PODSTAWY PSYCHOLOGII POLITYCZNEJ Pod redakcją Krystyny Skarżyńskiej Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie Zysk i S-ka Wydawnictwo 1DDD277315 863886 Copyright © by Zysk i S-ka Wydawnictwo s.j., Poznań 2002 Ali rights reserved Redaktor Aleksandra Springer .m ISBN 83-7298-145-0 Zysk i S-ka Wydawnictwo ul. Wielka 10, 61-774 Poznań tel. (0-61) 853 27 51, 853 27 67, fax 852 63 26 Dział handlowy, ul. Zgoda 54, 60-122 Poznań tel. (0-61) 864 14 03, 864 14 04 e-mail: [email protected] nasza strona: www.zysk.com.pl Diuk i oprawa: Poznańskie Zakłady Graficzne SA f r * SPIS TREŚCI Przedmowa (Krystyna Skarżyńska) 7 WSTĘP Psychologia polityczna: główne tematy, ważniejsze dokonania i fazy rozwoju (Krystyna Skarżyńska) 11 Bibliografia 21 Część pierwsza AKTORZY POLITYCZNI: CZYM JEST POLITYKA DLA JEDNOSTKI Aktywność i bierność polityczna (Krystyna Skarżyńska) 26 Formy aktywności politycznej 27 • Związki między różnymi typami aktywności politycznej 31* Psychologiczne uwarunkowania aktywności i bierności politycznej 33 • Sytuacyjne uwarunkowania partycypacji politycznej: rola interesów 41 • Aktywność i bierność wyborcza 42 • Bibliografia 50 Autorytaryzm i jego psychopolityczne konsekwencje (Krzysztof Korzeniowski) 59 Wprowadzenie 59 • Autorytaryzm - wprowadzenie pojęciowe 60 • Podstawowe metody pomiaru autorytaryzmu 63 • Autorytaryzm w Polsce czasów transformacji 65 • Źródła autorytaryzmu 67 • Poglądy społeczno-polityczne osób autorytarnych 70 • Preferencje polityczne osób autorytarnych 71 • Autorytaryzm a zachowania wyborcze 72 • Komentarze i kontrowersje 75 * Bibliografia 79 Przywództwo polityczne (Urszula Jakubowska)/ 82 Przywództwo polityczne — cechy charakterystyczne 84 • Style politycznego przewodzenia 86 • Teorie wyłaniania się politycznego przywódcy 90 • Osobowość przywódców politycznych 97 • "Cechy relacji między potencjalnym przywódcą a jego zwolennikami 100 • Podsumowanie i komentarz 105 • Bibliografia 106 Część druga MECHANIZMY POLITYCZNEGO FUNKCJONOWANIA Myślenie polityczne (Janusz Reyko wski) 110 4 Co to jest myślenie polityczne 110 • Przebieg procesów myślenia politycznego 114 • Podstawy L myślenia politycznego 118 • Poziom myślenia politycznego 122 • Systematyczne źródła błę- I dów 126 • Bibliografia 138 _) Władza: wymiary, funkcje oraz społeczne przekonania na jej temat (Marek Ziółkowski) 140 Wstęp — różne sposoby ujmowania władzy 140 • Władza jako „moc sprawcza", jako zdolność uzyskiwania efektów. Aktywne podmiotowe sprawstwo czy bezosobowe medium? 142 • Władza w sytuacji konfliktu 145 • Władza do czegoś i władza nad kimś jako dwa nieodłączne elementy stosunku panowania—podległości 157 • Obiektywne uwarunkowania i subiektywne aspekty podporządkowania się władzy państwowej. Problem władzy prawomocnej 158 • Bibliografia 162 Czynniki ograniczające racjonalność poglądów i zachowań politycznych (JoannaMandrosz) 164 Jak dalece racjonalny jest proces dokonywania wyborów politycznych 165 • Jak schematy i stereotypy ograniczają racjonalność poglądów politycznych 170 • Afekt jako przyczyna nieracjonalności poglądów politycznych 175 • Nieracjonalność symbolicznych ideologii 179 • Racjonalni czy nieracjonalni 182 • Bibliografia 184 Ekstremizm polityczny (Urszula Jakubowska) 187 Pojęcie ekstremizmu politycznego 187 • Ekstremizm polityczny w badaniach psychologów 189 • Charakterystyki osobowościowe 189 • Właściwości intelektualne i rozwój moralny 197 • Czynniki psychopatologiczne 198 • Czynniki społeczne 200 • Podsumowanie i komentarz 204 • Bibliografia 206 Konflikty polityczne (Janusz Reykowski) I 208 Pojęcie konfliktu 208 • Geneza sytuacji konfliktowych 211 • Dynamika konfliktu 219 • Czy konflikty są nieuchronne 223 • Czynniki wpływające na przebieg konfliktów 230 • Sposoby rozwiązywania konfliktów 233 • Bibliografia 235 Psychospołeczene uwarunkowania zachowań wyborczych (Krzysztof Korzeniowski) 237 /—, 0 specyfice zachowań wyborczych 237 • Zachowania wyborcze - czym są 239 • Klasyczne / próby wyjaśnienia zachowań wyborczych 240 * Wyborca racjonalny 241 • Identyfikacja z partią I 243 • Głosowanie tematyczne (issue voting) 247 • Ocena kandydata a preferencje wyborcze j 250 • Absencja wyborcza a preferencje wyborcze 253 • Zakończenie 255 • Literatura polska proponowana zainteresowanym 257 • Bibliografia 257 Część trzecia PSYCHOLOGICZNE PROCESY TOWARZYSZĄCE ZMIANIE SYSTEMOWEJ Okrągły Stół jako mechanizm rozwiązywania makrospołecznych konfliktów 1 zmiany systemu (Janusz Reykowski) 262 Ujęcie narracyjne 262 • Społeczny i polityczny kontekst porozumień przy Okrągłym Stole 263 • Czy rozmowy musiały się udać? 267 • Zasady prowadzenia negocjacji 269 • Czy Okrągły Stół był potrzebny? 271 • Uwaga końcowa 273 • Bibliografia 273 Nacjonalizm i patriotyzm: orientacje ideologiczne i postawy jednostek (Krystyna Skarżyńska) 275 Nacjonalizm jako ideologia 276 • Nacjonalizm jako ruch polityczny 277 • Nacjonalizm jako proces budowania państwowości 278 • Orientacje narodowe jednostek: nacjonalizm i patriotyzm 280 • Uprzedzenia i stereotypy narodowe (etniczne) jako zjawisko społecznie podzielane 288 • Bibliografia 290 Utrata i poszukiwanie społeczno-politycznego sensu. Anomia i paranoja polityczna (Krzysztof Korzeniowski) 293 Wprowadzenie 293 • Anomia: co to takiego? 