POLITYKA SPO�ECZNA Rada Redakcyjna: EWA MARYNOWICZ-HETKA � przewodnicz�ca KRZYSZTOF FRYSZTACKI ALICJA MAJEWSKA-GA��ZIAK JOLANTA SUPI�SKA JERZY SZMAGALSKI KAZIMIERA W�DZ RYSZARD SZARFENBERG � sekretarz POLITYKA SPO�ECZNA MATERIA�Y DO STUDIOWANIA POD REDAKCJ� ANTONIEGO RAJKIEWICZA JOLANTY SIUPI�SKIEJ miROS�AWA KSIʯOPOLSKIEGO Warszawa 1996 nej 1 Spkrtament Pomocy Spo�ecznej 1000076317 '698589 I Projekt graficzny serii oraz projekt ok�adki: Roman Kirilenko Redaktor techniczny: Gra�yna Ejsbrener Korekta: Urszula Okrzeja � Copyright by: Antoni Rajkiewicz, Jolanta Supi�ska, Miros�aw Ksie�opolski (Ed.), Warszawa 1996 � Antoni Rajkiewicz: Istota polityki spo�ecznej � wczoraj i dzi�; �wiadczenia so- cjalne � copyright by Antoni Rajkiewicz, 1996 � Jolanta Supi�ska: Rozw�j i zadania polityki spo�ecznej jako nauki; Warto�ci i pra- I wa cz�owieka w polityce spo�ecznej; Rola podatk�w w polityce spo�ecznej � copyright by Jolanta Supi�ska, 1996 � Barbara Ka�toch, Barbara Szatur-Jaworska: Diagnozowanie ludzkich potrzeb i ich zaspokojenia w polityce spo�ecznej � copyright by Barbara Ka�toch, Barbara Szatur-Jaworska, 1996 � Miros�aw Ksie�opolski: Modele polityki spo�ecznej � copyright by Miros�aw Ksie�opolski, 1996 � Julian Auleytner: Polityka spo�eczna w gospodarce rynkowej � przyk�ad niemie- cki � copyright by Julian Auleytner � Barbara Rysz-Kowalczyk, W�odzimierz Anio�: Skale polityki spo�ecznej � od skali lokalnej do globalnej � copyright by Barbara Rysz-Kowalczyk, W�odzimierz Anio�, 1996 � Andrzej Piekara: Samorz�d terytorialny jako podmiot polityki spo�ecznej � copyright by Andrzej Piekara, 1996 � Jan Danecki: Kwestie spo�eczne � istota �r�d�a, zarys diagnozy � copyright by Jan Danecki, 1996 � Cezary �o��dowski: Problemy ludno�ciowe � copyright by Cezary �o��dowski, 1996 � Tadeusz Kowalak, Ewa Le�: Kwestia ub�stwa � copyright by Tadeusz Kowalak, Ewa Le�, 1996 � Ryszard Szarfenberg: Kwestia edukacyjna; Kwestia ekologiczna; Kwestia zdro- wia � copyright by Ryszard Szarfenberg, 1996 � Tomasz �ukowski: Kwestia pracownicza � copyright by Tomasz �uk�wski, 1996 � Ma�gorzata Szylko-Skoczny, Danuta Mo�d�e�ska-Mrozek: Kwestia bezrobocia I � copyright by Ma�gorzata Szylko-Skoczny, Danuta Mo�d�e�ska-Mrozek, 1996 � Gra�yna Firlit-Fesnak: Problemy czasu wolnego i wypoczynku � copyright by Gra�yna Firlit-Fesnak, 1996 � Witold Nieciu�ski: Kwestia mieszkaniowa; Zako�czenie � miejsce polityki spo- �ecznej w procesie transformacji ustrojowej � copyright by Witold Nieciu�ski, 1996 � Miros�aw Ksie�opolski, Gra�na Magnuszewska-Otulak, Renata Gierszewska: Za- \ bezpieczenie spo�eczne � copyright by Miros�aw Ksie�opolski, Gra�na Magnusze- I wska�Otulak, Renata Gierszewska, 1996 � Jacek M�cina: Rola prawa w polityce spo�ecznej � copyright by Jacek Mecina, 1996 ISBN 83-7060-426-9 Spis tre�ci Wst�p................................................... Cz�� I Generalne problemy polityki spo�ecznej Rozdzia� I Antoni Rajkiewicz Istota polityki spo�ecznej � wczoraj i dzi�...................... Polityka spo�eczna na co dzie� � w praktyce i w teorii ......... Polityka spo�eczna � spojrzenie wstecz ..................... Polityka spo�eczna wobec wyzwa� wsp�czesno�ci i przysz�o�ci . . Czym zajmuje si� polityka spo�eczna? *...................... Pytania i zadania.................................. Zalecane lektury ................................... Rozdzia� II Jolanta Supi�ska Rozw�j i zadania polityki spo�ecznej jako nauki ................ Czy wystarczy zdrowy rozs�dek, aby z powodzeniem prowadzi� po lityk� spo�eczn�?...................................... Czym r�ni si� nauka od my�lenia potocznego? .............. Podzia� nauki na dyscypliny � od uj�� og�lnych do specjalizac i z powrotem....................'..................... Typy my�lenia naukowego � od praktyki do teorii i z powrotem . Polityka spo�eczna � nauk� praktyczn� i interdyscyplinarn� .... Zadania nauki dla polityki spo�ecznej ...................... Czy pracownik socjalny mo�e pomaga� polityce spo�ecznej jako n uce?............................ . . .................. T�TTT--T-:On Pytania i zadania.................................... 38 Zalecane lektury.................................... 39 41 Rozdzia� III Barbara Ka�toch, Barbara Szatur-Jaworska Diagnozowanie ludzkich potrzeb i ich zaspokojenia w polityce spo�ecznej Potrzeby .............................................. y Diagnoza � podstawowe poj�cia........................... 44 Pomiary poziomu �ycia................................... 45 Pomiar ub�stwa......................................... f. * Normy i normatywy (przyk�ady potrzeb �ywieniowych).......... ->�* Pytania i zadania.................................... 54 Zalecane lektury .................................... 55 Rozdzia� IV Jolanta Supi�ska 57 Warto�ci i prawa cz�owieka w polityce spo�ecznej ............... Warto�ci i warto�ciowanie w spo�ecze�stwie .................. 57 Warto�ci w polityce spo�ecznej............................. 60 Post�p spo�eczny � g��wnym celem polityki spo�ecznej? ........ 62 Prawa socjalne � �oprzyrz�dowaniem" wybranych warto�ci polityki spo�ecznej............................................. *?4 Pytania i zadania.................................... �� Zalecane lektury.................................... 68 69 Rozdzia� V Miros�aw Ksi�opolski Modele polityki spo�ecznej................................. Rozdzia� VI Julian Auleytner ., Polityka spo�eczna w gospodarce rynkowej � przyk�ad niemiecki------ 81 Pytania i zadania.................................... 84 Zalecane lektury .................................... �4 ^Rozdzia� VII Barbara Rysz-Kowalczyk, W�odzimierz Anio� Skale polityki spo�ecznej � od skali lokalnej do globalnej........... Skale polityki spo�ecznej w uj�ciu terytorialnym.........:...... Polityka spo�eczna w skali pa�stwa i polityka spo�eczna w skali dobro- wolnych wsp�lnot obywateli ............................... Mi�dzynarodowy wymiar polityki spo�ecznej.................. Pytania i zadania.................................... _. Zalecane lektury ..................................... Rozdzia� VIII Andrzej Piekara Samorz�d terytorialny jako podmiot polityki spo�ecznej Decentralizacja i jej funkcje spo�eczne ........... Samorz�d terytorialny, aspekt prawny i spo�eczny . . 