UNIWERSYTET IM. ADAMA MICKIEWICZA SERIA FILOZOFIA I LOGIKA NR 71 Danuta Sobczyńska SZTUKA BADAŃ EKSPERYMENTALNYCH Z zagadnień filozofii i metodologii eksperymentu naukowego POZNAŃ 1993 ABSTRACT. Sobczyńska Danuta, Sztuka badań eksperymentalnych. Z zagadnień filozofii i metodologii eksperymentu naukowego (The art of experimental research. Problems of the philosophy and methodology of scientific experiment). Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza (Adam Mickiewicz University Press). Poznań 1993 r. Text in Polish with a summary in English; pp. 159. ISBN 83-232-0513-2. ISSN 0083-4246. The book is devoted to the philosophy and methodology of experiments in natural sciences. The author presents three basie orientations in eontemporary considerations of the role of experiment: H. Dingler's con-ventionalism, A.W. Achutin's historical and dialectical point of view and a new experimentalism developed by I. Hacking, P. Galison and A. Franklin. The problems of definition and elassification of experiments as well as problems of thought and mathematicai experiments are considered. The book also deals with a future of expe-rimental studies and with experimental paradox. Considering the "art of experimental research" the author's opinion is that the experimental activity in sciences is not fully algorithmisized. Some explanations of this view have been given. Danuta Sobczyńska, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza (Adam Mickiewicz University), Zakład Filozofii Techniki (Department of the Philosophy of Technology), ul. Szamarzewskiego 89c, Poznań - Poland. ISBN 83-232-0513-2 ISSN 0083-4246 WYDAWNICTWO NAUKOWE UNIWERSYTETU IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU Wydanie I. Nakład 520+80 egz. Ark. wyd. 15,25. Ark. druk. 10. Papier cfffset Oddano do druku w styczniu 1994 T. Druk ukończono w lutym 1994 r. WYKONANO W ZESPOLE REDAKCYJNO-WYDAWNICZYM WLOP, POZNAŃ. UL. KOŚCIUSZKI 92 6 \03) RM Spis treści Wprowadzenie 5 1. Podstawowe orientacje w filozofii eksperymentu 10 1.1. Uwagi wstępne 10 1.2. H. Dinglera empiryczny aprioryzm matrycowy 12 1.2.1. Struktura działań eksperymentalnych w filozofii Dinglera 13 1.2.2. Typy badań eksperymentalnych a ustalanie praw przyrody 15 1.3. W kręgu myśli materialistyczno-dialektycznej 17 1.3.1. Sokratyczna misja eksperymentu nowożytnego wujęciu A. W. Achutina 18 1.3.2. Myślowa i przedmiotowa strona eksperymentu 19 1.4. Nowy eksperymentalizm 20 1.4.1. Charakterystyka i znaczenie eksperymentu 21 1.4.2. Związki między eksperymentem i teorią 23 1.4.3. Nowy eksperymentalizm w sporze realizm-antyrealizm 26 1.5. Podsumowanie i porównanie. Główne kategorie poznawcze i operacyjne w filozofii ekspe rymentu 29 1.5.1. Spór między realizmemi anty realizmem 29 1.5.2. Zagadnienie praktyki badań eksperymentalnych 31 1.5.3. Idealizacja i stopniowa konkretyzacja w badaniach naukowych 33 1.5.4. Eksperyment i teoria 34 1.5.5. Zagadnienie „głębi wyjaśnień" w badaniach naukowych 35 1.5.6. Badania eksperymentalne jako dziedzina twórczości ludzkiej 37 2. O sztuce badań empirycznych 39 2.1. Uwagi wstępne 39 2.2. Różne oblicza eksperymentowania 40 2.3. O eksperymentowaniu jako grze 43 2.4. O badaniach eksperymentalnych jako sztuce wykonawczej 45 2.5. Teoretycy i eksperymentatorzy 46 2.6. Sztuka eksperymentalna w refleksji badaczy 48 3. W poszukiwaniu definicji eksperymentu 51 3.1. O zakresach znaczeniowych terminów „eksperyment'', „doświadczenie'', „obserwacja'' . . 51 *> 3.1.1. Eksperyment 52 3.1.2. Doświadczenie 53 3.1.3. Obserwacja 55 3.2. Spory o definicję eksperymentu 57 3.2.1. Eksperyment jako sprawdzian hipotezy 57 3.2.2. Aktywność badacza jako wyróżnik eksperymentowania 59 3.2.3. Definiowanie poprzez zestawienie eksperymentu z obserwacją 60 3.2.1. 4 . Między obserwacją a eksperymentem 62 4.1. Eksperyment jako procedura obserwacyjna 62 4.2.0 dwóch skrajnościach i o „pozycji środka". Eksperyment obserwacyjny i eksperyment eksplo racyjny • 64 4.3.0 statusie metod obserwacyjnej i eksperymentalnej 67 4.4. Kilka uwag podsumowujących 69 5. Wokół problemów typologii eksperymentów 71 5.1. Uwagi wstępne 71 5.1.4,.F. Bacona typologia eksperymentów 72 5.1.2. WsplSc^ńeTyptstcrgiBTKperyrhentow 75 5.2. Struktura sytuacji eksperymentalnej jako podstawa typologii eksperymentów 79 5.2.1. Struktura sytuacji eksperymentalnej 80 5.2.2. Typologia eksperymentu według cech ogólnych 82 5.2.3. Typologia eksperymentów ze względu na strukturę sytuacji eksperymentalnej .... 85 5.2.4. Przykłady 90 6. Kategoria eksperymentu myślowego 92 6.1. Znaczenie eksperymentu myślowego w nauce i metodologii 92 6.2. E. Mach o eksperymencie myślowym 96 6.3. A. Einstein ó eksperymencie myślowym 100 6.4. Próba typologii eksperymentów myślowych . 104 7. Eksperyment matematyczny oraz zasady modelowania matematycznego 108 7.1. O statusie eksperymentu matematycznego 108 7.2. Specyfika eksperymentu matematycznego 110 7.3. Eksperyment komputerowy-analiza przykładu 113 8. Matematyczne teorie eksperymentu 116 8.1. U początków strategii eksperymentalnych 116 8.2. Nowe zasady planowania eksperymentów 118 8.3. Wstęp do planowania eksperymentów -tworzenie modeli matematycznych 121 8.4. Matematyczne plany eksperymentów 124 9. Paradoksy i dylematy eksperymentowania 128 9.1. Uwagi wstępne 128 9.2. Paradoks deformacji 130 9.3. Paradoks sztuczności 131 9.4. Paradoksy eksperymentowania myślowego. Udział eksperymentów myślowych w rozwiązywa niu sprzeczności myślenia naukowego 135 9.5. Między sztuką a techniką badań czyli o równowadze miedzy treścią a formą 138 10. Perspektywy eksperymentowania 142 10.1. Z punktu widzenia teorii 142 10.2. Kierunki rozwoju eksperymentalnych dziedzin wiedzy 146 10.3. Uwagi końcowe 149 Literatura 152 The art of experimental research. Problems of the philosophy and methodology of scientific experiment (Summary) 158 Wprowadzenie Niniejsza praca poświęcona jest rozważaniom nad istotą