Okładkę i kartę tytułową projektowała Sabina Uścińska-Siwczuk Ryciny wykonały Maria Bronicz-Żubka, Maria Zub, Ewa Marszal-Demianiuk Redaktor Alina Górecka-Ploska Redaktor techniczny Elżbieta Dziedzic, Teresa Wagner ISBN 83-02-05525-5 (c) Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Warszawa 1988 Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Warszawa 1995 Wydanie II Papier offset. U. III, 70 g 86* 122 cm 7jmfiwieme nr 5828/94 Rzeszowskie Zaklady Graficzne R./CSMU, ul. pik. L. Lita-Kuli 19. Spis treści Słowo wstępne 7 Część pierwsza Podstawy teorii, metodyki i organizacji korekty wy 1. Gimnastyka kompensacyjna i korekcyjna we współczesnym systemie szkol- nej kultury fizycznej oraz opieki lekarsko-higienicznej 9 1.1. Stan zdrowia populacji szkolnej i wynikające z tego zapotrzebowanie na gimnastykę kompensacyjno-kerekcyjną 9 1.2. Rodowód gimnastyki kompensacyjno-korekcyjnej, podstawowe pojęcia i ich zakres 11 1.3. Podstawy prawne szkolnej korektywy i organizacja jej sysiemu .... 13 l .4. Organizacja opieki zdrowotnej nad dziećmi i młodzieżą szkol ną 14 1.5. Cel i zadania gimnastyki kompensacyjno-korekcyjnej 22 2. Postawa ciała człowieka w czasie jego rozwoju 23 3. Wybrane zagadnienia z anatomii i fizjologii postawy ciała 26 3.1. Anatomiczne podstawy doboru ćwiczeń korekcyjnych 26 3.2. Fizjologiczne podstawy ruchu korekcyjnego 34 3.2.1. Wpływ obciążenia i ruchu na układ kostny i stawowy 35 3.2.2. Wpływ ruchu i obciążenia na układ mięśniowy 35 4. Posiawa prawidłowa, jej badanie i ocena 37 4. l. Kryteria oceny postawy 37 4.2. Uproszczone oględziny ortopedyczne 38 4.3. Ocena metodą punktowania 43 4.4. Wzorce postaw nawykowych dzieci 6- i 10-letnich 45 4.5. Testy przesiewowe do wykrywania zaburzeń układu ruchu 46 4.2. Słowo wstępne Książka ta jest adresowana głównie do nauczycieli klas początkowych, chociaż mogą z niej korzystać również nauczyciele przedszkoli oraz nauczyciele wychowania fizycznego prowadzący zajęcia kultury fizycznej lub korektywę z dziećmi klas I-III. Celem tej publikacji jest pomoc w prowadzeniu zajęć w tych klasach, szczególnie z dziećmi z tendencjami do zaburzeń w statyce ciała lub z zaistniałymi już wadami postawy ciała. A przecież jest tych dzieci już w wieku 6 lat około 30%. Może być ona również przydatna dla prowadzących zajęcia kom-pensacyjno-korekcyjne. W pierwszej części książka zawiera podstawy teoretyczno--organizacyjne ćwiczeń i zajęć korekcyjnych. Druga część obejmuje przykłady zestawów ćwiczeń prowadzonych różnymi metodami i w różnych warunkach. Poszczególne jednostki zajęć są tak opracowane, że jeśli nauczyciel nie dysponuje w danej lekcji przyrządami, to przeprowadzenie wyłącznie pozostałych ćwiczeń może stanowić całość jednostki lekcyjnej. Oczywiście zwiększyć należy w takim przypadku liczbę powtórzeń wybranych ćwiczeń. Uzupełnienie opracowania stanowią przykłady form współpracy ze środowiskiem opiekuńczym dziecka, ze szkolną służbą zdrowia oraz nauczycielem kultury fizycznej. Tego rodzaju ujęcie tematu - powiązania teorii z praktyką - z jednej strony (dzięki podaniu gotowych konspektów zajęć) stwarza możliwość szybszego i lepszego startu w tworzeniu własnego warsztatu pracy korekcyjnej, z drugiej natomiast nie katechizuje pro- blemu. a dzięki omówieniu podstaw teoretycznych (egzemplifikowanych praktyką) zachęca do własnych, twórczych inicjatyw i pracy w tej dziedzinie. W systemie szkolnej korektywy bardzo dużą rolę odgrywa prawidłowość realizacji procesu wychowania fizycznego, która zależy w decydującej mierze od nauczyciela prowadzącego te zajęcia. W klasach niższych jest to przede wszystkim specjalista nauczania początkowego. Od niego wiec - jego przygotowania do sterowania rozwojem fizycznym dziecka również i wtedy, gdy zachodzi potrzeba kompensacji lub korekcji, zależy stan zdrowia i rozwoju tego dziecka. Organizm 6-10-letniego dziecka charakteryzuje bardzo duża plastyczność, jest on podatny na wpływy zarówno pozytywne, jak i negatywne. Szansy stworzenia w dziecku podwalin pełnego zdrowia, sprawności i odporności nie wolno więc w tym wieku zaprzepaścić, gdyż to przecież w znacznym stopniu warunkuje powodzenie w całym jego życiu. Nauczyciel w klasach I-III to nie tylko dydaktyk, lecz przede wszystkim pedagog, pedagog oddziałujący na dziecko codziennie i przez kilka godzin swoją osobowością, stanowiący dla niego niepodważalny autorytet. Atuty te stwarzają możliwość dużej skuteczności oddziaływań wychowawczych również na rzecz zdrowia. Pomocna w tych działaniach i ułatwiająca ich przeprowadzenie jest duża spontaniczna potrzeba wyżycia ruchowego, charakterystyczna dla tego okresu rozwoju dziecka. Jego radość w czasie ćwiczeń, zabaw i gier ruchowych sprzyja formowaniu właściwych postaw1 i zachowań gruntując podstawy jego osobistej kultury fizycznej i zdrowotnej jako zamierzonego efektu poczynań wychowawczych w tej dziedzinie. Mianem postawy określa R. Schneider ustalony stosunek do osób, rzeczy, zjawisk i sytuacji, stosunek będący produktem doświadczeń intelektualnych i emocjonalnych. Cyl. za M. Demel: Pedagogika zdrowia. Warszawa 1980, WSiP, s. 117. Część pierwsza PODSTAWY TEORII, METODYKI i ORGANIZACJI KOREKTYWY 1. Gimnastyka kompensacyjna i korekcyjna we współczesnym systemie szkolnej kultury fizycznej oraz opieki lekarsko-higienicznej 1.1. Stan zdrowia populacji szkolnej i wynikające z tego zapotrzebowanie na gimnastykę kompensacyjno-korekcyjną Jeżeli zgodzimy się, że zdrowie jest dla człowieka jedną z najważniejszych spraw życiowych, to oczywisty będzie fakt konieczności zabiegania o nie już od najwcześniejszych lat życia, a szczególnie okresu, w którym znajduje się ono pod wpływem zinstytucjonalizowanego oddziaływania, a więc szkoły. Przyczyna tego tkwi zarówno w plastyczności młodego organizmu - co sprzyja uleganiu wpływom korzystnym i niekorzystnym, zarówno pod względem biologicznym, jak i wychowawczym - jak i w większej efektywności wychowania zdrowotnego. Bowiem, jak mówi M. Demel w Pedagogice zdrowia, "Nad zdrowiem trzeba pracować i praca ta ma charakter pedagogiczny. Chodzi bowiem o wykształcenie trwałych nawyków higieniczno-kulturalnych, odpowiednich postaw wobec zdrowia fizycznego i psychicznego, wreszcie o pewne kwantum wiedzy i umiejętności"1. Zabiegów o zdrowie wymagają przede wszystkim osobnicy, którzy mają predyspozycje do zaburzeń rozwojowych lub chorób. Jak wobec powyższego przedstawia się stan zdrowia populacji szkolnej? 1 Tamże, S. 6. Odpowiedź na to pytanie zawarta jest w wynikach badań dotyczących ochrony zdrowia dzieci i młodzieży przeprowadzonych w latach 1976-1980 w ramach problemu węzłowego MOiW oraz MZiOS pod kierunkiem pracowników Instytutu Matki i Dziecka. Jednym z zadań postawionych w tych badaniach było określenie częstości występowania negatywnych zjawisk zdrowotnych. Kolejność ich rozpowszechnienia jest następująca: na pierwsze miejsce wysuwają się nieprawidłowości narządu żucia, następnie rozwoju psychoruchowego i układu nerwowego, narządu wzroku, narządu ruchu i statyki ciała, rozwoju fizycznego i stanu odżywienia, układu oddechowego i funkcji mowy. Jeżeli chodzi o problem nas szczególnie interesujący, a więc statykę ciała, to: u 6-latków wymaga naszej szczególnej uwagi 29,5% dzieci, z tego 21,4% stanowi pogranicze normy, a 8,1% stany patologii; wśród 10-latków zmniejsza się ogólna liczba dzieci z odchyleniami do 23,5%, z tego jednak do 14,3% zmniejsza się liczba przypadków z pogranicza normy na rzecz zwiększenia stanów patologicznych do 9,2%'. Kierunek tych zmian utrzymuje się również u 14-latków. Oznacza to w praktyce, że prawie co trzecie - czwarte dziecko wymaga pod względem prawidłowości statyki ciała zwiększonej opieki i działań profilaktyczno-leczniczych, z których podstawowym jest gimnastyka kompensacyjno--k erekcyjna. Stwierdzenie tych faktów jest ważne, gdyż mimo że odchylenia te nie eliminują dziecka z normalnej szkoły, to jednak zmniejszają jego sprawność szkolną oraz ograniczają wybór dalszej nauki i przyszłego zawodu - a więc rzutują na całe jego życie. Należy sobie także zdać sprawę z tego faktu, że część wymienionych odchyleń od normy zdrowotnej, nie wyrównana w wieku rozwojowym, ujawnia się w późniejszych okresach życia w postaci trudnej do leczenia patologii, stanowiąc czołowe pozycje w strukturze chorobowości populacji ludzi dorosłych, jak np. otyłość i wczesna miażdżyca, wczesne zmiany w narządzie ruchu czy w układzie krążenia. 1 Wyniki łych badań opublikowane zostały w raporcie syntetycznym pt. Profil zdrowotny uczniów roczników bilansowanych populacji szkolnej z wybranych obszarów kraju. J. Serejski. H. Cerańska-Goszczyńska, B. Ignar-Golinowska. M. Pułtorak. A. Florek. W: Ochrona zdrowia dzieci i młodzieży. Warszawa 1981, Instytut Badań Pedagogicznych. 10 Z narządów i układów, których odchylenia ro/wojowe korygowane są najskuteczniej środkami i metodami wychowania fizycznego, a właściwie gimnastyki korekcyjnej, najważniejszy jest narząd ruchu, a szczególnie statyka ciała. Dlatego ten rodzaj zaburzeń jest główną domeną korektywy. 1.2. Rodowód gimnastyki kompensacyjno-korekcyjnej, podstawowe pojęcia i ich zakres Jak każde zagadnienie z pogranicza, gimnastyka korekcyjna ma złożony rodowód: jedna jej cześć korzeniami tkwi w dziedzinie kultury fizycznej, druga natomiast wywodzi się z medycyny. Wychowanie fizyczne spełnia współcześnie następujące funkcje: stymulacyjną, adaptacyjną, kompensacyjną oraz korekcyjną (Gilewicz, Demel). Stymulacja dotyczy głównie pobudzenia rozwoju fizycznego dziecka, adaptacja ma służyć jego lepszemu przystosowaniu się do wymogów życia. Kompensacja i korekcja, ze względu na to, że stanowią przedmiot naszego szczególnego zainteresowania, wymagają nieco obszerniejszego omówienia. Zgodnie z określeniem Demela "Kompensacja stanowi zorganizowany system bodźców dopełniających oraz antybodźców mających wyrównywać i równoważyć ślepe działanie hiperadaptacji. Polega więc na czujnym regulowaniu strumienia bodźców, wyrównywaniu ich bilansu, m.in. przez uzupełnianie tych podniet, których skąpi tryb życia"1. We współczesnej cywilizacji kompensacji domaga się siedzący (sedenteryjny) tryb życia, charakteryzujący się ponadto ogólnym niedoborem ruchu (hipokinezja). Wiadomo z ogólnie znanego prawa fizjologicznego, że funkcja kształtuje narząd, narządy i układy nie pracujące lub pracujące w niewielkim stopniu ulegają zanikowi z nieczynności. Tak się też dzieje przede wszystkim z naszym układem ruchu, a także z innymi układami, jak krążenia i oddychania. Zmniejsza się nasza sprawosć fizyczna i wydolność krążeniowo-od-dechowa. Stąd konieczność, aby w sposób wyrozumowany - drogą ' M Demel: Cele i zadania wychowania fizycznego. W. Melodyka wychowam fizycznego w klasach V-Vttl. Pod red. ). Kutzner. Warszawa 1970, PZWS, s. 17-20. 11 doboru odpowiednich form aktywności ruchowej - wyrównać, skompensować omówione uprzednio mankamenty naszego trybu życia. Kompensacja obejmuje wiec zakres działań profilaktycznych, uprzedzających odchylenie od normy czy też zaburzenie rozwoju. Korekcja natomiast dotyczy przeciwdziałania odchyleniom już zaistniałym, zbliżona jest wiec bardziej do terapii. Jeżeli uszeregujemy wymienione pojęcia zgodnie ze wzrastającym stopniem patologizacji, tj. udziału czynnika chorobowego, można ten ciąg przedstawić następująco: Gimnastyka kompensacyjna korekcyjna lecznicza ogólnokształtująca zdrowy chory Podmiotem działania w powyższych formach jest osobnik: na pograniczu zdrowia i choroby posiadający warunki o warunkach sprzy- o zaistniałym już o odchyleniu znacz- zewnętrzne i wewnę- jających odchylę- odchyleniu niewiel- nego stopnia, np. trzne sprzyjające niom egzo- lub -en- kiego stopnia, np. skoliozy powyżej IF prawidłowemu roz- dogennym, np. bu- skoliozy T wojowi dowa asteniczna w okresie rzutu wzrostowego Tak teoretycznie przebiega linia podziału miedzy kompensacją i korekcją. W praktyce natomiast często bardzo trudno ją przeprowadzić. Dlatego też mimo przesłanek prawnych do powstania zespołów zarówno gimnastyki kompensacyjnej, jak i korekcyjnej nie są one konsekwentnie do tych założeń tworzone. Przyczyną jest między innymi brak wykwalifikowanej kadry i odpowiednich pomieszczeń do prowadzenia tych zajęć. 1.3. Podstawy prawne szkolnej korektywy i organizacja jej systemu Gimnastyka korekcyjna uzyskała podstawę prawną do prowadzenia przez szkołę wydzielonej, obowiązkowej formy zajęć dla dzieci z zaburzeniami statyki ciała w roku 1973 (Żarz. MOiW z dnia 10 VII 1973, Dz. Urz. MOiW Nr 11, póz. 94). Zarządzenie to znowelizowano w roku 1980 (Dz. Urz. MOiW Nr 3, póz. 16) wprowadzając jako nowe elementy rozszerzenie działań korekcyjnych na inne grupy odchyleń (poza ortopedycznymi), objecie dzieci z obniżoną sprawnością gimnastyką kompensacyjną, uprawnienie wszystkich absolwentów kierunku nauczycielskiego wyższych uczelni wychowania fizycznego do prowadzenia zajęć tego typu1. Uzupełnieniem tego zarządzenia jest, zawarta również w wyżej wymienionym "Dzienniku Urzędowym MOiW", instrukcja w sprawie kwalifikowania dzieci i młodzieży do gimnastyki korekcyjne-kompensacyjnej oraz organizacji i prowadzenia tych zajęć w szkołach, przedszkolach i placówkach wychowania pozaszkolnego. Zarządzenia te stworzyły więc prawne podstawy systemu szkolnej korektywy. Do realizacji zawartych w nich ustaleń niezbędna jest jednakże baza i kadra. Podstawowym miejscem zajęć jest odpowiednio wyposażona sala gimnastyczna. Ponieważ jednak w 40% szkół nie ma sal gimnastycznych, a większość tych, które je posiadają, nie zabezpiecza potrzeb szkoły nawet w zakresie obowiązkowych zajęć kultury fizycznej, Ministerstwo Edukacji Narodowej przewiduje tworzenie dla gimnastyki kompensacyjno-korekcyjnej sal zastępczych. Kształcenie kadr zapewniają głównie wyższe uczelnie wychowania fizycznego, ponadto uprawnienia do prowadzenia tych zajęć posiadają nauczyciele wychowania przedszkolnego i nauczyciele wf, którzy odbyli odpowiednie przeszkolenie kursowe, organizowane przez oddziały kształcenia nauczycieli, często we współdziałaniu z placówkami zdrowia. Poza przedszkolami i szkołami zajęcia gimnastyki kompensacyjno--korekcyjnej prowadzone są w działach specjalistycznych placówek 1 W wyższych uczelniach wychowania fizycznego zwiększono studentom liczbę zajęć programowych z korektywy w celu ich lepszego przygotowania do prowadzenia tych ćwiczeń w szkole. 13 wychowania pozaszkolnego oraz w wojewódzkich ośrodkach gimnastyki kompensacyjno-korekcyjnej. Ośrodki takie istnieją już np. w Krakowie, Bielsku-Białej, Poznaniu, Lublinie. Wałbrzychu, Ostrowcu, Białymstoku i innych miastach. Spełniają one również rolę instruktażowo-metodyczną dla swojego regionu. W najbliższych latach w całym kraju ma powstać sieć takich wojewódzkich ośrodków. Podstawową formą organizacji wychowania fizycznego w szkole dla ogółu dzieci klas niższych są zajęcia lekcyjne. Każde z nich zawiera elementy profilaktyki i korekcji wad postawy bądź w postaci rozproszonej, bądź jako kilkuminutowy zestaw specjalnych ćwiczeń korekcyjnych. Natomiast dzieci, u których lekarz stwierdził wadę w budowie lub postawie ciała, mają ponadto 2-3 razy tygodniowo specjalne zajęcia w zespołach korekcyjnych. Zgodnie z wyżej cytowanym zarządzeniem zadaniem resortu zdrowia i opieki społecznej jest zapewnienie udziału kadry lekarskiej ogólnej i specjalistycznej (ortopedycznej) w systemie gimnastyki kompensacyjne-korekcyjnej. Stwarza to - jak wiadomo - duże trudności ze względu na brak lekarzy, zwłaszcza specjalistów ortopedów. 1.4. Organizacja opieki zdrowotnej nad dziećmi i młodzieżą szkolną Opieka zdrowotna nad dziećmi i młodzieżą szkolną uległa w ostatnich latach znacznym zmianom. Główną z nich jest "nowa koncepcja (filozofia) zdrowia, jego promocji zaproponowana przez Światową Organizację Zdrowia1. Została ona przyjęta także przez Polskę, m.in. w Narodowym Programie Zdrowia. Promocja zdrowia jest to proces umożliwiający ludziom zwiększenie kontroli nad swym zdrowiem i poprawę własnego zdrowia. U jej podstaw leży aktywny udział każdego człowieka, a w dzieciństwie i jego rodziców, w tworzeniu własnego zdrowia". Zmierza ku temu wychowanie zdrowotne, w którym ludzie uczą się dbać o swoje zdrowie oraz o zdrowie 1 Powszechne profilaktyczne badania lekarskie dzieci i młodzieży do /J r. życia. Poradnik dla lekarzy pod red. B. Woynarowskiej i A. Obłacińskiej. Instytut Matki i Dziecka. Warszawa 1993. s. 5. 14 społeczności, w której żyją1. Opiera się ono na uświadomieniu faktu, że środowisko fizyczne i społeczne oraz nasze zachowanie zdrowotne i styl życia są głównymi determinantami naszego zdrowia. Przy czym istotna tu jest nie tylko wiedza o zdrowiu, lecz przede wszystkim osiąganie umiejętności stylu życia sprzyjającego zdrowiu. Głównym źródłem, narzędziem wiedzy o zdrowiu u dziecka szkolnego są obecnie obowiązujące powszechne profilaktyczne badania lekarskie. Podstawę prawną tych badań stanowi Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 5 listopada 1992 r. w sprawie zakresu, organizacji oraz form opieki zdrowotnej nad uczniami - Dziennik Ustaw RP. nr 87, Warszawa, dnia 27 listopada 1992 r. póz. 441 s. I5322. Zgodnie z nim: Paragraf 1. Uczniom przysługuje prawo do opieki zdrowotnej obejmującej: bezpłatne świadczenia zdrowotne publicznych zakładów opieki zdrowotnej, a w szczególności świadczenia profilaktyczne, lecznicze i rehabilitacyjne oraz orzekanie o stanie zdrowia; Paragraf 2. Świadczenia profilaktyczne obejmują w szczególności: 1. powszechne lekarskie badania profilaktyczne3, 2. badania przesiewowe. Ad I. Powszechne lekarskie badania profilaktyczne wykonywane są w celu uzyskania indywidualnej oceny sianu rozwoju i zdrowia ucznia, kwalifikacji do zajęć wf. i sportu szkolnego. Ad 2. Badania przesiewowe są wykonywane przez pielęgniarki (higienistki szkolne) w celu wstępnego rozpoznania zaburzeń lub wad rozwojowych ucznia. Paragraf 8. 1. Stałą opiekę zdrowotną nad uczniami w siedzibie szkoły sprawuje, zgodnie ze swoimi uprawnieniami zawodowymi, pielęgniarka (higienistka szkolna). 1 B. Woynarowska. M. Puhorak, A. Woj ciec ho w ska, J. Ruraiańcew. M. Kozłow-ska Metodyka pracy środowiskowej pielęgniarki (higienistki szkolnej) w szkole pod-stawowej i ponadpaństwowej. Warszawa 1992, [nslylut Malki i Dziecka, s. 47. : Skroi pod kalem wyboru podstaw prawnych koreklywy, z zachowaniem oznaczeń liczbowych oryginału. 5 Powszechne lekarskie badania profilaktyczne nazywane były uprzednio bilansami zdrowia. 15 2. Do zadań i obowiązków pielęgniarki (higienistki szkolnej) należy w szczególności: 1) wykonanie i interpretowanie badań przesiewowych; 2) współudział w przygotowaniu powszechnych lekarskich badań uczniów i wykorzystanie wyników tych badań; 3) sprawowanie opieki nad uczniami z problemami zdrowotnymi i społecznymi; 4) udział w planowaniu i realizacji edukacji zdrowotnej uczniów, pracowników szkoły i rodziców; 5) sprawowanie kontroli warunków higieniczno-sanitarnych w środowisku szkolnym. 3. Pielęgniarka (higienistka szkolna) w realizacji zadań współpracuje z lekarzem, terenową poradnią medycyny szkolnej, rodzicami, dyrektorem szkoły, radą pedagogiczną, nauczycielami i wychowa wcami. Wspomniana wyżej nowa koncepcja szkolnej opieki zdrowotnej rzutuje również na nowy sposób przeprowadzania tych badań, polega on na: • aktywizowaniu rodziców do działania na rzecz zdrowia ich dzieci oraz w kierunku stworzenia właściwego prozdrowotnego stylu życia rodziny. Wyraża się to w różnych formach współpracy z rodzi cami (patrz również rozdz. 