiają się płaty rosłej kosówki. W zach. toń wrzyna się uroczy naturalny półwysep. U stóp brązowego pomnika spoczywają polegli w walkach z Niemcami kpt. R.aśo (26 IX 1944) i kpt. Moravka (14 I 1945) - obydwaj są patro- nami tatrzańskich schronisk. Wzdłuż pd.-zach. brzegu docho- dzimy do dziecięcego sanatorium "Soliskoř (81 łóżek) i do punktu wyjścia spaceru. 164. WYPAD NA SKRAJNE SOLISKO Skrajne Solisko jest najbliższym górskim celem w rejonie Szezyrbskiego Jeziora. Popularność zawdzięcza pięknej pano- ramie i znacznej dostępności. Do Chaty na Solisku leżqcej Wariant pieszy: Od rozstaju szlaków przy pd. brzegu 164A Szczyrbskiego Jeziora (1346 m, d. 163a) za zn. niebieskimi wzdłuż jego zach. brzegów (w przeciwnym kierunku niż opis d. 163). Po 10 min opuszczamy spacerowy chodnik, zaczyna się podejście do góry. Po lewej kamienny budyneczek po daw- nym wyciągu narciarskim. Po 25 min mijamy obie skocznie narciarskie. Prowadzą ku nim boczne ścieżki. Nawet w lecie odbywają się tu treningi, a z platformy widokowej można podziwiać skoki na igelicie. Powyżej skoczni do szlaku docho- dzą słupy wyciągu orczykowego, wzdłuż nich wędrujemy przez następne 15 min. Wkrótce osiągamy dolną stację innego wy- ciągu orczykowego. Jego liny towarzyszą nam przez kolejne 30 min, aż do Chaty na Solisku Od rozstaju szlaków w Szczyrbskim Jeziorze 1.20 godz. (.ţ50 min). Uwaga: szlak poprowadzony jest wzdłuż narciarskiej trasy zjazdowej i zam- knięty dla pieszych w czasie trwania sezonu narciarskiego. Wjazd kolejkţ krzesełkowţ: Od rozstaju szlaków przy pd. 1648 brzegu Szczyrbskiego Jeziora (1346 m, d. 163a) d. 165a 15 mi- nut do ośrodka sportów zimowych. Znajdują się tu dolne atacje dwóch kolejek krzesełkowych: a) na szczyt skoczni i b) na Skrajne Solisko. Widok znad Szczyrbskiego Jeziora. 1. Mały Krywań (2334 m); 2. Waiecka Turnia (2129 m); 3. Furkotna Przetęcz (2277 m); 4. Hlińska Turnia (2330 mO 5. Żabia Przetęcz; 6. Ciţżki Szczyt (2520 m); 7. Smoczy Szczyt; 8. Siarkan ,(2260 n1); 9. Szarpane Turnie (2364 m). Na tle Dol. Młynicy wieża rozbiegu wielkiej sko- 263 m poniżej szezytu, można dotrzeć pieszo niebieskim szla- czni narciarskiej (54,5 m wysokości). Na pn. wsch. zza grzbietu Kończystej wy- kLem Zriad SZCZyrbSklegO Jezl01'Q, alb0 kOleJkCF krZeSelkOwQ Z łania sie Gierlach (2655 m), całkiem na prawo - Sławkowski Szczyt (2452 m). ośrodka sportów zimowych. 398 REJON KRYWANIA a) Krótsza kolejka ma 338 m długości i pokonuje 81 m prze- wyższenia. Wywozi do korony średniej skoczni i służy przede wszystkim sportowcom, ale również turystom (w godz. 8-16). Od górnej stacji kolejki w 2 min do d. 164A, za zn. niebieskimi w prawo do Chaty na Solisku (55 min), w lewo do Szczyrbskiego Jeziora. b) Dłuższa kolejka ma 2135 m długości i pokonuje wysokość 438 m. Kursuje przy dobrej pogodzie w godz. 8.30-17.30 latem - od końca maja do końca września, zima od Bożego Narodzenia do zejścia śniegów. Przejazd trwa 20-25 min, wskazane cieplejsze okrycie. Trasa wiedzie dłuższy czas lasami, znad koron drzew piękne widoki na zamknięta Szczyrbskim Szczytem (2385 m) Dol. Miynicy, przecięta w poprzek progiem skalnym, z którego spa- da wodospad Skok. W rejonie górnej granicy lasu następuje niewielkie obniżenie, a potem stromszy odcinek. Na skalistym stoku rośnie *piękny lasek limbowy, wysunięty wysoko w piętro kosodrzewiny. Górna stacja znajduje się na wysokości 1815 m. W jej budynku kawiarenka. 100 m od stacji Chata na Solisku (Chata pod Soliskom, 1830 m), niegdyś niewielkie schronisko, dziś już tylko bufet i gospoda, czynne w godz. 9-16 w okresach kursowania kolejki. Piękne widoki ku pd. - na Szczyrbskie Jezioro i Liptów. 164C Warto się stad wybrać na szczyt Skrajnego Soliskx (2093 m). Za zn. czerwonymi kierujemy się ku górze stromymi i zakosami wśród płatów kosówki i spiętrzeń złomów. Po 40 min (125 min) osiągamy wierzchołek, z którego roztacza się ładny *widok, zwłaszcza na Grań Baszt i Dol. Młynicy. W Dol. Furkotnej widać m.in. Małe Stawki Furkotne (zob. d. 166a). Na zach. Krywań, a w oddali Baraniec Wielki. Ze Szczyrb- skiego Jeziora pieszo: 2 godz. (ţ.1.15 godz.), kolejka krzesełko- wą ok. 1.15 godz. (ţL1 godz.). 164D Od Chaty na Solisku można zejść za zn. niebieskimi do Dol. il Furkotnej. Ścieżka wiedzie wśród kosówek i blokowisk z niewielką stratą wysokości. Na łaczkach dolnego piętra Dol. I 1710 m). Od Chaty na Solisku Furkotnej łaczy się z d. 166a ( 20 min (T35 min), ze Szczyrbskiego Jeziora pieszo, za niebie- skimi znakami: 1.40 odz. (.L1.25 godz.); z wjazdem kolejka krzesełkową 45 min, (ţ1 godz.). REJON KRVWANIA 399 165. DOLINĄ MtYNICY NA BYSTRY PRZECHÓD Sloneczna Dol. Mlynicy jest najcuiększg z podkrywańskich dolin (5,8 km2, 6 km dtugości) i jedng z najbardziej atrak- cyjnych dla turysty. Toteż ruch jest w niej co sezonie duży, zwlaszeza cu ezęści bliższej Szezyrbskiego Jeziora. Na Bystry Przechód 8 km i 970 m różnicy tţzniesień - 3.10 godz. (.ţ2.30 godz.). Zn. żótte. Od rozstaju szlaków przy pd. brzegu Szczyrbskiego Jezio- 165a ra (1346 m, d. 100j) d. 155a do drogi jezdnej - 10 minut. Zn. ezerruone przechodzg szosę ukosem cu pracuo. Za zn. żółtymi zwracamy się skrajem drogi w lewo, ku widocznej jui Dol. Młynicy (dojść tu też można bezpośrednio od stacji kolejowej, patrz plan s. 258). Szosa wprowadza w płytki wylot doliny, od pd.-zach. zamknięty przedłużeniem ramienia Skrajnego Soli- ska (2093 m), od wsch. zaś wałem Dryganta. Z lewej gmach luksusowego hotelu "Patria", wybudowanego w 1. 1970-76 wg projektu Z. ţihaka i A. Somory. 1,5 km (15 min) Przednia Polana Młynicka (Prednó pol'ana, 1360 m), pięknie utrzymane tereny spacerowe. Tuż za polana rozciaga się wśród lasu główny w Tatrach Słowackich **ośrodek sportów zimowych (Lyźiarsky areal). Z lewej, na wysokości 1368 m, rozległy stadion biegowy (1500 miejsc - start i meta), za nim amfiteatr podwójnej skoczni z miejscami dla 60 000 widzów, dalej dolne stacje obu kolejek krzesełko- wych (zob. d. 164B). Na prawo od szosy kompleks hotelu "FIS" ze sportowym krytym basenem (patrz d. 100j - plan). W r. 1926 zbudowano tutaj skocznię zw. Jarolimkov mostţ, zaprojektowana przez architekta i zawodnika narciarskiego Karela Jarolfmka. Pierwsze zawody odbyły się na niej w r. 1928. Na za- wody FIS w r. 1935 większono ją, przesuwajac punkt krytyczny z 50 do 70 m (rekor p76,5 m). W r. 1941 wiatr zburzył drewniany rozbieg 54 m wysokości, wnet go jednak odbudowano. Od r. 1%0 nie używana, w 1962 skocznia ta została rozebrana. W 1. 1%6-70, w ramach przygotowań do FIS 1970, powstał obecny - jak się tu mówi - "areał narciarski" którego całość zaprojektowali E. KramAr i J. Śprlgk. Obie skocznie wychodza na wspólny stadion. Średnia (punkt krytyczny 70 m) czynna była wstępnie już w r. 1%7 (rekord FIS 84,5 m), wielka oddano do uiytku w styczniu 1%8 na mistrzostwa FIS powiększono ja jednak z Pţ5,5 m do P-90 m. Ma ona 132 m wysokości, z czego 54,5 m przypada na stalowa wieię. 400 REJON KRVWANIA 165b Od ośrodka narciarskiego droga wiedzie przez las i zaroś- nięte świerczyną łączki. Na wysokości ok. 1500 m drzewostan rzednie i staje się niski (8-10 m). Uwagę zwracają dorodne limby. "Na ogół stosunki na górnej granicy lasu są pierwotne, przez człowieka nie zakłócone" - mówi o Dol. Młynicy Marian Sokołowski (1928). - Spośród kosodrzewin widać jak ładnie wykształcony jest żłób glacjalny doliny. Chodnik okrąża wyra- stający z dna pagór tzw. Kazalnicy (Kazatel'ńa, 1573 m - ładny widok) i przekracza taras leżący między Skrajnym Soliskiem (2093 m) a Skrajną Basztą (2203 m). Dalej przegradza dolinę wysoki próg skalny, z którego spada **wodospad Skok (vodo- pad Skok). Od stadionu zimowego dotąd 1.10 godz. (.ţ50 min), od stacji kolejowej 1.25 godz. (ţ.1 godzJ. Jest to jeden z najpiękniejszych wodospadów w Tatrach. Stacza się zwartym ciągiem kaskad z wysokości ok. 25 m. Przy dużej wodzie część strugi łamie się na górnej krawędzi wyrzucajac do przodu wodny welon (stąd niemiecka nazwa Schleierluasserfall). Największe wrażenie wywiera wodospad w poczatku lata - w czerwcu przewala się przez niego średnio 880 1 wody na sekundt; (w marcu zaledwie 54 1/s). Trudno sobie wyobrazić co się tutaj działo w czasie powodzi latem 1958, kiedy Młynica płynęło 30 000 1 wody na sekundę! W narzeczach południowosłowiańskich skok znaczy próg, uskok, spiętrzenie. 165C Szlak, odtad otwarty już tylko w sezonie (30 VI-1 XI), wspi- na się pod progiem w lewo i po skałach stromo w górę na lewo od wodospadu (ogładzenia polodowcowe) eksponowany odci- nek ubezpieczony jest łańcuchami. - 5 km Staw nad Sko- kiem (pleso Nad Skokom, 1801 m). Od początku drogi 1.35 godz. (.ţ1.15 godz.). Powierzchnia jeziorka wynosi 0,77 ha, głębokość 2,3 m (wg nowszych pomiarów 1,2 m). - Ciągnący się dalej w głąb doliny taras zw. jest Zadnią Polaną (Zadna pol'ana). W pobliżu ścieżki leżą małe Wołowe Stawki, w bok od niej - zatamowane moreną i zanikające Kozie Stawy - Mały i Niini. Górna część Dol. Młynicy rozdzielona jest pd. ramieniem Szczyrbskiego Szczytu (2385 m) w dwie odnogi stanowiące klasycznie uformowane kotły glacjalne. W odnodze pn.-wsch. leżą na wysokości 2109 m Kozie Stawy Wyżnie (Vyśne Kozie plesa). Szlak kieruje się w odnogę pn.-zach., pokonując zawa- łony blokami morenowymi próg, na którym spoczywa wał moreny stadialnej. yĄG BY N ţFw ĄC Cy Ąţ. 2ţzB Nilni Teriańskie Stawy Maly ţ 2 ^ SZCZYRBSKA TURNICZKA SZCZYRBSKA R 2229 I SZCZYRBSKISZCZYT I ţIJICKJPţ KOLISTA T: Kolisty 23B5 2330 ^ sraw FURKOT iţ 2ţ05 NIEWCYRSKA PRZEt. OSTRA, JUţ o\ ţ1ţ řa 1 wy:. zţ 2350 / / e Wielkle Stawy 2 Furkotne 1 '' 0 Niżni 1 ţJ ţY 1 O \m O , Capi Staw ^ Kozie Stawy 3 ţI.d-1 B5d_ Wylnie BYSTRY PRZECHbD ţ \ WIELKIE t Kozi Staw SousKo ţ Nitni PO$REDNIE \ ^ SZATAN 2ţ18 SOLISKO \ ^ ^ţ Wolowe Stawki CY TURNIE ţP 2320 MAGE SOLISKO O Górne zamknięcie Ikţl. Mtynicy i Dol. Furkotnej. 1. Liptowska Turnia (2268 m); 2. Furkotna Przeięcz (2277 m); 3. Zadnia Baszta (2380 m). W rejonie progu 25 czerwca 1979 runąi helikopter Mi-8 śpie- szţcy z pomoca rannej niemieckiej turystce. Sześcţu ratowników zginęło na miejscu, siódmy zmarł w szpitalu. 7 km *Capi Staw (Capie pleso, 2072 m) - od Stawu nad 165d Skokiem 1 godz. (.ţ45 min), od początku drogi 2.30 godz. (.ţ2 godz.). Jest to największy i najpiękniejszy staw w Dol. Młynicy, wypełniający wyraźną misę karową, otoczoną dzikim surowym krajobrazem górskim. Wg pomiaru z r. 1932 ma on 2,43 ha powierzchni i 16,8 m głębokości, wg późniejszych pomiarów słowackich - 3,05 ha i 17,5 m głębokości. Jego objętość obliczył Józef Szaflarski na 114 000 m3. Lustro wody urozmaica kilka kamiennych wysepek. Ścieżka skręca na progu w lewo i wiedzie dalej blokowym zwaliskiem, po czym w kierunku zach., wznosząc się stro- mym kamienistym zboczem. Roztaczają się stąd ładne widoki na Capi Staw i położony w wyższym kotle Kolisty Staw (ok. 2105 m - opis d. 167). Wykorzystując żleb spadający z przełęczy wspinamy się zakosami na siodło. Na ostatnich metrach łańcuchy, trudności niewielkie, ale jeśli zalega śnieg należy zachować szczególną ostrożność. 4OĆ REJON KRYWANIA REJON KRYWANIA 4O3 8 km Bystry Przechód (Bystre sedlo, 2314 m) - znad na którym stoi górna stacja kolejki krzesełkowej (d. 164B). Capiego Stawu 40 min (.ţ30 min), od Szczyrbskiego Jeziora Ta część Dol. Furkotnej jest pozostałością najniższego z trzech 3.10 godz. (.ţ2.30 godz.). Główne wcięcie przełęczy pozostaje leiących nad sobą cyrków polodowcowych ułoionych w jednym niżej. Widok - m.in. na Tatry Zachodnie - nie jest rozległy, profilu. Na skraju t4czki w pratuo odchodzi d. 164D do Chaty ale interesujący i piękny. W Dol. Furkotrcq zbiega d. 166b. na Solisku. Szlak wiedzie po garbach morenowych, następnie zaś kieruje się ku poszarpanym stokom wielowierzchołkowej 166. DOLINĄ FURKOTNĄ NA BYSTRY PRZECHÓD grani Soliska (2404 m). Od środkowego cyrku dzieli nas wysoki Dol. Furkotna niezasiużenie należy do mniej popularnych. próg, który pokonujemy po rozległych blokowiskach. Ma interesujctcg óudomę, piękne stamy i bogatţ cuysokogórskg 5,5 km *Wielki Staw Furkotny Niżni (Niine Wahlenber- 166b faunę. Dţugość doliny cţynosi 4 km, a pocoierzchnia 3,3 kml. govo pleso, 2053 m), pięknie położony w dzikiej kotlinie. Od Szczyrbskiego Jeziora 7 km, 970 m różnicy cţzniesień - e . Od rozdroża na Smrekowicy 1.40 godz. (.ţ1.10 godz.), od 3 godz. (.ţ2.15 godz.). Zn. ezercuone, potem żótte. Szezyrbskiego Jeziora 2.15 godz. (.ţ1.40 godz.). Ścieżka omija staw od prawej. Ma on 1,62 ha powierzchni (wg pomiarów 166a Od rozdroża przy pd. brzegu Szczyrbskiego Jeziora z 1961 r. 2,01 ha) i 8 m głębokości. Wznosimy się dalej krętą (1346 m) Wyinim Podkrywańskim Chodnikiem (d. 170a) do linią po polach złomów i prożkach skalnych (z lewej zostaje rozstaju na Smrekowicy - 2,2 km 35 min (.ţ30 min). Stąd mały Soliskowy Stawek) na próg trzeciego, najwyższego kotła. w prawo ku górze za zn. żółtymi. 150 m od drogomskazu, przy 6 km *Wielki Staw Furkotny Wyżni (Vyśne Wahlenber- zakręcie szlaku odchodzi cv lecuo zarośnięta ścieżka do odda- goţo pleso, 2145 m) - najwyżej położone ze wszystkich wię- lonych o 120 m fundamentócu Schroniska Furkotnego. Pomstato lţzych jezior tatrzańskich. Od Niżniego Stawu dotąd 20 min ono w l. 1936ţ7 i zto. byţo Lonekouq chatq. Po przej‘ciu przez (,ţ15 min). Wg nowszych pomiarów, powierzchnia stawu wy- KSTL w r. 1951 prze mianocuano je na "chatę kpt. Raśu". nosi 5 ha, głębokość - 21 m. Woda jest niezwykle przezroczysta Sptonęto m lutym 1956. Chodnik wiedzie ku górze przez świet- (17,8 m). Imię szwedzkiego uczonego nadało stawom MKE w listy las świerkowo-modrzewiowo-limbowy, podszyty bujną tra- r, 1890. wą i czyniący wrażenie parku. Przy granicy zwartego drzewo- stanu zwracamy się w lewo, wychodząc na oryginalną platfor- Dol. Furkotna w swej górnej części zwęża się nietypowo mę zwţ Szkutnastą Polaną. Przed nami skalisty *próg Dol. w ostry klin. Ścieżka obchodzi staw od wsch. strony i wie- Furkotnej (Furkotska dolina) - z bulą pośrodku, pod którą dzie w górę po piargach w kierunku Furkotnej Przełęczy z dołu sięga cypel lasu, ku górze przechodzący w kępy boru (Furkotske sedlo 2277 m), po czym odbija w prawo i zakosami limbowego. wznosi się wprost ku grani osiągając ją nieco powyżej Bystrego Po przeciwległej stronie doliny (zach.) leżą wyżej zaszyte w Przechodu. Uwaga: Przebieg szlaku zmieniono w r. 1991. gęstwę kosówek Małe Stawki Furkotne - Niżni (1626 m, 0,16 ha, 7 km Bystry Przechód (Bystre sedło, 2314 m) - od pd. 0,6 m głębokości) i Wyżni (1698 m - 0,46 ha, 3,4 m głębokości), brzegu stawu 30 min (ţ-20 min) od Wyżniego Podkrywańskie- pomierzone w r. 1934 przez ekipę Józefa Szaflarskiego. Wyżni jest go Chodnika 2.30 godz. (.ţ1.45 godz.), znad Szczyrbskiego drugim w Tatrach - obok naszego Dwoistego Stawu - stanowi- Jeziora 3 godz. (ţ-2.15 godz.). W Dol. Mlynicy zbiega d. 165. skiem skrzelopływki bagiennej, odkrytej w r. 1933 przez czeskiego biologa S. Hrabţgo. Na Furkot. Będąc na Bystrym Przechodzie turyści wchodzą 166C Ścieżka wspina się na próg od pd.-wsch. strony, osiągając na dostępny bez trudności wierzchołek Furkotu (Furkotsky zarosłe kosodrzewiną rozległe piętro. Wznosimy się czas jakiś śtit, 2405 m) - 5 min. Szczyt ten cieszy się od lat opinia w pobliiu orograficznie lewej z dwu strug wodnych. Wypływa doskonałego **punktu widokowego. Skalną i przepaścistą gra- ona z rumowisk na skraju wyższej kondygpacji doliny, od zach. ţţt można w 30 min przejść dalej na Hruby Wierch - trudności ograniczonej Siodełkiem (2062 m) i dwurogiem Ważeckiej Turni umiarkowane. BEZ ZNAKÓW, tylko z uprawnionym przewod- (2129 m), od wsch. zaś grzbietem Skrajnego Soliska (2093 m), ţţem TANAP. 4O4 REJON KRYWANIA 167. NA HRUBY WIERCH Patrzqc na imponujqcy mur Hrubego z Kasprowego Wierchu lub Świnicy nie przypuszeza się nawet, że od pd. strony może on być tak latwo dostępny. Wycieczka b. ciekawn widokowo. 8,3 km, 1080 m różnicy wzniesień - 3.45 godz. (.ţ3 godz.). Trudności niewielkie, pod koniec ekspozycja. Od Capiego Stawu BEZ ZNAKOW, tylko z uprawnionym przewodnikiem TANA1'. 167 Znad Szczyrbskiego Jeziora (1346 m) w opisu d. 165 do kotła Capiego Stawu - 7 km, 2.30 godz. (g 2 godz.). Pn.-zach. odnogę Dol. Młynicy tworzą dwa kotły polodowco- we wyrainie w siebie wcięte. Z dna niiszego kotła ku pn. wzdłuż zach. brzegu Capiego Stawu i dalej w górę, do leżącego w wyższym kotle Kolistego Stawu (Okruhle pleso, ok. 2105 m - 0,72 ha, głębokość 8,5 m). Jeziorko jest silnie wgłębione w teren (stąd znaczna pojemność - 40 000 m3) i otoczone złomami. Często przez całe lato utrzymuje się na nim lód. - Znad brzegu stawu ku pn. zach. po piargach, a następnie trawiasto-skalistym zboczem w górę, kierując się nie wprost na wierzchołek, lecz - tak jak łatwiej - ku jego pd. grani i nią w ekspozycji na szczyt. 8,3 km Hruby Wierch (Hruby vrch, Triumetal, 2428 m) - znad Capiego Stawu 1.15 godz. (.ţl godz.), ze Szczyrbskiego Jeziora 3.45 godz. (.ţ3 godz.). *Widoki o duiej ekspresji: na pd. zach. ogromna piramida Krywania, na pn. przerażająca głębia Dol. Hlińskiej, za nią Tatry Polskie, na wsch. gąszcz szczytów Tatr Wysokich z wybijającą się "koroną" Wysokiej. 168. NA KRYWAŃ - SZLAKIEM STASZICA Krywań ma bogate tradycje turystyczne, zwtaszcza slowackie. Nic dziwnego: uchodzil kiedyś za najwyższy szczyt tatrzański, wiele stawy przyczynily mu kopalnie zlota a i widok z wierz- chotka mato ma równych w Tatrach. 7,5 km 1350 m różnicy wzniesień - 3.50 godz. (.ţ2.50 godz.). Zn. niebieskie. 168a Punkt wyjścia szlaku stanowi przyst. autobusowy (na żąda- nie) "Biały Wag" (Biely Vah, ok. 1150 m) przy Drodze Mło- dości (d. 175b). Zn. niebieskie wchodzą w las po zach. stronie potoków - naprzeciwko oczka wodnego. 70 m wyżej krzyżuj4 się z d. 171. Podążamy w górę najpierw na lewo od Wielkiego Złomiskowego Potoku, następnie na prawo od niego - mocno REJON KRYWANIA 4O5 zróżnicowanym terenem morenowym (połączone lodowce wa- żecki i furkotny zostawiły tu szereg wałów o przebiegu pn.-pd., często skręcających ku wschodowi). - 2,2 km węzeł szlaków: zn. niebieskie łączą się z Wyżnim Podkrywańskim Chodnikiem (d. 170b). Od szosy dotąd 55 min (ţ.40 min). Szeroką drogą w lewo 30 m do mostku na Wielkim Złomiskowym Potoku i dalej 350 m (5 min) do drogowskazu. W obniżeniu po lewej ' stało niegdyś schronisko Gustava Nedobrego. 2,6 km rozstaj przy niewidocznym stąd Jamskim Stawie (1447 m). Od szosy 1 godz. (.ţ45 min). Wyżni Podkrywański Chodn,ik skręca w lewo (nim 2 min nad brzeg jeziorka - opis ř d. 170c). Zn. niebieskie odchodzą w prawo. Idziemy najpierw wzdłuż grobli Jamskiego Stawu (mostek na Bumburowej Wodzie), a potem krętą linią wśród traw, want, kęp smreków i limb, stale się wznosząc. Po niespełna kilometrze ścieżka zwraca się w lewo i dźwiga się na potężny kompleks morenowy zw. Jamami, ciągnący się w przedłużeniu pd. ramienia Kry- wania. O kompleksie tym pisał w r. 1895 Antoni R,ehman: "cała jego powierzchnia rozpada się na niezliczoną prawie ilość drobnych garbów, najeżonych często olbrzymimi odłamami skał granitowych, porozdzielanych płytkimi zagłębieniami, a te właściwości jego gleby zostały dobrze oddane w nazwie Jamy, jaką liptowscy Słowacy tę miejscowość oznaczają". Dą- żąc w r. 1805 na Krywań, na ,jamie czyli Jamcu Krywanu" odpoczywał Staszic. Monotonię dalszego podejścia urozmaicają piękne widoki - na Dol. Ważecką, na Tatry Zachodnie, na Jamski Staw w tyle. 4,8 km spłaszczenie trawiastego grzbietu zw. Nad Pawłową (Nad Pavlovou 1921 m). Od Jamskiego Stawu 1.15 godz. (.ţ1 godz.). 1ţ odgałęział się szlak turystyczny do Dol. Waieckiej, zamknięty w r. 1980 w związku z objęciem doliny ścisłą ochroną. Złożona z dwóch ramion Dol. Ważecka (Vażeckţ dolina) wzięła nazwę od liptowskiej wsi Ważec. Wraz ze swoją odnoga - Dol. Sucha Ważecką - zajmuje obszar 2,7 km2. Obie gałęzie dźwigaja się piętrami, powstałymi z podwójnych cyrków lodowcowych, usy- tuowanych jeden nad drugim. Górny kocioł głównego ramienia wy- łnia Zielony Staw Ważecki (Zelenó pleso Krivgnake 2017 m). ţtaw ma 4,32 (5,16) ha powierzchni i 23,1 m głębokości. Zn. niebieskie prowadzą starą drożyną górniczą pod kamie- niste zbocze, gdzie kończą się już kępy kosówki. Następuje trawers w poprzek grzbietu (ok. 10 min), za zakrętem otwiera 168b 168c 406 REJON KRYWANIA REJON KRYWANIA 4O% LODOWA,KOPA r1611) Widok z Krywania w kierunku pn.-wsch. i wsch. - rysunek miejscami uprosz- czony. 1. Mięguszowiecka Przełęcz Wyżnia; 2. Teriańska Przełęcz Wyżnia; 3. Hińczowa Turnia (2377 m); 4. Przelęcz pod Kysami (2365 mO 5. Wołowa Tur- nia (2373 m); 6. Lodowy Zwornik (2507 m); 7. Mały Lodowy SzczyL (2461 m); 8. Świstowy Szczyt (2382 m), dalej Jaworowe Szczyty; 9. Niżnia Wysoka Gierla- chowska; 10. Żelazne Wrota. się nagle przestwór Wielkiego Żlebu. Wznosząc się, szlak przecina jego orograficznie lewa połać - jedno z dawnych pól górniczych (tzw. Banie Krywańskie). Wzdłuż chodnika ślady robót: sterty płonego urobku, wgłębienia dawnych sztolni, tuż przy ścieice platforma po chatce górniczej, w której w r. 1793 nocował w czasie wichury Robert Townson. Kopalnie były już w ruinie, gdy w r. 1805 zwiedzał je Staszic: "Idac dalej w górę (..J spotykać z wielka pracą kowane w grani- tach różne lochy, czyli stole. Są to dawne górnicze wyroby na złoto, które tu znajduje się samorodne w kształcie listeczek łub gruzełek. (...) Kierunku żył dostrzegać nie mogiem. Bo stole wszystkie czę- ścia zapadły się, częścia śniegiem i łodami sry zawalone. Zakład tutejszej icopalni robiony był niezmiernym kosztem." Zejszner w r. 1838 zastał "stolnie pozawalane, niewielkie hałdy mchem porosłe". Wg źródeł historycznych roboty prowadzono już za Ma- cieja Korwina (1458-90). W rejonie Przehyby kazał bić sztolnię cesarz Maksymilian (1564-76). Ostatnie próby miały miejsce w 1. 1784-88. Kopalnie były szereg razy badane, najgruntowniej przez Władysława Pawlicę (publikacja 1916), który w żyłach czer- wonego kwarcu znalazł ubogie złoża antymonitu, chalkopirytu i galeny (w podobnych zwiazkach moie występować złoto). Wg A. Gorka (1959), grubość złotonośnych żył kwarcowo-siarczko- wych wynosiła tu 1,5 do 2 cm. ILOBISTY SZCZYT PR (PIP6) ţSTAROLE$NA (1176) Nie dochodzac do dna Wielkiego Żlebu, na stoku d. 168 łaczy się z d. 169b. Od Jamskiego Stawu 2 godz. (11.25 godz.). Na wierzchołek Krywania wiedzie za zn. niebieskimi i zielo- nymi d. 169c. 7,5 km Krywań (Krivąń 2494 m). Od rozstaju 50 min (ţ.35 min), od Jamskiego Stawu 2.50 godz. (.ţ2 godz.), od poczatku drogi - 3.50 godz. (.ţ2.50 godz.). Od Szczyrbskiego Jeziora (d. 170) - 4 godz. (ţ-3 godz.). Opis szczytu d. 169c. Panorama wyżej. 169. NA KRYWAŃ PRZEZ PRZEHYBY Stary szlak wycieczkowy na najwyższy szczyt Tatr Liptow- skich. W r. 1839 szedt nim pmimo odradzania adiutanta swegoř król saski, Fryderyk August 11. Droga b. atrakcyjna krajobra- zowo i nieco krótsza od d. 168. Od przyst. autobusowego 6,5 km, 1370 m różnicy wzniesień. - 3.30 godz. (.ţ2.45 godz.). Zn. zielone. Od przyst. autobusowego "Tri Studnićky" 3 min do Schro- 169a niska Ważeckiego (1180 m, opis d. 175c), stţd za zn. zielonymi d. 170d na polanę lţzy Studniczki (1150 m) - 0,5 km, 10 minut. Od rozstaju przy źródle ku pn. wsch. w górę w las 60 m do następnego rozwidlenia szlaków: W lewo odchodzi d. 172. Zn. zielone wiodą prosto w górę (10 min) na dolny koniec spadzistej i już zadrzewionej Polany Krywańskiej (Krivónska pol'ana, 1200-1250 m). 408 REJON KRYWANIA Miejsce to odegrało poczesną rolę w dziejach turystyki tatrzań- skiej. W r. 1806 stanęło tu pierwsze znane w Tatrach "schronisko" - najpierw jako chatka do zabezpieczenia projektowanej wycieczki na Krywań arcyksięcia Józefa palatyna węgierskiego. W r. 1813 kilka nocy spędził tu Góran Wahlenberg. W 1. 1836 i 1838 wyso- kość tego "szałasu dla gości pod Krywaniem" mierzył Ludwik Zejszner, który w r. 1856 pisze stad o "dwóch domkach umyślnie dla podróżnych wystawionych gdzie się zwyczajnie nocuje". Koleby te zniszczały przed końcem XIX stulecia. Przy skraju polany zaczyna się długi ciąg dość nużących zakosów, wiodących cienistym wysokim lasem. Po 20 min pode ścia (od szosy 50 min) mijamy kamień pamiątkowy kpt. ţ tefana Moravki, którego imię nosi dziś schronisko przy Popradzkim Stawie (por. też d. 163c). Boczna dróżka (100 m) prowadzi w prawo do zrekonstruowanego w r. 1981 buukrn pnrtyzanckiego. - 2,5 km Koszarzysko (ok. 1470 m) - słone- czna polanka na pd.-zach. stokach Gronika. Z Trzech Studni- czek 55 min (.ţ40 min). Wędrówka przez ustronia niepozornego Gronika (Grunik, 1576 m) przypomina lata minionel wojny. W zimie 1944ţł5 w tutejszych lasach zbudowali ziemianki i umocnienia partyzanci z oddziału "Vysoke Tatry". 14 stycznia zaskoczyli ich Niemcy, doszło do krwawej walki, w której zginęło 7 partyzantów, a kilku dostało się do niewoli. Wśród zabitych był kpt. Moravka a także znany taternik Zoltan Brull, który w październiku 1944, w rocz- nicę rewolucji październikowej, zatknał na Krywaniu czerwona choragiew. 169b Ścieżka przemyka się dołem polany i podchodzi w pobliże siodła Niżniej Przehyby, oddzielającego kopę Gronika. Las kończy się niebawem, odsłaniając czub Krywania i kamie- nisty garb Kopy Krywańskiej (Krivanska kopa, 1767 m) na prawo od niego. Na stoku Kopy forpoczty smreków i limb. W gęstwinie rosłych kosodrzewin szlak poprowadzono w długie nieregularne zakosy. W dole widać Podbańską z hotelem "Kry- wań", w tyle Tatry Zachodnie. Piękny jest widok na Liptów i zamykające go od pd. pasmo Dziumbiru (2043 m). Z ramienia odchodzącego ku Kopie Krywańskiej ukazuje się Wielki Żleb. W rejonie garbu 1982 m istniały kiedyś kopalnie kruszców, których ślady można tu jeszcze odszukać (por. d. 168c). Wcięty w kamienisto-trawiaste zbocze szlak wchodzi łukiem w głąb Wielkiego Żlebu (Vel'ky źl'ab), a następnie wspina się na grzbiet Małego Krywania. REJON KRYWANIA 409 5,5 km połączenie szlaków 169 i 168. Od Trzech Studniczek 169C 2 30 godz. (.ţ2 godz.), od Schroniska Ważeckiego 2.40 godz. (.ţ2.10 godz. ). - Odtąd dalej za zn. zielonymi mozolnie w górę skalisto-piarżystym zboczem popod mało wybitny garb Małego Krywania (Maly Krivań, 2334 m) na wyisze siodełko płytkiej Krywańskiej Przełączki (Daxnerovo sedlo), skąd odsłania się widok na las szczytów Tatr Wysokich i Zielony Staw w czeluści Dol. Ważeckiej (w rzucie poziomym oddalony o 400 m w pionie - 0 300 m, opis - d. 168c). Od szosy 3 godz. (.ţ2.30 godz.). Znaki wiodą teraz wzdłuż pd. grani, głównie po jej lewej stronie, po gruzowiskach i piargu. Uwagę zwraca bogata w ga- tunki flora piętra turniowego. 6,5 km Krywań (Krivań, 2494 m). Od ostatniego rozstaju 50 min (.ţ35 min), z Trzech Studniczek 3.20 godz. (ţ-2.35 godz.), od szosy 3.30 godz. (.ţ2.45 godz.). **Widok na gmatwaninę dolin, grani i szczytów robi ogromne wrażenie (panorama na s. 406-407). "Mało jest widoków równych co do straszności przyrody" - woła jeden z zeszłowiecznych turystów. Na pn. zach. ciągnie się Dol. Koprowa, której dno leży o 1300 m niżej. Kapitalnie prezentują się stąd Tatry Zachodnie. Tablicę pamiątkową umieszczono w r. 1968, a zaprojektował ją M. Trembać. 170. WYŻNI PODKRYWAŃSKI CHODNIK (Magistrala) Mimo wybudowania szosy (d. 175), piękny widokowo i wy- godny szlak lgezący Szezyrbskie Jezioro z wylotami dolin pod- krywańskich i Podbańskg nie stracit na popularnościţ Zbudo- walo go MKE w r. 1889 - byt kiedyś b. mylny. Ostrzegal przed n.im Walery Eljasz, w r. 1914 poeta Jare Kasprowicz prowadzgc na Krywań, malarza Wtadyslawa Jarockiego bklkat się caty dzień po wolarskich perciach, by wykldować w... Podbańskiej. 14,5 km - 3.40 godz. (T4.15 godz.). Zn. ezerwone. Od rozstaju szlaków przy pd. brzegu Szczyrbskiego Jeziora 170a (1346 m) wchodzi w las szeroka alejka, wiodąca - zrazu w po- bliżu stawu - ku północnemu zachodowi. Wśród lasu leżą wielkie głazy polodowcowe. - 0,8 km z prawej pozostaje torfowisko (mozgrowisko) zw. Ślepym Stawkiem, porośnięte torfowcami, turzycami i wełnianką (3 większe oczka wodne), badane i opisane w r. 1895 przez Antoniego Rehmana. Pokłady REJON KRYWANIA torfu przekraczaja głębokość 5,5 m, a ich wiek szacuje się na 7500 lat. - 1,3 km (20 min, .ţ18 min) słoneczna Smrekowicka Polanka, okolona modrzewiami. Na lewo od wznoszacej się łagodnie trasy rozciaga się na terenach morenowych las zw. Smrekowica, w którym leża niewidoczne stad płytkie Stawki Smrekowickie (największy 0,5 ha i 2,7 m głębokości). Szlak dwukrotnie przecina trasy narciarskie. W lesie pojawiaja się limby. 170b 2,2 km (35 min, .ţ30 min) wylot Dol. Furkotnej. Drogowskaz: W praLţo odlqcza si‘ d. 166 (przy niej nieco ury§ej resztki Schroniska Furkotnego). - 2,8 km głośny Furkotny Potok, stanowiacy jedna ze strug żródłowych Białego Wagu. Szeroki spacerowy chodnik wiedzie dalej lasami wzdłuż podnóży Sio- dełka (Sedilko, 2062 m). Po jakimś czasie skręca nieco w lewo i za mostkiem na potoku spływajacym spod Siodełka ł4czy się z d. 168a (można niq zejžŤ m 40 min do d. 175). - 4 km Wielki Złomiskowy Potok. Od mostku razem ze zn. niebieskimi 350 m do drogowskazu przed grobla morenowa Jamskiego Stawu. D. 168 odktcza się tu cţ pracao, ku póircocnerrcu zachodowi. 1 70C 4,5 km Jamski Staw (Jamske pleso, 1447 m) - od Szczyrb- skiego Jeziora 1.10 godz. (ţ.1 godz.). Magistrala skręca w lewo i przez oryginalny wał morenowy przewija się nad jeziorko, okrażajac je od północy i zachodu (altana). Jamski Staw leży wśród wałów morenowych naleiacych do systemu Doł. Ważeckiej. Zatamowany jest łukiem moreny bocznej. Zajmuje on obszar 0,69 ha i osiaga giębokość 4 2 m. Woda ma barwę brunatna i niska przezroczystość (2,5 m). Po wsch. stronie jeziorka w 1. 1935-36 taternik Gustav Nedobry wystawił prywatne drewniane schronisko Kriuanska chata, które spłonęło w lutym 1943. Pozostałe budynki gospodarcze spalili Niemcy 26 września 1944 w czasie natarcia na partyzantów. Nedobry doprowadził do stawu drogę samochodowal, w r. 1936 zmienił też jego nazwę na pokutujace do dziś Kriuanske pleso. Rzeczywista nazwa jeziorka pochodzi od Jam (zob. d. 1686). W pobliżu stawu zasadzono gaj limbowy majacy upamiętnić Słowackie Powstanie Narodowe. Przez wiele lat nad brzegiem jeziorka znajdowało się obozowisko taternickie, zlikwidowane w r. 1992, w zwiazku z objęciem całego rejonu Krywania ścisła ochrona. Zaczyna się teraz b. malowniczy odcinek drogi. Obniża się ona ciągle lekko w dół, wiodac ok. 1,5 km stroma skarpa wzmiankowanego wyżej spiętrzenia morenowego, opadajacego ku pd. nagłym 150-metrowym progiem. Oczy bładza po wiel- REJON KRYWANIA W DOL. KOPRO WĄ NA KRYWAlJ w -. ţ v D vary . 2 * I g ţţ' d nsţ 8 3m 0 ó Wezei turystyczny Trzy Studni- czki - szkic odreczny. SCHR .VlţAfECKIE w , vrţ :a.i7ţcţy 1. Nowa leśniczówka TANAPţ ł : n : 2. Stara leśniczówka - obok jed- 'ł..... no ze źródei; d.171D Ń 3. Pomniki poległych; o 4. Przystanki autobusowe. SZCZYRBSKIEJEZIORO kich dalach Liptowa, perspektywie dodaja głębi sterane walka z wiatrami smreki i modrzewie. W górze po prawej maja- czy czub Krywania. Ścieżka zagłębia się niżej w gęste lasy. Zbiegamy nimi - pod koniec stromiej - ok. 15 minut. 6,5 km Pawłowa Połana (Pavlova pol'ana, 1300-1320 m) prawie całkiem zarośnięta. Od Jamskiego Stawu 40 min (T50 min). W dawnych latach stały tu szopy wolarskie i krowiar- skie, był to bowiem jeden z ośrodków pasterstwa pod Krywa- niem. Scieżka przekracza górny skraj polany i obniża się la- sami, dość stromo, do połączenia dróg opodal schroniska. 8,5 km Schronisko Ważeckie (1180 m, opis - d. 175c). 170d Od Jamskiego Stawu 1 godz. (T1.30 godz.), od Szczyrbskiego Jeziora 2.10 godz. (T2.30 godz.). Do przyst. autobusowego i parkingu przy d. 175c - 250 m. Zn. czerwone przy rozstaju szlaków zwracaja się w prawo. Ok. 300 m schodzimy leśna droga w kierunku głównej szosy, by nie dochodzac do niej skręcić w prawo w drogę bita. 9 km Trzy Studniczki (Tri Studnićky, 1150 m). Od Schro- 170e niska Ważeckiego 10 min (T12 min), od Szczyrbskiego Jeziora 2.20 godz. (T2.40 godz.). Osada leśna i krzyżówka szlaków. Rozchodzq; si‘ stcţd d. 169 i 172. 412 REJON KRYWANIA Studzionka lub (ze słowacka) studnuzka znaczy w gwarach góralskich "źródłoř, stad w polskiej literaturze nazwa Trzy Źródtn, Trzy Studnie. Stoj:lca na polanie dawniejsza leśniczówka państwo- wa powstała w r. 1908 i miała pokój dla turystów wędrujacych na Krywań. Wspominaja ja często zakopiańscy kurierzy konspira- cyjni, o niej też pisze Adam Bahdaj w powieści "Order z księżyca" ( 1959). I,asy w okolicy w r. 1927 były wielkimi rabaniskami. Od drogowskazu przy altanie 30 m wraz z drogą bitą w dół, po czym w prawo w ścieżkę wprowadzającą w las. Dróika jest dość szeroka i wiedzie wznoszącym się trawersem. Po 10 min wychodzimy na ciekawy geologicznie wapienny grzbiecik, prze- wiercony małą jaskinią (jest to jedna z paru wysepek skał wapiennych po pd. stronie Tatr). - 25 min od Trzech Stud- niczek szlak łączy się z szeroką drogą żwirową (latem 1992 w budowie), po 150 m odchodzi od niej w prawo, by po 1,2 km połączyć się z nią się ponownie. Przez 15 min zn. towarzyszą drodze. Potem droga zakręca w lewo, zaś zn. czerwone w prawo, w ścieikę (45 min od Trzech Studniczek). Od dłuższego czasu schodzimy w dół przez lasy porastające pd. pochyłość Wielkiej Palenicy (Vel'ka Palenica, 1226 m), mniej więcej rów- nolegle do d. 175. Grzbiet Palenicy zbudowany jest ze skał fliszowych i przytrząśnięty głazami narzutowymi, naniesiony- mi przez lodowce, które przepływały przez niego, nie mogąc pokonać skrętu Dol. Koprowej. Leśne dróżki krzyżują się i plą- czą, należy więc bacznie śledzić znaki. Wychodzimy na połać łąk z osiedlem. Widok na hotel "Krywań" i Tatry Zachodnie. 170f 14 km Stara Podbańska (Nadbanske, 975 m). Z Trzech Studniczek 1.10 godz. (T1.25 godz.). Szlak łączy się z docho- dzącą z lewej strony drogą jezdną. Między budynkami TANAP po prawej grób partyzanta radzieckiego Stupnikowa, dalej obszerny budynek historycznej już *leśniczówki. Powstała ona w r. 1871, w 1. 1875-90 gazdował w niej leśniczy Jńn Harman, który urzadził tu stację turystyczna. W niej lub w pobliskich szopach nocowali turyści idacy na Krywań, z Polaków Franciszek H. Nowicki, Kazimierz Tetmajer, Piotr i Janusz Chmie- lowscy, Tadeusz Miciński, Jerzy Żuławski, Mariusz Zaruski, Jan Kasprowicz, Klimek Bachleda i wielu innych. W r. 1903 leczył się w Ieśniczówce czeski pisarz Jan Havlasa, który pod Krywaniem wpadł w żelaza zastawione na niedźwiedzia i ledwo się z nich wydobył. Po I wojnie światowej stację turystyczna prowadził tu KţST. REJON KRYWANIA 413 Z osiedla w dół ku zach. (z drogi jezdnej w prawo w drogę żwirową) do krzyżówki szlaków przy wiacie i d. 175c. Skrajem Drogi Wolności (razem z d. 173 i 177) - 200 m do parkingu i głównego węzła szlaków w Podbańskiej. Z Trzech Stu- dniczek 1.20 godz. (T1.40 godz.), znad Szczyrbskiego Jeziora 3.40 godz (T4.15 godz.). Opis osady Podbańska i plan miejsco- wości s. 428-430. 171. NIŻNI PODKRYWAŃSKI CHODNIK Szlak ten przeprocundzito MKE cu l. 1893-94 jako dcuu- metrocug drożynę konną, którg miala zastqpiŤ projektomana szosa do Podbańskiej. Szosę zbudowano dopiero tu l. 1957-ţ6, po ezym przejęla ona funkeje komunikacyjne (d. 175), podezas gdy stara ścieżka pelni dziś rolę chodnika spaceromego. 9 km, różnica tţzniesień 170 m, spadki 5-6% - 2.10 godz. (T2.20 godz.). Zn. zielone. Od placyku u pd.-zach. brzegów Szczyrbskiego Jeziora (1346 m) zrazu równolegle do d. 170 - w dół ku zachodowi 1,2 km wysokopiennym lasem. Porasta on usianą blokami niezwykle stromą pd. skarpę największego po pd. stronie Tatr spiętrzenia moren, przy którego krawędzi leży Szczyrbskie Jezioro. Szlak wiedzie dalej różnowiekowym lasem, wgłębiając się pętlą w dolinkę Mokry Kąt, gdzie na wysokości 1325 m biją okresowe źródełka, dawniej zw. Źródłami Kacwińskiego. Zatoczywszy łuk w prawo wracamy na skarpę płaszcza more- nowego, tu już przynależnego do systemu Dol. Furkotnej. Na pn. szczyty gniazda Krywania, skąd lodowce przyniosły leżące przy szlaku wanty. Minąwszy następne źródło podąża- my nadal ku zachodowi - wysoko ponad pasem szosy (d. 175a). Z prawej pozostają w sporej odległości małe ftokitowe Stawki (Rakytovske plieska, 1307 i 1314 m). 4 km Biały Wag (ok 1180 m). Znad Szczyrbskiego Jeziora 1 godz. (T1.15 godz.). Ścieżka przekracza kilka mostków na łączących się tu strugach potoków Furkotnego i Wielkiego Złomiskowego. Na zach. brzegu skrzyżocţanie z d. 168a - w lewo 70 m do szosy i przyst. "Biely Vah" (d. 175b). Wędrujemy teraz dróżkami i chodnikami leśnymi - ciągle w pobliżu szosy. Z odkrytych miejsc widać Krywań (2494 m) i sąsiadujące z nim szczyty, na pd. rozległe lasy i łąki Liptowa, które niegdyś tętniły życiem pasterskim. - 6,5 km Dol. Pa- 414 DOLINA KOPROWA jęcza (Pavućia dolina). Z jej okolicy widać w górze krawędż spiętrzenia morenowego zw. Jamy, na którym leży Jamski Staw. Przez tutejsze polany wędrował w lecie 1805 Stanisław Staszic. "Sa to - pisze - do pewnych wsiów naleiace po górach pasowiska i siano-żęcia. Każdy włościanin ma swa polanę ogrodzona lub kamieniami obtożona. Na niej hotar czyli kolibę gdzie, wyszedłszy na góry z bydłem, sypia, lub podczas sianokoiby, z cała rodzina bawi." 9 km Schronisko Ważeckie (1180 m). Od Białego Wagu 1.10 godz. (T1.10 godz.), znad Szczyrbskiego Jeziora 2.10 godz. (T2.20 godz.). Opis schroniska d. 175c. Dalszy ciąg szlaku stanocvi d. 169. Ku Trzem Studniczkom i Podbańskiej uńedzie d. 170d. DOLINA KOPROWA "Najpiękniejsza to dolina południowego stoku Tatrów; jej wielkość i wspaniałość widoków równa ją z Doliną Kościeliską na Podhalu" - pisał w poł. w. XIX jeden z polskich turystów. "Laczy w sobie dzikość Tatr Wysokich z łagodnością i melan- cholią Tatr Zachodnich" - dodawał inny w przeszło pół wieku później. Górne odgałęzienia Dol. Koprowej (Kóprova dolina) sąsia- dują od pd. zach. z naszą Dol. Pięciu Stawów i Dolinką za Mnichem, opierając się o grzbiet główny Tatr pomiędzy Gład- kim Wierchem (2065 m) a Cubryną (2376 m). Cały system wykazuje zdumiewające podobieństwo do Dol. Jaworowej: ma podobną długość (11 km) i niemal identyczną powierzchnię (31,3 kmz), jest tak samo wygięty w łuk i tak samo asymetry- eznie rozgałęziony (w doliny Piarżystą Hlińską i Niewcyrkę). Śledząc ogólne rysy tektoniki Tatr, Stefan Kreutz (1930) dopa- trzył się w nim kontynuacji obniżenia naszej Dol. Roztoki. Licznie i dobrze zachowały się ślady zlodowaceń: kotły górnych dolin, klasycznie rozwinięte progi (z których spadają piękne siklawy), głęboki żłób glacjalny, wreszcie wały moren zwłasz- cza bocznych. Osobliwością sieci wód jest zanikanie latem na odcinku paru kilometrów całego głównego potoku - Koprowej Wody. DOLINA KOPROWA 415 Rozległe tutejsze lasy były już w poł. XIX w. "bardzo prze- rzedzone, miejscami zupełnie wycięte" (Maria Steczkowska 1858). Mimo to ocalały w Dol. Koprowej obszerne partie pier- wotnego krajobrazu i dziewiczej szaty roślinnej (Krywań, Niewcyrka, Ciemne Smreczyny, podnóża Pośredniego Wierszku). Na kozice i niedżwiedzie aż do końca XIX w. za- wzięcie polowali zakopianie, m.in. bracia Krzeptowscy. "Był taki Jaś Jarząbek - pisze Wojciech Brzega - co trzy razy Hruby Wierch na podłuż i w poprzek przeseł, i shaństela zleciał, źe go w torbie do domu przynieśli..." Liptacy zasta- wiali na niediwiedzie sprężynowe oklepce, czego ofiarą padł w r. 1903 póżniejszy pisarz Jan Havlasa (zob. d. 170f). W wy- locie Niewcyrki stanął w r. 1880 domek myśliwski arcyksięcia Rudolfa. Wiąże się też z Dol. Koprową pamięć klęsk żywioło- wych. W literaturze często spotyka się wzmianki o wielkich lawinach schodzących z Kop Liptowskich, w r. 1943 prawą stronę wylotowych partii na obszarze 240 ha ogołocił z lasu i kosówki parodniowy pożar. Pasterstwo było tu rozwinięte od dawna, ograniczane jednak przez zarządy lasów. Najdłużej - bo do lat 1953-54 - utrzy- mało się ono w obrębie Garajowej Polany. Turystyka rozwijała się przede wszystkim ze strony polskiej, a głównymi atrakcja- mi były Niewcyrka (por. s. 394) i Ciemne Smreczyny (d. 174), gdzie TT zbudowało już w r. 1895 małe schronisko. Z Zaworów przez Dol. Hlińską wiódł licznie kiedyś uczęszczany szlak z Zakopanego w rejon Szczyrbskiego Jeziora. Dol. Koprową ehętnie opisywali polscy pisarte. Bogusz Z. Stęczyński poświę- cił jej pieśń XIII ("Koprowa każdego uczyni poetą"), tu umiej- scawiali akcję swoich opowiadań i powieści Kazimierz Tetma- jer, Tadeusz Malicki, Jadwiga Roguska-Cybulska (kluczowe sceny "Tajemnicy Tatr"), Adam Bahdaj (cała akcja tatrzańska "Orderu z księżyca"). W 1. 1930-31 wprowadzono w dolną część drogę bitą, przeciwko czemu protestowali działacze polscy. W 1. 1944-45 odludne zakątki Dol. Koprowej dawały schronie- nie oddziałom partyzantki słowackiej i radzieckiej. Dzisiaj ze względu na ścisłe rezerwaty i oddalenie od głów- nych centrów turystycznych ruch w Dol. Koprowej jest umiar- Itowany, a na bocznych szlakach prowadzących ku Zaworom i Stawom Ciemnosmreczyńskim - bardzo mały. Główny punkt wypadowy stanowi Podbańska. Cały obszar doliny objęty jest rezerwatem ścisłym. 172a 172b 416 DOLINA KOPROWA 172. DOLINĄ KOPROWĄ NA KOPROWĄ PRZEtĘCZ Trasa okrgża od zach. i pn. zach. grupę Krycuania cuiodqc Dol. Koprocug i glómng z jej bocznych odnóg - Dol. Hlińską. Cieniste lasy, piękny dziki potok, ,alpejskie" midoki. 14 km, 1050 m cozniesienia - 4.45 godz. (.ţ4.15 godz.). Zn. niebieskie. Punkt wyjścia stanowi Schronisko Waieckie (1180 m - opis d. 175c). - 0,5 km Trzy Studniczki (10 min - d. 170de). Od drogowskazu przy altanie 60 m w górę razem z d. 169 po czym w lewo i skrajem lasu 200 m do dróżki wznoszącej się ku górze. W 25 min od Trzech Studniczek osiągamy łagodny fliszowy grzbiet łączący Gronik (1576 m) z Wielką Palenicą (1226 m), przez który przepływały na pd. lodowce. Z łączek w lesie widoki na Krywań (2494 m), Gronik i Kopę (1767 m). Z grzbietu zbiega w dól chodnik poprowadzony w przesadnie długie serpentyny, sięgające aż pod skalną "kazalniczkę" Gronika. 3,5 km Dol. Koprowa (1082 m). Od Schroniska Ważeckiego 50 min (T50 min). Węzeł szlaków, nowa zabudowana do zic- mi wiata. Od lecţej szosd z Podbańskiej dochodzi d. 173a (1.15 godz., .ţ1 godz.). Szeroka droga jezdna przewija się przez Koprową Wodę (lub jej suche łożysko) i wiedzie podnóiami pd. grzbietu Krzyżnego Liptowskiego (2038 m), na którego stokach rozciągają się dotąd miejscami widoczne spaleniska z r. 1943. Po prawej wznosi się poryty żlebami masyw Krywania wy- strzelający 1400 m nad dno doliny. Wzdłuż drogi leży wał mo- reny bocznej 10-15 m wysokości. - 5,5 km most na pd.-wsch. brzeg Koprowej Wody. 200 m dalej z prawej płaska polanka na której stało schronisko, oddane turystom w r. 1912, od 1924 w miesiącach letnich zagospodarowane przez KĆST, w czasic ostatniej wojny zrujnowane, a po odbudowie sluiące już tylko robotnikom leśnym, w r. 1969 rozebrane. - 6 km Niewcyrski Potok (mostek 1160 m, kryta wiata). Od ostatniego drogo- wskazu 35 min (ţ-30 min). Końezy się asfalt, droga ma odtąd nawierzchnię żwirową. 200 m dalej przy źródełku w prawo odchodzi ścieżka (drogo- wskaz, 5 min) do stóp skalnego progu, z którego spada z wysokości ok. 40 m dwustopniowa *Niżnia Niewcyrska Siklawa (Dolny Nefcersky vodopad), b. piękna w początku lata. Wyżej znajduje si4 ukryta w lasach Pośrednia Niewcyrska Siklawa, jeden z najwyi- szych wodospadów tatrzańskich (ok. 70 m), przez Słowaków na- zwany im. Andreja Kmet'a (Kmet'ov vodopad), słowackiego bota- nika i patrioty (1841-1908). Wody płyna z przepięknej i otoczoncţj DOLINA KOPROWA 417 ścisłą ochroną dol. Niewcyrki (Nefcerka) - od leżących w niej Teriańskich Stawów (Niini 1941 m, 4,90 ha, głębokośĆ 43,2 m, Wyżni 2124 m, 0,55 ha, głębokość 4,2 m). Bardzo piękny jest na tym odcinku Koprowy Potok, na skal- 172C nych stopniach 3-4 m wysokości tworzący kilka głucho huczą- cych kaskad, spadających do głębokich zielonych baniorów. Dalej odsłania się widok na zawieszony w górze wylot Dol. Niewcyrki, podsypany potężną moreną. Ta część doliny jest obszarem narażonym na kolosalne lawiny, spadające ze stoków Kop Liptowskich. Największe schodzą żlebem spod Golego Wierchu Liptowskiego (1962 m). W marcu 1956 inż. Milić Blahout badał tu lawinisko objętości 210 000 m3 i głębokości 7 m - lawina zmiotła połać lasu 400 x 400 m, na przeciwległym stoku kladąc go siłą podmuchu. - Na wys. 1290 m placyk z wiatą i barakowozem robotników leśnych. 100 m dalej przekra- ezamy Koprową Wodę, za mostem droga jezdna odchodzi w le- wo, szlak wznosi się stromiej ku pólnocnemu wschodowi. Po pn. stronie leży zalesiona już Garajowa Polana, zajmująca stożek napływowy powstały u wylotów dolinek Turkowej i Garajowej. Wypasy prowadzono tu do r. 1954. Szlak oddala się od potoku i wchodzi w lasy zw. Ciemnymi Smreczynami. Uwagę przykuwa ogromna trójkątna góra po pd.-wsch. stronie doliny - jest to pn.-zach. zakończenie grani Hrubego, zw. Garajową Strażnicą (2231 m). 9,5 km rozstaj w Ciemnych Smreczynach (1400 m), za- 172d budowana wiata. Od Potoku Niewcyrskie o 1 godz. (.ţ50 min), od Schroniska Ważeckiego 2.25 godz. (g2.10 godz.). Wprost tuiedzie d. 1736, czas jakiś razem z d. 174. Zn. niebieskie skręcają w prawo i po 350 m przekraczają Potok Ciemno- smreczyński, dalej zbliżając się do Hlińskiego Potoku. Las jest piękny, przepleciony płatami kosodrzewiny i wilgotnymi łącz- kami. Obok spiętrzenia want (koleby) wydostajemy się w lewo ponad las. W kosówkach tkwią malownicze jarzębiny, limby i pojedyncze smreki. Oryginalna krajobrazowo Dol. Hlińska (Hlinska dolina) - największe z bocznych odgałęzień Dol. Ko- prowej - wywiera silne wrażenie, bowiem od pd. zamyka a monumentalny *mur Hrubego, liczący 600 m wysokości i 2,5 km długości - jedna z najwspanialszych ścian skalnych ;ţ..w Tatrach. Ścieżka przybliża się znów do potoku i dźwiga się ţůpo pokrywach morenowych, porośniętych kępami kosodrzewiny 4ţS DOLINA KOPROWA MGYNICKA PRZEGĘCZ SZCZYRBSKA PRZEGĘCZ WIELKA TERIAŃSKA TURNIA ;FURKOT (2105) (2355) i bujna flora halna. Zagłębienia terenu zajmuja kwieciste i pachnące ziołorośla. Dol. Hlińska jest jedna z dwu górnych odnóg Dol. Koprowej Rozwinęła się ona subsekwentnie na linii pasma mylonitów, prze- chodzacego z Dol. Hińczowej przez Koprowa Przełęcz. Górna część tworza trzy nadległe kotły, piękne koryto glacjalne wypełniały lodowce przeszło 200 m grubości. Pod ścianami Hrubego stoż- ki piargowe 200-250 m wysokości, naleiace do najładniejszych w Tatrach. W Dol. Hlińskiej często można zaobserwować kozice. W XIX w. przewodnicy zawsze je tu pokazywali turystom. Wędru- jac w r. 1887 z Klimkiem Bachleda poeta Franciszek H. Nowicki naliczył ich w kilku kierdelach bez mała 80. Zakopianie mieli tu strzelecka kolebę, która Wala nazywał "swoja chałupa". Przekroczywszy skalny prożek, ładna naturalna ścieżka osiaga skraj najwyższego piętra Dol. Hlińskiej, rozciagniętego u stóp Hlińskiej Turni (2330 m) i Szczyrbskiego Szczytu (2385 m) na wys. 1840-1950 m. Odchyla się tu ona w lewo od osi doliny, wchodzac na pd. podnóża Koprowego Wierchu (2367 m). Zbliżywszy się do zamknięcia żłobu dolinnego zwra- DOLINA KOPROWA 419 camy się zakosami w lewo dość mozolnie do bocznej kotlinki i z niej po upłazkach na grzbiet. 14 km Koprowa Przełęcz Wyinia (Vyśne Kóprovske sedlo, 2180 m). Z Ciemnych Smreczyn 2.15 godz. (.ţ2 godz.). Od Schroniska Waieckiego 4.45 godz. (.ţ4.15 godz.). Z Podbań- akiej 16 km - 5.15 godz. (.ţ4.30 godz.). Ładne *widoki. W Dol. Hińczow4 schodzi d. 160c, na Koprowy Wierch wiedzie d. 160d. 173. PODBAŃSKA - ZAWORY - LILIOWE Szlak z Liliowego przez Zawory zbudowato TT w r. 1890 jako wygodne potqczenie Zakopanego z liptowsk4 stronq Tatr Wysokich. Kiedyś b. popularny, po wojnie stracit znaczenie komunikacyjne, dzięki wspaniatym widokom nadal jest jednak godzien polecenia. Wiedzie caly czas graniccł między Tatrami Wysokimi a Zachodnimi. 15,5 km 1030 m różnicy wzniesień - 5.30 godz. (.ţ4.30 godz.). Znaki kolejno żólte zielone, niebieskie, zielone, wreszcie ostatni odcinek BEZ ZNAKÓW (tylko z prze- tuodnikiem TANAP). Z parkingu w Podbańskiej (940 m - d. 175d) d. 177 za zn. żółtymi do rozdroża w Dol. Cichej - 2 km, 30 min. Zaczynaja się tutaj zn. zielone, które wioda ku pn. wsch. w wylotowe partie Dol. Koprowej. Od pn. opadaja lesiste ramiona Krzyż- nego Liptowskiego (2038 m). Między nimi leży Dol. Krzyina, w 1. 1944-45 schronienie radzieckich i słowackich oddziałów partyzanckich, które stąd czyniły wypady na Liptów. Droga bita prowadzi przez las świerkowo-modrzewiowy, ciagle na prawo od Koprowej Wody. Z obszernej polany *widok na Krywań (2494 m) i grań Hrubego. Leżace przy drodze wielkie wanty przyniosły kiedyś lodowce. 5,5 km most na pn.-zach. brzeg Koprowej Wody. Z Podbań- Bkiej 1.15 godz. (.ţ1 godz.). 30 m przed mostem drogowskaz i zabudowana wiata. Dochodzi tu od pd. d. 172a ze Schroniska Ważeckiego (50 min). - Dalej wg opisu d. 172bc. 9,5 km rozstaj na skraju Ciemnych Smreczyn. Z Pod- bańskiej 2.50 godz. (.ţ2.20 godz.). Od Schroniska Ważeckiego 2.25 godz. (ţ.2.10 godz.). W prawo odchodzi d. 172d. W dotych- Czasowym kierunku wiodą zn. zielone. **Las staje się coraz piękniejszy: jest podszyty trawami, pełen światła, grube sękate smreki obwieszone sa porostami, gdzieniegdzie leżą na ziemi Widok z Koprowej Przełęczy Wyżniej. 1. Szczyrbska 'lţrniczka; 2. Teriańsk;, Przeięcz Wyżnia; 3. Walowe Turnie; 4. Teriańska Przełęcz Niżnia; 5. Bednarzomů Turnie. 420 DOLINA KOPROWA tonące w paprociach kłody. Przez drzewa widać piramidę Pośredniego Wierszku i ciemny mur Hrubego. "Jasiek z Ustupu szedł z Ciemnych Smreczyn ku Zaworom. Z lasu on wychodził czarnego, gdzie taka głusza leżała, że aż bojno było posłuchać. Nic się tam nie odezwało, tylko dzik zaszuścił w maliniakach, jeleń zbeczał gdzie przy wodzie krótkim, urywa- nym, gwałtownym bekiem albo cietrzew zafurczał w gałęziach. Na prawo od Jaśkowej drogi huczała siklawa z Niźniego Ciemno- smreczyńskiego Stawu w Piarżystej Dolinie. (...) Sucha, od piorunu uwiędła, czerwona limba popod Zawory rośnie, tam idzie Jasiek z Ustupu, a śpiewa po wesołemu, ze zbójecka..." Kazimierz Tetrnajer 173c 173d Nie znakowana ścieżka (aktualnie tylko z przewodnikiem 10,3 km rozejście szlaków na podmokłej łące. Od poprze- dniego drogowskazu 15 min. W pramo odchodzi d. 174d. Zn. zielone skręcają w lewo po drewnianym pomoście, obok zabudowanej wiaty. Ścieżka wiedzie przez piękny górnoreg- lowy las - rzadki, wilgotny, pełen ciszy. Na wysokości 1550 m kończy się on oryginalną górną granicą - kosodrzewina dzieli tu miejsce z wybujałymi trawami. Teren zyskuje na stromości, krętą linią wznosimy się ku górze na próg wiszącej Dol. Kobylej, która stanowiła kiedyś boczny cyrk lodowcowy Dol. Koprowej. Z lewej strony ciagnie się wzdłuż niej wyrażny wał morenowy (zapora dla osypujących się piargów). Z prawej po- zostaje z boku Kobyli Stawek (Kobylie pliesko, Na Popasku, 1737 m) - płytkie jeziorko o zmiennym wodostanie i zatorfio- nych brzegach (0,15 ha, głębokość 0,7 m - pomiary Józefa Szaflarskiego 1932-34). Jerzy Młodziejowski wspominał stąd "siwe woły liptowskie podzwaniające wielkimi spiżowcami". Wąska perć wznosi się płaskim trawiastym dnem dolinki na jej wyższy taras, a z niego w zakosy na siodło Zaworów. 12 km Zawory (Zavory, 1876 m). Z Ciemnych Smreczyn 1.20 godz. (.ţ1 godz.) z Podbańskiej 410 godz. (.ţ3.20 godz.), od Schroniska Ważeckiego 3.50 godz. (.