Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego ABC... polskiej gramatyki Leksykon szkolny Opracowała: Janina Kwiek-Osiowska Spółka Wydawniczo-Księgarska Kraków — Warszawa 1993 © Copyright by Janina Kwiek-Osiowska Kraków 1992 ISBN 83-7064-048-6 Skład: Kieleckie Zakłady Graficzne Druk i oprawa: Opolskie Zakłady Graficzne w Opolu Żarn. 1351/92. Nakład 10000 egz. Od Redakcji W języku polskim, podobnie jak w innych językach, zachodzą ciągłe zmiany. Równocześnie rozwija się języko- znawstwo jako dziedzina wiedzy. Ono to zjawiska językowe rejestruje, wyjaśnia i stara się nimi pokierować tak, by były zgodne z normą językową, obowiązującą współcześnie. Nowe metody opisu języka wymagają nowej terminologii, ta zaś wymaga objaśnienia. Najwięcej możliwości ku temu, by przekazać wiadomo- ści o języku, ma szkoła. Zreformowany program nauczania obejmujący zagadnienia fonetyki, fleksji i składni, słownict- wa, słowotwórstwa, semantyki i frazeologii, stylistyki, języ- ka jako systemu znaków, historii języka, odmian i tendencji rozwojowych współczesnej polszczyzny, języka jako tworzy- wa literackiego a także propedeutyczne wiadomości z języ- koznawstwa ogólnego, stwarza konieczność przybliżenia nauczycielom i uczniom pojęć i terminów używanych w opi- sie skomplikowanych procesów zachodzących w języku. Aby choć w części zaspokoić te potrzeby, oddaję czytel- nikowi zainteresowanemu językiem ojczystym tę książkę, która ma charakter leksykonu terminów nauki o języku. Układ słownika jest tematyczny, dostosowany do haseł programowych, zwłaszcza programu szkoły średniej, z uwzględnieniem ważniejszych zagadnień programu szkoły podstawowej. Stylistyka jest rozbudowana z myślą o klasach profilowanych — humanistycznych. Zamieszczone w słowniku wykresy i tabele oraz mapki mają na celu uczynić tekst bardziej przejrzystym, a także uwydatnić pewne zależności w omawianych hasłach. Tabele te mogą służyć jako wzór pomocy naukowych. Znaczenia haseł bardzo często są dosłownym przeniesie- niem tekstu z wielu pozycji naukowych i popularnonauko- wych polskich językoznawców. Dla jasności obrazu i często z praktycznych względów zrezygnowałam z cudzysłowu, którego musiałabym przy * koncepcji, jaką przyjęłam, niezwykle często używać. Nato- miast staram się zawsze podać w nawiasie dokładny adres źródłowy treści hasła np. 12 s. 25, co oznacza, że czerpię informacje, bądź dosłownie przenoszę tekst z 12 pozycji wykazu źródeł i 25 strony cytowanej pracy. Serdecznie zachęcam Czytelników, nauczycieli, studen- tów i uczniów, korzystających z „Leksykonu" do uwag, które będą dla mnie cenną wskazówką przy kolejnych opracowaniach. Janina Kwiek-Osiowska I. Językoznawstwo JĘZYKOZNAWSTWO (lingwistyka) — nauka o języku (o jego budowie, funkcji i rozwoju), która posługuje się właściwymi dla tej dziedziny wiedzy metodami. Ze względu na to, że językiem zajmują się także inne dyscypliny naukowe (logika, filozofia, psychologia i in.), językoznaw- stwo często określa się jako naukę, dla której głównym przedmiotem badań jest język. (9, s. 143) - Propedeutyczne wiadomości z językoznawstwa ogólnego Typy opisów języka (z punktu widzenia przedmiotu) (z punktu widzenia metody) synchroniczny diachroniczny transfor- macyjny OPIS DIACHRONICZNY — to opis kolejnych faz rozwojowych języka następujących po sobie, czyli opis ujęty historycznie, np. w gramatyce historycznej języka polskiego, łacińskiego itd. (wg 9, s. 58/9); OPIS GENERATYWNY — to opis języka jako końcowego zespołu reguł pozwalających tworzyć dowolnie wielki zbiór zdań, tekstów, reguł, które przedstawiają się w postaci sformalizowanego zapisu (jakby algeb- raicznego) operującego symbolami, w miejsce których podstawiane są wyrazy (wg 9, s. 96/7); OPIS STRUKTURALNY — to opis synchroniczny lub diachroniczny budowy i funkcjonowania języka jako zorganizowanego systemu znaków wzajemnie się warunkujących, systemu będącego podstawowym kodem komunikacyjnym czyli służącym do porozumienia się (wg 9, s. 228); OPIS SYNCHRONICZNY — to analiza faktów językowych jako elementów systemu języka (funkcjonujących poprzez opozycje) w okreś- lonym momencie czasowym: współcześnie, ale też w przeszłości, np. w dobie renesansu (wg 9; s. 340); OPIS TRANSFORMACYJNY — to opis możliwości przekształcenia struktury tzw. głębokiej, w strukturę powierzchniową, np. jednej konstruk- cji składniowej w inną bez zmiany treści: Widzę, że podnosi się poziom nauczania matematyki. // Widzę podnoszenie się poziomu nauczania matema- tyki. (wg 9, s. 356/7). Językoznawstwo wewnętrzne i zewnętrzne JĘZYKOZNAWSTWO WEWNĘTRZNE -bada język jako system znaków. Ważniejsze dyscypliny językoznawstwa wewnętrznego semantyka 7^ słowotwórstwo / onomastyka toksykologia frazeologia etymologia (wg 10, s. 36/7) fonologia fleksja składnia ETYMOLOGIA — jest działem leksykologii traktującym o rodzinach i pochodzeniu wyrazów (wg 10, s. 39). FONOLOGIA —jest działem językoznawstwa badającym dźwięki mowy pod kątem widzenia ich funkcji w procesie porozumiewania się za pomocą języka, tzn. z punktu widzenia komunikatywnej funkcji języka (9, s. 85/6). Fonologia wraz z fonetyką analizuje język od strony dźwiękowej i ustala związki między elementami fonicznymi znaków językowych a ich znacze- niami (10, s. 36). FRAZEOLOGIA —jest działem nauki o języku zajmującym się analizą i opisem istniejących w języku ustalonych połączeń wyrazowych, które stanowią funkcjonalnie niepodzielne jednostki systemu językowego (9, s. 91). LEKSYKOLOGIA — zajmuje się całymi wyrazami jako jednostkami z pewnych względów samodzielnymi (wg 10, s. 36). ONOMASTYKA — to nauka o imionach własnych a więc o wszelkich nazwach geograficznych oraz imionach i nazwiskach ludzi itp. (10, s. 36). SEMANTYKA —jest uważana za jedną z najobszerniejszych gałęzi językoznawstwa i semiotyki, a ma się zajmować najszerzej znaczeniem czyli stosunkiem znaku do rzeczywistości (10, s. 37). Semantyka bada relacje między znakami a rzeczywistością (10, s. 24). SKŁADNIA — zajmuje się związkami między znakami językowymi, odnajduje prawa rządzące układami tekstów języka, w tym przede wszyst- kim określa wzajemne stosunki między zdaniami i stosunki pomiędzy elementami zdania (10, s. 36). SŁOWOTWÓRSTWO — jest działem nauki o języku opisującym morfologiczne (budowę i odmianę wyrazów) środki tworzenia nowych wyrazów (9, s. 317). Stowotwórstwo zajmuje się budową wyrazów z uwagi na ich znaczenie (10, s. 36). SYNTAKTYKA — bada stosunki pomiędzy samymi znakami i ich wewnętrzną budowę (10, s. 24). Pozostałe dyscypliny językoznawstwa wewnętrznego stylistyka geografia lingwistyczna historia języka leksykografią i dialektologia i gramatyka historyczna DIALEKTOLOGIA — domeną badań dialektologii jest język ludowy, wiejski. W ostatnich czasach dialektologia rozumiana jest szerzej, włącza się w jej zakres także badania nad zróżnicowaniem socjalnym języka (10, s. 38). GEOGRAFIA LINGWISTYCZNA — (językowa) jest dzia- łem językoznawstwa badającym i przedstawiającym kartograficznie zasięgi terytorialne zjawisk językowych — gramatycznych i leksykalnych — przede wszystkim rozprzestrzenianie cech i wyrazów gwarowych (9, s. 99). Geografia lingwistyczna i dialektologia są dyscyplinami, które omawiają zjawiska językowe z uwagi na ich rozpowszechnienie. Pierwsza z nich odnosi się głównie do większości zespołów lingwistycznych i oczekuje się od niej m. in. dostarczenia podstaw geograficznych do klasyfikacji typologicz- nej i genetycznej języków świata (10, s. 38). GRAMATYKA HISTORYCZNA — (zwana też diachroni- czną) w przeciwieństwie do gramatyki opisowej (czyli synchronicznej) badającej i opisującej język współcześnie używany, próbuje przedstawić dany język w jego rozwoju (9, s. 103). Gramatyka historyczna bada rozwój jednego systemu językowego, np. literackiego (10, s. 38). HISTORIA JĘZYKA — bada zróżnicowanie języka etnicznego na wiele odmian w związku ze zmianami dokonującymi się w życiu narodu (10, s. 38). LEKSYKOGRAFIĄ — dział wiedzy, którego zadaniem jest gromadzenie i udostępnianie zasobów leksykalnych języka w postaci wszelkiego rodzaju słowników (wg 10, s. 39). STYLISTYKA — nauka o różnych odmianach stylu rozumianego jako sposób wyrażania myśli w mowie i piśmie (9, s. 338). JĘZYKOZNAWSTWO STOSOWANE (jako pomost mię- dzy językoznawstwem wewnętrznym i zewnętrznym) — to zespół badań nad możliwościami i sposobami wykorzystywania osiągnięć językoznawst- wa w różnych dziedzinach życia oraz w innych dyscyplinach naukowych. Do językoznawstwa stosowanego zalicza się przede wszystkim badania nad efektywnością nauczania języków obcych, opracowanie alfabetów dla języków, które nie znały do tej pory piśmiennictwa, udoskonalenie stenografii w oparciu o badania statystyczno-językoznawcze, badania nad poprawnością językową, praca nad udoskonaleniem kodów do przekazy- wania informacji w teletechnice, maszynowe tłumaczenie itp. (9, s. 333). Kierunki zainteresowań językoznawstwa stosowanego językoznawstwo normatywne Ma za zadanie takie kształtowanie jeżyka, by mógł jak najlepiej spełniać^ swoje funkcje społeczne dydaktyka językoznawcza Wypracowanie metod nauczania tego •narzędzia poznania, porozumiewania' sit i wyrażania uczuć, jakim jest język logopedia i foniatria Zadaniem obu działów jest: zapobie- ganie wadom wymowy oraz uczenie wydawania głosu człowieka; wiążą sif ^więc z fonetyką teoria przekładu Badanie możliwości i metody prze- kładu opartego na bezpośrednim dzia- łaniu człowieka oraz przekład,!! ma- szynowego (wg 10, s. 38) JĘZYKOZNAWSTWO ZEWNĘTRZNE — zajmuje się związkami języka z innymi elementami rzeczywistości (wg 10, s. 39-41). Miejsce językoznawstwa wśród nauk cybernetyka i teoria informacji / \. socjologia etnografia nauka o literaturze historia archeologia akustyka anatomia antropo- i fizjologia logia (wg 10, s. 30) AKUSTYKA — dział fonetyki eksperymentalnej badający za pomocą precyzyjnych metod i aparatów fizycznych (np. spektrograf elektronowy) 10 strukturę akustyczną głosek języków ludzkich, nie wchodząc w procesy fizjologiczno-artykulacyjne (12, s. 30/31); ANATOMIA — nauka o budowie organizmu człowieka, zwierząt i roślin (41, t. I, s. 51). ANTROPOLOGIA — dział filozofii rozpatrujący człowieka jako istotę społeczną, traktujący o jego powiązaniach ze światem kultury, z całokształ- tem wytworów społecznych działań ludzkich (41, t. I, s. 60). ARCHEOLOGIA — nauka badająca pozostałości materialne dawnych społeczeństw, głównie na podstawie prac wykopaliskowych (41,1.1, s. 74). CYBERNETYKA — nauka o układach odznaczających się wysokim stopniem samosterowności, jak np. niektóre maszyny oraz organizmy i społeczności (41, t. I, s. 317). ETNOGRAFIA — nauka o początkach kultury, kierunkach jej rozwoju i współczesnym zróżnicowaniu kultur różnych ludów; ludoznawstwo (41, t. I, S. 558). FIZJOLOGIA — nauka o czynnościach organizmów żywych, ich narzą- dów, tkanek, komórek (41, t. I, s. 593). HISTORIA — nauka o dziejach (narodu, narodów) (41, t. I, s. 746). LOGIKA — dyscyplina należąca do nauk filozoficznych, normatywna nauka o formach poprawnego myślenia, obejmująca obecnie logikę formal- ną, semantykę logiczną, teorię wnioskowania indukcyjnego, metodologię nauk oraz pewne zagadnienia techniki pracy umysłowej i erystyki (sztuki prowadzenia sporów, dyskusji) (41, t. II, s. 50). NAUKA O LITERATURZE — dyscyplina humanistyczna obejmująca badania nad dziełami literackimi, twórczością pisarzy, procesem historycz- noliterackim, zjawiskami życia literackiego, społeczną recepcją (przyj- mowaniem, przyswajaniem) literatury (40, s. 263). PSYCHOLOGIA — nauka zajmująca się powstawaniem i przebiegiem procesów psychicznych, cechami psychicznymi człowieka i regulacją jego stosunków z otoczeniem (41, t. II, s. 1071). SEMIOTYKA — nauka zajmująca się wszelkimi rodzajami znaków używanymi przez społeczeństwo (10, s. 22). 11 SOCJOLOGIA — nauka o społeczeństwie, o strukturze i prawach rozwoju społeczeństwa, o formach i przejawach życia oraz współżycia grup społecznych (41, t. III, s. 270) TEORIA INFORMACJI — dział matematyki stosowanej należący do cybernetyki ogólnej, poświęcony zagadnieniom kodowania, przekazywania i przechowywania informacji (41, t. III, s. 788). Wybrane dziedziny językoznawstwa zewnętrznego etnolingwistyka neurolingwistyka socjolingwistyka psycholingwistyka paralingwistyka ETNOLINGWISTYKA (lingwistyka antropologiczna) — nauka z po- granicza etnografii i językoznawstwa, bada związki między kulturą a języ- kiem w danym społeczeństwie (9, s. 181), np. swoiste formuły językowe towarzyszące odpowiednim zachowaniom takim jak: przywitanie, pożeg- nanie, przysięga. NEUROLINGWISTYKA — nauka z pogranicza neurologii i języko- znawstwa, badająca związek układu nerwowego z procesem mówienia, m.in. zależność mówienia od funkcjonowania centralnego układu ner- wowego (mózgu) (10, s. 39-4). PARALINGWISTYKA — bada inne (obok typowej formy zachowania językowego, jaką jest osobista rozmowa ludzi tej samej kultury) użycia i przejawy języka pisanego czy mówionego, tak czy inaczej pochodne od normalnego zachowania językowego, np. zjawiska niegłosowe rozmowy (mimika twarzy, ruchy głowy, ruchy rąk). Są one traktowane paralingwis- tycznie tylko tam, gdzie wiążą się z budową lub znaczeniem wypowiedzi, wpływają na nie i służą do regulowania przebiegu rozmowy. Zjawiska paralingwistyczne są nadbudową języka i zakładają jego istnienie jako warunek konieczny (10, s. 39-41). PSYCHOLINGWISTYKA — gałąź wiedzy o komunikowaniu języko- wym z pogranicza psychologii i językoznawstwa. Jej przedmiotem są psychofizjologiczne procesy uczenia się i używania języka, tzn. zakodo- wywania i odkodowywania przekazów, oraz relacje między osobami uczestniczącymi w komunikowaniu a przekazami (9, s. 275). SOCJOLINGWISTYKA — nauka z pogranicza socjologii (psychologii społecznej) i językoznawstwa. Bada rolę języka w społeczeństwie oraz związki między faktami językowymi a zjawiskami społecznymi, zwłaszcza między zmianami językowymi i odmianami języka a zmianami socjalnymi i grupami społecznymi (9, s. 320). II. Język jako system znaków JĘZYK — to system znaków (pierwotnie dźwiękowych, wtórnie pisanych) służący do porozumiewania się w obrębie danej społeczności. Język jest tworem społecznym, tj. wspólnym wszystkim członkom danej społeczności (nazywanej społecznością językową), w przeciwnym bowiem wypadku niemożliwe byłoby porozumienie. Język jest tworem abstrakcyj- nym, zawierającym elementy wspólne wszystkim członkom danej społecz- ności i elementy charakterystyczne tylko dla niektórych jej grup, a nawet jednostek (9, s. 136). Język jest systemem otwartym, tzn. może być uzupełniany, powiększany. Przyjmuje się, że kod językowy nawarstwił się na szereg kodów starszych, które funkcjonowały przed nim. ZNAK — to pojęcie używane w kilku dyscyplinach naukowych, przede wszystkim w językoznawstwie, logice, filozofii, psychologii. Interdyscyp- linarną naukę o znakach przyjęto nazywać s e m i o l o g i ą. Znak można zdefiniować