293 • Źródła anomii 297 • Konsekwencje anomii 304 • Spiskowa teoria dziejów 305 • Zakonspirowane, głęboko uknute spiski. Kategoria paranoi politycznej 311 • Podsumowanie 320 • Bibliografia 321 Dlaczego reformatorzy tracą poparcie społeczne (Janusz Czapiński) 324 Teoria społecznej niewdzięczności 325 • Dowody empiryczne 327 • Podsumowanie 342 • Bibliografia 342 Część czwarta PODEJŚCIA, PROCEDURY, METODY I TECHNIKI BADAWCZE Podejścia, procedury, metody i techniki badawcze (Urszula Jakubowska) 346 Podejście idiograficzne i nomotetyczne. Badania poprzeczne oraz podłużne 346 • Procedury badawcze 347 • Studium przypadku (psychobiografie) 349 • Procedura lustracji 354 • Procedura korelacyjna 356 • Procedury eksperymentalne 357 • Quasi-eksperyment 359 • Eksperyment naturalny 360 • Eksperyment laboratoryjny 361 • Symulacja eksperymentalna 363 • Podsumowanie i komentarz 365 • Bibliografia 366 INDEKS 369 PRZEDMOWA Indywidualne doświadczenia i decyzje życiowe w demokratycznym państwie nie są tak przesycone polityką jak w systemach totalitarnych czy autorytarnych. Ale demokracja czyni sferę polityki bardziej dostępną dla obywateli. Owa dostępność przejawia się „odsłonięciem kurtyny", za którą kiedyś kryłasig_sLera^olityki: publicznie toczone ^ąTdebatyTspory, widzimy więcej elementów procesu podejmowania decyzji politycznych, politycy mówią o swoich pozapolitycznych zainteresowaniach, znamy ich żony i dzieci, publicznie analizowane i dyskutowane są nie tylko bieżące polityczne rozstrzygnięcia, ale także niektóre szczegóły osobistego życia polityków. Widzimy więc ludzi działających w polityce i ich psychospołeczne problemy związane z pełnieniem różnych politycznych funkcji. Dostrzegamy specyficzne sposoby radzenia sobie ze stresem, indywidualne reakcje na krytykę czy atak, obserwujemy spory i konflikty między partiami i wewnątrz partii, problemy związane z lojalnością, solidarnością i tożsamością grupową, różne sposoby kierowania partiami i wywierania nacisku na członków własnej partii. Psychologia polityczna bada te procesy, pokazuje ich wpływ na rozwiązania sensu stricto polityczne. Ale dostępność polityki polega także na możliwości udziału w polityce. W demokracji nie tylko można wyrażać symbolicznie swój sprzeciw czy poparcie dla określonych pomysłów i rozwiązań politycznych, ale także każdy obywatel może wywierać realny wpływ polityczny, uczestnicząc w różnych politycznych strukturach, podejmując rozmaite grupowe lub indywidualne działania, no i oczywiście - biorąc udział w wolnych wyborach. Psychologia polityczna studiuje także i tę sferę ludzkich działań; wyjaśnia motywy i formy partycypacji politycznej i style politycznego przywództwa; opisuje zmiany sposobu uczestnictwa w polityce wynikające z politycznych doświadczeń, ale i z procesów starzenia się; opisuje mechanizmy preferencji i zachowań wyborczych, zwracając uwagę na złożoneTInterakcje między psychologicznymi cechami wyborców, sytuacją, w jakiej odbywają się wybory, i specyfiką samych wyborów oraz cechami polityków wybieranych do różnych funkcji i urzędów. Demokratyczna dostępność polityki sprawia, iż wielu ludzi chce ją lepiej czy wszechstronniej poznać i rozumniej, bardziej świadomie w niej uczestniczyć. Wiedza z zakresu psychologii politycznej jest środkiem rozumienia poli- tyki. Jest na nią dość duży popyt, czego dowodem jest między innymi zainteresowanie publikacjami z tego zakresu. Punktem wyjścia do napisania tej książki było zainteresowanie i pozytywny odbiór Psychologii politycznej wydanej w 1999 roku. W niniejszym wydaniu znacznie rozszerzyliśmy zakres przedstawianych tematów. Przede wszystkim więcej miejsca poświęciliśmy kwestiom, które wydają się bardzo wyraziste w obecnym polskim życiu politycznym, a są związane z procesami wielkiej zmiany systemowej. Nowa jest więc część książki zatytułowana „Psychologiczne procesy towarzyszące zmianie systemu". Omawianie tych procesów zaczynamy od analizy psychospołecznych aspektów negocjacji Okrągłego Stołu. Janusz Reykowski — psycholog, ale i uczestnik tych rozmów — opisuje proces dochodzenia do podjęcia pertraktacji oraz zasady ich prowadzenia jako przykład procedury rozwiązywania poważnych konfliktów społecznych w ma-kroskali, ale także jako mechanizm inicjujący głęboką zmianę systemową. Polityczny sens tych negocjacji i treść ich ustaleń jest jeszcze dzisiaj przedmiotem sporu dotyczącego przede wszystkim mechanizmów zmiany społecznej i warunków kształtowania się demokratycznego porządku. Na temat Okrągłego Stołu istnieją różne opowieści czy narracje społeczne, prowadzone z różnych perspektyw. Narracja Janusza Reykowskiego przedstawia historyczne, społeczne i psychologiczne uwarunkowania początków polskiej transformacji systemowej, pokazuje psychologiczne i polityczne znaczenie Okrągłego Stołu dla późniejszego procesu transformacji, ale także szkicuje subtelne mechanizmy psychologiczne, które miały znaczenie dla przebiegu i powodzenia rozmów. Ważnym wymiarem przemian we współczesnym świecie, również w Polsce, jest globalizacja polityki i ekonomii. Wchodzenie Polski w szersze, ponadnarodowe struktury (takie jak NATO czy Unia Europejska) wiąże się z wieloma problemami, także psychologicznej natury. Jak pogodzić radość i dumę z niedawno odzyskanej wolności i niezależności, naszą narodową tożsamość i kulturową specyfikę oraz poczucie wyjątkowych zasług dla świata ze stawianymi przez Unię Europejską wymaganiami unifikacji prawa, systemu szkolnictwa, praw i obowiązków pracowniczych, norm jakości wyrobów przemysłowych i produktów rolnych, a czasem nawet zmiany obyczajów? Jaką funkcję psychologiczną ma dla jednostki jej narodowa tożsamość, jakie są jej rodzaje i związki z różnymi typami postaw wobec „swoich" i „obcych"? Czy w dobie integracji i globalizacji identyfikacje narodowe nie są już ludziom potrzebne? Dlaczego właśnie w okresie głębokich przemian ustrojowych w Europie Środkowej i Wschodniej mamy do czynienia ze wzrostem znaczenia tożsamości narodowej i przejawami postaw nacjonalistycznych? Czym charakteryzują się nacjonalistyczne ruchy polityczne, kiedy i dlaczego nacjonalizm zagraża demokracji? Jakie są psychologiczne mechanizmy powstawania i rozpowszechniania się stereotypów etnicznych? Tematy te podejmuje Krystyna Skarżyń-ska w rozdziale: „Nacjonalizm i patriotyzm: orientacje ideologiczne i postawy jednostek". Kolejnym psychologicznym aspektem transformacji systemowej jest doświadczanie zmiany jako utraty poczucia sensu otaczającego świata. W okresach poważnych przemian i kryzysów systemowych wielu ludzi traci orienta- 8 cję w