11 i 12), a w badaniach - w uczestni ctwie rodziców w czasie ich przeprowadzenia. • uznawaniu dziecka za podmiot badań, traktowanie go jako współtwórcę swego zdrowia i przyszłego samodzielnego odbiorcę świadczeń służby zdrowia. • nastawienie lekarzy i pielęgniarek na edukację zdrowotną dzieci i rodziców. Celem tej edukacji jest zwiększenie motywacji do działań na rzecz zdrowia: identyfikacja własnych potrzeb zdrowotnych zwiększenie motywacji edukacja zaspokajanie tych potrzeb Szczegółowy zakres i terminy wykonywania badań przesiewowych i powszechnych lekarskich badań profilaktycznych zawarte są w załączniku do wymienionego rozporządzenia: Wiek/klasa Badania przesiewowe Badania lekarskie 6 lat - na rok Badania obejmują wy- Badanie w obecności rodziców (o- przed rozpoczę- krywanie: piekunów obejmuje: ciem nauki w 5) bocznego skrzywienia 1) badanie podmiotowe - wy- szkole kręgosłupa wiad, informację nauczyciela 6) zniekształceń statycz- (wychowawcy klasy), pielęg- nych kończyn dolnych niarki (higienistki szkolnej). analizę dokumentacji zdro- wotnej; 2) badanie przedmiotowe ze szcze- gólnym uwzględnieniem roz- woju fizycznego i psychomoto- rycznego; 3) badania specjalistyczne w razie potrzeby; 4) orzeczenie o zdrowotnej goto- wości szkolnej i kwalifikacji do wychowania fizycznego. Klasa II Badanie uczniów rozpoczynają- cych naukę pływania, u których w opinii rodziców, pielęgniarki (higien i siki szkolnej) lub nauczy- ciela wf mogą występować prze- ciwwskazania do pływania. Klasa III Badania obejmują wy- Badanie w obecności rodziców (o- krywanie: piekunów) obejmuje: 1) zaburzeń rozwo- 1) badanie podmiotowe - wy- ju fizycznego wiad, informacje wychowawcy 2) bocznego skrzy- klasy, pielęgniarki (higienistki wienia kręgosłupa szkolnej), analizę dokumentacji zdro wolnej: 2) badanie przedmiotowe ze szcze- gólnym uwzględnieniem: wzra- stania i dojrzewania płciowego, rozwoju psychospołecznego. układu ruchu; 16 17 Wiek/klasa Badania przesiewowe Badania lekarskie 3) badanie specjalistyczne w razie potrzeby; 4) orzeczenie o kwalifikacji do wy- chowania fizycznego i sporlu szkolnego. Klasa V Badania obejmują wykrywanie: 1) zaburzeń rozwoju fizycznego 2) bocznego skrzywienia kręgosłupa, 3) nadmiernej kifozy piersiowej Podstawową dokumentację stanu zdrowia ucznia stanowi Karla zdrowia ucznia. Zawiera ona głównie wyniki badań przesiewowych i powszechnych lekarskich badań profilaktycznych. W rozpoznaniu dotyczącym układu ruchu stwierdzone jest konkretne rozpoznanie: np. dla dziecka 6-letniego -- stan prawidłowy, skoliozę, koślawość kolan, stopę płasko-koślawą lub inne odchylenia; u ucznia klasy III dodatkowo zwraca się uwagę na występowanie nadmiernej kifozy piersiowej. Dla wieku 6-10 lat dodatkowymi informacjami dotyczącymi dziecka wymagającego zajęć korekcyjnych jest: — czy uczęszcza na zajęcia korekcyjne, — czy jest pod opieką poradni specjalistycznej, — czy używa wkładek ortopedycznych. Rozpoznanie to stanowi podstawę dla prowadzących wf, a zwłaszcza zajęcia korekcyjne. Kwalifikację uczniów do wychowania fizycznego w szkole zawiera opracowanie Instytutu Matki i Dziecka1. Zgodnie z kwalifikacją rozróżnia się 6 grup uczniów. 1 B. Woynarowska, A. Wojciechowska Aktywność fizyczna dzieci i młodzieży. Kwalifikacja lekarska do wychowania fizycznego v.- szkole. Warszawa 1993, Instytut Maiki i Dziecka. Rodzaje grup na zajęciach wychowania fizycznego i charakterystyka uczniów w tych grupach: Grupa/Podgrupa Udział w zawodach Charakterystyka uczniów sportowych Symbol Nazwa i sprawdzianach A Zdolni do wf bez Uczniowie: Bez ograniczeń ograniczeń 1. Bez odchyleń w stanie zdro- wia i rozwoju. A, Uprawiający sport 2. Z niektórymi odchyleniami w w szkole lub poza sianie zdrowia, gdy ich ro- szkołą dzaj i stopień nie stanowią przeciwwskazań do udziału w zajęciach wf, nie wyma- gają ograniczeń, zajęć doda- tkowych lub specjalnej uwa- gi ze strony nauczyciela wf. B Zdolni do wf z Uczniowie z odchyleniami w sta- ograniczeniami nie zdrowia i rozwoju, którzy i/lub wymagający wymagają; specjalnej uwagi 1. Pewnych ograniczeń w za- Ewentualne ogra- nauczyciela wf kresie obowiązujących zajęć niczenia ustalane wf, dotyczących intensywno- indywidualnie w ści i czasu trwania zajęć. zależności od sta- prowadzonych w niekorzy- nu zdrowia stnych warunkach 2, Specjalnej uwagi nauczyciela wf, indywidualnego trakto- wania np. ze względu oa większe ryzyko urazu 3. Aktywnego udziału nauczy- ciela wf w wyrównywaniu, korekcji lub leczeniu niektó- rych zaburzeń. B, Zdolni do wf z o- Uczniowie, którzy ze względu j.w. graniczeniem, wy- na stan zdrowia wymagają do- magający dodatko- datkowych zajęć ruchowych, w wych zajęć rucho- tym także korekcyjnych. wych korekcyjnych 18 19 Grupa /Podgrupa Charakterystyka uczniów Udział w zawodach sportowych i sprawdzianach Symbol Nazwa C Niezdolni do zajęć w f Uczniowie, których stan zdrowia uniemożliwia czasowo lub długotrwale udział w zajęciach wf. Niezdolni do u-działu w zawodach c, Niezdolni do w f uczestniczący w zajęciach rehabilitacyjnych Uczniowie uczestniczący w zajęciach rehabilitacyjnych lub w innej formie terapii ruchowej poza szkołą. j.w. Dla uczniów z zaburzeniami statyki ciała zasady kwalifikacji do zajęć wf są następujące: Boczne skrzywienie kręgosłupa: I slopnia UWAGA: kwalifikacja indywidualna w zależności od wieku dziecka, stopnia i rodzaju zniekształcenia, tendencji do powiększenia się lub u-trwalenia zmian. B* Wskazana zwiększona AF' ze szczególnym zwróceniem uwagi na wzmocnienie gorsetu mięśniowego i ćwiczenia oddechowe. Uwzględnienie indywidualnych ćwiczeń korekcyjnych. Zlecenie ćwiczeń do domu, instruktaż, kontrola wykonania. Ograniczenie biegów, drugich marszów, długotrwałych gier sportowych. Wyeliminowanie skoków, ćwiczeń asymetrycznych, zwisów, przewrotów. Inne ćwiczenia powinny być eliminowane w zależności od rodzaju zniekształcenia (lordoskolioza, ki-foskolioza) i zaleceń ortopedy. Zakaz dźwigania. Przy tendencji do pogłębiania zmian, gimnastyka lecznicza wg wskazań ortopedy. Wskazane pływanie, zwłaszcza na grzbiecie. aktywność fizyczna 20 Nadmierna B Zwiększona AF. Wskazane ćwiczenia li- kifoza piersiowa lub kwidujące dystonię mięśniową, wzmacnia- B, jące gorset mięśniowy wyrabiające nawyk dobrej postawy. Uwzględnienie indywidu- alnych ćwiczeń korekcyjnych w zajęciach wf, zalecenie przez nauczyciela ćwiczeń do domu, kontrola wykonania. Przy tendencji do pogłębiania lub utrwa- lania się zaburzeń, zwłaszcza u uczniów o ekomorficznej budowie ciała z wyraźną wiotkością układu mięśniowo- więżą dlowe- go i obniżoną ogólną sprawnością - ko- nieczna gimnastyka korekcyjna. Koślawość kolan i podudzi (od- B Ograniczenie zajęć w pozycji stojącej, wy- ległość między kostkami przy- eliminowanie zajęć w pozycjach: rozkrocz- ś rod k o wy mi podudzi powyżej nej, siadu płaskiego, siadu na piętach ze ć cm) stopami i podudziami skierowanymi na zewnątrz. Zlecenie ćwiczeń korekcyjnych do domu. nauka właściwego siedzenia - "siad ture- cki", chodu - instruktaż, kontrola wykona- nia - lub gimnastyka korekcyjna w od- dzielnych zajęciach. Slopy płasko-koślawe B Uwzględnienie w zajęciach wf indywidual- lub nych ćwiczeń korekcyjnych stóp. Zlecenia B4 przez nauczyciela ćwiczeń w domu. okre- sowa kontrola ich wykonania. Zalecana gi- mnastyka korekcyjna. B, Przy zmianach zaawansowanych, przy współistnieniu otyłości, ograniczenie ćwi- czeń przeciążających stopę statycznie (dłu- gotrwała pozycja stojąca), zwłaszcza z do- datkowym obciążeniem (zeskoki, skoki bierne) na twardym nieelastycznym podło- żu, ćwiczeń lub pozycji przeciążających łuk przyśrodkowy stopy. W zajęciach związanych z długotrwałym obciążeniem stóp (wycieczki) konieczne odpowiednie obuwie. Gim nas tyka korekcyjna wg zaleceń ortopedy. 21 Różnego rodzaju trudności, jakie napotyka szkoła w organizowaniu gimnastyki kompensacyjrio-korekcyjnej przy jednoczesnym dużym na nią zapotrzebowaniu społecznym, spowodowały, iż prowadzą ją również takie organizacje, jak Towarzystwo Krzewienia Kultury Fizycznej, Ośrodek Usług Pedagogicznych i Socjalnych, Towarzystwo Przyjaciół Dzieci (ta ostatnia zwłaszcza przy organizowaniu kolonii zdrowotnych), a także ośrodki i gabinety prywatne. W ostatnich latach zacieśnia się Współpraca resortu oświaty zwłaszcza z TKKF, które w przyszłości ma skoncentrować się głównie na zajęciach korekcyjnych, prowadzonych jednocześnie dla rodziców i dzieci, obozów rekreacyjnych dla rodziców z jednoczesnym programem korekcyjnym dla dzieci. 7.5. Cel i zadania gimnastyki kompeitsacyjno-korekcyjnej Gimnastyka korekcyjna (dla grupy dzieci z wadami postawy ciała), realizowana w omówionym wyżej systemie kultury fizycznej i opieki lekarsko-łiigienicznej nad dziećmi i młodzieżą szkolną, ma za cel: — skorygowanie istniejących zaburzeń statyki ciała i doprowadze nie jej, o ile jest to możliwe, do stanu prawidłowego, — niedopuszczenie do powstania wad postawy ciała, gdy zaist nieją warunki sprzyjające ich powstaniu, — doprowadzenie sprawności fizycznej dziecka do stanu uznane go za prawidłowy, Cel ten osiąga się drogą reaijzacji następujących zadań: — wyrobienie u dziecka nawyku prawidłowej postawy ciała we wszystkich sytuacjach i czynnościach dnia codziennego, — wytworzenie silnej i wytrzymałej stabilizacji mieśniowo-więzad- łowej kręgosłupa po uprzednim usunięciu dystonii mięśniowej, — wdrożenie do rekreacji ruchowej uwzględniającej elementy profi laktyki i korekcji zaburzeń zagrażających lub istniejących u dziecka, — opanowanie przez dziecko i jego środowisko opiekuńcze wie dzy i umiejętności dotyczących spraw jego zdrowia związanych z wadą. Treść następnych rozdziałów zawiera omówienie wiadomości, zasad i metod pracy korekcyjnej niezbędnych do realizacji wyżej wymienionych zadań i osiągnięcia założonego celu. 22 2. Postawa ciała człowieka w czasie jego rozwoju Już na podstawie obserwacji możemy powiedzieć, że postawa ciała jest cechą charakterystyczną każdego człowieka. Na to ogólne wrażenie rzutuje również budowa ciała, a więc sylwetka człowieka. Jak można określić postawę ciała i od czego ona zależy? Istnieje wiele definicji. Większość z nich określa, że jest to swobodny układ ciała w pozycji stojącej - sposób "trzymania się" osobnika. Pełniejsze sformułowania zawierają uzupełnienie, że jest to także nawyk ruchowy, w dużej mierze zależny od budowy naszego ciała, sprawności funkcjonowania jego narządów i układów, a także działalności człowieka jako istoty społecznej, a więc - charakteru jego pracy. W poszczególnych okresach życia różne czynniki mają wpływ na zmiany postawy ciała. Np. w okresie intensywnego rozwoju decydującą role odgrywają zmiany proporcji ciała oraz stabilizacji mieśniowo-więza-dłowej postawy, natomiast po zakończeniu okresu rozwoju u człowieka już dorosłego największe znaczenie ma stan sprawności jego układu ruchu oraz charakter długotrwale przyjmowanych pozycji w pracy. Kręgosłup jest trzonem postawy ciała, zależy więc ona w znacznej mierze od zmian w jego ukształtowaniu. Zdrowy noworodek - pod wpływem zmiany położenia w stosunku do okresu życia płodowego, gdzie ma kształt litery C oraz działania siły ciężkości ciała - ma prosty kręgosłup. Podatny jest on na zmiany pozycji, dlatego tak ważne jest, by podłoże, na którym leży, było równe i nie za miękkie. W miarę rozwoju zainteresowania otoczeniem i wzmacniania mięśni dziecko wzbogaca dotychczasową pozycję leżąc na wznak, leżeniem na brzuchu z unoszeniem głowy, siedzeniem, raczkowaniem, a wreszcie staniem i chodzeniem (ryć. 1). W okresie pierwszego dzieciństwa (2-3 lata) dla prawidłowej postawy dziecka charakterystyczny jest stosunkowo wypukły brzuch i słabo zaznaczone - choć już występujące - krzywizny kręgosłupa, jak lordoza (przodowygięcie) szyjna i lędźwiowa oraz kifoza (ty łowy gięcie) piersiowa. W okresie przedszkolnym (4-6 lat) postawa dziecka wykazuje tendencję do zwiększania przodopochylenia miednicy i pogłębienia przodowygięcia kręgosłupa (lordozy lędźwiowej) z jednoczesnym zmniejszaniem uwypuklenia brzucha. Zaczyna się 23 Ryć. 1. Zmiany postawy ciała w życiu człowieka również silniej zaznaczać kifoza piersiowa. Znaczne uwypuklenie brzucha, zaokrąglenie pleców, odstawanie łopatek, wysunięcie barków i głowy ku przodowi są wadliwe, należy wiec im przeciwdziałać. W okresie szkolnym1 należy zwrócić uwagę na dwa okresy krytyczne w kształtowaniu postawy ciała dziecka, gdyż wtedy właśnie powstaje lub ujawnia się najwięcej wad postawy. Pierwszy okres krytyczny przypada na wiek 6-7 lat i związany jest ze zmianą trybu życia dzieci. Istota tej zmiany tkwi w przejściu ze swobodnego w dużej mierze, indywidualnie regulowanego przez dziecko reżimu ruchu - wysiłku i odpoczynku, w narzucony kilkugodzinny system przebywania w pozycji siedzącej, często w niewłaściwych ławkach szkolnych. Dlatego w tym okresie szczególnie ważna jest dbałość o zapewnienie dziecku właściwych warunków życia, pracy i wypoczynku zarówno w szkole - do czego najbardziej predysponowany jest nauczyciel - jak i w domu. Wypływa z tego konieczność uczulenia również rodziców na te sprawy, a także zaznajomienia ich z podstawowymi zasadami organizacji życia dziecka w tym wieku pod kątem należytej dbałości o prawidłową postawę ciała (patrz s. 62-70). W zakresie rozwoju somatycznego okres wczesnoszkolny jest sto- sunkowo stabilny, jeżeli chodzi o dynamizm przyrostów wysokości i ciężaru ciała. Wzrasta sprawność ruchowa, siła mięśni oraz odporność ustroju. Stanowi on jakby wstępną fazę do okresu pokwitania, Drugi okres krytyczny w kształtowaniu postawy ciała dziecka przypada na wiek pokwitania, charakteryzujący się intensywnym przyrostem wysokości ciała (nawet do około 20 cm1). Jest to tzw. skok pokwitaniowy. Zaczyna się on wzrostem kończyn dolnych, a w rok później tułowia. Narusza to dotychczasową równowagę, zmienia proporcje ciała oraz istniejący uprzednio układ środków jego ciężkości. Poprzednie czucie i nawyk postawy są nieadekwatne do zmienionych warunków morfologicznych. Siła mięśni odpowiedzialnych za postawę ciała jest niewystarczająca do jej stabilizacji w tych warunkach, gdyż szczyt jej przyrostu następuje około 14 miesięcy po szczycie wzrastania wysokości. U dziewcząt ponadto - zwłaszcza wcześnie dojrzewających - występuje tendencja do ukrycia rozwijających się sutków wysuwaniem barków do przodu i zaokrągleniem pleców. Należy podkreślić, że istnieje duża zmienność wieku, w którym poszczególne dzieci rozpoczynają i kończą okres pokwitania (około 5 lat). U dziewcząt proces ten przebiega w granicach 8,5-13,5 lat, u chłopców dwa lata później2. Sytuację tę pogarsza jeszcze fakt dłuższego odrabiania lekcji przez dzieci w związku z realizacją programu szkolnego. W świetle tych uwag konieczność wykazania szczególnej troski ze strony nauczycieli, rodziców i lekarzy staje się oczywista. Najlepiej, gdy zarówno oni, jak i samo dziecko zostaną odpowiednio wcześnie przygotowani do pokonywania trudności tego okresu. Wpływ na postawę ciała - poza omówionymi zmianami fizjologicznymi i morfologicznymi, cechującymi poszczególne okresy rozwoju danego osobnika - ma także akceleracja rozwoju pokoleń ludzkich stwierdzana w czasie około 100 lat. Cechą charakterystyczną tego zjawiska jest smuklenie budowy ciała, co wymaga z kolei skuteczniejszej stabilizacji mięśniowej. Prowadzony przez nas siedzący i ubogi w ruch tryb życia takiemu wzmocnieniu muskulatury nie. sprzyja. 1 Opis wzorców postawy dzieci 6-10-letnich żaląc/ono na s. 45. 1 J. M. Tanner: Rozwój w okresie pokwitania. Wars?a\va 196?, PZWL. 3 R. K urnie wieź-Wilcza kowa: Rozwój somatyczny. W: Diagnostyka rozwoju dzieci i młodzieży. Warszawa 1980, PZWL. 24 25 3. Wybrane zagadnienia z anatomii i fizjologii postawy ciała •g o 00 3.1. Anatomiczne podstawy doboru ćwiczeń korekcyjnych Trzonem postawy ciała jest kręgosłup. Opiera się on na miednicy, która łączy go z podłożem za pośrednictwem kończyn dolnych. Poprzez klatkę piersiową i obręcz barkową kręgosłup uczestniczy we wszelkich czynnościach kończyn górnych. Jest także ściśle złączony z głową - siedliskiem najważniejszych dla ustroju narządów. Z tych względów bezpośrednio lub pośrednio kręgosłup bierze udział w każdym niemal działaniu ludzkim. Stanowi on konstrukcję wieloczłonową, pod względem budowy i funkcji niezwykle zróżnicowaną (rys. 2a, b, c). Funkcja podporowa kręgosłupa polega m.in. na podtrzymywaniu przezeń wyżej położonych segmentów, w związku z czym podlega on znacznym obciążeniom wzrastającym ku dołowi. Obciążenia te ulegają jeszcze zwiększeniu wskutek czynności kinetycznej mięśni oraz przybierania różnych pozycji w czasie ruchu. Zadanie przenoszenia obciążeń pełnią głównie trzony kręgowe. Drugim elementem umożliwiającym wytrzymywanie przez kręgosłup tak znacznych obciążeń są jego krzywizny fizjologiczne. Wytwarzają się one w związku z pionizacją osobnika zmuszanego do stałego równoważenia całości postawy drogą przesunięć odpowiednich segmentów ciała nad płaszczyznę podparcia. Dzięki prawidłowo ukształtowanym krzywiznom kręgosłup zwiększa swą odporność 17-krotnie. Prosty kręgosłup o zniwelowanych krzywiznach nie posiada tych właściwości, w związku z czym szkodliwość wszelkiego rodzaju przeciążeń jest w tym przypadku znacznie większa. Z kolei krzywizny nadmiernie zaakcentowane stwarzają niebezpieczeństwo wypływające z przeciążenia tylnych wyrostków stawowych i zwiększenia tendencji do ześlizgiwania się górnego trzonu z dolnego. Rolę amortyzacyjną dzielą z krzywiznami krążki międzykregowe dzięki swej specyficznej budowie. Substancja żelowa jądra galaretowatego rozkłada siłę ucisku. W pewnej mierze ją pochłania, w pewnej natomiast rozprasza we wszystkich kierunkach, gdzie zostaje 26 o "B 3 M a n o •g 3 •g o l •g o _ --D. so "B nj o ' 60 Q I 27 częściowo wychwycona również przez pierścień włóknisty. W przebiegu zmian przeciążeniowych, wad, procesów starzenia oraz zużycia krążki międzykręgowe zatracają stopniowo swe właściwości amortyzacyjne (ryć. 3). Ryć. 3. Budowa krążka mi pizy k rogowego Rola kinetyczna kręgosłupa uzależniona jest od ruchomości jego krzywizn. Krzywizny lędźwiowa i szyjna (lordozy) są giętkie o znacznej ruchomości, krzywizna piersiowa natomiast (kifoza) jest strefą bardziej usztywnioną; dotyczy to szczególnie skłonów w tył. Elementami składowymi postawy, powiązanymi z kręgosłupem mającymi nań znaczny wpływ, są: głowa, klatka piersiowa oraz obręcze - miedniczna i barkowa. Głowa jest segmentem ciężkim, wspartym na kręgu szczytowym i utrzymywanym w równowadze dzięki stałej, zmiennej grze napięć mięśni i więzadeł, z których najważniejsze są mięśnie karku. Prawidłowe ustawienie głowy warunkuje: poziome ustawienie oczu, od którego zależy właściwe funkcjonowanie narządu wzroku oraz działanie zmysłu równowagi. Klatka piersiowa jest położona ku przodowi od kręgosłupa i dosyć silnie z nim powiązana. Kształt klatki piersiowej i związana z tym amplituda jej ruchów mają decydujący wpływ na działanie narządów krążenia i oddychania. Obręcz barkowa jest umocowana na klatce piersiowej za pomocą mięśni i więzadeł. Jej umiejscowienie, kształt i ruchomość rzutują na krzywiznę piersiową, klatkę piersiową i odwrotnie. Obręcz miedniczna stanowi podparcie dla całego kręgosłupa swoją podstawą kości krzyżowej oraz panewkami stawów biodrowych, którymi opiera się na główkach kości udowych. Zrównoważenie miednicy w obu tych ogniwach jest dla postawy ciała sprawą zasadniczą. Stabilizacja postawy. Kręgosłup jako konstrukcja wieloczłonowa, połączona z głową, a poprzez obręcz barkową i miedniczna z kończynami, jest tworem mało stabilnym, tę jego właściwość potęguje jeszcze mała powierzchnia płaszczyzny podparcia (stopy). Postawę ciała cechuje więc równowaga chwiejna. Utrzymanie postawy pionowej jest możliwe dzięki stabilizacji biernej i czynnej. Stabilizację bierną zapewniają: równowaga mechaniczna, optymalne obciążenie, napięcie układu wiezadłowo-torebkowego, ograniczenie ruchu budową stawów. Podstawowym wymogiem zapewnienia równowagi mechanicznej jest warunek, by środki ciężkości poszczególnych segmentów (głowy, miednicy, klatki piersiowej) równoważyły się w ramach zrównoważenia całości. Jeżeli jeden tylko segment przemieści swój środek ciężkości, ogólna równowaga ulega zaburzeniu powodując kompensacyjne przemieszczanie innych segmentów; dokonuje się to najczęściej w wyniku wygięcia krzywizn kręgosłupa, nachylenia miednicy czy też ustawienia kończyn dolnych. Stabilizację czynną zapewnia napięcie określonych mięśni. Mięśnie te można podzielić na: mięśnie właściwe grzbietu, mięśnie obręczy barkowej oraz mięśnie obręczy miednicznej wpływające na kręgosłup i postawę. Mięśnie właściwe grzbietu są to głęboko położone mięśnie wyściełające po obu stronach kręgosłupa od miednicy do potylicy "rynnę" zawartą między wyrostkami kolczystymi a poprzecznymi i kątami żeber. Noszą one wspólną nazwę prostownika grzbietu. Głównym partnerem tego mięśnia w wytwarzaniu równowagi statodynami-cznej tułowia są mięśnie brzucha, zwłaszcza prosty (ryć. 4). Ryć. 4. Stabilizatory postawy, mięśnie grzbietu 28 29 CZĘ5C rt - zpbro*a obojczykowa