.'; -4ga^Funtlacja Studi�w Mi^dzynarodowych | VfsT -Foundationof International Studies J�zef Kuku�ka HISTORIA WSP�CZESNA STOS�NK�W MI�DZYNARODOWYCH 1945 -1996 Wydanie n, poprawione i rozszerzone Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR Warszawa 1996 IL Fundacja Studi�w Mi�dzynarodowych - Foundation of International Studies J�zef Kuku�ka HISTORIA WSPӣCZESNA STOSUNK�W MI�DZYNARODOWYCH 1945-1996 Wydanie n, poprawione i rozszerzone Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR Warszawa 1996 Redaktor: Ludwik Krasucki Korekta: zesp� Projekt ok�adki: Andrzej Kalinowski Biblioteka WDiNP UW 1098006866 (c) Copyright by Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR and Fundacja Studi�w Mi�dzynarodowych - Foundation of Intemational Studies, 1996 ISBN 83-85838-78-3 BIBLiOifcKA Wydzia�u Dziennikarstwa i Nauk Folftycznyflti Uniwersytetu Warszawskiego ul. Nowy �wiat 69,00-046 Warszaw tel. 620-03-81 w. 295, 296 Tytu� dotowany przez Ministerstwo Edukacji Narodowej Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR Warszawa 00-103, ul. Kr�lewska 47/29 tel./fax 620 52 07 Wyd. II, poprawione i rozszerzone obj�to�� 68 ark. wyd., 45,5 ark. druk. Sk�ad i �amanie: WN SCHOLAR Spis tre�ci Przedmowa ...�..-..................................................................."" ........ 13 CZʌ� PIERWSZA KSZTA�TOWANIE SI� POWOJENNEGO �ADU MI�DZYNARODOWEGO Rozdzia� I ^^ ROZPAD WIELKIEJ KOALICJI W EUROPIE (1945-1947) L^P 1. Rozbie�no�ci w obliczu zwyci�stwa..................................................................................... 17 2. Dwa nurty realizacji postanowie� uk�adu poczdamskiego w stosunku do Niemiec ............ 2� 3. Dwa nurty polityki wobec by�ych sojusznik�w Niemiec hitlerowskich w Europie............. 34 Rozdziali! PODZIA� EUROPY (1947-1949) 1. Polistrategia USA wobec Europy ............................................ ...................................... 39 2. Podzia� Niemiec ....................................................................... ......................................... 45 3. Narodziny bloku wschodniego ................................................. ...................................... 50 Rozdzia� ni KRYZYS POWOJENNYCH STOSUNK�W W AZJI (1945-1949) 1. Zako�czenie wojny z Japoni� i jej konsekwencje ....................;........................................... 54 2. Problem korea�ski ................................................................................................................ 59 3. Zwyci�stwo rewolucji chi�skiej i podzia� Chin.................................................................... 62 4. Pocz�tki dekolonizacji w Azji .................................................. ......................................... 65 Rozdzia� IV SZCZYT I PRZESILENIE "ZIMNEJ WOJNY" W EUROPIE (1949-1955) 1. Remilitaryzacja Niemiec. ......................................................^..."......................................... 77 2. Problem traktatu pokoju z jednolitymi Niemcami.................... ........................................ 80 3. Polityka bloku wschodniego w sprawie bezpiecze�stwa europejskiego.............................. 84 4. Geneza dialogu Wsch�d - Zach�d ....................................................................................... 86 RozdzialV PRZEBUDZENIE SI� AZJI (1949-1955) 1. Zwyci�stwo Wietnamczyk�w nad Francuzami.................................................................... 90 2. Wojna i pok�j w Korei.......................................................................................................... 94 3. Dwa nurty polityki wobec Japonii........................................................................................ 99 4. Geneza neutralizmu ............................................................................................................ 102 5. Konflikty i przemiany na Bliskim i �rodkowym Wschodzie ............................................. 105 Rozdzia� VI PROCESY WYZWOLE�CZE W AFRYCE I AMERYCE �ACI�SKIEJ (1945-1955) 1. Miejsce arabskiej Afryki w planach imperialistycznych.................................................... 109 2. Zagro�enie imperi�w kolonialnych w Czarnej Afryce.....................-.......:......................... 113 3. Neokolonialna geneza systemu mi�dzyameryka�skiego.................................................... 117 4. Dominacja USA w systemie mi�dzyameryka�skim........................................................... 119 CZʌ� DRUGA POD ZNAKIEM KONFRONTACJI MI�DZYBLOKOWEJ (1955-1969) Rozdzia� VH KSZTA�TOWANIE PODSTAW R�WNOWAGI SI� MI�DZY WSCHODEM A ZACHODEM (1955-1962) 1. Napi�cia wok� problem�w niemieckich ........................................................................... 121 2. Dylematy wy�cigu zbroje� ................................................................................................. 124 3. Utrwalanie struktur subkontynentalnych............................................................................ 127 4. Trudno�ci dialogu Wsch�d-Zach�d ................................................................................... 131 Rozdzia� VIII PRZEBUDZENIE SI� AFRYKI (1955-1963) 1. Wojna o niepodleg�o�� Algierii.......................................................................................... 134 2. Prze�om w procesie dekolonizacji Czarnej Afryki............................................................. 137 3. Kryzys kongijski................................................................................................................. 142 4. Wsp�praca mi�dzynarodowa pa�stw afryka�skich........................................................... 144 Rozdzia� IX POCZ�TEK ODPRʯENIA W STOSUNKACH WSCH�D-ZACH�D (1962-1969) 1. Uzgodnienia hamuj�ce wy�cig zbroje� .................................................... 2. Rozw�j rzeczowej wsp�pracy mi�dzy pa�stwami Wschodu i Zachodu 3. Przesilenie w bloku atlantyckim .............................................................. 4. Problemy bloku wschodniego .................................................................. Rozdzia� X PRZEWARTO�CIOWANIA W STOSUNKACH MI�DZYAMERYKA�SKICH (1955-1969) 1. Prze�om w systemie mi�dzyameryka�skim .............. 