W�z�owe problemy opieki i wychowania w domu dziecka pod redakcj� ZDZIS�AWA D�BROWSKIEGO Wy�sza Szko�a Pedagogiczna � Olsztyn 1997 Spis tre�ci Wst�p do wydania pierwszego Zdzis�aw D�browski ................... 13 Wst�p do wydania drugiego Zdzis�aw D�browski .................... 15 1. OG�LNA CHARAKTERYSTYKA METODYKI OPIEKI I WYCHOWANIA W DOMU DZIECKA Zdzis�aw D�browski .......... 17 1.1. Uwagi wst�pne ................ . . ................ 17 1.2. Og�lne poj�cie metodyki opieki i wychowania w domu dziecka ........ 18 1.3. Metodyka a wiedza og�lna ............................ 20 1.4. Twierdzenia i dyrektywy w metodyce ...................... 23 1.4.1. Twierdzenia diagnozy (modelu realnego) ................. 24 1.4.2. Twierdzenia modelu-wzorca ........................ 25 1.4.3. Twierdzenia funkcji ............................ 26 1.4.4. Twierdzenia zada� ............................. 27 1.4.5. Twierdzenia zasad ............................. 28 1.4.6. Twierdzenia form ............................. 30 1.4.7. Twierdzenia metod ............................. 30 1.4.8. Twierdzenia zale�no�ci ........................... 34 1.4.9. Twierdzenia oceniaj�ce .......................... 37 1.5. �r�d�a tre�ciowe metodyki ............................ 40 1.5.1. Charakterystyka og�lna .......................... 40 1.5.2. Wiedza og�lna ............................... 41 1.5.3. Wiedza z zakresu opieki zak�adowej ................... 42 1.5.4. Do�wiadczenia wynikaj�ce z praktyki wsp�czesnej ........... 43 1.5.5. Statut domu dziecka ............................ 44 1.5.6. Tw�rczy wk�ad autor�w ........................... 45 1.6. Metodyka i jej realizatorzy w praktyce ..................... 46 1.6.1. Niezb�dno�� metodyki w praktyce .................... 46 1.6.2. Praktyczne wykorzystywanie metodyki .................. 47 1.6.3. Metodyka a samodzielne i tw�rcze dzia�anie ............... 51 1.6.4. Realizacja dyrektyw metodyki a dyspozycje osobowo�ciowe wychowawcy ................................ 52 1.6.4.1. Wiedza og�lna .......................... 53 1.6.4.2. Postawa zaanga�owania ..................... 53 1.6.4.3. Umiej�tno�ci praktyczne ..................... 55 1.6.4.4. W�a�ciwo�ci zespo�u pracowniczego ............... 56 1.7. Funkcje metodyki ................................. 57 1.7.1. Og�lne poj�cie i rodzaje funkcji metodyki ................ 57 1.7.2. Funkcje metodyki w odniesieniu do wychowawc�w dom�w dziecka . 59 1.7.3. Funkcje metodyki dotycz�ce procesu opieku�czo-wychowawczego i sytuacji wychowank�w .......................... 60 l .7.4. Funkcje metodyki w odniesieniu do instytucji kszta�cenia i doskonalenia ............................... 61 2. PROBLEMATYKA MODELU DOMU DZIECKA Albin Kelm ......... 65 2.1. Zastosowanie modelu w nauce ........;................. 65 2.2. Przes�anki modelu plac�wki opieku�czo-wychowawcz�j. ........... 65 2.3. Przes�anki modelu domu dziecka ......................... 67 2.4. Zakres rozwa�a� modelowych .......................... 70 2.5. Funkcja spo�eczna i typologia plac�wek opieku�czo-wychowawczych .... 71 2.6. Prognoza rozwoju potrzeb opieki ........................ 72 2.7. Funkcja spo�eczna domu dziecka i dob�r wychowank�w ........... 74 2.8. Zadania domu dziecka wobec wychowank�w .................. 76 2.9. Cele i warto�ci w pracy opieku�czo-wychowawcz�j domu dziecka ...... 77 2.10. Dob�r i rola kadry w domu dziecka ...................... 78 2.11. Uk�ad strukturalny plac�wki .......................... 79 2.11.1. Og�lna koncepcja opieki wychowawczej ................ 80 2.11.2. Elementy sk�adowe dom�w dziecka .................. 81 2.11.3. Planowanie uk�adu wn�trz ....................... 82 2.11.4. Bud�et domu dziecka .......................... 83 2.11.5. Kontakty domu dziecka ze �rodowiskiem ............... 84 2.12. Uk�ad funkcjonalny plac�wki .......................... 85 2.12.1. Koncepcja grupy wychowawczej .................... 85 2.12.2. Programowanie pracy .......................... 86 2.12.3. Rozk�ad zaj�� .............................. 87 2.12.4. Uk�ad zaj�� pracownik�w ....................... 87 2.12.5. Ukierunkowanie wi�zi domu dziecka ze �rodowiskiem ........ 88 2.13. Rola samorz�du wychowank�w ........................ 89 2.14. Integracja spo�eczno�ci domu dziecka ..................... 91 2.15. Status zawodowy wychowawcy domu dziecka ................. 92 2.16. Tendencje rozwojowe dom�w dziecka ..................... 93 2.17. Przewidywane warianty rozwi�za� modelowych ................ 95 2.18. Koncepcja jednostek metodycznych pracy opieku�czo-wychowawcz�j w plac�wkach opieku�czo-wychowawczych .................. 96 3. PODSTAWOWE WYZNACZNIKI, ZA�O�ENIA I ELEMENTY MODELU-WZORCA DOMU DZIECKA Zdzis�aw D�browski .......... 103 3.1. Poj�cie i funkcje modelu ............................. 103 3.2. Wyznaczniki modelu-wzorca domu dziecka ................... 106 3.2.1. Uwagi og�lne ................................ 106 3.2.2. Zapotrzebowanie spo�eczne ........................ 107 3.2.3. Wymagania opieki ............................. 108 3.2.3.1. Uwagi wst�pne .......................... 108 3.2.3.2. Aksjomaty i prawid�owo�ci ................... 109 3.2.4. Wymagania wychowania .......................... 112 3.2.4.1. Zasada modyfikacji wychowawczej opieki ........... 112 3.2.4.2. Wychowanie przez prac� ..................... 113 ............ 61 Kelm ......... 65 ............ 65 !j. ........... 65 ............ 67 ............ 70 ychowawczych .... 71 ............ 72 w ........... 74 ............ 76 nu dziecka ...... 77 ............ 78 ^ . .......... 79 '............ 80 ............ 81 h ^ "' e'5 ^. ........... 82 i '............ 83 l ............ 84 l ............ 85 | ............ 85 ............ 86 ............ 87 1 ............ 87 viskiem ........ 88 E ............ 89 ............ 91 ............ 92 ............ 93 ............ 95 wychowawczej ............ 96 IENTY vski .......... 103 : ............ 103 ............ 106 ............ 106 ............ 107 ............ 108 ............ 108 ............ 109 ............ 112 � ........... 112 K^. . ........ 113 3.2.4.3. Wsp�rz�dzenie i wsp�gospodarzenie ............. 3.2.4.4. Tworzenie �rodowiska wychowawczego ............ 