Okładkę i kartę tytułową projektowała Sabina Uścińska-Siwczuk Ryciny wykonały Maria Bronicz-Żubka, Maria Zub, Ewa Marszal-Demianiuk Redaktor Alina Górecka-Ploska Redaktor techniczny Elżbieta Dziedzic, Teresa Wagner ISBN 83-02-05525-5 (c) Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Warszawa 1988 Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Warszawa 1995 Wydanie II Papier offset. U. III, 70 g 86* 122 cm 7jmfiwieme nr 5828/94 Rzeszowskie Zaklady Graficzne R./CSMU, ul. pik. L. Lita-Kuli 19. Spis treści Słowo wstępne 7 Część pierwsza Podstawy teorii, metodyki i organizacji korekty wy 1. Gimnastyka kompensacyjna i korekcyjna we współczesnym systemie szkol- nej kultury fizycznej oraz opieki lekarsko-higienicznej 9 1.1. Stan zdrowia populacji szkolnej i wynikające z tego zapotrzebowanie na gimnastykę kompensacyjno-kerekcyjną 9 1.2. Rodowód gimnastyki kompensacyjno-korekcyjnej, podstawowe pojęcia i ich zakres 11 1.3. Podstawy prawne szkolnej korektywy i organizacja jej sysiemu .... 13 l .4. Organizacja opieki zdrowotnej nad dziećmi i młodzieżą szkol ną 14 1.5. Cel i zadania gimnastyki kompensacyjno-korekcyjnej 22 2. Postawa ciała człowieka w czasie jego rozwoju 23 3. Wybrane zagadnienia z anatomii i fizjologii postawy ciała 26 3.1. Anatomiczne podstawy doboru ćwiczeń korekcyjnych 26 3.2. Fizjologiczne podstawy ruchu korekcyjnego 34 3.2.1. Wpływ obciążenia i ruchu na układ kostny i stawowy 35 3.2.2. Wpływ ruchu i obciążenia na układ mięśniowy 35 4. Posiawa prawidłowa, jej badanie i ocena 37 4. l. Kryteria oceny postawy 37 4.2. Uproszczone oględziny ortopedyczne 38 4.3. Ocena metodą punktowania 43 4.4. Wzorce postaw nawykowych dzieci 6- i 10-letnich 45 4.5. Testy przesiewowe do wykrywania zaburzeń układu ruchu 46 4.2. Słowo wstępne Książka ta jest adresowana głównie do nauczycieli klas początkowych, chociaż mogą z niej korzystać również nauczyciele przedszkoli oraz nauczyciele wychowania fizycznego prowadzący zajęcia kultury fizycznej lub korektywę z dziećmi klas I-III. Celem tej publikacji jest pomoc w prowadzeniu zajęć w tych klasach, szczególnie z dziećmi z tendencjami do zaburzeń w statyce ciała lub z zaistniałymi już wadami postawy ciała. A przecież jest tych dzieci już w wieku 6 lat około 30%. Może być ona również przydatna dla prowadzących zajęcia kom-pensacyjno-korekcyjne. W pierwszej części książka zawiera podstawy teoretyczno--organizacyjne ćwiczeń i zajęć korekcyjnych. Druga część obejmuje przykłady zestawów ćwiczeń prowadzonych różnymi metodami i w różnych warunkach. Poszczególne jednostki zajęć są tak opracowane, że jeśli nauczyciel nie dysponuje w danej lekcji przyrządami, to przeprowadzenie wyłącznie pozostałych ćwiczeń może stanowić całość jednostki lekcyjnej. Oczywiście zwiększyć należy w takim przypadku liczbę powtórzeń wybranych ćwiczeń. Uzupełnienie opracowania stanowią przykłady form współpracy ze środowiskiem opiekuńczym dziecka, ze szkolną służbą zdrowia oraz nauczycielem kultury fizycznej. Tego rodzaju ujęcie tematu - powiązania teorii z praktyką - z jednej strony (dzięki podaniu gotowych konspektów zajęć) stwarza możliwość szybszego i lepszego startu w tworzeniu własnego warsztatu pracy korekcyjnej, z drugiej natomiast nie katechizuje pro- blemu. a dzięki omówieniu podstaw teoretycznych (egzemplifikowanych praktyką) zachęca do własnych, twórczych inicjatyw i pracy w tej dziedzinie. W systemie szkolnej korektywy bardzo dużą rolę odgrywa prawidłowość realizacji procesu wychowania fizycznego, która zależy w decydującej mierze od nauczyciela prowadzącego te zajęcia. W klasach niższych jest to przede wszystkim specjalista nauczania początkowego. Od niego wiec - jego przygotowania do sterowania rozwojem fizycznym dziecka również i wtedy, gdy zachodzi potrzeba kompensacji lub korekcji, zależy stan zdrowia i rozwoju tego dziecka. Organizm 6-10-letniego dziecka charakteryzuje bardzo duża plastyczność, jest on podatny na wpływy zarówno pozytywne, jak i negatywne. Szansy stworzenia w dziecku podwalin pełnego zdrowia, sprawności i odporności nie wolno więc w tym wieku zaprzepaścić, gdyż to przecież w znacznym stopniu warunkuje powodzenie w całym jego życiu. Nauczyciel w klasach I-III to nie tylko dydaktyk, lecz przede wszystkim pedagog, pedagog oddziałujący na dziecko codziennie i przez kilka godzin swoją osobowością, stanowiący dla niego niepodważalny autorytet. Atuty te stwarzają możliwość dużej skuteczności oddziaływań wychowawczych również na rzecz zdrowia. Pomocna w tych działaniach i ułatwiająca ich przeprowadzenie jest duża spontaniczna potrzeba wyżycia ruchowego, charakterystyczna dla tego okresu rozwoju dziecka. Jego radość w czasie ćwiczeń, zabaw i gier ruchowych sprzyja formowaniu właściwych postaw1 i zachowań gruntując podstawy jego osobistej kultury fizycznej i zdrowotnej jako zamierzonego efektu poczynań wychowawczych w tej dziedzinie. Mianem postawy określa R. Schneider ustalony stosunek do osób, rzeczy, zjawisk i sytuacji, stosunek będący produktem doświadczeń intelektualnych i emocjonalnych. Cyl. za M. Demel: Pedagogika zdrowia. Warszawa 1980, WSiP, s. 117. Część pierwsza PODSTAWY TEORII, METODYKI i ORGANIZACJI KOREKTYWY 1. Gimnastyka kompensacyjna i korekcyjna we współczesnym systemie szkolnej kultury fizycznej oraz opieki lekarsko-higienicznej 1.1. Stan zdrowia populacji szkolnej i wynikające z tego zapotrzebowanie na gimnastykę kompensacyjno-korekcyjną Jeżeli zgodzimy się, że zdrowie jest dla człowieka jedną z najważniejszych spraw życiowych, to oczywisty będzie fakt konieczności zabiegania o nie już od najwcześniejszych lat życia, a szczególnie okresu, w którym znajduje się ono pod wpływem zinstytucjonalizowanego oddziaływania, a więc szkoły. Przyczyna tego tkwi zarówno w plastyczności młodego organizmu - co sprzyja uleganiu wpływom korzystnym i niekorzystnym, zarówno pod względem biologicznym, jak i wychowawczym - jak i w większej efektywności wychowania zdrowotnego. Bowiem, jak mówi M. Demel w Pedagogice zdrowia, "Nad zdrowiem trzeba pracować i praca ta ma charakter pedagogiczny. Chodzi bowiem o wykształcenie trwałych nawyków higieniczno-kulturalnych, odpowiednich postaw wobec zdrowia fizycznego i psychicznego, wreszcie o pewne kwantum wiedzy i umiejętności"1. Zabiegów o zdrowie wymagają przede wszystkim osobnicy, którzy mają predyspozycje do zaburzeń rozwojowych lub chorób. Jak wobec powyższego przedstawia się stan zdrowia populacji szkolnej? 