tym, co jest dobre, a co złe, komu można ufać, a kogo należy się bać. W starym systemie wszystko wydawało się bardziej znajome, przewidywalne; znane i sprawdzone były indywidualne sposoby radzenia sobie w tej rzeczywistości. Nowy system wymaga poznawczego i ewaluatywnego przeorganizowania; jeśli nie udaje się nam tego uczynić, czujemy się zdezorientowani, zagubieni, pozbawieni norm regulujących nasze sądy i działania. Innymi słowy, stajemy się anomiczni. O zjawisku politycznej anomii, czyli utraty społecz-no-politycznego sensu, oraz o sposobach jego przywracania pisze Krzysztof Ko-rzeniowski. Autor przytacza dane z lat 1993-1997 wskazujące, iż duża liczba Polaków (około 50% reprezentatywnych prób) zgadza się z twierdzeniami diagnostycznymi dla anomii; przedstawia także indywidualne uwarunkowania i konsekwencje anomii dla zachowań wyborczych. Ponieważ poczucie braku sensu jest stanem awersyjnym, jednostki starają się ten stan usunąć albo przynajmniej zmniejszyć. Korzeniowski pokazuje, iż skutecznym sposobem „zaspokojenia głodu sensu" może być wiara w spiskową teorię dziejów, przekonanie, iż światem rządzą potężne, złe i zakonspirowane siły, niejawnie dążące do panowania nad światem i będące blisko osiągnięcia swoich celów. Chociaż akceptacja teorii spiskowych może łagodzić indywidualne koszty transformacji, to jednak powszechność takich przekonań w społeczeństwie może utrudniać procesy demokratyzacji. Inny sposób radzenia sobie z kosztami transformacji systemowej opisuje Janusz Czapiński. Opierając się na bogatych danych statystycznych i sondażowych, wykazuje, iż koszty reform (a nie ich pozytywne efekty) decydują o społecznej ocenie autorów reform. W związku z tym rządzący reformatorzy nie cieszą się wdzięcznością społeczeństwa, a raczej są odrzucani i tracą władzę w wyniku demokratycznych wyborów. Dzieje się tak dlatego, iż zwykle stosujemy tzw. obronną atrybucję („za moje porażki i kłopoty odpowiedzialni są inni; za własne sukcesy - ja sam") oraz jesteśmy „konserwatywni", czyli większą wagę przywiązujemy do realnych i potencjalnych strat niż do realnych i możliwych zysków. Prawdopodobnie są jakieś zmienne pośredniczące między reformowaniem państwa przez rządzących a „niewdzięcznością" społeczeństwa wobec nich. Uciążliwość reform, wielkość społecznych kosztów i ich bardziej czy mniej równomierne rozłożenie w społeczeństwie nie są tu bez znaczenia. Pierwsza część naszej książki, zatytułowana „Aktorzy polityczni", pozostaje bez poważniejszych zmian w stosunku do Psychologii politycznej. Przedstawiamy w niej rozdziały: „Aktywność i bierność polityczna" (autorstwa K. Skar-żyńskiej), „Autorytaryzm i jego psychopolityczne konsekwencje" (autorstwa K. Korzeniowskiego) i „Przywództwo polityczne" (autorstwa U. Jakubowskiej). Natomiast do drugiej części - „Mechanizmy politycznego funkcjonowania" -włączyliśmy nowy rozdział dotyczący mechanizmów władzy, napisany przez Marka Ziółkowskiego. Zjawisko władzy jest jednym z najważniejszych i najczęściej analizowanych tematów psychologii i socjologii politycznej. Ziółkow-ski koncentruje się na subiektywnych sposobach pojmowania władzy i na cechach przekonań ludzi uwikłanych w jej relacje. Sporo miejsca poświęca też roli władzy w sytuacji konfliktu. Tak więc druga część książki zawiera teraz następujące rozdziały: „Myślenie polityczne" (autorstwa J. Reykowskiego), „Władza: wymiary, funkcje oraz społeczne przekonania na jej temat" (autorstwa M. Ziółkowskiego), „Czynniki ograniczające racjonalność poglądów i zachowań politycznych" (autorstwa J. Mandrosz), „Ekstremizm polityczny" (autorstwa U. Jakubowskiej), „Konflikty polityczne" (autorstwa J. Reykowskiego) i „Psychospołeczne uwarunkowania zachowań wyborczych" (autorstwa K. Ko-rzeniowskiego). Nowa jest omówiona wcześniej część trzecia, „Psychologiczne procesy towarzyszące zmianie systemowej", zawierająca cztery rozdziały: „Okrągły Stół jako mechanizm rozwiązywania makrospołecznych konfliktów i zmiany systemu" (autorstwa J. Reykowskiego), „Nacjonalizm i patriotyzm: orientacje ideologiczne i postawy jednostek" (autorstwa K. Skarżyńskiej), „Utrata i poszukiwanie społeczno-politycznego sensu. Anomia i paranoja polityczna" (autorstwa K. Korzeniowskiego) oraz „Dlaczego reformatorzy tracą poparcie społeczne" (autorstwa J. Czapińskiego). Ostatnia, czwarta część książki - „Podejścia, procedury, metody i techniki badawcze" (napisana przez U. Jakubowską) - pozostała bez zmian w stosunku do Psychologii politycznej. Na koniec kilka zdań o teoretycznych orientacjach autorów. Współczesna psychologia polityczna, tak jak i cała psychologia, nasycona jest bardzo różnymi podejściami teoretycznymi, traktowanymi jako równoprawne. Wprawdzie lata osiemdziesiąte były zdominowane przez orientację poznawczą, dzisiaj jednak mamy coraz więcej poważnych publikacji na temat roli procesów przed-świadomych czy automatycznych oraz symbolicznych ideologii. W psychologii politycznej wciąż jest popularny nurt nawiązujący do psychoanalizy. Więcej piszemy o tym we wstępie do naszego podręcznika (rozdział: „Psychologia polityczna: główne tematy, ważniejsze dokonania i fazy rozwoju" autorstwa K. Skarżyńskiej). Autorzy poszczególnych rozdziałów Podstaw psychologii politycznej prezentują nie tylko własne teorie i badania, ale zwykle omawiają także stan wiedzy w omawianej dziedzinie. Jednak gdy czyta się całą książkę, widać, iż autorzy traktują uczestników życia politycznego jako mniej lub bardziej „naiwnych" badaczy świata przetwarzających informacje, szukających w świecie porządku ewaluatywnego i de skrypty wnego czy „psychologicznego dobrostanu". Oczywiście, opisujemy i wyjaśniamy także błędy czy „subiektywne inklinacje" w tworzonych obrazach świata i polityki, wynikające czasem z nie do końca uświadamianych potrzeb, schematów czy symbolicznych ideologii i silnych emocji. Jednak bliższy jest nam obraz człowieka w miarę swoich możliwości racjonalnego