85 86 90 94 95 97 97 102 Ponadgminny samorz�d terytorialny......... Pytania i zadania.................... Zalecane lektury .................... Cz�� II Wsp�czesne kwestie spo�eczne Rozdzia� YK Jan Danecki Kwestie spo�eczne � istota, �r�d�a, zarys diagnozy Istota kwestii spo�ecznych................. Sposoby interpretacji..................... Wymiar �wiatowy....................... Kwestie spo�eczne w Polsce ............... Blokady zaspokajania potrzeb.............. Zbiorowo�ci szczeg�lnie zagro�one ......... Odpowiedzialno�� i rola polityki spo�ecznej . . . Pytania i zadania.................... Zalecane lektury ..................., Rozdzia� X Cezary �o��dowski Problemy ludno�ciowe...................... Pytania i zadania................... Zalecane lektury :.................. Rozdzia� XI Tadeusz Kowalak, Ewa Le� Kwestia ub�stwa .......................... Definicja i kryteria ub�stwa .............. Ub�stwo na �wiecie..................... Ub�stwo w Polsce...................... Pytania i zadania................... Zalecane lektury ................... Rozdzia� XII Ryszard Szarfenberg Kwestia edukacyjna........................ Kilka punkt�w widzenia................. Wska�niki............................ Powszechno�� edukacji � selekcja szkolna ., Jako�� kszta�cenia..................... Pracownik socjalny a problemy edukacji .... Pytania i zadania.................. Zalecane lektury .................. Rozdzia� XIII Tomasz �ukowski Kwestia pracownicza...................... Geneza ............................. Podstawowe poj�cia ................... 8 Perspektywy ...........................................167 Pytania i zadania....................................168 Zalecane lektury ....................................169 Rozdzia� XIV Danuta Mo�d�e�ska-Mrozek, Ma�gorzata Szylko-Skoczny :� Kwestia bezrobocia ......................................... 171 Bezrobocie jako kwestia spo�eczna.......................... 171 Skala, dynamika i struktura bezrobocia....................... 173 Spo�eczne skutki bezrobocia............................... 174 Polityka spo�eczna wobec bezrobocia........................ 177 Pytania i zadania.................................... 180 Zalecane lektury .................................... 181 Rozdzia� XV Gra�yna Firlit-Fesnak Problemy czasu wolnego i wypoczynku .........................183 Nadmiar czasu wolnego kwesti� socjaln� XXI wieku? ...........183 Przemiany i deformacje czasu wolnego w okresie zmiany systemowej w Polsce ..............................................185 Ograniczenie wydatk�w gospodarstw domowych na cele kulturalno- -rekreacyjne ...........................................187 Domocentryczny i mendialny spos�b sp�dzania wolnego czasu......189 Pytania i zadania....................................193 Zalecane lektury ....................................194 Rozdzia� XVI Witold Nieciu�ski t Kwestia mieszkaniowa.......................................195 Istota problemu.........................................195 Pouczaj�ce do�wiadczenia europejskie .......................197 Jak mieszkaj� Polacy?....................................199 Transformacja polskiej polityki mieszkaniowej.................202 Pa�stwowe i prywatne pieni�dze na mieszkanie ................204 Zadania w�adz lokalnych..................................209 Pytania i zadania....................................211 Zalecane lektury ....................................212 Rozdzia� XVII Ryszard Szarfenberg Kwestia ekologiczna.........................................213 Podstawowe poj�cia.....................................214 Przygn�biaj�ce fakty.....................................215 Dzia�ania naprawcze � polityka ekologiczna..................218 Pytania i zadania....................................221 Zalecane lektury ....................................221 Rozdzia� XVIII Ryszard Szarfenberg Kwestia zdrowia............................................222 Trzy podej�cia do problematyki zdrowia......................222 Wska�niki stanu zdrowia..................................22f Uwarunkowania zdrowia..................................22" Niekt�re z g��wnych zagro�e� zdrowotnych w Polsce ...........22S Dzia�ania na rzecz zdrowia ................................23( Pytania i zadania....................................23� Zalecane lektury ....................................231 Cz�� III Instrumenty polityki spo�ecznej Rozdzia� XIX Antoni Rajkiewicz �wiadczenia socjalne ........................................23' Pytania i zadania....................................24: Zalecane lektury ....................................24< Rozdzia� XX Miros�aw Ksi�opolski, Gra�yna Mognuszewska-Otulak, Renata Gierszewska Zabezpieczenie spo�eczne.....................................24: Podstawowe poj�cia .....................................24: Techniki zabezpieczenia spo�ecznego ........................24' Ubezpieczenia spo�eczne. Geneza, stan aktualny, projekt reform ... 25 Pomoc spo�eczna........................................26: Pytania i zadania....................................26i Zalecane lektury ....................................26 Rozdzia� XXI Jolanta Supi�ska Rola podatk�w w polityce spo�ecznej ...........................26 Fiskalna funkcja systemu podatkowego.......................26 Redystrybucyjna funkcja podatk�w. Co to znaczy sprawiedliwy sys- tem podatkowy? ........................................27 Czy podatki powinny by� �prorodzinne"? ......................27 Nagradzanie i kszta�towanie zachowa� podatnik�w � mo�liwo�ci i pu�apki ..............................................27 Podsumowanie � jaka forma wspomagania i stymulowania obywateli jest dla nich atrakcyjniejsza? Ulgi podatkowe czy �wiadczenia socjalne? 