ţ3.10 godz.). Panora- ma z Zaworów obejmuje nieduży fragment Tatr Wysokich i Zachodnich, ale o wielkich deniwelacjach i wspaniałym ukła- dzie. "Słynie w świecie ten widok, i kto go raz stąd przy pogodzie oglądał, nie zapomni nigdyř - pisał w r. 1884 Walery Eljasz. Na Gtadkg Przetęcz cuiedzie d. 177ţ: TANAP) przemierza teraz najwyższe piętro Dol. Wierchcichej, a następnie wznosi się stokiem Walentkowej (2156 m) na siodełko w zach. ramieniu tego szczytu - z Zaworów 35 min DOLINA KOPROWA 421 SIPIţUlSO WY WIERCR (2172) HRUBY WIERCR /2lPB) NIINIE RYSY (2130) KOPRO WY WIERCN (2367) RLIŃSKA TURNIA (2330) ; MIĘGUSZOWIECKI SZCZYT (2138) ; MALA KOPROWA TURNIA i SZCZYRBSKI SZCZYT CUBRYNA (2376) POSREDNI WIERSZYK (2385) i % Ftagment panoramy sponad siodła Zaworów. 1. Cubrynka; 2. Zadnia Piarżysta Przetęcz; 3. Skrajna Piariysta Przełęcz (miedzy nimi PiarżysLe Czuby)- 4. Ko- prowa Przełecz (ok. 2120 m - ukryta za grania); 5. Mtynicka Przełęcz; 6. Szczyrb- ska Przełęcz; 7. Szczyrbska Turniczka; 8-9. Ciemnosmreczyńskie Slawy - Wyini (1716 m) i Niżni (1674 m); 10. Ciemnosmreczyńska Siklawa; 11. Mały Ogród (na prawo od niego nie objęty panorama Wielki Ogród). (.ţ25 min). Zejście w Dol. Walentkową jest urwiste i wymaga uwagi, zwłaszcza wiosną, gdy leżą tu śniegi. Na dnie tej dolinki ścieżka przekracza strumyk i wznosi się w górę zbo- czami Pośredniej Turni (2128 m) i Skrajnej Turni (2096 m), wysoko ponad Dol. Cichą. Dol. Walentkowa zajmuje powierzchnię 1,5 kmţ. Jej dno ma kształt płytkiej niecki (1803 m) i jest zawalone piargami i blokami wielkich rozmiarów (pod jednym z nich Walentkowa Koleba). W mokre lata na dnie tworzy się stawek. 15,5 km Liliowe (1952 m). Z Zaworów 1.20 godz. (.ţ1.15 godz.), z Ciemnych Smreczyn 2.40 godz. (.ţ2.15 godz.), z Podbańskiej 5 30 godz. (ţ.4.30 godz.), ze Schroniska Waieckiego 5.10 godz. (.ţ4.25 godz.). Granica państwa. Grzbietem przechodzi d. 75a. 174. W DOLINĘ PIARŻYSTĄ Szlak popularny kiedyś wśród polskich turystócu, dctczony z przejściem przez Wrota Chałubińskiego. Obecnie doprowadza tylko do doln,ego stauru. Od Podóańskiej 12,5 k m, 800 m wzniesienia - 4.30 godz. (.ţ3.30 godz.). Zn.aki kolejno żóite, zielone, nieóieskie, zielorce i ezercuone. 422 DOLINA KOPROWA 174a Od parkingu w Podbańskiej (940 m - d. 175d) drogami 173 i 172 Dol. Koprową do drugiego drogowskazu w Ciemnych Smreczynach, na skraju podmokłej łączki (1490 m) - 10,3 km. Z Podbańskiej 3 godz. (.ţ2.30 godz.). W lewo odfącza się d. 173c. Widok na bliską jui grań Liptowskich Murów i na srebrną wstęgę Ciemnosmreczyńskiej Siklawy. Górna granica lasu jest tu zepchnięta do wysokości 1500 m przez podmokłość terenu i wiatry wsteczne, odbite od progu doliny. **Ciemne Smreczyny należa do zakatków najbardziej urokli- wych w całych Tatrach. Nazwę nadali im Podhalanie - od posę- pnych prastarych lasów, do dziś po części zachowanych. Okolica ta była kiedyś ulubionym celem wycieczek turystów polskich. Biwakowali tu m.in. Tytus Chałubiński poeta Franciszek H. No- wicki, Stanisław Witkiewicz (opis w Na przełęczy"). Do wielbi- cieli tego miejsca należeli Kazimierz Tetmajer, Jan Kasprowicz, Andrzej Strug, Mieczysław Karłowicz Tadeusz Miciński, Ma- ria Jasnorzewska-Pawlikowska, Jarosław Iwaszkiewicz i inni. "Byiem w Borze Ciemnosmreczyńskim, jestem oczarowany" - pisał w r. 1905 malarz Leon Wyczółkowski. Ok. r. 1880 MKE wystawiło tu schron przeciwdeszczowy, w r. 1895 'IT zbudowało małe schro- nisko turystyczne 3 5 x 2,5 m - bez drzwi, z kamiennym paleni- skiem i miejscem dla 8 osób na świerkowych gałęziach. Puszcza dokoła pierwotna, dzika - zachwycali się użytkownicy - ów potok w głębi jaru huczacy nieustannie, spokój tego pustkowia zupełne- go, wszystko to człowieka specjalnie nastraja." Schronisko spłonęło w r. 1924. 174b Zn. czerwone wiodą od drogowskazu 250 m przez podmokłą łączkę, (częściowo po pomoście ułożonym z bali), a nastę- pnie przekraczają trzy strugi Kobylej Wody, by zbliżyć się w kosówce do Potoku Ciemnosmreczyńskiego. Z prawej szumi *Ciemnosmreczyńska Siklawa, spadajaca z wysokości ok. 170 m, zaliczana do najpiękniejszych wodospadów w Tatrach. W suche lato przewala się przez nią 350-500 1 wody na sekundę, po deszczu - do 1350 1. Siklawę uwiecznił Jan Kasprowicz w znanym wierszu "Krzak dzikiej róży", Miloś Janośka nadał jej imię Svetozara H. Vajanskiego, publicysty i organizatora słowackiego życia kulturalnego (1847-1916). - Szlak prowadzi ezas jakiś wzdłuż potoku, potem zwraca się pod najniższą, pn. część progu i pokonuje jego stromiznę łu- kiem w prawo wśród kosodrzewin (ładne widoki), wchodząc na skraj Dol. Piariystej. DOLINA KOPROWA 423 lodowcowej doliny wiszacej, złożonej z trzech wciętych w sie- pie kotłów i opadajacej 170-metrowym progiem. Ma ona 3 km2 powierzchni, a wśród Podhalan uważana była za jedna z głównych w Tatrach ostoi kozic, na które tu polowali. Wiazano z nia też wierzenia o ukrytych zbójnickich skarbach. "Ono ta duzo jest dobra w Piorzystej Dolinie" - mawiał Tomek Gadeja, stary zbójnik z Kościelisk. Dolina zwana była kiedyś Ciemnosmreczyńska, zaś nazwę Dol. Piarżystej nosiło jej najwyższe piętro. 12,5 km *Ciemnosmreczyński Staw Niżni (Niźne Temno- smrećinske pleso, 1674 m). Od rozstaju w Ciemnych Smreczy- nach 1 godz. (.ţ45 min), z Podbańskiej 4 godz. (.ţ3.15 godz.). Piękne to jezioro jest trzecim w Tatrach Słowackich co do powierzchni (13,16 ha, wg pomiaru z r. 1961 - 12,01 ha) i co do głębokości (40,5 m). Dzięki pd. wystawie ma bogaty plank- ton i w związku z tym niezbyt dużą przezroczystość (8,3 m). Pojemność zbiornika obliczył Józef Szaflarski na 1 500 000 m3. Staw leży w niecce karowej wyżłobionej przez lodowce, na pd. brzegu spoczywa krótka lecz masywna morena. Wiazano z nim dawne wierzenia o podziemnym połaczeniu z morzem. Dla ich sprawdzenia jui w pot. w. XVIII przeprowadzono próbę sondowa- nia, być może też tu właśnie przysłano członka cesarskiej komisji naukowej, Jakoba Buchholtza, by ustalił, czy staw ma przypływy i odpływy - negatywny wynik ogłoszono w r. 1787. Nowoczesne pomiary limnometryczne przeprowadziła w r. 1929 ekipa Wiktora Ormickiego, przed nim stawy mierzył Denes Dezsti w r. 1876. Znakowany szlak kończy się nad pn. brzegiem jeziora. Dalej wiedzie trudna do odszukania perć wśród kosówek i złomów wzdłuż stawu, a następnie przez niewysoki (50 m) próg oddzie- la4jacy środkowe piętro Dol. Piarżystej. Na piętrze tym leży oto- czony piargami *Wyżni Staw Ciemnosmreczyński (Vyśnć Temnosmrećinske pleso, 1716 m) - od końca szlaku 30 min (ţ.20 min). Jezioro to ma 4,51 ha powierzchni (wg pomiarów z r. 1961 - 5,55 ha) i 20 m głębokości. Znad brzegu otwiera się ciekawy widok na górne piętro Dol. Piariystej i ładną od tej strony Cubrynę (2376 m). Odwiedzanie Wyżniego Stawu bez zgody TANAP nie jest dozwolone (rezerwat ścisły). Dzika i piękna Dol. Pisrżysta (Temnosmrećinsk5 dolina) - górne odgałęzienie Dol. Koprowej - jest klasycznym przykładem WZDiU2 TATR LIPTOWSKICR 425 SŁOWACKIE TATRY ZACHODNIE Słowacka część Tatr Zachodnich zajmuje obszar 292 kmL, z czego 44% wznosi się w pasie wysokościowym 1200-1600 m, a ponad poziom 2000 m wyrasta tylko 6 kml (2,1%) całej powierzchni. Odsłonięć i formacji skalnych jest tu mniej, kraj- obraz charakteryzują łagodnie zarysowane sylwetki szczytów oraz długie i głębokie doliny, o wcięciu sięgającym nierzadko 1000 m. Wyjątki stanowią grzebień Otargańców oraz grań główna od Rohaczy po Przełęcz pod Dzwonem - ukształtowa- niem zbliżone do niektórych grzbietów 1'atr Wysokich. Długość głównej grani wynosi 42 km, najwyiszym wzniesieniem jest wysunięta na pd. Bystra (2248 m). Zdecydowaną większość powierzchni zajmują skały krysta- liczne - gnejsy, łupki oraz granity, występujące tu w dwóch równoleżnikowych pasach. Ze skał osadowych, głównie dolo- mitów, zbudowane jest oryginalne gniazdo Siwego Wierchu (1805 m), a także pn. stoki w otoczeniu Osobitej (1687 m). Ani doliny ani grzbiety nie nawiązują na ogół do róinic litolo- gicznych. Zlodowacenie było mniej intensywne niż w Tatrach Wysokich, na tyle jednak duie, by pozostawić wyraźne rysy w rzeźbie dolin i grzbietów. Powyżej rzędnej 1200 m przeszło połowa stoków ma spadek większy niż 30ř, co przy ich trawia- stości i rozległości stwarza wyjątkowe warunki do powsta- wania w zimie największych w całych Karpatach lawin. Obszar słowackiej części Tatr Zachodnich bywa dzielony na Tatry Liptowskie i Tatry Orawskie. Ze względu na odmien- ną budowę geologiczną i specyficzną przyrodę geografowic chętnie wyodrębniają też grupę Siwego Wierchu. W potocz- nym nazewnictwie słowackim istnieje słabo sprecyzowany re- jon Rohaczy, obejmujący całe środkowe gniazdo szczytów - od Wołowca po Spaloną, z Dol. Hohacką i górnym odcinkiem Dol. Żarskiej włącznie. Nad zebraniem szczegółowego nazewnictwa ludowego w słowackich Tatrach Zachodnich duie zasługi po- łożył Tadeusz Zwoliński, którego mapa z r. 1948 jest w tej mierze najpełniejszym obrazem. W dawnych latach silnie tu było rozwinięte pasterstwo które w orawskiej części pasma ma dokumentację źródłową od początku XVII w. Oprócz owiec pasły się stada siwych liptow- skich wołów. W stokach gór czynne były kopalnie. Pierwszy obszerny opis południowej strony Tatr Zachodnich pozostawił Matej Bel w swoich "Notitia" (1736). Rozwój badań naukowych i turystyki przypada na przełom XVIII i XIX w. - m.in. pro- wadził tu studia Gtiran Wahlenberg (1813). Wśród turystów słowackich i czeskich Liptouske hole nie cieszyły się większą popularnością, co odbijało się zarówno na frekwencji, jak i na zagospodarowaniu turystycznym. W ostatnim 30-leciu pobudo- wano nowe drogi, do wylotów dolin doprowadzono linie auto- busowe, u podnóży gór powstały liczne ośrodki wypoczynkowe i osady domków weekendowych. Osobną grupę HS wyodrę- bniono w r. 1954. 1 kwietnia 1987 słowackie Tatry Zachodnie zostały włączone w obręb TANAP. Zmienił się wówczas, wcześ- niej bardzo liberalny, stosunek do poczynań gospodarczych, takich jak myślistwo czy wyrąb lasów. Rygorom poddano rów- nież uprawianie turystyki - obecnie obowiązują tu takie same przepisy, jak w Tatrach Wysokich, z zakazem opuszczania znakowanych szlaków i ograniczeniem ruchu na większości z nich do sezonu letniego (zob. s. 25). Dla turystyki i narciarstwa turystycznego są Tatry Zachod- nie terenem odpowiedniejszym i bezpieczniejszym, niż Tatry Wysokie. Nie wolno ich jednak lekceważyć. Wycieczki są dłu- gie, a różnice wzniesień duże, co stawia turyście znaczne wymagania, zwłaszcza jeśli chodzi o kondycję. Nie brak też kilku graniówek pod względem trudności nie ustępujących trudniejszym szlakom znakowanym Tatr Wysokich. Poważny problem stanowi brak schronisk - na obszarze większym niż eałe Tatry Wysokie są aktualnie 3 schroniska - w Orawicach (d. 201b), na Zwierówce (d. 200g) i w Dol. Żarskiej (d. 193c). Tylko to ostatnie leży głębiej w dolinie górskiej, dwa pozostałe zlokalizowane są w obrębie osad wypoczynkowych. Centralna placówka HS TANAP mieści się na Zwierówce. PODNÓŻAMI TATR LIPTOWSKICH Liptowem (Liptov) nazywa się jedna z czterech głównych dolin podtatrzańskich, zajmująca górną część dorzecza Wagu, od pn. oparta o grzbiet Tatr, od pd. zaś o Niżnie Tatry. Stolicę tego regionu - z dawien dawna wyodrębnionego administra- Cyjnie (do r. 1919 tzw. Komitat Liptowski z żupanem na czele) I 426 WZDLUŻ TATR LIPTOWSKICH - stanowi miasto Liptowski Mikułasz. Budowa geologiczna terenu jest złożona, a jego ukształtowanie silnie zróżnicowane. Dzieje Liptowa sięgaja głęboko w czasy przedhistoryczne (zna- leziska - od epoki kamiennej poczynajac). Nazwę podaja źródła już z r. 1231. Wioski i miasteczka występuja w dokumentach z w. XIII-XV. Na charakterze niektórych z nich wycisnęła piętno kolonizacja niemiecka, na innych (takich jak Przybylina czy Żar) - wędrówki wołoskie. W pojęciu górali z Podhala piękny Liptów był zawsze kraina pełna bogactw. Chętnie szli tu na zarobek, a jeszcze chętniej na zbój: Ej, dejze Boze, dejze, coby sie udafo, Coby my ur Luptomie nie nabrali mafo... W okresie Słowackiego Powstania Narodowego (1944) i po jego krwawym zdławieniu był Liptów jednym z głównych na Słowacji ognisk zbrojnego oporu przeciw hitlerowcom. W styczniu 1945 r. na szereg tygodni ustalił się tutaj front, czego smutnym świadectwem sa rozsiane po polach mogiły i cmentarze. R.ejon Liptowa obfituje w atrakcje turystyczne. Do najcie- kawszych należa słynne na cała Europę Jaskinie Demianow- skie. Nowy element krajobrazowy i nowe pole aktywności rekreacyjnej wniosło spiętrzenie na Wagu w 1. 1970-75 wiel- kiego Jeziora Liptowskiego (zob. d. 205b). W miastach i wsiach zachowały się cenne zabytki architektury - sakralnej i świec- kiej, głównie z epoki gotyku. Spotyka się wciaż jeszcze zespoły budownictwa regionalnego z typowymi 3-izbowymi chatami zrębowymi. Kultura ludowa jest bardzo interesujaca i w wielu przejawach przypomina podhalańslca. Z folkloru słynţ wsie takie, jak Ważec, Wychodna, Przybylina. Miejscowości położo- ne na górnym Liptowie miały wielorakie zwiazki z Tatrami - pasterskie, myśliwskie, górnicze. Od nich wzięły nazwy nie- które doliny (np. Ważecka, Jamnicka, Zarska, Jałowiecka, Bobrowiecka), z nich pochodzili pierwsi przewodnicy w masyw Krywania i w Tatry Liptowskie. Wsie te leża w odległości 3-6 km od podnóży Tatr Zachodnich, przeważnie naprzeciwko wylotów dolin. Komunikacyjną arteria Liptowa był gościniec wiodacy z zach. na wsch. - przez Liptowski Mikułasz i ţ'Vażec w kie- runku Popradu, w odległości 8-10 km od stóp Tatr. W r. 1871 WZDLUŻ TATR LIPTOWSKICH 427 ukończono równoległa do gościńca linię kolejowa przy której budowie pracowało wielu górali z Podhala. Bezpośrednio wzdłuż krawędzi gór biegły dróżki i ścieżki, które w latach ţniędzywojennych KĆST połaczył w znakowany ciag turystycz- riy, stanowiacy przedłużenie popularnej "Magistrali" (Droga nad Lakami - d. 176). Do podnóży Tatr Liptowskich dochodzi droga jezdna Szczyrbskie Jezioro - Podbańska - Przybylina - Hradek. W jej budowie i gruntownej przebudowie wcześniej istniejacych odcinków w 1. 1957-66 uczestniczyły brygady mło- dzieżowe, skad powstała nazwa Tatrzańskiej Drogi Młodości (Tatranska cesta mladeźe). 175. TATRZAŃSKA DROGA INtODOŚCI Ładna krajobrazowo i wygodna trasa komunikacyjna obie- gaj4ca podnóża grupy Kryuania, następnie zaś schodzctca przedpolem Tatr Zachodnich do międzynarodowej szosy E-50, myposażona ru zatoki postojocţe, stacje benzynowe, hotele. Autoóusy lokalne i dalekobieżne nie kursuj4 zbyt często. Do Liptocuskiego Mikutasza 49 km, różnica poziomócu bez mafa 800 m. Nowe Szczyrbskie Jezioro (Nove Śtrbskó Pleso, d. 100j), 175a obecnie część osady Szczyrbskie Jezioro, leży nad jeziorkiem położonym w klasycznym dole morenowym na wysokości 1315 m (2,13 ha, głębokość 9,6 m, wymiary 243 x 182 m). Kiedyś był tu zarosły szuwarem moczar, przecięty odnoga Mły- nicy, rozlewajacej się pośrodku w głęboki stawek. W r. 1897 obszar kupił architekt K. M6ry, który oczyścił bagno i zamknawszy prze- pływ wód stworzył obecny sztuczny staw. W 1. 1903-05 zbudował on tu hotel, który dał poczatek osadzie klimatyczno-leczniczej zwanej "Móryho Osada". Po wojnie hotel przemieniono w dom wczasowy "Banik" (zob. plan s. 258). Z duiego parkingu w dolnej części osady w dół po serpen- tynach nowej szosy dojazdowej, wijacej się wśród lasów nad Szczyrbską Młynica - do głównej drogi. W leruo biegnie ona ur kierunku Smokowca (Droga Wolności, d. 100i). Jej zachodnie przedłużenie nazywa się już Drogą Młodości. 400 m za skrzy- żowaniem ku pd. odgaięzia się droga dojazdoma do Szczyrby (7 km - zob. d. 101d). Przejeżdżamy ponad torami kolejki zębatej (d. 101d). Szosa przyjmuje kierunek pn.-zach., przecis- ka(jac się popod niezwykle atromo opadającym spiętrzeniem moren, na którym leży Szczyrbskie Jezioro. W górze charakte- 428 WZDLUŻ TATR LIPTOWSKICH rystyczna sylwetka hotelu "Panorama". Z wzniesienia otwiera się piękny *widok na pasmo Krywania. Na pd. rozciąga się dolina Liptowa, a za nią ciemny wał Tatr Niżnich. 175b 5 km potok Biały Wag (Biely Vah), powstający tu z połą- czenia potoków Furkotnego i Wielkiego Złomiskowego. Przyst. autobusowy. Ku pn. odchodzi d. 168. - W dalszym biegu szosa przecina płytką Dol. Pajęczą i płynący spod Polany Pawło- wej nikły Pajęczy Potok następnie zaś zakręca łagodnym łu- kiem ku północy. I.asy. Z odsłoniętych miejsc widoki na Kry- wań (2494 m) i jego sąsiedztwo. 175C Il km Schronisko Ważeckie. Z hysej Polany Eil km. Plac postojowy dla samochodów, przyst. autobusowy. W odległości 200 m na pn. stoi na polanie wśród lasu Schronisko Ważeckie (chata kpt. Raśu, 1180 m). 60 miejsc w pokojach 4- i 6-osobo- wych. Na parterze kawiarnia. TE:l. 0969/90115. Od drogomska- zu koio schroniska rozchodzq si‘ szlaki 169, 170 i 172. Pierwsze schronisko zbudował tu w r. 1933 Jozef Kertesz. W latach przedwojennych było ono punktem przerzutowym KPP, zaś w czasie wojny ważna bazţ etapową polskich kurierów podzie- mia, z którymi Kertesz z narażeniem iycia współpracował. l3udynek spalili Niemcy po walce stoczonej 26 września 1944 z 50-osobow:I częścia oddziału partyzanckiego "Vysoke Tatry". Poległ wówczas kpt. Jan Raśo, którego imię nosiło do r. 1956 Schronisko Furkotne: (d- 166a). Budynek stojący tu obecnie wykończono w r. 1fł61- Do r. 1970 był schroniskiem, przez następne 21 lat domem wypo- czynkowym, ostatnio znów wrócił do pierwotnej funkcji- Na fronto- wej ścianie tablica upamiętniająca kpt. Raśu, na polanie zaś głaz poświęcony pamięci Raśu i radzieckiego partyzanta Sziroczenki- Szosa zbiega w dół przecinając Bielańską Wodę. Przed mostem stoi po prawej pomnik siedmiu poległych pod Groni- kiem partyzantów słowackich (wśród nich Zoltana Brulla). Za mostkiem odchodzi w pracuo droga do starej gajomni Trzy Studniczki (Tri Studnićky - zob. d. 170e). 300 m dalej nowo- czesna *leśniczówka TANAP o architekturze nawiązującej do kształtów liptowskich szałasów. Opodal przyst. autobusowy "Tri Studnićky - horareń". Trasa biegnie dalej prostą linią ku zach., podnóżami lesistej Wielkiej Palenicy (1226 m). 175d 16 km Podbańska (Podbanske, 940 m) - autobusem 30 mi- ! nut. Z ł.ysej Polany 66 km. Osada leśna i turystyczna na granicy Tatr Zachodnich i Wysokich, po obu stronach rzeczki Białej Liptowskiej (Bela). Po stronie wsch. rozejście dróg 170 V , i 177, a wyżej osada leśna Stara Podbańska (Nadbanske, WZDtUŻ TATR LIPTOWSKICH 429 Wę2eł turystyczny I'odbań- ska - odręczny szkic autora- 1. Parking i punkt rozej- ścia szlaków lurystycz- nych; 2. Domki wczasowe, punkt informacyjny TANAP, sklep, restauracj.ţ; 3. Przystanki autobusowe; 4. Dziesięć 8-osobowych dom- ków turyslycznych; 5. Wyciţg narciarski. sţ POLANA WYCHODNIAŃSKA HOTEL'KRYWAŃ' Pţ _ \ ó 17ţ 4 Przybyllne, L Mikulesz Y ţARA PODBAŃSHA (NADBAŃSKIEJ Iţţ /Ś \ \ / ^ţ ţi e zob. d. 170f). Na zach. brzegu Białej duży plac postojowy (w planach płatny parking). Punkt wyjścia szlaków turystycz- nych (d. 170, 176, 177, 180). Z parkingu w prawo droga dojazdowa do górniczego domu wczasowego ţ Permon" wybudo- wanego w 1. 1974-82 wg projektu Jana Sturmayra. Usługi hotelowe, przeszło 200 miejsc w pokojach 2- i 3-osobowych, kryty basen, restauracja, nocny bar. Tel. 0969/90102-5. Zajeż- dżają tu niektóre autobusy kursowe. Na lewo od parkingu na Polanie Wychodniańskiej czynny latem punkt informacyjny TANAP, sklep, restauracja, bar, domki wczasowe. Powyżej hotel "Krywań" kat. B*, zaprojektowany również przez Śturmayra 10 łat wcześniej niż "Permon". Ma 111 miejsc w pokojach 1- i 2-osobowych. Tel. 0969/90121-2. Restauracja, dwa bary, 50 m od hotelu wyciąg narciarski (576 m długości i 96 m różnicy poziomów). Od niedawna "Krywań" ma prywat- nych właścicieli. Poniżej placu postojowego, przy głównej szosie przyst. autobusowy, a 200 m dalej w prawo droga do grupy 8-osobowych domków, które przez wiele Iat należały do hotelu "Krywań", a jesienią 1992 przeznaczone zostały do prywatyza- cji. Podbańska ma znakomite tereny dla miłośników narciar- stwa biegowego, oraz dIa rowerzystów. Przy większej wodzie stąd zaczyna się spływ Białą Liptowską. HOTEL 'PERMON' 175e 175f 43O WZDtUŻ TATR LtPTOWSKICH Osada wzięła nazwę od bań (kopalń) krywańskich, czynnych do końca XVIII w. (zob. d. 168c). Stały tu dwie leśniczówki zarzadza- jace majatkiem leśnym o obszarze 8800 ha. Często z nich korzy- stali turyści. W osadzie prawobrzeżnej, zw. Pod Kamienista, byt oprócz leśniczówki duży tartak oraz przetwórnia kory drzewnej. W 1. 1944-45 była Podbańska jednym z punktów oparcia partyzan- tów (tablica pamiatkowa). Po wojnie, w r. 1951, zbudowano tu Les- ny zauod mladeże - zespół domków, w których w r. 1955 utworzono - później zlikwidowany - miły ośrodek turystyczny. Wyciag uru- chomiono w r. 1967, hotel "Krywań" powstał w l. 1966-89. Szosa zwraca się teraz na pd. zach. i biegnie szeroka dolinţ Białej Liptowskiej, oddalając się stopniowo od Tatr Zachod- nich. Krajobraz urozmaicaja lasy i piękne liptowskie łaki, dziś usiane domkami weekendowymi. W tyle zostaje Krywań, na pn. cofnięta między bliższe szczyty Bystra (2248 m). - 20 km leśniczówka Przed Bystrą (Hrdovo, 850 m). Za mostem na Bystrej odchodzi cu prawo d. 181. Na pn. piękna *panorama Tatr Liptowskich, w której na krótko ukazuja się Rohacze i Wołowiec. Na pd. od trasy płaty torfowisk wysokich. 25 km Raczkowy Potok (Raćkov potok). Przed mostem przyst. autobusowy. Ku pn. odchodzi d. 183 do Dol. Raczkowej i do osady turystycznej z dużym campingiem. Za mostem po lewej stacja benzynowa czynna wt.-sob. 7-15.30. Po prawej Muzeum Ziemi Liptowskiej, skansen otwarty w sierpniu 1991. Większość spośród 30 obiektów architektury drewnianej pocho- dzi z terenów zalanych przez wody Jeziora Liptowskiego. Mu- zeum ezynne jest od wtorku do niedzieli w godz. 9-17. Obok zbudowany w 1. 1967-69 hotel "Esperanto". 80 miejsc w poko- jach 2-, 3- i 4-osobowych, restauracja, bar. Tel. 0844/2932-31. Sama wieś Przybylinę obwodnica okraża od północy i zachodu. 26 km Przybylina (Pribylina, 760 m). Autobusem 40 min. Z Łysej Polany 76 km. Jedna z większych wsi Liptowa, o wielo- wiekowych tradycjach pasterskich (miała ok. 100 km2 pas- twisk, głównie w Tatrach). Osada istniała już w r. 1286, w w. XV-XVI rozrosła się w zwiazku z migracjami wołoskimi (stad tradycje owczarskie). Ludność trudniła się również rze- miosłem, m.in. kożusznictwem. W r. 1793 Robert Townson stţd wyruszył na polska stronę Tatr. W poł. w. XIX tu wynaj- mowano konie i przewodników do wycieczek na Krywań ("domy obszerne a porzadne, syparnie naprzeciw każdego na przeciwnej stronie drogi" - notował Zejszner w r. 1856). Siedziba kłusowników i świszczarzy, z którymi na prośbę Tow. WZDtUŻ TATR LIPTOWSKICH 431 Naukowego Krakowskiego rozpoczał walkę miejscowy pro- boszcz (1866). Wieś poniosła znaczne straty w czasie powstania słowackiego i walk partyzanckich. Kościoły z 1. 1902 i 1910 - pierwszy proj. Milana M. Harminca. Folklor liptowski. Dwa sklepy spoiywcze. Latem 1872 r. wędrował tu Walery Eljasz. Domy sa schludne - zauważa - budowane głównie z kamienia i kryte słoma, choć sa i drewniane, glinka na iółto malowane. Ludność przewainie ewan- gelicka, stad we wsiach po dwa kościoły. Zwierzęciem zaprzęgo- wym jest wół, koni widzi się mało. Czoła siwych woiów liptowskich zdobia rogi niepospolitej długości, "że gdy właża do obory, po jednemu bokiem do wnętrza się dostawać moga". Szosa biegnie dalej w kierunku południowo-zachodnim. Na zachód od trasy wznosi się ku Tatrom rówień Śvihrova, gdzie 4-9 VIII 1709 rozegrała się krwawa bitwa kuruców Franciszka Rakoczego II z wojskami habsburskimi. Przybylina i okoliczne wsie (Wawryszów, Jamnik) spłonęły doszczętnie a idaca za wojna zaraza pozbawiła życia 20 000 ludzi. Po przeciwnej stronie, za rzeka Biała przesuwa się wieś Kokawa Liptowska, niegdyś drugie obok Przybyliny centrum pasterstwa tatrzań- skiego na Liptowie (40 kmz pastwisk). Kościoły z 1. 1825 i 1923, a na cmentarzu groby partyzantów i powstańców sło- wackich. Folklor liptowski (wierzenia). Dojazd przez Przybyli- nę (2 km). 31 km Wawryszów (Wawrzyszowo, Vavriśovo, 720 m) - niedługa ulicówka, wzmiankowana już w r. 1286, zniszczona w r. 1709 (pozostałości okopów). Kościoły z 1. 1884 i 1888. Dwa hotele: "Śporthotelř z 60 miejscami, tel. 0844/63288 i "Hotel Texicom" z 50 miejscami, tel. 0844/2429. Obwodnica mija wieś od wschodu. Na wysokości Wamryszocua, na leţuo od szosy, nad rzekg Biaţq du§e pole campingome obliczone na 110 namiot˘ur i 400 osób. Domki campingowe, ur każdym 4 miejsca. Ciepta woda, basen k4pielocuy. Tel. 0844/2429. - Jadac dalej szosą mamy na wprost oddalone o 20 km najwyższe szczyty Tatr Niżnich - Dziumbir (2043 m) i Chopok (2024 m). Na pn. trudna do rozszyfrowania dla polskiego turysty panorama Tatr Zachodnich. - 36 km Liptowski Peter. Szosa przechodzi pod wiaduktem autostrady (E-50), biegnacej do Liptowskiego Mikułasza równolegle do Drogi Młodości. Za mostem na Białej Liptowskiej dostajemy się na wyniosły cypel wcięty w widły, j8kie tworzy ona z rzeka Wagiem. 175g 175 H 432 WZDtUŻ TATR LIPTOWSKICH 37 km Liptowski Hradek (Liptovsky Hradok, 650 m). Z Lysej Polany 87 km. Stacja benzynowa czynna w sezonie pn.-pt. 6-20, sobota 7-20, poza sezonem pn.-pt. 6-18, sob., niedz. 7-18. Clubhotel "Tesla" z 80 miejscami, tel. 0844/2564. Malowniczo połoione miasteczko z rozwiniętym przemysłem (m.in. uruchomione w r. 1950 zakłady radiowe "Tesla"). Miejscowość powstała z podgrodzia zamku. Od 1796 jest sie- dziba szkół leśnych. Kościół z r. 1790 z wystrojem malar- skim J. Lercha. Przy ul. Pod Lipami zabytkowy budynek szko- ły leśnej z r. 1799. Nad miasteczkiem góruja *ruiny zamku z w. XIII-XVIII, który w w. XV był własnościa Piotra Komorowskiego. Przyległy *kasztel powstał w 1. 1600-03, a w w. XVIII został przebudowany w stylu barokowym. Wewnatrz interesujace *Muzeum Etnograficzne Liptowa. Piękne widoki na Tatry. Liptowski Hradek jest od r. 1991 siedziba placówki naukowej TANAP dla Tatr Zachodnich. Szosie towarzyszy teraz linia kolejowa. W wiosce Podtureń (Podtureń) przejeżdżamy powtórnie pod wiaduktem auto- strady. - 46 km Okołiczne, stara wieś u ujścia tatrzańskiej Smreczanki, od r. 1971 właczona do Liptowskiego Mikułasza. Renesansowy kasztel z w. XVII oraz *klasztor Franciszkanów z gotyckim kościołem z 1. 1480-92. W kościele gotyckie figury św. Barbary i Katarzyny. Dojazd do Dol. Żarskiej. W kierunku pn. wybiega z Okolicznego szosa do wylotu Dol. Żarskiej. Wiedzie ona dolina Smreczanki naj- pierw po jej wsch. stronie. Za rzeczka widać wzniesienia Gaje (748 m) i Nykowo (729 m). - 6 km Smreczany (Smrećany, 700 m) - duża wieś liptowska z ciekawym folklorem. W odwecie za udział w powsta- niu słowackim częściowo spalona przez hitlerowców. Na wzgórzu Hradek znaleziska z kultur halsztackiej i puchowskiej. Kasztel z r. 1750, kościół ewangelicki z 1. 1876-80. Gotycki **kościół katolicki (w. XIII) należy do najcenniejszych zabytków całego Liptowa. Zacho- wały się w nim gotyckie freski (w. XIV), a na drewnianym stropie temperowe malowidła z w. XVI, w swym pasowym układzie przypomi- najace polichromie z kościółka w Dębnie. Oharze z 1. 1480 i 1510. Gotyckie stalle z w. XV, barokowe organy (w. XVIII). - Dalsza droga wiedzie po zach. stronie Smreczankiţ a w panoramie Tatr dominuje ciężki masyw Barańca. - 8 km Żar (Ziar, 760 m). Osada o tradycjach pasterskich, obecnie o charakterze wsi letniskowej. Punkt wypadowy w rejon Dol. Żarskiej. - 11 km Dol. Żarska. Końcowy przyst. auto- busowy znajduje się 450 m poniżej jej wylotu. Połgczenie z d. 176e. W gdgb doliny rţiedzie d. 193. WZDLUŻ TATR LIPTOWSKICH 433 49 km Liptowski Mikułasz (Liptovsky Mikulaś, 570 m). 1751 Autobusem od Szczyrbskiego Jeziora 1.20 godz. Z Lysej Polany 99 km. Znaczne miasto z rozwiniętym przemysłem - siedziba powiatu, gospodarcze, polityczne i kulturalne centrum Lip- towa. Ważna baza turystyczna pomiędzy Tatrami Zachodnimi i Niżnimi, u odgałęzienia drogi do wspaniałych Jaskiń Demia- nowskich i centrum narciarstwa zjazdowego pod Chopokiem. d t)ţ?O56 1 -2 . . LIPTOWSKI 3 ţ MI KUŁASZ 17 st ţ 13 12 sţ 12 8 9 11 o"v ř. , ů 13 14 10 ss ţ1s ř 'ţs . ooooţ 1ř's4, ej Centrum Liptowskiego Mikutasza. 1. Dworzec kolejowy; 2. Dworzec autobusowy; 3. Stacja benzynowa czynna codz. 6-20, druga poza planem w dzielnicy Okoli- eme (przy d. 175g) - codz. 6-20; 4. Hotel ,,Ianosik", tel. 0849/22721, 203 tóżka W pokojach 1- i 2-osobowych, restauracja, kawiarnia; 5. Poczta; 6. Dom towaro- W y; 7. Bank; 8. Hotel "Europa", tel. 0849/22713, 46 miejac, restauracja, kawiar- niaţ 9 Hotel "Krywań", tel. 0849/22414, 48 miejsc, restauracja; 10. Gotycki toieidł katolicki; 11. Muzeum literacko-historyczne Janka Krgl'a, tel. 0849/22554 wt: pt. 8.30-15 30 sob., niedz. 9-12; 12. Sklepy sportowe; 13. Ap- k) WYINIE I ; ZADNIA OPA C i ^ \ ţ Z orARoAŃcE 3 Io I ţ ţ\ z ' /ARAWEc \\ NllwIE Ń zoee t111 PRZEDNIAKOPA _ I ţ .1 ,IB) I IPl1 Oţ lPP, I SZCZERBAWY \\ Ź r JEIOWA ZDţS S SZEROKI UPtAZY oK. rBPo a I ţ'frsycs I(lIN ZOIP I O NIINIA NAOVRA I u M ' o \ r \ i I \ .;.,czyak \ \ \ IPlP \ \ \ ,/ .FO O~ 1581 I 1 3 ł př ţ N!f y ţ o \ fţk I r KtINOWATE _ 1e o ó ţ eF ,seyPr KECZKA ' O t t \ j 2 v I 'KRYWAN ţ ţ! \ ; ł Hor)yce i I KollDlskn ,Ib) ,- .... f KoPA r PODBAŃSKA \ l loze0 I 7 n ţ ţ ţ ţ ţ l sDRowr "' Radyi:rc)e ţţ _ _ ţ ţ \ NRAOEK / ţ nedt4kemi I / 1 I Gebs;ki ţ ţ I S ROKndNY \ HROOWO KOKAWSKI MOS7 Arzszlnowa Pa N POTOCZKI t Ió ć \ ib e PM ţ . ţ" \ S ,ř9 gielP b PRZYBYLINA ţ RAcIKowţ Gtţţ km Rohacka Przeięcz (1955 m) 2. Kocioł Rohacki; 3. Niżnia Kotlinaţ 9. Źródło , ţneralne KwaBna Wodaţ 5. ţLródło siarkowodorowe Jajcówka; 6. Pole campin- ,ţţDwe (zob. d. 183a)ţ 7. (Ośrodki wypazynkowe (zob. d. 176c); 8. Hotel "Eaperanto" lkansen (zob. d. 175 . T 454 DOLINA RACZKOWA polscy. W r. 1878 zwiad geologiczny przeprowadził Alojzy Alth, florę badał Bolesław Kotula (1879-85). Przed I wojną światowa zaczał swe prace petrograficzne Stefan Kreutz. Morfologię polodowcowa i stawy badał Jerzy Młodziejowski (1932-35), problematyka pasterska zajmowała się Zofia Hołub-Pacewi- czowa (1926-28), a zapisy nazewnicze Tadeusza Zwolińskiego (głównie z lat 1929-35) sa dziś wykorzystywane nawet przez autorów słowackich. Pierwsze schronisko turystyczne urzadził KĆST w r. 1929 w nie istniejacej już gajówce na zach. zboczu Niżniej Magury. Parowiekowa gospodarka ludzka spowodo- wała zmiany w szacie roślinnej dolin i pociagnęła za soba rozprzestrzenienie się tzw. roślin synantropijnych. Ruch turystyczny jest znaczny, bazę stanowia domy wcza- sowe u wylotu doliny, a w lecie przede wszystkim duże pole namiotowe (d. 183a). Do niedawna wiosną ściagali tu narcia- rze wysokogórscy - opisy wspaniałych tras zjazdowych publi- kowały "Krasy Slovenska" (m. in. 1984). 183. SZOSĄ Z PRZYBYLINY Wylot Dol. Raczkowej iţczy z Drogq. Mtodožci (d. 175) i wsiq Przybyliną droga bita. W sezonie tylko 2 razy dziennie kursujd tędy autobusy, wielu turystów musi jg więc pokonywać pieszo. Dtugość trasy 3,5 km, różnica poziomów 100 m - 45 min (,[.40 min). Zn. zielone. Trasy rowerowe. 183a Z tzw. Wyżniego Końca wsi Przybylina (770 m) dochodzimy obok hotelu "Esperanto" i skansenu "Muzeum Ziemi Liptow- skiej" do mostu na Raczkowym Potoku (Raczków Most, 780 m). Za mostem przyst. autobusowy "Dol. Raczkowa". Ku pn. odga- łęzia się tu waska szosa otwarta dla samochodów. Wiedzie ona na prawo od potoku - niska terasa zalewowa, wśród pólek i ubogich pastwisk. Potok na tym odcinku był kiedyś łowis- kiem pstragów. Na pn. potężne garby Jeżowej (2045 m) i Wielkiego Barańca (2184 m), między którymi wyłania się profil grani Otargańców. Na wsch. grupa Krywania (2494 m). - 1,1 km leśniczówka. Drogą często wędrują stada krów. Zaczynają się lasy. - 3 km na lewo od drogi, wśród drzew, duże pole namiotowe (60 000 m3), jedno z dwóch zlokalizowa- nych u podnóży Tatr Zachodnich (drugim jest autocamping w Orawicach - d. 201b), najtańsze pod Tatrami. Na terenie "Chaba Jakubina" z 50 miejscami, 10 4-osobowych domków i POLINA RACZKOWA 455 restauracja. Dalej przyst. autobusowy "Przed Raczkowa" (Pred Raćkovou). Z prawej (od wsch.) dochodzi d. 176b. 3,5 km wylot Dol. Raczkowej (Waskiej, Raćkova dolina, 183b 885 m). Od Drogi Młodości 45 min (140 min). U wylotu doliny spotykaja się szlaki 176 i 182-191. Droga bita wgłębia się pętla w wylot doliny (mostek) i wraca na jej zach. stronę (d. 176c). U wylotu Dol. Raczkowej (Waskiej) znajduja się leśniczówka punkt informacyjny TANAP i kilka ośrodków wypoczynkowych (zob. d. 176c). W r. 1934 KĆST zbudował przy Raczkowym Poto- ku schronisko (50 miejsc), tzw. Przybylińska Chatę. Wykończone w r. 1935, zostało ono w 1944 spalone przez Niemców. Na wznie- sieniu nad zdrojem Kwaśnej Wody (d. 184b) J. Hańch z Przy- byliny wzniósł przed wojna duży pensjonat (Harichovo letovisko), ok. 1955 r. przemieniony w Sanatorium Młodzieżowe im. Janka KrA'la, a od r. 1959 - w dom wypoczynkowy fabryki radiowej "Tesla" z Liptowskiego Hradku. 184. Z PRZYBYLINY STARĄ DROGĄ Odmiana pieszego dojścia do wylotu Dol. Raczkowej - cie- kawsza i przyjemniejsza od drogi szosą (d. 183). Przed laty wiódt tędy szlak turystyczrcy. Jesienig orzechy laskowe. 4 km, różnica wzniesień 115 m - ni.espefna 1 godz. (.ţ45 min). Z tzw. Wyiniego Końca wsi Przybylina (770 m) wychodzi ku pn. w przedłużeniu poprzecznej uliczki drożyna terenowa, przecinajaca Drogę Młodości (d. 175f) i wiodaca zrazu w sporym oddaleniu od Raczkowego Potoku. Pólka i łaki poprzerastane są malowniczymi zaroślami i pasami krzewów, m.in. leszczyn. Po przejściu 3 km (45 min, .ţ35 min) przekraczamy przykopę zw. Dziedzińska Woda (Dedinskń voda), 100 m dalej dochodzac do jazu, który strugę tę odłacza od Raczkowego Potoku. W odległości 70 m na pd. zach. od jazu bije z łaki silne i oryginalne *źródło siarkowodorowe, zw. przez miejscowych Jaj- cówka (Vajcovka). Charakterystyczna woń wyczuwa się z daleka. Z dna zbiorniczka wydobywa się z bulgotem gaz, z czego starzy Liptacy potrafili wróżyć zmiany pogody. Woda jest dość smaczna. W otoczeniu kilka mniejazych źródeł. Dalej droga wiedzie równolegle do Raczkowego Potoku, zbli- t.eţjac się nad jego zach. brzeg (typowe drzewostany i zarośla nadrzeczne z bogata fauna ptasia). Ma ona jui tu charakter drogi jezdnej. Po lewej domy wypoczynkowe, a między nimi 184a 184b ţţa DOLINA RACZKOWA obudowany *zdrój orzeźwiającej i b. smacznej szczawy, zw. Kwaśną Wodą (Kyslićny prameń) wzmiankowany w r. 1876 przez Maksymiliana Nowickiego. W praţuo przez most pieszy skrót do pola namiotomego (d. 183a). 400 m dalej droga łączy się z d. 176c. 4 km most na R.aczkowym Potoku i rozstaj szlaków. Z Przybyliny niespełna 1 godz. (.ţ45 min). W glqb doliny cuchodzq d. 182 i 185-190. 185. NA RACZKOWĄ PRZEŁĘCZ I BYSTRĄ 185a b Dno doliny podnosi się dość bystro, lecz po 1 km łagodnieje, 185 185c 10 km R.aczkowa Przełęcz (Gaborovo sedlo, 1959 m). Dojście do grzbietu glómnego przez doliny Raczkocţţ i Gabo- rocucţ, z przetęczy Iuejść można na Starorobociański lub na Bystrq. Pi‘kne iuidoki. W r. 1793 t4 drogg d4§yl na polskct stronę Tatr Robert Tocţnson. Wycieczki polecal już przecuod- nik Karla Kolbenheyera od r. 1878 poczynajge. Do Raczkocuej Przelţczy 10 km, różnica poziomócu 1075 m - 3.30 godz. (.ţ2.45 godz.). Zn. kolejno: niebieskie, żólte, zielone. Od wylotu Dol. Raczkowej (885 m) d. 188a i 186 do rozstaju przy wancie na Klinie (1441 m) - 7 5 km, 2.20 godz. (.ţ1.50 godz.). D. 186c odgalęzia się cu lemo. Prawą stroną łąki wiodą zn. zielone, wznosząc się od lewej na próg Dol. Gabo- rowej (Gaborova dolina), porośnięty drzewami liściastymi smrekami i limbami. Ścieżka wyrobiona jest w podnóżach Starorobociańskiego Szczytu (2176 m), na lewo od huczącego Gaborowego Potoku. Uwagę zwraca głębokość doliny - wcięcie jej dna w stosunku do grzbietów wynosi 500-600 m. Od pd. wsch. opada imponuţąca ubocz Bystrej, licząca 600 m wyso yo- ści i bez mała 2 km powierzchni (w zimie kolosalne lawin ). tworząc podługowatą kotlinę. - 9 km rozstaj dróg (1710 m). Od rozdroża na Klinie 35 min. W pramo odchodzi d. 182. Nasz szlak nadal trzyma się dna doliny, która zakręca między ubocz Starorobociańskiego i grań zw. Baniste. Na tym odcinku nosi ona nazwę Zadniej Dol. Gaborowej, zaś pasterze nazywali ją Gaborowym Zadkiem. Na wysokości 1900 m leży kilka Gabo- rowych Stawków, z których tylko jeden osiąga znaczniejsze rozmiary. Z Klina 1.15 godz. (.ţ50 min), od wylotu ftaczkowej 3.30 godz. (.ţ2.45 godz.). Ku pn. odkrywa się widok na całkowicie nowy DOLINA RACZKOWA 457 krajobraz z dominacją form wapiennych. Dochodzi tu od Siiuej Przelęczy d. 36c, która ruiedzie dalej na Starorobociański Szezyt - 1 km, 35 min (ţ.25 min). Na Bystrą podążamy granią w kierunku pd.-wsch. (zn. czer- wone). Grań poryta jest rowami grzbietowymi i kotlinami, a dalej urozmaicona skalistymi bulami i czubami, zw. Bani- ste, ku pn. opadającymi urwistymi 170-metrowymi ścianami. - 11 km Banista Przełączka (Bystre sedlo, 1953 m) - z Raczkowej Przełęczy 20 minut. Z pracuej dochodzi d. 182b, by po 100 m oddzielić się znocumu prawo. Coraz bardziej stroma grań zwraca się ku południowi. - 11,5 km Błyszcz (2159 m, polączenie z d. 180d ok. 50 m poniżej slabo zaznaczonej eu terenie kulminacji). Z punktu zw. Błyszczem ku pd. wąską trawiasto-skalistą granią, początkowo bez znaków, potem za zn. niebieskimi d. 182b, która dochodzi z prawej. 12 km Bystra (2248 m). Z Błyszcza 15 min, z Przełęczy Raczkowej 1 godz. (1.40 min). Od wylotu Dol. Raczkowej 4.30 godz. (.L3.30 godz.). W kierunku pd. schodzi d. 181d. Opis widoku d. 182d. 186. DOLINĄ RACZKOWĄ NA KOŃCZYSTĄ Wycieczka szlakami Wahlenberga - b. urozmaicona: piękny potok, ţuodospady stacuy, szalasy, interesujgce widoki. Dlugość trasy 10,5 km, 1120 m cuzniesienia - 4 godz. (.ţ3 godz.). Zn. niebieskie, od rozstaju żólte. Od wylotu Dol. R.aczkowej (885 m) wg opisu d. 188a do 186a rozwidlenia doliny i rozstaju przy wiacie (968 m) - 2 km 25 min (.ţ20 min). Lecue odgaięzienie stanomi d. 1886. Zn. żółte odchodzą w prawo przez pas lasu. 50 m dalej zaczyna się Niżnia łć.ąka (Obecna luka, 980-1010 m). W rejonie polany leżą 4 łuki morenowe 10-30 m wysokości. W leuro odtgcza się d. 187. - Za polaną droga wchodzi w lasy. Z prawej pieni się wspaniały *Raczkowy Potok, zw. też Raczkową Wodą (Raćkov potok), posiadający tu spadek 110 m/km i obfitujący w wodę. Po lewej stronie zalesiona polana Sigot, stanowiąca przed laty dolny etap tutejszych wędrówek pasterskich. W prawo przez Raczkowy Potok odchodzi droga zwózkowa, wchodząca na ogo- łocone z lasu przeciwległe zbocze. - 4 km mostek na wsch. brzeg Raczkowego Potoku. Od rozstaju 40 min (.ţ30 min). Kamienista droga wiedzie wzdłuż jaru potoku i jest miejscami b. stroma. e98T 'P z zeiM 'q881 'p ’zpřclapo omaţ M '(uicu OZT) unu yţ ţt Z - (ţ 896) alagcM .izid nfsTszo.I c .fullop emalpuţzo,t '(ţzpoţ yT) 'zpoţ gţ'ţ - (ţ 00g1 'ţ(o uacsamzm ntuns) 'atypa:mam mţ,coupnr,L 'auzaatdzaqam pG'q azouţ Worp a2uaT`Cutz- cţnuz vu nţnmn nuzanq nunzvysm `CI.9ru aiznr ţm `aucimouodsţta ţ9(1Z0 ţ/MOţIZOVţI 1 3ţNVJldllO Z3Zad 'L8L 'q9^ 'p nţţ 'eMţsued eame.xţ aluţalq waup oţa.ţgtţ op ţzg8 M unu OT glPgaz p0 'ţfl"-ůf.Iayl alale;zss( ţM ţiullop lqřid amp8^ eyCapod Z 'tMoţzţod ţa;ţzaod aoţCep olpgiz aulis qţetnunu OT Iţ.Cudţ;seu od 'faMoţzaeţ 'loQ M Ihulţez w L86i qasţnunu nţlţ od 'azaoqz auIo.zTs su nuesoţez ţts eţiMţp pgg L dteld aiuţe;so) njdoţ aMoua.Iolu zaz.cd W s IsouzM eţzay -oţs.Cz.coizaC au.isjn8aiaţu oupaC M lţs auozaţłod .CMeZs ,Czy aţţTs -.CzsM e;eC .CMołod op .Cpal ay '(qasdew qaţgTxalu su `Cusfiwod oaa;eip o) ópoM .CuotMBqzoţ alaoMoţ’ea oTsţza `(ey L9`0) ţ^ţOţIzasg .Czsfasuw oaay TsaC Meag cupaz.cd -(w g ţoţoqţţB 'sy g`0 'w L69T) I .CzsţyMfeH 'nrouaţ o8amoţyzanţ oqw nţţ o8arţrsroyy ţ.sţzeu qyu slp ‘tuaţm.CM-9g8T I 098T `9i8T 'l ^c iauzsCaZ yMpnq ţaiaq -ua)qeM ueioţ ^T8T 'i M znC ’.fziaţwz sziow wawotzod peu ,ţţoţ -os.CM qaT '.Czaspeq aysMosaiazuţsz .C’tzpnq euMep po az .CMe;g '(utw gET) mut qy amlţ su nfsTszo.z p0 '(uI g69T `Bsald aeoţţ8g) ţf.ţs;S aesoţzasg* auţţTd oţaMoaMopolod n.ceţ oţaufgMpod alup eu -oqz M etaţi_uolspo auleţs e `eupsl ozpaeq ţsaf smloQ 'aupoM -nlP aţzpoqapod '(ui t ţţřţioqţlţ `ecl EO 0) ţřţtzasg ţaMsţS -famznrrCm omaj m faczplvq `uuiMead ulamaczţleţpo aczpl ţelzs :ţIs efeMpzo.z eţzaraţ ui 089t 'sţ" elvI 'aplsełd fazdM ţIs afsTs -pezi op ţzaleu qacupoqasZ qřeite,l, ns azgTţ `aMoaMopolod mu -azpel.3o ţţeas.iMz ţţeMn '(uc Og9I) eMeţIS eMoţzaeg* susoţţ epeds nţozd Z '(ţapeZ Mgţzasg aMzeu eţs.catsed) Caţaoţ nţ eţ(zataţ ţts aflM MsmuI t[o.C;sţanţţ[ I ulnţazzposoţ po.csM SSI 1 Z81 'p ţs ţfnrzţIn.9po omnrd ,ţ '('zpo9 Og'TT) 'zpoţ OZ'Z rţoip nţTţzaod p0 '('zpoţ OE'TT) 'zpo9 Og'T Pţ')řP Tţtţ'l Catuztţ PO -(ţ jT,l,j) Mgţelzs feTszoi alausM Caznp .Czzd falep uI OOT 'cuaZa -zsap paz.zd aluamozqţs aaqop ţIMousTs azouIţI .CuoluoouIzM aIu CaIuMep .Caţzaleu selezs faMerd od ţ'(maulţ pod ţuelod 'Mz aluzsnlsam qţedeul eu) ualuclţj eţ" .Cze’dn aţseIMeiT ţIs ţfeţ -ouzM I ţoTod Mgroqe0 ezas.n[azzd ţeTzS '(oţaţsuelaoqozoieTS M.CseIu tumu .CzpţIuz) ţMoioqe0 t ţMoţzţeg glupeZ :cţoupo alMp M (uI g8ET) n'l ţIs elplMzoi sMoţzasg 'loQ 'ut[ţ uy q`G 'quIll eţjsldnţs* azatuMoleuI - amoys 'qasM od ezazselMz -,ţepcM .Caiue.ţ fauagţ CauzaţCTewIIţ qaI sN -qa`iu(eţs uaz.xţţtds c pţz.ţ ţuolso pod filsţţGi.zţ .Cu.Cza.xalMs e ţzazsm .CuIMeI alumz M qaiu z aaţzpoqas e `nţamţ iuzeţjlu.Iolqz IuItţlatM ţs alq0 'eluz.CM I eluzlţ `iullaox -ţ azslu alMp W s ţfelqţlţM ţ.zOTţ M `Mgaue9isT0 ue.Iţ euMoTţa3a t eqnzţ enţ W s afnzeţn 'ud sţ 'eTsilgţs qagţoq od `m Ogg--OOL -alqz.ţ .Czpţtm eTţIaM `euţjW d ;saf eulloQ 'IuIeţ[a.Ims Im.Cpo’w I ţ98L q98L 46O DOLINA RAC2KOWA 187b 1 87C 7,7 km Wyżnia Ma a (Vyśna Magura, 2095 m) - z Wyżnich (zn. żółte) 50 m na polankę Niżnia Łąka (Obecna luka, 980-1010 m). Tutaj zn. zielone odłączają się w lewo i przy górnym końcu polanki wchodzą w las. Stromą leśną uboczą (na porębach maliny) w górę w niezliczone zakosy - niżej krótsze, wyżej dłuższe - 50 min (.ţ40 min) aż do grzbietu. Grzbietem przez piękny górnoreglowy *las świerkowo-modrze- wiowy (okaz modrzewia 1,8 m obwodu). Po 20 minutach do- chodzimy do malowniczo ukształtowanej górnej granicy lasu (ok. 1600 m). Z odsłoniętego grzbietu wspaniałe widoki na Ba- raniec (2184 m), Smrek (2089 m) i Rohacze (2126 i 2084 m). Pod jesień moc brusznic. Po zach. stronie zbocza lasy otula od góry *bór limbowy - wg Mariana Sokołowskiego (1928) - największe skupisko tego pięknego drzewa na zach. od Kop Liptowskich. Grzbiet spiętrza się i staje się skalisty. 5 km Niżnia Magura (ok. 1690 m, na nowszych mapach 1674 m) - z Niżniej Ląki 1.30 godz. (.ţ1.10 godz.). Nagie garby szczytowe omijamy od wsch., obniżając się na przełęcz rozciętą rowem graniowym 100 m długości. Grzbietem w górę wśród bogatej scenerii skalnej. 5,8 km Niżnie Otargańce (Niźna Magura, 1921 m) - od Niżniej Magury 30 min. I tutaj skalną kulminację perć omija. Następuje niewielkie obniżenie, a potem odcinek pogarbionej grani. Z prawej przestronny lej Niżniej Kotliny. Zaczyna się teraz najciekawsza część graniówki - 15-minutowe podejście przez garb i trzy skalne czuby Wyżnich Otargańców, zbudo- wane z ciemnych granitów. 6,5 km Wyżnie Otargańce (Otrhance, Ostredok, 2050 m). Z Niżnich Otargańców 40 min (.ţ30 min), od Niżniej Ląki 2.30 godz. (.ţ2 godz.), od początku drogi 3 godz. (.ţ2.20 godz.). Piękne *widoki m.in. na górne kotły obu przyległych dolin. Warto przyjrzeć się skalistym partiom Bystrej (2248 m) i Zadniej Kopy (2163 m) oraz potężnej uboczy idącej pod Jeżową (2045 m), gdzie świetnie zachowała się linia górnej granicy lasu. - Wędrujemy dalej interesującą granią, odcinkami ska- listą i z ukosa przeciętą rowem grzbietowym. Ku wsch. opada lej Wyiniej Kotliny, w której pasą się kierdele kozic. Otargańców 30 min ( ţmin). Na połogich zboczach pola s2aro- żółtych złomów. Ze szczytu w dół po blokach na głęboko zapadłą w grań Jakubińską Przełęcz (2069 m) i w górę trawiastym lecz stromym grzbietem na wydłużony wierzchoł Raczkowej Czuby. DOLINA JAMNICKA 461 8,5 km Raczkowa Czuba (Jakubina, 2194 m) - z Wyiniej Magury 40 min (.ţ30 min). Z Niżniej Ląki 3.40 godz. (ţ.3 godz.), od początku drogi 4.15 godz. (.ţ3.20 godz.). Jako drugi co do wysokości szczyt Tatr Zachodnich góruje Raczkowa Czuba nad całym otoczeniem, a **panorama z niej należy do naj- wspanialszych w Tatrach Zachodnich. Na pn. wynurzają się wapienne już szczyty Bobrowca (1663 m) i Kominiarskiego Wierchu ( 1829 m). - Grzbiet wgłębia się znów przełęczą (2100 m), a następnie dźwiga się w górę, by wrosnąć w graniczną grań główną Tatr Zachodnich. 9,5 km Jarząbczy Wierch (Hruby vrch, 2137 m) - z Racz- kowej Czuby 30 min, od początku drogi 4.45 godz. (.ţ4 godz.). Kulminacja szczytu wznosi się 100 m na pd. od granicy. Piękne widoki, m.in. na lasy i polany Dol. Jarząbczej. Na wsch. strome ubocze Starorobociańskiego (2176 m) i Bystrej (2248 m) z Zadnią Kopą (2163 m), na zach. ostre Rohacze (2084 i 2126 m), na pd. zach. masyw Barańca (2184 m) z trawiastymi, w zimie lawinowymi żlebami. Lirciq graniczng wiedzie d. 37ab, cu Dol. Jamnickg sproruadza d. 189 (poczgtkowo mraz z d. 37a). 188. DOLINĄ JAMNICKĄ NA WOtOWIEC Dość daleka lecz piękna i pouczajgca wycieczka cu poprzek Liptocuskich Tntr Zachodnich. Urozmaicorce cuidoki, bystry potok, piţkne stacuy. 11,5 km, 1180 m różnicyuzrciesień - 4.20 godz. (.ţ3.15 godz.). Zn. niebieskie. Początek wycieczki u ujścia Dol. Raczkowej (Dol. Wąskiej, 1888 Raćkova dolina, 885 m). Od przyst. autobusowego "Przed Ra- c2kową" 150 m do mostu na Raczkowym Potoku (na poboczu parkują samochody osobowe). Za mostkiem rozstaj. Gióruna droga zcuraca się na pd. (d. 176c). Ku pn. odchodzi droga bita, wjazd tylko dla uprawnionych służb parkowych. Wiedzie ona w głąb doliny, ścieśnionej między stromymi zboczami (stąd druga nazwa). Gęste lasy na stokach mają partiami charakter urwiskowy. Po 10 min droga mija jaz na potoku, a nad nim zbiornik, wypełniony przy wysokim stanie wód. Po dalszych 15 min przechodzimy na wsch. brzeg i przez drugi most - docieramy do rozwidlenia doliny. (ţ.20 min). W pracuo odchodzg w Dol. Iţaczkow4 d. 182 i 185-187. Zn. niebieskie tworzą odgałęzienie lewe. Po 300 m 462 DOLINA JAMNICKA marszu kamieńcem przekraczamy Biały Potok Jamnicki i pnie- my się lasem w górę. - 3 5 km Majerczysko (Majerćisko, 1015-1050 m) - od rozstaju 20 min (.ţ15 min). Długa polana leżąca na stożku nasypowym utworzonym przez lawiny. Pasała tu ongi wieś Wawryszów. Z obu stron Dol. Jamnickiej wznoszą się na 800-1000 m zbocza Otargańców (od wsch.) i Barańca (od zach.). Żlebami schodzą z nich w zimie ogromne lawiny. Żleb spadający spod przedwierzchołka Wielkiego Barańca jest zdaniem naukowców największym żlebem lawinowym w całych Karpatach" (Ladislav Kńazovicky 1967). Stoki wsch. są dołem wyraźnie podcięte przez lodowce - na powstałych w ten sposób załamaniach bieleją wstęgi *siklaw. 5 km polana Młaczki (1180 m). Na oryginalnej platformie zboczowej tonący w łanach szczawiu szałas liptowski, z nie- znacznie tylko uszkodzonym dachem. Za nim na skraju lasu wyschnięta przez większą część roku i zarośnięta turzyca- mi młaczka, niegdyś stawek. Od rozstaju 1 godz. (.ţ40 min). - Dróżka wiedzie kawałek lasem, potem obniża się na dno doliny. Leży tu pokryta gąszczem szczawiu, od dawna nie używana polana Puste (Kokawski Szałas Niżni, 1150-1180 m). Po wsch. stronie doliny ładny wodospad, w górze nad nim dzikie turnie Otargańców. Od zach. opada spomiędzy Wie1- kiego Barańca (2184 m) i Smreka (2089 m) żleb znany z ogromnych lawin. Wyiej teren dźwiga się stromiej, a Biały Potok Jamnicki szumi *wodospadami (z drogi niewidocznymi). 188C 7 km Pod Smrekiem (1250-1270 m). Pochyła terasa sto- kowa pokryta zwartym polem szczawiu i obsadzona świerka- mi. W górnej części przy wiacie drogowskaz. Od rozstaju dotąd 1.30 godz. (1 godz.) od początku drogi 2 godz. (11.30 godz.). W lewo odlqcza si.‘ d. 190. Szlak wchodzi dalej w zamknięcie typowo rozwiniętego żłobu glacjalnego Dol. Jamnickiej, gdzie łączą się koncentrycznie potoki i uchodzą "wiszące" dolinki boczne. Dno doliny wysłane jest kosówką i trawami - łany szczawiu świadczą o inten- sywnym kiedyś wypasie. - ?,6 km częściowo zarośnięte upłazy zw. Zahradki (Kokawski Szałas Wyżni lub Na Zadku). Od ostatniego drogowskazu 12 min. Powyżej nich, nad lasem, nn wysokości 1340 m w prawo odchodzi d. 189. 188d Ścieika znakowana niebiesko przecina ostatnią kępę górno- reglowej świerczyny, a następnie pnie się zakosami wśród kosówek na niewyraźny próg Zadniej Dol. Jamnickiej - aż po DOLINA JAMNICKA 463 stoki Łopaty (1958 m), gdzie oś doliny załamuje się raptownie ku zachodowi. W zakole głównej grani Tatr Zachodnich wgłę- bia się tu dwupoziomowy kocioł polodowcowy, który rozwinął się w strefie miękkich łupków, rdzawo wietrzejących. Na jego dwóch górnych piętrach leią piękne *Stawy Jamnickie (Jamnicke plesţ) - Niini i Wyżni. 9,5 km Niżni Staw Jamnicki (1732 m) - z Zahradek 1.15 godz. (.ţ1 godz.). Szlak przechodzi pn. brzegiem (z prawej pas moren bocznych) i wznosi się zakosami 15 min na próg górnego piętra. - 10 km Wyini Staw Jamnicki (1834 m), który omijamy górą od północy. "Dolinka Do Dziurawego, całkowicie zasypana łomami granitów, dwoma szmaragdowymi jeziorami wiecznie na skrajny Rohacz spogladař - pisał o tej okolicy w r. 1862 Kazimierz Łapczyński. Dość szczegółowo omówił stawy w r. 1879 Alojzy Alth, a w 1935 zbadał je Jerzy Młodziejowski. Niżni Staw leży na wysokości 1732 m na dnie dołu polodowcowego. Ma on 161 m długości i 0,95 ha powierzchni, a ciekawie ukształtowane dno wykazuje dwa zagłębienia - 3 i 8,1 m. Wyżni Staw Jamnicki spoczywa na płaskim górnym piętrze doliny na wysokości 1834 m. Jest on o przeszło połowę mniejszy (0,43 ha) i znacznie płytszy (2,9 m). Pojemność obu jeziorek wynosi 17 000 i 4850 m3. 10,5 km Jamnicka Przełęcz (1909 m) - z Zahradek 188C 1.45 godz. (.ţ1.25 godz.), od początku drogi 4 godz. (.ţ3 godz.). Otwiera się piękny widok na Dol. Rohacką - przy dobrej wi- ', doczności wzrok sięga aż po Jezioro Orawskie. W lewo wiedzie ţ:ţeię stromym grzbietem ku północnemu wschodowi. 11 km Wołowiec (2064 m) - z Jamnickiej Przełęczy 20 min ; (.ţ15 min), od początku drogi 4.15 godz. (ţ.3.15 godzJ. Szczyt '','8łynie z **panoramy (zob. d. 32c) i jest zwiedzany najczęściej '^od strony polskiej i od Dol. Rohackiej. Zbiegajg się tu polskie ţlBzlaki 32, 33 i 37. 189. DOLINĄ JAMNICKĄ NA JARZĄBCZY Szlak ciekawy krajobrazowo. Dlugość trasy 9,5 km, 1250 m 5żnicy wzniesień - 4 godz. (.ţ.3 godz.). Zn. niebieskie, niebi.eskie zielone, w koń.cu zielone. Od wylotu Dol. Raczkowej (885 m) d. 188abc na granicę 1898 tsu nad polana Zahradki (1340 m) - 7,6 km, 2.10 godz. ţ1.35 godz.). Od zn. niebieskich odchodzi tu w prawo szlak 464 DOLINA JAMNICKA znakowany zielono. Wiedzie on najpierw przez rzadki, znisz- czony niegdyś wypasami las górnoreglowy (drzewa niskie i krępe), a następnie przez kosodrzewiny i murawy. Wyżej kierunek wyznacza żleb opadajacy spod grani - teren jest b. stromy, a podejście nużace. 189b Po osiagnięciu grzbietu podchodzimy nim 20 min razem z d. 37a w drobne zakosy przy krawędzi grani (zn. czerwone i zielone) - na prawo od wielkich głazowisk pokrywajacych pd.-zach. stok Jarzabczego. Ładne widoki na obydwie strony głównego grzbietu Tatr. Scieżka bardzo zniszczona. - 9,5 km Jarząbczy Wierch (Hruby vrch, 2137 m). Z Zahradek 1.50 godz. (.ţ1.30 godz.), od wylotu Dol. Raczkowej 4 godz. (.ţ3 godz.). W kierunku pd. zbiega ze szczytu d. 187c. 190. DOLINĄ JAMNICKĄ NA ŻARSKĄ PRZEł.ĘCZ Uczęszezane przejście z Dol. Jamnickiej do sqsiedniej Dol. Żarskiej, miodgce przez piękny Kociol fZohacki. OryginalrLe widoki. 9,5 km, 1040 m mzniesienia - 3.30 godz. (.ţ2.45 godz.). Zn. niebieskie, potem zielone. 190a Od wylotu Dol. Raczkowej (885 m) d. 188 do drogowskazu na polanie Pod Smrekiem - 7 km, 2 godz. (.