niż kierującego się głównie nieświadomymi motywami. Krystyna Skarżyńska WSTĘP « PSYCHOLOGIA POLITYCZNA: GŁÓWNE TEMATY, WAŻNIEJSZE DOKONANIA I FAZY ROZWOJU Co sprawia, iż polityka przyciąga uwagę ludzi? W jakich okolicznościach i dlaczego ludzie uciekają od polityki albo się w nią angażują, inwestując swój czas, intelekt i rezygnując z prywatności? Dlaczego Malinowski wyprowadza psa na spacer zawsze w porze nadawania wiadomości politycznych w mass mediach, a Kowalski rezygnuje z atrakcyjnych spotkań towarzyskich, by obejrzeć debatę telewizyjną między Balcerowiczem a Oleksym, transmisję z posiedzenia sejmu lub wystąpienie prezydenta Clintona? Jak ludzie przetwarzają informacje polityczne, co stanowi podstawę sądów i ocen politycznych wydarzeń i postaci? Kiedy i dlaczego uczestniczą w wyborach? Czym się kierują, oddając głos na określoną partię lub danego kandydata? W jakim stopniu jesteśmy w swoich politycznych wyborach racjonalni, a w jakim — kierujemy się emocjami, symbolami, schematami? Skąd bierze się poparcie dla określonych koncepcji politycznych, jakie są psychologiczne powody popierania rozwiązań demokratycznych, a jakie autorytarnych? Dlaczego ludzie stają się ekstremistami politycznymi? Jak przebiega proces myślenia politycznego, co może zakłócać efektywność tego procesu? Kiedy powstaje konflikt polityczny, jak się rozwija, jakie procesy psychologiczne uruchamia i jak można takie konflikty rozwiązywać? Skąd się bierze poparcie dla określonych przywódców politycznych? Jak funkcjonują polityczne instytucje i organizacje, jaki jest tryb podejmowania decyzji, jakie czynniki psychologiczne wpływają na ich jakość? Wymienione wyżej kwestie stanowią przedmiot badań psychologii politycznej. Niniejszy podręcznik przedstawia podstawowe ustalenia dotyczące tych spraw. Zanim jednak przejdziemy do prezentacji dorobku badawczego w zakresie poszczególnych tematów, scharakteryzujemy ogólnie psychologię polityczną — stosunkowo nową interdyscyplinarną dziedzinę wiedzy. Ostatnie półwiecze przyniosło rozwój wielu dyscyplin naukowych wewnątrz psychologii oraz współpracę między psychologią a różnymi naukami społecznymi: socjologią, antropologią, ekonomią, prawem, historią i naukami politycznymi. Psychologia polityczna jest raczej efektem interdyscyplinarnego myślenia o człowieku niż tylko dziedziną psychologii, badającą i wyjaśniającą psychologiczne aspekty polityki. 11 Aby zrozumieć polityczne emocje, myślenie i zachowanie, nie wystarczy odwołać się do ogólnopsychologicznych prawidłowości. Nauki polityczne, historia, ekonomia i socjologia dostarczają pojęć i idei teoretycznych równie ważnych dla wyjaśnienia i przewidywania zachowań politycznych jak pojęcia i teorie psychologiczne. Psychologia polityczna jest intelektualną dyskusją między różnymi dyscyplinami naukowymi, co czyni ją eklektyczną teoretycznie i metodologicznie. Psychologia polityczna nie jest więc psychologią stosowaną do polityki. Jest interdyscyplinarną dziedziną badawczą wykładaną na większości znaczących wydziałów psychologii i nauk politycznych w USA, Europie Zachodniej, a ostatnio także w Polsce, w Czechach i na Węgrzech. .tycznej dokonywał się w obrębie różnych tradycji teoretycznych (mniej lub bardziej „scjelTEystycznych" lub „humanistycznych"), podejść metodologicznych (idiograficznego — nastawionego na analizę konkretnych przypadków czy tekstów i nomotetycznego — ukierunkowanego na szukanie ogólnych reguł, wyrażających się w poszczególnych przypadkach), różnych poziomów analizy (micro-level, gdy jednostką analizy są pojedyncze osoby, oraz macro-leuel, gdy analizie poddaje się mniejsze lub większe zbiorowości i grupy oraz relacje między nimi), a także rozmaitych metod pomiaru zmiennych. Dorobek psychologii politycznej jest już spory. Podobnie jak w innych dziedzinach wiedzy, można wyodrębnić najważniejsze kierunki badań i ich najbardziej znaczące ustalenia. Wszechstronnej analizy osiągnięć psychologii politycznej dokonał McGuire (1993). Wyodrębnił ^trzy okresy rozwoju psychologii politycznej i nazwał je erami. Każdą z owych er można scharakteryzować przez wskazanie preferowanych tematów, teorii i metod zbierania oraz analizy danych. Ze względu na główne podejmowane tematy kolejne okresy rozwoju psychologii politycznej można określić jako: erę osobowości i kultury (lata czterdzieste i pięćdziesiąte), erę postaw i zachowań wyborczych (lata sześćdziesiąte i siedemdziesiąte) i erę procesów poznawczych i decyzji, czasami określaną jako era ideologii (lata osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte). Pierwszy okres rozwoju psychologii politycznej wiąże się z koncentracją na osobowościowych uwarunkowaniach zachowań i orientacji politycznych. Dwie bardzo popularne wtedy teorie, a mianowicie psychoanaliza i marksistowski materializm historyczny kładły nacisk na rolę wczesnodziecięcych doświadczeń w tworzeniu się osobowości i podstaw politycznych przekonań, postaw, emocji. Elementy myślenia psychoanalitycznego przejawiały się głównie w podkreślaniu patologicznych aspektów rozwoju osobowości i ich roli w politycznych zachowaniach, natomiast wpływy marksizmu były związane ze wskazywaniem, iż zarówno osobowość jednostki, jak i psychologiczne cechy zbiorowości (tzw. mass personality) są efektem społecznych i materialnych warunków życia. Trzecią popularną wtedy teorią była koncepcja frustracji-agre-sji, której twierdzenia wykorzystywano do wyjaśnienia zachowań politycznych zarówno w mikro-, jak i w makroskali. Najpopularniejszymi tematami wczesnego okresu psychologii politycznej były: szeroko rozumiana osobowość politycznych liderów i ich zwolenników, polityczne emocje, przekonania i postawy, wartości cenione przez jednostki i grupy. Najbardziej popularne zmienne nie- 12 zależne (zgodnie z modnymi wtedy teoriami najlepiej wyjaśniające różne przejawy „politycznej osobowości") to wszelkie czynniki, które socjalizują człowieka, kształtują