Tytu�: "S�ownik Biblijny" Autor: *.* Aaron [hebr. aharon, znaczenie niezna- ne], brat -- Moj�esza, pierwszy arcyka- p�an Hebrajczyk�w. Zezwoli� im czci� po- s�g z�otego cielca ( Wj 4,14; 28,1; 32,1). Lit. P. Emmanuel Tu (1978, Ty). Muz. A. Sch"nberg Moses und Aran (Moj�esz i Aaron), opera (premiera �wiatowa 1957). Abel [hebr. hewel = tchnienie, dech], dru- gi syn Adama i Ewy, zabity przez swego starszego brata Kaina. Abel jako pasterz z�o�y� Bogu ofiar� z baranka (Rdz 4,1-9), Kain za�, b�d�c rolnikiem, z�o�y� w ofie- rze p�ody ziemne. B�g przyj�� jedynie ofia- r� Abla, co wzbudzi�o w Kainie uczucie zazdro�ci, kt�re doprowadzi�o go do bra- tob�jstwa. Tradycja widzi w Ablu spra- wiedliwego, prze�ladowanego przez z�ych. Jest on prototypem niewinnej ofiary. Lit. Zab�jstwo Abla jest motywem cz�sto wyst�puj�cym w literaturze, chocia� uwag� pi- sarzy bardziej przyci�ga osobowo�� Kaina. S. Gessner �mier� Abla (1758, wyd. pol. 1774). Ikon. Ofiara Kaina i Abla: mozaika z VI w., San Vitale w Rawennie; fresk z ko�cio�a w Saint-Savin-sur-Gartempe (XII w.). Kain zabija Abla (XII w., katedra w Geronie). W. Blake Adam i Ewa odnajduj�cy cia�o Abla (1826, Londyn). J. Schnorr von Carolsfeld Bi- blia w obrazkach (1852). W.A. Bouguereau Pierwsza �a�oba (1888, Buenos Aires). Muz. L. Leo La morte di Abele (1732, �mier� Abla), oratorium. Abner [hebr. awner = ojciec jest �wia- t�em], imi� dow�dcy wojsk - Saula (1 Sm 14,50-51; 20,25; 2 Snt 2,8-17). Zosta� on podst�pnie zabity w czasie walk, kt�re wybuch�y po �mierci Saula (2 Sn: 3, 22-27). Lit. J.B. Racine Atalia (1691, wyd. pol. 1803). Zapo�yczaj�c imi� Abner z historii biblijnej, Racine nada� je oficerowi, kt�ry odrzuci� kult Baala i wspiera� arcykap�ana Jojad� przy detro- nizacji Atal��. Jest to posta� fikcyjna. Abner wy- powiada pierwsze s�owa sztuki: "Tak, przycho- dz� wielbi� Wiecznego Boga w Jego �wi�tyni" [t�um. M.�.]. Abraham [hebr. awrahanz], pierwotnie Abram (Rdz 12-25), �y� na pocz�tku II tysi�cl. p.n.e. Abraham, wywodz�cy si� z p�koczowniczego plemienia osiedlone- go w chaldejskim Ur, otrzyma� od Boga polecenie opuszczenia ojczyzny i wyrusze- nia do nieznanego kraju, kt�ry mia� sta� si� Ziemi� Obiecan�. Abraham wraz z �on� Sar� i bratankiem Lotem osiedli� si� w krainie Kanaan. Tu B�g zawar� z nim przymierze i obieca� t� ziemi� jemu i jego potomstwu. Jednak jego �ona Sara by�a bezp�odna. Tote� zgodnie z �wcze- snym zwyczajem da�a Abrahamowi sw� niewolnic� Hagar, aby z ni� wsp�y�. Ha- gar urodzi�a syna Izmaela, kt�ry jednak nie by� zapowiedzianym dziedzicem. B�g zawar� z Abrahamem wieczyste przymie- rze, kt�rego zewn�trznym znakiem jest obrzezanie. Raz jeszcze B�g ukaza� si� Abrahamowi (Rdz 18) pod postaci� trzech m��w, kt�rzy obiecali mu, �e jego bardzo podesz�a w latach �ona urodzi syna. Na- st�pnie, chc�c wiar� Abrahama podda� pr�bie, B�g rozkaza� mu z�o�y� w ofierze