ţ1.30 godz.). Od zn. niebieskich odłacza się w lewo szlak zielony. Wznosi on się na orograficznie prawe zbocze przez zniszczona lawina- mi i wypasem górna granicę lasu. Zwróciwszy się w prawo, podchodzi do wylotu wiszacej dolinki polodowcowej, wgłębionej do stóp obydwu Rohaczy (2126 i 2084 m), zw. Rohackim Kotłem. Kocioł ma 1,8 km2 powierzchni i wyraźnie dwudzielne dno. Od pn. ogranicza go grań Rohaczy i leżacy w jeJ przedłużeniu ogładzony przez lodowce wał Jeziornego Wierchu. W progu kotła tkwi pokryta kosówka bula Czarnej Kopy - kiedyś sterczacy ponad strugi lodowe nunatak. "Cyrk pod Rohaczem Płaczliwym (dno 1790 m) jest jedna z najpiękniejszych tego rodzaju form w Tatrach Zachodnich" - pisze Józef Szaflarski w r. 1937. 190b Ścieżka pr2echodzi obok buli i zagłębia się w dolink4- Środkiem jej połogiego dna ciagna się wały morenowe. Z lewej leży wśród moren mały staweczek, z prawej pozostaje w odle- głości 100 m większe jeziorko, w r. 1931 pobieżnie zbadane przez Jerzego Młodziejowskiego i Tadeusza Zwolińskiego- Szlak zbliża się do grzbietu i wznosi się na niego stromym DOLINA JAMNICKA 465 stokiem. - 9,5 km Żarska Przełęcz (1920 m, na nowych słowackich mapach 1919 m) - od rozstaju 1.30 godz. (ţ.1.15 godz.), od poczţtku drogi 3.30 godz. (T2.45 godz.). Skrzyżocuanie z d. 192c. W dól do Schroniska Żarskiego spro- wadza d. 194. 191. PRZEZ KLINOWATE NA WIELKI BARANIEC Wycieczka o cţyjgtkocuych walorach widokocuych - na tneci co do cuysokości szezyt Tatr Zachodnich. Wspaniale kosodne- cuiny, nie znane turystom zakgtki. Dtugość trasy 7,5 km, róż- nica cuzniesień 1300 m - 4 godz. (ţ-3 godz.). Zn. zielone. Od przyst. autobusowego u wylotu Dol. Raczkowej (Waskiej, 885 m) przez most na Raczkowym Potoku i w lewo razem z d. 176c w pobliże punktu informacyjnego TANAP. - 0,4 km (5 min): Znaki opuszczaja szosę w prawo, w las. Po kilku minutach rozstaj szlaków. Zn. ezerwone (d. 176c) kierujg się eu lewo. Zn. zielone wioda nadal stromo do góry, monotonnymi zakosami stroma leśna ubocza zw. Horzyca. W 1.20 godz. (ţ.1 godz.) od poczatku drogi osiagamy pełna kwiecia polankę zboczowa, również zw. Horzyca (Horica, ok. 1500 m). Dalej w górę przez rzednacy las, a potem wśród kosówek i rozrzuconych w nich samotnych drzew na grzbiet zw. Klino- wate (Klinovate, punkt pomiarowy 1561 m) - od polanki 30 min (.ţ20 min). Z wyciętego w ogromnych kosówkach chod- nika otwiera się w pewnym miejscu wspaniały *widok na Dol. Jamnicka śmiały grzebień Otargańców, ciężka sylwetkę Bystrej (2248 m) i daleka grupę Krywania (2494 m). Ścieżka wiedzie dalej przez łany kosodrzewiny, tworzacej tu jeden z największych kompleksów w całych Tatrach. Gdy kosówka się kończy, szlak pnie się grzbietem wśród rozległych muraw. 5 km Mały Baraniec, zw. także Hrubym (Maly Baranec, Mladky, 1949 m). Od Klinowatego 1 godz. (.ţ40 min), od poczatku drogi 2.45 godz. (.ţ2 godz.). Szczyt tworzy obszerna kopę, pocięta bruzdami tektonicznymi. Warto tu zabawić dłu- .żej, znikad bowiem *widok na Dol. Jamnicka nie jest tak po- uCzajacy i ciekawy. Rozległa jest równiei panorama szczytów. Grzbiet obniża się dalej siodłem 1925 m, z którego ku wsch. Opada trawiasty żleb. Kolejny garb ma kształt regularnej ţpiramidy i zw. jest Klinem (2048 m). Dalej grzbiet jest na .pewnym odcinku poziomy, a z obu jego stron zieja czeluście 191a 191b 466 DOLINA fARSKA dolin - Jamnickiej (od wschodu) i Tarnowca (od zachodu, nazwa od wsi Tarnowiec - zob. d. 205b). Grzbiet zwęża się w grań i dźwiga się stromiej - ostrzejsze partie skalne obcho- dzimy od lewej. Wyżej szlak omija również dwa skaliste garby Szczerbawego (Śtierbavy, 2149 m), schodzac na szeroką prze- łęcz pod kopą szczytowa Wielkiego Barańca. Po przerośniętych mchem i porostami trawnikach halnych stromo w górę. 7,5 km Wielki Baraniec, zw. też Barańcem lub Wielkim Wierchem (Baranec, 2184 m) - z Małego Barańca 1.15 godz. (.ţ1 godz.), od wylotu Dol. Raczkowej 4 godz. (.ţ3 godz.). Podcţ- ezenie z d. 192. Ze szezytu roztacza się kapitalny **widok (opis d. 192b1. DOLINA ŻARSKA Walna ta dolina opada spod giównego grzbietu ku liptow- skim wsiom Żar i Smreczany i stad nosi w literaturze dwie na- zwy - Żarskiej (Źiarska dolina) i Smreczańskiej (Smrećianska dolina). Z obydwu stron zamykają ja potężne masywne grzbie- ty: od wsch. Wielkiego Barańca (2184 m), od zach. Rosochy (1953 m). Górną część tworza dwie zatoki podchodzące pod ftohacz Płaczliwy (2126 m) i pod Banówkę (2178 m), rozdzie- lone 1,5-kilometrowa grzędą Pośredniego Gronia (1812 m). Dolina liczy 7 km długości i 17,5 km2 powierzchni. Naj- wyższym punktem w otoczeniu jest Wielki Baraniec, wylot leży na wysokości 900 m. Dnem spływa potok Smreczanka (Smrećianka), uchodzący do Wagu na granicy Liptowskiego Mikułasza. Dolţ Żarska wyżłobiona jest w kompleksach gnejsów i łup- ków krystalicznych, tylko jej najwyższe partie w rejonie grzbie- tu głównego zbudowane są z granitów. Po lodowcach pozostały kotły pod Banówką i Zarska Przełęcza oraz pięknie rozwinięty żłób dolinny z podcięciami skalnymi w zboczach i morenami na dnie. Rozległe halizny w otoczeniu były wykorzystywane pastersko przez wsie Żar i Wiaterną Porębę, częściowo także przez Smreczany. Długo, bo do ok. 1930 r., utrzymywał się tu wypas kóz. Powiększanie pastwisk doprowadziło do wyniszcze- nia lasów i kosodrzewiny, która palono i wyrąbywano całymi hektarami. W r. 1931 pisała Zofia Hołub-Pacewiczowa, że w Dol. Żarskiej "lasu dziś nie ma zupełnie, a tylko kosówka ustawicznie wycinana stanowi podporę osadnictwa pasterskie- _ __ , , 1. Bobrowieckie StBwki 1511/l'' ZADNIE B"ESTOWA 1D31 3. Trzy Kopy ok. 2f50m V PALENIţA KonINr 1 ţ. Smufna Przelęcz SACATYNSKA B 5. PoSredn! GroA oK I 1B 6. Mi dzywody K1e 1 7. Scaronisko Ierskie I yllEţ SALATYNSKI W SIWYWIERC" 8. Paesiek eo5 1 f1 io5o MAGY SALATYN 9. PIBCIIIWd 1 ĄJS f 1 1 ! ALONA MALA OSTRA 1 1 / 10D1 , o s 1 ć / ţs PAcNOu NRuBA 1 ţ / 7ne.ţ iteJ PtAczLIWY lC3T 1 r ţ a \ ţ 1 wYINI PRIYSLOP / / I4 sţt / Sţ"/'1P70 / / . / r GH,/10 1 OOL. PpRTI JACOWIECKA P , / 1 OK 1l55 NIINIPRZYSLOP 1 1A KI Czerwienisc ,r/ ţ 7 10lP [ o TRNAC ,Y/ ţ ţ Ly 1 ţ n I, s ' MMCR 2 I t 16D3 lPSJ ROSOCHA ţ ţ5ţ tţţNp / SMREK ó / ţţ c ţ? Ko . 1/ O/ e Ny ţp SZEROKA Ń WiELKI SOKbt CZKţ laDo ţ BARANIEC 1 pIA c :re1 " ţţsţe Z ţ Z / Kţ ţ / o y // ,Js1 ţ řt / t S REKOWIEC ţ O o~ / . . / W ţ 1715 19/D / U .v Limbla PALENICA ţ,/, .POlans Brzszlns 119 I ţ y a srARA suwKA W ' usocz 1 s dpY TANAP JAt OWIEC řoţ Ns TANAP ţi Poo oeoczţ ţ ŹA R Sokdf,... ~ř KOŃSKA SMRECZANY STEFANKI STRANICE O D7, RZCIANE O TPO WIATERNA PORĘBA ř r = I / km 468 DOLINA 2ARSKA go pod względem opałowym i budulcowym". Prowadzono tu tei w róźnych miejscach poszukiwania i roboty górnicze. Pozosta- łościa po nich jest unikalna, jedyna w Tatrach w całości zachowana kopalnia kruszców tuż powyżej wylotu doliny (d. 193a), na mapie z r. 1823 oznaczona jako "Gruben" (kopal- nie) z nieczytelną nazwą. W r. 1813 przez dolinę wędrował Gtiran Wahlenberg w drodze na Rohacze. W zimie przeszedł ją w kwietniu 1889 Alois Gebaur. Dziś Dol. Żarska ma stosunkowo ładne i duże lasy, w środ- kowej części niszczone przez lawiny. Na wysokości 1280 m stoi Schronisko Żarskie (d.193b), stanowiące punkt oparcia dla oiywionego ruchu turystycznego - przede wszystkim weekendowego. U wylotu doliny i na jej przedpolu zlokalizo- wanych jest kilka ośrodków wczasowych, które w miarę wol- nych miejsc przyjmują turystów. Brakuje pola biwakowego - najbliższy camping z moźliwością dojazdu znajduje się nad brzegiem Jeziora Liptowskiego w Liptowskim Tarnowcu (Lipt. Trnovec, d. 205, od wylotu Dol. Zarskiej 17,5 km), bliżej, ale tylko pieszo, jest z pola namiotowego u wylotu Dol. Raczkowej (8 km, d. 176). Drogę dojazdową do doliny stąnowi szosa wychodzaca z wsch. dzielnicy Liptowskiego Mikułasza, Okoli- cznego (d. 175H, autobusy). W głąb doliny prowadzi zamknięta dla ruchu pojazdów d. 193. Szczególną popularnością cieszy się Dol. Zarska zimą, jest bowiem najbardziej atrakcyjnym narciarsko zakątkiem całych Tatr Liptowskich z jedynym w tym rejonie górskim punktem oparcia w postaci schroniska. Powyżej Schroniska Zarskiego czynne sa dwa wyciągi orczy- kowe (d. 193c). 192. PRZEZ BARANIEC NA ROHACZE Szlak wiedzie grzbietem jednej z najpotężniejszych odnóg bocznych Tatr Zachodnich. Widoki przepyszne, rozlegte slone- ezne hale, pachneţce żpuicq ggszeze kosodrzewirc. Na matych odcinkach ekspozycja. 9 km, suma cuzniesień ok. 1600 m - 5 godz. (.1.4.15 godz.). Zn. ,żótte. 192a Od końcowego przyst. autobusowego (d. 175H) 450 m do parkingu i rozdroża w wylocie Dol. Żarskiej (900 m). Stąd ku pd. wsch. kilka minut boczną szosą razem z Drogą nad Łąkami (d. 176d), po czym za zn. żółtymi w lewo i w górę stromo wznoszącym się terenem leśnym. W ok. godzinę od wylotu Dol. DOLINA ŻARSKA 469 WlEtKI BARANIEC 2184 SZ?;;D BAW1' Żarskiej osiągamy grzbiet nad zarośniętą polaną Stara Stawka (Stara stavka 1290 m). Szlak prowadzi teraz grzbietem na pn. wsch. obok grupy skał, z których otwiera się ładny widok na Liptów. Ponad górną granicą lasu (modrzewie) zaczyna się wydłużony Goły Wierch (Holy vrch 1600-1800 m), okryty murawami i płatami kosodrzewiny. Po wsch. stronie ciagnie W e znana turystom doł. Tarnowiec (Trnovec), nie udostępniona ezlakiem znakowanym. - Grzbiet wybrzusza się znów niezna- eznie (1879 m), a potem wgina trawiastą przełęczą. Od wyso- kości 2000 m zwęźa się i przybiera na stromiźnie, wrastając wyżej w kopę szczytową Barańca. 5,5 km Wielki Baraniec (Baranec, Vel'ky vrch, 2184 m) - 192b od Starej Stawki 2.30 godz. (.ţ1.40 godz.), od wylotu Dol. Żarskiej 3.30 godz. (ţ.2.30 godz.). Od pd. wsch. dochodzi d 191b. Z górującego nad otoczeniem i odsuniętego 0 2,5 km od głównej grani Tatr wierzchołka roztacza się urozmaicony i piękny **widok na Tatry Zachodnie i cały niemal Liptów. amp eu oţaaţzaj op .imsaacaop (w ţ8ZTţOZT) ţaţsg.tX po,ţ eţjsc.ţţised ajţajzol zazid 'cSjMoueg i dog zjaaz.c,L ue.tţ eu ţjoptaţ -od czpocjaaz.td c ţu.CTuadlas ţufajóţj ezaeTez esozs łeţ[ţ t;a,ia -leza .Czoupod ţ 'aTsecasc[ sMazip W uacsaf aMozo[oţ[ c .Cqwtj es ţ OOZ -ţTř ţIsTţn qa.Czam_ Mo[euI - jeţjg ţqa.iuaezţ uIased ţs a;ţtapod CaMszd z ezaoqz `'qosM 'ud eu eaţ.n[s .im_jop ţo atzp8 q^6 L aiuzayelţolo eu W s BCcMazzd esozs (mn qZT) m_w 0^ `unj Z 'Maz.tp .Czeţ[o aoţfnuoduzj 'Mo5[polţo qa.Cuzat[oţ[o z azmMosezanţ ţnsa[ acuzaye.zţo.to nzelz tzpeMold eMoi[e3se eţolp eţjoaazg 'HzlHţCloţ[ ţ[auţapo .fMoţ[;kzaod oţj[.C; pzpaoMz Huzow HłţHtMţ zag ţHujHţ[s HxuHţaţ HMolţawolHd Humpod cwaizpod op amţCaţ ţHMTsoBaţdzs ya.iuozan nqo aas.tţ ţZEgT 2ţHp Hu ouogHlTHu nzlTţuM aM -T.ilad eţţsMOţ[H17[ 8T6T 's M i[HpHqz ipupoya aţa[zol t aulazsqţ yţo[ea oueM.Cqop.CM s.Cpan[ CaloTţ[ z `tu[oZzs** To[`(M n[jaTM CaMead z oMoţjTţzaod em eţjsleZ '[oQ 'aufeza.CMz .iusos aMo;yjal ţusoi leţ[g qo.CMesy acdn.t.a f_azacuM˘[ew sH 'yuM.Czanţ eţjutjop eyzp c eţ[sgM czpoqan Toj.CM faC M 'c[aez -'ud pţ '.CTacqz.ţ nzs.xz aţ[os.CMam ţfemIeaqo ţm[oQ 'oţaMopoqaowes nqon.z ejp eTţtuţjwez ;saf-.Cutjop qţlţ M t'aoaQ -nZgl t p9GT -P Cnznl ţts bCnzabTpo 'yasm 'pd ng 'mw G - (w 006) CatsTsasZ ţjoQ atţj -ţM M ezo.zpzol mţunjled op ţţ,j, oţauGCasuIló3m nTţ[und ţ[oqo ţsozs Ca[ep T_ aauezaaiuIg eu nisom op m 0q (H9GT -P) e^6L ueui[op eţ[śaetZ" oţaMosnqoTne 'Ts.Czid oţaMoauoţ[ p0 ţa,ţsacqacu 'uZ '('zpoţ OE'ZT) 'zpoţ gl'g - vţuaţsaţuzm ru OgOI fvu vysrnZ 'joQ ,sczp ţsaf famosnqoţnv tfavyTuncuoal farqop zvţo zţţţ3zad bNmws dN.bţsanz bNnoa -^sţ -řTţIZ 'P czPřyas zaţaazld buţnwS vn( 'ţţ[aet[og 'joQ eu tţIřPţ** auţhTd '(-zPřţ 9T'ţĄ) -zpoţ g fap[sleZ '[oQ n;o[.SM po zţeqog uţ[ 6 - --ţtajoqoz.cacM eu azloţ nţ[ Tnmut g ţCutTzp -oqapod nu.ţuoM.zaza 'uz az mazeH 'qţIZ 'p ţ?s azabţop famnrd -OTSeTMelT ţMTeI -t[aez 'ud nţ[ Ws IsouzM ţ[H[zs ţCzoţjazld Z oţalţs0 ezaeqoH nM.Csem uIaWnuţ[ţd z ţ[azţtMz .Cu[ean;ţ[n.ys us3aţg 'urmn[epeq aţ .Cpzn.tg 'ţfauZeunlq n['[HuIsoţ[ T fau[aTz .Cq ţqţHz od amMojţ `ui 009 cosřţnlP eu W_s qo.Caţuţia `qo.cu -zmuo;ţ[aT pzn.tq uTawaas.Cs ul.fuzţTod ţsaf `CZţmzol TaTqzlţ nT I auţ[W d '('zpoţ qT'ET) -zpo9 i •an[sieZ 'joQ nţo[`iM po `(utuz giţ) = ţ -epzniq euzo`iţs`C.talţ[Bleqa ttu M ţts etqţjţM faz.CM Wiuelţ ţu[eţ[s ţ'[eqţz zelaZ ţts ţsouzM ţ[e[zgţ'qo.ţMoutMe[ Moqa[z qon[suszlZea qa`Czsţ[ţtMfeuţz zaţjazld wţ[ g - 'aTMel; T_ qaeleţ[s od CazTu `(3ts eTaW unsqo oM;suazaatdzaqam nzazsap qn[ nţams `Czld) ţw.CuoTqzazln oTeM ' 'nsej eatus.Tţ eu.toţ mHasod fauoTuanuzam M ţTs ejeMocjaHz qaezaoqz T[a.CţTo'[ţ[ eu 472 DOIINA tARSKA 4,8 km Schronisko Żarskie (Żiarska chata, chata v Ziar- skej doline, 1280 m). Od przyst. autobusowego 1.30 godz. (.ţ1.10 godz.). 34 miejsca w pokojach 2- i 6-osobowych. Spora jadalnia, bufet czynny w godz. 8-21. Oświetlenie elektryczne. Tel. 0849/961125. Schronisko znane jest z miłej atmosfery, w sezonach cieszy się wielkim powodzeniem, noclegi lepiej rezerwować z wyprzedzeniem. Obok nowy budynek mieszczacy ubikacje i garaie powyżej zaś stacja HS Tatry Zachodnie - Grupa Południe. Punkt wyjścia dróg 193, 194 i 195. Spacery do okolicznych szatasóţu i modospadów (jeden z nich ma 10 m iuysokości). Schronisko Żarskie zbudował na kupionym w r. 1931 gruncie Mikułaski Oddział KţST w 1. 1936-37. W październiku i listopa- dzie 1944 stacjonował tu sztab partyzanckiej brygady I'otiomkina (tablica pamidtkowa). W czasie walk z partyzantami jeszcze w tym samym roku spalili je Niemcy. Betonowy nagrobek kryje prochy czterech poległych wówczas Rosjan i Słowaków. Obecny budynek schroniska powstał w 1. 1949-50 a w 1959 został powię- kszony. W domu HS, zbudowanym ok. 1960 r. a wykończonym w 1970, zyskała własna bazę założona w r. 1958 grupa ratownicza HS. Schronisku bywa przypisywana błędna wysokość 1323 m. 193C Od schroniska zn. niebieskie wiodą przez potok płynący spod Smutnej Przełęczy na trawiasty język między oboma potokami, zw. Międzywody i będacy wałem moreny środkowej, powsta- łej na styku dwóch lodowców. Wśród kęp kosówki i jałowca wznosimy się najpierw łagodnie, potem stromiej ku górze pod- nóżami Pośredniego Gronia (Prostredny gruń). Ścieżka pnie się poprzez łany kosodrzewiny zarośla malin, bujne trawy i pokryte strupami porostów blokowiska. Przechodzi pod linami wyciągu orczykowego. Na prawo w dole pieni się potok, za nim rozciąga się ogromne zbocze Wielkiego Barańca, upstrzone płatami kosówki i polami borówek. O pustaciach Zadniej Dol. Żarskiej - ciekawie uformowanego kotła polodowcowego - pisał wędrujacy tutaj w r. 1886 Węgiţţ Jozsef Mihalik, ie sa trudne do przebycia z powodu want i wertepów. "Słowaccy mieszkańcy Liptowa, wchodzacy tędy jak kozice, nie znajduja żadnych większych trudności we wspinaniu się na te skały. Zdarzyło się raz że chłopi z Żaru i Smreczan przeszli ta ciężka do przebycia dolina góraka do Galicji i ukradli tam wołu, żeby zaś uniknać wytropienia, owiazali mu nogi i tak go przeprowadzili na ziemię węgierska, gdzie został radośnie zje- dzony..." DOLINA ŻARSKA 473 Przekroczywszy potoczek płynący z Kokawskich Zahrad pod- chodzimy kilka minutjego wsch. brzegiem do rozstaju szlaków. 6,8 km, od schroniska 1 godz. (ţ.45 min). W pracuo odchodzi 193d d. 194. Zn. niebieskie kierują się w lewo, na grzędę rozdzie- lającą na dwie części kocioł leżacy u podnóiy Pośredniego Gronia. Przecinamy ów kocioł i wznosimy się skąpymi zakosa- mi na grzbiet Pośredniego Gronia ku widocznej z dala szczer- binie. Grzbiet rozdziela dwa kotły glacjalne Dol. Żarskiej. Z przełączki eksponowanym trawersem wśród bujnych traw na przełęcz (5 min, przy oblodzeniu lub śniegu odcinek nie- bezpieczny). 8 km Smutna Przełęcz (Smutne sedlo, 1955 m, na no- wych słowackich mapach 1965 m), od Schroniska Zarskiego 145 godz. (ţ.1.15 godz.), od wylotu doliny 3.15 godz. (ţ.2.30 godz.). Widok w głąb Dol. Smutnej i na orawską stronę Tatr Zachodnich. Węzeł szlaków: cu Dol. Smutnct zbiega d. 211, graniami miodq d. 212a i 214c. 194. NA ŻARSKĄ PRZEŁĘCZ Ciekawa cuidokocuo Żarska Przefęcz stanocui najlepsze potq- ezenie Dol. Żarskiej z Dol. Jamrcickq, a tak§e najdogodniejsze dojście do Rohacza Piaczlituego. Dtugość trasy 4 km, 645 m luzniesienia - 1.45 godz. (.ţ1.30 godz.). Zn. zielone. Od Schroniska Żarskiego (1280 m) d. 193c do drogowska- tu na skraju Małych Zawratów - 2 km, 1 godz. (j.45 min). D. 193d odlgcza sig ur leuţo. Zn. zielone kierują się w prawo Btromym stokiem i polami głazów (koleby) na taras położony ta plecami buli zw. Kopą (Homol'ka, 1870 m). Na prawo od ścieżki leży tu na wysokości ok. 1860 m Żarski Stawek, liczacy 0,09 ha powierzchni i niespełna 1 m głębokości. Jego wsch. zatoczkę zarasta gąszcz wełnianki. - Szlak wiedzie trawkami itu pn. wsch., następnie zaś wchodzi na zbocze Rohacza Płacz- Iiwego i zboczem tym na przełęcz. (ţ.1.30 godz.). Skrzyżowanie z d. 192, któryu 30 min wejść 'ttwżna na Rohacza Piaczlicţego. Z przełęczy odsłania się widok ţtia Rohacki Kocioł i otoczenie Dol. Jamnickiej z dominującą "Yv nim Raczkową Czubą (2194 m). W dód schodzi d. 190 - er.u. ţ;ţa.lszy ciqg naszej trasy. 474 DOLINA ŻARSKA 195. NA PRZYSł.OP I BANÓWKĘ 195a 195b Szlak niezbyt popularny, chociaż zaliczyć go trzeba bez wąt- pienia do najciekawszych w Tatrach Zachodnich. Piękn.e wi- doki, w górnym odcinku interesujqce /'ormacje skalne. 5 km, 900 m różnicy wzniesień - 2.15 godz. (ţ.1.30 godz.). Trudności niewielkie. Zn. zielone. Od Schroniska Żarskiego (1280 m, d. 193b) obok budynku HS wyruszamy podnóżami Krasnego, dochodząc do ilebu, któ- rym spadają piękne w porze deszczowej Szarafiowe Wodospady (Sarafiovy vodopad). Wygodna ścieika wznosi się zakosem, przecina potok (w górze malownicza *siklawa), po czym pnie się długim trawersem w poprzek grzędy do równoległego żlebu. Trzymając się jego orograficznie lewego zbocza wspinamy się serią zakosów na wysokość ok. 1650 m. Następuje długi tra- wers wśród kosodrzewin (żlebki z ostatnią wodą) do bocznej odnogi żlebu, którą ścieżka znów wznosi się w zygzak. Piętro kosodrzewin przechodzi z wolna w piętro hal. Pniemy się rozległym zboczem Niżniego Przysłopu (1931 m), na siodło wysłane puszystą trawą. 2,5 km Jałowiecka Przełęcz (Jalovecke sedlo, 1856 m) - 1.15 godz. (.ţ45 min). W kierunku zach. otwiera się widok na Dol. Jałowiecką, na wsch. uwagę przykuwa pełna ogromu wyniosłość Wielkiego Barańca (2184 m), z którą żywo kontra- stują ostre formy grupy Rohaczy. Szlak zwraca się ku pn. wsch. i pnie się wśród halnych traw (ostatnie kosówki) szerokim obłym grzbietem na niewyodręb- niony z grani Pośredni Przysłop (2026 m). Dalej grzbiet traci na stromości, staje się za to wąski i miejscami skalisty. Widoki na obie strony są urzekające. 4,2 km Wyżni Przysło (Prislop, 2145 m) - z Jało- wieckiej Przełęczy 40 min (P30 min), od schroniska 2 godz. (.ţ1.15 godz.). Niezbyt wybitny szczyt z kapitalnymi *widoka- mi na górne odnogi dolin Żarskiej i Jałowieckiej. Panorama grzbietu głównego nad Dol. Żarską jest prawdziwie wysoko- górska. Następuje teraz skalna grań, od wsch. silnie podcięta i eks- ponowana, ku zach. opadająca stromym trawiastym stokiem. Idziemy nią omijając od zach. skalne zęby i pazury. Trudności niewielkie. Grań wrasta w piarżyste zbocze zach. wierzchołka DOLINA JALOWIECKA 475 Banówki, oddalonego 0 40 m od głównego wierzchołka i nie- znacznie od niego niższego. 5 km Banówka (2178 m). Z Przysłopu 25 min, z Jałowiec- kiej Przełęczy 1 godz. (ţ.45 min), od Schroniska Żarskiego 2.15 godz. (.L1.30 godz.). Opis **panoramy i zejść d. 212b. DOLINA JAtOWIECKA Jest to jedna z najmniej znanych dolin tatrzańskich. Zaczy- na się u dołu przepastnym jarem 3-kilometrowej długości, w górze zaś rozwija się w piękny i regularny wachlarz dolin bocznych, podchodzących pod grzbiet główny między Siwym Wierchem (1805 m) a Banówką (2178 m). Główny ciąg doliny sięga pod przełęcz Palenicę i pod Brestową (1934 m, wg innych pomiarów 1902 m). Wylot leży na wysokości 800 m, najwyiszy punkt w otoczeniu stanowi Banówka. Cała dolina zajmuje powierzchnię 23,5 km2, największą z bocznych odnóg jest Parzychwost (4,3 km2). Górne odgałęzienia Dol. Jałowieckiej były zlodowacone i ma- ja wszystkie znamiona kotłów glacjalnych. W rejonie Kotlin zachodziło rzadkie zjawisko częściowego przepływu lodów przez grzbiet główny Tatr - na jego przeciwległą (pn.) stronę (tzw. transfluencja). Większość obszaru doliny tworzą gnejsy i lupki krystaliczne. W jej górnym pn.-wschţ ograniczeniu wys- tępują granity, zaś w zach. - skały osadowe, głównie dolomity i wapienie. Ta różnorodność skalnego budulca jak i fakt dużej iozpiętości pionowej terenu (1380 m) powodują, że dolina ma wyjątkowo bogatą i różnorodną szatę roślinną - z gatunkami wlaściwymi różnym piętrom i różnym rodzajom podglebia. Nazwa doliny (słow. Jalovecka dolina) pochodzi od pobliskiej ,wsi Jałowca, która tu posiadała swe pastwiska. Z tego samego powodu wieś Bobrowiec (Bobrovec) dała dolinie drugą nazwę - Bobrowieckiej (Bobrovecka dolina), na mapach ograniczaną do górnej części głównego ciągu, przez miejscowych zwanej Małą Doliną. Pasterstwo było tu kiedyś szeroko rozwinięte. Ok. r. 1925 wypasano 1220 owiec, liczne stada źrebiąt oraz :!tlvołów, razem z którymi pasły się równiei konie. Przez przełęcz ' ůiaalenicę wiodła uczęszczana, choć terenowo niezbyt dogodna ;ţ:ţfiroga gospodarcza z Orawy na Liptów. 'Iţrystykę polską zapo- '''ţtkował tu ok. r. 1835 Ludwik Zejszner, podziwiając "po- ţ'ţżny strumień" i wyskakujące ze zboczy "szczyty z wysoko- d7R DOLINA JAiOWIECKA górskim wejrzeniem". Pod koniec XIX w. nielicznym wędrow- com zapewniała dach nad głową gajówka która stała u wylotu doliny. Jednym z nich był polski botanik Bolesław Kotula. Dziś leiy Dol. Jałowiecka w bok od glównych szlaków tury- stycznych. Zwiedzają ją głównie wczasowicze z okolicznych ośrodków wypoczynkowych i właściciele połoionych u jej wy- lotu domków letniskowych. Wyjątkowo rzadko widuje się tu- rystów z 1'olski. Chociaż wsch. cypel doliny oddalony jest tylko 0 4 km od naszego Wołowca, aby się dostać do niejţtrzeba przejechać 108 km (z Chochołowa) lub 111 km (z I.ysej 1 olany). Autobusy z Liptowskiego Mikułasza kursują regularnie do wsi Jałowiec (do wylotu doliny jeszcze 3 km, 1 godz.). Do położo- nego bliżej wylotu "Bobrowieckiego Wapiennika" autobus do- jeżdia tylko latem raz dziennie (3 razy w niedziele i święta). 196. PRZEZ PARZYCHWOST NA BANÓWKĘ 196a 196b Zn. niebieskie wznoszą się teraz wyżej na zbocze, wio- Jeden z najladniejszych pod względem krajobrazowynt i przyrodrLiczyrn szlaków Tatr Zachodnich. Końcowy odcinek dość mozolny. 7,5 km, 1380 m wzniesienia - 4 godz. (.ţ3 godz.). Zrc. żódte, potem niebieskie. Od wylotu Dol. Jałowieckiej (800 m - d. 175J) d. 198 dnem tzw. Wielkiej Doliny do rozwidlenia pod Lyścem - 3 km, 1 godz. (.ţ50 min). D. 198b odchodzi za mostkiem w lewo- Zn. niebieskie wiodą w największe z odgałęzień Dol. Jamnic- kiej - dol. Parzychwost (Parichvost). Pod niewidoczną polanky Parszywe (Praśive) podchodzimy na zbocze, omijając skalist.l gardziel, którą przedziera się potok. Obniżywszy się przekra- czamy go i idziemy jego pn. stroną w pewnym miejscu ucie- kając zakosem wyiej na zbocze. *Potok jest dziki i piękny pieni się na głazach, z progów wali huczącymi kaskadami. - 4 km mostek na Głębokim Potoku łączącym się niiej r głównym u stóp malowniczego wodospadu. 150 m dalej w lecuo odtdcza się d. 197. Od rozstaju dotąd 30 min, od wylotu Dol. Jalowieckiej 1.30 godz. (ţ.1.10 godz.). dąc przez przepiękny *las górnoreglowy - złożony ze starych krępych drzew, nisko ugałęzionych i obwieszonych porostami. Gdy pojawią się pierwsze kosówki, ścieika obniża się w parów potoczku a przekroczywszy go, przechodzi (z obniżeniem) przez nadal wspaniały las w górną część doliny, która zakręca tu DOLINA JAiOWIECKA 477 w lewo i przyjmuje nazwę Zawraty. Zaczyna się mozolniejszy odcinek drogi. Przekroczywszy na wysokości ok. 1450 m wątły jui potok podchodzimy licznymi zakosami wśród łanów ko- sówki, później szeroka grzędą, rozdzielająca dwa strumyki. Na trawiastym stoku pod przełęczą kończą się zakosy, a pro- sto poprowadzona ścieżka należy do najstromszych w Tatrach. Mozół wynagradzają coraz to wspanialsze widoki. 7 km Banikowska Przełęcz (Banikovske sedlo, 2062 m, 196C nowa kota słowacka 2045 m) od ostatniego rozstaju 2 godz. (.ţ1.30 godz.), od wylotu Dol. Jałowieckiej 3.30 godz. (ţ.2.40 godz.). Odsłania się widok na otoczenie Dol. Rohackiej i żłób Dol. Spalonej, z której wychodzi d. 208d. W lewo pnie się d. 212c. Na szczyt Banówki należy skręcić w prawo wg opisu d. 208e. 7,5 km Banówka (2178 m). Z przełęczy 25 min (.ţ20 min). Od rozwidlenia Dol. Jałowieckiej 3 godz. (ţ.2.10 godz.), od jej wylotu 4 godz. (.ţ3 godz.). Ze szczytu schodzq d. 212a i 1956. 197. DOLINĄ GŁĘBOKĄ NA SALATYŃSKI WIERCH 7ack wygl4daly Tatry Zachodnie, gdy po nich wędrowali Wahlenberg, Łapezyński, Szyszytowicz: giuche lasy, bezludne perci, stada wolów na halach... Dtugość trasy 8 km, 1250 m różnic,y wzniesień - 3.45 godz. (ţ-3 godz.). Zn. żótte i zielone. Od wylotu Dol. Jałowieckiej (800 m - d. 175J) dochodzimy 197a d. 198a i 196a do drugiego rozstaju (przy młodej sośnie - 1102 m) - 4 km, 1.30 godz. (.ţ1.10 godz.). 150 m za mostkiem na Głębokim Potoku oddziela się tu w lewo ścieika znakowana zielono. Wspina się ona przez las stromym zboczem, a po 15 min wchodzi w długi trawers wprowadzający przez lasy (po części stare i piękne) w Dol. Głęboką. Dol. Głęboka (Hlboka dolina) jest środkowa odnoţd "wach- larzař Dol. Jałowieckiej. Ma ona 4 km długości i 3,5 km powierz- chni. Ku dol. Parzychwost opada progiem, w który potok wciął się głębokim dzikim jarem (stąd nazwa Głęboki Potok - wodospady). Pełna posępnego piękna jest gdrna część doliny, otoczona skalnymi ścianami i wysłana głazowiskami moreny ablacyjnej. Kończy ją klasyczny kocioł pod Spalona i Pacholą 5,5 km upłaz Nowa Hola (ok. 1400 m), gdzie miała swój 197b szałas wieś Jałowiec. *Widok na wspaniałe otoczenie Dol. Głębokiej z przesłaniajacą pół nieba uboczą Salatyńskiego Ą%8 DOLINA JALOWIECKA Wierchu. Szlak wiedzie murawami a potem wśród kosówek w głab doliny. Utrzymujac kierunek pn. wchodzi na strome stoki masywu Salatyńskiego i pnie się lewa strona żlebu. Osiagnawszy grzbiet (widoki!) zwracamy się w prawo na roz- cięty rowem graniowym garb Małego Salatynu (ok. 2030 m). Od pd. cţsch. dochodzi d. 212c. Razem ze zn. czerwonymi w dół na siodło 2015 m i z niego na główne wypiętrzenie. 8 km Salatyński Wierch (Salatin, Salatinsky vrch 2050 m nowa kota słowacka 2047 m) - z Małego Salatynu 10 min od rozstaju w Dol. Jałowieckiej 2.15 godz. (.ţ1.45 godz.), od wylotu tej doliny 3.45 godz. (.ţ3 godz.). Ze szczytu roztacza się piękny **widok. Granict cuiedzie dalej d. 212d. 198. DOLINĄ JAtOWIECKĄ NA PALENICĘ Szlak przez calq dtugožŤ pi‘knej Dol. Jatocuieckiej na reaj- niższcţ przelęcz cu catym tatrzańskim grzbiecie glócţnym. Zakgtki nie znane większości turystócu, ziutaszeza polskich. Ddugość trasy 8 km, 770 m różnicy mzniesień - 2.45 godz. (.ţ2 godz.). Zn. żólte. 198a U wylotu Dol. Jałowieckiej (800 m - d. 175J) rozstaj dróg: przez mostek na Jaţocuieckim Potoku odchodzi ku msch. szlak czerwony do Dol. Żarskiej (d. 176e). Zn żółte wioda nadal po zach. stronie strumienia przez ścieśniona część doliny, tzw. Przesiek. Droga na przemian wspina się lasem wysoko nad potokiem, to schodzi nad jego brzeg. Dolina jest bardzo piękna i stanowi rzadki w Tatrach Słowackich przykład doliny erozyj- nej, nie przeobrażonej przez lodowce. Skaliste zbocza, pokryte "wiszacym lasem", wystrzelaja niemal prosto w górę, upodab- niajac ja miejscami do kanionu. Jałowiecki Potok pieni się w kamiennych gardzielach i szumi kaskadami. 40 min od wylotu przekraczamy dwa mostki na dochodzacym z lewej Mnichowym Potoku (ławki). Przed nami na osi doliny pojawia się ciemna kopa Lyśca (Lysec, 1696 m)ţ Na wysokości 1000 m dolina rozszerza się nieco i u stóp Lyśca rozwidla w dwa ramiona: dol. Parzychwost i Dol. Bobrowiecka czyli Mała. Przez mostek (1005 m) przechodzimy na wsch. brzeg potężnego tu Jałowieckiego Potoku. 198b 3 km zaraz za mostkiem drogowskaz. Od wylotu doliny 1 godz. (.ţ50 min). D. 196 i 197 cuiodq wprost, w gt4˘ dol. Parzychwost. Zn. żółte kieruja się w lewo przez dwa mostki DOLINA JALOWIECKA 479 na rozwidlajacym się tutaj potoku Parzychwost i dalej ku pn. zach. wzdłuż potoku Z Polany. Po 50 m przechodzimy przez mostek na zach. brzeg tego strumienia, odwadniajacego głów- na gałaź Dol. Jałowieckiej - odtad zwana Dol. Bobrowiecka. Szlak wznosi się jej waskim dnem równolegle do bystrego potoku, miejscami uciekajac niewysoko na zbocze. Z obu stron dźwigaja się strome leśne stoki Lyśca i Ostrej. W 40 min od rozstaju przekraczamy potok w miejscu, w którym łaczy się on ze swoim orograficznie lewym dopływem. Wsch. strona potoku Z Polany wznosimy się stromiej ku górze. - 5,5 km Polana (Pol'ana, 1350 m) - od ostatniego rozstaju 50 min (.ţ40 min). Rozległa łaka u stóp Siwego Wierchu (1805 m) - niegdyś centrum gospodarcze bogatej w paszę Hali Bobrowieckiej. W lecie pasło się tu młode bydło z Bobrowca, pasterze zaś mieszkali w solidnej kolebie w pobliżu potoku. Dolina rozszerza się teraz, a jej dno pokrywaja zwały mo- renowe. Leża wśród nich w fałdach terenu dwa spore jeziorka, niekiedy wysychajace - Bobrowieckie Stawki (Bobrovecke plesa). Szlak przechodzi najpierw opodal Czarnego Stawku, po jakimś czasie zaś mija od lewej Stawek Biały. Dolina zakręca teraz ku wschodowi, by u stóp Brestowej (1934 m albo 1902 m) zakończyć się płytkim kotłem zw. Kotliny lub Zadnie Kot- liny. Szlak wznosi się wśród kosodrzewin na rówienkę i ostrym skrętem w lewo wchodzi na pn.-wsch. część długiego grzbietu przełęczy. 8 km Palenica (Palenica, 1574 m, na słowackich mapach 1570 m) - od wylotu Dol. Jałowieckiej 2.45 godz. (ţ.2 godz.). Stoki przełęczy otulone sa utworami morenowymi w zwiazku z przepływem lodowca z Kotlin na stronę północna. Również na samej przełęczy dostrzec można niewyraźne wały moren i nagromadzenia bloków. Z siodta Paleni.cy rozchodzg się drogi na Siiuy Wierch (d. 204d) i na Brestoru4 (d. 212e). W dót sprocuadzata stqd kiedyž dro§yna do Zuberca (zob. d. 204d). 199. PRZEZ BABKI I OSTRĄ NA SIWY WIERCH ' Piękna krajobrazowo wycieczka w wapiennct grupę końeząc4 pasmo Tatr na zachodzie. Ciekawe formy skalrce, niezwykle bogata flora (zmiaszcza w początku lata). Pierwszy odcinek drogi męczgcy. 8 km, 1000 m cţzrciesienia (przy przeszto 1200 m - sumy wzniesień) - 3.30 godz. (.ţ2.45 godz.). Zn. zielone. 480 DOLINA JAtOWIECKA 199a 199 B 199c 199d 5 5 km przełęcz 1588 m (słowacka nazwa Predovratia lub Początek szlaku na trójkątnej polance śródleśnej 400 m przed wylotem Dol. Jałowieckiej (d. 175J) na wysokości 778 m. Znaki zielone wspinają się na lesiste pd.-wsch. zbocze masywu Babek. Długimi zakosami, razem z drogą wozową, przybliżamy się do wapiennych skałek Sokoła, których spię- trzenie omijany następnie pętlą od południowego zachodu. Ścieżka skręca ku pn., dalej łączy się z drogą jezdną, by na polance przy wiacie zboczyć z niej w lewo do góry (od początku drogi 1.30 godz., .ţ1 godz.). Droga dalej ku wsch. odchodzi szlak niebieski - nie oznaczony na mapach ale starannie wyznakowany w terenie. Prowadzi on obok rezerwatu obejmujacego pas skał wapiennych z Mnichem i Sokołem (78 ha skupiska roślin wapieniolubnych) na rozległą polanę Czewie- niec (ţervenec) z kilkoma daczami i małym schroniskiem, należacym do HS (chata pod Naruzim chata Bobrovec, 30 miejsc w dyspozycji Jana Trizny z Bobrowca). Ścieika wspina się odkrytym ramieniem Kopy (1637 m), następnie trawersuje jej wsch. zbocze i dochodzi do grzbietu na przełęczy pomiędzy Kopą a Ostrd (Predovratia, 1588 m). ł.aczy się tu ze szlakiem zielonym. Od wiaty 1 godz. ( ţ40 min). Zn. zielone wiodą od wiaty ku pn stromym zboczem. - 3,5 km Babki (Babky, 1566 m) 2 godz. (.ţ1.30 godz.). Z gołego szczytu ładny *widok na Dol. Suchą, a ku wsch. na rozgałęzioną Dol. Jałowiecką. Na siodle pod czubą Mnicha widać polanę Czer- wieniec. Od pn. zach. leży pod szczytem Babek mały stawek. Pn. i wsch. zbocza są wypasane (duże stada krów, bacówka). Znaki schodzą ku pn. wsch. grzbietem, zrazu wąskim, na przełęcz 1505 m. Dalej następuje trawiasty garb 1560 m a za nim szerokie siodło. Z siodła, omijając od zach. Kopę (Kopa, 1637 m), wydostajemy się przełęcz. Predovratie, 1590 m). Z Babek 40 min (.ţ30 min). Dochodzi tu znakowany niebiesko mariant 1998 przez polanę Czerwieniecr. - Z przełęczy w górę trawiastym grzbietem a następnic przesmykami wśród kosodrzewin trawersujemy po wsch. stro- nie piękny, "pieniński" w kształcie stożek Ostrej (Ostrć, 1765 m). Porośnięty kosodrzewiną wierzchołek (szlak dawnicj wprowadzał na niego) jest dobrym punktem widokowym na masyw Salatyńskiego Wierchu. Ścieżka przechodzi przez siodło Przysłop (Prislop ok. 1680 m), mija od zach. następne wznie- sienie w grani -,Małą Ostrą (Male Ostre, 1712 m) i schodzi na kolejną przełęcz - Siwą Przehybę (Priehyba, 1670 m, sło- WOKÓt TATR ORAWSKICH 481 wsCka kota 1640 m). Wznoszący się za przełęczą grzbiet po- ]ţryty jest kosówką, wśród której ciągną się trawiaste łączki i szyje. Doszedłszy pod skalne spiętrzenie szczytowe Siwego Wierchu zwracamy się 30 m w lewo w stronę skalistego żebra, przy którym ciągnie się krótki żlebek (niewielkie trudności), wyprowadzający na łatwy teren podszczytowy. 8 km Siwy Wierch (Sivy vrch, 1805 m) - z przełęczy Predovratia 45 min (ţ-40 min), od wylotu Dol. Jałowieckiej 3.30 godz. (ţ.2.45 godz.), wariantem przez polanę Czerwie- niee 3.15 godz. (ţ.2.20 godz.). Potcłczenie z granioeţcł d. 204d. Rozległe *widoki na Orawę, Liptów i zach. część Tatr Zachod- nich - panorama na s. 501. WOKÓŁ TATR ORAWSKICH W Tatry Orawskie drogi wiodą przez Orawę - piękną i nie- zmiernie interesującą turystycznie krainę, rozciągniętą na dłu- gości 50 km - od Rohaczy po Police, Pilsko i Małą Fatrę. Ząjmuje ona wielką depresję tektoniczną - bardzo urozma- iConą pod względem budowy i prezentującą szereg typów krajo- brazu naturalnego. Jej kulminacje stanowią z jednej strony 'l'8try Zachodnie (Banówka, 2178 m), z drugiej zaś Babia Góra (1725 m). Najniższy punkt leży w Przełomie Kubińskim, któ- rym umyka do Wagu odwadniająca cały obszar rzeka Orawa. W podziałach geogra icznych pn. pas Orawy łączony bywa Z Podhalem w tzw. Kotlinę Orawsko-Nowotarską. Fliszowe ţpv&ły Skoruszyny (1314 m) i Magury Orawskiej (1346 m) at8nowią jakby zach. przedłużenie Pasma Gubałowskiego. ţiolny natomiast pas (d. 200d) wiąże się z naszymi Pieninami, ţvorzy go bowiem ta sama formacja geologiczna, wyraziście wnętrzniająca się w rzeźbie terenu - Pienińskie Pasmo licowe. Jedną z osobliwości przyrody Orawy są rozleg- torfowiska wysokie, tzw. Bory lub Puścizny, posiadające cyficzną florę (z kosówką błotną i rosiczką okrągłolistną) ;częściowo chronione w rezerwatach. Interesująca jest historia Orawy. Zaczyna się ona w czasach l, edhistorycznych: w okolicach Kubina już we wczesnym 'e istniał ośrodek osadniczy (grodziska na Tępej Skale), mieniujący w głąb doliny Orawy. Od najdawniejszych cza- prowadził przez Orawę szlak handlowy z Polski, wzmian- any m.in. w ordynacji biskupa Bodzanty z roku 1359. dR9 WOKÓL TATR ORAWSKICH Do Polski przywożono miedź i inne metale, z Polski wywożono głównie wielicka sól. W XIII w. na skale nad Orawa powstała warownia, która dała poczatek słynnym Zamkom Orawskim. Od r. 1556 stała się Orawa feudalna własnościa Thunonów którzy zagarnęli bezpańskie wioszczyny, powstałe w puszczach Górnej Orawy, zaludnione głównie polskim elementem osad- niczym (m.in. zbiegami z dóbr żywieckich, suskich, oświęcim- skich). W r. 1683 Orawę spustoszyły wojska litewskie i ta- tarskie należace do armii wiedeńskiej Jana III Sobieskiego. W XIX w. atrakcje ziemi orawskiej przyciţgały gości"z Polski. Byłem na Orawie, mam wypchana główkę kozicy - pisze Henryk Sienkiewicz w r. 1889. Ścieranie się różnych pradów migracyjnych wytworzyło oryginalny folklor orawski, w wielu wsiach do dziś zachowany. Warto zwrócić uwagę na, coraz rzadsze niestety, przykłady budownictwa drewnianego - chaty z osobliwymi rozwiazaniami szczytów (Podbiel) i zagrody z cicţ- kawymi bramami (Zuberzec). Przy drogach stoja pięknie figu- ry i krzyże z piaskowca - dzieła majstrów z Białego Potoku. Ciężkie straty przyniosła wioskom zima 1945, kiedy od końca stycznia do poczatku kwietnia zatnymał się na linii Orawy front wojenny. Ta rolniczo-pasterska kraina była uprzemysła- wiana w okresie powojennym, a symbolami tej akcji sa wielkic zakłady "Tesli" w Niżnej oraz basen Jeziora Orawskiego na granicy z Polska. Piękny opis historyczno-krajoznawczy tej części Orawy ogłosił w "Wierchach" z roku 1962 Mańan Gotkiewicz. Turyści polscy wjeżdżaja na Orawę historycznymi traktami. Czeka ich tu gościnny lud, w niektórych okolicach posługujacy się piękną polszczyzna. Sieć schronisk i hoteli jest skrom- niejsza niż w innych rejonach Tatr, ale ziemie orawskie wciţţ jeszcze omija główny nurt wycieczek i letników. Spokój a na- wet odludność szlaków stanowi dodatkowy atut pięknej Orawy. 200. CHOCHOtÓW - TRZCIANA - ZWIERÓWKA Wygodna droga samochodowa ukazujgca środkor.uţ część Orawy i mprowadzajgca polskich turystóuţ cu Tatry Orawskie. Od urzędu cetnego w Suchej Horze autobusy kursoure - z pnesiadkg w Trzcianie lub Niżnej. Od rozdroża w Chocho- towie 52 km, różnica cuzniesień 500 m. Drogi miejscami stromEů (spadki do 16%). WOKbL TATR ORAWSKICH 483 Z Zakopanego d. 2 do Chochołowa (19 km). Od rozdroża 200a we wsi w lewo przez moat na Czarnym Dunajcu do granicy państwa, biegnacej oryginalnie wykształconym europejskim działem wodnym. Urzad celny znajduje się na terytońum Słowacji, 1,5 km od skrzyżowania w Chochołowie. Obsługu- je obywateli Polski i Słowacji. Od 1 maja do 31 października pracuje w godz. 7-19, w pozostałych miesiacach w godz. 8-18. Kantor wymiany walut. Przystanki polskich i słowackich linii autobusowych. Droga wiedzie dalej pnez trzy wioski do nie- dawna etnicznie rdzennie polskie. 2 km (liczac od Chochołowa) Sucha Hora (Sucha Hora, 790 m). Góralska wieś wzmiankowana w r. 1567 jako nouiter erecta, w w. XVII podupadła. Na mapach z XVIII w. Sucha Gura. W r. 1846 powstańcy chochołowscy rozbili tu komorę celna i zniszczyli orły cesarskie. W r. 1920 wieś została wraz z pobliska Głodówka przyznana Polsce, która w trakcie prac roz- graniczeniowych (1924) odstapiła ja Czechosłowacji. Po lewej kościół, przed nim dwie polichromowane figury z piaskowca. Interesujacy folklor typu podhalańskiego: polska gwara, pieś- ni, stroje, tradycyjne wesela. Stylowe zagrody drewniane (np. domy nr 23 i 24 0 ozdobnych szczytach). Na pn. od wsi rezerwat torfowiskowy. Na skrzyżoiuaniu cţ centrum osady (przed kościotem) odt4eza się m lewo d. 202. - Szosa wybiega ku zachodowi, na tzw. Hotarzu krzyż z r. 1860. 5 km Głodówka (Hladovka, 700-760 m). Schludna wieś góralska na grzbiecie i stoku doliny Jeleśnej. W r. 1598 wzmiankowana jako osada wołoska Illyeszna, 1619 Gelessna alias Hladuocuka. W 1. 1920-24 i 1938-39 przy Polsce. Góralska zabudowę zniweczył pożar w r. 1910. Na prawo od drogi kościół z 1. 1800-06. W kruchcie tablice opisujace dzieje negionu i parafii. Wewnatrz interesujaca Pieta. Na terenie rzykościelnym stary cmentarzyk z oryginalnymi krzyżami. ţ y drodze prowadzącej do kościoła piaskowcowa figura św. ţ'lońana. Folklor góralski. - Szosa zbiega przez wieś stromym ţpadkiem. W jej pdţ-zach. części przecina rzeczkę Jeleśna i przez rolę Dołumoście pnie się na grzbiet. Ciekawa *pano- rama Tatr Zachodnich, w których łańcuchu wybija się Osobita (1687 m). Z grzbietu w dół w dol. Orawicy. 8 km Witanowa (Vitanova, 690-720 m). Opis wsi przy 200b d. 201, która odiqcza si‘ ku pd. Przy rozdro§u pi‘kna **figura :at w. XVIII (polichromowany piaskowiec), jedno z najlep- 484 WOKÓL TATR ORAWSKICR szych dzieł mistrzów z Białego Potoku. - Szosa biegnie teraz płaskodenną dol. Orawicy, wysłaną nanosami rzecznymi. - 10 km Czymhowa, Cymowa (Ćimhova, 650 m). Wieś już w r. 1438 nadana synom P. Plathyego. Była ośrodkiem opozycji w stosunku do Thurzonów a później Thtikólyego i z tej racji bazą polskiej kontrreformacji na Orawie (w r. 1658 połowę sołectwa kupił tu ks. Jan Sczechowicz). W dolnym końcu kościół barokowy z r. 1775. Zabytki budownictwa orawskiego, stroje. Szosa mija wieś od południa. 12 km Lesek (Liesek, 640 m). Ludna wieś nad Orawicą, u podnóża pasma Skoruszyny (1314 m, 2 godz.). W rynku kościół barokowy z r. 1818. Osadę założył w 1558 Franciszek Thurzo. Miała ona pastwiska w Dol. Juraniowej, stąd zwane:j też Leskowską. Na pn. od wsi złoża węgla brunatnego do 1,5 m grubości, w końcu w. XIX eksploatowane. 200C 17 km Trzciana, ludowe Tyrścina (Trstena, 600 m). Znaczne miasteczko i węzeł dróg na lewym brzegu Orawicy. Gospodar- cze i kulturalne centrum Górnej Orawy. Nowy dworzec auto- busowy. Trzcianę załoiyli w r. 1371 osadnicy ze Spisza, prawa miejskie otrzymała w r. 1424. Słynny był tutejszy wyrób płócien lniai- nych a także garncarstwo oparte o złoże gliny na Bratkowczyku. Do poł. XIX w. do trzciańskiego gimnazjum uczęszczało wielu Polaków. Z miejscowościa tą zwiazanych jest kilku znakomitycli Słowaków: Marcin Hugolin Gawłowicz, poeta polskiego pochodze- nia, Martin Hattala, współtwórca gramatycznych zasad słowackie- go języka literackiego i Śtefan Furdek, pisarz i działacz emigra- cyjny w Ameryce. W pobliżu rynku znajduje się kościół katolicki z epoki goty- ku, w r. 1641 przebudowany w stylu renesansowym (ławy z w. XVIII). Przed kościołem wspaniała figura piaskowcowa z datą 1876. Kościół i klasztor Franciszkanów powstał w l. 170fţ i 1766, odnowiony został w r. 1912. Budynek plebanii z r. 1743. Dom nr 98 sięga początkami w w. XVIII. W rynku hotel "Rohacz" (40 miejsc, tel. 0926/483, restauracja). Od pn. msch. dochodzi droga 2b z Chyżnego (E-77) - do granicy 6 km. Trzciana jest punktem mypadocuym nad Jezioro Oramskie, spiętrzon.e w r. 1953 (Orauskn priehrada, 4-6 km). Jego pocuie- rzchnia wynosi 35 kmz, masa uród 345 mln m3 (część m grn- nicach Polski). Sporty cuodne, regaty jachtoiue, kąpieliska. WOKÓI TATR ORAWSKICH 485 Dalszy odcinek drogi schodzi w dolinę rzeki Orawy. Za mo- stem na Orawie (18 km od Chochołowa) stacja benzynowa czynna pn.-pt. w godz. 6-18, sob. 7-16, niedz. 7-15. 22 km Twardoszyn (ţůrdośin, 570 m) u ujścia Orawicy do 200d Orawy. Z Zakopanego 41 km. Miasto rozwinęło się na trakcie solnym z Polski. Już w XIV w. istniała tu stacja celna. Od Twardoszyna rzeka Orawa staje się spławna, tu więc łado- wano na tratwy sól z Wieliczki, a w wiekach późniejszych - drewno zwożone przez górali z Tatr. Do r. 1918 miasto było stolicą powiatu (okresu). Słynne były tutejsze targi, których specjalność stanowiły serdaki. Interesujące zabytki: Za stacją kolejową na prawo od drogi na cmentarzu cenny drewniany **kościół późnogotycki z 2 poł. XV w., odnowiony m.in. w 1653 - z sobotami i strzelistym dachem. Wewnątrz malowidła re- nesansowo-barokowe (w. XVII), wyposaienie częściowo z w. XVI-XVIII. Od r. 1989 trwa kapitalny remont kościoła. Obok nowy dom parafialny znakomicie skomponowany z zabytkiem. W centrum miejscowości renesansowy kościół farny z w. XVlI, przebudowany w stylu barokowym (1766). Pomiędzy kościołem a współczesną plebanią stoi piaskowcowa *figura św. Floriana, wg Zofii Steckiej najstarsze zachowane dzieło warsztatu z Białego Potoku (1705). W rynku domy mieszczańskie z w. XVII i XVIII. Wycieczki cu Magurę Oracuskg i rtad Jezioro Oratuskie (Zalecu Orauţski, 6 km). Szosa wiedzie odtąd wzdłuż krętej Orawy. Wsie rozsiadły się na niskich łapach zakolowych, unikając zbyt bliskiego są- siedztwa wody (groźne powodzie). - 23,5 km &asna Horka (Krasna Hórka, 570 m) - wioska wzmiankowana w r. 1420 jako Laurowa Lehota. Obecnie włączona do Twardoszyna. Stacja benzynowa. - 28 km Niżna (Niźna, 565 m). Duża miejscowość na prawym brzegu Orawy, powstała ok. r. 1395. Górujący nad nią szczyt Ostrażycy (767 m) wieńczy - jak pisał Mieczysław Orłowicz w r. 1921 - "podwójny nasyp ziemny z czasów pogańskich" (grodzisko z okresu halsztacko-lateń- Bkiego, znaleziska przedmiotów z brązu). Otoczony murem obronnym *kościół był pierwotnie gotycki, lecz przebudowy z 1. 1614-20 i 1715 nadały mu kształt barokowy. Przetwórnię lnu założoną w 1. 1947-49 w r. 1957 przekształcono w fabrykę telewizorów Tesla Oraua, produkującą dziś odbiorniki kolorowe. Orawa przerzyna się w tej okolicy przez pas wapieni należących do Pienińskiego Pasma Skalicowego. "Ostre i śmiałe formy skałek 'o9aţ[sAţsao enţTatuwopnq uasueţjs** ţţ[snţeaţ ţpoM ţmurL 'CacţjsaaqnZ 'IoQ nToI.CAţ n W s aaţfeW azoa ţfsel Aţ .CuIezpz,afM 'riţaalM oţanmg i CaAvotsaag mIsqaeţ z ats,I, ţsţza ţqasz pe IsouzAţ 'pd sţ-'(dţůţ,L earoţaţ) ţjotod ţ[sAţoţaTg zazad ţts :ţa?aoN 'uv?sa,L vţnyţ" oţamosvzam nwop ţ wţ I oţauo?vpţ?O mosvza z vraţnyoq w`Cabfmvţţtwndn nysţ?aqo rCzrd `W sm zţ 'uImpoqasnţ nţjunaay nţ ţa.zaqnZ z tzpoqţ.CAţ esozs eu.ţojţ nzsv?nyyy oţa:ţ/smoţdy op aamozsv:ţvyy aţţrsmoady ţ ,CţnH zazrd nsozs ţzpoyapo 'pd vv v?rnasoy mţaazrdnN '(EOZ --P -Ąţ vţ'a qţ'm 'yasm 'vd nţ "vt;o?iyV" ifanrnnţsar r nda?zls yoqţ 'Moţm.CAv eţ[Iţ[ t m_ soupnaT ntudo;s m.CusAvoam_ zoaz o aţ[saemaeu .Cuaaa; .imloţ[o M 'CaP[saaqnZ -Ion qţIţ Av ţaza;op pţTs euzom oţ[q.izg 'aCaua9e ţzacupaasod anufeuţCAţ m `auumţo9 afoţjod ţs nţouiop msozsţ[ţuw M 'qa.Cnţoţjstu;al peso aazţ[easţ sTzp ţCsm eţjnţoqeH empatsţs zeao aazaaqnZ -amolltm omtant -.ţopnq ausazalodsnţ ţ[eupaf afnunuoQ nuIemeaq ţuuiuza.C;sţ(aaţ -ţjeaeqa z ţCpoaţez* aAţoqţazţauţjW d W s .Clenţoqaez isAv aM -qT6T 'a ^ţ e’ţuo’ds eusţfaox sţwozţiaţaţ -eazpamzpacu eu eţuBMoţodez maţeţmez z 'eţsMafazlpojĄ sualaT-j wrm oa yezpamp0 '(qTOZ 'P 'ţod) us`Caox isnwu eaţfmo8n - eţ[Aţg(odC9aZ nţ ełs.sv;azad -.H ţ .Cwołod oţ - 'uIassd.CAv am.wolţ W s Zlmpru; .Caueţ[zsatyţj 'InX -M po sueAvotou qa`CAvoţ[ispod qaezeţţ m `aTeţj, .Czoupod 'qaez n mmnrţ op vvpzaf nţorp 'yasm ny ţrs mzţ?vţpo ţsm ţasţza -ud M -eţI OOL^ oţauuoaqao npomqo onţţamsalpeţ '(6Z-GT8T) ţoţT -oaeq onţomsţza IoTasog 'oţacţjsaiqog III eueP eţ[sf_onţ aţ[sast -sa-oţjsnţayl zazad ţuIaaaaqnZţ z zeaw euolsds ^ggT ^ţ `(i,L9qT) t.69T -a po euenţoţjusnuznţ oţaţjsnţeaţ enţTsued ţjţeatsafaa nţ eu eaţaţ[s emloQ '008T -a z .Cuza.CtsţCa.Csejţj Iotasox 'qaţuţ .Ca -oţ CaţsTIqodţz oueAvCqop`CAv aacAţoţjsecd 'qa`Cuza.Cts.Ctae qasms -atuIeţj nqoa.CAţ z elfiuţils XjX-IIIAX 'M 'ţ `IAX ''ţ "ţ euozolez - -(ţClena auzţtod) oţaţjsuatel-oţjaetzsleq nsaaţjo z -ţaţoaqog uTlop z fipna nt ouozomop ţg-L^8T -I M -XIX -'ţ. z ţcuznţ t eaaid oţaţ[IatAţ .Cuma* waPjoţod peţ 'nl.C;s uIn[smeao ,H qaţCuemnţaap ţeqa* .C[odsaz aAveţ[am `Ilog CanAoaqog 'nţzi ţ,C?n'f ąno?ţaţ o? 'ţ?nH n DţIno9nH nzsn?nyyy oţaysmoţdy op ţg-ţ ţpar7soţnn bmov pfiţwnas v -pod z) vţqnX `Cu?oţ zazrd 'un?vypod yřmvsaţd m ţţs v?nmoya -aznyy amnyam ţ pmţyard 'bfaţnrasuoţar fimoţasţza z łwozaiţ?od 0081 M ţ ' vfiw wţ/ 91 řd 'ţmnrţ '7řP fa?np amţ9aţq ţnsozs numo?ţ -T8ţO8LT 'l z ţMoţjoaeq IotasoX 'ţţjsaaqnZ eZnq elem nT eI`Cq Z9ţL^8T -I M -59W99T -I Po euenţoiou satm .oined .x 4^6T 'a M łestd - .CAţeţQ mţozacuMolew o mousas ţuceţ[łeţs luiţeu qnI lw`Cuocsa’ez z .Czaoqz qaţCuweadn i qţ.Cupoae’ ţassa;uox HOIHSMVHO HlV1 7QHVM ţo v a00Z ! I L8b HolNsMvao dlvl -ţţIoM 488 WOKÓt TATR ORAWSKICH WOKÓL TATR ORAWSKICH 489 Decyzja o budowie muzeum na wolnym powietrzu zapadła w r. 1966, w sierpniu 1975 nastapiło otwarcie pierwszej części złożonej z 22 obiektów. Przez następne lata ekspozycję wzhogaco- no o kolejne zabytki budownictwa drewnianego, ściagane z całej Orawy. Obecnie jest ich 58. Do najcenniejszych naleiy póżno- gotycki kościółek z w. XV z Zabrzeży. Niektóre chaty maja frag- menty z poł. XVIII w. W okresie 1 maja - 30 pażdziernika skansen czynny jest od wtorku do niedzieli w godz. 8-16ţ od 2 stycznia do 30 kwietnia pn.-pt. w godz. 8-16. Jesienia 1944 na "łdkach Stef- kówki" przyjmowali nocne zrzuty partyzanci radzieccy i siowaccy. Z parkingu odchodzi ku zach. w las niewyrażna ścieżka do oddalonej o kilkadziesiąt metrów *jaskini wodnej Stefkówki (Brestovska lub Zuberecka jaskyńa), przez którą przepływa Stefkowski Potok. Jaskinia ma ok. 1450 m poznanych kory- tarzy i ładne nacieki (opisał je już Jan G. Pawlikowski w r. 1887). Potok tworzy wewnątrz podziemne jeziorka kilkume- trowej głębokości i 5 zalanych wodą syfonów (najdłuższy ma 120 m i 17 m głębokości). W 1. 1968 i 1974 grotołazi słowaccy prowadzili eksplorację, z myślą o udostępnieniu części koryta- rzy do zwiedzania, w r. 1974 pokonano I syfon. Jak na razie, bez sprzętu można wejść parę metrów lewą stroną pod skalny okap i oglądać nisko sklepioną salkę zalaną wodą. Z krańca parkingu ku pd.-zach. odchodzi droga jezdnu. Po lecţej stronie cu 8-metrocuym leju krasoruym inny cţlot Sle/- kócuki (?). Ok. 25 m dostęprtego korytarza (konieczna latarkcrJ kończy sy%n cuodny. Drog4 w kilka minut do czynnego przţůz caly rok ośrodka ruypoczynkocuego VŚDS, zlożonego z 15 8-oacţ- óocuych domkóur cu miarę molnych miejse nocujqcego turyst˘m, telţ 0847/95108. 500 m dalej dtua coyciggi rcarciarskie nn stokach Wielkiego Klina (Vel'ky Klin, 1412 m) 260 i 1200 m dlugości o przecuyższeniach 80 i 380 mţ Za skansenem szosa przechodzi na pn. stronę Zimnej Wody Orawskiej. - 45 km Brestowa (Brestova, 900 m), śliczna polana. Nazwa ta rozciągana jest obecnie również na Stefţ- kowską Polanę. Leśniczówka. Przyst. autobusowy. Ku pri. odchodzi d. 2036. Leśniczówka Brestowa ma trwałe miejsce w historii turystyki w tym rejonie. Już w poł. XIX w. była tu giównym punktem oparcia, a gajowi pełnili funkcje przewodników. W r. 1858 kwate- rował tu z kolegami Miklós Szontagh - razem weszli na Kociţ' Skały ("od ludu zwane maćacie djery"). August Otto w kolejnych wydaniach swego przewodnika wyodrębniał rozdział "Wycieczki z gajówki Brestowa". Dol. Zuberska (Rohaćska dolina) ścieśnia się teraz między 200g lesistymi grzbietami. Po lewej sterczą w górze wapienne Kocie Skały (Maćie diery, rezerwat przyrody), na wprost wznosi się masyw Osobitej (1687 m), spod którego opada dol. Jaworzyna. Szosa przecina trzykrotnie Zimną Wodę. Uwagę zwracają wały moren czołowych spiętrzone na 15-35 m ponad teren. Duża ich liczba (Roman Lucerna naliczył przeszło 9) świadczy o częs- tych oscylacjach lodowca. Rejon ten szczegółowo badali m.in. Bronisław Halicki i Eugeniusz Romer. - 48,5 km w lewo od szosy "Primula" - nowoczesny hotel górski ze 120 miejscami w pokojach 2-, 4- i 12-osobowych. Przystępne ceny. Restaura- cja, bar, narciarnia, wspólne WC. Tel. 0847/95179. Duiy par- king. Pierwotna "Primula" spłonęła w trakcie prac wykończe- niowych przed oddaniem do użytku w r. 1978, zrekonstruowa- ny budynek przyjął pierwszych gości w r. 1982. W 1. 1970-86 było w tym miejscu pole namiotowe. - 49,5 km most na Zimnej Wodzie Orawskiej, powstającej nieco wyżej z połącze- nia potoku Rohackiego z Latanym. Przed mostem pomnik ku ezci partyzantócu i odejście d. 206 i 217. 50 km Zwierówka (Zverovka, 1000 m). Z Zakopanego 69 km. Przyst. autobusowy. Skrzyżowanie: ku pd. cusch. cuy- biega notua szosa cu gldb Dol. Rohackiej, dla samochodów otwarta jeszcze na odcinku 1,2 km (opis d. 207), ku msch. odchodzi droga bita cv Dol. Łatanq (d. 216 - zakaz cujazdu). Szosa zatacza łuk w lewo. - 50,5 km Schronisko na Zwierówce (chata na Zverovke, 1020 m). Końcowy przyst. autobusów. Schronisko ma 32 miejsca w pokojach 2-, 3- i 6-osobowych. Dwójka 375 koron, trójka 410 koron, łóżko w pokoju 6-osobo- wym 100 koron (zima 1994). Bufet, ciepła woda. Tel. 0847/95106. Dodatkowo 30 miejsc w 6 domkach. Obok schro- niska dom HS - centrala na Tatry Zachodnie - Grupa Północ- na. Tel. alarmowy 0847/95101. Moina tu zaangażować prze- wodnika. W zabudowaniach leśniczówki centrum informacyjne TANAP, czynne przez cały rok pn: pt. w godz. 8-16; sob. i niedz. 