tytu�: "Anatomia - tom III" autor: doc. dr hab. JaniNa Soko�owska-pituch dla O�rodka Szkolenia Zawodowego dla Niewidomych w Krakowie Ca�o�� w 3 tomach Splot l�d�wiowy Splot l�d�wiowy jest utworzony przez ga��zie przednie trzech g�rnych nerw�w l�d�wiowych. Splot ten le�y na tylnej �cianie jamy brzusznej przykryty przez mi�sie� czworoboczny l�d�wi. Ze splotu wychodz� nerwy kr�tkie i d�ugie. Nerwy kr�tkie unerwiaj� mi�nie miednicy, za� d�ugie id� na woln� ko�czyn� doln� i do mi�ni brzucha. Nerwy kr�tkie unerwiaj� najbli�ej le��ce mi�nie tj. czworoboczny l�d�wi i l�d�wiowy. Nerwy d�ugie tworz� dwie grupy. Jedna unerwia mi�nie brzucha i sk�r� przedniej �ciany brzucha, druga unerwia woln� ko�czyn� doln�. Do grupy pierwszej nale�� trzy nerwy: biodrowo_podbrzuszny, biodrowo_pachwinowy i p�ciowo udowy. Do drugiej grupy nale�� r�wnie� trzy nerwy: udowy, zas�onowy i sk�rny boczny nerw uda. Nerw biodrowo_podbrzuszny biegnie �ukowato poni�ej nerwu pod�ebrowego mi�dzy mi�niami brzucha. Unerwia mi�nie sko�ne brzucha, dochodzi do okolicy pachwinowej, i tu oddaje ga��zie sk�rne do okolicy pachwinowej. Nerw biodrowo_pachwinowy biegnie podobnie jak nerw poprzedni, dochodzi do kana�u pachwinowego i do��cza si� do twor�w przechodz�cych przez kana�. Unerwia mi�nie sko�ne brzucha, oddaje ga��zki sk�rne do okolicy pachwinowej i narz�d�w p�ciowych zewn�trznych. Nerw p�ciowo_udowy przebija si� przez mi�sie� l�d�wiowy, wydostaje si� na jego przedni� powierzchni� i dzieli si� na dwie ga��zie. Ga��� udowa przechodzi na przedni� powierzchni� uda i unerwia sk�r� tej okolicy. Ga��� p�ciowa unerwia narz�dy p�ciowe zewn�trzne. Nerw udowy wychodzi spod mi�nia l�d�wiowego, biegnie przez talerz biodrowy, przechodzi pod wi�zad�em pachwinowym na przedni� powierzchni� uda i dzieli si� na dwie grupy ga��zi, przewa�nie ruchowe i przewa�nie czuciowe. Ga��zie ruchowe unerwiaj� grup� przedni� uda tj. mi�sie� czworog�owy uda i krawiecki. W przebiegu przez talerz biodrowy unerwia r�wnie� mi�sie� biodrowy. Cz�� czuciowa nerwu dochodzi do sk�ry przedniej powierzchni uda a� do kolana. Jeden z nerw�w tej grupy przechodzi z uda na podudzie, biegnie po jego stronie przy�rodkowej, dochodzi do stopy i biegnie a� do palucha. Unerwia sk�r� przy�rodkowej powierzchni podudzia i stopy. Nerw ten nosi nazw� udowo_goleniowego. Nerw udowy unerwia te� stawy: biodrowy i kolanowy. Nerw zas�onowy wchodzi do kana�u zas�onowego i wychodzi na przy�rodkow� powierzchni� uda g��boko mi�dzy mi�nie. Dzieli si� na szereg ga��zi, kt�re unerwiaj� wszystkie mi�nie grupy przywodzicieli tj. mi�sie� zas�onowy zewn�trzny, smuk�y, grzebieniowy,. przywodziciel kr�tki, d�ugi i wielki. Ga��zie sk�rne unerwiaj� sk�r� przy�rodkowej powierzchni uda. Unerwia te� staw biodrowy. Nerw sk�rny boczny uda przechodzi przez talerz biodrowy, wychodzi na udo tu� przy przednim g�rnym kolcu biodrowym i unerwia swoimi rozga��zieniami sk�r� bocznej powierzchni uda a� do kolana. Splot krzy�owy Splot krzy�owy powstaje z przednich ga��zi dw�ch dolnych nerw�w l�d�wiowych i trzech g�rnych nerw�w krzy�owych. Splot ten bywa ��czony ze splotem l�d�wiowym w jeden splot l�d�wiowo_krzy�owy. Splot krzy�owy le�y na przedniej powierzchni ko�ci krzy�owej na mi�niu gruszkowatym. Ze splotu wychodz� nerwy kr�tkie przeznaczone dla mi�ni miednicy i nerwy d�ugie dla wolnej ko�czyny dolnej. Nerwy kr�tkie unerwiaj� mi�nie: gruszkowaty, bli�niacze, zas�aniacz wewn�trzny, czworoboczny uda. Nieco d�u�sze nerwy biegn� do mi�ni po�ladkowych. S� to dwa nerwy po�ladkowe: g�rny i dolny. Nerw po�ladkowy g�rny wychodzi z miednicy przez otw�r nadgruszkowaty, wchodzi mi�dzy mi�nie po�ladkowe i unerwia mi�sie� po�ladkowy �redni i ma�y. Nerw po�ladkowy dolny wychodzi z miednicy przez otw�r podgruszkowaty, wchodzi pod mi�sie� po�ladkowy wielki i unerwia go, unerwia r�wnie� napinacz powi�zi szerokiej. Nerwy wolnej ko�czyny dolnej Do tej grupy nerw�w nale��: nerw kulszowy i sk�rny tylny nerw uda. Nerw kulszowy najwi�kszy nerw ustroju ludzkiego. Wychodzi z miednicy przez otw�r podgruszkowaty i wchodzi pod mi�nie po�ladkowe. Wychodzi spod dolnego brzegu mi�nia po�ladkowego wielkiego i biegnie w linii �rodkowej tylnej uda, le��c na mi�niu przywodzicielu wielkim mi�dzy zginaczami stawu kolanowego. Powy�ej do�u podkolanowego dzieli si� na nerw piszczelowy i strza�kowy wsp�lny. Nerw piszczelowy biegnie w przed�u�eniu pnia nerwu, przechodzi przez �rodek do�u podkolanowego, wchodzi mi�dzy grup� powierzchown� i g��bok� mi�ni tylnych podudzia, przechodzi nast�pnie poza kostk� przy�rodkow� na stron� podeszwow� stopy i tu dzieli si� na dwie ga��zie ko�cowe: przy�rodkow� i boczn�. Nerw strza�kowy wsp�lny biegnie ku bokowi, dochodzi do g��wki strza�ki i tu dzieli si� na nerw strza�kowy powierzchowny i g��boki. Nerw strza�kowy powierzchowny biegnie po stronie bocznej podudzia mi�dzy mi�niami strza�kowymi, przechodzi na stron� grzbietow� stopy. Nerw strza�kowy g��boki przebija b�on� mi�dzykostn� i wchodzi na przedniej stronie podudzia mi�dzy grup� prostownik�w ko�czy si� na stronie grzbietowej stopy. Nerw kulszowy unerwia ruchowo nast�puj�ce mi�nie: naudzie unerwia zginacze stawu kolanowego tj. mi�sie� p�b�oniasty i p�ci�gnisty i dwug�owy uda. Nerw piszczelowy unerwia grup� powierzchown� i g��bok� zginaczy podudzia tj. mi�sie� brzuchaty �ydki, p�aszczkowaty i podeszwowy oraz piszczelowy tylny i d�ugi zginacz palc�w i palucha. Na stopie unerwia wszystkie mi�nie strony podeszwowej stopy. (Ga��� przy�rodkowa odpowiada zakresowi nerwu po�rodkowego na d�oni, unerwia mi�sie� odwodziciel, krutki zginacz palucha, kr�tki zginacz palc�w i dwa mi�nie glistowate. Ga��� boczna odpowiada zakresowi nerwu �okciowego na d�oni i unerwia przywodziciel i kr�tki zginacz palucha, mi�nie palca pi�tego tj. odwodziciel, zginacz i przeciwstawiacz oraz pozosta�e dwa mi�nie glistowate i wszystkie mi�nie mi�dzykostne.) Nerw strza�kowy powierzchowny unerwia mi�nie strza�kowe kr�tki i d�ugi. Nerw strza�kowy g��boki unerwia grup� przedni� podudzia tj. mi�sie� piszczelowy przedni, d�ugi prostownik palc�w i palucha oraz na grzbiecie stopy kr�tki prostownik palc�w i palucha. Zakres unerwienia czuciowego nerwu kulszowego jest nast�puj�cy: staw biodrowy, kolanowy, skokowy i pozosta�e