3.3. Za�o�enia modelu-wzorca domu dziecka ................... 3.3.1. Uwagi wst�pne .............................. 3.3.2. Postulowany model - funkcj� warto�ci, konieczno�ci i mo�liwo�ci . 3.3.3. Standard warunk�w �ycia analogiczny jak w przeci�tnej normalnej rodzinie ...................... ...".-^-�-�-^^,.,",__"._� 3.3.4. Przyswojenie humanistycznych wzor�w �ycia .... "_._._J"_,"- ,--. 3.3.5. R�wnowaga i zgodno�� wewn�trzno-zewn�trzna ........... 3.3.6. Zoptymalizowane po��czenie element�w formalnego i nieformalnego uk�adu opieku�czego .......................... 3.3.7. Wielofunkcyjno�� w granicach realnych mo�liwo�ci .......... 3.3.8. Urzeczywistnianie warto�ci opieki rodzinnej .............. 3.3.9. Zachowanie swoisto�ci uk�adu egzystencjalno-opieku�czego ..... 3.3.10. Zasilanie materialne zewn�trzno-wewn�trzne ............. 3.3.11. Zasilanie psychiczne wewn�trzne ................... 3.3.12. Postulowany uk�ad - dobrze poj�t� elementarn� szko�� �ycia . . . 3.4. Elementy struktury formy opieki - teren realizacji za�o�e� modelowych . 3.4.1. Uwagi wst�pne .............................. 3.4.2. Poziom pierwszy - "czystej formy" .................. 3.4.3. Poziom drugi - funkcji i tre�ci specyficznych ............. 3.4.4. Poziom trzeci - niezmienniki (inwariancje) opieki .......... 3.4.5. Formy opieki: zupe�ne, podstawowe i elementarne .......... 4. URZECZYWISTNIANIE MODELU-WZORCA DOMU DZIECKA (droga systemowa) Miko�aj Winiarski........................ 4.1. Na czym polega kreowanie modelu-wzorca domu dziecka? ......... 4.2. Specyfika orientacji systemowej ........................ 4.3. Dom dziecka jako system opieki i wychowania ................ 4.4. Post�powanie systemowe ............................ 4.5. Diagnoza rzeczywisto�ci opieku�czo-wychowawczej ............. 4.6. Mechanizm dzia�alno�ci systemotw�rczej ................... 5. MATERIALNE PODSTAWY DZIA�ALNO�CI OPIEKU�CZO-WYCHOWAWCZEJ Zdzis�aw D�browski..................... 5.1. Uwagi wst�pne ................................. 5.2. Lokalizacja i rozmieszczenie dom�w dziecka ................. 5.3. Budynek i jego otoczenie ............................ 5.4. Bud�et i jego realizacja ............................. 5.5. Zaplecze gospodarcze .............................. 5.6. �ywienie ..................................... 5.7. Osobiste wyposa�enie wychowank�w ..................... 6. STRUKTURA ORGANIZACYJNA ZESPO�U WYCHOWANK�W I WYCHOWAWC�W Zdzis�aw D�browski .................... 6.1. Og�lne poj�cie struktury i jej funkcji ..................... 6.2. Struktura rodziny a opieka i wychowanie ................... 6.3. Struktury rodzinne w opiece zak�adowej .................... 183 6.4. Struktura organizacyjna zespo�u wychowank�w i jej elementy sk�adowe ... 185 6.5. Opieku�czo-wychowawcze walory i trudno�ci realizacyjne rozwojowo- -koedukacyjnej grupy wychowawczej ...................... 189 6.6. Struktura zespo�u wychowawc�w ........................ 194 7. PODSTAWOWE ZADANIA DOMU DZIECKA W DZIEDZINIE ROZWOJU UMYS�OWEGO I NAUKI SZKOLNEJ WYCHOWANK�W Jadwiga Raczkowska .................................. 199 7-1. Uwagi wst�pne .................................. 199 7.2. Sytuacja szkolna wychowank�w ......................... 200 7.3. Przyczyny niepowodze� szkolnych wychowank�w ^.............. 202 7.4. Zadania domu dziecka w dziedzinie rozwoju umysfowego wychowank�w . . 207 7.5. Mo�liwo�ci rozwoju umys�owego wychowank�w w domu dziecka ...... 209 7.6. Sposoby wspomagania rozwoju umys�owego wychowank�w ......... 211 7.6.1. Ranga problematyki rozwoju umys�owego ................ 211 7.6.2. Realizacja zada� w grupach wychowawczych .............. 213 7.6.3. Organizacja nauki w�asnej wychowank�w ................ 214 7.6.4. Poznawanie rzeczywistych i potencjalnych mo�liwo�ci intelektualnych wychowank�w i wykorzystywanie tej wiedzy w pracy wychowawczej . 215 7.6.5. Wsp�dzia�anie domu dziecka ze szko�� ................. 218 7.7. Pytania i �wiczenia ................................ 220 8. CZAS WOLNY I �YCIE KULTURALNE WYCHOWANK�W Wiktoria Dewitz, Miko�aj Winiarski .......................... 221 8.1. Poj�cie czasu wolnego i kultury czasu wolnego ................. 221 8.2. Znaczenie czasu wolnego dla harmonijnego rozwoju dzieci i m�odzie�y . . . 224 8.2.1. Czynny wypoczynek ............................ 225 8.2.2. Zabawa i rozrywka ............................ 226 8.2.3. Rozw�j zainteresowa� i uzdolnie� .................... 228 8.2.4. Uspo�ecznienie ............................... 230 8-3. Opieku�cza funkcja wolnego czasu ....................... 231 8.3.1. Znaczenie wolnego czasu w wychowaniu zak�adowym ......... 231 8.3.2. Kierunki dzia�ania opieku�czego w zakresie wolnego czasu ...... 232 8.4. Podstawowe zasady i metody kszta�towania kultury czasu wolnego ..... 234 8.4.1. Rozwijanie umiej�tno�ci gospodarowania czasem ............ 235 8.4.2. Kreowanie pozytywnych wzorc�w sp�dzania czasu wolnego ...... 237 8.4.3. Rozwijanie podmiotowo�ci wychowank�w w wolnym czasie ...... 239 8.4.4. Zasada ryzyka pedagogicznego ...................... 242 8.4.5. Zasady planowania zaj�� w czasie wolnym ............... 243 8.4.5.1. Nieprawid�owo�ci w organizacji wolnego czasu w domu dziecka ......................... 244 8.4.5.2. Wolny czas w planie wychowawczym domu dziecka ...... 245 8.5. Typowe rodzaje zaj�� rekreacyjnych ....................... 246 8.5.1. Zadania i formy zaj�� ........................... 246 8.5.2. Kalendarz zaj�� .............................. 248 8.5.3. Specjalizacja i tradycja zaj�� ....................... 248 8.5.4. Niedziele, �wi�ta, uroczysto�ci ...................... 249 8.5.5. W domu i poza domem .......................... 250 8.6. Wychowawca animatorem czasu wolnego . . .................. 252 8.7. Wnioski ko�cowe ................................. 253 8.8. Materia�y pomocnicze do samokszta�cenia ................... 254 8.8.1. Zadania kontrolne ............................. 254 8.8.2. �wiczenia pomocnicze ........................... 255 8.8.3. Wybrane artyku�y z "Problem�w Opieku�czo-Wychowawczych" 1980-1996 ................................. 