Jan Btuszkowski Struktura spo�eczna DOM WYDAWNICZY Warszawa 1996 Projekt ok�adki: Andrzej Kalinowski � Copy�ght by Instytut Nauk Politycznych UW � Copyright by Jan B�uszkowski IBSN 83-7151-176-0 Dom Wydawniczy ELIPSA Publikacja ta zawiera om�wienie podstawowych poj��, za�o�e� i twier- dze� teorii struktury spo�ecznej. Przedstawia najwa�niejsze schematy jej opisu - funkcjonalny, dychotomiczny i gradacyjny. Ujmuje te� zagadnie- nie zr�nicowania i sprawiedliwo�ci spo�ecznej. Analizuje zjawisko ru- chliwo�ci. W drugiej cz�ci zosta�a scharakteryzowana struktura poszcze- g�lnych typ�w spo�ecze�stw - pierwotnego, niewolniczego, feudalnego, kapitalistycznego i postindustrialnego. Zarysowano r�wnie� tendencje przemian struktury spo�ecznej w Polsce w warunkach transformacji ustro- jowej. Opracownie przeznaczone jest dla uczni�w szk�l �rednich i nauczy- cieli wiedzy o spo�ecz�stwie. Mo�e by� te� przydatne w nauczaniu so- cjologii og�lnej w szko�ach wy�szych. ani �ycia codziennego, anii historii: tylko struktura ma histori�, bowi^ tylko struktura trwa� mo�e d�u�ej ni� �ycie i dokonania tych, �mierrtel. nych przecie� osobnik�w, kt�rzy si� na ni� sk�adaj�, kt�rzy j� fabry/]^. j� sami b�d�c przez ni� poddawani obr�bce... Ale struktura dokoi^me owego niebywa�ego wyczynu olbrzymim kosztem d�awienia si� tw�rczych tych w�a�nie osobnik�w, kt�rym zapewnia (lub przynajmniej obiecuje) ci�g�o�� dziej�w zbiorowych"2. Kszta�t struktury spo�ecznej zale�y od r�nego rodzaju czynnik�w. Bezpo�rednio determinuj� j� warunki ekonomiczne - poziom rozwoju^ go- spodarczego, techniki wytwarzania d�br materialnych, proporcje miedzy sektorami gospodarki, spo�eczny podzia� pracy, zasoby si�y roboczej, stosunki w�asno�ciowe, rozmiary i struktura wytworzonego dochodu ioraz zasady jego podzia�u. Struktura spo�eczna kszta�tuje si� tak�e na pod�o�u demograficznym, obejmuj�cym potencja� ludno�ciowy spo�ecze�stwa glo- balnego, sk�ad ludno�ci ze wzgl�du na p�e�, wiek oraz typ miejsca za- mieszkania. Ponadto wp�yw na struktur� spo�eczn� wywieraj� czynniki geograficzne - takie, jak rozmiary i ukszta�towanie powierzchni kraju, wyposa�enie w bogactwa naturalne, klimat. Po�rednie znaczenie w proicesie kszta�towania struktury spo�ecznej maj� czynniki ustrojowe i ideologicz- ne (np. spos�b rozumienia r�wno�ci i sprawiedliwo�ci spo�ecznej) oraz kulturowe (np. poziom wykszta�cenia og�lnego i stylu �ycia ludno�ici). Teoria struktury spo�ecznej traktuje spo�ecze�stwo jako ca�o�� iobej- muj�c� zbiorowo�� ludzi po��czon� sieci� stosunk�w spo�ecznych wy- znaczaj�c� jego granice i charakter. Spo�ecze�stwo nie jest mechanicz- nym zbiorem jednostek, lecz uk�adem grup, instytucji i r�norodinych form skupienia ludzi. U�ywany w naukach spo�ecznych termin spo�ecze�- stwo globalne oznacza najszersz� przestrzennie i ilo�ciowo, z�o�on� z kom- pleksu grup spo�ecznych, og�ln� zbiorowo�� ludzi zintegrowan� wszech- stronnie - na p�aszczy�nie ekonomicznej, politycznej, administracyjnej, instytucjonalnej, kulturowej, religijnej, osobowo�ciowej itp. W socjologii stosowany jest podzia� struktury spo�ecznej na makro- struktur� i mikrostruktur�3. Makrostruktura jest cech� spo�ecze�stwa 2 Z. Bauman, Etyka ponowoczesna. Warszawa 1996, s. 178-179. 3 J. Turowski, Socjologia, Mat� struktury spo�eczne, Lublin 1993; tego� Socjologia. Wielkie struktury spo�eczne, Lublin 1994; J. Szmatka, Mat� struktury spoczn�, Warszawa 1989. lobalnego i wielkich grup spo�ecznych. Makrostruktur� tworz� klasy . .yarstwy spo�eczne, grupy spo�eczno-zawodowe, wielkie spo�eczno�ci terytorialne, grupy wyznaniowe, nar�d, pa�stwo oraz wzajemne zale�no- �ci mi�dzy nimi. Makrostruktura nie stanowi prostej sumy mikrostruktur, tworz�c nadrz�dne ca�o�ci spo�eczne podlegaj�ce specyficznym dla nich prawid�owo�ciom. Ca�o�ci te maj� charakter z�o�ony, obejmuj�c wiele poziom�w organizacyjnych i szczebli zale�no�ci mi�dzy r�nymi rodza- jami grup i instytucji spo�ecznych. Wielkie struktury sk�adaj� si� i opie- raj� swoje funkcjonowanie na ma�ych strukturach spo�ecznych. Wielkie i ma�e struktury spo�eczne wzajemnie si� przenikaj�. Mikrostruktura jest w�a�ciwo�ci� ma�ych grup spo�ecznych tworz�cych ponadindywidualne ca�o�ci typu wsp�lnot rodzinnych, spo�eczno�ci lo- kalnych i s�siedzkich oraz kr�g�w r�wie�niczych, przyjacielskich i towa- rzyskich4. Ma�e struktury oparte s� na interakcjach bezpo�rednich zacho- dz�cych mi�dzy ich cz�onkami. Na przyk�ad rodzina ma swoj� struktur� b�d�c� uk�adem os�b oraz podgrup (rodzice i dzieci), zajmuj�cych okre- �lone pozycje i odgrywaj�cych wyznaczone im role spo�eczne w celu funkcjonowania jej jako ca�o�ci. Cech� konstytutywn� ma�ych grup jest wi� osobista i bezpo�rednie oddzia�ywanie na siebie os�b b�d�cych ich cz�onkami. Mi�dzy biegunem jednostki a biegunem grupy wyst�puje wielka gama po�rednich form orga- nizacji spo�ecznej takich, jak pary, osobiste sieci powi�za�, uk�ady dzia- �aniowe, grupy interakcyjne, kr�gi przyjacielskie, frakcje, kliki, �orszaki osobiste" oraz stosunki patron - klient5. Szczeg�lne znaczenie w proce- sie powstawania grup maj� zwi�zki dwuosobowe, czyli diady. Struktura dwucz�onowa nie jest ponadindywidualn� jedno�ci�; ka�dy jej cz�onek okre�la si� w stosunku do drugiego, a nie w stosunku do szerszej zbio- rowo�ci. Mikrostruktura opiera si� w tym przypadku bezpo�rednio na zwi�zku dw�ch osobnik�w; wystarczy, aby jeden z nich wyst�pi� ze zwi�z- ku, a ca�o�� przestaje istnie�. Odwrotnie jest w ka�dej grupie wielocz�o- nowej; wytwarza si� w nich ponadindywidualne �ycie ca�o�ci, kt�re ka�- dy z cz�onk�w uwa�a za niezale�ne od siebie6. 4 F. Tonnies, Wsp�lnota i stowarzyszenie. Warszawa 1988, rozdz. pt. Teoria wsp�lnoty, s. 27-66. 5 J. Tarkowski, Socjologia �wiata polityki, t. 2 Patroni i klienci. Warszawa 1994, s. 39. 