stawy stopy. Na podudziu sk�r� tylnej powierzchni przez rozga��zienia nerwu piszczelowego, dalej sk�r� strony bocznej i przedniej przez rozga��zienia nerwu strza�kowego powierzchownego, sk�r� strony grzbietowej stopy przez rozga��zienia obu nerw�w strza�kowych, sk�r� palc�w r�wnie� przez obydwa nerwy strza�kowe. Po stronie podeszwowej stopy ga��zie czuciowe odchodz� od nerwu piszczelowego do sk�ry stopy i palc�w. Nerw tylny sk�ry uda, wychodzi z miednicy przez otw�r podgruszkowaty, przechodzi pod mi�niem po�ladkowym wielkim i wychodzi powierzchownie pod sk�r� w linii �rodkowej uda i dochodzi do kolana. Oddaje ga��zie po�ladkowe dolne i unerwia dalej sk�r� tylnej powierzchni uda. Zestawienie splotu l�d�wiowo_krzy�owego Nerwy kr�tkie - mi�sie� czworoboczny l�d�wi, l�d�wiowy. Nerw biodrowo_podbrzuszny - mi�nie brzucha poprzeczny, sko�ny wewn�trzny i zewn�trzny, sk�r� okolicy pachwinowej. Nerw biodrowo_pachwinowy - mi�nie brzucha poprzeczny, sko�ny wewn�trzny i zewn�trzny, sk�r� okolicy pachwinowej, narz�dy p�ciowe zewn�trzne. Nerw p�ciowo_udowy - sk�r� przedniej powierzchni uda i narz�dy p�ciowe zewn�trzne. Nerw udowy - mi�nie grupy przedniej uda, mi�sie� biodrowy, sk�r� przedniej powierzchni uda, przy�rodkowej powierzchni podudzia i stopy oraz staw biodrowy i kolanowy. Nerw zas�onowy - mi�nie grupy przy�rodkowej uda, sk�r� powierzchni przy�rodkowej uda, oraz staw biodrowy i kolanowy. Nerw sk�rny - boczny uda - sk�r� bocznej powierzchni uda. Nerwy kr�tkie (splotu krzy�owego) - mi�nie g��bokie miednicy. Nerw po�ladkowy dolny - mi�sie� po�ladkowy wielki, napinacz powi�zi szerokiej. Nerw po�ladkowy g�rny - mi�sie� po�ladkowy �redni i ma�y. Nerw kulszowy - grup� tyln� uda, wszystkie mi�nie podudzia i stopy, sk�r� przedniej bocznej i tylnej powierzchni podudzia, ca�ej stopy wraz z palcami oraz stawy biodrowy, kolanowy i stawy stopy. Nerw sk�rny tylny uda - sk�r� tylnej powierzchni uda. Zestawienie unerwienia wolnej ko�czyny dolnej Unerwienie ruchowe Nerw udowy - grupa przednia uda; mi�sie� krawiecki i czworog�owy uda. Nerw zas�onowy - grupa przy�rodkowa uda: mi�sie� smuk�y, zas�onowy zewn�trzny, grzebieniowy, przywodziciel kr�tki, d�ugi i wielki. Nerw kulszowy - grupa tylna uda: mi�sie� p�b�oniasty , p�ci�gnisty, dwug�owy, grupa tylna podudzia powierzchowna: mi�sie� brzuchaty �ydki, p�aszczkowaty i podeszwowy. Grupa tylna podudzia g��boka: mi�sie� piszczelowy tylny, d�ugi zginacz palc�w i palucha. Grupa boczna mi�ni podudzia: mi�sie� strza�kowy d�ugi i kr�tki. Grupa przednia mi�ni podudzia: mi�sie� piszczelowy przedni, d�ugi prostownik palc�w i palucha. Mi�nie grzbietu stopy kr�tki prostownik palc�w i palucha. Mi�nie podeszwy, stopy - grupa palucha: mi�sie� odwodziciel, przywodziciel i zginacz kr�tki palucha. Mi�nie palca pi�tego: zginacz, przeciwstawiacz i odwodziciel. Mi�nie �rodkowe stopy: kr�tki zginacz palc�w, czworoboczny stopy, glistowate i mi�dzykostne. Unerwienie czuciowe Udo strona przednia - nerw p�ciowo_udowy, nerw udowy. Udo strona przy�rodkowa - nerw zas�onowy. Udo strona tylna - nerw tylny sk�rny uda. Podudzie strona przednia - nerw piszczelowy. Podudzie strona przy�rodkowa - nerw udowo_goleniowy od nerwu udowego. Podudzie strona boczna - nerw strza�kowy powierzchowny. Stopa strona grzbietowa - rozga��zienia obu nerw�w strza�kowych. Stopa strona podeszwowa - rozga��zienia nerwu piszczelowego. Splot sromowy Splot sromowy powstaje z przednich ga��zi trzeciego i czwartego nerwu krzy�owego. Le�y w miednicy ma�ej poni�ej splotu krzy�owego. Jego ga��zie unerwiaj� mi�nie dna miednicy i zwieracz odbytu zewn�trzny oraz mi�nie narz�d�w p�ciowych zewn�trznych. Czuciowo unerwia sk�r� krocza i narz�d�w p�ciowych zewn�trznych. Nerw ogonowy zwany nerwem guzicznym pochodzi z ostatniego nerwu krzy�owego i nerwu ogonowego, jest u cz�owieka nerwem s�abym o ma�ym zakresie unerwienia. Ruchowo unerwia cz�ciowo d�wigacz odbytu, czuciowo sk�r� otoczenia odbytu i ko�ci ogonowej. Ga��zie tylne nerw�w rdzeniowych Ga��zie tylne nerw�w rdzeniowych nie tworz� splot�w, uk�adaj� si� segmentarnie. Unerwiaj� one mi�nie w�asne grzbietu i sk�r� grzbietu. Dziel� si� na ga��zie boczne i przy�rodkowe. W�r�d ga��zi czuciowych wyr�nia si� ga��� tyln� drugiego nerwu szyjnego, kt�ra jako nerw potyliczny wi�kszy unerwia sk�r� okolicy potylicznej, ponadto ga��zie sk�rne g�rnych nerw�w l�d�wiowych, kt�re tworz� nerwy po�ladkowe g�rne oraz trzech g�rnych nerw�w krzy�owych, kt�re tworz� nerwy po�ladkowe �rodkowe. Nerwy czaszkowe Nerwy czaszkowe zwane inaczej nerwami m�zgowymi s� cz�ciowo podobne do nerw�w rdzeniowych, poniewa� tak jak one s� nerwami mieszanymi ruchowo_czuciowymi. Cz�� nerw�w czaszkowych jest odmienna, s� to nerwy czysto ruchowe i czysto czuciowe. Te ostatnie s� wysoko wyspecjalizowane w przewodzeniu bod�c�w czuciowych, jako nerwy zmys�owe. Okre�lenie nerwy czysto ruchowe nie jest �cis�e, poniewa� nerwy te otrzymuj� podobnie jak nerwy rdzeniowe w��kna uk�adu autonomicznego: sympatyczne i parasympatyczne. Jest 12 par nerw�w czaszkowych: pierwszy - w�chowy, zmys�owy; drugi - wzrokowy, zmys�owy; trzeci - okoruchowy, ruchowy; czwarty - bloczkowy, ruchowy; pi�ty - tr�jdzielny, mieszany; sz�sty - odwodz�cy, ruchowy; si�dmy twarzowy - ruchowy; �smy - �limakowo_przedsionkowy, zmys�owy; dziewi�ty - j�zykowo_gard�owy, mieszany; dziesi�ty - b��dny, mieszany; jedenasty - dodatkowy, ruchowy; dwunasty - podj�zykowy, ruchowy. Om�wienie poszczeg�lnych nerw�w Nerw pierwszy - w�chowy, czysto czuciowy, zmys�owy, posiada neurony pocz�tkowe w b�onie �luzowej g�rnej cz�ci jamy nosowej. W��kna zwane nitkami w�chowymi przechodz� do jamy czaszki przez otworki w blaszce poziomej ko�ci sitowej i dochodz� do opuszki w�chowej na podstawie m�zgowia. Dalsza droga prowadzi do o�rodka korowego w p�acie skroniowym na podstawie m�zgowia. Nerw drugi - wzrokowy, czysto czuciowy, zmys�owy, wychodzi z siatk�wki oka, przechodzi przez warstwy ga�ki ocznej, nast�pnie przez oczod�, wchodzi do jamy czaszki, gdzie ulega cz�ciowemu skrzy�owaniu. Ze skrzy�owania wychodz� pasma wzrokowe, kt�re dochodz� do o�rodk�w podkorowych, nast�pnie korowych wzroku. O�rodek korowy le�y w p�acie potylicznym. Nerw trzeci - okoruchowy, okre�lany jako czysto ruchowy posiada