1 Tamże, S. 6. Odpowiedź na to pytanie zawarta jest w wynikach badań dotyczących ochrony zdrowia dzieci i młodzieży przeprowadzonych w latach 1976-1980 w ramach problemu węzłowego MOiW oraz MZiOS pod kierunkiem pracowników Instytutu Matki i Dziecka. Jednym z zadań postawionych w tych badaniach było określenie częstości występowania negatywnych zjawisk zdrowotnych. Kolejność ich rozpowszechnienia jest następująca: na pierwsze miejsce wysuwają się nieprawidłowości narządu żucia, następnie rozwoju psychoruchowego i układu nerwowego, narządu wzroku, narządu ruchu i statyki ciała, rozwoju fizycznego i stanu odżywienia, układu oddechowego i funkcji mowy. Jeżeli chodzi o problem nas szczególnie interesujący, a więc statykę ciała, to: u 6-latków wymaga naszej szczególnej uwagi 29,5% dzieci, z tego 21,4% stanowi pogranicze normy, a 8,1% stany patologii; wśród 10-latków zmniejsza się ogólna liczba dzieci z odchyleniami do 23,5%, z tego jednak do 14,3% zmniejsza się liczba przypadków z pogranicza normy na rzecz zwiększenia stanów patologicznych do 9,2%'. Kierunek tych zmian utrzymuje się również u 14-latków. Oznacza to w praktyce, że prawie co trzecie - czwarte dziecko wymaga pod względem prawidłowości statyki ciała zwiększonej opieki i działań profilaktyczno-leczniczych, z których podstawowym jest gimnastyka kompensacyjno--k erekcyjna. Stwierdzenie tych faktów jest ważne, gdyż mimo że odchylenia te nie eliminują dziecka z normalnej szkoły, to jednak zmniejszają jego sprawność szkolną oraz ograniczają wybór dalszej nauki i przyszłego zawodu - a więc rzutują na całe jego życie. Należy sobie także zdać sprawę z tego faktu, że część wymienionych odchyleń od normy zdrowotnej, nie wyrównana w wieku rozwojowym, ujawnia się w późniejszych okresach życia w postaci trudnej do leczenia patologii, stanowiąc czołowe pozycje w strukturze chorobowości populacji ludzi dorosłych, jak np. otyłość i wczesna miażdżyca, wczesne zmiany w narządzie ruchu czy w układzie krążenia. 1 Wyniki łych badań opublikowane zostały w raporcie syntetycznym pt. Profil zdrowotny uczniów roczników bilansowanych populacji szkolnej z wybranych obszarów kraju. J. Serejski. H. Cerańska-Goszczyńska, B. Ignar-Golinowska. M. Pułtorak. A. Florek. W: Ochrona zdrowia dzieci i młodzieży. Warszawa 1981, Instytut Badań Pedagogicznych. 10 Z narządów i układów, których odchylenia ro/wojowe korygowane są najskuteczniej środkami i metodami wychowania fizycznego, a właściwie gimnastyki korekcyjnej, najważniejszy jest narząd ruchu, a szczególnie statyka ciała. Dlatego ten rodzaj zaburzeń jest główną domeną korektywy. 1.2. Rodowód gimnastyki kompensacyjno-korekcyjnej, podstawowe pojęcia i ich zakres Jak każde zagadnienie z pogranicza, gimnastyka korekcyjna ma złożony rodowód: jedna jej cześć korzeniami tkwi w dziedzinie kultury fizycznej, druga natomiast wywodzi się z medycyny. Wychowanie fizyczne spełnia współcześnie następujące funkcje: stymulacyjną, adaptacyjną, kompensacyjną oraz korekcyjną (Gilewicz, Demel). Stymulacja dotyczy głównie pobudzenia rozwoju fizycznego dziecka, adaptacja ma służyć jego lepszemu przystosowaniu się do wymogów życia. Kompensacja i korekcja, ze względu na to, że stanowią przedmiot naszego szczególnego zainteresowania, wymagają nieco obszerniejszego omówienia. Zgodnie z określeniem Demela "Kompensacja stanowi zorganizowany system bodźców dopełniających oraz antybodźców mających wyrównywać i równoważyć ślepe działanie hiperadaptacji. Polega więc na czujnym regulowaniu strumienia bodźców, wyrównywaniu ich bilansu, m.in. przez uzupełnianie tych podniet, których skąpi tryb życia"1. We współczesnej cywilizacji kompensacji domaga się siedzący (sedenteryjny) tryb życia, charakteryzujący się ponadto ogólnym niedoborem ruchu (hipokinezja). Wiadomo z ogólnie znanego prawa fizjologicznego, że funkcja kształtuje narząd, narządy i układy nie pracujące lub pracujące w niewielkim stopniu ulegają zanikowi z nieczynności. Tak się też dzieje przede wszystkim z naszym układem ruchu, a także z innymi układami, jak krążenia i oddychania. Zmniejsza się nasza sprawosć fizyczna i wydolność krążeniowo-od-dechowa. Stąd konieczność, aby w sposób wyrozumowany - drogą ' M Demel: Cele i zadania wychowania fizycznego. W. Melodyka wychowam fizycznego w klasach V-Vttl. Pod red. ). Kutzner. Warszawa 1970, PZWS, s. 17-20. 11 doboru odpowiednich form aktywności ruchowej - wyrównać, skompensować omówione uprzednio mankamenty naszego trybu życia. Kompensacja obejmuje wiec zakres działań profilaktycznych, uprzedzających odchylenie od normy czy też zaburzenie rozwoju. Korekcja natomiast dotyczy przeciwdziałania odchyleniom już zaistniałym, zbliżona jest wiec bardziej do terapii. Jeżeli uszeregujemy wymienione pojęcia zgodnie ze wzrastającym stopniem patologizacji, tj. udziału czynnika chorobowego, można ten ciąg przedstawić następująco: Gimnastyka kompensacyjna korekcyjna lecznicza ogólnokształtująca zdrowy chory Podmiotem działania w powyższych formach jest osobnik: na pograniczu zdrowia i choroby posiadający warunki o warunkach sprzy- o zaistniałym już o odchyleniu znacz- zewnętrzne i wewnę- jających odchylę- odchyleniu niewiel- nego stopnia, np. trzne sprzyjające niom egzo- lub -en- kiego stopnia, np. skoliozy powyżej IF prawidłowemu roz- dogennym, np. bu- skoliozy T wojowi dowa asteniczna w okresie rzutu wzrostowego Tak teoretycznie przebiega linia podziału miedzy kompensacją i korekcją. W praktyce natomiast często bardzo trudno ją przeprowadzić. Dlatego też mimo przesłanek prawnych do powstania zespołów zarówno gimnastyki kompensacyjnej, jak i korekcyjnej nie są one konsekwentnie do tych założeń tworzone. Przyczyną jest między innymi brak wykwalifikowanej kadry i odpowiednich pomieszczeń do prowadzenia tych zajęć. 