28 Pytania i zadania....................................28 Zalecane lektury ....................................28 Rozdzia� XXII Jacek M�cina Rola prawa w polityce spo�ecznej ..............................28 Wprowadzenie ...................... .28 10____________________________________________________ Prawo a polityka spo�eczna................................287 Rola Trybuna�u Konstytucyjnego i Rzecznika Praw Obywatelskich w zakresie kszta�towania zmian w dziedzinie polityki spo�ecznej . .. 290 Przegl�d najwa�niejszych dziedzin ustawodawstwa spo�ecznego ... 292 Pytania i zadania....................................297 Zalecane lektury ....................................298 Rozdzia� XXIII Witold Nieciu�ski Zako�czenie � miejsce polityki spo�ecznej w procesie transformacji ustrojowej ................................................301 Przyczyny powstawania, ewolucji i rozpadu systemu �socjalizmu pa�- stwowego" ............................................301 Istota i zakres proces�w transformacji ustrojowej w Polsce; nasilenie konflikt�w spo�ecznych, szans� osi�gania kompromisu...........303 W jakim zakresie konieczna jest zmiana warto�ci i sposob�w dzia�ania polityki spo�ecznej? Jakie dawne warto�ci i sposoby dzia�ania warto ocali�?................................................305 Lata 90. � Polska polityka spo�eczna okresu transformacji a polityka spo�eczna prawadzona w zachodnich spo�ecze�stwach dobrobytu ... 307 Wnioski dla Polski ......................................308 Pytania i zadania....................................309 Zalecane lektury ....................................309 Wst�p Przedstawiaj�c Czytelnikom niniejsz� prac� zbiorow�, chce przede wszystkim wyja�ni�, dlaczego wprowadzili�my podtytu� �i teria�y do studiowania". Oznacza on, �e praca ta nie stanowi jedn tej ca�o�ci, �e ka�dy z 23 autor�w � mimo i� wszyscy zwi�zan z Instytutem Polityki Spo�ecznej Uniwersytetu Warszawskiego i i �l� o polityce spo�ecznej w zbli�ony spos�b � przedstawi� tekst n sany wedle indywidualnej koncepcji, w pe�nym tego s�owa znacz� autorski. Rozdzia�y s� wi�c zr�nicowane pod wzgl�dem obj�to�ci, konst cji i formy; s� w�r�d nich tak�e teksty �atwiejsze i trudniejsze. Wpi dzie w ka�dym rozdziale mo�na znale�� wprowadzenie do zagad podstawowych, ale w wielu z nich znalaz�y si� tak�e fragmenty \ znaczone dla bardziej wyrobionych Czytelnik�w. Przy ca�ej r�norodno�ci tych autorskich tekst�w warto � jak s; my � studiowa� je ��cznie, gdy� ich zbi�r daje poj�cie o tym � c gnalizuj� tytu�y poszczeg�lnych cz�ci pracy � o co generalnie dzi w polityce spo�ecznej, jakie kwestie spo�eczne s� �r�d�em zwa� dla polityki spo�ecznej i jak r�norodne podmioty poi spo�ecznej staraj� si� im sprosta�, podejmuj�c trudne decyzje i cz�ce cel�w, sposob�w i instrument�w dzia�ania. Zak�adali�my przy tym, �e jest to dla wi�kszo�ci Czytelnik�w J ka pierwszego kontaktu" i �e po niej przyjd� nast�pne lektury. 12 Wst�p wszystkim, kt�rych uda�o si� nam zaciekawi� polityk� spo�eczn�, na zako�czenie ka�dego rozdzia�u polecamy dodatkowe pozycje literatury. Autorzy nie zapominali, �e g��wnymi adresatami tej pracy s� m�odzi ludzie sposobi�cy si� do zawodu pracownika socjalnego. Chcieli�my przy tym wyrobi� w Czytelnikach przekonanie, �e pracownik socjalny jest najwa�niejszym rzecznikiem i partnerem polityki spo�ecznej dzia- �aj�cym w mikroskali, �e powinien umie� j� ocenia�, rozumie� stwarza- ne przez ni� uwarunkowania i szans�, a tak�e wsp�tworzy� polityk� spo�eczn�. Jego wiedza o polityce spo�ecznej musi wi�c wykracza� po- za w�ski zakres spraw bezpo�rednio przypisanych do jego stanowiska pracy. Dlatego w�a�nie k�adli�my du�y nacisk na ukazywanie dzia�a� w r�nych skalach � od lokalnej do globalnej � i na ich wzajemne uwa- runkowania. Sztuka pracy socjalnej jest wyj�tkowo trudna i odpowiedzialna. Chc�c pom�c, mo�emy � dzia�aj�c nieumiej�tnie � zaszkodzi�. To samo dotyczy polityki spo�ecznej; z tym, �e tu chcemy pomaga� (a nie powinni�my szkodzi�) wi�kszym zbiorowo�ciom, a nie pojedynczym ludziom. Sposoby oddzia�ywania na z�o�on� rzeczywisto�� spo�eczn� s� szczeg�lnie trudne do opanowania. Politykowi spo�ecznemu �atwo mo�e przydarzy� si� to, co uczniowi czarnoksi�nika z ballady Goe- thego, kt�ra zainspirowa�a kompozytora Paula Dukasa. Polityka spo- �eczna opiera si�, rzecz jasna, na wiedzy naukowej, a nie na magii, mi- mo to pewne analogie s� widoczne: �Miody adept sztuki czarnoksi�skiej mniema, �e opanowa� ju� do- statecznie arkana wiedzy tajemnej. Pod nieobecno�� mistrza zaklina wi�c drewnian� tykw� i ka�e jej nosi� wod�... W ko�cu wody jest ju� do��, lecz lekkomy�lny ucze� zapomnia� zakl�cia, kt�re by odczarowa- �o tykw�. Przera�ony roz�upuje j� siekier� na dwie cz�ci i... teraz dwie tykwy nosz� wod�, a domowi zagra�a ca�kowite zalanie". Przytaczaj�c t� bajk� nie zamierzamy zniech�ca� Czytelnik�w do �poprawiania �wiata". Natomiast pragniemy przestrzega� przed nieod- powiedzialnymi � i nie si�gaj�cymi do dorobku solidnej wiedzy nau- kowej � pr�bami jej prowadzenia. Apelujemy te� o odrobin� wyrozu- mia�o�ci wobec tych, kt�rzy � widz�c dotkliwo�� kwestii spo�ecznych � wa�� si� dzia�a� mimo ryzyka pope�nienia b��du. Wst�p *** 13 Pisz�c teksty pami�tali�my, �e dane statystyki spo�ecznej szybko sta- rzej� si�, przestaj� dotyczy� tera�niejszo�ci i staj� sie materia�em dla hi- storyk�w. Dlatego nie skoncentrowali�my si� na opisie stanu aktualne- go polityki spo�ecznej, a na ukazaniu wielo�ci mo�liwych rozwi�za�, pojawiaj�cych si� w przesz�o�ci i obecnie, w Polsce i w innych krajach. Chodzi�o nam o podkre�lenie odwieczno�ci pewnych podstawowych spor�w, kt�re na nowo od�ywaj� w okresie transformacji ustrojowej. Wydawa�o nam si�, �e taka formu�a pracy sprawi, �e nie straci ona szybko aktualno�ci. Ponadto s�dzili�my, �e w okresie kszta�towania si� demokratycznego spo�ecze�stwa obywatelskiego trzeba wyekspono- wa� to wszystko, co czyni polityk� spo�eczn� sztuk� dokonywania wy- bor�w. Nie znaczy to, �e zupe�nie pomijali�my diagnozy warunk�w �ycia ludno�ci i opis obowi�zuj�cych obecnie rozwi�za� polityki spo�ecznej. Jednak przytaczane dane mia�y raczej s�u�y� ukazaniu, jak