w��kna ruchowe i parasympatyczne. J�dro jego le�y w pniu m�zgu w �r�dm�zgowiu. Po wyj�ciu z pnia wchodzi do oczodo�u przez g�rn� szczelin� oczodo�ow� i dzieli si� na dwie g��wne ga��zie, unerwia mi�nie poruszaj�ce ga�k� oczn�: prosty g�rny, prosty przy�rodkowy, prosty dolny, sko�ny dolny i mi�sie� d�wigacz powieki g�rnej. Cz�� parasympatyczna unerwia mi�nie g�adkie ga�ki ocznej tj. zwieracz �renicy i mi�sie� rz�skowy. Nerw czwarty - bloczkowy, ruchowy, posiada j�dro podobnie jak trzeci w pniu m�zgu w �r�dm�zgowiu, przechodzi do oczodo�u przez g�rn� szczelin� oczodo�ow� i unerwia tylko jeden mi�sie� - sko�ny g�rny oka. Nerw pi�ty - tr�jdzielny, nerw mieszany. Cz�� ruchowa jest mniejsza, posiada j�dro w pniu m�zgu w mo�cie, st�d wychodzi i przy��cza si� do cz�ci czuciowej do jej trzeciej ga��zi. Wychodzi z jamy czaszki i unerwia wszystkie mi�nie �wacze dziel�c si� na ga��zie do poszczeg�lnych mi�ni tj. obuskrzyd�owych, skroniowego i �wacza. Cz�� czuciowa znacznie wi�ksza bierze pocz�tek w zwoju Gassera, kt�ry le�y na piramidzie ko�ci skroniowej. W��kna obwodowe tworz� trzy ga��zie, w��kna do�rodkowe wchodz� do pnia m�zgu do trzech j�der. Nerw pierwszy nerw oczny wchodzi do oczodo�u przez g�rn� szczelin� oczodo�ow� i tu dzieli si� na kilka ga��zek, kt�re unerwiaj� czuciowo ga�k� oczn�, ca�� zawarto�� oczodo�u, cz�� ga��zek wychodzi poza oczod� i unerwia sk�r� powieki g�rnej bocznego i przy�rodkowego k�ta oka, czo�a, sk�r� nosa, b�on� �luzow� jamy nosowej, zatoki czo�owej, klinowej i kom�rek sitowych. W��kna przeznaczone dla sk�ry czo�a wychodz� z oczodo�u przez wci�cie lub otw�r nadoczodo�owy. Do tej ga��zi pierwszej dochodz� ponadto w��kna parasympatyczne wydzielnicze dla gruczo�u �zowego. Nerw drugi zwany szcz�kowym wychodzi z jamy czaszki, biegnie nast�pnie po �cianie dolnej oczodo�u, a zako�czenie jego wychodzi przez otw�r podoczodo�owy. Unerwia szcz�k� wraz z z�bami i dzi�s�ami, b�on� �luzow� jamy ustnej i nosowej, zatoki szcz�kowej, sk�r� powieki dolnej, policzka i wargi g�rnej. Cz�� parasympatyczna zawiera w��kna wydzielnicze dla gruczo��w b�ony �luzowej jamy ustnej, nosowej i zatok. Nerw trzeci zwany �uchwowym wychodzi z jamy czaszki i dzieli si� na trzy ga��zie, z kt�rych jedna zwana nerwem z�bodo�owym dolnym, wchodzi do kana�u �uchwy. Nerw �uchwowy unerwia �uchw� wraz z z�bami, j�zyk, dno jamy ustnej, cz�ciowo ucho zewn�trzne, sk�r� okolicy skroniowej, za� ga��zki ko�cowe wychodz� przez otw�r br�dkowy i unerwiaj� sk�r� brody, wargi dolnej. Cz�� parasympatyczna zawiera w��kna wydzielnicze dla �linianek: przyusznej, pod�uchwowej, podj�zykowej. Zakres unerwienia nerwu tr�jdzielnego jest nast�puj�cy: ruchowo unerwia grup� mi�ni �waczych. Czuciowo zakres jego obejmuje ca�� twarz, kt�r� mo�na podzieli� na trzy pasy. Pas g�rny obejmuj�cy czo�o i zawarto�� oczodo�u unerwia ga��� pierwsza tj. nerw oczny, dochodzi do tego cz�ciowo jama nosowa i zatoki sitowe, czo�owa i klinowa. Pas �rodkowy obejmuj�cy odcinek od �ciany dolnej oczodo�u po podniebienie unerwia ga��� druga tj. nerw szcz�kowy, ponadto unerwia cz�ciowo jam� nosow� i zatok� szcz�kow�. Pas dolny obejmuj�cy pozosta�y odcinek twarzy unerwia trzecia ga��� tj. nerw �uchwowy. Dochodzi tu ponadto okolica przyuszna i skroniowa. Cz�� parasympatyczna nerwu tr�jdzielnego unerwia gruczo�y �linowe tj. �liniank� przyuszn�, pod�uchwow�, podj�zykow�, gruczo� �zowy, gruczo�y b�ony �luzowej jamy nosowej, ustnej i zatok przyusznych. (Nazwy poszczeg�lnych cz�ci nerwu tr�jdzielnego s� nast�puj�ce: ga��� pierwsza - nerw oczny, dzieli si� na nerw �zowy, czo�owy i nosowo_rz�skowy. Ga��� druga - nerw szcz�kowa dzieli si� na nerw jarzmowy, nerwy z�bodo�owe g�rne i skrzyd�owo_podniebienne. Ga��� trzecia - nerw �uchwowy dzieli si� na nerw j�zykowy, z�bodo�owy dolny i uszno_skroniowy. W��kna parasympatyczne dochodz� do poszczeg�lnych ga��zi za po�rednictwem zwoj�w i tak ga��� pierwsza posiada zw�j rz�skowy, ga��� druga zw�j klinowo_podniebienny, ga��� trzecia zw�j uszny i podj�zykowy. Nerw sz�sty - odwodz�cy nerw ruchowy, posiada j�dro w pniu m�zgu w mo�cie. Wchodzi do oczodo�u przez g�rn� szczelin� oczodo�ow� i unerwia jego mi�sie� prosty boczny oka. nerw si�dmy - twarzowy, jest g��wnie nerwem ruchowym, cho� posiada dodatkowo cz�� czuciow� i parasympatyczn�. Cz�� ruchowa ma j�dro w pniu m�zgu w mo�cie. Po wyj�ciu z m�zgu nerw ten przechodzi przez piramid� ko�ci skroniowej, wychodzi nast�pnie z czaszki mi�dzy wyrostkiem rylcowatym i sutkowym ko�ci skroniowej, wchodzi do �linianki przyusznej i tu dzieli si� na dwie g��wne ga��zie a te z kolei na dalsze. Ga��zie nerwu twarzowego dochodz� do wszystkich mi�ni mimicznych twarzy i do mi�nia szerokiego szyi. Cz�� czuciowa nerwu twarzowego tj. struna b�benkowa, kt�ra prowadzi bod�ce smakowe z j�zyka do odpowiedniego o�rodka w m�zgu. Cz�� parasympatyczna doprowadza w��kna do nerwu tr�jdzielnego i za jego po�rednictwem do �linianki pod�uchwowej i podj�zykowej, do gruczo�u �zowego i do gruczo��w b�ony �luzowej jamy nosowej i jamy ustnej. Nerw �smy - �limakowo_przedsionkowy, zwany r�wnie� nerwem statyczno_ruchowym. Sk�ada si� z dw�ch odr�bnych cz�ci. Cz�� s�uchowa czyli �limakowa biegnie od kom�rek zwoju spiralnego �limaka w uchu wewn�trznym przez przew�d s�uchowy wewn�trzny i dochodzi do dw�ch j�der w pniu m�zgu na granicy mostu i rdzenia przed�u�onego. Cz�� statyczna, czyli przedsionkowa biegnie od zwoju przedsionkowego, le��cego na dnie przewodu s�uchowego wewn�trznego, razem z nerwem �limakowym do pnia m�zgu do swoich odr�bnych czterech j�der le��cych w s�siedztwie j�der nerwu �limakowego. Z j�der nerwu �limaka prowadzi dalej droga do o�rodka korowego s�uchu w p�acie skroniowym. Z j�der nerwu przedsionka biegn� drogi do m�d�ka. Nerw dziewi�ty - j�zykowo_gard�owy, jest nerwem mieszanym, zawiera w��kna ruchowe, czuciowe i parasympatyczne. Posiada on j�dra ruchowe i parasympatyczne, cz�ciowo wsp�lnie z nerwem b��dnym, ponadto ma dwa zwoje jako cz�� pocz�tkowa w��kien czuciowych. J�dra le�� w pniu m�zgu w rdzeniu przed�u�onym. Wychodzi z czaszki razem z nerwem b��dnym przez otw�r dla �y�y szyjnej wewn�trznej i dochodzi do bocznej �ciany gard�a. W��kna ruchowe unerwiaj� mi�nie gard�a, w��kna czuciowe ucho i