2. Kontrowersje wok� rewolucji kuba�skiej ............... 3. Interwencja USA w Republice Dominika�skiej ...... 4. Walka o dekolonizacj� strefy Kana�u Panamskiego. Rozdzia� XI NOWA ROLA AFRYKI (1963-1969)170 1. Walka OJA o pe�n� dekolonizacj� kontynentu............ 2. Grupa pa�stw afryka�skich na forum ONZ................. 3. Rozwi�zywanie konflikt�w i kryzys�w afryka�skich. Rozdzia� XII WSTRZ�SY I NAPI�CIA W AZJI (1955-1969) 1. Przeszkody w normalizacji stosunk�w na Dalekim Wschodzie. 2. Konflikty na subkontynencie indyjskim ..................................... 3. Wojna wietnamska .........................................:.:.......................... 4. Konflikty w Azji Po�udniowo-Zachodniej ................................. CZʌ� TRZECIA INSTYTUCJONALIZACJA NEGOCJACJI I ODPRʯENIA (1969-1990) Rozdzia� XIII DIALOG RADZIECKO-AMERYKA�SKI (1969-1979) l. Przes�anki dialogu, 2< SALT I................. 3. SALT H.............................................................................................................................. 201 4. Dialog i rywalizacja............................................................................................................ 204 Rozdzia� XIV NORMALIZACJA STOSUNK�W W EUROPIE (1969-1975) 1. Ewolucja dw�ch blok�w..................................................................................................... 207 2. Normalizacja stosunk�w RFN z pa�stwami Uk�adu Warszawskiego................................ 211 3. Uregulowanie problemu Berlina Zachodniego................................................................... 214 4. Powodzenie KBWE ............................................................................................................ 215 5. Pocz�tek rokowa� wiede�skich.......................................................................................... 219 Rozdzia� XV PRZES�ANKI SYSTEMU BEZPIECZE�STWA I WSPӣPRACY W EUROPIE (1975-1979) 1. Torowanie dr�g og�lnoeuropejskiej wsp�pracy gospodarczej ......................................... 222 2. Pozaekonomiczna wsp�praca og�lnoeuropejska............................................................... 225 3. Weryfikacja KBWE ............................................................................................................ 227 4. Pr�by rozci�gni�cia odpr�enia mi�dzy blokami na sfer� wojskow� ................................ 230 Rozdzia� XVI TRUDNE OSI�GANIE POKOJU W AZJI (1969-1979) 1. Wojny i przemiany indochi�skie ........................................................................................ 234 2. Konsekwencje wojny bengalskiej....................................................................................... 239 3. Rywalizacja wielkich mocarstw na Dalekim Wschodzie ................................................... 242 4. Nowe etapy kryzysu bliskowschodniego............................................................................ 247 5. Konflikty na �rodkowym Wschodzie. Rozdzia� XVII D��ENIA DO NORMALIZACJI STOSUNK�W NA KONTYNENCIE AMERYKA�SKIM (1969-1979) 1. Walka Ameryki �aci�skiej o uniezale�nienie si� od USA................................................. 258 2. Umacnianie si� orientacji prosocjalistycznej w Ameryce �aci�skiej................................. 262 3. Wzrost pozycji ameryka�skich mocarstw regionalnych .................................................... 264 4. Pr�by zr�wnowa�enia systemu mi�dzyameryka�skiego.................................................... 267 Rozdzia� XVIII WYSI�KI NA RZECZ UNOWOCZE�NIENIA STOSUNK�W W AFRYCE (1969-1979) l. Walka przeciwko resztkom systemu kolonialnego............................................................. 271 2. Rozwi�zywanie konflikt�w afryka�skich.................................. 3. Wzmo�ona aktywno�� mi�dzynarodowa pa�stw afryka�skich Rozdzia� XIX WZROST NAPI�� W STOSUNKACH GLOBALNYCH (1979-1985) 1. Mi�dzyblokowy wy�cig zbroje� ............................. 2. Dyplomacja i propaganda antyzbrojeniowa ZSRR 3. Ideologizacja stosunk�w gospodarczych................ Rozdzia� XX UTRWALANIE PODZIA�U EUROPY (1979-1985) 1. Wysi�ki na rzecz konsolidacji NATO .................................................... 2. Rozszerzenie EWG ................................................................................ 3. Propozycje Uk�adu Warszawskiego w sprawie odpr�enia w Europie. 4. Pr�by integrowania gospodarek planowych .......................................... Rozdzia� XXI NOWE NAPI�CIA W STOSUNKACH OG�LNOEUROPEJSKICH (1980-1985) 1. Utrwalenie procesu KBWE...................................... 2. Dwie tendencje w rokowaniach wiede�skich.......... 3. O�ywienie idei stref bez broni masowego ra�enia .. 4. Nowy etap kontakt�w mi�dzy EWG a RWPG ........ 5. Ponowne stawianie "otwartej kwestii niemieckiej". Rozdzia� XXII TRUDNE PROBLEMY W STREFIE AZJI I PACYFIKU (1979-1985) 1. Utrwalenie wrogo�ci mi�dzy pa�stwami korea�skimi ................................... 2. Mi�dzynarodowe konsekwencje chi�skiej polityki modernizacji i otwarcia. 3. Nowe problemy strefy Pacyfiku ..................................................................... 4. Zabiegi o stabilizacj� sytuacji na P�wyspie Indochi�skim ........................... 5. Problemy wsp�pracy pa�stw Azji Po�udniowej............................................ 6. �cieranie si� d��e� wojennych i pokojowych w Azji �rodkowej .................. 7. Nowy etap walk o rozwi�zanie kryzysu bliskowschodniego ......................... Rozdzia� XXIII NOWE NAPI�CIA W STOSUNKACH MI�DZYAMERYKA�SKICH (1979-1985) l. Napi�cia w stosunkach gospodarczych 2. Spory wok� rewolucji nikaragua�skiej ............................................................................. 383 3. W�ze� konflikt�w w Ameryce �rodkowej.......................................................................... 388 4. Konflikty w regionie karaibskim ........................................................................................ 393 5. Waszyngton wobec samodzielnych d��e� mocarstw latynoameryka�skich...................... 394 Rozdzia� XXIV PROBLEMY UTRUDNIAJ�CE STABILIZACJ� STOSUNK�W W AFRYCE (1979-1985) 1. Konflikt podtrzymywany przez Republik� Po�udniowej Afryki........................................ 