tego syna, Izaaka, ale przekonawszy si� o pos�usze�stwie Abrahama powstrzyma� go przed zabiciem syna i na zawsze zaka- za� sk�adania ofiar z ludzi. Abraham, zw. ojcem wierz�cych (Rdz 4), jest uwa�any za przodka trzech relig�� monoteistycz- nych: judaizmu, chrze�cija�stwa i islamu. dzieci Abrahama. Abraham wraz z Izaakiem i Jakubem s� uwa�ani za przodk�w narodu wybranego. Abraham to ojciec narodu, kt�ry otrzyma� Ziemi� Obiecan�. Okre�lenie "dzieci Abrahama" (Mt 3,9; �k 13,16; 19,9) nie wskazuje tyl- ko na pochodzenie cielesne. Ci, kt�rzy maj� wiar� Abrahama, tak�e s� "synami Abrahama" (Mt 1,1; Rz 4). �ono Abrahama, miejsce spoczynku sprawiedliwych po �mierci, w kt�rym nie istnieje �adne cierpienie; miejsce oczeki- wania, poprzedzaj�ce pe�ni� szcz�cia. Jest o nim mowa w przypowie�ci Jezusa O bo- gaczu i �azarzu (�k 16,19-23). Lit. Historia ofiary Izaaka inspirowa�a wielu pisarzy, a w wyobra�ni pisarzy kraj�w Europy Zachodniej na�o�y�a si� na temat ofiary Ifige- n��. W �redniowieczu wiele misteri�w opowiada histori� Abrahama, uwypuklaj�c r�ne aspek- ty jego dramatu. R�wnie bogatych materia- ��w na ten temat dostarcza epoka odrodzenia. Th. Beza Abraham saerifiartt (1550, Abraham sk�adaj�cy ofiar�), sztuka teatralna. W Raju utraconym J. Miltona (1667, wyd. pol. 1791) archanio� Micha� przepowiada Adamowi misj� Abrahama, cz�owieka pe�nego wiary, kt�ry na s�owo Boga opu�ci poga�sk� ojczyzn�, chaldej- skie Ur, aby zdoby� dla swego potomstwa Zie- mi� Obiecan� i sta� si� ojcem wierz�cych. B. Pascal w M�moria� (1654, Pami�tnik) prze- ciwstawia "Boga Abrahama, Izaaka, Jakuba Bogu filozof�w i uczonych", czyli Boga, kt�- ry nawi�za� wi� osobist� z lud�mi, Bogu abs- trakcyjnemu. S.A. Kierkegaard Boja�� i dr�enie (1843, wyd. pol. 1969), esej o l�ku, jaki ro- dzi pozycja cz�owieka wybranego wobec Bo- ga. Dla Kierkegaarda pr�ba, kt�rej zosta� pod- dany Abraham, to najbardziej newralgiczny punkt, gdy� stawk� w grze jest wiara cz�owie- ka. Z. Kossak-Szczucka Przymierze (1952). W. Chrostowski Bohaterowie wiary Starego Te- stamentu (1992). Ikon. San Vitale (VI w., Rawenna). Abraham i Trzej Anio�owie, czyli go�cinno�� Abrahama, San Zeno (XII w., Werona). Abraham nios�- cy wybranych (XIV w., katedra w Bourges). A. Rublow (1427, Moskwa). F. Cozza Hagar na pustyni (XV w., Amsterdam). A. Berruguete Ofiara Abrahama: rze�ba w drewnie (XVI w., Valladolid); Andrea del Sarto (1529, Prado, Madryt); P.P. Rubens (1620, Pary�). C. Corot (1835, Nowy Jork). M. Chagall (1954, Nicea). M. Altomonte (ok. 1705, Muzeum Diece- zjalne, Tarn�w). Muz. Abraham i Izaak: G. Carissimi, orato- rium (XVII w.); I. Strawi�ski, ballada biblijna (1964). Rock my soul, "Ko�yszcie m� dusz� na �onie Abrahama", negro spiritual. Absalom [hebr. awszalom = ojciec jest pokojem], trzeci syn - Dawida; kaza� za- bi� swego przyrodniego brata Amnona, aby pom�ci� zgwa�con� przez niego