eksperymentu i jego znaczeniem dla nauk przyrodniczych oraz filozofii i metodologii tych nauk. W klasycznej filozofii nauki problematyka badań eksperymentalnych postrzegana była w dość wąskim wymiarze. Występowała w niej tendencja do ignorowania lub wręcz lekceważenia tej tematyki. Wyniki badań empirycznych traktowano jako „dane" nie nastręczające dalszych problemów. Pozytywistyczni i postpozytywistyczni filozofowie nauki niechętnie na ogół wnikali w bardziej szczegółowe, techniczne, metodyczne i podmiotowe aspekty eksperymentowania. Obcowali chętniej z „wiedzą gotową", niż z wiedzą in statu na-scendi; raczej z kontekstem uzasadniania niż z kontekstem odkrywania. Wiedzę naukową traktowali jako „naukę czystą", a nie jako działalność poznawczą powiązaną wielostronnie z praktycznymi i technologicznymi realiami bytowania ludzkości. Tego rodzaju perspektywa filozoficzna nie jest już dzisiaj ani jedyna, ani wyraźnie dominująca. Zmiany w organizacji badań naukowych, wzrost skali przedsięwzięć eksperymentalnych, widoczna w wielu dziedzinach dominacja eksperymentu nad teorią wywierają stały i zauważalny wpływ również na filozofię nauki. Działalność eksperymentalna przyrodników staje się przedmiotem zainteresowania filozofów; zdarza się, że autorzy piszący o eksperymencie występują jednocześnie w roli uczonych, filozofów i historyków nauki. W okresie dziesięcioleci wynalazków, które nastąpiły po II wojnie światowej w filozofii nauki badano ciągle istotę myślenia naukowego oraz ewolucję kluczowych idei i koncepcji teoretycznych. Jednakże już u progu lat sześćdziesiątych odnotować można, za F.L. Holmesem1, kilka pozycji z zakresu historii nauki, które radykalnie zrywają z dotychczasową tradycją i koncentrują się na przełomowych eksperymentach nauki nowożytnej. Młodsza generacja historyków i socjologów nauki angażuje się jeszcze bardziej w empiryczne aspekty badań. Nowa orientacja badawcza sygnuje się akronimem NHS - 1 F.L. H o 1 m e s, Do We Understand Historically How Experimental Knowledge Is Acąuired? „History of Science", XXX 1992, s. 119- 136; jako szczególnie znamienne dla rodzącego się zainteresowania empirycznym aspektem nauki nowożytnej autor wymienia prace: I.B. C o h e n, Franklin and Newton: An Inquiry into SpeculatWe Newtonian Experimental Science and Franklin's Work in Electricity as an Example Thereof, Phila-delphia 1956; H. G u e r 1 a c, Lavoisier - The Crucial Year: The Background and Origin of His First Experi-ments on Combustion in 1772, Ithaka 1961; L.P. Williams, Michael Faraday, New York 1966. new history and sociology of science. Takiego samookreślenia dokonali H. Collins i S. Shapin, współautorzy wydanego niedawno zbioru artykułów Teaching the History of Science . Celem esejów publikowanych w tej pracy jest „zrozumienie natury i istoty eksperymentu". W nurcie NHS, określanym czasami krócej jako „socjologia wiedzy", opublikowano ostatnio, na starym i na nowym kontynencie, kilka wartościowych pozycji , ukazujących „kulisy" laboratoriów, realia pracy współczesnych eksperymentatorów oraz relacje personalne w obrębie grup naukowców. W literaturze metodologicznej, zwłaszcza zachodniej, ścierają się ze sobą dwie biegunowo różne orientacje - teoretycyzm i eksperymentalizm . Sytuacja ich wzajemnej opozycji i ewentualnego dialogu jest jednak wielce złożona. Eksperymentalizm, powstały w połowie lat osiemdziesiątych, znajduje się ciągle w fazie tworzenia własnych założeń. Jego przedstawiciele poświęcają wiele uwagi burzeniu stereotypów i rozszyfrowywaniu mitów myślenia teoretycystycznego. Teoretycyści z kolei z trudem rezygnują z takich dogmatów filozofii nauki, jak prymat teorii nad badaniami empirycznymi lub służebna rola eksperymentu względem teorii. Przedstawiciele obu nurtów mówią ponadto różnymi językami: eksperymentaliści stworzyli styl żywej narracji, bazującej na współczesnej praktyce nauki; teoretycyści preferują rozważania logiczne, a przykłady do nich czerpią na ogół z historii przyrodoznawstwa. Oba te kierunki uwikłane są w spór teoriopoznawczy stanowiący oś rozwojową dawnej i współczesnej filozofii nauki: spór realizmu z antyrealizmem. Nietrudno zauważyć, że koncepcje antyrealistyczne bliższe są nurtowi teoretycystycznemu, opcja realistyczna zaś - eksperymentalizmowi. W poszczególnych koncepcjach kwestia ta jest jednak bardziej złożona, a jej rozwiązania różnorodne i nieraz zaskakujące . W polskiej filozofii nauki badania nad istotą i znaczeniem eksperymentu stanowią znaczny dorobek. Składają się nań wnikliwe i erudycyjne studia J. Sucha6 nad zagadnieniami weryfikacji wiedzy, sytuacją rozstrzygającą w nauce, statusem experimentum crucis oraz koncepcją holizmu teoretyczno-eksperymentalnego. Prace L. Nowaka i jego współpracowników pozwalają rekonstruować procedury idealizacji i stopniowej konkre- H. C o 1 1 i n s, S. S h a p i n, Experiment, Science Teaching and the New History and Sociology of Science, w: Teaching the History of Science, (red. M. Shortland, A. Warwick), Oxford 1989, s. 67 - 79. 3D. Gooding, T. Pinch, S. Schaffer (red.), The Uses of Experiment: Studies in the Natural Sciences, Cambridge 1989; P.Kosso, Observability and Observation in Physical Science, Synthese Libra-ry, 1989. E. LeGrand (red.), Experimental Inąuires, Kluwer Academic Publishers 1990 USA; D. G o o d i n g, Experiment in the Making of Meaning. Humen Agency in Scientific Observation and Experiment, Kluwer Academic Publishers, 1990 USA. Jako „nowy eksperymentalizm" określa się koncepcje (scharakteryzowane poniżej) trzech autorów: I. H a c k i n g, Representing and Intervening, Cambridge 1983; A. F r a n k 1 i n, The Neglect of Experiment, Cambridge 1986; P. G a 1 i s o n, How Experiments End, Chicago London 1987; na temat teoretycyzmu i ekspe-rymentalizmu pisze np. P. Z e i d 1 e r, Theorie und Experiment im Licht gegenwartiger Philosophie der Wis-senschaften, w: Zur Fragen der heutigen Theorie und Methodologie