rozmaicie mo�na na�wietla� te same fakty, jak wielostronna i wci�� doskonalona musi by� diagnoza w polityce spo�ecznej. Natomiast ka�dy Czytelnik mo�e na w�asn� r�k� rozbudowywa� i ak- tualizowa� swoj� wiedz� z zakresu polityki spo�ecznej, czytaj�c ukazu- j�ce si� wci�� raporty o aktualnej sytuacji spo�ecznej (zw�aszcza te opra- cowywane i wydawane przez G��wny Urz�d Statystyczny i Instytut Pra- cy i Spraw Socjalnych), �ledz�c publikowane na bie��co � w specjali- stycznych czasopismach takich jak �Polityka Spo�eczna", �Rynek Pra- cy", �Praca i Zabezpieczenie Spo�eczne ", �Praca Socjalna", �Problemy Rodziny", �Studia Demograficzne" czy cho�by w prasie codziennej � informacje o ewolucji przepis�w prawnych i wska�nik�w statystycz- nych, o nieustannych sporach, jakie tocz� mi�dzy sob� politycy, nau- kowcy i grupy obywateli o zr�nicowanych pogl�dach i interesach. CZʌ� I GENERALNE PROBLEMY POLITYKI SPO�ECZNEJ Rozdzia� I Antoni Rajkiewicz ISTOTA POLITYKI SPO�ECZNEJ � WCZORAJ I DZI� Polityka spo�eczna na co dzie� � w praktyce i w teorii Z terminem polityka spo�eczna spotykacie si� niemal codziennie, a niekiedy nawet kilka razy dziennie. Pisze i m�wi si� o polityce spo- �ecznej najcz�ciej wtedy, kiedy rozpoczynaj� si� debaty o reformie ubezpiecze� spo�ecznych, ochrony zdrowia czy zasi�k�w dla bezrobot- nych. Wi��e si� z ni� pomoc spo�eczn�, sytuacj� gospodarstw domo- wych, pomy�lno�ci czy niepomy�lno�ci �ycia rodzinnego, wielko�ci uro- dze� i zgon�w, ma��e�stw i rozwod�w, tempo budownictwa mieszka- niowego, wysoko�� czynsz�w itp. Najcz�ciej jednak s�yszymy o niej, gdy dochodzi do uchwalania bud�etu i podzia�u owoc�w wzrostu go- spodarczego. Jedni twierdz�, �e nie ma efektywnej polityki ekonomicz- nej bez dobrej i sp�jnej polityki spo�ecznej, inni za� uznaj�, �e o wszel- kim post�pie decyduje wy��cznie gospodarka, a w skrajnych nawet przypadkach g�osz�, �e polityka spo�eczna paso�ytuje na organizmie wzrostu gospodarczego, zabiera ekonomii �rodki na inwestycje, na roz- w�j bazy produkcyjnej, na wysokie p�ace dla przedsi�biorczych i wy- dajnych producent�w czy mened�er�w, a przeznacza je na ochron� zdrowia, edukacj� czy pomoc spo�eczn�. W ich przekonaniu, a s� to za- zwyczaj skrajni libera�owie, ka�dy powinien dba� o siebie, o swoje zdrowie, wykszta�cenie w�asne i swoich dzieci, oraz powinien groma- 18 Antoni Rajkiewicz dzi� oszcz�dno�ci czy posiada� rezerwy na wypadek zdarze� losowych, czy te� na okres niewydolno�ci zawodowej. Odrzucaj� wi�c przy termi- nie polityka przymiotnik spo�eczna, gdy� kojarzy si� on z przeznaczeniem cz�ci osi�gni�tego dochodu krajowego na zaspoka- janie potrzeb r�nych grup spo�ecznych, co najcz�ciej okre�la si� spo- �yciem spo�ecznym czy zbiorowym. Przeciwnicy polityki spo�ecznej widz� te� w przymiotniku spo�eczna jej przeciwstawienie polityce gospodarczej czy te� os�abienie samego termi- nnpolityka jako nadrz�dnej i decyduj�cej si�y sprawczej kszta�tuj�cej w�a- dz� ludzi i pieni�dza oraz zwi�zanego z nimi aparatu dyspozycyjnego. Z kolei zwolennicy polityki spo�ecznej, jako wyodr�bnionej dziedzi- ny dzia�alno�ci pa�stwa, wsp�dzia�aj�cy z jego organami, instytucjami samorz�dowymi, stowarzyszeniami, organizacjami itp., uwa�aj�, �e najlepszym sprawdzianem wydolno�ci w�adz politycznych i polityki gospodarczej jest zgromadzenie odpowiednich �rodk�w na zaspokaja- nie elementarnych potrzeb materialnych, zdrowotnych i edukacyjnych obywateli, na wyr�wnywanie szans �yciowych oraz kszta�towanie sy- stem�w wspierania przezorno�ci osobistej i zbiorowej. W tym miejscu we�cie karteczk� papieru i napiszcie w�asn� defini- cj� polityki spo�ecznej. Zapytajcie te� znajomych i krewnych, jak oni j� pojmuj�. Na ko�cu tego rozdzia�u zapoznacie si� ze stanowiskiem autora. Widz� oni w tak ujmowanej polityce spo�ecznej gwarancj� poczucia bezpiecze�stwa spo�ecznego, co powinno zach�ca� do zdobywania i podnoszenia wykszta�cenia, poszukiwania zaj�cia odpowiadaj�cego uzdolnieniom i kwalifikacjom bez l�ku o brak podstaw egzystencji i perspektyw �yciowego sukcesu. W literaturze po�wi�conej sprawom gospodarczym i spo�ecznym w r�nych programach politycznych, uchwa�ach mo�na spotka� okre�le- nie �polityka spo�eczno-gospodarcza", �polityka ekonomiczno-spo�ecz- na", �spo�eczna gospodarka rynkowa" itp. A zatem w jednym okre�leniu znajduje si� cz�on spo�eczny i gospodarczy. Ci, kt�rzy na czo�o wysuwa- j� cz�on spo�eczny argumentuj�, �e w ten spos�b podkre�la si� g��wny cel gospodarowania, jakim powinno by� zaspokajanie potrzeb spo�ecznych. Nie mo�e by� dobrym ekonomist�, kto jest wy��cznie ekonomist�. Joto Stuart Mili (1806-1873), Zarys ekonomii politycznej Istota polityki spo�ecznej... 19 Ekonomista, tak jak inni, powinien interesowa� si� ostatecznym celem cz�o- wieka. Alfred Marshall (1842-1924), Zasady ekonomiki Celem systemu gospodarczego jest dostarczenie d�br i �wiadczenie us�ug jakich pragn� ludzie. John Kenneth Galbraith (1908-), Ekonomia a cele spo�eczne �Przesocjalizowanie" gospodarki wi�kszo�ci kraj�w Europy Zachodniej doprowadzi�o do trzech szk�d: �po pierwsze � do obni�enia tempa rozwo- ju gospodarczego poprzez zaburzenia w sferze finans�w publicznych. Po drugie � do wzrostu strukturalnego bezrobocia. Po trzecie � przyczyni�o si� do demoralizacji ludzi i rozk�adu rodziny". Leszek Balcerowicz, O kilku sprawach spo�ecznych 1994,106 [...] dla wielu �polityka spo�eczna" oznacza jaki� wa�niejszy dla ludzi od�am og�lnej polityki pa�stwa. Wskazuje na to popularne, cho� ba�amut- ne przeciwstawienie liczb i ludzi w�a�nie pod has�em polityki spo�ecznej, cho� zawsze po obu stronach s� ludzie, zar�wno w Ministerstwie Finans�w, jak i w Ministerstwie Pracy. Jedni i drudzy my�l� o ludziach �cho� z r�- nych punkt�w widzenia". (j.w.,s.95) W gruncie rzeczy nie dostrzegam �adnego jasnego logicznego kryterium wydzielania �polityki spo�ecznej". Podstaw� wyodr�bnienia jest pewien zwyczaj czy konwencja. Trzymaj�c si� konwencji mo�na powiedzie�, �e do �polityki spo�ecznej" zalicza si� zwykle: � problem ubezpiecze� spo�ecznych, � [...] kwesti� konsumpcji �spo�ecznej" (zbiorowej)[...], � [...] zatrudnienie, bezrobocie, rynek pracy[...] Wy�ej przedstawiony przegl�d pogl�d�w na temat polityki spo�ecz- nej ukazuje, jak r�ne s� do niej podej�cia. Doda� przy tym nale�y, �e niekiedy zamiast przymiotnika �spo�eczna" u�ywa si� przymiotnika �socjalna". Cz�sto oba poj�cia traktuje si� jako synonimy, ale g��bsza analiza odniesie� jednego i drugiego terminu do ich praktycznego za- stosowania wykazuje, �e termin �socjalna" obejmuje w�szy zasi�g dzia�a�, ograniczaj�cy si� g��wnie do udzielania bezekwiwalentnych �wiadcze� (patrz rozdzia�: �wiadczenia socjalne). Od potrzeby wyp�acania �wiadcze� socjalnych nie uchylaj� si� te� skrajni libera�owie, ale jako ich odbiorc�w widz� grupy marginalne, lu- ?o o. 1 iiaiiiit! l-Sl&ffE o s OJ �O S*3 3 s� B | P (3 Ul* g p- p-o - O (3 �� p. �� i:�' 5 'g o. �silili co * 8 � ^- p.