6 G. Simmel, Socjologia, Warszawa 1975, s. 157-160. X turalne i religijna Wed^8, Ossowskiego, struktura spo�eczna Jest systemem stosunk�w, k10^ ^ ^ gadzie do trzech kategorii: stosunk�w zale�no�ci wz^""^11 ^"^J^ych ze spo�ecznego podzia- �u pracy i funkcji, sto-5""^ zaleznos" Jednostronnych wynikaj�- cych z grupowych prz^^ ' "P^^e� oraz stosunk�w hierar- chii i gradacji Te trzy ^^g01"16 stosunk�w odnajdujemy w strukturze wielkich grup spo�eczny^ oraz strukturze spo�ecze�stwa globalnego. Od- powiednio wi�c w socjol.5811 stosowane sa tey schematy ujmowania struk- tury spo�ecznej: funkcjo,1'11^' dychotomiczny i gradacyjny^. Ka�dy schemat - fun]^0"'11^' dy^tomiczny czy gradacyjny - pre- feruje okre�lony typ ^sunk6w spo�ecznych, kt�rym wyb�r schematu nadaje rang� stosunk�w ^minuj�cych w opisywanej rzeczywisto�ci. Wy- b�r ten determinuje prze^. ^Y5^ ^P i charakter grup spo�ecznych, kt�re w ramach danej te01"" ^oleczenstwa uznawane s� za podstawowe cz�ony podzia�u tworz�c6 struktur� SPOle^� Warto zaznaczy�, ze do ka�dego spo�ecze�stwa ,"ozna jednocze�nie odnosi� schemat funkcjonal- ny, schemat dychotomie^ l schemat ^dac^ ale mo�na ten sam s;che- mat stosowa� w r�ny si08013' wprowadzaj�c inne kryteria podzia�u funk- cjonalnego, dychotonu2"^0 czy tez gradacyjnego. Zastosowanie okre�lonego schematu f symptomatyczne dla pogl�d�w autora, kt�re on wyznaje lub chce ^owa� w ^^d" na Przyjmowane cete po- znawcze lub praktyczne.^y schemat "wydatnia specyficzny typ imi�- dzygrupowych zale�no�� ktore dany autor uwa�a za najwa�niejsze19. J. Turowski, Socjologia. rielkie struktury Spo�eczne, jw., s. 53-54. S. Ossowski, O strukturz5?01^2"^' Warszawa 1986, s. 14 i 120-175. Ibid.. s. 295-297. 7 8 S 9 Ibid., s. 295-297. 2. Funkcjonalny schemat struktury spo�ecznej W schemacie funkcjonalnym struktura spo�eczna ujmowana jest jako system stosunk�w zale�no�ci wzajemnych, wynikaj�cych z podzia�u funk- cji i wymiany us�ug. Stosunki zale�no�ci wzajemnych maj� charakter sy- metryczny. Wyst�puj� mi�dzy grupami w zasadzie r�wnorz�dnymi, wza- jemnie sobie potrzebnymi. Dysponuj� one r�nymi kwalifikacjami oraz wype�niaj� zadania niezb�dne dla prawid�owego funkcjonowania ca�ego spo�ecze�stwa. Funkcjonalne uj�cia spo�ecze�stwa pos�uguj� si� analogiami biologicz- nymi, traktuj�c spo�ecze�stwo jako organiczn� ca�o�� z�o�on� z zale�- nych od siebie, zr�nicowanych cz�ci o wysokiej funkcjonalnej specja- lizacji. Zak�adaj� nadrz�dno�� ca�o�ci wobec cz�ci. Realizacja celu, czyli funkcja pe�niona przez nie w ramach ca�o�ci, potrzeba jak� zaspokoj�, s� racj� ich istnienia. To za�o�enie wyznacza spos�b i cel analizy funkcjo- nalnej. Zmierza ona do identyfikacji potrzeb systemu, wymagaj�cego ich zaspokojenia, a w konsekwencji do ods�oni�cia roli poszczeg�lnych cz�- �ci w zapewnieniu jego funkcjonalno�ci i r�wnowagi. Stanem normal- nym jest spo�ecze�stwo osi�gaj�ce r�wnowag� i sprawno�� funkcjonal- n�, stanem patologicznym - spo�ecze�stwo o zachwianej r�wnowadze i zak��conej funkcjonalno�ci. W funkcjonalnej koncepcji struktura spo�eczna jest uk�adem r�l spo- �ecznych zwi�zanych z podzia�em i organizacj� pracy w skali ca�ego spo- �ecze�stwa. Ze wzgl�du na te role wyodr�bnia si� w spo�ecze�stwie kla- sy i warstwy; s� one sobie potrzebne i zmuszone do wsp�dzia�ania. Jednak�e na gruncie r�nych r�l mog� kszta�towa� si� odmienne ich in- teresy o charakterze konfliktowym. �Zar�wno wtedy, gdy si� uwydatnia harmoni� zada�, jak i wtedy, gdy nacisk pada na konflikty interes�w, w schemacie funkcjonalnym - stwierdza S. Ossowski - widzimy splot zale�no�ci wzajemnych"10. Jednocze�nie podkre�la, �e klasy i warstwy spo�eczne wyr�nione na podstawie kryteri�w funkcjonalnych mog� two- rzy� uk�ad hierarchiczny, je�eli jedne role s� uprzywilejowane pod pew- nymi wzgl�dami w stosunku do innych". 10 Ibid., s. 164. " Ibid., s. 168. 13 nym zbiorem okre�lonych praw i obowi�zk�w. Ka�da osoba w spo�e- cze�stwie w nieunikniony spos�b posiada zr�nicowane statusy i ka�dy z nich ma przypisane sobie role. Natomiast poj�cie roli spo�ecznej doty- czy takiego zachowania osoby posiadaj�cej dany status, kt�re jest ukie- runkowane na spe�nienie oczekiwa� innych jednostek akceptuj�cych pra- wa i egzekwuj�cych obowi�zki tej osoby. Takie uj�cie struktury spo�ecznej ma u swych podstaw teori� zespo�u r�l, czyli ca�okszta�tu stosunk�w spo- �ecznych, w kt�re jednostki s� uwik�ane ze wzgl�du na zbi�r posiada- nych status�w spo�ecznych17. W analizie funkcjonalnej stosunk�w mi�dzy jednostk� i spo�ecze�- stwem R. K. Merton wyr�nia pi�� typ�w indywidualnego przystosowa- nia18. Dotycz� one sposobu, w jaki struktura spo�eczna sk�ania jednostki do okre�lonych zachowa� i odnosz� si� do utrwalonych r�l spo�ecznych. Najbardziej typowym i szeroko rozpowszechnionym typem indywidual- nego przystosowania jest konformizm, zapewniaj�cy r�wnowag� i ci�- g�o�� spo�ecze�stwa. Konformizm wyra�a si� w zachowaniach zoriento- wanych na podstawowe warto�ci spo�eczne. Silne d��enie do sukcesu sk�ania jednostki do przystosowania typu innowacji. Wielkie emocjonal- ne zaanga�owanie w cel wytwarza gotowo�� podj�cia ryzyka zwi�zane- go z wykorzystaniem instytucjonalnie zakazanych, lecz skutecznych �rod- k�w jego realizacji. Trzecim typem przystosowania jest rytualizm. Polega on na odrzuceniu cel�w osi�gni�cia wielkiego sukcesu i szybkiego awan- su spo�ecznego albo te� na zani�eniu aspiracji do poziomu, na kt�rym mog� by� �atwo zaspokojone. Ostra konkurencja wywo�uje niepok�j o utrzymanie statusu, stwarza potrzeb� bezpiecze�stwa i powoduje za- chowania zrutynizowane. Czwarty typ przystosowania wyra�a si� w odrzu- ceniu cel�w kulturowych i �rodk�w instytucjonalnych. Oznacza on reak- cj� wycofania. Jednostki takie pozostaj� w spo�ecze�stwie, ale s� w nim lud�mi autentycznie obcymi. R. K. Merton zalicza do nich ludzi dotkni�- tych autyzmem (skrajn� oboj�tno�ci� wobec kultury), wyrzutk�w, w��- cz�g�w, wagabund�w, tramp�w, alkoholik�w i narkoman�w. Pi�ty typ przystosowania przejawia si� w postaci buntu. Prowadzi do negacji ce- l�w i warto�ci uznawanych w spo�ecze�stwie. Wyprowadza jednostki po- za struktur� spo�eczn� oraz sk�ania je do tworzenia wizji i wdra�ania struktury spo�ecznej zasadniczo przekszta�conej. " Ibid, s. 62-63. "8 Ibid., s. 204-223. 