siostr� Tamar. Absalom spiskowa� przeciw ojcu podejmuj�c pr�b� przy�pieszenia swojej koronacji, tote� musia� ucieka� z Jerozoli- my. W bitwie mi�dzy Dawidem a Absalo- mem wojska Absaloma zosta�y pokonane. W czasie ucieczki w�osy Absaloma wpl�ta- �y si� w konary drzewa i zawis� on mi�dzy niebem a ziemi�. Joab, jego kuzyn, do- w�dca w wojsku Dawida, zabi� go wbrew rozkazom Dawida (2 Sm 13-18). Lit. J. Dryden Absalom and Achitophel (1681), poemat satyryczny, adaptacja opowiadania bi- blijnego do opisu sytuacji politycznej epoki. W. Faulkner Absalomie, Absalomie! (1936, wyd. pol. 1959); g��wna posta� to cz�owiek o gwa�- townym charakterze, kt�ry za�o�y� rodzin�. Nienawi�� rasowa, kazirodztwo, zab�jstwo (syn g��wnego bohatera zostaje zabity przez przy- rodniego brata) czyni� �ycie tej rodziny praw- dziwym piek�em. Ikon. �mier� Absaloma, marmurowa posadzka w katedrze w Sienie (XV w.). G. Dor� Biblia �wi�ta (1866). Achab [hebr. achaw = brat ojca], si�dmy kr�l Izraela (873-853 p.n.e.), syn kr�la Omriego (1 Krl 16-22). Nam�wiony do ba�wochwalstwa przez �on� Izebel, c�rk� kr�la Tyru, zosta� upomniany przez pro- roka Eliasza. Kiedy Nabot nie chcia� sprzeda� kr�lowi swojej winnicy, Izebel kaza�a go oskar�y� o blu�nierstwo i uka- mienowa�. Gdy Achab obj�� winnic� w posiadanie, Eliasz przepowiedzia� mu, �e w miejscu, gdzie pop�yn�a krew Nabota, psy b�d� liza�y r�wnie� jego krew. Achab zgin�� w bitwie z Aramejczykami. Po jego �mierci spe�ni�o si� proroctwo Eliasza. Lit. J.B. Racine Atalia (1691, wyd. pol.1803). H. Melville Moby Dick, czyli Bia�y Wieloryb (1851, wyd. pol. 1954); matka kapitana Ahaba nada�a swemu synowi biblijne imi�, odpowia- daj�ce jego krwawemu losowi. Ekr. Powie�� H. Melville'a zosta�a zekranizo- wana w 1956 przez J. Hustona. Adam [hebr., cz�owiek; w znaczeniu og�lnym - rodzaj ludzki]. Ksi�ga Rodzaju (Rdz 1,27) wyja�nia, �e "B�g stworzy� m�czyzn� i niewiast�". Rdz 2,7 zawiera dwa poj�cia: adam i adama, "gleba, zie- mia", aby w ten spos�b podkre�li�, �e cz�owiek pochodzi z "prochu ziemi". Lecz nieco dalej, w drugim opisie stworzenia cz�owieka, s�owo to ma zaw�ony sens: aby ten pierwszy cz�owiek nie by� sam, B�g daje mu towarzyszk�, stworzon� z �e- bra m�czyzny; zosta�a ona nazwana isz- sza, "niewiasta", poniewa� powsta�a z isz, z "m�czyzny". "Adam" sta�o si� nast�p- nie imieniem w�asnym pierwszego cz�o- wieka (Rdz 4,25). Adam umieszczony przez Boga w ogrodzie - Eden wraz z niewiast� Ew�, nak�oniony przez ni�, dopu�ci� si� niepos�usze�stwa, oboje naru- szyli zakaz Boga i spo�yli owoc z drzewa wiadomo�ci dobrego i z�ego, tote� B�g wyp�dzi� ich oboje z Edenu. Pierwsi lu- dzie poznali ci�ar pracy, cierpienie i �mier�. W tych opowiadaniach bardzo obrazowych i czasami pozornie naiwnych, zosta�a zawarta refleksja nad ludzkim lo- sem. W ST niewiele jest bezpo�rednich odniesie� do Adama. M�dro�� Syracha stawia