8-12. Sprzedaż wydawnictw. Schronisko jest punktem wyjścia wycieczek 206-208 i 215-218ţ Narciarzom służy kolej- ka krzesełkowa na grzbiet Przedniego Salatynu (zob. d. 206a). Osiedle Zwierówka nazwę wzięio od polany leżacej na terasie morenowej u połaczenia dolin Rohackiej i Łatanej. W w. XVIII lana należała do gminy Niżna w r. 1803 miała ja już wieś pOdbiel (20 km). W r. 1925 polana weszła w skład latyfundium , tzw. Państwa Orawskiego. Zniesiono wówczas pasterstwo, a do 49O WOKbt TATR ORAWSKICH NA PRZELFCZ W OSOBITEJ 1 1 Stawek pod Zwierbwkţ ok soo m , \\ \ jG \ \ ţ'P 'PRIMULA' \ 7 \ a 8 \e \ POLANA ZWIERbWKA oř řoo ţ w : \ /1 4 / \ ţOţř/ \ CMENTARZ PARTYZANTOW a / ţ d.2,s 2 / 8ů ţ i " ţs ů. s teten9 NABRESTOW/1 1 WDOL. Osiedle turystyczne Zwierówka - odcţczny szkic autora. 1. Schronisko; 2. Domki campingowe; 3. Dom Horskiej sluźby; 4. Caloroczny punkl informacyjny TANAI'; 5. Dom wypoczynkowy "Dopravstav"; 6. Pomnik SNP; 7. Hotel górski "ChaLa Primula"; 8. Przystanki autobusowe. leśniczówki doprowadzono przez "prastare bory" Dol. Zuberskiej dobra drogę. Małe schronisko w wylocie Dol. Łatanej spłonęło w r. 1926. W 1. 1928-29 KĆST Kubin zbudował nowe (zagospodarowa- ne tylko w lecie), ku czci pioniera turystyki w tym rejonie nazwane "Mat'aś5kova chata". Od 7 listopada 1944 na polanie mieścił się sztab dużego oddziału I Słowackiej Brygady Partyzanckiej pod wodza Piotra A. Wieliczki. Rannych ukryto w chatce w lasach Salatyna (d. 217). 8 grudnia rejon naszli Niemcy którzy natarli z nieoczekiwanego kierunku, od Osobitej. Wielu ludzi poległo w schronisku i obok niego. Notował polski uczestnik bitwy, Stanisław Majewski ("Marian"): "Bilans pierwszego dnia był tragiczny - 21 zabitych, 16 zaginionych, ponad 30 ciężej lub lżej rannych partyzantów. Tragizmu sytuacji dopetniały głód i mróz. (..J Co by- ło w magazynie - spłonęło." Poległych pochowano później w wylo- cie Dol. Łatanej (d. 216a). W lutym 1945 przez okolice Zwierówki WOKbL TATR ORAWSKICH 491 wiodła trasa wyprawy TOPR po rannych partyzantów (d. 217). Spalone podczas walk partyzanckich schronisko, zostało w r. 1945 prowizorycznie odbudowane. Obecny budynek stanał 1. 1948-49 a następnie był powiększany (m.in. 1959 i 197Q-71). Dom HS zbudowano w 1. 1960-62. 201. WITANOWA - ORAWICE Piękny krajobrazomo i najbliższy dla polskich turystóm do- jazd Lu rejon Osobitej i m Tatry Oracţskie. Zaóytki rzeźby kamiennej z marsztatóLu ur Biatym Potoku. Od r. 1935 droga samochodoLua, ok. 1960 r. unocuocześniona. Autobusy. 8 km, 100 m różnic.y Lvzniesień. Z Chochołowa (d. 2) droga 200a 8 km (z Zakopanego 201a 27 km) do rozdroża (**figura) w pn. końcu wsi Witanowa (690-?20 m), rozciagniętej na prawym brzegu Orawicy. Stad ku pd. szosa przez wieś, założona w r. 1552 przez Thur- zonów na gruntach Czymhowej (długie spory własnościowe). Kilkakrotne pożary, m.in. podczas walk w r. 1945, wyniszczyły budownictwo regionalne, zachowało się zaledwie parę stylo- wych zagród. - 0,3 km po lewej *figura św. Rocha z r. 1770. - 0,8 km kościół (1932), wcześniej sklepy, przyst. autobusowy i wyciąg narciarski. - Za wsią szosa skręca ku pd. i wiedzie płytką uprawna dolina. Potok płynie obok skalistym korytem. Za drugim mostem rozpoczynaja się lasy 5,5 km leśniczówka Czarny Potok (Ćierny potok, 763 m) u ujścia strumienia tej nazwy, spływajacego spod szczytu Skoruszyny ( 1314 m), której masyw ogranicza dol. Orawicy od zachodu. Z szosy ukazują się bliskie jui szczyty Tatr Zachod- nich - Furkaski, Bobrowca, Wołowca, Rohaczy i Osobitej. Wjeżdżamy pomiędzy pierwsze domostwa Orawic. 8 km Orawice (Oravice, 790 m). Z Chochołowa 16 km, 201 b z Zakopanego 35 km. Rozrastajace się z roku na rok osiedle ţeśne i turystyczne, malowniczo położone na pn. skraju Kotliny Orawickiej, stanowiącej część Rowu Podtatrzańskiego. Na pd. *panorama Tatr, od lewej zaczynajaca się Giewontem. Za mos- tem na potoku Bystra plac postojowy i krzyżówka dróg. Rozchodzą się stqd szlaki turystyczne: w lewo 202 do Suchej Hory i 222 do Dol. Juraniowej, prosto 220 i 221 w Dol. Bobrowieckq, a w prawo 203 (szlak pieszy do Brestowej oraz cuariant dojazdu samochodowego do Dol. Zuberskiej). Weześ- niej, przed mostem na Bystrej, odchodzi ku pn. zach. droga 492 WOKÓt TATR ORAWSKICR dojazdowa do schroniska. StAţi przy niej kaplica św. Anny, zbudowana w l. 1817-20, wewnatrz rzeźby ludowego twórcy Hutlasa. Schronisko (chata v Oraviciach, 800 m) ma 60 miejsc w pokojach 2- i 3-osobowych 100 koron za łciiko (zima 1994). Ciepła woda, restauracja, bar. Tel. 0847/94125. Na placyku przt:d schroniskiem końcowy przyst. autobusów (9 kursów dziennie z Witanowej). Obok duży prywatny autocamping, czynny od 1 maja do 31 października. Wygórowane ceny. 50 miejsc w bungalowach. Tel. 0847/94114. Poniżej w cen- trum wsi, restauracja sklep i stacja turystyczna Jednoty" - 44 miejsca w pokojach 2-, 3- i 4-osobowych. Tel. 0847/94142. Orawice majţ dogodne Lercny do nauki jazdy na nartach i dwa wyci4ł;ţi (fi00 i 800 m długości). Obszar dzisiejszych Orawic nadał w r. 1608 Jerzy Thurzo mieszkańcom Trzciany. Zawiazała się tu w 1. 1643-44 (wg Włady- sława Semkowicza) osada Bystra, która w 1. 1658-59 wskutek surowości przyrody popadła w ubóstwo, a "chotar Bistranski" otrzymał Twardoszyn. Zachowany opis granic osady z r. 1659 zawiera szereg nomenklatur tatrzańskich. Osada Orawice rozwi- nęła się w w. XIX w zwidzku z wyrębem lasów i górnictwem w przyległych dolinach. Były tu Lartak, leśniczówka i karcznri popularna wśród podhalańskich górali. Turyści zjawiali się rzadko, jednym z nich był Kazimierz Lapczyński. "Doszedłem do Orawicy -- pisze w r. 1862 - jednej z najpiękniejszych i najobszerniejszych polan tatrzańskich. Tartak, domy gajowych, kilka szałasów i szop, sy to jedyne ślady człowieka; ale Pan Bóg z miłościa musiał na te zielone łaki i na te pyszne bukowe i jodłowe lasy popatrzeć, bo czujesz tu obecność jakiegoś dobrego ducha." W l. 1871-86 był w Orawicach leśniczym Antoni Kocyan (urodzony w 1835 w Ma- kowie, zmarł 1916) - znakomity badacz fauny, utalentowany pre- parator ptaków. Jego prace zdobia dziś kilka muzeów, w tym Muzeum Tatrzańskie w Zakopanem. Gościł m.in. Tytusa Chału- bińskiego, Wojciecha Kossaka, Helenę Modrzejewsk4 Jana Grze- gorzewskiego. W r. 1933 Twardoszyński Oddział KţST zbudował małe schronisko z 15 miejscami. W poczdtku r. 1945 na wysokości Orawic zatrzymała się na 9 tygodni linia frontu, powodujac dużo zniszczenia i straty. Obecne schronisko wzniósł w 1. 1947-48 od- dział KSTL z Twardoszyna. 202. SUCHA HORA - ORAWICE Szlak wytrasotuano tu r. 1958 - po otwarciu dla turystócţ przejścia granicznego tţ Suchej Horze - jako piesze dojście m Tatry Orawskie. Ładne widoki. 10,5 km 300 m podejścia - 3 godz. (T3 godz.). Zn. żóite. Konieczne dokumenty. WOKbL TATR ORAWSKICR 493 Witanowa o. 4 \ ó a0 - STACJA NRYSTYCZNA lS ţ D 500 m 3 Węzei turystyczny Orawice HRADY - wg odręcznych szkiców SCHRONISKO 8utora. cl t- Sţ 1. Schcunisko (opis d. 2016). 2 ţ ţ'sţ 2. Autocamping (opis d. 2016). Obok kaplica św. wiona m.in. 1864; OROţEţ 0'ţ i10ţ 3. Leśniczówka z tablicţ upamietniajdţa Antonie- go Kocyana, umieszctona w r. 1966. Stara kocya- nowska leśniczówka a ţ Ą spłonęła w r. 1998; ţţy ţ a ů. Sklep, restauracja i bar, obok stacja turystyczna "Jednoty" (opis d. 201b). 5. Przyst. autobusowe. Ns Bo,ek w Dol. 8obrowieckq Od urzędu celnego Sucha Hora (790 m - d. 200a) 0,6 km 202 przez wieś do skrzyżowania przed kościołem. Zn. żółte wioda stad uliczka w lewo, a za ostatnimi zabudowaniami znów w lewo, w górę potoku. Droga wznosi się łagodnie ku pd. wśród pól. Po 30 min (od kościoła 2 km) zbliża się do gra- nicy państwa poprowadzonej szerokim odkrytym grzbietem. Piękne *widoki na Tatry. - 3 km (45 min, .ţ40 min) szlak wchodzi w las i nadal równolegle do granicy wspina się ramie- niem Magury Witowskiej. - 6 km (1.45 godz.) znaki zwracaja się ku zach., a po 10 min wychodza na skraj rozległej polany grzbietowej Wyżnie Działy (latem wypas owiec). Kierujemy się jej brzegiem, ku pd. zach. (nie ma znaków!). Odsłaniaja się piękne *widoki, m.in. na polskie Tatry Zachodnie, oryginalnie atąd ugrupowane. - 8,5 km (2.30 godz., .ţ2 godz.) w zach. cyplu polany drogowskaz (1091 m): Poigezenie ze zn,akoura- nym niebiesko szlakiem sprotuadzajgcym z Magury Witourskiej (1232 m - na szezyt siyncłcy ze wspaniatej *panoramy 30 minut). 494 WOKÓL TATR ORAWSKICH Zn. żółte wioda teraz wraz z niebieskimi - leśnymi drogami w dół, a potem przez bujne murawy na dno uroczej Kotliny Orawickiej. Na drodze bitej połaczenie z d. 222a. W prawo w kilka minut do Orawic (790 m). Opis d. 201b. Z Suchej Hory 10,5 km - 3 godz. (T3 godz.) 203. Z ORAWIC DO BRESTOWEJ 203a 203b 5 km Borek (931 m) - szeroka przełęcz wiażaca Tatry Droga o dużym znaczeniu dla polskich turystócu jako piesze dojście w rejon Dol. Zuberskiej. Łączy ona dmie kotliny pod- górskie - Oraiuickg i Zuberskg - stanowigce zach. zakońezenie Idomu Podtatrzańskiego. Chlodne lasy i petne kmiecuz polany, latem moc malin. W cv. XIX możono tędy rudę z Bobroruca i Furkaski do huty w Podbielu - drogę bitq z˘udoţuano ru r. 1959. Na polanę Brestowa 10 km, 2.30 godz. (2.15 godz.). Zn. zielone. Droga ma diua ruarianty samochodocoe - do Ha- bócuki i do Zuberca (po 11 km) stanocuigce zarazem trasy rocuerome. Od rozdroża w Orawicach (790 m - d. 201b) wyrusza- my odgałęzieniem prawym, jedynym nie oznaczonym zakazem wjazdu, w kierunku wspaniałego masywu Osobitej (1687 m>. Droga przecina polany (jesienia zimowity). Z prawej płynie potok Bystra Orawicka, w którego nazwie przetrwała pamięć dawnej osady Bystrej (por. d. 201b). - 1 km (15 min) mostek na Bystrej, która w pobliżu powstaje z połaczenia potoków Mihulczego i Bobrowieckiego. Z odsłonięcia widok aż po Gie- wont. Szeroka Dol. Mihulcza (Mihulćia dolina) dźwiga si4 łagodnie, częściowo pokryta lasami. Na pd. u stóp przedgórzy Osobitej polanki Podholki. - 3,5 km leśniczówka Mihulczc (868 m). Widoki na potężny masyw Osobitej. Dolina w Lej okolicy jest miejscami podmokła. Droga w skrętach wspina się na przełęcz. Na pd. opadają z masywu Osobitej doliny Krzemienne. z wałem Skoruszyny (1314 m), najniżej położona z wszystkich przełęczy wokół Tatr. Samo siodło jest spłaszczone i porosłe podmokłym lasem (stad zapewne nazwa). Z Orawic 1.15 godz. (11 godz.). Droga schodzi teraz wzdłuż skraju długiej polany Krowiarki w Dol. Błotną (Blatna dolina), która spływa potok tej samej nazwy, wzmiankowany już w r. 1659. Dolina rozszerza się WOKbt TATR ORAWSKICH 495 niżej w przestronna kotlinę, w której leży leśniczówka Błotne (859 m), od pn. osłonięta zboczami Urdówki. Z Borku 25 min (T30 min). Pnemierzamy teraz polanę zw. Hala (widoki!). - 6,7 km: zn. zielone odłaczaja się od drogi jezdnej ku połu- dniowi. Droga bita cuiedzie dalej dolin4 Potoku Btotnego, do miej- scoruości Habóurka (d. 200fţ - w sumie 11 km. Jadąc samo- chodem lub rocţerem z Orawic do Dol. Zuóerskiej można sko- nystać z malocuniczego skrótu: ok. 1 km za odejściem zielon,ego szlaku od szosy Borek-Haóómka odchodzi ku pd. uti.uardzo- na droga, przelamujgca się przez widokowy gnbiet Chotar. Na grzbiecie nierţielki rezercuat przyrody Między Borami, chro- niclcy resztki dacunego podgórskiego torfowiska wysokiego, zniszczonego czgściowo pnez rekultywację. Droga sprotuadza z grzbietu do wsi Zuberzec (d. 200f) - z Oracţi.c ok. 11 km. Szlak pieszy prowadzi przez polanę Hala (kładka na Potoku Błotnym). Dalej wznosimy się ku góne zboczem zw. Maniowa przez las i łaczki na łagodny grzbiet (od szosy 30 min), slcţd w kilka minut obniżamy się w Dol. Zuberska. 10 km Brestowa (900 m - d. 200ţ - leśniczówka nad Zimna Woda Orawska. Z Orawic dotad 2.30 godz. (ţ.2.15 godz.). Przyst. sutobusowy. Pieszo na Zwierówkę szosq 1 godz. (.ţ55 min). DOLINA ZUBERSKA Dol. Zuberska jest jedyną w Tatrach doliną walną leżącą w dorzeczu Orawy i jedyną uchodzącą w kierunku zach. w czym stanowi jak gdyby odbicie skierowanej ku wsch. Dol. Kieżmar- skiej. Zajmuje powierzchnię 3ti kmř, co stama ţą w rz4umc trzech największych dolin tatrzańskich. Pod względem uroku i bogactwa form terenowych jest najpiękniejszą w całych sło- wackich Tatrach Zachodnich. Znaleźć tu można dziewicze bory, uKiyLe WOQoSpa4y, grupę przeţuccuym avawţ.., ůů czne ściany skalne, po których wspinają się stadka kozic. Różnorodność typów krajobrazu jest wielka: od beskidzkich charakterem zakątków w okolicach Brestowej i Stefkówki, poprzez typowo wapienne formy w grzbietach Osobitej czy Siwego Wierchu, aż po kamienne pustacie Dol. Smutnej czy Dol. Spalonej. Układ całego systemu jest dość skomplikowany. Z orograficznie prawej strony mamy tylko dwa odgałęzienia boczne, natomiast z lewej jest ich aż 10 - wszystkie sięgajy pod główną grań tatrzańską, która opasuje Dol. Zuberską na długości 15 km. Wylot doliny leży na wysokości 875 m, naj- wyższy punkt w otoczeniu stanowi Banówka (2178 m). Większość obszaru doliny zbudowana jest ze skał krystali- cznych, w sporym procencie granitoidów. Skały osadowe - wapienie i dolomity - występują w obu bocznych obramieniach (Kocie Skały - Osobita - Grześ oraz Siwy Wierch - Biała Skała), powierzchniowo jednak grają rolę dość podrzędną. W ranitach rozwinęła się typowo wysokogórska rzeźba gla- cjalna. Klasyczne kształty mają podcięte progami kotty dolm Smutnej i Spalonej, ciekawą i dyskutowaną przez geologów formą jest wysoczyzna Rohackich Stawów; żłób lodowcowy Doliny Rohackiej należy do najpiękniejszych w Tatrach Za- chodnich" (Bronisław Halicki 1930). Bardzo dobrze zachowały się wały moren czołowych i bocznych. Nazwę bierze dolina od leiącej u jej wylotu orawskiej wsi Zuberca (Zuberec). Nazewnictwo było tu zresztą zmienne. W naszej literaturze dla dolnego odcinka długo używano na- zwy Dol. Studzienicy lub Dol. Studzienej Wody (Oracuskiej). Do ok. 1937 r. Dol. Zubersk4 zwano lesistą część Dol. Rohac- W tţ. jm Y 1ţ ., a / 2 I pr / J ) / / i%J\\ OÓ Ń -u w : W w U r 1ţ 2 Ó 0 n W Y ţţ/g ř 'H o w O"J ó řţ / ţ oy m m/ 2 J 6 / . m N ŃÓ /% ţ W u o 00 // / \ \ K _ , ţ , ţ z I t IYłdn i W ţ / \ O ţ\ Y I t \ 9 2 \ u ' ţ i / . / / e / 0 v 4 g00 Ho ţs ó i io ó 1 O t ţa Y w Y yI> oy Y 0 0 2 t ó W m Y O ; ó D m a U t > Y e Y w m Ń O Y ó oţ 1ţ ţ M" aţţţţţm a N i / / / ţyţYS IN03lbd o, 1 ţJ CIELĘ ţi > J 0 W ţ H It O n O /U N Ó 1 2 U U ( / ţ I ţr Z ~ .. J Urv O, O / ţy w2 /ţ2 ţI ^ / \/1/ţ ' I, n \ I ~S:Y !OS óţ \ -f! O ţţ. hţs 'ţ 'oo. _ % S t % .'ţ ţ6 ţ'O 1 2 t -/Y f / ţ) 2 ~ ţuů, ţř \ L O / 4 =,ţ" \ o > a \ ó laţ Hó 2N > t U t 2 t w /" \ Iaţţ" Ń Fo ţo 1řţ m N w 1ţ 0 1 a ; I Q m V _0NJ Ó I.f Y I NY;O mNm M/ţ Źm / VHa mC N O m'myY ţaţc > m ţţţamcróyţ.0 1 rr mo"ţţţśó 2%Sţ >,.řY_Ym 1 e YO 1 " mN EYsmo mCw ţ-niMthţIţţo1 azao9 nţ omoats ţc_s emdsM masel ucyzp t (sţeMn) oMsad .b ţţ .Cueiod Cam_ zcţ nauoţ 'uaez M .CuIafe;s t ţazaotod .iulezas.xţ ', -oţaatMg .Caoţ op otuoats ţzpeMoad ţ'auoMaaza 'uz uxasoţs ţzp ţ -oqap˘ `isozs po (etetM t zeţsMoţoap) ţMozatusai MlaazadeH . . . ţ 'ţ90Z 'P) . ţ- DzsDţnţ/ryy o.9aţysmoţdTţ op Dsozs vzmvmoţDw Dmov atzpatrrt : omDrd m łţymozţvsa/ DZ '('zpoţ TT) 'zpoţ gT'T ozsald pţop .. eaaaqnZ Z 'eţMo§am,saţ '`CMosnqo;ne 'is.izad '(uI OE6 'ţio `nol r qbOZ -eţts nolatg pod) ţlgalS ţl8tg Pnd ţNelod etstzpeds utţ g 'Mosel qa`CuotqazaTazad aTulcs poasM ouIoaTs W s IsouzM sz zaţłaard fiysuDTang Dv Dmoţvnrţ Dţ9orp ţas DtzţţDţpo omDrd M , ţaead oţaaţro;ţ faztuod azoapzoa uIţ E - 'tuaqaaaTM uI.CMts t 'qggT 'a z z.Czaţ alzpoM faMoaog eu mayTsouI peH 'nusţ ;alqzaţ ţsm CaMead z `(uI T6g) eaozaţ ţts TsouzM CaMai Z '(atuuatzp Mosmţ OT 'ţo -.isnqo;ne) .C;nH tsM op esozsţya.itţie -atzpţsazs ţei nauoţ M eueMopnqz .ipoM faMoaog -iop ţţţd zaq bsozs '('zpoţ gI,'ET) -zpoţ9 gI,'ţ - uatsamzm `Camzor w gţOI yvrapţ 'm,sovvt?Sor !'aţDţ9oq aţyţCmzatv t mozDrqofDrţ yaţ'vţDvţB -ţt0 pOlSm DJł)pOţm 'rţDţ Oó7vDrt( 'yODZ m DtţZJó1Orţm DZOOrn Hţli3lM IIMIS I ţţtlţłS ţI'łVlB Z3Zad 'b0i 'eţMoqeH t aazaaqnZ alsM .Cmiop nţ0iţA1 n aOţZal ţCiIUOdSţp llOţuaeMţ.Id i(Jeaa'ţeM7l. M OSC_alul ţqzali ţznQ '"eeTseeadoQ" ;euofsuad c uelnuIcad eTeqţ" tţs -aoţ ţlatoq ţ_felalzpn Moţalaou eţsmoaqas aurţizpaisţs M 'uc`fu -GCaeuuoTuT ulaTţund w.Cuzaoaolea z zeaM dţůHţţ, eanlq zeao gH BMoţuń;ea eCaeTs ţoq0 '(ţOOZ 'P - aMoţmduIea njuIop t oţsmoaqas) eţjMoaatMZ IMoue;s .CMoped.CM Tţund .izsdalfejţ '(EOZ I ZOZ 'P - eMołoqaoqţ z ozsatd `EOZ ţ TOZ `OOZ 'p - ţI GE - aaţea0 t kMoueyM zazad ţsaf fazciq azazsaf `utţ pg 66b VNSkł39llZ VNIlOO ţsaC ţţM9aacMZ eu eMoloqaoqa z) .Cuieţtatso oMtel oMoţunsots uo ţsaf qa`Cagtţj eiP `ţasiřd iaţ'ţ'tnţ iietţtuied uuft o `iq otaeM - 'o9aMopoqaomes nqan.t ţeip etţyuez amaaqo ţsaC ţsozs ţsţza ezsţW M '(L86t 'a M dNIţJ. anzea8 anpoqaeZ ţCatey eu muazaazszoa od oaatdop nls.iuIod oţat po ouotdtţspo :nuzaaTeţso) Ilatoq .CMopnq op atasţzazs eu olzsop ay ţ'nuzaza ůoqo - (OG-G96t) uţteieS Iupazad pod oţaMoţlasazaţ nţiaţCM oţaznp I IinauIepţ 'Mzt nţ mamatzţleţpo z uoţeg pod .Cs -ozs .CMopnq po otţzaodzoa nueldţţCaeztieag '(iasfanu OZg-OZg) faţaeqog 'loQ Cames M c (iasfatw Og9TţOZT) aaMoaatMZ eu - ya,CMoţu.Czaod.CM Moţ[poaţo qayialM .CMopnq `C;ţafoad .CIeZsM -od Gg-g96T ţi M 'oţauza.Cis.f.mT eiueMoiepodsoţez maueld '(GTZ ţP ţqřz) 2ldO.L eMead`CM eltieao ţa.Cuuea -feaţS eu aateqa fausai M `Pb6T elupnaţţg CauGCaeţy,pCaed tfaţe f:łrţsMoiaiyq od 'aaMoaatMZ eu maqeTzs az `MoTuez.ftaed OOZT ţo oieMouoCaets azaDyoţI alzoqo M bb6T empnaţ nţTţzaod M eţsaaqnZ 'ioQ ţgţb6T anutz M '(aLOZ ţP ţqoz) ,LSţţI l?M -ets.CM eţsmoaqas azsMaatd `marooţeg pod wţaaiazaZs nţuIop M oueMoaateMX 'eTlqosOţ I azaeuog ţCli_Moue;s aiaa auaeindod ţrţsMoqaniouIg uetaepZ nţ llzpoqa.Czad .Czsm mueMynzsod" M -mqnletl0 snţC,T,ţ`n[su`Czadeţ zaan_ mzeţ - n[siod z amsoţ aro -oţZţzaodez aMoţneu eluepeg 'CaueMoţdoaţ yzaţCaoa atuazaoţj 'totso qalţsuezaTeT z ţupaC .ilenu nT - amzoţ ţef atuqopod " iheZOeiTO'ţ M 'IţOţSiiaiOSO7( I iIOIţSIIeIdOţeZ tiOţMiiSţuI maţslMol uţCuotqnln el`Cq eţsaaqnZ 'ioQ 'c[aixsaeioM qaioţ eţitţ nţ ol.Cq faMotetMs atufoM l od azazsap 'gTgT 'a od zaatsM exsIMTsed aMs 'M Xţ 'lod Z od ze uIatMoq nT elelw `ţ’ţys?atqpřd ,ţaslod 'Cautnuzg 'ioQ .elP aţfnMotiaez ţMzeu W uTeTso ţt 'fay VNSH3BflZ VNIlOO tibţ 'aZIZ 'P ţţuDrţ fa?np aţ -yasm -ud nţ -qg˘l 'P ţ??ţd nţaţqz -pd n1ţ v?po2s :asţza -yasm'- -(-zpoţ qb-gT) -zpoţ gP-i, eaiaqnZ z `(-zpoţ ZT) -zpo,g ţ, -(ţ iţGql `eam_ alţd `eţlaalMolep eamaled) gazuajsd unI vI:ţ',: -uaLizsfalsoi ze.xoa - ţIs eluezluqo ţaenu tţ; -azad alupoţeł I .CTsţCzolod zeaai ţIs afeţs ţalqzaţ -(Iasoup ţueMouodsţa oaaro I ţţsţM -qasM--ud eu oaIsLCq eţalqz ţelzg z,ţ ., .iMe.ţţ.:, eMoidlţ nţunaay_ M ţIs ţfeaalMţo IţoptM nqsMod auţ -ţfIţ.CMzaIa IsaĆ wosţalduIoţ uIţCţ nqo faMlaselM `fqzaza wioţ oţauzalleţs.i.Iţ nuozi; .ialue.Iţ eu ţIs IsouzM ţţCzazS 'p66I 'P tzpoyaop -pd pţ -(-zpoţ ţT) -zpoţ giy sazaqnZ z `(-zpoţ qI-Iţ) PbOZ 'zpoţ gP-i .CIeţS ţalelg Z - (ul q08i) tlaialM .fLhTg uy OI -ţaloyazaal_M eu ţsfaM -qaez -pd po I oMead M ţeMoB ţIs afeţs uaia; nqalalM oţaMIS m.fMo;LCzazs nluazaTţIds M iv ILf6!) ţdO7SAlNdINllN i fSSB! HO); fsţlz) d Y71J31M07Yf n ţ d07SAlMd INjAM feLlz) rHMONre /9BDl1031SA7 (YBli) 03lNYHYB DI73lM i fBBlZ) Y7OHOYd i YNOOSOM l9LOZ) dO7SAZHd INO3HSOd l0ElL) 3MI7lţY7d ţOc, misd3anz vNnoa -qaeaald I .CzaeMţ od .i[eţselya ţ[aMgsoţ[ acasiţ `ţou ,C[aM 'ţc[p yaduleţ[s .Cpoaţo auMţzp .CTeţseaLCM .C(aw Z -.Cuypedzoa I ynlop 'alţw aM cuacdoţe2" :wweayag -M paezs.ig łesld -IazseţS ţuep łeM 'MoyuaaZe; yacţslod g .Cpţţ o[,zpoya 956T gmsazaM aW ołod M aueţullop Iw.CMIlqoso I mceuIef z oţauleţs nţaed" oţaMoţIm olop azaaţţsasqa o uaaaţ aluzalţsaţodoţ .CueMoylduzoţs ţIs su o9aMI_S oţauzameaoqoaţ nţţaţopod oţalea -elp auza`CţsLCaaţţea -ella M saţCnţgqo `ţsoumlsoa euoalsulzoan aIţ.CMzaro eaeaMz ;,ţeMn -Ilueţleţs podod ţIs aţflM ţuoazs -pd oţaf eu Izpoqaazad azagţ nţ[ ouIoaţs -uIaţalqzaţ amdţZseu e `aluazazselds azsz.CM fc7f eu alzpalM ţ[elzS -(m OiEi -ţIo) ţzaţłazzd faiţsuomt_g -(9iţ6T wţTnl M aMozuoa3 yeM aMeMaţ[) fa,_ţ[aa,zpea , fayaeMołs ţsoupnţ -"ţu,zpa,zp tţţ[sMopzeţ" ołóq aMoaog a,ţ[Ia,M oţ[I`C1 '(i) yţ,CuuafoM.CzpW w ;el o([ -006 yaeZnH M e Mgţ[elod OOT I oł'fz ţaM -(110ţ M -a OLST -ţ[O -eţlřlzog walpa,so z (ąţoaog ąţ[.laA) aMoaog a,ţ[[atM I (,aoţojţ) ţoMoţ walpa,so z-(ąeoaog ą[e[,g) aMoaog a[eyţ znf a,ul,s 'awzatu;a CaaţfnsaaaZu, aezsqo ţep,M -yapz nţ[unaay M - -facţaaTMouae,ł, -loQ fallanS ţsnlaza -pd eţ -aţjsaoţ euIsed af aaţfellusaqo zeao Moi -dIţ I ţMeaţ eu njoplM nţoan aulad -(-zpoţ gţ-iT) -zpoţ 0^'ţ eaaaqn7 z `(uluI gpT)-'zpoţ gI-i `Csozs p0 -(uI 9i^i ţ’atţlaeM -ols qaedeul eu `m gG^i `elesls elalg) s’eţtS glgig ţţl 9`9 -ţaloqazaalM -qţsM ``Czsz.CM eu ezpeMoad`CM ţoţs vHsd3anz vNnoo OOq wrupoyţsM nţunaanł M nqaaayH oaaM,S z ţoptb -mapo m.Czsznlp eu aynu ţoTod wsel oaTW d M oţoqţIţ nţ ţţ":"ţ nqalz oţaţo.iazs maup azigţ nţ CaIeQ nuasel ui OQZ - nţoţod q90Z niuazao.ţazid od e `ţţţI uI 00ţ ţis eucdsM ysatqam ţelzg , -eiuMoBaIaou e[em i aa3nq sleazp ţuyz ifasTs Caulop nţ[u.Cpnq m.Cuuoi;sazid M -ţa,ţţ,yag-usiisZ OL-L96T 'I ţ" IB"ţopnq.CM Aţ[Caiog -(ţyzpoţ su qoso OL^ `M9moozod -isu nW a.CM o8azszn[pfeu - CaMoţjłasazy yfaloţ[ ifasTs Cau[op óp ezpeMoidop unu g od t -yasM--pd nţ[ Ispeu aţzpay epq sţoaQ '.iuslod -arqam -uZ w.C,ţoţ.izaio uIar.ţmţf.ţ z euelod eznQ ţynunu QZ '(ţ G89T) CayqosO qzeţ ţeptM asfami qa.CTţtuolspo z `ampoa8ţ W s eW Mzp ua.ţaZ -oţayaeqog eţžţuozqaS ţ E96I --ţ M ţ oţauo( -eds op ţelzs euenuaQţesnncaţ .CM.fTe_faţm z -M XIX nagoţ es -ied ţza nţ yumod vunjied ez uIopoyaouIes ţfalţznls ţţBId 'aţţsaţqţu wZ -('zpo8 gT'ZTţ -zpř8 E vv łţţzaţas bvvzţzsţzan oţrpnzr - oţaysvţ'zţdvţ rcuvpvjţ ţIMOlS3aB tIN IţIMq!l3lMZ 3Z -90Z - ţzpoyapo -vd ng -ezselnyyţ oţaţsMoTdIţ emulaizp -qaez -oTne ţCznp nld.ia eţ 'oţaţsMoady eiotzap muepoM pod .Cpeso ,ţţţza -pd -(zselnyyţ ţsMoTdy IgTserazzd -eţ IAX M) aţsfanu etuatuIaz.ţ z .iqo.i.iM) eMTampeso .Cpelţ aleTs ozpreg '(ui QLq -pzaGCzid zatuMgi aIs 'nyaqmozng ţ ezse[nţ[tyţ o8acţsMoady - lOISlł39llZ VNIIOO uzpoMod eM;suazaaodzaqaţu amazatus.ţ8o) ya`Czaispodsoţ ţfaţ[un3 z,9id vMzeu [ţizM ţ[iwoiqz CaipTţ[ po `eieW eţ[sMoTdtţ[ wruI `isM ţ'ţIILţIOřhu5lţuz nIspoM pod 'w Sţ hţoţlOBUM t ţ ţZ ţL-OL6i łi M eaodBz s[ţzpo.ţazid fiuyoQ 'IuyţziaaMod zuiţ[ ţZ BW ;lia,H aaaza su o[eTsMod (e.ceyţ ţţ[s"oldy_ ) atţs.bo;dtţ oioizap 'eyuzoTqz oţauzanTzs ţţqaţIaţM nţaz.zq -ud znlpzM W s aCc_M esozg -oMal M - ezsel Q - ywy TZ) naTraqwozng op vţorp om nrd M :ameMoz.Cziţs .Cpeso iasţza 'pd M 'ţgLT 'P q ţiţţT j iS ęţ[seoTdy) eaiulatg eţs.ţoţdlţ uxţ ţZ -ţ'iwţł Z) uvzţnmX op v.ţorp ţzpoyţpo omvrd m wţ ZZ - 'M IIAX M ,CoeMopnqazid `'M ţIAX zaod z Iomsoţ .Cupsţ '(aa"oseiT -eyţ ąţs"oţdy) aamozsst;eyţ alţsmo;diZ sauţ iuţ[ 6I (.Cmlop uIaup eaţpoiM eTiq eţoap czpoqaop CaMaI z `BMoaţzs awpod eţIgts.Czad emeMopnqez) faqanţ 'IoQ oup uzţ 8i fatţjaatMou.ţe,I, -IoQ faqang nţ Igp -M zezaT W s `iuIezazsndO . . . ' -(emeaoued* eley -feu) nmacţsuezaeMx iMoqaiatM nwa.ţţsO nţ ţCmIoH z `Caţzp oqas Taiqzţ zazid ţţs-afnuxelazid (uIţ II) ui.cza od `(u: 0ţ^I) ţţţIřH t-(uI EBZI) ţuţz.zoMep mIeţols ţcs amd esozs eMoţ - (tţ 68G) ţznH ţsm op vţorp ţt_s vjaţzppo omvrd m fajvp w OOg '9fiţOZ -P ţzPřţhPo omaj M '(ţ 0E6 ţ'tř) ţIe'tS - ţIetg pod aţuelod eu eţMozţţusal uIţ g -'(eţOZ 'P) lMompnlod nţ ţsozs alatosoţj .Cz.ţd emeMoz.Czaţjs po ţOOZ 'P - ţ 09G) gajaqnZ Z -wnwoy ţ/vrq aţzvr vnj 'wţţsmoţdţţ waroţzaţ z moţdţţ ţ ays vvzao,y0 rCroţ vv yopţm auţţd 'yaţCvvjmopnq avrd yavwjţgT VZSdţOţIW 0J3lXSMOldll OU ţ1ţa39flZ Z ţdSOZS -SOZ -eayzox euoiwei QMp .CzpW uc faTW aM yuyop ţuoys eu ţcs e[eCiMazid 'ţlnq ţZsţlaţs 'yasM po `CzsMţuicuO 'samzoX n;aiqz.iS zazid nvaţdfeu ełpoiM ţCzaţ[az.ţd Z 'sMoTdy op ţţu ţ[lzpoya aţu -ezaaaqn7 ţ'euţCzolp eţ[sigţ Ba.ţaqnZ op pţZs e[ezpeMoids sţCpaţ . qSOZ e90Z 1MSlł39flZ VNIlOO GVţ 504 DOLINA ZUBERSKA ku potem znów się pojawia. Osiągnąwszy rozwidlenie żlebu (1.10 godz., .ţ1 godz. - ostatnia woda) znaki kierują się w bez- LWOrZąCą LraWlaSLd Szy)ţ wsLvu nvavwc.t a gyţţ..-.ţ ---ř-- --- Zapewne td wlaśnie drogą wędrował w r. 1861 Kazimierz Łapczyński ze słowackim wolarzem, Janem: po stromej pochyło- ści, zrazu między hujnymi świerkami i wśród poziomek, potem między chorymi świerkami i wśród mchu, potem między kosodrze- winą i wśród czarnych jagód, spoceni czołgnęliśmy ku górze...ř 206C 4 km grzbiet Przedniego Salatynu (Predny Salatin)- Ze Zwierówki 2.15 godz. (.ţ1.45 godz.). W trawiastym siodle ok. 1640 m ścieika skręca w lewo na grzbiet, który jest tu rozcięty rowem tektonicznym, wyżej przechodzącym na zach. stok. ldziemy 0,5 km prawą wypukłością, a wśród ostatnich kosówek (uwaga!) skręcamy w lewo i stromo wspinamy się na samą grań. Roztacza się z niej pełen głębi *widok na Dol. Zuberską, grupę Rohaczy oraz na skaliste gniazdo Osobitej (1687 m). Po zach. stronie leży ciemna dol. Długa Jama, ku której Brestowa opada skalistymi żebrami. Znaki wiody grzbietem - położystym, lecz pogarbionym i odcinkami wąs- kim. Z ostatniego garbu (widok) schodzą na przełęcz z kotlinky i stromo dźwigają się szerokim stokiem kopuły szczytowej. 5,5 km Brestowa (1934 m nowsza kota 1902 m). Ze Zwie- rówki 3 godz. (ţ2.15 godz.). Przez szczyt przechodzi d. 212c. **Widok jest b. piękny. Podziwiał go przed 130 laty Kazimierz l.apczyński: "Od południa bliski grzbiet skalisty, cokolwiek wyiszy od Salatinu (tj. Brestowej - J.N.), wszystko zasłaniał- Na wschodzie całe pasmo Tatr. Na północy u nóg lesista dolina Studzienicy, poza nią wspaniała Osobita, najdalej naprzód ku Orawie wysunięta tatrzańska reduta (...). Zielona orawska dolina bieli się mnóstwem wiosek: najbliżej nas, o milę, ponad błyszczącym potokiem, Zuberec..." 207. DO BUFETU ROHACKIEGO - SZOSĄ Szosę mproLuadzono w Dol. Rohackg co l. 1968-70 wykorzy- stujgc praeuostronny system moren bocznych. Krótko peinita rolę otmartej drogi dojazdowej, dziś stuży tylko samocho- dom uprawnionych stużbţ 5 km, różnica cuzniesień 350 m - 1.10 godz. (.ţ1 godz.). Zn. czermone. Trasa rotţerowa. DOLINA ZUBERSKA 505 RORACZ PLACZLIWY ICatA W BANOWCE (TiT6J ; PRZEDNIEZIELONE ; BANOWKA (1178) ar ,...., ţ PRZEDNISALATYN (i801) SPALEŃSKIlLEB i Od Schroniska na Zwierówce (1020 m, d. 200g) szosą 207a 0,5 km obok punktu informacyjnego TANAP do rozdroia u połączenia dolin Rohackiej i Łatanej (5 min). Przyst. auto- busowy. Ku tusch. odchodzi d.216. Szosa w Dol. Rohacką wiedzie w kierunku południowo-wschodnim. Po lewej pensjo- nat "Dopravstav" (80 miejsc, pokoje 3-, 4- i 6-osobowe, noclegi wraz z wyżywieniem, tel. 0847/95105). Droga przechodzi nad Łatanym Potokiem. Nieco dalej zaczynają się wały morenowe, na których kwitną płomieniste gibrzyny (wierzbówki wąskoli- stne). W dole płynie pienisty Potok Rohacki. 1,? km (1,2 km od krzyżówki) duży płatny parking dla 207b samochodów osobowych i autokarów wycieczkowych, bufet (czynny latem w godz. 8-19). Dalej tylko pieszo. Droga wiedzie podnóżami niedawno zalesionego grzbietu Szyndlowca. Dobrze stąd widać ukształtowanie typowo polodowcowej Dol. Rohac- kiej - ze zwałami moreny dennej i "wiszącymi" dolinami bocz- nymi, podciętymi progami 200-250 m wysokości. Wspaniałe lasy, które porastały dno na obszarze okţ 2 km2 powalone zostały przez wichury. Ich miejsce zajął młody drzewostan świerkowy. Widok ze Zwierówki na oloczenie Dol. Rohackiej- 1. Jamnicka Przełęcz (1909 m); 2. Dol- Smutna; 3. Smulna Przeięcz (1955 m); 4. Zadnia Dol. Salatyńska. Uwaga: z samej polany Ftohacz Ostry nie jest widoczny. DOLINA ZUBERSKA 506 To o tej okolicy pisał Jan G.H. Pawlikowski obrazujac w Baj- dzie o Niemrawcu" (1928) swawole wiatrów Halnego i Orawskiego: "Przypadli piersią na mchy w Zuberskiej Dolinie... Wionął dech zziajany po roztoce, rozhuśtały się szczyty drzew. Zaszumiał wi- tajac ich, strwożony las, zajęczały z cicha szczeliny skalne." W r. 1858 szedł tu z młodym towarzystwem Miklós Szont5gh: "Jak ogromne sople wydawały nam się pionowe szare promienie skał, rozciagajace się od Wołowca po Banówkę. Zupełnie urzeczeni widokiem tej ściany skalnej kontynuowaliśmy naszą drogę..." 3 km głaz z napisem na belce: "Co miłość w górach stwo- rzyła, niech dobra wola zachowa" upamiętniający wydarzenie z r. 1883 uznane przez Słowaków za początek turystyki na Orawie: wystawienie przez Alexiusa Demiana schronu nad Czarną Młaką (zob. d. 207c). 207C 3,5 km (20 min od parkingu, 45 min od Schroniska na Zwierówce) rozstaj dróg i szlaków: Wraz z boczng szosd nn tzcu. Adamculę (1190 m) odgalęziaj4 się ru pramo d. 208 i 210, przerzucające się na przecicţleglg stronę doliny. Szosa jest dalej wcięta w potężne zwały moreny bocznej, przechodzące w prawo w poszarpane festony moren czołowych. Na pd. wsch. wyłania się Wołowiec (2064 m), siodłem Jam- nickiej Przełęczy oddzielony od Rohacza Ostrego (2084 m). Prosto na pd. wznosi się Przednie Zielone (1744 m), za którym leżą Stawy Rohackie (d. 210). 4,3 km zarośnięty trawą plac - zaprojektowany kiedyś jako parking. Dotąd pieszo ze Zwierówki 1 godz. (.ţ50 min). Szosa pnie się stromiej, utrzymujţc kierunek południowo-wschodni. Wchodzimy w lasy górnoreglowe. Dochodziła tu kiedyś stara droga dojazdowa do Schroniska Rohackiego, poprowadzona w większej części orograficznie lewą stroną Dol. Rohackiej. Drogą tą wiódł potem pieszy szlak turystyczny zamknięty ok. 1970 roku. Na stoku z lewej leży niewidoczna ,Polana Janosz- kowa, z prawej huczy w głębokim jarze Potok Rohacki. 5 km "Bufet Rohacki" (1380 m) od parkingu 45 min (.ţ40 min), ze Zwierówki 1.10 godz. (.ţ1 godz.). Szosa kończy się tu placykiem wybudowanym na platformie nad orograficz- nie prawym brzegiem potoku, w pobliżu obniionej klima- tycznie granicy lasu. Bufet czynny jest latem w godz. 10-18. lţozchodzq si‘ stqd szlaki 210, 211 i 213. Kiedyś stały w tej okolicy koleby wolarskie. Kazimierz Łapczyń- ski oglądał w r. 1861 budkę starannie z kory sklecona i zasie- kiem ze ściętych świerków ochronioną". W r. 1883 z inicjatywy DOLINA ZUBERSKA 507 leśnika i malarza Tatr Alexiusa Demiana powstało po przeciwnej stronie potoku schronisko strzeleckie, w r. 1893 notowane jako spustoszone. Po przeróbce lub wystawieniu na nowo "wybornie zbudowany mały domek o jednej izbie, zaopatrzony w ławy do spania, stół kilka ławek i piec żelazny" (Mieczysław Karłowicz 1908). Przed r. 1927 oddział KţST Dolny Kubin przerobił go w małe schronisko. Ok. 1930 widniał na nim napis "Budte nam vitani bratia Polaki". W r. 1934 ten sam oddział - głównie wysił- kiem miłośnika Rohaczów Jţna 'T'atliaka (1876-1946) - wzniósł tu schronisko "w stylu chałupy orawskiej" (40 miejsc), powiększone w r. 1936, a w grudniu 1944 spalone przez Niemców (w lata wojny ukrywały się tu rodziny żydowskie). W 1. 1946-47 stanał nowy budynek, poszerzony niebawem do przeszło 100 miejsc ('ţ'atliakova chata). W maju 1963 padł on pastwą pożaru. Ocalał tylko piętrowy domek tzw. narciarni, który od r. 1971 mieści bufet turystyczny. Wraz z rozszerzeniem na tę część Tatr granic TANAP ostatecznie zarzucono plany odbudowy schroniska, jak również absurdalny pomysł wystawienia tutaj hotelu górskiego. Naprzeciwko bufetu znajduje się tablica upamiętniajaca Jńna 'r'atliaka, odsłonięta w r. 1972. Ścieika sprowadza w dół do pobliskiego owalnego sta- wku Czarna Młaka ('ł'atliakovo jaz., ok. 1370 m, 0,27 ha, 70 m długości), którego poziom sztucznie podniesiono ok. r. 1970. 208. DOLINĄ SPALONĄ NA BANÓWKĘ Wycieczka cu "cuysokogórskieř okolice Tatr Orawskich - po- pularne dojście do grani gtównej i przejście cţ Dol. Jatomiecką. Piękne ruidoki. Dtugość trasy 8,5 km, 1150 m różnicy cuznie- sień - 3.40 godz. (.ţ2.40 godz.). Zre. kolejno ezeruţone, żótte i ezermone. Od Schroniska na Zwierówce (1020 m, d. 200g) wg opisu 2088 d 207ab szosą w głąb Dol. Rohackiej - 3,5 km, 45 min (ţ.40 min). Odchodzi tu w prawo boczna szosa, a wraz z nią zn. żółte i niebieskie. Przechodzimy ponad Potokiem ftohackim do zarastającego trawą parkingu na Skoruszowej Polance, tzw. Adamculi (1190 m). Koniec asfaltu. Obok 10 tablicy szlaku edukacyjnego zaczyna się kamienista leśna drożyna. Przekra- Czamy potok. 4 km. W lewo odchodzi zarośnięta droga - dawny szlak do 208b Schroniska Rohackiego. Nasza trasa zatacza łuk w prawo i zaczyna się wspinać ku górze. Tablica 9 informuje o spusto- ezeniach, jakie spowodowały w Dolinie Zuberskiej huragano- rve wiatry, szczególnie halny w r. 1966, który zniszczył lasy s ţta obszarze 128 ha. Z tego miejsca dobrze widać ogromne 508 DOLINA 2UBERSKA połacie odnowionych drzewostanów. Wyżej ukazuje się Niżnia Spaleńska Siklawa - pochyły wodospad, spadający kaskadami z 20-metrowego spiętrzenia. Szlak wspina się na prawo od nie- go lesistą grzędą. Dalej ścieżka przechodzi w pobliżu *Wyżniej Spaleńskiej Siklawy (Rohaćsky vodopad - 2 min), spadającej z hukiem z 18-metrowego progu. Ponad wodospadem rozpoczy- na się wspinaczka na próg doliny. Stopniowo oddalamy się od potoku. Dolina Spalona (Spalena dolina, Zelena dolina) liczy 2,3 kmţ powierzchni i jest jednym z najładniejszych zakatków Tatr Zachod- nich. Kiedyś słynęła jako teren narciarski (wiosenne firny). Sięga do stóp skalnych ścian I3anówki (2178 m) i Pacholi (2166 m>, tworzac szeroki żłób polodowcowy, zakończony pojedynczym cyr- kiem. Zewnętrzna morenka zamyka niewielki stawek, próg od strony doliny głównej ma 200 m wysokości. Mimo znaczneţo ru chu jest Dol. Spalona ulubionym siedliskiem kozic i świstaków. W polskiej literaturze zwana bywa Zielona, Banikowską, Zadni:ţ Spalond itp. Od pn. sdsiaduje z nią Mała Dol. Spalona (1 knn' powierzchni ). Na dolnym tarasie doliny las wyłamały wiatry, ok. r. 197U padł także najcenniejszy przyrodniczo pas starodrzewu gór noreglowego z okazami sędziwych smreków. Na drugim spi4 trzeniu progu las kończy się, wchodząc kępkami drzew w bujnců kosówki. Stajemy na skraju środkowych pięter doliny, zawa- lonych rumowiskiem złomów polodowcowych. 208C 5,5 km bula ok. 1450 m, na której stały kiedyś szałasy. Ze Zwierówki 1.45 godz. (.ţ1.15 godz.). Rozstaj szlaków: Za. niebieskie odtctezajq si‘ cu lemo jako d. 210. Zn. §˘’txů prowadzą prawą stroną dna doliny. Blokowiska układają siţ w podłużne wały, porośnięte smugowo łanami kosodrzewiny. W kotlinkach, wiosną wypełnionych płatami śniegu, widać kolonie niskich roślin wyleżyskowych. Na tarasie naprzeciw ścian Banówki punkt wypoczynkowy. 208d 6,3 km następny drogowskaz: Od wsch. dochodzi ścieżkn tącznikoma od d. 210c. Szlak wiedzie nadal dnem Dol. Spalonej wznosząc się nieco stromiej. Od pd. wsch. szerokim murexn opadają skalne grzędy Hrubej Kopy i Banówki, spod których osypują się wysokie i pięknie uformowane stożki piargowe jedne z najbardziej typowych w Tatrach Zachodnich. Od ostat- nich kosówek ścieżka wyrobiona jest w piarżyskach. W rejonio tym przebywają zwykle kozice. Szlak dochodzi pod tylną ścianę DOLINA ZUBERSKA 509 cyrku Dol. Spalonej i wspina się stromo w kierunku przełęczy, pod którą wgłębia się płytka kotlina (wiosną zwykle śnieg). 8 km Banikowska Przełęcz (Banfkovske sedlo, 2062 m, 208e na mapach słowackich 2045 m). Od rozstaju na buli 1.30 godz. (.ţ1 godz.) ze Zwierówki 3.15 godz. (ţ.2.15 godz.). Od pn. zach. dochodzi tu d. 212c, cu Dol. Jatocuieckq zbiega d. 1966. - Na Banówkę wiodą w kierunku pd.-wsch. zn. czerwone. Wspinamy się 10 min po skałach, osiągając pierwsze siodełko. Grań tworzy teraz dwa garby, które obchodzi się skalistym terenem od prawej (trudności niewielkie). Dalej piarżystym grzbietem 10 min stromo w górę na zach. wierzchołek. 8 5 km Banówka (Banikov, 2178 m). Z przełęczy 25 min (ţ.20 min), z Dol. Kohackiej 3 godz. (2 godz.), ze Zwierówki 3.40 godz. (.ţ2.40 godz.). **Panoramaţ Opis zejścia pn.-msch. graniq zob. d. 212a. Grzbietem ku pd. odchodzi d. 195b. 209. ZNAD WYŻNIEGO STAWU ROHACKIEGO NA TRZY KOPY Szlak tcłczctcy Dol. Spalon4 z przejściem graniocuym d. 212. 1,5 km, 450 m różnicy tuzniesień - 1.15 godz. (.ţ1 godz.). W zimie 1989 zamknięty przez TfłlVAP z powodu ztego stanu techniczrtego, aż do odruotania. Znad zach. brzegu Wyżniego Stawu Rohackiego ( 1702 m, dojście i opis - d. 210) ku południowi. 15 min ścieżką od prawej na zbudowaną z litego granitu niewyraźną bulę. Dalej 20 min mozolnego podejścia b. stromym stokiem, źle poprowa- dzoną usypistą percią. Wspinaczka przepaścistym terenem ponad lustrami Rohackich Stawów jest zajmująca i ciekawa (widać tei mały staw piąty). Przez żeberko podchodzimy na trawiaste zbocze a nim w 10 min do zawalonego złomami wgłębienia. Odsłania się widok na Rohacze. Połoga grzęda wy- prowadza na trawiasto-kamienisty szczyt Zielonego Wierchu (Zelene, ok. 2000 m). Znad stawu 50 min (ţ-40 min). **Widok stad na bliskie Rohacze i skrzesane żebra Trzech Kop należy do najpiękniejszych w całych Tatrach Zachodnich. Zachowując eiszę, na upłazkach można zwykle obserwować kozice. Grań wgina się dalej przełączką i zwęża w podcięte od zach. ostrze (ekspozycja, niewielkie trudności). W 20 min osiągamy grzbiet główny (drogowskaz - od lewej d. 212a), a 100 m dalej szczyt. 510 DOLINA ZUBERSKA 1,5 km Przednia Kopa (ok. 2150 m) - najwyższa z grupy Trzech Kop. Od stawu 1.15 godz. (ţ.1 godz.). Szczyt Przedniej Kopy jest znakomitym *punktem widokowym na granitowe masywy Rohaczy oraz na doliny Żarską od pd. i Rohacką od północy. Prosto na pn. dźwiga się oryginalny masyw Osobitej (1687 m). Granid Trzech Kop promadzi d. 212a. 210. BUFET ROHACKI - ROHACKIE STAWY - ADAMCULA Bardzo popularny szlak o ruielkich ţ.valorach przyrodniczo- dydaktycznych. Jedna z kilku cu Tatrach Sloţuackich "tras edu- kacyjnych": na 10 taólicach rozmieszczonych wzdluż ścieżki omóţuiono ruybrane zjacţiska geograţezne. Atrakeje stanoruią, obok zróżnicoiuanych krajobrazów, Stawy Rohackie i wodo- spady na Potoku Rohackim. Odleglość 7 km, 320 m cuzniesienia - 2.15 godz. (ţTţ2.30 godz.). Zn. zielone, potern niebieskie. 210a Od "Bufetu Rohackiegoř (1380 m, d. 207c) dobrze utrzy- many chodnik (zn. zielone i niebieskie) wiedzie wsch. stroną doliny, przyjmującej tu kierunek południowy. Podchodzimy wśród bujnych kosodrzewin i zarośli malin, mając przed sobą hardo sterczące Rohacze, o których pisał w r. 1907 słynny taternik Janusz Chmielowski: ,...pasmo to niewielkie lecz pięknością nie ustępuje bynajmniej szczytom Tatr Wysokich". Scieżka omija zboczem niewysoki próg dolinny zbudowany z połupanych skał i zwałów want. Rejon ten był pasterskim nieużytkiem, dzięki czemu ocalała tu w nienaruszonym stanie górna granica lasu. Smrekowy drzewostan rozpada się na grupy drzew, spychane lawinami na orograficznie lewą stronę doliny. Pojedyncze okazy, sztandarowo ugałęzione, wchodzą w gąszcz kosodrzewin, przerośniętych malowniczymi jarzębinami i wierzbą śląską. 210b 1,5 km dolne piętro Dol. Smutnej (Smutna dolina) two- rzące obszerną kotlinę u zach. podnóży Wołowca i Rohacza Ostrego (2084 m), spod którego osypują się wysokie kliny piargu. Wśród wielkich złomów granitu żyją liczne i niepło- chliwe świstaki. Od "Bufetu" dotąd 30 minut. Ku pd. wiodcţ dalej zn. niebieskie (d. 211). Zn. zielone kierują się ku zach., na przeciwległe zbocze (koleba) i nim w górę 15 min przez kosodrzewiny gęsto prze- rośnięte typowymi dla tej strefy drzewami liściastymi. Wądołem, którym spływa potok, osiągamy tarasy Przedniego DOLINA ZUBERSKA 511 Zielonego, na którym w trzech poziomach leży pięć Rohackich Stawów (Rohaćske plesa). Tarasy te, jak to jui w r. 1929 zauważył Adam Gadomski, stanowia swego rodzaju unikat morfologiczny w Tatrach. Według Bronisława Halickiego (1930), Niżni Staw jest pochodzenia cyrko- wego, Wyżni (Zadni) natomiast leiy na dnie zniszczonego erozją zbiornika firnowego; jego osobliwością jest odpływ wbd w kierunku Dol. Spalonej. Stawy Pośrednie powstały w korycie wyiłobionym przez lody, które spływały ku Dol. Rohackiej. Okolica ta od dawna przyciągała turystów. W XIX w. niektórzy z nich Niini Staw zwali Zielonym lub Orawskim Morskim Okiem. Miklós Szontţgh zano- tował w r. 1858 związane z nim legendy o sprowadzających burze pannach wodnych. 1,8 km *Niżni Staw Rohacki (1562 m) - od "Bufetu Rohackiego" 45 min (ţ.35 min). Jeziorko leży w uroczym otoczeniu, ma 2,2 ha powierzchni i 6,5 m głębokości. Ze zbocza Zielonego Wierchu spada aż po brzeg pole piargów. - Szlak okrąża staw od północy. W prawo od ścieiki, w kosówce chatka należąca do HS, zbudowana w 1. 1961-62. Wznosimy się teraz wśród zarośli kosówki do wgłębienia z rudym bajorem i dalej zakosem po zboczu Przedniego Zielonego. W 15 min od Niż- niego Stawu osiągamy kotlinę, w której leżą Pośrednie Stawy Rohackie. Pierwszy z nich (1642 m) jest mniejszy (0,4 ha), a jego muliste dno porastają wodne trawy, kładące się na powierzchni zielonymi włosami. Drugi stawek leży na wysoko- ści ok. 1645 m, ma 0,7 ha powierzchni i tei zarasta trawami. Pomiędzy nimi tablica nr 5, opisująca rezerwat "Rohackie Stawyř. - Szlak obchodzi jeziorka od pn., po czym wspina się 15 min w górę (na prawo kulminacja Przedniego Zielone- go, 1744 m ). 1,4 ha, niektóre opracowania podają powierzchnię 2,4 ha, głębokość 8,1 m) - od Niżniego Stawu 35 min (.ţ25 min), od "Bufetu Rohackiego" 1.20 godz. (ţ.1 godz.). Staw jest piękny, ma kształt ryby, brzegi skaliste, a lustro wody przerywa kamienna wysepka. W otoczeniu dominują Trzy Kopy, na wsch. - garb Wołowca. Przy zach. brzegu drogowskaz: Ku pd. odchodzi stgd czasocuo zamknięty szlak na Trzy Kopy (zob. d. 209). - Nasza trasa wiedzie ku zach. (zn. zielone i niebie- skie). Ścieżka obniża się przez kotlinkę, a potem zboczem w zakosy w piękną Dol. Spaloną. 512 DOLINA ZUBERSKA 4 km rozstaj: Zn. zielone prwţadz4 traruersem do d.208d (1 km, 10 min). Zn. niebieskie zwracają się na północny za- chód. W dole widać Dol. Rohacką z pętlą szos, ukrytą wśród lasów Zwierówkę a nad nią ciemny garb Osobitej (1687 m). Szlak schodzi zakosami po trawiastym zboczu do kamiennej niecki. Leży w niej mały morenowy stawek zw. Zielonym, Żabim lub Studnicą (Zelene pliesko, Żabie pliesko - ok. 100 m2); być moie do niego odnosi się nazwa Zeleny Stacuek w dokumencie z r. 1615. Szlak mija go i po zwałach złomów sprowadza nas na bulę. 210d 5 km krzyżówka na buli ok. 1450 m przy górnej granicy lasu. 1.40 godz. (j.1.30 godz.). Z lemej dochodzi d. 208 z Banócu- ki. Razem z nią schodzimy w dół nowym chodnikiem obok Spaleńskich Siklaw Wyżniej i Niżniej do placu na Adamculi. 7 km szosa w Dol. Rohackiej (d. 207) - od buli w Dol. Spalonej 35 min (T1 godz.). Od "Bufetu" 2.15 godz. (T2.30 godz.). Do Schroniska na Zmierócuce szosq 40 minul. 211. BUFET ROHACKI - SMUTNA PRZEł:ĘCZ Popularna wycieczka przez kamienne pustkoruia Dol. Smut- nej na pnetęcz tej nazcuy stanocui4eq przejžcie do Dol. Zarskiej, a zarazem odskocznię do cuspinaczek na g,ranie Rohaczy l Banócuki. Dtugość trasy 4 km, różnica wzniesień ok. 590 m - 1.45 godz. (.ţ1.15 godz.). Zn. niebieskie. 211 Z placyku przed "Bufetem Rohackim" (1380 m, d. 207c) razem z d. 210a do rozstaju przy wielkiej wancie. - 1 5 km, 30 min (.ţ20 min) dolne piętro Dol. Smutnej (Smutna dolina). W kierunku zach. odtgcza si.ţ d. 2106. Zn. niebieskie wznoszą się dalej dnem Dol. Smutnej na skraj stoźka piargowego spadającego spod Rohackiej Przełęczy. W tyle widok na podchodzącą zakosami ścieżkę na Zabrat (d. 213). Dolina skręca łukiem w prawo i podnosi się kolejnym piętrem. Pustkowie tego zakątka, zasłanego materiałem more- nowym i wypełnionego cieniem, sprawia rzeczywiście smutnc wrażenie. Na wysokości 1600 m leiy wał moreny recesyjnej. Stara ścieika na widoczną już Smutną Przełęcz prowadziła górą popod zboczem orograficznie prawym. Nowsza - wytra- sowana w 1. 1963-64 - kieruje się spod Rohacza Płaczliwego ku środkowi doliny, wznosząc się wzdłuż wyraźniej bruzdy morenowej. Na wysokości ok. 1800 m zwraca się na pn. zach. - DOLINA ZUBERSKA 513 i kilkoma zakosami pnie się na zbocze pod przełęczą za Zielo- nym Wierchem. Wsch. stokami Przedniej Kopy (w górze widać niekiedy kozice) trawersujemy skosem na bliskie już siodło. 4 km Smutna Przełęcz (Smutne sedlo, 1955 m, nowsza kota słowacka 1965 m). Od rozwidlenia szlaków 1.15 godz. (ţ.1 godz.), od "Bufetu Rohackiego" 1.45 godz. (ţ-1.15 godz.). W Dol. Zarskcl schodzi d. 193d, na granie png się drogi 214c i 212a. *Widok z przełęczy na dwie przeciwległe i różne kraj- obrazowo doliny jest bardzo ciekawy. W zimie w rejonie Dol. Smutnej i Smutnej Pnełęczy częste są duie lawiny (wypadki). 212. GRANIAMI PRZEZ BANÓWKĘ I SALATYŃSKI WIERCH Wspareiata krajoórazomo i urozmaicona technicznie cuycie- ezka grzbietami - najeţ'ektocuniejsze ze cţszystkich turystycznych przejść graniowych m Tatrach Stocuackich. Z pracuej leżg bocz- n,e odnogi Dol. Zuberskiej (dacune kotty lodocucocue), z lewej - doliny Zarska i Jalocuiecka. Dtugość trasy 9,5 km, suma po- dejść 6.50 m (liczclc tylko gtóeţne pnetęcze), w odwrotnym kierunku ok. 1050 m - 5.15 godz. (T5.45 godz.). Wycieczka bywa dzielona na odcinki - jako catość, z Rohaczami wtgeznie (d. 214), jest wypracvą dość forsocuną. Trudności umiarkocuane, miejscarrii znaczne, przy na ogót dużej ekspozycji. Tylko dla wprawnych i dobrze cuyekmipomanych turystów! Zn. ezercuone. Ze Smutnej Przełęczy (1955 m, d. 193, 211) szlak wznosi 212a Bię stromo w kierunku pn.-zach. przez wypiętrzone nad siod- łem Smutne Turniczki. Szybko rozszerza się widok na obie strony. - 0,5 km Przednia Kopa (Prva kopa, ok. 2150 m, 25 min, .ţ20 min) - pierwsza z grupy 'Iţzech Kop. Z wierz- Chołka roztacza się bogaty widok - uwagę przyciągają przede wszystkim piękne Rohacze. W efektownej i urozmaiconej wspinaczce w 20 min forsujemy nie bez emocji przepaściste granitowe baszty Drobnej Kopy, a następnie Szerokiej Kopy (10 min) - przypominające fragmenty Orlej Perci i bardzo interesujące turystycznie. Szczególnej uwagi wymagają zejścia we wcięte na ok. 35 m szczerbiny (trudności umiarkowane, długie łańcuchy). Jesienią 1922 szedł tędy późniejszy taternik i pisarz górski, Jan Alfred Szczepański: "I oto teraz posuwamy się po głazach i traw- kach nieznaną granią, zadziwiająco skalistą, i szczyt mijamy po szczycie, o których ani nam się śniło wiedzieć, które nie weszły jeszcze do tatrzańskiej literatury. Tu i ówdzie odstrzelały igły 51 4 DOLINA ZUBERSKA DOLINA ZUBERSKA 51 5 212b 212C 2,5 km Banikowska Przełęcz (2062 m) - z Banówki Przełęczy 2 godz. (.ţ2 godz.), ze Smutnej Przełęczy 4 godz. i dzioby i grzbiet najeżał się trudnościami: wysokogórska grań, rę, omijając skalne zęby, ok. 15 min na niepokaźny pd.-wsch. dajdca taternickie emocje. Jednomyślnie zgadzamy się, że to wierzchołek Spalonej (2058 m), następnie zaś, przez szezytową łańcuch piękniejszy nii Rohacze. Przed nami lazł tą granid dekan- łąkę, na spłaszczony wierzchołek główny. - 4 km Spalona farar Mataszak z Mikułasza, farba ja tu i ówdzie ochlapał..." (Spalena, 2084 m) - z Pacholi 25 min (T30 min), ze Smutnej ("Wierchy" 1973). Przełęczy 2.40 godz. (.ţ2.40 godz.). Spomiędzy dwóch ramion 1 2 km Hruba Kopa zwana też Basztą (Hruba Kopa, , spada ku pn. wsch. Mała Dol. Spalona. - Główny grzbiet 2163 m, nowsza kota 2158 m) - z Przelęczy Smutnej * godz. y p j g g g tatrzański wraca w mas wie S alone do swe o 0 ólne o n (.ţ45 min). Z obłego trawiastego wierzchołka piękny widok. zach. kierunku. Obniża on się długą granią, pozębioną szere- Zn. czerwone sprowadzają teraz w ok. 10 min na długą lecz ţem skalnych czub i turniczek, które ścieżka omija to z jednej, niegłęboką przełęcz a następnie wznoszą się trawiasto-skali- to z drugiej strony. Trudności niewielkie, ekspozycja miejsca- stym grzbietem obok skalneJ czuby (łańcuch) i charakterysty- mi znaczna. Bardziej charakterystycznym skalnym tworom czne I ł w Banówce (Banikovska Ihla), ponad którą grań J g y Nast u e teraz turyści ponadawali nazwy: Czerwona Skała, Gankowa Kopa, Banówki spiętrza się uskokiem (obejście). Bp J Dzwon... Widoki zmieniają się ustawicznie, wyróżnia się zwła- interesująca wspinaczka graniowa w dobrej skale przez licznců zęby i wcięcia oraz gładkie płyty - trudności umiarkowane, szcza masyw Spalonej i Pacholi, podcięty głębokim kotłem. W 30 min od Spalonej stajemy na najgłębszym z kilku siodełek miejscami znaczne, przy na ogół duiej ekspozycji. W razie i ţ.yłomów, mając z lewej kamienne pustacie Dol. Głębokiej, deszczu konieczna zdwojona ostroiność. Grań szczytowa jest długa, a nieobszerny wierzchołek wyrasta nad nią tylko kilka z prawej zaś - Dol. Zadniej Salatyńskiej. Wcięcie to leży na wysokości ok. 1885 m i zwane jest Przełęczą pod Dzwonem. metrów. - Grań tworzy dalsze zęby, a potem dźwiga się Salatyńską 2,1 km Banówka (2178 m) - z Hrubej Kopy 45 min Kopą, za którą gubi się w przestronnym trawiastym zboczu (.ţ45 min), ze Smutnej Przelęczy 1.45 godz. (ţ.1.30 godz.). potężnego Salatyńskiego Wierchu. Podejście jest dość mozolne. Z zach. kulminacji schodzi na pd. d. 195b. Banówka jest 5 2 km Mały Salatyn (ok. 2030 m) - zwornik dla niskiego 212d najwyższym wzniesieniem w głównej grani Tatr Zachodnich garbu Zadniego Salatyna. Z Banikowskiej Przełęczy 1.45 godz. i słynie z rozległej **panoramy, stanowiącej znakomite wpro- (Ą1. 45 godz.). Od pd. dochodzi tu d. 197b. Następuje obniżenie wadzenie w złożoną topografię słowackich Tatr Zachodnich. na łagodne trawiaste siodło (ok. 2015 m) i podejście na rozciętą Grzbiet zmienia teraz kierunek obniżając się bystro na pół- kotliną grzbietową kopułę Salatyńskiego Wierchu. - 5,5 km nocny zachód. Z lewej zielona dol. Parzychwost - boczna odnoga Salatyński Wierch (Salatan, Salatinsky vrch, 2050 m) - Dol. Jałowieckiej. Kamienisto-trawiasta grań przechodzi niżej z Małego Saltynu 10 min z Przełęczy pod Dzwonem 45 min w skalne garby, z których dwa pierwsze omijamy z lewej. (,ţ30 min), ze Spalonej 1.15 godz. (.ţ1.15 godz.), z Banikowskiej 20 min (T25 min), ze Smutnej Przelęczy 2 godz. (.ţ2 godz.). (.ţ4 godz.). Salatyński jest ostatnim od zach. dwutysięcznikiem Od drogorţskazu zbiegaj4 w dól d. 196b i 208d. - Ścieżka tatrzańskim i dlatego **widok z niego jest bardzo obszerny wznosi się dalej, częściowo zygzakiem, stromym i jednostajnie i ciekawy. Ku zachţ wybiega potężny obły grzbiet zwany przez nachylonym zboczem na trawiasty wierzchołek następnego zuberczan Czerwonym Wierchem, a przez mieszkańców Jałow- z kolei szczytu. ca - Wielkim Bokiem (niegdyś tereny pasterskie). Leżą na nim 2,8 km Pachola (Pachol'a, 2166 m) - z przełęczy 15 min małe stawki. Ścieżka nie idzie tym grzbietem, lecz kieruje się (ţ-12 min). Na zach. ukazuje się dziki wypełniony rumo- łaką ku pn. schodząc na dość wąską grań a nią na ciekawą wiskami kocioł Dol. Głębokiej. - Grzbiet załamuje się teraz widokowo Salatyńską Przełęcz (Salatinske sedlo, 1872 m). na pn. wsch., wginając się niewybitną przełęczą (ok. 2055 m). ţ;,. Ku zach. opada spod niej najwyższe piętro Dol. Jałowieckiej, Sprowadza ku niej dość ostra skalista grań, której uskok zw. Kotlinami, na wsch. zaś Dol. Salatyńska. Z przełęczy pokonujemy od zach. nieregularną depresją. Z przełęczy w gó- w górę 10 min. 51 6 DOLINA ZUBERSKA 212e 7 km Brestowa (1934 m albo 1902 m) - główny węzeł orograficzny całej grupy Salatyńskiego Wierchu. Z Salatyń- skiego 30 min (T40 min), z Banikowskiej Przełęcz 2.30 godz. Z obszernego wierchu Brestowej schodzimy głównym grzbie- tem tatrzańskim, zataczając łagodny łuk wokół karu Kotlin, z których lodowiec przepływał kiedyś na pn. stronę jęzorem 400 m szerokości. Grzbiet obniża się łagodnie i zwany jest niżej Holanią. Zaczynają się pola kosodrzewin, przez które schodzimy na długie obniżenie przełęczy. 