tylko w odniesieniu do określonej grupy społecznej (9, s. 405). ZNAK JĘZYKOWY — to językowa jednostka znacząca, zbudowana z określonego znaczenia i przypisywanej temu znaczeniu reprezentacji dźwiękowej ewentualnie też graficznej. Znaki językowe można podzielić na proste i złożone. Najprostszymi znakami językowymi są morfemy, a także 14 niektóre wyrazy (składające się z jednego morfemu leksykalnego). Do bardziej złożonych znaków językowych należą grupy wyrazowe i zdania. Za najbardziej złożone można uważać cale teksty (9, s. 406). Komunikacja językowa KOMUNIKACJA JĘZYKOWA — to proces porozumiewa- nia się ludzi za pomocą znaków językowych (12, s. 294). MOWA — to zjawisko wzajemnego porozumiewania się ludzi głównie za pomocą dźwięków. Współczesne językoznawstwo wśród zjawisk od- noszących się do mowy wyróżnia język i mówienie. Mówienie jest procesem indywidualnym i konkretnym. Jest to podstawowa faza mowy. Drugą jej niezbędną fazą jest rozumienie słów osoby mówiącej przez słuchacza, stanowiące już proces społeczny (rozumienie wymaga istnienia przynaj- mniej dwu osób rozmawiających). Dalsza faza to tekst (utrwalone w pamię- ci lub na piśmie wypowiedzenie lub ich szereg). Czwarta faza to język, czyli społeczny system wyrazów i reguł określających sposób posługiwania się nimi, wyabstrahowany z zapamiętanych tekstów (12, s. 360). AKT MOWY — w ostatnich dziesięcioleciach językoznawcy wprowadzili do swych badań pojęcie akt mowy czyli jednostkową wypowiedź okreś- lonego nadawcy do określonego odbiorcy w pewnej konkretnej sytuacji, w ściśle określonym celu. By akt porozumienia między nadawcą i odbiorcą mógł zaistnieć, muszą się nań składać następujące elementy: kontekst komunikat nadawca ............................................................... odbiorca kod kontakt (schemat R. Jakobsona przytaczam za: 10, s. 44) 15 Funkcje mowy ekspresywna fatyczna impresywna komunikatywna przedstawieniowa poznawcza s,. poetycka metalingwistyczna FUNKCJE MOWY — stałe odniesienie wypowiedzi do społecznej sytuacji komunikacyjnej, której jest ona ośrodkiem; to jej „nastawienia" na poszczególne elementy aktu komunikacji (40, s. 134); to role, jakie mogą spełniać wyrażenia językowe w stosunku do nadawcy (mówiącego), odbior- cy (słuchającego), fragmentu rzeczywistości, do którego odnosi się treść wyrażenia, do systemu języka i in. aspektów aktu mowy. (9, s. 94). Każdemu z uczestniczących w procesie porozumiewania się czynników odpowiada określona funkcja językowa. Funkcje te tworzą pewien układ hierarchicz- ny, uczestnicząc we wszystkich aktach mowy. Hierarchia ta wyraża się w tym, że w konkretnej wypowiedzi tekst jest silniej uzależniony od jednego czynnika niż od pozostałych, czyli bardziej na niego nastawiony. Mówimy wówczas o przewadze danej funkcji, (wg 5, s. 28 i 40, s. 134). FUNKCJA EKSPRESYWNA — to nastawienie na nadawcę, polegające na uzewnętrznianiu „ja" mówiącego wobec przedmiotu wypowiedzi, na wyrażaniu jego stanów psychicznych; funkcja ta realizować się może w ukształtowaniu wszelkich poziomów organizacji wypowiedzi: brzmienio- wego (np. operowanie akcentem, intonacją, iloczasem), morfologicznego (np. tryb życzący), leksykalnego (użycie słów nacechowanych emocjonal- nie), składniowego (np. elipsa lub inwersja), a także w wykorzystywaniu elementów brzmieniowych nie należących do systemu językowego — barwy głosu, tempa, siły wydechu (40, s. 132). Dla funkcji tej najbardziej typowe są: reportaż, liryka (zwłaszcza osobista), pamiętniki, korespondencja osobista, programowe manifesty literackie, niektóre recenzje (5, s. 29). FUNKCJA FATYCZNA (podtrzymywania kontaktu) — to orientacja na nawiązanie lub podtrzymanie kontaktu między nadawcą i odbiorcą. Jest 16 dominantą w takich wypowiedziach, jak telefoniczne „halo", „czy mnie słyszysz?", w grzecznościowych formułach typu „jak leci?", „co nowego?" itp. (40, s. 133). FUNKCJA IMPRESYWNA —to nastawienie aktu mowy na odbiorcę, który w pewnych wypadkach stać się może dominującym elementem sytuacji komunikacyjnej; może się wyrażać poprzez różnorodne czynniki językowe (np. intonacja, dobór słownictwa, środki składniowe). Najbar- dziej wyrazistym jej wykładnikiem są formy gramatyczne wołacza i trybu rozkazującego (40, s. 133). Funkcję impresywna pełnią np. przemówienia polityczne, komentarze, recenzje, reklamy, pisma urzędowe, wiersze itd. (5, s. 31). FUNKCJA KOMUNIKATYWNA — to nastawienie na kontakt między nadawcą a odbiorcą w celu przekazania informacji. Funkcja ta determinuje rozwój języka. Nie może on ulec takim zmianom, które uniemożliwiałyby porozumienie się. Funkcję komunikatywną można trak- tować jako jedną z cech definicyjnych języka. (9, s. 153/4). Najbardziej typowe dla tej funkcji są: rozprawy naukowe, encyklopedie, leksykony, podręczniki, audycje informacyjne (np. dziennik radiowy), zbiory przepi- sów prawnych, informatory itp. (5, s. 28). FUNKCJA METAJĘZYKOWA — to orientacja aktu mowy na system językowy, który występuje jako przedmiot takich czy innych objaśnień lub komentarzy; pełni rolę dominanty w wypowiedziach mówiących o jedno- stkach kodu — bądź tego, które same realizują, bądź jakiegoś innego. W literaturze odgrywa ona eksponowaną rolę w takich utworach, które zawierają mniej lub bardziej rozbudowane wypowiedzi na temat założeń własnej poetyki (40, s. 133). FUNKCJA POETYCKA (estetyczna) — to nastawienie wypowiedzi na swoją własną organizację, na wewnętrzny układ elementów w planie wyrażania, jak i w planie treści, wprowadzanie orientacji dośrodkowej. Funkcja ta jest właściwa — w różnym stopniu wszelkim powiadomieniom werbalnym (czasownikowym), jednakże jako dominująca występuje w wy- powiedziach realizujących założenia języka poetyckiego (40, s. 133). 2 — ABC... polskiej... 17 FUNKCJA POZNAWCZA — to zdolność do powiadamiania o zjawis- kach rzeczywistości pozajęzykowej; dominacja tej funkcji właściwa jest w szczególności wypowiedziom naukowym i decyduje o cechach swoistych stylu naukowego; odgrywa ona ważną rolę zwłaszcza w utworach epickich (40, s. 134). FUNKCJA PRZEDSTAWIENIOWA — to odsyłanie świadomości ^ mówiących do określonych przedmiotów i zjawisk świata pozajęzykowego : drogą przyporządkowania takim przedmiotom i zjawiskom określonych j wyrażeń języka; umożliwia ona porozumienie się członków w danej społeczności językowej za pomocą mowy (9, s. 94). Składniki języka JĘZYK NATURALNY (etniczny) — to język określonej społeczności ludzkiej, np. polski, czeski, rosyjski, angielski, chiński itp., który powstał spontanicznie i który przeciwstawia się zarówno językom sztucznym (np. esperanto, którego twórcą był polski lekarz. Ludwik Za- menhof), jak i językom formalnym, czyli określonym zbiorom symboli (np. liter) (9, s. 138). Każdy język naturalny jest systemem znaków konwencjonalnych i reguł ich użycia, służącym do porozumiewania się (5, s. 9), czyli na język składają się słownictwo i system gramatyczny. SŁOWNICTWO — to zbiór stów danego języka zorganizowany w system słownikowy, którego poszczególne elementy (leksemy) pozostają w mniej lub bardziej ścisłej współzależności. W obrębie systemu słow- nikowego istnieje podsystem centralny oraz podsystemy peryferyczne. Podsystem centralny obejmuje podstawowy zasób słownikowy języka, wspólny ogółowi społeczności posługującej się danym językiem, warun- kujący możliwość porozumiewania się za pomocą tego języka. Podsystemy peryferyczne obejmują słownictwo w taki czy inny sposób funkcjonalnie nacechowane z punktu widzenia przeciętnego użytkownika języka; każdy 18 z tych peryferycznych podsystemów słownikowych charakteryzuje się pewnym zespołem cech formalnych (fonologicznych, morfologicznych) odróżniających słownictwo danego typu zarówno od podstawowego zaso- bu leksykalnego, jak od słownictwa należącego do innych peryferycznych podsystemów słownikowych (9, s. 308). SYSTEM GRAMATYCZNY — to zespół środków formal- nych i semantycznych organizujących tekst językowy, uporządkowany zbiór reguł danego języka określający sposoby kombinacji występujących w tym języku elementów językowych (leksykalnych, gramatycznych) w wyższe całości językowe — wypowiedzenia (9, s. 102). III. Język polski na tle języków indoeuropejskich i słowiańskich Prajęzyk indoeuropejski rodzina indo-irańska bałto-słowiańska germańska "Tnne języki bałtyckie J?zyk prasłowiański grupa narzeczy wschodnio- i południowo- zachodniosłowiańskich słowiańskie grupa czesko-łużycka język polski (różne dialekty polskie) narzecza Słowian zaodrzańskich (język połabski) dialekty pomorskie 20 (9, s. 247) Wspólnota prasłowiańska zespół zachodni zespół wschodni narzecza czesko- słowackie łużyckie lechickie połabskie kaszubskie polskie narzecza narzecza narzecza ukraiń- skie biało- ruskie rosyj- skie zespół południowy narzecza narzecza narzecza słoweń- serbsko- macedoń- skie chorwackie skie narzecza bułgar- skie (5, s. 220) Swoiste cechy języka staropolskiego JĘZYK STAROPOLSKI — język, który zaczął się kształtować po rozbiciu jedności prasłowiańskiej, w ciągu VIII-IX w. i rozwijał się oraz doskonalił w dobie staropolskiej sięgającej początku XVI w. Możemy w nim wyróżnić okres przedpiśmienny VIII-XI w. i okres piśmienny od XII w. do przełomowych dziesięcioleci XV i XVI w. (wg 25, s. 31). Właściwości języka polskiego okresu przedpiśmiennego rekonstruuje się na podstawie stanu w okresie piśmiennym i przez porównanie z najstarszym stanem języków pokrewnych. 21 Kategorie zmian zachodzących w języku zmiany fonetyczne , (tj. zmiany w brzmieniu wyrazów) zmiany formalne (czyli zmiany w budowie wyrazów, a zwłaszcza w ich formantach słowo- twórczych i fleksyjnych) \ zmiany syntaktyczne (czyli zmiany w układzie wyrazów w zdaniu i ich wzajemnym stosunku) zmiany znaczeniowe (czyli zmiany w znaczeniu wyrazów) (wg 40 a, a. 21) ZMIANY FONETYCZNE, np.: 1. W XIV w. odróżniał język polski samogłoski długie i krótkie, których dziś się nie rozróżnia, np. mówiono: bóg (z długą samogłoską o), ptak, chleb, mleko, a jeszcze w XVI w. mówiono pan, ptak, chleb, mleko (tj. ze ścieśnionym czyli pochylonym a = o, e = i//y/),jsi\i dziś jeszcze wymawia się w większości gwar polskich (wg 40 a, s. 22). 2. W XVI w. wymawiano ręka (= rzeka), morę, górki (r oznacza Spółgłoskę pośrednią między r i ż lub sz) (wg 40 a, s. 22). 3. Pod koniec XII w. spółgłoski miękkie t', d' wymieniły się w c, di, zamiast więc chat'e, wod'e, powstały formy chacie, wodzie; wskutek tego język utracił głoski t', d', a zyskał c, di (wg 40 a, s. 22). 4. W języku staropolskim akcent był najpierw ruchomy, np.: chwalę — chwafi, później inicjalny (występujący na początku wyrazu), np. pochwali, a od XVI w. do dziś (w większości) paroksytoniczny, czyli padający na sylabę przedostatnią, np. pochwalić (wg 29, s. 80). 22 ZMIANY FORMALNE, np.: 1. Przestały być produktywne (wyszły z użycia) formanty przedrost- kowe (prefiksalne): wą-, są-, występujące w wyrazach wą-dól, wą-wóz, są-siad, są-pierz ('przeciwnik, zwłaszcza w sądzie'); oraz formanty przyrost- kowe (sufiksalne): -ry występujące w wyrazach dob-ry, mąd-ry, byst-ry, chyt-ry (wg 40 a, s. 23). 2. Powstały pewne nowe formanty, np. formant sufiksalny -wiek, powstał w XVI w. pod wpływem licznych zapożyczonych z niemieckiego wyrazów z przyrostkiem -ung: staropolskie rachunek (z niem. Rechnung), rysztunk, dziś rynsztunek (40 a, s. 23) 3. Zostały tylko nieliczne ślady dawnej liczby podwójnej w deklinacji: ręce, ręku, rękoma; oczy, oczyma: uszy, uszyma (40 a, s. 23); 4. W dawnej polszczyźnie rzeczowniki żeńskie, jak żona, ściana, ryba, w celowniku l. mn. kończyły się na -am, np. żonom, ścianom, rybam. Dziś stosujemy tu końcówkę -om, właściwą dawniej tylko rzeczownikom męskim i nijakim, jak chlapom, latom; końcówka -am zaginęła, a końcówka -om rozszerzyła swój zakres użycia (40 a, s. 23). 5. Z dawnej odmiany rzeczownikowej przymiotników pozostały tylko niektóre formy, np. zdrów, syt, gotów, pewien, godzien (wg 29, s. 134). 6. W odmianie czasownika wyszły z użycia dwa czasy przeszłe proste: aoryst i imperfekt, zastąpione przez czas przeszły złożony, wyjątkowo już tylko używa się czasu zaprzeszłego (wg 37, s. 304). ZMIANY ZNACZENIOWE, np.: 1. Pewne wyrazy przestały być używane, ponieważ wyszły z użycia ich desygnaty (odpowiedniki w rzeczywistości), np. nazwy danin i powinności: podymne, stróżne, lub zostały zastąpione przez inne, np. ciecierza dziś przepiórka, czysto dziś liczba (40 a, s. 19). 2. Wiele wyrazów zmieniło znaczenie, np. ćma dawniej "ciemność' dziś 'motyl nocny'; płód 'potomek' dziś 'embrion'. 23 ZMIANY SKŁADNIOWE, np: 1. Staropolski mianownik orzecznikowy, zastąpiony dziś wyłącznie przez narzędnik (40 a, s. 26). 2. W staropolszczyźnie występuje mianownik w funkcji podmiotu przy słowie być z przeczeniem, gdy dziś zawsze jest w tej funkcji dopełniacz (40 a, s. 26). 3. W daleko szerszym niż obecnie zakresie używany był w staropolskim biernik przy czasownikach, które teraz łączą się z dopełniaczem (40 a, s. 26). Typologiczne cechy języka polskiego TYPOLOGIA JĘZYKOWA — to klasyfikacja języków z punk- tu widzenia ich budowy. Ze względu na dział (podsystem) języka, który jest podstawą typologii, rozróżniamy typologię fonologiczną, morfologiczną, syntaktyczną i leksykalną. Typologia jest rodzajem językoznawstwa po- równawczego o charakterze synchronicznym; przedmiotem jej badań mogą być zarówno języki należące do tej samej rodziny językowej, jak i języki niepokrewne (9, s. 362/3). TYPOLOGICZNE JĘZYKOZNAWSTWO — to języko- znawstwo funkcjonalno-porównawcze, które opierając się na materiale dostarczonym przez badania synchroniczne poszczególnych języków, usiłu- je skonstruować wnioski dotyczące języka w ogóle lub określonych grup języków, reprezentujących różne typy językowe drogą redukcji tego, co w danych porównywanych językach jest indywidualne i odrębne, i drogą sumowania tego, co w nich jest wspólne i powszechnie obowiązujące (12, s. 600). Przykłady cech typologicznych języka polskiego W badaniach typologicznych za podstwowe cechy fleksyjne języka pol- skiego uważa się, np.: 24 1. Występowanie elementów formalnych (końcówek), które decydują o funkcji składniowej wyrazów. 2. Niemożność oddzielenia od siebie elementów znaczeniowych od ich części fleksyjnych (końcówek), z którymi są ściśle związane. 3. Wyrażanie zarówno treści znaczeniowych, jak i funkcji składniowych przez całe postaci wyrazów, np. nieprzyjaciele — to w zdaniu podmiot, liczba mnoga, znak pewnej zbiorowości ludzkiej. 4. Wieloznaczność elementów funkcyjnych, np. końcówka -e może kumulować różne funkcje: męska Mc. Ip. -e // -u, W.lp.-e//-u M. Imn. -e // -y // -i // -owie B. Imn. -e // -i // -y // -ów W. Imn. -e // -i // -y // -owie Deklinacja: żeńska C. łp. -e // -i // -y Mc. Ip.-e//-i//-y M. Imn. -e // -i // -y B. Imn. -y // -i // -e W. min.-e//-i//-y nijaka M. Ip. -e ll-o II -ę B.lp.