wczesne doświadczenia dziecka, a potem wywierają wpływ na funkcjonowanie dorosłych. Na przykład agresywność w polityce zagranicznej i nieprzyjazne nastawienie wobec zbiorowości wyjaśniano jako konsekwencje przemieszczenia edypalnej wrogości czy uczuciowej ambiwalencji w stosunku do ojca (Lasswell, 1948; Adorno i in., 1950), społecznego modelowania i wzmacniania agresywnych zachowań w dzieciństwie (Whiting, Child, 1953), frustracji spowodowanej deprywacją ekonomiczną, alienacją i uczuciem utraty kontroli nad wynikami pracy (Srole, 1956). Cechy charakteru narodowego tłumaczono, często odwołując się do mechanizmów nieświadomego erotyzmu i koncentracji na określonej fazie rozwoju psychoseksualnego (w jednych badaniach wykazywano „oralny" (Spitzer, 1947), w innych „analny" (LaBarre, 1947) charakter Japończyków). Inne analizy charakteru narodowego były mniej psychoanalityczne, a przynajmniej mniej explicite freudowskie (por. Benedict, 1946; Mead, 1942; Riesman, 1950). W pierwszym okresie rozwoju psychologii politycznej popularność zyskałc>\ podejście idiograficzne, a często stosowaną metodą badawczą była tzw. psy-chobiografia. Powstały wtedy psychobiografie Woodrowa Wilsona (George, George, 1956), Hitlera (Erikson, 1950), Lutra (Erikson, 1958). Autorzy tych psychobiografii wykazywali, w jaki sposób urazy z wczesnego okresu życia ujawniają się w zmienionej postaci w funkcjonowaniu dorosłego człowieka, oraz próbowali wyjaśnić fakt, iż opisywane osoby „pozostawały sobą" mimo konfliktów, kompleksów i kryzysów tożsamości. Prowadzono również badania międzykulturowe z wykorzystaniem różnych metod badawczych (wywiadów, kwestionariuszy, analiz danych archiwalnych). Interdyscyplinarne studia wykazujące międzykulturowe różnice w modalnej osobowości prowadzili wtedy Kluckhohn i Murray (1948). Autorzy ci wykazali, jak codzienne praktyki wychowywania dzieci - z jednej strony, a właściwości struktury społecznej -z drugiej, związane są z osobowością w skali makrospołecznej. W latach sześćdziesiątych zmieniły się zainteresowania psychologów politycznych: najbardziej popularne stały się badania postaw i zachowań wyborczych. Zmieniły się także preferencje metodologiczne: z niezwykłym entuzjazmem wykonywano badania sondażowe, starano się też maksymalnie uściślać pomiary zmiennych, a także stosować bardziej wyrafinowane procedury statystycznej analizy danych. Wydaje się, iż nastąpiło przesunięcie w kierunku orientacji nomotetycznej: większą wagę przywiązywano do uchwycenia ogólnych reguł niż do charakterystyk i rozumienia poszczególnych przypadków (chociaż były także prowadzone, ale rzadziej niż poprzednio, studia idiograficzne). Popularną teorią w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych była teoriaN zakładająca dążenie człowieka do maksymalizacji własnego zysku, uzyskiwa- ) nia subiektywnej użyteczności wyniku, czyli tzw. model SEU (ang. Subjectiue J - Expected - Utility). Odwołując się do sformalizowanej wersji tej teorii, badano preferencje i zachowania wyborcze oraz rolę kampanii wyborczych, a zwłaszcza mass mediów, w kształtowaniu owych postaw i zachowań. Prefe- 13 rencje wyborcy w odniesieniu do danego kandydata (do senatu lub na urząd prezydenta) były przewidywane na podstawie addytywnej lub uśrednionej funkcji jego spostrzeganej postawy wobec różnych problemów i partii politycznych oraz jego pozycji na wymiarach społeczno-demograficznych; każda z nich była „ważona" przez własną pozycję wyborcy na każdym z tych wymiarów oraz przez subiektywną ważność problemów. Najbardziej znane są tzw. Michigan Studies, dziś uchodzące za klasyczne badania wyborcze prowadzone od lat pięćdziesiątych przez badaczy z University of Michigan (por. Campbell i in., 1960). Inny nurt badań dotyczył związku postaw z partycypacją polityczną. Najbardziej znaną pracą omawiającą tę kwestię jest monografia Richarda Lane^ (1962), oparta głównie na wywiadach. Analizy uwarunkowań partycypacji politycznej w skali makro przedstawił Seymour Lipset w klasycznej dziś książce Political Man: The Social Bases of Politics (1960). Praca ta ukazała się w języku polskim dopiero w 1995 roku1. Przykładem interdyscyplinarności psychologii politycznej w omawianym okresie jest praca McClellanda (1961), wykazująca związki między indywidualnymi potrzebami i postawami społecznymi a wzrostem i spadkiem poziomu ekonomicznego kraju. Ciekawą i przejrzystą analizę badań McClellanda przedstawił Paweł Boski (1976). Koniec lat sześćdziesiątych to okres radykalnych ruchów młodzieżowych, których efektem były zmiany społeczne także w makroskali. Rewolta studencka miała również wpływ na nauki społeczne, jako bodziec do rozwoju nowych kierunków badań. Zyskały popularność analizy sposobów politycznej socjalizacji, rozwijały się women studies. Psychologia polityczna pojawiła się w programach studiów uniwersyteckich w Europie (por. van Ginneken, 1986). Ważnym dla rozwoju psychologii politycznej wydarzeniem jest powstanie w 1978 roku międzynarodowego towarzystwa naukowego. International So-ciety of Political Psychology zostało założone przez grono 220 badaczy społecznych. Wśród założycieli i aktywnych członków ISPP są znani psycholodzy, socjolodzy i politolodzy, m.in.: Jeanne N. Knutson (pierwszy dyrektor Towarzystwa i autorka znanego podręcznika psychologii politycznej), David O. Sears (University of California), George E. Marcus (Williams College, USA), Fred I. Greenstein (Princeton University), Margaret C. Hermann (Ohio State Uni-versity, autorka podręcznika psychologii politycznej, dostępnego również w Polsce), David Bar-Tal (Tel Aviv University), Helen Haste (University of Bath, Anglia), Gerda Lederer (uniwersytet w Giessen, Niemcy), Ofer Feldman (Naruto University, Japonia), Janusz Reykowski (PAN, Polska), Henk Dekker (Leiden University, Holandia), Ervin Staub (University of Massachusetts at Amherst, USA), David Winter (University of Michigan, USA). Pierwsza naukowa konferencja (Annual Scientific Meeting) psychologii politycznej została zorganizowana w Nowym Jorku w 1978 roku. Od tego czasu konferencje naukowe ISPP odbywają iię^coTDc^nierTJwudziesty Annual Scientific Meeting 'S.M. Lipset, Homo politicus. Społeczne podstawy polityki, tłum. G. Dziurdzik-Kraśniewska, Warszawa: PWN 1995. 