9,5 km Palenica (1574 m) - z Brestowej 45 min (T1 godz.), z Salatyńskiego Wierchu 1.15 godz. (T1.45 godz.), z Banikow- skiej Przełęczy 3.15 godz. (T3.45 godz.), ze Smutnej Przełęczy 5.15 godz. (T5.45 godz.). Dalszy cictg mycieczki graniocuej sta- notui d. 204. W Dol. Boórotuieckq (Jalomieck†) schodzi d. 198b. 213. BUFET ROHACKI - ZABRAT - RAKOŃ 213a 213b Szlak o tuybitrGych cualorach Luidokotuych, używany jako dojście do Wolowca i graai Rohaczy. 2 km, 500 m różnic.y Guzniesień - 1.15 gTodz. (.ţ.45 min). Zn. zielone. Z placyku przed "Bufetem Rohackim" (1380 m - d. 207c) w kierunku pn. 7 min pięknym starym lasem górnoreglowym do spadzistej Janoszkowej Polany. W linii jej spadku w górę szerokimi zakosami przez granicę piętra lasu (zniszczoną tu przez lawiny i pasterstwo) a potem wśród łanów i kęp koso- drzewin. Od wysokości 1570 m szlak zwraca się bardzicj w lewo, podchodząc zboczem stromymi trawersami. Ze ścieiki kapitalne *widoki na górne otoczenie Dol. Rohackiej i jej rozgałęzienia, doskonałe do analizy rzeźby polodowcowej te- go rejonu. Seria zakosów wyprowadza na szerokie siodło. 1,2 km przełęcz 1660 m w grzbiecie Zadniego Zabratu. Od "Bufetu" 40 min (.ţ25 min). Widok jest bogatszy o pn. wycinek panoramy, nie tak jednak piękny jak z samego podej- ścia. W dó1 schodzi w Dol. Łatanq d. 215. W lewo nie znako- cuany chodnik do grzbietu Dlugiego Uplazu. - Szlak zakręca teraz w prawo i wznosi się porośniętym płatami kosodrzewiny grzbietem, odcinkami dość stromym i zniszczonym przez erozję wywołaną masowym słowackim ruchem turystycznym. DOLINA ZUBERSKA 517 ZIEl,ONYWIERCR ROHACKI (OK Z000) NĄDgA KOPA (Z163) SWU>(,P Śţ ZEGţCZ ţ T R Z Y K O P Y , ţ PRZEDNIA , BANIKOWSKA PRZELţCZ (IOBZ) SPALONA (IOBI) ! PACNOLA (I,BB) (zWB) ; s PtACILIWE 2 km Rakoń (R,akoń, 1879 m) - z siodła 35 min (.ţ20 min), od "Bufetu" 1.15 godz. (.ţ45 min). Na Wolowiec (2064 m) wiedzie stqd d. 32c - 1,2 km, 35 min (.ţ30 min). Z Wotomca ku pd. za za. niebieskimi schodzi ścieżka na Jamnickcţ Przelęcz (1909 m) - 0,5 km, 15 min (Tţ20 min). W sumie dojście od Bufetu Rohackiego" pod grań Rohaczy zajmuje 2 godz. (.ţ1.30 godz.). 214. GRANIĄ ROHACZY "Orla Perć" Tatr Zachodnich - piękny szlak wspinaczkowy, już pod koniec XIX w. slawny wśród turystóru polskich (chodzily nim m.in. wypracuy Tytusa Chalubińskiego). Dlugość trasy 3 km, suma Guzrciesień ok. 400 m - cu obie strorcy po 2 godz. Droga o zrcacznych trudnościach, odcinki pnepaściste ale ubezpieczon.e. Wymagana sprau)ność ruchowa i obycie ze skalq. Zn. ezertuone. Szlak jest częścią długiej graniówki turystycznej, poprowa- 214a dzonej grzbietem głównym Tatr Zachodnich. Początek wy- cieczki w siodle Jamnickiej Przełęczy (1909 m) - dojście d. 213 - 3,7 km, 2 godz. (11.30 godz.). Ku pd. opada rozległe granitowe gołoborze. Widok z Rakonia na grupę Banówki. Dobrze gtad widać podchodzacţ pod Rohacze Dol. Smutna, zagypanţ piargami. Dalgze partie panoramy zob. s. 100-101. 518 DOLINA ZUBERSKA DOLINA ZUBERSKA 51 9 Dawniej turyści podchodzili na przełęcz wprost z Dol. Smutnej stromymi stokami, bez znaków i bez ścieiki pod koniec omija- jac skałki. W r. 1908 szli tędy Mieczysław Karłowicz i Mariusz Zaruski. Trawiasto-piariysty grzbiet podprowadza z przełęczy w 6 minut pod skaliste spiętrzenie grani, wznoszącej się w kie- runku północno-zachodnim. Podchodzimy w zygzak tuż na lewo od jej krawędzi. Po 25 min (licząc od przełęczy) znaki wiodą na grań - trudności umiarkowane, łańcuch. Za niewiel- ką turniczka grań tworzy skalnego "konia", którego pokonujcţ się od lewej po stromej podciętej płycie 10-metrowej długości (łańcuch). "Więc koń? Koń skalny - najtrudniejsze miejscc w grani Rohacza Ostrego" - woła Mariusz Zaruski w swym opisie "Granią Rohaczów w zimie" (1912). Dalej perć omija po pd. stronie pn.-wsch. wierzchołek i obniia się we wcięcie Rohackiej Szczerbiny, powstałej w strefie kruchych skał, prze- cinających masyw szczytu aż do jego podstawy (por. d. 192b). Dalsza droga wiedzie w górę 5-metrowym kominkiem (łańcuch) a potem na główny wierzchołek. - 0,5 km Rohacz Ostry (Ostry Rohać, 2084 m). Z Jamnickiej Przełęczy 40 min (.ţ35 min). Znad grzbietu Bystrej wyłania się Gierlach - nad Tomanową - Swinica. - Zejście pd.-zach. granią zaczynamy po płytowych skałach. Drogę zagradza niebawem uskok, który należy obejść od lewej jasną 8-metrową załupą. Dalej w dół w zasadzie granią - po drodze ryski (2 m) i kominek (3 m). Niżej następuje pionowe zacięcie 7 m wysokości (łańcuch), po czym grań traci nieco na stromości, by wreszcie przejść w zawalony złomami grzbiet przełęczy. 214b 1 km Rohacka Przełęcz (1955 m). Ze szczytu 20 min (T25 min), z Jamnickiej Przełęczy 1 godz. (.ţ1 godz.). Z lewej leży Kocioł Rohacki ze stawkiem z prawej Dolţ Smutna, ku której opada piarżysty żleb. - Z przełęczy w górę nieco na lewo od grani, urozmaiconej zębami i wyskokami - trudności niewielkie. W pewnym miejscu szlak wiedzie nad czeluściy skalną, trudny ten odcinek moina jednak ominąć po trawkach od lewej. Od piarżystej kotlinki grań dźwiga się stromiej, a szlak przewija się na pd. zbocze - do drogowskazu na wypukłości grzędy. Od pd. dochodzi tu d. 192c. Razem ze zn. żółtymi 100 m (6 min) na wierzchołek. 214C 1,5 km Rohacz Płaczliwy (Plaćlivó, 2126 m) - z przełęczy 30 min (.ţ20 min), od początku drogi 1.30 godz. (.ţ1.20 godz.). Szczyt wznosi się nad trzema dolinami, jest więc wybornym **punktem widokowym. - Skalista grań zach. ma bez mała 1 km długości. Szlak poprowadzono blisko jej krawędzi, jednak wszystkie trudniejsze partie można obejść od lewej łatwiejszy- trii wariantami. Pod koniec następuje małe podejście, wreszcie grańka i uskok nad samą przełęczą, który pokonujemy 4-me- trowym kominkiem (trudności umiarkowane). 3 km Smutna Przełęcz (1955 m) - z Rohacza Płaczliwego 30 min (T45 min) całe przejście od Jamnickiej Przełęczy 2 godz. (.ţ2 godz.). Z Wołowca 2.15 godz. (T2.20 godz.). Dalszy cicFg graniówki stanowi d. 212. Zejścia z przetęczy d. 193 i 211. 215. DOLINĄ ŁATANĄ NA RAKOŃ Szlak przez piękne i odludne okolice, odznaczajqce si‘ cieka- wq przyrodq §ywct. Z grzbietu pi‘kne widoki. 8 km, 850 m różnicy wzniesień, - 3 godz. (.ţ2 godz.). Zn. żóite. Od Schroniska na Zwierówce (1020 m - d. 200g) wg 215a opisu d. 216 Dol. Łataną - 5 km, 1.15 godz. (.ţ1 godz.). Rozstaj szlaków na skraju zarastających lasem łąk Pod Parszywe (1287 m): d. 216 zwraca się w lewo. Nasza ścieika utrzymuje dotychczasowy kierunek. Z pn. cypla łąk podchodzimy nowym wariantem ścieżki, zakosami przez las, aż na skraj kotła polodowcowego zw. Parszywe (Praśive - nazwa ma liczne odpowiedniki w polskich Beskidach). Szlak wznosi się wśród bujnych traw i gąszczy borówek. Pod tylnym zamknięciem kotła zwraca się na zbocze i wśród kosodrzewiny wyprowadza eerpentyną na grzbiet, za którym leży ciemna kotlina zw. Szyndlowym Żlebem. Grzbietem 200 m i w lewo długim tra- wersem popod skalistym Zadnim Zabratem. 7,2 km szerokie siodło 1660 m. Od rozstaju 1.10 godz. 215b (.ţ45 min), ze Zwierówki 2.25 godz. (.ţ1.45 godz.). Od pd. dochodzi d. 213a. Dla rozszerzenia widoku warto podejść wśród kosówek na podcięty skatkami garb Zadniego Zabratu (Zabrat, 1694 m - 1 D min). - Z siodła w grzbiecie w górę ku pd. wsch. szeroką, rozdeptaną ścieżką - z pięknymi widokami na górną ezęść Dol. Rohackiej i jej otoczenie. - 8 km Rakoń (1879 m) - szczyt na granicy Słowacji i Polski. Z siodła Zabratu 35 min (ůţ20 min), ze Zwierówki 3 godz. (ţ-2 godz.). Giównym grzbietem prowadzi d. 32. 520 DOLINA ZUBERSKA 216. DOLINĄ tATANĄ NA GRZESIA Szlakami przemarszócţ partyzanckich trasd slynnej tuypra- cuy TOPR po rannych żotnierzyu lutym 1945 r. Urocze polany, dużo ktuiatóru z lanami goryczki trojeściocuej. Dlugość trasy 6,5 km, różnica poziomóru 630 m - 2.15 godz. (ţ-1.45 godz.). Zn. żótte, potem zielone. 216a Od Schroniska na Zwierówce ( 1020 m d. 200g) szosą 0,5 km do rozdroia, od którego w wylot Dol. Łatanej wiedzie droga bita. (Zn. żółte od leśniczówki prowadzą skrótem przez las.) Teren wznosi się zrazu nieznacznie, gdyż - jak piszc Bronisław Halicki (1930) - "Dolna część Doliny Latanej wy- pełniona jest osadami jeziora, które powstało na skutek zata- mowania doliny przez lodowiec Doliny Zuberskiej. Po przerwa- niu tamy morenowej przez Potok Latany jezioro spłynęło.' Po prawej w lesie pensjonat "Dopravstav" (d. 207a), nieco dalej budynek leśnictwa. Na lewo od drogi (10 min) cmentarzyk 20 partyzantów słowackich i radzieckich, którzy polegli 8 grudnia 1944 r. w 12-godzinnej bitwie stoczonej w Doł. Zuberskiej przez I Słowacką Brygadę Partyzancką im. gen. Śtefanika. Płytę pamiątkową odsłonięto w r. 1949. Dol. Łatana (Latana dolina) jest jedynym znacznym odgałęzie- niem w orograficznie prawym boku Dol. Zuberskiej. Zajmuje ona obszar 7,4 kmz i wyżłobiona jest w łupkach krystalicznych. W prawym obramieniu występuja też piaskowce kwarcytyczne. Rejon doliny był zlodowacony - ostatni lodowiec miał 2,5 km długości i schodził poniżej poziomu 1200 m. Zasłane morenaţni dno pokrywają murawy które tworzyły kiedyś rozległe i intensyw- nie wypasane polany. W r. 1615 salass Latany należał do gazdy z Białego Potoku. Do lat międzywojennych pasała tu wieś Orawka z pn. Orawy, skąd stada odbywały wędrówkę 42-kilometrow:~. Górna części Dol. Łatanej słynęła kiedyś z atrakcyjnych terenów narciarskich. 216b Zn. żółte wiodą od cmentarzyka nadal wygodną bitą drog.t, to po jednej, to po drugiej stronie Latanego Potoku. Wyicj woda cichnie, a okresami prawie całkiem zanika. W odległości ok. 3 km od rozdroża, poniżej polany ze składem drewna, szlak schodzi z utwardzonej drogi w prawo i przekracza potok. Wiedzie teraz dłuższy czas rzadkim lasem podnóżami grzbie- tu Szyndlowca, mijając wylot wybitnego Szyndlowego Żlebu (Sindl'ov źl'ab), który był niegdyś lokalnie zlodowacony. Z leiącą nad nim wolarską polaną Szyndlowiec związane jcat DOLINA ZUBERSKA 521 podanie o wole, który rogami "przypucył" do skały niedź- wiedzia i nieżywego trzymał kilka dni, sądząc że się rusza. - Skrajem łąki zw. Rówień docieramy na upłazy Pod Parszywe (1260-1320), leżące poniiej kotła Parszywe wcięte- go w masyw Rakonia. 5 km ławki i drogowskaz (1287 m). Ze Zwierówki 1.15 216C (.ţ1 godz.). Wprost zdcţża d. 215a. Nas prowadzą odtąd skrę- cające w lewo zn. zielone. Po 250 m przekraczają one potok z Parszywego, a za nim wał morenowy. Podchodzimy teraz 10 min wzdłuż Latanego Potoku, ţastępnie zaś 10 min równolegle do jego dopływu spod ł.uczniańskiej Przełęczy. Na wysokości 1420 m (ostatnia woda) ścieżka zwraca się w lewo i przez górną strefę ładnego lasu świerkowego osiąga trawiastą grzędę zw. Łuczna, w dolnej części poszytą jałowcem halnym. Stał tu kiedyś szałas, a Łuczna stanowiła odrębną jednostkę pasterską, w r. 1615 użytkowaną przez Trzcianę i wieś Dłuhałuka (stąd nazwa). Otwierają się rozległe widoki. Drogowskaz: Zn. zielone tuiodg ku Przelęczy cu Osobitej (d. 218). W prawo d. 32b (na Wotowiec). W lewo 5 min za zn. niebieskimi na zach. czubę granicznego Grzesia. 6,5 km Grieś (Konćista, Lućna, 1653 m - opis d. 32b) - od rozstaju w Dol. Latanej 1 godz. (.ţ45 min), ze Zwierówki 2.15 godz. (ţ.1.45 godz.). Wspaniałe *widoki (panorama s. 100-101). Ku Przelęczy Bobromieckiej (1356 m) schodzi d. 220. 217. DO SZPITALIKA PARTYZANCKIEGO Szlak jest przedtużeniem d. 216 - coiedzie dalej śladami polskiej myprawy TOPR z 1945 r., aż do malego domku, który byd miejscem schronienia rannych partyzantóm slotuackich i radzieckich. 2,8 km, różnica poziomótu 300 m - 1 godz. (.ţ50 min). Zn. żótte. Od Schroniska na Zwierówce (1020 m, d.200g) wraz . z d. 206a 400 m ku pd. przez las i strumień do szosy. Za mo- item na Zimnej Wodzie Orawskiej mały placyk i pomnik ku ;ţZci partyzantów wystawiony w 1. 1970-71. W lewo odchodzi droga bita (d. 206). Zn. żółte wchodzą w prawo w las. Ścieżka trawersuje zboczem. Po 15 min (od Zwierówki 22 min) przecina ţtuczny rów odwadniający, a za wiatą stokową drogę jezdną. ,ţZlak zbliża się stopniowo do Salatyńskiego Potoku, a przy .pastępnej wiacie (od pomnika SNP 35 min, .ţ25 min) prze- 522 DOLINA ZUBERSKA chodzi na jego orograficznie lewy brzeg. Pniemy się stromo do góry, las stopniowo rzednie. Nad lasem ścieika wnosi się dnem skalistego ilebu, po czym przecina go zakosem w prawo ku widocznej już chatce. 2,8 km. "Szpitalik partyzancki" na stoku Skrajnego Salatyna (partizanska nemocnica, ok. 1300 m), od pomnika SNP 50 min (.ţ40 min), od Schroniska na Zwierówce 1 godz. (ţ-45 min). W r. 1931 wystawiono tu chatkę myśliwska. W lata wojny była ona wykorzystywana przez ukrywajace się rodziny żydowskie Od 7 grudnia 1944 do 12 lutego 1945 stanowiła schronienffţ rannych z 1 Słowackiej Brygady Partyzanckiej im. Śtefanik:ţ (3 Słowaków, 1 Czech i 7 Rosjan). Mimo ii chatka ukryta był:ţ w gęstym lesie, partyzantom zagraiali Niemcy doskwierał im również niedostatek żywności i leków. Po oswobodzeniu Zakopa- nego młody lekarz opiekujacy się rannymi, Gtiyrgy Bernat wybrał się po pomoc. Przejście przez góry zajęło mu 60 godzin. 11 lutegu 1945 r. wyruszyła z Zakopanego ekipa ratowników TOPR pod kierownictwem Zbigniewa Korosadowicza. Ranni (a z nimi sanita- riuszki siostry Simanove) zostali przetransportowani do Dol. Cho- chołowskiej i dalej do Zakopanego. W r. 1969 budyneczek został zrekonstruowany, odtworzono też jego wyposażenie z czasów wnj- ny. W sierpniu 1986 otwarto tu małe muzeum z ekspozycjd zdjţć uczestników wydarzeń z r. 1945. 218. ZWIERÓWKA - PRZEŁĘCZ W OSOBITEJ - GRZEŚ Niezţuykle oryginalna i pod każdym mzględem interesujqca cuędrówka graniowa - na granicy dcţóch odrębnych krain geologicznych i dcuóch odmiennych krajobrazócţ. Polskie wycuů czki od ok. 1875 r. 8,2 km, suma podejść 300 m - 3 godz. (.ţ2.30 godz.). Zn. zielone. 218a Szlak zaczyna się na Zwierówce (1020 m - d. 200g) i wic- dzie od schroniska ku pn. zach. w przedłużeniu szosy (z prawuj centrala HS, dalej domki campingowe). Mijamy hotel "Chatu Primulař. - 1 km (13 min) *Stawek pod Zwierówka (1015 m) - ładne jezicrko leśne, najniżej położone ze wszystkich w Tatrach. Ma ono brunatna, niezbyt zimna wodę i wypełnia śródmorenowa misę wytopiskowţ powstała po stopnieniu oderwanej kry lodowca. Dno jeziorka jest zawalone drewnem, wokoło prowadzi ścieżka spacerowa, stoja ławki. - Szlak ob- chodzi stawek od pn. wsch., po czym wznosi się 300 m n<ţ polanę *Jaworzynkę (Javorina, 1000-1100 m), uroczo poło- DOLINA ZUBERSKA 523 żona w otoczeniu wspaniałych leśnych uboczy. Nazwa polany (i całej doliny) pochodzi zapewne od jaworów - w poczatku XVII w. wypasała tu dobytek wieś Zabidów. Na dolnym skraju polany stoja dwie ambony, pośrodku paśnik, trudno jednak dociec, czy służa do obserwacji zwierzat, czy też Zachodnie Tatry nadal stanowia teren łowów dla uprzywilejowanych my- śliwych. Ścieżka wspina się polana ku górze i wchodzi w zwężajaca się dolinę, która niebawem przekształca się w leśny Jaworowy Żleb. Znaki wioda zrazu dnem, później zaś zboczem, nieco powyżej zaszytego w zieleń potoczku, który gubi się i znów pojawia. Na wysokości ok. 1300 m żleb rozszerza się i zanika, ścieżka 218b pnie się zakosami w piękny górnoreglowy las - rzadki, pełen sędziwych drzew i zwalonych wiekiem pni. Niezwykłość te- go lasu stanowia prześwity, tworzace *ogrody wysokich ziół, rozkwieconych do późnego lata i pełnych zapachów. Przez młode świerczyny osiagamy skraj lasu, a w kilka minut później - kwiecista łaczkę, wchodzaca w płytka przełęcz, z której otwiera się pełen uroku widok. 3,2 km Przełęcz w Osobitej (sedlo pod Osobitou, 1537 m, na mapach słowackich 1550 m) - od schroniska 1.20 godz. (.ţ1 godz.). Z siodta ku pn.-zach. procuadzita ścieżka turystyczna na szezyt Osoóitej (1687 m). Od lutego 1989 szlak na ten midokocvy iuierzchotek, starcocuiclcy dla polskich turystócu symbol krańca Tatr ("od Haţurania po Osobitq: ), jest zamkni‘ty. Zn. zielone zwracaja się w siodle ku pd. wsch. i wznosza się 218C 15 min na zbudowany z piaskowców kwarcytycznych nieregu- larny garb Małej Osobitej (Mala Osobita, 1583 m). Jego główne wypiętrzenie omijamy od lewej depresja w złomach i skałkach. Niemal na szczycie kopy stał ok. 1925 r. schron turystyczny KĆST, wyposażony w piec i prycze, w r. 1935 już zrujnowany. Dalej grzbietem przez kosówki i górnoreglowy las na grzbie- towa polanę Kasne (Kasnie), z której w połowie długości prze- wţjamy się na lewa stronę grzbietu, na niewielka stokowa Kwaśna Polankę (w dole pod nią znajduje się Kwaśny Żleb). Dalej lesistym terenem na odsłonięte Czoło (wspaniały "widok), gdzie murawy zryte sa przez dziki. Szlak zniża się teraz na przełęcz z błotnistym stawkiem. 2S0 m dalej leżą na grzbiecie trzy bajorka - chętnie w nich pławi się zwierzyna leśna, zwłaszcza dziki. Wędrujemy przez piękne, jakby żywcem ze "Starej Baśni" wyjęte uroczyska. 524 DOLINA ZUBERSKA -- REJON ORAWIC 525 Grzbietowe stawki, nie objęte współczesnymi mapami, uwidocz- towe, wietrzejace w pełne fantazji formy tworza tu całe "parki" nione były już na mapie z r. 1822. Sd b. interesujdce. Latem skalne. Na trudno dostępnych skałach zachowały się płaty największy z nich ma wymiary 20 x 15 m i głębokość 0,5 m. Otacza pierwoborów dolnoreglowych - cenne przyrodniczo i małow- je oryginalna flora wodna i błotna. nicze pod względem krajobrazowym. Zyja w nich liczne ptaki Grzbiet wznosi się, staje się waski a nawet skalisty (pias- i zwierzęta leśne, nie wyłaczajac niedźwiedzi. Sama Kotlina kowce). Dalej dźwiga się dwoma lesisto-trawiastymi wznie- Orawicka wycięta jest we fliszowych warstwach zakopiańskich sieniami (młaki). Z pierwszego (1541 m - wieża pomiarowa) i należy do Rowu Podtatrzańskiego. warto popatrzeć na *leżace w jednej linii i nakładajace się na Już w poczatku XVII w. pasały tu róine wsie orawskie, siebie przełęcze Bobrowiecka (1356 m), Iwaniacka (1459 m) a w połowie tego stulecia na miejscu dzisiejszych Orawic ist- i Tomanowa (1686 m). Szczyty Bobrowca (1663 m) i Komi- niała przejściowo osada Bystra (zob. d. 201b). Od w. XVII do niarskiego Wierchu (1829 m) wygladaja jak poziomo ścięte ok. 1845 r. czynne były w tutejszych górach kopalnie rudy wulkany. Drugi garb grzbietowy zwany jest Pusta Równiţ ţ żelaza. Liczne więzy łaczyły z tym rejonem polskich górali. (ok. 1550 m). Schodzimy z niego w dół na przełęcz z polanka W dolinach Juraniowej i Bobrowieckiej pasły się owce z Wi- (1524 m). Przed nami wyrasta stromy lesisty stok. towa i Chochołowa, Podhalanie pracowali w lasach, tu też 218d 7 km ftóg (Roh, 1571 m). Czubaty szczycik, nieznacznie chętnie polowali. Według podań, Osobita była punktem wydźwignięty ponad las ścieżka omija trawersem od pn. zbornym zbójników (zob. d. 219a), a położona u jej stóp Dol. strony. Następuje teraz odcinek pofalowanego grzbietu z prze- Sucha cieszyła się sława ich gniazda - w tutejszych jaskiniach pięknymi widokami na grupę Rohaczy i grań biegnaca ai po kryli swe łupy, tutaj wiosna łaczyli się w drużyny. W ostępach Brestowa. Omijajac kwarcytowe usypisko zach. grzędy Grzesţa zwracamy się wśród kosówek na południowy wschód. - 8 km Osobitej przez długie lata ukrywał się sławny Tatar Myśliwiec. W opowieściach starych zakopian często przewijała się karcz- drogowskaz (ok. 1630 m): Ku pd. schodzi stcłd d. 216c. ma w Orawicach, która chytrym sposobem obrabował zbójnik Na wierzchołek Grzesia prowadza znaki niebieskie. Wojtek Mateja. 8 2 km Grześ (Konćista Lućna, 1653 m) - od Rogu 20 min Ruch letniskowy datuje się od ok. 1930 r. - jego rozwój (.ţ15 min) z Przełęczy w Osobitej 1.45 godz. (.ţ1.30 godz.), ze Zwierówki 3-3.15 godz. (.ţ2.30 godz.). Opis widoku i połaczeń przerwała wojna. W czerwcu 1944 w rejonie Osobitej zrzucono szlakowych d. 32b. Panorama s. 100-101. ţ'upę spadochroniarzy M. Korotkowa która przygotowała grunt pod późniejsze operacje partyzanckie. W trakcie cięikich walk frontowych w r. 1945 Orawice zostały spalone. i Okolice Orawic sa znakomitym terenem wycieczkowym, WYCIECZKI Z ORAWIC zwłaszcza dla mniej wprawnych turystów. Wędrówki nie są trudne, a jednak bardzo urozmaicone pod względem charak- Nasza wędrówkę po Tatrach Słowackich kończymy w pn. teru. Piękne i interesujace spacery odbywać można na odludne zakatku Tatr Orawskich, słynacym z malowniczości i licznych ţerchy Pasma Skoruszyny i Magury Witowskiej, skad rozta- j ciekawostek przyrodniczych. Panuje nad nimi piękna Osobita ezaja się oryginalne widoki na Tatry. W zimie coraz liczniej (1687 m). Kilka dolin i dolinek wrzyna się między grzbie- zjeżdżaja tu narciarze, dla których uruchomiono 2 wyciagi. ty, a ich wyloty otwieraja się ku słonecznym łakom Orawic. y y Baza wypadowa sa Orawice (d. 201b) z dużym schroniskiem, Doliny owe różni si charakterem od wsz stkich inn ch antocampingiem i stacja turystyczna. Leża one w oddaleniu leżacych w słowackiej części Tatr Zachodnich. Powstały na 3 km od podnóży Tatr. Z punktu granicznego w Suchej Horze i obszarze jurajskich i kredowych skał osadowych, główme do- lomitów i wapieni, a ponieważ nie uległy zlodowaceniu (przy- koło Chochołowa dojeżdżaja tu autobusy w niespełna godzinę najmniej w ostatnim glacjale) - stanowia piękne i zróżnico- (ew. z przesiadką w Witanowej). Piesze dojście górami (d. 202) wane przykłady dolin erozyjnych (rzecznych). Skały dolomi- zajmuje ok. 3 godzin. 526 REJON ORAWIC 219. Z ORAWIC NA OSOBITĄ Interesujgca wycieczka na jeden z najciekawszych widokowo wierzchotków Tatr Zachodnich. Wiosnq i w poczdtku lata buj- na roślinność, typowa dlu podloża bogatego w węglan wapnia (rezerwat ścisly). Od Orawic 7 km i 885 m różnicy poziomów - 3.30 godz. (.ţ2.20 godz.). 1 lutego 1989 szlak zostal zamknięty I przez TANAP, aż do odwolania. ţI 2198 Od Schroniska w Orawicach (800 m - d. 201b) wg opisu d. 220 do wylotu Dol. Bobrowieckiej - 3 km, 45 min (.ţ40 min). W kierunku pd.-zach. odgałęzia się Dol. Sucha (Sucha dolina), I od pn. obramiona reglem zw. Jaszczurzyca i wbrew nazwie nie pozbawiona powierzchniowego odpływu. Peina zakamarków Dol. Sucha cieszyła się kiedyś sławą gniaz- da zbójników, którzy do jej jaskiń znosili łupy i tu wiosna łaczyli się w drużyny. Piersy przychodził harnaś - opowiadali starzy - i kład ogień w Osobityj, dym seł w góre i to był znak coby sie towarzysio zbiegali". W jednym ze schowków ukryty był kociołek "towarzyskik piniędzy" - coś w rodzaju zbójnickiej kasy zapo- mogowej. W w. XIX Dol. Sucha stanowiła główny w Tatrach Zachodnich rejon poszukiwań ukrytych skarbów w czym przodo- wali Podhalanie. "W Suchej Dolinie, w Orawicach - mówił Tomek Gadeja - tam nie jedna kompanijo znosiła, ba pokolenia znosiły i suły na kupę. Hań som jest hrube piniddze..." i W Dol. Suchą wchodzi droga bita. Na Szurkowej Polance i (od wylotu 15 min) skład drewna. Droga wznosi się łagodnie przez lasy. W lewo, ku pd. odgałęzia się boczna leśna dolinka zw. Kwaśnym Żlebem lub ,Na Kwaśne (Kvasnó). W grocie zw. I Kuhnia miał kryjówkę Tatar Myśliwiec, który tu spędzał zimy. W lutym 1945 szukali w niej schronienia mieszkańcy Orawic i Witanowej, leżących wówczas na linii frontu. - 4,5 km olana Pańskie Szałasisko (od wylotu doliny 1,5 km) p (panske salaśiska, 950-970 m), malowniczo położona na stoż- ku napływowym u rozwidlenia doliny. Od głównego gościńca 30 min. Polana była ośrodkiem hali Sucha Dolina, notowanej jui w do- kumencie z r. 1615 jako własność wsi Brzozowica która pasała tu jeszcze w w. XIX. O intensywności pasterstwa świadczy zanotowana i przez Zofię Hołub-Pacewiczowa (1930) liczba 200 owiec na 1 km . y 219b Lewym skrajem polany w kierunku oryginalnej skałki C - i ganki (Ciganka). W przesmyku doliny stały kiedyś szałasy pasterskie. U stóp Cyganki dolina rozgałęzia się w dwa ileby: REJON ORAWIC 527 w lewo wiedzie Kamienny Żleb, w prawo - Suchy Zleb (Suchy źl'ab, też Śiroky żl'ab). Ścieżka wchodzi w ten drugi. Zrazu ma on kształt połogiego skalnego wąwozu, wciętego pomiędzy Cygankę i grań Niżnich Rzędowych Skał, wyżej rozszerza się w trawiaste koryto ok. 50 m szerokości, ujęte w skaliste grzędy. Teren wznosi się b. stromo, a poprowadzona w zakosy perć jest monotonna i męcząca. W górnym odcinku (od wylotu ok. 1 godz.) ileb przechodzi w płytką depresję, a nikła ścieżyna kluczy wśród wybujałych kosówek i pojedynczych karłowatych smreków o sztandarowych formach. 7 km (od wylotu doliny 4 km) Osobita (Osobita, 1687 m). Z Orawic 3.30 godz. (.ţ2.20 godz.) od wylotu Dol. Bobrowiec- kiej 2.45 godz. (.ţ1.40 godz.). **Widok z odsuniętego od trzonu Tatr i położonego naprzeciwko pasma Rohaczy szczytu jest wspaniały i b. pouczający, zwłaszcza jeśli chodzi o układ i budowę Tatr Orawskich, które jedynie stąd widać w całości. 220. DOLINĄ BOBROWIECKĄ NA GRZESIA Wycieczku ku polskiej granicy - największq z wapiennych dolin Tatr Orawskich. Dlugość trasy 9,5 km, 850 m różnicy poziomów - 3.45 godz. (ţ-2.45 godz.). Zn. niebieskie. Od Schroniska w Orawicach (800 m, d. 201b) do rozdroża 220a u pd. krańca osiedla. Zn. niebieskie wiodą wzdłuż środkowego gościńca (zakaz wjazdu), zmierzającego ku pd. - z pięknym widokiem na grupę Osobitej (1687 m). 50 m od rozdroża po prawej stronie tablica upamiętniająca śmierć 2 żołnierzy ra- dzieckich i 2 celników słowackich, którzy zginęli w tym miejscu od kul niemieckich w dniach oswobadzania Orawic. Z lewej ciągną się łąki i zarośla zw. Pieczyska (Piećisk5), z prawej - podmokłe Bory. Na skraju łąki Waniczka (Vanićka) gościniec odchyla się ku południowemu wschodowi. Waniczka jest wypa- sana, latem 1992 rolę bacówki pełniła... duża przyczepa samo- chodowa. 400 m od zakrętu, w górnej części l4ki, w prawo odchodzi ulożona z betonowych ptyt droga w 5 min doprowa- dzajqca do kgpieliska. Jaszczurzyca (Jaţtericó, 847 m) to znane od dawna dwa źródła cieplicowe, podobne do zakopiańskiej Jaszczurówki, o identycznej co do pochodzenia nazwie. Badał je w r. 1918 polski naukowiec L. Kowalski, w lutym znajdując przy nich moc sałamander pla- mistych (,jaszczurów"). Woda wzbogacona w C02 i słabo zmi- neralizowana miała temperaturę 14,3-15,9'. Wydajniejsze źródło 220b 220c 528 REJON ORAWIC połaczono z basenikiem kdpielowym i altankd (1922). W r. 1979 600-metrowy sztuczny odwiert otworzył wypływ o temperaturze 29,5ř. Wybudowano basen złożony z dwdch komór: płytsza (70 cm głębokości) ma wymiary 2 x 4 m, głębsza (1 m) odpowiednio 5 x 5 m. Nie jest on zadaszony, mimo to jednak nawet w chłod- niejsze dni wielu wczasowiczów zaiywa tu kdpieli. Gościniec z Orawic zwraca się znów ku pd. i mija leśni- czówkę "Bobrowiecř, zbudowaną w 1. 1930-31. 3 km wylot Dol. Bobrowieckiej. Krzyżówka dróg. Z Orawic 45 min (.ţ40 min). Ku msch. odchodzi szlak lclcznikomy do cuylotu Dol. Juraniomej - 20 min, zn. żólte. Po zach. stronie Potoku Bobrowieckiego (kładka) bije ze skały źródło siarkowo- dorowe zw. Kisła Woda. Jego osobliwością jest to, ie w zimie traci całkowicie mineralizację. Lud przypisuje wodzie właś- ciwości lecznicze. 100 m pomyżej mylotu ku pd. zach. odgatęzia się Dol. Sucha (bita droga), a curaz z reid zamknięta oóecnie przcz TANAP d. 219 na Osobitd. Dol. Bobrowiecka utrzymuje kierunek południowy. Drogę biLą wprowadzono tu w r. 1931. Brzel,ţi płynącego wzdłuż niej potoku porastają łany lepiężnika. Dol. Bobrowiecka (Bobrovecka dolina) jest największţ z dolin uchodze;cych ku Kotlinie Orawickiej. Ma ona 9 kmz powierzchni, z czego 4 kmj zajmuje boczna Dol. Sucha. Całe otoczenie zbudo- wane jest ze skał osadowych, występuje tu tei skała pochodze- nia wulkaniczneţ_ o - limburgit. Dolina nie uległa zlodowaceniu. W r. 1615 halę I3obrowiec użytkował sołtys z Trzciany. Do lat międzywojennych pasterstwo było tu silnie rozwinięte i wystawio- ne na wpływy polskie (słownictwo, budownictwo, stada z Yodhala). 4 km (12 min). Za paśnikiem cu lewo odtgeza się d.221 (zn. zielone). Dalej mijamy szkółkę leśną, następnie murowany domek robotników leśnych i ujęcie wody. W lewym zboczu piętrzy się wyniosła Skałka (1327 m). Pomiędzy jej pn.-zach. urwiskami a Kiczerą (1384 m) dolina zwiera się w wąwó7 wapienny 250 m długości (Skalna brana). Poniżej bramy bije po obu stronach kilkanaście źródeł tworzących rodzaj mnogie- go wywierzyska. Dalszy odcinek doliny stanowi najpiękniejszy chyba w Tatrach pnykład doliny rzecznej, wciętej bez udziału lodowców i posiadającej klasyczny profil o kształcie litery "V". Na wysokości 1007 m, u stóp czubatej turniczki, w prawo odchodzi boczna dolinka, ciąg główny zaś staje się przestronny i łagodnie zmienia kierunek. Wychodzimy na sporą polanę ze składem drewna i wiata (40 min od wylotu doliny). Wyżej REJON ORAWIC 529 zbocza znów się ścieśniają, a szlak wkracza w płytki lesisty Żleb, a potem pnie się lewym zboczem przez ładny górno- reglowy las świerkowy, misternie wytyczonymi zakosami. Pny ścieżce poniżej przełęczy stoi parusetletni okaz górnoreglowego smreka. 8,5 km Bobrowiecka Przełęcz (Bobrovecke sedlo, 1356 m) 220d - z Orawic 3 godz. (.ţ2.15 godz.), od wylotu Bobrowieckiej 2.15 godz. (ţ,1.35 godz.). W szerokim siodle otoczona lasem owalna polanka, gdzie do ok. 1855 r. ładowano rudę na wozy " (pozostałości dróg, zarośnięte zwały urobku). Za zn. zielonymi można mejfić na mierzcholek Bobroruca - opis d. 31, zn. ezer- mone (d. 222c) sprowadzajd ku Umartej Przetęczy i do Orawic. ;' - Ku pd. zach. przecinką graniczną prowadzą nas dalej zn. niebieskie. Stromy stok tworzą piaskowce kwarcytyczne, na których dobrze zachowała się naturalna granica piętra lasu, obniżona przez ujemny wpływ podłoża. Od wysokości 1460 m ţ; drzewostan rozpada się na grupy, a jeszcze wyżej - na po- jedyncze 3-metrowe karły. Wyszedłszy ponad las wznosimy się 15 min wśród kosodnewin na skalisty czubik zw. Czołem (ok. 1515 m). Dalej polgezenie z d. 32a (curaz z nig dochodzi trasa narciarska - tyczki). Scieżka wspina się tzw. Suchym Upłazem (30 min) pomiędzy oba wierzchołki Grzesia, a nastę- pnie na graniczny wierzchołek główny. 9,5 km Grześ (1653 m) - z Orawic 3.45 godz. (.ţ2.45 godz.), od rozstaju szlaków w wylocie Dol. Bobrowieckiej 3 godz. (ţ.2 godz.). Opis szczytu i połączeń d. 32b. Panorama na s. 100-101. W Dol. Łatanq schodzi d. 216c. 221. DOLINĄ JURANIOWĄ NA BOBROWIEC Atrakcyjna widokomo cuycieczka zaznajamiajclca z pn.-zach. 'stokami masycuu Bobrowca i podchodzgcymi ku nim oracuski- 'mi dolinami. Odcinki 6. mozolne. Dtugość szlaku 8 km, róż- nica cuzniesień 860 m - z Oraţuic 3.30 godz. (.ţ2.30 godzţ). Zn. niebieskie, potem zielone. Od Schroniska w Orawicach (800 m, d. 201b) droga 220a 221a ţdo wylotu Dol. Bobrowieckiej i jeszcze 1 km jej dnem - 4 km, ^.9,ţ5 min (.ţ45 min). Za paśnikiem odchodzi w lewo szeroka ţ:ţţJtţca do ściągania drewna. Nią 12 min w górę, już za zielonymi . 530 REJON ORAWIC 221 b 4,5 km Umarła Przełęcz (Umrla sedielko pod Umrlou, 981 m) - z Orawic 1.15 godz. (ţ-1 godz.). Skrzyżoluanie z d. 222. Wiata. Zbiegamy dróżka w 5 min łagodnie na dno Dol. Juraniowej, a 200 m dalej przekraczamy żwawy Biały Potok. Dol. Juraniowa (Jurańova dolina) ma 4 kml powierzchni i sięga od pn. pod Bobrowiec. Już w w. XVII pasała tu orawsk.l wieś Lesek (Liesek), od w. XVIII także górale z Witowa. Pod nazw.S Leskoeţieckie rypy notuje ten rejon Stanisław Staszic (1815). W r. 1921 pisał o tej okolicy Mieczysław Orłowicz: "Cisza tu i samotność zupełna otacza turystę. Jedynie w lecie dzwonki owiec wypasanych tu przez górali z polskiej strony przerywaja głuszţ. Resztki dawnego boru rozsiane tu i ówdzie w postaci grup potęż- nych buków i jodeł i zarośnięte szczatki dawnych hawiarskich dróg, które wiodły ku opuszczonym już kopalniom rud żelaznych, podnosza urok tego zakdtka..." PGlscy górale zwali dolinę I.eskow- ska lub Liszkowska. Obecna nazwa sięga jak się zdaje 1 poł. XVII w. i pochodzi od imienia Juriana Czernego z I.esku. Szlak prowadzi teraz ok. 1 km wsch. strona długiej Jura- niowej Polany (Leskowskiej Polany 920-980 m), nad któr.l góruje ciemny masyw Bobrowca (1663 m). Przez boczny potok i pd.-wsch. zatokę łaki osiagamy podnóże lesistej grzędy zw. Wałowcem i rozdzielajacej Dol. Juraniowa w dwa rozgałęzieni;l (w odnodze pn.-wsch., zw. Dolinka Jaworowa, czynna była du ok. 1845 r. kopalnia rudy żelaza). Szlak wznosi się niezwyklu stromym czołowym stokiem, pokonujac w niezliczone zakosy ok. 230 m wysokości (odcinek b. mozolny) następnie zas wiedzie jej połogim grzbietem, miejscami skalistym, a od pd. podciętym urwiskami. 221 C 7 km Przełęcz Juraniowa (1382 m), szerokie, częścio wo lesiste siodło, wgł bione między Bobrowiec i Parzatczak. Z Orawic 2.45 godz. (ţ2 godz.), od wylotu Dol. Bobrowieckicj c 2 godz. (.ţ1.20 godz.). Po stronie polskiej widać bliską polan Jaworzynę. Na pd. wsch. wyniosły Kominiarski Wierch. Dukt graniczny prowadzi z przełęczy na Parzatczak (1486 m - 0,5 km), a następnie na Furkaskę (1491 m - 1 km). - Idyc na Bobrowiec zwracamy się na Przełęczy Juraniowej ku połu- dniowemu zachodowi. Wzdłuż szerokiej i prostej linii granicz- nej dźwiga się zielono znakowana ścieżka. Podejście jest stro- me i męczace - tym bardziej, że las zasłania widoki. 8 km Bobrowiec (1663 m) - z przełęczy 45 min (ţ-30 min), z Orawic 3.30 godz. (ţ-2.30 godz.). Z pokrytego kosówkami REJON ORAWIC 531 RDlllNIARSKI W drar nosc) ( IDRAPISK. NI t , MIĘGUSZOWIECKI SZCZYT (1138) SMRECZYŃSKI W (P066) i GIERLACH (1655) TOMANOWA POLSKA ORNAK ; WYSOKA (1580J (iD77J SOLISKO (1101) . : KOPROWY W KRYWAŃ /1191) ISZCZYR8SKI SZ. (1385) i Widok z Bobrowca na Tatry Wysokie. 1. Mała Wysoka (2428 m); 2. Staroleśna (2476 mO 3. Miedziane (2233 m); 4. Magura Rycerowa (1997 m)- 5. Tomanowa Liptowska (1840 m); 6. Wielka Kopa Koprowa (2052 m); ?. Hlińska 'Iţrnia (2330 m); 8. Ramię Krywania; 9. Baniste - dawne pola górnicze. W prawo ciagnie się nie objęty rysunkiem grzbiet Ornaku (1867 m), zza którego wychyla lłe, Kamienista (2121 m). W lewo panorama rozwija sir poprzez wał Czerwonych Wierchów (przed nimi Kominiarski Wierch 1829 m) - aż po Giewont (1895 m). Widok na TaLry Zachodnie - zob s. 536-537. Tatry Orawskie oraz otoczenie Dol. Chochołowskiej, której ;: Panoramy wyżej i na s. 536-537. Kte Bobrowieckiej Przetęczy 'ţ:ţ,aChodzi d. 31. h .222. DOLINĄ JURANIOWĄ NA BOBROWIECKĄ PRZEł:ĘCZ Szlak dzimów przyrody i pamigtek przesztości. Przemierza Ilnd część Dol. Juraniocuej curaz z jej osobliwg Cieśniacu4, potem wiedzie grzbietem obramiajclcym ją od potudniowego ţchodu. Dţugość trasy od Orawic 8 5 km, 560 m różnicy sniesień - 3.15 godz. (.ţ2.30 godz.). Zn. ezermone. 532 REJON ORAWIC REJON ORAWIC 533 222a Od Schroniska w Orawicach (800 m, d. 201b) do rozdro- obramienie tworzy Wierch Czaplówka, zach. - Jeżowy Wierch ża w pd. części osady. W kierunku pd.-wsch. odgałęzia się tu (1083 m). 400 m od wylotu wąwóz zwęia się silnie, a skalna zbudowana w 1. 1962-63 droga bita (zakaz wjazdu), wiodąca perć wiedzie 10 m powyiej jego dna, którym rwie Biały Potok. w płytką Dol. Cichą Orawicką (Ticha dolina), którą płynic Urwiste turnie i żebra porasta interesująca flora wapienio- powolna (jak na góry) i kręta Cicha Woda Orawicka. Zn dru- lubna (m.in. szarotki), szereg gatunków górskich schodzi tu gim mostkiem tu lemo odchodzi d. 202. Droga wznosi się łagod- w piętro regla dolnego. Przejście wąwozu zajmuje 25-30 min. nie przez rozległe łąki, a polski turysta z trudem identyfikuje Skalne ściany rozstępują się wreszcie i przechodzą w leśne znajome wierchy. Po lewej pastwisko Ciche (na nim jałowiec ubocze. Scieżka prowadzi 300 m dnem doliny, a następnie 3 m wysokości), dalej z lewej Krowiarczysko z prawej Polan;i przez podmokłą polankę Sywarne (900 m). W jej pd. końcu Dunajowa. Na tutejsze łąki powróciły stada owiec i krów. skręca w prawo i wywija się (10 min), na grzbiet opasujący - 2,5 km. Zn. czerwone opuszczają drogę bitą. Po nowej kład- Dol. Juraniową od zachodu. ce przechodzimy nad Cichą Wodą, podziwiając świetnie wido- ţ 5 km Umarta Przełęcz (981 m). Szerekie i płytkie siodło 222C czny w jej korycie warstwowy układ łupków. Wędrujemy teraz w lesie, przez które w w. XVIII i XDi wywożono rudę że- 15 min w kierunku pd. przez dużą Szatanową Polanę, od laza, a póżniej drewno - z Orawic 1.35 godz. (ţ.1.15 godz.), wsch. ograniczoną Białym Potokiem. Wiosną na tutejszych od wylotu doliny 1 godz. (.ţ40 min). Skrzyżocţarcie z d.221. polanach wysypują się łany krokusów, jesienią zaś kwitną na ţ Z pţełęczy podchodzimy ok. 12 min lasem. Na wysokości nich liczne zimowity. 1070 m leży płaska polana Płasienka zw. też Pod Skałką. 222b 3,5 km lesisty wylot Dol. Juraniowej. Od zach. dochodzi Dalej następuje mozolne 20-minutowe podejście stromym leś- żólto znakocoany szlak lgcznikoeuy od mylotu Dol. Bobrowieckiţj nym zboczem do starego jaworu (4 m obwodu) i depresji - 1,5 km, 20 min. Wiata, tablica trasy edukacyjnej. Dol. między skałami a potem 15-minutowy marsz pod masyw Juraniowa, w górnej części przestronna, w dolnej przerzy- szczytowy Skałki (Skalka, 1329 m), na mapie z r. 1823 zwanej na strefę dolomitów należących do płaszczowiny choczańskiej, "ł.ysiąką . Kulminację szlak omija od wsch. przez długą polanę tworząc piękny **wąwóz skalny bez mała 1 km długości, zw. Rówienki (Rovienky), po czym wiedzie lasem przez garb grzbie- Cieśniawą (Tiesńavy). towy. Za nim przechodzimy na pd.-zach. stronę grzbietu i dłu- gim trawersem wznosimy się 30 min - z obniżeniami - przez Jest to jeden z najładniejszych w Tatrach przykładów kraj- tzw. Jambury, gdzie w w. XIX czynne były kopalnie rudy obrazu dolomitowego (jasne dolomity ctioczańskie, znamţ nam m.in. z Siwiańskich Turni). W głębokiej ciasnej gardzieli żelaza - orawska i zakopiańska. brak miejsca dla drogi. Aby ułatwić wywóz drewna z doliny 8 5 km Przełęcz Bobrowieeka (1356 m) - z Orawic w 1. 1885ţ6 zbudowano ponad całym potokiem pomost z okrągla- 3 15 godz. (.L2.30 godz.) z Umarłej Przełęczy 1.35 godz. ków 903 m długości (!). Ciagle uszkadzany przez przybory wiosen- ţ (ţ.1.15 godz.). Opis przełęczy d. 220d. Na Grzesia miedzie d. 220e. żliwiał przejście piesze. Resztki konstrukcji sa widoczne jeszcze J Zn. zielone prowadzq ku pn. na szczyt Bo˘rowca (opis d. 31). dzisiaj. W r. 1935 twardoszyński oddział KţST zbudował dla tu- ţ ţ g,5 km Bobrowiec (1663 m). Z przeţęczy 45 min (ţ-30 min), rystów uiywana obecnie skalna perć. Na krawędziach parowu ocalały partie pralasu, widoczne szczególnie na skraju Jeżowego ţ: z Oraruic 4 godz. (-ţ3 godz.). Opis wierzcholka zob. d. 221c. Wierchu. Potok płynie długim ciagiem kaskad (stad jego nazwa), l.'; Za zn. zielonymi można zejść ku Juraniowej Przetęczy. pod progami widać wyerodowane przez wirowy ruch kamieni kotty skalne (marmity). Wawóz wraz z otoczeniem stanowi rezerwat ścisły. U wejścia w Cieśniawę szlak przekracza Biały Potok po 100 m wraca jednak na brzeg zach., wzdłuż którego wiodą - miejscami wyciosane w skale - ubezpieczone galeryjki. Wsch. TATRY A-Z Slowniczek obejmuje ponad 200 hasel zawierajcfcych podstn- wowe in%rmacje geograf czno-hisloryczne o wszystkich waż- niejszych szczytach i przelgczach oraz jaskiniach Tatr. Dodat- kowe skróty: ml. - mlodszy, st. - starszy (przy mazwiskach) tow. - lowarzysz lub towarzysze, przew. - przewodnik lub przewodnicy. Przy danych historycznych szerzej uwzględniona jest dzialalność polska. Niektóre szczyty i przelęcze maj4 poda- ne dwie wysokości (np. Krótka: 2365, 2370 m), druga w kolej- ności jest kotą występujcfcą na nowych mapach stowackich. Wzmianki o jaskiniach przejrzat i uzupelnil Rafal Kardaś. Babki (Babky, 1566 m). Rozczlonkowany masyw na zach. skraju Tatr Liptowskich, w zakończeniu grani odchodzącej na pd. od Siwego Wierchu. Dolomity choczańskie, od pd. wsch. inne skaly osadowe - w nich długie ściany Sokól i Mnich. Pod szczytem maty stawek. Na grzbiecie wypas krów. Za czubą Mnicha (1462 m) polana zw. Czer- wieniec, ciekawa 8orystycznie (wysokie za- sięgi roślin niżowych), z kilkoma domkami weekendowymi i niedużym schroniskiem należącym do HS TANAP. W pd. podnó- iach masywu szpecący okolicę kamienio- łom. W Sokolim Żlebie inskrypcje z I. 1713- 1911. D. 199. Banikowska Przełęcz (Bankovske sed- lo, 2062, 2045 m). Dość waina turystycznie przelęcz w grzbiecie gtównym Tatr Zachod- nich - między Banówką a Pacholą. Nazwa m.in. u Bolesława Kotuli (1890), u górali też Przehyba. D. 1%, 208, 212. na pd. potężny grzbiet Przystopu (2145 m) i Rosochy (1953 m). Ku pn. opadają skali- ste ściany 350 m wysokości, podsypane wysokimi piarżyskami. Skaly krystaliczne (granodioryty rohackie). I wejście zimowe: Józe( Lesiecki i Leon Lońa 1911. Na mapie 1823 Banovka B. W XIX w. szczyt zalicza- no do Rohaczy. Granią wiedzie piękny szlak turystyczny. D. 195, 196, 208, 212. Bańdzioch Kominiarski. System jaski- niowy w pn.-wsch. części Kominiarskiego Wierchu, odkryty 1968 przez grotolazów poznańskich, którzy wyeksplorowali 2,5 km korytarzy do glębokości 350 m. Gómy otwór na wys. 1683 m. Skomplikowany układ studni, korytarry i komór o łącznej dlugości przeszło 9,2 km i deniwelacji 562 m (-546, +16 m). Doszukano się 6 den i kilku niezależnych ciągów wodnych. Intere- sujące formy morfologiczne. Bańdzioch w gwarze górali znacry brzuch. Banówka (Bankov, 2178 m). Najwyisze wypiętrzenie w caym glównym grzbiecie Tatr Zachodnich. Tworry dlugą, prawie po- ziomą grań, w której słabo wyodrębnia się wierzcholek. Z zach. krańca grani wybiega Barania Przetęcz (Baranie sedlo, 2393, 2384 m). Najważniejsze obniżenie w grani łączącej Baranie Rogi z tomnicą, powstale w wybitnej strefie dyslokacyjnej. Znany przechód z Dol. Kieżmarskiej do Dol. Pięciu TATRY A-Z 535 Stawów Spiskich, w r. 1904 ubezpieczony nazw, przewainie nadanych przez tatemi- przez MKE. I przejście zimowe 1906. D. ków. Nazwę Basta Sczertiska notuje Stani- 134 (bez znaków). sław Staszic w r. 1805. Baraniec Wielki, Baraniec, Wielki Wierch (Baranec, Vel'ky vrch, 2184 m). Potęiny masyw w kształcie rozrogu, trzeci co do wysokości w Tatrach Zachodnich. Przestronne żleby słyną z ogromnych la- win. W pd.-wsch. grani Mały Baraniec, zw. tei Hrubym (1949 m). Stoki osiągają wyso- kośĆ 1000 m i byly intensywnie wypasane. "Lupki krystaliczne w masie prawie jednoli- tej" (Stetan Kreutz, 1930). Wtrącenia amfi- bolitów i lupków gratitowych z granatami. Ku Dol. Jamnickiej opadają ładne, dwu- schodowe cyrki. Od strony Dol. Żarskiej masyw zwał się Wielkim Wierchem. Jego bez wątpienia dotyczy notatka Mateja Bela (1736) o Trnoweczu Welikym. W XIX w. jeden z 5 w Tatrach glównych punktów tńangulacyjnych (w r. 1820 wieża i pomiar 2185 m). D. 191, 192. Baranie Rogi (Baranie rohy, 2526 m). Niezbyt efektowny lecz wainy topograficz- nie szczyt, prcyrośnięty do grzbietu glów- nego Tatr Wysokich, zwornik dla bocznej grani Lomnicy. Ściany 150-250 m wysoko- ści. Wierzchoiek ścina charakterystyczny taras. I znane wejście ks. Józef Stolarcryk z ks. Ambroiym (fomaszem Trausylem) i 4 zakopiańskimi góralami 1867. I wejście zimowe 1911 (tatemicy węgierscy). Nazwa ludowa, w polskich drukach od ok. 1870 r., w 1853 Fiogi. D. 134. Baszty, Grań Baszt (Baśty). Poszarpany skalny grzbiet przeszło 4 km dlugości, od- dzielający Dol. Mięguszowiecką od Dol. Mlynicy, z dawna uznany za granicę mię- dzy Spiszem a Liptowem. Wśród 7 dość samodzielnych szczytów najwyisry jest Szatan (2416 m). Najwcześniej zwiedzano Skrajną Basztę (Patńę, 2203 m), w której zboczach przed r. 1530 wydobywano miedź. Z granią wiążą się legendy, skupia się tu najwięksry zbiór demonicznych Batyżowiecki Szczyt (Batizovsky śtit, 2448, 2456 m). Piękny "plytami opancerzo- ny" szczyt w grani glównej Tatr Wysokich na osi Dol. Batyżowiedciej, ku pd. i pn. opadający 150- do 290-metrowymi śaana- mi (drogi wspinaczkowe). Zdobyty w r. 1900 przez Karola Jurrycę z przew. - jako jeden z ostatnich z wainiejsrych szcrytów tatrzańskich. I wejście zimowe Zygmunt Klemensiewicz i Jerzy Maślanka 1909 -wg oceny Jana A. Szczepańskiego, najwytHt- niejsze polskie osiągnięcie zimowe w Ta- trach do lat międrywojennych. Nazwa po- przez wieś Batyiowce od komesa Botyza (w. XIII) - w literaturze dhigo nieustabili- zowana, szcrytowi 2448 m "prrydzielona' w r. 1878. Nazwę Batyiowiecka Przelęcr wprowadzil Janusz Chmielowski 1903. Beskid (2012 m). Podrzędny lecz popu- lamy szcryt w grztaecie glównym - ostatni od wsch. z naleiących do Tatr Zachodnich. Masowo odwiedzany z pobliskiego Kaspro- wego Wierchu (piękne widoki). Róiowe granity pegmatytowe, spoczywające na skalach osadowych (wsch. skraj i najwy- ższy punkt wyspy krystalicznej Goryczko- wej). Znakomite tereny narciarskie. D. 75. Biata Skala (Biela skala, 1378, 1316 m). Ostatnia od zach. wyniosłość w glównym grzbiecie Tatr, panująca nad zakrętem Su- chej Dol. Tarnowieckiej. Dwie tumie roz- dzielone przelęczą, od pd. i wsch. urwiste, od pn. zalesione ai po granie (platy kosów- ki). Zachodnia niisza o ok. 20 m. Dolomity choczańskie. Interesująca flora - badal ją m.in. Bolesław Kotula w I. 1879-85. Legen- dy o zaklętych skarbach - ostatni poszuki- wacz złota pracował tu w I. 1935-43. Na- zwa pastwiska Byla (Bila) Skala notowana w dokumentach orawskich już w 1615 roku. D. 204. 536 TATRY A-Z S TAROROBOCIAŃSKI SZCZYT (1176ţ TRZYDNIOWIAŃSKI ; Widok z Bobrowca na oLoczenie dolin Chochotowskiej i Zuberskiej. 1. Błyszcz (2159 m); 2. Raczkowa Przełrcz (1959 m); 3. Starorobociańska Przełecz; 4- J:a- rzţbcza Przełecz; 5. Hotarz (uroczysko leśne z praborem górnoreglowym); 6. Igła w Banówce; 7. Zabrat; 8. Mały Salatyn (2030 m); 9. Breslowa (1934 lub 1902 m); 10. Róg (1571 m). Widok na Tatry Wysokie - zob- d. 221d. Błyszcz (2159 m). Pn. kraniec masywu Bystrej, wiążący ją z grzbietem glównym. Skaliste pn- zbocze ma 400 m wysokości. W w. XIX wraz z Bystrą zwany był Pyszną, obecną nazwę upowszechnil przewodnik Walerego Eljasza (od 1870). D. 180, 185. Bobrowiec (1663 m). Wyniosły masyw w zach. ograniczeniu Dol. Chocholowskiej, zbudowany gtównie z dolomitów i geologi- cznie przynależny do tzw. pasma reglowe- go. Na wsch. wysuwa 2-kilometrowy grzbiet po pd. stronie zjeżony Mnichami (ok. 1510 m), zakończony Czotem Chochotowskim (jaskinie - m.in. Szczelina Chocholowska 2500 m dlugości). W stokach od r. 1808 do ok. 1850 eksploatowano niskoprocentowe rudy żelaza w dwóch kopalniach - zako- piańskiej (Bobrowiec) i słowackiej (Jam- bur). Bogata flora wapieniolubna. I wejście zimowe Józef Lesiedci, Leon Lońa i Janusz Żutawski 1911. Nazwa poprzez dolinę od wsi Bobrów, jako określenie pastwiska za- notowana w 1615, jako nazwa szczytu 1796. Też Jamburowy Wierch. D. 31, 221, 222. Bobrowiecka Przełęcz (1356 m). Wybit- ne siodlo międry Bobrowcem a Grzesiem, powstale w strefie miękkich lupków triasu, ongi ulubione przejście kłusowników z Pod- hala w Tatry Orawskie. Drożyna górnicza z Polany Chocholowskiej zbudowana ok. 1808, z Dol. Bobrowieckiej - ok. 1820. W w. XIX iadowano tu rudę żelaza na wozy (zob. Bobrowiec). D. 31, 220, 222. Brestowa (Brestova, 1934, 1902 m). Przysadzisty wierch granitowo-gnejsowy w zakolu glównego grzbietu Tatr Zachodnich. Stoki trawiaste, dołem - zwlaszcza od pn. - skaliste. Ku pn. wybiegają 3-kilometrowe boczne ramiona. W r. 1861 Vawersowania szczytu dokonał Kazimierz Lapcryński (używa nazwy Salatin). Masyw ma duże walory narciarskie, w Spaleńskim Żlebie kolej krzeseNcowa. D. 206, 212. Bucrynowe Tumie - Wielka (2184 m) i Mala (2172 m). Granitowe szczyty zamyka- TATRY A-Z 537 ţQWIICZ PtACZLIWY (T116) jąoe od pd. Pańszcrycę, ku której opadają śCianami 120-300 m wysokości. Mimo ru- chu turystycznego, utrzymują się tu kozice. Pierwsrych wejść dokonał w latach 1900 i 1902 ks. Walenty Gadowski z tow., który latem 1903 przeprowadził stokami i granią Orlą Perć. W zimie zdobyli je tatemicy za- k4piańscy w I. 1910 i 1911. W r. 1909 w pn. ścianie śmiertelny wypadek tatemicki, opisany przez Ferdynanda Goeda. Podziat na tumie Malą i Wielką oraz Buczynową Prcelęcz(2127 m) wprowadził ks. Gadowski (1903). D. 80. Bujacry Wierch (Bujaći vrch, 1946 m). Szczyt w grzbiecie Tatr Bielskich, częśao- wo skalisty, silnie rozbudowany ku pólnocy. Zwomik dla bocmego gniazda Steiek. W pn. zboczach jaskinia zw. Alabastrową (212 m długości, kilka komór). W jaskini Lodowa Piwnica stalagmity lodowe. Ok. 1650 zginąt na Bujaczym Wierchu po- szukiwacz skarbów August Kaftstein, (pier- wsza znana z nazwiska ofiara Tatr). W r. 1813 byt na szcrycie Góran Wahlenberg. Nazwy uiyt po raz pierwsry geograf Antoni Rehman (1892), od bujak - byk, buhaj. ţ. 112 od 1978 r. zamknięta dla ruchu turystycznego. Bystra (Bystra, 2248 m). Najwyiszy szczyt Tatr Zachodnich, 0,6 km na pd. od grzbietu glównego, z którym łąciy ją punkt zw. Blyszczem (2159 m). Lupki krystaliczne przewarstwione białym granitem. Zbocza osiągają wys. 600 m i byty wypasane ai po wierzchotek. Ważny punkt w tatrzańskiej sied triangulacyjnej. Wejścia w XIX w. nie- mal wyłącmie ze strony polskiej, gdzie By- stra słynęła z malowniczych wschodów słońca. I wejście zimowe: Klimek Bachleda z turystką Adą Świderską w r. 1905. Ok. 1840 szczyt malował Jan N. Glowacki, ok. 1855 Alfred Schouppe, w 1860 Wojciech Gerson. Do ok 1880 w publikacjach caly masyw zwano Pysrną (Pysna Mons na mapie Hacqueta 17%). Obecn† nazw‘ (od liptowskiej doliny) rozpowszechnily mapy ausViackie. D. 180-182. Ciemniak (2096 m). Zach. wierzcholek Czerwonych Wierchów, wysokością równy Małdączniakowi. Grzbiet gfówny Tatr zala- muje się w nim pod kątem 90'. Kopula szczytowa zbudowana jest z wapieni i do- lomitów tńasowych, od pn. wsch. podcina ją kocioł Dol. Mulowej. Na grzbiecie Twar- dego Uplazu "czapka tektonicz2a" bialych granitów o powierzchni 0,2 km . Na pn. i 538 TATRY A-Z zach. zboczach ostoje kozic. W pn.-zach. stoku (ţok. 1715 m) Jaskinia Lodowa, 1500 m lodu. W tzw. Czerwonym Żlebie (Czerwonych Żlebkach) czynne byly kopal- nie rudy żelaza. I wejście zimowe 1908. Nazwa wiąże się z drugą nazwą Dol. Mu- towej, zwanej przez górali Dol. Ciemnd. Do końca XIX w. równolegle Uplaz lub Czer- wony Wierch Uplaziański. Na mapie z ok. 1780 Ublaw b. D. 45, 47, 55. Cubryna (2376 m). Niezbyt okazały szcryt, przyrośnięty od zach. do posadu Mięguszowieckich Szczytów. Ważny w to- pogra6i Tatr Wysokich zwomik dla potęinej odnogi zakończonej Krywaniem. Punkt zwrotny europejskiego dzialu wód, miejsce styku Nowotarszczyzny, Liptowa i Spisza. Pierwsze wejście Karol Potkański z przew. 1884, w zimie Węgrry 1913. Ku Morskiemu Oku schodzi grzęda 1 km dtugości. W r. 1935 pn. ścianą wszedl himalaista brytyjski Theodore H. Somervell, w 1937 w masywie zginęla alpinistka angielska Ruth Hale. Wg przypuszczeń geologów, w grani pn.-zach. znajdowała się kopalnia antymonitu (szpi- glasu), zafożona w końcu XVIII w. Czarna tawka (1969 m). tagodna prze- lęcz w grani Liptowskich Murów, najniższe przejście w catym glównym grzbiecie Tatr Wysokich. Jako Przehyba notowana w r. 1869, jako Nad Czarnym Stawem i tawki - 1881. Obecną formę wprowadzil Janusz Chmielowski (1908). Czarne Ściany. Odcinek Ońej Grani mię- dry Kozim Wierchem a Granatami. t-adna wspinaczka graniowa - robili ją m.in. Ma- riusz Zaruski, Miecryslaw Karlowicz, Rafal Malczewski. W pd. części Buczynowa Strażnica (2242 m). Nazwa obejmowala kiedyś pn. urwiska aż po Zawrat (Walery Eljasz: "grań Czamych Ścian, zwanych od Doliny Pięciu Stawów Kozim Wierchem"). Zach. zboczami wiedzie poniżej grani Orfa Perć (d. 80). Czarny Szcryt (Ćierny Śtd, 2434 m). Skalny szczyt w otoczeniu Dol. Kieżmar- skiej, dlugim ramieniem rozdzielający dolin- ki Jastrzębią i Dziką. W pd.