398 2. Spory wok� Sahary Zachodniej......................................................................................... 405 3. Ogniska konflikt�w afryka�sko-arabskich........................................................................ 410 4. My�lenie o bezpiecze�stwie afryka�skim .......................................................................... 413 5. Kontynentalne i subregionalne problemy rozwoju Afryki................................................. 415 Rozdzia� XXV PRZES�ANKI NOWEGO �ADU EUROPEJSKIEGO (1985-1990) 1. Od globalnej konfrontacji do wsp�dzia�ania ..................................................................... 417 2. Dyplomacja ust�pstw w dziedzinie wojskowej .................................................................. 426 3. Zjednoczenie Niemiec ........................................................................................................ 428 4. Na drodze przezwyci�ania podzia��w europejskich ......................................................... 434 5. Instytucjonalizacja procesu paneuropejskiego .................................................;....;............ 443 Rozdzia� XXVI REGULOWANIE PROBLEM�W W STREFIE AZJI I PACYFIKU (1985-1990) 1. Dynamizacja stosunk�w mi�dzy mocarstwami na Dalekim Wschodzie............................ 445 2. Przygotowania do rozwi�zania problemu kampucza�skiego............................................. 450 3. Zmiana uk�adu stosunk�w w strefie Pacyfiku .................................................................... 451 4. Poszukiwanie �rodk�w zaufania w Azji Po�udniowej....................................................... 453 5. Przed�u�anie si� konflikt�w w Azji �rodkowej.................................................................. 454 6. Instytucjonalizacja walki o to�samo�� palesty�sk� ............................................................ 462 Rozdzia� XXVII POCZ�TKI ROZWI�ZYWANIA KONFLIKT�W AFRYKA�SKICH (1985-1990) 1. Rosn�ca presja trudno�ci gospodarczych w Afryce ........................................................... 470 2. Nasilenie walki przeciwko apartheidowi............................................................................ 472 3. Droga Namibii do niepodleg�o�ci...................................................................................... 475 4. Przygotowania do pokojowego rozwi�zania konfliktu angola�skiego .............................. 479 5. Degradacja stosunk�w w "rogu Afryki"....................................................................,;........ 481 6. Stabilizacja stosunk�w w Afryce P�nocnej. 7. Problemy przygraniczne strefy Maghrebu.... Rozdzia� XXVIII LIKWIDACJA KONFLIKT�W W AMERYCE (1985-1990) 1. Przywracanie pokoju w Ameryce �rodkowej .................................... 2. Wysi�ki na rzecz integracji latynoameryka�skiej .............................. 3. Nowa polityka mocarstw latynoameryka�skich ................................ 4. Przewarto�ciowanie w stosunkach mi�dzy obu cz�ciami Ameryki, CZʌ� CZWARTA KSZTA�TOWANIE NOWEGO �ADU MI�DZYNARODOWEGO LAT 1990. Rozdzia� XXIX NAST�PSTWA WIELKIEJ TRANSFORMACJI W EUROPIE 1. Rozpad bloku wschodniego............................................................................... 2. Od ZSRR do WNP ............................................................................................. 3. Droga do partnerstwa Waszyngtonu i Moskwy w nowym �adzie �wiatowym.. 4. Poszukiwania nowego �adu mi�dzynarodowego w strefie Europy �rodkowej. 5. Ewolucja bloku zachodniego ............................................................................. 6. Rozw�j proces�w paneuropejskich i transeuropejskich .................................... 7. Kryzys jugos�owia�ski....................................................................................... Rozdzia� XXX PRZEZWYCIʯANIE KONFLIKT�W I NAPI�� W AZJI 1. Stabilizacja stosunk�w mi�dzy mocarstwami na Dalekim Wschodzie 2. Trudno�ci "nowego partnerstwa" pa�stw korea�skich......................... 3. Rozwi�zanie problemu kambod�a�skiego............................................ 4. Wysi�ki integracyjne w strefie Pacyfiku ............................................... 5. Budowa zaufania w Azji Po�udniowej .................................................. 6. Nast�pstwa II wojny w Zatoce Perskiej ................................................ 7. Rozw�j rzeczywistego procesu pokojowego na Bliskim Wschodzie ... Rozdzia� XXXI STABILIZACJA STOSUNK�W NA KONTYNENCIE AMERYKA�SKIM l. Dzia�ania na rzecz integracji latynoameryka�skiej ........................................................ 2. Budowa wsp�lnego rynku w Ameryce P�nocnej ...................................................L......... 658 l 3. Rozwi�zywanie konflikt�w w Ameryce �rodkowej i na Karaibach .................................. 660 4. Odnowa stosunk�w mi�dzy dwoma cz�ciami Ameryki ................................................... 669 i Rozdzia� XXXII TRUDNO�CI LIKWIDACJI KONFLIKT�W AFRYKA�SKICH 1. Likwidacja systemu apartheidu..............................................................."_^_^_ (573 2. Wygaszanie konfliktu angola�skiego ........................................................;........................ 677 3. Przed�u�anie si� konflikt�w w "rogu Afryki" ................................................... 680 4. Przeszkody w stabilizacji stosunk�w w Afryce P�nocnej................................................. 684 5. Cie� nowego �adu mi�dzynarodowego nad Afryk� ........................................................... 688 PRZEDMOWA Wybrana bibliografia I. Stosunki globalne, ponadregionalne i syntezy .............................................................. 693 I� Stosunki w kr�gu europejskim........................ f,ao .. , . ., ,. . , , . , . , . .. . , m. Stosunki w kr�gu Azji i Pacyfiku ............................................ oys Niniejszy zarys dziej�w wsp�czesnych stosunk�w mi�dzynarodowych zrodzi�y potrzeb: TV <:t^c.""i.; ,"i, t u ' i � -�-������--��������--����-��������������������--��-............... 705 i poznawcze, dydaktyczne i spo�eczne. Polacy od wiek�w interesowali si� �wiatem zewn�trznym iv. Jiosuniu w Kr�gu airyKansKim.................................... 