-e//-o,//-ę Mc. Ip. -e // -u W. Ip. -e // -o // -ę 5. Wielość wykładników formalnych w poszczególnych kategoriach gramatycznych, np. końcówki -e 11 -u w miejscowniku liczby pojedynczej rzeczowników męskich: -e występuje w rzeczownikach: 1) twardotematowych, 2) zakończonych na spółgłoskę -k, -g. -ch, 3) u pewnych rzeczowników zgodnie z tradycją, np. dzień we dnie, -u występuje w rzeczownikach: l) miękkotematowych, 25 2) u tych, których temat zakończony jest na spółgłoskę -k, -g, -ch, 3) u pewnych rzeczowników zgodnie z tradycją, np. pan, dom, syn -u' (dawniej też boru, dziś borze). Tendencje rozwojowe współczesnej polszczyzny Tendencje rozwojowe współczesnej polszczyzny tendencja do tendencja do tendencja do tendencja do ekonomiczności wyrazistości uzupełniania ujednolice- irodków i precyzji systemu jeży- nią języka językowych kowego TENDENCJA DO EKONOMICZNOŚCI ŚRODKÓW JĘZYKO- WYCH przejawia się np. w tworzeniu wyrazów w formie złożeń: meblo- Scianka, sokowirówka; wyrazów będących jakby syntezą treści zdania: zdzwonić się = porozumieć za pomocą zadzwonienia do siebie; w skracaniu tekstu przez skrótowce: pekaes, cedet; przez procesy uniwerbizacji (wpro- wadzenie nazwy jednowyrazowej na miejsce dwu- lub kilkuwyrazowej): przegubowiec = autobus przegubowy, ogólniak = liceum ogólnokształ- cące; poprzez wprowadzanie różnych typów elipsy: Odkryto złoża (bez podania czego). (Częściowo wg 38, s. 47-75 i 46, s. 195). TENDENCJA DO WYRAZISTOŚCI I PRECYZJI przejawia się, np.: — w dokonywaniu rozgraniczenia znaczeń elementów pierwotnie synoni- micznych: dziecinny = taki jak u dzieci — dziecinny pomysł, dziecięcy = odnoszący się do dzieci — literatura dziecięca; — w użyciu pewnych końcówek w celu precyzyjnego wyrażenia treści, np. u trzech (często używanych) rzeczowników obok powszechnej końcówki Mc. Imn. -ach, gdy się mówi o narodach, występuje także końcówka -ech: o Niemczech, o Włoszech, o Węgrzech — gdy mówi się o krajach; 26 — w użyciu wyrazistych formantów typowych dla pewnych grup nazw, np. —owiec tworzy nazwy statków: żaglowiec, parowiec, motorowiec, rudowęg- Iowiec, masowiec, drobnicowiec, kontenerowiec, tankowiec, zbiornikowiec, lotniskowiec; nazwy budynków wysokich: wieżowiec, wysokościowiec, gale- riowiec, mrowiskowiec, mrówkowiec, falowiec, klatkowiec; — w tworzeniu złożeń: krwiodawca, pylochlonny (o budowie tradycyjne)') i mebloscianka, zlewozmywak (o charakterze skrótowym); — w szerzeniu się konstrukcji analitycznych, np. żarn. mUóśc ojczyzny — milosć do ojczyzny; żarn. marzec — miesiąc marzec, żarn. móc — mieć możność (wg 4, s. 103 i 27, s. 14/15 oraz 3, s. 83/4). TENDENCJA DO UZUPEŁNIANIA SYSTEMU JĘZYKOWEGO przejawia się w uzupełnianiu wraz z pojawianiem się nowych desygnatów (elementów w rzeczywistości) zasobu słownictwa poprzez: — zapożyczenia właściwe: nylon, sputnik; — kalki: wydźwięk z niem. Ausklang; — tworzenie nowych wyrazów (w postaci derywatów i kompozycji) na podstawie wyrazów już istniejących: kruszarka, żelbeton; — łączenie wyrazów w nowe związki frazeologiczne: czyn społeczny. konferencja na szczycie; — nadawanie wyrazom nowych znaczeń, czyli tworzenie tzw. neoseman- tyzmów: szczebel = organ administracji, margines = ludzie będący szkodnikami i pasożytami społecznymi (wg 27, s. 5-18). TENDENCJA DO UJEDNOLICENIA JĘZYKA przejawia się: — w dążeniu do tego, by wszyscy Polacy mówili tak samo (najwyraźniej wystąpiła ona po I i II wojnie światowej); — w ujednolicaniu odmiany wyrazów przez eliminowanie wyjątków od reguł: zanika nieregularna forma tę biernika zaimka, stanowiąca pozycję odrębną w systemie odmiany tej części mowy do powszechnej w tym przypadku formy przymiotników i zaimków rodzaju żeńskiego z końcówką —ą: tą (wg 38, s. 52). 27 Odmiany współczesnego języka polskiego ZRÓŻNICOWANIE JĘZYKA POLSKIEGO (etnicz- nego) — w języku narodowym polskim wyróżnia się odmianę ogólną oraz języki regionalne i języki środowiskowe, silnie zróżnicowane terytorialnie lub społecznie (wg 9, s. 406/7). JĘZYK OGÓLNY (inaczej ogólnopolski), czyli ogólna odmiana kulturalna języka narodowego, jest w przeciwieństwie do wszystkich odmian regionalnych i środowiskowych tą odmianą, która upowszech- niona przez szkolę, administrację, literaturę i prasę służyć ma jako środek | / 8|\l*..^^'^:S'l, porozumiewania się we wszystkich dziedzinach wszystkich członków j M j? / "^ \ .§ ^"3 '2- S § It 11- narodu, bez względu na płeć, wiek, zawód, pochodzenie społeczne i teryto- | -JJ- "§> , '\.j| c 5 g. s"3 rialne (wg 9, s. 138). Język ogólny jest najbardziej uniwersalnym środkiem komunikowania się, jest językiem oficjalnym, używanym przez instytucje administracyjne, polityczne i kulturalno-oświatowe. Język ogólny ma fazę pisaną, która jest właściwa np. publicystyce czy literaturze pięknej (5, s. 34/5). JĘZYK LITERACKI, czyli odmiana języka ogólnego, przeciw- stawia się odmianie mówionej głównie słownictwem i składnią (9, s. 137). Peryferyjne odmiany polszczyzny Regionalne odmiany polszczyzny REGION — to obszar odznaczający się charakterystycznymi cechami (geograficznymi, etnograficznymi, gospodarczymi itd.), odróżniającymi go od innych obszarów; wydzielony, stosunkowo jednorodny obszar odróż- niający się od terenów przyległych określonymi cechami naturalnymi lub nabytymi (wg 41, t. III, s. 34). 28 REGIONALIZM — to wyraz lub jakikolwiek inny element językowy (cecha wymowy, forma gramatyczna, konstrukcja składniowa) o zasięgu użycia ograniczonym do części obszaru danego języka narodowego; w przeciwieństwie do form dialektalnych i gwarowych regionalizmy występują również w mowie warstw wykształconych. Regionalizmy znaj- dują często oparcie w gwarach otaczających dane środowisko miejskie. Odrębności terytorialne języka ogólnego nazywa się też prowincjonaliz- mami (9, s. 279). Regionalizm to właściwość natury fonetycznej, mor- fologicznej, składniowej lub leksykalnej występująca tylko w części danego obszaru językowego (niekoniecznie związana z pewnym określonym dialek- tem terytorialnym), a użyta przez mówiących (świadomie lub nieświado- mie) —w języku ogólnym, w którym nie istnieje, np. wymowa u/obraz żarn. obraz /y = f/l2, s. 457. Główne rodzaje regionalizmów fonetyczne gramatyczne Warszawa Kraków / Warszawa lystopad listopad / kartofle kościółek kościółek^ chaber Warszawa Kraków ten litr ta litra ten magiel ta magiel leksykalne Kraków Poznań ziemniaki pyrki bławatek modrak (za 6, cz. I, s. 67/8) DIALEKT — to mowa ludności wiejskiej pewnej dzielnicy kraju, różniąca się od języka ogólnego i innych dialektów swoistymi cechami, głównie fonetycznymi i leksykalnymi, mającymi zwykle swą genezę w odleg- łej przeszłości, sięgającej może nawet okresu plemiennego. W ogólniejszym znaczeniu, używanym także przez językoznawców, dialekt jest synonimem gwary (9, s. 59). GWARA —'• to mowa ludności wiejskiej z niewielkiego terytorium, przeważnie z kilku czy kilkunastu wsi, różniąca się od języka ogólnego i mowy sąsiednich okolic pewnymi cechami, głównie fonetycznymi i leksykalnymi, podrzędna w stosunku do dialektu. Terminy „gwara" i „dialekt" są często używane wymiennie. Nieraz gwary wiejskie nazywa się ludowymi lub terytorialnymi dla odróżnienia od gwar miejskich i gwar zawodowych. Gwara w ogólniejszym znaczeniu to w ogóle mowa wiejska (9, s. 108). DIALEKTYZM (gwaryzm) to jakikolwiek element językowy odczuwa- ny współcześnie przez użytkowników języka ogólnego jako należący do jednego z dialektów lub gwar tego języka, element językowy nacechowany stylistycznie jako gwarowy. Dialektyzmy wyzyskuje się w tekstach literackich dla celów stylizacji (9, s. 70). Dialektyzmy mogą być: fonetycz- ne, fleksyjne, składniowe, leksykalne. Główne dialekty polskie małopolski / / wielkopolski / mazowiecki Ważniejsze cechy dialektów DIALEKT KASZUBSKI l. TarT(T = spółgłoska) zamiast ogólnopolskiego TroT: skórna = skroń, warna = wrona; TłoT żarn. ogólnopolskiego TleT: mloc = mleć, plac •= plewie; 1. Stwardnienie: S, t, ć, ^ (dź): jeść (j. = j), seyc, ^is; 3. Usuwanie e ruchomego w M. Ip. rodzaju męskiego i D. Imn. rodzaju żeńskiego i nijakiego, przez co powstają w tych formach grupy spółgłos- kowe: skyowarnk (skowronek), ófs (owies), (0=0 pochylone, ścieśnione); 4. Zachowanie dawnej formy słowa posiłkowego: ja jem, tries, me jesme, y»e ieste, (a, e samogłoski pochylone, ścieśnione); DIALEKT MAŁOPOLSKI 1. Mazurzenie (wymowa s, c, z żarn. sz, cz, ż): żona, cos, syć: 2. Fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca: piez^maly; 3. Przejście wygtosowego -x (ch) w -*:.• dwuk (u — zapis fonetyczny), na nogak: 4. Końcówka 2. os. Imn. -ta: robita, pijta (= robicie, pijcie); 5. a ścieśnione wymawiane jako o, e jako ifly: pon, ptok, mliko, chlyb; DIALEKT MAZOWIECKI 1. Mazurzenie (jak w dialekcie małopolskim); 2. Fonetyka międzywyrazowa nieudźwięczniająca; 3. Asynchroniczna (niejednoczesna) wymowa spółgłosek wargowych pala- talnych (miękkich): wiara, bialy, miasto, a nawet: iara, biały, mńiasto; 4. Twarde l przed i: lyst, lyna (= list, lina); 5. Końcówki liczby podwójnej używane w znaczeniu Imn.: xoywa, xoyliźwa, xoywa, xoylista, meta; 6. Sufiks -ak w nazwach "tot niedorosłych: cielak, prosiak, kurczak — wchodzą do języka literackiego, ogólnego; DIALEKTY MIESZANE — występują na terenach, które po ostatniej wojnie wróciły do Polski; DIALEKT ŚLĄSKI -bardzo niejednolity: 1. W znacznej części Śląska szeroka wymowa e (w wygłosić bez noso- wości): wiy ta lampa (widzę tę lampę); wymowa a (= a nosowe) we wszystkich pozycjach: ziby, jązyk. występuje na niewielkim obszarze k. Głogowa; 2. Duża część gwar mazurzy; 3. Duża część gwar ma dyftongiczną (dwugloskową) wymowę niektórych samogłosek: ptdyk, gyyra; (ptak, góra). DIALEKT WIELKOPOLSKI 1. Fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca; 2. Wąska i rozłożona wymowa samogłosek nosowych: fsynye, (S = sz), puoźundek (ź = rz) (= wszędzie, porządek); 3. Jednakowa wymowa wo- i o-: woda, wowca lub ifoda, yofca; 4. Uproszczenia grup spółgłoskowych: sur (szczur), yiawa (dzierżawa); 5. Końcówka -ma w l os. Imn. trybu rozkazującego: se^ma; 6. Częsty jest zdrabniający przyrostek -yszek, -iszek: kamysek, kuniSek. (wg 44, 9, s. 69/70 i 5, s. 76-84). ł. Diihfctr polikte (podliał tchemitromy) 3 — ABC... polskiej... IV. Jednostki języka Jednostki języka fonem wyraz (leksem) grupa składniowa JEDNOSTKI JĘZYKA — to elementy dyskretne (nieciągłe), dalej nierozkładalne w danej płaszczyźnie językowej, np. fonemy w płaszczyźnie dźwiękowej (fonologicznej). Jednostkę językową określają stosunki, jakie zachodzą między nią a pozostałymi jednostkami systemu językowego (9 s. 135). FONEM to najmniejsza dająca się liniowo wydzielić funkcjonalna jednostka (najmniejszy segment) formy językowej; fonem jest jednostką językową pozbawioną własnego znaczenia, służy on jednak do odróżniania 34 elementów znaczeniowych języka, morfemów, spełnia w języku funkcję odróżniającą (dystynktywną). Każdy fonem jest zespołem współwystępują- cych fonologicznych cech dystynktywnych, pozwalających na odróżnienie go od pozostałych fonemów danego języka. Fonem jest jednostką systemu fonologicznego języka, dającą się określić jedynie na tle całości tego systemu poprzez ukazanie funkcjonalnych opozycji, w jakie wchodzi on z innymi elementami tego systemu. Definicja konkretnego fonemu możliwa jest tylko w ramach określonego języka (9, s. 82): {>as//bas — bezdźwięczna//dźwięczna basi/mas — zwarto-wybuchowa, ustna//pólotwarta, nosowa ]>asek//i>iasek — twarda//miękka. [OŁOSKA — to najmniejszy element dźwiękowej formy wypowiedzi, charakteryzujący się stałym zespołem fonetycznych cech artykulacyjnych i akustycznych (9, s. 100). Fonemy i głoski (lub ciągi artykulacyjne) należy uważać za elementy wyróżniane w obrębie wyrazów, a nie elementy, z których buduje się wyrazy (45, s. 18). Najogólniejszy podział głosek polskich to podział na samogłoski i spółgłoski. Samogłoska to głoska dźwięczna, wymawiana przy znacznym otwarciu jamy ustnej, mogąca tworzyć sylabę (41, t. III, s. 174). Spółgłoska to głoska, której artykulacja polega na kontakcie narządów artykulacyjnych (od szczeliny do zwarcia) i która bez połączenia z samogłoską nie tworzy sylaby (41, t. III, s. 302). Między samogłoskami a spółgłoskami zachodzą następujące różnice: a) akustyczna — spółgłoski są szmerami lub połączeniami tonów ze szmerami, natomiast samogłoski składają się zasad- niczo z tonów; b) artykulacyjna — samogłoski są wymawiane przy stosunkowo dużym rozwarciu ust i dlatego noszą nazwę głosek otwari- tych, podczas gdy przy wymawianiu spółgłosek sto- pień zbliżenia narządów mowy w jamie ustnej jest znaczny; ponadto samogłoski wymawiane są zawsze przy czynnym udziale wiązadeł głosowych jako głoski dźwięczne (z wyjątkiem szeptu), podczas gdy spółgło- ski mogą być dźwięczne lub bezdźwięczne; 35 c) funkcyjna samogłoski pełnią zwykle funkcję zgłoskotwórczą czyli występują w roli koniecznego składnika sylaby, podczas gdy spółgłoski w języku polskim funkcji zgłoskotwór- czych pełnić nie mogą i nie są koniecznym elementem składowym sylaby (13, s. 18). Tabela samogłosek polskich Pionowy ruch języka Kształt otworu między wargami Poziomy ruch języka przednie środkowe tylne nosowe nosowe nosowe Język uniesiony okrągły u V najwyżej — samogłoski wysokie (munsztuk) płaski i { (winszować) y X (rynsztunek) Język uniesiony okrągły 0 Q średnio — samogłoski średnie (pąsowy) płaski e ę (gęsty) Język w położeniu położenie a a niskim — samo- warg (tramwaj) głoski niskie obojętne (22, s. 26) 36 [Spółgłoski Przy klasyfikacji spółgłosek bierzemy pod uwagę: — stopień zbliżenia narządów mowy, — miejsce artykulacji, — udział wiązadeł głosowych, — udział podniebienia miękkiego, — ruch środka języka. Ze względu na stopień zbliżenia narządów mowy spółgłoski dzielimy na: zwarte: p, p', b, b', t, d, k, k', g, g'; . szczelinowe: /, /, v, v', s, z, s, z, ś, ź, x, x'; zwarto-szczelinowe: c, 3, ć, 3, c, ^; zwarto-otwarte: boczne /, wibrujące r, nosowe m, n, ń. Tabela Podział według stopnia zamknięcia jamy ustnej (b) Podział zależnie od udziału lub braku udziału wiązadeł w wymowie danej głoski (c) Podział zależnie od udziału lub >raku udziału amy nosowej w wymowie danej głoski (d) . Podział według wargowe wargowo- twarde (e) zmiękczone (e) twarde (e) Zwarte dźwięczne ustne b (bar) b' (bić) bezdźwięczne ustne P (pas) P' (pić) Szczelinowe dźwięczne ustne W(warta) bezdźwięczne ustne (fala) Zwarto-szczeli-nowe dźwięczne ustne bezdźwięczne ustne Półotwarte dźwięczne nosowe m (mama) m' (miła) dźwięczne ustne 38 spółgłosek polskich miejsca artykulacji (a) -zębowe irzedniojęzy-kowo-zębo-we przednio-językowo-dziąsłowe średnio-językowe tylnojęzykowe zmiękczone (e) twarde (e) twarde (e) miękkie (e) twarde (e) zmiękczone (e) d (dom) g(gaz) g' (gil) d (tom) k (kos) k' (kij) M/(wir) z (zamek) Ź(żyto) Ź(źrebak) / (firma) s (suwak) sz (szafa) s (śmiech) h (hałas) ch (chory) h' (hiacynt) ch' (Chiny) dz (dzwon) di (dżem) di (dźwięk) c (całun) cz (czas) c (ćwierć) n (nos) n (koń) t) (Anglia) ij(węgiel) V (ława) / (las)(rok) j(maj) (22, s. 24) 39 MORFEM — to w komunikacji językowej najmniejsza cząstka wyposażona w znaczenie (4, cz. I, s. 13). Każdy morfem posiada określoną formę fonologiczną (określony zbiór form fonologicznych) i treść (funkcję, znaczenie). W języku polskim często ten sam morfem w różnych konteks- tach reprezentowany jest przez różne formy fonologiczne, np. w wyraże- niach lecieć, lecą, latać, lal, w locie morfem oznaczający czynność latania reprezentowany jest przez pięć różnych form fonologicznych: (leć), (lec), (lat), (lot), (loć), przy czym każda z nich występuje w innym kontekście morfologicznym. Formę fonologiczną, w jakiej morfem występuje w konkretnych wypo- wiedziach, określa się nazwą morf. Jeśli jakiś morfem jest reprezentowany przez dwa (kilka) różnych morfów, morfy te nazywamy wariantami danego morfemu (9, s. 195). Podział morfemów ze względu na funkcje leksykalne (morfemy rdzenne) gramatyczne" (morfemy poboczne, afiksy) słowotwórcze fleksyjne MORFEM FLEKSYJNY to morfem, za pomocą którego tworzone są formy fleksyjne wyrazu (9, s. 196). MORFEM GRAMATYCZNY (afiks) — to morfem nie będący rdzeniem, tworzący jednak w połączeniu z morfemem rdzennym (i ewentualnie innymi afiksami) formę gramatyczną (14, s. 47). MORFEM LEKSYKALNY (rdzeń) — to morfem stanowią- cy strukturalny ośrodek formy gramatycznej (wyrazu gramatycznego), do którego mogą być dołączone inne (nierdzenne) morfemy. Morfemy rdzenne tworzą w języku zbiór otwarty, łatwo rozbudowywany o nowe elementy (np. w drodze zapożyczeń z języków obcych) (14, s. 47). 