gard�o, cz�� j�zyka, za� w��kna parasympatyczne dochodz� do nerwu tr�jdzielnego i przez jego ga��zie do �linianki przyusznej. Nerw dziesi�ty - nerw b��dny jest podobnie jak nerw poprzedni mieszany, zawiera w��kna ruchowe, czuciowe i parasympatyczne. J�dra ma wsp�lne z nerwem dziewi�tym w pniu m�zgu i swoje dwa zwoje czuciowe. Wychodzi z czaszki z nerwem dziewi�tym, biegnie nast�pnie wzd�u� gard�a, dochodzi do klatki piersiowej, biegnie wzd�u� prze�yku, wchodzi razem z prze�ykiem do jamy brzusznej. Cz�� ruchowa nerwu jest przeznaczona dla mi�ni przewodu pokarmowego, pocz�wszy od gard�a przez prze�yk, �o��dek a� do jelita grubego, nast�pnie mi�ni krtani, tchawicy, oskrzeli, i mi�nia sercowego. Cz�� czuciowa unerwia kolejno id�c od g�ry tak jak nerw biegnie przez szyj�, klatk� piersiow� i jam� brzuszn�; j�zyk, gard�o, krta�, tchawic�, oskrzela, przew�d pokarmowy do okr�nicy poprzecznej w��cznie, serce wraz z workiem osierdziowym. Cz�� parasympatyczna przy��cza si� do cz�ci czuciowej i unerwia mi�nie g�adkie i gruczo�y narz�d�w: szyi, klatki piersiowej i jamy brzusznej. Nerw jedenasty - dodatkowy, jest nerwem ruchowym. J�dro jego le�y w pniu m�zgu w rdzeniu przed�u�onym. Wychodzi z czaszki razem z nerwem dziewi�tym i dziesi�tym. Dzieli si� na dwie cz�ci zwane ga��zi� zewn�trzn� i wewn�trzn�. Ga��� zewn�trzna unerwia mi�sie� mostkowo_obojczykowo_sutkowy i czworoboczny. Ga��� wewn�trzna przy��cza si� do nerwu b��dnego biegnie razem z nim. Nerw dwunasty - podj�zykowy, czysto ruchowy. J�dro jego le�y w pniu m�zgu w rdzeniu przed�u�onym. Wychodzi z czaszki przez sw�j kana� w ko�ci potylicznej i dochodzi do j�zyka. Unerwia wszystkie mi�nie j�zyka, zar�wno mi�nie w�asne j�zyka jak i mi�nie ��cz�ce j�zyk z otoczeniem tj. br�dkowo_j�zykowy, gnykowo_j�zykowy i rylcowo_j�zykowy. Narz�d s�uchu i r�wnowagi Narz�d s�uchu i r�wnowagi zwany tak�e narz�dem statyczno_s�uchowym lub po prostu uchem, sk�ada si� z trzech cz�ci: ucha zewn�trznego, �rodkowego i wewn�trznego. Ucho zewn�trzne sk�ada si� z ma��owiny usznej i przewodu s�uchowego zewn�trznego. Ucho �rodkowe zawiera jam� b�benkow�, torebk� s�uchow� i kom�rki sutkowe. Ucho wewn�trzne dzieli si� na cz�� s�uchow� i cz�� statyczn�. Ucho wewn�trzne jest nazywane b��dnikiem i sk�ada si� z cz�ci kostnej, w kt�rej mie�ci si� cz�� b�oniasta. Ucho �rodkowe i wewn�trzne mieszcz� si� w piramidzie ko�ci skroniowej. Ucho zewn�trzne Ma��owina uszna znajduje si� po stronie bocznej g�owy. Jest zbudowana z rusztowania chrz�stnego pokrytego sk�r�, jedynie u do�u jest p�atek uszny nie posiadaj�cy chrz�stki. Pod sk�r� znajduj� si� mi�nie ma��owiny, u cz�owieka s�abo rozwini�te. Chrz�stka ma��owiny przechodzi w chrz�stk� przewodu s�uchowego zewn�trznego. Przew�d s�uchowy zewn�trzny posiada pocz�tkowo cz�� chrz�stn�, nast�pnie cz�� kostn�. Cz�� kostna jest zawarta mi�dzy �usk� ko�ci skroniowej a jej cz�ci� b�benkow�. Przew�d s�uchowy jest wy�cielony sk�r�, w kt�rej znajduj� si� specjalne gruczo�y produkuj�ce woskowin�. Przew�d s�uchowy zewn�trzny ma w p�aszczy�nie poziomej przebieg zygzakowaty, za� w p�aszczy�nie pionowej przebieg �ukowaty. Dlatego przy badaniu ucha zewn�trznego i ogl�daniu b�ony b�benkowej podnosi si� ma��owin� do g�ry, aby wyr�wna� �ukowaty uk�ad przewodu. Przew�d s�uchowy zewn�trzny ko�czy si� b�on� b�benkow�. Ucho �rodkowe Jama b�benkowa jest niewielk� przestrzeni� ograniczon� sze�cioma �cianami. �cian� boczn� tworzy b�ona b�benkowa, �cian� przy�rodkow� jest �ciana graniczna mi�dzy jam� b�benkow� a uchem wewn�trznym, �ciana tylna nosi nazw� sutkowej, �ciana przednia - szyjnot�tniczej, �ciana g�rna stropowej, a �ciana dolna �ylnej. B�ona b�benkowa jest umocowana w pier�cieniu kostnym, ustawiona sko�nie w ten spos�b, �e za �cian� tylno_g�rn�, przewodu tworzy k�t rozwarty, za� ze �cian� przednio_doln� k�t ostry. Od strony jamy b�benkowej przyrasta do b�ony b�benkowej r�koje�� m�oteczka. G�rna cz�� b�ony jest bardziej wiotka. B�ona jest od strony przewodu pokryta cienk� sk�r�, od strony jamy b�benkowej b�on� �luzow�, le��ca mi�dzy nimi warstwa �rodkowa jest zbudowana z tkanki ��cznej w��knistej. B�on� b�benkow� ogl�da si� od strony przewodu s�uchowego zewn�trznego. Wida� jej blador�owe zabarwienie, prze�wieca przez ni� r�koje�� m�oteczka, a od zako�czenia r�koje�ci tworzy si� tr�jk�tny refleks �wietlny. Na �cianie przy�rodkowej jamy b�benkowej widoczny jest wzg�rek wywo�any przez pocz�tkowy odcinek kana�u �limaka. Powy�ej wzg�rka jest okienko owalne, czyli przedsionka, zamkni�te przez podstaw� strzemi�czka, poni�ej okienko okr�g�e �limaka, zamkni�te przez b�on� b�benkow� wt�rn�. �ciana g�rna utworzona jest przez cienk� warstw� kostn� zwan� stropem jamy b�benkowej. �ciana dolna s�siaduje z pocz�tkowym odcinkiem �y�y szyjnej wewn�trznej. �ciana przednia stanowi zarazem �cian� kana�u dla t�tnicy szyjnej wewn�trznej, kt�ra przechodzi przez piramid� ko�ci skroniowej. �ciana tylna posiada wej�cie do kom�rek sutkowych wype�niaj�cych wyrostek sutkowy ko�ci skroniowej. W jamie b�benkowej znajduj� si� trzy kosteczki s�uchowe: m�oteczek, kowade�ko i strzemi�czko. M�oteczek ma kszta�t maczugi, cz�� grubsza zwana g��wk� le�y powy�ej b�ony b�benkowej w cz�ci g�rnej jamy b�benkowej. R�koje�� przyrasta do b�ony b�benkowej. G��wka ��czy si� stawowo z trzonem kowade�ka. Kowade�ko przypomina kszta�tem nieforemny z�b trzonowy. Z jego trzonu wyrastaj� dwa wyrostki, kr�tszy zwany odnog� kr�tk�, skierowany jest ku ty�owi, za� odnoga d�uga ma na swoim zako�czeniu powierzchni� stawow� dla strzemi�czka i jest skierowana ku stronie przy�rodkowej. Strzemi�czko jest podobne do strzemienia, posiada dwie odnogi ��cz�ce si� podstaw� strzemi�czka. Podstawa przyrasta do brzeg�w okienka owalnego. Jam� b�benkow� dzielimy na trzy cz�ci po�o�one w stosunku do b�ony b�benkowej, cz�� g�rn� powy�ej b�ony, cz�� �rodkow� na poziomie b�ony i cz�� doln� poni�ej. Tr�bka s�uchowa jest to kana�, kt�ry wychodzi ze �ciany przedniej jamy b�benkowej i dochodzi do �ciany bocznej gard�a, gdzie otwiera si� w jej cz�ci nosowej na poziomie ma��owiny nosowej dolnej. Tr�bka s�uchowa biegnie pocz�tkowo w kanale kostnym, nast�pnie posiada �ciany cz�ciowo chrz�stne, cz�ciowo b�oniaste. Powy�ej tr�bki s�uchowej biegnie w kanale