71? . .. ,., , ,-,,,- i � � -r. i i i V. Stosunki w kr�gu ameryka�skim ' ������������������������������-����-�� 'lz innymi krajami i narodami, aby por�wnywa� ich losy historyczne z losem ojczystym. Tak by�( VT r>x, i� * i^ -J ��"�����-�-��---"�--""�--�------����----- 715 nie tylko w okresie rozbior�w, lecz tak�e w czasach Polski odrodzonej. Po 11 wojnie �wiatowe VI. R�ne aspekty stosunk�w mi�dzynarodowych w periodykach 719 . . .,., ' , . . -i , � -� � , \ � r, i 1 ' v � -----�---............... 11? owo zainteresowanie nasili�o si� pod wp�ywem rosn�cej wsp�zale�no�ci mi�dzy sytuacj� Polsk a ewolucj� stosunk�w mi�dzynarodowych. Coraz szersze otwieranie si� Polski, r�nych dzie Indeks nazwisk ...................................................................................... 701 dzin naszego �ycia narodowego na �wiat, tworzy�o konieczno�� sprostania wyzwaniom �rodowi ska zewn�trznego i zobowi�zaniom wobec niego, a tak�e ch�� odpowiedniego oddzia�ywania n: nie. Ta ostatnia motywacja zaznaczy�a si� zw�aszcza w�r�d m�odszych generacji. Polacy ufor mowani ca�kowicie w ostatnich dziesi�cioleciach stali si� �wiadkami wielkich przemian w �ycii mi�dzynarodowym, pragn� zrozumie� je i wraz z Polsk� aktywnie w nich uczestniczy�. Niniejszy zarys ma wi�c pom�c m�odym i studiuj�cym, a tak�e ich nauczycielom, w p�z naniu i zrozumieniu tak r�norodno�ci, jak i zmienno�ci otaczaj�cego nas �wiata. Ma on wyka za�, �e na ewolucj� stosunk�w mi�dzynarodowych nale�y spogl�da� jak na ewolucj� jedne z dziedzin stosunk�w spo�ecznych. Chocia� jest to dziedzina najbardziej z�o�ona i skomplikowa na, nie jest ona chaotyczna i niepoznawalna. Podlega ona pewnym prawid�owo�ciom rozwoje wym, kt�re s� wykorzystywane - mniej lub bardziej �wiadomie - przez podmioty stosunk�y mi�dzynarodowych, przede wszystkim pa�stwa i ich rz�dy. W bardzo d�ugiej historii stosunk�w mi�dzynarodowych mo�na dostrzec trzy najog�lniejsz prawid�owo�ci: l) d��enie narodowo�ci i narod�w do wyra�ania swojej to�samo�ci i niezale�ne �ci a� po zapewnienie suwerenno�ci pa�stwowej; 2) wzajemne �cieranie si� i zwalczanie w wsp�yciu danego pa�stwa z innymi tendencji monocentrycznych i imperialnych z tendencjarr policentrycznymi i poliarchicznymi; 3) rosn�ca wsp�zale�no�� r�nych narod�w i pa�st\ w rezultacie internacjonalizacji wielu dziedzin ich �ycia. Pod wp�ywem tych prawid�owo�� ukszta�towa�y si� i kszta�tuj� liczne formy �ycia mi�dzynarodowego oraz ujawnia�y si� i ujaw niaj� tendencje napi��, odpr�enia i wsp�pracy podmiot�w stosunk�w mi�dzynarodowych. Dziej si� tak zar�wno w skali globu, jak i w wymiarach regionalnych czy zgo�a subregionalnych. , Z powy�szych wzgl�d�w historia stosunk�w mi�dzynarodowych jest bardziej pouczaj�c ni� tradycyjna historia dyplomatyczna. Ta ostatnia koncentruje bowiem uwag� na aktywno�� dyplomatycznej pa�stw, a stopie� jej poznania zale�y od dost�pno�ci i znajomo�ci dokument�w < Godzi si� tu zauwa�y�, �e ostatnie p�wiecze stosunk�w mi�dzynarodowych nie jest podob- dyplomatycznych. W czasach wsp�czesnych warunek ten jest najtrudniejszy, cz�sto wr�cz nie- l ne do �adnego poprzedniego. Jego cezura wyj�ciowa otwiera�a w stosunkach mi�dzynarodo- mo�liwy do spe�nienia. St�d zrozumia�y sceptycyzm zawodowych historyk�w co do mo�liwo�ci . i wych pocz�tek nowej epoki. Jej przes�anki tkwi�y w charakterze, przebiegu i rezultatach II woj- naukowego uprawiania historii wsp�czesnej, docierania do prawdy o niej. Natomiast historia ny �wiatowej. Epoka ta d�wiga ci�gle na sobie pi�tno tej najwi�kszej z wojen, a tak�e brzemi� stosunk�w mi�dzynarodowych uwzgl�dnia nie tylko mi�dzypa�stwowe stosunki dyplomatycz- najnowszych proces�w powszechnodziejowych, nacechowanych rozszerzon� intemacjonaliza- ne, lecz tak�e ca�y splot zjawisk i proces�w �ycia mi�dzynarodowego. Interesuj� j� r�norodne cj� r�nych dziedzin �ycia narod�w i pa�stw. przejawy aktywno�ci pa�stw, organizacji mi�dzynarodowych, partii politycznych, ruch�w spo- Najwa�niejsz� cech� wsp�czesnej epoki, zwi�zan� �ci�le z istot� nowej dynamiki stosun- �ecznych, korporacji ponadnarodowych, zwi�zk�w integracyjnych. Ko�cio��w oraz innych k�w mi�dzynarodowych, sta�y si� liczne rewolucje narodowe i spo�eczne. W ich rezultacie po- podmiot�w i uczestnik�w stosunk�w mi�dzynarodowych. Rzecz jasna jest ona w stanie obj�� troi�a si� liczba niepodleg�ych pa�stw, g��wnych podmiot�w stosunk�w mi�dzynarodowych, tylko najwa�niejsze, ujawnione ju� przejawy owej aktywno�ci. Chocia� wielo�� i r�norodno�� a zarazem najwa�niejszych si� nap�dowych owej dynamiki. �lad�w uzewn�trznionej aktywno�ci uczestnik�w �ycia mi�dzynarodowego nie zapewnia, �e Drug� cech� tej epoki jest wzrost liczby pa�stw, kt�re przejawiaj�, rozszerzaj� i intensyfiku- znajd� si� w�r�d nich �r�d�a najwa�niejsze, to jednak umo�liwia ona wzgl�dnie wysoki stopie� j� sw� aktywno�� mi�dzynarodow�. Potrzebom le��cym u pod�o�a tej aktywno�ci odpowiadaj� poznania rzeczywisto�ci mi�dzynarodowej, a zatem i ukazania jej wizerunku zbli�onego do sta- coraz wi�ksze mo�liwo�ci wzajemnego oddzia�ywania pa�stw. Obejmuj� one bowiem ju� me nu faktycznego, ty^o tradycyjne �rodki polityczne i wojskowe, lecz tak�e w coraz szerszym zakresie nowocze- Najwi�ksz� trudno�� w docieraniu do prawdy o wsp�czesnych stosunkach mi�dzynarodo- sn� instrumenty naukowo-techniczne, ekonomiczne i kulturalne. wych tworz� nagromadzone stereotypy publicystyczne ocen i interpretacji zdarze� i proces�w Trzeci� wreszcie cech� rozwojow� epoki obj�tej wsp�czesn� histori� stosunk�w mi�dzyna- mi�dzynarodowych. Odzwierciedlaj� one cz�stkowe, dora�ne i koniunkturalne obserwacje, kt�re rodowych jest ich post�puj�ca instytucjonalizacja. Najbardziej wyrazistym tego dowodem jest nie pokrywaj� si� lub s� sprzeczne z pe�n� prawd� naukow�. Cech� charakterystyczn� stereoty- powstawanie i rozwijanie si� powszechnych, regionalnych i kontynentalnych system�w organi- p�w tego rodzaju jest to, i� s� one proste i kategoryczne, w przeciwie�stwie do prawdy nauko- zacji mi�dzynarodowych. Pozytywny wp�yw tej cechy podkre�la coraz bardziej zaawansowana wej, kt�ra okazuje si� zwykle z�o�ona i nie pozbawiona w�tpliwo�ci. Z tego wzgl�du zarys ni- instytucjonalizacja proces�w dialogu, odpr�enia i wsp�pracy pa�stw. niejszy proponuje wielostronne spojrzenie na