Towarzystwo Mi�o�nik�w J�zyka Polskiego ABC... polskiej gramatyki Leksykon szkolny Opracowa�a: Janina Kwiek-Osiowska Sp�ka Wydawniczo-Ksi�garska Krak�w � Warszawa 1993 � Copyright by Janina Kwiek-Osiowska Krak�w 1992 ISBN 83-7064-048-6 Sk�ad: Kieleckie Zak�ady Graficzne Druk i oprawa: Opolskie Zak�ady Graficzne w Opolu �arn. 1351/92. Nak�ad 10000 egz. Od Redakcji W j�zyku polskim, podobnie jak w innych j�zykach, zachodz� ci�g�e zmiany. R�wnocze�nie rozwija si� j�zyko- znawstwo jako dziedzina wiedzy. Ono to zjawiska j�zykowe rejestruje, wyja�nia i stara si� nimi pokierowa� tak, by by�y zgodne z norm� j�zykow�, obowi�zuj�c� wsp�cze�nie. Nowe metody opisu j�zyka wymagaj� nowej terminologii, ta za� wymaga obja�nienia. Najwi�cej mo�liwo�ci ku temu, by przekaza� wiadomo- �ci o j�zyku, ma szko�a. Zreformowany program nauczania obejmuj�cy zagadnienia fonetyki, fleksji i sk�adni, s�ownict- wa, s�owotw�rstwa, semantyki i frazeologii, stylistyki, j�zy- ka jako systemu znak�w, historii j�zyka, odmian i tendencji rozwojowych wsp�czesnej polszczyzny, j�zyka jako tworzy- wa literackiego a tak�e propedeutyczne wiadomo�ci z j�zy- koznawstwa og�lnego, stwarza konieczno�� przybli�enia nauczycielom i uczniom poj�� i termin�w u�ywanych w opi- sie skomplikowanych proces�w zachodz�cych w j�zyku. Aby cho� w cz�ci zaspokoi� te potrzeby, oddaj� czytel- nikowi zainteresowanemu j�zykiem ojczystym t� ksi��k�, kt�ra ma charakter leksykonu termin�w nauki o j�zyku. Uk�ad s�ownika jest tematyczny, dostosowany do hase� programowych, zw�aszcza programu szko�y �redniej, z uwzgl�dnieniem wa�niejszych zagadnie� programu szko�y podstawowej. Stylistyka jest rozbudowana z my�l� o klasach profilowanych � humanistycznych. Zamieszczone w s�owniku wykresy i tabele oraz mapki maj� na celu uczyni� tekst bardziej przejrzystym, a tak�e uwydatni� pewne zale�no�ci w omawianych has�ach. Tabele te mog� s�u�y� jako wz�r pomocy naukowych. Znaczenia hase� bardzo cz�sto s� dos�ownym przeniesie- niem tekstu z wielu pozycji naukowych i popularnonauko- wych polskich j�zykoznawc�w. Dla jasno�ci obrazu i cz�sto z praktycznych wzgl�d�w zrezygnowa�am z cudzys�owu, kt�rego musia�abym przy * koncepcji, jak� przyj�am, niezwykle cz�sto u�ywa�. Nato- miast staram si� zawsze poda� w nawiasie dok�adny adres �r�d�owy tre�ci has�a np. 12 s. 25, co oznacza, �e czerpi� informacje, b�d� dos�ownie przenosz� tekst z 12 pozycji wykazu �r�de� i 25 strony cytowanej pracy. Serdecznie zach�cam Czytelnik�w, nauczycieli, studen- t�w i uczni�w, korzystaj�cych z �Leksykonu" do uwag, kt�re b�d� dla mnie cenn� wskaz�wk� przy kolejnych opracowaniach. Janina Kwiek-Osiowska I. J�zykoznawstwo J�ZYKOZNAWSTWO (lingwistyka) � nauka o j�zyku (o jego budowie, funkcji i rozwoju), kt�ra pos�uguje si� w�a�ciwymi dla tej dziedziny wiedzy metodami. Ze wzgl�du na to, �e j�zykiem zajmuj� si� tak�e inne dyscypliny naukowe (logika, filozofia, psychologia i in.), j�zykoznaw- stwo cz�sto okre�la si� jako nauk�, dla kt�rej g��wnym przedmiotem bada� jest j�zyk. (9, s. 143) - Propedeutyczne wiadomo�ci z j�zykoznawstwa og�lnego Typy opis�w j�zyka (z punktu widzenia przedmiotu) (z punktu widzenia metody) synchroniczny diachroniczny transfor- macyjny OPIS DIACHRONICZNY � to opis kolejnych faz rozwojowych j�zyka nast�puj�cych po sobie, czyli opis uj�ty historycznie, np. w gramatyce historycznej j�zyka polskiego, �aci�skiego itd. (wg 9, s. 58/9); OPIS GENERATYWNY � to opis j�zyka jako ko�cowego zespo�u regu� pozwalaj�cych tworzy� dowolnie wielki zbi�r zda�, tekst�w, regu�, kt�re przedstawiaj� si� w postaci sformalizowanego zapisu (jakby algeb- raicznego) operuj�cego symbolami, w miejsce kt�rych podstawiane s� wyrazy (wg 9, s. 96/7); OPIS STRUKTURALNY � to opis synchroniczny lub diachroniczny budowy i funkcjonowania j�zyka jako zorganizowanego systemu znak�w wzajemnie si� warunkuj�cych, systemu b�d�cego podstawowym kodem komunikacyjnym czyli s�u��cym do porozumienia si� (wg 9, s. 228); OPIS SYNCHRONICZNY � to analiza fakt�w j�zykowych jako element�w systemu j�zyka (funkcjonuj�cych poprzez opozycje) w okre�- lonym momencie czasowym: wsp�cze�nie, ale te� w przesz�o�ci, np. w dobie renesansu (wg 9; s. 340); OPIS TRANSFORMACYJNY � to opis mo�liwo�ci przekszta�cenia struktury tzw. g��bokiej, w struktur� powierzchniow�, np. jednej konstruk- cji sk�adniowej w inn� bez zmiany tre�ci: Widz�, �e podnosi si� poziom nauczania matematyki. // Widz� podnoszenie si� poziomu nauczania matema- tyki. (wg 9, s. 356/7). J�zykoznawstwo wewn�trzne i zewn�trzne J�ZYKOZNAWSTWO WEWN�TRZNE -bada j�zyk jako system znak�w. Wa�niejsze dyscypliny j�zykoznawstwa wewn�trznego semantyka 7^ s�owotw�rstwo / onomastyka toksykologia frazeologia etymologia (wg 10, s. 36/7) fonologia fleksja sk�adnia ETYMOLOGIA � jest dzia�em leksykologii traktuj�cym o rodzinach i pochodzeniu wyraz�w (wg 10, s. 39). FONOLOGIA �jest dzia�em j�zykoznawstwa badaj�cym d�wi�ki mowy pod k�tem widzenia ich funkcji w procesie porozumiewania si� za pomoc� j�zyka, tzn. z punktu widzenia komunikatywnej funkcji j�zyka (9, s. 85/6). Fonologia wraz z fonetyk� analizuje j�zyk od strony d�wi�kowej i ustala zwi�zki mi�dzy elementami fonicznymi znak�w j�zykowych a ich znacze- niami (10, s. 36). FRAZEOLOGIA �jest dzia�em nauki o j�zyku zajmuj�cym si� analiz� i opisem istniej�cych w j�zyku ustalonych po��cze� wyrazowych, kt�re stanowi� funkcjonalnie niepodzielne jednostki systemu j�zykowego (9, s. 91). LEKSYKOLOGIA � zajmuje si� ca�ymi wyrazami jako jednostkami z pewnych wzgl�d�w samodzielnymi (wg 10, s. 36). ONOMASTYKA � to nauka o imionach w�asnych a wi�c o wszelkich nazwach geograficznych oraz imionach i nazwiskach ludzi itp. (10, s. 36). SEMANTYKA �jest uwa�ana za jedn� z najobszerniejszych ga��zi j�zykoznawstwa i semiotyki, a ma si� zajmowa� najszerzej znaczeniem czyli stosunkiem znaku do rzeczywisto�ci (10, s. 37). Semantyka bada relacje mi�dzy znakami a rzeczywisto�ci� (10, s. 24). SK�ADNIA � zajmuje si� zwi�zkami mi�dzy znakami j�zykowymi, odnajduje prawa rz�dz�ce uk�adami tekst�w j�zyka, w tym przede wszyst- kim okre�la wzajemne stosunki mi�dzy zdaniami i stosunki pomi�dzy elementami zdania (10, s. 36). S�OWOTW�RSTWO � jest dzia�em nauki o j�zyku opisuj�cym morfologiczne (budow� i odmian� wyraz�w) �rodki tworzenia nowych wyraz�w (9, s. 317). Stowotw�rstwo zajmuje si� budow� wyraz�w z uwagi na ich znaczenie (10, s. 36). SYNTAKTYKA � bada stosunki pomi�dzy samymi znakami i ich wewn�trzn� budow� (10, s. 24). Pozosta�e dyscypliny j�zykoznawstwa wewn�trznego stylistyka geografia lingwistyczna historia j�zyka leksykografi� i dialektologia i gramatyka historyczna DIALEKTOLOGIA � domen� bada� dialektologii jest j�zyk ludowy, wiejski. W ostatnich czasach dialektologia rozumiana jest szerzej, w��cza si� w jej zakres tak�e badania nad zr�nicowaniem socjalnym j�zyka (10, s. 38). GEOGRAFIA LINGWISTYCZNA � (j�zykowa) jest dzia- �em j�zykoznawstwa badaj�cym i przedstawiaj�cym kartograficznie zasi�gi terytorialne zjawisk j�zykowych � gramatycznych i leksykalnych � przede wszystkim rozprzestrzenianie cech i wyraz�w gwarowych (9, s. 99). Geografia lingwistyczna i dialektologia s� dyscyplinami, kt�re omawiaj� zjawiska j�zykowe z uwagi na ich rozpowszechnienie. Pierwsza z nich odnosi si� g��wnie do wi�kszo�ci zespo��w lingwistycznych i oczekuje si� od niej m. in. dostarczenia podstaw geograficznych do klasyfikacji typologicz- nej i genetycznej j�zyk�w �wiata (10, s. 38). GRAMATYKA HISTORYCZNA � (zwana te� diachroni- czn�) w przeciwie�stwie do gramatyki opisowej (czyli synchronicznej) badaj�cej i opisuj�cej j�zyk wsp�cze�nie u�ywany, pr�buje przedstawi� dany j�zyk w jego rozwoju (9, s. 103). Gramatyka historyczna bada rozw�j jednego systemu j�zykowego, np. literackiego (10, s. 38). HISTORIA J�ZYKA � bada zr�nicowanie j�zyka etnicznego na wiele odmian w zwi�zku ze zmianami dokonuj�cymi si� w �yciu narodu (10, s. 38). LEKSYKOGRAFI� � dzia� wiedzy, kt�rego zadaniem jest gromadzenie i udost�pnianie zasob�w leksykalnych j�zyka w postaci wszelkiego rodzaju s�ownik�w (wg 10, s. 39). STYLISTYKA � nauka o r�nych odmianach stylu rozumianego jako spos�b wyra�ania my�li w mowie i pi�mie (9, s. 338). J�ZYKOZNAWSTWO STOSOWANE (jako pomost mi�- dzy j�zykoznawstwem wewn�trznym i zewn�trznym) � to zesp� bada� nad mo�liwo�ciami i sposobami wykorzystywania osi�gni�� j�zykoznawst- wa w r�nych dziedzinach �ycia oraz w innych dyscyplinach naukowych. Do j�zykoznawstwa stosowanego zalicza si� przede wszystkim badania nad efektywno�ci� nauczania j�zyk�w obcych, opracowanie alfabet�w dla j�zyk�w, kt�re nie zna�y do tej pory pi�miennictwa, udoskonalenie stenografii w oparciu o badania statystyczno-j�zykoznawcze, badania nad poprawno�ci� j�zykow�, praca nad udoskonaleniem kod�w do przekazy- wania informacji w teletechnice, maszynowe t�umaczenie itp. (9, s. 333). Kierunki zainteresowa� j�zykoznawstwa stosowanego j�zykoznawstwo normatywne Ma za zadanie takie kszta�towanie je�yka, by m�g� jak najlepiej spe�nia�^ swoje funkcje spo�eczne dydaktyka j�zykoznawcza Wypracowanie metod nauczania tego �narz�dzia poznania, porozumiewania' sit i wyra�ania uczu�, jakim jest j�zyk logopedia i foniatria Zadaniem obu dzia��w jest: zapobie- ganie wadom wymowy oraz uczenie wydawania g�osu cz�owieka; wi��� sif ^wi�c z fonetyk� teoria przek�adu Badanie mo�liwo�ci i metody prze- k�adu opartego na bezpo�rednim dzia- �aniu cz�owieka oraz przek�ad,!! ma- szynowego (wg 10, s. 38) J�ZYKOZNAWSTWO ZEWN�TRZNE � zajmuje si� zwi�zkami j�zyka z innymi elementami rzeczywisto�ci (wg 10, s. 39-41). Miejsce j�zykoznawstwa w�r�d nauk cybernetyka i teoria informacji / \. socjologia etnografia nauka o literaturze historia archeologia akustyka anatomia antropo- i fizjologia logia (wg 10, s. 30) AKUSTYKA � dzia� fonetyki eksperymentalnej badaj�cy za pomoc� precyzyjnych metod i aparat�w fizycznych (np. spektrograf elektronowy) 10 struktur� akustyczn� g�osek j�zyk�w ludzkich, nie wchodz�c w procesy fizjologiczno-artykulacyjne (12, s. 30/31); ANATOMIA � nauka o budowie organizmu cz�owieka, zwierz�t i ro�lin (41, t. I, s. 51). ANTROPOLOGIA � dzia� filozofii rozpatruj�cy cz�owieka jako istot� spo�eczn�, traktuj�cy o jego powi�zaniach ze �wiatem kultury, z ca�okszta�- tem wytwor�w spo�ecznych dzia�a� ludzkich (41, t. I, s. 60). ARCHEOLOGIA � nauka badaj�ca pozosta�o�ci materialne dawnych spo�ecze�stw, g��wnie na podstawie prac wykopaliskowych (41,1.1, s. 74). CYBERNETYKA � nauka o uk�adach odznaczaj�cych si� wysokim stopniem samosterowno�ci, jak np. niekt�re maszyny oraz organizmy i spo�eczno�ci (41, t. I, s. 317). ETNOGRAFIA � nauka o pocz�tkach kultury, kierunkach jej rozwoju i wsp�czesnym zr�nicowaniu kultur r�nych lud�w; ludoznawstwo (41, t. I, S. 558). FIZJOLOGIA � nauka o czynno�ciach organizm�w �ywych, ich narz�- d�w, tkanek, kom�rek (41, t. I, s. 593). HISTORIA � nauka o dziejach (narodu, narod�w) (41, t. I, s. 746). LOGIKA � dyscyplina nale��ca do nauk filozoficznych, normatywna nauka o formach poprawnego my�lenia, obejmuj�ca obecnie logik� formal- n�, semantyk� logiczn�, teori� wnioskowania indukcyjnego, metodologi� nauk oraz pewne zagadnienia techniki pracy umys�owej i erystyki (sztuki prowadzenia spor�w, dyskusji) (41, t. II, s. 50). NAUKA O LITERATURZE � dyscyplina humanistyczna obejmuj�ca badania nad dzie�ami literackimi, tw�rczo�ci� pisarzy, procesem historycz- noliterackim, zjawiskami �ycia literackiego, spo�eczn� recepcj� (przyj- mowaniem, przyswajaniem) literatury (40, s. 263). PSYCHOLOGIA � nauka zajmuj�ca si� powstawaniem i przebiegiem proces�w psychicznych, cechami psychicznymi cz�owieka i regulacj� jego stosunk�w z otoczeniem (41, t. II, s. 1071). SEMIOTYKA � nauka zajmuj�ca si� wszelkimi rodzajami znak�w u�ywanymi przez spo�ecze�stwo (10, s. 22). 