16 Wed�ug R. K. Mertona powszechn� funkcj� struktury spo�ecznej jest zapewnienie podstaw przewidywalno�ci i regularno�ci zachowa� spo�ecz- nych. Je�eli elementy struktury spo�ecznej ulegaj� rozpadowi, przewidy- walno�� i regularno�� zostaj� zminimalizowane. Pojawia si� stan nazy- wany przez autora anomi�, czyli chaosem spo�eczno-kulturowym. Funkcjonaln� teori� struktury spo�ecznej w rozwini�tej postaci sformu- �owa� T. Parsons. Najog�lniejsze twierdzenie tej teorii g�osi, �e spo�ecze�- stwa globalne w d��eniu do utrzymania r�wnowagi dziel� si� na podsy- stemy wyspecjalizowane w wype�nianiu czterech podstawowych funkcji. Pierwszy podsystem stanowi ekonomika wyspecjalizowana w pe�nieniu funkcji adaptacyjnej spo�ecze�stwa. Celem ekonomiki jest wytwarzanie dochodu oddanego do dyspozycji spo�ecze�stwa. Drugi podsystem tworzy polityka. Spe�nia ona funkcje mobilizacyjne. Jej celem jest tworzenie wa- runk�w koniecznych dla osi�gania cel�w spo�ecze�stwa jako systemu. Trzeci podsystem spe�nia funkcje integracyjne. Wi��e on warto�ci kultu- rowe z motywacjami ludzi. Dzi�ki temu system spo�eczny mo�e funkcjo- nowa� bez konflikt�w wewn�trznych. Czwarty podsystem wype�nia funk- cje kultywowania wzor�w i usuwania napi�� wewn�trz jednostek systemu19. Funkcjonalny schemat struktury spo�ecznej jest wytworem iiifc^r-acyj- nej teorii spo�ecze�stwa. Teoria ta ujmuje struktur� spo�eczn� jako zin- tegrowany system utrzymywany w r�wnowadze i harmonii przez ustalo- ne i powtarzaj�ce si� procesy. Wed�ug R. Dahrendorfa teoria ta przyjmuje nast�puj�ce za�o�enia: l) ka�de spo�ecze�stwo jest wzgl�dnie trwa�� i sta- biln� struktur� element�w; 2) ka�de spo�ecze�stwo jest zintegrowan� struk- tur� tych element�w; 3) ka�dy element spo�ecze�stwa jest funkcjonalny, zapewniaj�c utrzymanie spo�ecze�stwa jako sprawnie funkcjonuj�cego sy- stemu; 4) ka�da struktura spo�eczna opiera si� uznawaniu przez jej cz�on- k�w wsp�lnych warto�ci20. Te cztery elementy - stabilno��, integracja, koordynacja funkcjonalna i konsensus (porozumienie) - wyst�puj� we wszystkich funkcjonalnych uj�ciach struktury spo�ecznej. Opozycyjny cha- rakter wobec integracyjnej teorii spo�ecze�stwa ma konfliktowa teoria spo�ecze�stwa, kt�ra przeciwstawia r�wnowadze i stabilno�ci spo�ecze�- stwa jego chwiejno�� i ci�g�e zmiany, integracji - konflikty, koordyna- cji - dezintegracj�, wsp�lnie uznawanym warto�ciom - rozbie�ne intere- sy, konsensusowi - przymus. T. Parsons, Funkcjonalne zr�nicowanie spo�ecze�stwa, w: Elementy teorii socjologicznych, wyb. W. Derczy�ski i inni. Warszawa 1975, s. 219-240. R. Dahrendorf, Teoria konfliktu w spo�ecze�stwie przemys�owym, w: Elementy teorii socjologicznych, wyb. W. Derczy�ski i inni, Warszawa 1975, s. 430-432. TT" 3. Dychotomiezir schemat struktury spo�ecznej Schemat dychotorriiizny przyjmuje z regu�y posta� dwucz�onowego podzia�u biegunowego spo�ecze�stwa na grupy o przeciwstawnych ce- chach: uprzywilejowanych - upo�ledzonych, posiadaj�cych - nie posia- daj�cych, nie pracuj�c^h - pracuj�cych, wyzyskuj�cych - wyzyskiwa- nych, bogatych - bie*nych, rz�dz�cych - rz�dzonych. Mi�dzy tymi cz�onami podzia�u zacrpdz� jednostronne zale�no�ci typu w�adzy lub de- cydowania o czyich� l>sach. Pan ma w�adz� nad niewolnikiem, feuda� nad ch�opem pa�szczy�nianym, kapitalista wp�ywa na po�o�enie robotni- ka. Na tym tle kszta�tije si� negatywna zale�no�� interes�w - korzy�ci i powodzenie jednej tfasy s� stratami i niepowodzeniem drugiej. Ta sprzeczno�� interes�w odzi walk� mi�dzy klasami. W historii przejawia- �a si� ona w r�nych p)Staciach: bunt�w niewolnik�w, wyst�pie� plebe- jusz�w przeciw patrycjiszom w staro�ytnym Rzymie, wojen ch�opskich w �redniowieczu, star� mieszcza�stwa ze szlacht� w nowo�ytnych rewo- lucjach, wyst�pie� rew�lucyjnych robotnik�w przeciwko kapitalistom. W teoriach struktura spo�ecznej pos�uguj�cych si� schematem dycho- tomicznym stosowane � r�ne kryteria podzia�u spo�ecze�stwa na anta- gonistyczne klasy. Wedug Arystotelesa s� to dwa kryteria: pierwsze do- tyczy stanu zamo�no�ci b�d�cego �r�d�em podzia�u na bogatych i ubogich, drugie - posiadania cri)ty i wykszta�cenia, stanowi�cego podstaw� roz- r�nienia tzw. znakomych i ludu. A. Smith dzieli dychotomicznie spo- �ecze�stwo kapitalistyizne wedle posiadanego bogactwa na bogatych i biednych. Marksistowski spos�b ujmowania struktury klasowej jest wy- nikiem skrzy�owania tfech przeciwstawnych atrybut�w klas: posiadaj�- cy �rodki produkcji - ie posiadaj�cy �rodk�w produkcji, nie pracuj�cy - pracuj�cy, korzystajmy z pracy najemnej - nie korzystaj�cy z pracy najemnej. Wyodr�bnicie ze wzgl�du na te trzy pary przeciwstawnych cech klasy pozostaj� w>bec siebie w stosunkach antagonizmu. Klasa po- siadaj�cych �rodki prolukcji, nie pracuj�cych i korzystaj�cych z pracy najemnej pozostaje w przecznych interesach z klas� nie posiadaj�cych �rodk�w produkcji, pluj�cych i nie korzystaj�cych z pracy najemnej. W schemacie dychoomicznym struktur� spo�eczn� ujmuje si� jako sy- stem zale�no�ci jednosronnych, wynikaj�cych z grupowych przywilej�w i upo�ledze�, przede wzystkim przywileju posiadania mniej lub bardziej sta�ych �rodk�w przyrusu wzgl�dem innych cz�onk�w spo�ecze�stwa. 3JL Zale�no�ci jednostronne rozumiane s� zazwyczaj jako podleganie czyje� w�adzy ekonomicznej lub politycznej. W�adza ekonomiczna jest rodzajem stosunk�w spo�ecznych wyra�aj�- cych si� w przewadze ekonomicznej jednych ludzi nad drugimi. Przewa- ga ta wynika z w�adania �rodkami produkcji, pozwalaj�c stosowa� przy- mus ekonomiczny wobec tych, kt�rzy tych �rodk�w nie posiadaj�. Przejawia si� on w konieczno�ci podejmowania pracy w celu zdobycia �rodk�w do �ycia na warunkach okre�lanych przez pracodawc�. Wed�ug pogl�d�w my�licieli liberalnych w�adz� ekonomiczn� maj� ci, kt�rzy posiadaj� do- bra umo�liwiaj�ce pozyskiwanie us�ug innych ludzi. S. Ossowski rozr�- nia w�adz� ekonomiczn�, kt�ra jest przywilejem posiadania kapita�u, od w�adzy ekonomicznej, b�d�cej przywilejem wy�szego udzia�u w docho- dzie spo�ecznym, czyli przywilejem wi�kszego zakresu mo�liwo�ci kon- sumpcyjnych21. �Rozr�nienie przywilej�w w�adzy kapita�u i przywile- j�w w�adzy poprzez doch�d spo�eczny jest wa�ne z punktu widzenia cel�w, kt�rym s�u�y w�adza ekonomiczna, tzn. z punktu widzenia cel�w jednostek, kt�rym ta w�adza przys�uguje; przywilej kapita�u to przywilej kierowania procesami produkcji, procesami, kt�rych celem jest doch�d posiadacza; przywilej wy�szego udzia�u w dochodzie spo�ecznym to przy- wilej w�adzy ekonomicznej, przez kt�r� uzyskuje si� us�ugi osobiste"22. W�adza ekonomiczna mo�e rozci�ga� si� na ludzi, kt�rzy jej bezpo- �rednio nie