der wissenschaftlichen Erkenntnis, (red. J. Such, J. Wiśniewski, I.Czerwonogóra, B. Husak), Poznań 1992. Por. P. G i z a, Realizm I. Hackinga a konstruktywny empiryzm B. van Fraassena, praca doktorska pod kier. E. Pietruskiej-Madej, (maszynopis), Warszawa 1991; P. Ze i dl er, Spór o realizm we współczesnej filozofii nauki, „Colloąuia Communia" (1 - 3), styczeń-czerwiec 1991; por również inne artykuły w tym numerze. J. S u c h, Czy istnieje experimentum crucis? Warszawa 1975; tenże, Problemy weryfikacji wiedzy, Warszawa 1975. L. N o w a k, Zasady marksistowskiej filozofii nauki, Warszawal974; tenże, Wstęp do idealizacyjnej teorii nauki, Warszawa 1977. W. Patryas, Eksperyment a idealizacja, Warszawa-Poznań 1976. tyzacji przeprowadzane w szerokim spektrum nauk empirycznych. Procedura konkretyzacji (faktualizacji, praktycznej idealizacji) charakteryzuje komponentę empiryczną wiedzy naukowej i pozwala dla niej znaleźć konotacje w operacjach teoretycznych. Badania J. Szymańskiego rozwijają niektóre z tych wątków, zwłaszcza w koncepcji wielopoziomowej struktury holistycznej wyjaśniania i sprawdzania wiedzy empirycznej. J. Szy-mański dzieli z nowymi eksperymentalistami ich „urzeczenie technologią", dostrzegając liczne i wielostronne powiązania badań eksperymentalnych w nauce z rozwojem technik i technologii przemysłowych. Naukę eksperymentalną, wynalazczość techniczną, związki nauki i przemysłu osadza w szerszym kontekście refleksji humanistycznej S. Amsterdamski9. Podmiotowy aspekt działalności poznawczej i praktycznej człowieka jest przedmiotem obszernej monografii Z. Cac-kowskiego . Autor ten zajmuje się również empirycznymi procedurami poznawczymi. Szczególnie cenne są jego studia porównawcze nad obserwacją i eksperymentem1'. Badania polskich filozofów nauki wnoszą zatem spory zasób nowej i często nowatorskiej myśli do rozważań nad eksperymentem. Sytuują się one raczej w nurcie teorety-cyzmu niż eksperymentalizmu; podejmując dialog z klasykami nurtu postpozytywis-tycznego, rozwijają się niewątpliwie w pewnej izolacji od „obrazoburczych" współczesnych koncepcji zachodnich. Badania nad tymi ostatnimi zresztą dopiero się w Polsce rozpoczynają . Tymczasem potrzeba nowego i odmiennego od dawnych wzorów spojrzenia na eksperyment daje znać o sobie nie tylko ze strony filozofii nauki, lecz i ze strony samych przyrodników, u których następuje znaczny przełom w rozwoju samoświadomości metodologicznej. W myśli współczesnej pojawia się niewątpliwie potrzeba zacieśnienia dialogu między filozofami nauki i naukowcami, którzy autentycznie, twórczo i świadomie uprawiają swoją dziedzinę wiedzy. W mojej książce wiele korzystam z przemyśleń tego typu uczonych. W prezentowanej pracy, w rozdziale 1, problematyka filozoficznego postrzegania i wartościowania eksperymentu zilustrowana jest rozważaniami nad trzema wyraźnie różnymi koncepcjami: dialektyczno-historyczną A.W. Achutina, konwencjonalistyczno-aprioryczną H. Dinglera, oraz eksperymentalistyczną I. Hackinga, P. Galisona, A. Fran-klina. Dwie ostatnie orientacje znane są w polskiej literaturze metodologicznej z niewielu publikacji , nie dają zatem podstaw do szerszej dyskusji. Już jednak na obecnym etapie badań widać, jak różnie postrzegane bywają funkcje poznawcze eksperymentu, jego uwikłania teoretyczne i rola wobec teorii, wreszcie element aktywności i twórczości badacza zajmującego się działalnością eksperymentalną. Rozmaite funkcje, elementy i ce- J. Szymański, Rola teorii i techniki w eksperymentalnym testowaniu wiedzy, Poznań 1982. 9 S. Amsterdamski, Między historią a metodą, Warszawa 1983; tenże, Między doświadczeniem a metafizyką, Warszawa 1973; tenże, Natura a porządek świata, Warszawa 1983. 10 Z. C a c k o w s k i, Człowiek jako podmiot działania praktycznego i poznawczego, Warszawa 1979. "z. Cackowski,O teorii poznania i poznawania, Warszawa 1968 12 Por. np.: W. K r a j e w s k i, Czy prawa nauki są prawdziwe? (recenzja książki N. Cartwright, How the Laws ofPhysics Lie? Oxford 1983) „Studia Filozoficzne" (5) 1986; A. G r o b 1 e r, Między realizmem a in- strumentalizmem: empiryzm konstruktywny, „Colloąuia Communia" (1 - 3) 1991. 13 D. Sobczyńska, Hugona Dinglera filozofia badań empirycznych, w: Rozprawy i szkice z filozofii i metodologii nauk, (red. J. Such, E. Pakszys, I. Czerwonogóra), Warszawa - Poznań 1992; D. Sobczyń ska, Wokół filozofii eksperymentu. Poglądy »nowego eksperymentalizmu«, w: Teoria i doświadczenie, (red. J. Such, J. Wiśniewski), Poznań 1992. chy eksperymentu podkreślane w wyżej wymienionych koncepcjach tworzą zawiłą mozaikę, której główne motywy staram się zarysować w podrozdziale 1.5. Zaproponowane w nim „kategorie operacyjne i poznawcze eksperymentu" mogą okazać się przydatne w dalszych dyskusjach nad miejscem eksperymentu w nauce współczesnej. Przedstawiony w powyższych rozważaniach szkic filozoficznego ujęcia eksperymentu naukowego stanowi podstawę do rozpatrywania go jako wysoce złożonej i wyspecjalizowanej umiejętności, którą określam jako sztukę badań eksperymentalnych. Analizując elementy tej sztuki, akcentuję jej aspekty podmiotowe, twórcze zaangażowanie badaczy w „grę" ze światem zjawisk i rzeczy. Sztuka eksperymentalna posiada aspekt manualno-wykonawczy, manifestujący się w badaniach realnych, oraz intelektu-alno-koncepcyjny, właściwy zarówno eksperymentowi realnemu, jak i myślowemu. Jednocześnie pragnę wykazać, iż postępująca dzisiaj ekspansja eksperymentu w nauce oraz doskonalenie jego „sztuki" jest wyrazem szerszego prądu kulturowego: rozwijającego się „eksperymentalistycznego" nastawienia ludzi - i ludzkości - do świata, przyrody i środowiska cywilizacyjnego. Zagadnieniom tym poświęcony jest rozdział 2, aczkolwiek wątek „sztuki eksperymentalnej" nie przestaje być ważny i w dalszych częściach pracy. Na obecnym etapie badań nad eksperymentem nie mniej ważne od naszkicowania indywidualnej jego koncepcji wydaje się