równoleglobociny - czwoioboczny kręgosłup Ryć. 5. Pas barkowy - przekrój poprzeczny Mięśnie obręczy barkowej. Działanie zespołu mięśni obręczy barkowej na postawę można prześledzić na ryć. 5. Ilustruje ona na przekroju poprzecznym ściągające łopatki i cofające barki do tylu, napięcie mięśni równoleglobocznych i czworobocznych oraz przeciwstawne w swym działaniu wysuwanie barków do przodu przez mięśnie piersiowe oraz zębaty przedni. Mięsień czworobocz-ny (ryć. 6) rozciąga się od potylicy i wyrostków kolczystych C,-Th12l do końca barkowego obojczyka, wyrostka barkowego i grzebienia łopatki. Ze względu na przebieg włókien rozróżnia się trzy części tego mięśnia pełniące odmienne funkcje. Napięcie fizjologiczne części górnej utrzymuje bark na właściwym poziomie. Osłabienie tego mięśnia u ludzi starszych lub zanik u chorych powoduje objaw zwisania barku. Część środkowa zbliża łopatkę do kręgosłupa. Część dolna opuszcza bark. Jako całość mięsień ten ustala łopatkę unosząc ją, zliżając do kręgosłupa i przyciskając do klatki piersiowej. Doskonałym ćwiczeniem dla części górnej jest operowane unoszenie barku; części środkowej (wraz z mięśniem równoległobo-cznym) w leżeniu przodem operowany wznos wyprostowanych w bok ramion w górę; części dolnej - w leżeniu przodem oporowa-ny wznos ramion w pozycji w górę w skos. Mięsień równołeg-loboczny (ryć. 6) jest płaski, o równoległym przebiegu włókien, rozciąga się od dolnej części więzadla karkowego i wyrostków kolczystych C,-Th^ do przyśrodkowego brzegu łopatki. Napięcie trzech jego części ustala łopatkę i przyciska do klatki piersiowej krawędź przyśrodkową. Mięsień zębaty przedni (ryć. 7) jest szero- 1 C - oznacza krąg szyjny, Th - piersiowy; cyfry oznaczają kolejność kręgu. Człowiek posiada 7 kręgów szyjnych, 12 piersiowych oraz 5 lędźwiowych. część brzuszna Ryć. 8, Mięsień piersiowy wielki czworoboczny Ryć. 7. Mięsień zębaty przedni Ryć. 6. Mięsień czworoboczny i równolegle boczny kim, płaskim mięśniem o trzech częściach biegnących dziewięcioma /ebarni z powierzchni zewnętrznej górnych żeber i przyczepiającym się na brzegu przyśrodkowym łopatki. Jako całość przesuwa on łopatkę wraz z barkiem do przodu. Doskonałym ćwiczeniem tego mięśnia jest pad na ścianę z odległości kroku o ramionach wyprostowanych. Kontrolując wykonanie ćwiczenia sprawdza się ściągnięcie i przyleganie łopatek do klatki piersiowej. Mięsień piersiowy większy (ryć. 8) ma trzy aktony: mostkowy, obojczykowy i brzuszny, które obwodowo przyczepiają się do guzka większego kości ramiennej. Jako całość mięsień ten przy ustaleniu przyczepu obwodowego pociąga łopatkę do przodu wraz z ramieniem, które unosi. Mięsień piersiowy mniejszy mieści się w funkcji piersiowego wielkiego, dlatego nie omawiamy go oddzielnie. Mięśnie obręczy miednicznej. Miednica będąc strukturą sztywną uczestniczy w ruchach człowieka za pośrednictwem dwóch ruchomych elementów: stawu biodrowego z układem jego mięśni oraz odcinka lędźwiowego kręgosłupa z otaczającymi go i wiążącymi z klatką piersiową i miednicą mięśniami (ryć. 9). Miednica pochylając się w przód i w tył na główkach kości udowych, a więc w stawie biodrowym, zwiększa bądź zmniejsza swoje fizjologiczne przodopochylenie. Im pochylenie do przodu jest większe, tym lordoza jest większa. 31 działania działanie .••j--•"!"•.- bezpośrednie prrez miednicy Ryć. 10. Mięsień biodrowo--1 fiiź wio w j m m zamacza stamu biodrowego m m. prostowniki stawu biodrowego m m kuJwowo -- goleniowe miainie kulszowo - '.| .l.-n"v-.e R>c. 9 Stabilizatory miednicy W ustalaniu położenia miednicy biorą udział dwa zespoły mięśni: — zwiększający swym skurczem przodopochylenie miednicy: są to mięśnie - prosty uda, biodrowo-lędżwiowy, czworoboczny lędźwi i prostownik grzbietu odcinka lędźwiowego. — zmniejszający swym skurczem przodopochylenie miednicy: mię śnie pośladkowe wielkie oraz kulszowo-goleniowe, a także grupa mięśni brzucha, zwłaszcza mięsień prosty brzucha. Mięsień biodrowo-ledżwiowy (ryć. 10) jest podstawowym zgina-czem stawu biodrowego rozciągającym się dwiema częściami na całej długości kręgosłupa lędźwiowego; obwodowo przyczep swój znajduje na krętarzu mniejszym kości udowej. Przykurcz tego mięśnia powoduje zwiększenie lordozy lędźwiowej. Mięsień pośladkowy wielki (ryć. 11) przyczepia się na powierzchni zewnętrznej talerza biodrowego oraz na guzowatości pośladkowej kości udowej. Główną jego czynnością jest prostowanie uda. Czynnie uczestniczy w biegach, skokach, wstępowaniu pod górę, wstawaniu z pozycji siedzącej itp. Wspomagają go mięśnie kulszowo--goleniowe, prostujące również udo. Zakres ruchów w stawie biodrowym ma decydujący wpływ na Ryć. II. Mięśnie: pośladkowy wielki i kulszowo-goleniowe wielkość krzywizny lędźwiowej. Ograniczenie zakresu ruchów uniemożliwia korekcję ustawienia miednicy. Najczęściej spotykany przykurcz zgieciowy w stawie biodrowym zmniejsza i tak już, nawet w warunkach prawidłowych, niewielkie (20°) możliwości wznosu nogi w tył. Aby wiec wznieść nogę, ruch musi się dokonać wyżej, w odcinku lędźwiowym kręgosłupa powodując zwiększenie jego przodowygiecia (lordozy); przy niektórych wadach, np. nadmiernej lordozie, byłoby to przeciwwskazane. Mięśnie brzucha, poza oddziaływaniem na ustawienie miednicy, pełnią szereg niezwykle ważnych funkcji w życiu człowieka. W statyce współdziałają z prostownikiem grzbietu i innymi mięśniami, zapewniając pozycję stojącą, tworzą tzw. tłocznię brzuszną, utrzymują trzewia we właściwym położeniu, oddziałują na dolne żebra i przeponę współdziałając w akcie oddychania. Różnokierunkowy przebieg ich włókien (ryć. 12) zapewnia moc tej ścianie i stwarza wielostronne możliwości działania. Mięsień prosty brzucha (ryć. 13) rozciąga się między kością łonową a klatką piersiową (mostek, środkowe żebra). Jego czynność polega na napięciu statycznym w czasie ruchu zgięcia tułowia w przód. Przy ustabilizowanej miednicy skurcz mięśnia prostego obniża dolne żebra i zbliża do niej klatkę piersiową. Przy ustabiłizo- 32 - Gimnastyka.. 33 Ryć. 12. Wielokierunkowy przebieg włókien mięśni brzucha Ryć. 13. Mięsień prosty brzucha Ryć. 14. Mięśnie skośne brzucha (wewnętrzny i zewnętrzny) wanej klatce piersiowej jego skurcz umożliwia wznos miednicy wraz z nogami. Mięśnie skośne brzucha, zewnętrzne i wewnętrzne (ryć. 14), powodują przy ustalonej miednicy, pracując jednostronnie, zgięcie i jednostronny skręt tułowia, kurcząc się obustronnie zginają kręgosłup w przód i pociągają klatkę piersiową w dół. Przy ustalonej klatce piersiowej skurcz jednostronny powoduje wznos i skręt miednicy z nogami, obustronny - uniesienie miednicy wraz z nogami wzwyż. Konkludując: osłabienie siły mięśni zapewniających prawidłowe warunki statyki odcinka lędźwiowego kręgosłupa prowadzi do przeciążenia więzadeł i torebek stawowych, do nieprawidłowego obciążenia krążków międzykręgowych, do zmniejszenia stabilizacji kręgosłupa i może być początkiem całego łańcucha zmian prowadzących do dyskopatii i choroby zwyrodnieniowej. W ciągu całego życia człowiek powinien więc stosować ćwiczenia mięśni grzbietu i brzucha zapewniające stabilizacje prawidłowej postawy ciała. 3.2. Fizjologiczne podstawy ruchu korekcyjnego Założeniem ogólnym ruchu korekcyjnego jest stworzenie czynnej stabilizacji segmentów po uprzednim uzyskaniu ich prawidłowego ułożenia. Prawidłowy bowiem układ segmentów warunkuje w ćwiczeniach korekcyjnych właściwy wpływ na: układ kostny i stawowy, układ mięśniowy ora'z układ nerwowy. Zastanówmy się, jak wpływa ruch na te układy. 34 3.2.1. Wpływ obciążenia i ruchu na układ kostny i stawowy Wady postawy występują najczęściej w okresie wzrostu i wtedy ich skutki są najgroźniejsze. Rosnąca kość jest szczególnie podatna na wszelkie wpływy obciążeniowe. Charakter tego wpływu określają /nane biologiczne prawa, zgodnie z którymi stwierdza się, że kość rośnie prawidłowo pod wpływem równomiernie rozłożonych sił nacisku (statycznego i dynamicznego) i pociągania. Nadmierny nacisk powoduje zahamowanie wzrostu kości, nadmierne pociąganie -- pobudzenie wzrostu kostnego. Tak więc wszelka asymetria obciążeń występująca w wadach postawy, w porę nie wyrównana i utrzymująca się dłużej, może spowodować asymetryczny wzrost kości, i co za tym idzie -- utrwalenie wady. Dopóki nie nastąpi zakończenie wzrostu kostnego, tj. dopóki kości są szczególnie podatne na odkształcenie, istnieje pewna szansa na wyrównanie wady tego układu. Z chwilą zakończenia kostnienia wyrównywanie jej zostaje sprowadzone do uruchomienia procesów kompensacyjnych w układzie mię-śniowo-wiezadłowym. Dlatego tak ważne jest wczesne oddziaływanie korekcyjne, aby nie dopuścić do zmian w układzie kostnym. Szczególne niebezpieczeństwo nieprawidłowego wzrostu kostnego występuje w okresach tzw. rzutów wzrostowych. Ważnym czynnikiem w modelowaniu powierzchni stawowych jest także ruch. Unieruchomienie stawu szybko powoduje jego zesztywnienie; ruchy przekraczające zwykły zakres ruchomości doprowadzają do powstania nieprawidłowo ukształtowanych powierzchni stawowych. Dzieje się to zwłaszcza wtedy, gdy więzadła uległy już rozciągnięciu, a mięśnie są zbyt słabe, aby zapewnić skuteczną stabilizację. Unieruchomienie prowadzi również do zrzeszotnienia lub odwapnienia kości. Właściwie dawkowany ruch wzmacnia mechaniczną wytrzymałość kości. .?.2.2. Wptyw ruchu t obciążenia aa układ mięśniowy Czynną stabilizację postawy uzyskuje się dzięki harmonijnemu współdziałaniu zespołów mięśni antygrawitacyjnych, tj. pracujących przeciw sile ciężkości ciała. Aby uzyskać tę harmonie, mięśnie wchodzące w skład zespołu musi cechować odpowiednie napięcie (tonus) oraz długość. Jeżeli stale ogranicza się zakres ruchu danej grupy mięśni, np. zginaczy, to po pewnym czasie występują w nim zmiany 35 adaptacyjne. Polegają one na skróceniu części kurczliwej na korzyść ścięgien, co w rezultacie doprowadza do niemożności uzyskania pełnego wyprostu. Tak wiec przy zwiększaniu czynnej stabilizacji postawy istotny jest nie tylko przyrost siły mięśni, lecz także ich długość, warunkująca prawidłowy układ segmentów. Można więc sformułować następujące stwierdzenie: niezbędnym warunkiem poprzedzającym wzmacnianie mięśni jest uzyskanie prawidłowego układu poszczególnych części ciała, możliwego do osiągnięcia na danym etapie korygowania wady. Dokonywanie wzmacniania na bazie wadliwej konstrukcji doprowadza jedynie do utrwalenia wady. Generalny wniosek, jaki z wyżej wymienionego stwierdzenia powinno się wyciągać dla praktyki korekcyjnej, jest następujący: dla mięśni przykurczonych, o zbliżonych przyczepach, należy stosować ćwiczenia w rozciągnięciu pełnym i skurczu niepełnym, dla mięśni rozciągniętych, o nadmiernie oddalonych przyczepach, należy stosować ćwiczenia w skurczu pełnym i rozciągnięciu niepełnym. Przy omawianu postępowania korekcyjnego w przypadku konkretnych wad - zasada ta znajduje pełne odzwierciedlenie. 4, Postawa prawidłowa, jej badanie i ocena Diagnozowanie oraz kwalifikacja do zajęć kompensacyjno-korek-cyjnych należą do lekarza. Przeprowadza on je najczęściej na podstawie powszechnych profilaktycznych badań lekarskich (p.p.b.l.) oraz testów przesiewowych, które wykonuje pielęgniarka szkolna. Powstaje wiec pytanie, czy potrzebna jest nauczycielowi klas niższych znajomość tego zagadnienia? Otóż jestem przekonana, że tak: z następujących powodów. Lekarz widuje dziecko bardzo rzadko i w szczególnych okolicznościach, nie sprzyjających spokojnej obserwacji postawy nawykowej dziecka w różnych warunkach i sytuacjach. Natomiast możliwości te ma nauczyciel, który z jednej strony może szybciej i łatwiej dostrzec niewielkie odchylenia od normy — jeżeli będzie wiedział, na czym one polegają - z drugiej zaś — u dziecka ze stwierdzoną już przez lekarza wadą łatwiej i skutecz niej będzie panował nad jej niwelowaniem i obiektywniej oceniał jego efekty. Obserwacje ze strony nauczyciela - z natury rzeczy mające charakter objawowy - nie zastępują badań lekarskich, któ rych zadaniem jest rozpoznanie przyczynowe. Ponieważ postawa zależy od bardzo wielu różnorodnych i zmiennych czynników (wiek, płeć, typ budowy ciała, środowisko: miasto lub wieś), niemożliwe i bezcelowe jest skonstruowanie jedynego wzorca postawy idealnej. W tym tkwi podstawowa trudność zarówno oceny postawy, jak i - w następnej fazie - doboru środków korekcyjnych. 4.1. Kryteria oceny postawy Za podstawowe kryteria oceny postawy należy przyjąć maksymalną sprawność i wydolność ustrojową, która warunkuje zdolność do pracy i życia. Przy czym przez wydolność należy rozumieć nie tylko tę, która charakteryzuje dziecko aktualnie, lecz także przewidywane konsekwencje ewentualnych odchyleń, które mogą się dopiero ujawniać w procesie dalszego rozwoju lub inwolucji. Jednocześnie prawidłowości budowy, czy też postawy ciała, nie można absolutyzować, 37 bowiem możliwości dostosowawcze ustroju są tak duże, że niewielkie odchylenia w prawidłowej budowie ciała, np. odstające łopatki, nieznaczna nierówność barków, nieznaczna s/.polawość kończyn dolnych, niewielkie odstawanie luków dolnych żeber, nie wpływają na najważniejsze funkcje z punktu widzenia wartości życiowo ustrojowej. Często osobnicy znacznie odbiegający od kanonu doskonałości budowy ciała są bardzo sprawni i wydolni. Dlatego też w ocenie prawidłowości budowy i postawy należy sobie zdać sprawę z pro-gnostycznie ujmowanego zagrożenia wadą. Drugim kryterium, które powinno jednak być podporządkowane poprzednio omówionemu, jest kryterium estetyczne. W wychowaniu estetycznym dbałość o swój wygląd nie tylko pod względem stroju, lecz i postawy ciała, sposobu poruszania się powinna być kształtowana od najmłodszych lat. Dzieci 6-10-letnie powinny być oceniane pod względem statyki ciała w ramach p.p.b.l. i jeżeli tego wymaga stan ich postawy ciała, zakwalifikowane na gimnastykę kompensacyjno-korekcyjną. Jednak w okresie między badaniami mogą również ujawniać się wady; im wcześniej zostaną dostrzeżone, tym większa szansa ich usunięcia. Dlatego celowe jest, by nauczyciel, oprócz znajomości dzieci zakwalifikowanych przez lekarza, umiał ocenić zespół klasowy pod kątem jego potrzeb w zakresie kształtowania postawy ciała. Pomocne w tym mogą być następujące metody. 4.2. Uproszczone oględziny ortopedyczne Najważniejsze są ukierunkowane pod kątem oceny prawidłowości postawy ciała oględziny dziecka. Stoi ono przed nami rozebrane, boso, ma na sobie tylko majteczki odsłaniające biodra. Jest dobrze oświetlone (najlepiej światłem dziennym), stoi luźno, swobodnie; dopilnowujemy tylko, żeby kolana miało wyprostowane. Rozmawiając z dzieckiem odwracamy jego uwagę od faktu, że jest poddawane badaniu, co często powoduje przyjmowanie postawy napiętej, nienaturalnej, niecharakterystycznej dla dziecka. Uprzednio już omówiliśmy podstawowe elementy budowy ciała ludzkiego, ze szczególnym uwzględnieniem kręgosłupa. Łatwo zauważyć, że obser- 38 Ryć. 15 a. Oględziny od przodu. Układ linii poziomych i pionu. Odchylenia od pionu notuje się, zapisując w centymetrach ich wielkość (1), linia miedzy kostkowa łącząca kostki wewnętrzne (2), linia rzepkowa łącząca górne krawędzie rzepek (3), linia micdzykretarzowa łącząca kretarze wielkie (4), linia miedzykolcowa łącząca kolce biodrowe przednie górne (5), linia szczytu talerzy biodrowych - uzyskuje się ją, wciskając płasko ułożone dłonie z obu stron w tali? i opierając je na talerzach biodrowych (6), układ obojczyków (7), linia barkowa łącząca wyrostki barkowe (8) wując dziecko od przodu i tylu ma ono w zasadzie budowę symetryczną. Aby wykryć istniejące asymetrie, pomagamy sobie łącząc wzrokiem określone punkty kostne w pionie i poziomie, tak jak to widać na ryć. 15a, b. Obserwujemy też, czy jednakowy mają kształt prześwity zawarte między swobodnie zwisającymi rękami a konturem klatki piersiowej i biodra. Są to tzw. trójkąty ramienno-tułowio-we lub talii. Jeżeli w obserwacji od przodu i tyłu dostrzeżemy asymetrię trójkątów, barków lub bioder, fałdów pośladkowych, a linia kręgosłupa widoczna jako punkty wystających wyrostków kolczy-stych nie pokrywa się z pionem, należy sądzić, że mamy do czynie- 39 Ryć. 16. Badanie w skłonie: a] dziecka prawidłowo zbudowanego, h) pomiar wielkości garbu żebrowego Omówione metody obserwacji ułatwiają wykrycie asymetrii, najczęściej związanych z bocznym skrzywieniem kręgosłupa. W takich właśnie przypadkach wczesna i fachowa pomoc lekarska stwarza szansę usunięcia wad, które nie leczone mogą stać się źródłem tragedii dziecka i rodziny. Obserwacja dokonywana z boku (ryć. 17) pozwala stwierdzić, czy u dziecka nie są nadmiernie wysunięte ku przodowi głowa i barki, Ryć. 15 b. Oględziny od tyłu. Układ linii poziomych i pionu. Odchylenia od pionu notuje się, zapisując w centymetrach ich wielkość (I), linia między k osikowa łącząca kostki wewnętrzne (2), linia podkolanowa łącząca zgięcia podkoianowe (3), linia pośladkowa pokrywająca się z fałdami pośladkowymi (4), linia międzykręlarzowa łącząca krętarze wielkie (5), linia szczytu talerzy biodrowych (6), ukfad łopatek (7), linia barkowa łącząca wyrostki barkowe (8) nią z bocznym skrzywieniem kręgosłupa. Należy wtedy jeszcze zbadać dziecko w skłonie, które to badanie jest uzupełnieniem obserwacji od przodu i od tyłu. Polecamy wówczas dziecku, aby stanęło tyłem do nas i wykonało skłon do przodu, mając kolana wyprostowane i głowę jak najniżej opuszczoną, a następnie powoli, stopniowo, z głową przez cały czas opuszczoną, prostowało się (ryć. 16). Sprawdzamy, czy kręgosłup jest prosty (można po nim przesunąć opuszkę palca), i jednocześnie zwracamy uwagę na kontur prawej i lewej strony tułowia; czy jest on symetryczny, jednakowy w każdym odcinku prostującego się kręgosłupa. Wszelka asymetria świadczy o skrzywieniu kręgosłupa w stadium zaczątków garbu żebrowego, a więc o konieczności bezzwłocznego skierowania dziecka do lekarza ortopedy. 40 Ryć. 17. Oględziny z boku: wyrostek sutkowy (I), wyrostek barkowy (2). pępek (3), szczyt talerzy biodrowych (4), kolec biodrowy przedni górny (5), kretarz wielki (6), główka strzałki (7), kostka zewnętrzna (B) 41 a fizjologiczne wygięcia w odcinku piersiowym (kifoza) i lędźwiowym (lordoza), czy nie są zbyt silnie zaakcentowane lub przeciwnie - niewykształcone. Jest to znacznie trudniejsze do oceny niż stwierdzenie bocznego skrzywienia kręgosłupa, gdzie wiadomo, że patrząc od tyłu powinno się widzieć prosty kręgosłup. Natomiast te właśnie wady postawy, obserwowane z boku, mają znacznie lepsze rokowanie, tj. drogą ćwiczeń i odpowiedniego postępowania korekcyjnego udaje się je na ogół usunąć. na odległość 10 cm. Należy dodać, że na wielkość tego skłonu decydujący wpływ ma długość mięśni kulszowo-goleniowych, tj. znajdujących się na tylnej powierzchni uda. Wykonując głęboki skłon sami to często odczuwamy pod postacią silnego napięcia ścięgien, a nawet ich bólu pod kolanem. Uzupełnieniem badania statycznego jest choćby pobieżna obserwacja chodu dziecka, a w czasie zajęć wf biegu, gdyż właśnie w ruchu cześć odchyleń ujawnia się bądź też nasila. Ryć. 18. Badanie ruchomości kręgosłupa W sprawnym funkcjonowaniu kręgosłupa istotną role odgrywa jego ruchomość. Przy prawidłowym zakresie ruchomości kręgosłupa w odcinku szyjnym dziecko powinno móc: dotknąć brodą mostka, dotknąć tyłem głowy, tj. potylicą pleców; siedząc na krześle z założonymi za oparcie rękami: dotknąć małżowiną uszną barku, kolejno w prawo i w lewo, dotknąć brodą barku z jednej i drugiej strony. Przy prawidłowym zakresie ruchomości kręgosłupa w odcinku lędźwiowym i piersiowym łącznie dziecko powinno dosięgnąć podłoża dłońmi wykonując skłon w przód o kolanach wyprostowanych (tzw. ruchomość użytkowa) ryć. 18. Za dolną granicę normy przyjmuje się w powyższej próbie niedostawanie palcami dłoni podłoża najwyżej 4.3, Ocena metodą punktowania W ocenie przez nauczyciela potrzeb zespołu klasowego pod kątem profilaktyki i przeciwdziałania odchyleniom w postawie i budowie ciała można posłużyć się metodą punktowania, przedstawioną w tabeli I. Stan prawidłowy określa się jako ,,0" odchylenia od normy, należnie od cechy, w skali l-2 i 3. Największa liczba punktów możliwa do uzyskania w danym przykładzie wynosi 30 i charakteryzuje postawę najgorszą. Jeżeli analizując potrzeby całego zespołu klasowego stwierdzimy, że jakieś odchylenie, np. nieprawidłowe ustawienie głowy, barków, łopatek, występuje u znacznej liczby uczniów, to w realizacji programu wychowania fizycznego powinniśmy uwzględnić zestaw ćwiczeń przeciwdziałający tym odchyleniom. Ten jakby bilans potrzeb pozwoli nam dokładniej i w sposób bardziej zindywidualizowany stosować odpowiednie ćwiczenia korekcyjne. Opisane metody obserwacji i badania pozwalają skonfrontować ich wyniki ze wzorcami postaw nawykowych, tj. habitualnych, typowych dla określonego wieku, którymi posługiwali się lekarze w badaniach bilansowych1. 