255 9. WSPӣRZ�DZENIE, WSPӣGOSPODARZENIE I SAMOOBS�UGA WYCHOWANK�W Hanna Ostachowska-Sojecka. Mikolaj Winiarski ...... 259 9.1. Wymiary, przejawy i "tereny" samorz�dno�ci dzieci i m�odzie�y ....... 259 9.1.1. Istota samorz�dno�ci dzieci i m�odzie�y ................. 260 9.1.2. Szerokie ramy samorz�dno�ci ....................... 263 9.1.3. Etapy rozwoju samorz�dno�ci ...................... 265 9.2. Funkcje samorz�dno�ci dzieci�cej i m�odzie�owej ................ 266 9.2.1. Znaczenie wychowawcze samorz�dno�ci ................. 266 9.2.2. Zaspokajanie potrzeb psychicznych dzieci ................ 270 9.3. Niezb�dne warunki rozwijania samorz�dno�ci wychowank�w ......... 270 9.3.1. W�a�ciwa postawa wychowawcy i og�lna atmosfera wychowawcza w plac�wce ................................. 271 9.3.2. Zmiany w �wiadomo�ci wychowawc�w i wychowank�w dotycz�ce modelu domu dziecka ..................... 271 9.3.3. Zasi�g kompetencji samorz�dnych .................... 272 9.3.4. W�asny model samorz�dno�ci ....................... 272 9.3.5. Ewolucyjna droga rozwoju samorz�dno�ci ................ 273 9.3.6. Funkcjonalna struktura samorz�du wychowank�w ........... 273 9.3.7. Punkt wyj�cia: autentyczne potrzeby wychowank�w .......... 273 9.3.8. Systematyczno�� dzia�a� samorz�dnych ................. 274 9.3.9. Powszechno�� i jawno�� dzia�a� samorz�dnych ............. 274 9.3.10. Autonomia dzia�a� samorz�dnych ................... 275 9.3.11. Stanowienie norm - "podstaw prawnych" .............. 275 9.3.12. M�dra opieka ze strony wychowawc�w ................. 276 9.3.13. Powi�zanie plac�wki ze �rodowiskiem lokalnym ............ 276 9.4. Swoisto�� samorz�dno�ci w domach dziecka .................. 276 9.4.1. Indywidualizacja w opiece wychowawczej ................ 277 9.4.2. Unikanie samorz�du "silnej r�ki" .................... 277 9.4.3. Odformalizowanie struktury samorz�d�w ................ 278 9.4.4. Ograniczono�� autonomii samorz�du .................. 279 9.4.5. Resocjalizacyjny aspekt samorz�dno�ci .................. 280 9.4.6. Niekt�re do�wiadczenia w zakresie dzia�alno�ci samorz�dnej ..... 280 9.5. Wsp�gospodarzenie i wsp�dzia�anie w domach dziecka ........... 283 9.5.1. Zapewnianie w�a�ciwych warunk�w �ycia . ............... 283 9.5.2. Wsp�tworzenie norm post�powania ................... 287 9.6. Rola wychowawcy w rozwijaniu samorz�dno�ci ................ 287 9.6.1. Prawid�owe stosunki w radzie pedagogicznej .............. 287 9.6.2. Wychowawca a samorz�dno�� ...................... 288 9.6.3. Samokszta�cenie wychowawc�w ..................... 289 9.7. Materia�y pomocnicze do samokszta�cenia ................... 290 9.7.1. Pytania kontrolne ............................. 290 9.7.2. Wybrane artyku�y z "Problem�w Opieku�czo-Wychowawczych" 1980-1996 ................. ... ............. 290 10. ZWYCZAJE, OBYCZAJE I TRADYCJE W DZIA�ALNO�CI DOMU DZIECKA I �YCIU WYCHOWANK�W Jadwiga Raczkowska .... 293 10.1. Uwagi wst�pne ................................. 293 10.2. Tradycje, zwyczaje, obyczaje i ich rola w �yciu cz�owieka .......... 294 10.3. Rola tradycji, obyczaj�w i zwyczaj�w w domu dziecka ........... 298 10.4. Piel�gnowanie i tworzenie zwyczaj�w, obyczaj�w, tradycji oraz ich wykorzystywanie w pracy wychowawczej .............. 301 10.5. Przygotowywanie wychowank�w do piel�gnowania tradycji ........ 305 10.6. Pytania i �wiczenia ............................... 308 11. ATMOSFERA �YCIA W DOMU DZIECKA Zdzis�aw D�browski....... 309 11.1. Og�lne poj�cie atmosfery �ycia i jej sk�adnik�w ............... 309 11.2. Atmosfera opieki ................................ 313 11.3. Atmosfera wychowania ............................. 314 11.4. Atmosfera partnerstwa ............................. 315 11.5. Czynniki atmosfery �ycia ............................ 318 11.5.1. Czynniki bezpo�rednie i po�rednie .................. 318 11.5.2. Postawy opieku�cze jako podstawowy czynnik atmosfery �yda . . 319 11.5.3. Pozytywne postawy opieku�cze .................... 321 11.5.4. Negatywne postawy opieku�cze .................... 323 11.5.5. Wp�yw postaw opieku�czych wychowawc�w na atmosfer� �yda . 326 11.6. Funkcje atmosfery �ycia ............................ 328 12. KSZTA�TOWANIE W�A�CIWYCH STOSUNK�W MI�DZY DOMEM DZIECKA A RODZINAMI WYCHOWANK�W I LOKALNYM �RODOWISKIEM Gra�yna Gajewska, Franciszek Kulpinski ........... 331 12.1. Wi�zi rodzinne wychowank�w dom�w dziecka ............... 331 12.2. Dom dziecka a rodziny wychowank�w ..................... 335 12.2.1. Stosunek rodziny wychowanka do domu dziecka .......... 335 12.2.2. Stosunek dziecka do rodziny: rodzic�w, rodze�stwa, dziadk�w . . 337 12.2.3. Postawy wychowawc�w domu dziecka wobec podopiecznych . . . 338 12.2.4. Wsp�praca domu dziecka z rodzin� wychowank�w jako najbardziej po��dany rodzaj stosunk�w ............ 338 12.2.5. Formy kontakt�w wychowank�w domu dziecka z rodzin� ..... 339 12.2.6. Czynniki wyznaczaj�ce i r�nicuj�ce kszta�towanie wia�dwych stosunk�w domu dziecka z rodzinami podopiecznych ....... 339 12.2.7. Potencjalne mo�liwo�ci wsp�pracy domu dziecka z rodzin� podopiecznego ............................. 340 12.2.8. Zasady organizowania kontakt�w i wsp�pracy domu dziecka z rodzicami podopiecznych ...................... 341 12.2.9. Ograniczenia i utrudnienia w kszta�towaniu w�a�ciwych stosunk�w i wsp�pracy domu dziecka z rodzinami podopiecznych ...... 341 12.2.10. Funkcje wsp�pracy .......................... 342 12.3. Kszta�towanie w�a�ciwych stosunk�w z rodzin� dalsz� i zast�pcz� ..... 345 12.3.1. Relacje z rodzinami zaprzyja�nionymi ................ 345 12.3.2. �rodowisko domu dziecka g��wny podmiot kompensacji lub kreowania wi�zi emocjonalnych ................. 346 12.3.3. Rodze�stwo - "cz�stka domu rodzinnego" ............. 347 12.3.4. Wi�zi kole�e�skie i przyjacielskie wychowank�w z ich r�wie�nikami spoza domu dziecka .......................... 347 12.4. Stosunki domu dziecka ze �rodowiskiem lokalnym ............. 348 12.4.1. Kontakty domu dziecka ........................ 348 12.4.2. Stosunki domu dziecka z towarzystwami i fundacjami na rzecz dzieci oraz spo�ecznymi i prywatnymi sponsorami ......... 351 13. PRZYGOTOWANIE WYCHOWANK�W DO SAMODZIELNEGO �YCIA I PE�NIENIA PIERWSZOPLANOWYCH R�L SPO�ECZNYCH Gra�yna Gajewska ................................... 