podlegaj�. Na przyk�ad wi�kszy wp�yw polityczny w spo�e- cze�stwie maj� grupy spo�eczne, kt�re s� zdolne finansowa� polityk�, dysponuj� wydawnictwami, �rodkami propagandy, lokalami, transportem, broni�. Stosowanie �rodk�w dzia�ania politycznego wi��e si� z du�ymi wydatkami. W�adza ekonomiczna warunkuje wi�c tre�� i form� realiza- cji polityki. Presja ekonomiczna klasy posiadaj�cej z regu�y uzale�nia od siebie w�adz� polityczn�. Znacznie rzadziej grupa rz�dz�ca uzyskuje nie- zale�no�� od w�adzy ekonomicznej. W idealnym pa�stwie Platona obo- wi�zuje ca�kowity rozdzia� mi�dzy w�adz� polityczn� a w�adz� ekono- miczn�. W�adza ekonomiczna nie ma jednak charakteru samoistnego; musi by� wspierana -przez w�adz� polityczn� dysponuj�c� �rodkami przymusu. Przez w�adz� polityczn� rozumie si� mo�no�� podejmowania i reali- zowania decyzji niezale�nie od woli ludzi, kt�rych ona dotyczy. W�adza polityczna oznacza zatem zdolno�� narzucania i wykonania decyzji, czyli 21 S. Ossowski, O strukturze spo�ecznej. Warszawa 1986, s. 44-47. 22 Ibid.,s.48. 5E wp�ywa na ludzi tak, aby zachowali si� w spos�b po��dany i oczekiwa- ny. W�adza jest wi�c przywilejem panowania nad wol� innych ludzi. In- stytucje pa�stwa b�d�ce bezpo�rednimi podmiotami w�adzy dysponuj� �rodkami dzia�ania politycznego - mobilizacji, koordynacji, kontroli, przy- musu, przemocy, sankcji i represji. Stosowanie tych �rodk�w, zw�aszcza przymusu fizycznego i ekonomicznego, jest zalegalizowane w systemie norm prawnych i uzasadniane ideologicznie. Dychotomiczny schemat struktury spo�ecznej jest elementem konflik- towej teorii spo�ecze�stwa, wed�ug kt�rej sp�jno�� i porz�dek w spo�e- cze�stwie opiera si� na dominacji jednych i podleg�o�ci drugich. Teoria ta ujmuje struktur� spo�eczn� jako form� organizacji utrzymywanej przez si�� i przymus23. Konfliktowy charakter ma marksistowska koncepcja struktury klasowej spo�ecze�stwa. K. Marks utrzymywa�, �e mi�dzy kla- s� posiadaj�c� �rodki produkcji i klas� pozbawion� tych �rodk�w wyst�- puje sprzeczno�� interes�w rodz�ca konflikty. Walka klas jest �r�d�em zmian spo�ecznych. Kulminacyjnym przejawem tej walki jest rewolucja prowadz�ca do obalenia panowania klasy posiadaj�cej. Konfliktow� teori� spo�ecze�stwa mo�na sprowadzi�, zdaniem R. Dah- rendorfa, do kilku podstawowych za�o�e�: l) ka�de spo�ecze�stwo w ka�- dym momencie podlega zmianom; 2) w ka�dym spo�ecze�stwie, w ka�- dym momencie wyst�puje niezgoda i konflikt; 3) ka�dy element spo�ecze�stwa przyczynia si� do jego dezintegracji i zmiany; 4) ka�de spo�ecze�stwo opiera si� na przymusie stosowanym przez jednych wo- bec innych24. R. Dahrendorf przyjmuje, �e struktur� spo�eczn� tworz� r�nego ro- dzaju organizacje spo�eczne, kt�re nazywa zwi�zkami opartymi na pano- waniu. Przyk�adowo wymienia takie zwi�zki, jak pa�stwo, Ko�ci�, przed- si�biorstwo, parti� polityczn�, zwi�zek zawodowy, a tak�e klub szachowy. Ludzie musz� zrzesza� si� w zwi�zki, aby zaspokoi� potrzeby i osi�ga� cele. Ka�dy zwi�zek jest uk�adem r�l opartych na dominacji jednych i ule- g�o�ci drugich; w ka�dym z nich istniej� stosunki w�adzy i zwierzchnic- twa. S� one �r�d�em sprzeczno�ci i konflikt�w. Zajmuj�cy pozycje pa- nowania maj� interes utrzymania si� przy w�adzy, a podlegaj�cy im pozostaj� wobec nich w opozycji, d���c do poprawy swych warunk�w. 23 R. Dahrendorf, Teoria konfliktu w spo�ecze�stwie przemys�owym, w: Elementy teorii socjologicznych, jw., s. 430. i M Ibid� s. 433. - '1. � X Funkcjonowanie spo�ecze�stwa i zapewnienie mu niezb�dnej stabilizacji wymaga regulacji konflikt�w. R. Dahrendorf wymienia trzy typy regula- cji: pojednanie, po�rednictwo i arbitra�. Zmniejszaj� one nat�enie kon- fliktu lub te� nadaj� mu tak� posta�, kt�ra zabezpiecza jednostki przed fizyc/nym zagro�eniem25. Konfliktowa teoria spo�ecze�stwa pos�uguj�ca si� modelem przymusu w opisie stosunk�w spo�ecznych pozostaje w sprzeczno�ci z teori� inte- gracyjn� spo�ecze�stwa stosuj�c� model konsensusu (porozumienia). R. Dah- rendorf podkre�la, �e �aden z tych modeli nie mo�e by� przyj�ty jako je- dynie s�uszny lub jedynie stosowalny26. Ujmuj� one uzupe�niaj�ce si� aspekty zar�wno struktury spo�ecze�stw globalnych, jak i poszczeg�lnych jej element�w. Autor, g�osz�c tez� o dwu obliczach struktury spo�ecznej - integracyjnym i konfliktowym - uznaje, �e decyzja o przyj�ciu jednej teorii i odrzuceniu drugiej jest nie tylko niepotrzebna, lecz i niepo��da- na. Jedyne problemy bowiem mog� by� wyja�nione na gruncie teorii in- tegracyjnej. a inne - na gruncie teorii konfliktowej. Wszystkie spo�ecze�- stwa bowiem podlegaj� jednocze�nie wp�ywom jednocz�cym i do�rodkowym, wynikaj�cym ze wsp�lnych interes�w tworz�cych je grup spo�ecznych i jednostek oraz wp�ywom dezintegracyjnym i od�rodkowym, kt�rych �r�d�em s� interesy partykularne tych grup i jednostek. R�nice interes�w mog� powodowa� napi�cia i konflikty oraz sprzeczne d��enia prowadz�ce do walki. 25 Ibid.,s.458. 26 Ibid., s. 430-433. 4. Gradacyjny schemat struktury spo�ecznej W schemacie gradscyjnym struktura spo�eczna ujmowana jest jy^y �y. stem stosunk�w porz�dkuj�cych opartych na zasadach klasyfikacyjiiy^y Spo�ecze�stwo dzielimy w�wczas na grupy wyodr�bnione ze wzgl�du na stopie� posiadanej przez nie cechy, stanowi�cej kryterium podzia�a Q-� py te nazywane s� w :eoriach stratyfikacji warstwami spo�ecznymi ^y^ stwa w sensie stratyfikacyjnym jest grup� ludzi, kt�rzy zajmuj� tb ssana pozycj� na okre�lonej skali pionowej. Struktura spo�eczna w tym uj�ciu ma posta� stratyfikacji spo�ecznej, b�d�cej uk�adem warstw spo�e^ych rozmieszczonych jedna nad drug�. Pionowy uk�ad warstw w spo�ecze�stwie wydaje si� czym� natural- nym i oczywistym. Jest zjawiskiem powszechnie do�wiadczany!