40 MORFEM SŁOWOTWÓRCZY — to morfem, którego funkcja polega na tworzeniu nowych leksemów (wyrazów) w oparciu o już istniejące. Jest on wykładnikiem stosunku motywacji, istniejącego między wyrazem (lub wyrażeniem, podstawą słowotwórczą) motywującym a motywowanym (derywatem, formacją). Pojęcie morfemu słowotwórczego trzeba odróżnić od pojęcia formantu słowotwórczego, który może być morfologicznie złożony (wg 9, s. 196). [MORFEM ZEROWY — to morfem, którego formę stanowi zero fonologiczne, tzn. brak jakiejkolwiek pozytywnej (wyrażającej się w postaci ciągu fonemów) reprezentacji fonologicznej; morfem zerowy zapisuje się zwykle jako 0 np. dom-a. Przyjmujemy tu, iż poza fleksją morfemy zerowe w języku polskim nie występują (14, s. 47).] Podział aflksów słowotwórczych ze względu na ich pozycję względem morfemu rdzennego prefiks (przedrostek) interfiks postfiks • sufiks (przyrostek) INTERFIKS — to morfem wstawny: -o-, -i'-, -y-, -u-, występujący w wyrazach złożonych, tzw. złożeniach między morfemami lub pod- stawami słowotwórczymi, np. rur-o-ciag, tam-i-glówka, wtócz-y-kij, dw-u-glowy (podobną funkcję może pełnić afiks -t-, np. pi-t-ny w derywa- tach prostych). POSTFIKS — to np. -S lub się, elementy pojawiające się po końcówce i wpływające na zmianę znaczenia wyrazu, po którym występują, np. jaki + s, jakiego + ś, bić się. PREFIKS — to morfem występujący przed morfemem rdzennym, wpływający na zmianę lub modyfikację wyrazu, np. prze+mily, W + loży c. 41 SUFDK.S — to morfem występujący po morfemiendzennym, który wpływa na zmianę znaczenia, np. drewni+aniyl, brod+acz, (wg 14, s. 47/8 oraz 9, s. 12). WYRAZ — (leksem — wyraz jako element słownika; forma fleksyjna — jednostka językowa złożona ze ściśle określonego znaczenia i funkcji gramatycznej) (wg 9, s. 172/3) — to najmniejsza względnie samodzielna, znacząca jednostka językowa, zdolna do spełnienia jakiejś (jakichś) funkcji syntaktycznej (składniowej); może on samodzielnie lub w połączeniu z innym wyrazem stanowić człon wypowiedzenia lub wypowiedzenie. Wyraz pełni określoną funkcję: informuje o jakichś zjawiskach z rzeczywis- tości pozajęzykowej (oznacza bądź wskazuje na przedmioty, osoby: dom, Jan, my; właściwości: nowy, źle, taki; procesy: czytać, żółknąć, spać), lub o relacjach między elementami tekstu (że, bo). Wyraz może być mor- fologicznie prosty — składa się wówczas z pojedynczego morfemu (np. na, dziś, f) lub morfologicznie złożony — składa się wówczas z dwu (kilku) morfemów (np. dom-k-i, od-nies-ć) (9, s. 378). Podział wyrazów ze względu na ich znaczenie samoznaczące (autosemantyczne) nazywające wskazujące szeregujące współznaczące (synsemantyczne) (wg 9, s. 404/5) WYRAZY NAZYWAJĄCE — określają zjawiska lub klasy zjawisk pozajęzykowych w sposób obiektywny, niezależny od sytuacji wypowiedze- niowej. Związek między nazywanym zjawiskiem (klasą zjawisk) a wyrazem nazywającym zachodzi pośrednio, poprzez pojęcie stanowiące określony zespół właściwości traktowanych przez dany język jako charakterystyczne dla zjawiska nazywanego przez dany wyraz; pojęcie stanowi treść wyrazu 42 nazywającego, wszystkie zaś zjawiska mające właściwości, które składają się na dane pojęcie, są zakresem tego wyrazu. Wyrazy nazywające to: rzeczownik, przymiotniki, przysłówki i czasowniki (9, s. 405). WYRAZY SAMOZNACZĄCE — to wyrazy znaczeniowo względnie samodzielne: informują bezpośrednio o zjawiskach rzeczywisto- ści pozajęzykowej. Są to: rzeczowniki, przymiotniki, przysłówki, czaso- wniki, zaimki, liczebniki, np. rzeczownik roślina jest nazwą określonej klasy przedmiotów, przymiotnik twardy lub przysłówek twardo określają pewną właściwość przedmiotów, czasownik pływać określa czynność, zaimek ten w konkretnej sytuacji wskazuje na ściśle określony przedmiot liczebnik dziesięć informuje o ilości przedmiotów (zdarzeń) (9 s. 405). Do wyrazów samodzielnych, samoznaczących można zaliczyć także wykrzyk- nik mogący samodzielnie stanowić tekst, np. uwaga!, brzęk!. Wśród nich wyróżniamy: apele i onomatopeje. Pierwsze mogą łączyć się z formami trybu rozkazującego: Halo, poczekajcie! i z formą wołacza: Uwaga, ojcze!. Drugie mogą też występować w funkcji członu głównego wyrażenia zdaniowego w typie: Dziecko bęc jak długie (14, s. 30/31). WYRAZY SZEREGUJĄCE — informują o zjawisku poprzez ukazanie jego miejsca w ciągu (szeregu) zjawisk. Są to liczebniki (9, s. 405). WYRAZY WSKAZUJĄCE — pozbawione są treści w powyższym sensie, rozumieniu terminu. Niesiona przez nie informacja o rzeczywistości ma charakter subiektywny —jest ściśle zależna od sytuacji wypowiedzenio- wej. Są one językowym środkiem bezpośredniego wskazywania na obiekty z punktu widzenia osoby mówiącej, czasu mówienia i miejsca wypowiedzi. Punktem odniesienia jest tu zawsze ja, tu, teraz, różne dla każdej sytuacji wypowiedzeniowej. Oznacza to, że zakres wyrazów wskazujących jest zmienny, inny dla każdej sytuacji wypowiedzeniowej. Są to zaimki w szero- kim rozumieniu terminu, tzn. z wyłączeniem tzw. zaimków przymiot- nikowych i przysłownych (9, s. 405). WYRAZY WSPÓŁZNACZĄCE (przyimki, spójniki, par- tykuły) — to wyrazy znaczeniowo niesamodzielne, spełniające w języku funkcje usługowe w stosunku do wyrazów samoznaczących, tworzące dopiero w połączeniu z nimi, bądź z konstrukcjami zawierającymi wyrazy 43 santoznaczące, jednostki znaczeniowo samodzielne, np. o ile oderwany od kontekstu wyraz przed jest znaczeniowo niekompetentny, to konstrukcje z tyim wyrazem typu: przed domem, przed rokiem niosą określoną informację o rzeczywistości (9, s. 405). Rodzaje znaczeń wyrazu ^ etymologiczne realne przenośne ZNACZENIE WYRAZU — to pojęcie używane w kilku dyscyplinach naukowych (oprócz językoznawstwa przede wszystkim w logice, filozofii, psychologii) i definiowane najogólniej jako strona treściowa znaku. Można rozpatrywać znaczenie wyrazu jako elementu systemu językowego, tzw. znaczenie leksykalne (słownikowe, systemo- we) raz jako użytego w konkretnym wypowiedzeniu, tzn. znaczenie aktualne (kontekstowe). Znaczenie leksykalne ma charakter ogólny, wyznacza cały zbiór zjawisk (przedmiotów, właściwości, procesów) lub relacji, np. znaczeniem leksykalnym rzeczownika pies jest 'określony gatunek zwierząt'; zbiór przedmiotów wyznaczonych przez ten rzeczow- nik stanowią psy, które żyją, kiedykolwiek żyły lub żyć będą w rzeczy- wistości lub zostaną powołane do życia, np. przez autorów powieści (Ssarik z powieści J. Przymanowskiego „Czterej pancerni i pies"). Znaczeniem aktualnym (kontekstowym) rzeczownika pies jest konkretny pies w wyrażeniu: Wyjdź z psem. Zdarza się jednak, że w pewnych wypowiedzeniach znaczenie aktualne wyrazu jest identyczne z jego znaczeniem leksykalnym; tak jest w wypadku generycznego (mającego jednoznaczny opis strukturalny) użycia wyrazu, np. w zdaniach „poza- cztlsowych" typu Pies jest ssakiem (9, 403/4). ZNACZENIE ETYMOLOGICZNE — to znaczenie, jakie dla danego wyrazu można zrekonstruować na podstawie znajomości jego pochodzenia 44 i pierwotnej budowy słowotwórczej, np. bielizna 'biel',/>/wo 'napój', strzelba 'strzelanie, strzelanina', brona 'brama obronna', piwnica 'pomieszczenie do przechowywania napojów'. Często w wyniku różnego rodzaju procesów językowych następuje zmiana pierwotnego (etymologicznego) znaczenia wyrazu, zaczyna on funkcjonować w języku w znaczeniu częściowo, (np. strzelba dziś 'rodzaj broni palnej') lub całkowicie (np. brona 'narzędzie rolnicze do uprawy roli') różnym od swojego znaczenia etymologicznego (9, s. 403). ZNACZENIE PRZENOŚNE (metaforyczne) — to znaczenie nie będące aktualizacją znaczenia leksykalnego tego wyrazu (9, s. 404), ale nowe, oparte na pewnym podobieństwie do rzeczy czy zjawisk, które są normalnie obejmowane znaczeniem tego wyrazu, np. Jesteś moim stońcem (słońcem 'tym, co daje życie'). Użycia przenośne wyrazów odgrywają ważną rolę w rozwoju słownictwa. Dość często zdarza się, że znaczenie pierwotne wyrazu ginie, a jako podstawowe ustala się dawne znaczenie przenośne, np. wodolej daw. 'ten co fałszuje, chrzci, rozcieńcza trunki', dziś 'człowiek używający wielu słów, a wyrażający mało treści', albo też obok pierwotnego rozwija się także, jako równorzędne, znaczenie przenośne, np. język jako 'organ anatomiczny' oraz 'mowa' (wg 9, s. 263). ZNACZENIE REALNE — to znaczenie, które dany wyraz ma aktualnie, niezależnie od jego znaczenia pierwotnego, etymologicznego (9, s. 278), np. list to pierwotnie 'liść z drzewa' (znaczenie to zachowało się w nazwie listopad) — dziś list to 'pisana wypowiedź skierowana do osoby lub instytucji; papier, na którym napisano tę wypowiedź, także z kopertą'. Elementy składowe wyrazów (jako nazw) w związku z ich znaczeniem / \ treść żal zakres 45 TREŚĆ WYRAZU — to, to wszystko, co łączy przedmioty, zjawiska itd., objęte jedną nazwą we wspólną klasę przedmiotów, zjawisk itd. i co je odróżnia od przedmiotów objętych inną nazwą. ZAKRES WYRAZU — to ogół przedmiotów nazywanych tym wyrazem. Treść jest odwrotnie proporcjonalna do zakresu. Przesunięcia zakresu wyrazu zawężenie (np. drób daw. 'coś drobnego' dziś tylko' ptactwo domowe') rozszerzenie (np. kraj daw. 'obcięty brzeg czegoś' dziś także 'obszar między granicami') (wg 18, s. 15/16). Podział wyrazów ze względu na znaczenia • Y wyrazy jednoznaczne wyrazy wieloznaczne wyrazy bliskoznaczne WYRAZY BLISKOZNACZNE (synonimy) — to wyrazy wyrażające tę samą treść za pomocą dwu (kilku) różnych form języko- wych (wg 15, s. 15). Synonimia może dotyczyć konstrukcji składnio- wych (rzucić kamieniem — rzucić kamień), form morfologicznych (inżynierowie — inżynierzy), wyrazów (językoznawstwo — lingwistyka) (9, s. 341). WYRAZY JEDNOZNACZNE — to wyrazy mające jeden zakres i jedną treść; odnoszące się do jednego desygnatu (15, s. 152), np. stoi. 46 WYRAZY WIELOZNACZNE —to wyrazy mające dwa lub kilka zakresów i tyleż treści (l 5,-.s. 15); .odnoszące się do dwóch lub więcej desygnatów, np. akcja: 1. 'zorganizowane działanie zmierzające do osiągnięcia jakiegoś celu'; 2. 'działanie bojowe, bitwa'; 3. 'typ fabuły w utworze literackim i filmowym przedstawiający przebieg zdarzeń powiązanych następstwem chronologicznym, więzią przy- czynowo-skutkową lub celową'; 4. 'papier wartościowy'; 5. w grach sportowych: 'zagranie ofensywne, atak' (41,1.1, s. 21). [WYRAZY O ZNACZENIACH PRZECIWSTAW- NYCH (antonimy) — to wyrazy o przeciwstawnych znaczeniach, np. żonaty — kawaler, męski — żeński (o płci), wysoki — niski, kupif — sprzedać (9, s. 20).] Podział wyrazów ze względu na ich zabarwienie uczuciowe wyrazy o za- wyrazy o za- wyrazy o za- wyrazy o za- barwieniu barwieniu barwieniu barwieniu uczuciowo dodatnim, ujemnym, ironicznym, neutralnym, często zdrabnia- np. brudas. np. pracuś np. dom, jącym np. kocur, rudera pracować ciasteczko. paluszek 47 Podział wyrazów ze względ&tia ich budowę słowotwórczą wyrazy niepodzielne słowotwórczo (wyrazy rdzenne, nie- podzielne i niemoty- wowane, złożone tylko z morfemu rdzennego, ew. końcówki fleksyjnej, np. chleb, ziemia, pole) wyrazy podzielać słowotwórczo wyrazy rozwi- nięte, podziel- ne, zawierające jeden morfem rdzenny, mo- tywowane, np. domek, zalesić wyrazy powstałe z wyrażeń przyim- kowych, motywo- wane, np. nadmor- ski, przedpotopowy skrótowce (wy- razy będące skrótem wielowy- razowej nazwy, w części motywo- wane, np.PKO, Arged, żelbet) wyrazy złożone oparte na dwu lub kilku morfemach rdzennych, motywowane: zrosty, np. Bialystok 48 złożenia, np. mebloscianka zestawienia, np. pralka automatyczna WYRAZY POCHODNE inaczej derywaty w szerokim sensie, jeszcze inaczej — formacje słowotwórcze to wyrazy (leksemy) mające określoną budowę słowotwórczą tzn. dające się rozłożyć na znaczeniowo niepuste bardziej elementarne jednostki językowe (morfologicznie proste lub złożone) (9, s. 89). DERYWATY PROSTE — to wyrazy motywowane przez jeden wyraz (wg 14, s. 309). DERYWATY OD WYRAŻEŃ PRZYIMKOWYCH stanowią klasę przejściową między derywatami prostymi i złożonymi (14, s. 310). DERYWATY ZŁOŻONE to wyrazy pochodne od dwóch i więcej wyrazów (14, s. 309). ZESTAWIENIA to dwuwyrazowe ew. wielowyrazowe połączenia, funkcjonujące w języku jako nierozerwalna całość np. woda sodowa. Stalowa Wola, Mala Panew, dom opieki społecznej. Każdy z członów zestawienia zachowuje swoje morfologiczne właściwości oraz samodzielność akcentową. W przeciwieństwie jednak do luźnych grup syntaktycznych, w których między człony danej grupy można wstawić dodatkowy wyraz (czysta woda — czysta zimna jak lód woda), w zestawieniu zabieg taki jest niemożliwy (9, s. 401). Wielowyrazowe nazwy jednego desygnatu (tzn. zestawienia), np. maszyna do pisania, chustka do nosa, niektórzy językoznawcy traktują jako frazeologizmy z pogranicza składni i toksykologii (14, s. 309). ZŁOŻENIA to wyrazy złożone typu: powiesciopisarz, małomówny, w któ- rych obok dwu tematów leksykalnych, stanowiących podstawę złożoną złożeń, można wyróżnić formant słowotwórczy, nadający połączeniu tych elementów charakter pojedynczego leksemu (9, s. 402). Formant ten to najczęściej tzw. interfiks: -;'-, -y-, -o-, -u-. ZROSTY to wyrazy złożone, których pierwszy człon stanowi forma przypadkowa rzeczownika lub przymiotnika (względnie wyrażenie przy- imkowe), syntaktycznie zależna od członu drugiego: psubrat, wniebowzięcie, Wielkanoc, dobranoc. O tym, że mamy tu do czynienia z pojedynczym wyrazem a nie z grupą składniową, świadczy niemożliwość przestawienia członów zrostu lub wstawienie między nie jakiegoś elementu językowego, a także akcent (Wielkanoc 11 wielka rioc) (9, s. 406). 