353 13.1. Uwagi wst�pne dotycz�ce samodzielno�ci �yciowej ............. 353 13.2. Przygotowanie wychowank�w do �yda w rodzinie .............. 357 13.3. Mo�liwo�ci domu dziecka przygotowania do �ycia rodzinnego ....... 358 13.3.1. Do�wiadczenia wyniesione z �ycia rodzinnego ............ 359 13.3.2. Wykorzystanie pozytywnych wzor�w �ycia rodzinnego usamodzielnionych wychowank�w .................. 359 13.3.3. Kszta�towanie obrazu rodziny za po�rednictwem mass medi�w . . 360 13.3.4. Opanowanie umiej�tno�ci samoobs�ugowych niezb�dnych w funkcjonowaniu rodziny ....................... 360 13.3.5. Rozwojowo-koedukacyjna struktura organizacyjna zespo�u wychowank�w ............................. 361 13.3.6. Kszta�towanie �wiadomo�ci seksualnej ................ 361 13.3.7. Wychowawc�w wzory opieku�czo�ci ................. 361 13.3.8. "Dw�jkowa" struktura organizacyjna zespo�u wychowawc�w . . . 361 13.3.9. Wspieranie wychowanka w okresie przej�ciowym jego usamodzielnienia ............................ 362 13.3.10. Opieka wychowank�w nad osobami niedo��nymi, niepe�nosprawnymi, chorymi ..................... 362 13.4. Przygotowanie wychowank�w do zawodu .................. 363 13.4.1. Uwagi og�lne .............................. 363 13.4.2. Kszta�towanie po��danych postaw wobec obowi�zk�w, nauki, pracy .................................. 364 13.4.3. Preorientacja zawodowa, pomoc w uzyskaniu wykszta�cenia .... 364 10 13.4.4. Pomoc w podj�ciu pracy zawodowej ................. 365 13.5. Przygotowanie wychowank�w do �yda spo�ecznego ............. 366 14. NIEKT�RE PROBLEMY PROWADZENIA GRUPY WYCHOWAWCZEJ Maria Truszkowska .................................. 369 14.1. Wybrane techniki poznawania wychowank�w ................ 369 14.1.1. Metodologiczne problemy poznawania wychowank�w ....... 369 14.1.2. Obserwacja ............................... 370 14.1.3. Ankieta i wywiad ............................ 372 14.1.4. Techniki socjometryczne ........................ 372 14.2. Jednostka a grupa ............................... 373 14.3. Warunki optymalnej komunikacji interpersonalnej ............. 375 14.4. Warunki poznania si� i dobrego kontaktu .................. 379 14.5. Tworzenie wychowankom warunk�w rozwoju ................ 382 14.6. Tworzenie warunk�w aktualizacji wi�zi emocjonalnych w grupie wychowawczej .........;........................ 384 14.6.1. Wskazania podstawowe ........................ 384 14.6.2. Podmiotowe traktowanie wychowank�w ............... 386 14.6.3. Rozumienie wychowank�w w sensie personalistycznym ...... 387 14.6.4. Swoboda, przymus i porozumienie w wychowaniu ......... 387 15. DOSKONALENIE PRACY OPIEKU�CZO-WYCHOWAWCZEJ I TWORZENIE EFEKTYWNEGO ZESPO�U PEDAGOGICZNEGO Stanis�awa Nowaczyk-Kunkiewicz .......................... 389 15.1. Podstawy doskonalenia zawodowego ..................... 389 15.2. Potrzeby samokszta�cenia i doskonalenia pracy wychowawc�w ...... 390 15.2.1. Tworzenie i wzbogacanie warsztatu pracy .............. 390 15.2.2. Spo�eczny charakter pracy ....................... 391 15.2.3. Tw�rczy charakter pracy ....................... 393 l 15.2.4. Przeciwdzia�anie popadaniu w rutyn� i zasklepianiu si� ;� w codziennych powinno�ciach ..................... 394 15.3. Wyznaczniki tre�ci doskonalenia ....................... 395 15.3.1. Wykszta�cenie wychowawc�w ..................... 395 15.3.2. Stabilizacja wychowawc�w ...................... 397 15.3.3. Motywacja do pracy w domu dziecka ................ 398 15.3.4. Trudno�ci w pracy opieku�czo-wychowawczej ............ 399 15.4. Mo�liwo�ci doskonalenia pracy wychowawcy ................ 401 15.4.1. Formy doskonalenia zawodowego .................. 401 15.4.2. Udzia� wychowawc�w w doskonaleniu ................ 402 15.4.3. Korzy�ci p�yn�ce z udzia�u w doskonaleniu ............. 404 15.4.4. Samokszta�cenie wychowawc�w rozpoczynaj�cych prac� ...... 412 15.4.5. Samokszta�cenie w radzie pedagogicznej ............... 413 15.4.6. Zespo�y metodyczne .......................... 414 15.5. Pytania kontrolne ................................ 417 16. PRZEZWYCIʯANIE, OGRANICZANIE I KOMPENSOWANIE UJEMNYCH STRON OPIEKI ZAK�ADOWEJ Franciszek Kulpinski 16.1. "Ukryty program" plac�wki opieku�czo-wychowawczej ..... 16.2. Program ukryty za codzienno�ci� .................. 16.3. Wady obiektywne ........................... 16.4. Wady subiektywne .......................... 16.5. Koszarowo�� ............................. 16.6. Wychowanie werbalne ........................ 16.7. Brak zwi�zku mi�dzy wk�adem pracy a stanem posiadania .... 16.8. L�k przed �yciem ........................... 16.9. Kompleks sieroci�ca ......................... 16.10. Postawa konsumpcyjna .......... ... ........... 16.11. Walory opieki i wychowania zak�adowego ............ 16.11.1. Mo�liwo�� prawid�owego, planowego oddzia�ywania pedagogicznego ...................... 16.11.2. Fachowo�� opieki ..................... 16.11.3. �ycie bez wstrz�s�w .................... 16.11.4. Brak troski o byt ..................... 16.11.5. �ycie od nowa ....................... 16.11.6. Kompensacja brak�w zdrowotnych ........... 16.11.7. Zaspokajanie potrzeb kulturalnych ........... 16.11.8. Zesp� jako podmiot pracy opieku�czo-wychowawczej 16.11.9. Cechy �rodowiska plac�wki opieku�czej ......... 17. PROBLEM KRYTERI�W OCENY PRACY OPIEKU�CZO-WYCHOWAWCZEJ W DOMU DZIECKA Franciszek Kulpinski 17.1. Podstawowe warunki procesu opieku�czo-wychowawczego 17.2. Problemy kadrowe ...................... 17.3. Warunki materialne ..................... 17.4. Indywidualny dorobek plac�wki ............... 17.5. Uwagi ko�cowe ........................ 18. PLANOWANIE PRACY OPIEKU�CZO-WYCHOWAWCZEJ Zdzis�aw D�browski .......................... 18.1. Uwagi wst�pne .............................. 18.2. Podstawowe poj�cia ........................... 18.2.1. Poj�cie planowania ........................ 18.2.2. Poj�cie planu ........................... 18.2.3. Podstawowe kategorie tre�ciowe planu ............. 18.2.4. Plan a program .......................... 18.3. �r�d�a tre�ci planu ............................ 