14 zorganizowano w Krakowie, w lipcu 1997 roku, ze znaczącym udziałem polskich psychologów. International Society of Political Psychology wydaje trzy czasopisma naukowe: „Political Psychology" (kwartalnik), „Leadership Quarterly" i „ISPP News". Lata osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte McGuire nazywa erą politycznego poznania i decyzji {political cognition and decision era, por. McGuire, 1993). j Rzeczywiście, ostatnie dwa dziesięciolecia cechuje koncentracja na proce- / sach poznawczych i wyborach politycznych jednostki. Odzwierciedla to „poznawczy boom" czy „poznawczy imperializm" psychologii lat osiemdziesiątych. Popularnymi metodami zbierania danych - obok wciąż stosowanych wywiadów, analiz dokumentacji, sondaży ankietowych - stały się metody eksperymentalne (przydatne przede wszystkim w badaniach nad procesem przetwarzania informacji) i symulacje komputerowe. Coraz bardziej precyzyjny pomiar wiąże się też z możliwością użycia strukturalnych modeli regresji w analizach relacji między zmiennymi. Kluczem do zrozumienia wielu zachowań politycznych stała się analiza procesu tworzenia oraz treści przekonań jednostek i grup. Schematy, skrypty poznawcze, heurystyki przetwarzania danych służą do wyjaśniania bieżącej polityki zagranicznej USA (por. Purkitt, Dyson, 1986; Te-tlock, McGuire, 1986), zachowań znanych przywódców (Doise, 1986; Tetlock, 1981), międzynarodowego zróżnicowania sposobu wyrażania agresji (Archer, Gartner, 1984), a także stosunku ludzi do partii politycznych i poszczególnych polityków (Lau, Sears, 1986). Ważną pozycją podsumowującą główne ustalenia poznawczego nurtu psychologii politycznej jest książka Reasoning and Cho-ice. Explorations in Political Psychology pod redakcją Snidermana, Brody'ego iTetlocka(1991). W latach osiemdziesiątych powstała interesująca teoria symbolicznych ideologii (ang. symbolic politics) (por. Sears, 1988, 1993). Teoria ta zwraca uwagę na to, iż postawy i zachowania polityczne odzwierciedlają tzw. symboliczne związki, czyli ideologie, które są nabywane we wczesnym dzieciństwie i pozostają bardzo stabilne. Symboliczne ideologie (na przykład symboliczny rasizm) są silnie związane z afektem i mogą ukierunkowywać działanie człowieka w sposób niezgodny z jego interesami. Więcej na temat symbolicznych ideologii pisze w niniejszym tomie Joanna Mandrosz (por. także 1989). Lata osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte — okres ważnych przemian politycznych - przyniosły nowe tematy dla psychologii politycznej. „Jesień ludów" \ w Europie Środkowej i Wschodniej spowodowała wzrost zainteresowania psychologicznymi mechanizmami i konsekwencjami przemian systemowych, np. / relacjami między różnymi grupami etnicznymi. Procesy demokratyzacji i ^ balizacji wiążą się z kontaktami poszczególnych jednostek i grup, wymagają dobrej komunikacji, umiejętności porozumiewania się i rozwiązywania konfliktów. Stąd rozwój badań dotyczących negocjacji, mediacji, analizy procesów osiągania porozumienia między jednostkami i grupami (por. Worchel, Simp-son, 1993). Określając nowe kierunki rozwoju psychologii politycznej, McGuire (1993) przewiduje, iż w przyszłości będzie się ona stawała coraz bardziej „in- 15 terpersonalna i intergrupowa". Dodałabym także określenie „dynamiczna", w tym sensie, iż problematyka zmiany społecznej, politycznej i ekonomicznej, jej psychologicznych antecedentów i konsekwencji zaczyna być już teraz odrębną dziedziną badań psychologii politycznej i najprawdopodobniej pozostanie nią przez kolejne lata. Polscy psycholodzy mają znaczący udział w rozwoju tej sfery badań (por. Reykowski, 1993, 1994, 1995; Korzeniowski, 1992; Czapiński, 1997; Mach, 1998). f Rozwój psychologii politycznej można analizować także z innej perspekty-| wy, można mianowicie wskazywać różny stopień jej „upolitycznienia" w po-V szczególnych okresach bądź jej „apolityczność" (por. Eysenck, 1954; Stone, v 1981; Billig, 1986; van GinńeEeń, 19Ś6). Hans Eysenck w książce The Psycho-logy ofPolitics (1954) dowodzi, iż psychologia nie staje się „polityczna" w wyniku jej aplikacji do wyjaśniania niektórych zjawisk z zakresu polityki. Jego zdaniem psycholodzy zajmujący się rozumieniem zjawisk polityki nie stają się politykami, tak samo jak psycholodzy badający psychologiczne aspekty sportu nie stają się przez to sportowcami. Dla Eysencka psychologia polityki jest tylko zastosowaniem metod i teorii wypracowanych w psychologii naukowej do badania polityki, jest psychologią stosowaną do polityki. Psycholo-¦ gia polityki (a nie psychologia polityczna) nie jest więc w tym ujęciu interdyscyplinarną dziedziną wypracowującą nowe koncepcje. Jest psychologią stosowaną do polityki. Odmienne podejście reprezentują Stone (1981) i Billig (1986). Sądzą oni, iż psychologia polityczna jest „polityczna" w tym sensie, iż niektóre jej twierdzenia, wypracowane na podstawie naukowej metodologii psychologicznej, zawierają polityczne twierdzenia na temat natury ludzkiej. Co więcej, specyficzne próby pozbawienia twierdzeń psychologicznych elementów politycznych są zdaniem Billiga właśnie dowodem upolitycznienia psychologii. Wydaje się jednak, iż współcześnie istnieje wśród badaczy tendencja do wycofywania aspektów politycznych z psychologii politycznej i uprawiania stosowanej psychologii polityki (w sensie nadanym temu pojęciu przez Eysencka). Jednak chociaż naukowcy próbują być obiektywni i apolityczni (w potocznym sensie tego słowa), gwałtowne reakcje słuchaczy i czytelników na niektóre ich ustalenia sugerują, iż „coś jest na rzeczy": prawdopodobnie wiele