4 — ABC... polskiej... 49 SKRÓTOWCE — to wyrazy (rzeczowniki) powstałe przez skró- cenie wyrażenia dwu- lub więcejwyrazowego (9, s. 306). Terminem tym określamy symbole będące zespoleniami skrótów pojedynczych wyrazów (ich pierwszych liter lub sylab), które wchodzą w skład nazwy wiciowy razowej. W mowie symbole literowe ulegają pewnym modyfika- cjom, które ułatwiają ich wymówienie. Mogą to być modyfikacje różnego typu. Podział skrótowców literowe głoskowe sylabowe mieszane SKRÓTOWCE GŁOSKOWE (głoskowce), np. PAN ^Polska Aka- demia Nauk), G U S ("Główny Urząd Statystyczny), NOT (Naczelna Organizacja Techniczna) itp. Realizujemy je w mowie niejako połączenia nazw liter, lecz jako zespoły głosek, postępujemy więc tak, jak w wypadku każdego innego wyrazu. Taką wymowę umożliwia to, że wśród jednostek składających się na nazwę wielowyrazową występuje przynajmniej jedna, środkowa, która zaczyna się od samogłoski. Dzięki temu cały zespól literowy może być wymówiony jako głoskowy. SKRÓTOWCE LITEROWE (literowce), np. PKS (Państwowa Ko- munikacja Samochodowa), ONZ (Organizacja Narodów Zjednoczonych) itp. Ich cechą charakterystyczną jest to, że wypowiadając je, wymawiamy nazwy poszczególnych liter wchodzących w skład symbolu, a więc: pe-ka-es, o-en-zet; SKRÓTOWCE MIESZANE, np. CPLiA (Centrala Przemysłu Lu- dowego i Artystycznego), Cezas (Centrala Zaopatrzenia w Artykuły Szkolne) itp. Mają one częściowo charakter literowy częściowo zaś głoskowy. Wymawiamy więc nazwy liter, np. ce-pe, a następnie składniki skrótowca łączymy w całość głoskową: lia (wg 4, cz. I, s. 96). 50 SKRÓTOWCE SYLABOWE, zwane również grupowcaini (sylabowce, grupowce), np. Pafawag (Państwowa Fabryka Wagonów). W ich skład wchodzą poszczególne sylaby (grupy) początkowe wyrazów stanowiących nazwę. Zestawienie owych sylab daje w rezultacie jednostkę leksykalną. Między formą graficzną tych skrótowców a ich wymową nie ma żadnej różnicy; są one traktowane tak jak „normalne" wyrazy, co się przejawia nawet w sposobie ich pisania jako całości wyrazowych (wg 4, cz. I, s. 96). Podział słowotwórczy wyrazu SŁOWOTWÓRCZA ANALIZA WYRAZU — polega na wyodręb- nianiu w wyrazie motywowanym dwu jego składników bezpośrednich (dwu podstawowych członów). Składnikami bezpośrednimi są: podstawa słowo- twórcza i formant słowotwórczy. Wyraz można uznać za słowotwórczo podzielny (poddający się analizie słowotwórczej) tylko wtedy, gdy każdy z wydzielonych jego członów jest poświadczony w takiej samej funkcji co najmniej w jeszcze jednym wyrazie różnym od analizowanego. Np. pisarz jest wyrazem słowotwórczo podzielonym, ponieważ tak podstawa pis-, jak i sufiks -arz występują w identycznej funkcji także w innych wyrazach (pisać, pismo, pisak; igarz, piekarz), (9, s. 317). Składniki bezpośrednie analizowanych słowotwórczo wyrazów podstawa słowotwórcza formant PODSTAWA SŁOWOTWÓRCZA (temat słowotwórczy) jest to część wyrazu motywowanego wspólna temu wyrazowi i wyrazowi motywujące- mu, np. dom-owy, baw-ialnia, skner-stwo, pis-ywać, kam-yk, po-przekladać, przy-gluchy, u-wzniośl-ić (9, s. 249). Podstawa słowotwórcza jest najczęściej 51 równa tematowi fleksyjnemu wyrazu podstawowego; nie wchodzą do derywatu znamiona fleksyjne podstawy słowotwórczej np. ryb-ny, ryb-ak, ryb-ka, a tylko temat fleksyjny ryb-: bazę stanowi wyraz nie jako forma fleksyjna, ale jako jednostka słownikowa (leksem), która jest równa tematowi słowotwórczemu. W pewnych wypadkach pomija się elementy słowotwórcze wyrazu podstawowego, np. w wyrazach: mieszkanka, miesz- czanka, które są nazwami żeńskimi od nazw męskich: mieszkaniec, miesz- czanin, pominięte są sufiksy -ec, -in (16, s. 17). Tematy ulegają również wymianom fonetycznym. W wypadku złożeń tematami słowotwórczymi są dwa tematy fleksyjne wyrazów podstawowych (kork-o-ciag) lub przyimek i temat fleksyjny rzeczownika (bezdomny) (16, s. 18). Podstawami słowo- twórczymi mogą być: 1) różne części mowy: rzeczowniki (np. ryb-ak, dom-owy), przymiotniki (np. mal-uch, starz-efci się), czasowniki (np. wlamyw-acz, proś-b/a/), liczebniki (np. trój-k/a/, piąt-y), zaimki (np. ty-ka/ć/) w znaczeniu 'mówić „ty"', przysłówki (wczoraj-sz/y/), wykrzykniki i wyrazy dźwiękonaśladowcze (np. ach-ac, joj-kac, ciuch-cia), zupełnie wyjątkowo spójniki (np. gdyb-ać); 2) wyrażenia przyimkowe, np. przedwieczorny, przeciwpowodziowy; 3) w rzadkich wypadkach podstawę stanowi nie odrębny leksem, ale morfem stanowiący część leksemu, nie występujący samodzielnie. Jest to częste w złożeniach z elementami obcymi, które nie funkcjonują jako odrębne leksemy, ale wydzielają się w wielu wyrazach, np. hydro- w: hydrobudowa, hydrotechnika; foto- w: fotokomórka, fotosfera itp. (14, s. 310). FORMANT SŁOWOTWÓRCZY — to zespół wszystkich cech formal- nych, różniących wyraz motywowany od motywującego. Fonnant słowo- twórczy określa znaczenie i gramatyczne właściwości wyrazu motywowane- go (9, s. 240). We współczesnej polszczyźnie produktywne są następujące typy formantów: 52 A. FORMANTY AFIKSALNE I Proste: 1) sufiksalne, np. mów-ca 'ten, co mówi', stol-owy 'związany ze stołem'; 2) prefiksalne, np. prze-śmieszny 'bardzo śmieszny', nad-gorliwy 'bardzo gorliwy', w-biec 'biegnąc dostać się dokądś, do środka czegoś lub z niższego miejsca na wyższe'; 3) interfiksalne, np. lam-i-giówka 'łamie główkę', mocz-y-gęba 'ten, co moczy gębę', żyw-o-plot 'żywy płot', st-u-lecie 'sto lat'; 4) postfiksalne (dyskusyjne i różnie interpretowane), np. opanować się 'zapanować nad sobą, uspokoić się', ktoś 'bliżej nieokreślony „kto"'; n Złożone: 1) prefiksalno-sufiksalne, np. de-tron-izować 'usuwać z tronu'; 2) interfiksalne, np. cudz-o-ziem-iec 'ktoś, kto przybył z cudzej ziemi'; 3) prefiksalno-postfiksalne, np. na-jesc- się 'jeść do syta'; B. FORMANTY PARADYGMATYCZNE Występują wówczas, gdy różnica między derywatem a podstawą słowotwórczą polega na odmienności paradygmatu fleksyjnego przy równoczesnym braku jakichkolwiek wykładników afiksalnych: 1) formantem wyłącznie końcówki fteksyjne, np. woźna 'woźny ro- dzaju żeńskiego', gęsi 'należący do gęsi', bieg 'ktoś biegnie'; 2) formantem morfemy tematowe i związane z nimi końcówki fleksyj- ne, np. bielić 'czynić białym', pijać 'pić często'; 53 C. FORMANTY ALTERNACYJNE Oboczności tematowe są jedynym elementem różniącym derywat od podstawy; . 1) altemacje jakościowe, np. mięcho — mięso; 2) altemacje ilościowe (formant ujemny, ucięcie), np. spec— specjahs- ta, ława — ławka (lawa też 'maty stolik podobny do ławki'); D. FORMANTY PROZODYCZNE Derywat różni się od podstawy słowotwórczej akcentem, np. wia- rygodny — wi'ary g'odny; E. FORMANTY MIESZANE I. Afiksalno — paradygmatyczne: 1) prefiksalno-paradygmatyczne, np. od-osobn-ii 'spowodować, że ktoś znajdzie się osobno'; 2) prefiksalno-paradygmatyczno-postfiksalne, np. w-okrąglić ftę 'stać się okrągłym'; 3) interfiksalno-paradygmatyczne, np. kork-o-ciąg 'ciągnąc (czaso- wnik) + korek (rzeczownik) = korkociąg (rzeczownik); 4) postfiksalno-paradygmatyczne, np. szklić się 'błyszczeć jak szkło'; n. Paradygmatyczno-altemacyjne: (ucięcie i zmiana paradygmatu), np. tatar 'befsztyk tatarski' (wg 18, s. 24-26 i 14, s. 314). 54 Czynniki pomocne w prawidłowej analizie słowotwórczej wyrazu motywacja słowotwórcza peryfraza słowotwórcza parafraza słowotwórcza MOTYWACJA — to taki stosunek między dwoma lub kilku jedno- stkami języka, że forma i/lub funkcja jednej z nich (członu motywowane- go) jest uwarunkowana, wyznaczona przez drugą (człon motywujący), np. wyrażenie długość drogi jest motywowane przez długa droga. Terminu motywacja używa się przede wszystkim w słowotwórstwie, gdzie oznacza on stosunek między wyrazem motywowanym, zawsze podzielonym sło- wotwórczo, a wyrazem motywującym, którym może być nie tylko wyraz niemotywowany ale i motywowany: Igarz <- łgać, domek <- dom, wizytatorka <- wizytator. Wyraz motywujący może być zarazem motywo- wany przez jakiś trzeci wyraz: wizytator <- wizytować. Między wyrazami może zachodzić motywacja wzajemna: każdy ze związanych tym stosun- kiem wyrazów jest zarazem motywowany i motywujący, np. podjąć — przejąć — przyjąć — wyjąć. Motywacja nie zawsze nasuwa się natychmiastowo (wg 9, s. 198 i 18, s. 21). PARAFRAZA — to wielowyrazowe wyrażenie o kształcie definicji, równoznaczne z parafrazowaną nazwą, w której użyty jest wyraz pod- stawowy, np. parafrazą słowotwórczą wyrazu pracownia jest 'pomiesz- czenie, w którym, się pracuje' lub 'pomieszczenie, w którym odbywa się praca (przeznaczone do pracy)' (14, s. 316). PERYFRAZA jest to wyrażenie wielowyrazowe o zewnętrznym kształcie definicji, stanowiące omówienie desygnatu danej nazwy. Peryfraza może być wobec danej nazwy jednoznaczna, może być tylko bliskoznaczna, zawierać elementy asocjacyjne (oparte na skojarzeniu), nie zaś definicyjne. Peryfraza słowotwórcza odznacza się tym, że zawiera wyraz, który z punktu widzenia formy i znaczenia można uznać za podstawę słowotwórczą speryfrazowanego derywatu (16, s. 22), np. peryfraza wyrazu lipiec będzie 'miesiąc, w którym kwitną lipy'. 55 GRUPA SKŁADNIOWA (wyrazowa) jest jedną z podstawo- wych jednostek składni. Opiera się o związek członu określanego z członem określającym. Spośród grup składniowych wyróżnia się nominalne, któ- rych ośrodkiem jest rzeczownik, np. moja pilka, czerwona pilka, pitka Kozika oraz grupy werbalne, których ośrodkiem jest czasownik, np. myc się szybko, myć się w zimnej wodzie. W skład grupy werbalnej może wchodzić grupa nominalna, co widoczne jest w przykładzie myć się w zimnej wodzie (zimnej wodzie — grupa nominalna) (wg 9, s. 106). Grupa składniowa może się charakteryzować trzema różnymi stopniami zależności formy wyrazu określającego od kategorii gramatycznej wyrazu określanego: Składnią zgody, czyli zależnością form wyrazu określającego polegającą na dostosowaniu się za każdym razem do formy określanego rzeczownika pod względem przypadka, liczby i rodzaju oraz na dostosowaniu osoby czasownika pełniącego funkcję orzeczenia do „osoby" podmiotu, np. przypadek: ziola lecznicze, ziół leczniczych itd.; liczba: Stefan pojechał, koledzy zostali; rodzaj: wysoki komin, wielka fabryka; osoba: ja zostaję, ty zostajesz; W składni zgody występują: przydawki tzw. przymiotne (przy- miotnikowe, zaimkowe, liczebnikowe, imiesłowowe), np. na moim, pierw- szym, trudnym, ale dobrze przygotowanym koncercie, przydawka rzeczo- wna, np. Kubuś Puchatek, Kubusia Puchatka itd., orzeczenie, np. deszcz ustal, woda opadla; Składnią rządu, czyli wymaganiu przez wyraz określony jednej szczególnej (tej, a nie innej) formy wyrazu określającego, niezależnej od zmian, jakim sam ulega, np. książka koleżanki, książce koleżanki, książkę koleżanki, książkami koleżanki. W składni rządu występują: dopełnienia, np. szukal mieszkania, opowiadal dzieciom, kochał się w zegarkach; przydawki przypadkowe (dopełniaczowa, celownikowa, narzędnikowa, miejscowni- kowa), np. narty Romana, picie kawy, przyglądanie się znaczkom, in- teresowanie się filatelistyką, kochanie się w koniach; Składnią samej przynależności czyli takim rodzajem powiązania skład- nika określającego z określanym, przy którym nie występuje ani zgoda, ani rząd. Między czasownikiem a jego określnikami zachodzi jedynie powiąza- nie treściowe, nie znajdujące wyrazu w powiązaniu formalnym. W składnię przynależności wchodzą okoliczniki, np. biegli szybko, biegli parami, 56 biegli po żwirze; przydawki pochodzenia okolicznościowego, wyrażane przysłówkiem, narzędnikiem lub wyrażeniem przyimkowym, np. chodzenie boso, chodzenie ścieżką, chodzenie przez ogród (wg 19, S. 63-65). WYPOWIEDZENIE — jest to jednostka przekazu słownego, wyrażana zwykle zespołem wyrazów (niekiedy jednym wyrazem), stano- wiąca pod względem językowym całość powiązaną gramatycznie i wyod- rębnioną prozodyksyjnie (19, s. 35). Rodzaje wypowiedzeń wypowiedzenia werbalne (zawierające orzeczenie czasownikowe) — zdanie wypowiedzenia niewerbalne (nie zawierające orzeczenia czasownikowego) wypowiedzenie niewerbalne dopuszczające możliwość wprowadzenia orzeczenia czasownikowego — równoważ- nik zdania (oznajmienie) wypowiedzenie niewerbalne nie dopuszczające możliwo- ści wprowadzenia orzecze- nia czasownikowego wykrzyknienie (19, s. 35) 57 zawiadomienie RÓWNOWAŻNIK ZDANIA — to wyraz lub grupa wyrazów, które formalnie nie tworzą zdania, mają jednak jego treść. Niektóre równoważ- niki występują jako samodzielne jednostki składniowe, np. wyrazy, wyra- żenia, wykrzykniki, wołacze, równoważniki, których ośrodkiem jest bez- okolicznik (jeśli funkcjonują jako zakazy lub nakazy, np. Nie deptać trawnikowa). Niektóre równoważniki, jak np. imiesłowowe równoważniki zdań, występują jako wypowiedzenia składowe zdania złożonego. Równoważniki zdań to: 1) konstrukcje z teoretyczną możliwością wprowadzenia orzeczenia czasownikowego, np. Kiedy pogrzeb (się odbędzie)?; 2) konstrukcje, w których całe wypowiedzenie lub tylko orzeczenie zastąpione jest jednym wyrazem (potwierdzeniem lub przeczeniem), np., tak, owszem, tez, nie, przeciwnie itp.: -Panowie są jego krewnymi — Nie — odrzekłem — przyjaciele...; 3) konstrukcje z zupełnym brakiem łącznika, np. To zabawne; Palenie wzbronione., W kwiecie wieku!; 4) konstrukcje, w których pomijając formę czasownikową jest, stosuje się określniki stanowe przysłówkowe typu: milo, wesoło, radośnie, przyjem- nie, przykro, smutno, tęskno, ciężko itp. oraz wyrażenia przyimkowe: po południu, po północy, np. Na stacji pusto. Wcale mi nie do śmiechu.; 5) konstrukcje, w których nie stosuje się formy czasownikowejye.st przy pełniących funkcję predykatywną (orzekającą) rzeczownikach: żal, wstyd, strach, dziw, szkoda, czas, pora itp., np. Żal mi tych dzieci. Szkoda fez; 6) konstrukcje bezorzeczeniowe nominatywne (nazywające): Milcze- nie; Lądowanie; 7) konstrukcje z imiesłowem przysłówkowym lub bezokolicznikiem: Kasując, trzymaj bilet. Tylko gdzie tam panu myśleć o takiej rzeczy; 8) konstrukcje porównawcze lub względne: Lecz te spotkania są prawie tak rzadkie, jak spotkanie się dwóch gwiazd na pustkowiu wszechświata. (Domyślne: jak rzadkie jest spotkanie) (wg 19, s. 36-41). [WYPOWIEDZENIA ELIPTYCZNE — to wypowiedzenia, w których opuszczono pewien człon konstrukcji składniowej. Są to więc konstrukcje składniowe niepełne, których uzupełnienie nazywa się interpolacją. Do częstych elips współczesnego języka polskiego należą: 58 1) elipsa składnika podrzędnego określnika związku, np. Odkryto tam przed laty zloża (czego?, jakie?); 2) elipsa kontekstowa, np. Decyzje pochopne ograniczają możliwości lub przeceniają (co?) (46, s. 195-201); 3) elipsa zapowiedników zaimkowych w zdaniach złożonych, w których człon podrzędny pchli funkcję rozwiniętego dopełnienia, np. liczyć na to, że...: Liczył, że uchroni się przed dodatkową pracą (4, cz. I, s. 439).] [WYPOWIEDZENIA ROZWIJAJĄCE — to tylko pod względem formalnym wypowiedzenia podrzędnie złożone. Znaczeniowo wypowiedze- nie drugie nie jest równoważnikiem żadnej części wypowiedzenia pierwszego, ono tylko snuje „naprzód" tok opowiadania zapoczątkowany wypowiedze- niem pierwszym, rozwija, kontynuuje treść zdania nadrzędnego, wprowadza- jąc własną treść wydarzeniową (wg 19, s. 195). Stosunek strukturalny wypowiedzenia rozwijającego do nadrzędnego może być dwojaki: l. Może ono organizować się przy treści wypowiedzenia nadrzędnego jako swoim podmiocie, dopełnieniu, okoliczniku — można je wówczas nazwać rozwijającym przypodmiotowym, przydopełnieniowym, przyokoli- cznikowym: Powiedzial mi szczerą prawdę, co mnie gięboko wzruszyło. (Zaimek „co" sprawia, że całe zdanie nadrzędne staje się podmiotem zdania rozwijającego: To, że mi powiedział całą prawdę, głęboko mnie wzruszyło); 1. Może ono rozwijać, kontynuować, treść zdania nadrzędnego wprowa- dzając własną treść wydarzeniową i może organizować się poprzez zewnętrz- ne odniesienie do jednego z jego składników, mówimy wówczas o zdaniach rozwijających odnośne podmiotowych, odnośno orzeczeniowych, odnośne przydawkowych itd., np. Piękny jest nasz kraj, gdzie jest bardzo różnorodna przyroda — zdanie rozwijające odnośno podmiotowe. Zdania te ze względu na sposób zespolenia z wypowiedzeniem nadrzędnym wypowiedzenia pod- rzędnego rozwijającego należą do względnych. Mogą być wprowadzane przez zaimek względny rzeczownikowy, przymiotnikowy lub przysłówkowy, a także przez występujące w funkcji zaimka względnego który zaimki przysłówkowe miejsca i czasu, oraz spójnik gdy: Pamiętam czasy, kiedy do ojczyzny pierwszy raz zawitała moda francuszczyzny. Wbiegli do wnętrza, skąd wybuchały kłęby pary. Wetknął kij w zawiniątko, gdzie miał bieliznę, chleb i picie. Wspominał lata, gdy do szkoły chodzil (wg 24, s. 100/101)]. 