11 SOCJOLOGIA � nauka o spo�ecze�stwie, o strukturze i prawach rozwoju spo�ecze�stwa, o formach i przejawach �ycia oraz wsp�ycia grup spo�ecznych (41, t. III, s. 270) TEORIA INFORMACJI � dzia� matematyki stosowanej nale��cy do cybernetyki og�lnej, po�wi�cony zagadnieniom kodowania, przekazywania i przechowywania informacji (41, t. III, s. 788). Wybrane dziedziny j�zykoznawstwa zewn�trznego etnolingwistyka neurolingwistyka socjolingwistyka psycholingwistyka paralingwistyka ETNOLINGWISTYKA (lingwistyka antropologiczna) � nauka z po- granicza etnografii i j�zykoznawstwa, bada zwi�zki mi�dzy kultur� a j�zy- kiem w danym spo�ecze�stwie (9, s. 181), np. swoiste formu�y j�zykowe towarzysz�ce odpowiednim zachowaniom takim jak: przywitanie, po�eg- nanie, przysi�ga. NEUROLINGWISTYKA � nauka z pogranicza neurologii i j�zyko- znawstwa, badaj�ca zwi�zek uk�adu nerwowego z procesem m�wienia, m.in. zale�no�� m�wienia od funkcjonowania centralnego uk�adu ner- wowego (m�zgu) (10, s. 39-4). PARALINGWISTYKA � bada inne (obok typowej formy zachowania j�zykowego, jak� jest osobista rozmowa ludzi tej samej kultury) u�ycia i przejawy j�zyka pisanego czy m�wionego, tak czy inaczej pochodne od normalnego zachowania j�zykowego, np. zjawiska nieg�osowe rozmowy (mimika twarzy, ruchy g�owy, ruchy r�k). S� one traktowane paralingwis- tycznie tylko tam, gdzie wi��� si� z budow� lub znaczeniem wypowiedzi, wp�ywaj� na nie i s�u�� do regulowania przebiegu rozmowy. Zjawiska paralingwistyczne s� nadbudow� j�zyka i zak�adaj� jego istnienie jako warunek konieczny (10, s. 39-41). PSYCHOLINGWISTYKA � ga��� wiedzy o komunikowaniu j�zyko- wym z pogranicza psychologii i j�zykoznawstwa. Jej przedmiotem s� psychofizjologiczne procesy uczenia si� i u�ywania j�zyka, tzn. zakodo- wywania i odkodowywania przekaz�w, oraz relacje mi�dzy osobami uczestnicz�cymi w komunikowaniu a przekazami (9, s. 275). SOCJOLINGWISTYKA � nauka z pogranicza socjologii (psychologii spo�ecznej) i j�zykoznawstwa. Bada rol� j�zyka w spo�ecze�stwie oraz zwi�zki mi�dzy faktami j�zykowymi a zjawiskami spo�ecznymi, zw�aszcza mi�dzy zmianami j�zykowymi i odmianami j�zyka a zmianami socjalnymi i grupami spo�ecznymi (9, s. 320). II. J�zyk jako system znak�w J�ZYK � to system znak�w (pierwotnie d�wi�kowych, wt�rnie pisanych) s�u��cy do porozumiewania si� w obr�bie danej spo�eczno�ci. J�zyk jest tworem spo�ecznym, tj. wsp�lnym wszystkim cz�onkom danej spo�eczno�ci (nazywanej spo�eczno�ci� j�zykow�), w przeciwnym bowiem wypadku niemo�liwe by�oby porozumienie. J�zyk jest tworem abstrakcyj- nym, zawieraj�cym elementy wsp�lne wszystkim cz�onkom danej spo�ecz- no�ci i elementy charakterystyczne tylko dla niekt�rych jej grup, a nawet jednostek (9, s. 136). J�zyk jest systemem otwartym, tzn. mo�e by� uzupe�niany, powi�kszany. Przyjmuje si�, �e kod j�zykowy nawarstwi� si� na szereg kod�w starszych, kt�re funkcjonowa�y przed nim. ZNAK � to poj�cie u�ywane w kilku dyscyplinach naukowych, przede wszystkim w j�zykoznawstwie, logice, filozofii, psychologii. Interdyscyp- linarn� nauk� o znakach przyj�to nazywa� s e m i o l o g i �. Znak mo�na zdefiniowa� tylko w odniesieniu do okre�lonej grupy spo�ecznej (9, s. 405). ZNAK J�ZYKOWY � to j�zykowa jednostka znacz�ca, zbudowana z okre�lonego znaczenia i przypisywanej temu znaczeniu reprezentacji d�wi�kowej ewentualnie te� graficznej. Znaki j�zykowe mo�na podzieli� na proste i z�o�one. Najprostszymi znakami j�zykowymi s� morfemy, a tak�e 14 niekt�re wyrazy (sk�adaj�ce si� z jednego morfemu leksykalnego). Do bardziej z�o�onych znak�w j�zykowych nale�� grupy wyrazowe i zdania. Za najbardziej z�o�one mo�na uwa�a� cale teksty (9, s. 406). Komunikacja j�zykowa KOMUNIKACJA J�ZYKOWA � to proces porozumiewa- nia si� ludzi za pomoc� znak�w j�zykowych (12, s. 294). MOWA � to zjawisko wzajemnego porozumiewania si� ludzi g��wnie za pomoc� d�wi�k�w. Wsp�czesne j�zykoznawstwo w�r�d zjawisk od- nosz�cych si� do mowy wyr�nia j�zyk i m�wienie. M�wienie jest procesem indywidualnym i konkretnym. Jest to podstawowa faza mowy. Drug� jej niezb�dn� faz� jest rozumienie s��w osoby m�wi�cej przez s�uchacza, stanowi�ce ju� proces spo�eczny (rozumienie wymaga istnienia przynaj- mniej dwu os�b rozmawiaj�cych). Dalsza faza to tekst (utrwalone w pami�- ci lub na pi�mie wypowiedzenie lub ich szereg). Czwarta faza to j�zyk, czyli spo�eczny system wyraz�w i regu� okre�laj�cych spos�b pos�ugiwania si� nimi, wyabstrahowany z zapami�tanych tekst�w (12, s. 360). AKT MOWY � w ostatnich dziesi�cioleciach j�zykoznawcy wprowadzili do swych bada� poj�cie akt mowy czyli jednostkow� wypowied� okre�- lonego nadawcy do okre�lonego odbiorcy w pewnej konkretnej sytuacji, w �ci�le okre�lonym celu. By akt porozumienia mi�dzy nadawc� i odbiorc� m�g� zaistnie�, musz� si� na� sk�ada� nast�puj�ce elementy: kontekst komunikat nadawca ............................................................... odbiorca kod kontakt (schemat R. Jakobsona przytaczam za: 10, s. 44) 15 Funkcje mowy ekspresywna fatyczna impresywna komunikatywna przedstawieniowa poznawcza s,. poetycka metalingwistyczna FUNKCJE MOWY � sta�e odniesienie wypowiedzi do spo�ecznej sytuacji komunikacyjnej, kt�rej jest ona o�rodkiem; to jej �nastawienia" na poszczeg�lne elementy aktu komunikacji (40, s. 134); to role, jakie mog� spe�nia� wyra�enia j�zykowe w stosunku do nadawcy (m�wi�cego), odbior- cy (s�uchaj�cego), fragmentu rzeczywisto�ci, do kt�rego odnosi si� tre�� wyra�enia, do systemu j�zyka i in. aspekt�w aktu mowy. (9, s. 94). Ka�demu z uczestnicz�cych w procesie porozumiewania si� czynnik�w odpowiada okre�lona funkcja j�zykowa. Funkcje te tworz� pewien uk�ad hierarchicz- ny, uczestnicz�c we wszystkich aktach mowy. Hierarchia ta wyra�a si� w tym, �e w konkretnej wypowiedzi tekst jest silniej uzale�niony od jednego czynnika ni� od pozosta�ych, czyli bardziej na niego nastawiony. M�wimy w�wczas o przewadze danej funkcji, (wg 5, s. 28 i 40, s. 134). FUNKCJA EKSPRESYWNA � to nastawienie na nadawc�, polegaj�ce na uzewn�trznianiu �ja" m�wi�cego wobec przedmiotu wypowiedzi, na wyra�aniu jego stan�w psychicznych; funkcja ta realizowa� si� mo�e w ukszta�towaniu wszelkich poziom�w organizacji wypowiedzi: brzmienio- wego (np. operowanie akcentem, intonacj�, iloczasem), morfologicznego (np. tryb �ycz�cy), leksykalnego (u�ycie s��w nacechowanych emocjonal- nie), sk�adniowego (np. elipsa lub inwersja), a tak�e w wykorzystywaniu element�w brzmieniowych nie nale��cych do systemu j�zykowego � barwy g�osu, tempa, si�y wydechu (40, s. 132). Dla funkcji tej najbardziej typowe s�: reporta�, liryka (zw�aszcza osobista), pami�tniki, korespondencja osobista, programowe manifesty literackie, niekt�re