^3 �-. n rj o I i ni .a ?-? y c? ^s. s ryi --t >t <-t >-h -rn t*ri. ^ li t pip i lilii*! llf-llll liiilli. a � - i e S N tIIii!liS UJ !!!!*� 5 u cc g,^ 3 0" o ^ 5 - yifiitti! &5 _ 0 C/S �I liii t BIS* �. ^ o %. w 5 y ta o1 <� O t� i" v� 1-8.1 H�* -o tS.tio p � ^S es a^.sg.e.&a s^t?^? g liliil p o 2. &? P5 p s^Siil 24 Antoni Rajkiewicz Istota polityki spo�ecznej... 2E Czym zajmuje si� polityka spo�eczna? Na wst�pie niniejszego rozdzia�u prosili�my Czytelnika/niczk�, by sam/a pr�bowa�/a sformu�owa� definicj� polityki spo�ecznej. Wymie- niali�my przy tym niekt�re zagadnienia, kt�re w �yciu codziennym by- waj� wi�zane z polityk� spo�eczn�. R�wnie� zwr�cili�my uwag� na to, �e nierzadko t� sfer� dzia�alno�ci nazywa si� polityk� socjaln�, a nie spo�eczn�, �e jedni chc� j� zawy�a� do �wiadcze� socjalnych, inni za� rozci�ga� na sfer� potrzeb i uk�ad�w mi�dzyludzkich. Dalej przypomnieli�my genez� powstania polityki spo�ecznej i jej rozw�j od sporadycznych dzia�a� do system�w narodowych, a p�niej do mi�dzynarodowych porozumie�, ustale� i przedsi�wzi��. R�wnocze�nie polityka spo�eczna i jej sfery stawa�y si� przedmio- tem zainteresowania �rodowisk naukowych, dzia�aczy politycznych, a r�wnie� i pisarzy. Pod koniec XIX wieku i coraz intensywniej w wie- ku XX Ko�ci� rzymskokatolicki formu�owa� swoje stanowiska wobec r�nych kwestii spo�ecznych. Zacz�y powstawa� i rozwija� si� r�ne pogl�dy na przedmiot, za- kres, cele, sposoby, funkcjonowanie i metod� badania polityki spo�ecz- nej . O nich traktuje szerzej rozdzia� nast�pny, nawi�zuj� te� do nich in- ni autorzy. Tutaj chcieliby�my nasze rozwa�ania zamkn�� propozycj� traktowania polityki spo�ecznej jako tej sfery dzia�ania pa�stwa oraz innych cia� publicznych i si� spo�ecznych, kt�ra zajmuje si� kszta�to- waniem warunk�w �ycia ludno�ci oraz stosunk�w mi�dzyludzkich (zw�aszcza w �rodowisku zamieszkania i pracy). W ramach og�lnej oferty polityki spo�ecznej mieszcz� si� �wiadcze- nia socjalne jako wa�ny czynnik wspomagania gospodarstw domo- wych, ale jeszcze wa�niejsza zdaje si� by� sprawa powszechnego za- pewnienia zaj�� zarobkowych, daj�cych podstaw� egzystencji oraz po- czucia bezpiecze�stwa i pokoju spo�ecznego. Z tym punktem widzenia na polityk� spo�eczn� Czytelniku/niczko mo�ecie si� nie zgadza�. Je�li macie odmienny pogl�d � przedstawcie swoje argumenty. 3. Tak dosz�o do powstania polityki spo�ecznej jako sfery dzia�a pa�stwa oraz innych cia� publicznych i si� spo�ecznych? 4. Czym si� zajmowa� Fryderyk Skarbek, jak ujmowa� on przycz^ ny ub�stwa? 5. Jakie kwestie spo�eczne wyst�powa�y w Polsce w okresie miedz wojennym? 6. Jakie kwestie spo�eczne dominuj� w �wiecie wsp�czesnym? 7. Jaki jest Wasz pogl�d na proponowane okre�lenie polityki sj lecznej? Zalecane lektury: Barr N., Ekonomika polityki spo�ecznej, Pozna� 1993. Polityka Spo�eczna. Do�wiadczenia i perspektywy, opra�, zbioi pod red. M. Ksi�opolskiego i M. Szylko-Skoczny, Warszawa \% Szubert W., Studia z polityki spo�ecznej, Warszawa 1973. W tych trzech pracach mo�na znale�� wiele informacji na tem; nezy, ewolucji i zakresu polityki spo�ecznej. Pytania i zadania: 1. Jakie sprawy dnia codziennego wi��� si� najcz�ciej z polityk� spo�eczn�? 2. Czy mo�na postawi� znak r�wno�ci mi�dzy polityk� spo�eczn� a �wiadczeniami socjalnymi? Rozdzia� II Jolanta Supi�ska ROZW�J I ZADANIA POLITYKI SPO�ECZNEJ JAKO NAUKI Czy wystarczy zdrowy rozs�dek, aby z powodzeniem prowadzi� polityk� spo�eczr Polityka spo�eczna dotyczy podstawowych, codziennych - wr�cz trywialnych � ludzkich potrzeb i d��e�, kszta�tuje si� spo�ecznej �przepychania" mi�dzy rz�dz�cymi i rz�dzonym pracodawcami a pracownikami, mi�dzy r�nymi innymi graj resu. Mog�oby si� wi�c wydawa�, �e do jej skutecznego prc wystarczy mie� sporo zdrowego rozs�dku, po��czonego z wn spo�eczn� i instynktem samozachowawczym. Nic bardziej mylnego. Prowadz�c skuteczn� polityk� spo�e ba nierzadko nara�a� si� tym, kt�rzy twierdz�, �e �oczywiste go" jest, �e �wystarczy wydrukowa� wi�cej pieni�dzy", �wy: rowiej kara�", albo �wystarczy umo�liwi� niczym niesl przedsi�biorczo��", aby cele polityki spo�ecznej zosta�y zre My�lenie potoczne, je�li nie jest wspierane i korygowane prz my�lenia naukowego, cz�sto podsuwa lekarstwa tyle� proste teczne i sromotnie zawodzi. 28 Jolanta Supi�ska Niekt�re paradoksy zdrowego rozs�dku: Nietrudno spostrzec, �e �zdrowym rozs�dkiem" i terminami pokrewnymi szermujemy najgor�cej nie w kwestiach, kt�re zdaj� si� trywialne i uzgo- dnione, lecz wr�cz przeciwnie � tam, gdzie wyst�puje olbrzymia polary- zacja stanowisk, przede wszystkim w sprawach moralnych, obyczajowych i estetycznych. Zaciek�o��, z jak� usi�ujemy wt�oczy� jakie� prze�wiadcze- nie do og�lnoludzkiego credo, bywa najcz�ciej wprost proporcjonalna do partykularyzmu owego prze�wiadczenia [...] Wy�aniaj�cy si� ze zdrowych rozs�dk�w obraz �wiata stanowi ca�o�� nie- sp�jn� i niejednorodn� � zlepek nie powi�zanych ze sob� element�w, z kt�rych cz�� mo�e pochodzi� z epoki jaskiniowej, cz�� � z modnych teorii naukowych (�nigdy w czystej postaci, lecz zawsze w dziwacznej kombinacji w�tk�w"), cz�� � ze wskaza� dominuj�cej religii [...], cz�� � z filozofii (ka�da staje si� pr�dzej