twierdzeń psychologii politycznej dotyka symbolicznych ideologii, politycznych identyfikacji i wartości. Jesteśmy więc „polityczni" niezależnie od tego, czy chcemy być tak spostrzegani czy nie. Jednak wczesny okres historii psychologii politycznej generalnie wydaje się bardziej explicite nasycony „politycznością" niż współczesność. Warto pamiętać, iż centralnym pojęciem jednej z najbardziej popularnych teorii psychologii politycznej - teorii autorytaryzmu - był faszyzm, rozumiany jako ruch antydemokratyczny, precyzyjnie umiejscowiony w określonych warunkach społeczno-historycznych. Autorzy tej koncepcji podkreślali, iż ich twierdzenia na temat osobowości autorytarnej wyrosły z wcześniejszych analiz politolo-gicznych i ekonomicznych prowadzonych w szkole frankfurckiej (Adorno i in., 1950). Inny przedstawiciel szkoły frankfurckiej, Friedrich Pollock (1941) używał pojęcia autorytaryzmu jako kluczowego dla analiz tzw. kapitalizmu państwowego (state ofcapitalism). Jednak późniejsze prace nad osobowością auto- 16 rytarną odchodziły od jej historyczno-politycznych uwarunkowań, traktowały autorytaryzm jako zbiór cech osobowości w różnym stopniu charakteryzujący jednostki lub jako uniwersalny syndrom osobowości. Dziś skala F, klasyczne narzędzie do mierzenia osobowości skonstruowane przez Adorna i jego współpracowników, jest traktowana jako skala autorytaryzmu, a nie faszyzmu (por. Christie, 1954; Gabennesch, 1972; Miller i in., 1981; Koralewicz, 1987; Aronson, 1995; Mach, 1998). -. Przejście od psychologii politycznej, koncentrującej się na polityczno-eko-^ nomiczno-historycznym kontekście badanych zjawisk, do „apolitycznej" psychologii polityki wiąże się z tendencjami rozwojowymi w psychologii. Ostatnie dziesięciolecia to poszukiwanie raczej podstawowych procesów wyją- S śniających różne formy poznawczego i społecznego funkcjonowania jednostek i grup niż różnic indywidualnych (por. Billig, 1986; Lau, Sears, 1986). Powszechnie stosowana metoda eksperymentu laboratoryjnego w założeniu wielu badaczy jest „ahistoryczna". Stosujący ją psycholodzy wykazują tendencję do opisywania uzyskiwanych wyników jako implicite uniwersalnych, a nie ograniczonych do określonego kontekstu historycznego czy politycznego. Na przykład badania pokazujące powszechność zjawiska kategoryzacji i jej znaczenie dla procesów percepcji mogą skłaniać do przyjęcia tezy o uniwersalności posługiwania się stereotypami czy uniwersalności etnocentryzmu (por. Tajfel i in., 1971; Tajfel, 1982; Jarymowicz, 1992). To, co dla twórców koncepcji autorytaryzmu było wynikiem procesu socjalizacji w określonych warunkach historycznych, dla wielu współczesnych psychologów jest uniwersalną właściwością natury ludzkiej. Ale czy rzeczywiście jest? Niektórzy badacze twierdzą, iż nie jest, a nawet nie może to być udowodnione scjentystycznie za pomocą eksperymentów laboratoryjnych. Co więcej, sądzą oni, iż przyjęcie tezy o uniwersalności pewnych procesów ma ważne implikacje polityczne. Billig (1986) twierdzi, iż pomijanie historycznego czy społecznego kontekstu badanych zjawisk, przypisywanie im uniwersalności i niezmienności, prowadzi do tezy o braku sensu jakiegokolwiek procesu historycznego, zmiany społecznej i politycznej. Autor ten przytacza kilka politycznych implikacji twierdzeń współczesnej psychologii społecznej, które najprawdopodobniej w intencjach psychologów były całkowicie apolityczne. Pokazuj.e, jak w różnych publikacjach nowej prawicy powtarzane są uni-wersalistycznie traktowane wyniki badań psychologii społecznej świadczące o tym, że uprzedzenia, rasizm, etnocentryzm są powszechne i nieuniknione. Konserwatywni intelektualiści często podchwytują te wyniki badań psychologicznych, które pesymistycznie traktują ludzką naturę, zarzucając lewicy „nierealistyczny optymizm" w kwestii możliwości zmiany rzekomo naturalnych tendencji do egoizmu, etnocentryzmu i braku tolerancji wobec odmienności. Wydaje się więc, iż próby ograniczania „polityczności" psychologii politycznej — również przez wykazywanie uniwersalności jej ustaleń — są bezcelowe. Autorzy niniejszej książki są psychologami, szukają zrozumienia psychologicznych aspektów polityki, ale też dostrzegają, iż historia i polityka sensu stricto nadają istotne znaczenie różnym aspektom ludzkiej aktywności. W tym sensie jesteśmy psychologami politycznymi. 17 Niniejszy podręcznik psychologii politycznej przedstawia podstawowy dorobek tej dziedziny wiedzy. Jest to pierwszy podręcznik psychologii politycznej napisany w Polsce. Nie jest przypadkiem, iż powstał właśnie teraz, pod koniec lat dziewięćdziesiątych. Dokonujące się w Polsce zmiany systemowe stworzyły zapotrzebowanie na wiedzę z zakresu psychologii politycznej. Polityka przestała być odległą, nieosiągalną dla zwykłego człowieka sferą działalności. Możemy na nią wpływać, uczestnicząc w demokratycznych wyborach, możemy także dokładniej obserwować działania polityków, debaty i spory polityczne czy procesy decyzyjne. Polityka i politycy stali się bardziej dostępni, „ludzcy", dlatego psychologia okazuje się potrzebna do zrozumienia politycznych zachowań i postaw oraz do wpływania na nie. Prawidłowości psychologii politycznej interesują więc zarówno tych, którzy chcą tylko „dobrze wybierać rządzących", jak i tych, którzy chcą być wybierani i są wybierani w demokratycznych wyborach. Na polskich uniwersytetach są prowadzone kursy psychologii politycznej, politycy uczą się psychologii, doradcami polityków zostają psycholodzy. Ostatnie kilkanaście lat przyniosło polski dorobek badawczy w zakresie psychologii politycznej. Jego specyfika wiąże się z podejmowaniem przez badaczy prac nad psychologicznymi aspektami zmian w makroskali. W polskiej psychologii politycznej można wyodrębnić następujące nurty badawcze: studia nad konfliktami politycznymi i przesłankami ich rozwiązywania (w tym zakresie najważniejsze wydają się prace Janusza Reykowskiego: analiza