1.3. Podstawy prawne szkolnej korektywy i organizacja jej systemu Gimnastyka korekcyjna uzyskała podstawę prawną do prowadzenia przez szkołę wydzielonej, obowiązkowej formy zajęć dla dzieci z zaburzeniami statyki ciała w roku 1973 (Żarz. MOiW z dnia 10 VII 1973, Dz. Urz. MOiW Nr 11, póz. 94). Zarządzenie to znowelizowano w roku 1980 (Dz. Urz. MOiW Nr 3, póz. 16) wprowadzając jako nowe elementy rozszerzenie działań korekcyjnych na inne grupy odchyleń (poza ortopedycznymi), objecie dzieci z obniżoną sprawnością gimnastyką kompensacyjną, uprawnienie wszystkich absolwentów kierunku nauczycielskiego wyższych uczelni wychowania fizycznego do prowadzenia zajęć tego typu1. Uzupełnieniem tego zarządzenia jest, zawarta również w wyżej wymienionym "Dzienniku Urzędowym MOiW", instrukcja w sprawie kwalifikowania dzieci i młodzieży do gimnastyki korekcyjne-kompensacyjnej oraz organizacji i prowadzenia tych zajęć w szkołach, przedszkolach i placówkach wychowania pozaszkolnego. Zarządzenia te stworzyły więc prawne podstawy systemu szkolnej korektywy. Do realizacji zawartych w nich ustaleń niezbędna jest jednakże baza i kadra. Podstawowym miejscem zajęć jest odpowiednio wyposażona sala gimnastyczna. Ponieważ jednak w 40% szkół nie ma sal gimnastycznych, a większość tych, które je posiadają, nie zabezpiecza potrzeb szkoły nawet w zakresie obowiązkowych zajęć kultury fizycznej, Ministerstwo Edukacji Narodowej przewiduje tworzenie dla gimnastyki kompensacyjno-korekcyjnej sal zastępczych. Kształcenie kadr zapewniają głównie wyższe uczelnie wychowania fizycznego, ponadto uprawnienia do prowadzenia tych zajęć posiadają nauczyciele wychowania przedszkolnego i nauczyciele wf, którzy odbyli odpowiednie przeszkolenie kursowe, organizowane przez oddziały kształcenia nauczycieli, często we współdziałaniu z placówkami zdrowia. Poza przedszkolami i szkołami zajęcia gimnastyki kompensacyjno--korekcyjnej prowadzone są w działach specjalistycznych placówek 1 W wyższych uczelniach wychowania fizycznego zwiększono studentom liczbę zajęć programowych z korektywy w celu ich lepszego przygotowania do prowadzenia tych ćwiczeń w szkole. 13 wychowania pozaszkolnego oraz w wojewódzkich ośrodkach gimnastyki kompensacyjno-korekcyjnej. Ośrodki takie istnieją już np. w Krakowie, Bielsku-Białej, Poznaniu, Lublinie. Wałbrzychu, Ostrowcu, Białymstoku i innych miastach. Spełniają one również rolę instruktażowo-metodyczną dla swojego regionu. W najbliższych latach w całym kraju ma powstać sieć takich wojewódzkich ośrodków. Podstawową formą organizacji wychowania fizycznego w szkole dla ogółu dzieci klas niższych są zajęcia lekcyjne. Każde z nich zawiera elementy profilaktyki i korekcji wad postawy bądź w postaci rozproszonej, bądź jako kilkuminutowy zestaw specjalnych ćwiczeń korekcyjnych. Natomiast dzieci, u których lekarz stwierdził wadę w budowie lub postawie ciała, mają ponadto 2-3 razy tygodniowo specjalne zajęcia w zespołach korekcyjnych. Zgodnie z wyżej cytowanym zarządzeniem zadaniem resortu zdrowia i opieki społecznej jest zapewnienie udziału kadry lekarskiej ogólnej i specjalistycznej (ortopedycznej) w systemie gimnastyki kompensacyjne-korekcyjnej. Stwarza to - jak wiadomo - duże trudności ze względu na brak lekarzy, zwłaszcza specjalistów ortopedów. 1.4. Organizacja opieki zdrowotnej nad dziećmi i młodzieżą szkolną Opieka zdrowotna nad dziećmi i młodzieżą szkolną uległa w ostatnich latach znacznym zmianom. Główną z nich jest "nowa koncepcja (filozofia) zdrowia, jego promocji zaproponowana przez Światową Organizację Zdrowia1. Została ona przyjęta także przez Polskę, m.in. w Narodowym Programie Zdrowia. Promocja zdrowia jest to proces umożliwiający ludziom zwiększenie kontroli nad swym zdrowiem i poprawę własnego zdrowia. U jej podstaw leży aktywny udział każdego człowieka, a w dzieciństwie i jego rodziców, w tworzeniu własnego zdrowia". Zmierza ku temu wychowanie zdrowotne, w którym ludzie uczą się dbać o swoje zdrowie oraz o zdrowie 1 Powszechne profilaktyczne badania lekarskie dzieci i młodzieży do /J r. życia. Poradnik dla lekarzy pod red. B. Woynarowskiej i A. Obłacińskiej. Instytut Matki i Dziecka. Warszawa 1993. s. 5. 14 społeczności, w której żyją1. Opiera się ono na uświadomieniu faktu, że środowisko fizyczne i społeczne oraz nasze zachowanie zdrowotne i styl życia są głównymi determinantami naszego zdrowia. Przy czym istotna tu jest nie tylko wiedza o zdrowiu, lecz przede wszystkim osiąganie umiejętności stylu życia sprzyjającego zdrowiu. Głównym źródłem, narzędziem wiedzy o zdrowiu u dziecka szkolnego są obecnie obowiązujące powszechne profilaktyczne badania lekarskie. Podstawę prawną tych badań stanowi Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 5 listopada 1992 r. w sprawie zakresu, organizacji oraz form opieki zdrowotnej nad uczniami - Dziennik Ustaw RP. nr 87, Warszawa, dnia 27 listopada 1992 r. póz. 441 s. I5322. Zgodnie z nim: Paragraf 1. Uczniom przysługuje prawo do opieki zdrowotnej obejmującej: bezpłatne świadczenia zdrowotne publicznych zakładów opieki zdrowotnej, a w szczególności świadczenia profilaktyczne, lecznicze i rehabilitacyjne oraz orzekanie o stanie zdrowia; Paragraf 2. Świadczenia profilaktyczne obejmują w szczególności: 1. powszechne lekarskie badania profilaktyczne3, 2. badania przesiewowe. Ad I. Powszechne lekarskie badania profilaktyczne wykonywane są w celu uzyskania indywidualnej oceny sianu rozwoju i zdrowia ucznia, kwalifikacji do zajęć wf. i sportu szkolnego. Ad 2. Badania przesiewowe są wykonywane przez pielęgniarki (higienistki szkolne) w celu wstępnego rozpoznania zaburzeń lub wad rozwojowych ucznia. Paragraf 8. 