stosunki mi�dzynarodowe ostatniego p�wiecza. Porz�dkowanie skomplikowanego wizerunku "rzeczy staj�cych si�" w stosunkach mi�dzy- stara si� ukaza� ich najwa�niejsze trendy rozwojowe na g��wnych obszarach �wiata, dominuj�ce narodowych i zarazem okre�lanie ich cech rozwojowych okazuje si� mo�liwe pod warunkiem orientacje, g��wne sprzeczno�ci i sposoby ich rozwi�zywania. Porz�dkuj�c du�� sum� danych po��czenia podej�cia historycznego i politologicznego. Poszukiwanie prawid�owo�ci rozwojo- podstawowych ��czy je z ich interpretacj� globaln�, wych w wielkim splocie nie doko�czonych proces�w �ycia mi�dzynarodowego okazuje si� owoc- W zwi�zku z tym niniejsza praca �wiadomie wykracza poza tradycyjny pogl�d na stosunki ne poznawczo, je�li spogl�damy na nie przede wszystkim pod k�tem celowej dzia�alno�ci pa�stw, mi�dzynarodowe jedynie z polskiego i europejskiego punktu widzenia. Ksi��ka uwzgl�dnia przeto ich polityki og�lnej oraz z regu�y s�u�ebnej wobec niej polityki zagranicznej. Jest to stwierdzenie i stara si� ukaza� wsp�zale�no�ci i zr�nicowania zwi�kszaj�cej si� szybko w tym p�wieczu istotne r�wnie� z tego wzgl�du, i� stosunki polityczne odgrywaj� wiod�c� rol� w�r�d wszystkich liczby pa�stw, zjawisk narodowych i mi�dzynarodowych, regionalnych, kontynentalnych i glo- rodzaj�w stosunk�w mi�dzynarodowych, wywieraj�c r�wnie� przemo�ny wp�yw na wyst�puj�- balnych. Pragnie przybli�y� czytelnikowi g��wne cechy, kierunki i dynamik� przemian mi�dzy- ce tu zjawiska pulsacji czy koniunktury. narodowych w Europie, Azji, Afryce i Ameryce. Zaznacza zarazem specyfik� d��e� poszczeg�l- Jako autor pragn� wyzna�, a zarazem podkre�li�, �e podstawy �r�d�owe do historii wsp�l- nych kontynent�w do podkre�lania w�asnej to�samo�ci oraz splot niepodleg�o�ciowych d��e� ; czesnej stosunk�w mi�dzynarodowych s� pod wielu wzgl�dami ograniczone. Najistotniejsze �r�d�a znajduj�cych si� tam pa�stw z nieuchronnym wzrostem ich zale�no�ci wzajemnej, pozostaj� jeszcze os�oni�te tajemnic� racji stanu interpretowanej na przer�ne sposoby. Syste- Zastosowanie wobec historii poj�cia "wsp�czesna" w sensie potocznym oznacza, i� obej- matyczne publikacje wsp�czesnych �r�de� pojawiaj� si� w niewielu krajach, przy czym nie wszy- muje ona wydarzenia i procesy przebiegaj�ce w czasie dotycz�cym �yj�cych jeszcze pokole�, stkie one s� dost�pne w Polsce. Ma�o jest warto�ciowych opracowa� syntetycznych, kt�rych nie Z punktu widzenia warsztatu historyka poj�cie "historia wsp�czesna" obejmuje dzieje badane zast�pi du�a liczba opracowa� przyczynkarskich, popularnonaukowych czy wr�cz publicystycz- w sytuacji, kiedy wiele proces�w spo�ecznych nie zosta�o jeszcze zako�czonych, co czyni ko- nych. Nieliczne s� tak�e powa�ne opracowania na w�skie tematy uj�te pod k�tem analizy pra- nieczn� ostro�no�� w ich ocenianiu. Z poznawczego punktu widzenia jest to du�a s�abo��. Histo- wniczej, ekonomicznej czy politologicznej lub szczeg�owo opisuj�ce poszczeg�lne wydarzenia ryk "wsp�czesny" musi bowiem na podstawie dalece niepe�nej znajomo�ci tylko wst�pnych faz mi�dzynarodowe. takich proces�w ocenia� je i warto�ciowa�, chocia� przysz�e fazy mog� tak� ocen� skorygowa� Nie ma miejsca dla scharakteryzowania ca�ej tej literatury pod k�tem jej przydatno�ci dla lub przekre�li�. Tego rodzaju porz�dkuj�ca ocena, o ile nie jest kategoryczna i pozostaje otwarta niniejszego zarysu. Jest to zreszt� literatura wieloj�zyczna, nie dla wszystkich mo�liwa do skon- na nowe fakty, wydaje si� jednak lepsza, ani�eli unikanie porz�dkowania i ocen. Dzi�ki takim frontowania. Jej najwarto�ciowsze i z regu�y dost�pne w Polsce pozycje zainteresowani znajd� porz�dkuj�cym ocenom mo�na zaspokaja� spo�eczne zainteresowanie wsp�czesnymi dziejami w za��czonym rejestrze bibliograficznym. Nie odnotowano w nim wszak�e artyku��w z ponad stosunk�w mi�dzynarodowych w spos�b poprawny dydaktycznie, pobudzaj�c szczeg�owe za- 40 wykorzystanych periodyk�w polskich i obcych, chocia� niekiedy s� one jedynymi publika- interesowania jednostek, zw�aszcza studiuj�cych nauki spo�eczne, zwi�ksza� ich wiedz�, rozwi- cjami na dany temat. j�� ich my�lenie w szeroko pojmowanych kategoriach spo�ecznych. W tym sensie m�wienie Nader obszerna i bogata tre�� wsp�czesnych stosunk�w mi�dzynarodowych wymaga�a o nie zako�czonych jeszcze procesach okazuje si� u�yteczne tak poznawczo, jak i praktycznie, podzielenia na okresy zamkni�te w cezurach: 1945-1955-1969-1990, a wi�c na cztery cz�ci. Cz�� pierwsza omawia skomplikowany proces kszta�towania si� powojennego l�du mi�dzyna- rodowego. Cz�� druga przedstawia jego funkcjonowanie, w kt�rym dominuj�c� rol� odgrywa�a konfrontacja mi�dzyblokowa. Cz�� trzecia ukazuje ewolucj� stosunk�w mi�dzynarodowych pod k�tem dominuj�cych w nich przez dwie dekady proces�w negocjacji i odpr�enia. Wreszcie cz�� czwarta, obejmuj�ca okres najkr�tszy, charakteryzuje przejawy dzia�a� na rzecz nowego l�du mi�dzynarodowego pozbawionego dotychczasowych zagro�e�. W obr�bie ka�dej cz�ci znajduj� si� rozdzia�y traktuj�ce o globalnych, kontynentalnych i regionalnych problemach sto- sunk�w mi�dzynarodowych w poszczeg�lnych okresach. �atwo dostrzec, �e w poszczeg�lnych okresach i w ca�ej naszej epoce najwi�ksze znaczenie maj� stosunki wzajemne mi�dzy mocar- stwami globalnymi, kt�re wywieraj� te� silny wp�yw na stosunki mi�dzy pa�stwami �rednimi i ma�ymi. Nie ulega w�tpliwo�ci, �e stosunki polityczne w skali globalnej decyduj� o dynamice ca�o�ci stosunk�w mi�dzynarodowych. One te� uzasadniaj� podzia� zarysu na cztery cz�ci. Pragn�c, aby ksi��ka niniejsza okaza�a si� przydatn� dla studiuj�cych i analizuj�cych wsp�- czesne stosunki mi�dzynarodowe, za��czyli�my z my�l� o nich obszerny wyb�r bibliografii. Tekst i bibliografia mog� te� by� u�yteczne zar�wno dla student�w nauk politycznych, prawa i histo- rii, jak i dla nauczycieli historii, kt�rzy odczuwaj� brak podr�cznik�w do dziej�w wsp�czes- nych. Praca mo�e r�wnie� odgrywa� rol� kompendium pomocnego w pracy praktyk�w s�u�by zagranicznej i publicyst�w mi�dzynarodowych. Na zako�czenie niech mi b�dzie wolno podzi�kowa� zespo�owi pracownik�w Instytutu Sto- sunk�w Mi�dzynarodowych Uniwersytetu Warszawskiego za zainteresowanie niniejsz� prac� i liczne opinie o problemach