konfliktu społecznego w latach 1980-1981 (por. Reykowski, 1984) oraz psychologiczna analiza negocjacji Okrągłego Stołu jako sposobu rozwiązywania konfliktu w makroskali (Reykowski, 1993a)); analizy psychologicznych predyktorów i kosztów zmian społecznych w makroskali (Reykowski, 1993a; Korzeniowski, 1992; Czapiński, 1994, 1997); studia nad alienacją i podmiotowością polityczną (Korzeniowski, 1991, 1993); studia nad społecz-no-polityczną mentalnością Polaków (Koralewicz, Ziółkowski, 1990; Reykowski, 1993, 1995; Marody, 1991, 1996; Wojciszke, Grzelak, 1995); psychologiczne mechanizmy zaangażowania politycznego i społecznego (Potocka-Hoser, 1985; Grzelak, 1993, 1995; Skarżyńska, 1996; Koralewicz, Malewska-Peyre, 1998) oraz badania wyborcze (Daab i in., 1991; Skarżyńska, Chmielewski, 1991,1993,1994; Skarżyńska, 1993, 1997; Potocka-Hoser, Polkowska, 1993; Szmajke, Bronowic-ka, 1995). Wyzwaniem dla polskich psychologów politycznych jest sformułowanie teorii zmiany społecznej, w której uwzględnia się psychologiczne predyktory i konsekwencje transformacji systemowej. Pewne próby teoretyzowania na ten temat są zawarte w pracach Reykowskiego, Czapińskiego i Korzeniowskiego. Reykowski (1993) próbuje wyjaśnić zmianę systemową w kategoriach zmiany orientacji kolektywistycznej na indywidualistyczną, Czapiński (1997) wykorzystuje twierdzenia teorii atrybucji i asymetrii pozytywno-negatywnej, aby zrozumieć wyborczą porażkę solidarnościowych reformatorów w 1993 roku, natomiast Korzeniowski (1992) wskazuje psychologiczne predyktory akceptacji i odrzucenia zmiany prodemokratycznej. Niniejszy podręcznik przedstawia główne ustalenia empirycznej psychologii politycznej. Prezentowane twierdzenia najczęściej opierają się na badaniach prowadzonych w innej niż polska sytuacji politycznej, ekonomicznej i społecz- 18 no-kulturowej. Przy każdym temacie podajemy polskie dane empiryczne, jeśli takie istnieją. W wypadku, gdy nie są dostępne, a omawiane twierdzenie ze względu na specyficzną bazę empiryczną budzi wątpliwości, czy może być odniesione do naszej sytuacji — wskazujemy powody owych wątpliwości oraz formułujemy przypuszczenia, jak specyfika sytuacji społeczno-politycznej w Polsce lat dziewięćdziesiątych może modyfikować związki stwierdzone w innym miejscu i w innym czasie. Na przykład pokazujemy, jak olbrzymia liczba ugrupowań politycznych obecnych na scenie przed wyborami parlamentarnymi w 1991 roku mogła ograniczyć prawdopodobieństwo tzw. głosowania tematycznego, a zwiększać rolę tzw. symbolicznych ideologii. Prezentując dorobek psychologii politycznej, można dokonywać bardzo różnych jego strukturalizacji. Zdecydowaliśmy, iż najbardziej przejrzyste dla czytelnika jest wyodrębnienie trzech części: charakterystyki aktorów politycznych, psychologicznych mechanizmów politycznego funkcjonowania oraz metod badawczych i podejść stosowanych w psychologii politycznej. W części pierwszej koncentrujemy się na ukazaniu, czym jest polityka dla jednostki, jak zaangażowanie polityczne oraz polityczne przekonania odnoszą się do osobistych motywów, zainteresowań i wartości oraz jak „odbijają się" w nich przekonania społecznie podzielane. Przedstawiamy analizy uwarunkowań aktywności i bierności politycznej, uwzględniające zarówno społeczno-historyczny kontekst, w którym jednostka wycofuje się z aktywnej polityki lub mniej czy bardziej aktywnie „wchodzi w politykę", jak i właściwości psychologiczne wy zwalające lub blokujące polityczną aktywność. W rozdziale pierwszym Kryr na Skarżyńska analizuje mechanizmy politycznego zaangażowania w rr modelu uwzględniającego wartości i możliwości jednostki jako czynr' jające aktywności oraz pokazuje znaczenie różnych motywów poP angażowania dla istnienia partii politycznych. Ważnym wyznacznikiem politycznej aktywności jedno.0' tycznego zaangażowania i politycznych preferencji jest rzeczywistości społecznej". Prywatne koncepcje świat? rakteryzować z różnych punktów widzenia. W r Korzeniowski pokazuje, jak autorytarna wizja - najprościej mówiąc - ujmowanie relacji chicznych, a nie równościowych, wiąże sie niami politycznymi. Kolejnyjrozdział pierwszej przedstawia mechanizmy stawa formy przywództwa, różne jer nych typów przywództwa. Charakterystykę pp" wania rozpoczyna Jar,,. nego" pokazuje, jaki uch. etiologiczne oraz jakie łu zwraca szczególną uwagę „zaawansowania" w polityczny, i zachowań politycznych analiz zmiany" itycz- „wszelkie przezrządzą-^ie wartości" (Ver- ^yfinicjach podkreśla wpływu czy wy-tycznych rozwiązań iż partycypacja poli- 27 ograniczające racjonalność poglądów i zachowań politycznych". Omawia różne źródła nieracjonalności sądów dotyczących wydarzeń i osób politycznych, tkwiące zarówno w specyfice przetwarzania informacji politycznych (tendencji do schematyzacji), jak i w afekcie, towarzyszącym sferze polityki. Kolejny rozdział podejmuje problematykę ekstremizmu politycznego. Urszula Jakubowska omawia psychologiczne i społeczne źródła ekstremizmu, różne jego oblicza i problemy metodologiczne związane z jego badaniem. W wielu słownikach polityka oznacza „rozwiązywanie konfliktów". Podręcznik politycznej psychologii nie może więc pominąć tego problemu. Janusz Reykowski dokonuje analizy rodzajów konfliktu politycznego, procesów psychologicznych zachodzących w sytuacji konfliktowej oraz sposobów ich rozwiązywania. Autor rozdziału podaje wiele przykładów psychologicznego spojrzenia na polskie konflikty polityczne ostatnich lat. Mechanizmy zachowań wyborczych analizuje Krzysztof Korzeniowski. Przedstawia „klasyczne" koncepcje tych zachowań (model głosowania tematycznego, identyfikacji partyjnej i głosowania osobowego); omawia ich ograniczenia i zastosowanie do wyjaśnienia zachowań wyborczych Polaków. Podręcznik kończy rozdział na temat podejść badawczych, metod i technik stosowanych w psychologii politycznej. Autorka, Urszula Jakubowska, przedstawia podejście nomotetyczne (ukierun