1. Stałą opiekę zdrowotną nad uczniami w siedzibie szkoły sprawuje, zgodnie ze swoimi uprawnieniami zawodowymi, pielęgniarka (higienistka szkolna). 1 B. Woynarowska. M. Puhorak, A. Woj ciec ho w ska, J. Ruraiańcew. M. Kozłow-ska Metodyka pracy środowiskowej pielęgniarki (higienistki szkolnej) w szkole pod-stawowej i ponadpaństwowej. Warszawa 1992, [nslylut Malki i Dziecka, s. 47. : Skroi pod kalem wyboru podstaw prawnych koreklywy, z zachowaniem oznaczeń liczbowych oryginału. 5 Powszechne lekarskie badania profilaktyczne nazywane były uprzednio bilansami zdrowia. 15 2. Do zadań i obowiązków pielęgniarki (higienistki szkolnej) należy w szczególności: 1) wykonanie i interpretowanie badań przesiewowych; 2) współudział w przygotowaniu powszechnych lekarskich badań uczniów i wykorzystanie wyników tych badań; 3) sprawowanie opieki nad uczniami z problemami zdrowotnymi i społecznymi; 4) udział w planowaniu i realizacji edukacji zdrowotnej uczniów, pracowników szkoły i rodziców; 5) sprawowanie kontroli warunków higieniczno-sanitarnych w środowisku szkolnym. 3. Pielęgniarka (higienistka szkolna) w realizacji zadań współpracuje z lekarzem, terenową poradnią medycyny szkolnej, rodzicami, dyrektorem szkoły, radą pedagogiczną, nauczycielami i wychowa wcami. Wspomniana wyżej nowa koncepcja szkolnej opieki zdrowotnej rzutuje również na nowy sposób przeprowadzania tych badań, polega on na: • aktywizowaniu rodziców do działania na rzecz zdrowia ich dzieci oraz w kierunku stworzenia właściwego prozdrowotnego stylu życia rodziny. Wyraża się to w różnych formach współpracy z rodzi cami (patrz również rozdz. 11 i 12), a w badaniach - w uczestni ctwie rodziców w czasie ich przeprowadzenia. • uznawaniu dziecka za podmiot badań, traktowanie go jako współtwórcę swego zdrowia i przyszłego samodzielnego odbiorcę świadczeń służby zdrowia. • nastawienie lekarzy i pielęgniarek na edukację zdrowotną dzieci i rodziców. Celem tej edukacji jest zwiększenie motywacji do działań na rzecz zdrowia: identyfikacja własnych potrzeb zdrowotnych zwiększenie motywacji edukacja zaspokajanie tych potrzeb Szczegółowy zakres i terminy wykonywania badań przesiewowych i powszechnych lekarskich badań profilaktycznych zawarte są w załączniku do wymienionego rozporządzenia: Wiek/klasa Badania przesiewowe Badania lekarskie 6 lat - na rok Badania obejmują wy- Badanie w obecności rodziców (o- przed rozpoczę- krywanie: piekunów obejmuje: ciem nauki w 5) bocznego skrzywienia 1) badanie podmiotowe - wy- szkole kręgosłupa wiad, informację nauczyciela 6) zniekształceń statycz- (wychowawcy klasy), pielęg- nych kończyn dolnych niarki (higienistki szkolnej). analizę dokumentacji zdro- wotnej; 2) badanie przedmiotowe ze szcze- gólnym uwzględnieniem roz- woju fizycznego i psychomoto- rycznego; 3) badania specjalistyczne w razie potrzeby; 4) orzeczenie o zdrowotnej goto- wości szkolnej i kwalifikacji do wychowania fizycznego. Klasa II Badanie uczniów rozpoczynają- cych naukę pływania, u których w opinii rodziców, pielęgniarki (higien i siki szkolnej) lub nauczy- ciela wf mogą występować prze- ciwwskazania do pływania. Klasa III Badania obejmują wy- Badanie w obecności rodziców (o- krywanie: piekunów) obejmuje: 1) zaburzeń rozwo- 1) badanie podmiotowe - wy- ju fizycznego wiad, informacje wychowawcy 2) bocznego skrzy- klasy, pielęgniarki (higienistki wienia kręgosłupa szkolnej), analizę dokumentacji zdro wolnej: 2) badanie przedmiotowe ze szcze- gólnym uwzględnieniem: wzra- stania i dojrzewania płciowego, rozwoju psychospołecznego. układu ruchu; 16 17 Wiek/klasa Badania przesiewowe Badania lekarskie 3) badanie specjalistyczne w razie potrzeby; 4) orzeczenie o kwalifikacji do wy- chowania fizycznego i sporlu szkolnego. Klasa V Badania obejmują wykrywanie: 1) zaburzeń rozwoju fizycznego 2) bocznego skrzywienia kręgosłupa, 3) nadmiernej kifozy piersiowej Podstawową dokumentację stanu zdrowia ucznia stanowi Karla zdrowia ucznia. Zawiera ona głównie wyniki badań przesiewowych i powszechnych lekarskich badań profilaktycznych. W rozpoznaniu dotyczącym układu ruchu stwierdzone jest konkretne rozpoznanie: np. dla dziecka 6-letniego -- stan prawidłowy, skoliozę, koślawość kolan, stopę płasko-koślawą lub inne odchylenia; u ucznia klasy III dodatkowo zwraca się uwagę na występowanie nadmiernej kifozy piersiowej. Dla wieku 6-10 lat dodatkowymi informacjami dotyczącymi dziecka wymagającego zajęć korekcyjnych jest: — czy uczęszcza na zajęcia korekcyjne, — czy jest pod opieką poradni specjalistycznej, — czy używa wkładek ortopedycznych. Rozpoznanie to stanowi podstawę dla prowadzących wf, a zwłaszcza zajęcia korekcyjne. Kwalifikację uczniów do wychowania fizycznego w szkole zawiera opracowanie Instytutu Matki i Dziecka1. Zgodnie z kwalifikacją rozróżnia się 6 grup uczniów. 1 B. Woynarowska, A. Wojciechowska Aktywność fizyczna dzieci i młodzieży. Kwalifikacja lekarska do wychowania fizycznego v.