ni� obj�tych. Szczeg�lnie serdecznie dzi�kuj� profesorom Bogus�a- wowi Mrozkowi i Wojciechowi Multanowi za cenne uwagi do tekstu pracy przed jego opubliko- waniem. Wyra�am r�wnie� wdzi�czno�� tym uwa�nym czytelnikom pierwszego wydania ksi��- ki, kt�rzy odpowiedzieli na zawart� w niej pro�b� oraz przekazali mi swoje spostrze�enia i uwagi do tekstu. Pozytywna ocena przydatno�ci ksi��ki przez r�ne kategorie jej u�ytkownik�w zach�ci�a mnie do przygotowania wydania drugiego. Poprawi�em w nim dostrze�one b��dy i pomy�ki. Uzupe�ni�em tak�e tekst o histori� dw�ch lat (1994-1996), kt�re up�yn�y od pierwszego wyda- nia. W rezultacie zwi�kszy�a si� obj�to�� ksi��ki i jej aktualno��. Zastosowanie wyt�uszcze� niekt�rych wierszy zosta�o dokonane pod wp�ywem sugestii student�w i ma u�atwi� im korzysta- nie z ksi��ki jako podr�cznika. CZʌ� PIERWSZA KSZTA�TOWANIE SI� POWOJENNEGO �ADU MI�DZYNARODOWEGO Rozdzia� I ROZPAD WIELKIEJ KOALICJI W EUROPIE (1945-1947) l. Rozbie�no�ci w obliczu zwyci�stwa Decyduj�ca faza i wyniki drugiej wojny �wiatowej zale�a�y przede wszystkim od wsp�- pracy Zwi�zku Radzieckiego, Stan�w Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. Wsp�praca ta "rozwija�a si� mimo zahamowa� zwi�zanych z odbiegaj�c� od zapowiedzi realizacj� dostaw w ramach lend-lease i odraczaniem otwarcia drugiego frontu w Europie. To ona w�a�nie decydo- wa�a zarazem o dynamice aktywno�ci ca�ej antyhitlerowskiej koalicji pa�stw, kt�ra wesz�a do historii pod nazw� Wielkiej Koalicji. Za apogeum tej aktywno�ci wi�kszo�� historyk�w s�usznie uwa�a pierwsze spotkanie szef�w rz�d�w trzech wymienionych mocarstw, zwanych odt�d Wiel- k� Tr�jk�. Odby�o si� ono w Teheranie mi�dzy 28 listopada a l grudnia 1943 r. P�n� jesieni� owego roku wojna poch�ania�a jeszcze ofiary z czterdziestu kraj�w i czterech kontynent�w. Narasta�a jednak wiara w zwyci�stwo nad faszyzmem i militaryzmem. Podtrzy- mywa�y j� pomy�lne wie�ci z wielu teren�w dzia�a� wojennych. Oto Armia Czerwona odbi�a .du�e po�acie Zwi�zku Radzieckiego i par�a na zach�d. Sojusznicy odnosili zwyci�stwa w Afryce P�nocnej i we W�oszech. Coraz dotkliwsze pora�ki na Pacyfiku ponosi�a Japonia. III Rzesza ze swymi satelitami utraci�a inicjatyw� i s�ab�a. Szybkie przesuwanie si� frontu radziecko-niemiec- kiego na zach�d urealnia�o mo�liwo�� wyzwolenia znacznej cz�ci Europy przez Armi� Czer- won�. W takich to okoliczno�ciach ameryka�ski prezydent Franklin Delano Roosevelt i brytyj- ski premier Winston Churchill zaproponowali radzieckiemu premierowi Josifowi Stalinowi wsp�lne spotkanie w celu om�wienia sposob�w koordynacji wysi�k�w wojennych oraz wst�p- BIBLIOTEKA Wydzia�u Dziennikarstwa i Nauk Po-Syo1 Uniwersytetu Warszawsfcicg �L Nowy �wiat 69, 00-046 Wars� (cl 620-03-81 w. 295. 296 nego uzgodnienia poczyna� powojennych. Dla przygotowania owego spotkania Wielkiej Tr�jki krotnic, zwlaszcza^rzy okazji zawierania radzi�cko-brytyjskiego traktatu sojuszniczego z 26 ma-^ "na szczycie" okaza�a si� niezb�dna pierwsza konferencja ministr�w spraw zagranicznych trzech � 1942 r oraz radziecko-ameryka�skiego uk�adu w sprawie zasad pomocy wzajemnej w prowa-. mocarstw - Wiaczes�awa Mo�otowa, Anthony Edena i Cordella Hulla, kt�rzy obradowali w Mo- 'iu wojny z 11 czerwca 1942 r. skwie od 19 do 30 pa�dziernika 1943 r. _-.- ^^ zauwa�y�, �e w letnich i jesiennych miesi�cach 1941 r. Moskwa postulowa�a otwar- / C^t^a^st Rezultaty konferencji tehera�skiej uzasadniaj� traktowanie jej jako apogeum procesu ci� drugiego frontu, a tak�e przys�anie 30 dywizji brytyjskich do Zwi�zku Radzieckiego, przede wsp�pracy Wielkiej Tr�jki. Ju� moralno-psychologiczne skutki pierwszego zetkni�cia si� trzech- -wszystkim w l�ku przed konsekwencjami szybkiego posuwania si� dywizji hitlerowskich w g��b przyw�dc�w by�y bardzo pozytywne. Wyrazili oni niez�omne postanowienie rozwijania wsp�- na�stwa radzieckiego. Od pocz�tku 1942 r. postulaty te motywowano d��eniem do r�wnomier- pracy "zar�wno podczas wojny, jak i w czasie pokoju". Zapad�a decyzja otwarcia drugiego fron^ 'y obci��enia ci�arami wojny wszystkich aliant�w, a tym samym zmniejszenia ofiar pono- tu w Europie, na czym bardzo zale�a�o Zwi�zkowi Radzieckiemu. Uzgodniono dzia�ania w celu szonych dot�d w najwi�kszej mierze przez ZSRR. Od pocz�tku 1943 r., kiedy alianci zachodni utworzenia Organizacji Narod�w Zjednoczonych, na czym z kolei bardzo zale�a�o Roosevelto- ^g spieszyli si� z otwarciem drugiego frontu, a niebezpiecze�stwo kl�ski radzieckiej zosta�o wi. Wzmocniona wi�c zosta�a jedno�� zar�wno wojennych, jak i pokojowych wysi�k�w Wielkiej - ostatecznie za�egnane, postulaty Moskwy nabiera�y znaczenia politycznego. Odraczanie prze- Tr�jki, kt�ra rozje�d�a�a si� ze stolicy Iranu "jako prawdziwi przyjaciele w duszy i celach", widzianego wsp�lnie otwarcia drugiego frontu dawa�o rz�dowi radzieckiemu tytu� do krytyki Donios�o�� konferencji tehera�skiej podkre�li�y indywidualne oceny jej uczestnik�w. Pr�- post�powania partner�w i pozostawiania ich w niepewno�ci co do skali dalszych wysi�k�w wo- zydent Stan�w Zjednoczonych w dwa dni po jej zako�czeniu depeszowa� do Stalina: "Rozpa- jennych ZSRR po wyzwoleniu jego obszaru pa�stwowego. mi�tuj� te znamienne dni naszego spotkania z najwi�kszym zadowoleniem jako wa�ny drogow- Dotycz�ca tych kwestii nieufno�� mi�dzy wielkimi sojusznikami nie podwa�y�a wprawdzie skaz na drodze post�pu ludzko�ci". W odpowiedzi szef rz�du radzieckiego stwierdzi�: "Teraz ich jedno�ci, ale kszta�towa�a we wzajemnych stosunkach postaw� pewnej rezerwy. By�a ona istnieje przekonanie, ze nasze narody b�d� zgodnie dzia�a� wsp�lnie i w czasie obecnym, i po widoczna wyra�nie na moskiewskiej konferencji ministr�w spraw zagranicznych Wielkiej Tr�j- zako�czeniu wojny". Nawet premier brytyjski, kt�ry w wielu rozpatrywanych w Teheranie spra- ki. Rz�d radziecki nalega� tam na wyja�nienie, czy tym razem sojusznicy rzeczywi�cie dotrzyma- wach musia� ust�powa� wobec zgodnego stanowiska pozosta�ych partner�w, zdecydowa� si� j� zapowiedzi Churchilla i Roosevelta z 4 czerwca 1943 r., �e wojska anglo-ameryka�skie doko- napisa� do Stalina w styczniu 1944 r.: "Zosta�em wielce zach�cony tym odczuciem naszych naj� inwazji w p�nocnej Francji nie p�niej ni� wiosn� 1944 r. Genera�owie Hastings