1 Melodyka bilansu zdrowia dzieci sześcioletnich. Wytyczne Instylulu Matki i Dziecka. Warszawa 1980, PZWL, s. 8-10. Melodyka bilansu zdrowia d:ieci dzieiifcio-lełnlch i młodzieży czternastoletniej. Wytyczne Instytutu Malki i Dziecka. Warszawa 1977, PZWL, s. 10-11. 42 43 a "Z a H 44 S M 'O i M '50 1 Cechy budowy i postawy ciała Suma punktów m •^ P- S Nadwyprost w stawach łokciowych 0 - 2 O - (N n Nadwyprost w sławach kolanowych 0 - 2 o - - rj Wy sklepienie stóp 0 - 3 o " - (N Oś kończyn dolnych szpotawośc, koślawość 0 - 2 o o o" O_ o" o" Boczne skrzywienie kręgosłupa 0 - 3 o o O o Uwypuklenie brzucha 0 - 3 o - - 01 Lordoza lędźwiowa 0 - 3 - - rn rn grzbietu odcinka ledzwjowago miednica osłabione i rozciąg niare ir.m.poUBcfko*8 wielkie i fcubzowa- Ryć. 30. Dystonia mięśniowa w plecach wklęsłych 76 77 W kształtowaniu nawyku prawidłowej postawy, zgodnie z omó-| wieniem zasad ogólnych w rozdziale poprzednim, należy uświadomić l dziecku, co jest prawidłowe, a co wadliwe w jego postawie. Kolejno i dziecko koryguje poszczególne elementy układu: nóg, miednicy, brzucha, odcinka lędźwiowego kręgosłupa, a następnie piersiowego i głowy. W początkowym okresie należy dokonywać tych korekcji! lokalnych w pozycji leżącej tyłem, później w pozycji siedzącej przy ścianie (siad z nogami ugiętymi, potem skrzyżowanymi, a wreszcie prostymi), następnie stojącej, również przy ścianie. Płasko ułożona { dłoń między podłogą lub ścianą a odcinkiem lędźwiowym kręgo-j słupa wyznacza w przybliżeniu wielkość lordozy lędźwiowej. Najczęstszym błędem (w pozycji spionizowanej) jest zaokrąglenie pleców i w momencie korygowania odcinka lędźwiowego. Zadaniem realizowanym równolegle z wyrabianiem nawyku prawidłowej postawy jest przywrócenie prawidłowego stosunku sił mię-: dzy określonymi zespołami mięśni. Wzmocnić należy mięśnie brzu-j cha i pośladkowe, a rozciągnąć mięśnie grzbietu odcinka lędźwiowe-' go i zginacze stawu biodrowego. Oto przykładowy zestaw ćwiczeń nadających się do zastosowania zarówno w warunkach domowych, jak i zajęciach szkolnych (ryć. 31). Ryć. 31. 78 Ryć. 31. (c.d.) 79 Zalecenia: słuchanie radia lub muzyki w pozycji leżąc na stole z jedną nogą ugiętą skulnie, drugą opuszczoną poza stół ugiętą w stawie kolanowym i przeprostowaną w stawie biodrowym (ryć. 32). Leżenie 5-10 min. na plecach z ciężkim przedmiotem (2-kilo-gramowy woreczek wypełniony piaskiem) na brzuchu. Odrabianie lekcji siedząc na krześle z dobrym podparciem odcinka lędźwiowego i piersiowego dolnego; wskazane są również pozycje klęczne. Ponad-, to poleca się jazdę na rowerze, pływanie, narciarstwo i różne innej formy wszechstronnej aktywności ruchowej. Ryć. 33. Przeciwwskazania: unikanie wszystkich sytuacji zwiększających lordoze lędźwiową, m.in. leżenie sfmx (tj. z głową opartą na dłoniach, przy czym łokcie oparte są o podłoże), niewskazana jest gimnastyka artystyczna, łyżwiarstwo figurowe, akrobatyka. Z ćwiczeń i form ruchu wybitnie przeciwwskazane są: mostek, kołyska, leżenie przodem z podparciem głowy na łokciach oraz gimnastyka artystyczna (ryć. 33). Ryć- 32. 80 Ciimna5l>ka.. 6.4. Plecy wklęslo-okrągle Plecy wklęsło-okrągle są połączeniem uprzednio omówionych ro-1 dzajów wad. Obie krzywizny, a więc zarówno kifoza piersiowa, jak lordoza lędźwiowa, są nadmiernie uwypuklone, a odpowiednie grupy j mięśniowe analogicznie osłabione lub napięte (ryć. 34). aby nie zwiększyć przy tym kifozy piersiowej, co uzyskuje się jego stabilizacją przez ustalenie ramion, np. w leżeniu tyłem chwyt za pierwszy szczebel drabinki (ramiona ugięte w stawach łokciowych pod kątem prostym), w siadzie przy drabinach chwyt za szczebel, układ ramion podobny do opisanego wyżej itp. A oto przykładowy zestaw ćwiczeń (ryć. 35). Ryć. 34. Plecy wklęslo-o krągłe W kształtowaniu nawyku prawidłowej postawy, przeprowadzanym, podobnie do omówionych uprzednio w odniesieniu do pleców okrą- i głych oraz pleców wklęsłych, największą trudność w korygowaniu postawy sprawia tendencja do pogłębiania się wygięcia kręgosłupa w odcinku sąsiednim do korygowanego. Z faktu tego wynika konie-! czność szczególnie rygorystycznego stosowania pozycji stabilizujących odcinkowo. Korygując nadmierne tyłowygiecie w odcinku piersiowym kręgosłupa lub usuwając przykurcz w stawach barkowych najskuteczniejszym sposobem stabilizacji odcinka lędźwiowego jest skulne ustawienie nóg. Z kolei oddziałując na lordozę lędźwiową należy pamiętać, Ryć. 35. 82 83 Zalecić można m.in. następujące ćwiczenia (ryć. 36a). Natomiast niewskazane są wszelkie wydłużenia - elongacje, prze-prosty, m.in. pozycje "klappa" (patrz ryć. 36b). Ryć. 35. (e.d,) Ryć. 36 a. 6.5. Plecy plaskie Plecy płaskie charakteryzują się spłaszczeniem obu krzywizn. Spotyka się je u dzieci astenicznych, wątłych, z ogólnie słabym umięśnieniem. Niekiedy występują one u dzieci i młodzieży intensywnie ćwiczącej, zwłaszcza mięśnie grzbietu w pozycjach nadmiernie wyciągniętych (elongowanych) lub przeprostnych. W obu przypadkach zmniejszenie krzywizn fizjologicznych obniża wytrzymałość kręgosłupa, którego normalne ukształtowanie - z zachowanymi krzywiznami - ma siedemnastokrotnie większą wytrzymałość. Spłaszczenie krzywizn stanowi również predyspozycję do bocznych skrzywień kręgosłupa. U dzieci z plecami płaskimi i słabym umięśnieniem zadaniem ćwiczeń korekcyjnych jest ogólne, wszechstronne ich wzmocnienie. Wzmacniając grzbiet i brzuch, jak to ma miejsce w przypadku pleców wklęsłych i okrągłych, nie należy unikać pogłębiania lordozy lędźwiowej. Rye. 36 b. 84 85 6.6. Boczne skrzywienie kręgosłupa Boczne skrzywienia kręgosłupa (skoliozy) nazwane są krzyżem ortopedia 7& względu na to, że w 80-90% przypadków ich pochodzenie jest nieznane; uniemożliwia to leczenie o charakterze przyczynowym, a więc najskuteczniejsze. Skoliozy te zwane i d i o -patycznymi (tj. o niewiadomym pochodzeniu) występują we wszystkich okresach rozwoju dziecka, stąd wyróżnia się skoliozy niemowlęce, dziecięce i młodocianych. Ich przebieg i efekt końcowy, a więc rokowanie jest bardzo trudne do przewidzenia. Najczęstszą postacią jest skrzywienie prawostronne piersiowe, zniekształcające klatkę piersiową (garb żebrowy) i zawarte w niej narządy. W wyniku tego następuje niewydolność układów krążenia i oddychania oraz zmiany zwyrodnieniowe w układzie ruchu, narastające wraz z wiekiem. Towarzysząca temu asymetria innych elementów budowy ciała (barków* łopatek, tułowia, miednicy, głowy) szpeci sylwetkę, stając się powodem licznych kompleksów, a często nawet wyobcowania z grona rówieśniczego (ryć. 37). Skrzywienia o lokalizacji pierwotnie lędźwiowej są mniej szpecące, natomiast powodują wcześniej bóle tego odcinka kręgosłupa. Poza omówioną grupą skolioz idiopatycznych boczne skrzywienia kręgosłupa mogą być również następstwem różnych chorób. Należą do Ryć. 37. Boczne skrzywienia kręgosłupa 1°, 11°, IIP nich: krzywica, niedowłady i porażenia o różnej etiologii (np. dziecięce, choroba Heinego-Medina), urazy, zwłaszcza kręgosłupa i żeber. W tworzeniu się skolioz mogą mieć również udział choroby narządów wewnętrznych, jak gruźlica płuc, zapalenie opłucnej itp. W powstawaniu tzw. skolioz statycznych wynikających / zaburzeń statyki ciała duży udział mają wszelkiego rodzaju anomalie kończyn dolnych, wpływające na ich długość, jak: złamania kończyn dolnych ze skróceniem kończyny, przykurcz lub usztywnienie stawu, np. kolanowego, choroby stawu biodrowego, np. jego zwichnięcie. Funkcjonalnie krótsza kończyna powoduje na drodze kompensacji wstępującej skośne ustawienie miednicy i wygięcie kręgosłupa w jej stronę, bowiem środek ciężkości całego ciała musi padać na podstawę, jaką tworzą nasze stopy. We wszystkich tych przypadkach stosuje się leczenie przyczynowe, tj. podstawowej choroby, która m.in. spowodowała również skrzywienie. Gdy tego rodzaju leczenie nie jest możliwe, pozostaje postępowanie objawowe, zmniejszające stopień skoliozy lub nie dopuszczające do jej zwiększania się. Zgodnie z zarządzeniem MOiW w zajęciach gimnastyki korekcyjnej prowadzonej w systemie resortu oświaty uczestniczą dzieci ze skoliozami funkcjonalnymi 1°, tj. przedrotacyjne, o kącie skrzywienia określanym na podstawie zdjęcia rentgenowskiego do 30°. Przy badaniu w skłonie, w znacznej większości przypadków, nie występuje tu jeszcze asymetria grzbietu będąca zaczątkiem garbu żebrowego. Jednakże w przypadkach niemożliwości skierowania na gimnastykę leczniczą w placówkach służby zdrowia również dzieci ze skołiozami I P, a więc w przedziale kąta skrzywienia od 30 do 60° z garbem żebrowym i zmianami strukturalnymi (kostnymi), powinny ćwiczyć w zespołach gimnastyki korekcyjnej. Należy dążyć, aby te dzieci były kierowane do specjalistów rehabilitacji z największym doświadczeniem i regularnie kontrolowane przez lekarza ortopedę. Ogólnym celem leczenia skolioz jest: — usunięcie skrzywienia lub jego zmniejszenie, — jeżeli jest to nieosiągalne - zatrzymanie postępu skrzywienia, — utrzymanie osiągniętych wyników. W związku z nieznajomością przyczyn powstania większości skolioz (80-90%) leczenie ma charakter objawowy i jest bardzo trudne. W przypadkach lżejszych wiodącą metodą jest gimnastyka korekcyjna, która ma na celu wyrobienie gorsetu mięśniowego u dziecka. 86 87 W ten sposób można często uniknąć konieczności zastosowania gorsetu ortopedycznego. W gimnastyce ważną role odgrywają ćwiczenia oddechowe. W warunkach szkolnych należy stosować wyłącznie symetryczne ćwiczenia prowadzone w ten sam sposób jak przy omówionych uprzednio wadach postawy. Skoliozy szybko pogarszające się należy bezzwłocznie kierować do placówek służby zdrowia. Dzieci z bocznymi skrzywieniami kręgosłupa powinny uczestniczyć (jeżeli nie ma przeciwwskazań ze strony ortopedy) w zajęciach wf. Przeciwwskazane są skoki, dźwigania, przewroty w przód, nadmiar skłonów w przód (należy je zastąpić opadami - patrz. ryć. 28a). Przy wykonywaniu wszystkich ćwiczeń należy dążyć do wyciągnięcia się (elon-gacji) dziecka i napięcia męśni posturalnych po uprzednim maksymalnym skorygowaniu postawy. Większość lekarzy uznaje bieg za niekorzystny ze względu na kompresyjne działanie wstrząsów, pogłębiające skrzywienia. Z drugiej strony jednak jest to najlepsze ćwiczenie układu krążenia i oddychania. W ośrodkach gimnastyki: korekcyjnej stosuje się bieg ślizgowy w miękkich kapciach typu muzealnego. Ze sportów wskazane jest pływanie, jazda na nartach, zwłaszcza śladowych, oraz na rowerze (po gładkich nawierzchniach), łucznictwo. W leczeniu skolioz zasadniczą sprawą jest ich wczesne rozpoznanie, w którym pomocne może być również środowisko opiekuńcze dziecka. Rozpowszechnienie skolioz znamiennie zwiększa się wraz z wiekiem. W całej populacji dziecięco-młodzieżowej skoliozy obejmują, 2-6%, w niektórych środowiskach do 14%. Porównanie miasta ze wsią wypada z reguły na niekorzyść zbiorowości miejskich; najwięcej patologii ortopedycznej stwierdzono na terenach podmiejskich. Ryć, 38. Klatka piersiowa: :t T szewska, b) kurza, c) lejkowata natomiast w klatce piersiowej lejkowatej cały mostek jest wpuklony lejkowato, często niesymetrycznie. W przypadkach zaawansowanych /bliża się prawie do kręgosłupa. Klatka piersiowa jest spłaszczona i poszerzona. W postaciach łagodnych stosuje się ćwiczenia oddechowe; zniekształceniom zaawansowanym towarzyszy często zwiększenie kifozy piersiowej z bocznym skrzywieniem tego odcinka kręgosłupa oraz niewydolność krążeniowo-oddechowa, co stanowi wskazania do leczenia operacyjnego. Klatka piersiowa kurza, jak sama nazwa wskazuje, jest upodobniona do klatki piersiowej ptaków. Mostek wraz z przyległymi częściami żeber wysunięty jest znacznie do przodu, natomiast dalsze od niego części żeber zapadnięte są po bokach. Powstaje ona najczęściej na tle zaburzeń procesów kostnienia i wadliwych przy-czepów mięśniowych. Zaburzenia krążeniowo-oddechowe występują rzadko. Leczniczo stosuje się indywidualne ćwiczenia oddechowe, rzadziej, aparaty ortopedyczne. 6.7. Zniekształcenia klatki piersiowej Zniekształcenia klatki piersiowej, zwłaszcza większe, ocenia i kwalifikuje lekarz. Najczęstsze z tych zniekształceń to: klatka piersiowa szewska, kurza, lejkowata, asymetrycznie zniekształcona, z bruzdą Harrisona (ryć. 38). Klatka piersiowa szewska i lejkowata. W tej pierwszej mostek jest wklęśnięty w okolicy wyrostka mieczykowatego, 6.8. Wady statyczne kończyn dolnych Wady te traktowane są zwykle jako wada postawy ciała, która w dużej mierze zależy od prawidłowości stanu kończyn. Według danych Instytutu Matki i Dziecka występowanie najczęstszej z nich - stopy płaskiej lub płaskokoślawej - wynosi u 6-latków 5,3%, u 10--latków 5,4%, przy czym stany z pogranicza normy z patologią wynoszą w tym wieku około 18%. Należy również pamiętać 88 89 o zmienności morfologicznych i funkcjonalnych cech kończyny dolnej, a w niej także stopy w różnych okresach życia dziecka. Oś mechaniczna kończyny dolnej u człowieka dorosłego przebiega przez długi palec, środek stawu skokowego, kolanowego, środek odległości miedzy spojeniem łonowym a kolcem biodrowym przednim górnym (ryć. 39). Wygięcie kończyny w stawie kolanowym do wewnątrz, tzw, popularnie iksy, a więc kolana koślawe, a także wygięcie odwrotne, a więc na zewnątrz, tj. kolana szpotawe, są dość często spotykanymi nieprawidłowościami. Należy jednak pamiętać, że w pewnych okresach rozwoju dziecka takie wygięcia są prawidłowością rozwojową. Zdrowy noworodek ma kończyny szpotawe. W drugim roku życia szpotawość zanika i stopniowo przechodzi w fizjologiczną koślawość charakterystyczną u dziecka do lat 6-8. Koślawość określa się odstępem między kostkami przyśrodkowymi mierzonym taśmą centymetrową przy zwartych i wyprostowanych kolanach. Za koślawość fizjologiczną uważa się odchylenie od osi przeciętnie 2-3 cm, nie większe jednak niż 5 cm. W wieku 10 lat można obserwować jeszcze niewielką koślawość kolan u dziewcząt, natomiast szpotawość u chłopców, co uznaje się za stan fizjologiczny. os symatrii oś mechaniczna koiicJyny Ryć. 39. a) oś prawidłowa kończyny dolnej, b) kolana koślawe, c) kolana szpotawe Rvc. 40. Oś kości piętowej, a) prawidłowa b) koślawa 1 - Kość piszczelowa 3 - Kość skokowa 2 - Kość strzałkowa 4 - Kość piętowa Zmiany rozwojowe dotyczą też stopy dziecka. Stopa małego dziecka ma obfitą podściołke tłuszczową, mięśnie wysklepiające stopę są słabe, a jej sklepienie jest nieznaczne. Trudno więc do 3-4 lat mówić o płaskostopiu. Natomiast już w chwili, gdy dziecko staje na nóżkach, należy zwrócić uwagę na oś jego kości piętowej, widoczną w obserwacji od tyłu (ryć. 40). W przypadku dostrzeżenia koślawości pięty (kostka przyśrodkowa jest znacznie niżej niż zewnętrzna) nalepy udać się do lekarza, najlepiej ortopedy, nie czekając, aż dziecko będzie miało 3 lata. W celu określenia prawidłowości wysklepienia stóp można także wykonać ich odbitki stając obydwiema stopami zwilżonymi wodą lub farbą plakatową na arkuszu papieru i porównać je z odpowiednim wzorcem (ryć. 41a). Można także wykreślić kąt Clarka, którego wartość w normie wynosi około 45-5(T (ryć. 41b). Niewielkiego stopnia płaskostopie prawie nie jest odczuwalne, natomiast znaczne spłaszczenie łuków upośledza funkcję stopy czyniąc ją mniej wydolną, wywołuje także dolegliwości i bóle pojawiające się uwłaszcza przy długotrwałym staniu i chodzeniu. Dlatego należy tej wadzie zapobiegać, a w razie wystąpienia - przeciwdziałać jej. W pierwszym stadium płaskostopia statycznego, gdy występuje niewydolność mięśni (stopa płaska niewydolna) w odciążeniu np. siedząc z założoną na kolanie nogą badaną łuki stopy ukształtowane są prawidłowo (ryć. 42). W obciążeniu ciężarem własnego ciała, uwłaszcza gdy badany stoi na jednej nodze, łuki stopy ulegają spłaszczeniu. W następnym stadium - niewydolności więzadłowej (stopa płaska wiotka) nawet w odciążeniu łuki są spłaszczone, a potęguje 90 91 Ryć. 43. Stopa płaska statyczna sandału. Zmienianie obuwia jest także czynnikiem umożliwiającym speł nienie jeszcze jednego warunku rozwoju stopy, mam tu na myśli różnorodność bodźców. Chodzenie prawie wyłącznie po równej nawierzchni (chodnik, jezdnia, podłoga) ogranicza różnorodność podłoża w porównaniu np. z urozmaiconą rzeźbą środowiska na luralnego (las, łąka, wzniesienia itp.), wskutek czego występuj jakby zawężenie programu działania mięśni stopy, przeciążenie jednych grup i bezczynność innych. Pobudzanie układu nerwowego stopy różnorodnymi bodźcami z podłoża pozwala utrzymać ją we właściwym napięciu roboczym i dobrym stanie czynnościowym. Obuwie specjalne stosuje się w celu zapobiegania powstawaniu wad u dzieci predysponowanych do tego z różnych względów. Najczęściej stosuje się obuwie z tzw. obcasem Thomasa lub Beellego, ustawiających tyłostopie w pozycji odwróconej w przypadku stopy płasko koślawej. Zapiętek w tych przypadkach musi być szczególnie mocny i dopasowany, aby nie dopuścić do zniekształcenia wskutek zwiększonego nacisku na ściankę buta. Tego warunku nie spełnia Izw. obuwie profilaktyczne typu węgierskiego, sznurowane powyżej kostki z otwartą piętą, znajdujące się jeszcze w naszym handlu. \Vkiadki ortopedyczne powinny być zlecane wyłącznie przez lekarza. Stosuje się je przede wszystkim w leczeniu płaskostopia w okresie niewydolności więzadłowej. Przeciwdziałają one dalszemu pogarszaniu się deformacji, zwłaszcza w układzie kostnym. Znaczna jednak część tradycyjnych wkładek podpórczych unosząc biernie sklepienie stopy uciska i rozciąga mięśnie wraz z naczyniami oraz wieza- dla napinające łuk podłużny, pozbawiając je w ten sposób możliwości pracy, w czasie której mogłyby się wzmocnić, powoduje ich niedokrwienie i w efekcie jeszcze większe osłabienie. Dlatego też niezbędnym warunkiem przy używaniu tego typu wkładki jest stosowanie specjalnych ćwiczeń. Zasady doboru ćwiczeń z przykładowym ich zestawem. W płaskostopiu statycznym najczęstszą jego przyczyną jest przeciążenie stopy (dysproporcja między wielkością obciążenia statycznego stopy a wydolnością jej układu mieśniowo-więzadłowego). Dlatego w doborze ćwiczeń ważne jest dozowanie obciążenia ciężarem ciała. Stopień obciążenia lub odciążenia stopy zależy od pozycji wyjściowej. Oto przykładowe pozycje wyjściowe uszeregowane wg wzrastającego obciążenia stóp (ryć. 44). Ryć. 44. 94 95 Drugim ważnym czynnikiem jest wzmacnianie wszystkich mieśr odpowiedzialnych za wysklepienie stopy. Należą do nich mieśnij krótkie samej stopy położone na jej powierzchni podeszwowej ora mięśnie długie biegnące z podudzia, do których należą: piszczelowa przedni i tylni, trójgiowy łydki, strzałkowy długi. Wzmacniają si( one przy ruchach: wspięcia na palce, zgięcia grzbietowego i pode szwowego stopy z uniesieniem jej krawędzi wewnętrznej. Bardz< ważne jest nauczenie dziecka skorygowanego ustawienia stóp, jal w przykładzie niżej opisanym. Dziecko siedzi na ławce lub krześle! stopy opiera o podłoże pod kątem prostym. Następnie czynnie napij na mięśnie stopy powodując jej skracanie, wysklepia łuk przyśrodj kowy, przenosi ciężar ciała na zewnętrzną krawędź i koryguje usta wienie tyłostopia. Należy zwrócić uwagę na to, aby dziecko odrywało palucha od podłoża. To samo wykonuje się w pozycjj stojącej. Ćwiczenie to powinno przejść w nawyk we wszelkich sytua cjach, gdy dziecko zmuszone jest stać, gdyż w ten sposób zamias biernego rozpłaszczania stopy pod wpływem obciążenia ciężaren ciała mięśnie stopy pracują statycznie. Zalecenia. Codzienne ćwiczenia wykonywane w domu prz około 15 min. Bieganie boso po nierównym, elastycznym podłożi (las, łąka), a także po gorącym suchym piasku i żwirze (patr ryć. 45). przykładowy zasób ćwiczeń przedstawiony jest na ryć. 46. Ryć. 45. Ryć. 46. 96 1 -- Gimnastyka... 