^ gpg. �ecze�stwo postrzegane jest jako porz�dek hierarchiczny obejmuj�cy g^_ ty spo�eczne, warstwy �rednie oraz warstwy ni�sze. W krajach angloi^g^^ rozr�nia si� cztery klasy tworz�ce stratyfikacj� pionow�: wy�sz� (.lipne,-) wy�sz� �redni� (upper middle), �redni� {middle} i ni�sz� (Zower)2? Teorie stratyfikacji spo�ecznej pos�uguj� si� - za Maxem Web^rem - poj�ciem pozycji spo�ecznej (statusu spo�ecznego). Poj�cie to oznaka po- �o�enie spo�eczne jednostek lub grup w spo�ecze�stwie, wynikaj�ce ^ przy- pisanych im praw i przywilej�w, stylu �ycia i powa�ania spo�ec^pggy Istnieje wi�c w spo�ecze�stwie hierarchiczny �porz�dek statusowy ^yy. znacz� on stratyfikacj� grup wed�ug posiadanego statusu spo�ec^ggp w kt�rej ka�da usytuowana jest wzgl�dem innej ni�ej lub wy�ej. W schemacie gradacji klas� podstawow� jest klasa �rednia. Zajmuje ona �redni� pozycj� w systemie stratyfikacji spo�ecznej. Wed�ug Arysto- telesa bogaci i biedni tworz� klasy marginalne. W schemacie d^oto- micznym klasami podstawowymi s� klasy przeciwstawne, mieszczce si� na biegunach struktury spo�ecznej. S. Ossowski rozr�nia dwie wersje schematu gradacji: gradacg pro- st� i gradacj� syntetyczn�29. Przez gradacja prost� rozumie on ;ystem warstw wy�szych i ni�szych oparty na stopniowaniu jednej obieky^^g 27 s. Ossowski, O strukturze spo�ecznej'. Warszawa 1986, s. 144-145. 28 Ibid., s. 21. 29 Ibid., s. 145. X wyniierzalnej cechy. Mo�e to by� stratyfikacja ekonomiczna wynikaj�ca ze stopnia zamo�no�ci (bogaci, �rednio zamo�ni, biedni) lub ze stopnia udzia�u w dochodzie spo�ecznym (warstwy o du�ych, �rednich i ma�ych dochodach). Niekiedy idzie o poziom konsumpcji (warstwy o wysokim, �rednim i niskim poziomie konsumpcji). Drugim rodzajem stratyfikacji prostej jest gradacja spo�eczna wed�ug stopnia wykszta�cenia, kt�ra obej- muje uk�ad warstw ludzi z wykszta�ceniem wy�szym, �rednim i podsta- wowym. Istnieje te� stratyfikacja prosta, wynikaj�ca ze zr�nicowania przywilej�w politycznych i stopnia udzia�u we w�adzy. Jedn� z postaci tej stratyfikacji jest wyodr�bnienie warstw ludzi zajmuj�cych stanowiska kierownicze, samodzielne i wykonawcze. Gradacja syntetyczna ma charakter z�o�ony, obejmuj�c jednocze�nie kilka kryteri�w gradacji (ekonomiczne, edukacyjne, polityczne). Badania socjologiczne zmierzaj�ce do odtworzenia stratyfikacji z�o�onej ujawnia- j� cz�sto rozbie�no�� pozycji zajmowanych przez r�ne grupy spo�eczne na poszczeg�lnych skalach uwarstwienia. Zjawisko to nazywane jest de- kompozycj� czynnik�w statusu spo�ecznego, wywo�uj�c� niezadowolenie i napi�cia spo�eczne. Dotyczy to zw�aszcza inteligencji zajmuj�cej wyso- k� pozycj� na skali wykszta�cenia i nisk� na skali dochod�w. Syntetycznym uj�ciem stratyfikacji funkcjonuj�cym w �wiadomo�ci spo�ecznej jest uwarstwienie wed�ug kryterium presti�u, czyli szacunku okazywanego poszczeg�lnym zawodom i stanowiskom. Presti� jest su- biektywnym kryterium stratyfikacji opartym na podstawach emocjonal- nych i warto�ciuj�cych zwi�zanych z obiektywnymi czynnikami stratyfi- kacji - wykszta�ceniem, zawodem, dochodami, zamo�no�ci�, rozmiarami konsumpcji czy stylem �ycia. Badania nie wykazuj� jednak prostej za- le�no�ci mi�dzy presti�em a obiektywnymi czynnikami stratyfikacji. Gra- dacja spo�eczna wed�ug kryterium presti�u wykazuje wysoki stopie� au- tonomii. W gradacjach syntetycznych niewsp�mierne czynniki pozycji spo�ecznej mog� si� w pewnych granicach wzajemnie kompensowa�. Brak wykszta�cenia lub gorsze pochodzenie mog� by� r�wnowa�one wysoki- mi dochodami, natomiast niski stopie� zamo�no�ci wysokim wykszta�ce- niem lub zaszczytnym stanowiskiem. W tego rodzaju sytuacjach ustala s!? gradacja syntetyczna na podstawie intuicyjnego sumowania pozycji jednostek i grup dokonanego wedle osobistych odczu� ludzi. Gradacja syntetyczna wyra�a w ten spos�b stan �wiadomo�ci spo�ecznej danego �rodowiska. Socjologowie wi��� genez� gradacji syntetycznej z likwidacj� przywi- lej�w stanowych30. Po rozpadzie ustroju stanowego ukszta�towa�y si� no- we hierarchie, a poj�cie sfer wy�szych przesta�o by� uto�samiane z za- mkni�tymi kr�gami rodowej arystokracji. Przywileje stanowe ust�pi�y miejsca zale�no�ciom ekonomicznym w spo�ecze�stwach przemys�owych. Jednak�e utrzymuj� si� w nich nadal pewne tradycje stanowe. Pochodze- nie jako czynnik wyznaczaj�cy pozycj� spo�eczn� nale�y w�a�nie do te- go typu tradycji. Nie przesta�o ono odgrywa� roli czynnika stratyfikacji. Dziedzictwem stanowym jest styl �ycia b�d�cy nadal czynnikiem grada- cji syntetycznej. Pozosta�y tak�e tradycje stanowej izolacji towarzyskiej. �R�wnocze�nie ideologia klasy zwyci�skiej przeciwstawia presti�owi pochodzenia kwalifikacje osobiste i daje prymat ekonomicznym kryte- riom pozycji spo�ecznej. W ten spos�b powstaje skala syntetyczna, uwzgl�- dniaj�ca w jednym szeregu stopie� zamo�no�ci, bud�et wydatk�w, sto- pie� wykszta�cenia, stanowisko zawodowe, pochodzenie. Prosta gradacja ekonomiczna wchodzi w syntez� z tradycj� hierarchii stanowej. W wy- niku tej syntezy, kt�r� u�atwia ekonomiczne uwarunkowanie nieekono- micznych czynnik�w presti�u spo�ecznego, na ocen� stylu �ycia tak�e sk�adaj� si� dwojakie, aczkolwiek w znacznej mierze zbie�ne kryteria; z jednej strony styl �ycia mierzy si� wysoko�ci� koszt�w: ten styl jest wy�szy, kt�ry �wiadczy o wi�kszej zamo�no�ci; z drugiej, w ocenie po- ziomu �ycia odgrywaj� wa�n� rol� tradycje stanowe: ten styl jest wy�szy, kt�ry jest zwi�zany z tradycjami wy�szego stanu"3'. Pos�ugiwanie si� w badaniach i praktyce schematem gradacji spotyka si� z uwagami krytycznymi. Niekt�rzy socjologowie zastanawiaj� si� nad tym, czy uwarstwienie spo�eczne wed�ug kryterium presti�u istnieje obiek- tywnie, czy te� jest wynikiem zastosowanej procedury badawczej. Licz- ba wyr�nionych warstw mo�e by� r�na, a granice mi�dzy nimi p�yn- ne. Ponadto trudno okre�li�, w jakim stopniu stratyfikacja spo�eczno�ci lokalnych odnosi si� do spo�ecze�stwa globalnego. W teoriach stratyfikacji akcentuje si� funkcjonaln� konieczno�� pio- nowego rozwarstwienia ka�dego spo�ecze�stwa. Z tej racji nazywane s� one funkcjonalnymi teoriami stratyfikacji. Najszerzej za�o�enia i twier- 30 ibid., s. 149. 31 Ibid., s. 156-157. M. dzenia tego typu teorii sformu�owali K. Davis i W. Moore32. Autorzy ci utrzymuj�, �e w spo�ecze�stwie wyst�puje funkcjonalne zr�nicowanie wa�no�ci pozycji; jedne pozycje s� wa�niejsze od innych. Umiej�tno�ci potrzebne do ich zajmowania nabywane s� w toku kszta�cenia wymaga- j�cego wysi�ku i pewnych wyrzecze�. Odpowiednie wykszta�cenie otwie- ra dost�p do stanowisk zapewniaj�cych uzyskanie atrakcyjnych warto�ci oraz rzadkich i po��danych d�br. Konsekwencj� zr�nicowanego dost�- pu do tych warto�ci i d�br jest stopniowanie szacunku i uznania przys�u- guj�cego poszczeg�lnym warstwom. Wykszta�cenie, przywileje dost�pu do warto�ci i d�br oraz zwi�zany z nimi presti� s� �r�d�em ukszta�towa- nia si� stratyfikacji spo�ecznej. Jest ona niezb�dna i pozytywna w ka�- dym spo�ecze�stwie, poniewa� spe�nia funkcje motywuj�ce ludzi do zdo- bywania umiej�tno�ci warunkuj�cych osi�ganie odpowiednich stanowisk i korzy�ci. 32 K. Davis, W. Moore, O niekt�rych zasadach uwarstwienia, w: Elementy teorii socjologicznych, wyb. W. Derczy�ski i in., Warszawa 1975, s. 464-476. 