- szkole. Warszawa 1993, Instytut Maiki i Dziecka. Rodzaje grup na zajęciach wychowania fizycznego i charakterystyka uczniów w tych grupach: Grupa/Podgrupa Udział w zawodach Charakterystyka uczniów sportowych Symbol Nazwa i sprawdzianach A Zdolni do wf bez Uczniowie: Bez ograniczeń ograniczeń 1. Bez odchyleń w stanie zdro- wia i rozwoju. A, Uprawiający sport 2. Z niektórymi odchyleniami w w szkole lub poza sianie zdrowia, gdy ich ro- szkołą dzaj i stopień nie stanowią przeciwwskazań do udziału w zajęciach wf, nie wyma- gają ograniczeń, zajęć doda- tkowych lub specjalnej uwa- gi ze strony nauczyciela wf. B Zdolni do wf z Uczniowie z odchyleniami w sta- ograniczeniami nie zdrowia i rozwoju, którzy i/lub wymagający wymagają; specjalnej uwagi 1. Pewnych ograniczeń w za- Ewentualne ogra- nauczyciela wf kresie obowiązujących zajęć niczenia ustalane wf, dotyczących intensywno- indywidualnie w ści i czasu trwania zajęć. zależności od sta- prowadzonych w niekorzy- nu zdrowia stnych warunkach 2, Specjalnej uwagi nauczyciela wf, indywidualnego trakto- wania np. ze względu oa większe ryzyko urazu 3. Aktywnego udziału nauczy- ciela wf w wyrównywaniu, korekcji lub leczeniu niektó- rych zaburzeń. B, Zdolni do wf z o- Uczniowie, którzy ze względu j.w. graniczeniem, wy- na stan zdrowia wymagają do- magający dodatko- datkowych zajęć ruchowych, w wych zajęć rucho- tym także korekcyjnych. wych korekcyjnych 18 19 Grupa /Podgrupa Charakterystyka uczniów Udział w zawodach sportowych i sprawdzianach Symbol Nazwa C Niezdolni do zajęć w f Uczniowie, których stan zdrowia uniemożliwia czasowo lub długotrwale udział w zajęciach wf. Niezdolni do u-działu w zawodach c, Niezdolni do w f uczestniczący w zajęciach rehabilitacyjnych Uczniowie uczestniczący w zajęciach rehabilitacyjnych lub w innej formie terapii ruchowej poza szkołą. j.w. Dla uczniów z zaburzeniami statyki ciała zasady kwalifikacji do zajęć wf są następujące: Boczne skrzywienie kręgosłupa: I slopnia UWAGA: kwalifikacja indywidualna w zależności od wieku dziecka, stopnia i rodzaju zniekształcenia, tendencji do powiększenia się lub u-trwalenia zmian. B* Wskazana zwiększona AF' ze szczególnym zwróceniem uwagi na wzmocnienie gorsetu mięśniowego i ćwiczenia oddechowe. Uwzględnienie indywidualnych ćwiczeń korekcyjnych. Zlecenie ćwiczeń do domu, instruktaż, kontrola wykonania. Ograniczenie biegów, drugich marszów, długotrwałych gier sportowych. Wyeliminowanie skoków, ćwiczeń asymetrycznych, zwisów, przewrotów. Inne ćwiczenia powinny być eliminowane w zależności od rodzaju zniekształcenia (lordoskolioza, ki-foskolioza) i zaleceń ortopedy. Zakaz dźwigania. Przy tendencji do pogłębiania zmian, gimnastyka lecznicza wg wskazań ortopedy. Wskazane pływanie, zwłaszcza na grzbiecie. aktywność fizyczna 20 Nadmierna B Zwiększona AF. Wskazane ćwiczenia li- kifoza piersiowa lub kwidujące dystonię mięśniową, wzmacnia- B, jące gorset mięśniowy wyrabiające nawyk dobrej postawy. Uwzględnienie indywidu- alnych ćwiczeń korekcyjnych w zajęciach wf, zalecenie przez nauczyciela ćwiczeń do domu, kontrola wykonania. Przy tendencji do pogłębiania lub utrwa- lania się zaburzeń, zwłaszcza u uczniów o ekomorficznej budowie ciała z wyraźną wiotkością układu mięśniowo- więżą dlowe- go i obniżoną ogólną sprawnością - ko- nieczna gimnastyka korekcyjna. Koślawość kolan i podudzi (od- B Ograniczenie zajęć w pozycji stojącej, wy- ległość między kostkami przy- eliminowanie zajęć w pozycjach: rozkrocz- ś rod k o wy mi podudzi powyżej nej, siadu płaskiego, siadu na piętach ze ć cm) stopami i podudziami skierowanymi na zewnątrz. Zlecenie ćwiczeń korekcyjnych do domu. nauka właściwego siedzenia - "siad ture- cki", chodu - instruktaż, kontrola wykona- nia - lub gimnastyka korekcyjna w od- dzielnych zajęciach. Slopy płasko-koślawe B Uwzględnienie w zajęciach wf indywidual- lub nych ćwiczeń korekcyjnych stóp. Zlecenia B4 przez nauczyciela ćwiczeń w domu. okre- sowa kontrola ich wykonania. Zalecana gi- mnastyka korekcyjna. B, Przy zmianach zaawansowanych, przy współistnieniu otyłości, ograniczenie ćwi- czeń przeciążających stopę statycznie (dłu- gotrwała pozycja stojąca), zwłaszcza z do- datkowym obciążeniem (zeskoki, skoki bierne) na twardym nieelastycznym podło- żu, ćwiczeń lub pozycji przeciążających łuk przyśrodkowy stopy. W zajęciach związanych z długotrwałym obciążeniem stóp (wycieczki) konieczne odpowiednie obuwie. Gim nas tyka korekcyjna wg zaleceń ortopedy. 21 Różnego rodzaju trudności, jakie napotyka szkoła w organizowaniu gimnastyki kompensacyjrio-korekcyjnej przy jednoczesnym dużym na nią zapotrzebowaniu społecznym, spowodowały, iż prowadzą ją również takie organizacje, jak Towarzystwo Krzewienia Kultury Fizycznej, Ośrodek Usług Pedagogicznych i Socjalnych, Towarzystwo Przyjaciół Dzieci (ta ostatnia zwłaszcza przy organizowaniu kolonii zdrowotnych), a także ośrodki i gabinety prywatne. W ostatnich latach zacieśnia się Współpraca resortu oświaty zwłaszcza z TKKF, które w przyszłości ma skoncentrować się głównie na zajęciach korekcyjnych, prowadzonych jednocześnie dla rodziców i dzieci, obozów rekreacyjnych dla rodziców z jednoczesnym programem korekcyjnym dla dzieci. 7.5. Cel i zadania gimnastyki kompeitsacyjno-korekcyjnej Gimnastyka korekcyjna (dla grupy dzieci z wadami postawy ciała), realizowana w omówionym wyżej systemie kultury fizycznej i opieki lekarsko-łiigienicznej nad dziećmi i młodzieżą szkolną, ma za cel: — skorygowanie istniejących zaburzeń statyki ciała i doprowadze nie jej, o ile jest to możliwe, do stanu prawidłowego, — niedopuszczenie do powstania wad postawy ciała, gdy zaist nieją warunki sprzyjające ich powstaniu, — doprowadzenie sprawności fizycznej dziecka do stanu uznane go za prawidłowy, Cel ten osiąga się drogą reaijzacji następujących zadań: — wyrobienie u dziecka nawyku prawidłowej postawy ciała we wszystkich sytuacjach i czynnościach dnia codziennego, — wytworzenie silnej i wytrzymałej stabilizacji mieśniowo-więzad- łowej kręgosłupa po uprzednim usunięciu dystonii mięśniowej, — wdrożenie do rekreacji