97 Przeciwwskazania: długotrwałe stanie we wszystkich sytuacjach i okolicznościach życiowych, bierne zeskoki i skoki na twardym nieelastycznym podłożu (skakanie przez skakanke lub gurnę na betonie). Niewskazane jest również rozsuwanie na zewnątrz palców stóp w staniu i chodzeniu oraz ćwiczenia w dużym rozkroku (ryć. 47). Częstym błędem popełnianym przez nauczycieli wf jest stosowanie przez nich w końcowej części lekcji zbyt długo trwającego marszu we wspięciu na palcach, a także marsz na wewnętrznych krawędziach stóp. Takie ustawienie stóp przeciąża łuk przyśrodkowy, a tym samym sprzyja pogłębianiu płaskostopia. \ Ryć. 46. (c.d.) Ryć- 47. 99 7. Organizacja zajęć korekcyjnych 7.1. Elementy korektywy na lekcjach wychowania fizycznego Każde zajęcie ruchowe powinno uwzględniać nie tylko potrzeb) rozwojowe, ale także korekcyjne. Działania takie konieczne są w sto-1 sunku do dzieci z wadami postawy, a mogą stanowić dzialanial profilaktyczne w odniesieniu do dzieci nie dotkniętych żadnymi odchyleniami w budowie i postawie ciała, ale często o słabej i wiotkiej muskulaturze. Dlatego też konspekty lekcji kultury fizycznej, a szczególnie gimnastyki podstawowej, powinny uwzględniać elemen-j ty ćwiczeń korekcyjnych. Mogą one występować: I - w części wstępnej: 1) ćwiczenie w przyjmowaniu poprawnej postawy (ze specjalny: zwróceniem uwagi na ułożenie głowy), 2) ćwiczenie oddechowe, 3) ćwiczenie stóp. II - w części głównej: 1) ćwiczenie mięśni brzucha, 2) ćwiczenie tułowia (w płaszczyźnie strzałkowej), 3) ćwiczenie obręczy barkowej i mięśni grzbietu, 4) zwis czynny (przodem i tyłem). III - w części końcowej: 1) ćwiczenie oddechowe, 2) ćwiczenie stóp, 3) ćwiczenia w przyjmowaniu poprawnej postawy w miejsc i w marszu lub biegu. Ważnym momentem w zajęciach kultury fizycznej jest stosowanid i przestrzeganie odpowiednich pozycji wyjściowych, zwłaszcza w ćwij czeniach kształtujących. Należy ćwiczyć w różnych pozycjach wyj] ściowych stosując ich zmienność, a zatem w staniu, siadach, klekacl w leżeniu przodem, tyłem. Nie należy łączyć ćwiczeń o podobnj charakterze, oddziałujących na te same grupy mięśniowe. Uwzglę niać również trzeba zmienność i charakter pracy mięśniowej, a zate stosować ćwiczenia o charakterze statycznym i dynamicznym. Nale ty przestrzegać dokładności wykonywanych ćwiczeń i dążyć do wyrobienia nawyku utrzymania prawidłowej postawy w czasie stania, w chodzie, w biegu, siadzie itp. Zdarza się, że w zespole klasowym są dzieci z wadami postawy ciała. W odniesieniu do nich należy stosować indywidualizowanie ćwiczeń. W takiej sytuacji nauczyciel prowadzący zajęcia powinien być powiadomiony przez lekarza lub prowadzącego gimnastykę korekcyjną, za pomocą dzienniczka lub w innej pisemnej formie, o wskazaniach i przeciwwskazaniach dla dziecka w związku z jego wadą, aby w czasie lekcji mógł je uwzględnić. Błędem jest, jeżeli dzieci z wadami są zwalniane z zajęć przez rodziców lub lekarzy. Niestety, w praktyce dość często spotykamy się z tym zjawiskiem. Zwłaszcza dużo dzieci z bocznym skrzywieniem kręgosłupa (skolioza) jest zwalnianych z zajęć wychowania fizycznego. Wpływa to oczywiście ujemnie na ich aktywność ruchową. Nauczyciel kultury fizycznej, znając występujące w zespole klasowym odchylenia, powinien w szkolnych zajęciach ruchowych uwzględniać potrzeby korektywy. Zwłaszcza część główna lekcji jest odpowiednim ku temu momentem. Zakładamy, że dziecko ćwiczące w zespole zna istotę swej wady, wie o wskazaniach i przeciwwskazaniach, a zadaniem nauczyciela jest stworzenie takich warunków dziecku, aby mogło ono tych zasad przestrzegać. Pomocne mogą okazać się zarówno metody prowadzenia zajęć, jak i działania organizacyjne, np. podział uczniów na zespoły, zastosowanie zadań dodatkowych lub metody stacyjnej, nawet wykonywanie własnego zestawu ćwiczeń domowych zaleconego przez prowadzącego ćwiczenia korekcyjne. Mówiąc o elementach korektywy w lekcjach kultury fizycznej błędem byłoby nie zwrócić uwagi na zagadnienie kształtowania stopy. Otóż praktyka wykazuje, że kształtowanie stopy na zajęciach z kultury fizycznej nie jest doceniane. Do najczęściej spotykanych i powtarzających się błędów można zaliczyć między innymi: 1. Nadużywanie ćwiczeń przeciążających stopę statycznie: — nadmierna liczba pozycji stojących, — grupowanie w czasie (tj. bezpośrednio po sobie) ćwiczeń obciążających stopę statycznie, nieprzeplatanie ich ćwiczeniami dy namicznymi, a także innymi, o różnym stopniu obciążenia stopy, — 100 101 -- stosowanie ćwiczeń lub pozycji przeciążających łuk przy-środkowy stopy (szeroki rozkrok, rozsuniecie na zewnątrz palców] stóp w staniu, marsz korekcyjny na wewnętrznych i zewnętrznych'; krawędziach). 2. Nadmiar ćwiczeń obciążających stopę dynamicznie (skoki, pod-j skoki, zeskoki wykonywane w sposób nie skorygowany na twardym^ nieelastycznym podłożu). Statycznego obciążenia stopy można unikać za pomocą odpowied-j nich pozycji wyjściowych, jak: leżenie, siady, stanie z podwiniętymi palcami stóp, marsz w miejscu, sprężynowanie itp. W ocenie lekcji] pod tym kątem wykorzystujemy metodę chronometrażu, określając] czas przypadający w lekcji na niżej podane formy pracy: 1. Obciążenie statyczne stopy: — stanie w czasie objaśniania lekcji, — pauzy - martwe punkty lekcji, — ćwiczenia ramion i tułowia w pozycji stojącej, — stanie w oczekiwaniu na swą kolej przy ćwiczeniach na i przyrządach. 2. Praca dynamiczna mięśni stopy. 3. Praca statyczna mięśni stopy. 4. Odciążenie stopy częściowe. 5. Odciążenie stopy całkowite. Tego rodzaju analiza pozwoli właściwie ocenić wpływ lekcji kuł-: tury fizycznej na kształtowanie stopy dziecka. Jak wykazuje prak-. tyka, w bardzo wielu lekcjach kultury fizycznej czas przypadający na' obciążenie statyczne stopy wynosi około 20 min., co może, naszym] zdaniem, wywołać wręcz szkodliwy skutek. 7.2. Praca z zespolem gimnastyki korekcyjnej 7.2.1. Zasady podzittlu na grupy ćwiczebne Zgodnie z zarządzeniem MOiW (obecnie MEN), organizując zespoły korekcyjno-kompensacyjne łączy się uczniów według rodzaju zaburzeń w następujące zespoły: - grupy korekcyjne (zespół Ki) dla uczniów z zaburzeniami statyki ciała. Liczebność zespołu 5-10 osób; - grupy kompensacyjne (zespół K2) dla uczniów z obniżoną sprawnością fizyczną w przebiegu zaburzeń rozwoju somatycznego (np. otyłość) i motorycznego, liczebność zespołu 10-15 osób; -- grupy korekcyjno-kompensacyjne (zespół Ks) dla uczniów -i obniżoną sprawnością fizyczną i z zaburzeniami w zdrowiu. Liczebność zespołu 5-10 osób. W ramach wyżej wymienionych zespołów (Ki, Ki, Ka) należy wyodrębnić grupy według rodzaju schorzeń. W grupie korekcyjnej dokonujemy również podziału ze względu na wiek na zespoły 7-9-latków oraz 10-12-latków. Powyżej dziewiątego roku życia zajęcia należy prowadzić w odrębnych zespołach dla dziewcząt i chłopców. Realizacja takiego podziału jest z punktu widzenia teoretycznego na pewno celowa, natomiast praktyka szkolna wykazuje, ze różnego rodzaju trudności organizacyjne uniemożliwiają przeprowadzenie go. W szkołach istnieją aktualnie tylko zespoły gimnastyki korekcyjnej grupujące dzieci głównie z wadami statyki ciała, niekiedy także inne, np. dzieci otyłe. Wyspecjalizowane placówki wychowania pozaszkolnego, ośrodki wad postawy itp. mogą sobie pozwolić na grupowanie dzieci w zespoły bardziej jednorodne pod względem charakteru zaburzenia, wady czy też schorzenia. Ułatwia to dobór środków korekcyjno-lecz-niczych i stwarza warunki większej ich skuteczności. Ponieważ w ćwiczeniach korekcyjnych niezbędna jest indywidualizacja pod kątem rodzaju wady czy też zaburzenia, w ramach grupy ćwiczebnej wyodrębnia się przypadki względnie jednorodnych odchyleń w podzespoły lub pary ćwiczebne mające podobne zadania korekcyjne. W organizacji zajęć lekcyjnych ćwiczący pomagają sobie np. w dokonywaniu korekcji lokalnych, egzekwowaniu prawidłowości wykonania ćwiczeń, realizacji zadań indywidualnych, stanowią dla siebie partnerów w ćwiczeniach z współćwiczącym czy też mają le same stacje i zalecenia w systemie obwodu ćwiczebnego. Ten sposób podziału umożliwia bardziej zindywidualizowane działanie korekcyjne pod kątem rodzaju wady zachowując przy tym wszystkie walory oddziaływań psychopedagogicznych zajęć zespołowych; wdraża on dzieci do samodzielnej pracy opartej na umiejętnościach oceny i kontroli samego siebie i współćwiczącego. 102 103 7.2.2. Miejsca zajęć i ich wyposażenie Sala gimnastyczna, sala zastępcza, pomieszcze-l nie przystosowane. Miejscem prowadzenia zająć korekcyj-J nych mogą być: 1) sale gimnastyczne o wymiarach ustalonych normatywem tech-i nicznym projektowania, 2) sale zastępcze, 3) pomieszczenie przystosowane, jak hali, korytarz. Sala gimnastyczna jest podstawowym miejscem do prowa-J dzenia zajęć ruchowych, w tym również gimnastyki korekcyjnej^ Pomieszczenie to powinno odpowiadać określonym wymaganiom;) a mianowicie: posiadać warunki sanitarne według obowiązujących normatywów i przepisów: na jednego ćwiczącego około 4,52 m p strzeni ćwiczebnej. Podłoga koniecznie gładka, bezpieczna, czysta bowiem jest ona podstawowym przyrządem ćwiczebnym. Tempera-j tura nie powinna być niższa od +18°C, mierzona bezpośrednio nać podłogą. Konieczne jest również odpowiednie zaplecze sali, tj. maga^ zyn ze sprzętem sportowym, szatnia z wieszakami, natryski lub dot rze działające umywalki. Wyposażenie sali w przyrządy obowiązkowe do zajęć korekcyji nych; — drabinki przyścienne, — ławeczki gimnastyczne, — materace, — skrzynie, — kozły, — lustro posturograficzne z zabezpieczonym zamknięciem o wy* miarach 60 x 140 cm - pokratkowane. Zalecane są także inne przyrządy, zależnie od możliwości i wype sażenia sali gimnastycznej, np. poręcze, kółka gimnastyczne, liny. Sprzęt i przybory: — kocyki o wymiarach 80 x 100 cm, — laski o wymiarach 80-110 cm, — piłki lekarskie l kg-2 kg, — piłki ćwiczebne o różnym ciężarze i wielkości (np. piłki gumo-^ we, siatkowe, ręczne, plażowe, tenisowe, pingpongowe), — krążki o różnym obwodzie, — chorągiewki, — szarfy, — woreczki napełnione (grochem, piaskiem, solą) o różnym cięża rze 0,25 kg-0,5 kg, — obręcze różnej wielkości, — kółka ringo, — talerze latające, — rolłery, — ekspandory (dla dzieci starszych), — ciężarki (hantle), — deskorolki. W trosce o zasób i różnorodność dydaktycznych pomocy i sprzętu trzeba uwzględniać postęp nauki w tej dziedzinie, konkretne potrzeby dotyczące wyrównywania wad zespołu ćwiczącego oraz uwzględniać i wykorzystywać własną inicjatywę i nowatorstwo. Sala zastępcza może mieć doskonałe zastosowanie w małych i wyżej zorganizowanych szkołach, szczególnie w ostatnich latach, kiedy wyraźnie obserwujemy wzrost liczby dzieci, a szkoły nie są w stanie ani zorganizować zajęć na jedną zmianę, ani zagwarantować realizacji wszystkich jednostek lekcyjnych kultury fizycznej na sali gimnastycznej. Jest więc oczywiste, że w takiej sytuacji sala zastępcza jest doskonałym rozwiązaniem dla zajęć dodatkowych, zwłaszcza gimnastyki korekcyjnej. Adaptując pomieszczenie zastępcze musimy uwzględnić kubaturę i wielkość powierzchni użytkowej. Powinna ona zapewniać bezpieczeństwo dzieciom. Dlatego też w sali zastępczej należy zabezpieczyć otwory okienne, grzejniki, punkty świetlne oraz przystosować podłogę. Musi być ona gładka, czysto utrzymana, ażeby dzieci mogły ćwiczyć boso. Salę zastępczą należy wyposażyć w drabinki przyścienne, ławki gimnastyczne, materace, skrzynie, składany drążek, sprzęt i przybory, o których już była mowa. Mocując stałe przyrządy należy baczną uwagę zwrócić na właściwe ich rozmieszczenie, aby podczas zajęć zapewnić ćwiczącym bezpieczeństwo, a także łatwość otwierania okien. Tak więc drabinki przyścienne powinny być zamontowane wzdłuż ściany bocznej, uchwyty dla podwieszania materacy w ścianie czołowej. Sprzęt pomocniczy i przybory powinny mieć miejsce w szafie lub regale. Pomieszczenia przystosowane. Szkoły, w których brak 104 105 jest sal gimnastycznych lub zastępczych albo gdy jedna sala nie zabezpiecza potrzeb szkoły, można jedno z pomieszczeń szkolnych przystosować do zajęć ruchowych. Mogą to być między innymi hali, korytarz, sala rekreacyjna, usytuowane najlepiej na parterze. Na korytarzu miejsce do ćwiczeń powinno być wydzielone, gwarantujące bezpieczeństwo (zabezpieczone grzejniki, lampy, z dala od izb lekcyjnych), czysta podłoga - przetarta przed zajęciami, stojący wieszak na ubrania. Pomieszczenia te należy wyposażyć w drabinki, drążek, ławeczki gimnastyczne, materac, skrzynię. W korytarzu drążek może być zamocowany na stale z obu stron. Mocując stałe przyrządy należy zwracać uwagę na ich właściwe rozmieszczenie i zamontowanie, aby podczas zajęć zapewnić ćwiczącym bezpieczeństwo, a także łatwość otwierania okien. Prowadząc zajęcia w pomieszczeniach przystosowanych należy, tak jak w sali gimnastycznej, przestrzegać zasad higieny, a przede wszystkim czystości powietrza, podłogi i przyrządów. Teren otwarty (boisko, ogród przedszkolny, las, łąka, woda). Poza zajęciami w pomieszczeniach zamkniętych zaleca się prowadzenie ćwiczeń na powietrzu. W tym celu będziemy korzystać przede wszystkim z boiska szkolnego, ogródka przedszkolnego itp. Trzeba wiedzieć, że zajęcia ruchowe, odpowiednio dawkowane i jednocześnie uprawiane na otwartej przestrzeni, przedstawiają największe walory i zapewniają maksymalne efekty zdrowotno-rozwojowe. Boisko szkolne powinno być odpowiednio duże. Ze względu na bezpieczeństwo dzieci teren musi być ogrodzony i zamknięty. Każde boisko szkolne na ogół wyposażone jest w urządzenia do gier sportowych i lekkiej atletyki (bieżnia, skocznia). Dla potrzeb gimnastyki, w tym również i gimnastyki korekcyjnej, pożądany jest wydzielony z boku plac "zielona sala" o nawierzchni trawiastej dla wykonywania ćwiczeń również w pozycjach niskich (leżeniu, siadach, klękach itp.). Teren powinien otaczać żywopłot, rząd zasadzonych dookoła drzew lub krzewów. Naturalna zieleń nie tylko sprzyja izolacji dźwiękowej i wzrokowej, ale również ułatwia ćwicząi odprężenie psychiczne. "Sala zielona" powinna być wyposażona w różne urządzenia. Mogą to być: - zużyte opony samochodowe, przy pomocy których można rozwijać siłę mięśni rąk, grzbietu i tułowia, doskonalić skoczność, bowiem opony są elastyczne i sprężynujące, — wielofunkcyjne zestawy gimnastyczne, na których można wy konać zwisy, półzwisy, przeploty, ćwiczenia równoważne, ćwiczenia kształtujące i korekcyjne, — drążki, liny do zwisów. Uzupełnienie urządzeń w "zielonej sali" mogą stanowić drewniane palisady, pnie drzew, głazy narzutowe, elementy plastyczne. Uwzględniając sugerowany sprzęt przy budowie "zielonej sali" można doprowadzić do tego, że będzie ona uniwersalna do ćwiczeń dla wszystkich, a funkcje, jakie spełni - różnorodne. Ogród przedszkolny powinien być, podobnie jak boisko szkolne, terenem zamkniętym, ogrodzonym żywopłotem. Koniecznym elementem w ogrodzie jest duży trawnik o równej powierzchni. Będzie on służył do prowadzenia ćwiczeń. Tu dzieci będą mogły siadać, klękać, leżeć, a nawet chodzić boso. Tu również wygodniej będzie prowadzić zajęcia z takimi przyborami, jak laska, drewniane obręcze, krążki, które w sali sprawiają wiele hałasu. Planując urządzenia terenu przedszkolnego trzeba przede wszystkim mieć na uwadze bezpieczeństwo dzieci i przydatność sprzętu. Podstawowymi urządzeniami powinny być przeplotnie, wspinalnie, drabinki, płotki, chobotki, ważki, leżące na ziemi pnie drzew, tunele zrobione z opon samochodowych lub rur, małe równoważnie itp. Doskonałą pomocą jest tzw. uniwersalny przyrząd o wszechstronnym zastosowaniu, sprowadzony z Niemiec. Należałoby życzyć wszystkim przedszkolom posiadania tego przyrządu, dającego wielkie możliwości różnorodnych zadań ruchowych. Urządzenia powinny być przystosowane do poziomu rozwoju dzieci, muszą wyzwalać w dzieciach inicjatywę, kształtować zaradność, odwagę, doskonalić podstawowe cechy motoryczne i wpływać dodatnio na kształtowanie prawidłowej postawy ciała. Woda. Dużą wartość posiadają ćwiczenia w wodzie i dlatego pożądane jest korzystanie w miarę warunków z basenów, a nawet wód otwartych. Prowadząc zajęcia w wodzie należy przestrzegać obowiązujących zasad i przepisów bezpieczeństwa i higieny. Specyfika środowiska wodnego umożliwia odciążenie kręgosłupa, wpływa hartują-co oraz pozwala stosować różnorodne ćwiczenia oddechowe. W większości przypadków treść zajęć dla dzieci 6-10-letnich sprowadza się do nauki pływania. Dużą rolę odgrywają na tym etapie ćwiczenia oswajające z wodą, polegające na brodzeniu, cho- 106 107 dzeniu, wbieganiu do wody, zanurzaniu się (przysiady, podskoki) wskakiwaniu do wody na nogi, ochlapywaniu się, układaniu się m piersiach i plecach na płytkiej wodzie z podparciem się na rękacŁ wykonywaniu poślizgów oraz pływaniu prymitywnym, "pieskiem",] Dodatkową atrakcją i urozmaiceniem zajęć mogą być różnorodny gumowe zabawki pływające oraz płetwy. Dobór ćwiczeń powinie być odpowiednio dostosowany do konkretnych potrzeb wyrównywaj nią wad uczestników. Ze względu na znajomość występującyd u dzieci wad najlepiej, gdy zajęcia w wodzie są prowadzone prze tego samego nauczyciela co ćwiczenia korekcyjne. Problem dobór sposobu pływania do rodzaju wody jest otwarty, należy go trato) tować indywidualnie. Ogólnie można stwierdzić, że dość szeroki! zastosowanie w korektywie ma pływanie na grzbiecie. Intensywni^ wtedy pracują mięśnie grzbietu i klatki piersiowej. 7.2,3. Metody stosowane na zajęciach gimnastyki korekcyjnej Wiek przedszkolny i wczesnoszkolny charakteryzuje się na ogć dużą plastycznością aparatu ruchowego, ale jeszcze stosunkowo sła-bą koordynacją ruchów. W tym wieku dzieci zdolne są do intensyw^ nego, lecz krótkotrwałego ruchu. Cechuje je nadmierna ruchliwoś spowodowana potrzebą zaspokojenia tzw. "głodu ruchu". Dzie w wieku 6-7 lat znajdują się jeszcze na niskim stopniu rozwoji intelektualnego i wyżywają się ruchowo raczej spontanicznie. W mia rę upływu czasu starsze dzieci (8-9-letnie) zaczynają interesować się efektami wykonywanych czynności oraz odczuwają zadowolenie z każdego udanego ćwiczenia. W uzyskiwaniu coraz lepszych wyników pomoże dzieciom nauczy^ ciel stosując odpowiednie metody pracy. Metody te powinny sprzyj) jąć rozwojowi dziecka w sferze poznawczej, motorycznej i emc jonalnej, powinny nawiązywać do jego możliwości i potrzeb. Wiec nauczyciela o prawidłowościach rozwojowych, potrzebach psychic nych oraz odchyleniach w budowie i postawie ciała, jak równie rozwoju motorycznym dzieci w wieku 6-10 lat powinna być zasada niczym kryterium ułatwiającym dobór właściwych metod i for pracy. W poradniku zamieszczamy zwięzły opis metod stosowanych na] zajęciach ruchowych, w tym również i na zajęciach korekcyjnychJ które przeszły próbę czasu i zostały zweryfikowane w praktyce, Przez metodę będziemy rozumieli sposób postępowania stosowany świadomie, konsekwentnie i systematycznie dla osiągnięcia określonego celu. Dla pełnej realizacji zamierzonych celów należy stosować różne metody pracy, takie jak: — metoda zabawowo-naśladowcza, — metoda bezpośredniej celowości ruchu (zadaniowa), — metoda ścisła, — metoda ruchowej ekspresji twórczej, Metoda zabawowo-naśladowcza Metoda ta należy do grupy metod podających. Polega na naśladowaniu zademonstrowanych, obserwowanych, widzianych lub wyobrażonych wzorów ruchowych, co bardzo odpowiada psychoruchowym właściwościom okresu dziecięcego. Dziecko ilustruje ruchem (naśladuje) znane mu z doświadczenia proste czynności ludzi i zwierząt, pracę maszyn oraz zjawiska przyrody. Zasadniczym warunkiem prawidłowego wykonania ruchu jest istnienie jego obrazu w świadomości dziecka. W metodzie tej opieramy się na wyobrażeniu zdobytym przez dzieci w wyniku bezpośredniej obserwacji lub na wyobrażeniu wywołanym przez nauczyciela przy pomocy takich treści, które nawiązują do przeżyć dzieci. Ruchy dziecka nie muszą być dokładnym i ścisłym odtwarzaniem zaobserwowanych czynności. W tym przypadku należy dać dużo swobody dzieciom, pobudzać ich fantazję i inicjatywę. Nie można jednak pozwolić na wykonywanie ruchów niezgodnych 7. zasadami bezpieczeństwa lub zaleceniami fizjologiczno-higienicz-nymi. Zachodzi więc potrzeba objaśniania ruchów przez prowadzącego i poprawianie ćwiczących. Objaśnienie ruchu powinno być krótkie, zrozumiałe, obrazowe i dostosowane do poziomu rozwojowego dzieci. Dobór obrazów wyzwalających wyobraźnię dzieci, a w ślad ^a nim działanie ruchowe, nie może być przypadkowy, lecz logicznie uporządkowany, ustawiony na konkretny cel. Osiągnięcie zamierzonego celu w zajęciach prowadzonych metodą zabawowo-naśladowcza zależy w dużym stopniu od przyjęcia poprawnej pozycji wyjściowej. 