Ismay dobrych stosunk�w, kt�re przywioz�em ze sob� z Teheranu", i John Dean nie dali jednoznacznej odpowiedzi, wnosz�c jednocze�nie sporo zastrze�e� i precy- W miar� stopniowego urealniania si� perspektywy zwyci�stwa w zmaganiach wojen- �uj�c liczne warunki powodzenia ewentualnej operacji. Minister Eden usi�owa� ponadto dowie�� nych i s�u��cego temu rozszerzania wsp�pracy mi�dzy pa�stwami heterogenicznej ustro- og�lnostrategicznej wa�no�ci operacji na kierunku ba�ka�skim. jowo Wielkiej Tr�jki, ujawni�y si� zarazem rozbie�no�ci pogl�d�w mi�dzy nimi, sprzeczno- Nalegania przedstawicieli radzieckich doprowadzi�y w ko�cu rozm�wc�w zachodnich do �ci interes�w oraz trudno�ci na drodze ich wsp�lnej realizacji. By�o to nast�pstwem odmienno�ci zobowi�zania si� do przygotowania zapowiedzianej operacji jako kluczowego przedsi�wzi�cia zar�wno ideologii i system�w warto�ci, jak i za�o�e� polistrategicznych. Znajdowa�y one ko�- na drodze skr�cenia wojny przeciwko Niemcom i ich sojusznikom w Europie. kretny wyraz w zr�nicowanym stosunku poszczeg�lnych mocarstw do podejmowanych w toku Zobowi�zanie to stara� si� jednak w Teheranie podwa�y� Churchill, kt�ry nadal preferowa� przygotowywania, przebiegu i realizacji ustale� konferencji tehera�skiej, jak r�wnie� nast�pnych operacje militarne w basenie �r�dziemnomorskim. Ust�pi� jednak wobec zgodno�ci stanowisk konferencji Wielkiej Tr�jki, problem�w prowadzenia wojny i kszta�towania przysz�ego �adu poko- Stalina i Roosevelta, zgadzaj�c si� na definitywne przeprowadzenie inwazji od strony Kana�u La jowego. Proces narastania owych rozbie�no�ci i sprzeczno�ci nasili� si� po zako�czeniu wojny, Manche (operacja Overlord) i w Prowansji (operacjaAnv;7) w maju 1944 r. Niebawem prezydent kiedy znik�o wsp�lne zagro�enie. Odmienne ustrojowo mocarstwa stara�y si� bowiem w pokojo- Stan�w Zjednoczonych mianowa� gen. Dwighta Eisenhowera dow�dc� operacji Overlord, co wych warunkach realizowa� w�a�ciwe im systemy warto�ci i koncepcje polistrategiczne. zmniejszy�o obawy Stalina, i� podj�te zobowi�zanie mo�e zawisn�� w pr�ni. Ostatecznie l�do_ Dop�ki trwa�a wojna, jedno�� wysi�k�w mocarstw Wielkiej Tr�jki przewa�a�a nad rozbie�- wanie zachodnich aliant�w w Normandii nast�pi�o 6 czerwca 1944 r. O tygodniowej zw�oce no�ciami. Te dawa�y jednak zna� o sobie w miar� podejmowania problem�w przygotowania w stosunku do terminu majowego zadecydowa�y wzgl�dy strategiczno-przyrodnicze (potrzebne powojennego kszta�tu stosunk�w mi�dzynarodowych, dotycz�c ju� nie tylko kwestii otwarcia do desantu po��czenie �wiat�a dziennego, pe�ni ksi�yca i przyp�ywu morza). Operacji w Nor- drugiego frontu i zakresu pomocy wojskowej, lecz tak�e strategicznych aspekt�w przysz�o�ci .mandii towarzyszy�a wielka ofensywa Armii Czerwonej; Stalin dotrzyma� swych zobowi�za� poszczeg�lnych, wyzwalanych spod okupacji niemieckiej, kraj�w europejskich, sposobu zakon- r>. z Teheranu. czenia wojny oraz organizacji bezpiecze�stwa powojennego. ^) Drugim z kolei przedmiotem rozbie�no�ci mi�dzyalianckich by�a sprawa polska. Ure- /^^^'-' ^^a otwarcia drugiego frontu w Europie by�a najwcze�niejszym z trudnych pr�bie- / gulowane w 1941 r. stosunki mi�dzy polskim rz�dem emigracyjnym gen. W�adys�awa Sikor- m�w wsp�pracy g��wnych aliant�w. Zwi�zek Radziecki wysuwa� postulaty w tej sprawie po- skiego a rz�dem radzieckim zacz�y si� ponownie zaostrza� z przyczyn zar�wno historycznych, cz�wszy od lipca 1941 r., adresuj�c je zw�aszcza do rz�du Wielkiej Brytanii, kt�ra ustami Chur- jak i bie��cych. Do tych drugich nale�a�y pretensje Moskwy o decyzj� wprowadzenia do Iranu chilla ju� w dniu napa�ci hitlerowskiej na ZSRR zadeklarowa�a si� jako sojusznik ZSRR. Strona armii polskiej formuj�cej si� w Zwi�zku Radzieckim pod dow�dztwem gen. W�adys�awa Ander- radziecka ponowi�a te postulaty w toku przygotowywania radzi�cko-brytyjskiego uk�adu o wsp�- s�, a tak�e o poparcie tej decyzji i pomoc udzielon� w przeprowadzeniu ewakuacji przez Wielk� dzia�aniu przeciwko Niemcom hitlerowskim z 12 lipca tego� roku. Bezpo�rednio wys�ucha� ich 'Brytani�. Ewakuacja nast�pi�a wiosn� 1942 r., kiedy front radziecki cofa� si� pod uderzeniami tak�e Harry Hopkins, doradca prezydenta Roosevelta, kt�ry wys�a� go do Moskwy na prze�omie wojsk hitlerowskich w kierunku Wo�gi i Kaukazu. Nast�pi�o zaostrzenie polemik na temat przy- czerwca i lipca 1941 r. Zwi�zek Radziecki ponawia� postulat otwarcia drugiego frontu wiele- J sz�ej granicy polsko-radzieckiej. W dyskusjach pojawi�y si� wzmianki w sprawie federacji pol- sko-czechos�owackie,, odczytywane przez stron? radzieck� jako nieprzyjazne wobec nieJ. Wresz^ proponowa� on utworzenie ca�kiem nowego, "w pe�ni reprezentatywnego polskiego rz�du tym- cie wiosn� 1943 r., gdy Niemcy zacz�li wykorzystywa� propagandowo - pope�nion� przez NKWD ^owego". Roosevelt sugerowa� ze swej strony utworzenie "komitetu prezydenckiego" (z udzia- na rozkaz Stalina - zbrodnie katynsk� a rz�d polski zainicjowa� JCJ mi�dzynarodowe rozpatrz�- c Boles�awa Bieruta, W�adys�awa Grabskiego i arcybiskupa Adama Sapiehy), kt�ry mia�by me Moskwa - obwiniaj�c o zbrom� katynsk� III Rzesze - zerwa�a stosunki z rz�dem polskim ^m ^ ^ istniej�cych rz�d�w. Stalin opowiedzia� si� natomiast za (25 IV), zarzucaj�c mu przej�cie na wrogie pozycje wobec ZSRR. Niebawem inspirowany i po- � wyy-^--^ �, W�r^^ r..d" n demokratycznych polityk�w rintychczasowei pierany przez kierownictwo ZSRR Zwi�zek Patriot�w Polskich zacz�� organizowa� na teryto- rozszerzeniem istniej�cego w Warszawie rz�du o demokratycznych polityk�w dotychczasowej o�entacji londy�skiej z kraju i z emigracji. . rium radzieckim nast�pn� armi� polsk�, kt�rej tw�rcy g�osili braterstwo broni i sojusz z ZSRR. J ^ ""^ atlantyckich zmierza�y do zapewnienia wi�kszo�ci ugrupo- V\ Napi�cie w stosunkach radziecko-polskich wprawia�o w zak�opotanie Londyn i Wa. ^ prozachodnim, gdy propozycja radziecka mia�a na celu umocnienie i przysz�� do- '' s^^ton�Na mosklewskleJ konferenc'1 Immstrow ^ Wa�nych i na teheranskiej konfe- -^nacj� wp�yw�w Moskwy w Polsce. Po d�ugiej polemicznej wymianie zda�, przyw�dcy trzech rencji przyw�dc�w WielkieLTroJki przedstawiciele USA i Wielkiej Brytanii ulegli naleganiom " ^ ;^ stanowisko bliskie propozycji