czy p�niej czyim� zdrowym rozs�d- kiem) , cz�� wreszcie � z lokalnej tradycji, bezmy�lnie przekazuj�cej z po- kolenia na pokolenie pewne stereotypy [...] i utarte recepty [...] Teresa Ho��wka, My�lenie potoczne. Heterogeniczno�� zdrowego rozs�dku, Warszawa 1986, s. 54 i 74 Ten sceptycyzm wobec wskaza� zdrowego rozs�dku wskazany jest nie tylko w polityce spo�ecznej, ale i w pracy socjalnej. Ani praca so- cjalna, ani polityka spo�eczna nie mog� poprzestawa� na powszechnie �ywionych z�udzeniach, wymagaj� wiedzy naukowej i bazuj�cych na niej umiej�tno�ciach profesjonalnych. Polityk� spo�eczn� wyr�nia dodatkowo fakt, �e prowadzi si� j� na du�o szersz� skal� ni� prac� socjaln�. Im obszerniejszy i bardziej z�o�ony wycinek rzeczywisto�ci chcemy zmienia�, tym mniej przydaje si� analiza oparta na intuicji. Analizowane zale�no�ci i projektowane dzia�ania staj� si� coraz bardziej z�o�one, a u wi�kszo�ci ludzi brak tre- ningu w my�leniu o tak odleg�ych i skomplikowanych sprawach. Naj- wyra�niej to wida�, gdy pr�bujemy przewidywa� odleg�� przysz�o�� og�u mieszka�c�w naszej planety. Czym r�ni si� nauka od my�lenia potocznego? Nauka jest to spo�eczna dzia�alno�� ludzi, maj�ca na celu obiektyw- ne i adekwatne poznanie rzeczywisto�ci. Ka�dy, kto uprawia nauk�, d�- �y � w spos�b zamierzony i metodyczny � do coraz doskonalszego odzwierciedlenia cech i prawid�owo�ci rz�dz�cych rzeczywisto�ci�. Rozw�j i zadania polityki spo�ecznej jako nauki Zakres ludzkich zainteresowa� rodzina praca, miasto rasa, kraj �wiat tz -c O>* 'NI .a < 4 ' *a* a �*a% a a a a aa � a t a a a 9 9 9 a a � a � a i a a a t a a a > a 9 9 a a a . � * " a � a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a � � � � � a a a a a a a a a a a a a a a a a � o ?Rr �r�d�o: D.L.Meadows, J. Randers, W. W.Behrens, Grai szawal973,s.38. Nauka tworzy. a) siatk� precyzyjnych poj�� sk�adaj�cych si� na j�- b) zespo�y zda� prawdziwych o rzeczywisto�ci, sfor u�yciu tych poj��, c) zbudowane na tej podstawie teorie naukowe pos dzin rzeczywisto�ci, wyja�niaj�ce zwi�zki mi�dzy p< mi�dzy zjawiskami, d) metody i techniki uzyskiwania i sprawdzania wied; Szczeg�lnie istotn� cech� my�lenia naukowego tylko takich zda� i teorii,kt�re mo�na sprawdzi�. Zd dziwo�ci nie da si� ani dowie��, ani obali�, nie nale W�a�ciwe my�leniu naukowemu s� podejmowane si�ki weryfikowania zastanego dorobku docieka� m zdanie prawdziwe oznacza zdanie, kt�rego jeszcze, no (np. na podstawie logicznej dedukcji lub dowodu 30 Jolanta Supi�ska st�p w nauce polega w�a�nie na obalaniu kolejnych prawd lub przynaj- mniej na zaw�aniu zakresu ich obowi�zywania (tak jak teoria Einsteina zaw�zi�a zakres obowi�zywania twierdze� fizyki newtonowskiej). Szczeg�lnej rezerwy i ci�g�ej uwa�nej weryfikacji wymagaj� twier- dzenia nauk spo�ecznych, kt�re nie mog� w takim stopniu, jak twierdze- nia nauk przyrodniczych opiera� si� na eksperymentach empirycznych i z natury rzeczy maj� charakter probabilistyczny (dotycz� tylko praw- dopodobnych zwi�zk�w mi�dzy przyczynami a skutkami, nie gwaran- tuj�c ich wyst�pienia), a nie absolutny. Mimo tego ci�g�ego d��enia do precyzji i sprawdzalno�ci, w ka�dej dyscyplinie naukowej i w ka�dej teorii mo�na doszuka� si� pewnych og�lnych za�o�e�, przyj�tych niejako �na wiar�", okre�lanych mianem paradygmatu. S� to tak og�lne � najcz�ciej wywiedzione ze zdrowe- go rozs�dku � prze�wiadczenia, jak te, �e ��wiat istnieje" lub ��wiat jest poznawalny", ale i bardziej szczeg�owe, na przyk�ad, �e �istot� spo�ecze�stwa jest walka o byt" lub �ka�dy cz�owiek kieruje si� racjo- nalno�ci� ekonomiczn�". Okresy, w kt�rych nauka porzuca stare para- dygmaty i formu�uje nowe, nazywane s� rewolucjami naukowymi. Powy�sze uwagi o statusie twierdze� naukowych nie maj� na celu zniech�ci� Czytelnika do korzystania z dorobku nauki. My�lenie nau- kowe ma wielk� przewag� nad my�leniem potocznym i szkoda, �e wci�� zbyt s�abo wp�ywa na praktyk� polityki spo�ecznej. Warto jednak przestrzega� przed nieumiej�tnym � zbyt prostodusznym i dos�ownym � korzystaniem z jej dorobku i przed bezkrytycznym kultem nauki. _______Rozw�j i zadania polityki spo�ecznej jako nauki W szczeg�lno�ci powinno nas interesowa� wy�anianie si� nauk w wielkiej rodzinie nauk humanistycznych, zajmuj�cy i wiekiem i spo�ecze�stwem. Powsta�a socjologia, kt�rej pi jest �ycie spo�eczne ludzi, ekonomia zajmuj�ca si� analiz gospodarowania i tworzenia bogactwa narod�w, psychologi lizowa�a si� w badaniu �wiadomo�ci ludzkiej, nauki pra' w badaniu norm prawnych i ich funkcjonowania w spo�ecz wi�cej, specjalizacja ta posuwa�a si� coraz dalej i wyodr�br maite subdyscypliny i nauki pomocnicze (np. z ekonomii ekonometria i liczne ekonomiki szczeg�owe: przemys�u, h nicznego, rolnictwa, pracy, konsumpcji). Ale ju� wkr�tce, zaledwie po kilkudziesi�ciu latach �krzf wych dyscyplin akademickich � rezultatu opisanych wy�e �rodkowych � pojawi�a si� reakcja, ruch �do�rodkowy" do przerzucania most�w mi�dzy wy�onionymi dyscyplinai niczach dyscyplin zacz�y wyrasta� � przyk�adowo � mia, socjobiologia, psychologia spo�eczna, medycyn Wsp�cze�nie najbardziej ambitn�, ogarniaj�c� naraz obs; uk spo�ecznych, jest teoria system�w spo�ecznych i insp ni� analiza systemowa. Typy my�lenia naukowego � od praktyki i z powrotem Podzia� nauki na dyscypliny � od uj�� og�lnych do specjalizacji i z powrotem Przyst�puj�c do zapoznania si� z dorobkiem my�lenia naukowego, dostrzegamy w pierwszym rz�dzie, �e w toku rozwoju nauki post�puje specjalizacja zainteresowa� uprawiaj�cych j� uczonych. �yj�cy w IV wieku pn.e. Arystoteles m�g� za przedmiot docieka� fi- lozofii uzna� tak r�ne dziedziny, jak etyk�, polityk�, retoryk�, ekonomi- k�, poetyk�, fizyk�, matematyk� i metafizyk�; Kartezjusz za�, przedsta- wiciel siedemnastowiecznego racjonalizmu, w dziele zatytu�owanym Za- sady filozofii formu�owa� prawa fizyki i biologii. Jednak pocz�wszy od XIX wieku specjalizacja w nauce i wytyczanie wyra�nych granic mi�dzy coraz liczniejszymi dyscyplinami badawczymi wyra�nie si� nasili�y. Naukoznawcy stworzyli wiele klasyfikacji