18.4. Tok planowania pracy opieku�czo-wychowawczej w skali plac�wki . 18.5. Struktura pozioma planu rocznego (podstawowe cz�ci planu) .... 18.6. Zasady planowania ............................ 18.7. Planowanie a tre�� i poziom pracy ................... 12 19. SWOISTO�CI KIEROWANIA DOMEM DZIECKA Zdzis�aw D�browski . 487 19.1. Specyficzne w�a�ciwo�ci kierowania domem dziecka ........... 487 19.1.1. Z�o�ono�� struktury domu dziecka ................ 488 19.1.2. Wielostronno�� dyspozycji instrumentalnych kierownika .... 488 19.1.3. Egzystencjalny charakter domu dziecka ............. 489 19.1.4. Pierwszoplanowo�� humanistycznych cech osobowo�ciowych kierownika .............................. 490 19.1.5. Swoista rola kierownika jako ojca, matki ............ 492 19.1.6. Szczeg�lne psychofizyczne zaabsorbowanie kierownika ..... 493 19.1.6.1. Zaabsorbowanie a zaanga�owanie ideowe w prac� . . 494 19.1.6.2. Zaabsorbowanie a koncepcja kierowania ....... 494 19.1.6.3. Zaabsorbowanie a sprawno�ci efektywno�� kierowania ........................ 495 19.1.6.4. Zaabsorbowanie a okre�lony stan plac�wki ...... 497 19.1.7. Permanentno�� i cykliczno�� funkcjonowania domu dziecka . . 499 19.1.8. Z�o�ono�� trudno�ci opieku�czo-wychowawczych ........ 500 WST�P DO WYDANIA PIERWSZEGO* Niniejsze Wprowadzenie do metodyki opieki i wychowania w domu dziecka jest pr�b� - do pewnego stopnia ryzykown� w �wietle aktualnego poziomu wiedzy w tym zakresie - konstruktywnego wyj�cia naprzeciw pilnemu zapotrzebowaniu na tego rodzaju opracowanie. Oczekuj� na nie przede wszystkim: praktyka opie-ku�czo-wychowawcza w domach dziecka (przygotowanie dla niej kwalifikowanych, zawodowych opiekun�w-wychowawc�w), a tak�e, pozostaj�ca w �cis�ym zwi�zku z tym, tworz�ca si� og�lna teoria opieki i wychowania przez opiek�. Oczekiwaniom tym nie mo�e bowiem sprosta� ani zgromadzony - chocia� niema�y-dorobek historyczny w zakresie opieki zak�adowej (Pestalozzi, Korczak, Makarenko, Babicki, Kofoed i inni), ani te� zawarte w cz�stkowych i rozproszonych publikacjach niepe�ne, cz�sto nie zweryfikowane elementy wiedzy metodycznej i og�lniejszej. Czy i na ile jest to pr�ba udana, spe�niaj�ca uzasadnione oczekiwania - os�dz� ju� sami adresaci Wprowadzenia, Czytelnicy. W zwi�zku z tym mo�e si� rodzi� pytanie, dlaczego nie metodyka "pe�na", a tylko "wprowadzenie" do niej. Pomijaj�c tu wyja�nienia, co rzeczywi�cie cz�sto kryje si� pod takimi tytu�ami prac, jak: Wprowadzenie do.... Wst�p do..., nale�y stwierdzi�, �e przes�dzi� o tym zupe�nie prosty, a jednocze�nie z�o�ony pow�d. Prosty, poniewa� zesp� autorski, wbrew planowanym zamierzeniom, nie zdo�a� doprowadzi� tego opracowania do takiego kszta�tu, kt�ry by�by zgodny z przyj�tymi za�o�eniami metodologicznymi, przedstawionymi w rozdziale l, a przez to odpowiada� w dostatecznym stopniu sformu�owanej og�lnej koncepcji metodyki. Nie zdo�ano, mi�dzy innymi, opracowa� planowanych rozdzia��w, kt�re mia�y traktowa� o trudno�ciach opieku�czo-wychowawczych i ich przezwyci�aniu, o dzia�alno�ci normatywno-regulacyjnej i kryteriach oceny �ycia i dzia�alno�ci domu dziecka. Z�o�ony za�, ze wzgl�du na: zakres i poziom postawionych temu opracowaniu wymaga�, jego wysoce zr�nicowane tre�ci, do kt�rych pe�nego opracowania niezb�dni s� r�ni specjali�ci, ze wzgl�du na zespo�owe autorstwo, utrudniaj�ce w du�ym stopniu zachowanie jednolitej, zwartej i konsekwentnej koncepcji dzie�a, a tak�e z powodu wci�� jeszcze skromnego poziomu teorii opieki i wychowania przez opiek�. Dlatego te�, przyjmuj�c �yczliw� naszym zamierzeniom sugesti� recenzenta - prof. dr� hab. Edmunda Trempa�y, przedk�adamy to opracowanie jako Wprowadzenie. * Wprowadzenie do metodyki opieki i wychowania w domu dziecka. Warszawa 1985. 14 Nasuwa si� tu jednak kolejne i chyba istotne pytanie. Dlaczego metodyka opieki i wychowania w domu dziecka? Ot� z trzech g��wnych powod�w. Przede wszystkim dlatego, �e nie wydaje si� mo�liwe opracowanie - co si� cz�sto sugeruje - metodyki pracy opieku�czo-wychowawczej w og�le, gdy� by�aby to po prostu nie wiedza metodyczna, lecz og�lna teoria tego rodzaju dzia�alno�ci, a wi�c niezale�na od r�nych form jej sprawowania. Po wt�re, w dziedzinie dzia�alno�ci opieku�czo-wychowawczej funkcjonuje i sk�ada si� na ni� szereg r�nych specyficznych instytucji, posiadaj�cych w�asne metodyki o r�nym stopniu zaawansowania, analogicznie jak w przypadku metodyk poszczeg�lnych przedmiot�w w szko�ach. St�d trzeba by�o zdecydowa� si� na jak�� jedn�, a najwy�ej dwie spo�r�d nich. Wyb�r zosta� dokonany na podstawie jednego zasadniczego kryterium - najbardziej typowej, reprezentatywnej instytucji opieki ca�kowitej nad dzie�mi i m�odzie��. Odpowiada temu w pe�ni - poza opiek� rodzinn�, kt�ra zosta�a tu pomini�ta g��wnie ze wzgl�d�w praktycznych - dom dziecka, mimo na og� znanych s�abo�ci jego aktualnego strukturalnego modelu oraz codziennego �ycia i dzia�ania. Po trzecie, wychodzimy z za�o�enia, �e "dobra" metodyka opieku�-czo-wychowawczego funkcjonowania tej plac�wki oraz jej opanowanie i przyswojenie oka�e si� w pe�ni przydatne w innych instytucjach opieku�czo-wychowa-wczych, z rodzin� w��cznie. Wypada tu wszak�e podnie�� jeszcze jedn�, trudn� do pomini�cia kwesti�. Ot� Wprowadzenie wydawa� si� mo�e - nie bez powodu - w swej strukturze tre�ciowej zbyt "teoretyczne" i za ma�o "praktyczne". Rzeczywi�cie. W pracy tej s�dy i twierdzenia wyra�aj�ce diagnozowanie, konstruowanie modeli, za�o�one funkcje, postulowane zadania, normy prakseologiczne, zale�no�ci mi�dzy faktami i zjawiskami, oceny wraz z formu�owaniem poj�� przewa�aj� nad twierdzeniami najbardziej typowymi dla ka�dej metodyki, zw�aszcza w�sko pojmowanej, dotycz�cymi li tylko metod dzia�alno�ci'. Jakkolwiek struktura taka nie mo�e nas zadowala�, to jednak nie z powodu przewagi tre�ci pierwszych nad drugimi - gdy� jest ona wr�cz po��dana i postulowana w za�o�eniach metodologicznych, zawartych w rozdziale pierwszym, g��wnie dlatego, �e twierdzenia dotycz�ce metod stanowi� tylko jedn� z grup przyj�tych twierdze� - lecz z uwagi na niezachowanie w�a�ciwej proporcji w tym zakresie. Poza tym nale�y zauwa�y�, �e - wbrew do�� powszechnym mniemaniom o zbawiennych skutkach opanowania " dobrych metod" - nasze podstawowe, najcz�stsze s�abo�ci i niedomagania w opieku�czo-wychowawczym funkcjonowaniu dom�w dziecka nie wynikaj� bynajmniej z nieznajomo�ci metod, lecz przede wszystkim z: ' Wypada ju� w tym miejscu - wyprzedzaj�c tre�ci merytoryczne zawarte w rozdziale l (twierdzenia metod) przyj��, �e metoda opieki to powtarzalny spos�b wykonania czynno�ci przewa�nie z u�yciem niezb�dnych �rodk�w dla zaspokajania potrzeb podopiecznych i urzeczywistniania warto�ci opieki. 