ruchowej uwzględniającej elementy profi laktyki i korekcji zaburzeń zagrażających lub istniejących u dziecka, — opanowanie przez dziecko i jego środowisko opiekuńcze wie dzy i umiejętności dotyczących spraw jego zdrowia związanych z wadą. Treść następnych rozdziałów zawiera omówienie wiadomości, zasad i metod pracy korekcyjnej niezbędnych do realizacji wyżej wymienionych zadań i osiągnięcia założonego celu. 22 2. Postawa ciała człowieka w czasie jego rozwoju Już na podstawie obserwacji możemy powiedzieć, że postawa ciała jest cechą charakterystyczną każdego człowieka. Na to ogólne wrażenie rzutuje również budowa ciała, a więc sylwetka człowieka. Jak można określić postawę ciała i od czego ona zależy? Istnieje wiele definicji. Większość z nich określa, że jest to swobodny układ ciała w pozycji stojącej - sposób "trzymania się" osobnika. Pełniejsze sformułowania zawierają uzupełnienie, że jest to także nawyk ruchowy, w dużej mierze zależny od budowy naszego ciała, sprawności funkcjonowania jego narządów i układów, a także działalności człowieka jako istoty społecznej, a więc - charakteru jego pracy. W poszczególnych okresach życia różne czynniki mają wpływ na zmiany postawy ciała. Np. w okresie intensywnego rozwoju decydującą role odgrywają zmiany proporcji ciała oraz stabilizacji mieśniowo-więza-dłowej postawy, natomiast po zakończeniu okresu rozwoju u człowieka już dorosłego największe znaczenie ma stan sprawności jego układu ruchu oraz charakter długotrwale przyjmowanych pozycji w pracy. Kręgosłup jest trzonem postawy ciała, zależy więc ona w znacznej mierze od zmian w jego ukształtowaniu. Zdrowy noworodek - pod wpływem zmiany położenia w stosunku do okresu życia płodowego, gdzie ma kształt litery C oraz działania siły ciężkości ciała - ma prosty kręgosłup. Podatny jest on na zmiany pozycji, dlatego tak ważne jest, by podłoże, na którym leży, było równe i nie za miękkie. W miarę rozwoju zainteresowania otoczeniem i wzmacniania mięśni dziecko wzbogaca dotychczasową pozycję leżąc na wznak, leżeniem na brzuchu z unoszeniem głowy, siedzeniem, raczkowaniem, a wreszcie staniem i chodzeniem (ryć. 1). W okresie pierwszego dzieciństwa (2-3 lata) dla prawidłowej postawy dziecka charakterystyczny jest stosunkowo wypukły brzuch i słabo zaznaczone - choć już występujące - krzywizny kręgosłupa, jak lordoza (przodowygięcie) szyjna i lędźwiowa oraz kifoza (ty łowy gięcie) piersiowa. W okresie przedszkolnym (4-6 lat) postawa dziecka wykazuje tendencję do zwiększania przodopochylenia miednicy i pogłębienia przodowygięcia kręgosłupa (lordozy lędźwiowej) z jednoczesnym zmniejszaniem uwypuklenia brzucha. Zaczyna się 23 Ryć. 1. Zmiany postawy ciała w życiu człowieka również silniej zaznaczać kifoza piersiowa. Znaczne uwypuklenie brzucha, zaokrąglenie pleców, odstawanie łopatek, wysunięcie barków i głowy ku przodowi są wadliwe, należy wiec im przeciwdziałać. W okresie szkolnym1 należy zwrócić uwagę na dwa okresy krytyczne w kształtowaniu postawy ciała dziecka, gdyż wtedy właśnie powstaje lub ujawnia się najwięcej wad postawy. Pierwszy okres krytyczny przypada na wiek 6-7 lat i związany jest ze zmianą trybu życia dzieci. Istota tej zmiany tkwi w przejściu ze swobodnego w dużej mierze, indywidualnie regulowanego przez dziecko reżimu ruchu - wysiłku i odpoczynku, w narzucony kilkugodzinny system przebywania w pozycji siedzącej, często w niewłaściwych ławkach szkolnych. Dlatego w tym okresie szczególnie ważna jest dbałość o zapewnienie dziecku właściwych warunków życia, pracy i wypoczynku zarówno w szkole - do czego najbardziej predysponowany jest nauczyciel - jak i w domu. Wypływa z tego konieczność uczulenia również rodziców na te sprawy, a także zaznajomienia ich z podstawowymi zasadami organizacji życia dziecka w tym wieku pod kątem należytej dbałości o prawidłową postawę ciała (patrz s. 62-70). W zakresie rozwoju somatycznego okres wczesnoszkolny jest sto- sunkowo stabilny, jeżeli chodzi o dynamizm przyrostów wysokości i ciężaru ciała. Wzrasta sprawność ruchowa, siła mięśni oraz odporność ustroju. Stanowi on jakby wstępną fazę do okresu pokwitania, Drugi okres krytyczny w kształtowaniu postawy ciała dziecka przypada na wiek pokwitania, charakteryzujący się intensywnym przyrostem wysokości ciała (nawet do około 20 cm1). Jest to tzw. skok pokwitaniowy. Zaczyna się on wzrostem kończyn dolnych, a w rok później tułowia. Narusza to dotychczasową równowagę, zmienia proporcje ciała oraz istniejący uprzednio układ środków jego ciężkości. Poprzednie czucie i nawyk postawy są nieadekwatne do zmienionych warunków morfologicznych. Siła mięśni odpowiedzialnych za postawę ciała jest niewystarczająca do jej stabilizacji w tych warunkach, gdyż szczyt jej przyrostu następuje około 14 miesięcy po szczycie wzrastania wysokości. U dziewcząt ponadto - zwłaszcza wcześnie dojrzewających - występuje tendencja do ukrycia rozwijających się sutków wysuwaniem barków do przodu i zaokrągleniem pleców. Należy podkreślić, że istnieje duża zmienność wieku, w którym poszczególne dzieci rozpoczynają i kończą okres pokwitania (około 5 lat). U dziewcząt proces ten przebiega w granicach 8,5-13,5 lat, u chłopców dwa lata później2. Sytuację tę pogarsza jeszcze fakt dłuższego odrabiania lekcji przez dzieci w związku z realizacją programu szkolnego. W świetle tych uwag konieczność wykazania szczególnej troski ze strony nauczycieli, rodziców i lekarzy staje się oczywista. Najlepiej, gdy zarówno oni, jak i samo dziecko zostaną odpowiednio wcześnie przygotowani do pokonywania trudności tego okresu. Wpływ na postawę ciała - poza omówionymi zmianami fizjologicznymi i morfologicznymi, cechującymi poszczególne okresy rozwoju danego osobnika - ma także akceleracja rozwoju pokoleń ludzkich stwierdzana w czasie około 100 lat. Cechą charakterystyczną tego zjawiska jest smuklenie budowy ciała, co wymaga z kolei skuteczniejszej stabilizacji mięśniowej. Prowadzony przez nas siedzący i ubogi w ruch tryb życia takiemu wzmocnieniu muskulatury nie. sprzyja. 