go ponad wszelkimi �yj�cymi stwo- rzeniami (Syr 49,16); Ksi�ga M�dro�ci na- zywa go "Prarodzicem �wiata" i stwierdza, �e opiekowa�a si� nim M�dro�� Boga (Mdr 10, 1 ). NT. �ukasz wyprowadza rodow�d Jezusa a� od Adama ("syna Seta, syna Adama, syna Bo�ego", �k 3,38). Pawe� podkre�la kontrast mi�dzy Adamem, cz�owiekiem grzesznym, a Jezusem, nowym Adamem. Pierwszy od��czy� si� od Boga - i to jest �mier�; przez drugiego przychodzi zmar- twychwstanie - �ycie (1 Kor 15,45). Zob.: grzech pierworodny; wyzucie si� dawnego cz�owieka. Lit. Adam i Ewa to g��wne postacie bogatej li- teratury apokryficznej w j�zyku greckim i syryj- skim z I i IV w. Istniej� tak�e wersje arabskie i etiopskie. Adam pojawia si� w teatrze �re- dniowiecznym jako pierwszy grzesznik: Le Jeu d adam (XII w., Widowisko o Adamie). W XVI w. M. Sceve w Microcosme (1562, Mi- krokosmos) rozwija mit Adama, "wielkiego oracza", "ojca gatunku ludzkiego". G.G. By- ron w Kainie (1821, wyd. pol. 1842) przedsta- wia obrazowo Adama, kt�rego przera�a ci�ar w�asnej odpowiedzialno�ci za losy ludzko�ci po zbrodni Kaina. M. Tournier w Le Coq de Bruy�re (1978, G�uszec), "La Famille Adam" (Rodzina Adama), tworzy zaskakuj�c� posta� Adama, pierwotnie dwup�ciowego. � K. Woj- ty�a: Przed sklepem jubilera (1960); Rozwa�a- nia o ojcostwie (1964); Promieniowanie ojcostwa (1979). Ikon. Masaccio Wygnanie z raju (1425-28, Florencja). J. van Eyck Adam, ze skrzyd�a po- liptyku O�tarz Baranka Mistycznego (1432, ka- tedra �w. Bawona w Gandawie). P. Uccello (1445-50, Florencja). Piero della Francesca �mier� Adama (1452-66, Arezzo). A. D��rer (1507, Madryt). Micha� Anio� Stworzenie Ada- ma (1509-12, Kaplica Syksty�ska, Watykan). L. Cranach st. Adam i Ewa (XVI w., Warsza- wa). Tintoretto Grzech pierworodny (1564, We- necja). Muz. Widowisko o Adamie (XII w.), dramat li- turgiczny grany i �piewany w j�zyku �ac., w sty- lu gregoria�skim. J.F. Lesueur La Mort d Adam (1809, �mier� Adama), opera. Adonaj [hebr., m�j Pan, B�g). Adonaj to liczba mnoga rzeczownika adon (pan) wy- ra�aj�ca zintensyfikowanie majestatu. He- brajczycy uznaj�c najwy�sz� w�adz� Bo- ga nad nimi nazywali Go "Adonaj". Ten zwrot grzeczno�ciowy sta� si� imieniem w�asnym Boga. P�niej szacunek dla imie- nia - Jahwe sprawi�, �e w g�o�nym czyta- niu Bibl�� zacz�to zast�powa� je imieniem Adonaj. Cz�sto Adonaj jest t�umaczone, tak jak w tek�cie gr. Kyrios, przez Pan. adorowa�, wielbi�, czci�, z�o�y� po- k�on [gr. proskynein = upada� na twarz, z�o�y� pok�on, adorowa�). Jezus m�wi do szatana, kt�ry go kusi: "Panu, Bogu swe- mu, b�dziesz oddawa� pok�on i Jemu samemu s�u�y� b�dziesz" (Mt 4,10). S�o- wa te s� cytatem ze ST (Pwt 6,13). Tam "adorowa�" pochodzi od czasownika zna- cz�cego "odczuwa� boja��" (co nie jest synonimem strachu). Kiedy cz�owiek zda- je sobie spraw� z wielko�ci Boga, z Jego tajemnicy, w�wczas nie chodzi o strach, lecz