nauk, por rz�dkowaniu dorobku badawczego. Oto jedna z mo�liw) Nauki historyczne � dziejopisarstwo, nauki opisuj; czywisto�ci � przyrodniczej i spo�ecznej � dokonuj; up�ywu czasu, rekonstruuj�ce sekwencj� minionych W} Nauki systematyczne � faktografia, opisywanie c �wiata, gromadzenie informacji i ich �szufladkowanie" wed�ug okre�lonego klucza; Nauki teoretyczne � kwintesencja my�lenia nauk* nie �wiata, t�umaczenie, dlaczego przesz�o�� i tera�nk taki, a nie inny kszta�t i budowanie podstaw dla prze b�d� przysz�e skutki proces�w dzi� maj�cych miejsce 1 nych dzia�a� w badanej dziedzinie rzeczywisto�ci; Nauki praktyczne � zwane te� naukami �celowo 32 Jolanta Supi�ska Rozw�j i zadania polityki spo�ecznej jako nauki wiane nie tylko z czystej ��dzy wiedzy i ch�ci zrozumienia �wiata, ale o�ywiane zamiarem wykorzystania dorobku nauki dla przekszta�cania �wiata w imi� godnych tego cel�w. Wsp�cze�nie przedstawiciele ka�dej dyscypliny naukowej staraj� si� ��czy� r�ne typy my�lenia. Tak wi�c na przyk�ad: �rodowisko przyrodoznawc�w gromadzi � dzi�ki coraz doskonalszej aparaturze i metodom badawczym � olbrzy- mi� wiedz� o dziejach �wiata o�ywionego i jego funkcjonowaniu, od pojedynczej kom�rki po wielkie ekosystemy, by wci�� na nowo wery- fikowa� (lub falsyfikowa�) teori� ewolucji zdoln� do wyja�nienia gene- zy i dziej�w �ycia na ziemi, a zarazem, by coraz skuteczniej i z coraz wi�ksz� �wiadomo�ci� globalnych konsekwencji u�ywa� zasob�w przyrody dla realizacji ludzkich cel�w. Podobnie dzieje si� w naukach spo�ecznych. Historycy i etnografo- wie maj� coraz rozleglejsz� wiedz� o zr�nicowaniu form �ycia spo�ecz- nego w czasie i w przestrzeni, a na gruncie tej narastaj�cej wiedzy poszu- kuj� dowod�w i argument�w konkuruj�ce ze sob� teorie, maj�ce ambicj� wykrycia �prawa ruchu" ludzkiego spo�ecze�stwa. Teorie te jednak coraz rzadziej s�u�� samemu tylko �czystemu poznaniu", politycy bowiem, przedsi�biorcy i inni mo�ni tego �wiata zwracaj� si� do akademickich uczonych z pytaniami: jak rz�dzi�, jak osi�ga� zamierzone cele politycz- ne czy wr�cz: jak utrzyma� si� przy w�adzy nie budz�c nadmiernego opo- ru spo�ecze�stwa. A teoretycy te� maj� prawo do marze� o lepszym spo- �ecze�stwie i kusi ich mo�liwo�� �upraktycznienia" ich wiedzy. Wobec tego musia�a wsp�cze�nie wy�oni� si� jeszcze jedna nauka, kt�rej przedmiotem sta�y si� uniwersalne zasady i warunki sprawnego dzia�ania, znajduj�ce zastosowanie we wszystkich sferach ludzkiej ak- tywno�ci, od kszta�towania w�asnej biografii po przekszta�canie ekosyste- m�w . Nauk� t� nazwano prakseologi�, posta� za� zwartej dyscypliny ba- dawczej nada� jej polski filozof � Tadeusz Kotarbi�ski. Polityka spo�eczna � nauk� praktyczn� i interdyscyplinarn� Przedmiot tej nauki jest identyczny z przedmiotem dzia�alno�ci zwa- nej polityk� spo�eczn� i � wraz z jej rozwojem � stopniowo si� roz- szerza. Wychodz�c od warunk�w pracy i �ycia warstw upo�ledzonych, obejmuje z czasem og� zagadnie� zwi�zanych z prac�, dobrobyten kultur� spo�eczn� i �adem spo�ecznym, wa�nych z punktu widzenia p< trzeb i aspiracji ludzkich. Dyscyplina naukowa, kt�ra przyj�a nazw� polityki spo�eczni w momencie swych narodzin samookre�li�a si� jako nauka praktycz i a� do dzisiaj to podej�cie dominuje w�r�d badaczy j� uprawiaj�cyc Warto w tym miejscu por�wna� trzy pr�by okre�lenia istoty tej dysc pliny, sformu�owane przez jej polskich klasyk�w, przedstawicieli t? polskiej szko�y polityki spo�ecznej. [...] Postawi� nale�y sprawiedliwy i celowy rozk�ad praw, obowi�zk�w i chodu spo�ecznego jako cel, do kt�rego polityka spo�eczna d��y� powi Tak poj�ta polityka spo�eczna b�dzie dzia�em socjologii, a miano wici* normatywnym dope�nieniem. Zofia Daszy�ska-Golii Czym jest polityka spo�eczna, [w:] Polityka spo�eczna (economie soci Warszawa Polityka spo�eczna jest to wi�c naukowo usystematyzowany zbi�r wskaz< jak usuwa�, a cho�by �agodzi� niesprawiedliwo�ci i szkody p�yn�ce dla j stki i spo�ecze�stwa z ustroju pracy najemnej oraz jak przeciwd� dalszemu narastaniu tych niesprawiedliwo�ci powstawaniu nowych szk Stanis�aw Rychli�ski, Polityka spol �Wiedza i �ycie" z. 4 Definicja polityki spo�ecznej jako nauki polega na ustaleniu, �e ba zmiany zachodz�ce w strukturze spo�ecznej pod wp�ywem celowej c no�ci grup spo�ecznych oraz cia� publicznych i szuka sposob�w najt celowego przeprowadzania tych zmian [...] Badacz ze swego stanowiska nie mo�e (stawia�) i nie stawia �adnyc1 dla spo�ecznego stawania si�. Okre�la on tylko mo�liwo�ci, z jedne celowej dzia�alno�ci, z drugiej, spontanicznego rozwoju. Okre�la ] podobie�stwo zachodzenia pewnych fakt�w. To wszystko, co, nie dz�c z roli badacza, wolno mu czyni�. Konstanty Krzec: Polityka spo�eczna, wyb�r pism, �( W powy�szych cytatach wida� wahania: � czy badacz ma wyra�nie opowiada� si� za okre�lonym i zaleca� je politykom do realizacji (sprawiedliwy i celi k�ad praw, obowi�zk�w i dochodu spo�ecznego, lago sprawiedliwo�ci i szkody p�yn�ce dla jednostki i si stwa z ustroju pracy najemnej), s &?? l i III Or - . i p* *< ? Pili liii t/5 sl ^ El CT3 !-� rt Sj TT P 1 l N 0) a ca a S- t*-v \ S O Gi tS-2-8 ^. Ul8 g^ <s"S Bi1^ i- 5- 8- i. 5 � <y S. d 36 Jolanta Supi�ska Rozw�j i zadania polityki spo�ecznej jako nauki 37 2. Ustalenie, jak jest. Diagnoza musi � w tym przypadku � dostar- czy� wiedzy o sytuacji emeryt�w i stanie systemu emerytalnego, ze szczeg�lnym uwzgl�dnieniem stwierdzonych dysfunkcji i napi��; po- winna te� ukaza�, jakie istniej� ograniczenia swobody dzia�ania re- formatorskiego i jakie s� si�y i morale sojusznik�w i przeciwnik�w r�nych wariant�w reformy. Nie wystarczy to wszystko opisa�, trze- ba zrozumie� � dlaczego jest tak, jak jest; diagnoza nie mo�e wi�c obej�� si� bez teorii. 3. Domy�lanie si�, jak mo�e by�, jakie r�ne warianty przysz�o�ci s� mo�liwe. Tera�niejszo�� jest tylko jedna, przysz�o�ci mo�e by� wie- le. Inna czeka nas przysz�o��, je�eli wstrzymamy si� od dzia�ania, inna �je�eli je podejmiemy, jeszcze inna�je�eli dodatkowo wyst�pi� nie- zale�ne od nas okoliczno�ci zewn�trzne. Takie rozumowanie doprowa- dzi nas do wielu prognoz, do wielu mo�liwych wariant�w przysz�o�ci emeryt�w i przysz�o�ci systemu emerytalnego. Ta wi�zka prognoz wytycza pole naszego wyboru politycznego i po- kazuje, jakie programy s� z g�ry skazane na przegran� jako niemo�li- we, a mi�dzy jakimi wyb�r jest realny. 