1 Opis wzorców postawy dzieci 6-10-letnich żaląc/ono na s. 45. 1 J. M. Tanner: Rozwój w okresie pokwitania. Wars?a\va 196?, PZWL. 3 R. K urnie wieź-Wilcza kowa: Rozwój somatyczny. W: Diagnostyka rozwoju dzieci i młodzieży. Warszawa 1980, PZWL. 24 25 3. Wybrane zagadnienia z anatomii i fizjologii postawy ciała •g o 00 3.1. Anatomiczne podstawy doboru ćwiczeń korekcyjnych Trzonem postawy ciała jest kręgosłup. Opiera się on na miednicy, która łączy go z podłożem za pośrednictwem kończyn dolnych. Poprzez klatkę piersiową i obręcz barkową kręgosłup uczestniczy we wszelkich czynnościach kończyn górnych. Jest także ściśle złączony z głową - siedliskiem najważniejszych dla ustroju narządów. Z tych względów bezpośrednio lub pośrednio kręgosłup bierze udział w każdym niemal działaniu ludzkim. Stanowi on konstrukcję wieloczłonową, pod względem budowy i funkcji niezwykle zróżnicowaną (rys. 2a, b, c). Funkcja podporowa kręgosłupa polega m.in. na podtrzymywaniu przezeń wyżej położonych segmentów, w związku z czym podlega on znacznym obciążeniom wzrastającym ku dołowi. Obciążenia te ulegają jeszcze zwiększeniu wskutek czynności kinetycznej mięśni oraz przybierania różnych pozycji w czasie ruchu. Zadanie przenoszenia obciążeń pełnią głównie trzony kręgowe. Drugim elementem umożliwiającym wytrzymywanie przez kręgosłup tak znacznych obciążeń są jego krzywizny fizjologiczne. Wytwarzają się one w związku z pionizacją osobnika zmuszanego do stałego równoważenia całości postawy drogą przesunięć odpowiednich segmentów ciała nad płaszczyznę podparcia. Dzięki prawidłowo ukształtowanym krzywiznom kręgosłup zwiększa swą odporność 17-krotnie. Prosty kręgosłup o zniwelowanych krzywiznach nie posiada tych właściwości, w związku z czym szkodliwość wszelkiego rodzaju przeciążeń jest w tym przypadku znacznie większa. Z kolei krzywizny nadmiernie zaakcentowane stwarzają niebezpieczeństwo wypływające z przeciążenia tylnych wyrostków stawowych i zwiększenia tendencji do ześlizgiwania się górnego trzonu z dolnego. Rolę amortyzacyjną dzielą z krzywiznami krążki międzykregowe dzięki swej specyficznej budowie. Substancja żelowa jądra galaretowatego rozkłada siłę ucisku. W pewnej mierze ją pochłania, w pewnej natomiast rozprasza we wszystkich kierunkach, gdzie zostaje 26 o "B 3 M a n o •g 3 •g o l •g o _ --D. so "B nj o ' 60 Q I 27 częściowo wychwycona również przez pierścień włóknisty. W przebiegu zmian przeciążeniowych, wad, procesów starzenia oraz zużycia krążki międzykręgowe zatracają stopniowo swe właściwości amortyzacyjne (ryć. 3). Ryć. 3. Budowa krążka mi pizy k rogowego Rola kinetyczna kręgosłupa uzależniona jest od ruchomości jego krzywizn. Krzywizny lędźwiowa i szyjna (lordozy) są giętkie o znacznej ruchomości, krzywizna piersiowa natomiast (kifoza) jest strefą bardziej usztywnioną; dotyczy to szczególnie skłonów w tył. Elementami składowymi postawy, powiązanymi z kręgosłupem mającymi nań znaczny wpływ, są: głowa, klatka piersiowa oraz obręcze - miedniczna i barkowa. Głowa jest segmentem ciężkim, wspartym na kręgu szczytowym i utrzymywanym w równowadze dzięki stałej, zmiennej grze napięć mięśni i więzadeł, z których najważniejsze są mięśnie karku. Prawidłowe ustawienie głowy warunkuje: poziome ustawienie oczu, od którego zależy właściwe funkcjonowanie narządu wzroku oraz działanie zmysłu równowagi. Klatka piersiowa jest położona ku przodowi od kręgosłupa i dosyć silnie z nim powiązana. Kształt klatki piersiowej i związana z tym amplituda jej ruchów mają decydujący wpływ na działanie narządów krążenia i oddychania. Obręcz barkowa jest umocowana na klatce piersiowej za pomocą mięśni i więzadeł. Jej umiejscowienie, kształt i ruchomość rzutują na krzywiznę piersiową, klatkę piersiową i odwrotnie. Obręcz miedniczna stanowi podparcie dla całego kręgosłupa swoją podstawą kości krzyżowej oraz panewkami stawów biodrowych, którymi opiera się na główkach kości udowych. Zrównoważenie miednicy w obu tych ogniwach jest dla postawy ciała sprawą zasadniczą. Stabilizacja postawy. Kręgosłup jako konstrukcja wieloczłonowa, połączona z głową, a poprzez obręcz barkową i miedniczna z kończynami, jest tworem mało stabilnym, tę jego właściwość potęguje jeszcze mała powierzchnia płaszczyzny podparcia (stopy). Postawę ciała cechuje więc równowaga chwiejna. Utrzymanie postawy pionowej jest możliwe dzięki stabilizacji biernej i czynnej. Stabilizację bierną zapewniają: równowaga mechaniczna, optymalne obciążenie, napięcie układu wiezadłowo-torebkowego, ograniczenie ruchu budową stawów. Podstawowym wymogiem zapewnienia równowagi mechanicznej jest warunek, by środki ciężkości poszczególnych segmentów (głowy, miednicy, klatki piersiowej) równoważyły się w ramach zrównoważenia całości. Jeżeli jeden tylko segment przemieści swój środek ciężkości, ogólna równowaga ulega zaburzeniu powodując kompensacyjne przemieszczanie innych segmentów; dokonuje się to najczęściej w wyniku wygięcia krzywizn kręgosłupa, nachylenia miednicy czy też ustawienia kończyn dolnych. Stabilizację czynną zapewnia napięcie określonych mięśni. Mięśnie te można podzielić na: mięśnie właściwe grzbietu, mięśnie obręczy barkowej oraz mięśnie obręczy miednicznej wpływające na kręgosłup i postawę. Mięśnie właściwe grzbietu są to głęboko położone mięśnie wyściełające po obu stronach kręgosłupa od miednicy do potylicy "rynnę" zawartą między wyrostkami kolczystymi a poprzecznymi i kątami żeber. Noszą one wspólną nazwę prostownika grzbietu. Głównym partnerem tego mięśnia w wytwarzaniu równowagi