5. Zr�nicowanie spo�eczne a idea sprawiedliwo�ci Znaczna cz�� uj�� struktury spo�ecznej pos�uguje si� poj�ciem zr�- nicowania spo�ecznego. Z regu�y wyst�puje ono w badaniach empirycz- nych. W obr�bie tej problematyki wyst�puj� dwie p�aszczyzny jej anali- zy - podmiotowa i przedmiotowa. P�aszczyzna podmiotowa zawiera odpowiedzi na pytanie: mi�dzy kim, czyli jakimi grupami spo�ecznymi wyst�puj� zr�nicowania? Badania z te- go zakresu maj� charakter socjograficzny. Ich celem jest odtworzenie podzia��w spo�ecze�stwa na grupy wed�ug donios�ych spo�ecznie kryte- ri�w. Wyodr�bnione w ten spos�b grupy s� w�a�nie podmiotami zr�ni- cowania spo�ecznego. Do najcz�ciej stosowanych kryteri�w podzia�u spo�ecze�stwa na gru- py nale��: - kryterium typu miejsca zamieszkania; na jego podstawie wyr�- nia si� dwa segmenty: ludno�� miejsk� i ludno�� wiejsk�; niekiedy stosuje si� bardziej szczeg�owy podzia� na mieszka�c�w du�ych, �re- dnich i ma�ych miast oraz mieszka�c�w wsi; - kryterium klasowo-warstwowe; pozwala wyodr�bni� podstawowe klasy i warstwy spo�eczne - robotnik�w, ch�op�w i inteligencj�; - kryterium spoteczno-zawodowe; daje podstaw� wyr�nienia grup spo�eczno-zawodowych takich, jak urz�dnicy, in�ynierowie, nauczy- ciele, prawnicy, piel�gniarki, g�rnicy, hutnicy, duchowni, wojskowi; - kryterium aktywno�ci zawodowej; na jego podstawie spo�ecze�- stwo dzieli si� na dwie podstawowe grupy - czynnych i biernych za- wodowo. Spokrewniona z tym uj�ciem jest tr�jdzielna segmentacja po- pulacji generalnej kraju na: ludno�� w wieku przedprodukcyjnym, ludno�� w wieku produkcyjnym i ludno�� w wieku poprodukcyjnym; - kryterium p�ci; obejmuje podzia� spo�ecze�stwa na m�czyzn i ko- biety; - kryterium wieku; jest podstaw� wyr�nienia poszczeg�lnych kate- gorii wiekowych lub grup pokoleniowych (dzieci, m�odzie�, doro�li, osoby w wieku podesz�ym). P�aszczyzna przedmiotowa obejmuje zagadnienia zwi�zane z odpo- wiedzi� na pytanie: pod jakimi wzgl�dami wyst�puj� r�nice mi�dzy wy- M. odr�bnionymi wed�ug powy�szych kryteri�w grupami spo�ecznymi? W ba- daniach socjologicznych uwzgl�dniane s� nast�puj�ce wymiary zr�nico- wania spo�ecznego: wykszta�cenie, dochody, poziom konsumpcji i styl �ycia, aktywno�� kulturalna, partycypacja polityczna33. Wa�nym zagadnieniem mieszcz�cym si� w obr�bie problematyki zr�- nicowania spo�ecznego s� rozmiary tego zjawiska i ich kwalifikacja aksjo- logiczna34. Ten aspekt zagadnienia ma sens nie tylko empiryczny, ale tak- �e filozoficzny. Wi��e si� bowiem z kwesti� egalitaryzmu spo�ecznego, a konkretnie - z kwesti� sprawiedliwo�ci spo�ecznej. Staro�ytni filozofo- wie uwa�ali, �e sprawiedliwo�� polega na tym, �eby ka�dy mia� to, co jest jego w�asno�ci�, i robi� to, co do niego nale�y. Jasna i dok�adna de- finicja tego terminu nie wyczerpie nigdy zmiennej i r�nej tre�ci poj�- ciowej, kt�ra mo�e si� przejawia� w jego rozumieniu. Wed�ug Ch. Pe- relmana35, mo�na wyodr�bni� pi�� najcz�ciej wyst�puj�cych koncepcji sprawiedliwo�ci: 1. Sprawiedliwo�� oznacza realizacj� zasady: ka�demu to samo. Zgodnie z t� koncepcj� wszyscy powinni by� traktowani jednakowo, niezale�nie od w�a�ciwo�ci szczeg�lnych, kt�rymi si� r�ni�. Jest to zasada to�samo- �ci, b�d�ca faktycznym zaprzeczeniem samej idei sprawiedliwo�ci. Ma charakter utopijny i demagogiczny. Akceptacja tej zasady jest �r�d�em skrajnych postaw roszczeniowych i d��e� do likwidacji wszelkich r�nic spo�ecznych. Jej urzeczywistnienie oznacza�oby rozpad struktury spo�ecz- nej i utrat� funkcjonalno�ci spo�ecze�stwa. 2. Sprawiedliwo�� oznacza realizacj� zasady: ka�demu wed�ug jego za- s�ug. Zak�ada ona traktowanie ludzi wedle ich zas�ug. Trudno jednak okre- �li� i mierzy� te zas�ugi. Nie ma bowiem pewno�ci, czy nale�y bra� pod uwag� rezultat dzia�a�, czy te� intencje i po�wi�cenie. Jest to zasada etyczna, premiuj�ca przede wszystkim wysi�ek, a mniej - sam efekt pra- cy. Ma charakter subiektywny. Trudno j� stosowa� w praktyce. 3. Sprawiedliwo�� oznacza realizacj� zasady: ka�demu wed�ug jego dzie�. Wedle tej zasady ludzie powinni by� traktowani proporcjonalnie do rzeczywistego wyniku ich dzia�alno�ci. Nie stawia ona �adnych wyma- Zr�inicowame spo�eczne, red. W. Wesolowski, Wroc�aw-Warszawa-Krak�w 1970; K.. S�omczy�ski, Zr�nicowanie spoteczno-zawodowe i jego korelaty, Wroctaw-Warszawa- ^ Krak�w-Gda�sk 1972. 35 Zaborowski, Postrzeganie spo�ecznych nier�wno�ci� Warszawa 1988. Ch. Perelman, O sprawiedliwo�ci. Warszawa 1959, s. 13-29. JE ga� etycznych osobie dzia�aj�cej. Ma charakter pragmatyczny. Do�wiad- czenia rozwini�tych kraj�w pokazuj�, �e mo�na j� wykorzystywa� z po- zytywnymi skutkami w sferze praktycznych zastosowa�. Dzi�ki jej sto- sowaniu osi�gn�y one wysoki stopie� funkcjonalno�ci i du�� dynamik� rozwojow�. Ukszta�towa�y si� w nich silne elity gospodarcze, polityczne i intelektualne. Zasada ta zak�ada zr�nicowanie spo�ecze�stwa wed�ug kryterium efektywno�ci pracy. Za r�wne efekty przewiduje r�wny ekwi- walent, a za nier�wne efekty - nier�wny ekwiwalent. Takie zr�nicowa- nie jest uznawane za uzasadnione i s�uszne, a wi�c za sprawiedliwe. Nie- kt�rzy autorzy odnosz� si� jednak do tej zasady krytycznie. Zwracaj� uwag�, �e nie uwzgl�dnia ona r�nic w dziedzinie wrodzonych zdolno- �ci do pracy. Jedni bowiem mog� pracowa� d�ugo i intensywnie, drudzy kr�tko i powoli. Jedni s� w stanie wykonywa� ci�k� prac� fizyczn�, in- ni s� tej mo�liwo�ci pozbawieni. Jedni wykazuj� wybitne zdolno�ci tw�r- cze, drudzy ich nie przejawiaj� w najmniejszym stopniu. Autorzy ci pod- kre�laj�, �e w�a�ciwie rozumiana zasada sprawiedliwo�ci powinna bra� pod uwag� te biologiczne r�nice, oczekuj�c od ka�dego �wiadczenia pra- cy wed�ug jego zdolno�ci. 4. Sprawiedliwo�� oznacza realizacj� zasady: ka�demu wed�ug je- go potrzeb. Kierowanie si� t� zasad� ma przede wszystkim na celu zmniej- szenie cierpienia wynikaj�cego z niemo�no�ci zaspokojenia podstawo- wych potrzeb. Trudno w praktyce okre�li� zakres tego rodzaju potrzeb. Z regu�y bierze si� pod uwag� pewne minimum �yciowe obejmuj�ce po- trzeby mieszkaniowe, wy�ywienie, ubranie, opiek� zdrowotn�. Jest to za- tem zasada oparta na mi�osierdziu. Mo�e powodowa� skrajne postawy roszczeniowe i demagogiczne. Z drugiej za� strony ca�kowite jej odrzu- cenie mia�oby antyhumanitarny charakter. W zasadzie wszystkie spo�e- cze�stwa w wi�kszym lub mniejszym stopniu stosuj� t� zasad�, zw�a- szcza wobec ludzi znajduj�cych si� w trudnej sytuacji �yciowej, chorych, niezdolnych do pracy, czy potrzebuj�cych pomocy wskutek nieszcz�li- wych wydarze� losowych. Wyra�a si� to w nowoczesnym prawodaw- stwie socjalnym oraz koncepcji pa�stwa opieku�czego. 