108 109 Przykłady ćwiczeń o charakterze korektywnym — Stać przy ścianie jak lalka przytwierdzona do dna pudełka. — Stać jak żołnierz na warcie. — Idą karły i idą olbrzymy. — Lata mały ptaszek i duży ptak (ruch ramion o zgiętych i prostowanych łokciach). — W leżeniu przodem podnieść górną część tułowia (ślimak pc kazuje rogi, pastuszek gra na fujarce, wypatrywanie samolotu, pa trzenie pod słońce). — W siadzie rozkrocznym na podłodze lub w siadzie okroczn; na ławeczce - wiosłowanie oburącz. — "Świecznik": w siadzie skrzyżnym lub klęcznym ramior w bok zgięte w łokciach pod kątem prostym tworzą dwuramiennjj świecznik. — W zwisie dosiężnym tyłem podnoszenie nóg zgiętych w koła nach pod kątem prostym - "krzesełko". — W zwisie tyłem wahadło zegara - wahadłowy ruch nóg w praj wo i w lewo. — W leżeniu ze splecionymi rękami w górze przetaczanie z leżer przodem do leżenia tyłem w lewo i w prawo - "naleśnik". Mówiąc o metodzie żabawowo-naśladowczej, związanej z gimnas tycznymi formami ruchu, należy również wspomnieć o metod2 zabawowej w ujęciu klasycznym. Dotyczy ona prowadzenia różne rodnych zabaw i ma miejsce wtedy, gdy źródłem inspiracji ruchowe jest konkretna sytuacja pedagogiczna, w której podstawową rolj porządkującą działanie uczestników ma fabuła lub przepis. Fabull staje się zasadniczym czynnikiem kierującym zabawą dzieci, a nauq czyciel bawi się razem z dziećmi lub dyskretnie czuwa nad jej prze biegiem. Zabawa kończy się z chwilą przerwania jej przez ucznióv lub nauczyciela. Reguły zabawy są proste. Bardziej złożona jest gr ruchowa, odróżniają ją od zabawy następujące cechy: — gra ruchowa odbywa się według określonych przepisów, — występuje współzawodnictwo, - gra kończy się w momencie zwycięstwa zespołu. Podobnie jak fabuła w zabawie, rolę kierującą w grze spełniaj! przepisy. Dokonując doboru zabaw i gier warto przestrzegać wymię nionych niżej zaleceń: — zapewnienie wszechstronnej aktywności wszystkim uczestni kom, — uwzględnienie w zajęciach różnorodnych zabaw i gier, — dostosowanie treści zabaw do konkretnych warunków tereno wych (łąka, boisko, sala gimnastyczna), — przestrzeganie bezpieczeństwa zajęć, — prawidłowe wykorzystanie dostępnych przyborów i sprzętu. Zabawy i gry są bardzo przydatne w prowadzeniu zajęć korekcyjnych. Wprowadzają ożywienie, swobodę, radość, odprężenie, a niektóre z nich mają charakter korekcyjny, np.: zabawy orientacyjno--porządkowe (w których można wdrożyć dzieci do nawyku przyjmowania prawidłowej postawy), zabawy z elementami czworakowa-nia, pełzania, wspinania, zwisów, podporów, rzutów, wzmacniają one mięśnie obręczy barkowej i grzbietu, które z kolei wyrabiają siłę oraz obszerność ruchów w stawach. Metoda bezpośredniej celowości ruchu (zadaniowa) Twórcą metody bezpośredniej celowości ruchu był R. Czyżewski. Metoda ta stanowi formę przejściową od ćwiczeń stosowanych w formie ruchów naśladowczo-zabawowych do zadań wykonywanych ściśle według pewnych prawideł. Metoda gimnastyczna bezpośredniej celowości ruchu polega na wyrozumowanym zestawieniu odpowiednio dobranej pozycji wyjściowej z przemyślanym przebiegiem ruchu wykonywanym często z użyciem przyborów pomocniczych: piłki, krążka, szarfy, obręczy itp. Repertuar zadań obejmuje ruchy proste, łatwo zrozumiałe, nie wymagające długich wyjaśnień. Są to ruchy tak przemyślane, że niejako wymuszają na wykonawcy projektowany tor i efekt zadania. Zadanie ma w swoim założeniu dwie warstwy: — praktyczną, związaną z wykonaniem określonej czynności, — higieniczno-fizjologiczną, ukierunkowaną na do skonalenie strony funkcjonalnej organizmu dziecka. Wspomniane zadania dzieci wykonują wielokrotnie dla osiągnięcia doskonałości. Tym samym zadanie w toku powtarzania staje się ćwiczeniem. Zada nia ruchowe polegają na realizacji poleceń podanych przez prowa dzącego: "rzuć, złap, potocz, przeskocz, usiądź, ustaw się" itp. — 110 111 Przykłady ćwiczeń — Ustawcie się kolorami szarf wokół czterech chorągiewek: zielo-j nej, czerwonej, niebieskiej i żółtej. Stańcie prosto, jak "marmurki'J — Ustawcie się parami i zapamiętajcie, z kim stoicie w parze. " klaśnięcie wszyscy rozbiegają się, a na drugi sygnał znów zbiórki w parach z tymi samymi kolegami. Stańcie prosto, przylegając dc siebie plecami. — Usiądźcie skrzyżnie, podrzućcie piłkę w górę i złapcie ją. — Stańcie w rozkroku, przenieście jedną rękę górą, a drugą łem, żeby się spotkały za plecami. — W siadzie skulnym podpartym chwyćcie palcami lewej (prawej) stopy leżącą na ziemi szarfę (woreczek) i podnieście w górę. — W staniu chwyćcie woreczek palcami stopy (lewej, prawej))] zamachem nogi wyrzućcie go w górę i spróbujcie złapać. — W leżeniu przodem obracajcie piłeczkę brodą w lewo i w wo. — Stańcie w dwójkach. "Jedynki" stają w rozkroku, a "dwójki* przechodzą na czworakach między nogami kolegi. — Potoczcie piłkę ręką i idźcie za nią na czworakach. — Wejdźcie na trzeci szczebel drabinki i przechodźcie bokiei z jednej drabinki na drugą w jedną, a następnie w drugą stronę. Metoda ścisła Metoda ścisła jest najstarszą metodą stosowaną w wychowami fizycznym dzieci, młodzieży i dorosłych. Polega ona na ruchu od-wzorowanym z pokazu lub wykonywanym na podstawie słownego! ujęcia ruchu. Metoda ta polega na stosowaniu ciągów metodycz-l nych, tj. uporządkowanych zbiorów zadań prostych, prowadzonychl najkrótszą drogą do opanowania nawyku ruchowego. Ćwiczenia wy-| konywane są jednakowo przez wszystkich ćwiczących na komend? lub w podanym rytmie (np. liczenie, klaskanie, rytm podawany pomocą instrumentów perkusyjnych lub muzyki). Prowadzący zaJ zwyczaj kieruje grupą i wymaga dokładności wykonywanego ruchu, co jest szczególnie ważne w prowadzeniu ćwiczeń korekcyjnych. Obecnie wysuwa się wiele zarzutów w stosunku do tej metody,] zwłaszcza jeśli oceniamy ją z punktu widzenia współczesnej pedago-j giki, zmierzającej ku poszukiwaniu, tworzeniu, indywidualizacji, wy-l rabianiu samodzielności, samokontroli, samooceny. Mimo to nie można jej wyeliminować z wychowania fizycznego dzieci i młodzieży. Jest ona niezbędna w pracy z dziećmi starszych grup w przedszkolach i klasach nauczania początkowego, kiedy chcemy wytworzyć u dzieci pewne stereotypy ruchowe, niezbędne do opanowania określonych umiejętności czy też cech motorycznych, np. przy wyuczaniu różnego rodzaju ustawień, pozycji wyjściowych do ćwiczeń kształ-mjących, ćwiczeń równoważnych, zwłaszcza na przyrządach, zwisach, skokach, ćwiczeniach zwinnościowych, rzutach, chwytach, kozłowaniu piłki, ćwiczeniach muzyczno-ruchowych, tańcach, w opanowaniu techniki ruchu sportowego (pływanie, jazda na łyżwach, na nartach, sankach), a przede wszystkim w gimnastyce korekcyjnej. W czasie prowadzenia zajęć korekcyjnych bardzo często chodzi 0 dokładne zlokalizowanie ruchu w określonym odcinku ciała i zin tensyfikowanie pracy określonych zespoów mięśniowych, bez czego trudno byłoby uzyskać zamierzone efekty. Metoda ścisła stwarza właśnie okazję ruchu wyrozumowanego, konkretnego, z góry za planowanego. Przyklady ćwiczeń — Siad skrzyżny z ramionami w bok. — W klęku podpartym uginanie ramion i prostowanie. — Z leżenia przodem wznos ramion w bok - zataczanie małych 1 dużych kół, a następnie przejście do leżenia i oparcie brody na złożonych dłoniach. — W leżeniu przodem dłonie złożone pod czołem (lub na karku), skłon tułowia w tył i powrót do leżenia. — Zwis na drabinkach przodem i tyłem. — W zwisie tyłem na drabinkach dodatkowe ruchy nóg (podkur czanie, wznosy, ruchy wahadłowe). W praktyce proces kształtowania umiejętności zgodnie z założeniami metody ścisłej przebiega następująco: — przyswojenie przez uczniów wiadomości o przebiegu i znacze niu określonej umiejętności, — wzorowy pokaz danej czynności przez nauczyciela lub ucznia, — wykonywanie zadania pod kontrolą nauczyciela, — samodzielne, systematyczne wykonywanie przez uczniów zada nia w określonym czasie. — 112 - Gimnastyka... 113 Metoda ruchowej ekspresji twórczej Wśród metod stosowanych na zajęciach wychowania fizycznego] obserwuje się coraz częściej przenikanie metody ruchowej ekspresji twórczej. Twórcą tej metody jest Rudolf Laban. a została ona spopularyzowana na gruncie polskim przez Wacława GniewkowskiegoJ Metoda ta, nazwana także metodą improwizacji ruchowej, daje pro-ą wadzącemu zajęcia dużą swobodę wyboru zadań. Dzieciom należi jedynie wyjaśnić, co mają robić. Natomiast ,jak robić" będzie wyni-j kało z inwencji twórczej dzieci, ich pomysłowości, fantazji, doświad-^ czeń ruchowych. W metodzie tej stosujemy różne formy pracy: naby-4 wanie doświadczeń ruchowych przez naśladowanie, inscenizację, mi- wodzie (basen jezioro) Zajęcia w wodzie, jak już wspomniano, mają bardzo dużą warte korektywną i dlatego podajemy kilka przykładów lekcji pływanii Będą one zawierały przede wszystkim: — ćwiczenia i zabawy oswajające z wodą, — ćwiczenia zanurzania się i otwierania oczu w wodzie, Lekcja l Miejsce ćwiczeń: Staw, jezioro, basen. Przybory: Piłka gumowa lub inna gumowa zabawka. Temat: Ćwiczenia i zabawy oswajające z wodą. Przebieg zajęć 1. Zorganizowanie dzieci do zajęć: zbiórka, powitanie, sprawdze nie obecności. 2. Siedząc na brzegu kąpieliska (na pomoście, na kładce itp.) przebierać nogami w wodzie tak, ażeby pryskała dookoła. 3. Dzieci dobierają się parami i stojąc naprzeciwko siebie oprys kują się wzajemnie wodą. 4. Dzieci trzymając się za ręce chodzą w kole. Prowadzący stoi poza kołem i niespodziewanie rzuca w środek koła gumową zabawkę (piłkę, koło, kółko, ringo itp.). Dzieci biegną w stronę zabawki i które pierwsze je chwyci, staje się prowadzącym. 1. 212 213 i dmucha do swojej pary, zanurzając ręce i brodę w wodzie, samo wykonuje drugi szereg. Ryć. 250. 7. Ustawienie parami na brzegu kąpieliska. Jedno dziecko z par rzuca piłeczkę na wodę, drugie ją przynosi i odwrotnie. 8. Wskakiwanie do wody sięgającej do bioder (początkowo z ja kiegoś podwyższenia, np. z kamienia, następnie zeskakiwanie d< wody z pomostu, kładki, z brzegu basenu). 10. Ustawienie j.w. - jedno dziecko wykonuje głęboki wdech i wydech do wody (otworzyć oczy), ćwiczy na zmianę raz jedno, raz drugie dziecko. 11. Uderzenie dłońmi o wodę i chlapanie współćwiężącego. 12. Wyjście z wody, sprawdzenie stanu ćwiczących. Lekcja 3 Miejsce zajęć: Kąpielisko wyznaczone na stawie (jezioro, basen). Przybory: Drobne, kolorowe przedmioty. Temat: Poślizg na piersiach. Przebieg zajęć 1. Zorganizowanie dzieci do zajęć: zbiórka, powitanie, sprawdze nie obecności, podanie głównego zadania lekcji. 2. Bieg do wody, podskoki obunóż i zanurzanie się. Wspólne opryskiwanie się wodą. 3. Zabawa Berek krasnoludek - Dziecki uciekają przed berkiem i żeby nim nie zostać, muszą zanurzyć się w wodzie. 4. W dwójkach, trzymając się za ręce zrobić przysiad, zanurzyć się i patrzeć na siebie wzajemnie licząc do 5 i dłużej. (Które dziecko pozostanie dłużej pod wodą?) 5. Ćwiczenia przygotowujące do leżenia na piersiach: a) Współćwiczący podaje ręce partnerowi i cofając się tyłem ciągnie go 3-4 m w pozycji na piersiach (nie uginać ani rąk. ani nóg). Ryć. 251. 9. Dwoje dzieci trzymając się za ręce wykonuje podskok i pr siad z zanurzaniem gtowy do wody. Ryć. 252. 216 217 b) Tak jak w poprzednim ćwiczeniu, ale z zanurzaniem twarzy w wodzie. Uzyskuje się dzięki temu korzystniejsze ułożenie ciała na wodzie. e) Poślizg na piersiach z odbicia jedną nogą od ściany pływalni. Ryć. 253, c) Trzymając deskę, koło gumowe lub inną zabawkę położyć na wodzie. Ryć. 257. Ryć. 254. d) W wodzie sięgającej do piersi pochylić się i położyć ramiona za głowę na wodzie. Gdy ciało zacznie tracić równowagę, lekko odepchnąć się stopami od dna, dzięki czemu ciało zostanie wprawione w ruch postępowy. f) Poślizg na piersiach z odbicia od dna obiema nogami. 6. Stojąc w wodzie wyskok w górę i przysiad z całkowitym zanurzeniem głowy. Otworzyć oczy w wodzie i wyciągnąć uprzednio rzucony przez prowadzącego przedmiot. Ryć. 255. Ryć. 256. 218 219 7. Wyjście z wody, sprawdzenie stanu ćwiczących, przebranie w suchą odzież. Lekcja 4 Miejsce zajęć: Kąpielisko w stawie, jeziorze, basenie. Przybory: Piłki lekkie, plastykowe lub plażowe. Temat: Poślizg na grzbiecie. Przebieg zajęć. 1. Wejście do wody z rozbiegu skokiem na nogi. 2. W utworzonych 3-4 kołach dzieci bawią się piłkami - rzuć ją lub odbijają je od siebie. 3. Głęboki przysiad z zanurzeniem głowy i objęciem kolan reks oraz odepchniecie się stopami od dna. Nad wodą głęboki wde i wydech do wody. 4. W wodzie do kolan leżenie przodem na wodzie z oparciem rą o dno i praca nóg do kraula oraz wydechy do wody. i rozluźnić mięśnie nóg. Powoli wyciągnąć ręce wzdłuż tułowia, otworzyć oczy i swobodnie oddychać. Ryć. 260. b) Ćwiczący stoją w wodzie do pasa, przy brzegu chwytają oburącz barierkę (na wodach otwartych za ręce współćwiczącego), wyginają się w lędźwiach, rozluźniają mięśnie całego ciała i układają się miękko plecami na wodzie. Ryć. 261. 5. Poślizg na piersiach. Ryć. 258. c) Chwycić krawędź basenu opierając kolana i stopy o ścianę. Przechylić się do tylu aż do całkowitego zanurzenia tułowia i tylnej części głowy. Unosząc biodra ku górze lekko odepchnąć się i wytrzymać leżenie (otworzyć oczy, oddychać). Na wodzie otwartej można wykonać ćwiczenie ze współćwiczącym. Ryć. 259. 6. Ćwiczenia przygotowujące do leżenia na grzbiecie. a) W wodzie płytkiej położyć się na plecach, oprzeć się dłońr lub łokciami o dno. Głowę zanurzyć po uszy, biodra unieść ku gór Ryć. 262a. 220 221 Ryć. 262b. d) Ćwiczący trzymając piłkę oburącz poniżej piersi próbują uti mać równowagę w leżeniu na grzbiecie. Lekcja 5 Miejsce zajęć: Basen, jezioro, staw. Przybory: Laski, koła gumowe. Temat: Próba pływania na grzbiecie z pomocą ruchów rąk. Przebieg zajęć. 1. Zorganizowanie dzieci do zajęć: zbiórka, powitanie, sprawdze nie obecności. 2. Wślizg do wody z siadu na głowę. 1. Ryć. 263. e) W leżeniu na plecach holowanie przez wspólćwiczącego. Moa polecić wykonywanie ruchów kraulowych nogami. Ryć. 265. 3. Z odbicia obunóż poślizg pod wodą i przepłynięcie między nogami współćwiczącego stojącego w rozkroku. Ryć. 264. 7. Swobodne podskoki w wodzie z nurkowaniem lub, jeśli jt możliwość, skoki do wody na nogi. 8. Wyjście z wody, sprawdzenie stanu ćwiczących. Ryć- 266. 4. Zabawa w karuzelę. Ćwiczący tworzą koło o parzystej liczbie osób (najlepiej w szóstkach) i odliczają do dwóch. Na sygnał jedynki 222 223 lub dwójki, na zmianę, kładą się na wodzie na plecach nogami do środka koła. Kolo porusza się w lewo lub prawo. 2. Dowolna zabawa dzieci polegająca na podskokach i zanurzaniu się w wodzie. 3. Poślizg na piersiach pod drążkiem trzymanym przez prowadzą cego (w miarę poślizg głęboki). 4. Poślizg na grzbiecie z pracą nóg (ruchy kraulowe): 2. Ryć. 267. 5. Doskonalenie poślizgu na grzbiecie (powtórzyć ćwiczenie z przedniej lekcji). 6. Leżenie na piersiach i na grzbiecie z deską lub innymi przyt ranii pływającymi z pracą nóg do kraula. 7. Poślizg na grzbiecie z pracą rąk - ćwiczący holowani plecach przez współćwiczących swobodnymi ruchami rąk zagarniają wodę na boki ciała (powoli włączać pracę nóg). 8. Próby samodzielnego pływania na grzbiecie stylem prymityw nym (nogi do kraula, ręce obszernym ruchem zagarniają wodę boki ciała). 9. Skoki do głębszej wody na nogi, pojedynczo lub grupami. 10. Wyjście z wody, sprawdzenie stanu ćwiczących. Lekcja 6 Miejsce ćwiczeń: Basen, jezioro, staw. Przybory: .Drążek (długi kij), koła gumowe, deski. Temat: Pływanie prymitywne na piersiach i na grzbiecie. Przebi eg zaj eć. 1. Zorganizowanie dzieci do ćwiczeń: zbiórka, powitanie, spra\ dzenie obecności. 224 Ryć. 268. — przy ścianie pływalni z chwytem rąk za krawędź lub oparciem dłoni o ścianę, — ze współćwiczącym, — z kołem gumowym lub deską, — w poślizgu. 5. Pływanie na grzbiecie. Nogi wykonują ruch kraulowy, ręce zagarniają równocześnie dłońmi wodę na boki ciała. Ramion nie wynurzać z wody, ruch rozpoczynać zza głowy lub przez wyciągnięcie rąk w bok. Ryć. 269. 6. Prymitywne pływanie na piersiach. Ryć. 270. 7. Wślizg z siadu i poślizg na wodzie głębszej. 8. Wyjście z wody, sprawdzenie stanu ćwiczących. 15 - Gimnastyka... 225 JL WSPÓŁPRACA NAUCZYCIELA Z RODZICAMI Wyniki badań, a także codzienne obserwacje wykazują, że poziom i kultury Fizycznej i zdrowotnej naszego społeczeństwa jest stosunkowo niski. W dziedzinie stanu opieki zdrowotnej nad dziećmi i młodzieżą, której wykonawcami są rodzice, znacznej poprawie uległa opieka nad małym dzieckiem, tj. w wieku niemowlęcym i przedszkolnym. Duża część rodziców dzieci z pierwszych klas szkoły podstawowej interesuje się stanem zdrowotnym dzieci, jednakże w miarę ich usamodzielniania się - chętnie zrzuca tę odpowiedzi ność na szkołę. A przecież - jeśli chodzi o omawianą w tej książce dziedzinę nawet najlepiej prowadzone zajęcia w szkole, także pod względem! kultury fizycznej i korektywy nie zastąpią kształtowania na co dzieci] nawyków kultury fizycznej i zdrowotnej. Dziecko zakwalifikowane lj do grupy dyspanseryjnej ortopedycznej w najlepszym przypadku ma zajęcia 45 min 2-3 razy w tygodniu. Natomiast pozytywnych efektów postępowania korekcyjnego można oczekiwać dopiero wtedy, gdy ma ono zaplanowany i egzekwowany rozkład zajęć w ukła<" dziennym, tygodniowym, miesięcznym, rocznym, a często i wielolet nim. Praktyka wykazuje, że znaczna część rodziców nie realizuje nawet j skierowań do specjalisty (ortopedy), a szkoła nie jest w stanie tej wyegzekwować. Obserwuje się także często występujące zjawiskc zwiększającej się absencji na zajęciach korekcyjnych w ciągu rot szkolnego. Dopilnowanie systematycznego uczęszczania na te zajęcia warunkujące przecież w znacznej mierze jego efekt - należy tylko do szkoły (choć i tu trzeba wzmóc dyscyplinę), lecz przei wszystkim jest to obowiązek rodziców. W wyniku tych FOZWE ' można stwierdzić w pełni odpowiedzialnie, że istnieje konieczne wzmożenia współpracy szkoiy z rodzicami. Jak to zrobić? Przede wszystkim trzeba zdawać sobie sprawę z tego, jak wie różnych obowiązków spoczywa na nauczycielu i jak mało ma czasu na zagadnienia korektywy. W związku z tym musimy ja najekonomiczniej zorganizować proces pedagogizacji rodzicó1 w dziedzinie profilaktyki i przeciwdziałania wadom postawy. Otóż tematy, które dotyczą wszystkich dzieci, a więc wszystkich rodziców, należy podjąć w największych grupach, tj. np. na pogadankach ogólnoszkołnych dla rodziców klas niższych w związku z okresowymi spotkaniami. Najlepiej uwzględnić to w planie rocznym. Celowe jest, by pogadankę taką prowadziło dwóch prelegentów: lekarz i pe-gagog, np. nauczyciel nauczania początkowego lub nauczyciel kultury ficzycznej. Najważniejsze tematy do omówienia to: postawa ciała, jej znaczenie dla zdrowia człowieka, profilaktyka i przeciw-dzałanie wadom postawy w systemie wszechstronnego oddziaływania na dziecko. Rodziców należy poinformować o częstości występowania wad, ich rodzajach, zagrożeniu, jakie stwarzają dla zdrowia dziecka; Nauczyć - "patrzeć" na dziecko pod kątem dostrzegania pewnych objawów, np. asymetrii budowy ciała. — organizować środowisko je otaczające, a więc prawidłowe wa runki (biurko lub stolik i krzesło) do pracy, zmienne pozycje pracy, aktywny wypoczynek itp. — kształtować nawyk prawidłowej postawy w czynnościach dnia codziennego. Proces uczenia rodziców jest tym skuteczniejszy, im praktyczniej przedstawi się powyższe problemy. Na przykład umiejętność ukierunkowanego "patrzenia" dobrze jest ukazywać na rozebranym do majteczek dziecku i przezroczach (wady), miejsce i pozycje pracy na dziecku siedzącym prawidłowo i nieprawidłowo. Jeżeli z jakichś względów zorganizowanie takich pogadanek na forum ogólnoszkol-nym nie jest możliwe, to należy je przeprowadzać dla jednej lub kilku połączonych klas. Mniejszą grupę stanowią rodzice dzieci z już stwierdzonymi wadami postawy, a więc tych, które uczęszczają na zajęcia gimnastyki korekcyjnej. W tych przypadkach kontakt z rodzicami zaczyna się już w momencie badania dziecka. Optymalnym rozwiązaniem jest, gdy takie badanie przeprowadza lekarz w obecności i współudziale nauczyciela prowadzącego gimnastykę korekcyjną. W większości przypadków, ze względu na brak