recenzje (5, s. 29). FUNKCJA FATYCZNA (podtrzymywania kontaktu) � to orientacja na nawi�zanie lub podtrzymanie kontaktu mi�dzy nadawc� i odbiorc�. Jest 16 dominant� w takich wypowiedziach, jak telefoniczne �halo", �czy mnie s�yszysz?", w grzeczno�ciowych formu�ach typu �jak leci?", �co nowego?" itp. (40, s. 133). FUNKCJA IMPRESYWNA �to nastawienie aktu mowy na odbiorc�, kt�ry w pewnych wypadkach sta� si� mo�e dominuj�cym elementem sytuacji komunikacyjnej; mo�e si� wyra�a� poprzez r�norodne czynniki j�zykowe (np. intonacja, dob�r s�ownictwa, �rodki sk�adniowe). Najbar- dziej wyrazistym jej wyk�adnikiem s� formy gramatyczne wo�acza i trybu rozkazuj�cego (40, s. 133). Funkcj� impresywna pe�ni� np. przem�wienia polityczne, komentarze, recenzje, reklamy, pisma urz�dowe, wiersze itd. (5, s. 31). FUNKCJA KOMUNIKATYWNA � to nastawienie na kontakt mi�dzy nadawc� a odbiorc� w celu przekazania informacji. Funkcja ta determinuje rozw�j j�zyka. Nie mo�e on ulec takim zmianom, kt�re uniemo�liwia�yby porozumienie si�. Funkcj� komunikatywn� mo�na trak- towa� jako jedn� z cech definicyjnych j�zyka. (9, s. 153/4). Najbardziej typowe dla tej funkcji s�: rozprawy naukowe, encyklopedie, leksykony, podr�czniki, audycje informacyjne (np. dziennik radiowy), zbiory przepi- s�w prawnych, informatory itp. (5, s. 28). FUNKCJA METAJ�ZYKOWA � to orientacja aktu mowy na system j�zykowy, kt�ry wyst�puje jako przedmiot takich czy innych obja�nie� lub komentarzy; pe�ni rol� dominanty w wypowiedziach m�wi�cych o jedno- stkach kodu � b�d� tego, kt�re same realizuj�, b�d� jakiego� innego. W literaturze odgrywa ona eksponowan� rol� w takich utworach, kt�re zawieraj� mniej lub bardziej rozbudowane wypowiedzi na temat za�o�e� w�asnej poetyki (40, s. 133). FUNKCJA POETYCKA (estetyczna) � to nastawienie wypowiedzi na swoj� w�asn� organizacj�, na wewn�trzny uk�ad element�w w planie wyra�ania, jak i w planie tre�ci, wprowadzanie orientacji do�rodkowej. Funkcja ta jest w�a�ciwa � w r�nym stopniu wszelkim powiadomieniom werbalnym (czasownikowym), jednak�e jako dominuj�ca wyst�puje w wy- powiedziach realizuj�cych za�o�enia j�zyka poetyckiego (40, s. 133). 2 � ABC... polskiej... 17 FUNKCJA POZNAWCZA � to zdolno�� do powiadamiania o zjawis- kach rzeczywisto�ci pozaj�zykowej; dominacja tej funkcji w�a�ciwa jest w szczeg�lno�ci wypowiedziom naukowym i decyduje o cechach swoistych stylu naukowego; odgrywa ona wa�n� rol� zw�aszcza w utworach epickich (40, s. 134). FUNKCJA PRZEDSTAWIENIOWA � to odsy�anie �wiadomo�ci ^ m�wi�cych do okre�lonych przedmiot�w i zjawisk �wiata pozaj�zykowego : drog� przyporz�dkowania takim przedmiotom i zjawiskom okre�lonych j wyra�e� j�zyka; umo�liwia ona porozumienie si� cz�onk�w w danej spo�eczno�ci j�zykowej za pomoc� mowy (9, s. 94). Sk�adniki j�zyka J�ZYK NATURALNY (etniczny) � to j�zyk okre�lonej spo�eczno�ci ludzkiej, np. polski, czeski, rosyjski, angielski, chi�ski itp., kt�ry powsta� spontanicznie i kt�ry przeciwstawia si� zar�wno j�zykom sztucznym (np. esperanto, kt�rego tw�rc� by� polski lekarz. Ludwik Za- menhof), jak i j�zykom formalnym, czyli okre�lonym zbiorom symboli (np. liter) (9, s. 138). Ka�dy j�zyk naturalny jest systemem znak�w konwencjonalnych i regu� ich u�ycia, s�u��cym do porozumiewania si� (5, s. 9), czyli na j�zyk sk�adaj� si� s�ownictwo i system gramatyczny. S�OWNICTWO � to zbi�r st�w danego j�zyka zorganizowany w system s�ownikowy, kt�rego poszczeg�lne elementy (leksemy) pozostaj� w mniej lub bardziej �cis�ej wsp�zale�no�ci. W obr�bie systemu s�ow- nikowego istnieje podsystem centralny oraz podsystemy peryferyczne. Podsystem centralny obejmuje podstawowy zas�b s�ownikowy j�zyka, wsp�lny og�owi spo�eczno�ci pos�uguj�cej si� danym j�zykiem, warun- kuj�cy mo�liwo�� porozumiewania si� za pomoc� tego j�zyka. Podsystemy peryferyczne obejmuj� s�ownictwo w taki czy inny spos�b funkcjonalnie nacechowane z punktu widzenia przeci�tnego u�ytkownika j�zyka; ka�dy 18 z tych peryferycznych podsystem�w s�ownikowych charakteryzuje si� pewnym zespo�em cech formalnych (fonologicznych, morfologicznych) odr�niaj�cych s�ownictwo danego typu zar�wno od podstawowego zaso- bu leksykalnego, jak od s�ownictwa nale��cego do innych peryferycznych podsystem�w s�ownikowych (9, s. 308). SYSTEM GRAMATYCZNY � to zesp� �rodk�w formal- nych i semantycznych organizuj�cych tekst j�zykowy, uporz�dkowany zbi�r regu� danego j�zyka okre�laj�cy sposoby kombinacji wyst�puj�cych w tym j�zyku element�w j�zykowych (leksykalnych, gramatycznych) w wy�sze ca�o�ci j�zykowe � wypowiedzenia (9, s. 102). III. J�zyk polski na tle j�zyk�w indoeuropejskich i s�owia�skich Praj�zyk indoeuropejski rodzina indo-ira�ska ba�to-s�owia�ska germa�ska "Tnne j�zyki ba�tyckie J?zyk pras�owia�ski grupa narzeczy wschodnio- i po�udniowo- zachodnios�owia�skich s�owia�skie grupa czesko-�u�ycka j�zyk polski (r�ne dialekty polskie) narzecza S�owian zaodrza�skich (j�zyk po�abski) dialekty pomorskie 20 (9, s. 247) Wsp�lnota pras�owia�ska zesp� zachodni zesp� wschodni narzecza czesko- s�owackie �u�yckie lechickie po�abskie kaszubskie polskie narzecza narzecza narzecza ukrai�- skie bia�o- ruskie rosyj- skie zesp� po�udniowy narzecza narzecza narzecza s�owe�- serbsko- macedo�- skie chorwackie skie narzecza bu�gar- skie (5, s. 220) Swoiste cechy j�zyka staropolskiego J�ZYK STAROPOLSKI � j�zyk, kt�ry zacz�� si� kszta�towa� po rozbiciu jedno�ci pras�owia�skiej, w ci�gu VIII-IX w. i rozwija� si� oraz doskonali� w dobie staropolskiej si�gaj�cej pocz�tku XVI w. Mo�emy w nim wyr�ni� okres przedpi�mienny VIII-XI w. i okres pi�mienny od XII w. do prze�omowych dziesi�cioleci XV i XVI w. (wg 25, s. 31). W�a�ciwo�ci j�zyka polskiego okresu przedpi�miennego rekonstruuje si� na podstawie stanu w okresie pi�miennym i przez por�wnanie z najstarszym stanem j�zyk�w pokrewnych. 