kostnym mi�sie� napinaj�cy b�on� b�benkow�, kt�ry przyczepia si� do szczytu piramidy i do r�koje�ci m�oteczka. Kom�rki sutkowe i jedna wi�ksza jama sutkowa znajduj� si� w wyrostku sutkowym ko�ci skroniowej. Maj� one po��czenie z jam� b�benkow� i dzi�ki temu procesy zapalne mog� przenosi� si� z jamy na kom�rki sutkowe. Ucho wewn�trzne Ucho wewn�trzne stanowi tzw. b��dnik kostny, w kt�rym mie�ci si� b��dnik b�oniasty. Ucho wewn�trzne jest podobnie jak �rodkowe schowane w piramidzie ko�ci skroniowej. Ucho wewn�trzne jest wype�nione p�ynem, wobec czego jest ze wszystkich stron zamkni�te. B��dnik kostny sk�ada si� z przedsionka, z kt�rego wyrasta �limak wchodz�cy w sk�ad cz�ci s�uchowej i trzy kana�y p�koliste tworz�ce cz�� r�wnowagi, czyli statyczn�. Z ucha wewn�trznego wychodzi przew�d s�uchowy wewn�trzny, kt�ry otwiera si� na tylnej �cianie piramidy, a przez kt�ry wychodz� z ucha wewn�trznego nerwy �limaka i przedsionka zd��aj�ce do swoich j�der w mo�cie. Przedsionek jest to ma�a jama kostna, kt�rej �ciana boczna s�siaduje z jam� b�benkow�, a �cian� przy�rodkow�, stanowi dno przewodu s�uchowego wewn�trznego. W dnie przewodu znajduj� si� liczne otworki, przez kt�re wychodz� w��kna nerwowe, nerwu �limakowego i przedsionkowego. Z przedsionka od strony przedniej i dolnej wyrasta pierwszy zakr�t �limaka, z dalszych �cian wyrastaj� kana�y p�koliste: przedni, tylny i boczny. Kana�y p�koliste s� ustawione w stosunku do siebie pod k�tem prostym. Ka�dy posiada dwie odnogi, jedn� nieco rozszerzon� zwan� odnog� ba�kowat� i drug� odnog� g�adk�, pojedyncz�. Dwie odnogi pojedyncze kana�u przedniego i tylnego zros�y si� w odnog� wsp�ln�, dzi�ki temu w przedsionku jest pi�� zamiast sze�ciu otwor�w. �limak ma kszta�t muszli �limaka ogrodowego, posiada trzy niepe�ne zakr�ty, pierwszy jest szeroki, drugi do�� szybko maleje, trzeci niepe�ny jest najmniejszy. W osi �limaka jest s�upek kostny zwany wrzecionkiem, wok� kt�rego wij� si� zakr�ty �limaka. Ka�dy zakr�t jest podzielony niezupe�nie na dwie cz�ci przez blaszk� spiraln� kostn�, kt�ra wyrasta z wrzecionka i wtula si� w poszczeg�lne zakr�ty. Tworz� si� wi�c w ten spos�b dwa przedzia�y w ka�dym zakr�cie - tzw. schody �limaka i schody przedsionka. B��dnik b�oniasty jest w pewnym sensie odpowiednikiem b��dnika kostnego, jednak jest od niego mniejszy. W przedsionku znajduj� si� dwa p�cherzyki b�oniaste zwane wrzecionkiem i �agiewk� po��czone mi�dzy sob� przewodem. Woreczek ��czy si� z b�oniastym przewodem �limakowym, za� �agiewka z przewodami p�kolistymi. Przew�d �limakowy znajduje si� w schodach przedsionka i ma na przekroju kszta�t tr�jk�ta. �cian� podstawn� stanowi blaszka spiralna b�oniasta, kt�ra biegnie w przed�u�eniu blaszki spiralnej kostnej i dochodzi do �ciany przeciwleg�ej zakr�tu, uzupe�niaj�c podzia� na wymienione wy�ej schody �limaka i przedsionka. Druga �ciana b�oniasta odchodzi od zako�czenia blaszki spiralnej kostnej - sko�nie do �ciany zewn�trznej zakr�tu, jest to blaszka przedsionkowa. Na �cianie zewn�trznej zakr�tu biegnie wi�zad�o spiralne, kt�re stanowi trzeci� �cian� b�oniast�. Przew�d �limaka jest wype�niony p�ynem zwanym endolimf�, za� schody �limaka i przedsionka otaczaj�ce przew�d �limaka s� wype�nione perilimf�. Na blaszce podstawowej znajduje si� narz�d Kortiego (Corti) zawieraj�cy kom�rki zmys�owe, s�uchowe, do kt�rych docieraj� bod�ce s�uchowe. Wok� wrzecionka s� nagromadzone kom�rki nerwowe, kt�re tworz� zw�j spiralny �limaka. Z tych kom�rek wychodz� wypustki obwodowe do kom�rek zmys�owych, s�uchowych i do�rodkowe, kt�re zbieraj� si� w nerw �limakowy, przechodz�cy przez przew�d s�uchowy wewn�trzny. W kana�ach p�kolistych znajduj� si� mniejsze od nich b�oniaste przewody p�koliste wype�nione endolimf�, za� mi�dzy przewodami a �cianami kana��w jest perilimfa. Na rozga��zieniach ba�kowych przewod�w p�kolistych, na woreczku i �agiewce w przedsionku, znajduj� si� plamki statyczne, zawieraj�ce kom�rki nab�onkowe zmys�owe posiadaj�ce rz�ski. Nad plamkami s� b�onki, w kt�rych s� kryszta�ki soli mineralnych. Na dnie przewodu s�uchowego wewn�trznego znajduje si� zw�j nerwu przy�rodkowego. Wypustki obwodowe jego kom�rek biegn� do plamek statycznych, a wypustki do�rodkowe do��czaj� si� do nerwu �limakowego i razem z nim przechodz� przez przew�d s�uchowy wewn�trzny. Drganie fal powietrza przenosi si� dwoma drogami, jedna prowadzi przez przew�d s�uchowy zewn�trzny, b�on� b�benkow�, jam� b�benkow�, zawarte w niej powietrze i �a�cuch kostek s�uchowych do p�ynu wype�niaj�cego ucho wewn�trzne. Drugie przewodnictwo idzie drog� kostn� przez ko�ci czaszki do ucha wewn�trznego. Narz�d wzroku Narz�d wzroku sk�ada si� z ga�ki ocznej i z jej narz�d�w dodatkowych jak: aparat ruchu, narz�d �zowy narz�dy ochronne. Ca�o�� mie�ci si� w oczodole. Ga�ka oczna jest podzielona podobnie jak kula ziemska przez r�wnik biegn�cy w najwi�kszym obwodzie ga�ki ocznej oraz posiada dwa bieguny przedni i tylny. Po��czenie obu biegun�w stanowi o� ga�ki ocznej. Ga�ka oczna le�y w przedniej najszerszej cz�ci oczodo�u, poza ni� znajduje si� przestrze� pozaga�kowa wype�niona przez mi�nie, naczynia krwiono�ne, nerwy, tkank� ��czn� i t�uszczow�. Ga�ka oczna sk�ada si� ze �ciany i zawarto�ci. �ciana ga�ki jest utworzona przez trzy warstwy: b�on� w��knist� zwan� tward�wk� lub bia�k�wk�, b�on� naczyniow� zwan� naczyni�wk� i przez siatk�wk�. Zawarto�� ga�ki tworzy cia�o szkliste, soczewka i p�yn wype�niaj�cy komor� oka przedni� i tyln�. B�ona w��knista, czyli tward�wka, jest zbudowana z tkanki ��cznej i sk�ada si� z cz�ci tylnej tj. tward�wki i z cz�ci przedniej rog�wki. Cz�� tylna jest znacznie wi�ksza od przedniej, jest nieprze�roczysta, koloru bia�awo_niebieskiego a u ludzi starych z odcieniem ��tawym. Przez cz�� tyln� tward�wki przechodz� w��kna nerwu wzrokowego, w okolicy r�wnika przyczepiaj� si� do niej �ci�gna mi�ni poruszaj�cych ga�k� oczn�, ponadto opuszczaj� warstw� naczyniow� cztery �y�y wirowate. Przez cz�� tyln� i przedni� przechodz� drobne naczynia krwiono�ne t�tnicze i nerwy, kt�re wchodz� w g��b gaa�ki ocznej. Rog�wka le�y z przodu, jest bardziej wypuk�a ni� tward�wka, jest prze�roczysta otoczona rowkiem rog�wkowo_tward�wkowym. Rog�wka stanowi przedni� �cian� komory