statodynami-cznej tułowia są mięśnie brzucha, zwłaszcza prosty (ryć. 4). Ryć. 4. Stabilizatory postawy, mięśnie grzbietu 28 29 CZĘ5C rt - zpbro*a obojczykowa równoleglobociny - czwoioboczny kręgosłup Ryć. 5. Pas barkowy - przekrój poprzeczny Mięśnie obręczy barkowej. Działanie zespołu mięśni obręczy barkowej na postawę można prześledzić na ryć. 5. Ilustruje ona na przekroju poprzecznym ściągające łopatki i cofające barki do tylu, napięcie mięśni równoleglobocznych i czworobocznych oraz przeciwstawne w swym działaniu wysuwanie barków do przodu przez mięśnie piersiowe oraz zębaty przedni. Mięsień czworobocz-ny (ryć. 6) rozciąga się od potylicy i wyrostków kolczystych C,-Th12l do końca barkowego obojczyka, wyrostka barkowego i grzebienia łopatki. Ze względu na przebieg włókien rozróżnia się trzy części tego mięśnia pełniące odmienne funkcje. Napięcie fizjologiczne części górnej utrzymuje bark na właściwym poziomie. Osłabienie tego mięśnia u ludzi starszych lub zanik u chorych powoduje objaw zwisania barku. Część środkowa zbliża łopatkę do kręgosłupa. Część dolna opuszcza bark. Jako całość mięsień ten ustala łopatkę unosząc ją, zliżając do kręgosłupa i przyciskając do klatki piersiowej. Doskonałym ćwiczeniem dla części górnej jest operowane unoszenie barku; części środkowej (wraz z mięśniem równoległobo-cznym) w leżeniu przodem operowany wznos wyprostowanych w bok ramion w górę; części dolnej - w leżeniu przodem oporowa-ny wznos ramion w pozycji w górę w skos. Mięsień równołeg-loboczny (ryć. 6) jest płaski, o równoległym przebiegu włókien, rozciąga się od dolnej części więzadla karkowego i wyrostków kolczystych C,-Th^ do przyśrodkowego brzegu łopatki. Napięcie trzech jego części ustala łopatkę i przyciska do klatki piersiowej krawędź przyśrodkową. Mięsień zębaty przedni (ryć. 7) jest szero- 1 C - oznacza krąg szyjny, Th - piersiowy; cyfry oznaczają kolejność kręgu. Człowiek posiada 7 kręgów szyjnych, 12 piersiowych oraz 5 lędźwiowych. część brzuszna Ryć. 8, Mięsień piersiowy wielki czworoboczny Ryć. 7. Mięsień zębaty przedni Ryć. 6. Mięsień czworoboczny i równolegle boczny kim, płaskim mięśniem o trzech częściach biegnących dziewięcioma /ebarni z powierzchni zewnętrznej górnych żeber i przyczepiającym się na brzegu przyśrodkowym łopatki. Jako całość przesuwa on łopatkę wraz z barkiem do przodu. Doskonałym ćwiczeniem tego mięśnia jest pad na ścianę z odległości kroku o ramionach wyprostowanych. Kontrolując wykonanie ćwiczenia sprawdza się ściągnięcie i przyleganie łopatek do klatki piersiowej. Mięsień piersiowy większy (ryć. 8) ma trzy aktony: mostkowy, obojczykowy i brzuszny, które obwodowo przyczepiają się do guzka większego kości ramiennej. Jako całość mięsień ten przy ustaleniu przyczepu obwodowego pociąga łopatkę do przodu wraz z ramieniem, które unosi. Mięsień piersiowy mniejszy mieści się w funkcji piersiowego wielkiego, dlatego nie omawiamy go oddzielnie. Mięśnie obręczy miednicznej. Miednica będąc strukturą sztywną uczestniczy w ruchach człowieka za pośrednictwem dwóch ruchomych elementów: stawu biodrowego z układem jego mięśni oraz odcinka lędźwiowego kręgosłupa z otaczającymi go i wiążącymi z klatką piersiową i miednicą mięśniami (ryć. 9). Miednica pochylając się w przód i w tył na główkach kości udowych, a więc w stawie biodrowym, zwiększa bądź zmniejsza swoje fizjologiczne przodopochylenie. Im pochylenie do przodu jest większe, tym lordoza jest większa. 31 działania działanie .••j--•"!"•.- bezpośrednie prrez miednicy Ryć. 10. Mięsień biodrowo--1 fiiź wio w j m m zamacza stamu biodrowego m m. prostowniki stawu biodrowego m m kuJwowo -- goleniowe miainie kulszowo - '.| .l.-n"v-.e R>c. 9 Stabilizatory miednicy W ustalaniu położenia miednicy biorą udział dwa zespoły mięśni: — zwiększający swym skurczem przodopochylenie miednicy: są to mięśnie - prosty uda, biodrowo-lędżwiowy, czworoboczny lędźwi i prostownik grzbietu odcinka lędźwiowego. — zmniejszający swym skurczem przodopochylenie miednicy: mię śnie pośladkowe wielkie oraz kulszowo-goleniowe, a także grupa mięśni brzucha, zwłaszcza mięsień prosty brzucha. Mięsień biodrowo-ledżwiowy (ryć. 10) jest podstawowym zgina-czem stawu biodrowego rozciągającym się dwiema częściami na całej długości kręgosłupa lędźwiowego; obwodowo przyczep swój znajduje na krętarzu mniejszym kości udowej. Przykurcz tego mięśnia powoduje zwiększenie lordozy lędźwiowej. Mięsień pośladkowy wielki (ryć. 11) przyczepia się na powierzchni zewnętrznej talerza biodrowego oraz na guzowatości pośladkowej kości udowej. Główną jego czynnością jest prostowanie uda. Czynnie uczestniczy w biegach, skokach, wstępowaniu pod górę, wstawaniu z pozycji siedzącej itp. Wspomagają go mięśnie kulszowo--goleniowe, prostujące również udo. Zakres ruchów w stawie biodrowym ma decydujący wpływ na Ryć. II. Mięśnie: pośladkowy wielki i kulszowo-goleniowe wielkość krzywizny lędźwiowej. Ograniczenie zakresu ruchów uniemożliwia korekcję ustawienia miednicy. Najczęściej spotykany przykurcz zgieciowy w stawie biodrowym zmniejsza i tak już, nawet w warunkach prawidłowych, niewielkie (20°) możliwości wznosu nogi w tył. Aby wiec wznieść nogę, ruch musi się dokonać wyżej, w odcinku lędźwiowym kręgosłupa powodując zwiększenie jego przodowygiecia (lordozy); przy niektórych wadach, np. nadmiernej lordozie, byłoby to przeciwwskazane. Mięśnie brzucha, poza oddziaływaniem na ustawienie miednicy, pełnią szereg niezwykle ważnych funkcji w życiu człowieka. W statyce współdziałają z prostownikiem grzbietu i innymi mięśniami, zapewniając pozycję stojącą, tworzą tzw. tłocznię brzuszną, utrzymują trzewia we właściwym położeniu, oddziałują na dolne żebra i przeponę współdziałając w akcie oddychania. Różnokierunkowy przebieg ich włókien (ryć. 12) zapewnia