59 WYKRZYKNIENIA — są to wypowiedzenia o charakterze emocjonal- nym, których formy są wprawdzie powiązane składniowo, ale nie zawierają, ani nie mogą sensownie przyjąć formy czasownika: Gwałtu, rety!, O zgrozo! (19, s. 41). ZAWIADOMIENIA — to wypowiedzenia o charakterze powiadamiają- cym, w które trudno byłoby wprowadzić jakikolwiek czasownik. Są to np. nagłówki prasowe: zawiadomienia mianownikowe: Pożary.., Nuda lub zawiadomienia określnikowe: Bez iluzji, W maglu (19, s. 41). ZDANIE stanowi zespół wyrazów połączonych stosunkiem predykaty- wnej determinacji składniowej (czyli stosunkiem, który zachodzi w związku składniowym między podmiotem a orzeczeniem). Najważniejszym elemen- tem zdania jest orzeczenie (predykat), które tworzy wraz z podmiotem związek główny. Pozostałe składniki zdania tworzą związki poboczne. Klasyfikacja zdań według liczby orzeczeń wyróżnia: zdania pojedyncze i zdania złożone (19, s. 392). ZDANIE PROSTE (pojedyncze) jest to taki odcinek tekstu dwustronnie ograniczony znakiem graficznym kropki (lub ekwiwalentnymi względem niej znakami przestankowymi: znakiem zapytania, wykrzyknikiem), który zawiera osobową formę czasownika. Do zakresu pojęcia zdania prostego należy także włączyć odcinki tekstu zawierające inne niż osobowe formy czasownika równoważne funkcjonalnie osobowym, a mianowicie: a) formy nieosobowe zakończone na -no, -to, b) formy czasowników niefleksyjnych typu: można, trzeba, należy (wg 14, s. 218). Części zdania podmiot orzeczenie określenia: przydawka, dopełnienie, okolicznik • 60 DOPEŁNIENIE jest określeniem czasownika, dotyczy przedmiotów daną czynnością objętych (19, s. 91). Dopełnienie to wyraz oznaczający ten desygnat, z którym osoba działająca czy przeżywająca jakiś stan pozostaje w stosunku tkwiącym w wymienionej czynności czy stanie (19, s. 98). Dopełnienie wyrażane jest rzeczownikiem we wszystkich przypad- kach zależnych i wyrażeniami przyimkowymi (9, s. 71). PODMIOT jest znakiem przedmiotu, więc 'kogoś' czy 'czegoś', czemu świadomość mówiącego przyznaje z postawy sądzącej przestrzenny byt, dający się charakteryzować jakąś cechą trwającą w czasie. Podmiotem bywa zasadniczo wyraz rzeczowny (tzn. rzeczownik lub zaimek rzeczow- ny) albo inna część mowy pełniąca funkcję rzeczownika (przymiotnik, liczebnik, imiesłów odmienny); w pewnych konstrukcjach podmiotem bywa też bezokolicznik: Przyjemnie bylo odetchnąć zapachem chlodnej ziemi. Rolę podmiotu może pełnić każda część mowy (a nawet forma lub część wyrazu czy jakikolwiek znak) — jeśli są interpretowane w planie wyrazowym, a nie rzeczowym, czyli jako typ formy gramatycznej, a nie jej znaczenie: Q jest literą łacińską (19, s. 65/6). PRZYDAWKA to określenie rzeczownika, bez względu na to, czy ten rzeczownik jest podmiotem, czy inną częścią zdania. Przydawka może być pojedynczy wyraz bądź wyrażenie. Przydawka jednowyrazową mo- że być: przymiotnik, zaimek przymiotny, liczebnik, imiesłów odmien- ny, rzeczownik, przysłówek, a nawet bezokolicznik. Jeśli przydawka jest rzeczownik, może wystąpić w każdym przypadku. Wyrażenie peł- niące rolę przydawki może być wyrażeniem przyimkowym lub skupieniem wyrazowym (czyli zespołem dwu lub więcej wyrazów, przynależnych do siebie formalnie i znaczeniowo, i stanowiącym twór syntaktyczny, który nie jest zdaniem, natomiast może być użyty do wyrażenia jakiejś pierwszorzędnej lub wtórnej części zdania z wyjątkiem orzeczenia słow- nego) (9,s. 306;19,s. 85). OKOLICZNIK jest określeniem jakościowym w stosunku do czaso- wnika, analogicznie do funkcji przydawki, będącej tego samego rodzaju określeniem do rzeczownika (19, s. 91). Okolicznikiem może być: przy- słówek lub zaimek przystawny, wyrażenie przyimkowe, wyrażenie porów- nawcze, przypadek zależny rzeczownika, przysłówek odimienny (drwiąco, 61 przecząco), imiesłów nieodmienny (kulejąc, ziewając), bezokolicznik (po- szedl otworzyć, położył się spać} (19, s. 96). ORZECZENIE jest częścią zdania, której przypada rola ukazania za- chowania się lub właściwości przedmiotu w toku czasowym. Orzeczenie może być wyrażone formą osobową czasownika i takie orzeczenie nazywa się orzeczeniem słownym (czyli czasownikowym). Innym rodzajem orze- czenia jest orzeczenie slowno-imienne. Takie orzeczenie składa się z formy czasownikowej zwanej w tym zastosowaniu łącznikiem i z tzw. „imienia" stanowiącego w tego typu połączeniach orzecznik (19, s. 71). Osobliwą odmianą orzeczenia czasownikowego jest orzeczenie modalne (dotyczące stosunku osoby mówiącej do tego, co jest treścią jej wypowiedzi), które nie jest samodzielne, tworzy predykację (orzeka) dopiero w połączeniu z bez- okolicznikiem, w którym się mieści właściwa treść semantyczna orzeczenia: muszą iść, należy napisać, trzeba się uśmiechać (9, s. 233). W pewnych szczególnych przypadkach w roli orzeczenia spotykamy bezokolicznik (Po co tobie leic do Soplicowa?). Funkcję orzeczenia mogą też pełnić czasowniki niefleksyjne i inne wyrazy: l. Wyrazy zleksykalizowane (o zatartym związku między znaczeniem i funkcją wynikającymi z budowy słowotwórczej wyrazu, a ich znaczeniem realnym i funkcją obecnie pełnioną) w funkcji predykatywnej bezosobowej: trzeba, można, wolno, warto, nie podobna, nie sposób, widać, slychać, znać. czuć itp.; 2. Wyrazy o funkcji impresywnej (pobudzającej): precz, fora, hajda, wara, huzia; 3. Wyrazy oznaczające czynności o charakterze momentalnym: ciach, bęc, brzęk (19, s. 79); 4. Rzeczowniki: prawda i mowa (O wilku mowa...) (19, s. 80). [STRUKTURA TEMATYCZNO-REMATYCZNA ZDANIA — se- mantyczna struktura zdania wymaga, aby został wskazany przedmiot lub zbiór przedmiotów, o których się mówi, czyli to, o czym się w nim mówi oraz aby zostało wyrażone to, co się o wskazanym przedmiocie lub zbiorze przedmiotów mówi, co o nim stwierdza (informacja, której się udziela). Składnik zdania, który odpowiada temu, o czym się w nim mówi, nazywa 62 się składnikiem tematycznym lub tematem, składnik zaś odpowiadający temu, co się w nim mówi, składnikiem rematycznym, rematem. Zdanie składa się zatem z tematu i rematu czyli ma budowę tematyczno-rematycz- ną, np.: Andrzej czyta (Andrzej — temat, czyta — remat), Piotr i Anna wyjechali (Piotr i Anna — temat, wyjechali — remat), Niekiedy zamiast terminu temat używa się terminu datum (to, co Już wiemy), a zamiast remat — nowum (to czego się dowiadujemy), np.: Janek czyta (Janek — datum, czyta — nowum), Czyta Janek (czyta — datum, Janek — nowum). Temat nie musi się pokrywać z podmiotem, remat — z grupą orzeczenia (wg 14, s. 30/31 i 20, s. 231)]. ZDANIE ZŁOŻONE to zdanie, które zawiera więcej niż jedną osobową formę czasownika. Do zakresu odniesienia wprowadzonego pojęcia włą- czyć należy takie odcinki tekstu, które zawierają tylko jedną osobową formę czasownika oraz: ' a) imiesłów przysłówkowy (na -ąc lub -wszy//-iszy), b) bezokolicznik — równoważny w danej pozycji syntaktycznej osobo- wej formie czasownika (14, s. 219). Fakt połączenia zdań składowych w jedno zdanie złożone jest syg- nalizowany za pomocą określonych jednostek leksykalnych (np. spójników czy zaimków względnych) lub nie ma leksykalnego sygnału. W zdaniach złożonych nie zawierających leksykalnego sygnału połączenia zdań składo- wych wskaźnikami ich połączenia są w tekście pisanym określone znaki interpunkcyjne przecinek, dwukropek, myślnik w tekście mówionym — ele- menty prozodyczne intencja, akcent, pauzy (14, s. 220)]. [SKŁADNIA PRZYTOCZENIA I WYPOWIEDZENIA Z PAREN- TEZA: — wypowiedzenie z przytoczeniem — to tzw. wypowiedzenie dwu- torowe, w którym znajdują się np. wypowiedzi odautorskie nie łączące się składniowo z wypowiedziami bohaterów. Jako pochodzące z dwu różnych źródeł, od różnych osób, mają one w istocie charakter dwutorowy, 63 np. Daleko jeszcze do Rózaniu?! — krzyczał oficer. — Gdzie dowództwo?! (wg 19, s. 209); — wypowiedzenie parentetyczne — to wyrażenie oddzielone od pozos- tałej części tekstu (lub inaczej: tekst oddzielony od innego tekstu) za pomocą nawiasu lub równoważnych mu funkcjonalnie: przecinków i myślników, np. Jan, jak sądzę, już wrócił do domu. Wyrażeniami parentetycznymi są zarówno konstrukcje zdaniowe, jak i niezdaniowe, np. zresztą, na szczęście, niestety, notabene, na dobrą sprawę, w gruncie rzeczy, prawdę mówiąc, dajmy na to. Parenteza może występować wewnątrz zdania, jak i przed oraz po tekście głównym, np. Muszę przyznać. Piotr bardzo wydoroślał. Piotr, muszę przyznać, bardzo wydoroślał. Piotr bardzo wydoroślał, muszę przyznać. Intonacja parentezy jest niższa od intonacji tekstu głównego; parenteza jest jakby rodzajem dygresji (wg 14, s. 247-0)]. [MOWA NIEZALEŻNA, ZALEŻNA I POZORNIE ZALEŻNA: MOWA NIEZALEŻNA jest to „mowa wprost"; w ten sposób przytacza- ne wypowiedzi ujmuje się w cudzysłów (19, s. 213); jest to składnia polegająca na dosłownym przytoczeniu (powtórzeniu, zacytowaniu) słów cudzych lub własnych po czasowniku oznaczającym mówienie, twierdzenie itp. ewentualnie jeszcze po dwukropku i w cudzysłowach. Całe wypowiedze- nie zawierające fragmenty mowy niezależnej nazywa się wypowiedzeniem zestawionym (np. / taki lotr — zawolal klucznik — ma panować?) (9, s. 199); MOWA POZORNIE ZALEŻNA polega na tym, że autor rozpoczyna opowiadanie w mowie zależnej, w pewnym momencie jednak, bez formal- nego wprowadzenia mowy niezależnej przy pomocy odpowiedniego wyrazu typu: powiedział, rzeki, zawolal, sądzit, myślał itp. oddaje głos bohaterowi, każąc mu myśleć i mówić wprost, od siebie. [...] (np. Wzdrygal się na tę mysi od wstydu i jakiejś szczególnej formy żalu. Za jakież będzie to pieniądze kupione? Kto to zapluci?) (19, s. 213/14). Mowa pozornie zależna, wyrażająca myśli i uczucia, znajduje zastosowanie zwłaszcza w powieści psychologicznej; 64 MOWA ZALEŻNA — to włączenie w tok własnej wypowiedzi lub sprawozdawcze zreferowanie słów cudzych. Zamieniając mowę niezależną na zależną, dokonujemy w tekście następujących zmian: a) wprowadzamy uzależniający spójnik: że, by; b) przystosowujemy osobę czasownika, zwykle na osobę trzecią: proszę o glos -> on (wg 19, s. 213); , c) zmieniamy odpowiednio zaimki osobowe i dzierżawcze (ja -> on, wy -> on;', ty -> on). Mowa zależna to przytaczanie cudzych lub własnych stów w formie zdań podrzędnych dopełnieniowych, zależnych od czasownika głównego, który oznacza mówienie, twierdzenie itp. (np. Powiedział, że przyjdzie.) (9, s. 199)]. TEKST — to wytwór procesu mówienia lub pisania składający się ze znaków językowych. Tekst językowy to konkretny przejaw znajomości systemu językowego. U podstaw każdego tekstu leży system językowy. Za pomocą elementów abstrakcyjnych systemu językowego, zapisanych w pa- mięci, tworzony jest konkretny tekst językowy. System języka jest społeczny — tekst jest jednostkowy, indywidualny (5, s. 24-26). Tekst to wszelka skończona wypowiedź, stanowiąca całość z punktu widzenia treści, doko- nana i skonstruowana dla celów komunikacji, podlegająca konwencjom, regułom innym niż czysto językowe, gramatyczne. Tak widziany tekst nie stanowi łańcucha zdań, które są jednostkami systemu językowego (bez konkretnej treści leksykalnej, szyku), lecz łańcuch wypowiedzi, które są odcinkami konkretnego aktu komunikacyjnego. Wypowiedzi rozumiane są jako „użycia" zdań, czyli realizacje schematów językowych, które dopiero tą drogą nabierają wartości logicznej i dopiero w tekście odniesione zostają do rzeczywistości (20, s. 226/7). 5 — ABC... polskiej... 65 Jedności charakteryzujące tekst jedność tematyczna (treść tekstu organi- zuje się około wspól- nego wątku myślowe- go) jedność fonetyczna i graficzna (tekst za- wiera się między dwo- ma dłuższymi pauza- mi, których czynnika- mi odgraniczającymi może też być wewnęt- rzna melodia i rytmi- ka a zewnętrznymi — znaki graficzne) jedność syntaktyczna, strukturalna (współ- zależność składników treści myślowej tekstu od większej całości znamiennej jednością tematyczną i fonety- czną) (wg 23, s. 241/2). CZŁON — to najmniejszy element tekstu. Członem może być zdanie pojedyncze lub złożone, a także równoważnik zdania. Wyjątkowo tekst może być jednoczłonowy (wg 23, s. 242), Np. Rok 1984 byl rokiem Kochanowskiego. Analiza syntaktyczna (tekstu) ma wykryć stosunek nawiązania, z którego wynika funkcja syntaktyczna jego członów. Jest to stosunek dwustronny: jedną stronę stanowi człon nawiązany (CN), drugą — podstawa nawiązania (PN), na której tle zarysowuje się właściwe stanowisko i funkcja syntaktyczna badanego członu nawiązanego (23, s. 242/3). SPÓJNOŚĆ TEKSTU — to właściwość, która jest wynikiem powiązania pomiędzy elementami tekstu, czyli członami. Ona powoduje, że nadawca i odbiorca jednakowo rozumieją dany tekst. Warunki spójności tekstu: 1. Musi być tworem jednego nadawcy, tj. każde „chcę", „czuję", „sądzę" w ramach modalnych wszystkich zdań tekstu winno mieć „ja" odnoszące się do tej samej osoby lub tej samej grupy osób. 2. Musi mieć tego samego odbiorcę, tj. wszystkie „ty" możliwych ram modalnych winny odnosić się do tej samej osoby lub grupy osób. 3. Musi mieć jeden temat (wg 20, s. 228-230 i 32, s. 253/4). 