21 Kategorie zmian zachodz�cych w j�zyku zmiany fonetyczne , (tj. zmiany w brzmieniu wyraz�w) zmiany formalne (czyli zmiany w budowie wyraz�w, a zw�aszcza w ich formantach s�owo- tw�rczych i fleksyjnych) \ zmiany syntaktyczne (czyli zmiany w uk�adzie wyraz�w w zdaniu i ich wzajemnym stosunku) zmiany znaczeniowe (czyli zmiany w znaczeniu wyraz�w) (wg 40 a, a. 21) ZMIANY FONETYCZNE, np.: 1. W XIV w. odr�nia� j�zyk polski samog�oski d�ugie i kr�tkie, kt�rych dzi� si� nie rozr�nia, np. m�wiono: b�g (z d�ug� samog�osk� o), ptak, chleb, mleko, a jeszcze w XVI w. m�wiono pan, ptak, chleb, mleko (tj. ze �cie�nionym czyli pochylonym a = o, e = i//y/),jsi\i dzi� jeszcze wymawia si� w wi�kszo�ci gwar polskich (wg 40 a, s. 22). 2. W XVI w. wymawiano r�ka (= rzeka), mor�, g�rki (r oznacza Sp�g�osk� po�redni� mi�dzy r i � lub sz) (wg 40 a, s. 22). 3. Pod koniec XII w. sp�g�oski mi�kkie t', d' wymieni�y si� w c, di, zamiast wi�c chat'e, wod'e, powsta�y formy chacie, wodzie; wskutek tego j�zyk utraci� g�oski t', d', a zyska� c, di (wg 40 a, s. 22). 4. W j�zyku staropolskim akcent by� najpierw ruchomy, np.: chwal� � chwafi, p�niej inicjalny (wyst�puj�cy na pocz�tku wyrazu), np. pochwali, a od XVI w. do dzi� (w wi�kszo�ci) paroksytoniczny, czyli padaj�cy na sylab� przedostatni�, np. pochwali� (wg 29, s. 80). 22 ZMIANY FORMALNE, np.: 1. Przesta�y by� produktywne (wysz�y z u�ycia) formanty przedrost- kowe (prefiksalne): w�-, s�-, wyst�puj�ce w wyrazach w�-d�l, w�-w�z, s�-siad, s�-pierz ('przeciwnik, zw�aszcza w s�dzie'); oraz formanty przyrost- kowe (sufiksalne): -ry wyst�puj�ce w wyrazach dob-ry, m�d-ry, byst-ry, chyt-ry (wg 40 a, s. 23). 2. Powsta�y pewne nowe formanty, np. formant sufiksalny -wiek, powsta� w XVI w. pod wp�ywem licznych zapo�yczonych z niemieckiego wyraz�w z przyrostkiem -ung: staropolskie rachunek (z niem. Rechnung), rysztunk, dzi� rynsztunek (40 a, s. 23) 3. Zosta�y tylko nieliczne �lady dawnej liczby podw�jnej w deklinacji: r�ce, r�ku, r�koma; oczy, oczyma: uszy, uszyma (40 a, s. 23); 4. W dawnej polszczy�nie rzeczowniki �e�skie, jak �ona, �ciana, ryba, w celowniku l. mn. ko�czy�y si� na -am, np. �onom, �cianom, rybam. Dzi� stosujemy tu ko�c�wk� -om, w�a�ciw� dawniej tylko rzeczownikom m�skim i nijakim, jak chlapom, latom; ko�c�wka -am zagin�a, a ko�c�wka -om rozszerzy�a sw�j zakres u�ycia (40 a, s. 23). 5. Z dawnej odmiany rzeczownikowej przymiotnik�w pozosta�y tylko niekt�re formy, np. zdr�w, syt, got�w, pewien, godzien (wg 29, s. 134). 6. W odmianie czasownika wysz�y z u�ycia dwa czasy przesz�e proste: aoryst i imperfekt, zast�pione przez czas przesz�y z�o�ony, wyj�tkowo ju� tylko u�ywa si� czasu zaprzesz�ego (wg 37, s. 304). ZMIANY ZNACZENIOWE, np.: 1. Pewne wyrazy przesta�y by� u�ywane, poniewa� wysz�y z u�ycia ich desygnaty (odpowiedniki w rzeczywisto�ci), np. nazwy danin i powinno�ci: podymne, str�ne, lub zosta�y zast�pione przez inne, np. ciecierza dzi� przepi�rka, czysto dzi� liczba (40 a, s. 19). 2. Wiele wyraz�w zmieni�o znaczenie, np. �ma dawniej "ciemno��' dzi� 'motyl nocny'; p��d 'potomek' dzi� 'embrion'. 23 ZMIANY SK�ADNIOWE, np: 1. Staropolski mianownik orzecznikowy, zast�piony dzi� wy��cznie przez narz�dnik (40 a, s. 26). 2. W staropolszczy�nie wyst�puje mianownik w funkcji podmiotu przy s�owie by� z przeczeniem, gdy dzi� zawsze jest w tej funkcji dope�niacz (40 a, s. 26). 3. W daleko szerszym ni� obecnie zakresie u�ywany by� w staropolskim biernik przy czasownikach, kt�re teraz ��cz� si� z dope�niaczem (40 a, s. 26). Typologiczne cechy j�zyka polskiego TYPOLOGIA J�ZYKOWA � to klasyfikacja j�zyk�w z punk- tu widzenia ich budowy. Ze wzgl�du na dzia� (podsystem) j�zyka, kt�ry jest podstaw� typologii, rozr�niamy typologi� fonologiczn�, morfologiczn�, syntaktyczn� i leksykaln�. Typologia jest rodzajem j�zykoznawstwa po- r�wnawczego o charakterze synchronicznym; przedmiotem jej bada� mog� by� zar�wno j�zyki nale��ce do tej samej rodziny j�zykowej, jak i j�zyki niepokrewne (9, s. 362/3). TYPOLOGICZNE J�ZYKOZNAWSTWO � to j�zyko- znawstwo funkcjonalno-por�wnawcze, kt�re opieraj�c si� na materiale dostarczonym przez badania synchroniczne poszczeg�lnych j�zyk�w, usi�u- je skonstruowa� wnioski dotycz�ce j�zyka w og�le lub okre�lonych grup j�zyk�w, reprezentuj�cych r�ne typy j�zykowe drog� redukcji tego, co w danych por�wnywanych j�zykach jest indywidualne i odr�bne, i drog� sumowania tego, co w nich jest wsp�lne i powszechnie obowi�zuj�ce (12, s. 600). Przyk�ady cech typologicznych j�zyka polskiego W badaniach typologicznych za podstwowe cechy fleksyjne j�zyka pol- skiego uwa�a si�, np.: 24 1. Wyst�powanie element�w formalnych (ko�c�wek), kt�re decyduj� o funkcji sk�adniowej wyraz�w. 2. Niemo�no�� oddzielenia od siebie element�w znaczeniowych od ich cz�ci fleksyjnych (ko�c�wek), z kt�rymi s� �ci�le zwi�zane. 3. Wyra�anie zar�wno tre�ci znaczeniowych, jak i funkcji sk�adniowych przez ca�e postaci wyraz�w, np. nieprzyjaciele � to w zdaniu podmiot, liczba mnoga, znak pewnej zbiorowo�ci ludzkiej. 4. Wieloznaczno�� element�w funkcyjnych, np. ko�c�wka -e mo�e kumulowa� r�ne funkcje: m�ska Mc. Ip. -e // -u, W.lp.-e//-u M. Imn. -e // -y // -i // -owie B. Imn. -e // -i // -y // -�w W. Imn. -e // -i // -y // -owie Deklinacja: �e�ska C. �p. -e // -i // -y Mc. Ip.-e//-i//-y M. Imn. -e // -i // -y B. Imn. -y // -i // -e W. min.-e//-i//-y nijaka M. Ip. -e ll-o II -� B.lp.-e//-o,//-� Mc. Ip. -e // -u W. Ip. -e // -o // -� 5. Wielo�� wyk�adnik�w formalnych w poszczeg�lnych kategoriach gramatycznych, np. ko�c�wki -e 11 -u w miejscowniku liczby pojedynczej rzeczownik�w m�skich: -e wyst�puje w rzeczownikach: 1) twardotematowych, 2) zako�czonych na sp�g�osk� -k, -g. -ch, 3) u pewnych rzeczownik�w zgodnie z tradycj�, np. dzie� we dnie, -u wyst�puje w rzeczownikach: l) mi�kkotematowych, 25 2) u tych, kt�rych temat zako�czony jest na sp�g�osk� -k, -g, -ch, 3) u pewnych rzeczownik�w zgodnie z tradycj�, np. pan, dom, syn -u' (dawniej te� boru, dzi� borze). Tendencje rozwojowe wsp�czesnej polszczyzny Tendencje rozwojowe wsp�czesnej polszczyzny tendencja do tendencja do tendencja do tendencja do ekonomiczno�ci wyrazisto�ci uzupe�niania ujednolice- irodk�w i precyzji systemu je�y- ni� j�zyka j�zykowych kowego TENDENCJA DO EKONOMICZNO�CI �RODK�W J�ZYKO- WYCH przejawia si� np. w tworzeniu wyraz�w w formie z�o�e�: meblo- Scianka, sokowir�wka; wyraz�w b�d�cych jakby syntez� tre�ci zdania: zdzwoni� si� = porozumie� za pomoc� zadzwonienia do siebie; w skracaniu