-zach. grani poszarpane Papirusowe Tumie. I wejście Karol Englisch z matką i Johannem Huns- dorferem st. 1898, zimą - tatemicy węgier- scy 1911. Nazwy (od ciemnej barwy skal) używali starzy przewodnicy zakopiańscy, m.in. Jędrzej Wala i Szymon Tatar - w polskich drukach od ok. 1900. W okolicy Czamego Szczytu w r. 1771 zginąl Jan Papirus, poszukiwacz skarbów ze Spisza, upamiętniony nazwą Papirusowych Turni. Czerwona tawka (Priećne sedlo, 2352 m). Glęboka przelęcz o dwóch ostrych wcięciach, oddzielająca od glównej grani (Malego Lodowego Szczytu) odnogę Pośredniej Grani. Mylonity, na nich bogata flora tumiowa - 50 gatunków roślin wyi- srych, w tym 8 skalnic. W I. 1935-36 prze- prowadzono przez przelęcz Ostrawską Perć, obecnie wolno nią chodzić tylko ze wschodu na zachód. Nazwa od barwy skat po stronie Dol. Staroleśnej. D. 133. Czerwona Przelęcz (1301 m). Siodlo na- leżące do systemu synkliny reglowej, od- dzielające masyw Sarniej Skaty. Mala lą- czka otoczona lasem. W r. 1900 TT zbu- dowaio tędy Ścieżkę nad Reglami, wyko- rzystując istniejące perci pasterskie, który- mi jui ok. 1870 r. licznie chodzili turyści. Nazwę wprowadzono w r. 1900 - od barwy intensywnie czerwonych lupków, w których przetęcz powstala. Nazwa góralska: Wola- rzysko. D. 24. Cnerwone Wierchy (2122 m). 4 kopula- ste szczyty w 4-kilometrowym odcinku grzbietu gfównego: Ciemniak (20% m), Krzesanica (2122 m), Malolączniak (2096 m) i Kopa Kondracka (2005 m). Na pn. odchodzą skaliste ramiona, w pd. stoku zamknięta Rozpadlą Granią obszema Dol. Rozpadla. Zrąb masywu stanowią silnie po- fatdowane wapienie serii wierchowej ("fald TATRY A-Z 539 Czerwonych Wierchów"), wierzchoHci Malo- łączniaka, Kopy Kondrackiej oraz Twardy Uplaz wieńczą platy granitów i gnejsów (tzw. czapki krystaliczne). Pod grzbietem piękne kotły polodowcowe, wnętrze masy- wu kryje największe w Tatrach jaskinie, rozwinięte w największej depresji trzonu krystalicmego (Za Siedmiu Progami, Mię- tusią, Czamą Wielką Śnieżną, Śnieiną Studnię i inne). Budowę geologicmą opra- cowat nowocześnie Ferdynand Rabowski, bogatą roślinność kompleksowo zbadano w I. 1923-24. Urozmaicona fauna - kozice, Świstaki licznie sokolik pustutka. Wysoko- ści szczytów pomierzyl barometrycznie Lu- dwik Zejszner w r. 1838, on tei zbadal ich budowę geologiczną, lącznie z czapkami ,skał plutonicznych". Wejścia turystyczne może już w końcu XVIII w. (Hacquet, Town- son?) w w. XIX iywy ruch wycieczkowy. Wypadki wskutek poblądzeń. Nazwa na mapie Belsazara Hacqueta 17% (Mons Czerweny Wirch), pochodząca od zespotu murawowego situ skuciny, rosnącego na pNatach skał krystalicznych i rudziejącego już w środku lata. D. 47, 52, 54, 55. Czuba (1426 m), na nowszych mapach Roztodca Czuba. Niepokainy wierszek nad polanką Roztoką i Wodogrzmotami Mickie- wicza. Dziki gąszcz leśny (od 1954 rezer- wat). Na pn: zach. stoku reliktowy drzewo- stan limbowo-świerkowy (w nim ok. 30 ponad 150-letnich modrzewi). Glówny we wsch. części Tatr Polskich węzel szlaków zwierzęcych ostoja dużych ptaków, m.in. tokowiska gluszca. Gawry niediwiedzi. Wsch. zboczami przeprowadzono w r. 1901 szosę. Durny Szczyt (Pyśny śtd, 2623 m). Pięk- tty szcryt w grani tomnicy, czwarty pod względem wysokości w Tatrach. Wierzcho- łek porasta interesująca roślinność (20 ga- tunków). W r. 1838 wysokość zmierzyt trygonometrycznie Ludwig Greiner. I wej- ście: Ódón Tery z Martinem Spitzkopfem 1877, I wejście od pn. a zarazem I polskie - Jan G. Pawlikowski z przew. 1881; w zimie - w bardzo ciężkich warunkach - taternicy węgierscy 1910. Przed 1904 r. na szcrycie byl Stanisław I. Witkiewicz. Dumy w gwarze górali znacry dumny, pyszny, Spiszacy mawiali tei Mala tomnica. Nazwę do literatury wprowadził ks. Józef Stolar- cryk Dzika Turnia (D'rvţ veża, 2376 m). Skal- ny szcryt w grani gtównej nad przelęczą Rohatką. I wejście (niesłusznie kwestiono- wane) Karol Englisch z matką Antoniną i przew. Johannem Hunsdorferem 1898; w zimie Węgrry 19a 1. Nazwę wprowadzil ok. 1906 Janusz Chmielowski. Furkaska (1491 m). Rozczkxţkowany le- sisty regiel międry dolinami Chochotowską i Juraniową. Wierzcholek opada ku zach. i pd. zach. skalami 40 m wysokości. W lesi- stej pd. grani czuba Parzątczaka (1486 m). Z orawskich zbocry, ze żlebu Jaworryna, wydobywano w XIX w. rudę żelaza. Nazwa dawna. W dokumencie z r. 1775 Furkaso- wa Scala. W aktach granicmych z ok. 1790 r. symbol zach. krańca Tatr Polskich: a Rybistaw per Furkaska Skafa. Górale wy- mawiają Furkaśka, skąd zapewne słowadca forma Furkaśka. Furkot (Furkotsky śtit, 2405 m). Malo wybitny szczyt na osi Dol. Furkotnej, zroś- nięty z bliskim Hrubym. Glówny węzet oro- graficzny odnogi krywańskiej, zwomik dla grani Soliska. I mane wejścia: Bolesław Kotula przed r. 1886, w I. 1889-93 Kazi- mierz Tetmajer z przew. Póiniej bywali tu m.in. Jan Kasprowicz, Mieczysław Karlo- wicz. I wejście zimowe 1906. Nazwa dawna - być może od doliny i potoku (słow. irkat' - tryskać, pryskać). D. 166. Ganek (Ganek, 2459 m). Trćjwierzchol- kowy szcryt, jeden z najsłynniejsrych w Tatrach, do końca XIX w. uwaiany za nie- dostępny. Zdobyty po wielu próbach w r. 1895 (Wtadysław Kleczyński, Klemens Ba- chleda i tragarz Józef Gąsienica), zimą - 540 TATRY A-Z Miecrysław Lerski i Jerzy Maślanka 1910. Najniisry z 3 wierzcholków, Maly Ganek, od pn. zach. podcięty jest charakterystycz- nym piariystym tarasem ("gankiem") Gale- rii Gankowej, powstałym na poziomej stre- fie dyslokacyjnej (mylonity). Ku Dol. Cięż- kiej taras ten obrywa się imponującą 300- metrową ścianą. Należy ona do najtrudniej- szych w Tatrach i odegrała ważną rolę w rozwoju taternictwa (slynne drogi Czestawa Lapińskiego, Tadeusza Ońowskiego). Na- zwa Ganku do publikacji drukowanych we- szła ok. r. 1860. Gęsia Szyja (1489 m). Lesisty szczyt reglowy. Część wierzcholkową tworzą do- lomity triasowe, obrywające się 15-metro- wymi skałkami. Na stokach zespoly mura- wowe, świerki o pokroju właściwym górnej granicy lasu, ostoje i tokowiska gluszców. Szczyt słynie jako punkt widokowy ("sto szcrytów i przełęczy"), polecany jui przez Marię Steczkowską, rozsławiony od 1878 r. przez Tytusa Chałubińskiego. Panoramę stąd malowal m.in. Wojciech Gerson (1892). Nazwa ludowa ogranicza się do długiej trawiastej "szyi", jaką Polana Rusi- nowa wysuwa na wschodni grzbiet masy- wu. D. 87. Gierlach (Gerlach, Gerlachovskjr śtd, 2655 m). Potężny masyw wyrastający ku pd. z grzbietu głównego - najwyższe wzniesienie Tatr i całego łuku Karpat. "Dość spojrzeć na Garfucha, aby mu prry- znać beńo gór", pisał Franciszek H. Nowi- cki w r. 1888. 2wornik stanowi Zadni Gier- lach (2637 m - zob. hasło), oddzielony Przelęczą Tetmajera (ok. 2590 m). W pd. zboczach Kociot Gierlachowski, jeden z le- piej wyksztalconych kotlów lodowcowych w Tatrach. Średnia roczna cieplota w rejonie szcrytu wynosi -6'. W obrębie wierzchoHca występuje ok. 20 gatunków roślin wyż- szych, z czego 9 przekracza wysokość 2650 m. Dopiero pomiary trygonometrycz- ne Ludwiga Greinera z r. 1838 (ogloszone 1839) wykazaly, że Giedach jest najwyiszy w Tatrach, ale jeszcze w 2 pol. XIX w. za wyższe uchodzity niekiedy Lomnica i Kry- wań. 0 pierwsrych wejściach brak pew- nych danych (Zygmunt Bośniacki i ks. Woj- ciech Grzegorzek 1855?). I wejście zimowe 1905: Janusz Chmielowski, Karoly Jordan i przew., m.in. Klimek Bachleda. Nazwa od wsi Gierlachów, w druku u Johanna H. Zedlera (1733) jako Gerlsdorler, też: Kociot (na mapie z 1822 r. Na Kotlu o. Gerlsdorler Spiţe). Kilkakrotnie próbowano ją zmienić: w r. 1897 na Ferencz József - csucs (Wę- grzy), od r. 1918 przejściowo na Śtd Legionarov, w I. 1949-56 na Stalinov Śtd. Nazwę Przełęczy Tetmajera wprowadziY w r. 1902 Janusz Chmielowski. D. 147, 151. Giewont (1895 m). Owiany urokiem le- gend szczyt panujący nad Kotliną Zako- piańską, zegar i barometr Zakopanego ("jest skazówką niemylną stoty i pogody" - Bogusz Z. Stęcryński 1860). Glówny wie- rzcholek wysuwa na wsch. oddzieloną Szczerbą (1822 m) grań zw. Dlugim Gie- wontem (ok. 1870 m); od zach. piętrzy się Maly Giewont (1728 m). Ku pn. opadają ściany 500-600 m wysokości. Cały masyw ma 2,7 km dlugości i zbudowany jest z wapieni serii wierchowej; łagodne pd. stoki tworzą dołem granity i gnejsy. Ściany pn. są powierzchniami tawic wapiennych. U ich podnóży prowadzono poszukiwania i prace górnicze (m.in. 1766). B. bogata flora. W r. 1901 wystawiono na wierzchoHcu krzyż że- lazny wys. 15 m. I znane wejście: Franci- szek Herbich i Aleksander Zawadzki 1830; od Wrótek popod grań szedl w r. 1836 Ludwik Zejszner, który w r. 1838 dokładnie zmierzyl barometrem wysokość glównego czubka. Jeszcze ok 1880 r. populame wy- cieczki kończono na Szczerbie. I wejścia zimowe: Mariusz Zaruski z tow. w I. 1904 i 1905. Pn. ścianę glównego wierzcholka przebyto w r. 1906, w zimie - 1956. Samo- tne wejście zimowe od pn. na Szczerbę (Jan Sawicki 1930) bylo jednym z rekordów tatemictwa tamtej epoki. Obecnie pn. ścia- TATRY A-Z 541 rty pokrywa gęsta sieć dróg wspinaczko- wych. Giewont jest rekordzistą Tatr pod względem wypadków. Od r. 1886 zginęlo tu przeszło 50 turystów, z tego ok. 25 w pn. ścianach i 7 na szczycie od piorunów. Nazwa stara choć do końca nie wyjaśniona. 0 kopalni Gyewont mówi dokument z XVI w.; Mons Gewont podaje przywilej Zygmun- ta III z r. 1605, o szcrycie Gewandu śniei- neyo wspomina wiersz z XVII wieku. D. 56, 57. Gladka Paełęcz (1994 m). Sławna Ive- dyś z widoku przeięcz w glównym grzbiecie Tatr Wysokich, jedna z najniiej połoio- mch. Powstała w szerokiej strefie strza- skań granitu, przecinającej w poprzek grań glówną. Przejście zwierryny w rejon dolin Cichej i Koprowej. Wiosną idą przez nią niedźwiedzie, w porze rykowisk - jelenie, zimą - rysie. Jednym z pierwsrych tury- stów był Albrecht Sydow (1827). Szlak przeprowadzito TT w r. 1889. W 1911 prze- Chodzita tędy Maria Skłodowska-Curie. W tBtach okupacji jedno z przejść uciekinierów i kuńerów na Węgry (2 lutego 1940 grupa sportowców, którą prowadzit Stanistaw Ku- 18). D. 177. Gladki Wierch (2065 m). Najniżsry szczyt w calym gtównym grzbiecie Tatr Wy- gokich, zwomik dla odnogi Kop Liptow- ź~ Skich. Zmą 1929-30 miała na nim "staq‘ ': 8zczytową" ekipa klimatologów UJ. Nazwa '' Gfadkie byta często nadawana przez paste- ,'; 'rry spadzistym trawnikom, niebezpiecznym ; dla bydla i koni. Goryczkowa Czuba (1913 m). Szczyt w zbiecie głównym Tatr Zachodnich, w na- ţżniku Dol. Goryczkowej. Zwomik dla 2- lometrowego grzbietu Kondratowego ierchu. Partie wierzcholkowe skaliste - wieże gruboziarniste granity wyspy krysta- znej Goryczkowej, w nich utwory iytowe, óre tu badał Władysław Pawlica (1910- ?). Stoki szczytu uchodzą za szczególnie winiaste. W r. 1845 na Goryczkowa (Gó- rę) wszedl z żoną i tow. Antoni Hoborski z Tarnowa. I wejście zimowe 1908. Nazwa poprzez halę i dolinę od nazwiska Gory- czka (nie od goryczek, jak często się pi- sze). U Belsazara Hacqueta (1796) Gorec- nowa M., na mapie Kummerera (1855) Czuba goriczkowa. D. 59. Goryczkowe Przelęcze (1801 i 1816 m). Dwa siodla w gtównym grzbiecie. Z dawna znane przejście na pd. stronę Tatr, poleca je w r. 1736 Matej Bel (per montem Gori- czkovam), tradycja mówi o przemarszach zbójników, kłusowników pod Krywań, a na- wet w r. 1769 oddziału konfederatów bar- skich, prowadzącego ze sobą armatki (ob- raz Walerego Eljasza). Poniżej paelęcry odbyly się w r. 1910 pierwsze w Polsce 1939-44 przejścia konspiracyjne. D. 59. Granaty - Skrajny (2225 m), Pośredni (2234 m) i Zadni (2240 m), rozdzielone Sieczkowymi Przelączkami. Trry niewydat- ne wierzcholki zrośnięte w jeden masyw. Ku wsch. i zach. opadają rozczłonkowany- mi ścianami (drogi wspinaczkowe). I znane wejścia: Bronislaw Gustawicz, Eugeniusz Janota i Maciej Sieczka 1867, w zimie - 1908 i 1910. Granią biegnie Oda Perć, wytyczona tu w r. 1903. W zach. ścianach znany z wypadków Żleb Drege'a - 5 ofiar w I. 1911, 1914, 1929 i 1954 (nie licząc taterników). Nazwa stara, zmiennie dawniej lokalizowana. Siecnowe Przeiączki wpro- wadził "Tatemik" w r. 1%1. D. 8ţ82. Granaty Wielickie (Velicke Granśty, m.in. 2344 i 2312 m). Skomplikowana topo- graficznie odnoga wychodząca na pd. wsch. ze Staroleśnej i silnie rozczłonkowa- na w stronę Dol. Wielickiej. Szereg tumi i interesujących wspinaczJcowo ścian. Zimo- wego trawersowania wierzchoNców dokonali jako pierwsi Zygmunt Klemensiewicz i Je- rry Maślanka 1909. W ścianie zw. Granat- nicą (Granatova stena) w łupkach biotyto- wych granaty do 1 cm średnicy, wydoby- 542 TATRY A-Z wane jui w w. XVIII. Polskie nazewnictwo szczególowe wprowadził "Tatemik" 1909. Gronik (Gninik, 1576 m). Lesista czuba w pd.-zach. grani Krywania. W Dol. Kopro- wą wysuwa skalną ambonkę porośniętą pierwotnym lasem urwiskowym. Z wysoko- ści ok. 1 500 m obrywy skał. Zimą 1944ţ5 punkt oporu partyzantów słowackich, którzy tu mieli bunkry. D. 169. Grześ (1653 m). Dwuwierzchołkowy szcryt w granicmym grzbiecie na zach. od Polany Chocholowskiej, wypiętrzony w tria- sowych piaskowcach kwarcytycznych- Zwomik dla 4,5-kilomeVowej grani Osobi- tej. Populame zjazdy - turystyczna trasa narciarska. Nazwa niejasna. Słowacy mó- wią Lóćna, Konćista, polscy górale - Koń- czyste. Nazwisko Gress notowane jest w XVII w. w osiedlu Bystra (dzisiejsze Orawi- ce). D. 32, 216, 218, 220. Hawrań (Havran, 2152 m). Najwyższy szczyt Tatr Bielskich, zarazem najwyiszy w Tatrach wierzcholek wapienny (utwory należą do serii reglowej dolnej). Jego fore- mną piramidę wieńczy biaiy hehn masyw- nych dolnokredowych wapieni murańskich. Bogata flora badana m.in. przez prof. Bo- gumila Pawłowskiego, w rejonie wierzchot- ka jeszcze 115 gatunków roślin kwiato- wych. Nazwa w drukach z w. XVIII, wg podań od zbójnika Havrana (działał on w w. XVII). Do polskiej literatury wprowadził ją Stanisław Staszic (1815). Na mapie z 1 822 r. Havrany B. Słow. havran = gawron. Hińczowa Tumia (2377 m). Pn: zach. zakończenie Wotowego Grzbietu, zwomik dla krótkiej grani Wofowca Mięguszowiec- kiego (2227 m). I wejście Karol Englisch z Johannem Hunsdorferem st. 1903, zimą Mieczysław Lerski i Jerzy Maślanka 1910. Nazwa od Stawów Hińczowych - wprowa- dzona w r. 1903. Hlińska Turnia (Hlinska veża, 2330 m). Najniżsry ze szcrytów w grzbiecie odnogi krywańskiej, piękny w liniach i ważny topo- graficznie, jako węzet dla grani Baszt. Inte- resujące widoki. I wejścia 1907 - Hermann Rumpelt i Giinter 0. Dyhrenfudh - słynny potem znawca Himalajów i autor ksiąiek o nich. I wejście zimowe Lajos Rokfalusy 1913. Holica (Holica, 1628 m). Lesisty wierch we wsch. obramieniu Dol. BiaNci. Skaly ju rajskie należące do serii reglowej. Wierz- cholek wskutek zjawisk klimatycznych wol- ny od kosówki, choć w zasadzie powinna go ona porastać (stąd nazwa). Od pn. siod- io 1300 m z polaną Stary Szalas, gdzie w r. 1898 Christian Hohenlohe wystawił do- mek myśliwski. Holicę wymienia już doku- ment z r. 1594, w druku Albrecht Sydow 1827. Na mapie ok. 1780 poprawnie Holica berg. W polskim brzmieniu: Golica. Hruba Kopa - zob. Trzy Kopy Hruby Regiel (1339 m). Masywny szcryt o podstawie 1,5 km nad wylotem Dol. Małej ł.ąki. Dolomity i zlepieńce należące nie do serii reglowej lecz podhalańskiej. Od zach., oddzielony Stanikowym Żlebem, identyczny ksztaRem i budową Maly Regiel (1142 m, podstawa 0,5 km ). Od pd. oba szczyty łączy wapienny kompleks Jawo- rzynki Miętusiej (1294 m). Całość pokrywa- ją zwarte lasy. Przed r. 1850 kopalnie rudy hematytowej. Nazwa zob. niżej. Hruby Wierch. Imponujący 2-kilometro- wy grzbiet z 16 turniami, rozdzielający do- liny Hlińską i Niewcyrkę. Kulminuje w zwor- niku 2428 m (słow. Hruby vrch, Tńumetal). Ku Dol. Hlińskiej opada poorany żlebami najpotężniejszy w Tatrach mur skalny, 600 m wysokości. W seńi przecinających go żlebów odsłania się cios stromy. Drogi wspinaczkowe, piękną wyprawą taternicka jest przejście samej grani (pierwsze cało- ściowe: 1910). Masyw o dużych warto- ściach prryrodnicrych: na zach. podnóiach pralasy, w "ogrodach" Hrubego ostoje ko- zic, na które w XIX w. polowali zakopianie. Maria Steczkowska 1858: "Wala zwiedzil TATRY A-Z 543 niejednokrotnie urwisty grzbiet Hrubego Wierchu, wdzierał się w rozmaitych kierun- kach na skaliste jego ściany". Na szcryt 2428 m wchodzono przed r. 1880, I wejście zimowe 1912. Nazwa Hruby - notowana m.in. u Andreasa J. Czirbesza 1772 - od początku w. XX ustaliia się przy kulminacji 2428 m, zaś grzbiet pn.-zach. objęta stwo- rzona przez taterników Grań Hrubego (słow. Hrubó). Ludowa nazwa - częsta w toponomastyce podhalańskiej - odnosi się do calego muru (hruby = tęgi, gruby, wiel- kl). D. 166, 167. Huncowski Szczyt (Huncovsky śtit, 2351, 2415 m). Latwo dostępny dwuwierz- cholkowy garb, od Kieimarskiego Szczytu oddzielony Huncowską Przetęczą (Huncovske sedlo, ok. 2300 m). Najdalej na wsch. wysunięty wysoki szczyt tatrzań- ski. Pd.-wsch. podnóża porastają lasy z naturalną gómą granicą i cennymi dla nauki drzewostanami modrzewiowymi (1550- 1630 m). Nazwa od wsi Huncowce. D. 125. Iwaniacka Przeięcz (1459 m). Trawiaste Siodlo silnie wglębione między Ornak a Ko- miniarski Wierch, wycięte w miękkich utwo- rach dolnotriasowych i dolomitach komór- kowych, w części okolone lasem. Leży w jednej linii z przełęczami Bobrowiecką i Tomanową. Przejście dawno mane gómi- kom (kopalnie w Omaku) i pasterzom, a od 1 pol. XIX w. również turystom. Szlak wy- znakowalo TT w 1904, na ńmę 1911-12 SN TT przygotowała tędy trasę narciarską. Nazwa od przylegtej hali Iwanówki. D. 38, 42. Jagnięcy Szczyt (Jahriaci śtd, 2229 m). Ksztaftna granitowa piramida na pn -wsch. skraju Tatr Wysokich. Wysyta na boki dwie krótkie granie - w pd.-wsch. wznosi się Kozia Tumia (2107 m). W grani opadającej ku Przelęcry pod Kopą (1749 m) znajduje siB odkrywka najstarsrych skał osadowych w Tatrach (opisany przez Edwarda Passen- dorfera "zlepieniec koperszadzki" wieku permskiego). I znane wejście: Robert Townson z przew. w r. 1793, zimą - 1911. Szlak zbudowało MTE 1911-12. Punkt zbiegu granic dóbr jaworzyńskich oraz "ho- tarów" Kieimarku i Białej Spiskiej. Obecna nazwa ustalona od ok. 1880 r., choć górale wiązali ją bodaj z innym szczytem. D. 118. Jamnicka PrzHęcz (Jamnicke sedlo, 1909, 1908 m). Niegięboka przełęcz w grzbiecie glównym TaV Zachodnich międry Wolowcem a grupą Rohacry. Powstaia w stretie miękkich iupków, zmielonych na linii przesunięć mas skalnych. Nazwę (od Dol. Jamnickiej) wprowadzono w r. 1948 za Milośem Janośką- D. 188, 213, 214. Jarţbcry (2137 m). Wyniosly szczyt na osi Dol. Jarząbczej. Wierzcholek wmosi się 100 m na pd. od grzbietu glównego. Gra- nodioryty rohackie. Na pn. stokach rowy ztţoczowe w 4 poziomach (1845-2050 m). Ciekawa flora roślin niżsrych. Dość liczne kozice. W r. 18t3 byl na nim zapewne Góran Wahlenberg (pomiar wysokości). I wejście zimowe - narciarze z Zakopanego 1910. Nazwa poprzez halę od góralskiego rodu Jarząbków, moie identycma z lar- szembina na mapie Belsazara Hacqueta (17%). Dawniej też Hruby Wierch. D. 37, 187, 189. Jastrzębia Turnia (Jastrabia veża, 2137, 2139 m). Urwista granitowa baszta na pn. zach. od Zielonego Stawu Kieimarskiego, znana z pięknej legendy o zaklętym kar- bunkule, zapisanej jui przez Townsona (1793) i Stęczyńskiego (1845) - stąd stara spiska nazwa Karalunkelturm (notowana u Johanna Asbótha 1802). I wejście Maciej Sieczka ok. 1880. W zimie: tatemicy wę- gierscy w ciężkiej wyprawie 1909. Serię znakomitych zdjęć ze szcrytu wykonał w r. 1906 Mieczysław Karłowicz. Pd. ściany przecina wiele trudnych dróg wspinaczko- wych. Obecną nazwę usłyszał Jan G. Paw- likowski od Slowaków te Stwoly w r. 1878, on też wprowadzit ją do literatury. W r. 544 TATRY A-Z 1926 był na wierzchoNcu poeta Kazimierz A. Jaworski: "jestem z wsrystkich najmniej- sza, lecz wiem żem najśliczniejsza". Jatki (Jatky). Dwukilometrowy mało zrói- nicowany odcinek grani Tatr Bielskich, zwieńczony skałami (wapienie murańskie) o niewysokich ścianach. Dzieli się na Jatki 2adnie (2019 m), Pośrednie (1980 m) i Przednie (2012 m). W grzbiecie ciekawa jaskinia Capia Oziura, stanowiąca w zimie schronienie kozic. Bogata łauna. W rejonie Jatek w r. 1751 pracowali uczeni z Austrii, w 1793 prowadził obserwacje geologiczno- botaniczne Robert Townson. Zespoły ro- ślinne badali w r. 1924 Bogumif Pawłowski i Konstanty Stecki. Nazwa ma pochodzić od częstych wypadków, jakim na stromych stokach podczas wypasu ulegały konie i bydło. W niemieckiej wersji Fleischbank no- towana w r. 1717. D. 112 zamknięta od lipca 1978. Jaworowy Szczyt (Javorovy śtit, 2417 m). Wybitny szczyt w grzbiecie glównym Tatr Wysokich między dolinami Staroleśną i Jaworową, ku której opada wspaniałą 400-metrową ścianą. Na pd.-wsch. ramie- niu charakterystyczny kamienisty taras. I znane wejście 1897 - krakowianin Karol Englisch z matką i Johannem Hundsdorfe- rem st., w zimie Gyula Komamicki 1911. Pn. ścianą wiodą słynne drogi, m.in. Wie- slawa Stanisławskiego z r. 1932. Wielkim osiągnięciem bylo przejście zimowe jednej z nich (Zbigniew Korosadowicz i Jan Sta- szel 1933). Nazwa od Dol. Jaworowej - dlugo nie ustalona (Wielki Kolbach, Jawo- rowe Tumie, Jaworowe Sady itp.). D. 139. Jaworowy Szcryt Maly (Maly Javorovy śtţ, 2385 m). Niżsry z dwóch Jaworowych Szczytów, oddzielony szczerbą Rozdziela. Zwomik dla pięknej grani Jaworowych Tur- ni (Javorove veże, 2291 m) i całego 10-kilo- metrowego grzbietu Szerokiej Jaworryń- skiej. I wejście Karol Englisch z matką An- toniną i Johannem Hundsdorferem st. 1902. W zimie - 1913. 0 pierwsrym przej- ściu wspaniatej pn. ściany (Gyula i Roman Komamiccy 1911) pisał "Taternik", ie jest to "największy czyn, jaki się dotychczas pod tatrzańskim niebem dokonat". W tej ścianie w r. 1910 miala miejsce znana z opisów tragiczna akcja TOPR - zob. d. 106d. Spod wierzchoHca Wielkiej Jaworowej Tumi ogromne obrywy kamienne. Kaczy Szczyt (Kaćaci śtit, 2401 m). Piękny, choć niezbyt wybitny wierzcholek w Batyżowieckiej Grani - "prostota jego bu- dowy łączy się ze śmialym polotem linii" (Janusz Chmielowski 1912). I wejście Kli- mek Bachleda i Janusz Chmielowski 1904, w zimie - Józet Lesiecki i Józeł Oppen- heim. Nazwa od Dol. Kaczej. w której w noc świętojańską złote kaczki sktadają dia- mentowe jajka. Kamienista (2121 m). Graniczny szcryt w pd. otoczeniu Dol. Kościeliskiej, zwornik dla grzbietu Hliny. Gnejsy i białe granity. Wierzchoiek rozdarty tektonicznie, w pn.- wsch. grani największy w Tatrach rów grzbietowy. W S00-metrową ścianę pn.- zach. (kociol polodowcowy) wcina się ory- ginalny parów żlebu Babie Nogi. Szczegól- nie cenna flora piętra alpejskiego. I wejście zimowe: Mańusz Zaruski z tow. 1909 (na szczycie zastali 11 kozic). W I. 1955-87 szcryt graniczny TANAP. Cieszyt się dobrą sławą wśród narciarzy. Nazwa od przyleglej doliny, w drukach z w. XIX często Babie Nogi lub Wysoka, pasterze liptowscy ma- wiali zwykle Vysoka. Zob. d. 180c. Kasprowy Wierch (1987 m). Najliczniej odwiedzany szczyt Tatr, glówna góra nar- ciarska Polski, 15% calej frekwencji turysty- cmej Tatr Polskich. Wmosi się w punkcie zetknięcia się trzech walnych dolin, między wysunięte na pn. ramiona ujmuje dziką DoL Kasprową (d. 61a). Wierzcholek jest czę- ścią "wyspy" skat krystalicznych (granodio- ryty i granity pegmatytowe), leżących na wiekowo mlodszych skatach osadowych. W TATRY A-Z 545 r. 1845 widoki z Kasprowej Góry podziwiał Antoni Hoborski, który wszedl na nią ściei- ka (tak!) z Goryczkowej Paelęczy. 1 wej- ście zimowe: Karol Potkański i Klimek Ba- chleda ok. 1890 r. (na karplach). Od ok. 1910 r. narciarze wchodzili tu dość licznie (,najpopulamiejsry ze szczytów w porze zimowej" - Miecrysław Świerz 1927). Ok. 1900 r. bywat na nim m.in. Kazimierz Tet- majer- poświęcił mu sonet "Z Kasprowego werchu", wysoko oceniony przez znaw- ców. Po burzliwych dyskusjach prasowych, w I. 1935-36 zbudowano kolejkę linową na szczyt (d. 60); 1936-38 na wierzcholku sta- nęło obserwatońum meteorologiczne. Bu- dowle te trwale znieksztakiy krajobraz. Ko- lejkę krzeselkową z Dol. Gąsienicowej zbu- dowano w latach 1%1-ţ2 (w miejsce wy- Ciągu saniowego z I. 1938-39, 270 m dtu- gości)ţ kolejkę z Dol. Goryczkowej 1%7- 69. W latach okupacji Kasprowy byt pun- ktem kontaktowym polskiego podziemia - obsługiwała go m.in. Helena Marusarzów- na. Nazwa występuje w dawniejszej litera- turze w różnych odmianach. D. 59ţ1 i 67. Kazalnica (2159 m). Skalny występ w masywie Mięguszowieckiego Szcrytu Czar- nego (2410 m), znany z pn.-wsch. ściany, najwspanialszego urwiska Tatr Polskich (400 m rozpiętości, wys. 450-500 m). Jego środek przebyli w r. 1942 Czesław ł.apiński i Kazimierz Paszucha (w zimie Jan Dlugosz z tow. 1957). Ścianę przecinają liczne drogi wspinaczkowe należące do najtrudniej- szych w Tatrach. Podczas akcji ratunko- wych zjazdy GOPR z pomocą zestawu al- pejskiego przez całą wysokość urwiska. Nazwę Kazalnicy zanotował jako jeden z pierwsrych Mieczysław Karlowicz w roku 1895. D. 98. Kieżmarski Szuyt (Keimarsky śtit, 2558 m). Potężny i słynny masyw w grupie tomnicy, łączący się z nią poprzez Grań Widel, Kieżmarską Przelęczą Wyżnią (2463 m) rezdzielony na szczyty Kieżmarski i Ma- ły Kieżmarski (Maly Keżmarsky śtd, 2513 m). Granity, bogata tauna alpejska. W w. XVIII (a może już wcześniej) w pn. stokach poszukiwania i prace gómicze. Historycy (za Romanem Kordysem 1928) wiąią z Kieżmarskim I znane wejście na szczyt ta- trzański - Davida Friilicha z r. 1615. I pewniejsze wejście: Franciszek Herbich 1830, pewne - Eustachy Woloszczak 1858 (samotnie i boso). Zimą - słynny póiniej himalaista Gunter 0. Dyhrenfurth z tow. 1906. Przecięta Niemiecką Drabiną 900- metrowa pn. ściana Malego Kieżmarskiego ciesry się sławą ,największej otcMani TatT (Stanisławski 1933) cry "największej ta- trzańskiej ściany w ogóle' (Amo Puśkaś 1 %7). Jej środek przebyti w r. 1932 Wie- sław Stanisławski, Bolesław Chwaściński i Wiktor Ostrowski. I zimowego przejścia (drogami Szczepańskiego) dokonali w r. 1933 Zbigniew Korosadowicz i Jan Staszel ("niewątpliwie jeden z rekordów tatemic- twa" - "Tatemik" 1933). Calość drogi Sta- nisławsltiego przeszli w zimie Karel Cer- man i Amo Puśkaś 1953. Nazwa dawna - od miasta Kieimarku, w polskim brzmieniu w druku 1845. Maly Kieżmarski wyodrębnil się nazewniczo 1894 jako Weberspitze, obecna nazwa w druku od 1909. D. 119. Kobyli Wierch (Kobyli vrch, 1108, 1110 m). Lesisto-skalisty szcrycik na wsch. krań- cu Tatr Bielskich, najdalej na wsch. wysu- nięty skrawek Tatr. W szarych dolomitach odkryte w r. 1881 slynne Jaskinie Bielskie (d. 113) "zaledwie miejscami cienką od zewnątrz zasklepione skalą" (Stanisław EI- jasz-Radzikowski 1893). Na stokach okary reliktowej sosny zwyczajnej. Kotowa Tumia (2105 m), Kolowa Czuba, dawniej też Kolo. Skalisty szcrycik rozdzie- lający dolinki Pustą i Pod Kołem. Wg prry- puszczeń geografów (Stanistaw Lencewicz 1936), przed epoką lodową szedl przez nią główny grzbiet Tatr. W czasie ostatniego zlodowacenia byla nunatakiem. Nazwa pa- sterska. Zach. stokami wiedńe d. 77. 546 TATRY A-Z Kolowy S:czyt (Kolovy śtit, 2418 m). Wysoki szczyt w grzbiecie glównym Tatr Wysokich, o kształcie symetrycznej tępej piramidy. Jeden z piękniejsrych w Tatrach. Jest prawie pewne, że w r. 1805 zdobył go od Czamej Przelęczy Stanisław Staszic wraz z dwoma końarzami, przed nim byl tu bodaj Chństian Genersich w I. 1797- 1800. I wejście zimowe: tatemicy węgierscy 1912. Nazwa od Kolowego Stawu, nadana przez wyprawę Tytusa Chałubińskiego, chociaż jui w r. 1854 notuje ją (niezbyt ściśle) Ludwik Zejszner. Nazwa Mafy Koio- wy w dnţku w 1899. Kominiarski Wierch (1829 m), błędnie Kominy Tylkowe. Jeden z najciekawszych masywów Tatr Zachodnich, silnie wyodręb- niony i skomplikowany topograficznie. Wy- sokość względna 800 m. Na zach. i wsch. wysuwa poprzeczne granie, z których naj- większa (Raptawicka) ma 2 km dlugości. Masyw zbudowany jest z wapieni tńaso- wych, należących do tubylczej pokrywy osadowej, zw. w geologii "serią Kominów Tylkowych". W wierzchoHcowej plaśni (Pu- sta Rówień) dochowal się fragment dolno- plioceńskiej rzeźby Tatr. Silnie rozwinięte tormy krasowe- W stokach liczne jaskinie, m.in. Bańdzioch Kominiarski (zob. haslo). Niezwykle bogata flora z płatami urwisko- wych świercryn i jedyną w swam rodzaju w Tatrach Polskich wyspą roślinności piętra alpejskiego. Ostoja kruka i puchacza, poja- wia się orzel przedni. Szcryt dzielil się międry 5 hal i byl wypasany po sam wie- rzchołek. W XIX w. prace gómicze (m.in. kopalnia Maturka). Pierwsze znane wejścia dopiero ok. 1880 - od pn. i przez Dol. Smytnią. Sţak ze Stolów wyznakował w r. 1892 Miecrysław Karłowicz. Drogę od Iwa- niackiej Przelęcry odkryto i wymakowano w r. 1901, od 1987 jest ona zamknięta dla ruchu turystycznego. I wejście amowe Jó- zef Lesiecki, Leon Lońa i Janusz Żuiawski. Nazwa notowana najpierw w formie Kominy (Wincenty Pol, Eugeniusz Janota), później Kominy Tylkowe lub Dudowe. Kondracka Kopa (2005 m). Wschodni i najniżsry z Czerwonych Wierchów, zwornik dla odgałęzienia Giewontu. Zbocza trawia- ste, od pn. zach. zaczątkowy kociol glacjal- ny zw. Koprowym Żlebem. Masyw zbudo- wany jest z wapieni i dolomitów, a od ok. 1930 m pokryty płatem gnejsów i granitów, naleiących do wyspy krystalicznej Gorycz- kowej. I znane wejście: Franciszek Herbich 1832, w zimie Karol Potkański 1 B93-94. D. 54 i 55. Kondracka Przełęcz (1725 m). Szerokie obniżenie w grzbiecie łączącym Giewont z Kopą Kondracką- Rumowiska piaskowców kwarcytycznych, kosodrzewiny. Wraz z Wyżnią Kondracką Przelęczą (1765 m) wainy węzet ścieżek turystycznych. Nazwę podał już w r- 1870 Walery Eljasz, ale rozpowszechniła się dopiero w w. XX. D. 54, 57. Kończysta (Konćista, 2535 m). Wybitny dwuwierzchoNcowy szczyt, w którym kulmi- nuje potężny grzbiet rozdzielający doliny Batyżowiecką i IJomisk. Ósmy na liśae najwyżsrych szczytów Tatr. Główny wierz- cholek wieńczy charakterystyczny giaz zvv Kowadłem. W ostrej pn. grani kilka samo- dzielnych tumi, m-in. Mała Kończysta (2463 m). Od zach. łagodne na ogół stoki, od wsch. rozlegle ściany o podstawie 2100 m i 450 m wysokości (drogi wspinaczkowe). Wejścia na szcryt notuje się od 2 pot. XIX w. (z polskiej strony m.in. Ignacy Sryszy- łowicz w I. 1879-82). I wejście zimowe Alfred Martin 1906. Pd. podnóża porastaja wspaniałe lany kosodrzewiny, niżej lasy z zachowaną granicą biologiczną. Nazwa dość częsta w Tatrach (kończysty= spicza sty, czubaty) - w polskich drukach od 1855. D. 152. Kończysta nad Jarząbcza (2002 m). Graniczny szczyt nad Dol. Chochotowską, ku pn. wysylający boczną grań Trzydnio- TATRY A-Z 547 wiańskiego Wierchu. Granodioryty rohac- kie. Skaliste pn.-wsch. stoki podcina bocz- ny kocioiek Dol. Starej Roboty. W r. 1909 na stok spadl pusty balon szwajcarski. I wejście zimowe: narciarze zakopiańscy 1910. Nazwa w druku na panoramie Hac- queta 17% (Koncish), obecnie te§ Ko¤czy- sly Wierch Jarząbczy. D. 35, 37, 186. Kopa Kondracka - zob. Kondracka Kopa Kopa Magury - zob- Magura Kopieńce - Wielki (1328 m) i Maty (1167 m). Dwa wierchy reglowe w otocze- niu Dol. Olczyska, rozdzielone szerokim siodlem 1109 m i należące do tzw. dygitacji Krokwi. Szczyt Wielkiego Kopieńca wień- czą dolomity i wapienie triasu. Pokrywają go skąpe murawy, a od pd. i wsch. smutne piarżyska dolomitowe z florą wyniszczoną prtez nadmiemy wypas. Od wsch. lery po- l8na Kopieniec (Polana Skupniowa) z ze- spolem szałasów. Nazwę Maly Kopieniec nadali turyści, górale zwą go Malym Re- glem, tak też notują dokumenly. Nazwa Kopieńca jest bardzo stara. D. 84. Koprowa Kopa Wielka (Vel'ka kopa, 2052 m). Najwyższy szczyt potęinego gniazda Kop Liptowskich. Rejon bardzo cie- kawy geologicznie: przejście granitów w skały metamorficzne- bogactwo form polo- dowcowych, rowy tektoniczne itp. (badania Mieczysława Klimaszewskiego, Jerzego Młodziejowskiego 1930-34). Ze zbocry szczytu w zimie schodzą ogromne lawiny. I wejście zimowe: narciarze krakowskiej SN AZS 1912. Nazwę Velka Koprova podaje dokument z r. 1670. Koprowa Przelęcz (Kóprovske sedlo, ok. 2120 m), najgtębsze obniżenie w grani od- nogi Krywania. Jedno z wyżej poloionych siodelek, przez które wiedzie d. 160, na- zwano Koprową Przefęczą Wyżnią (2180 m). Przelęcz stanowiła kiedyś populame Qrzejście na szlaku Zakopane - Szczyrb- ř sltie Jezioro (używano też niiszego siodla). Chodzili przez nią m.in. Bogusz Z Stęcryń- ski (ok. 1850), Juliusz Kossak, Tytus Cha- łubiński, Franciszek H. Nowicki. I znane przejście zimowe: 1906. Nazwa w druku od ok 1880. D. 160, 172. Koprowy Wierch (Kóprovsky śtd albo Kbprovy śtd, 2367 m). Dobrze wyodrębniony masyw, rozpocrynający boczną odnogę za- kończoną Krywaniem. Widokowy wierzcho- łek wznosi się u zbiegu trzech grani, z których pn.-zach. tworzy 2-kilometrowy grzbiet Pośredniego Wierszku (Prostredny chrbat). Szczyt był odwiedzany od dawna, zwiaszcza przez myśliwych. Byl na nim m.in. Kazimierz Tetmajer. I mane wejście zimowe: 1906. Wysokie pn. ściany dość późno zainteresowaty taterników (szereg durych dróg wspinaczkowych m.in. Janu- sza Kurczaba, Andrzeja Machnika, Andae- ja SWodowskiego). Nazwa od Dol. Kopro- wej, spopularyzowana przez mapy sztabo- we ok. r. 1880. Pierwotnie zwano caly ma- syw Pośrednim (Średnim) Wierchem lub podobnie. Nazwa Koprowa H. u Zannonie- go (1772) nie jest bliiej zlokalizowana. D. 160. Kopy Królowe - Wielka (1531 m) i Mała (1577 m). Kopulaste szcryaki 6 km na pd. wsch. od centrum Zakopanego, z obu stmn Przetęczy między Kopami (Karczmiska, 1499 m). Szare dolomity naleiące do dygi- tacji Suchego Wierchu. W stokach istniaty w XIX w. kopalnie limonitu (zob. Magura). Nazwy nadali górale, kierując się optyczną wielkością kop, a nie ich rzeczywistym wzniesieniem nad poziom morza. W w. XIX mówiio się często o jednej tylko Kopie (Wielkiej). Nazwa Królowa Kopka w aktach gómicrych 1766, Krulowi b. na mapie z I. 1770-72. "Królewskie miano dostalo się dwóm czubom góry od jej wlaściciela, Pod- halanina co się zowie Królemř (Walery EI- jasz 1873). Kopy liptowskie (2052 m). Rozlegte gniazdo kopulastych wierchów międry do- linami Cichą i Koprową. Wierzchowina ok. 548 TATRY A-Z 1900 m, dwie kulminacje tworzą Wielka Kopa Koprowa (2052 m) i Krzyżne Liptow- skie (2038 m). Masyw niezwykle ciekawy geologicznie z uwagi na kontakt granitoi- dów Tatr Wysokich ze skalami metamor- ficznymi Tatr Zachodnich (pionierskie bada- nia M. Jurka 1929). Oderwane ptaty skai osadowych. Stąd wahania w zaszeregowa- niu całego gniazda do Tatr Zachodnich. Obszeme żleby, którymi schodzą kolosalne lawiny. Partie limbowego piętra leśnego. Cały obszar był kiedyś intensywnie wypa- sany (wsie Kokawa i Wychodna), prowa- dzono też prace gómicze. Jeszcze po r. 1900 polowali tu na niedźwiedzie strzelcy z Zakopanego i Kościeliska. W I. 1915-18 ukrywali się w Kopach dezerterzy, a 1944- 45 oddziały partyzantów siowackich i ra- dzieckich. Od r. 1948 ścisły rezerwat. Kopy Soltysie. Gniazdo lesistych regli na przedpolu Tatr Wysokich. Kulminację stanowi zwomikowa Zadnia Kopa Soltysia (1420 m). Skomplikowana budowa geologi- cma. Rejon b. ciekawy geograficznie i przyrodniczo. Stare lasy, dzikie doliny wa- pienne z bogatą florą i fauną (m.in. tokowi- ska gtuszców). Hala Kopy należała jui w w. XVIII do sottysów z Białego Dunajca, w latach międzywojennych wypasano tu glów- nie bydlo. Turyści zjawiali się rzadko: ,jest to niewątpliwie najmniej znana część Tatr Polskich" - stwierdza Antoni Wrzosek. Na Płaśni i Szalasiskach grupy zabytkowych szatasów. Koszysta (Kosista?, 2193 m). Potężny grzbiet 3 km diugości, najdalej na pn. wy- sunięty dwutysięczny masyw Tatr Wyso- kich. Trry wyniosłości: Waksmundzki Wierch (2189 m), Wielka Koszysta (2193 m) i Maia Kosrysta (2014 m). Granity, od pn. skaly osadowe. Zbocza częściowo ska- liste, poorane żlebami. Od wsch. wcina się w nie dolinka Świstówka, zw. tei Zbójedcą (1914-18 kryjówka dezerterów). Od Koszy- stej wzięla w geologii nazwę wielka elewa- cja trzonu krystalicznego. Na stokach Małej Koszystej ocalały partie pierwotnych lasów smrekowych. Drzewostany limbowe. W r. 1838 na grzbiet wszedł Ludwik Zejszner mierząc barometrem wysokość. Wiele dys- kutowano nad pisownią nazwy (Koszysta - Kosista). Nazwa Wielka Kosrysta w w. XIX slużyta do odróżnienia Koszystej od 2óRej Tumi, zw. Maią Koszystą. W wyniku starań PTT, od r. 1936 rezerwat ścisły. Kościelec (2155 m). Strzelisty szcryt w grani rozpolawiającej Dol. Gąsienicową. Ku pn. wysuwa oddzielony Karbem (1853 m) grzbiet Maiego Kościelca (1863 m), na pd- - za Kościelcową Przetęczą - Zadni Ko- ścielec (2162 m). Szczyt tworzą pochylone ku pn. iawice granitu niemal 100-metrowej grubości, klasyczny przykład ciosu potogie- go i stromego, odnotowany już przez Lud- wika Zejsznera w r. 1850(!). I wzmiankowa ne wejście: Antoni Hoborski 1845; zimą - Mieczysław Karłowicz i Roman Kordys 1908. Wyczynem narciarskim byio wejście Mańusza Zaruskiego i tow. w r. 1911 na nartach. Obecnie przeszio 30 dróg wspina- czkowych. Giośne wypadki: pod Malym Ko- ścielcem zginął Mieczysław Karfowicz (1909), na zach. ścianie - Mieczysław Świerz (1929), na Zadnim Kościelcu - Jan Dlugosz (1%2). W I. 1904-10 starano się o umieszczenie w Kościelcu sarkofagu z trumną Juliusza Słowackiego. Nazwa za- pewne od podobieństwa do dachu kościola, w druku m.in. na mapie Hacqueta (1796). Nazwę Zadni Kościelec wprowadzit "Tater- nik" 1930. D. 76. Kotia Paelęcz (2137 m). Głęboka i wa- ska szczelina (u dolu zaledwie 2-metrowej szerokości) między Zamarfą Tumią a ma sywem Koziego Wierchu, powstała w prze- cinającej grzbiet strefie mylonitów. Ok. 1860 r. przechodził przez nią Srymon Tatar st, który (zapewne w r. 1876) przeprowa- dził tędy Tytusa Chalubińskiego z tow. Perć z Dolinki Pustej zbudował w r. 1911 ks. Walenty Gadowski. W pn.-wsch. żlebie nie- TATRY A-Z 549 bezpiecme wypadki obsunięć po śniegu. D. 78, 80, 93. Koti Wierch (2291 m). Najwyżsry ze Szczytów w calości polskich, kulminaqa grzbietu "Orlej Grani". Wybitny punkt pano- ramiczny. Pd. zbocze częściowo trawiaste, od zach. i pn. ściany 200 m wysokości. Grań jest oryginalna w rysunku. W jej zach. części, oddzielonej Kozią Przelęczą Wyi- nią, wyodrębniają się trzy Kozie Czuby (2266 m). Przez szczyt przechodzi Orfa Perć, zbudowana tu w r. 1904, wykończona 1905. I znane wejście (i pomiar wysokości): Eugeniusz Janota z Maciejem Sieczką 1867; w zimie Józet Borkowski i Mariusz Zaruski 1907 (jeden z wycrynów narciar- sltich w tym czasie). Nazwa byla słabo ugruntowana, w druku pojawira się w r. 1851. Pn. urwiska zw. były Czarnymi Ścianami. Nazwę Kozie Czuby wprowadził ks. Gadowski w r. 1905 (po swym wejściu na nie w 1904). D. 79, 80, 92. Krokiew (1378 m). Wslawiony skocznia- mi narciarskimi (d. Sd) masywny szczyt reglowy nad Zakopanem, kończdcy od pn. wsch. odgałęzienie Giewontu. Dwa wierz- Cholki - pd. 1365 m. Podstawa zajmuje 3 km2 powierzchni, wysokość względna zbo- cry wynosi do 400 m. Dolomity triasowe, których wypiętrzenie dalo nazwę walnej re- glowej "dygitacji Krdkwi". Lasy (na zach. zboczu b. zniszczone), w nich interesująca fauna, sporadycznie nawet ryś i niedi- wiedź. Źródta zasilające zakopiańskie wo- dociągi miejskie. W pn. zbocza wcina się Dolinka nad Capki, obok jej wylotu za- mknięte w r. 1934 kamieniotomy. Do Kro- kwi odnosi się notowana od r. 1630 nazwa Opalony Wierch. Krótka (Kratka, 2365, 2370 m). Ksztaltny 3-wierzchotkowy szcryt sąsiadujący od wsch. (1 km) z Krywaniem. Na pd. wysuwa 1,5 km Jamską Grań z Malą Krótką (2197 m). I znane wejście: Karol Englisch i Paul Spitzkopf st. 1903 (na szcrycie zastali ko- pczyk). W zimie - Peter Havas ok. 1905. Nazwa stara, dawniejsza Maly Krywań (no- towana od Georga Buchhonza 1719 i Ma- teja Bela 1736 po Ludwika Zejsznera 1856). Krywań (Krivań, 2494 m). Najwyżsry wierzchoiek Liptowa, opiewany w zbójnic- kich pieśniach i legendach - szczyt, jak mówi Jan G. Pawlikowski, o b. indywidual- nej 6zjonomii. W stowackiej ankiecie (1967) umany za najpiękniejsry wierzcholek Tatr. Narodowa góra Slowaków, którry od r. 1841 urządzają tu patńotyczne wycieczki. Interesująca fauna ("najbogatsry w ptaki alpejskie i kory dzikie" - Kazimierc Wodzi- cki 1851). Od w. XV poczynając wydoby- wano w Krywaniu metale kolorowe, m.in. antymonit i złoto aż po wys. 2100 m. W w. XVIII prace do ok. 1785. Z 2 poł. XVIII w. znanych jest ok. 10 wejść na szczyt. W r. 1805 był na nim Stanisiaw Staszic, w 1840 król saski Fryderyk August II, którego pobyt upamiętniono pomnikiem (1841), ostatecz- nie zniszczonym w r. 1861. I wejście zimo- we: Theodor Wundt i Jakob Horvay 1884. Krywań jest częstym motywem w sztuce Słowaków, takie w kulturze ludowej Lipto- wa i Podhala. Austńacki pomiar trygonome- tryczny w r. 1 B20 (wieża): 2496 m(!). Nazwa w druku już w r. 1639 (David Frólich "Medulla'ţ, w wymowie starych Podhalan Krrywań. D. 168, 169. Krzesanica (2122 m). Główny wierzcho- łek Czerwonych Wierchów, najwyższy szcryt wapienny catych Tatr Zachodnich. Od pn. zach. wcina się w jego masyw Dolinka Mulowa, piękny kociol polodowco- wy otoczony 100-200-metrowymi ścianami (dno 1800 m). W I. 1956ţ3 w słowadcich stokach odkryto 5 jaskiń typu awenowego. Interesująca flora - typowe wyleżyska z wierzbą zielną. W r. 1838 byl tu Ludwik Zejszner. I wejście zimowe 1908 (na nar- tach). Nazwa w druku już od 1 poł. XIX w. "Krzesanica ze ścianą od pólnocy gdyby 550 TATRY A-Z skrzesaną i stąd tak nazwana" (Walery EI- jasz 1891). D. 55. Krzyine (2112 m). Zwomikowa przełęcz u zbiegu Koszystej z Ońą Granią, powstała na przeanającej grzbiet strefie uskokowej. Powyżej siodełka leiy trawiasta rówień o pow. 1 ha, na której w I. 1946ţ7 odkryto typowe dla krain polamych "gleby struktu- ralne" - z wielobokami kamieni. Słynny punkt panoramiczny, od ok. 1865 częściej odwiedzany. Jego propagatorami byli m.in. ks. Józef Stolarcryk ("widok stamtąd jest może najpiękniejsry w calych Tatrach") i Walery Eljasz. Od 1880 do ok. 1915 stała tu "prawdziwie alpejska" kamienna chatka dla turystów, zbudowana przez TT (naj- pierw w Dol. Waksmundzkiej w 1875) i nazwana im. zoologa Maksymiliana Nowic- kiego (zachowane mury). Wejścia w XIX w. najczęściej Dol. Waksmundzką (szlak od r. 1875). I wejście zimowe Karol Potkański z przew. 1894. Na przełęczy rozgrywają się kluczowe sceny "Róży bez kolcóţJ' Zofii Urbanowskiej (1902), a także akcja opowia- dania Tetmajera "Jak dziwnego juhasa za- tańcowaio". Widok z niej natchnąt Jerzego Młodziejowskiego do skomponowania po- ematu symfonicznego "Wysoko z przełę- czy". Nazwa w notatkach 1830, w druku 1845. D. B0, 83. Krryżne Liptowskie (Kriżne, 2038 m). Pd. kulminacja gniazda Kop Liptowskich, między jej ramiona wcina się od pd. Dol. Krzyżna. Strome wsch. zbocze ma 700 m wysokości - porost na jego pd. polaci zni- szczyt pożar w lecie 1943. Ogromne lawi- ny. Szczyt byt bardzo rzadko odwiedzany. I wejście zimowe 1903. W I. 1944-45 w Dol. Krryżnej miał bazę oddzial partyzandci "Vysoke Tatry". Nazwa w dokumencie pa- sterskim z r. 1670, w druku u Mateja Bela 1736. Rezerwat ścisły. Liliowe (1952 m). Lagodne siodlo w grzbiecie glównym, wypreparowane w pas- mie margli albu. Tworry trawiastą rówienkę 0 ok. 0,8 ha powierzchni. Umowna granica międry Tatrami Zachodnimi i Wysokimi. Z dawna znane przejście na pd. stronę Tatr - Ludwik Zejszner w r. 1849 opisuje ścież- kę, którą chodzą przemytnicy tytoniu. W I. 1902-14 pomysł budowy kolejki, hotelu pod przełęczą i kamieniolomu. Na obu stokach tragiczne wypadki lawinowe. Nazwa wywo- dzona od góralskiego lelija, tu zapewne oznaczającego pelnik siedmiogrodzki, cho- ciai "w okresie kwitnienia liliowo od rosną- cej tu obficie pierwiosnki maleńkiej" (Kazi- mierz Zarzycki i Zofia Zwolińska 1984). D. 72, 75, 173. Liptowskie Mury. 3-kilometrowy odcinek grani między Gładkim Wierchem a Wrotami Chalubińskiego kulminujący w Szpiglaso- wym Wierchu (2172 m). Wg Janusza Chmielowskiego (1908) ich zach. granicę tworry Czama Lawka (1%9 m). Najniisza partia grzbietu glównego Tatr Wysokich. Plany z r. 1936 przewidywaly przeprowa- dzenie tędy "ceprostrady" z Przelęczy Szpi- glasowej na Kasprowy. Rejon występowa- nia kozic, na które tu polowano. Stanowią granicę Liptowa - stąd nazwa, podana przez Stanisława Staszica (cry ludowa?). Litworowa Jaskinia Wielka. Jedna z największych w Tatrach, odkryta w r. 1%2 w masywie Małołączniaka w rejonie Dol- Litworowej (stąd nazwa). Ok 4,6 km kory- tarzy i sal, gtębokość 361 m (-354, +7 m). Lodowa Przelęcz (Sedielko, 2372 m). Ruchliwe turystycznie siodło w grzbiecie glównym Tatr Wysokich międry Malym Lo- dowym a Kopą Lodową, powstale w szero- kiej strefie mylonitów. I notowane przejście Johann H. Blasius z tow. w 1835, w zimie Karoly Jordan z przew. 1902. W r. 1891 przechodził tędy batalion piechoty. Nazwa w pdskich drukach od ok 1880. D. 106 i 132. Lodowy Szcryt (L'adovy śtit, 2628, 2627 m). "Najbardziej z dala rzucający się w ocry szczyt tatrzański" (Wawrzyniec TATRY A-Z 551 Żulawski) - trzeci co do wysokości w Ta- trach i najwyższy w grzbiecie glównym (gdyi Zadni Gierlach nalery do masywu Gierlachu). Króluje nad Dol. Jaworową, ku ktdrej opada graniami rozdzielającymi wi- sZące dolinki: Zadnią, Suchą i Snieiną (w tej ostatniej szczątkowy lodowcryk). W pn.- wsch. grani wyodrębnia się Śnieżny Szcryt (Snehovy śtit, 2467, 2465 m), a w grani pd. - potęina dwuwierzchotkowa Kopa Lodowa (Maly L'adovy śtit, 2611, 2602 m, d. 132c). W zach. i pn.-zach. grzędach szereg samo- dzielnych tumic, jak np. Śnieżne cry Kapał- kowe. Skalna korona masywu Lodowego jest najbogatszym w Tatrach skupiskiem roślin tumiowych (85 gatunków, z czego 30 tu osiąga tatrzańskie maksimum wysoko- ści). I notowane wejście: Anglik John Ball z tow., 1843 (botanik i wybitny alpinista). Polak Feliks Berdau wszedl w r. 1854 dwu- krotnie na Kopę Lodową, na której pierwsry stanąt Johann H. Blasius z tow. 1835. Pier- wsze wejście zimowe na Lodowy, dokona- ne w zadymce śnieżnej 28 grudnia 1891 (Theodor Wundt i przewodnik Jakob Hor- vay), uważane jest - obok tomnicy - za rekord tatemictwa XIX wieku. Zwykła droga wiedzie granią pn.-wsch. przez tzw. Konia. Na panoramie z r. 1717 Mons Mserinus, obecnej nazwy w wersji niemiedciej używa- ja już m.in. Christian Genersich 1807 i G'oran Wahlenberg 1814, w wersji polskiej - Ludwik Pietrusiński 1845. D. 135. tomnica (Lomnicky śtit, 2632 m). Drugi co do wysokości samodzielny masyw ta- trzański, dzięki wysunięciu w stronę Spisza, dlugo uważany za najwyżsry. Po pn. stro- nie szczą&owy lodowczyk. Już w XVIIIIXIX w. w rejonie Miedzianych Ławek pracowali amatorzy-górnicy. Pierwsze udokumen- towane wejście: Robert Townson z przew. 1793. Ok. 1805 r. spędził na wierzcholku noc Stanisław Staszic. Do ok. 1870 byla lomnica najczęściej odwiedzanym szczy- tem Tatr Wysokich. I wejście zimowe: Theodor Wundt i Jakob Horvay 1891. Wspaniałą zach. ścianą 700 m szemkości i 250-400 m wysokości pierwsze drogi po- prowadzili: Wiesław Stanisiawski (1929) i Wincenty Birkenmajer (1930), słynna Ho- kejka pochodzi z r. 1950. Zimowych przejść tych dróg dokonali wspinacze słowaccy w I. 1951 i 1952 (m.in. Amo Puśkţś). W I. 1936ţ0 zbudowano kolejkę linową na Lo- mnicę, w dwóch odcinkach pokonującą od- leglość 6 km i 1720 m wysokośa. W I. 1 %7-73 jej dolny odcinek, do Lomnickiego Stawu, wzmocnita druga nitka o znacznie większej paepustowości. Od Lomnickiej Przelęcry wiodą w dól narciarskie trasy zjazdowe. Na szczycie sta polączone z budynkiem stacji obserwatońum meteorolo- giczne i astrofizyczne. W r. 1820 wojskowy pomiar triangulacyjny (wieża): 2632 m(!). Nazwa - zob. s. 314. D. 122 i 124. topata (1958 m). Niewysoki szczyt w grzbiecie glównym Tatr Zachodnich. Grani- ty, silnie zmielone przez ruchy alpejskie. Pn.-zach. ściana skalista, od pn. opada 1,5 km grzbiet zw. Czerwonym Wierchem (na jego pn. stoku pierwobór górnoreglowy Ho- tarz). Nazwa raczej nie urywana przez gó- rali, dawniej Uplaz Jarząbcry lub Średni Uplaz. Czerwony Wierch wziął nazwę od rudawych latem lanów situ skuciny. D. 37. tysanki (1445 m). Wierch reglowy 4,5 km od centrum Zakopanego. Wysunięte ku pn. ramiona oskrrydlają Dol. za Bramką i dwie sąsiednie dolinki Malego i Suchego Żlebu. W pn.-wsch. grzbiecie malownicze skaly dolomitowe zw. Jatkami - 80-metro- we ścianki i fantaryjne tumiczki, na których ok 1908 r. trenowali taternicy, m.in. Mie- crystaw Karlowicz. Caty szczyt okrywają lasy mocno przetrzebione przez huragan w maju 1968. W rejonie Samkowej Czuby (1191 m) jeden z najładniejsrych w Tatrach platów buczyny tatrzańskiej. Bogata fauna - m.in. ryś i niedźwiedź, oraz ostoje glusz- ców. W 1 B98 TT doprowadziło pod szczyt ścieżki, popularyzując walory tysanek w 552 TATRY A-Z prasie. W I. 1939ţ1 konspiracyjny scho- wek z bronią, wykryty przez Niemców. tysa Skalka, SkaHca (1119 m). Skalna baszta górująca nad przejściem granicz- nym na tysej Polanie. Dolomity tńasu re- glowego. Ku pd. i wsch. obrywają się inten- sywnie kruszejące ściany do 100 m wyso- kości (pod nimi piargi). Szczyt i póHci w ścianach porasta lasek reliktowej sosny po- spolitej (przed wojną 260 drzew), przetrwa- łej tu wg przypuszczeń z wczesnopolo- dowcowego okresu klimatycznego (holo- cen, 8000ţ000 lat p.n.e.). Okary 80- do 100-letnie, najstarsze liczą po 350 lat. Ptat starodrzewu dolnoreglowego z bukiem i świerkiem rodzimym. Gniazda puchacza, ostoje jarząbka. "Skała uroczej piękności (...) Poludniowa wystawa sprzyja wegetacji" - pisał o niej w r. 1851 Kazimierz Wodzicki. Sosny badał od 1934 r. Maciej Zajączko- wski. Nazwa stara. Magura, Kopa Magury (1704 m). Kształt- ny kopulasty szczyt wapienny zamykający dol. Jaworzynkę. Pn. stoki, zw. Ścianą, li- czą 200-300 m wysokości. Na uptazach interesująca flora. W pn. zboczach (tzw. Kopalnisko) crynne byty w w. XVIII-XIX największe w Tatrach Polskich kopalnie ru- dy żelaza, wydobywanej z utworów werfeń- skich- W r. 1840 bylo tu 5 większych sztol- ni, dających rocznie 4000 q rudy. Cz‘sto zwiedzali je ówcześni turyści, wśród nich Seweryn Goszczyński (1832) i Mańa Ste- czkowska (1855). W pn.-zach. stokach znajduje się na wys. 1460 m Jaskinia Ma- gurska (1200 m odkrytych korytarzy, komo- ra 70 x 30 x 12 m). Zawiera ona w namule kości plejstoceńskich ssaków (głównie niedźwieda jaskiniowych), które już w 1869 r. opisal słynny geolog Mekhior Neumayr. Na domniemane ślady ich obróbki przez człowieka z epoki paleolitu zwrócili w r. 1900 uwagę m.in. Stanisfaw Eljasz-Radzi- kowski i Stanisław Witkiewicz. Przychodzili tu po "smoczą kość" czarownicy z dalekich stron - glośny Franek Potaśnik z Grywakiu tu krwią podpisat diablu paragraf na wlasną duszę. Z uwagi na znaczenie naukowe ja- skini, jej wylot został w r. 1949 zamknięty. W w. XIX szczyt Magury był populamym celem wycieczek, 1845 bywai na nim z rodziną Antoni Hoborski; a prospect second to none - pisze w r. 1871 Alex H. Hutchin- son. Nazwa szczytu jest pochodzenia wo- łoskiego - w rumuńskim mniejsza, odosob- niona góra, kiedyś tei Kopa, Kopa Jawo- rzyńska. Mata Wysoka (Vychodną Vysoka, 2428 m). Tępa piramida w zalamaniu głównego grzbietu, punkt węzlowy dla 7-kilometrowej grani Staroleśnej. "Dzięki latwej dostępno- ści i przepięknemu widokowi na całe Tatry jest Mała Wysoka jednym z najczęściej od- wiedzanych szczytów Tatr Wysokich" (Julius Andraśi 1966). W r. 1881 lub 1882 był zapewne na szczycie Karl Kolbenheyer. Szlak zbudowato MKE 1892. I wejście zi- mowe 1910. Pd. stokiem trudne zjazdy nar- ciarskie. Nazwa pochodzenia ludowego 0 niejasnych powiązaniach z Wysoką lub Sta- roleśną (dawniej zwana również Wysoką) D. 146. Matołączniak (2096 m). Dość wyodręb- niony szczyt w grupie Czerwonych Wier- chów, wznoszący się w potowie dtugości ich grani. Na pn- wysuwa grzbiet zw. Czerwo- nym Wierchem, niżej podcięty urwiskami (zob. Wielka Tumia). Posad tworzą wapie- nie i dolomity, szczyt wieńcry "czapa" skał krystalicznych, pokrywająca też po 1840 m Czerwony Wierch. W pn. zboczach najglęb- sze w Tatrach jaskinie, m.in. Wielka Śnieżna, Śnieżna Studnia (zob. hasła). Na wierzchoNcu byli być może Belsazar Hacquet i Robert Townson (1793)- W zimie Stanisław Barabasz z tow. 1905 (na naAach). Nazwa w w. XIX występowała zwykle w formie Czerwony Wierch Malolączniak. D. 52, 55. Maly Koń Wierch (2228 m). Pozębiony szczyt międry Zawratem a Zmarztą Prze- łęczą. Spod glównego wierzchoNca odbiega TATRY A-Z 553 na pd. grań Kolowej Tumi. We wsch. części wyodrębniają się dwie szerokie Zmarzłe Czuby. Wejścia na wierzchoiek miały miej- sce już ok. 1875 r.; w zimie Mańusz Zaruski z tow. 1911. W r. 1905 przeprowadzono granią Odą Perć. Nazwa ustalira się dopie- ro w 1903, w tym samym roku ks. Gado- wski wprowadził Zmarzłe Czuby. D. 80. Mały Lodowy Szczyt (Śiroka veża, 2461 m). Dość wybitny szczyt w zalamianiu grani glównej Tatr Wysokich, Lodową Prze- lęczą oddzielony od masywu Lodowego Szczytu. Zwomik dla grzbietu Pośredniej Grani. Ku Strzeleckim Polom opada efe- ktowną pd- ścianą, Przełamaną w dwie pta- szcryzny. I wejście w zimie tatemicy wę- gierscy 1911. Właściwą pd. ścianę prze- szedt Miecrysław Swierz z tow. 1912 (je- den z czotowych wyczynów przed I wqn† Światową). Piękną drogę poprowadzili Sta- nisław Motyka i Jan Sawicki w r. 1932. Dość łatwo dostępny szcryt jest częściej odwiedzany. W r- 1717 notowany byt jako Riegelberg, w w. XIX zaliczano go do ma- sywu Jaworowych (Czenvona Tumia Jawo- rowa), obecną nazwę otrrymał ok. r. 1885. 