66 Wskaźniki spójności tekstu wskaźnik nawiązania gramatyczny wskaźnik nawiązania leksykalny wskaźnik nawiązania tematyczny WSKAŹNIK NAWIĄZANIA GRAMATYCZNY to: 1. Spójnik, np. Prawdą żywą staje się tylko przeżycie, pozadoswiadczalne uczucie, które się w samym fakcie życia objawia. Prawda zatem jest nieskończoną i objawiającą się jak nieskończonym i objawiającym się jest życie; 2. Zaimek anaforyczny, czyli odnoszący się do jakiegoś składnika czy ich zespołu w poprzednim tekście, np. Zadawał pytania starszy z oficerów, porucznik. Jego ciemna twarz sportowca [...] wyrażała chłód i pogardę; 3. Słowna forma orzeczenia w członie nawiązującym, której podmiotu szukać należy w jakimś składniku lub w całości treści podstawy nawiąza- nia, np. Dziewczyna zaśpiewała. Podobało się. W południe przyszedl z Rudawicy Karol Walicki. Chciał uprzedzić Piotra o Niemcach; 4. Przydawka, okolicznik lub dopełnienie, których podstawa okreś- lona znajduje się w podstawie nawiązania, podmiot, którego orzeczenie znajduje się w podstawie nawiązania, np. Z seminarium duchownego idą klerycy. Na spacer. Po obiedzie; 5. Pytający charakter podstawy nawiązania, na co wskazują pytające zaimki fleksyjne, których forma gramatyczna przesądza formę gramaty- czną odnośnego składnika w członie nawiązującym, np. Kto przyszedł? Piotr. Do kogo? Do brata. WSKAŹNIK NAWIĄZANIA LEKSYKALNY to: l. Wyraz lub wyrażenie o znaczeniu niezupełnym: powiedzieć, przypat- rywać się, podobny, inaczej, a także zaimek to w pewnych pozycjach, np. Na wszystkie pytania leśniczy odpowiadał jednakowo. Broń, którą nieopo- dal...; 67 2. Wyraz lub wyrażenie w członie nawiązanym, które w stosunku do odpowiednika ma stanowić jego synonim, np. Mickiewicz — poeta — wieszcz — autor „Pana Tadeusza"; 3. Wyraz lub wyrażenie korespondujące: po wtóre wymaga po pierwsze, np. Dopiero wiosną następnego roku odwiedził nas.; 4. Pytający zaimek nieodmienny lub pytająca partykuła w podstawie nawiązania, np. Kiedy wyjeżdżasz? Jutro. WSKAŹNIK NAWIĄZANIA TEMATYCZNY — zawiera się w sa- mej treści członu, która skierowana ku podstawie nawiązania wskaźnikiem gramatycznym lub leksykalnym — stanowi razem z nią sensowną całość, np. Pójdziesz na koncert? Nie wiem (wg 24, 244-47). Pomiędzy poszczególnymi rodzajami wskaźników zespolenia panuje harmonijna współzależność, co powoduje, że tekst jest odbierany zgodnie z intencją nadawcy, np. PN^ Amfion ożenił się z córką Tantalesa, imieniem Niobe. CN^(PN), Z tego małżeństwa urodziło się czternaścioro dzieci: siedmiu synów i siedem córek. CN^(PN)^ Niobe była okrutnie dumna z tak licznego potomstwa. CN^PN)^ Mówiła, że nie rozumie, jak ludzie mogą oddawać cześć Latanie, która ma tylko dwoje dzieci. CN^ Powinni raczej czcić ją — potężną królowę i błogosławioną matkę. CN^PN), Łatana, dotknięta zniewagą, poskarżyła się swoim dzieciom: Apollonowi i Artemidzie. CNg(PN)g Oboje natychmiast zeszli z Olimpu i kilkunastu strzałami z łuku uśmiercili całe potomstwo Niobe. CN^(PN)^ Osierocona matka porzuciła ziemię tebańską. CNg Wróciła do swego ojczystego miasta, do Sipylos. CNg Dniami i nocami przesiadywała na podmiejskiej górze, póki jej bogowie nie zamienili w kamień. CN,g(PN)g Lecz i wtedy jeszcze cierpiała. CN^ Z kamienia, w który była zaklęta jej dusza, płynęły łzy strugą jasnego źródła. (J. Parandowski „Mitologia") Zależności pomiędzy członami tego tekstu można przedstawić na na- stępującym schemacie: - „- ._., ,.^ CN, . CN^/PN,/ -i- CN^/PNJ < CN^' , CN. PN^ ^ CN,/PN,/ . CN,/PN^ CN,/PN,/ *- CN„ CN,„ CN,/PN/„ 68 PN^—CN^ ożenił się — z małżeństwa (leksykalny wskaźnik zespolenia, wyrażenie synonimiczne), PN,—CN, czternaścioro dzieci — licznego potomstwa (lek., syn.) PN^—€N3 była dumna — mówiła (gramatyczny wskaźnik zespolenia, zgodność co do formy orzeczenia znajdującego się w członie nawiązującym, podmiotu, który jest w podstawie nawiązania), PN^—CN^ oddawać cześć — czcić (lek., syn.) PN^—CN; Latanie — Latona (lek., powtórzenie imienia), ,f PN;—CN^ Apollinowi i Artemidzie — oboje (lek., syn.) PN^—CN^ Niobe — osierocona matka (lek., syn.) - PN^—CNg porzuciła — wróciła (gram. zgodność formy orzeczenia), PN,,—CNg wróciła — przesiadywała PN^—CN,o póki —jeszcze (lek., wyrażenie korespondujące), PNg—CN^ w kamień? — z kamienia (lek., powtórzenie wyrazu). Treścią tego tekstu jest tragedia Niobe • wskaźnik tematyczny. (31, s. 161) Charakter uwarunkowań słów w tekście związki linearne (sprowadzają się do pozycji jednostek składniowych wzglę- dem siebie) związki strukturalne (określają uwarun- kowania obecności jednostek składnio- wych) związki semantyczne (stosunki między jed- nostkami składnio- wymi, zdetermino- wane przez ich zna- czenie) V. Części mowy, klasy semantycz- ne, kategorie słowotwórcze CZĘŚCI MOWY — to klasy funkcjonalne, na które rozpada się ogól leksemów (wyrazów) danego języka, scharakteryzowane przez określony zespół właściwości funkcjonalnych i cech formalnych (wg 9, s. 48 i 14, s. 27). Kryteria podziału leksemów na części mowy \ semantyczne morfologiczne syntaktyczne KRYTERIUM SEMANTYCZNE — wyodrębnia części mowy na podstawie odwołania się do pojęć ontologicznych (dotyczących elementów rzeczywistości) oraz do sposobu odniesienia wyrażeń językowych do rzeczywistości pozajęzykowej (wg 14, s. II): 10 , ..Lękamy autosemantyczne (samoznaczące) synsemantyczne (współznaczące) symboliczne (będące sym- bolami pew- nych desyg- natów ekspresywne (wyrażające stany emocjo- nalne) przyimek spójnik, partykuła wykrzyknik nazywające / szeregujące wskazujące liczebnik zaimek proces przedmiot cecha przedmiotu cecha procesu a. cechy czasów- rzeczow- przymiotnik przysłówek nik nik (wg 14, s. 28) 71 KRYTERIUM M > ryczy krowa śpiewa słowik frazy złamać nogę uderzyć w stoi ^ zwroty Odwołanie się do słownictwa obcego poprzez zapożyczenia (barbaryzmy) BARBARYZM — to wyraz, zwrot lub konstrukcja składniowa po- chodząca z innego języka niż ten, w którym sformułowana została dana wypowiedź lub grupa wypowiedzi, służąca często do językowej charak- teryzacji postaci i przedstawionego środowiska społecznego (40, s. 44); 148 ANGLICYZM — to wyraz, zwrot frazeologiczny lub konstrukcja skład- niowa pochodzące z języka angielskiego i funkcjonujące w obrębie innego języka, albo też doraźnie wprowadzone do wypowiedzi, zwłaszcza w celach artystycznych do dzieła literackiego, gdzie zyskują szczególną wartość stylistyczną, np. [...] chadzał przy zegarku i rujnował się na modne baweloki. (S. Żeromski „Doktor Piotr") (40, s. 24). CZECHIZM (bohemizm) — to wyraz, zwrot frazeologiczny lub konstruk- cja składniowa pochodzące z języka czeskiego i funkcjonujące w obrębie innego języka, albo też doraźnie wprowadzone do wypowiedzi, najczęściej w celach artystycznych do utworu literackiego, gdzie zyskują szczególną wartość stylistyczną (40, s. 67), np. Po Czechosłowacji jeździłem rychlikiem. (Zasłyszane) GALICYZM to: 1) wyraz, zwrot frazeologiczny, konstrukcja składniowa z języka francus- kiego i funkcjonujące w obrębie innego języka, albo też doraźnie wprowa- dzone do wypowiedzi, zwłaszcza w celach artystycznych do dzieła literac- kiego, gdzie zyskują szczególną wartość stylistyczną, np. Ale źródłem istotnego zgorszenia byl felietonik doradzający pannom, które oczekują na epuzerów [...], żeby w chwilach wolnych od marzeń i walców myty podłogi [...] (S. Żeromski „Promień"); 2) prowincjonalizm języka polskiego pochodzący z terenów byłej Galicji (40, s. 137), np. wyrazy występujące w powieściach J. Lema: „Wielki świat Capowic", „Kroniki lwowskie", „K-oroniarz z Galicji". GERMANIZM — to wyraz, zwrot frazeologiczny lub konstrukcja składniowa pochodzące z języka niemieckiego i funkcjonujące w obrębie innego języka, albo też doraźnie wprowadzone do wypowiedzi, zwłaszcza w celach artystycznych do utworu literackiego, gdzie zyskują wartość artystyczną, np. Główny furman Ludwik [...] w garść plunął, lejce ujął ijestfertyk pod gankiem. (S. Żeromski „Pod pierzyną") (40, s. 144). 149 GRECYZM — to wyraz, zwrot frazeologiczny lub konstrukcja skład- niowa pochodzące z greki antycznej i funkcjonujące w obrębie innego języka, albo też doraźnie wprowadzone do wypowiedzi, zwłaszcza w ce- lach artystycznych do dzieła literackiego, gdzie zyskują szczególną wartość stylistyczną, np. Zmysły jego ukołysane przez szmer deszczowy trzymały się jak pijany płotu jednej lokacji: pant a rej... panta rej. (S. Żeromski „Promień") (40, s. 147). HEBRAIZM — to wyraz, zwrot frazeologiczny lub konstrukcja skład- niowa z języka hebrajskiego (najczęściej za pośrednictwem Biblii) i funkc- jonujące w obrębie innego języka albo też doraźnie wprowadzone do wypowiedzi, zwłaszcza w celach artystycznych do utworu literackiego, gdzie zyskują szczególną wartość stylistyczną (40, s. 150) np. maca, szabas. LATYNIZM — to wyraz, zwrot frazeologiczny lub konstrukcja skład- niowa pochodzące z łaciny i funkcjonujące w obrębie innego języka, albo też doraźnie wprowadzone do wypowiedzi, zwłaszcza w celach artystycz- nych do utworu literackiego, gdzie zyskują szczególną wartość stylistycz- ną, np. Okazało się, ze takiego asylum w pociągu nie ma. (S. Żeromski „Promień") (40, s. 211). NEOGRECYZM — to wyraz utworzony z morfemów występujących w grece antycznej, a oznaczający przedmiot lub pojęcie antykowi nie znane. Wyrazy takie powstają najczęściej jako terminy naukowe lub techniczne, używane powszechnie w różnych językach, np. epidiaskop, kinezjoterapia, fotometria, semazjologia (40, s. 264). NEOLATYNIZM — to wyraz, zwrot frazeologiczny lub konstrukcja składniowa pochodzące z języka włoskiego i funkcjonujące w obrębie innego języka, albo też doraźnie wprowadzone do wypowiedzi, zwłaszcza w celach artystycznych do utworu literackiego, gdzie zyskuje szczególną wartość stylistyczną, np. Nie tyk włoskich kortegian gondule [...] (J. A. Morsztyn „O sobie") (40, s. 265). 150 ORIENTALIZM — to wyraz, zwrot frazeologiczny lub konstrukcja składniowa pochodzące z języka należącego do grupy języków wschodnich i funkcjonujące w obrębie innego języka, albo też doraźnie wprowadzone do wypowiedzi, zwłaszcza w celach artystycznych do utworu literackiego, W którym zyskują szczególną wartość stylistyczną, np. Rozchodzą się z diamidów pobożni mieszkance, Odgłos iwmu w cichym gubi się wieczorze. (A. Mickiewicz „Bakczysaraj w nocy") (40, s. 283). RUSYCYZM — to wyraz, zwrot frazeologiczny lub konstrukcja skład- niowa zapożyczone z języka rosyjskiego i funkcjonujące w obrębie innego języka, albo też doraźnie wprowadzone do wypowiedzi, zwłaszcza w celach artystycznych do utworu literackiego, gdzie zyskują szczególną wartość stylistyczną, np. Po śniegu, coraz ku dzikszej krainie, Leci kibitka jako wiatr w pustynie. (A. Mickiewicz IIIcz. „Dziadów", Ustęp) (40, s. 385). UKRAINIZM (rutenizm) — to wyraz, zwrot frazeologiczny lub kon- strukcja składniowa pochodzące z języka ukraińskiego i funkcjonujące w obrębie innego języka, albo też doraźnie wprowadzone do wypowiedzi, zwłaszcza w celach artystycznych do utworu literackiego, gdzie zyskują szczególną wartość stylistyczną, np. Znajome wzdłuż grodki i sioła, Znajome cz.aha.ry i jary. (J. B. Zaleski „W oman żurawi") (40, s. 475). 151 WYKAZ ŹRÓDEŁ 1. Bar J.: Formy wypowiedzi, Wrocław 1971. 2. Baba S.: Twardy orzech do zgryzienia czyli o poprawności frazeologicz- nej, Poznań 1986. 3. Buttier D.: Innowacje skladniowe współczesnej polszczyzny. Warszawa 1976. 4. Buttier D., Kurkowska H., Satkiewicz H.: Kultura jeżyka polskiego, Warszawa, cz. I 1976, cz. II 1982. 5. Cegieła A., Markowski A.: Z polszczyzną za pan brat, Warszawa 1982. 6. Cienkowski W.: Język dla wszystkich. Warszawa, cz. 11978, cz. II 1980. 7. Demelowa G.: Elementy logopedii. Warszawa 1982. ' 8. Dłuska M.: Fonetyka polska. Artykulacja głosek polskich. Warszawa —Kraków 1981. 9. Encyklopedia wiedzy o języku polskim, pod red. S. Urbańczyka, Warszawa 1978. 10. Furdal A.: Językoznawstwo otwarte, Opole 1977. 11. Głowiński M., Okopień-Stawińska A., Slawiński J.: Zarys teorii literatury. Warszawa 1972. 12. Gołąb Z., Heinz A., Polański K.: Słownik terminologii językoznawczej, Warszawa 1970. 13. Gramatyka języka polskiego z ćwiczeniami, pod red. W. Doroszcws- kiego i B. Wieczorkiewicza, Warszawa 1964. 14. Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia, pod red. S. Urbańczyka, Warszawa 1984. 152 15. Grodziński E.: Językoznawcy i logicy o synonimach i Synonimu, Wrocław • Warszawa • Kraków • Gdańsk • Łódź 1985. 16. Grzegorczykowa R., Puzynina J.: Slowotwórstwo współczesnego języ- ka polskiego. Rzeczowniki sufiksalne rodzime. Warszawa 1979. 16 „a". Grzegorczykowa R.: Zarys slowotwórstwa polskiego. Slowotwórs- i two opisowe. Warszawa 1982. 17. Honowska M.: Współczesne slowotwórstwo, w: Problemy wspólczes- i nego slowotwórstwa a dydaktyka uniwersytecka, UW Warszawa 1972. 18. Innowacje językowe w nauczaniu szkolnym, oprać. J. Kwiek-Osiowska, TMJP Kraków 1988. 19. Jodłowski S.: Podstawy polskiej składni. Warszawa 1976. 20. Kałkowska A.: O spójności tekstu, „Język Polski" LXVII, s. 225-233.. 21. Kania S., Tokarski J.: Zarys toksykologii i leksykografli polskiej, Warszawa 1984. 22. Klebanowska B., Kochański W., Markowski A.: O dobrej i zlej polszczyźnie. Warszawa 1985. 23. Klemensiewicz Z.: O syntaktycznym stosunku nawiązania, w: Skład- nia, stylistyka, pedagogika językowa. Warszawa 1982, s. 241-257. 24. Klemensiewicz Z.: Zarys składni polskiej, Warszawa 1963. 25. Klemensiewicz Z.: Historia języka polskiego, Warszawa 1974. 26. Kochański W., Koszutska O., Listkiewicz Z.: Sekrety żywego słowa, Warszawa 1969. 27. Kowalik K.: Sposoby wzbogacania słownictwa współczesnego języka polskiego. „Język Polski" LXVI, s. 5-18. 28. Kreja B.: Z morfonologii i morfotaktyki współczesnej polszczyzny, „Prace Językoznawcze" Nr 113, 1989. 29. Kuraszkiewicz W.: Gramatyka historyczna języka polskiego. War- szawa 1972. 30. Kurkowska H., Skorupka S.: Stylistyka polska. Zarys, Warszawa 1959. 31. Kwiek-Osiowska J.: Wypowiedzenia złożone i zestawione a tekst w szkole, „Język Polski", LXVIII, s. 154-163. 32. Mayenowa M. R.: Poetyka teoretyczna. Zagadnienia języka, Wro- cław • Warszawa • Kraków • Gdańsk 1974. • ABC... polskiej... 153 33'. Miodek J.: Kultura języka w teorii i praktyce, Wrocław 1983 34. Miodońska-Brookes E., Kulawik A., Tatara M.: Zarys poetyki, , Warszawa 1972. 35. Misz H.: Studia nad składnią współczesnej polszczyzny pisanej, UT im. M. Kopernika, Toruń 1981. i; 36. Pisarek W.: Slowa między ludźmi, Wyd. Radia i Telewizji, Waszawa 1985. 37. Rospond S.: Gramatyka historyczna języka polskiego. Warszawa 1971. 3&. Satkiewicz H.: Tendencja do ekonomiczności we fleksji współczesnego języka polskiego, w: Współczesna polszczyzna, pod red. H. Kurkows- kiej. Warszawa 1981, s. 47-75. 39. Skwarczyńska S.: Stylizacja i jej miejsce w nauce o literaturze, w: Stylistyka polska. Wybór tekstów. Warszawa 1973. 40. Sfownik terminów literackich, Glowiński M.. Kostkiewiczowa T., Oko- pien-Siawińska A., Słowiński J. Wrocław • Warszawa • Kraków • Gdańsk 1976. 40. „a". Słoński S.: Historia języka polskiego. Warszawa 1953. 41. Slownik języka polskiego, pod red. M. Szymczaka, Warszawa 1.11978, t. II 1979, t. III 1981. 