lekarzy, nie zawsze się to udaje. Dzieci kwalifikowane są bowiem na podstawie badań bilansowych lub przesiewowych. Wtedy przejmuje tę rolę prowadzący zajęcia korekcyjne, skupiając się naturalnie na instruktażu indywidualnym dotyczącym wskazań, przeciwskazań i ćwiczeń indywidualnych, ze 226 15* 227 szczególną uwagą traktując nauczanie dziecka i rodzica umiejętność dokonywania korekcji lokalnych i globalnych, a wiec reedukacji posturalnej. Jeżeli nauczyciel nie ma możliwości objęcia tą formą korekc wszystkich dzieci, powinien stosować ją w przypadkach najtrudnie szych. Innymi formami współpracy z rodzicami są zajęcia otwarte i ii struktażowe grupowe dla dzieci z jednakowymi wadami. Zajęcia otwarte powinny się odbywać na zwykłych zajęciac korektywy jeden raz w miesiącu w ustalonym na cały rok (h okres) dniu miesiąca, np. w ostatni czwartek każdego miesiąca. . Rodzice w pantoflach sportowych lub domowych oraz matk w spodniach nie tylko obserwują zajęcia, lecz także w nich uczest niczą jako pomocnicy, sędziowie, asekurujący lub oporujący w ćwiczeniach z oporem, pomagający poprawnie dokonywać kc rekcji lokalnych itp. Czynny charakter udziału rodziców w zajęciach nie tylko w wie szym stopniu ich emocjonalnie angażuje, lecz także lepiej uczy rozumieć i wykonywać ćwiczenia, co jest niezbędne np. w kontrolowaniu ćwiczeń domowych własnego dziecka. Na zajęciach otwartych reali-j żuje się różne tematy, takie jak: — metody kształtowania nawyku prawidłowej postawy (pokaz wanie najczęstszych błędów), — instruktaż codziennych ćwiczeń domowych, — kształtowanie wytrzymałości posturalnej (np. w systemie ningu stacyjnego, pokazywanie najczęstszych błędów), — sprawdziany, np. dotyczące sprawności ogólnej (którymś z przy jętych testów), wytrzymałości posturalnej itp., — ćwiczenia z rodzicami w warunkach domowych uwzględniając np. profilaktykę bólów krzyża, — ćwiczenia wypoczynku sobotnio-niedzielnego w terenie, — ćwiczenia wypoczynku letniego dla rodziców i dzieci jako prz gotowanie do wakacji letnich W planie pracy jednym z pierwszych zajęć otwartych powinno bj nauczenie rodziców metod kształtowania nawyku prawidłowej posta wy. Najlepiej, gdy można to wyprzedzić instruktażem indywidua nym, gdyż wtedy każde z rodziców jest już do tego tematu przygotc wane również pod kątem potrzeb własnego dziecka. System konsekwentnie realizowanych zajęć otwartych pozwala nie tylko na zaktywizowanie rodziców zarówno emocjonalne, jak i merytoryczne w celu uzyskania większej efektywności procesu korekcyjnego, lecz także oddziaływanie na samych rodziców poprzez podnoszenie ich własnej kultury fizycznej i zdrowotnej. Instruktaże grupowe stosuje się w przypadkach prowadzenia kilku zespołów ćwiczebnych, z których można wybrać wady jednorodne. Na przykład grupuje się rodziców dzieci z plecami okrągłymi w celu nauczenia ich ćwiczeń domowych stosowanych przy tej wadzie. W zajęciach prowadzonych przez nauczyciela dzieci te tworzą małe podgrupy jednorodne pod względem wady i można im dawać takie same ćwiczenia, np. w treningu stacyjnym lub jako zadania indywidualne. Prowadząc zajęcia otwarte nauczyciel może korzystać z opracowań zamieszczonych w podrozdziale Zajęcia indywidualne w domu. II.1. Zajęcia indywidualne w domu Zajęcia korekcyjne grupowe organizowane przez szkołę 2-3 razy w tygodniu są niewystarczające. W większości przypadków stanowią one za mały bodziec korygujący. Dlatego też zajęcia indywidualne w domu powinny być skrupulatnie, systematycznie wykonywane. W ciągu tygodnia można przecież ćwiczyć w domu pięć, sześć razy. Ćwiczenia domowe powinny stanowić podstawową formę oddziaływania korekcyjnego, zwłaszcza w przypadkach trudnych. Oczywiście uczestniczyć w tych zajęciach powinni również rodzice odpowiednio przygotowani na zajęciach instruktażowych, o których już była mowa. Do zajęć indywidualnych w domu musi być również przygotowane dziecko na zajęciach grupowych prowadzonych w szkole. Ćwiczyć powinno dziecko zdrowe, natomiast dziecku choremu, z gorączką, ze stanami zapalnymi itp., czasowo powinno się ograniczyć ćwiczenia. Dzień rozpoczęcia zajęć po chorobie dobrze jest ustalić z lekarzem. Ćwiczyć należy w obecności jednego z rodziców, który stara się korygować postawę dziecka, dba o bezpieczeństwo podczas ćwiczeń, np. na stole, taborecie, krześle, a kiedy trzeba, przyjmuje rolę współćwiczącego. Ćwiczenia należy wykonywać bar- 228 229 dzo dokładnie i bez pośpiechu, pamiętając o rytmicznym glebokir oddychaniu. Ćwiczyć można w przewietrzonym pokoju, w ogrodzie przy ciepłej bezwietrznej pogodzie, na balkonie, tarasie. Ćwiczenia wykonywa na kocu, czystej podłodze lub materacu. Należy ćwiczyć codziennie w godzinach popołudniowych lub wieczornych przed posiłkiem. ćwiczeń dzieci powinny przystąpić wypoczęte. Wskazane jest wyk( nywanie ćwiczeń dwa razy w ciągu dnia po 20 min. Oczywiście należy ćwiczyć w kostiumie i boso. Podstawowe w domu do ćwiczeń Do ćwiczeń wykorzystuje się sprzęt domowy, jak: twardy tapczan, stół, krzesło, taborety, lustro itp. Wskazane jest zamontowanie drą ka w drzwiach do zwisów. Do obowiązkowego wyposażenia należ; kocyk, laska (kij), piłka, woreczek z grochem, piaskiem lub solą kółko ringo, roller, a dla dzieci odpowiednio wzmocnionych ciężarki i ekspandor. pozycje wyjściowe 1. Leżenie przodem (na brzuchu) - we wszystkich ćwiczeniach wykonywanych w leżeniu przodem głowa powinna być lekko uniesiona, broda przyciągnięta do klatki piersiowej, twarz równoległa do podłoża (nie zadzierać głowy do góry). Dzieciom ze zwiększoną lordozą lędźwiową podczas ćwiczeń wykonywanych w leżeniu przodem należy pod brzuch podkładać Jasiek lub złożony kocyk. 3. Siad skuluy podparty - nogi zgięte w stawach biodrowych i kolanowych, stopy oparte o podłoże, ręce wsparte z tyłu na całych dłoniach i rozstawione na szerokość barków, głowa ustawiona prosto, tułów opada lekko do tyłu (jest to bardzo dobra pozycja do ćwiczeń wzmacniających mięśnie stóp). Ryć. 273. 4. Siad skrzyżny - nogi skrzyżowane w siadzie, głowa ustawiona prosto, plecy proste, ręce na kolanach (przy ćwiczeniach mięśni stóp wskazane jest przywarcie pleców do ściany, szafy, drzwi itp.). Przybory do ćwiczeń: woreczki z grochem lub piaskiem, piłki różnej wielkości, szarfy, laski, skakanki, kółka ringo, kocyki oraz drobne przybory, jak: patyki, guziki, szpulki, kulki papieru itp. Przykłady ćwiczeń Ćwiczenia stóp 1. W siadzie na krzesełku lub taborecie - stawianie na zmianę jednej i drugiej stopy na palcach z wysokim unoszeniem pięty. Ryć. 271. 2. Leżenie tyłem (na plecach) - nogi zgięte w stawach biodrowych i kolanowych, stopy oparte o podłoże, brzuch wciągnięty, a odcinek lędźwiowy kręgosłupa przywarty do podłoża. Ryć. 274. Ryć. 272. 2. W siadzie lub staniu, stopy ustawione blisko siebie - prodkur-czanie i prostowanie palców stóp, wewnętrzne krawędzie stóp unoszą się. 230 231 3. Chód gąsienicą - przesuwanie się do przodu z silnym podkurczaniem i prostowaniem palców stóp. 6. Siad prosty - dziecko na zmianę "drapie" jedną stopę palcami stopy drugiej. Ryć. 278. 7. Przysiad z wysokim unoszeniem pięt, ręce wsparte o ścianę lub podane rodzicowi. Ryć. 275. 4. Siad na brzegu krzesła z odchylonym tułowiem ku tyłowi i wyprostowanymi kolanami - szybkie naprzemienne uderzanie palcami stóp o podłogę - Fontanna. Ryć. 279- Ryć. 276. 5. Chód we wspięciu krzyżując stopy jedna przed drugą. 8. W staniu, siadzie skulnym podpartym - chwytanie palcami stopy woreczka i podnoszenie w górę. 9. Chód w różnych kierunkach trzymając woreczki palcami stóp. Każda stopa trzyma jeden woreczek. 8. Ryć. 277. Ryć. 280. 232 233 10. W staniu chwytanie woreczka palcami stopy z ziemi i przekazywanie do rąk z przodu lub z tyłu. 13. Leżenie tyłem, palce obu stóp trzymają po jednym woreczku. Jazda na rowerze, mijają się kolana, a stopy mocno pedałują. Ryć. 285. 14. W staniu zakładanie na krzesełko i zdejmowanie woreczka palcami jednej i drugiej stopy. Ryć. 281. Ryć. 282. 11. W staniu chwyt woreczka palcami stopy i rzut do określonego celu, np. do pudełka. Ryć. 286. Ryć. 283. 12. Leżenie tyiem, nogi zgięte, kolana rozchylone szeroko, palce jednej stopy trzymają woreczek. Przekazywanie woreczka drugiej stopie (woreczek podaje noga - nodze). 15. Siad skulny podparty lub siad na krzesełku. Toczenie piłeczki dolną powierzchnią stopy w przód i do siebie, na zmianę, prawą i lewą nogą (ryć. 287). 16. Pozycja wyjściowa, jak wyżej - obie stopy jednocześnie prze taczają piłeczkę w przód i do siebie (ryć. 288). 15. Ryć. 287. Ryć. 288. Ryć. 284. 234 235 17. Siad skutny podparty lub leżenie tyłem. Kolana rozchylone zewnątrz, stopy obejmują pitkę i całymi podeszwami przylegają dc wypukłej powierzchni piłki. Obracanie piłki stopami. 20. W siadzie na krzesełku, w siadzie skulnym podpartym lub w staniu - zbieranie palcami stóp rozciągniętej szarfy (fastrygowa-nie, szycie). Ćwiczenie można wykonać oddzielnie jedną nogą i drugą, i obunóż jednocześnie. Ryć. 289. Ryć. 292. 18. Leżenie tyłem. Objąć piłkę stopami i przenieść ją za głowę podać rodzicowi, a następnie przenieść nogi w przód i postawi skulnie. 21. Leżenie tyłem, palce stóp trzymają końce szarfy. Naśladowanie jazdy na rowerze, trzymana szarfa imituje łańcuch rowerowy. Ryć. 293. 22. Chód na piętach w różnych kierunkach, końce szarfy trzymać palcami stóp. Ryć. 290. 19. W siadzie na krzesełku, w siadzie skulnym podpartym lub w staniu - chwytanie szarfy palcami stopy, na zmianę, jednej i drugiej nogi, podnoszenie w górę i potrząsanie szarfą. Ryć. 294. 23. W siadzie skulnym podpartym lub w staniu chwytać palcami stopy i podnosić kulkę papieru, ołówek, patyk, kasztan, guzik, ska-kankę, kółko ringo itp. Ryć. 291. Ryć. 295. 236 237 24. Zawieszanie i zdejmowanie chusteczki, szarfy, skarpetki z lii zawieszonej pomiędzy dwoma krzesełkami. 27. Rysowanie na kartce ołówkiem włożonym miedzy palce stóp, kresek, liter, cyfr itp. Ryć. 299. Ryć. 296. 28. W staniu lub w siadzie chwytanie palcami stóp całego pudełka od zapałek lub jego części. 25. W siadzie skulnym podpartym na podłodze lub w siadzie krzesełku chwycić podeszwowa częścią stopy leżącą szpulkę, plastykową butelkę i ustawić pionowo. Ryć. 297. Ryć. 300. 26. W siadzie lub staniu zbieranie palcami stóp kocyka, chustce ki, a nawet skarpetki tak długo, aż cały przybór zostanie "połknij ty". W czasie ćwiczenia nie odrywać pięt od podłogi. 29. W siadzie - laska ustawiona pionowo miedzy rozchylonymi kolanami, trzymana oburącz - wspinanie się po lasce palcami stóp w górę i schodzenie w dół. Ryć. 301. Ryć. 298. 238 239 30. Stojąc na brzegu taboretu zgiąć palce stóp przyciskając je do krawędzi stołka i wytrzymać kilka sekund (rodzic zapewnia bezpieczeństwo). 11.2. Zestaw ćwiczeń przeciw plecom okrągłym (Hiperkifoza piersiowa) Sprzęt i przybory: laska, koc, duża piłka, stół, taboret lub krzesło. 1. W marszu na palcach unoszenie laski przodem w górę aż na plecy na wysokość łopatek i z powrotem. Kiedy laska wędruje za plecy, należy wykonać wdech, kiedy laska wraca do przodu - wy dech. 2. Z laską trzymaną na głowie (ręce w świecznik) palce stóp idą "gąsienicą" lub we wspięciu. 1. Ryć. 302. 31. W siadzie na taborecie, krześle odbijanie piłki podeszwami stóp od podłogi. Ryć. 305. 3. W klęku podpartym dłonie przyciskają końce laski, głęboki wdech nosem, przejście do "ukłonu japońskiego" - powolny wydech ustami. Ryć. 303. 32. W leżeniu tyłem chwyt woreczka palcami stopy i rzut w tył za siebie raz lewą, raz prawą stopą. Ryć. 304. Ryć. 306. 4. W leżeniu tyłem na zrolowanym kocu lub poduszce grubości 3-5 cm pod szczytem kifozy (uwypuklenia), ręce proste z laską za 240 241 głową - wznos nóg i naśladowanie wskazówki ściennego zegara (wahadłowe ruchy nóg). Ażeby nie hamować oddechu, ćwiczący może naśladować głosem chodzący zegar: tik... lak... tik... 5. W leżeniu przodem, laska pod czołem trzymana za końce obu rącz -- uniesienie głowy i tułowia do skłonu w tył i powrót do leżenia. Stopy złączone i lekko uniesione w górę z obciągniętymi palcami. Wytrzymując dłużej skłon w tył pamiętać o ddychaniu. 6. W klęku podpartym naprzemianstronne wymachy nogi w tył (palce stopy obciągnięte) i ręki w przód. 7. W siadzie prostym rozkrocznym stopy pod szafą lub przyciska ne do podłogi przez rodzica, ręce z laską w górze - skręty tułowia w lewo i w prawo. Po kilku skrętach wzniesienie laski w górę - wdech, skłon w przód - wydech. 11. W leżeniu przodem z piłką w górze - wykonać obrót i wstać bez dotknięcia rękami i piłką podłogi. Obroty należy ćwiczyć przez prawe i lewe ramię, 12. W staniu rozkrocznym opad tułowia w przód ze wsparciem rąk na biodrach rodzica stojącego przodem w rozkroku (lub tabore cie, krześle) i uwypuklanie klatki piersiowej przez pogłębianie opadu (ryć. 309). 11. Ryć. 307. Ryć. 309. 8. W leżeniu przodem na stole i kocu pod miednicą, ręce trzymają krawędź stołu z przodu (rodzic pomaga) - unoszenie nóg do poziomu z piłką ułożoną między stopami. 13. W siadzie skrzyżnym ręce na kolanach, dłoń rodzica na głowie dziecka - wypychanie dłoni jak najwyżej (mocowanie się głowy z dłonią). Ryć. 308. 9. W leżeniu tyłem, piłka ułożona pomiędzy łopatkami - unosze nie bioder w górę i utrzymanie równowagi. 10. W siadzie na krześle toczenie piłki podeszwami stóp po podło dze od jednej stopy do drugiej. Ryć. 310. 14. Poprawa postawy przed lustrem lub z pomocą rodzica i wykonanie kilku kroków w postawie skorygowanej. 242 243 11.3. Zestaw ćwiczeń przeciw nadmiernemu wygięciu kręgosłupa w odcinku lędźwiowym (plecy wklęsłe) S prze l t przybory: krążek, koc, książka, stół, taboret. 1. Chód we wspięciu na palcach z krążkiem na głowie podtrzymy wanym rękami, łokcie skierowane w bok. 2. W siadzie rozkrocznym uniesienie krążka w górę i przeniesienie nóg do siadu skrzyżnego - wdech, skłon w przód i powrót nóg do rozkroku - wydech. 3. W siadzie skulnym podpartym, palce stóp na krążku - odsu wanie i przysuwanie krążka w przód i w tył oraz okrężne ruchy krążkiem w lewo i prawo. Ryć. 312. 9. W leżeniu tyłem z ustalonymi, wyciągniętymi ramionami (włożone pod szafę lub przytrzymuje rodzic), nogi zgięte w stawach biodrowych i kolanowych, krążek między stopami - przechylanie nóg w lewo i w prawo z dotknięciem podłogi. Ryć. 311. 4. W rozkroku przesuwanie krążka po podłodze zataczając kółka miedzy stopami (pisanie ósemki). 5. W klęku podpartym dłonie skierowane do siebie - zginanie ramion w łokciach i dotykanie brodą krążka (przy prostowaniu ramion - wdech, przy uginaniu - wydech). 6. W leżeniu lylem ręce wyprostowane za głową, krążek miedzy stopami - przejście do leżenia przewrotnego (przeniesienie nóg za głowę, oddanie krążka rodzicowi i powrót nóg do leżenia). W dru giej części ćwiczenia nogi wracają po krążek. 7. W siadzie, krążek miedzy stopami, podeszwy przylegają do krążka - podawanie krążka stopami do rąk i zabieranie. 8. W leżeniu przodem na taborecie, stole - koc zabezpiecza miednicę, nogi przytrzymywane przez rodzica - powolny skłon tułowia w dół - wydech i unoszenie tułowia do poziomu, ramiona w bok - wdech. Ryć. 313. 10. Poprawny chód w przód i dotykanie na zmianę prawym i le wym kolanem krążka wzniesionego na linii bioder. 11. Krążek z tyłu - bieg w miejscu i uderzanie palcami stóp o krążek. 12. W siadzie podpartym układanie palcami stóp na krążku przy gotowanych kuleczek z papieru (piec prawą i pięć lewą nogą). 13. W siadzie skrzyżnym krążek z kulkami trzymany oburącz przed twarzą na linii brody - wdech i zdmuchiwanie kulek papieru 10. 244 245 (rodzic zwraca uwagę na poprawny siad dziecka i głęboki wdech nosem). Ryć. 314. wypychanie 14. W staniu tyłem do ściany z książką na głowie książki w górę. Ryć. 315. 3. W siadzie na taborecie unoszenie szarfy (ręcznika) oburącz w górę, skłon w przód z jednoczesnym wyprostem nóg (dotknąć szarfą jak najdalej), a następnie wyprosi i ugięcie nóg w kolanach. 4. W siadzie prostym podpartym szarfa ułożona w kółeczko z bo ku na linii kolan - przenoszenie nóg prostych w kolanach przez kółko z jednej strony na drugą. 5. W leżeniu przodem broda przyciśnięta do piersi lub przytrzy muje woreczek, nogi złączone z obciągniętymi palcami, wzrok skie rowany na podłogę - unoszenie rąk z szarfą w górę z wytrzyma niem (głośno liczyć, np. do pięciu) i powrót do leżenia. 6. W leżeniu tyłem o zgiętych nogach w kolanach szarfa trzymana oburącz za głową. Uniesienie nóg i rąk z szarfą w górę do ich spotkania i powrót do pozycji wyjściowej. 7. W siadzie skrzyżnym szarfa trzymana jedną ręką zwisa przed twarzą dziecka - głęboki wdech i wydech z dmuchnięciem na szar fę, ażeby się poruszyła. Szarfę należy trzymać lewą i prawą ręką na zmianę. Może trzymać ją również rodzic zbliżając lub oddalając szarfę od twarzy dziecka. 8. W leżeniu przodem na stole ręce trzymają krawędzie lub są przytrzymywane przez rodziców - unoszenie nóg do poziomu. Pal ce stóp obciągnięte, koc podłożony pod brzuch. Przy powtarzaniu ćwiczenia na innych zajęciach można obciążyć nogi (włożyć piłkę między stopy lub woreczek). 3. 15. Poprawa postawy (omówienie ćwiczeń w zajęciach poprzednich). 11.4. Zestaw ćwiczeń przeciw bocznemu skrzywieniu kręgosłupa Sprzęt i przybory: szarfa, koc, piłeczka pingpongowa, kółko ringo, taboret, stół, lustro. 1. Kiłka kroków marszu w wysokim wspięciu na palcach, kilka kroków swobodnego chodu. 2. W siadzie skrzyżnym ręce na kolanach najlepiej z oparciem pleców, np. o ścianę - wznos, ramiona przodem w górę - wdech, powrót ramion na kolana - powolny wydech. Ryć. 316. 9. W siadzie ugiętym stopy pod szafą lub trzymane przez rodzica, ręce wzdłuż tułowia - powolny opad tułowia do leżenia tyłem 246 247 i powrót do siadu. Następnie zajęcia należy utrudnić przez ułożenie rąk na karku. Ryć. 317. 10. W siadzie skulnym z oparciem o ścianę, szafę - zbieranie szarfy palcami stóp. 11. W leżeniu przodem ręce pod brodą - naprzemian unoszenie prostych nóg w górę. 12. W leżeniu tyłem ręce wyciągnięte za głową, dłonie przywarte do podłogi przyciskane przez rodzica, nogi ugięte w stawach biodro wych i kolanowych, złożona szarfa między kolanami - przechylanie nóg w prawo i w lewo z dotknięciem podłogi. 13. W staniu lub klęku przy stole broda na wysokości powierzch ni stołu - wdmuchiwanie piłeczki pingpongowej do pudełka. 11.5. Elementy korekcji w rekreacji rodzinnej sobotnio-niedzielnej i w wypoczynku urlopowym Żyjemy w czasach postępu technicznego, który jest widoczny w każdej dziedzinie. Zdobycze techniki ułatwiają nam życie, ale często ograniczają naszą działalność ruchową. Siedzimy za kierownicą, za biurkiem, siedzimy przed telewizorem. Ten sedenteryjny tryb życia odbija się na naszym zdrowiu. Warto więc pomyśleć, w jaki sposób można się tej sytuacji przeciwstawić. Tak wiele mówi się 0 organizowaniu czynnego wypoczynku, o tzw. rekreacji. Oczywiście w naszym przypadku chodzi o zagospodarowanie czasu w wolne dni od pracy, o racjonalne zorganizowanie czynnego wypoczynku dla całej rodziny. Stosując ruch na powietrzu i słońcu, w wodzie i na śniegu hartujemy organizm, czynimy go bardziej odpornym, a i nasz system nerwowy w takich warunkach szybciej regenerujemy. Szcze gólnie ważny jest to problem dla rodzin, w których są dzieci z od chyleniami w budowie i postawie ciała. Przebywając w terenie wiele jest okazji do organizowania różnorodnych form ruchu, a w tym również i ruchu o charakterze korekcyjnym. Przykłady 1. Wycieczka rowerowa - zwrócić uwagę na wysokość siodełka 1 odpowiednie ustawienie kierownicy, która zabezpiecza proste trzy manie. Ryć. 318. 14. W siadzie skrzyżnym, kółko ringo lub woreczek na głowie, wypychanie kółka w górę z głębokim wdechem, powrót do swobod nego stadu - wydech. 15. Poprawa postawy przed lustrem lub z pomocą rodzica w usta wianiu przodem, bokiem zwracając uwagę na ustawienie głowy, bar ków, talii, kolan, stóp, brzucha i łopatek. Ryć. 319. 2. Biegi na krótkich dystansach - wyrabiają wytrzymałość, która jest bardzo potrzebna w porządnej korektywie. 248 249 3. Rzuty piłką (najlepiej oburącz) na odległość do celu w różnych pozycjach wyjściowych oraz zebranymi w lesie szyszkami, kamieniami itp. 5. Zwisy na gałęzi drzewa - dodatkowe ruchy nóg w zwisie, huśtanie, zeskok podmykiem na miękkie podłoże, podciąganie się na rękach itp. O Ryć. 320. Ryć. 322. 4. Ćwiczenia równoważne - przejście po zwalonym pniu drzewa w lesie, po kładce, po barierce itp. 6. Czworakowanie, pełzanie, ćwiczenia w podporach przodem, tyłem na trawie, przetaczanie ciała w siadach, w leżeniu. Ryć. 323. Ryć. 321. 