tekstu przez skr�towce: pekaes, cedet; przez procesy uniwerbizacji (wpro- wadzenie nazwy jednowyrazowej na miejsce dwu- lub kilkuwyrazowej): przegubowiec = autobus przegubowy, og�lniak = liceum og�lnokszta�- c�ce; poprzez wprowadzanie r�nych typ�w elipsy: Odkryto z�o�a (bez podania czego). (Cz�ciowo wg 38, s. 47-75 i 46, s. 195). TENDENCJA DO WYRAZISTO�CI I PRECYZJI przejawia si�, np.: � w dokonywaniu rozgraniczenia znacze� element�w pierwotnie synoni- micznych: dziecinny = taki jak u dzieci � dziecinny pomys�, dzieci�cy = odnosz�cy si� do dzieci � literatura dzieci�ca; � w u�yciu pewnych ko�c�wek w celu precyzyjnego wyra�enia tre�ci, np. u trzech (cz�sto u�ywanych) rzeczownik�w obok powszechnej ko�c�wki Mc. Imn. -ach, gdy si� m�wi o narodach, wyst�puje tak�e ko�c�wka -ech: o Niemczech, o W�oszech, o W�grzech � gdy m�wi si� o krajach; 26 � w u�yciu wyrazistych formant�w typowych dla pewnych grup nazw, np. �owiec tworzy nazwy statk�w: �aglowiec, parowiec, motorowiec, rudow�g- Iowiec, masowiec, drobnicowiec, kontenerowiec, tankowiec, zbiornikowiec, lotniskowiec; nazwy budynk�w wysokich: wie�owiec, wysoko�ciowiec, gale- riowiec, mrowiskowiec, mr�wkowiec, falowiec, klatkowiec; � w tworzeniu z�o�e�: krwiodawca, pylochlonny (o budowie tradycyjne)') i mebloscianka, zlewozmywak (o charakterze skr�towym); � w szerzeniu si� konstrukcji analitycznych, np. �arn. mU�c ojczyzny � milos� do ojczyzny; �arn. marzec � miesi�c marzec, �arn. m�c � mie� mo�no�� (wg 4, s. 103 i 27, s. 14/15 oraz 3, s. 83/4). TENDENCJA DO UZUPE�NIANIA SYSTEMU J�ZYKOWEGO przejawia si� w uzupe�nianiu wraz z pojawianiem si� nowych desygnat�w (element�w w rzeczywisto�ci) zasobu s�ownictwa poprzez: � zapo�yczenia w�a�ciwe: nylon, sputnik; � kalki: wyd�wi�k z niem. Ausklang; � tworzenie nowych wyraz�w (w postaci derywat�w i kompozycji) na podstawie wyraz�w ju� istniej�cych: kruszarka, �elbeton; � ��czenie wyraz�w w nowe zwi�zki frazeologiczne: czyn spo�eczny. konferencja na szczycie; � nadawanie wyrazom nowych znacze�, czyli tworzenie tzw. neoseman- tyzm�w: szczebel = organ administracji, margines = ludzie b�d�cy szkodnikami i paso�ytami spo�ecznymi (wg 27, s. 5-18). TENDENCJA DO UJEDNOLICENIA J�ZYKA przejawia si�: � w d��eniu do tego, by wszyscy Polacy m�wili tak samo (najwyra�niej wyst�pi�a ona po I i II wojnie �wiatowej); � w ujednolicaniu odmiany wyraz�w przez eliminowanie wyj�tk�w od regu�: zanika nieregularna forma t� biernika zaimka, stanowi�ca pozycj� odr�bn� w systemie odmiany tej cz�ci mowy do powszechnej w tym przypadku formy przymiotnik�w i zaimk�w rodzaju �e�skiego z ko�c�wk� ��: t� (wg 38, s. 52). 27 Odmiany wsp�czesnego j�zyka polskiego ZRӯNICOWANIE J�ZYKA POLSKIEGO (etnicz- nego) � w j�zyku narodowym polskim wyr�nia si� odmian� og�ln� oraz j�zyki regionalne i j�zyki �rodowiskowe, silnie zr�nicowane terytorialnie lub spo�ecznie (wg 9, s. 406/7). J�ZYK OG�LNY (inaczej og�lnopolski), czyli og�lna odmiana kulturalna j�zyka narodowego, jest w przeciwie�stwie do wszystkich odmian regionalnych i �rodowiskowych t� odmian�, kt�ra upowszech- niona przez szkol�, administracj�, literatur� i pras� s�u�y� ma jako �rodek | / 8|\l*..^^'^:S'l, porozumiewania si� we wszystkich dziedzinach wszystkich cz�onk�w j M j? / "^ \ .� ^"3 '2- S � It 11- narodu, bez wzgl�du na p�e�, wiek, zaw�d, pochodzenie spo�eczne i teryto- | -JJ- "�> , '\.j| c 5 g. s"3 rialne (wg 9, s. 138). J�zyk og�lny jest najbardziej uniwersalnym �rodkiem komunikowania si�, jest j�zykiem oficjalnym, u�ywanym przez instytucje administracyjne, polityczne i kulturalno-o�wiatowe. J�zyk og�lny ma faz� pisan�, kt�ra jest w�a�ciwa np. publicystyce czy literaturze pi�knej (5, s. 34/5). J�ZYK LITERACKI, czyli odmiana j�zyka og�lnego, przeciw- stawia si� odmianie m�wionej g��wnie s�ownictwem i sk�adni� (9, s. 137). Peryferyjne odmiany polszczyzny Regionalne odmiany polszczyzny REGION � to obszar odznaczaj�cy si� charakterystycznymi cechami (geograficznymi, etnograficznymi, gospodarczymi itd.), odr�niaj�cymi go od innych obszar�w; wydzielony, stosunkowo jednorodny obszar odr�- niaj�cy si� od teren�w przyleg�ych okre�lonymi cechami naturalnymi lub nabytymi (wg 41, t. III, s. 34). 28 REGIONALIZM � to wyraz lub jakikolwiek inny element j�zykowy (cecha wymowy, forma gramatyczna, konstrukcja sk�adniowa) o zasi�gu u�ycia ograniczonym do cz�ci obszaru danego j�zyka narodowego; w przeciwie�stwie do form dialektalnych i gwarowych regionalizmy wyst�puj� r�wnie� w mowie warstw wykszta�conych. Regionalizmy znaj- duj� cz�sto oparcie w gwarach otaczaj�cych dane �rodowisko miejskie. Odr�bno�ci terytorialne j�zyka og�lnego nazywa si� te� prowincjonaliz- mami (9, s. 279). Regionalizm to w�a�ciwo�� natury fonetycznej, mor- fologicznej, sk�adniowej lub leksykalnej wyst�puj�ca tylko w cz�ci danego obszaru j�zykowego (niekoniecznie zwi�zana z pewnym okre�lonym dialek- tem terytorialnym), a u�yta przez m�wi�cych (�wiadomie lub nie�wiado- mie) �w j�zyku og�lnym, w kt�rym nie istnieje, np. wymowa u/obraz �arn. obraz /y = f/l2, s. 457. G��wne rodzaje regionalizm�w fonetyczne gramatyczne Warszawa Krak�w / Warszawa lystopad listopad / kartofle ko�ci�ek ko�ci�ek^ chaber Warszawa Krak�w ten litr ta litra ten magiel ta magiel leksykalne Krak�w Pozna� ziemniaki pyrki b�awatek modrak (za 6, cz. I, s. 67/8) DIALEKT � to mowa ludno�ci wiejskiej pewnej dzielnicy kraju, r�ni�ca si� od j�zyka og�lnego i innych dialekt�w swoistymi cechami, g��wnie fonetycznymi i leksykalnymi, maj�cymi zwykle sw� genez� w odleg- �ej przesz�o�ci, si�gaj�cej mo�e nawet okresu plemiennego. W og�lniejszym znaczeniu, u�ywanym tak�e przez j�zykoznawc�w, dialekt jest synonimem gwary (9, s. 59). GWARA �'� to mowa ludno�ci wiejskiej z niewielkiego terytorium, przewa�nie z kilku czy kilkunastu wsi, r�ni�ca si� od j�zyka og�lnego i mowy s�siednich okolic pewnymi cechami, g��wnie fonetycznymi i leksykalnymi, podrz�dna w stosunku do dialektu. Terminy �gwara" i �dialekt" s� cz�sto u�ywane wymiennie. Nieraz gwary wiejskie nazywa si� ludowymi lub terytorialnymi dla odr�nienia od gwar miejskich i gwar zawodowych. Gwara w og�lniejszym znaczeniu to w og�le mowa wiejska (9, s. 