stworzenie systematycznego i w miarę kompletnego studium poświęconego tej formie badań. Badania eksperymentalne w naukach przyrodniczych posiadają historię odrębną od historii koncepcji teoretycznych. Odznaczają się nie tylko odmiennością metod (co oczywiste), lecz i wytworzonych szkół, stylów, tradycji. W nauce współczesnej status i autonomię badań empirycznych umacniają pozostające na ich usługach potężne środki techniczne i skomplikowane technologie. Stanowi to istotny powód do zrewidowania i przewartościowania klasycznych ustaleń metodologii w dziedzinie zagadnień semantycznych, definicyjnych i typologicznych związanych z eksperymentowaniem. W rozdziałach 3, 4 i 5, poświęconych tym kwestiom, znajduje się sporo materiału przeglądowego, jak również propozycje autorki dotyczące, przykładowo, wprowadzenia kategorii „eksperyment obserwacyjny" lub „struktura sytuacji eksperymentalnej". Ta ostatnia stanowi podstawę wszechstronnej i otwartej na nowe trendy rozwojowe typologii eksperymentów naukowych. W szerzej rozumianym pojęciu eksperymentu mieszczą się dwie jego formy niezbyt często rozważane w filozofii nauki. Mowa o eksperymencie myślowym i matematycznym (rozdziały 6 i 7). Status eksperymentu zdobyły one stosunkowo niedawno; pojęcie „eksperymentu matematycznego", o ile się orientuję, nie występuje w filozofii zachodniej. Specyfika obu odmian eksperymentu, wielość form, w jakich mogą się przejawiać, zastosowanie techniki komputerowej w eksperymencie matematycznym - to elementy rozwijającej się sztuki badań eksperymentalnych w jej płaszczyźnie konceptualnej. Badania eksperymentalne w nauce stanowią formę społeczno-historycznej praktyki poznawczej. Śledząc jej wątki szczegółowe, np. rozwój poszczególnych technik badawczych lub pomiarowych, nie można tracić z pola widzenia całości tej praktyki. Badacze z pokolenia na pokolenie doskonalą swoje umiejętności i przekazując je następcom, tworzą szkoły, budują tradycję. Eksperymentując - uczą się eksperymentować. Dzisiaj jesteśmy świadomi „efektów ubocznych" tego procesu: powstania nowej wiedzy - wiedzy o samym eksperymentowaniu. Obejmuje ona zalecenia metodyczne dotyczące przed- miotowej strony badań, jak również nowe strategie za pomocą których uczeni próbują w całościowy sposób rozpatrywać duże i złożone całości problemowe, skomplikowane układy wieloczynnikowe itp. Strategie te wyrażają się w rozmaitych sposobach modelowania matematycznego i w tworzeniu tzw. matematycznych teorii planowania eksperymentu. Zagadnieniom tym poświęcony jest rozdział 8. Wieloaspektowość eksperymentu, złożoność jego struktury stwarza sporo okazji powstawania licznych „paradoksów eksperymentowania", gdy mówi się np. o organizacji badań realnych lub o zawiłościach eksperymentowania myślowego. Niektóre z tych paradoksów powstają w wyniku zderzenia w eksperymentowaniu „sztuczności" wykreowanego zjawiska i tradycyjnych pojęć o „naturalności" zjawisk przyrody. Jest jednak rzeczą zadziwiającą, iż obciążone wielością „sprzeczności" eksperymenty (zwłaszcza myślowe) bywają pomocne w usuwaniu rzeczywistych sprzeczności myślenia naukowego i naukowego obrazu zjawisk (rozdział 9). Rozdział 10, będący zarazem podsumowaniem pracy, prezentuje przeciwstawne wizje przyszłości eksperymentu, powstałe wśród samych naukowców - teoretyków i eksperymentatorów. Filozoficzne opcje teoretycystyczne i eksperymentalistyczne znajdują zatem odpowiednik w poglądach uczonych. Ci z nich, którzy wróżą eksperymentowaniu powolny zmierzch, mylą się zapewne; lecz wyrażany czasem pogląd o „inflacji eksperymentalnej" współczesnej nauki o tyle wydaje się uzasadniony, że naukę w istocie zalewa dzisiaj potężna lawina danych empirycznych. Sztuka badań eksperymentalnych podźwignąć musi więcej niż kiedykolwiek ważkich i złożonych informacji, znaleźć sposoby ich selekcji i wyboru tematów wartych szczegółowych badań. Prawdopodobnie istotnym źródłem sukcesu nauki stać się może stała troska o rozwój „sztuki'' w kierunku racjonalnego wyboru zadań, doskonalenia strategii, komputerowego opracowywania danych oraz kreowania eksperymentów zarówno dobrych technicznie, jak i ważnych dla teorii. Wydaje się jednak, że badania eksperymentalne pozostaną zawsze najbardziej istotnym i niczym niezastąpionym sposobem naukowej penetracji świata. W latach pisania Sztuki badań eksperymentalnych dane mi było pracować w zespołach badawczych Panów Profesorów Jana Sucha i Jerzego Szymańskiego. Wiele zawdzięczam dyskusjom z obu Panami Profesorami i atmosferze dobrej pracy, którą stworzyli na swoich seminariach. Dziękuję Im za zainteresowanie moją książką i wnikliwą jej krytykę. Panu Profesorowi Władysławowi Krajewskiemu dziękuję za możliwość uczestniczenia w prowadzonych przezeń w Uniwersytecie Warszawskim seminariach z dziedziny filozofii nauki i za wielką życzliwość, której nie szczędził młodszym adeptom filozofii. Wdzięczna jestem za codzienną współpracę i wymianę myśli Koleżance Elżbiecie Pakszys i Koledze Antoniemu Szczucińskiemu. Koledze Pawłowi Zeidlerowi dziękuję za inspirujące rozmowy, które wyraźniej ukazały mi filozoficzne konteksty współczesnych sporów o eksperyment. Panu Profesorowi Ryszardowi Parzyńskiemu z Wydziału Fizyki UAM oraz Panu Docentowi Waleńtynowi S. Wiazowkinowi z Katedry Filozofii Uniwersytetu w Mińsku na Białorusi składam podziękowanie za rozmowy, książki i listy. Osobne słowa wdzięczności kieruję do mojego męża, Andrzeja. Jego gotowość dyskusji oraz praktyczna wiedza o eksperymentowaniu były mi bardzo pomocne przy pisaniu tej pracy. 