5. Sprawiedliwo�� oznacza realizacj� zasady: ka�demu wed�ug jego po- zycji. Jest to zasada arystokratyczna, wywodz�ca si� z hierarchicznego spo�ecze�stwa stanowego, w kt�rym ka�dy stan mia� zagwarantowany sy- stem przywilej�w. W my�l tej zasady ludzi traktuje si� na podstawie ich przynale�no�ci do okre�lonej kategorii spo�ecznej. Zasada ta nie jest po- '28" . wszechna. Dzieli ludzi na grupy, kt�re maj� by� traktowane w odmien- ny spos�b. Wsp�cze�nie zasada ta nabra�a charakteru biurokratycznego - nazbyt cz�sto wysoko�� wynagrodzenia zale�y wy��cznie od pozycji zajmowanej w hierarchii s�u�bowej. Os�abia to motywacj� osi�gni�� i unie- zale�nia wynagrodzenie od efekt�w pracy. W konsekwencji prowadzi do powszechnego spadku aktywno�ci zawodowej i stagnacji spo�ecze�stwa. 6. Wed�ug niekt�rych autor�w sprawiedliwo�� oznacza realizacj� za- sady: ka�demu wed�ug tego, co przyznaje mu prawo. Ta zasada dopu- szcza w praktyce tyle jej wariant�w, ile jest r�nych prawodawstw. Jest jednak zawodna, gdy� to, co przyznaje prawo mo�e by� niesprawiedliwe. 6. Ruchliwo�� spo�eczna a zamiana struktury spo�ecznej ^ Ruchliwo�� spo�eczna oznacza przechodzenie jednostek lub grup z jedne- go miejsca struktury spo�ecznej w inne. Wyst�puje ona w spo�ecze�stwach, w kt�rych istnieje system zr�nicowanych pozycji spo�ecznych, politycz- nych, prawnych, gospodarczych, presti�owych. Mo�liwo�� przemieszcza- nia si� jednostek z jednej grupy do drugiej w obr�bie systemu jest cech� rozwarstwionej struktury spo�ecze�stw przemys�owych36. Jednak nawet najbardziej sztywny system kastowy nie jest ca�kowicie zamkni�ty i nie- zmienny bez wzgl�du na oficjalne przepisy. W systemie spo�ecznym In dii, na przyk�ad, powstaj� od czasu do czasu nowe kasty w wyniku wt� czania do nich grup po przej�ciu na hinduizm. Zdarza si� te� przesuni�cie kasty w obr�bie systemu w g�r� lub w d�. W spo�ecze�stwach feudalnych w Europie do�� cz�stym zjawiskiem by�y nobilitacje ludzi z ni�szyct stan�w, wyra�aj�ce si� w nadawaniu im tytu��w i przywilej�w szlacheckich �r�d�em ruchliwo�ci s� przekszta�cenia struktury spo�ecznej, zw�aszcz; zmiany w spo�ecznym podziale pracy, liczbie i rodzajach miejsc pracy oraz strukturze zatrudnienia. Zmiany te powoduj� przesuni�cia w dotych czasowym uk�adzie pozycji spo�ecznych. Ten rodzaj przemieszcze� spo �ecznych okre�la si� mianem ruchliwo�ci strukturalnej. Wyst�puje oni w du�ej skali w okresach prze�omowych i rewolucyjnych; jest sk�adni kiem zmian globalnych zachodz�cych w spo�ecze�stwie jako ca�o�ci Przej�cie od jednego do drugiego typu spo�ecze�stwa dokonuje si� w try bie ruchliwo�ci strukturalnej. Ust�puj� w�wczas jedne klasy, a na ich miejsce pojawiaj� si� nowe. Powstanie spo�ecze�stwa feudalnego obej mowa�o zanikanie klas podstawowych spo�ecze�stwa niewolniczego - wolnych obywateli i niewolnik�w - i kszta�towanie si� nowych klas pod stawowych - feuda��w i ch�op�w poddanych. Przechodzenie do spo�e cze�stwa kapitalistycznego wi�za�o si� z powstaniem klasy kapitalist�w i klasy robotnik�w. Obecnie w Polsce obserwujemy proces tworzenia si� klasy �redniej b�d�cej nowym segmentem struktury spo�ecznej. �r�d�em ruchliwo�ci strukturalnej mog� by� wojny i kataklizmy wyniszczaj�ct znaczn� cz�� populacji lub zmuszaj�ce ludno�� do masowych emigracji 36 S. M. Lipset, R. Bendix, Ruchliwo�� spo�eczna w spo�ecze�stwie przemys�owyn Warszawa 1964, s. 33. '30' l Proces zmiany pozycji mo�e dokonywa� si� w ramach istniej�cej struk- tury spo�ecznej. Ten rodzaj ruchliwo�ci polega na wymianie jednostek zajmuj�cych okre�lone pozycje w spo�ecze�stwie. Wi��e si� ona ze zmiana- mi miejsca zamieszkania i zatrudnienia ludzi w ca�ym okresie ich �ycia, a przede wszystkim z nast�pstwem pokole� - rozpoczynaniem i ko�cze- niem aktywno�ci zawodowej przez kolejne roczniki. Ten rodzaj ruchliwo- �ci nazywa si� ruchliwo�ci� wymienn�. Nie wi��e si� ona ze zmianami struktury spo�ecznej. Ze wzgl�du na przestrze� spo�eczn�, w kt�rej odbywaj� si� przemie- szczenia jednostek, istniej� dwa zasadnicze typy ruchliwo�ci spo�ecznej: pozioma i pionowa. Przez ruchliwo�� poziom� rozumie si� przej�cie jedno- stki z jednej grupy spo�ecznej do drugiej, umieszczonej na tym samym poziomie stratyfikacji spo�ecznej. Poziomy charakter ma ruchliwo�� tery- torialna (zmiana miejsca zamieszkania), zawodowa (zmiana miejsca pracy) oraz inne rodzaje ruchliwo�ci, w kt�rych nie wyst�puje wa�niejsza zmiana pozycji pionowej. Ruchliwo�� pionowa obejmuje te typy przemieszcze�, kt�re powodu- j� zmian� pozycji spo�ecznej jednostki. Zale�nie od kierunku zmiany tej pozycji, wyst�puj� dwa rodzaje ruchliwo�ci pionowej: awans spo�eczny lub degradacja spo�eczna. Awans spo�eczny wyra�a si� w przep�ywie jed- nostek z warstwy ni�szej do wy�szej lub wytworzenie przez te jednost- ki nowej grupy lokuj�cej si� na poziomie warstwy wy�szej. Degradacja spo�eczna polega na przechodzeniu jednostek z pozycji wy�szej na ni�- sz�. Ze wzgl�du na rodzaj skali, na kt�rej nast�puje ruchliwo�� pionowa rozr�nia si� awans albo degradacj� ekonomiczn�, zawodow�, politycz- n� itp. Syntetyczn� miar� awansu spo�ecznego w �wiadomo�ci spo�ecz- nej Polak�w jest migracja ze wsi do miasta zwi�zana z popraw� warun- k�w cywilizacyjnych �ycia oraz przej�cie od pracy fizycznej do pracy umys�owej. Ten drugi wymiar awansu spo�ecznego wyst�puje we wszy- stkich spo�ecze�stwach przemys�owych37. Ruchliwo�� spo�eczna mo�e by� ujmowana w skali wewn�trzpokole- niowej lub mi�dzypokoleniowej38. Ruchliwo�� wewn�trzpokoleniowa okre- �lona jest w obr�bie tego samego pokolenia. Wyra�a si� w zmianach po- A. Sarapata, Studia nad uwarstwieniem i ruchliwo�ci� spo�eczn� w Polsce, Warszawa 1965, s. 16. 