108). DIALEKTYZM (gwaryzm) to jakikolwiek element j�zykowy odczuwa- ny wsp�cze�nie przez u�ytkownik�w j�zyka og�lnego jako nale��cy do jednego z dialekt�w lub gwar tego j�zyka, element j�zykowy nacechowany stylistycznie jako gwarowy. Dialektyzmy wyzyskuje si� w tekstach literackich dla cel�w stylizacji (9, s. 70). Dialektyzmy mog� by�: fonetycz- ne, fleksyjne, sk�adniowe, leksykalne. G��wne dialekty polskie ma�opolski / / wielkopolski / mazowiecki Wa�niejsze cechy dialekt�w DIALEKT KASZUBSKI l. TarT(T = sp�g�oska) zamiast og�lnopolskiego TroT: sk�rna = skro�, warna = wrona; T�oT �arn. og�lnopolskiego TleT: mloc = mle�, plac �= plewie; 1. Stwardnienie: S, t, �, ^ (d�): je�� (j. = j), seyc, ^is; 3. Usuwanie e ruchomego w M. Ip. rodzaju m�skiego i D. Imn. rodzaju �e�skiego i nijakiego, przez co powstaj� w tych formach grupy sp�g�os- kowe: skyowarnk (skowronek), �fs (owies), (0=0 pochylone, �cie�nione); 4. Zachowanie dawnej formy s�owa posi�kowego: ja jem, tries, me jesme, y�e ieste, (a, e samog�oski pochylone, �cie�nione); DIALEKT MA�OPOLSKI 1. Mazurzenie (wymowa s, c, z �arn. sz, cz, �): �ona, cos, sy�: 2. Fonetyka mi�dzywyrazowa ud�wi�czniaj�ca: piez^maly; 3. Przej�cie wygtosowego -x (ch) w -*:.� dwuk (u � zapis fonetyczny), na nogak: 4. Ko�c�wka 2. os. Imn. -ta: robita, pijta (= robicie, pijcie); 5. a �cie�nione wymawiane jako o, e jako ifly: pon, ptok, mliko, chlyb; DIALEKT MAZOWIECKI 1. Mazurzenie (jak w dialekcie ma�opolskim); 2. Fonetyka mi�dzywyrazowa nieud�wi�czniaj�ca; 3. Asynchroniczna (niejednoczesna) wymowa sp�g�osek wargowych pala- talnych (mi�kkich): wiara, bialy, miasto, a nawet: iara, bia�y, m�iasto; 4. Twarde l przed i: lyst, lyna (= list, lina); 5. Ko�c�wki liczby podw�jnej u�ywane w znaczeniu Imn.: xoywa, xoyli�wa, xoywa, xoylista, meta; 6. Sufiks -ak w nazwach "tot niedoros�ych: cielak, prosiak, kurczak � wchodz� do j�zyka literackiego, og�lnego; DIALEKTY MIESZANE � wyst�puj� na terenach, kt�re po ostatniej wojnie wr�ci�y do Polski; DIALEKT �L�SKI -bardzo niejednolity: 1. W znacznej cz�ci �l�ska szeroka wymowa e (w wyg�osi� bez noso- wo�ci): wiy ta lampa (widz� t� lamp�); wymowa a (= a nosowe) we wszystkich pozycjach: ziby, j�zyk. wyst�puje na niewielkim obszarze k. G�ogowa; 2. Du�a cz�� gwar mazurzy; 3. Du�a cz�� gwar ma dyftongiczn� (dwugloskow�) wymow� niekt�rych samog�osek: ptdyk, gyyra; (ptak, g�ra). DIALEKT WIELKOPOLSKI 1. Fonetyka mi�dzywyrazowa ud�wi�czniaj�ca; 2. W�ska i roz�o�ona wymowa samog�osek nosowych: fsynye, (S = sz), puo�undek (� = rz) (= wsz�dzie, porz�dek); 3. Jednakowa wymowa wo- i o-: woda, wowca lub ifoda, yofca; 4. Uproszczenia grup sp�g�oskowych: sur (szczur), yiawa (dzier�awa); 5. Ko�c�wka -ma w l os. Imn. trybu rozkazuj�cego: se^ma; 6. Cz�sty jest zdrabniaj�cy przyrostek -yszek, -iszek: kamysek, kuniSek. (wg 44, 9, s. 69/70 i 5, s. 76-84). �. Diihfctr polikte (podlia� tchemitromy) 3 � ABC... polskiej... IV. Jednostki j�zyka Jednostki j�zyka fonem wyraz (leksem) grupa sk�adniowa JEDNOSTKI J�ZYKA � to elementy dyskretne (nieci�g�e), dalej nierozk�adalne w danej p�aszczy�nie j�zykowej, np. fonemy w p�aszczy�nie d�wi�kowej (fonologicznej). Jednostk� j�zykow� okre�laj� stosunki, jakie zachodz� mi�dzy ni� a pozosta�ymi jednostkami systemu j�zykowego (9 s. 135). FONEM to najmniejsza daj�ca si� liniowo wydzieli� funkcjonalna jednostka (najmniejszy segment) formy j�zykowej; fonem jest jednostk� j�zykow� pozbawion� w�asnego znaczenia, s�u�y on jednak do odr�niania 34 element�w znaczeniowych j�zyka, morfem�w, spe�nia w j�zyku funkcj� odr�niaj�c� (dystynktywn�). Ka�dy fonem jest zespo�em wsp�wyst�puj�- cych fonologicznych cech dystynktywnych, pozwalaj�cych na odr�nienie go od pozosta�ych fonem�w danego j�zyka. Fonem jest jednostk� systemu fonologicznego j�zyka, daj�c� si� okre�li� jedynie na tle ca�o�ci tego systemu poprzez ukazanie funkcjonalnych opozycji, w jakie wchodzi on z innymi elementami tego systemu. Definicja konkretnego fonemu mo�liwa jest tylko w ramach okre�lonego j�zyka (9, s. 82): {>as//bas � bezd�wi�czna//d�wi�czna basi/mas � zwarto-wybuchowa, ustna//p�lotwarta, nosowa ]>asek//i>iasek � twarda//mi�kka. [O�OSKA � to najmniejszy element d�wi�kowej formy wypowiedzi, charakteryzuj�cy si� sta�ym zespo�em fonetycznych cech artykulacyjnych i akustycznych (9, s. 100). Fonemy i g�oski (lub ci�gi artykulacyjne) nale�y uwa�a� za elementy wyr�niane w obr�bie wyraz�w, a nie elementy, z kt�rych buduje si� wyrazy (45, s. 18). Najog�lniejszy podzia� g�osek polskich to podzia� na samog�oski i sp�g�oski. Samog�oska to g�oska d�wi�czna, wymawiana przy znacznym otwarciu jamy ustnej, mog�ca tworzy� sylab� (41, t. III, s. 174). Sp�g�oska to g�oska, kt�rej artykulacja polega na kontakcie narz�d�w artykulacyjnych (od szczeliny do zwarcia) i kt�ra bez po��czenia z samog�osk� nie tworzy sylaby (41, t. III, s. 302). Mi�dzy samog�oskami a sp�g�oskami zachodz� nast�puj�ce r�nice: a) akustyczna � sp�g�oski s� szmerami lub po��czeniami ton�w ze szmerami, natomiast samog�oski sk�adaj� si� zasad- niczo z ton�w; b) artykulacyjna � samog�oski s� wymawiane przy stosunkowo du�ym rozwarciu ust i dlatego nosz� nazw� g�osek otwari- tych, podczas gdy przy wymawianiu sp�g�osek sto- pie� zbli�enia narz�d�w mowy w jamie ustnej jest znaczny; ponadto samog�oski wymawiane s� zawsze przy czynnym udziale wi�zade� g�osowych jako g�oski d�wi�czne (z wyj�tkiem szeptu), podczas gdy sp�g�o- ski mog� by� d�wi�czne lub bezd�wi�czne; 35 c) funkcyjna samog�oski pe�ni� zwykle funkcj� zg�oskotw�rcz� czyli wyst�puj� w roli koniecznego sk�adnika sylaby, podczas gdy sp�g�oski w j�zyku polskim funkcji zg�oskotw�r- czych pe�ni� nie mog� i nie s� koniecznym elementem sk�adowym sylaby (13, s. 18). Tabela samog�osek polskich Pionowy ruch j�zyka Kszta�t otworu mi�dzy wargami Poziomy ruch j�zyka przednie �rodkowe tylne nosowe nosowe nosowe J�zyk uniesiony okr�g�y u V najwy�ej � samog�oski wysokie (munsztuk) p�aski i { (winszowa�) y X (rynsztunek) J�zyk uniesiony okr�g�y 0 Q �rednio � samog�oski �rednie (p�sowy) p�aski e � (g�sty) J�zyk w po�o�eniu po�o�enie a a niskim � samo- warg (tramwaj) g�oski niskie oboj�tne (22, s. 26) 36 [Sp�g�oski