1. Podstawowe orientacje w filozofii eksperymentu ..rupiecie, Szkła, kolby, dźwignie, urągacie mi! Już w progum stał i śnił, że kluczem mi będziecie, Lecz zmyślny klucza ząb daremnie w zamku tkwi! Natura, pełna tajemnic, w dnia blasku Nie da zasłony zedrzeć ze swych lic Co sama zechce, da ci tylko z łaski, Dźwignią ni śrubą nie wymusisz nic! J.W. Goethe1 1.1. Uwagi wstępne Refleksja nad badaniami eksperymentalnymi w naukach przyrodniczych nie jest we współczesnej filozofii nauki zbyt rozbudowana. Dominuje w niej orientacja teoretycy-styczna, widoczna nawet w wywodzących się z empirystycznych źródeł kierunkach pozytywistycznych i postpozytywistycznych. Nie znaczy to jednak, iżby badania eksperymentalne nie były w ogóle przedmiotem rozważań filozofii nauki; są one jednak marginalne lub występują w funkcji służebnej wobec dociekań nad językiem i teoriami naukowymi. Jeśli kreślone są w perspektywie historycznej, brak im aktualności i sięgania w przyszłość; jeśli zaś powstają współcześnie, np. jako rozważania samych badaczy, rzadko wyposażone są w odpowiednie ramy wartościowania metodologicznego i filozoficznego. Odnajdywanie śladów refleksji nad eksperymentem prowadzi przez zróżnicowane obszary myśli filozoficznej, z których za najważniejsze można uznać następujące: 1) Tradycja eksperymentalnych badań naukowych dostępna w opracowaniach z zakresu historii nauki. Podstawę dla tego nurtu stanowi dorobek badaczy ery nowożytnej, zwłaszcza zaś ubiegłego stulecia i przełomu wieków, niekiedy również historii najnowszej. Klasyczne prace z tej dziedziny2, jak również monografie historyczne poszcze- ' J.W. Goethe, Faust, tł. W. Konopka, Warszawa 1968, s. 56 - 57. A.C. C r o m b i e, Nauka średniowieczna i początki nauki nowożytnej, Warszawa 1960; H. B u 11 e r-field, Rodowód współczesnej nauki 1300-1800, Warszawa 1963; R. Hali, Rewolucja naukowa 1500 -1800, Warszawa 1966. 11 gólnych dyscyplin poprzestają zwykle na prezentacji faktów dotyczących eksperymentowania. O ile w niektórych monografiach wyjaśnianie faktów historycznych czyni użytek z pewnych odmian interpretacji humanistycznej4, to zazwyczaj odnosi się ona bardziej do czynnika teoretycznego (np. zagadnienia rewolucji naukowych), niż do przekształceń w sferze eksperymentowania. Jeśli niektórzy badacze5 charakteryzują bliżej eksperymentalny aspekt nauki, czynią to bez zgłębiania jego istoty i funkcji, jakie eksperyment spełnia w kulturze technologiczno-użytkowej. 2) Tradycja metodologiczna F. Bacona. F. Bacon jest uznanym powszechnie prekursorem metodologii eksperymentu, aczkolwiek szczegółowe jego osiągnięcia w tej mierze oceniane bywają rozmaicie . Panuje natomiast zgoda wśród autorów, gdy podkreślają wielkie zasługi lorda Verulamu w szerzeniu ducha eksperymentowania i propagowaniu rozlicznych zalet tej metody. W refleksji Bacona znaleźć można kilka motywów konsekwentnie i z naciskiem podkreślanych, które uznać można za differentiae specificae tej metody i zarazem za czynniki decydujące o mocy poznawczej eksperymentu: - świadome i celowe wytwarzanie przez badacza sytuacji eksperymentalnych, nieza leżne od badania i opisywania naturalnych zjawisk i stanów przyrody; -stosowanie „narzędzi sztuki" w badaniu i „dręczeniu" przyrody, która dopiero „łamana kołem tortur" ujawnia istotne swoje tajemnice; - eksperyment jest przedsięwzięciem twórczym, autorskim: badacz obmyśla je, przeprowadza i analizuje; - niektóre badania (z 27 rodzajów wyróżnionych w grupach experimenta lucifera i experimenta fructifera) posiadają szczególną wagę: są to eksperymenty krzyżowe lub rozstrzygające (instantiae crucis, instantiae decisoriae). 3. Nurt rozważań pozytywistycznych. E. Mach, ojciec duchowy pokolenia pozyty-wistów, a zarażam pracujący teoretycznie i doświadczalnie fizyk, jest autorem koncepcji eksperymentu, którą można byłoby określić jako behawioralno-ewolucjonistyczną . Teoria ta bazowała na założeniu o „instynktownym" podłożu działań o charakterze badawczo-eksperymentalnym. Człowieka łączy ze światem zwierzęcym instynkt badania, testowania, ulepszania. Eksperymentowanie pomaga uporządkować świat wrażeń, ustala w nim hierarchię, umożliwia orientację, a nawet przewidywanie. Od eksperymentowania ludzkiego eksperymentowanie zwierzęce różni się tylko „zakresem i skalą zainteresowań". W obu jed- 3 J.R. Partington, A History of Chemistry, New York, London 1964; M. von L a u e, Historia fizyki, tł. A. Teske, Warszawa 1960. Tylko i wyłącznie eksperymentowaniu poświęcone są mało w Polsce znane pra ce: R. H a r r e, Great Scientific Experiments: Twenty Experiments that Changed Our View of the World, Ox ford, 1981; Great Experiments in Physics, (red. M.H. S h am o s) New York, 1959; G.L. T r i g g, Landmark Experiments in Twentieth-Century Physics, New York 1975. 4 P. Z e i d 1 e r, Historyczny program badawczy metodologii „Studia Metodologiczne'' (26) 1991. 5 P. R o s s i, Filozofowie i maszyny, tł. A. Kreisberg, Warszawal973. 6 T. Kotarbiński, Program Bacona, „Przegląd Humanistyczny'', Kraków, PAU, 1932; z cytowanych tutaj autorów H. Dingler nie wartościuje zbyt wysoko metodologicznych koncepcji Bacona, zwłaszcza jego zasad indukcji. A.W. Achutin jest przeciwnego zdania, podkreślając u Bacona zwłaszcza element łączenia „na turalnego" z „wymuszonym" podejściem do zjawisk. E. M a c h, Erkenntnis und Irrtum. Skizzen zur Psychologie der Forschung, Leipzig 1905. Korzystałam z tłumaczenia angielskiego: Knowledge and Error, tł. T.J. McCormack i P. Foulkers, Dordrecht - Holland, Boston USA, 1976. Porównaj także R. Sorensen, Thought Experiments, „American Scientist" vol. 79 May -June 1991, s. 250-263. 12 nak przypadkach jednostki dziedziczą po przodkach pewną „wiedzę instynktowną", „wiedzę gatunku", która jest bardziej ogólna i prospekty wna niż doświadczenie indywidualne. Wiedza instynktowna poucza przede wszystkim o tym, co zdarzyć się nie może, chroni więc badacza przed* ryzykownymi działaniami w empirii. Bywa użyteczna również w eksperymentowaniu myślowym. Tutaj „poczucie absurdu'' płynące z wiedzy gatunku chroni badacza przed przyjmowaniem błędnych założeń i przed błędami interpretacji. 4. Konwencjonalistyczny nurt rozważań nad nauką stworzony przez uczonych zwią zanych z filozofią nauki, a zarazem czynnie uprawiających jedną z dyscyplin nauk ścis łych (P. Duhem, H. Poincare, H. Dingler). 