Stalina i najdalsze od wniosku Churchilla. radzieckim, uznaj�c za realne i uzasadnione przyj�cie w zasadzie "linii Curzona" jako podstawy osi�gni�to porozumienie, w mysi kt�rego nale�a�o istniej�cy w Polsce Rz�d Tymczasowy zreor- przy ustalaniu przysz�ej granicy radziecko-polskiej,Trzech wielkich aliant�w wypowiedzia�o si� �wa� "na szerszej podstawie demokratycznej" i da� mu nazw� Tymczasowego Rz�du Jed- z� odrodzeniem niezale�nej i silnej Polski, jak r�wnie� za przesuni�ciem zachodniej granicy '- Narodowej. Dla u�atwienia tej reorganizacji utworzono tr�jstronn� komisj� (Wiaczeslaw polskiej tak, aby obj�a ona dawne ziemie s�owia�skie. W sprawie katy�skiej zapanowa� swoisty ^^ ^ ambasadorzy:'brytyjski - Archibald Kerr i ameryka�ski - William Ayerell Harri- - "sojusz milczenia". Zarazem Wielka Brytania i Stany Zjednoczone nadal popiera�y polski rz�d Rekonstrukcja rz�du polskiego przez w��czenie do� polityk�w obozu londy�skiego by�a emigracyjny, Tctory me mia� JU� stosunk�w z Moskw�, gdy Zwi�zek Radziecki udziela� inten- warunkiem nawi�zania stosunk�w dyplomatycznych z Warszaw� przez mocarstwa zachodnie. sywnego poparcia si�om i politycznym, wojskowym, kt�re przygotowywa�y utworzenie na ziemi ^ ^^ ^ ^ p^^ ^ ,^ek ^ ^ uczestnik�w konferencji ja�ta�skiej by� funk- polskiej w�adzy proradzieckiej. Sprawa polska nadal dzieli�a sojusznik�w. ^ ^^ ^ ^^ ^ ^hurchill pocz�tkowo zak�ada� dla Polski niewielki przyrost Powstanie Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego i jego zainstalowanie si� w Lubli- terytorialny, "najwy�ej wielko�ci Prus Wschodnich". Gdy by�amowa o Unii Odry, widzia� jej przed�u- nie, jego natychmiastowe porozumienie z rz�dem radzieckim z 26 lipca 1944 r. w sprawie usta- �eni� jedynie na Nysie K�odzkiej. Z korespondencji Edena wiadomo jednak, �e Londyn got�w by� lenia granicy polsko-radzieckiej, a tak�e wrze�niowe porozumienia z rz�dami Ukrai�skiej, Bia- ^ Mikolajczykowi otrzyma� jakie zechce terytorium a� po Odr�, ale nie �Polakom lubel- �oruskiej i Litewskiej SRR, nada�y sprawie polskiej nowego wymiaru. Walka toczy�a si� odt�d ^" prezydent Roosevelt apelowa� do Stalina o wielkoduszno�� w sprawie odst�pienia Polsce nie tylko o granice Polski, lecz tak�e o charakter jej rz�du. Londyn i Waszyngton nadal popiera�y- ^^ ^ ^^ lwowskiego, na co us�ysza�, �e jego rozm�wca nie mo�e by� gorszym obro�c� rz�d emigracyjny. Podobnie czyni�a wi�kszo�� cz�onk�w Wielkiej Koalicji. Przyw�dca Francji j ^es�w radzieckich ni� Curzon i Clemenceau. Zdo�ano uzgodni�, "�e wschodnia granica Polski gen. Charles de Gaulle spotka� si� wprawdzie z przedstawicielami PKWN w czasie swojej wizy- ^ ^iec wzd�u� linii Curzona z odchyleniem odm�, w pewnych okolicach od pi�ciu do o�mnT- ty moskiewskiej, a w Lublinie od 26 grudnia 1944 r. przebywa� nieoficjalny przedstawiciel Fra�- kilometr�w na korzy�� Polski". Wyra�ono te� opini�, "�e Polska powinna uzyska� znaczny przy- CJI w osobie mjr Christiana Foucheta, lecz Tymczasowy Rz�d Republiki Francuskiej nie uznal - rost terytorialny na p�nocy i zachodzie". Pod wp�ywem batalii Churchilla konkretne okre�lenie tej oficjalnie PKWN i powsta�ego nast�pnie 31 grudnia 1944 r. Tymczasowego Rz�du RP. Ten g^ "^ ^ ^ ^opiero po zak�adanej reorganizacji rz�du warszawskiego. zosta� uznany jedynie przez Zwi�zek Radziecki (41 1945), Czechos�owacj� (301 1945) i Jugo- Mi�dzyalianckie rozbie�no�ci w sprawie charakteru rz�du polskiego przenios�y si� nas- ^ s 1^ ' /" t�pnie na forum powo�anej w Ja�cie komisji, kt�ra pracowa�a w Moskwie. Ambasadorowie Ofi . Szczeg�lnym wyrazem rozbie�nos-ci w sprawie polskiej by� r�ny stosunek aliant�w do M anglosascy odeszli od zasady reorganizacji istniej�cego w Polsce rz�du i d��yli do utworzenia 6^y/powstania warszawskiego. USA i Wielka Brytania pragn�y jego powodzenia ze wzgl�du na^ f ^wego ^ r)y^sje trwa�y ponad trzy miesi�ce, nie oby�o si� bez korespondencji mi�dzy / polityczn� orientacj� patronuj�cego powstaniu rz�du emigracyjnego. Z tych samych wzgl�d�w � Rooseyeltem a Stalinem. Po �mierci tego pierwszego prezydent Harry Truman uzale�nia� wr�cz rz�d radziecki me by� zainteresowany sukcesem powstania i Stalin powstrzymywa� si� od udzie- � mo�liwo�� dalszej wsp�pracy ameryka�sko-radzieckiej od utworzenia nowego rz�du polskie- lema walcz�cej Warszawie skutecznej pomocy. Ocena sensu i celowo�ci powstania, mo�liwo�ci � g^ odpowiadaj�cego oczekiwaniom strony ameryka�skiej. W takich okoliczno�ciach tzw. lu- udzielenia mu pomocy oraz jego r�norodnych skutk�w sta�a si� przedmiotem polemik trwaj�- � be�scy Polacy nie mogli uczestniczy� w konferencji za�o�ycielskiej Organizacji Narod�w Zjed^ cyc o zis. J noczonych w San Francisco, aczkolwiek Polska zosta�a uznana za pa�stwo wsp�za�o�ycielskie. Faktycznie los Polski zosta� przes�dzony na d�ugi okres powodzeniem zimowej ofensywy � Porozumienie w sprawie sk�adu Tymczasowego Rz�du Jedno�ci Narodowej zosta�o uzgo-' Armii Czerwonej w 1945 r. Doprowadzi�a ona do szybkiego uwolnienia z r�k hitlerowskich W dnione przez przedstawicieli Wielkiej Tr�jki dopiero 21 czerwca 1945 r. Zosta� on sformowany obszar�w na zach�d od Wis�y, w swych bezpo�rednich i po�rednich skutkach dezorganizuj�c w tydzie� p�niej poprzez dodanie do sk�adu Rz�du Tymczasowego pi�ciu nowych cz�onk�w, prolondy�skie si�y na ziemiach polskich. Jednocze�nie rozszerzy� si� zakres w�adzy Rz�du Tym- spo�r�d kt�rych wicepremierem zosta� Stanis�aw Mikolajczyk. Pary� postanowi� uzna� nowy czasowego RP, umacnia�y realne wp�ywy ZSRR na organy administracji polskiej i r�ne dzie- ^ rz�d ju� nazajutrz po jego utworzeniu. Anglosasi uczynili to na pocz�tku lipca. Za ich przykla- -i f\ dzmy zycm' dem P0^11 inni cz�onkowie Wielkiej Koalicji. ~' J Hk^ Y> Na ^"^.l konferencji Wielkiej Tr�jki "na szczycie", kt�ra odby�a si� w Ja�cie (4-11 II ^nie z porozumieniem ja�ta�skim Wielka Tr�jka by�a zobowi�zana wys�ucha� opinii 1945 r.), sp�r o granice i rz�d polski toczy� si� a� na siedmiu spo�r�d o�miu posiedze�. Churchill , odnowionego rz�du polskiego na temat granicy polsko-niemieckiej. Uczyni�a to na swym trze. toczy� ze Stalinem batali� o uzale�nienie przysz�ych granic Polski od profilu politycznego rz�du, l cmi spotkaniu na "szczacie", kt�re odby�o siew Poczdamie w.dniach od 17