15 - ignorancji i wypacze� "istoty rzeczy", - uchybiania kardynalnym zasadom post�powania i dzia�ania, - tworzenia i utrzymywania sprzecznych z charakterem i wymaganiami opieki struktur i modeli, - nieliczenia si� z obiektywnymi zale�no�ciami, prawid�owo�ciami, mechanizmami w opiece, - stawiania b��dnych diagnoz i formu�owania subiektywnych ocen, - zaniechania realizacji koniecznych zada� lub podejmowania zada� nieadekwatnych do obiektywnych funkcji domu dziecka, - niedostatk�w cechuj�cych postawy opieku�cze, wychowawcze i ideo-wo-spo�eczne opiekun�w, a szerzej - niedostatk�w dotycz�cych kwalifikacji niezb�dnych do pe�nienia tych r�l. Te w�a�nie sprawy przes�dzaj� niew�tpliwie o jako�ci �ycia i efektach pracy tych plac�wek, w tym tak�e w du�ym stopniu o stosowanych tam metodach. St�d te� im nale�a�o po�wi�ci� w metodyce najwi�cej uwagi. Na zako�czenie tych skr�towych uwag pragn� wyrazi� podzi�kowanie w imieniu w�asnym i wsp�autor�w recenzentowi maszynopisu Wprowadzenia, Panu prof. drowi hab. Edmundowi Trempale, za wnikliwe, krytyczne, instruk-tywne, a r�wnocze�nie �yczliwe uwagi, kt�re pe�niej, ni� to by�o mo�liwe obecnie, postaramy si� wykorzysta� w ewentualnym kolejnym wydaniu. Zdzis�aw D�browski WST�P DO WYDANIA DRUGIEGO Drugie wydanie Wprowadzenia..., pod zmienionym nieco tytu�em, uzasadnione jest ca�kowitym wyczerpaniem wydania pierwszego z 1985 r. Poza tym na przestrzeni ponad dziesi�ciu lat, jakie od tego czasu up�yn�y, nie pojawi�o si� �adne tego rodzaju alternatywne opracowanie. W zwi�zku z tym od kilku lat sygnalizowane jest zapotrzebowanie na nie tak ze strony dom�w dziecka, jak i o�rodk�w metodycznych oraz naukowo-dydaktycznych. Poza tym mo�na mie� nadziej�, �e odczytywanie bez uprzedze� tre�ci tej publikacji przyczyni si� do przezwyci�enia na tyle fa�szywego, co szkodliwego pogl�du - wyra�anego szczeg�lnie w ostatnich latach w mass mediach, publikacjach popularnonaukowych i publicznych ustnych wypowiedziach - �e domy dziecka s� najgorsz� i najdro�sz� form� opieki, a opieka nawet w najgorszej rodzinie jest zawsze lepsza ni� w najlepszej tego rodzaju plac�wce. W pogl�dzie tym kumuluje si� w spos�b zadziwiaj�cy nieporozumienie, jawny fa�sz, ignorancja i zwyczajna niekompetencja, co zbli�a go do przekonania, �e "Wis�a p�ynie z Gda�ska do Krakowa". 16 Zmiana tytu�u w stosunku do wydania pierwszego t�umaczy si� znacznym wzbogaceniem tre�ci tej publikacji - formalnie o dalsze trzy rozdzia�y - co w du�ej mierze zbli�a j� do koncepcyjnego modelu opisanego w rozdziale pierwszym. Jest to wi�c wydanie znacz�co poszerzone i - oczywi�cie - poprawione, zbli�aj�ce si� do ca�o�ciowej wiedzy o tej formie opieki. Taka za� wiedza mo�e by� zgromadzona w ewentualnym trzecim wydaniu pod uprawnionym ju� tytu�em Metodyka opieki i wychowania w domu dziecka, albo inaczej. Praktyczna teoria opieki i wychowania w domu dziecka. Niezale�nie od niezupe�nej jeszcze w tym wydaniu wiedzy o opieku�czo-wy-chowawczym funkcjonowaniu domu dziecka, mo�na powiedzie�, �e zgodnie z tytu�em W�z�owe problemy..., ksi��ka zawiera wszystkie podstawowe elementy tej wiedzy, okre�laj�cej model-wzorzec tej formy opieki oraz wskazania co do warunk�w i mo�liwo�ci jego urzeczywistniania. Pod tymi wzgl�dami kluczowe znaczenie przypada szczeg�lnie rozdzia�om: l - Og�lna charakterystyka metodyki opieki i wychowania w domu dziecka, 3 - Podstawowe wyznaczniki, za�o�enia i elementy modelu-wzorca domu dziecka. Mo�na by nawet z dopuszczalnym uproszczeniem powiedzie�, �e tw�rcza percepcja tre�ci tych rozdzia��w przez tych, kt�rzy naprawd� chc� i potrafi�, mo�e im ju� wystarczy� jako podstawa urzeczywistniania modelu-wzorca domu dziecka, czyli spe�niania w istocie generalnej funkcji praktycznej tego rodzaju wiedzy. W jedenastoletnim okresie, jaki up�yn�� od pierwszego wydania, potwierdza si� wci�� trafno�� przyj�tej koncepcji metodyki w dziedzinie opieki mi�dzyludzkiej jako wzgl�dnie wyczerpuj�cej wiedzy o okre�lonej, swoistej, zupe�nej formie opieki z wyodr�bniaj�cymi si� w jej strukturze formami podstawowymi i elementarnymi. W niniejszym za� przedmiocie zainteresowa� chodzi o wiedz� o formie maj�cej wiekow� histori� - "dom dziecka". W ka�dym razie nie zosta�a w tym okresie opublikowana mo�liwa do przyj�cia alternatywna koncepcja ,,metodyki". Zachowuj� zatem sw� poznawcz� i praktyczn� prawomocno�� na og� wszystkie podstawowe twierdzenia, zawarte w tre�ciach pierwszego wydania wraz ze wst�pem do niego. Tym te� uzasadnione jest przytoczenie w ca�o�ci tego wst�pu. Zdzis�aw D�browski Zdzis�aw D�browski l. OG�LNA CHARAKTERYSTYKA METODYKI OPIEKI I WYCHOWANIA W DOMU DZIECKA 1.1. Uwagi wst�pne Niniejsza pr�ba opracowania zarysu metodyki opieku�czo-wychowawczego funkcjonowania domu dziecka wymaga najpierw ukazania jej istoty i charakteru lub-m�wi�c inaczej - og�lnej koncepcji metodologicznej. Jest to zadanie typu innowacyjnego, wymagaj�ce dokonania syntezy dotychczasowych do�wiadcze� z praktyki w tym zakresie i rozproszonego w r�nych publikacjach dorobku my�li teoretycznej. Nie mamy bowiem -jak dot�d -mimo d�ugiej historii tego typu plac�wek w Polsce, mimo nagromadzonych na tym gruncie do�wiadcze�, a tak�e szeregu publikacji na temat r�nych aspekt�w ich �ycia i dzia�alno�ci - wypracowanego pogl�du co do tego, czym powinna by� taka metodyka. Nie znajdujemy go nawet w opracowaniach o charakterze monograficznym, zmierzaj�cych do ca�o�ciowego uj�cia problematyki opieku�czo-wychowawczej tych plac�wek, jak np. praca Z. Zbyszewskiej Organizacja i wychowanie w domu dziecka (1949) czy napisana blisko czterdzie�ci lat p�niej rozprawa J. Raczkowskiej pt. Wychowanie w domu dziecka (1983). St�d te� pr�ba