5. Tradycja materialistyczno-dialektyczna, zapoczątkowana w przyrodoznawstwie przez F. Engelsa, rozwijana szczególnie w okresie powojennym w Europie Środkowej i Wschodniej. 6. Powstały niedawno w filozofii zachodniej nurt „nowego eksperymentalizmu" bazujący na współczesnej praktyce nauk przyrodniczych, zwłaszcza fizyki. Koncepcje te kojarzą elementy klasycznej filozofii nauki z rzetelną znajomością najnowszych osiąg nięć nauki i techniki eksperymentalnej. W tym bogatym i zróżnicowanym krajobrazie źródeł i inspiracji przewijają się wątki, które dla zrozumienia istoty i znaczenia metody eksperymentalnej mają istotną wartość. Należą do nich poglądy na naukę jako całościowy system i postrzeganie jej roli w ogólnoludzkim procesie poznawczym. Istotne znaczenie posiada akcentowanie czynników stanowiących o sukcesie nauki. Ważnym elementem składowym rozmaitych filozofii eksperymentu jest realistyczna (bądź antyrealistyczna) interpretacja skuteczności działań eksperymentalnych, pogląd na realność obiektów badanych i możliwość tak czy inaczej rozumianej prawdy naukowej. W postrzeganiu eksperymentu duże znaczenie posiada również zagadnienie „głębi wyjaśnień" oraz metoda idealizacji i stopniowej konkretyzacji. Zróżnicowane są również poglądy co do samodzielności i twórczości badacza i równie różnorodna ocena wagi decyzji podejmowanych przezeń na różnych etapach pracy. Wiele z tych wątków i refleksji rozwiniętych zostanie w dalszych rozważaniach. Będą one także - choćby pośrednio - próbą ustosunkowania się do sceptycznej deklaracji, którą wyraża Goethe ustami uczonego Fausta. Czy „szkła, kolby, dźwignie" stanowią istotnie klucz do tajemnic natury, czy też pomagają tylko w tworzeniu mistyfikacji, zwodzącej naiwnych uczonych? 1.2. H. Dinglera empiryczny aprioryzm matrycowy Hugo Dingler (1881 - 1953), niemiecki „konwencjonalista krytyczny"9, znany jest z szeregu prac dotyczących filozofii fizyki i matematyki, metodologicznych analiz „ścisłego przyrodoznawstwa". Wśród licznych jego opracowań zwraca uwagę książka podejmująca zagadnienie eksperymentu, Das Experiment. Sein Wesen und seine Por. I. W a t k i n s, Nauka i sceptycyzm, tł. E. A. Chmieleccy, Warszawa 1989. 9 Por. D. Sobczyńska, Hugona Dinglera filozofia badań empirycznych, w. Rozprawy i szkice z filozofii i metodologii nauk, (red. J. Such, E. Pakszys, 1. Czerwonogóra), Warszawa -Poznań 1992 13 Geschichte . Dinglerowska koncepcja eksperymentu, empiryczny aprioryzm matrycowy {der empirische Małrizenapriorismus) oscyluje między empiryzmem a kantyzmem, między pozytywizmem a fikcjonalizmem . Wątek kantowski jest w niej zaznaczony bodaj najwyraźniej. Pracę, o której mowa, zainspirowała toczona przez kilka lat polemika jej autora z H. Poincarem na temat sensu fizycznego i realności geometrii nieeuklidesowych. 1.2.1. Struktura działań eksperymentalnych w filozofii Dinglera „Okolicznością, która sprawia, że eksperyment jest tak wartościowy, jest to, że nie tylko dostarcza on nam poszczególnych, godnych uwagi faktów, lecz z wielkim prawdopodobieństwem pozwala przewidywać, że w innym miejscu i czasie otrzyma się ten sam wynik''12 - pisze H. Dingler. Moc prognostyczna eksperymentu opiera się na powtarzalności wyników, ta zaś na niezawodności urządzenia, w którym przeprowadza się badania. Niezawodność działania układu eksperymentalnego może być osiągnięta wówczas, gdy ten we wszystkich swoich częściach jest dokładnie określony. Do budowy takiego układu należy włączyć elementy składowe możliwie proste i jednoznacznie określone. Wśród elementów tych wyróżnia Dingler elementarne postacie form i elementarne postacie działań. Elementarne postacie form to proste elementarne figury i bryły geometryczne: punkt, prosta, okrąg i koło, proste i płaszczyzny równoległe i prostopadłe, kule, walce itp. Te części aparatury, które mają dla jej funkcjonowania zasadnicze znaczenie, powinny mieć kształt wyznaczony przez elementarne figury geometryczne. Elementarne postacie działań to różne formy ruchu i oddziaływań znane z mechaniki klasycznej. Należy do nich jednostajny lub przyspieszony ruch po prostej lub po okręgu, zderzenia ciał sprężystych o masie skupionej w punkcie centralnym, spadanie swobodne, toczenie się ciał po równi pochyłej itp. Wraz z poszczególnymi częściami aparatów i rodzajem ich pracy wprowadzamy do badań eksperymentalnych geometrię Euklidesa i mechanikę Newtona. W zakładach mechaniki precyzyjnej wytwarza się przyrządy pomiarowe i aparaty badawcze z zachowaniem ścisłego „reżimu euklidesowego" i „reżimu newtonowskiego" (określenia moje-D.S.). Jeżeli część aparatu lub aparat jako całość nie spełnia tych wymagań, już w zakładzie produkcyjnym będzie odrzucony jako wybrakowany, bądź później reklamowany przez nabywców. Elementarne postacie form i działań stanowią czynnik idealny przy konstruowaniu układów eksperymentalnych. Dingler nadaje im rolę wzorców dla praktycznych poczynań eksperymentatora. Idealny charakter posiadają również te zasady naukowe, które służą jako rodzaj wzorców czy matryc przy wytwarzaniu aparatów i przy praktycznej realizacji badań. Rolę tych matryc spełniają, oczywiście, geometria euklidesowa i mechanika newtonowska. Tworzą one ,,(...) jedyny środek, aby wytworzyć i opanować umysłowo jednoznacznie określone formy stale doskonalonego rodzaju. W nich znajdu- 10 H. D i n g 1 e r, Das Experiment. Sein Wesen und seine Geschichte, Miinchen 1928. Ł 1' Por. E. G o r n, Die Philosophie Hugo Dinglers, Diisseldorf 1960. X. M*"*« 12 H. D i n g 1 e r, Grundlinien einen Kritik und exakten Theorie der Wissenschaften/ioiSbesondere matheraatischen, Miinchen, 1907, s. 67. /? 