0. 133. Miedńane (2233 m). Masywny wierch na zach. od Morskiego Oka. Grzędy skalne i uplary. Granitady pegmatytowo-aplitowe w dużej masie. W w. XVIII w okolicy prace gdrnicze. Jedna z ważniejszych w Tatrach Polskich ostoi kozic. Pierwsze notowane wejście: Franciszek Herbich 1832. Piękny widok ze szczytu nabrał rozgłosu gdy go spopularyzowano w słynnej "Panoramie Tatń', namalowanej w I. 1894-96 i wysta- wionej w Warszawie w specjalnej rotundzie w I. 1896-99 (wymiary plótna - już nie istniejącego - 115 x 16 m). Komentarz do tego obrazu napisal Kazimierz Przerwa- Tetmajer. Nazwa zapewne gómicza. Od r. 1956 rezervvat wytączony z użytkowania turystycznego. Mięguszowiecka Prnelęcz - zob. Prze- ięcz pod Chlopkiem Mięguszowiecki Szczyt (2438 m). "Naj- wspanialsry szczyt polskich Tatr (Jan A. Szczepański 1933). Drugi co do wysokości w Polsce, choć dopiero 20 na ogólnota- trzańskiej liście. Kulminacja Mięguszowiec- kiej Grani. Wierzcholek wystrzela 1045 m ponad lustro Morskiego Oka, ku któremu opada 900-metrowymi ścianami. Pn: wsch. grzęda, potocznie zw. Filarem Mięguszo- wiedcim, ma 0,7 km dlugości. W jej upla- zach utrrymują się kozice. I wejście na szcryt: 17-letni Ludwik Chalubiński (syn Ty- tusa), Wojciech Roj i Maciej Sieczka w r. 1877. W 1886 byli na nim Kańmierz i Włodzimierz Tetmajerowie. I wejśae zimo- we - Emst Dubke i Alhed Martin z przew. 1906. Pn. ścianę przeszedł Stanisław Kry- gowski z przew. 1906 i 1907, w zimie - Zbigniew Korosadowicz i Jan Staszel 1936 ("najlepszy sukces zimowego tatemictwa w ogóle", ocenialy "Wiercţ. Nazwa od Dol. Mięguszowieckiej - w 1853 notuje ją ks. Wojciech Grzegorzek, w 1854 Hieronim Ciechanowski. Dawniej też Hruby Wierch. W nazewnictwie niemiedcim od 1891 Cha- lubinski-Spitze. Mięguszowiecki Snczyt Czamy (2410 m). Pd.-wsch. z trzech SzczyODw Mięguszo- wiedcich. Spod kopuly szcrytowej opadają ku Czamemu Stawowi dwie póHcilometrowe grzędy, z których lewa kończy się Kazalni- cą (zob.). W partiach szczytowych ok. 70 gatunków roślin nacryniowych, w tym wa- pieniolubne. "Flora Mięguszowieckiego Szczytu nad Czamym (...) jest jedną z naj- bogatszych na wysokich szczytach Tatt' (Bogumił Pawłrnwski 1928). Szczyt rzadko odwiedzany. W zimie zdobyty 1910. Nazwę nadali taternicy - Karol Englisch 1903: Szczyt Czamostawiański. Mięguszowiecki Szczyt Pośredni (2393 m). Środkowy i najniżsry z Mięgu- szowieckich Szcrytów. Pn.-wsch. śaanę 554 TATRY A-Z (drogi wspinaczkowe) podcina kociof polo- dowcowy zw. Bańdziochem z płałem śnie- gu uwaianym za martwy lodowcryk (zob. d. 98b). Szcryt został zdobyty dopiero w r. 1903 (Włodzimierz Boldireff i Stanisław Po- rębski), zimą - 1916. Na pd--zach. stoku zginęli w lawinie Henryk Czarnocki i utalen- towany murykolog Tadeusz StrumiMo (1956). Miętusia Jaskinia. Skomplikowany sy- stem jaskiniowy pod grzbietem Uplazu, trzeci co do dtugości w Tatrach i w Polsce. Odkryty w r. 1936, był z uwagi na duie trudności badany wolno, zrazu przez braci Zwolińskich. Wlot 1273 m na skraju Wantul. Zimą 1977-78 24-dobowy biwak inwentary- zacyjno-odkrywczy (kierownik Jerzy Gro- dzidci)- Do r. 1992 zmierzono przeszło 10 km korytarzy przy gtębokości 263 m (-241, +22 m). Jak ustalono w r- 1986, wody z Jaskini Miętusiej zasilają Lodowe Zródlo- Młynarz (Mlynar, 2170 m). Szcryl nad Dol- Biatej Wody, rozbudowany od jej stro- ny w szereg tumi. Na pn. opada w lasy skalistą granią Skoruśniaka. Pn. ścianą Małego Mlynarza (1973 m) i wsch. ścianą Mlynarczyka wiodą drogi wspinaczkowe o najwyiszych trudnościach. Prryrodniczo je- den z najdziksrych zakątków Tatr, m.in. urwiskowe lasy limbowe, połacie wiszących kosodrzewin, "pionowe trawniki". Ostoja niediwiedzi i kozic. I wejście Ludwik Cha- łubiński z przew. ok. 1885, w zimie - Józef Lesiecki i Józef Oppenheim 1914. Wg wie- rzeń górali sklad zaklętych skarbów. Nazwa jakoby od skaly o kształcie człowieka z kolem mlyńskim na plecach. Kilku turniom we wsch. grani nadał nazwy "Tatemik" wo- jenny r. XXV. Rezerwat ścisły. Mnich (2070 m). Ostra i śmiała w kształ- cie turnia, jedna z najsłynniejsrych w Ta- trach. Wznosi się 675 m ponad zwierciadlo Morskiego Oka, opadajac w jego stronę 250-metrową wsch. ścianą. Od pn. zach. perci podchodzą w pobliże wierzchoNca (30 m wspinaczki). W epoce lodowej tumia byfa nunatakiem, plytowe ściany powstaly na płaszczyznach spękań ciosowych. W rejonie 2lebu Mnichowego w w. XVIII próby robót gómicrych. I wejście: Jan G. Pawli- kowski i Maciej Sieczka 1879 lub 1880 (data ta jest uważana za początek taternic- twa). Wsch- ścianę przecina ok. 10 skrajnie trudnych dróg, z których najglośniejszą jest "Wariant R" (I przejście Jan Dlugosz i An- drzej Pietsch 1955), m.in. temat filmu Ser- giusza Sprudina (1%1). W 1%0 na tej ścianie miata miejsce pierwsza poważna akcja GOPR z użyciem zestawu alpejskie- go (280 m zjazdu). Pn. ścianę Mnicha prze- chodzili m-in. dwaj sławni himalaiści brytyj- scy: Theodore H. Somervell 1935 i John Hunt 1%4. Intensywny ruch tatemidci. Na- zwa od ksztaffu szczytu - drukiem podaje ją Gabńel Rzączyński (1721). Murań (Murań, 1890 m). Jeden z nii- srych szczytów Tatr Bielskich, jednak z uwagi na oryginalną budowę - szeroko znany. Tworzy potężny blok wapienny pod- cięty ścianami 100-200 m wysokości, z pochylonym ku pn.-zach. rozleglym upla- zem na powierzchni szcrytowej. Uptaz ten, zw- Jagnięcą Zagrodą, służył kiedyś do wypasu jagniąt, które wnoszono po drabi nie i pozostawiano na cafe lato. Pod blo- kiem szczytowym ocalaly ptaty pralasu. Li- cme pomumiki. W masywie kilka jaskiń, m-in. u stóp pd. ściany Jaskinia Murańska - przeszlo 150 m korytarry i komór. Wej- ścia turystyczne notowane już od 1717 (I. Berzevicry). Od szcrytu bierze nazwę (nadat ją Viktor Uhlig) dolnokredowy wa- pień murański (serii reglowej), wieńczący czubki Tatr Bielskich. Nazwa metaforyczna: murowany, otoczony murami. Na mapie z 1769 r. Muran b. Myślenickie Turnie (1352 m). Wapienny bastion w zakończeniu grzbietu oskrrydla- jącego od zach. Dol. Kasprową, geologicz- nie przynaleiny do jednostki Giewontu. U podnóży pokryte lasem zwaly moren TATRY A-Z 555 Stoki lesiste, od zach. ściany skalne. Pod nimi Jaskinia Goryczkowa, znana w XIX w. (290 m korytarzy). Na szczycie pośrednia stacja kolejki linowej z maszynownią dla obu odcinków, w trakcie budowy w I. 1935- 36 udostępniona drogą jezdną. D. 60, 61. Niżnie Rysy (2430 m). Zjeżony czterema tumiami samodzielny szczyt 0,5 km na pn. od Rysów, Irzeci co do wysokości w Ta- trach Polskich. Do kotła Czamego Stawu opada ścianą 650 m wysokości, od lewej ograniczoną grzędą Tomkowych Igieł. I za- notowane wejście na szczyt 1905, w zimie . 1914. Nazwa wprowadzona przez tatemi- , ków, w druku od 1900. Nosal (1206 m)- Populamy szczyt reglo- wy zbudowany z wapieni i dolomitów środ- kowotriasowych, w pd.-zach. stoku tworzą- cych urwiste tumiczki (pod nimi usypiska piargowe). Jeszcze w pol. XIX w. lasy bu- kowe. Bogata fauna, stale ryś, sporadycz- nie nawet niediwiedź; glówna w Tatrach Polskich ostoja puchacza. Widokowy wie- rzchotek byl już w 1 poł. XIX w. celem wycieczek z Kuźnic, także wypraw botani- cznych (Antoni Hoborski 1845-50). Ok. 1890 zbudowano nań ścieżkę z Jaszczu- rówki. Od Nosala w r. 1892 rozpocząt po- znawanie Tatr Stefan Żeromski. Od 1883 częste wypadki śmiertelne, zwłaszcza prry zrywaniu szarotek. Pn. stoki oszpecone przecinką stoku slalomowego i wyciągu zbudowanego w I. 1956-57, z gruntu prze- robionego w I. 1966-67 (zob. d. 11a). Na- zwa występuje na mapach od w. XVIII. D. 62-64. Nowy Wierch (Novy vrch, 2009, 1999 m). Slabo wyodrębniony szczyt w grani Tatr Bielskich. Wierzcholek wysyła ku pn. grzbiet z turniami zw. Kominy (limby). Blok szczytowy tworzą wapienie murańskie. Siedlisko pomurnika. Na zboczach potacie pralasu. Kilka jaskiń znanych ze malezisk arktycznej fauny kopalnej - zapewne z okresu ostatniego zlodowacenia (badania Samuela Rotha 1880). W gómej znaki po- szukiwaczy skarbów. I wejście zimowe do- piero w r. 1937 (Zofia i Tadeusz Bernadzi- kiewiczowie oraz Adam Karpiński). Nazwa od pastwisk Nowe, notowana w XVIII w. Opalony Wierch (2115 m). Dwuwierz- chotkowy szczyt w grani Miedzianego. Ze skalistych zboczy schodzą ilebami wielkie lawiny ku d- 65, spychając w dół i tnąc na pasy gómą granicę lasu. zachowaną tu w naturalnym stanie. Z pn. wierzcholka roz- chodzą się ramiona obejmujące dol. Świstówkę. Lewe kończy się czubą Świstówki (1763 m), prawe tworry 3-kilo- metrowy grzbiet zw. Opalonem, od którego szczyt wziąl nazwę. Orla Baszta (2177 m). Urwisly prosto- padlościan skalny w grani łączącej Granaty z Buczynowymi Tumiami - ok 1900 "po- wszechnie za niedostępny uważany". I wej- ście: Janusz Chmielowski 1902 (najpierw samotnie, potem prowadząc liczniejszą grupę). Pierwsze wejście zimowe 1910. Na- zwę stworzył poeta Franciszek H. Nowidci (w druku od 1901), w r. 1903 ks. Gadowski przeprowadzii tędy w dwóch wariantach szlak Orlej Perci. D. 80. Ornak (1854 i 1867 m). Potężny grzbiet o podstawie 7,5 kmţ i wysokości względnej 500-700 m. Skały metamorficzne i alaskity (biate granity), od pn. piaskowce kwarcyty- czne, których oderwany plat tworry też wie- rzcholek 1867 m. Masyw ma ciekawa szatę roślinną - w urocrysku Jaworzynka pnaj- piękniejsze w skali caiych Tatr starodrzewy świerkowe regla górnego" (Jerry Zembrzu- ski 1965). Zapewne od w. XV do ok. 1875 prowadzono z obu stron grzbietu rozlegk; prace gómicze (zob. d. 36b i 42a). Kopalnie crynne byly także zimą, co w r. 1856 do- prowadzito do śmierci w lawinie 5 gómików (d. 42a). Zimowe wejścia Uţrystycme: 1910 i 1911. Pochodzenie nazwy grzbietu i hali nie jest jasne, w dokumencie górniczym z w. XVI(?) ma ona formę Homok. Siwą 556 TATRY A-Z Panorama z Oaobitej. 1. Jamburowa Czuba (1585 m); 2. Bobrowiecka Przełęcz (1356 m); 3.'Itzydniowiański Wierch (1748 m); 4. Jarzabcza Przełęcz; 5. Niska Przełęcz (1831 m?); 6. Zadni Zabrat; 7. Przednie Zielone; 8.Igta w Banhwce; 9. Mała Dol. Spalona; 10. Zadni Salatyn. Przefęcz i Siwe Sady wprowadzil do litera- r. 1615, z polskiej strony notuje ją już ok. tury Mariusz Zaruski w r. 1910. D. 36, 38. 1630 "spisek" poszukiwaczy skarbów; w Osobita (Osobita, 1687 m). Niezbyt wy- dNku m.in. u Staszica (1815). Zakopiań- niosły, lecz silnie wyodrębniony szczyt 17 swe osobity = oddzielony, osobny. Dwa km na zach. od Zakopanego. W polskiej szlaki turystyczne do niedawna wprowa- literaturze symbol krańca Tatr, które z Pod- dzające na szczyt, są od 1989 zamknięte hala widzi się "od Hawrania po Osobitą". PRez TANAP "aż do odwotania" (zob. też Trójwierzchofkowy garb szczytowy (1583, dţ 219). 1687 i 1617 m) zbudowany jest w gfównej Osterwa (Ostrva, 1984 m). Kilkuwierz- masie z wapieni i piaskowców liasu. Słynąl choHcowy rozbudowany wierch nad Popra- z panoram i bogactwa flory wapieniolubnej dzkim Stawem, stanowiący zakończenie (rezerwat). W początku XVII w. w masywie bocznej grani Kończystej. Slynie z piękne- Osobitej istnialo już 5 hal i wypasato się go widoku na Tatry. W jednym z zach. ok 1500 sztuk doby&u. W tutejsrych la- ieber 30-metrowa Igta w Osterwie, podob- sach często polowali Podhalanie i ukrywali na do ostrewki, stąd nazwa całego szcrytu. się zbójnicy. Turystyka ożywila się ok. 1870 Cenne przyrodniczo zbiorowiska roślinne (wycieczki Chalubińskiego). I wejście zimo- (m.in. urwiskowe kosówki), kozice, przypu- we: Mańusz Zaruski z tow. 1906. .Wybie- szczalnie gniazda orła przedniego. Za radą ramy się ze Strugiem na Osobitą" - pisał Leona Schillera, nazwę szcrytu przyjął w r. w r. 1921 Stanislaw I. Witkiewicz. Pod Matą 1913 jako pseudonim artystyczny, a potem Osobitą stał schron KĆST (zob. d. 218c). nazwisko, znakomity polski aktor, Juliusz Nazwa szczytu występuje w dokumencie z Osterwa (1885-1947). D. 150. TATRY A-Z 557 ĄONACZ PLACZLIWY (11P6) s SMUTNA PR; ś5ţCZ ZIELONY WIERCF TRZY KOPY (2151) Ostra (Ostra, 2350 m). Dobrze wyodręb- niony szczyt w geometrycznym środku gru- py Krywania, zwomik dla 2-kilometrowej grani zakończonej SiodeMciem (2062 m). Splaszczony wierzchoiek jest łatwo dostę- pny od Przełęczy Niewcyrskiej. I znane wejście: Karot Englisch i Paul Spitzkopf st. 1903, na szczycie zastalijuż jednak wieię pomiarową; w zimie - leśnik Peter Havas ok. 1905. Nazwa stara, w obecnej lokaliza- cji utrwalona przez Friedricha Fuchsa 1863. Ostra (Ostre, 1765, 1763 m). Dość wy- bitny szczyt na pd. od Siwego Wierchu, odznaczający się ładną piramidalną sylwet- ką. Dolomity choczańskie, wsch. zbocza ze skat krystalicznych. Rozlegfe łany koso- drzewin. D. 199. Ostry Szcryt (Ostry śtd, 2360, 2356 m). Trudno dostępna spiczasta turnia w grani glównej, w sąsiedzlwie Jawomwego Szcry- tu. Ok. 1900 "symbol najtrudniejszego wier- chu tatrzańskiego". Po próbach zdobyf go Karol Englisch z matką, Johannem Huns- dorferem st. i Johannem Strompfem 1902, zatykając w kopcryk bialo-czerwoną chorą- giew. Drugą sensacją tatemicką byto poko- nanie w r. 1905 pd. ściany przez trójkę PRZEDNISALATYN Simon Habedein, Katherine i Max Bróske (1905) - na kilka lat rekordowe. Zginęlo na tej drodze troje wybitnych tatemików pol- skich: w r. 1928 Jadwiga Honowska i Zofia Krókowska, w 1930 - Kazimierz Kupczyk. Po wejściu na Ostry (1905) miat groiny wypadek znany czeski kompozytor Vitezslav Novak, autor poematu symfonicz- nego "W Tatrach". W pd. ścianie znajduje się najwyższe znane w Tatrach stanowisko jalowca i wrzosu. Nazwa do polskiej litera- tury weszła w r. 1884. w 1901 powtórnie nadał ją Janusz Chmielowski (najpierw Śpiczasty). Otargańce (Otrhance, Ostredok, 2149 m). Poszarpana grań mzdzielająca doliny Raczkową i Jamnidcą, kulminująca w Raczkowej Czubie (2194 m). Kilka skal- nych wypiętrzeń. Granity ciemne typem i genezą związane z rohackimi (badania Ste- fana Kreutza). Na zach. zboczach klimaty- czna górna granica lasu z borem limbo- wym. Kozice, tokowiska gfuszców- Granią wiedzie d. 187. Pachola, Pacholę, Pacholec (Pachol'a, 2166 m). Ksztattrţy piramidalny szczyt w zatamaniu grani glównej Tatr Zachodnich, 558 TATRY A-Z wyraźnie wyodrębniony. Stoki trawiaste i kamieniste, dolem miejscami skaliste. Od zach. przyrasta do niego skalna tumia zw. Płaczliwe lub Patria (2130 m). Piękne wi- doki. Nazwa niejasna. D. 212. Palenica, Palenica Jalowiecka (Palenica, 1574, 1570 m). Przelęcz w ksztaicie dlugie- go grzbietu między Siwym Wierchem a Brestową w Tatrach Zachodnich, najniisza z przelęcry w calym grzbiecie gfównym Tatr, przez niektórych geogratów uwaźana za ich zach. granicę. Bujne kosodrzewiny. Kiedyś waine przejście gospodarcze z pn. na poludnie. Już Viktor Uhlig podaje 1897- 99, że w epoce lodowej przez Palenicę przeplywał na pn. język lodowca z kotfa Zadnich Kotlin. Jest to jedyny pewny przy- padek przeplywu (transfluencji) przez grzbiet giówny Tatr. W r. 1926 na pn. od przelęczy utworzono rezerwat pralasu (42 ha). D. 198, 204, 212. Płaczliwa Skała (Żdiarska Vidla, 2142, 2146 m). Drugi co do wysokości szczyt Tatr Bielskich. Hełm szczytowy tworzą margle, podścielone wapieniami jurajskimi. Na sto- kach ostoje kozic. W r. 1898 MKE zbudo- wało szlak turystyczny na szczyt. I wejście zimowe 1913 (taternicy węgierscy). Wybit- ny punkt widokowy - panoramę stąd zdjąl w r. 1904 słynny alpejski malarz, Theodor Compton (1849-1921). Nazwę wprowadził Stanisław Eljasz-Radzikowski (1894) na podstawie dokumentu z r. 1757 (Plaschiva skala) i późniejsrych map. Górale uiywają nazwy Strzystarska (słow. stńśtar= pasterz koni) co niewątpliwie odpowiada zagadko- wej Scisara u Staszica (1815). Mieszkańcy Ździaru o parze szczytów Płaczliwa Skafa - Hawrań mówią Widly. D. 111 zamknięta od r. 1978. Polski Grzebień (Pol'sky hrebeń, 2200 m). Szeroka przelęcz między Wielic- kim Szczytem a Malą Wysoką, z dawna znane przejście przez glówną grań Tatr Wysokich, mniej więcej w potowie jej dlu- gości. W r. 1772 wzmiankują przelęcz dwaj topografowie: "Na Polskim Grzebieniu moż- na (...) siąść jak na siodle i objąć wzrokiem z jednej strony Polskę (...), z drugiej zaś strony Węgry". Od 2 pol. XIX w. jedna z najpopulamiejszych przelęczy Tatr Wyso- kich (w r. 1904 dwa bataliony wojska!). Z polskich pisarzy przechodzili przez nią m.in. Adam Asnyk, Franciszek H. Nowicki, Jan Kasprowicz, Leopold Staff, Andrzej Strug, Kazimierz A. Jaworski. I wejście zi- mowe: Theodor Wundt z przew. 1884. Na- zwa odnosiła się kiedyś do większego od- cinka grani, za którym leżala Polska (1719 Grod, 1772 der polnische Groţ. D. 102, 145, 146. Pośrednia Grań (Prostredny hrot, 2440 m). Jeden z najpiękniejszych szczytów Tatr Wysokich, kulminacja 3-kilometrowej potęż- nej grani oddzielającej dol. Zimnej Wody od Staroleśnej - jako całość również zw. Po- średnią Granią. Piękno szczytu podziwial juź Robert Townson (1793). "Hen, z olbrzy- mich giębin doliny wyrastająca, królewska Pośrednia Grań" - mówi Mieczysław Świerz 1910. I wejście 0dón Tery, Paul Schwartz, Johann Still i Samuel Horvay 1876, w zimie - Karoly Jordan z tow. i przew. 1904. Wspinaczkowo najciekawsza jest 250-meVowa ściana pólnocno-wschod- nia. Nazwa tego samego typu co pospolity w Karpatach Pośredni Wierch - w polskich drukach notowana zrazu jako Pośredni Wirch 1854, Średni Grrebień 1868, Średnia Góra 1871 itp. Pośredni Wiersryk. 2-kilometrowa pn.- zach. grań Koprowego Wierchu, rozdziela- jąca doliny Hlińską i Piarżystą. Na pd.- zach. zboczach piękny starodrzew gómore- glowy, przekraczający wysokość 1600 m. Znana podhalańskim myśliwcom ostoja ko- zic - "po Pośrednim Wierchu (...) chodzą kierdelami jak owce" (Kazimierz Tetmajer). Przeięcz pod Chlopkiem, Mięguszowie- cka Przelęcz (2307 m). Siodlo wytworzyto TATRY A-Z 559 się w szerokiej strefie mylonitów, stąd bo- gactwo flory (70 gatunków roślin wyi- srych). Jedna z najwyiej poloionych "tury- stycznych" przelęczy tatrzańskich, kiedyś najkrótsze polączenie kotliny Morskiego Oka z Dol. Mięguszowiecką. Przeprawę przez nią - w XIX w. uwaianą za bravour- tour - uwiecznii w ksiąice "Na przetęcry" Stanisław Witkiewicz (jego wycieczka miafa miejsce w r. 1888). Pierwszego znanego przejścia dokonała grupa myśliwych z gó- ralami w r. 1861 (m.in. alpinista i późniejszy prezes TT, Władysław Koziebrodzki). I wej- Ście zimowe 1910. Przed wrześniem 1939 r. przechodzili tędy do Polski dywersanci hitlerowscy. Nazwa od igty skalnej zw. Chlopkiem. D. 98, 159. Przelęcz pod Kopq (Kopske sedlo, 1749 m). Szerokie trawiaste siodfo oddńe- lające Tatry Wysokie (Jagnięcy Szcryt) od Bielskich (Szalony Wierch). Od pd. wsch. Wyinia Przelęcz pod Kopą (1780 m), od- dzielająca wat Kopy Bielskiej. Oba obniże- nia powstaly w miękkich utworach dolno- tńasowych. Na stokach stada kozic, okre- sowe przejścia niedźwiedzi i jeleni. Odwie- czny szlak wędrówek pasterskich (Biata Spiska miała hale po obu stronach grzbie- tu), nierzadko zbójnickich, a od w. XVIII też turystycznych. W okolicy prowadzono robo- ty gómicze. W I. 1766ţ8 zbierat tu rośliny brat Cypńan z Czervvonego Klasztoru. Na- zwa od prryleglej buli zw. Kopą Bielską (1832 m). D. 107, 110, oraz zamknięte obecnie d. 111 i 112. Przelęcz pod Kopţ Kondracką (1863 m). Wydatne siodio w grzbiecie glównym Tatr Zachodnich. Gnejsy. Rów graniowy 350 m dlugţści. W I. 1889 - ok. 1925 stal tu schron TT o wymiarach 4 x 3 m. Przelęcz jest miejscem akcji opowiada- nia Władystawa Orkana "Owce w burzy'. W czasie okupacji byta glównym w TaVach przejściem graniowym kuńerów podziemia. Nazwa od r. 1889 w formie Przefęcz Kon- dracka, w obecnej postaci od ok 1903. D. 55, 58, 59. Prrysłop Migtusi (1187 m). Trawiaste siodlo wśród lasów, wcięte w łupki kajpru, węzet szlaków i punkt widokowy. Pastwisko Przyslop nadal Zygmunt III w r. 1595 góra- Iowi Miętusowi z Cichego. Nazwa pospolita w Karpatach w odniesieniu do przelęcry prryniesiona przez Wolochów (staroskr wiańskie preslop = przejście). Jako Prislop mentusi notowana w r. 1775. D. 28, 52, 53. Ptasia Studnia. Glęboka jaskinia w Ra- tuszu Mutowym nad Dol. Miętusią, jedna z największych w Tatrach. Odkryta w r. 1960, poznana zostata do glębokości 356 m i na łącznej dlugości przeszło 5 km. Pyszniańska Przelęcz (1788 m). Jedna z glównych przelęcry taVzańskich kiedyś używana prcez górali w kontaktach z Lip- towem, notuje ją jui Matej Bel (1736). W siodle plytkie rowy grzbietowe, po stronie pd.-zach. 10-12 okresowych stawków. W latach wojny "brama" ucieczek na Węgry. W XIX w. w użyciu byta tei nazwa Przelęcz Kamienista. D. 180. Raczkowa Czuba (Jakubina, 2194 m). Kulminacja grani Otargańców drugi co do wysokości szcryt Tatr Zachodnich. Z wy- dlużonego wierzchoNca opadają zbocza ok. 500 m wysokości, którymi w zimie schodzą potężne lawiny. Ostoja kozic. I wejście zi- mowe: narciarze zakopiańscy 1910. Nazwa od przyleglej Doliny Raczkowej, w dawniej- srych polsltich drukach również Jakubina. D. 187. Racţcowa Paetęcz (1959 m). Szerokie siodlo w grzbiecie Tatr Zachodnich, międry Starorobociańskim a Liliowymi Tumiami i Bystrą. Rejon zaburzeń tektonicznych: od- słonięcia skał (od pn. urwiska), kotlinki grzbietowe. Rzadki w Tatrach typ przelę- czowego zwomika (dla odchodzącej na pn. grani Omaku). Węzel turystyczny, kiedyś ważne przejście gospodarcze; na mapie 560 TATRY A-Z ok. r. 1780 schodzą się tu drogi z trzech dolin. D. 36-38, 185. Rakoń (1879 m). Mało wybitny trawiasty szczyt nad Wyinią Dol. Chocholowską, naj- dalej ku zach. wysunięty wierzchołek Tatr Polskich. Białe granity zw. alaskitami. W zimie zwiedzany od 19%. D. 32, 33, 213. Rakuska Czuba (Vel'ka Sviśt'ovka, 2037 m). Słabo wyodrębniony trawiasto-piarżysty wierch w grani odchodzącej na pn. wsch. od Kieżmarskiego Szczytu, dla ładnego wi- doku licznie odwiedzany z "Magistrali". W żlebie opadającym ku pn. sztolnia z w. XVIII (d. 120b). W grzbiecie obniżającym się ku pd. wsch. Rakuska Czubka (Mala Sviśt'ovka, 1561 m - d. 123b). Na stokach masywu naturalna granica lasu. Nazwę urobiono zapewne z określenia uiytego przez Jana G. Pawlikowskiego (1878) "czu- ba grani Rakuskiej". Dziwi jej się Zofia Ho- łub-Pacewiczowa: obszar pasterski Rakuz nigdy nie obejmował tych terenów. D. 120. Rohacz Ostry (Ostry Rohać, 2084 m). Pn.-wsch. z dwu szczytów Rohaczy, jeden z najpiękniejszych w Tatrach Zachodnich. Ciemne twarde granity, zbliione do grani- tów Tatr Wysokich. Wierzcholek roţupany Rohacką Szczerbiną, w której ujawnia się przecinające caly masyw pęknięcie ze stre- fą mylonitów (Stefan Kreutz 1925 i Jerzy Młodziejowski 1934 widzą w nim przedlu- żenie rowów zboczowych na Smreku). Pn. ścianę przeszedł jako pierwsry Walery Goetel z tow. 1908. W r. 1911 zginęli na niej Karl Jene i Ludwig Koziczinski. I wej- ście zimowe Mariusz Zaruski z grupą tater- ników 1911. Nazwa Rohaczy występuje w dokumencie Thurzona z r. 1615. "Rohatsch - powiedzieć można jak gdyby rogaty" - pisze Matej Bel 1736. W polskiej literaturze Rohacz Ostry początkowo zwany byt Skraj- nym. D. 214. Rohacz Ptaczliwy (Plaćlive, 2126 m). Pd.-zach. z dwu szcrytów Rohaczy, wyższy od Ostrego, lecz mniej śmiaty w kształtach. Zwomik dla potężnego grzbietu Barańca Wielkiego. Granity. Wejścia dawne - Pal Kitaibel 1804? Wysokość mierzyli barome- trem m.in. Góran Wahlenberg 1813 i Lud- wik Zejszner 1841. Florę badał aź po wie- rzchołek Bolesław Kotula ok. 1880. Na szczycie bywali Tytus Chalubiński, Juliusz Kossak, Mieczysław Karfowicz i inni. Na- zwa w XIX w. chwiejna: Zadni Rohacz (1844), Wielki Rohacz (1878). D. 192, 214. Rohatka (Prielom, 2288 m). Skalna szczerba w grzbiecie glównym Tatr Wyso- kich między Malą Wysoką a Dziką Tumią, powstata w wąskiej strefie mylonitów. Przejście turystyczne, mniej jednak popu- larne od pobliskiego Polskiego Grzebienia. Pierwszym znanym turystą był Kar1 Kalch- brenner z tow. 1864. I wejście zimowe 1911 (przejście 1913). Szlak przeprowadzi- ło w r. 1912 MTE. Nazwa wywodzona jest od węgierskiego Rovatka - karb, wrąb, ra- czej jednak wiąże się ze sterczącym w siodle rogiem skalnym (roh). Dawniej też Zawracik. D. 103 i 138. Rosocha (Raztoka, 1953, 1948 m). Roz- czionkowany masyw w pd: zach. odnodze Banówki (Tatry Zachodnie). Szczyt trawia- sty z licznymi odsłonięciami skalnymi. Niżej piękne łany kosodrzewiny, wreszcie obfitu- jące w modrzew lasy - na pd. wybiegach po części z naturalną gómą granicą. Wie- rzchotek bardzo rzadko odwiedzany. Rumanowy Szczyt (Rumanov śtd, 2428 m). Dwuwierzchołkowa niezbyt wybitna ba- szta w grzbiecie Tatr Wysokich. Ku Dol. Kaczej opada 600-metrową ścianą pn.- wsch. - "jedną z najwspanialszych ścian tatrzańskich" (Witold H. Paryski 1%2). I wejście Janusz Chmielowski z Klimkiem Bachledą i Janem Bachledą Tajbrem 1902, w zimie tatemicy spiscy 1914. Srodek słyn- nej pn.-wsch. ściany rozwiązali Tadeusz Bernadzikiewicz i Bolesław Chwaściński 1932. Nazwa poprzez Dol. Rumanową-na TATRY A-Z 561 cześć przewodnika Jana Rumana nając. Na mapie z roku 1823 Salatjn B. Dńećnego (w polskich drukach 1900). D. 197, 212. Rysy (2503 m). Najwyisry szczyt Polski, piętnasty na liście ogólnotatrzańskiej. Z trzech wierzchołków graniczny jest pn.- zach. (2499 m). Na wsch. opada S00-me- trowa ściana (drogi wspinaczkowe). Pod względem flory "szczyt Rysów jest napra- wdę botanicznym unikatem" (Libuśe Paclova 1966): w pasie 2483-2503 m zna- leziono tu jeszcze 63 gatunki roślin kwiato- wych. Z racji korzystnego usytuowania szczyt cieszy się opinią najlepszego w Ta- trach punktu widokowego, jest tef od ok. 1875 r. najliczniej odwiedzanym "piesrym" szczytem TaV Wysokich. I znarţe wejście: Ede Blasy z przew. ze Stwoly 1840; w zimie Theodor Wundt i przew. Jakob Hor- vay 1884. W r. 1899 zwiedzila Rysy Maoa Skłodowska-Curie z mężem, w I. 1913-14 był tu Włodzimierz I. Lenin, co upamiętniala tablica kilka razy niszczona przez tatemi- ków polskich. W I. 1931-32 powstało pod Wagą male schronisko słowadcie (zob. d. 158d). Nazwa szczytu wywodzi się od śnieżnego pn. ilebu i jest częściej notowa- na od r. 1855. D. 99, 158. Salatyński Wierch, Salatyn (Salatin, Salatinsky vrch, 2050, 2047 m). Najmasyw- niejsry szczyt Tatr Orawskich, ostatni od zach. dwutysięcznik. Od pd. wsch. oddńe- bny pţtką przeręczą Mały salatyn (ok. 2030 m). Rowy tektoniczne. Na rozleglym zach. grzbiecie dwa mate stawki. Szczyt tworry zach. wybrzuszenie trzonu krysta- licznego (tzw. elewację Salatyńskiego). W zrównaniu grzbietowym Antoni Wrzosek dostrzegł pozostałość przedlodowcowej rzeźby Tatr (1933). Niegdyś rozlegk; tereny pasterskie. U podnóży polacie pralasów. I wejście zimowe: taternicy zakopiańscy 1911. W leśnej chatce na pn. wybiegach Przedniego Salatynu ukrywali się ranni par- tyzanci ocaleni przez wyprawę TOPR (zob. d. 217). Pastwisko Salatyn wzmiankują w tym rejonie dokumenty od r. 1615 poczy- Sarnia Skafa (1377 m). Dominujący nad Zakopanem szczyt reglowy na przedpolu Giewontu, zbudowany z wapieni i dokxni- tów środkowego Viasu. Na pn. wysuwa le- siste grzbiety obejmujące Dd. ku Dziurze. Zbocza mają miejscami charakter parku skalnego z osobliwymi formami wieVzenia dolomitów. Cenne zbiorowiska roślinne. Na zach. stoku rekordowo nisko (po 1250 m) schodzi naturalna granica lasu, co komen- towali jui Hugo Zapałowicz (1891 ) i Marian Sokolowski (1928). Tokowiska cietrzewia. Na skałach znaki przypisywane poszukiwa- czom skarbów. Dawniej zwana byla Świnią Skafą (dokument Zygmunta III z 1630), Świniczką, później Mafą Świnicą. Wg Kare- la Droia, obecna nazwa ma pochodzić od skałki podobnej do sarny. Siwiańskie Turnie, Siwe Tumie (1046 m). Grupa igiet skalnych w lewym zamknię- ciu wylotu Dol. Chochotowskiej. Jasne ma- sywne dolomity triasowe, u podrţóży stoiki piargu. W okolicy zimowiska jeleni. W do- kumencie z r. 1706 Siwa skala (moie od niebieskawej barwy dolomitu). W r. 1901 TT nadalo skalom (dńś zapomniane) na- zwy "Turni ks. Leopolda Kmietowicza i Ja- na K. Andrusikiewicza", czcząc w ten spo- sób organizatorów powstania chocholo- wskiego. Siwy Wierch (Sivy vrch, 1805 m). Skali- sty szczyt w gtównym grzbiecie, wraz z Ostrą, Babkami i Białą Skałą tworzący zach. zakończenie pasma Tatr. Dolomity i wapienie ptaszczowiny choczańskiej, swoi- sta 8ora i iauna (zwlaszcza bezkręgowych). Ze względu na liczne odrębności, obszar ten (od przelęczy Palenicy, 1574 m) bywa wydzielany w samodzielną grupę, a przez niektórych geografów nawet wylączany z Tatr. Rezerwat ścisły. Badania geologiczne prowadzit tu Ludwik Zejszner. W r. 1841 byl na Siwej Górze i dość wiernie zmierzyt 562 TATRY A-2 jej wysokość (1795 m). Florę badał ok. 1880 Bolesław Kotula. Nazwę Biała Skała wymienia dokument z r. 1615, Szczyt Sywy alho Mons Gńseus - dzielo Mateja Bela 1736. D. 199 i 204. Skalne Wrota (Skalne vr5ta, 1619 m). Wąski wrąb w wapiennej grani Tatr Biel- skich między Bujaczym Wierchem a Kozim Grzbietem, powstały być mote z zapadlisk jaskiniowych. W r. 1894 MKE urządziło tu schron dla turystów. Nazwa w druku u Chri- stiana Genersicha 1807. Częstą dawniej formę Ielazne Wrota wycofał Stanisław EI- jasz-Radzikowski 1893. D. 112 zamknięta od r. 1978. Sławkowski Szczyt (Slavkovsky śtd, 2452 m). Potężny masyw dominujący nad Smokowcem, kończący 7-kilometrowy grztaet Staroleśnej. Ku pn. opada plątaniną grzęd i ilebów, na pd. zaś rozleglymi ka- mienistymi zboczami. Z pn. urwisk wielkie obrywy skalne. U pd. podnóiy unikalne drzewostany modrzewiowe (1550-1630 m). Sławkowskiego dotycry najstarszy przekaz o wejściu na znany z nazwy szczyt tatrzań- ski (Georg Buchholtz st. z tow. i przew. 1664), a także jedna z pierwsrych wiado- mości o szczytowym wejściu w zimie (Ede Blasy z przew. 1873). W r. 1805 był za- pewne na SYawkowskim Stanisław Staszic. Nazwa od wsi Stawkowa (Vel'ky Slavkov), do której do 1947 r. należaly okoliczne tereny. D. 140. Smreczyński Wierch (2066 m). Szcryt w grzbiecie glównym Tatr Zachodnich, mię- dry dolinami Kościeliską i Hliną. Częściowo skalisty wierzcholek ma kształt szerokiej piramidy i zbudowany jest ze skał meta- morficznych. Wielkie rowy grzbietowe. Szczególnie bogata flora piętra halnego, na pn. stokach naturalna granica lasu z kępa- mi limb i "niezwykłą obfitością jarzębiny" (Mańan Sokolowski). Wejścia turystyczne w 1 pot. w. XIX. I wejście zimowe: narciarze zakopiańscy 1910. Nazwę obszaru Smre- czyny zawiera dokument z r. 1615, M. Smreczyn wymienia Belsazar Hacquet (17%). Smrek (2089 m). Podlużny szczyt w pn.- wsch. grani Barańca Wielkiego, tworzący "potężny kompleks gnejsów i lupków kry- stalicznych" (Stefan Kreutz 1925). W obu grzbietach rowy graniowe i zboczowe. Stoki trawiaste, znane z wielkich lawin. D. 192. Smutna Prnelęcz (Smutne sedlo, 1955, 1%5 m). Dość wydatna i ważna turystycz- nie przeięcz w grzbiecie głównym Tatr Za- chodnich, oddzielająca Rohacze od grupy Banówki. Z dawna używana przez górali. Pierwsze wejście zimowe: Mariusz Zaruski z tow. 1911. Piękne zjazdy narciarskie. Na zwa od prryleglej Dol. Smutnej, dawniej tei Zielona Prrelęcz. D. 193, 211, 212, 214. Solisko (Vel'ke Solisko, 2404 m). Kulmi- nacja 4-kilometrowej Grani Soliska, spro wadzającej na pd. linię wododziatu europej- skiego. Ksztalfiy szczyt - "czama tumia jakby z jednej bryly wykuta" (Mieczysław Karłowicz 1908). I mane wejście: Karol Englisch i Paul Spitzkopf st. 1903, zimą - Węgrry 1912. Pd.-wsch. część Grani Soli- ska przeszedl jako pierwszy późniejsry hi malaista Gunter 0. Dyhrenfurth z tow. Pod Skrajn^ Solisko doprowadzili Stowacy w I. 1343ţ4 szwajcarskiej konstrukcji wyciag narciarski ţ km dlugości i 500 m deniwela- cji (zdemontowany w r. 1%9). Obecnie wy- prowadza tam kolejka krzesełkowa z Dol. Mlynicy (d. 1648) i dwa wyciągi orczykowe (ośrodek narciarstwa zjazdowego). Nazwa od miejsca, gdńe wykładano sól dla owiec lub kozic. Nazwy poszczególnych przetęczy i tumi wprowadńli tatemicy w I. 1903-56- Soltysie Kopy - zob. Kopy Soltysie Spalorţa (Spalen5, 2084, 2083 m). Ciężki w ksztahach szczyt w zatamaniu grzbietu glównego Tatr Zachodnich. C,bszemy wie- rzcholek, pokryty tąką situ skuciny, ma trzy wyraźne kulminacje. W urozmaiconej grani pn.-zach. szereg tumiczek Ku pn. wsch TATRY A-Z 563 wybiegają dwa boczne ramiona, międry ktdrymi leży Mała Dol. Spalona. Stoki tra- wiaste, częściowo skały i blokowiska, niiej kosodrzewina. I wejście zimowe Józef Le- siecki i Leon Loria 1911. Nazwa moie być związana z dawną praktyką powiększania pastwisk przez wypalanie kosówki. D. 212. Staroleśna (Bradavica, 2476 m). Wynio- sly strzelisty szczyt w 7-kilometrowej grani rozdzielającej doliny Wielicką i Staroleśną. Ma cztery wierzchołki i stanowi zwomik dla bocznej grani Granałów Wielickich. Znana z lawin kamiennych pn. ściana licry 400 m wysokości i podsypana jest stożkami piar- gdw. I wejście na szcrył: Kazimierz Tetma- jer i Tadeusz Żeleński-Boy z tow. i przew. (m.in. z Klimkiem Bachledą) 1892. W zimie: Emst Dubke i Alfred Martin z przew. 1909. Obecna nazwa w polskich drukach przed 1878 - w różnych odmianach (m.in. Staro- leśny Szczyt, Staroleśniański Szczyt Sta- ţś. roleśnicka Tumia itp.). Nazwa słowadca oz- nacza brodawkę i jest zaporyczeniem od Węgrów i Niemców. fi7 Starorobociański Szczyt (2176 m). Smiała w ksztaftach piramida skalna na osi Dol. Starej Roboty, najwyższy wierzchołek pdskich Tatr Zachodnich. Od pn. trawiasto- skaliste urwiska 500 m wysokości, tylna ściana typowego kotła polodowcowego. Skaly metamorńczne i granitoidy migmaty- , cme. W zach. stoku rów zboczowy 65 m dlugości. W r. 1766 w pn. partiach poszu- ţ kiwania kruszców (znaleziono srebro), a nawet próby ich wydobywania. W 1813 byl zapewne na szczycie i zmierzył jego wyso- kość szwedzki prryrodnik, Góran Wahlen- berg. I wejście zimowe: narciarze ZON 1910. Dawna nazwa Szczyt Podają ją akta gbrnicze (1766) i drulti z XVIII w., taką notuje Ludwik Zejszner (1849), na mapie z - Szczyt Starorobociański. Polscy pasterze mówili też topata liptowscy - Wysokie lub Wysoki Wierch. Częsta na mapach słowac- kich nazwa Klin odnosi się tylko do pastwi- ska przy d. 186c. D. 36, 37. Steżki (Steiky, 1529 m). Rozłorysty, po- kryty lasami masyw prryrośnięty od pd. wsch. do Tatr Bielslach, oddzielony od nich przelęczą Czerwona Glinka (Gţervenó hlina, ok 1390 m). Podstawa zajmuje obszar 4,5 km2. Od pd. i pd. wsch. granity, od pn. permskie piaskowce kwarcytyczne. W grzbiecie dwa wierzchoNci, oddalone od sie- bie o 0,8 km - pn.-zach. nosi nazwę Rynias (Rinias, 1473 m). Oba obnaione z lasu wskutek jałowości podloża (kwarcyty) oraz tzw. zjawiska wierzchoNcowego. W okresie maksimum lodowcowego masyw byl nuna- takiem. Dawne prace górnicze. Nazwa Srtysl występuje jui w spiskach z w. XVI- XVIII jako Stósschen w r. 1717 u Georga Buchholtza jr. Do polskiej literatury Steżki i Rynias wprowadził Stanisław Eljasz-Radzi- kowski 1894. Stoty (1429 m). Przysadzisty, lasami okryty wierch w zach. obramieniu Dol. Ko- ścieliskiej, zbudowany z wapieni triasowych i jurajskich nasuniętych na łupki kredowe. W jego pochylym zrównaniu szczytowym geolodzy dopatrują się przemodelowanej powierzchni przedglacjalnej. Zrównanie to zajmuje malownicza polana Stoty (ok. 5 ha) z grupą zabylkowych szafasów. Od strony Żeleźniaka i Pisanej bieleją odsłonięcia dwóch kompleksów wapieni środkowotńa- sowych, w których jeszcze w 2 pol. XIX w. wydobywano z jam hematyt. Nazwa może się wiązać z nie istniejącym już Zbójedcim Stolem lub wywodzić się od słowa sztola = sztolnia. Sam skalny wierzchotek pasterze nazywali Suchym Wierchem. D. 41. Suchy Wierch (też Słupy, 1539 m). Szczyt reglowy prryrośnięty od pn. do ścian Giewontu. Podwójny wierzcholek opada malownicrymi iglami i maczugami dolomitowymi. Od r. 1929 od niego bierze nazwę pd. dygitacja reglowa. Kilka starych limb. Ostoje gluszców i jarząbków. 564 TATRY A-Z Suchy Wierch Kondracki (1902 m). Szczyt w grzbiecie glównym Tatr Zachod- nich nad Dol. Kondratową. Wierzcholek wy- sunięty jest nieco na pd. i związany z grzbietem w kopie 1890 m, na mapach ,...,T ",." ",.."........ ..,.."ţy,.., .. krystalicznej Goryczkowej. Interesującą flo- rę porostów badal 1923-25 Józef Motyka. Nazwa w druku w 1 pol. XIX w. D. 59. Szalony Wierch, Gtupi Wierch (Hlupy, 2061 m). Trzeci co do wysokości szczyt Tatr Bielskich, usytuowany w środku ich grani i pd. grzędą wiążący je z Tatrami Wysokimi. Skalisty wierzcholek tworzą wa- pienie murańskie. W XIX w. często odwie- dzany dla pięknego widoku (m-in. Góran Wahlenberg 1813, Franciszek Herbich 1830). I wejście zimowe 1910 (tatemicy węgierscy). Nazwa ludowa, częstsza w for- mie Glupi Wierch - wg Stanisława Eljasza- Radzikowskiego (1893) urągliwa z powodu uciążliwości wejścia na wierzcholek. Szatan (Satan, 2416 m). Najwyższy i najbardziej wyróżniający się szczyl w Grani Baszt, latwiej dostępny od Dol. Mlynicy. I wejście: Jan G. Pawlikowski i Maciej Sie- czka ok. 1880; w zimie 1906. Nazwę notuje m.in. Jakob Buchhonz 1751. Ma ona opar- cie w legendach, wg których w noc święto- jańską na wierzcholek zlatują się diabty, a w Szatanim Żlebie zły duch strzeże cen- nych kruszców (co też Buchhonz wspomi- na), rażąc śmiaHców kamieniami. Raz tam poszedl baca szcryrbski z czarnoksięini- kiem, có mu mial ukazać skarby, szatan jednak spuścil na nich skały i ledwo z życiem uszli." ("Nasz Kraj 1906). W w. XIX sporadycznie Sacyn. Szczyrbski Szczyl (Śtrbsky śtd, 2385, w dawna używane paez górali. Nazwa uro- 2395 m). Regulamy w ksztattach szcryt a biona od gómej części Dol. do Regli zw. glównej grani odgalęzienia Krywania n r Dol. Szeroką. Do r. 1978 szlaki turystyczne: osi Dol. Mlynicy. I wejście zimą: Emil Bau . d. 109, 111. i Alfred Martin 1906. Jego pn. ściarţą w r 1908 poprowadziły nową drogę Helena Dlu- ska i Irena Pawlewska (-Szydlowska), zapoczątkowując samodzielne tatemictwo kobiece. W czerwcu 1979 o skaly zawadzii helikopter HS TANAP i runąi na gómy próg do 1947 należaia do "hotaru" wsi Szcryrba (Śtrba). Szeroka Jaworryńska (Śiroka, 2210 m). Rozłożysty i silnie rozczłonkowany masyw o pow. 16,5 km2, rozdzielający doliny Białki i Jaworową. Potężne wypiętrzenie skal osa- dowych (serii wierchowej), wypeiniających wielką depresję trzonu krystalicznego (tzw. depresję Szerokiej Jaworzyńskiej). Na szczycie i grzbietach rozlegla czapka" gra- nitów. W opadającej na pn. Dol. Szerokiej leży na dnie karu polodowcowego jedyny w Tatrach stawek krasowy (1735 m). W Świstowej czynna byta okresami kopalnia rudy żelaza, w 1852 już "od dawien opusz- czona"- Ok- 1805 r. masyw przekroczył Sta- nisław Staszic. Wysokość wierzchoHca ści- śle zmierzył Johann H. Blasius 1835. Pa- noramę propagowal już w r. 1844 Wilhelm Richter. I wejście zimowe: Miecrysiaw Swierz z grupą narciarry 1912. Rejon Sze- rokiej Jaworzyńskiej byt od r. 1887 pod prywatną ochroną Hohenlohego i jest pra- wdziwym ogrodem przyrody (m.in. gniazda orkiw, obecnie ścisiy rezerwat). Lasy u podnóży spustoszyta wichura w r. 1968. Nazwę zawiera już dokument z r. 1589 (Sryroka). Szeroka Paelęcz Bielska (Śiroke sedlo, 1830 m). tagodna przelęcz w polowie dtu- gości grzbietu Tatr Bielskich między dwo- ma różnymi krajobrazowo odankami pas- ma. W okolicy stada kozic. Najdogodniej- sze przejście przez grań Tatr Bielskich, z TATRY A-Z 565 WtY KIElMARsKI szczrr psţ3) ţ KIElMARSKI SZCZYT (2558) WIDLY (25T2) i LOMNICA (T632) raGNlĘcr szczrr LoDowr szczrr (2eze) GIERLacR (2e5s) (1229) CZARNY SZCZYT (2131) ; MALY DURNY Szpiglasowa Przelęcz (2110 m). Płytkie siodlo oddzielające grań Miedzianego, po- wstałe w szerokiej strefie granitów ,ţmielo- nych" w trakcie ruchów tektonicznych. W uiycie turystyczne weszła ok. 1850- Szlak wyznakowało TT w r- 1902, w 1937 po sVonie Morskiego Oka zastąpiono go tzw. Ceprostradą. Nazwa od Szpiglasowych Pera wiodących do kopalni Szpiglas (nie- mieckie Spiessglas = antymonit), założonej w 2 pol. XVIII w. "Szpiglas znajduje się w krakowskiem, na Tatrach", notowal łado- wski (1783). Obecną formę spopularyzował przewodnik Janusza Chmielowskiego (1908), wcześniej Miedziana Prrelęcz lub Prrelęcz w Miedzianem. D. 94, 97. Szpiglasowy Wierch (2172 m). Najwyż- sry szczyt w dtugiej grani Liptowskich Mu- rów. Punkt węzłowy dla grzbietu Miedzia- nego. Ku Dol. za Mnichem opada ścianą pd.-wsch. (drogi wspinaczkowe). W r. 1937 na wierzchoHcu zakończono tzw. Ceprostra- dę, która wg planów miafa prowadzić gra- nią ku Kasprowemu. Nazwa w literaturze nie byla stala: Hruby Wierch, Gruby, Lipto- BARANIE ROGI (2516) ; KApALKOWA GRAIţI Kocowr szczrr (ms) ; , f2331) wskie Mury, Miedziane itp. Obecną formę zaproponował Witold H. Paryski (1951). Nazwę Szpiglas podafa w r. 1856 Maria Steczkowska, jednak jak gdyby w odniesie- niu do Cubryny. D. 94, 97. Śnieina Jaskinia Wielka. System jaski- niowy w Kotlinach w masywie Malołącznia- ka - najglębsry w Tatrach i w PDlsce. Wloty w gómych partiach Doliny Maiej ł.ąki. Odkryta w r. 1959, w 1%1 zostata poko- nana do syfonu na glęb. 567,5 m (w ze- spole, który pierwsry osiągnąt "suche dnti byt znany dziś polityk, Janusz Onyszkie- wicz). W 1 %8 r. ustalono, iż łącry się z wyżej polożoną Jaskinią nad Kotlinami, przez co glębokość wzrosfa do 742 m. Nurkowania w kilku syfonach w I. 1972-85 doprowadzily do ostatniego syfonu, w któ- rym osiągnięto glębokość 776 m (1109 m npm). W r. 1968 zespói laerowany przez Bemarda Uchmańskiego wyszedl z dna Ja- skini Śnieżnej wspinaczką. Caią "suchą" deniwelację jaskini (754 m do gómego wlo- tu) pokonali w ten sam sposób 8-15 XII 1991 Marcin Francuz, Krrysztof Guzek, To- Widok z Szerokiej Przetęczy BielBkiej - w kierunku zach. przy dobrej widoczności odsłaniajţ sie TaLry Polskie. FRR TATRY A-Z masz K. Pryjma i Stefan Stefański. Lączna zwa szczytu notowana jest w w. XVIII (m.in. diugość korytarry przekracza 10 500 m. u Andreasa J. Czirbesza 1772). D. 73, 75. Nazwa od "korka" śnieinego, zamykające- m). Trójwierzchoikowy masyw w grzbieae go dolny ("stary") wlot. glównym, zwornik dla dwóch krótkich bocz- Śnieżna Studnia. System jaskiniowy w nych grani (grań Świstowych Tumi rozdzie- masywie Małolączniaka w pobliżu Wielkiej Jaskini Śnieżnej. Drugi co do glębokości w I Tatrach i w Polsce: 743 m (+37, -706 m). t ciągał turystów. W r. 1913 byl na nim Gyula Aktualna diugośĆ: 5311 m. Otwór był zna- ny, w I. 1959-79 poznano ciągi o deniwe- lacji 90 m. Głębsze partie zbadali grototazi z Zakopanego w I. 1984ţ9. W dniach 26 I - 4 II 1991 (216 godzin akcji) z dna powró- cita wspinaczką ta sama czwórka, która później pokonała Wielką Jaskinię Snieżną (por. wyżej). Świnica (2301 m). Wyniosła dwuwierz- choikowa piramida skalna królująca nad Dol. Gąsienicową, pierwszy od zach. wybit- ny szcryt w grzbiecie Tatr Wysokich. Zwor- nik dla 9-kilometrowej Odej Grani. W nieco niższym (2291 m) pn.-zach. wierzcholku kulminuje 350-metrowa pn. ściana. W grani wsch. tatemicy wyodrębniają kilka tumi: Gąsienicową (2280 m), Niebieską (ok. 2262 m) i Zawratową (2247 m). Granity pegmatytowe i aplitowe. Na zimnych pn. ścianach flora piętra subniwalnego obniża się do 2100-2200 m. Na niżsry wierzcho- łek wchodzono prry pomiarach - moie już w w. XVIII. Glówny szczyt zdobył 1867 Maciej Sieczka, by w godzinę później wpro- wadzić grupę turystów (m.in. Eugeniusza Janotę). I wejście zimowe: Karoly Jordan przed 1905; Jerry Maślanka 30 XII 1907 w samotnej wspinaczce. W I. 1902-12 dysku- towano projekt kolejki ,na Świnicę". Ze zna- nych osób wchodzili na szczyt Kazimierz Tetmajer (wiersz "Widok ze Świnicy"), Ma- ria Skłodowska-Curie, Mieczysiaw Karło- wicz, Wiodńmierz I. Lenin, Stanisiaw Wy- spiański, Władysiaw Orkan Jarosław Iwa- szkiewicz i inni. tącznie ok. 25 wypadków śmiertelnych (w r. 1939 wskutek uderzenia pioruna i paniki 5 harcerry i opiekun). Na- Świstowy Szcryt (Sviśt'ovy śtit, 2382 a doliny Rówienek i Świstową). Mimo ła- wego dostępu i rozlegtego widoku, nie po- Komamicki na nartach. Tępa (Tup2, 2284, 2276 m). Masywny, od pn. zach. urwisty wierch w bocznej grani Kończystej, jako punkt widokowy na Dol. Złomisk - dość często odwiedzany. Cenne zespoiy 8ory alpejskiej: murawowe, piargo- we i skalne. Nazwa jest być może przeciw- stawieniem sąsiedniej Osterwy. W polskich publikacjach pojawia się w r. 1855. Tokarnia (Tok2reń, 1220 m). Rozlegly lesisty regiel w Tatrach Bielskich, góruţący nad dolnym Ździarem. Podstawa 4 km . W 2-kilometrowym grzbiecie dwa wierzchoNci: wsch. 1220 m i zach. 1219 m. Bryię tworzy potężna seria zlepieńców i piaskowców. Na skalach interesująca flora (liczne szarotki). W w. XVI spory Biaiej z zamkiem Niedzic- kim o pastwiska, zakończone umową z r. 1564. Na wsch. szczycie MKE wystawiio 1892 wieżę widokową, ono też pobudowaio szlaki i schron dla turystów. Nazwa nie- rzadka w Karpatach, w druku u Jakoba Buchhohza 1783. Tomanowa Polska (1977 m). Wyniosły szczyt na osi Dol. Tomanowej. Grzbiet glówny Tatr załamuje się w nim o 120'. Skały metamorficzne, alaskity. Od pn. przedwierzcholek Suchy Wierch (1 B60 m) zbudowany z dolnotńasowych piaskowców kwarcytycmych. W pn.-zach. stok wglębia się Sucha Dolina, dawny kociol polodowco- wy, w stoki pn.-wsch. - dolinka za Stawka- mi Tomanowymi. Dobrze zachowane koso- drzewiny, naturalna górna granica lasu ob- niżona przez blokowiska kwarcytowe. Szcryt odwiedzano rzadko. W r. 1838 byt TATRY A-Z 567 na nim Ludwik Zejszner i zmierryl wyso- kość. I wejście zimowe: narciarze ZON 1910. Nazwę obszaru Tomanowa góra no- tują nadania królewskie od r. 1615, Toma- nova mons wymienia 1736 Matej Bel; po 1950 r. na mapy wszedl Tomanowy Wierch Polski. Tomanowa Przelęcz (1686 m). Najniż- sza przełęcz w glównym grzbiecie Tatr (ai po Palenicę), wgłębiona w niego na 300- 400 m. Leiy na jednej linii z przeięczami Iwaniacką i Bobrowiecką, powstata też na tej co one warstwie łupków dolnotńaso- wych. Szlak wędrówek zwierzyny (m.in. niediwiedzi). Z dawna znane przejśae na Liptów, notowane w r. 1736 przez Mateja Bela. Drogi górnicze, kiedyś uczęszczane przez podróinych (nierzadko konno) i jesz- cze ok. 1805 przez zbójników. W latach drugiej wojny jedna z tras przemytnicrych i przerzutowych przez granicę. Zimą 1944- 45 przechodzily przez nią oddzialy W. Mac- niewa - "Potiomkina". W rejonie przeięczy rozgrywają się węzłowe sceny .Koleby na Hliniku" Jerzego M. Rytarda i Heleny Roj (1933). D. 44, 179. Trrydniowiański Wierch (1758 m). Szczyt oddzielający Dol. Jarząbcza od Dol. Starej Roboty. Na pn. wysuwa ramiona Ro- py i Kulowca, obejmujące halę Trrydniów- kę. Alaskity przewarstwione mylonitami. Na zach. zboczu białe iyly kwarcowe, ţw. Gę- si. W Ptasińcu i na Kulowcu dobrze zacho- wane lasy górnoreglowe. Na pn.-zach. zbo- czach prace górnicze w XIX i zapewne XVIII wieku. Nazwa od hali, gómicza. D. 34, 35. Trry Kopy (Tri kopy, ok. 2150 m). Urwi- ste granitoidowe tumie w grani glównej Tatr Zachodnich: Przednia Kopa, Drobna Kopa i Szeroka Kopa. Do kompleksu należy rów- nież - jako czwarta - najwyisza ze wsry- stkich Hruba Kopa, czyli Baszta (Hruba kopa, 2163, 2158 m). Od pn. skalne ściany i żebra - tylne zamknięcia zniszczonych kottów polodowcowych. D. 212. Waga (Vaha, 2337 m). Wybitna przelęcz między Rysami a Czeskim Szcrytem (ma- syw Wysokiej), powstaYa w potężnej strefie skruszatych granitów. Przed 1840 bywali na niej koziarze słowaccy i polscy, pierwsi znani turyści - Ede Blasy z tow. 1840. W I. 1919 i 1926-29 planowano budowę ho- telu - wobec sprzeciwu milośników Tatr wzniesiono tylko małe schronisko w Kotlin- ce pod Waga (1931-33). Nazwa Waga po- jawia się w druku w 2 pol. XIX w., ale Ede Blţsy używa jej wspominając rok 1840 ("paelęcz Waga, dziś Przetęcz Hunfalvye- goţ. D. 104, 158. Walentkowa (2156 m). Zgarbiony szczyt na pd. od Świnicy. Jego zach. grzęda roz- dziela w dwie odnogi gómą część Dol. Cichej. Od wsch. śaany 90 m wysokości. Pd. zbocza wypasali górale aż po wierz- cholek. W XIX w. ważny punkt pomiarowy, często odwiedzany przez topografów woj- skowych. Wejście zimowe: 1914. Nazwę notuje m.in. Mańa Steczkowska 1858ţ po r. 1950 pojawila się forma Walentkowy Wierch. Widly (Vidly, 2522 m). Dziko poszarpany mur skalny wiążący Lomnicę z Kieżmar- skim, rozcięty glęboka Przelęczą w Widfach (Vidlovţ sedlo, ok. 2420 m) - najpiękniej- sza z wszystkich tatrzańskich grani. Popod pn. ścianami dwa równolegle zachody, po- wstaie na smugach mylonitów, zw. Mie- dńanymi tawkami - w ich rejonie do po- czątku XIX w. prace gómicze Fabrych z Kieżmarku. Turnie Widel zdobyto 1903 i 1906, I przejścia calości grani dokonali Ale- ksander Znamięcki i Jędrzej Marusarz st. 1906. Nazwa od widlastego układu trzech turnic (por. Płaczliwa Skala). Wielka Tumia (1847 m). Niemacmy wy- stęp z grzbietu Czerwonego Wierchu, ob- rywający się ku Dol. Malej tąki ścianami 350-370 m wysokości. Silnie pofakiowane 568 TATRY A-Z wapienie jurajskie i kredowe jednostki Czerwonych Wierchów. Zrównanie szczyto- we uważane jest za fragment rzeźby przed- lodowcowej. Na upfazkach "zaskakująco różnorodny świat roślinnţ' (Bogumif Pawlo- wski i Konstanty Stecki - badania 1924). Bogata fauna mięczaków. Murawy pod wie- rzcho&iem i w ścianach (!) byty wypasane. 2akopianie polowali w nich na kozice - 1881 w polowaniu takim uczestnicryli Ka- zimierz i Włodzimierz Tetmajerowie. Przez urwisko prowadzi kilka dróg wspinaczko- wych. Częste wypadki turystów btądzących w rejonie Czerwonych Wierchów, najgtoś- niejszy - długo poszukiwanej Aldony Szy- stowskiej w r. 1912. U podnóży pn. depresji figura żelazna z r. 1692, upamiętniająca jakoby ocalenie jakiegoś chlopca (kolegi Józka Biesiadeckiego w r. 1886?). Woloszyn (ok. 2150 m). 