przedniej oka. B�ona naczyniowa oka sk�ada si� z trzech cz�ci: naczyni�wki, cia�a rz�skowego i t�cz�wki. Naczyni�wka le�y z ty�u i zawiera bardzo du�o naczy� krwiono�nych u�o�onych w dwiie warstwy: Naczy� wi�kszych i naczy� w�osowatych. Cia�o rz�skowe ma kszta�t szerokiego pier�cienia, kt�ry opr�cz naczy� krwiono�nych zaiwera mi�sie� rz�skowy. Na powierzchni cia�a rz�skowego s� wyrostki rz�skowe, ponadto cia�o rz�skowe jest pokryte warstw� barwnikow� nale��c� do siatk�wki. T�cz�wka r�wnie� o kszta�cie pier�cienia le�y do przodu od cia�a rz�skowego i otacza okr�g�y otw�r �reniczny. W t�cz�wce opr�cz naczy� znajduj� si� dwa mi�nie g�adkie: zwieracz �renicy o przebiegu okr�nym i rozszerzacz �renicy o przebiegu promienistym. Stron� tyln� t�cz�wki pokrywa podobnie jak cia�o rz�skowe, warstwa barwnikowa siatk�wki. T�cz�wka zawiera barwnik, od jego ilo�ci zale�y kolor t�cz�wki. Siatk�wka jest to b�ona wewn�trzna oka i sk�ada si� z dw�ch cz�ci: przedniej nie odbieraj�cej podniet �wietlnych, jest z�o�ona z jednej warstwy kom�rek barwikowych. Kom�rki te pokrywaj� cia�o rz�skowe i t�cz�wk� st�d nazwa cz�� t�cz�wkowa i cz�� rz�skowa siatk�wki. Cz�� tylna siatk�wki jest wra�liwa na �wiat�o i jest to cz�� wzrokowa siatk�wki. W cz�ci wzrokowej znajduje si� nieco przy�rodkowo od bieguna tylnego brodawka lub tarcza nerwu wzrokowego. Jest to miejsce, w kt�rym zbieraj� si� w��kna tego nerwu. W �rodku tej tarczy widoczna jest t�tnica �rodkowa siatk�wki, kt�ra biegnie przez �rodek nerwu. Tarcza jest niewra�liwa na bod�ce �wietlne, st�d nazywana bywa plamk� �lep�. Bocznie od tarczy znajduje si� plamka ��ta, miejsce najostrzejszego widzenia, zawieraj�ca w centrum czopki a na obwodzie czopki i pr�ciki. Siatk�wka jest zbudowana z dziewi�ciu warstw, z tego trzy warstwy bior� udzia� w przewodzeniu bod�c�w �wietlnych. W warstwie wewn�trznej siatk�wki znajduj� si� dwa rodzaje kom�rek nerwowo_nab�onkowych zwanych zale�nie od ich kszta�tu pr�cikami i czopkami. Pr�ciki s�u�� do odczuwania �wiat�a, czyli do odbierania bod�c�w przy s�abym o�wietleniu, natomiast czopki odbieraj� barwy a wi�c widzenie przy dobrym o�wietleniu. Z tych kom�rek przenoszone s� bod�ce na kom�rki dwubiegunowe siatk�wki, nast�pnie na kom�rki zwojowe nerwu wzrokowego i dalej drog� nerwu transportowane s� do o�rodka korowego wzroku. Na zewn�trz siatk�wki jest warstwa kom�rek barwikowych. Zawarto�� ga�ki ocznej stanowi g��wnie cia�o szkliste. Jest ono otoczone torebk� i wype�nione ciecz� galaretowat�, prze�roczyst�. W cz�ci przedniej cia�a szklistego w specjalnym zag��bieniu le�y soczewka. Soczewka jest zbudowana z kom�rek pryzmatycznych i otoczona torebk�. Soczewka jest dwuwypuk�a, z tym jednak, �e jej powierzchnia przednia jest bardziej p�aska ni� tylna. Soczewka posiada r�wnik i dwa bieguny: przedni i tylny po��czone osi� soczewki. Do r�wnika soczewki dochodz� delikatne w��kienka z mi�nia rz�skowego, wskutek czego soczewka jest zawieszona na systemie w��kienek ��cznotkankowych. Soczewka jest elastyczna i zale�nie od stanu mi�nia rz�skowego mo�e by� bardziej p�aska lub bardziej wypuk�a. Komora przednia oka jest zawarta mi�dzy �cian� tyln� rog�wki, t�cz�wk� i powierzchni� przedni� soczewki. Zawiera ciecz wodnist�. Komora tylna oka jest zawarta mi�dzy t�cz�wk� le��c� od przodu, a cia�em rz�skowym i soczewk� od ty�u. Ma ona kszta�t pier�cienia i zawiera ciecz wodnist�. Ga�ka oczna ma zdolno�� przystosowywania si� do zmian odleg�o�ci ogl�danych przedmiot�w i do zmian nat�enia �wiat�a. Przystosowanie do zmiany odleg�o�ci nazywa si� akomodacj� oka i polega ona na zmianie krzywizny soczewki. Przy ogl�daniu przedmiot�w bliskich nast�puje skurcz cz�ci mi�nia rz�skowego, zlu�nienie w��kienek i soczewka uwypukla si�. Przy ogl�daniu przedmiot�w z daleka soczewka bardziej p�aska, a jej system w��kienek napi�ty. W wieku starszym soczewka traci elastyczno�� i nie mo�e zmienia� swojej grubo�ci, st�d potrzeba uzupe�niania przy pomocy soczewek w okularach. Przystosowanie do ogl�dania przedmiot�w przy zmiennym o�wietleniu nosi nazw� adaptacji. Mechanizm adaptacji jest podw�jny. Przy s�abym o�wietleniu rozszerza si� otw�r �reniczny, aby do ga�ki wesz�o wi�cej promieni �wietlnych, ponadto pojawia si� specjalny barwik zwany czerwieni� wzrokow� lub rodopsyn�, kt�ry umo�liwia widzenie przy s�abym �wietle. Szybko�� pojawiania si� rodopsyny u ludzi jest r�na, st�d m�wimy o szybkiej lub powolnej adaptacji. Narz�dy pomocnicze ga�ki ocznej - narz�d ruchu Narz�d ruchu ga�ki ocznej sk�ada si� z czterech mi�ni prostych i z dw�ch mi�ni sko�nych. Prawie wszystkie te mi�nie przyczepiaj� si� w otoczeniu nerwu wzrokowego w szczycie oczodo�u. Mi�nie proste s� nast�puj�ce: prosty g�rny, dolny, przy�rodkowy i boczny. Mi�nie sko�ne s� dwa: g�rny i dolny. Mi�sie� sko�ny dolny jako jedyny przyczepia si� odmiennie, mianowicie do �ciany dolnej oczodo�u. Wszystkie mi�nie dochodz� mniej wi�cej do r�wnika ga�ki ocznej i przyczepiaj� si� do tward�wki. Opr�cz mi�ni dochodz�cych bezpo�rednio do ga�ki ocznej jest jeszcze mi�sie� d�wigacz powieki g�rnej, kt�ry biegnie od wsp�lnego przyczepu przy szczycie oczodo�u do powieki g�rnej. Narz�d ochronny ga�ki ocznej stanowi� powieki, spoj�wka i aparat �zowy. Powieki s� dwie, g�rna i dolna, przy czym g�rna jest wi�ksza. W sk�ad powieki wchodzi sk�ra, mi�sie� okr�ny oka, a w g�rnej i mi�sie� d�wigacz powieki g�rnej, nast�pnie zgrubia�a warstwa tkanki ��cznej zwana tarczk� powiekow� i od strony wewn�trznej spoj�wka. W powiekach s� gruczo�y �ojowe i potowe. Z brzeg�w powiek wyrastaj� w�oski dotykowe zwane rz�sami. Od tarczek powiekowych biegn� do �cianki brzeg�w oczodo�u pasma tkanki ��cznej tworz�ce przegrod� oczodo�u. B�ona spoj�wkowa dzieli si� na spoj�wk� powiek i ga�ki. Spoj�wka powiek wy�ciela wewn�trzn� powierzchni� powiek i przechodzi bezpo�rednio na ga�k� oczn� dochodz�c do brzeg�w rog�wki. Przej�cie spoj�wki powiekowej w spoj�wk� ga�kow� nosi nazw� za�amk�w spoj�wki. Narz�d �zowy sk�ada si� z gruczo�u �zowego i dr�g �zowych. Gruczo� �zowy le�y po bocznej stronie oczodo�u, cz�� jego le�y w g�rnym sklepieniu spoj�wki. Z gruczo�u wychodz� delikatne przewodziki, kt�re odprowadzaj� ciecz �zow� do g�rnego za�amka spoj�wki. Ruchem powiek ciecz jest rozprowadzana