14 jemy jedyny środek, aby zmienną przyrodę ujmować w jednoznaczne, stałe formy. Na tym polega tajemnica naszych ścisłych aparatów . Postacie elementarne ulegają wcieleniu w rzeczywistą aparaturę na drodze realizacji. Realizacja to zespół realnie wykonywanych przez badacza czynności zmierzających do nadania zarówno poszczególnym częściom, jak całości, oraz funkcjonowaniu aparatury ścisłego, jak to wyraziłam, „reżimu euklidesowo-newtonowskiego". Autor mówi o dwóch stopniach lub sposobach dokonywania realizacji: - e.m. realizacja {empirische Realisation) - realizacja empiryczna - s. realizacja (sicher Realisation) - realizacja ścisła, pewna. Realizacji empirycznej dokonuje się powszechnie w laboratoriach. Nie wymaga ona ścisłego i rygorystycznego przestrzegania reżimu euklidesowo-newtonowskiego. Wymiar odchyleń od tego ideału mieści się w możliwych do zaakceptowania granicach błędu. Jednakże trwałą tendencją postępu eksperymentalnego jest dążenie, aby każdy układ badawczy budować jako s-realizację. Tylko taka realizacja gwarantuje dokładną odtwarzalność urządzeń eksperymentalnych oraz ścisłą powtarzalność wyników. Nawet jednak i s-realizacja zbliża się do idealnych form elementarnych tylko „w obrębie odpowiedniej dokładności". W miarę wzrostu dokładności wykonania aparatury i dokładności pomiaru realizacja eksperymentu zbliża się do jego zamierzonej, idealnej postaci. „Dokładność" to dla autora koncepcji stopień spełniania przez zrealizowane w urządzeniu eksperymentalnym postacie elementarne „ścisłych i jednoznacznych definicji euklidesowych". Definicje, nawiasem mówiąc, odgrywają w omawianej koncepcji dużą rolę, podobną do tej, jaką w geometrii mają łańcuchy definicyjne łączące definicję prostej, odcinka, figury geometrycznej itd. Końcowe wyniki eksperymentów - sformułowane jako prawa - daje się więc zrekonstruować z definicji poprzedzających. H. Dingler doradza badaczom, jak w konkretnych warunkach pracy w laboratorium urzeczywistnić postulaty s-realizacji. Przykładowo, należy używać możliwie szlachetnych i odpornych materiałów, ciał nie ulegających deformacjom, czyli doskonale sztywnych itp. Próba, czy elementy aparatury spełniają definicję ciała sztywnego, odbywa się na drodze pomiarów, za pomocą przyrządów, które zbudowano na zasadzie s-realizacji. Od przyrządów testujących oczywiście wymaga się największej osiągalnej dokładności. Kolejne próby sprawdzenia rzetelności aparatury polegają na wielokrotnym stosowaniu zasad geometrii euklidesowej oraz mechaniki newtonowskiej. H. Dingler określił swoją teorię eksperymentu jako empiryczny aprioryzm matrycowy . W określeniu „empiryczny" streszczają się uznane, tradycyjne wartości empi-ryzmu, jak zaufanie do metody doświadczalnej, podkreślanie sensualnego aspektu badań oraz zakotwiczenia eksperymentu w praktyce, w działaniu. Określenie „empiryczny" nie wyczerpuje treści koncepcji; jest tylko przymiotnikiem określającym aprioryzm, który w teorii Dinglera jest najważniejszy. Badacz bowiem a priori ustala zasady swojego postępowania. Kierowany potrzebą wiedzy ścisłej i pewnej, uznaje za jedynie prawdziwe systemy geometrię Euklidesa i mechanikę Newtona. Składowe tych systemów (elementarne postacie form i działań) służą mu jako matryce (wzorce idealne) zarówno w konstruowaniu sprzętu laboratoryjnego i przeprowadzaniu pomiarów, jak również w budowaniu praw i teorii naukowych. I Tegoż, Das Geltungsproblem als Fundament aller strengen Naturwissenschaft und das Irrationale, w: Naturwissenschaft.Religion, Weltanschauung, Clausthal - Zellerfeld, 1949, s. 281. 15 1.2.2. Typy badań eksperymentalnych a ustalanie praw przyrody Wiedza przyrodnicza, zwłaszcza w dziedzinie fizyki, wywodzi się z eksperymentu. Wykracza ona, nieraz znacznie, poza obręb zwykłych, codziennych obserwacji i potocznego doświadczenia. Eksperymenty polegają na dokonywaniu celowych zmian w obiektach przyrody za pośrednictwem instrumentów badawczych. To, w jakiej mierze rezultaty działalności poznawczej są ścisłe i pewne, zależy od dziedziny wiedzy i stopnia jej zaksjomatyzowania. W zależności od powyższych okoliczności w nauce możliwe są w zasadzie dwa rodzaje eksperymentów. Pierwszy z nich stanowią czyste s-eksperymenty (sicher Ezperi-mente), inaczej eksperymenty tautologiczne14. Eksperymenty takie są „czystym powtórzeniem" lub „ilustracją" praw znanych już badaczowi - przede wszystkim praw mechaniki klasycznej. Wszelkie warunki eksperymentu oraz przebieg zjawiska są znane i pozwalają wyrazić się przez jednoznaczne pojęcia oraz formy elementarne. Eksperyment tautologiczny nie służy bynajmniej „wyprowadzaniu" prawa. Prawo równie dobrze można byłoby wyprowadzić na drodze „syntezy logicznej" elementarnych postaci form i działań. W jeszcze mniejszym stopniu w „eksperymencie pewnym" można sprawdzić, czy prawo istotnie obowiązuje. Prawo bowiem - na gruncie dinglerowskiego aprioryzmu - jest z góry pewne i całkowicie niezależne od jakiegokolwiek pomiaru. Wynik eksperymentu mówi tylko, z jakim stopniem dokładności spełniona jest realizacja prawa. Gdy realizacja ta mocno różni się od rezultatu przewidywanego na mocy prawa, nie oznacza to jeszcze, iż prawo należy odrzucić. Należy raczej zająć się poszukiwaniem niedokładności w budowie aparatury, a gdy ta nie budzi zastrzeżeń, uznać, iż prawo obowiązuje w węższym zakresie zjawisk. Czyste s-eksperymenty stanowią tylko mały wycinek działalności badawczej nauki. W większości wypadków nie udaje się wyrazić wszystkich warunków eksperymentu przez czyste formy empiryczno-matrycowe. Tę grupę badań określa Dingler jako eksperymenty empiryczne. Eksperymenty empiryczne występują szczególnie często w obszarze zjawisk chemicznych, a w dziedzinie fizyki - w optyce i w elektryczności. W dziedzinach tych nie teoria, lecz eksperyment właśnie stać się może źródłem odkryć, należy więc w tych dziedzinach eksperymentować wiele i w szerokim zakresie warunków. Prawa w idealnej postaci nie są w tych dziedzinach znane, niemożliwa jest więc droga wnioskowania dedukcyjnego; otwiera się natomiast szeroka droga dla indukcji. Dingler jest wszakże daleki od absolutyzowania znaczenia tej metody. Ogranicza ją do wnioskowania na bazie eksperymentów empirycznych. W eksperymencie empirycznym nigdy nie występuje całkowita powtarzalność wyników. Zakłócają bowiem „czynnik N", zagadkowy dla badaczy, a obecny zawsze wśród innych czynników badanego zjawiska. Czynnik ten może, zwłaszcza przy zmianie warunków, wykazywać nieprzewidywalny rodzaj i kierunek wpływu. Z tego powodu badacz musi zadowolić się „praktyczną powtarzalnością" wyników, tzn. przyjąć stosunkowo szeroki margines błędu. Słuszne jednak będą starania o wyrażenie czynnika N przez stałe i jednoznaczne formy. Oznaczałoby to sprowadzenie „realizacji praktycz- Tegoż, Grundriss der methodischen Philosophie. Die Losungen der philosophischen Hauptprobleme, Fiissen 1949, s.55. 