Przy klasyfikacji sp�g�osek bierzemy pod uwag�: � stopie� zbli�enia narz�d�w mowy, � miejsce artykulacji, � udzia� wi�zade� g�osowych, � udzia� podniebienia mi�kkiego, � ruch �rodka j�zyka. Ze wzgl�du na stopie� zbli�enia narz�d�w mowy sp�g�oski dzielimy na: zwarte: p, p', b, b', t, d, k, k', g, g'; . szczelinowe: /, /, v, v', s, z, s, z, �, �, x, x'; zwarto-szczelinowe: c, 3, �, 3, c, ^; zwarto-otwarte: boczne /, wibruj�ce r, nosowe m, n, �. Tabela Podzia� wed�ug stopnia zamkni�cia jamy ustnej (b) Podzia� zale�nie od udzia�u lub braku udzia�u wi�zade� w wymowie danej g�oski (c) Podzia� zale�nie od udzia�u lub >raku udzia�u amy nosowej w wymowie danej g�oski (d) . Podzia� wed�ug wargowe wargowo- twarde (e) zmi�kczone (e) twarde (e) Zwarte d�wi�czne ustne b (bar) b' (bi�) bezd�wi�czne ustne P (pas) P' (pi�) Szczelinowe d�wi�czne ustne W(warta) bezd�wi�czne ustne (fala) Zwarto-szczeli-nowe d�wi�czne ustne bezd�wi�czne ustne P�otwarte d�wi�czne nosowe m (mama) m' (mi�a) d�wi�czne ustne 38 sp�g�osek polskich miejsca artykulacji (a) -z�bowe irzednioj�zy-kowo-z�bo-we przednio-j�zykowo-dzi�s�owe �rednio-j�zykowe tylnoj�zykowe zmi�kczone (e) twarde (e) twarde (e) mi�kkie (e) twarde (e) zmi�kczone (e) d (dom) g(gaz) g' (gil) d (tom) k (kos) k' (kij) M/(wir) z (zamek) �(�yto) �(�rebak) / (firma) s (suwak) sz (szafa) s (�miech) h (ha�as) ch (chory) h' (hiacynt) ch' (Chiny) dz (dzwon) di (d�em) di (d�wi�k) c (ca�un) cz (czas) c (�wier�) n (nos) n (ko�) t) (Anglia) ij(w�giel) V (�awa) / (las)(rok) j(maj) (22, s. 24) 39 MORFEM � to w komunikacji j�zykowej najmniejsza cz�stka wyposa�ona w znaczenie (4, cz. I, s. 13). Ka�dy morfem posiada okre�lon� form� fonologiczn� (okre�lony zbi�r form fonologicznych) i tre�� (funkcj�, znaczenie). W j�zyku polskim cz�sto ten sam morfem w r�nych konteks- tach reprezentowany jest przez r�ne formy fonologiczne, np. w wyra�e- niach lecie�, lec�, lata�, lal, w locie morfem oznaczaj�cy czynno�� latania reprezentowany jest przez pi�� r�nych form fonologicznych: (le�), (lec), (lat), (lot), (lo�), przy czym ka�da z nich wyst�puje w innym kontek�cie morfologicznym. Form� fonologiczn�, w jakiej morfem wyst�puje w konkretnych wypo- wiedziach, okre�la si� nazw� morf. Je�li jaki� morfem jest reprezentowany przez dwa (kilka) r�nych morf�w, morfy te nazywamy wariantami danego morfemu (9, s. 195). Podzia� morfem�w ze wzgl�du na funkcje leksykalne (morfemy rdzenne) gramatyczne" (morfemy poboczne, afiksy) s�owotw�rcze fleksyjne MORFEM FLEKSYJNY to morfem, za pomoc� kt�rego tworzone s� formy fleksyjne wyrazu (9, s. 196). MORFEM GRAMATYCZNY (afiks) � to morfem nie b�d�cy rdzeniem, tworz�cy jednak w po��czeniu z morfemem rdzennym (i ewentualnie innymi afiksami) form� gramatyczn� (14, s. 47). MORFEM LEKSYKALNY (rdze�) � to morfem stanowi�- cy strukturalny o�rodek formy gramatycznej (wyrazu gramatycznego), do kt�rego mog� by� do��czone inne (nierdzenne) morfemy. Morfemy rdzenne tworz� w j�zyku zbi�r otwarty, �atwo rozbudowywany o nowe elementy (np. w drodze zapo�ycze� z j�zyk�w obcych) (14, s. 47). 40 MORFEM S�OWOTW�RCZY � to morfem, kt�rego funkcja polega na tworzeniu nowych leksem�w (wyraz�w) w oparciu o ju� istniej�ce. Jest on wyk�adnikiem stosunku motywacji, istniej�cego mi�dzy wyrazem (lub wyra�eniem, podstaw� s�owotw�rcz�) motywuj�cym a motywowanym (derywatem, formacj�). Poj�cie morfemu s�owotw�rczego trzeba odr�ni� od poj�cia formantu s�owotw�rczego, kt�ry mo�e by� morfologicznie z�o�ony (wg 9, s. 196). [MORFEM ZEROWY � to morfem, kt�rego form� stanowi zero fonologiczne, tzn. brak jakiejkolwiek pozytywnej (wyra�aj�cej si� w postaci ci�gu fonem�w) reprezentacji fonologicznej; morfem zerowy zapisuje si� zwykle jako 0 np. dom-a. Przyjmujemy tu, i� poza fleksj� morfemy zerowe w j�zyku polskim nie wyst�puj� (14, s. 47).] Podzia� aflks�w s�owotw�rczych ze wzgl�du na ich pozycj� wzgl�dem morfemu rdzennego prefiks (przedrostek) interfiks postfiks � sufiks (przyrostek) INTERFIKS � to morfem wstawny: -o-, -i'-, -y-, -u-, wyst�puj�cy w wyrazach z�o�onych, tzw. z�o�eniach mi�dzy morfemami lub pod- stawami s�owotw�rczymi, np. rur-o-ciag, tam-i-gl�wka, wt�cz-y-kij, dw-u-glowy (podobn� funkcj� mo�e pe�ni� afiks -t-, np. pi-t-ny w derywa- tach prostych). POSTFIKS � to np. -S lub si�, elementy pojawiaj�ce si� po ko�c�wce i wp�ywaj�ce na zmian� znaczenia wyrazu, po kt�rym wyst�puj�, np. jaki + s, jakiego + �, bi� si�. PREFIKS � to morfem wyst�puj�cy przed morfemem rdzennym, wp�ywaj�cy na zmian� lub modyfikacj� wyrazu, np. prze+mily, W + lo�y c. 41 SUFDK.S � to morfem wyst�puj�cy po morfemiendzennym, kt�ry wp�ywa na zmian� znaczenia, np. drewni+aniyl, brod+acz, (wg 14, s. 47/8 oraz 9, s. 12). WYRAZ � (leksem � wyraz jako element s�ownika; forma fleksyjna � jednostka j�zykowa z�o�ona ze �ci�le okre�lonego znaczenia i funkcji gramatycznej) (wg 9, s. 172/3) � to najmniejsza wzgl�dnie samodzielna, znacz�ca jednostka j�zykowa, zdolna do spe�nienia jakiej� (jakich�) funkcji syntaktycznej (sk�adniowej); mo�e on samodzielnie lub w po��czeniu z innym wyrazem stanowi� cz�on wypowiedzenia lub wypowiedzenie. Wyraz pe�ni okre�lon� funkcj�: informuje o jakich� zjawiskach z rzeczywis- to�ci pozaj�zykowej (oznacza b�d� wskazuje na przedmioty, osoby: dom, Jan, my; w�a�ciwo�ci: nowy, �le, taki; procesy: czyta�, ��kn��, spa�), lub o relacjach mi�dzy elementami tekstu (�e, bo). Wyraz mo�e by� mor- fologicznie prosty � sk�ada si� w�wczas z pojedynczego morfemu (np. na, dzi�, f) lub morfologicznie z�o�ony � sk�ada si� w�wczas z dwu (kilku) morfem�w (np. dom-k-i, od-nies-�) (9, s. 378). Podzia� wyraz�w ze wzgl�du na ich znaczenie samoznacz�ce (autosemantyczne) nazywaj�ce wskazuj�ce szereguj�ce wsp�znacz�ce (synsemantyczne) (wg 9, s. 404/5) WYRAZY NAZYWAJ�CE � okre�laj� zjawiska lub klasy zjawisk pozaj�zykowych w spos�b obiektywny, niezale�ny od sytuacji wypowiedze- niowej. Zwi�zek mi�dzy nazywanym zjawiskiem (klas� zjawisk) a wyrazem nazywaj�cym zachodzi po�rednio, poprzez poj�cie stanowi�ce okre�lony zesp� w�a�ciwo�ci traktowanych przez dany j�zyk jako charakterystyczne dla zjawiska nazywanego przez dany wyraz; poj�cie stanowi tre�� wyrazu 42 n