250 251 7. Wykonywanie ćwiczeń kształtujących, które wyrabiają obszer-ność ruchu w stawach, wzmacniają mięśnie grzbietu, brzucha, klatki piersiowej - tych ćwiczeń, które wymagają na danym etapie w postępowaniu korekcyjnym wzmocnienia. 10. Ćwiczenia stóp: chodzenie po piasku boso, chwytanie palcami kamyków, patyczków, żołędzi, szyszek itp. Ryć. 324. Ryć. 326. Sporty zimowe: 11. a) saneczkarstwo - zjazdy z przestrzeganiem prawidłowego siadu na sankach, zjazd w leżeniu przodem "na śledzia". 8. Gry rekreacyjne: kometka, ringo itp. 9. Ćwiczenia w wodzie: — ćwiczenia oddechowe, — ćwiczenia w poślizgach, — pływanie prymitywne, najlepiej na grzbiecie. Ryć. 327. b) łyżwiarstwo, narciarstwo - są to sporty o wszechstronnym znaczeniu, wyrabiają wytrzymałość i ogólną kondycję. Ryć. 325. Ryć. 328. 252 253 n. WSPÓŁPRACA NAUCZYCIELA KLAS NIŻSZYCH Z LEKARZEM I PIELĘGNIARKĄ SZKOLNĄ ORAZ NAUCZYCIELEM KULTURY FIZYCZNEJ Obowiązującym dokumentem stanowiącym podstawę współpracy między pracownikami służby zdrowia na terenie szkoły a nauczycielem klas niższych (także nauczycielem kultury fizycznej) jest przedstawione Zarządzenie MOiW. Formułuje ono funkcje (założone) i obowiązki lekarza w zakresie szkolnej korektywy następująco: "3. Kwalifikacji dzieci i młodzieży do gimnastyki korekcyjno--kompensacyjnej dokonuje lekarz sprawujący opiekę nad uczniami danej szkoły, a w przypadkach szczególnych - lekarz specjalista 10. Przed rozpoczęciem gimnastyki kompensacyjno-korekcyj- nej, prowadzący zjecia powinien otrzymać od lekarza sprawujące go opiekę nad dzieckiem szczegółową pisemną informację o ro dzaju i stopniu stwierdzonych zaburzeń, przeciwwskazaniach do tyczących niektórych ćwiczeń lub zajęć i innych zaleceniach lekar skich. 11. Prowadzący zajęcia oraz lekarz sprawujący opiekę nad ucznia mi powinni ściśle ze sobą współpracować w zakresie wymiany spo strzeżeń na temat form i wyników pracy, udzielania instruktażu ćwiczącym i rodzicom oraz prowadzenia dokumentacji. Ścisła współ praca z rodzicami ma na celu wyeliminowanie wszelkich czynni ków, które mogą pogłębiać i utrwalać istniejące zburzenia oraz za pewnienie dziecku odpowiednich warunków nauki, pracy i wypo czynku. 12. W przypadku pogłębiania się zaburzeń statyki ciała lub zau ważenia niekorzystnych objawów związanych z udziałem ucznia w zajęciach, prowadzący je i lekarz powinni skierować dziecko do odpowiedniej placówki służby zdrowia. Lekarz sprawujący opiekę nad dzieckiem w szkole kieruje się również wytycznymi Instytutu Matki i Dziecka dotyczącymi organizacji i metodyki badań przesiewowych oraz powszechnych profilaktycznych badań lekarskich (dawne bilanse zdrowia) dzieci w określonej kategorii wieku, a także wydawnictwami. Współpraca między nauczycielem i lekarzem powinna mieć różnorodne formy: — hospitowanie zajęć kultury fizycznej oraz zajęć gimnastyki kompensacyjne-korekcyjnej przez lekarza, — uczestnictwo nauczyciela w badaniu jego wychowanków przez lekarza, zwłaszcza trudniejszych przypadków z zespołu klasowego, — wspólnie prowadzone pogadanki i instruktaże dla wszystkich rodziców dzieci klas niższych w dziedzinie profilaktyki wad postawy i ich korekcji, — wspólnie prowadzone pogadanki na temat reżimu życia dziec ka z wadą postawy dla rodziców dzieci uczęszczających na korekty- wę1, — wspólne wystąpienia na posiedzeniu Rady Pedagogicznej (kwiecień) informujące o stanie zdrowia dzieci oraz postępowaniu korekcyjno-leczniczym. Form tej współpracy można by wymienić wiele, jednakże znaczna część z nich - nawet z wymienionych uprzednio - nie jest realizowana. Przyczyną jest brak lekarzy i mała - w stosunku do potrzeb - liczba ich godzin pracy przewidziana formalnie w szkole. Stała współpraca z higienistką szkolną, na której barkach spoczywa właściwie codzienna opieka zdrowotna nad dziećmi, jest również dla spraw korektywy bardzo istotna. Higienistka lub pielęgniarka szkolna przeprowadza badania przesiewowe zgodnie z wytycznymi Instytutu Matki i Dziecka, posiada dokumentację o aktualnym stanie zdrowia dziecka, dopilnowuje dokonania jego kontroli lekarskich, również specjalistycznych. Ma także obowiązek wraz z nauczycielem doboru właściwych ławek (stolików), od czego zależy postawa dziecka w ciągu kilku godzin pracy w szkole. Efekty pracy korekcyjnej zależą wiec w dużej mierze od spójnego i konsekwentnego systemu działania realizowanego przez nauczyciela, lekarza i pielęgniarkę lub higienistkę szkolną, samego dziecka oraz jego rodziców. 1 Pomocne w realizacji tych zadań są filmy oświalowe z zakresu korektywy (patrz s. 264). Por. także: B. Woynarowska, M. Pułtorak, A. Wojciechowska. I. Rumiancew, M. Kozłowska: Metodyka pracy środowiskowej pielęgniarki (higienistki szkolnej) vi1 szkole podstawowej i ponadpodstawowej. Warszawa 1992. Instytut Matki i Dziecka. 254 255 Współpraca nauczyciela klas początkowych z nauczycielem kultury fizycznej dotyczy wspólnego użytkowania miejsca zajęć i jego wyposażenia, a więc i wspólnych o nie starań. Wskazane jest, by obok sali gimnastycznej lub we współpracy z lekarzem w gabinecie lekarskim urządzić kącik diagnostyczno-kontrolny dla potrzeb kore-ktywy. Poza siatką (oczka do 5-10 cm) narysowaną na ścianie i ułatwiającą uproszczone oględziny ortopedyczne postawy, dobrze jest skompletować wspólnie zestaw pomocy audiowizualnych potrzebnych w pracy pedagogicznej z rodzicami i dziećmi dotyczących pobudzenia ich aktywnego uczestnictwa w procesie korekcji. Nauczyciel kultury fizycznej z racji swego sprofilowanego w tym kierun^ ku przygotowania zawodowego powinien w tej współpracy spełniać rolę wiodącą. 75. DOKUMENTACJA PRACY Właściwe prowadzenie zajęć gimnastyki korekcyjnej gwarantuje w dużej mierze przemyślana i dobrze przygotowana dokumentacja. Stanowić ją powinny: 1) Dziennik zajęć prowadzony według ogólnych zasad dzienników zajęć pozalekcyjnych, w których powinny znaleźć się: — wykaz uczestników z dokładnym opisem rozpoznanej wady i ogólnymi badaniami - wzrost, ciężar ciała, — dane o dziecku (klasa, data urodzenia, zawód i miejsce pracy rodziców), — uwidoczniona frekwencja uczestników, — zapisy odbytych lekcji, — rozkład materiału. 2) Skierowania lekarza szkolnego i lekarza ortopedy. 3) Rejestr rozmów, porad i instrukcji dla rodziców. 4) Ogólny plan pracy i czynności instruktora. 5) Podział godzin i zajęć gimnastyki korekcyjnej. Przykładowy zakres czynności dla prowadzącego gimnastykę korekcyjną. 1) Organizowanie zajęć gimnastyki korekcyjnej. 2) Szczegółowe zapoznanie się z rodzajami wad postawy dzieci. 3) Podział grup ćwiczebnych w zależności od: a) wieku, b) rodzaju wady, c) płci. 4) Opracowanie planów pracy na poszczególne okresy. 5) Opracowanie szczegółowych konspektów jednostek zajęć. 6) Prowadzenie dziennika zajęć z listą obecności dzieci. 7) Prowadzenie na bieżąco obowiązującej dokumentacji. 8) Opracowanie wskazań domowych oraz ćwiczeń uzupełniających wykonywanych w domu. 9) Przygotowanie przyrządów do ćwiczeń i pomocy ćwiczebnych (woreczki, laski, piłki itp.). 10) Stała obserwacja ćwiczących i konsultacja z lekarzem szkol nym, nauczycielem kultury fizycznej, rodzicami. 17 - Gimnastyka... 257 11) Organizowanie prelekcji i zajęć otwartych dla rodziców, nau czycieli i młodzieży szkolnej z zakresu profilaktyki wad postawy - wskazania, przeciwwskazania. 12) Zaznajamianie się z aktualnymi nowościami z zakresu gimna styki korekcyjnej - doskonalenie i samokształcenie. 13) Zapewnienie warunków bhp w miejscu pracy. 14) Wykrywanie wad postawy u dzieci. Przykładowy plan pracy - rozkład materiału w ujęciu problemowym 1) Uświadomienie dziecku jego defektu i konsekwencji - wyeli minowanie ewentualnych kompleksów psychicznych i fizycznych spowodowanych uczestnictwem w zajęciach korekcyjnych - poga danki indywidualne i zespołowe. 2) Uświadomienie rodzicom przyczyn i skutków wad postawy oraz wskazania i przeciwwskazania w formie pogadanek indywidual nych i zespołowych. 3) Ćwiczenia ogólnorozwojowe mające na celu harmonijny rozwój fizyczny oraz wzmożenie jego wydolności i sprawności fizyczno-ru- chowej. 4) Nauka umiejętności skorygowania wady przez przyswojenie korekcji lokalnych, a następnie globalnych, rozciągnięcie grup mięśni przykurczonych i wzmocnienie osłabionych. 5} Ćwiczenia specjalne hamujące określoną wadę postawy. 6) Kształtowanie odruchu prawidłowej postawy. 7) Wyrabianie wytrwałości posturalnej, tj. zdolności do długo trwałego utrzymywania skorygowanej postawy poprzez ćwiczenia elongacyjno-wyprostne. 8) Utrwalenie nawyku prawidłowej postawy w najrozmaitszych warunkach zbliżonych do życia codziennego automatycznie, tj. bez udziału ciągłej kontroli świadomości. 9) Ćwiczenia oddechowe: — nauka prawidłowego oddychania w czasie wykonywania ćwiczeń, — zwiększenie pojemności życiowej płuc oraz wydolności i sprawności narządu oddychania, -• zwiększenie wentylacji płuc, 10) Kontrolna ocena postawy ciała. 11) Opracowanie przykładowych zestawów ćwiczeń domowych przeciw poszczególnym wadom. 12) Współpraca 7. lekarzem szkolnym, higienistką, nauczycielem kultury fizycznej, rodzicami oraz opiekunami. 13) Higiena dnia ucznia - wskazania, przeciwwskazania. 14) Zajęcia otwarte dla rodziców. Prowadzący zajęcia powinien również opracować rozkład meteriału dotyczący treści, zakresu i rodzaju ćwiczeń. Dla ułatwienia i orientacji podajemy gotowe opracowanie. 258 U. PRZYKŁADOWY ROZKŁAD MATERIAŁU DO ZAJĘĆ GIMNASTYKI KOREKCYJNEJ Grupa dzieci 7--8-letnich A. Gry i zabawy ruchowe I. Zabawy orientacyjne-po rzadko we. Chód i bieg w różnych kierunkach z omijaniem przyborów i wymijaniem współćwiczących. Zatrzymywanie się na polecenie i sygnały w celu przyjęcia i poprawienia postawy. W czasie zabaw można stosować również ćwiczenia stóp jako element wypoczynkowy. Doskonalenie ustawień: parami, w kole, w rzędzie, w szeregu, w rozsypce. Zabawy: Samochody, Samoloty, Poznaj swój kolor. Dobierz sobie parę, Myszki w pulapce. Czaty, Berek stójka itp. II, Zabawy z elementem czworakowania - stosowane w celu wzmo cnienia mięśni odcinka lędźwiowego kręgosłupa oraz pasa barkowe go. Chód i bieg na czworakach w rozsypce, w różnych kierunkach, w określonym kierunku, za przyborem, 2 przechodzeniem pod prze szkodą, na podwyższeniu itp. Zabawy: Praca mrówek, Wyścigi piesków. Kulawy lis. Krety, Raki idą tyłem, Jaszczurka, Kolorowe bramki. Zające itp. B. Ćwiczenia gimnastyczne - prowadzone metodą naśla dowczą, zadaniową i ścisłą. I. Ćwiczenia ogólnorozwojowe i specjalne. 1) Ćwiczenia szyi i głowy: skłony, skręty, krążenia głowy w sia dzie skrzyżnym. kleeznym, leżeniu przodem. Przykłady: chorągiewka na wietrze, tak..tak..nie..nie... dzwon, zegar, ćwiczenia z woreczkiem, z szarfą, z krążkiem położonym na gfowie, włożonym pod brodę i trzymanym mocno. 2) Ćwiczenia wzmacniające mięśnie obręczy barkowej. Różne for my czworakowania, pozycje "Klappd", ćwiczenia ramion, z przybo- l rem i bez przyboru - skurcze, rzuty, wznosy, krążenia, pełzanie, poślizgi na kocach w siadach, tężeniu przodem i tyłem, podciąganie się na ławce w leżeniu przodem i tyłem (ustawionej na podłożu i zaczepionej skośnie), półzwisy i krótkotrwałe zwisy (zielona żabka, huśtawka, krzesełko), ćwiczenia siłowe ze współćwiczącym z użyciem l kg piłek lekarskich. 3) Ćwiczenia wzmacniające mięśnie grzbietu i klatki piersiowej. a) w siadzie skrzyżnym, kleeznym - skłony i opady tułowia w przód bez przyboru i z przyborem (laska, piłka, krążek, wore czek), b) w leżeniu przodem skłony tułowia w tył z zastosowaniem pracy statycznej i dynamicznej, toczenie woreczka, piłki z ręki do ręki, rzuty i chwyty woreczka, ćwiczenia siłowe, przesuwanie i tocze nie piłek lekarskich do wspólćwiczących, na kocach ciąganie przez współćwiczących za pomocą lasek, obręczy, szarf itp. 4) Ćwiczenia wzmacniające mięśnie brzucha. Różne formy czworak owa ni a, ruchy nóg w leżeniu tyłem, podnoszenie palcami stóp przyborów i rzuty nimi (woreczek, piłka) w siadzie, w leżeniu tyłem itp. 5) Ćwiczenia wzmacniające mięśnie pośladkowe. W leżeniu przodem napinanie i rozluźnianie mięśni pośladkowych (ryba bije ogonem o piasek), unoszenie nóg prostych tuż nad podłoże, w leżeniu na ławce po kolce biodrowe przednie unoszenie nóg do poziomu, nożycowe ruchy nóg w tym położeniu, podnoszenie piłek lekarskich włożonych między stopy. 6) Ćwiczenia stóp. Chód na palcach, chód z podkurczonymi palcami stóp, chód skrzyż-ny na palcach po narysowanej linii, skakance, chód gąsienicą, chwytanie palcami stóp różnych przedmiotów i rzuty nimi do określonego celu, zbieranie palcami stóp szarfy, koca itp. II. Ćwiczenia kształtujące odruch. Nawyk prawidłowej postawy. Ćwiczenia ogólne i specjalne z przyborem i bez, stosowane w siadach, staniu, chodzie. Poprawa postawy przez prowadzącego, współćwiczącego, z pomocą testu ściennego, lustra. Wykorzystanie momentów wypoczynkowych w czasie ćwiczeń dla poprawienia postawy. 260 261 III. Ćwiczenia wyprostne. Mogą być stosowane - w siadach, leżeniu przodem, tyłem z dodatkowymi ruchami rąk, ze współćwiczącym, w podciąganiu się na ławce, w krótkotrwałych zwisach na drabince. IV. Ćwiczenia oddechowe. W staniu, chodzie, siadach, leżeniu przodem i tyłem jako ćwiczenia wolne, czynno-dynamiczne ze współpracą ramion oraz przyborami (piórka, kulki waty i papieru, styropian, piłeczki pinpongowe itp.)- V. Ćwiczenia antygrawitacyjne. Celem ich jest mobilizacja mięśni krótkich kręgosłupa. W ćwiczeniach stosujemy: — chody we wspięciu z odpowiednim obciążeniem na głowie, — w siadach napinanie mięśni z równoczesnym wypychaniem cię żaru głową ku górze, — w różnych pozycjach ćwiczenia szyi i karku również z obciąże niem. Najlepszym przyborem do ww. ćwiczeń są woreczki o różnym ciężarze oraz kółka ringo. Przykładowe zapisy odbytych zajęć (jednostek lekcyjnych) 1) Nauka przyjmowania prawidłowych pozycji wyjściowych do ćwiczeń. 2) Wzmacnianie mięśni grzbietu. 3) Rozciąganie mięśni klatki piersiowej. 4) Wyrabianie obszerności ruchu w stawach barkowych. 5) Różne formy czworakowania w celu regulowania odcinka lędź wiowego kręgosłupa. 6) Ćwiczenia siłowe wzmacniające mięśnie obręczy barkowej. 7) Zastosowanie poślizgów w leżeniu przodem jako ćwiczenie roz ciągające i wyprostne. 8) Ćwiczenia z zastosowaniem różnych form rzutu jako ćwiczenia wyrabiające obszerność ruchu w stawach barkowych oraz zręczność. Bibliografia E. Bartkowiak: 21) lekcji pływania. Warszawa 1977, ZGZSZS. W. Gniewkowski: O metodach wychowania fizycznego K przedszkolu. "Wychowanie w przedszkolu" 1983 nr 1. 3, 4, 5, 6-7. J. Kocjasz: Alias przyborów, przyrządów i urządzeń terenowych dla potrzeb w.). i sportu. Warszawa 1984. Sport i Turystyka. M. Krawczyk (red.): Wychowanie fizyczne w klasach l~IV. Warszawa 1968, PZWS. J. Kutzner: Metodyka wychowania fizycznego w klasach I-IV. Warszawa 1960, PZWS. M. Kutzner-Kozińska: Korekcja wad postawy. Warszawa 1981, WSiP, M. Kutzner-Kozińska, S. Owczarek, A. Skład: O indywidualizacji rekreacyjno-korek- tywnych form aktywności ruchowej. Warszawa 1981, AWF. S. Majoch: Kinezyterapia w bocznych skrzywieniach kręgosłupa. Warszawa 1974, PZWL. C. Malczyk, A. Smolik: Gimnastyka wyrównawcza w szkole. Warszawa 1963, Sporl i Turystyka, A. Liedke, K. Wlażnik: Kultura fizyczna w klasach l-III. Warszawa 1983, WSiP K. Wlażnik: Wychowanie fizyczne w przedszkolu. Warszawa 1972, WSiP. Materiał zarówno praktyczny, jak i zagadnienia teoretyczne, metodyczne i organizacyjne można znaleźć w następujących czasopismach: "Wychowanie Fizyczne i Higiena Szkolna", "Kultura Fizyczna" oraz "Wychowanie w przedszkolu". Biblioteczka dla rodziców J. Anyżewski: Wady postawy u dzieci. Warszawa 1960, PZWL. M. Demel, M. Muller: Trzymaj się prosto (o gimnastyce korekcyjnej]. Warszawa 1972, PZWL. A. Dziak: Chcę mieć zdrowe nogi. Warszawa 1967, PZWL. W. Kuś: Dziecko z wadą postawy. Warszawa 1980, Instytut Wyd. CRZZ. T. Paradysial: Płaskie stopy u dzieci. Warszawa 1968, PZWL. I. Żuk: Wady i bóle kręgosłupa. Warszawa 1974, PZWL. M. Kotecka-Noceń, H. Płukarz: Stopy płaskie u dzieci. Gimnastyka lecznicza. Warszawa 1980. PZWL. G. Lehnert, I. Lachmann: Zabawa w sport z maluchami. Warszawa 1978 (przekład E. Cynkę) 262 263 filmów Słowniczek podstawowych terminów fachowych Filmy pedagogizujace z zakresu korektywy zrealizowane na zlecenie Ministerstwa Edukacji Narodowej w ramach cyklu "WYCHOWANIE FIZYCZNE" Część I. Kształtowanie postawy ciała w okresie dojrzewania Wady postawy ciała i metody zapobiegania Zapobieganie wadom postawy Tryb życia dziecka z wadą postawy Wpływ ruchu na zdrowie Cześć II. Szkolny zespól gimnastyki korekcyjnej Ćwiczenia domowe dziecka z plecami wkleslo-okrąglytni Tryb życia dziecka z otyłością prostą Kolonie zdrowotne o profilu ortopedycznym Cześć III. Zespół gimnastyki korekcyjnej dzieci w wieku 6-7 lal Elementy korekcyjne w czasie zajęć ruchowych dzieci w wieku 6-7 lat Elementy korekcyjne iv zajęciach wychowania fizycznego dzieci w wieku 8-9 lat Elementy korekcyjne w zajęciach wychowania fizycznego dziewcząt w wieku S-9 lat Filmy te można nabyć w przedsiębiorstwie NAUKA S.A. OO-654 Warszawa, ul. Sniadeckich 17, tel. 29-20-41, 21-98-65, fax 21-87-18 tix 812725 Akceleracja rozwoju - przyśpieszenie tempa rozwoju. Akton - cześć mięśnia o podobnym przebiegu włókien i zbliżonej funkcji. Asteniczny - o wątlej, smukłej budowie ciała. Ceryicalis - szyjny - w skrócie C. Choroba Scheuermanna - martwica jałowa w obrębie nasad trzonów kręgowych. Deformacja - zniekształcenie. Dewiacja - odchylenie, np. od normy. Diagnoza - rozpoznanie. Dysfunkcja -• zaburzenie czynności. Dyskopatia - zmiany zwyrodnieniowe krążka między kręgowego. Dystonia - zaburzenie napięcia, np. dystonia mięśniowa - zaburzenie napięcia mięśni. Elongacja - wydłużenie. Elongacyjne ćwiczenia - ćwiczenia polegające na biernym lub czynnym wydłużeniu, wyciągnięciu kręgosłupa. Egzogenny - zewnątrzpochodny. Endogenny - wewnątrzpochodny. Etiologia - przyczyna, np. powstania choroby. Habitualna postawa - postawa nawykowa. Hipokinezja - niedobór ruchu. Hiperkinezja - nadmiar ruchu. Hiperkorekcja - nadmierna korekcja. Hiperkifoza -• nadmierna kifoza. Hiperlordoza - nadmierna lordoza, Hipotonia - zmniejszone napięcie, np. mięśni. Idiopatyczny - o niewiadomym pochodzeniu, np. boczne skrzywienie kręgosłupa. Inwolucja - proces występowania zmian wstecznych, np. starzenia się organizmu. K inezyterapia - leczenie ruchem. Koślawosć - odchylenie osi odcinka obwodowego, np. podudzia względem osi całego ciała na zewnątrz z utworzeniem kąta otwartego na zewnątrz. Kifoza - tyiowygięcie kręgosłupa - wygięcie kręgosłupa ku tyłowi. Labilny - chwiejny, np. postawa labilna, postawa chwiejna na skutek zbyt małej stabilizacji. Lordoza - przód o wy gięcie kręgosłupa, wygięcie kręgosłupa ku przodowi. Lumbalis - zniekształcenie pierwszego kręgu krzyżowego - lędźwiowy - w skrócie. Morfologia - nauka o budowie ciała i kształcie jego składowych. Patologia - nauka o procesach i stanach chorobowych organizmu. Postawa - sposób "trzymania się" człowieka, nawyk mchowy kształtujący się na określonym podtożu morfologicznym i funkcjonalnym oraz związany z codzinną działalnością danego osobnika. 265 Postura - postawa, np. mięśnie posturalne, tj. mięśnie odpowiedzialne za utrzymanie posfawy ciała. Posturogeneza - proces powstawania i kształtowania się postawy. Relaksacja - rozluźnienie. Rotacja - ruch obrotowy, skręt. Skolioza - boczne skrzywienie kręgosłupa. Sedenteryjny - siedzący (tryb życia). Stabilizacja - ustalenie, utrwalenie. Stymulacja - pobudzenie. Szpotawość - odchylenie od osi odcinka obwodowego, np. podudzia względem 051 całego ciała do wewnątrz z utworzeniem kąta otwartego do wewnątrz. Thoracalis - piersiowy, w skrócie Th. Tonus - napięcie, np. mięśniowe. N 267 10 O\ oo Ocena i uwag; prowadzącego zajęcia korekcyjno-kompensacyjne Ocena i efekty zajęć*) Wstępna data Okresowa Kolonie zdrowotne semestr r. szk. semestr r. szk. semestr r. szk. semestr r. szk. semestr r. szk. semestr r. szk. Sprawność liryczna ogólna Gorsel mięśniowy Nawyk prawidłowej postawy Aktywność na zajęciach Absencja Ocena ogólna Uwagi Podpis prowadzącego zajęcia *) Ocena efektów postępowania korekcyjno-kompensacyjnego: Poprawa - wybitna be^ zmian - (0), pogorszenie - ( - } + +). umiarkowana (+ +). niewielka ( + ),