3-kilometrowy potężny grzbiet rozdzielający doliny Roztoki i Waksmundzką. Kilka skalnych garbów o wysokości wzrastającej ku pd. zach.: 1902, 2037, 2092, 2117 i ok. 21 SO m. Pd. zbocza, zjeźone skaHcami (Szczoty), liczą 500-700 m wysokości i są pocięte lawiniastymi żle- bami. Z punktu 2037 m wyrasta grań za- kończona dzikim wyskokiem Tumi nad Szczotami (1741 m). Woioszyn stanowi je- den z najcenniejsrych przyrodniczo masy- wów Tatr (staraniem PTT rezerwat od 1936). Pierwotne drzewostany górnoreglo- we, podarte lawinami na pasy, sięgają po 1600 m, wspaniałe są urwiskowe bory lim- bowe (badane od 1936). Mają tu gtówną w TPN ostoję niedżwiedzie (stale gawry), żyją też kozice i świstaki. Turyści odwiedzali w XIX w. oba krańce masywu, piękno całej grani "odkryf" ks. Gadowski, który w r. 1903 od niej rozpoczął budowę Odej Perci. Ten wsch. odcinek szlaku został zamknięty przez TPN w r. 1956. Nazwa Wolosczynska (1661 Woloszynska) występuje w nadaniu królewskim z r. 1637, Woioszyni górę wzmiankuje Staszic 1810. Wolowiec (2064 m). Narożny szcryt pol- skich Tatr Zachodnich, zwomik dla grzbietu Bobrowca. Masyw tworzą alaskity przewar- stwione mylonitami, silnie zdeformowane przez ruchy alpejskie. Węzel hydrograficz- ny o europejskim znaczeniu. Panujący nad trzema dolinami wierzchotek byl wainym punktem triangulacyjnym, a jego wysokość precyzyjnie określono już w r. 1820 (2063 m!). Turyści bywali tu od dawna, ostatnio ruch jest niemal masowy. Pierwsze wejście zimowe: tatemicy węgierscy 1906. Matej Bel (1736) i późniejsi autorzy zaliczali Wo- lowiec do Rohacry. Obecna nazwa miala początkowo inną lokalizację. Juhasi z Dol. Chocholowskiej używali wytącznie nazwy Hruby Wierch, na mapie z ok. 1780 r. Hruby v. Wolowec. D. 32, 33, 37, 188. Wolowy Grzbiet. Granitowy mur 1 km dlugości - od Hińczowej Tumi (2377 m) po Żabią Tumię Mięguszowiecką (2336 m), zamykający od pd. kotlinę Czarnego Sta- wu. Niewybitne kulminacje tworzą tumie Hińczowa i Wolowa (ta druga 2373 m). Grań zdobi koronka zębów i przetączek, a w 600-metrowe ściany wrzynają się ponure żleby. Ok. 1862 na grań wszedt od pd. Fńedńch Fuchs. Nazwa (w druku 1902) jest spolszczeniem niemieckiego Ochsennic- ken (w druku 1879). Wrota Chałubińskiego (2022 m). Znana przetęcz wcięta w grań na pd. wsch. krańcu Liptowskich Murów. Wiódl przez nią uczę- szczany kiedyś szlak z kodiny Morskiego Oka do Dol. Piarżystej, przebudowany w I. 1889-90 w wygodną ścieżkę - ulubione przejście Jana Kasprowicza. Nazwę wpro- wadzilo TT w r. 1890 na wniosek Eljasza - dla uczczenia Tytusa Chałubińskiego (1820-89). D. 97C. Wysoka (Vysoka, 2560 m). Wg polskiej ankiely najpiękniejsry szcryt Tatr, dziewią- ty co do wysokości. Wznosi się w grzbiecie gfównym, tworząc wraz z sąsiednimi szcry- tami ţw. koronę Wysokiej. Jej urwiste ścia- TATRV A-Z 569 ny długo odstraszafy tatemików. I wejścia (na oba wierzcholki) dokonal w r. 1874 węgierslti himalaista Mór Dechy z 2 przew. - na szczycie wypili butelkę szampana i zatknęli węgierską tricolore. Drugie wejście: Adam Asnyk z Mieczyslawem i Janem G. Pawlikowskimi oraz przew. 1876. Przejścia wariantu Bachledy dokonat 1887 Kazimierz Tetmajer. W tym samym roku TT ubezpie- cryio perć klamrami. I wejśae zimowe: ta- temicy węgierscy 1903, po ambitnej próbie Theodora Wundta 1884. Przejście pn. ur- wisk w r. 1908 (Aleksander Znamiędci i Roman Kordys) otworzylo w taternictwie epokę rozwiąrywania wielkich problemów ścianowych. Nazwę notuje jui Georg Bu- chholtz ml. (1717), w polskich drukach od r. 1855. D. 162. Wysoka - Za Siedmiu (Siedmioma) Progami. Wielopiętrowy skomplikowany system jaskiniowy w masywie Ku Turni w rozwidleniu Wąwozu Kraków, jeden z naj- I i dluźszych w Tatrach i Polsce (10 050 m) przy deniwelacji 430 m (-283 m, +147 m). Wloty 1465-1515 m. Jaskinię Za Siedmiu Progami odkrył ok. 1948 r. przewodnik Ste- fan Chałubiński (wnuk Tytusa), otwór Jaski- ni Wysokiej - prot. Kazimierz Kowalski z tow. 1952. Do ok. 1%0 eksplorację prowa- dzili gtównie zakopianie, od 1972 - Speleo- klub Katowice (Mańan Napierała). ł.ącz- ność obu jaskiń ustalono w r. 1981. Zadni Gierlach (Zadny Gedach, 2637, 2630 m). Pn. część masywu Gierlachu, łącząca ten szczyt z zatamaniem grzbietu glównego Tatr Wysokich. I znane wejście: Janusz Chmielowski z Jędrzejem Walą mt. 1895, I wejście zimowe - Gyula A. Hefty i Gyula Komamicki 1913 (obaj wybitni fater- nicy i autorzy świetnych przewodników). W jesienną noc 1944 r. pod wierzchoNdem rozbił się radziedci samolot wiozący żolnie- rzy 2 czechosłowackiej brygady spadochro- nowej w giąb Slowacji. Szczątki maszyny i zwfoki 23 ofiar znalazł latem 1945 (prot.) Tadeusz Orłowski. W 1946 przeniesiono je na cmentarz w Gierlachowie. Zadni Mnich (2172 m). LoLna iglica skal- na w glównym grzbiecie Tatr, 40-SO m wysokości. Świetnie widoczne zespoly cio- su granitowego. Kilka trudnych, choć krót- kich dróg wspinaczkowych. I wejście Ja- nusz Chmielowski i Klimek Bachleda 1904. Na wsch. uskoku nakręcono w r. 1922 sce- nę zjazdu na linie do filmu "W otchlani pokuty" - chyba pierwsry raz w Tatrach. Obecną nazwę wprowadzif Gyula Komami- cki, a w polskiej wersji - Mieczysław Świerz (1919), przedtem mówiono Mnich II. 2artobliwe nazwy juhaskie: Organista, Mni- szka. Zamarła Turnia (2179 m). Podrzędny szcryt, rozglos zawdzięczający efektownej pd. ścianie, opadającej 140-metrowymi krzesanicami do Dolinki Pustej. Przecina ją kilkanaście dróg wspinaczkowych glównie o trudnościach V i VI oraz oryginalny "tra- wers" z Przelęczy Zmarzłej do Koziej (Sta- nisław Motyka i Jan Sawicki 1932). Najczę- ściej powtarzana jest droga "klasyczna", której pokonanie w r. 1910 byto jednym z rekordów tatemictwa letniego przed I wojną światową (Henryk Bednarski, Józef Lesie- cki, Leon Lońa i Stanisław Zdyb). W r. 1917 na tej drodze zabit się Stanisław Broniko- wski, w 1927 znany plastyk Mieczysław Szczuka, a w 1929 - siostry Marzena i Lida Skotnicówny. 0 ścianie napisano powieść, nakręcono dwa filmy (1934, 1%2), wypad- kom na niej poświęcone są wiersze Juliana Przybosia i Jalu Kurka. ładną nazwę stwo- rryl poeta Franciszek H. Nowicki, do 1903 r. wiązano ją tei z Malym Końm Wierchem Za Siedmiu Progami - zob. Wysoka Zawrat (2159 m). Jedna z najsłynniej- srych przelęcry tatrzańskich. Powstata w strefie kruchych skał (mylonitów). Wejścia notowane od 1 pol. XIX w. (Jakub Krautho- fer z przew. Janem Parą 1842). I przejście zimowe w r. 1894 (z udziałem kobiety!). 570 TATRY A-Z Wycieczką przez Zawrat debiutowali jako "tatemicy" m.in. Tytus Chałubiński (1857), Walery Eljasz (1862), Stefan Żeromski (1892). Bywali tu również Michat Baludci (ok. 1857), Mańa Sklodowska-Curie z cór- kami (1911), Wkţdzimierz I. Lenin (1913- 14), Jarosiaw Iwaszkiewicz (od 1920). Po- eta Franciszek H. Nowicki przechodzit tędy "więcej niż 50 rary". Piękny opis wycieczki przez Zawrat dat Stanistaw Witkiewicz w "Na przeięczy" (wycieczka z r. 1888). Figu- rę Matki Boskiej umieścii w nyży ks. Wa- lenty Gadowski (1904j. Na przeięcz cho- dzono dawniej dnem Zlebu Zawratowego, wiodący skatami szlak zw. Nowym Zawra- tem zbudowalo TT 1894-95. Nazwa w dru- ku 1845. D. 75, 77, B0. 2marzły Szczyt (Popradsky L'adovy śtit, 2390, 2396 m). Skrajne wzniesienie Batyżo- wieckiej Grani, zwornik dla potężnego grzbietu Końcrystej. I wejście 1890, w zimie - 1913 (jedno i drugie tatemicy węgierscy). Nazwa od Zmarzłego Stawu w Zlomiskach. Żabi Koń (2291 m). Granitowa "ptetwa" w grani gtównej, rozsławiona przez tatemi- ków, gdyż pierwsze przejścia obu jej ścian należaty w swoim czasie do rekordowych. Pierwszego wejścia dokonali w 1905 r. Kat- heńne Bróske i Simon Habedein - b. trud- ną ścianą poludniową (wg niektórych jest to początek tatemictwa sportowego). W r. 1929 zespót w składzie Wiesław Stanisła- wski, Bronisław Czech i Lida Skotnicówna pokonal ścianę pólnocną. Na uskoku grani wydarzyt się w r. 1907 pierwszy w Tatrach wypadek ściśle taternicki - zginąi w nim Węgier Jenb Wachter. Nazwa od podobień- stwa do siedzącej żaby, najpierw (1875) nadana Żabiej Przelęcry. trzańskich" (Witold H. Paryski 1954). Oba wierzchotki zdobyt w r. 1907 Janusz Chmielowski z tow. i przew., wejście zimo- we 1925. Nazwę wprowadzono 1907. Żabi Szcryt Nani (2098 m). Wraz z Zabią Czubą (2079 m) tworzy ostatnie wy- piętrzenie Żabiej Grani. W stronę Morskie- go Oka opadają skalne ściany oraz tzw. Grań Apostołów. Żabim Żlebem schodzą wielkie lawiny. Ostoja kozic. Nazwę stwo- rzyli tatemicy ok. 1905, Żabia Czubę wpro- wadzono w r. 1935. Żabi Szczyl Wyżni (2259 m). Najdalej na wsch. wysunięty szczyt Tatr Polskich, z trzech stron podcięty kotłami polodowcowy- mi. Wznosi się w zaiomie grani i znad Morskiego Oka wydaje się niepokaźny, bar- dzo efektownie natomiast prezentuje się znad Żabich Stawów Biaiczańskich, ku któ- rym opada 500-metrową ścianą. Wejścia przed końcem XIX w., I wejście ńmowe dopiero w r. 1930 - z udziatem Wiesława Stanisławskiego i Antoniego Kenara, rzeźbiarza i pedagoga artystycznego. Na- zwa w druku od ok. 1880. Żelazne Wrota - Zachodnie (Zapadna Żelezna brana, 2280 m) i Wschodnie (Vychodn2 Żelezna brana, ok. 2255 m). Dwie przeięcze w giównej grani Tatr Wy- sokich, rozdzielone trójwierzchołkową Śnieżną Kopą (2322 m). Wschodnie Żelazne Wrota stanowią najdogodniejsze polączenie Dol. Kaczej z Dol. Zlomisk. I znane przejście Mór Dechy z przew. 1874. Zachodnie Żelazne Wrota przeszli jako pierwsi Adam Asnyk oraz Mieczystaw i Jan G. Pawlikowscy z przew. 1876. Ok. 1880 r. słynęly Żelazne Wrota jako droga "wy- czynowa". Tytus Chatubiński prowadzit przez nie swe wycieczki 1876 (30 osób) i 1877 (40 osób), pięknie opisane w szkicu .Sześć dni w Tatrach" (1879). Przejście to bylo częstym motywem w twórczośa Kazi- mierza Tetmajera ("Ońice", ,Zelazne Wro- ta"). Nazwa w polskich drukach częściej po iabi Mnich (2146 m). Strzelista dwu- dzielna turnia na wsch. od Czarnego Stawu pod Rysami. Pięknie widoczne układy ciosu granitowego. W pd.-zach. grani "palec" Zabiej Lalki. Ok. 20 dróg tatemickich nale- żących do "najladniejszych wspinaczek ta- TATRY A-Z 571 r. 1865 - pierwotnie w odniesieniu do ca- lego odcinka grani. D. 105, 161. 2tobisty Szczyt (Zlobiva, 2426 m). Trój- wierzchotkowy szczyt w gtównej grani Tatr Wysokich, populamy kiedyś wśród tatemi- ków. I wejście na glówny wierzchotek: Karoly Jordan z Marthe Lavalle z Genewy - stdd węgierska, niemiecka a zrazu i pol- ska nazwa Szczyt Marty. I wejście zimowe: Zygmunt Klemensiewicz i Jerzy Maślanka 1909 (w ciężkich warunkach). Ladne drogi wspinaczkowe. Żóna Turnia (2087 m). Szczyt w kształ- cie piramidy międry dolinami Gąsienicową i Pańszczycą. Granity, na pn. stokach twar- de piaskowce kwarcylyczne. Interesujące zespoly roślin, zwlaszcza porostów. I znane wejście: Ludwik Zejszner 1836, częstsze wycieczki po r. 1860. W zimie: MieczysNaw Kańowicz i Roman Kordys 1908. 1911 wy- znakowano szlak na wierzchotek, póiniej zarzucony. W r. 1931 PIM ustawit na szcry- cie przyrząd do mierzenia opadów. Nazwa pochodzi od skupień siarkowożóttego poro- stu Acaraspora oxyfona i pierwotnie ogra- niczała się do ścianek w zboczach, wido- cznych ze szlaku turystycznego. W XIX w. szczyt zwano tei "Małą Koszystą". 572 LITERATURA LITERATURA Andraśi Julius (z zespołem): Vysoke Talry. I'urislicky spierieuodca. Wyd. III. Bratislava 1991. Andraśi Julius i Witold H. Paryski: Vysoke Tatry. Vyóer horolezeckych uystupov. Bratislava 1974. Atlas Tatrzańskiego Parku Narodowego. Zakopane-Kraków 1985. Redaktor: Kazimierz Trafas. Bac-Moszaszwili Maria i Gasienica Szostak Małgorzata: lhtry Polskie. Przewodnik geolog,iczrzy dla turystciw. Warszawa 1990. Berezowski Stanisław: Dolina Kościeliska (monogra/ţia). Warszawa 1953. Berezowski Stanisław: Hala Gqsienicowcr (nmnogra/ia). Wyd. II. Warszawa 1954. Chwaściński Bolesław: Z dziejów laternictwa. O górach i ludziach. Warszawa 1979. Hochmuth Zdenko (z zespołem): Zapadne Tatry. Turisticky sprieuodcn. Bratislava 1981. Jost Henryk: O górnictwie i hutnictwie w Tatrnch I'olskich. Warszawa 1962. Kajan Jozef (z zespołem): Zapadne Tatry a Choćske pohorie. Bratislava 1964. Kotański Zbigniew: Przewodnik geologiczny po Tatrach. Warszawa 1971. Kunicki Marian i Szczerba Tadeusz: Stowackie I'atry Zachodnie (przewodnik turystyczny). Kraków 1992. Nyka Józef: Dolina Roztoki i Pięciu Stawów (monogra/ţia). Warszawa 1954. Nyka Józef: Dolina Rybiego Potoku (Morskiego Oka). Monograţa. Warszawa 1956. LITERATURA 573 Nyka Józef: Tatry Polskie (przewodnik). Wyd. VII. Warszawa 1992. Paczkowski Andrzej: Zakopane i okolice. Wyd. IV. Warszawa 1984. Parma Christian i Rajwa Apoloniusz: Turystyczne jaskinie Tatr. Warszawa 1978. Paryski Witold H.: Tntry Wysokie. Przewodnik taternicki. Tomy I-XXV. Warszawa 1951-88. Passendorfer Edward: Jak powstaty Tatry. Wyd. VII. Warszawa 1983. Pasterstwo Tatr Polskich i Podhala (praca zbiorowaţ. Tomy I-VII. Warszawa 1959-67. Pinkwart Maciej: I'rzewodnik po Zakopanem. Warszawa 1992. Puśkaś Arno: Vysoke Tatry. Horolezecky sprieuodca (monogra/ia). Tomy I-X. Bratislava 1957-89. Radwańska-Paryska Zofia: Rośliny tatrzańskie. Atlas. Wyd. V. Warszawa 1988. Radwańska-Paryska Zofia, Paryski Witold H.: Encyklopedia tatrzańska. Warszawa 1972. Roubal Radek (z zespołem): Vysoke a Belanske Tatry. Bratislava 1963. Szaflarski Józef: Poznanie Tatr. Szkice z rozwoju wiedzy o Tatrach do polowy XIX wieku. Warszawa 1972. Tatrzański Park Narodowy. Praca zbiorowa. Wyd. II. Kraków 1962. Wnuk Włodzimierz: Gawędy Skalnego Podhala. Kraków 1969. Zarzycki Kazimierz i Zwolińska Zofia: Rośliny Tatr Polskich. Ilustrowany przewodnik turystyczny. Warszawa 1984. Zwoliński Tadeusz: Tatry (przewodnik). Wyd. XII. Warszawa 1966. 574 LITERATURA MAPY Mapa geologiczna Tatr Polskich 1:30 000. Wydawnictwa Geologiczne. Warszawa 1979. Tatranske strediska. Plany miejscowości. Wyd. II. Slovenska kartografia, Bratislava 1990. Tatry I: 100 000. Mapa dla rowerzystów. M.A.P.A. Czechoslowacja, 1992. Tatry i Podhale. Mapa turystyczna. 1:7,5 000. Wyd. III. PPWK, Warszawa 1993. Tatry Polskie. Mapa topograficzna 1:10 000. Czasopisma Wojskowe, Warszawa 1988. Tatry Polskie i Stowackie. Mapa turystyczna 1:50 000. Slovenska kartografia i Wydawnictwo "Karpaty". Bratysława 1991. Tatrzański f'ark Narodowy. Mapa turystyczna 1:30 000. Wyd. XXII. PPWK, Warszawa 1991. Vysoke Tatry. Letna turistickó mapa 1:.50 000. Wyd. IV. Slovenska kartografia, Bratislava 1987. Województwo Nowosqdeckie. Mapa topograficzno- administracyjna 1:100 000. Przedsiębiorstwo Geodezyjno-Kartograficzne. Katowice 1992. Zakopane. Mapa miasta 1:10 000. Czasopisma Wojskowe. Warszawa 1991. Zapadne Tatry, Rohaće. Letn6 turisticka mapa 1:50 000. Wyd. IV. Slovenska kartografia, Bratislava 1987. INDEKS NAZW 575 INDEKS WAŻNIEJSZYCH NAZW Indeks obejmuje ważniejsze nazwy zawarte w części wyciecz- kowej przewodnikcc (ss. 35ţ33), nie uwzględniajgc hased umie- szezonych w slowniku. Z nazw slowackich podaje tylko te, które różniG się znsndniczo od polskich (np. Siodetko - Hrebienok). Liczby wytluszczone odnoszg się do stron zawierajacych glówne in%rmacje. Adamcula 498, 507 Albertynek ss. klasztor 80 Anlalówka (Antolówka) 63, 64 Anusine Oczko 450 ,jltma" 74 Babki 480 Bachledzki Wierch 65 Bacowa Wanta 221 Bacuch 149 Banie Krywańskie 406 Bankov 475, 477, 509, 514 Banikowska Przelęcz 477, 509, 514 Banista Przetączka 451, 457 Baniste 109 Banówka 475, 477, 509, 514 Bańdzioch 236 Barania Przeięcz 346 Baraniec Maly 465 Baraniec Wielki 466, 469 Baranie Rogi 346 Barani Stawek 346 Batyiowiecka Dolina 368 Batyżowiecka Koleba 371 Batyżowiecka Próba 373 Batyżowiecki Staw 371 Batyżowiecki Żleb 366, 373 Belanska jaskyńa 293 Beskid 187 Biala Skala 500 Biała Woda (potok) 265 Biata Woda (polana) 265 Biala Woda (osiedle) 300 Biala Woda Kieimarska 249, 300, 301 Białego Dolina 72, 78 Bialego Przelęcz 81 Bialej Wody Dolina 262, 268 Bia&i Dolina 167, 168 Bialych Stawów Dolina 305 Bialy Dunajec 36 Bialy Potok 532 Bialy Potok (polana) 85, 87, 115 Bialy Potok (wieś) 486 Biaty Staw Wielki (Kieżmarski) 305 Bialy Wag (przyst. autobusowy) 428 Bielskiego Potoku Dolina 286, 290 Bielskie Jaskinie 293 Bielskie Tatry 283 Bielski Koszar 297 Billka Schronisko 334 Blachówka 67 Blasryńskich d. schronisko 98 Blatna Dolina (Blatna) 495 Btyszcz 449 Bobrowiec 101, 102, 530, 533 Bobrowiedca Dolina 478 Bobrowiedca Dolina 528 Bobrowiedca Przelęcz 529, 533 Bobrowiedcie Stawki 479 Bobrowiedci Wapiennik 435 Bobrowiec Wielki (wieś) 434 Boczań 178 576 INDEKS NAZW Borek 494 Borowa Woda (dolina) 499 Borowe, Wielkie i Male 500 Bór 66, B6 Brestovska jaskyńa 488 Brestowa 504, 516 Brestowa (osiedle) 488, 495 Bmćala Schronisko 301 Brylówka (polana) 207 Brzeziny 171 Bucrynowa Dolinka 204 Bucrynowe Tumie 198 "Bufet Rohacki" 506 Bujacza Przelęcz 291 Bujaczy Wierch 291 Bukowina Tatrzańska 165 Bula pod Rysami 239 Butorowski Wierch (Butorowy) 67, 71 Bystra (szczyt) 445, 449, 451 Bystra (jaskinia) 152 Bystra Dolina 445, 450 Bystre 60 Bystrej Dolina 147 Bystre Stawy 450 Bystry Przechód (Bystre sedlo) 402, 403 Capia Dziura 292 Capi Staw 401, 404 "Ceprostrada" 233 cesta Slobody 245 Chabówka 35, 40 Chlabówka 61 Chocholowska Brama Niżnia 97 Chocholowska Brama Wyinia 98 Chochotowska Dolina 93, % Chocholowska Polana 99 Chocholowska Polana Wyżnia 104 Chochotowskie Schronisko 99 Chochotowskie Wywierzysko 98 Chocholowski Potok %, 105 Chocholów 38 Christelova luka 331 Chuda Przelączka 130, 133 Chuda Tumia 133 Chyżne 35 Cicha Dolina 438, 440 Cicha Dolina Orawicka 532 Ciche Polany (Niinia i Wyżnia) 440, 441 Ciemne Smreczyny 417, 422 Ciemniak 133, 147 Ciemnosmreczyńska Siklawa 422 Ciemnosmreczyńskie Stawy 423 Cieśniawa 532 Ciężka Dolina, Ciężki Staw 272 Cięiki Szczyt 392 Cyganka 526 Cyrhla nad BiaHcą (szczyt i polana) 166 Czarna Dolina Jaworowa 278 Czarna Góra 165 Czarna Jaskinia 122 Czarna Mlaka 507 Czarna Woda Rakuska 295 Czarny Dunajec 38 Czarny Potok (osiedle) 491 Czarny Staw Gąsienicowy 190 Czarny Staw Kieżmarski 309 Czarny Staw pod Rysami 239 Czarny Staw Polski 193 Czerwieniec 480 Czerwona lawka 342 Czerwona Przetęcz 81 Czerwone Brzeżki 216 Czerwone Wierchy 146 Czerwone Zlebki 129 Czerwony Stawek Jagnięcy 306 Czerwony Staw Pańszcrycki 203 Czerwony Wierch 111, 141 Czuba 220 Czubik 108 Czymhowa 484 ţervena dolina 306 ţeska dolina, Geske pleso 272 ţesky śtd 392 Danielowo 256 Daxnerovo sedlo 409 Diva kotlina 350 Dlugie Ściany 291 Diugi Staw Staroleśniański 349 INDEKS NAZW 577 Dlugi Staw Wielidci 364 Dlugi Uplaz 103 Dlugi Wodospad 331 "Dom pod Jedlami" 64 Droga do Słonka B6 Droga nad tąkami 435 Droga pod Reglami 71, 87 Droga Wolności 245 Drygant 379 Dubrawiska 202 Dudowa Przełęcz 108 Dudowe Stawki, Dudowe Tumie 110 Dwoisty Staw 189 Dwoiśniak 184 "Dworzec Tatrzański" 48 Dzika Dolina 346 Dziura (jaskinia) 77 Dziura prry Spadach 371 Dziurawa Przelęcz 111 Dziurawe 105 Eljaszowa Tumia 90 Fajksowa 291 Filipka (dolina) 212 Folwarska Polana (Szopa) 301 Folwarska Polana Wyinia 322 Furkaska 530 Furkot 403 Furkotne Stawki Małe 402 Furkotne Stawy Wielkie 403 Furkotny Potok 410 Gţborovo sedlo 110, 112, 456 Gaborowa Dolina 456 Gaborowe Stawki 456 Gaborów Zadek 456 Galeńa Gankowa 273 Galicowa Grapa 65 Gałajdowa Polana 280 Garajowa Polana 417 Gąbosia Polana 247 Gąsienicowa Dolina 172 Gąsienicowa Hala 181 Gąsienicowy Las 201 Gęsia Szyja 215 Gierlach 367, 373 Gierlachowskie Spady 274 Giertachowski Koaol 366 Giewont 76, 154 Gfadka Przelęcz 443 Gładkie 68, 69 Gładki Wierch 443 Gięboka Dolina 477 Gkţdówka (polana) 166 Gkţdówica (wieś) 483 Głupia Przehyba 289, 292 Goly Wierch 469 Goryczkowa Czuba 156 Goryczkowa Dolina 158 "Goryczkowej wyspa krystaliţna" 156 Goryczkowe Przelęcze 155, 156 Goryczkowy Wierch Pośredni 156 Granadca Przelęcz 198 Granat Skrajny 198 Granat Zadni 198, 199 Gronik (osiedle) 84 Gronik (krywański) 408, 416 Gronki 91 Grześ 102, 521 Grześkówka (polana) 77 Grzybowiec 149 Gubatdwka 66, 71 Habówka 486 Hagi Wyinie 257 Hala Gąsienicowa 181 Harenda 62 Hawiarska Droga 140 Hincov potok 380 Hińczowa Dolina 388 Hińczowe Stawy 389 Hińczowy Potok 388 Hladovka 483 Hlbokţ dolina 477 Hliny dolina 441 HIirSska Dolina 417 Horryca 465 HotaR 86 Hradek (polana) 449 578 INDEKS NAZW INDEKs NAZW 579 Hradek Liptowski 432 Jaszczurówka 60 207 Kleimarskie Schronisko (spalone) 306 Koprowa Woda 416 Hrdovo 430 449 Jaszczurryca 527 Kieimarsltie Żłoby 249 Koprowy Wierch 389 Hrebienok 332 JaUti 291, 292 IGeiţnarslti Koszar 304 Kopskó sedo 282, 288, 289 Hruba Kopa 514 Jawrorowa Dolina 275 Kieimarslti Szczyt 308 Koryciska Wielkie i Male 96 Hruby Regiel 143 Jaworowa Dolina Zadnia 279 IGra Miętusia Wyinia 90, 120 Koszarrysko (pdana) 408 Hruby vrch 112. ţ61, 464 Jaworowa Pdana 278 iGry 119 Kościelec 189 Hruby Wierch 404 Jaworowe Tumie 278 Klikuszowa 36 Kościeliska Ddina 116, 120 Huciańska Przetęcz 499 Jaworowy Szczyt 353 Klin (Bukowina Tatrzańska) 164 KoţcieGski Pddc 120 Huciska (Huty) % Jaworowy Żleb 523 Klin (w Dd. Raczkowej) 458 Kościelisko 39, 84 Huczawa (wywierzysko) 294 Jaworcyna Sqska 246, 277 Klin (w grani Barańca) 465 Kośne Hamry 164 Huncowska Dolinka 308 Jaworzţmka (jaworryńska) 277 Klinowate 465 KoUinowy Wierch 209 Huncowska Przelęcz 308 326 Jaworzynka (zakopiańska) 182 Kmet'ov vodopţd 416 KoUiny (ddina) 248 Huncowski Szczyt 311, 326 Jaworzynka Miętusia 142 Kobyla Ddina 420 KoUiny Tatrzańskie 248 Huty (wieś) 5tb Jaworzynka (Zabidowska) 522 Kobylarz 140 Końa Ddinka 195 Huty Lejowe (polana) 115 Jedyniak 184 Kobyle Głowy 91 Końa Przelęcz 1%, 197, 225 Hviezdareń 312 Jordanów 40 Kobyli Stawek 420 Końe Czuby 197 Juraniowa Ddina 530, 533 Kobyli Wierch 290 Końe Stawy 400 Iwaniacka Przelęcz 113, 127 Juraniowa Pdana 530 Kociot Kasprowy 175 Kozi Grzbiet 291 Iwaniacki Potok 113 Juraniowa Przetęcz 530 Kocid Mięguszowiecki 236 Koziniec (zakopiańslti) 64 Iwanowska Dolinka 126 Jurgdw 165, 166 Kokawa Liptowska 431 Koziniec (zutţerski) 502 Iwanowski Potdc 126 Koliba" 50 Koţ Wierch 1%, 197, 224 Iwanówka 109, 113 Kacza Ddina, Kaczy Staw 273 Kdisty Staw 404 Kraków (wawóz) 130 Kacza Kdeba 274 Kdowa Przelęcz 307 Krasna Horka 485 Jablonka 37 Kalatówki (polana) 80, 151 Kdowa Turnia 193 Jagnięca Dolina 306 řKalatówkiř - hotel 80 Kdowy Staw 307 Kraszearskte9o Brama 121 Jagnięcy Szczyt 307 Kalwaria-Lanckorona 39 Kominiarska Przeięcz 91 ţţţw (skocznie) 47 Jajcówka (iródlo) 455 Kamienista (szczyt) 448 Kominiarski Wierch 127 Krowiniec 107 Jakubina 461 Kamienista Ddina 448 I Kominy Niinie 91, 116 Królewski Nos 355 Jakubkowa Polana 358 Kamienista Pdana 448 Kondracka Przelęcz 145 154 Krdo'ţ'a Rówień 179 Jatowiec (wieś) 434 Kamienne 130 Kondracka Przetęcz Wyfnia 150, 154 ţ (rs9id i polana) % Jatowiecka Ddina 475 Kamienny Staw 316 i Kondratowa Ddina 152, 155 Kţ'ań 393 407, 409 Jatowiecka Przelęcz 474 Kamzic (pdana, d. schr.) 330 Kondratowa Pdana (Hala) 152, 155 ţţţ Pdana 407 Jamburowa Czuba 101 Kantaka Brama 120 I Kondratowe Schronisko 152 KMţ'ţţ PRefţCa 409 Jambury 533 Karb 186, 189 Kończysta 374 Krzeptówka (Krzeptówki) 73, 84 Jamnicka Ddina 452, 462 Karczmacza Żleb 364 Końcrysta nad Jarząbcza 108, 112 Krzesanica 146 Jamnicka Przelęcz ţ63, 517 Karczmisko 179 Końcrysta Tumia Zadnia B9, 90 Krrystówka 331 Jamnickie Stawy 463 Karddin 248 I Kopa Bielska 288 Krryine 199, 203 Jamski Staw 410 Karpenciny (pdany) 166 Kopa Kondracka 145, 146 Krryine Liptţwskie 416 Jamy (pdana) 91 Kasprowa Ddina 160 Kopa Krywańska 408 Ku Dziurze Ddina 77 Jamy (krywańskie) 405, 417 Kasprovva Polana Niinia 160 I Koperszady Paednie 289, 297 Kukzyńskiego Żleb 1% Janoszkowa Pdana 506, 516 Kasprowy Wierch 158, 160 Koperszady Zadnie 280, 281 Kuknviec 107 Jaroowa Skaika 120 Kazalnica 237, 239 Kopieniec (pdana) 207 Kurtkovńec 186 Jarząbcza Ddina 106 Kępa 228 Kopieniec (szczyt) 208 Kuźnice 57, 157 Jarzabcza Polana Wyinia 105 Kieimarska Ddina 2% Koprowa Dolina 414, 416 Kuinidca Polana Wielka 57 Jarzabcry Wierch 112, 461, 464 Kiefmarska Pdana 304 ţ Koprowa Przelęcz Wyinia 389 Kwaśna Woda 456 580 INDEKS NAZW L'adove pleso 391 Lejkowy Staw 320 Lejowa Ddina 87, 115 Lejówki 116 Lesek 484 Leskowska Dolina 530 Liliowe 183, 187, 421 Liptowskie Jezioro (Liptovska Mara) 502 Litworowa Dolina 269 Litworowy Staw 269 Litworowy Staw (gasienicowy) 184 Litworowy Żleb 104 Lodowa Ddinka 341 Lodowa Jaskinia 130 Lodowa Kopa 342 Lodowa Przelęcz 341 Lodowe Żródlo 121 Lodowy Staw (spiski) 341 Lodowy Szczyt 347 Lubień 35 Lućna 102, 521 taniszcze 437 tatana Ddina 520 tawica 392 tomnica (szczyt) 312, 321, 325 Lomnica Tatrzańska 250 tomnicka Dolina 312, 319, 321 lomnicka Koleba 339 tomnicka Próba 339 tomnicka Przelęcz 324 Lomnicka Strainica 324 tomnicki Staw 316 "Lomnidci Stav!' - stacja 319 topata 111 Łucma 521 Luczniańska Przeięcz 102 tysa Pdana 168, 245 Magury, Niinia i Wyżnia 460 Magistrala 290, 308, 334, 370, 379, 409 Maków Podhalański 40 Maló Studena ddina 326 Malfi SviśYovka 322 Maly L'adovy śtd 342 Mala Osobita 523 Mala Wysoka 365 Malej tţki Dolina 138 Malotacka Polana Wielka 88, 143 Maldącmiak 142, 146 Maly Baraniec 465 Maiy Gierlach 366 Maly Kościelec 189 Maly Kozi Wierch 197 Maly Krywań 409 Maly Lodowy Szczyt 343 Maty Staw Pdski 194 Maly Staw Spiski 340 Maly Staw Żabi 278 Matiaszowce Liptowskie 502 Matlary 249, 303 Mąkowa Dolina 287 Med'oddy (Zadne i Predne) 280, 281, 289, 297 Mengusovske sedlo 238, 387 Międzywody 472 Mięguszowiecka Ddina 374 Mięguszowiedca Przelęcz 238, 387 Mięguszowiecki Kocid 236 Mięguszowiecki Potok 380 Mięguszowiedci Szczyt 387 Miętusia Dolina 89, 120 Miętusia Kira Wyinia 120 Mihulcza Dolina 494 Mikutasz (Mikulasz) Liptowski 433, 503 Mlaczki (pdana) 462 Mtodości (Mlodzieiy) Droga 427 Mlynicka Pdana Przednia 399 Mynicy Ddina 400 Mlyniska (pdana) 76 Mnichowe Stawki 234 Modre pleso 341 Modry Stawek 306 Mdcry Kat (dolinka) 413 Monkova ddina 286, 290 Moravki Schronisko 380 Morskie Oko 170, 231 "Morskie Okoř - schroniska 170, 231 Mroźna Jaskinia 136 Murań INDEKS NAZW 581 "Murowaniec" (schronisko) 181 Muzeum Tatrzańskie 53 Mylna Jaskinia 135 Myślenice 35 Myślenickie Tumie 158, 160 Nadbanske 412 Nad Capki Ddina 71 Nad Kępą (Opalone) 228 Nad iakami Droga 435 Nad Pawlowd 405 Nad Popradzkim Stawem (schronisko) 380 Nad Reglami Ścieika Bt, 88, 90 Nad Rohatka Turnia 271 Nad Skokiem Staw 400 Nad Zelonym Stawem (schronisko) 301 N2lepki Schronisko 338 Na Sdisku Chata 398 Na Stdach Pdana 125 Neslowa Grań 291, 295 Nędzówka B4 Niebieska Dolina 166 Niewcyrki dolina 417 Niewcyrska Siklawa 416 Niska Przelęcz 112 Niina (wieś) 485 Niżnia tąka 460 Niżnia Przehyba 408 Niżni Staw Spiski 341 Nosal 60, 162 Nosalowa Przelęcz 161 I Nowa Hola 477 Nowa Leśna 260 Nowa Polanka 256 Nowa Roztoka 221 Nowe Szczyrbskie Jezioro 257, 427 Nowy Targ 36 Obecna Iţka 460 Obidowa 35 Oblazkowa Jama 134 Okdicme 432 Okruhle pleso 404 Olbrzymi Wodospad 338 Olcryska Ddina 207 Olcryskie Wywierrysko 161 Olcrysko (pdana) 207 Ondraszowa 434 Opalone 228 Orawice 491 Orawka 37 Orawskie Zamki 486 Orawskie Jezioro 484 "Ońa Perć" 1% Omaczańska Pdana 125 Omaczańska Przelęcz 114 Omak (hala) 125 "OmaK' - schronisko 124 Osobita 527 Osterwa 372, 383 Ostra (Jalowiecka) 480 Otargańce 459, 460 Pachda (Pachd) 514 Pająkówka (pdana) 70 Palenica (Jałowiecka) 479, 501, 516 Palenica Białczańska 168 Palenica Wielka 412, 416 Pańskie Szatasisko (pdana) 526 Pańszczyca 203 Pańszcryca (pdana) 177 Parddówka (Pardalówka) 64 Parsrywe (w Jalowieckiej) 476 Parsrywe (w tatanej) 519 "partizanska nemocnicař 522 Parzatczak 530 Parrychwost (ddina) 476 Pastwa (pdana) 297 Pawlowa Pdana 411 Piarżysta Ddina 422 Pięciostawiańskie Schronisko 222 Pięciu Stawów Polsltich Ddina 217 Pięciu Stawów Spiskich Ddina 340, 341 Pięciu 2ródel Ddina 2% PięĆ Źródet 353 Pisana Hala 121 Pisana Skala i Jaskinia 122 Pladl'rvó 470, 518 Plesnivec 2% 582 INDEKS NAZW INDEKS NAZW 583 Piaczliwa Skala 290 Podbańska 428 Podbańska Stara 412 Pod Biala Skała 499 Podbiel 486 Pod Chkţpkiem Przelęcz 238, 387 Pod Dzwonem Przetęcz 515 Pod Glośna Skałd Polana 287 Podhale 36 Pod Jaworem Polana 444 Pod Jawory % Pod ,Jedlami Dom" 64 Pod Kogudciem Przetţczka 392 Pod Kolem Dolinka 193 Pod Kopa Kondradca Paelęcz 155 Pod Kopa Przelęcz 282, 288, 289 Pod Krasnem 471 Podkrywański Chodnik Niżni 413 Podkrywański Chodnik Wyżni 409 Pod Osterwa Przelęcz 372 Pod Parszywe 521 Pod Pleszek 436 Pod Pńslopem %dlo 247 Pod Reglami Droga 71, 87 Pod Rohatka Dolinka 350 Pod Sedielkom dolina 341 Pod Smrekiem (polana) 462 Podspady 246 Pod Szarotka Chata 296 Pod Ubocza 437 Pod Uptazki Polana 266 Pod Wagą (schronisko) 385 Pod Waga kotlinka 385 Pod Warţ (leśniczówrka) 169 Pod Wolosrynem Polana 210 Pod Wysoką Polana 267 Pod Iabiem Polana 266 Pola Krryź 123 Polana (Bobrowiecka) 479 Polski Grzebień 270, 364, 365 Poprad (miasto) 260 Poprad (rzeka) 377 Popradzka Polana 377 Popradzlti Staw 381, 382 Poronin 62, 65 Pośrednia Grań 348 Rohacka PrzeYęcz 518 Skalne Wrota 291 Pośrednia Kopa 106 Rohackie Stawy 511 Skalka (Bobrowiecka) 533 Pośrednie (polana) 458 Rohacki Kocid 164, 518 Skawina 39 Pośredni Groń 472, 473 Rohacz Ostry 518 Skok (wrodospad) 400 Pośredni Staw Spiski 340 Rohacz Ptaczliwy 470, 518 Skoruszowa Polanka 4%, 507 Praţ'rvţ 519 Rohaćskţ ddina 489 496 Skośny Wodospad 330 Predne Med'odoly 289, 297 RohaEsky vodop5d 508 Skupniów Uplaz 178 Predovratia 480 Rohatka 271 352 Slavkovsky Nos 355 Pńbylina A30, 454 Rozpadla Dolina 444 Sliezsky dom 361 Pńeţna veia 342 Roztodcie schronisko 219 Slobody cesta 245 Priećne sedlo 342 Rozioka (polana) 219 Slawkowska Dolina 337 Prielom 271, 352 Roztoki 85, 95 Slawkowskie Stawki 337 Przed Bystra (Hrdovo) 430, 449 Roztoki Dolina 217, 220 Sławkowski Grzebień 354 Przednia Kopa 510 Róg 524 Slawkowski Szczyt 355 Przednie Jatki 291 Rówienek Dolina 267 Smocza Ddinka, Smoczy Staw 390 Przednie Zlelone 511 ' Rówienki 533 Smocza Jama 131 Przedni Staw Polski 194, 222 Rusinowa Pdana 213, 214 216 Smokovńec Dolny (Niini) 260 Prrybylina 430 454 Rybiego Potoku Dolina 228 Smokowiec Nowy 255 Przykra Kopa 106 RysY 241, 386 ţţţţ ţry 2ţ Przyslop Kominiarski 90 Smreczany 432 Prryţop Miętusi 88, 140 Salatyn Mały 478, 515 Smreczańska Dolirţa 466 Prrystop Pośredni i Wyżni 474 Salatyn Przedni 504 Smreczyńska Polana 127 Przyslop Waksmundzki 215 Salatyńska Przelęcz 515 Smrecryński Staw 127 Psia Trawka 176, 209 Salatyński Wierch 478, 515 Smrek 470 Ptasiowska Rówienka 286 Samkowa Czuba 76 Smrekowickie Stawki 410 Pusta Dolinka 225 Sarnia Skala 82 Smutrţa Dolina 510, 512 Pusta Rówień 524 Sedielko 342 Smutna Przelecz 473, 512, 519 Pyszniańska Przelęcz 448 Sieţnich prameńov dolina 296 Smytnia Hala 123 Sielnica Liptowska 502 Sokól (polana) 437 Raczkowa Czuba 461 Sieniawska Przelęcz 40 Solisko Skrajne 398 Raczkowa Dolina 452, 455 Sienna Kopa 337 Sowa 121 Raczkowa Dolina Zadnia 458 Siklawa (Wielka Siklawa) 221 Spadowiec (dolinka) 72 Raczkowa Przelęcz 110, 112, 456 Siklawica 76 Spaleńskie Sildawy (Niinia i Wyinia) 508 Raczkowe Stawy 459 Siodelko 332. 336 Spaleński Żleb 503 ,Rainerowa Chatka" 330 Siwa Polana 96 Spalona 515 Rakoń 103. 517, 519 Siwa Przelęcz 110. 115 Spalona Dolina 508 Rakuska Czuba 311 Siwa Woda % Spisltie Stawy 340, 341 Rakuska Czubka 322 Siwe Skaly 114 Spismichaiowa Dolina 266 Rakuska Dolina 295, 296 Siwe Stawy Staroleśniańskie 344 Staników Żleb 87, 142 Raptawicka Jaskinia 134 Siwiariskie Tumie 96 Stara Leśna 253 Rţţu Schronisko (Ważeckie) 428 . Siwońska Przelęcz 500 Stara Podbańska 412 Ratusz 131 Siwy Wierch 481 501 Starej Roboty DoGna 109 Reglana Dolina 287 Skalnat5 dolina 312, 319, 321 Stare Kościeliska 120 Rogoźniczańska Polana 85 Skalnate pleso 316 stardeśna Dolina 32s, 348 Rohacka Dolina 505 ţ "Skalnate pleso" - stacja 319 Staroleśna Polanka 330 584 INDEKS NAZW Staroleśne Stawy 348 Staroleśny Potok 338, 348 Starorobociańska Polana 109 Starorobociańska Przelęcz 112 Starorobociańska Rówień 110 Starorobociański Szczyt 111, 112 "Start" 315, 318, 322 Staw nad Skokiem 400 Steflcowska Polana 487 Steflcówka (jaskinia) 488 Stoly (polana) 125 Strąiyska (polana) 76 Stratysk Dolina 75 Stręgacznik 309 Strzelecka Turnia 343 Strzeleckie Pola 343 Studeny potok 329 Stwolska Dolina 371 Sucha Beskidzka 40 Sucha Dolina (Brzozowicka) 526 Sucha Dolina Kasprowa 158, 160 Sucha Dolina Kondradca 156 Sucha Dolina Ważecka 405 Sucha Hora 39, 483 Sucha Przelęcz 159, 175, 186, 443 Sucha Woda Gasienicowa 176 Suchej Wody Gąsienicowej Dolina 172, 176 Suchy Wierch 125 Suchy Wierch Kondracki 156 Suchy Żleb 527 Symboliczny Cmentarz 383 Szafirowe Wodospady 474 Szaflary 36 Szałasiska (Jarzabcze) 106 Szarpaniec 249 Szatanowa Polana 532 Szatra 143 Szczerbawy 466 Szcryrba 261 Szczyrbskie Jeńoro Szczyrbskie Jezioro (osada) 257 Szeroka Bielska Dolina 287 Szeroka Bielska Przeięcz 288, 289 Szeroka Dolina (jaworzyńska) 277 Szpiglasowa Przeięcz 226, 235 Szpiglasowe Perci 226 Szpiglasowy Wierch 227 "szpitalik partyzancki" 522 Szyndlowy Żleb 519, 520 Ścieżka nad Reglami Bt, 88, 90 Slaski Dom (Wielickie Schronisko) 361 Ślepy Stawek 409 Śnieina Studnia i Wielka Śnieżna (jaskinie) 145 Średnica (polana) 247, 286 Świnica 185, 187 Swinicka Przelęcz 185, 187 Swistówka (Świstowa Czuba) 228 Świstówka (Malolţcka) 144 Świstówka Roztocka (dolina) 228 Świstówka Wielka (Miętusiańska) 140 $alviovy prameń 300 Śirokţ veia 343 $trbske pleso 395 Śtrbske pleso (osada) 257 Śum'rvy prameń 294 Tamowiec (dolina) 466 Tatranska Lomnica 250 Tatranska $trba 261 Tatrzańska Leśna 253, 331 TaVzańska Polanka 256 Tatrzańskie Zręby 256 Temnosmrei;inskţ dolina 422 Temnosmrećinskó plesa 423 Teryego Schronisko 340 Tiesńavy 532 Tomanowa Dolina 128 Tomanowa Liptowska Dolina 444 Tomanowa Polana Niżnia i Wyżnia 128 Tomanowa Przelęcz 129, 445 Tomanowa Siklawa 444 Tomanowe Stawki 445 Toporowa Cyrhla 61, 208 Topaowe Stawy 209 Triumetal 404 Trnovec Liptovsky 503 INDEKS NAZW 585 Troiśniak 184 Trzciana 484 Trzydniowiański Wierch 106, 108 Trzydniówka 98, 107 Trzygań 379 Trzy Kominy 76 Trzy Kopy 510, 513 Trzy Studniczki 411, 428 Twanioszyn 485 Twardy Uplaz 133 Tatliakova chata (spalona) 507 Tatliakovo jazero 507 Ubogie Polany 441 Umarfa Przelęcz 530, 533 Uplaz (polana) 132 Ustup 62 Vareśkove pleso 348 Vavriśovo 431 Vel'ka Studena dolina 326, 348 Vojenske Sruby 256 Vychodna Vysoka 365 Waga 273, 385 Wahlenberga Ogród 363 Wahlenbergove plesa 403 Waksmundzka Dolina 210 Waksmundzka Rówień i Przlęcz 210 Waksmundzka Polana 209 Waksmundzki Potok 210, 215 Walentkowa Dolina 420, 442 Walowa Góra 70 Watowiec 530 Wanta 169 Wantule 141 Warzęchowy Staw 348 Wawryszów (Wawrryszowo) 431 Ważecka Dolina 405 Waieckie Schronisko 428 Waska Dolina 461 Westerów 256 W Grzybowcu Przelęcz 88, 149 Widly 321 Wielicka Dolina 357 Wielicka Polana Niinia 360 Wielicka Próba 366 Wielicka Siklawa 363 Wielicka Woda 362 Wielickie Schronisko 361 Wielicki Ogród 363 Wielicki Staw 361 Wielka (wieś) 260 Wielka Polana Kuźnicka 57 Wielka Polana Maldddca B8, 143 Wielka Siklawa 221 Wielki Baraniec 466, 469 Wielki Siawkdw 260 Wielki Staw Polski 193 Wielki Staw Spiski 341 Wielki Wodospad 329 Wielki Żleb (Krywański) 408 Wierchbukowina 164 Wierchcicha Dolina i Polana 442 Wierchporoniec 167, 214 Wiktorówki 212 Witanowa 483, 491 Witów 39 Wlosienica 169 Wodogrzmoty Midciewicza 169, 220 Wodospady Zmnej Wody 329 Wolarska Kok;ba 388 Wolarzysko 81 Wole Oko 193 Wolności Droga 245 Wolowiec 103 W Osobitej Przelęcz 523 Wychodniańska Polana 435 Wysoka 392 Wywierrysko Bystrej 151, 157 Wywierrysko Goryczkowe 158 Wywierrysko Ok;ryskie 161 Wyinie 144 Wyini Wodospad 338 Zabomia 35 Za Bramka Dolina 73 Za Mnichem Dolinka 234 Zabrat Zadni 516, 519 586 INDEKS NAZW Zadnfi Tich5 442 Zmarzie Czuby, Zmarzta Przelęcz 197 Zadnia Ddina Jawaowa 279 Zmarzły Potok 390 Zadnia Ddina Żarska 472 Zmarzły Staw Ciężki (Czeski) 272 Zadru Staw pod Kolem 193 Zmarzty Staw Gąsienicowy 191 Zadrw Staw Polslti 193 Zmarzly Staw pod Graniasta Tumia 345 Zadni Staw Spislti 341 Zmarzly Staw pod Pdskim Grzetaeniem Zahradki 462 269 Zahradziska 90 Imarzły Staw w Dolinie Złomisk 391 Zakopane 40 Zuberska Dolina 489, 496 Zakopisko (pdana) 66 Zuberzec 487 Zamańa Tumia 197, 225 Zubrryca Góma 37 Zamkovskiego Schronisko 338 Zwierówka 489 Zawory 420, 442 Zawrat t92 Żdziar 247 Zawratowy IJeb 192 Ździarska Przelęcz 247 Zawraty 477 Zazadnia 171 Żabia Ddina Mięguszowiecka 384 Zbójeckie Okna 122 Żatae Stawki 1 B4 Zbójnicka Chata 349 Zabie Stawy Mięguszowieckie 384 Zbójnicka Kapliczka 120 2ata Staw Jaworowy 279 Zbójnicki Chodnik 294 2ar (wieś) 432 Ztţójnickie Stawy 350 Iarska Dolina 466 471 Zielony Staw Gasienicowy 184 2arska Przelęcz 465, 473 Zielony Staw Jaworowy 278 Żarskie Schronisko 472 Zielony Staw Kacry 273 Żarski Stawek 473 Zielony Staw Kieimarski 301 Żelazna Droga 82 Zielony Staw Ważecki 405 Żelazne Wrota 275, 391 Zielony Wierch (Rohadci) 509 Żółta Jaskinia 131 Zimna Studnia (Studzionka) 300 Żólta Ściana 340 Zimna Woda 329 Zimna Woda Orawska 486 tţarska chata 472 Zimnej Wody Ddina 326 ţarska ddina 466, 471 Zimnej Wody Wodospady 329 Żdiarska Vidla 290 Zlomisk Dolina 390 Żeleznś brśna 275, 391 Złota Dolina 212 SPIS MAPEK I PLANÓW SPIS MAPEK I PLANÓW Drogi dojazdowe i przejścia graniczne . . . . . . . . . . . 28 Plan Zakopanego . . . . . . . . ţ . . . . . . . . . . . . . . 43 Okolice Zakopanego . . . . . . . . , . . . . . . , , , . . . 56 Plan Kużnic . _ 5g Mapka Doliny Chochołowskiej . . . . . . . . . . . . . . . 92 Mapka Doliny Kościeliskiej . . . . . . . . . . . , , . . . . 117 Planik Jaskini Mylnej . . . . . . . . . . , . , . . . . . . . 136 Planik Jaskini Mroźnej . . . . . . . . , . . . . . , , . , . 137 Mapka: Czerwone Wierchy - Kasprowy . . . . . . . . . . 139 Mapka Doliny Gasienicowej i Pańszczycy . . . . . . . . . 173 Plan Hali Gasienicowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180 Doliny Roztoki i Rybiego Potoku . . . . . . . . . . . . . . 218 Plan Łomnicy Tatrzańskiej . . . . . . . . . . . . , . . . . 252 Plan Smokowca . . . . . . . . . . . . , . , . . . . , ţ , , . 254 Plan Szczyrbskiego Jeziora . . ţ . . . . . . . . . , . . , . 258 Plan Szczyrby . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261 Mapka dolin Białej Wody i Jaworowej . . . . . . . . . . . 263 Mapka Tatr Bielskich i Doliny Kieżmarskiej . . . . . . . 284 Mapka rejonu Łomnicy . . . . . . . . . . . . . . . ţ . . . 313 Planik otoczenia ^.omnickiego Stawu . . . . . . . . . . . 317 Doliny Batyżowiecka, Wielicka, Staroleśna i Zimnej Wody 327 Plan wylotu Doliny Zimnej Wody . . . . . . . . . . . . . 345 Schemat masywu Gierlachu . . . . . . . . . . . . , . . . . 367 Dolina Mięguszowiecka i grupa Krywania . . . . . . . . 375 Planik otoczenia Popradzkiego Stawu . . . . . . . . . . . 382 Górne części dolin Młynicy i Furkotnej . . . . . . . . . . 401 Planik węzła Trzy Studniczki . . . . . . . . . . . . . . . . 411 Planik węzła Podbańska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 429 Liptowski Mikułasz . . . ţ . . . . . , , , , . . . . . . . . 433 Mapka dolin Cichej i Koprowej . . . . . . . . . . . . . . . 439 Mapka masywu Bystrej . . . . . . . . . . . . , , . , . , . 446 Doliny Kamienista, Raczkowa i Jamnicka . . . . . . . . . 453 Mapka dolin Żarskiej i Jałowieckiej . . . . . . . . . . . . 467 Mapka masywu Barańca . . . . . . . . . . . . , . . , . . 469 Planik rejonu Zwierówki . . . . . . . . , . . . . , . . . . . 490 Planik węzła turystycznego Orawice . . . . . . . . . . . . 493 Mapka Tatr Orawskich . . . . . . . . . . . . . , , , . . . 497 588 SPIS PANORAM SPIS PANORAM Panorama Tatr z Gubałówki . . . . . . . . . . - . . - . . 68 Widok z Przysłopu Miętusiego . . . . . . . . . . - . . . - 89 Krajobraz Doliny Chochołowskiej . . . . . . . . . - . . . - 97 Widok z Grzesia na Tatry Zachodnie . . . . . . . . . . . 100 Widok z Wołowca . . . . . . . . . . . . . . - . - . . . . . . 103 Widok z Trzydniowiańskiego Wierchu . . . . . . . . . . . 107 Widok z polany Smytniej . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 Widok z lwaniackiej Przełęczy . . . . . . . . . . . . . . . 126 Szczyty nad Dolina Małej Łaki . . . . . . . . . . . . . . . 144 Tatry Zachodnie widziane z Giewontu . . . . . . . . . . . 151 Widok z Giewontu na południowy wschód . . . . . . . . . 153 Widok z Kasprowego Wierchu . . . . . . . . . . . . . . . 159 Panorama Tatr z Głodówki . . . . . . . . . - . . . . . . . 166 Widok z Równi Królowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179 Widok z Zawratu . . . . . . . . . . - - . - - . . - . . . . . 192 Widok z Granatów . . . . . . . . . - . - . . . . . . - . . . 200 Otoczenie doliny Pańszczycy . . . . . . . . . . . . . . . . 202 Panorama z Krzyżnego . . . . . . . . - . . . . - . . . . . . 204 Widok na Dolinę Białej Wody . . . . . . . . . - . . . . . . 211 Fragment widoku z Rusinowej Polany . . . . . . . . . . . 213 Otoczenie Morskiego Oka . . . . . . . . . - . - . . . . . . 231 Widok ze Szpiglasowej Przełęczy . . . . . . . . . . . . . . 235 Widok z Przełęczy pod Chłopkiem . . . . . . . . . . . . - 237 Panorama z Rysów . . . . . . . . . . . . . . - . . - . . . . 240 Widok z Łomnicy Tatrzańskiej . . . . . . . . . - . . . . . 250 Widok znad polany Białej Wody . . - . . . . . . . . . . . 266 Widok z Polany pod Wysoka . . . . . - . . . . . . . . . . 268 Szczyty nad Dolina Jaworowa . . . . . . . . - . . . . . . 281 Widok z Bujaczego Wierchu . . . . . . . - . . . . . . . . . 292 Szczyty nad Zielonym Stawem Kieżmarskim . - . . . . . 302 Widok z Rakuskiej Czuby . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310 Widok znad Łomnickiego Stawu . . . . . . . . . . . . . . 320 Fragment panoramy z Łomnicy . . . . . . . . . - . . . . . 321 Widok z Siodełka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333 Widok z Czerwonej Ławki ku wschodowi . . . . . . . . . 343 Widok z Czerwonej Ławki w kierunku zachodnim . . . . 344 SPIS PANORAM 589 Widok znad Długiego Stawu . . . . . . . . . . . . . . . . 349 Widoki z Rohatki . . . . . . . . . - , . , , , , , , , , . . . 351 Widok ze Sławkowskiego Szczytu . . . . . . . . . . . . . 355 Widok na Dolinę Złomisk . . . . . , . . . - . . . , . . - . 380 Widok na Grań Baszt . . . . . . . . . . . . . . . . , - . . 386 Widok znad Szczyrbskiego Jeziora . . 396 Panorama z Krywania . . . . . . . - , . . - - . , , . . . . 406 Widok z Koprowej Przełęczy Wyżniej . . . . . . . . . . . 418 Widok znad siodła Zaworów . . . . . . . 421 Widok z Siwego Wierchu . . . . . . . . . . . - - . . - . . 501 Widok ze Zwierówki . . . . . - , . . 505 Grupa Banówki widziana z Rakonia . . . . . . , . 517 Widok z Bobrowca na Tatry Wysokie . . . . . . . . . . . 531 Widok z Bobrowca na Tatry Zachodnie . . - . . . . . . . 536 Panorama z Osobitej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 556 Widok z Szerokiej Przełęczy Bielskiej . . . . . . . . . . . 565 , L-ţ . . 590 sPis TReSci I sPis TRESa 591 SPIS TREŚCI OD AUTORA . . . . . ţ . . . . . . . . . . . . . . . . 5 OGÓLNY POGLAD NA TATRY . . . . . . . . . . . . . . 7 Budowa geologiczna . . . . . . ţ . . . . . . . . . . . 8 Klimat Tatr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Siklawy, potoki, stawy . . . . . . . . . . . . . . . . 10 Flora Tatr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Świat zwierzat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 Tatrzańskie Parki Narodowe . . . . . . . . . . . . . 13 Lud tatrzański . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 Historia turystyki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 TURYSTA W TATRACH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 Dojazd, komunikacja . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 Zakwaterowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 Sprzęt i ekwipunek . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Turystyka . . . . . . . . . . . . . . . ţ . . . . . . . . 24 Sprawy graniczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 Niebezpieczeństwa Tatr . . . . . . . . . . . . . . . . 29 Koszty pobytu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 Dwa słowniczki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 SLOWACHIE TATRY WYSOHIE I BIELSHIE . . . . . . 242 Dookoła Tatr Spiskich . . . . . . . . . . . . . . . . 243 Dolina Białej Wody . . . . . . , . , . , , , , . . . . 262 Dolina Jaworowa . . . . . . . . , . . . , , , . . . . 275 Tatry Bielskie . . . . , . , . . . . . . . . , , . . . 283 Dolina Kieżmarska . . . . , . . , . , . . . . . , . . 298 W masywie Lomnicy . . . . . . . . . . . . . . . . . 312 Doliny Staroleśna i Zimnej Wody . . . . . . . . . . 326 Dolina Wielicka . . . . . . . . . . , . . . . . . . . . 357 Dolina Batyżowiecka . . . . . . . . . . . . . . . . . 368 Dolina Mięguszowiecka . . . . . . . . . . . . . . . . 374 Krywań i jego doliny . . . . . . . . . . . . . . . . . 393 Dolina Koprowa . . . . . . . . . , . . , . . . . . . . 414 SLOWACHIE TATRY ZACHODNIE . . . . . . . . . . . . 424 Podnóżami Tatr Liptowskich . . . . . . . . . . . . ţ 425 Dolina Cicha . . . . . . . . . . . . . . 438 Bystra - najwyższy szczyt,Tatr Zachodnich. . . . . 445 Doliny Raczkowa i Jamnicka . . . . . . . . . . . . . 452 Dolina Żarska . . . . . . . . . . , . . . . . . . . . . 466 Dolina Jałowiecka . . . . . . . . . . . . . , . . ţ . . 475 Wokół Tatr Orawskich . . . . . . . . . . . . . . . . 481 Dolina Zuberska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 496 Wycieczki z Orawic . . . . . . . . . . . . . . . . ţ . 524 TATRY A-Z . . . . . . . . . . ţ . . . . . . . . . . . . . . . 534 ZAKOPANE I POLSKA STRONA TATR . . . . . . . . . 33 Z Krakowa do Zakopanego . . . . . . . . . . . . . . 34 Zakopane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 Okolice Zakopanego . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 Wzdłuż Tatr Zachodnich . . . . . . . . - . . . . . . 82 Dolina Chochołowska . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 Dolina Kościeliska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 Dolina Małej Łaki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138 Dolina Bystrej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 Podnóżami Tatr Wysokich . . . . . . . . . . . . . . 163 Dolina Suchej Wody Gasienicowej . . . . . . . . . . 172 Regle Tatr Wysokich . . . . . . . . . . . . . . 206 Dolina Roztoki i Pięciu Stawów Polskich . . . . . . 217 Dolina Rybiego Potoku . . . . . . . . . . . . . . . . 228 LITERATUIiA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 572 MAPY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 574 INDEKS WAŻNIEJSZYCH NAZW . . . . . . . . . 575 SPIS MAPEK I PLANÓW . . . . . . . . . . . . . . 587 SPIS PANORAM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 588 POPRAWKI I UZUPEŁNIENIA Korzystajac z dodruku części naktadu chcielibyśmy dorzucić do tekstów kilka uzupełnień, a także prosić Czytelników o poprawienie zauważonch blędów badź prceoczeń. Zdjęcie na okładce przedstawia 2ótty Szcryt i Pośrednią Grań z opadającą w pra- wo granią Kościołów. Na tk; grani masyw Strzekţckiej Turni. Na tylnej okladce motyw z Doliny Tomanowej. Oba zdjęcia: Józef Nyka. s.18 Turystyka. Dyrekcja TPN ogłosila dane obrazujące frekwencję w Tatrach Polskich w r. 1993. Na obszar Parku weszlo ogóiem 2 230 000 osób, najmniejsry ruch byl w styczniu (32 000), najwięksry w sierpniu (617 000). GkSwne "bramy" sta- nowią Kuţnice, Łysa Polana i Kiry. s. 12 Swiat zwierząt. Według spisu z jesieni 1993 w catym TANAP żyje obecnie ok. 500 kozic, w Tatrach Polskich - ok. 150. s. 26 Mimo postępów inflacji, na obszarze TANAP dniówka przewodnika w sierpniu 1994 utrry mywała się na poziomie ok. 2000 Sk. s. 30 Ratownidwo. HS Zapadne Tatry dzieli się na grupy "juh" (Liptów) i "sever" (Orawa). Dyskutowana jest możliwość wprowadzenia przez HS TANAP odptatności za udzielanţe pomory cudzoziemcom. s. 30 Oplaty w TANAP. Wobec pojawienia się niejasności prawnych, aż do ich wyjaśnienia Dyrekcja TANAP zawiesiła latem 1994 pobieranie oplat za wstęp na teren Parku. Wţjątki slanowią d. 109-111 (Szeroka Bielska Przełęcz) i d. 157 (Symboliczny Cmentarz . s.47 Muzeum Prryrodnicze TPN (d.5d) crynne jest od poniedziałku do soboty w godz. 9-14. s. 48 W siedzibie TOPR prry ul. Pitsudskiego 63a (d. 5d) działa kawiarnia řU ra- towników" a także - w miarę wolnych miejsc - punkt nock;gowy. s.49 Prry ul. Kościeliskiej w zabytkowych budynkach crynne są dwie gospody o regionalnym charakterze: "U Wnukař i "Sieckowo Sopa" (nr 52). s. 51 W piwnicach "Palace" (d. 8a) w maju 1994 otwarto izbę pamięci narodowej, na razie nie jest ona jednak udostępniona. s. 54 Ogród roślin tatrzańskich (d. 9b) jest zamknięty. s. 66 Nowa atrakcję Gubałówki stanowi uruchomiony na polanie Zakopisko letni tor saneczkowy. Ma on 870 m długości, 50 m różnicy poziomów i przepustowość 500 osób na godzinę. Pojazdy rozwijają prędkość 40 km/godz. s. 207 Dol. Okryska. 11 sierpnia 1994 rład doliną uległ awarii helikopter TOPR SokóP', który rozbil się w lasach Kopieńca. Smierć ponieśli ratownicy Janusz Kubica (46) i Stanisław Mateja (SO) oraz piloci Bogusław Arendarcryk (32) i Janusz Rybicki (41 ). s. 236-238 Przełęcz pod Chłopkięm. W opisie d.98 czas wejścia podany został zbyt skąpo. Winno być: 2.45-3 godzin. Z uprawnionym przewodnikiem z przelęcry wolno dokonać wejść na wszystkie 3 Mięguszowieckie Szczyty. s.252 Plan Łomnicy Tatrzańskiej. 9 - bar i pensjonat "Record" były latem 1994 w remoncie. 11 - hotel řtomnica" nie został oddany do remontu i prryjmuje gości (57 mieţsc w pokojach 1- i 2-osobowych, tel. 0%91967251 ). 20 - apteka zawie- sila dziafalnosc, najblQsza w domu uslug w Starym Smokowcu. s. 254 Plan Smokowców. 6 - w domu uslug centrum informacji turystycznej i ap- teka (crynna 7.30-17, w soboty 8-12, bez niedzieţ. 17 - na miejscu ,Stela Bań' i baru samoobsługowego mieści się sklep sportowy z wyporyczalnią nart i rowerów. 27 - apteka w Nowym Smokowcu zostala zNkwidowana. s. 269 Polana pod Wysoką. W rejonie tym czynne jest ostatnie z kilku obozowisk taternickich TANAP. Latem 1994 rozpoczęto jego modemizację - przewidziana jest budowa wiaty suchych ubikacp podestów pod namioty. s.287-289 Tatry Bielskie. Od sezonu 1994 drogi 109 i 111ab zostaly ponownie udostępnione turystom jako szlak dydaktyczny, z 6 stacjami. Cała trasa ze Ździaru do Przekţcry pod I(opą ma 8,6 km długości prry 965 m deniwrelacji, jej przejście zajmuje 3.30 godz. (w kierunku odwrotnym 3 godz.). Zielono znakowany chodndc otwarty jest od 1 VII do 15 IX. OpYata za wstęp i material informacyjny (lato 1994): 30 Sk. . s.317 Skalnata Chata. Zmniejszony do poknwy budynek dawnego schroniska est restaurowany z przeznaczeniem na punkt informacyjny TANAP, potączony ze s, ro- mnym bufetem. s.3lB-319 Łomnica. Linia kolejki kabinkowej (d. 122C) jest wyiączona z ruchu i przechodń generalną modernQację. Zwiększa się liczbę podpór do 22 i 4-osobowych wagoników do 106 (720 osób na godzinę). Ustabno, ie łączna przepustowość obu linii nie przekroczy 3500 pasa2erów w ciągu dnia. s.333 Od lutego 1993 czynne jest schronisko im. Bilika (d. 129c). Ma ono stan- dard hotelţu ţórskiego j ok. 30 miejsc w 2-osobowych pokojach i apartamentach. I Restaurac 50 mie sc , winiarnia i bufet z widokowym tarasem [70 miejsc). Tel. 0969/2439; Fax 0%9/2267. s.365ţ72 Gierlach. Ubezpieczenia na obu szlakach (d. 147 i 151) zostaly decy- zją TANAP zdemontowane. Wycieczki tylko z uprawnionym przewodnikiem. s.399 Polana Młynicka (d. 165). W marcu 1994 nowy rekord skoczni (126 m) ustanowił polski zawodnik, Wojciech Skupień. s. 429 Podbańska. Z okazji 50-kţcia wybuchu Słowackiego Powstania Narodowego w końcu lata 1994 odsłonięto skromny pomnik z głazami symbolQującymi dzialające ' w Tatrach oddziały. Autorry: arch. Ciril Hagara i art. rzeźbiarz Imrich Smitana. s. 573 Literatura. Naktadem Dyrekcji TANAP ukazała się monografia prryrodniczo- historyczna Tatransky narodny park; Biosfericka rezervaciař. Praca zbiorowa pod redakcją dr Ivana Volsuka. Wydawnidwo GRADUS, 550 stron liczne ilustracje. s.574 Mapy. Vojensky kartograficky ustav (Harmanec) wydal mapę turystyczną 1:50 000 "Zapadne Tatry - Rohaćeř i "Vysoke Tatrţ'. Arkusze pokrywają leż Tatry Polskie i szerokie pasy Podhala, Liptowa i Spisza. Drogi wspinaczkowe. Podobnie jak TANAP, tak i TPN wyrazil zgodę na na możliwość poznawania przez wytrawnych turystów kţkunastu dróg dotąd zastrzeżo- nych tylko dla taterników. Są to m.in. drogi na Mnicha przez ptytę, na Mięguszowieckie Szcryty z Przełęcry pod Chlopkiem i przez Hińczową Przetęcz, na Cubrynę, na Zadniego Mnicha, na Niżnie Rysy, na Niebieską Turnię, na Zmarzlą Przelęcz z Dolinki Pustej, filarem Swinicy, północną ścianą Gąsienicowej Turni, graniami Kościekz i Wierchu pod Fajki, poludniowym filarem Koziego Wierchu. Warunkiem jest porusza- nie się pod opieką uprawnionego przewodnika. Autor będzie wdzięczny P.T. Czytelnikom za zgiaszanie uwag i sygrralizowanie zauważonych usterek. Adres: Józef Nyka, ul. Klaudyrry 12 m 79; 01ţ84 War- szawa. TeI.Ifax (0-22) 33-07-75.