sformu�owania wzgl�dnie trafnej odpowiedzi na pytanie o og�ln� koncepcj� takiej metodyki staje si� przedsi�wzi�ciem o tyle nieodzownym, co nie�atwym. Konieczno�� jego realizacji wynika przede wszystkim z tego, �e taka metodyka okre�la istotne tre�ci �ycia i dzia�alno�ci w tej formie opieki, ich sp�jno��, pe�no�� i adekwatno��, a r�wnocze�nie nakre�la jej strukturalno-funkc-jonalny model-wzorzec. Trudno�ci za� wywodz� si� g��wnie z niedostatecznego zastosowania og�lnej teorii opieki, kt�re - jak si� niekiedy zauwa�a - wyprzedza nierzadko praktyka i nagromadzone do�wiadczenie. Licz�c� si� przeszkod� na tej drodze s� r�wnie� okre�lone pogl�dy, wymagaj�ce przezwyci�enia lub dekonstrukcji i rekonstrukcji - niezgodne z wymogami praktyki i podstawowymi za�o�eniami metodologii tej subdyscypliny, pogl�dy, kt�re sprowadzaj� si� najcz�ciej do uto�samienia metodyki z og�ln� teori� dzia�alno�ci opieku�czo-wychowawczej lub przeciwnie-zaw�ania jej do praktycystycznego zestawu zalece�, okre�laj�cych spos�b realizacji "danych z g�ry" cel�w i zada� w ramach istniej�cych uk�ad�w. Jakie zatem podstawowe kwestie sk�adaj� si� na zarys koncepcji interes, nas metodyki? 18 Zdzis�aw D�browski Najog�lniej mo�na powiedzie�, �e chodzi tu przede wszystkim o: - sprecyzowanie og�lnego poj�cia takiej metodyki i ustalenie, czym ona obiektywnie jest i mo�e by�, a czym nie jest i nie powinna by�, - okre�lenie jej stosunku do zwi�zanych z ni� dziedzin wiedzy og�lnej pocz�wszy od teorii opieki, praktyki opieku�czo-wychowawczej i zdobytego na tym gruncie do�wiadczenia, co pozwala�oby na ukazanie jej specyficznych wymiar�w i spe�nianych funkcji, - przedstawienie w�a�ciwych dla niej twierdze� i dyrektyw, pozwalaj�cych na traktowanie jej jako strukturalno-funkcjonalnej teorii specyficznego uk�adu opieku�czo-wychowawczego-w domu dziecka, - ukazanie jej podstawowych funkcji i sformu�owanie wynikaj�cych st�d og�lnych zada�, kt�re powinna spe�nia� jako ca�o�ciowy sk�adnik wiedzy, narz�dzie dydaktyki i czynnik praktyki. Nawi�zuj�c - na koniec tych uwag - db samej nazwy metodyki, wypada zauwa�y�, �e oznacza ona - w zamy�le autorskim - znacznie wi�cej ni� to, co si� zazwyczaj kojarzy z "metodyk� pracy opieku�czo-wychowawczej", to jest metodyczne aspekty realizacji danych cel�w i zada�, co stanowi typow� metodyk� wykonawstwa. Natomiast przyj�ta nazwa oznacza metodyk� opieku�czo-wychowawczego funkcjonowania tej plac�wki, a wi�c wiedz� o ca�okszta�cie jej rozwi�za� systemowych, pocz�wszy od ustalenia za�o�e� koncepcyjno-modelowych. Tak wi�c sygnalizowana t� nazw� koncepcja ,,metodyki" jest nie tylko zbiorem dyrektyw wskazuj�cych, jak realizowa� wynikaj�ce z za�o�onych funkcji domu dziecka zadania, lecz czym� o wiele wi�kszym, to jest ca�o�ciow� wiedz� o tej formie opieki. Dopiero poznanie jej ca�o�ci - poczynaj�c od odpowiedzi na pytanie, czym jest ona realnie i czym powinna by�, a ko�cz�c na tym, jak oceni� jej funkcjonowanie - mo�e wskazywa� bowiem wiarygodnie i trafnie, jak w niej �y� i dzia�a�. 1.2. Og�lne poj�cie metodyki opieki i wychowania w domu dziecka Pr�ba zdefiniowania tego z�o�onego poj�cia stawia nas przed konieczno�ci� sprecyzowania kilku niezb�dnych za�o�e�. Nale�y przede wszystkim stwierdzi�, �e chodzi tu o metodyk� funkcjonowania okre�lonej specyficznej formy opieki -domu dziecka, a nie zbi�r twierdze� i dyrektyw, odnosz�cych si� do ca�ej szerokiej i zr�nicowanej dziedziny dzia�alno�ci opieku�czo-wychowawczej. Oznacza to jednoznacznie odrzucenie g�oszonych nierzadko pogl�d�w i postulat�w co do mo�liwo�ci teoretycznego opracowania metodyki pracy opieku�czo-wychowawczej w og�le lub znacznie w�szej - metodyki opieki i wychowania zak�adowego, czego przyk�adem mo�e by� program tego przedmiotu w szko�ach wy�szych'. ' Program nauczania przedmiot�w specjalno�ciowych, MNSWiT, Warszawa 1978, Metodyka pracy opieku�czo-wychowawczej, a tak�e G. Lubi�ski, Metodyka pracy opieku�czo-wychowawczej jako Og�lna charakterystyka metodyki opieki i wychowania w domu dziecka 19 Wed�ug pierwszego mniemania taka metodyka oznacza�aby to samo, co og�lna teoria dzia�alno�ci opieku�czo-wychowawczej - pedagogika opieku�cza, a wed�ug drugiego - og�ln� teori� opieki i wychowania zak�adowego. Jakkolwiek teorie takie s� - oczywi�cie - uzasadnione i mo�liwe, to jednak ich og�lno�� sprawia, i� nie wystarczaj� one dla dostatecznego wyja�niania i organizowania specyficznych, zr�nicowanych zakres�w i form praktyki opieku�czo-wychowawczej i nie odpowiadaj� wymogom dyferencjacji i specjalizacji w nauce. Z tych te� wzgl�d�w nie mog� by� brane pod uwag� w formu�owaniu odpowiedzi na pytanie, czym jest interesuj�ca nas metodyka. Przes�anki te wskazuj� r�wnocze�nie na konieczno�� znacznego rozszerzenia tego pytania, mianowicie o to, czym s� metodyki pracy opieku�czo-wychowawczej w og�le. Wynika to przede wszystkim ze wspomnianych r�norodnych, specyficznych form opieki, wymagaj�cych tworzenia i zastosowania odpowiadaj�cych im teoretycznych modeli-wzorc�w, a tak�e z wymaga� metodologicznych. Istniej� zatem dostateczne podstawy do antycypowania, postulowania i opracowywania wielu metodyk w dziedzinie opieku�czo-wychowawczej, w tym metodyki opieku�czo-wychowawczego funkcjonownia domu dziecka, jako specyficznej, in-terwencyjno-kompensacyjnej formy opieki nad dzie�mi pozbawionymi tej�e -tak czy inaczej - we w�asnej rodzinie. St�d te� zgodnie z uznanymi pogl�dami, okre�laj�cymi relacje mi�dzy metodykami a og�ln� teori� wychowania2 oraz obiektywnymi wymaganiami praktyk mo�na przyj��, �e metodyki - w obr�bie interesuj�cej nas dziedziny - odnosz� si� przede wszystkim do specjalistycznych instytucji opieku�czych (rodzina, dom dziecka, internat szkolny, przedszkole, kolonie letnie itp.), kt�re s� podstawowymi czynnikami r�nicuj�cymi i ograniczaj�cymi twierdzenia i dyrektywy og�l-noteoretyczne. Z kolei ka�da z tego typu instytucji, jako swoista z�o�ona heterogeniczna ca�o��, zawiera wielorakie grupy cel�w i zada� stanowi�cych powi�zane ze sob�, wyodr�bniaj�ce si� ca�o�ci realizacyjne, organizuj�ce odpowiednie uk�ady twierdze� metodycznych. St�d te� metodyka danej formy opieki sk�ada si� w istocie z dwojakich tre�ci: - odnosz�cych si� do jej ca�o�ci, - wyodr�bniaj�cych si� w niej specyficznych element�w sk�adowych, jak na przyk�ad problematyki: powodzenia szkolnego, czasu wolnego, samorz�dno�ci itd. W �wietle tych stwierdze� mo�na przyj��, �e ka�da metodyka w dziedzinie dzia�alno�ci opieku�czo-wychowawczej - tak ca�o�ci formy, jak i w jej obr�bie szczeg�lny dzial pedagogiki opieku�czej. [W:] Problemy metodyki wychowania opieku�czego. Materia�y i Krajowej Konferencji Pedagogicznej w Gda�sku 1979. Praca zbi�r, pod red. G. Lubi�skiego, Gda�sk 1980, s. 4-16. 