po ga�ce ocznej i sp�ywa do przy�rodkowego k�ta oka. TU znajduje si� jeziorko �zowe i tu zaczynaj� si� drogi �zowe. Na brzegach powiek s� otworki prowadz�ce do kanalik�w �zowych, kt�re dochodz� do woreczka �zowego, a st�d ciecz przedostaje si� do przewodu nosowo_�zowego i uchodzi ostatecznie do jamy nosowej pod ma��owin� nosow� doln�. Uk�ad kr��enia Do uk�adu kr��enia nale�y serce jako narz�d centralny, zesp� naczy� krwiono�nych, uk�ad ch�onny oraz narz�dy krwiotw�rcze. U cz�owieka kr��enie krwi jest zamkni�te, tworzy dwa uk�ady - kr��enie ma�e, czyli p�ucne i kr��enie du�e. Schemat kr��enia ma�ego jest nast�puj�cy: z prawej komory serca wychodzi pie� p�ucny i dzieli si� na dwie t�tnice p�ucne praw� ii lew�. Po wej�ciu do odpowiedniego p�uca t�tnica rozga��zia si� stopniowo, a� dochodzi do naczy� w�osowatych, kt�re oplataj� g�st� sieci� p�cherzyki p�ucne. Tu nast�puje wymiana gaz�w mi�dzy hemoglobin� czerwonych cia�ek krwi a powietrzem zawartym w p�cherzykach p�ucnych. Z �o�yska kapilar�w wychodz� drobne �y�ki, nast�pnie �y�y p�ucne, w liczbie czterech, dwie z ka�dego p�uca, uchodz� do lewego przedsionka serca. Kr��enie ma�e jest wi�c zawarte mi�dzy praw� komor�, p�ucami i lewym przedsionkiem. Kr��enie du�e zaczyna si� aort�, kt�ra wychodzi z lewej komory serca, przechodzi w �uk, nast�pnie w aort� piersiow�, ta przechodzi przez przepon� do jamy brzusznej jako aorta brzuszna. Daje ona szereg rozga��zie�, kt�re przechodz� w coraz mniejsze a� do sieci kapilar�w, kt�re stykaj�c si� z kom�rkami narz�d�w i tkanek umo�liwiaj� wymian� gazow� wewn�trzn� tj. oddanie pobranego w p�ucach tlenu. Z kapilar�w wychodz� naczynia �ylne, kt�re ostatecznie zbieraj� si� w dwa du�e pnie �ylne: �y�� g��wn� g�rn� i �y�� g��wn� doln�, kt�re uchodz� do prawego przedsionka serca. Naczynia krwiono�ne dzielimy na naczynia t�tnicze, �ylne i w�osowate, czyli kapilary. Ka�de naczynie krwiono�ne posiada ga��� zbudowan� z tych samych element�w. �ciana naczynia w�osowatego sk�ada si� z warstwy kom�rek �r�db�onka wzmocnionych delikatnymi w��kienkami tkanki ��cznej. W miar� zwi�kszania si� przekroju naczynia, grubieje jego �ciana i w naczyniach �rednich sk�ada si� podobnie zreszt� jak w naczyniach wi�kszych z trzech warstw, z b�ony wewn�trznej, �rodkowej i zewn�trznej. B�ona wewn�trzna jest zbudowana z tkanki ��cznej i wy�cielona �r�db�onkiem, dzi�ki czemu jest idealnie g�adka. B�ona �rodkowa posiada opr�cz tkanki ��cznej z w��knami spr�ystymi w��kna mi�sne g�adkie. Warstwa zewn�trzna jest ��cznotkankowa. Grubo�� poszczeg�lnych warstw i zawarto�� w nich w��kien spr�ystych i mi�snych jest r�na, st�d podzia� naczy� t�tniczych na naczynia typu mi�snego i spr�ystego. T�tnic� nazywamy takie naczynie, kt�re wyprowadza krew z serca bez wzgl�du na zawarto�� w niej tlenu, aort� p�ynie krew t�tnicza, t�tnic� p�ucn� p�ynie krew �ylna. �y�� nazywamy takie naczynie, kt�re doprowadza krew do serca, r�wnie� niezale�nie od zawarto�ci tlenu czy dwutlenku w�gla - �y�ami g��wnymi p�ynie krew �ylna, �y�ami p�ucnymi p�ynie krew t�tnicza. �y�y posiadaj� �ciany zbudowane tak jak naczynia t�tnicze, r�ni� si� jedynie tym, �e �ciany ich s� cie�sze, posiadaj� mniej element�w spr�ystych, jedynie ich warstwa, zewn�trzna jest grubsza. Zwi�zane to jest z tym, �e ci�nienie krwi w �y�ach jest niskie lub nawet ujemne, a w naczyniach t�tniczych ci�nienie jest wysokie i ich �ciany musz� by� bardziej wytrzyma�e. Naczynia �ylne dzielimy na naczynia powierzchowne czyli podsk�rne i naczynia g��bokie . Naczynia powierzchowne le�� w wiotkiej tkance podsk�rnej cz�sto otoczone tkank� t�uszczow�. Naczynia g��bokie towarzysz� naczyniom t�tniczym wedle pewnego schematu, a mianowicie t�tnicy mniejszej towarzysz� dwie �y�y, t�tnicy wi�kszej tylko jedna. W niekt�rych cia�a np. w miednicy mniejszej naczynia �ylne tworz� splot �ylny zamiast naczy� podw�jnych czy pojedynczych. �y�y powierzchowne biegn� niezale�nie od uk�adu naczy� t�tniczych i maj� swoje w�asne nazwy. �y�y powierzchowne uchodz� do �y� g��bokich. Naczynia �ylne posiadaj� wewn�trz zastawki z�o�one z dw�ch p�atk�w, kt�re kieruj� pr�d krwi zawsze do serca - zastawki s� wi�c w tych �y�ach, w kt�rych krew p�ynie od do�u do g�ry jak to ma miejsce w �y�ach ko�czyn g�rnych i dolnych. Serce Serce jest narz�dem zbudowanym z mi�nia sercowego. Le�y w klatce piersiowej, bardziej po stronie lewej. Ma kszta�t sp�aszczonego sto�ka wielko�ci mniej wi�cej odpowiadaj�cej wielko�ci pi�ci. O� d�uga serca biegnie od strony prawej, g�ry i ty�u, ku stronie lewej, ku przodowi i ku do�owi. Podstawa serca jest zwr�cona ku ty�owi i na prawo, a koniuszek serca przylega do przedniej �ciany klatki piersiowej, w pi�tym mi�dzy�ebrzu po stronie lewej. Serce spoczywa na �rodku �ci�gnistym przepony. Zale�nie od s�siedztwa wyr�nia si� na sercu powierzchni� przeponow�, mostkowo_�ebrow� i p�ucn�. Serce sk�ada si� z czterech cz�ci, z dw�ch przedsionk�w, prawego i lewego oraz dw�ch kom�r, prawej i lewej. Podzia� serca zaznacza si� na jego powierzchni zewn�trznej. Mi�dzy przedsionkami i komorami biegnie bruzda okr�na zwana bruzd� wie�cow� serca, mi�dzy komorami biegnie bruzda mi�dzykomorowa przednia i tylna. Obie te bruzdy schodz� si� przy koniuszku serca. Wewn�trz serca mi�dzy przedsionkami znajduje si� przegroda mi�dzyprzedsionkowa, cienka, b�oniasta, mi�dzy komorami znajduje si� przegroda mi�dzykomorowa, kt�ra w odcinku dolnym jest mi�sna, w odcinku g�rnym, znacznie mniejszym, jest b�oniasta. Pomi�dzy prawym przedsionkiem i praw� komor� jest uj�cie przedsionkowo_komorowe prawe, a w nim jest zastawka tr�jdzielna. Mi�dzy przedsionkiem lewym i lew� komor� jest uj�cie przedsionkowo_komorowe lewe, a w nim zastawka dwudzielna. Do prawego przedsionka wpada �y�a g��wna g�rna, �y�a g��wna dolna i zatoka wie�cowa serca. Wszystkie te trzy naczynia prowadz� krew �yln�. Ze �ciany przedniej przedsionka prawego wyrasta uszko prawe, kt�re posiada na swej powierzchni wewn�trznej pasma mi�sne u�o�one mniej wi�cej r�wnolegle, zwane mi�niami grzebieniastymi. Pozosta�a cz�� przedsionka posiada �ciany zupe�nie g�adkie. Komora prawa ma na swej powierzchni wewn�trznej Liczne r�nokierunkowo u�o�one beleczki mi�sne oraz trzy mi�nie brodawkowe, kt�re wpuklaj� si� do �wiat�a komory. Od szczyt�w mi�ni brodawkowych odchodz� nitki �ci�gniste, kt�re przyczepiaj� si� do komorowej powierzchni p�atk�w zastawki tr�jdzielnej. Obecno�� tych nitek umo�liwia wygi�cie si� zastawki do przedsionka. Z prawej komory wychodzi pie� p�ucny, a jego odej�cie posiada zastawk� z�o�on� z trzech p�atk�w w kszta�cie gniazd jask�czych, st�d nazwa zastawka p�ksi�ycowata. Ka�dy p�atek posiada w �rodku swego wolnego brzegu ma�y guzeczek, kt�ry uszczelnia p�atki zastawki przy zamykaniu si�. Przedsionek lewy jest podobny do prawego. Z jego �ciany przedniej wyrasta uszko lewe, mniejsze od prawego, posiadaj�ce mi�nie grzebieniaste, reszta przedsionka jest g�adka. Do przedsionka uchodz� cztery �y�y p�ucne prowadz�ce krew t�tnicz�. Komora lewa posiada podobnie jak prawa mi�nie brodawkowe, ale w liczbie dw�ch i odchodz�ce od nich nitki �ci�gniste od p�atk�w zastawki dwudzielnej. Powierzchnia wewn�trzna ma beleczki mi�sne. Z lewej komory wychodzi najwi�ksza t�tnica zwana aort�. Jej odej�cie posiada zastawk� p�ksi�ycowat�, tak jak odej�cie pnia p�ucnego. �ciana serca jest zbudowana z trzech warstw podobnie jak �ciana naczynia krwiono�nego. Wn�trze serca wy�ciela wsierdzie, delikatne prze�roczyste. G��wn� mas� �ciany tworzy mi�sie� sercowy. Jest on zale�nie od odcinka serca r�nej grubo�ci. �ciany przedsionk�w s� cienkie, �ciana komory prawej ma oko�o 3 mm grubo�ci, �ciana komory lewej jest trzykrotnie grubsza od �ciany komory prawej, dochodzi do grubo�ci jednego centymetra. Na zewn�trz serce jest okryte osierdziem, czyli b�on� surowicz�, kt�ra jest g�adka, l�ni�ca i prze�roczysta, tak �e wida� kolor mi�nia sercowego czerwono_brunatny i biegn�ce powierzchownie naczynia krwiono�ne serca. Mi�dzy przedsionkami i komorami w otoczeniu uj�� przedsionkowo_komorowych i odej�cia pnia p�ucnego, i aorty znajduj� si� cztery pier�cienie w��kniste, kt�re wraz z oddzielaj�cymi je od siebie dwoma tr�jk�tami tworz� tak zwany szkielet serca. Nazwa pochodzi st�d, �e te warstwy tkanki ��cznej s�u�� za miejsca przyczepu warstwy mi�snej przedsionk�w i kom�r. Ka�dy przedsionek posiada ww�asn� warstw� mi�sn� i na zewn�trz mi�sie� wsp�lny, podobnie komory, ka�da ma w�asn� i wsp�ln� zewn�trzn� warstw�. ��cznikiem mi�dzy mi�niami kom�r i przedsionk�w jest uk�ad przewodz�cy serca. Serce posiada w�asny uk�ad kr��enia. Od cz�ci wst�puj�cej aorty odchodz� dwa naczynia wie�cowe, t�tnica wie�cowa prawa i lewa. T�tnica wie�cowa prawa przechodzi na stron� tyln� serca le��c w bru�dzie wie�cowej i unaczynia prawy przedsionek, praw� komor�, cz�� tyln� przegrody mi�dzykomorowej i cz�ciowo komor� lew�. T�tnica wie�cowa lewa dzieli si� na ga��� mi�dzykomorow� przedni� i ga��� okalaj�c�. Ga��� przednia biegnie w bru�dzie mi�dzykomorowej przedniej, za� ga��� okalaj�ca przechodzi na stron� tyln� serca. T�tnica wie�cowa lewa unaczynia lewy przedsionek, lew� komor�, cz�� przedni� przegrody mi�dzykomorowej i cz�ciowo komor� praw�. Ze �cian serca krew odp�ywa �y�ami kt�re zbieraj� si� w zatok� wie�cow� serca,le��c� w bru�dzie wie�cowej, kt�ra uchodzi do prawego przedsionka serca. Serce posiada podw�jny system nerwowy. Serce jest unerwione przez splot sercowy, powsta�y z wymieszania rozga��zie� nerw�w uk�adu sympatycznego, kt�re przyspieszaj� czynno�ci serca, i uk�adu parasympatycznego, kt�re zwalniaj� czynno�� serca. Opr�cz tego serce posiada specjalny uk�ad zwany uk�adem przewodz�cym, z�o�ony ze zgrupowa� kom�rek i ��cz�cych je w��kien. Grupy kom�rek le�� w prawym przedsionku jako w�ze� zatokowo_przedsionkowy i przedsionkowo_komorowy. Z w�z�a Przedsionkowo_komorowego wychodzi p�czek w��kien, kt�ry biegnie po obu stronach przegrody mi�dzykomorowej i dochodzi do mi�ni brodawkowych i beleczek mi�snych na �cianach kom�r. Uk�ad przewodz�cy reguluje kolejno�� pracy poszczeg�lnych odcink�w serca - skurcz przedsionk�w, skurcz kom�r i rozkurcz. Kr��enie ma�e czyli p�ucne Z prawej komory serca wychodzi mi�sie� p�ucny. Kieruje si� ku stronie lewej, wchodzi pod �uk aorty i dzieli si� na t�tnic� p�ucn� praw� i lew�. Ka�da z nich wchodzi do odpowiedniego p�uca, biegnie razem z oskrzelem i dzieli si� podobnie jak oskrzela na rozga��zienia coraz drobniejsze. Dochodzi do p�cherzyk�w p�ucnych i otacza je g�st� sieci� naczy� w�osowatych. Dzi�ki temu, �e �ciana p�cherzyka p�ucnego i �ciana naczynia w�osowatego s� zbudowane z pojedynczej warstwy kom�rek, jest mo�liwa wymiana gazowa. Z p�cherzyk�w p�ucnych przechodzi do krwi tlen i tworzy nietrwa�e po��czenie z hemoglobin� czerwonych cia�ek krwi, za� z krwi przechodzi do p�cherzyk�w p�ucnych dwutlenek w�gla. Krew zawieraj�ca tlen przechodzi z �o�yska kapilar�w przez �y�ki do �y� wi�kszych i wyp�ywa z ka�dego p�uca dwoma �y�ami p�ucnymi, i wp�ywa do lewego przedsionka serca. Czasem liczba �y� p�ucnych jest mniejsza lub wi�ksza, co nie posiada �adnego znaczenia praktycznego. kr��enie du�e Z lewego przedsionka serca krew t�tnicza wp�ywa do lewej komory. Z lewej komory wychodzi aort�. Kieruje si� pocz�tkowo ku stronie prawej tworz�c cz�� wst�puj�c�, nast�pnie zatacza �uk skierowany ku stronie lewej, tworz�c cz�� wst�puj�c�, nast�pnie zatacza �uk skierowany ku stronie lewej i ku ty�owi, i przechodzi w aort� piersiow�, lub zst�puj�c�. aorta piersiowa biegnie wzd�u� kr�gos�upa, przechodzi przez rozw�r aortowy, w przeponie do jamy brzusznej i zmienia nazw� na aort� brzuszn�. Aorta brzuszna dochodzi do poziomu czwartego kr�gu l�d�wiowego i dzieli si� na dwa naczynia ko�cowe, dwie t�tnice biodrowe wsp�lne, praw� i lew�. Od cz�ci wst�puj�cej aorty odchodz� naczynia wie�cowe serca unaczyniaj�ce mi�sie� sercowy. Od �uku aorty odchodz� trzy naczynia. S� to, id�c kolejno od strony prawej - pie� ramienno_g�owowy, kt�ry dzieli si� na t�tnic� szyjn� wsp�ln� praw� i t�tnic� podobojczykow� praw�, dalej t�tnica wsp�lna szyjna lewa i t�tnica wsp�lna szyjna lewa i t�tnica podobojczykowa lewa. T�tnica szyjna wsp�lna prawa i lewa dzieli si� na t�tnic� szyjn� zewn�trzn�, kt�ra unaczynia szyj�, twarz i powierzchowne cz�ci g�owy, i na t�tnic� szyjn�, wewn�trzn�, kt�ra wchodzi do jamy czaszki, i unaczynia dwie trzecie m�zgowia oraz zawarto�� oczodo�u. T�tnica podobojczykowa przechodzi na ko�czyn� g�rn�, odpowiednio po stronie prawej i lewej