8 T. Remer, Niekt�re aspekty psychologiczne struktury i ruchliwo�ci spo�ecznej, Wrociaw- Warszawa-Krakow-Gda�sk 1980; Struktura i ruchliwo�� spo�eczna, red. K. M. Slomczy�ski i W. Wesotowski, Wroclaw-Warszawa-Krak�w-Gda�sk 1973, s. 61-124. X zycji spo�ecznej jednostki w ca�ym okresie jej �ycia. Ruchliwo�� mi�dzy- pokoleniowa wyst�puje mi�dzy nast�puj�cymi po sobie pokoleniami. Wyra�a si� ona w r�nicy pozycji spo�ecznej rodzic�w i dzieci w analo- gicznym okresie ich aktywno�ci spo�eczno-zawodowej. Ruchliwo�� mi�- dzypokoleniowa mo�e mie� charakter poziomy albo pionowy. Ze wzgl�du na podmiot ruchliwo�ci spo�ecznej rozr�nia si� ruchli- wo�� indywidualn� i zbiorow�. Ruchliwo�� indywidualna polega na prze- mieszczeniu si� jednostek w strukturze spo�ecznej. Ruchliwo�� zbiorowa wyra�a si� w zaniku lub zmianie pozycji w spo�ecze�stwie ca�ych grup zawodowych, warstw i klas spo�ecznych. Na przyk�ad reforma rolna i na- cjonalizacja przemys�u w Polsce spowodowa�a likwidacj� klasy ziemia�- stwa i klasy kapitalist�w. Obok tego nast�pi�a degradacja drobnotowaro- wych producent�w i warstwy inteligencji. Ruchliwo�� zbiorowa mo�e si� te� przejawia� w wytworzeniu przez jednostki nowych grup wy�ej usy- tuowanych w hierarchii spo�ecznej od zbiorowo�ci, do kt�rych poprze- dnio nale�a�y. Taki charakter ma tworzenie si� klasy �redniej w Polsce w wyniku nap�ywu do niej os�b wywodz�cych si� z r�nych �rodowisk zawodowych. Ruchliwo�� zbiorowa powoduje zmiany charakteru klas i warstw oraz przekszta�cania struktury spo�ecznej. Ruchliwo�� spo�eczna mo�e mie� charakter wewn�trzgrupowy lub mi�- dzy grupowy. Pierwsza dokonuje si� w obr�bie danej grupy zawodowej, warstwy czy klasy spo�ecznej. Ruchliwo�� mi�dzygrupowa wi��e si� z opuszczeniem przez jednostk� grupy, do kt�rej dotychczas nale�a�a (np. przej�cie ze wsi do miasta, czy z jednej kategorii zawodowej do innej). Ruchliwo�� mi�dzygrupowa mo�e doprowadzi� do zaniku istniej�cych segment�w struktury spo�ecznej lub powstawania nowych. Rozmiary ruchliwo�ci spo�ecznej zale�� od charakteru struktury spo- �ecznej. Wszelkiego typu nier�wno�ci spo�eczne, bariery prawne i poli- tyczne, uprzedzenia etniczne i religijne, podzia�y stanowe ograniczaj�, a w skrajnych przypadkach blokuj� ruchliwo�� spo�eczn�. Spo�ecze�stwa, w kt�rych zjawisko ruchliwo�ci nie wyst�puje, nazywaj� si� spo�ecze�- stwami zamkni�tymi. Natomiast spo�ecze�stwa, w kt�rych ruchliwo�� spo- �eczna ma szeroki zasi�g, okre�lane s� mianem spo�ecze�stw otwartych. Nale�� do nich spo�ecze�stwa przemys�owe, w kt�rych istniej� szerokie mo�liwo�ci zmiany miejsca zamieszkania, zak�adu pracy, podnoszenia po- ziomu wykszta�cenia i kwalifikacji, wzrostu dochod�w itp. Powszechny charakter ruchliwo�ci spo�ecznej jest �wiadectwem demokratyzacji sto- sunk�w spo�ecznych. II. Struktura spo�eczna poszczeg�lnych typ�w spo�ecze�stw Socjologiczno-historyczne podej�cie pozwala wyr�ni� pi�� typ�w ide- alnych spo�ecze�stw: spo�ecze�stwo pierwotne, spo�ecze�stwo niewolni- cze, spo�ecze�stwo feudalne, spo�ecze�stwo kapitalistyczne i spo�ecze�- stwo postindustrialne. Typ idealny jest konstrukcj� poznawcz� obejmuj�c� uk�ad podstawo- wych cech okre�lonych przedmiot�w lub zjawisk pozwalaj�cych wyr�- ni� najwa�niejsze ich rodzaje. Stanowi uproszczon� reprezentacj� rzeczy- wisto�ci, widzian� z oddali, bez wyrazisto�ci szczeg��w. Konkretne spo�ecze�stwa mniej lub bardziej zbli�aj� si� pod wzgl�dem uk�adu cech do typu idealnego. Typologia taka umo�liwia por�wnywanie spo�ecze�stw pod wzgl�dem stopnia rozwoju i typu ich struktury spo�ecznej (zob. sche- mat l. Struktura spo�eczna poszczeg�lnych typ�w spo�ecze�stw). l. Spo�ecze�stwo pierwotne Spo�ecze�stwa pierwotne opiera�y si� na naturalnej gospodarce zbie- racko-my�liwskiej oraz pocz�tkach hodowli zwierz�t i uprawie roli. Ba- dania etnograficzne pokazuj�, �e s� to spo�eczno�ci ma�e, licz�ce kilka tysi�cy cz�onk�w. Wytworzy�y zasady grupowania ludzi i system stosun- k�w mi�dzy nimi, kt�ry mo�na okre�li� mianem prostej struktury spo- �ecznej. Jej kszta�t i charakter uwarunkowany by� przez czynniki biolo- giczne - p�e�, wiek i pokrewie�stwo'. Ple�. Nale�y do podstawowej zasady rozwarstwienia spo�ecze�stw pier- wotnych. R�nice spo�eczne mi�dzy p�ciami wi��� si� z biologiczn� rol� kobiety jako matki. Spowodowa�y one wielki spo�eczny podzia� pracy R. Firth, Spo�eczno�ci ludzkie, rozdz. O niekt�rych zasadach struktury spo�ecznej, Warszawa 1965; C. L�vi-Strauss, My�l nieoswojona, Warszawa 1969. "33" Schemat l. Struktura spo�eczna poszczeg�lnych typ�w spo�ecze�stw Typ Dominuj�cy Struktura spo�eczna Lp. spo�ecze�stwa rodzaj Charakter Uj�cie gospodarki kultury funkcjonalne gradacyjne dychotomiczne l 2 3 4 5 6 l Spo�ecze�stwo gospodarka przedpi�mienna uk�ad grup: starszyzna pierwotne naturalna p�ci - wieku T (zbieracko- pokrewie�stwa pozostali cz�onkowie my�liwska i (klan�w, rodzin) plemienia pocz�tki rolnictwa) 2 Spo�ecze�stwo rolnictwo. pi�mienna wg Platona: wg Platona: w�a�ciciele niewolnicze rzemios�o, wtadcy-filozofowie - w�adcy-filozof. niewolnik�w <�> handel stra�nicy pa�stwa - T <�> niewolnicy rolnicy stra�nicy pa�st. i rzemie�lnicy T rolnicy -rzemie�lnicy wg Arystotelesa: wg Arystotelesa: T bogaci <�>ubodzy rolnicy i rzemie�lnicy wg Arystotelesa: - kupcy - wyrobnicy boeaci znakomici <�>lud �wojownicy � kap�ani " T zamo�ni � urz�dnicy � stan �redni cz�onkowie rady T i s�dziowie ubodzy 3 Spo�ecze�stwo rolnictwo dualizm kultury: duchowie�stwo - duchowie�stwo panowie feudalni <�> feudalne (folwark) kultura pa�ska szlachta - T ch�opi poddani i kultura ch�opska - stan trzeci szlachta (mieszcza�stwo T i ch�opi) stan trzeci (mieszcza�stwo i ch�opi) l 2 3 4 5 6 4 Spo�ecze�stwo przemys� masowa grupy spo�eczno- wg K. Marksa: wg K. Marksa: kapitalistyczne (fabryka) -zawodowe zatrudnione kapitali�ci kapitali�ci <�>robotnicy w sektorach: rolnictwo - T przemys� - us�u