4. Obmy�lanie po��danej przysz�o�ci (np. szcz�liwo�ci emeryt�w i solidnych podstaw finansowych systemu emerytalnego) i sposob�w jej osi�gni�cia, ukazanie, po co i dlaczego mo�na przekszta�ca� rze- czywisto��, jak, z kim i kiedy najlepiej za to si� zabra�. W tej w�a�nie fazie doradzania obiektywizm uczonego doradcy pod- dany jest najtrudniejszej pr�bie. Musi wybra�: albo pomaga skonstru- owa� wewn�trznie sp�jny, wykonalny i efektywny program tylko tym politykom, kt�rzy chc� realizowa� s�uszne cele (s�uszne � zda- niem uczonego jako obywatela), albo �obs�uguje" wszystkie programy i wszystkich polityk�w, wstrzymuj�c si� od oceny ich s�uszno�ci. W tym drugim przypadku doradca z r�wnym profesjonalizmem zabiera si� za przygotowanie programu obni�enia emerytur, jak i � je�li takie b�dzie zam�wienie � programu poprawy warunk�w �ycia emeryt�w. 5. Ewaluacja skutk�w realizowanej polityki, pozwalaj�ca korygowa� u�omne programy ju� w trakcie ich realizacji, monitoring reform, ci�- gle ocenianie, co ta polityka naprawd� daje. Takie post�powanie obowi�zuje zw�aszcza tych, kt�rzy sami byli au- torami realizowanych program�w, a teraz s� niejako zobligowani do na- praw gwarancyjnych sprzedanego przez siebie towaru. Du�o ch�tniej podejmuj� si� takiego krytycznego �ledzenia skutk�w realizowanej polityki ci uczeni, kt�rzy od pocz�tku nie akceptowali jej za�o�e�. Nieustanne zmagania w�adzy i opozycji, w�a�ciwe demokra- cjom parlamentarnym, tworz� klimat sprzyjaj�cy �patrzeniu na r�ce po- litykom" i rozwojowi bada� ewaluacyjnych. Jest te� niema�o badaczy, kt�rzy nie czuliby si� kompetentni jako do- radcy zalecaj�cy politykom podj�cie jakich� dzia�a�, s� w tej kwestii sceptykami, ale umiej� bacznie i kompetentnie �ledzi� skutki cudzej po- lityki, zw�aszcza skutki nieoczekiwane i niepo��dane (mo�na rzec, �e lepiej si� sprawdzaj� jako odradcy ni� jako doradcy). Wielce po��dane jest rejestrowanie wszelkich objaw�w nieskutecz- no�ci realizowanych program�w, ich ambiwalencji (trudnego do roz- platania splotu po��danych i niepo��danych skutk�w) czy nawet prze- ciwskuteczno�ci (oddalania si� od celu, do kt�rego polityka mia�a nas przybli�y�). Daje to podstaw� do decyzji � poprawi� program, wstrzy- ma� jego realizacj� i zast�pi� go innym, czy te� ca�kiem zrezygnowa� z pr�b przekszta�cania jakiego� szczeg�lnie opornego odcinka rzeczy- wisto�ci. Nie trzeba dowodzi�, jak zasadnicze jest znaczenie takich dokonywa- nych �z marszu" ocen dla powodzenia program�w nast�pnej generacji. Czy pracownik socjalny mo�e pomaga� polityce spo�ecznej jako nauce? Rozw�j nauki i wzrost jej warto�ci aplikacyjnych (jej u�yteczno�ci dla praktyki) zale�y nie tylko od talent�w i pracowito�ci uczonych. Zale�y przede wszystkim od tego, jak ambitne zadania i wnikliwe py- tania stawiaj� im odbiorcy nauki � politycy i obywatele. W tym przy- padku � jak na rynku � popyt tworzy poda�. Rozw�j nauk spo�ecznych zale�y tak�e od ilo�ci i jako�ci informacji, stanowi�cych tworzywo uog�lnie� naukowych. Informacje wywo�ane przez badaczy � na przyk�ad w trakcie socjologicznych bada� ankieto- wych� to za ma�o. Ustawa o statystyce pa�stwowej zobowi�zuje urz�dnik�w rozmai- tych instytucji do prowadzenia sprawozdawczo�ci, kt�rej wyniki s� na- st�pnie opracowywane przez G��wny Urz�d Statystyczny. Do obowi�z- k�w zawodowych profesjonalist�w zatrudnionych w rozmaitych s�u�- bach spo�ecznych � nauczycieli, lekarzy, kurator�w, pedagog�w, a tak�e (a mo�e nawet przede wszystkim) pracownik�w socjalnych � nale�y diagnozowanie sytuacji obs�ugiwanych przez nich klient�w i ca- �ych �rodowisk. 38 Jolanta Supi�ska Olbrzymi� warto�� maj� te� �autodiagnozy", opowie�ci o w�asnych losach i problemach zapisywane przez ludzi w pami�tnikach, w listach i skargach kierowanych do Rzecznika Praw Obywatelskich i innych instytucji, a nawet wykrzykiwane w demonstracjach ulicz- nych. Setki i tysi�ce tych mikrodiagnoz sk�adaj� si� na morze informacji, kt�re warto podda� nast�pnie procedurom badawczym. Od jako�ci tych wyj�ciowych materia��w zale�y w znacznym stopniu jako�� efekt�w post�powania badawczego. Dokonywane przez pracownik�w socjal- nych diagnozy warunk�w �ycia rodzin, ich reakcji na pomoc, sposob�w dzia�ania i wsp�dzia�ania instytucji uczestnicz�cych w programach po- mocy, rozw�j skutk�w tych program�w � cechuje szczeg�lny profe- sjonalizm. Spos�b ich sporz�dzania najbardziej przystaje do oczekiwa� badaczy, zajmuj�cych si� polityk� spo�eczn�. Pracownicy socjalni nie tylko oceniaj� skutki realizowanych przez siebie mikroprogram�w pracy socjalnej; oni mog� ocenia� ujawniaj�ce si� na ich �mikrodziatce" skutki pa�stwowej polityki spo�ecznej, nale- �� zatem �z urz�du" do jej najwnikliwszych recenzent�w. Mo�na zatem nie by� uczonym, a przyczynia� si� do sukcesu na- uki w pe�nieniu przez ni� funkcji diagnostycznych. Pracownik socjalny musi te� by� osobistym doradc� swego klienta. Radzi mu, co robi� z w�asnym �yciem i na dodatek musi udziela� rad w taki spos�b, by zosta�y one przyj�te z ufno�ci� i by zapocz�tkowa�y u klienta proces samodzielnego my�lenia o w�asnym losie. Coraz cz�- �ciej � cho� jeszcze zbyt rzadko � pracownik socjalny wyst�puje r�wnie� w roli doradcy lokalnego polityka czy lidera lokalnej organiza- cji. Jego z�e i dobre do�wiadczenia zbierane w toku tego doradzania mog� by� bardzo cenne i kszta�c�ce dla tych uczonych polityk�w spo- �ecznych, kt�rzy sposobi� si� do doradzania politykom. Mo�na zatem nie by� uczonym, a przyczynia� si� do sukcesu na- uki w pe�nieniu przez ni� funkcji doradczych. Pytania i zadania: 1. Zapoznajcie si� z wydan� w Bibliotece Pracownika Socjalnego ksi��k� Ireny Reszke Wobec bezrobocia: opinie, stereotypy i zasta- n�wcie si�: � jakie b��dy mo�e pope�ni� polityk spo�eczny przygotowuj�cy ________Roz