16 nej" do „empirycznej" a nawet do „pewnej". Autor zdaje jednak sobie sprawę, że ostatni postulat nie może być nigdy w zupełności spełniony. Charakterystyczną cechą myślenia filozoficznego H. Dinglera jest brak rozróżnienia pomiędzy „prawidłowościami przyrody" a „prawami nauki", tak naturalnego u badaczy wyznających realistyczną teorię poznania. Dinglerowska koncepcja prawa przyrody, zarysowana w pracy o eksperymencie, została dokładniej przedstawiona w pracy Der Glaube an die Weltmaschine und seine Uberwindung15. Artykuł ten stanowi swego rodzaju filozoficzne credo autora. Uczony zakłada tutaj, że znane nauce „ścisłe" lub „idealne" prawa natury należą w istocie nie do przyrody samej, lecz są wytworem badaczy. Prawa te są „alfabetem formalnym", za pomocą którego człowiek działa w przyrodzie i próbuje ją wykorzystać do własnych celów. Wychodząc z tego założenia stwierdza, iż łatwo przezwyciężyć można naiwno-realistyczny pogląd, jakoby świat był maszyną lub mechanizmem działającym wedle odwiecznych, niezmiennych praw. Taka „maszyna światowa" po prostu nie istnieje, jest fikcją, pustym przedstawieniem, od którego możemy i powinniśmy się uwolnić. W swoim rozumieniu istoty eksperymentu autor kilkakrotnie odcina się od potocznego poglądu, iż „badacz stawia przyrodzie pytania", ta zaś, poprzez wyniki testów eksperymentalnych „udziela na nie odpowiedzi". Takie stanowisko uważa za wysoce nieuprawnione. Eksperymentu, jak sądzi, nie można traktować jako zespołu działań ujawniających strukturę przyrody. Argumentuje, iż do urządzeń eksperymentalnych badacz wprowadza każdorazowo określony rodzaj mechaniki i geometrii, a zatem wyniki eksperymentu są zawsze współokreślone przez zasady funkcjonowania używanej aparatury. W tej mierze był Dingler jednym z pierwszych badaczy, obok Duhema i Poincare, którzy element konwencji i teoretycznej infiltracji w doświadczeniach nauki ujawnili tak wyraźnie. „Konwencjonalizm krytyczny" Dinglera posiada wyraźne zabarwienie decernis-tyczne16. Dzięki apriorycznie powziętym zasadom - decyzjom co do wyboru rodzaju geometrii i mechaniki, prawa nauki w swojej idealnej formie ujawniają się ludziom, a w swojej doniosłości, znaczeniu i zakresie - są pełne i pewne. Są to prawa nazywane przez filozofa prawami idealnymi, absolutnymi bądź czystymi. Prawa wyprowadzane drogą indukcyjnego uogólniania wyników badań eksperymentalnych nie są „prawami przyrody" w sensie, jaki im nadał empiryzm. Są one realizacjami praw idealnych. Ich większa lub mniejsza zbieżność z prawami idealnymi zależy od typu realizacji (pewnej lub empirycznej). W obu rodzajach realizacji, jak i w obu rodzajach eksperymentu mamy do czynienia z różnymi stopniami dokładności i powtarzalności pomiarów. Nadto Dingler orzeka, że w badaniach typu empirycznego występuje zakłócający czynnik N, którego wpływy trudne są do przewidzenia. A zatem realizacja empiryczna i procedura indukcji dają prawa empiryczne17. Nie są one jednoznacznie określone przez idealne formy systemu aprioryczno-matrycowego, lecz zawierają zawsze ślady działania czynnika N, którego przez owe formy całkowicie wyrazić nie można. Prawo empiryczne powstaje w ten sposób, że „(...) nowe zjawiska są niejako wynajdywane przez nasze aparaty, w nich Tegoż, Der Glaube an die Weltmaschine und seine Uberwindung, Stuttgart 1932. Termin „decernizm" wywodzi Dingler od łac. decerno, decrevi, decretum - rozstrzygać, postanawiać, określać, zarządzać. 17H. Dingler, Grundriss ..., op. cit, s. 55. 17 izolowane i wtedy dopiero zostają zmierzone. Prawa te, naturalnie, znane są tylko tak dokładnie, jak na to pozwala każdorazowa dokładność naszych aparatów. Prawa te więc, w przeciwieństwie do poprzednich, nie są określone w sposób absolutny"18. Prawa empiryczne są rezultatem usiłowań badaczy, aby niejako „przenieść naturę" do stałych i powtarzalnych form, aby opanować ją w ten sposób i uczynić możliwą do jasnego przedstawienia. Poza powyższymi Dingler wymienia także grupę trzecią, grupę praw w pełni empirycznych lub praktycznych. Prawa te nie opierają się na pomiarach eksperymentalnych, lecz na obserwacjach i badaniach jakościowych oraz na domniemaniu „jednostajności praw natury". W ich ustalaniu nie uczestniczą empiryczne formy matrycowe. Prawa praktyczne to sformułowania w rodzaju „drewno pali się w ogniu" „metale zwiększają objętość przy ogrzewaniu" „lód jest lżejszy od wody" itp. Mają one duże znaczenie w życiu praktycznym, i znaczenie to potwierdza się w realnej działalności badaczy. 1.3. W kręgu myśli materialistyczno-dialektycznej Credo filozoficzne myślicieli określających się jako materialiści dialektyczni stanowi niewątpliwie realizm teoriopoznawczy, reprezentowany przez ten kierunek od początków jego rozwoju. Wyraźnie zarysowane stanowisko odnoszące się m.in. do obiektów badanych eksperymentalnie, wyraził F. Engels19 w znanej wypowiedzi polemicznej: „Skoro możemy dowieść słuszności naszego pojmowania pewnego procesu przyrodniczego w ten sposób, że go sami wytwarzamy, że wywołujemy go w rezultacie odtwarzania jego warunków i ponadto każemy mu służyć naszym celom, to nadchodzi kres kantowskiej nieuchwytnej »rzeczy w sobie«. Substancje roślinne i zwierzęce wytwarzane w ciałach roślinnych i zwierzęcych pozostawały t