42. Studia nad składnią polszczyzny mówionej, pod red. T. Skubalanki, Wrocław • Warszawa • Kraków • Gdańsk 1978. 43. Tokarski R.: Struktura pola znaczeniowego (studium językoznawcze), Warszawa 1984. 44. Urbańczyk S.: Zarys dialektologii polskiej. Warszawa 1976. 45. Wierzchowska B.: Wymowa polska. Warszawa 1971. 46. Zarębina M.: Nowe zastosowania elipsy (Z zagadnień współczesnego języka). „Język Polski" L, s. 194-202. INDEKS TERMINÓW ZDEFINIOWANYCH afiks 40 afiksy słowotwórcze 41 interfiks 41 prefiks 41 postfiks 41 sufiks 42 akcent 113 wyrazowy 113 zdaniowy 115 akt mowy 15 akustyka 10 « alegoria 128 aliteracja 115 aluzja literacka 107 anadiploza 135 • anafora 136 anglicyzm 149 anakolut 136 anastrofa 136 anatomia 10, 11 t. animizacja 128 antanaklasis 136 antonimy 46, 47, 81 (patrz „pole znaczeniowe"), 126 (patrz „epitet sprzeczny") antonomazja 128 antropologia 10, 11 antropomorfizacja 127, 129 antymetabola 136 •antyteza 137 apele 43, 74 < apostrofa 137 archaizmy 142 fonetyczny 142 frazeologiczny 142 leksykalny 142 semantyczny 142 składniowy 142 słowotwórczy 142 stylistyczny 142 archeologia 10, 11 augmentativum (zgrubienie) 122 barbaryzm 148 błąd językowy 86 fleksyjny 86 155 fonetyczny 86 frazeologiczny 86, 87 gramatyczny 86, 87 interpunkcyjny 88 leksykalny 86, 87 ortograficzny 88 semantyczny 86, 87 składniowy 86, 87 słowotwórczy 86,87 stylistyczny 86, 87 bohemizm (czechizm) 149 charakter uwarunkowań słów w tekście 69 związki linearne 69 związki semantyczne 69 związki strukturalne 69 compositium 122 cybernetyka 10, 11 cytat 108 czasowniki 43, 71, 72 czechizm (bohemizm) 149 części mowy 70 części zdania 60 człon 66 < deminutiyum (zdrobnienie) 122 derywaty 49 proste 49 od wyrażeń przyimkowych 49 złożone 49 ' zestawienia 49 złożenia 49 zrosty 49 diafora 137 •156 dialekt 30 dialektologia 8 dialekty polskie 31 kaszubski 31 małopolski 32 mazowiecki 32 mieszane 32 *• śląski 32 wielkopolski 33 dialektyzmy (gwaryzmy) 31, 143 fleksyjny 143 fonetyczny 143 frazeologiczny 143 leksykalny 31, 143 semantyczny 143 składniowy 31, 143 słowotwórczy 143 diiogia 137 dopełnienie 60, 61 dydaktyka językoznawcza 10 echolalia 116 eksklamacja 137 elementy składowe wyrazów 45 treść 45 zakres 45 elementy gramatyczne języka 78 elipsa 137 epanodos 138 epifora 138 * epitet 126 imiesłowowy 125 metaforyczny 126 metonimiczny 126 przymiotnikowy 125 rzeczownikowy 125 sprzeczny (oksymoron) 126 stały 127 zdobniczy 127 złożony 127 epizeuksis 138 etnografia 10, 11 etnolingwistyka 12 etymologia 7 » eufemizm 129 figury retoryczne 111 fizjologia 10, 11 fleksja 7 foniatria 10 fonem 34 fonologia 7 formacje słowotwórcze 49 formant słowotwórczy 49, 51,52, 78 fraza 95 frazeologia 7, 92 funkcja gramatyczna 78 funkcje mowy 16 ekspresywna 16 fatyczna 16 impresywna 16, 17 komunikatywna 16, 17 metajęzykowa (metalingwistycz- na) 16, 17 poetycka (estetyczna) 16, 17 poznawcza 16,18 przedstawieniowa 16,18 galicyzm 149 geografia lingwistyczna 8 germanizm 149 glosolalia 116 głoska 35 gramatyka historyczna 8, 9 grecyzm 150 gwara 31 hebraizm 150 hiperbola 129 hipokorystikon (spieszczenie) 123 historia 10, 11 historia języka 8, 9 homonimy 81 (patrz „pole znacze- niowe"), 144 idiomy 93, 94 innowacje frazeologiczne 95 kontaminujące 96 modyfikujące 96 regulujące 96 rozwijające 96 skracające 96, 97 uzupełniające 96, 97 wymieniające 96, 97 ironia 129 instrumentacja głoskowa 118 interfiks 41 intonacja 117 inwersja 138 jednostki języka 34 157 fonem 34 głoska 35 grupa składniowa (wyrazowa) 56 morfem 40 tekst 65 wypowiedzenie 57 wyraz (leksem) 42 język 14, 15 (patrz „mowa") język etniczny (naturalny) 18, 29 język literacki 28 język naturalny (etniczny) 18, 29 język ogólny (ogólnopolski) 28 język staropolski 21 językoznawstwo 5 normatywne 10 stosowane 9, 10 wewnętrzne 6, 7, 8 zewnętrzne 10, 11, 12, 13 kategorie słowotwórcze 75 kategorie zmian zachodzących w ję- zyku 22 zmiany fonetyczne 22 zmiany formalne 22, 23 zmiany składniowe 22, 24 zmiany znaczeniowe 22, 24 klasy znaczeniowe wyrazów 74 klityki 113 (patrz „akcent") komunikacja językowa 15 kompozycja wypowiedzi 135 konkatencja 139 kontaminacja 123 końcówka fleksyjna 78 przypadkowa 79 158 osobowa 79 kryteria podziału leksemów na części mowy 70 morfologiczne 72 semantyczne 70 syntaktyczne 72 kryteria poprawności środków języ- kowych 89 autorytetu kulturalnego 90 funkcjonalne 90 narodowe 90 zgodności z systemem (gramaty- czne) 90 zwyczaju społecznego (uzualnc) 90 wystarczalności języka 91 ekonomiczności języka 91 kultura języka 85 latynizm 150 leksem 42 leksemy 71, 72 leksykografia 8, 9 ' leksykologia 7 liczebniki 43, 71, 72, 74 lingwistyka 5 antropologiczna 12 tekstu 100 lipogram 118 litota 130 logika 10, 11 logopedia 10 ludoznawstwo 11 lączliwość frazeologiczna 97 , makaronizmy 144 maksymy 93, 94 • metafora 128 metaforyka 101 (patrz „styl artysty- czny") metalepsis 130 metonimia 130 minimalizacja 130 morf 40 morfem 40 fleksyjny 40 gramatyczny (afiks) 40 leksykalny (rdzeń) 40 słowotwórczy 41 zerowy 41 monumentalizacja 130 motywacja słowotwórcza 55 mowa (mówienie) 15 mowa niezależna 64 mowa pozornie zależna 64 mowa zależna 65 nauka o literaturze 10, 11 neogrecyzm 150 neolatynizm 150 neologizmy 144 frazeologiczne 146 leksykalne 145 poetyckie 145 semantyczne (znaczeniowe, neo- semantyzmy) 145, 146 słowotwórcze 145 neosemantyzmy 146 neurolingwistyka 12 norma językowa 88 odmiany współczesnego języka poi-'' skiego 28 peryferyjne odmiany polszczyz- ny 28 okolicznik 60, 61 oksymoron (epitet sprzeczny) 126 onomatopeja 43, 74, 119 onomastyka 7 operowanie czasem 123 operowanie końcówkami przypad- ków 124 operowanie liczbą 124 operowanie osobą 124 operowanie rodzajem 124 operowanie stroną 124 ' operowanie trybem 124 orientalizm 151 orzeczenie 60, 62 słowne (czasownikowe) 62 słowno-imienne 62 modalne 62 parafraza 108 parafraza słowotwórcza 55 paralingwistyka 12 parodia 109 paronomazja 119 partykuły 43, 71, 72, 74 pastisz 109 -personifikacja 130 ^peryfraza 131 159 peryfraza słowotwórcza 55 ploke 139 podmiot 60, 61 podstawa słowotwórcza (temat sło- wotwórczy) 51 pole znaczeniowe (semantyczne) 81 poprawność językowa 88 « porównania 132 hiperboliczne 132 poetyckie 133 potoczne 133 proste 133 rozbudowane (homeryckie) 133 tautologiczne 133 zaprzeczone 134 postfiks 41 powiedzonka 93, 94 powtórzenie brzmieniowe 120 powtórzenie leksykalne 135, 139 prajęzyk europejski (rozwój i po- dział) 20 prefiks 41 prosapodosis 140 prozaizmy 146 przydawka 60, 61 przyimki 43, 71, 72, 74, 79 przymiotniki 43, 71, 72, 73 przysłowia 93, 94 przysłówki 43, 71, 72, 74 psychologia 10, 11 psychologia społeczna 13 psycholingwistyka 12, 13 ^pytanie retoryczne 140 160 refren 140 region 28 regionalizm (prowincjonalizm) 30, 146 rodzaje regionalizmów 30 remat (nowum) 63 równoważnik zdania 57, 58 rusycyzm 151 rutenizm (ukrainizm) 151 » rym 120 rytm 120 rzeczowniki 43, 71 ,y samogłoska 35, 36 semantyka 7 semiologia 14 semiotyka 10, 11 sentencje 93, 94 składnia 7, 8 składnia języka mówionego 83 składnia języka pisanego 84 składnia przynależności 56 składnia rządu 56 składnia zgody 56 składniowe środki stylistyczne 134 odmiana w zakresie kompozycji wypowiedzenia 134 odmiana w sposobie łączenia zdań 134 •'• operowanie długością zdania 1-35 skrótowce 48, 50 głoskowce 50 literowce 50 mieszane 50 sylabowe 51 słownictwo 18, 141 słownictwo jako środek stylistycz- ny 141 słowotwórstwo 7, 8 słowotwórcza analiza wyrazu 51 socjologia 10, 12 socjolingwistyka 12, 13 spółgłoska 35, 37, 38, 39 spójniki 43, 71,72, 74, 80 spójność tekstu 66 streszczenie 109 strofa (zwrotka) 120 struktura tematyczno-rematyczna zdania 62 styl 100 style funkcjonalne 100, 101 artystyczny 101 familiarny 101, 102 kwiecisty 101, 102 naukowy 101, 102 podniosły 101, 102 potoczny 101, 102 publicystyczny 101, 103 retoryczny (przemówień) 101, 104 rubaszny 101, 104 urzędowo-kancelaryjny 101, 104 stylistyka 8, 9, 99 stylizacja 105 stylizacja językowa 107 stylizacja historyczna (archaiczna) 110 stylizacja na gatunek literacki 110 stylizacja na gwarę (dialektyzacja) 110 stylizacja na język obcy 110 stylizacja na utwór muzyczny 110 sufiks41,42 symbol 131 symploke 140 synekdocha 131 synestezja 132 synonimika 101 (patrz „styl artys- tyczny") synonimy 46, 81 (patrz „pole zna- czeniowe"), 146 leksykalne 147 morfologiczne 147 semantyczne 147 składniowe 147 stylistyczne 147 syntaktyka 7, 8 system gramatyczny 19 system językowy 89 system słowotwórczy 77 środki stylistyczne 111 fonetyczne 112 fleksyjne 123 leksykalne 125 składniowe 134 słownictwo jako środek stylisty- czny 141 tautogram 121 tekst 65 temat (datum) 63 161 tekst 15 (patrz „mowa") tendencje rozwojowe współ- czesnej polszczyzny 26 do ekonomiczności środków językowych 26 do ujednolicenia języka 27 do uzupełnienia systemu języko- wego 27 do wyrazistości i precyzji 26 teoria informacji 10, 12 teoria przekładu 10 trawestacja 111 treść wyrazu 45, 46 tropy 111 typ słowotwórczy 77 typologia językowa 24 typologiczne językoznawstwo 24 typy opisów języka 5 diachroniczny 5, 6 generatywny 5, 6 strukturalny 5, 6 synchroniczny 5, 6 transformacyjny 5, 6 ukrainizm (rutenizm) 151 wskaźniki spójności tekstu 67 gramatyczny 67 leksykalny 67 tematyczny 68 wspólnota prasłowiańska (rozwój) 21 wulgaryzmy 147 wykrzyknienie 57, 60 ^ 162 . wykrzykniki 43, 71, 72, 73 wypowiedzenie 57 wypowiedzenie eliptyczne 58 wypowiedzenie parentetyczne 64 wypowiedzenie rozwijające 59 wypowiedzenie z przytoczeniem €3 wypowiedzenie zestawione (patrz „mowa niezależna") 64 wyraz (leksem) 42 wyrazy bliskoznaczne (synonimy) 46, 146 wyrazy jednoznaczne 46 wyrazy nazywające 42 wyrazy niepodzielne słowotwórczo 48 wyrazy o zabarwieniu dodatnim 47 wyrazy o zabarwieniu ironicznym 47 wyrazy o zabarwieniu uczuciowo neutralnym 47 wyrazy o zabarwieniu ujemnym 47 wyrazy o znaczeniu przeciwstaw- nym (antonimy) 47 wyrazy pochodne 49 wyrazy podzielne słowotwórczo 48 wyrazy powstałe z wyrażeń przyim- kowych 48, 49 wyrazy proste 49 wyrazy rozwinięte 48 * wyrazy samoznaczące 42, 43 wyrazy szeregujące 42, 43 wyrazy wieloznaczne 46, 47 wyrazy wskazujące 42, 43 wyrazy współznaczące 42, 43 wyrazy złożone 48, 49 wyrażenie 95 zaimki 43, 71, 72, 73 zakres wyrazu 45, 46 zawężenie zakresu wyrazu 46 rozszerzenie zakresu wyrazu 46 zawiadomienie 57, 60 zdanie 57, 60 parentetyczne 64, 141 proste (pojedyncze) 60 złożone 63 zestawienia 49 złożenia 49 znaczenie wyrazu 44 etymologiczne 44 przenośne (metaforyczne) 44, 45 realne 44, 45 znak 14 znak językowy 14 zrosty 49 zróżnicowanie języka polskiego (etnicznego) 28 związki frazeologiczne (frazeolo- gizmy) 92, 147 luźne 93 łączliwe 93 stałe 93, 94 idiomy 93, 94 maksymy 93, 94 powiedzonka 93, 94 przysłowia 93, 94 sentencje 93, 94 zwrot 95 zwyczaj językowy 86 SPIS TREŚCI OD REDAKCJI ................ 3 I. JĘZYKOZNAWSTWO ........... 5 Propedeutyczne wiadomości z językoznawstwa ogólnego . . 5 Typy opisów języka ............. 5 Językoznawstwo wewnętrzne i zewnętrzne ....... 6 Językoznawstwo wewnętrzne .......... 6 Ważniejsze dyscypliny językoznawstwa wewnętrznego . 7 Pozostałe dyscypliny językoznawstwa wewnętrznego . . 8 Językoznawstwo stosowane ........... 9 Kierunki zainteresowań językoznawstwa stosowanego . . 10 Językoznawstwo zewnętrzne . . .... . . . . . 10 Miejsce językoznawstwa wśród nauk ....... 10 Wybrane dziedziny językoznawstwa zewnętrznego . . 12 n. JĘZYK JAKO SYSTEM ZNAKÓW ...... 14 Komunikacja językowa ............. 15 Funkcje mowy .............. 16 Składniki języka ............... 18 m. JĘZYK POLSKI NA TLE JĘZYKÓW INDOEURO- PEJSKICH I SŁOWIAŃSKICH ........ 20 Prajęzyk indoeuropejski ........... 20 Wspólnota prasłowiańska ........... 21 165 Swoiste cechy języka staropolskiego ...... Kategorie zmian zachodzących w języku . . . Typologiczne cechy języka polskiego . . . . . Przykłady cech typologicznych języka polskiego Tendencje rozwojowe współczesnej polszczyzny . . Odmiany współczesnego języka polskiego . . . . Peryferyjne odmiany polszczyzny ....... Regionalne odmiany polszczyzny ...... Główne rodzaje regionalizmów ...... Główne dialekty polskie ........ Ważniejsze cechy dialektów ....... IV. JEDNOSTKI JĘZYKA 11 22 24 24 26 28 28 28 30 31 31 34 Fonem .................. 34 Głoska .................. 35 Morfem ................... 40 Podział morfemów ze względu na funkcje ..... 40 Podział afiksów słowotwórczych ze względu na ich pozycję względem morfemu rdzennego ........ 41 Wyraz ................... 42 Podział wyrazów ze względu na ich znaczenie .... 42 Rodzaje znaczeń wyrazu .......... 44 Elementy składowe wyrazów (jako nazw) w związku z ich znaczeniem ............... 45 Przesunięcia zakresu wyrazu .......... 46 Podział wyrazów ze względu na znaczenia ..... 46 Podział wyrazów ze względu na ich zabarwienie uczuciowe 47 Podział wyrazów ze względu na ich budowę słowotwórczą 48 Podział słowotwórczy wyrazu ......... 51 Składniki bezpośrednie analizowanych słowotwórczo wy- razów ................ 51 Czynniki pomocne w prawidłowej analizie słowotwórczej wyrazu ............... 55 Grupa składniowa ............... 56 186 Wypowiedzenie .......... Rodzaje wypowiedzeń ...... Tekst ............. Jedności charakteryzujące tekst . . . Wskaźniki spójności tekstu .... Charakter uwarunkowań słów w tekście 57 57 65 66 67 69 V. CZĘŚCI MOWY, KLASY SEMANTYCZNE, KA- TEGORIE SŁOWOTWÓRCZE ........ 70 Części mowy ............ Kryteria podziału leksemów na części mowy Klasy znaczeniowe wyrazów ....... Typ słowotwórczy ........... 70 70 74 77 VI. ROLA ELEMENTÓW GRAMATYCZNYCH JĘ- ZYKA ................. 78 Pormant słowotwórczy Końcówka fleksyjna Przyimki .... Spójniki .... Vn. POLE ZNACZENIOWE Vin. SKŁADNIA JĘZYKA MÓWIONEGO I PISANEGO Składnia języka mówionego Składnia języka pisanego DC. KULTURA JĘZYKA I POPRAWNOŚĆ JĘZYKOWA Kultura języka ....... Błąd językowy ....... Rodzaje błędów językowych Poprawność językowa .... Kryteria poprawności językowej 78 78 79 80 81 83 83 84 85 85 86 86 88 89 167 X. FRAZEOLOGIA ........ ... ." . 92 Klasyfikacja związków frazeologicznych ze stanowiska se- mantycznego ................. 93 Klasyfikacja formalna związków frazeologicznych .... 95 Główne typy innowacji frazeologicznych ....... 96 Łączliwość frazeologiczna ............ 97 XI. STYLISTYKA .............. 99 Stylistyka .................. 99 Styl .................... 100 Style funkcjonalne ............. 101 Stylizacja ................. 105 Rodzaje stylizacji ............. 108 Środki stylistyczne (tropy) ............ 111 Stylistyczna wartość składników języka . . . . . .112 Fonetyczne środki stylistyczne ........ 112 Słowotwórcze środki stylistyczne . . . . . ..121 Fleksyjne środki stylistyczne . . . . . . . . .123 Leksykalne środki stylistyczne ........ 125 Składniowe środki stylistyczne ........ 134 Słownictwo jako środek stylistyczny ...... 141 Odwołanie się do słownictwa obcego poprzez zapoży- czenia ................ 148 Xn. WYKAZ ŹRÓDEŁ ............ 152 Xni. INDEKS TERMINÓW ZDEFINIOWANYCH . . 155