2 Por. H. Muszy�ski, Zarys teorii wyc/ionwiM.Warszawa 1976, s. 12-17; A, Lewin, Metodyka wychowania w/zarysie. Warszawa 1966, s. 15-19. 20 Zdzis�aw D�browski poszczeg�lnych swoistych "podzespo��w" - to najog�lniej - teorie tych uk�ad�w czynno�ciowych, formu�uj�ce wyczerpuj�ce, opisowo-wyja�niaj�ce, normatyw-no-dyrektywalne twierdzenia. * Zatem interesuj�ca nas tu metodyka opieki i wychowania w domu dziecka jest teori� tej formy opieki, zbudowan� z wyczerpuj�cych opisowo-wyja�niaj�cych i normatywno-dyrektywalnych twierdze�3. Tak rozumiana metodyka jest wi�c nie tylko systemem uzasadnionych (teoretycznie i do�wiadczalnie) dyrektyw wskazuj�cych, jak w�a�ciwie realizowa� podstawowe zadania domu dziecka, wynikaj�ce z jego specyficznych funkcji - co by�oby zbyt w�sk� interpretacj�, ale - co wi�cej - wiedz� o tym, czym jest i powinna by� ta forma opieki, jakie powinny by� jej podstawowe za�o�enia koncepcyjne i strukturalno-funkcjonalne itd. Przyk�adem w�sko praktycystycznego, a r�wnocze�nie - w innym wymiarze - nieograniczenie szerokiego pojmowania metodyki jest pogl�d, �e "metodyka pracy opieku�czo-wychowawczej jest teoretycznie uzasadnionym zbiorem zasad realizacji cel�w wychowania opieku�czego"4. Nie podejmuj�c bli�szej analizy tego okre�lenia mo�na stwierdzi�, �e metodyka jest czym� wi�cej ni� tylko ,,zbiorem zasad realizacji cel�w", a r�wnocze�nie czym� daleko w�szym ni� wiedza o "realizacji cel�w wychowania opieku�czego" w og�le. 13. Metodyka a wiedza og�lna Na istot� i charakter wiedzy metodycznej w przyj�tym tu rozumieniu wskazuje r�wnie� por�wnanie jej z odpowiedni� teori� og�ln� (teoria opieki, teoria wychowania). Na tle takiego por�wnania na szczeg�ln� uwag� zas�uguj� trzy r�ni�ce je cechy5. Po pierwsze, metodyka w zestawieniu z teori� og�ln� jest przede wszystkim okre�lonym systemem wiedzy wzgl�dnie szczeg�owej, ograniczonej swoisto�ciami i uwarunkowaniami okre�lonego uk�adu czynno�ciowego, kt�remu s�u�y, wobec kt�rego formu�uje odpowiednie twierdzenia i dyrektywy. Inaczej m�wi�c, metodyka jest w istocie wiedz� o danym specyficznym uk�adzie, o jego funkcjonowa- 3 W tym miejscu wydaje si� konieczne wyja�nienie, �e zachowana do tego rodzaju wiedzy nazwa "metodyka" ma g��wnie sens symboliczny, "dla zachowania tradycji", w istocie oznacza�a bowiem w przesz�o�ci i oznacza najcz�ciej aktualnie wiedz� tylko o tym, jak realizowa� przyj�te cele i zadania, czyli wiedz� praktyczn� typu "technologicznego". Taki zakres i rodzaj wiedzy zawiera si� tak�e w przyj�tym rozumieniu "melodyki", ale jako jedn� z wielu jej element�w i to wy�szej od niego rangi. To jedynie mo�e by� merytorycznym usprawiedliwieniem dla zwi�zania z tym terminem ca�o�ci leore-tyczno-praktycznej wiedzy o tej formie opieki. 4 G. Lubi�ski, Metodyka pracy opieku�czo-wychowawczej. [W:] Encyklopedia pedagogiczna pod red. W. Pomyka�y, Warszawa 1993, s. 363-367. 5 Por. H. Muszy�ski, op. cit., A. Lewin, op. dt. Og�lna charakterystyka metodyki opieki i wychowania w domu dziecka 21 niu, chocia� mo�e ona mie� w pewnym zakresie r�wnie� szersze zastosowanie. Natomiast teoria og�lna, b�d�c jedn� z fundamentalnych podstaw metodyki, formu�uje poj�cia i twierdzenia w stosunku do ca�okszta�tu odpowiedniej dzia�alno�ci, a wi�c w odniesieniu do praktyki uog�lnionej, a tylko po�rednio wobec jej specyficznych konkretnych przejaw�w i odmian wymagaj�cych odpowiedniego uszczeg�owienia i dalszego "upraktycznienia" og�lnych twierdze�. Po drugie, metodyka jest "z natury rzeczy" wiedz� zintegrowan�, syntetyczn�, ujmuj�ca rzeczywisto�� danego uk�adu w jej sk�adowych ca�o�ciach, tj. wiedz�, kt�rej twierdzenia i dyrektywy oparte s� na og�lnych prawid�owo�ciach i twierdzeniach zaczerpni�tych g��wnie z r�nych dyscyplin naukowych i do�wiadczeniu, a zw�aszcza - w odniesieniu do metodyk z dziedziny opieku�czo-wy-chowawczej - pedagogiki opieku�czej, teorii wychowania, dydaktyki, psychologii, socjologii, prakseologii, teorii organizacji i zarz�dzania oraz do�wiadczenia wyprowadzonego z praktyki plac�wek opieku�czo-wychowawczych6. Podstawowym czynnikiem scalaj�cym, syntetyzuj�cym te r�ne rodzaje wiedzy s� tu, wyodr�bniaj�ce si� jako pewne ca�o�ci, specyficzne uk�ady czynno�ciowe pocz�wszy od takiej ca�o�ci, jak� jest plac�wka (forma opieki zupe�na), a ko�cz�c na jej r�nych dziedzinach i podstawowych elementach �ycia i dzia�alno�ci (podstawowe i elementarne formy opieki w obr�bie formy zupe�nej)7. W por�wnaniu z tym wiedza og�lna ma na og� charakter analityczny, wed�ug wymaga� - niezb�dnego ze wzgl�du na jej struktur� - dzielenia, r�nicowania i systematyzowania. W takiej te� podzielonej i ukszta�towanej wymogami nauki postaci rozpatrywana jest przez ni� rzeczywisto��. Po trzecie, metodyk� w por�wnaniu z wiedz� og�ln� charakteryzuje odmienny stosunek do praktyki, kt�rej ka�da na sw�j spos�b s�u�y. O ile wiedza metodyczna umiej�tnie stosowana pozwala w okre�lonych granicach na w miar� sprawne i efektywne rozwi�zywanie problem�w i realizowanie zada� praktycznych, o tyle wiedza og�lna, maj�c jak najszersze zastosowanie, nie odznacza si� dostateczn� instruktywno�ci�, potrzebn� do organizowania praktyki w jej r�nych specyficznych i konkretnych odmianach, nie dostarcza w tym celu wystarczaj�cych informacji. Wiedza og�lna formu�uj�c og�lne poj�cia, wyja�niaj�c zale�no�ci, ukazuj�c cele dzia�alno�ci, konstruuj�c og�lne modele, nie opisuje konkret- 6 Warto przytoczy� tu "wspieraj�cy" pogl�d T. Hejnickiej-Bezwi�skiej: "W konstruowaniu tego typu wiedzy cz�owiek wykorzystuje nie tylko jedno twierdzenie naukowe - czy jedna teori� naukow� - ale r�ne elementy wiedzy teoretycznej (z r�nych dyscyplin naukowy