o szacunek, podziw i zachwyt, o uczucia wyra�aj�ce niesko�czony dystans mi�dzy cz�owiekiem a Przenaj�wi�tszym Bogiem. Ezechiel wobec chwa�y Pa�- skiej (Ez 1,28) i Szawe� wobec Chrystusa zmartwychwsta�ego (Dz 9,4) padaj� na ziemi� w ge�cie uwielbienia - adoracji. Adorowa�, wielbi� w �cis�ym znaczeniu tego s�owa mo�na tylko Boga. Lit. Dzie�a mistyk�w obfituj� w modlitwy ado- racyjne. �wi�ty Jan od Krzy�a Pie�� duchowa (1579, wyd. pol. 1927). F. F�nelon Po�sies (1685, Poezje). agapa [gr. agape = mi�o��], uczta mi�o- �ci. Wierni pierwotnych gmin chrze�cija�- skich schodzili si� nie tylko na uczt� eucharystyczn�, b�d�c� przypomnieniem Ostatniej Wieczerzy, lecz tak�e na wsp�l- ny wieczorny posi�ek, kt�ry przygoto- wywali zamo�ni cz�onkowie wsp�lnoty. Obecnie agapa oznacza uczt�, biesiad�. agonia Chrystusa [gr. ag�n = walka, walka wewn�trzna, wzburzenie, trwoga). Po Ostatniej Wieczerzy Jezus uda� si� wraz z aposto�ami do ogrodu Getsemani, po�o�onego u st�p G�ry Oliwnej. Odda- li� si� od nich na odleg�o�� rzutu kamie- niem. Wobec zbli�aj�cej si� �mierci, Jezus poczu� l�k. B�aga� Boga, aby oddali� od Niego kielich bole�ci; wg �w. �ukasza krwawy pot pokry� cia�o Jezusa, a z nieba przyby� anio� i umacnia� Go. Aposto�owie za� zasn�li (Mt 26,36-46; Mk 14,32-42; �k 22,40-46). Ta wewn�trzna walka wy- znacza pocz�tek agon�� Jezusa, kt�ra do- kona�a si� na krzy�u. Lit. B. Pascal My�li (1670, wyd. pol. 1921), "Tajemnica Jezusa", rozwa�ania o samotno�ci Boga, kt�ry cierpi i poszukuje "towarzystwa i pomocy ze strony ludzi ... lecz nie otrzymuje jej, gdy� Jego uczniowie �pi�". V. Hugo La Fin de Satan (1886, Kres szatana), "Commence- ment de L'angoisse" (Pocz�tek trwogi). A. de Vigny Le Mont des Oliviers (1844, G�ra Oliw- na), zainspirowany przez poet� niemieckiego J.P. Richtera (Siebenk"s, 1796) przedstawia sw�j w�asny niepok�j religijny poprzez ten, kt�- ry przypisuje Jezusowi; na pr�no Jezus wzywa Boskiego Ojca, "niemego, �lepego i g�uchego" na krzyk stworzenia i wie, �e Jego pos�annic- two zbawcze b�dzie zdradzone. G. de Nerval, sonet Le Christ aux Oliviers (Chrystus na G�- rze Oliwnej), zawarty w zbiorze Les Chimeres (1854, Chimery), ci�g dalszy pi�ciu sonet�w, zainspirowanych tak�e tw�rczo�ci� Richtera; w Ogrodzie Oliwnym zrozpaczony Jezus usi�uje objawi� uczniom "nowin�": "zabrak�o Boga na o�tarzu, na kt�rym Ja jestem ofiar� ...! Boga nie ma! Boga ju� nie ma! - ale oni wci�� spali!...'. W dziele G. Bernanosa wyst�puj� liczne sceny agon��; bohater Pami�tnika wiejskiego proboszcza (1936, wyd. pol. 1937) jest "wi�niem �wi�tej agon��". M. Jacob w utworze Agonie (Agonia), zawartym w dziele Derniers poe�es (1945, Ostatnie poematy) m�wi o swojej bliskiej �mierci w obozie hitlerowskim w Drancy, gdzie by� uwi�ziony. Ikon. Agonia w Ogrodzie Oliwnym: A. Mante- gna (1460, Tours); G. Bellini (XV w., Lon- dyn); El Greco (XVI w., Budapeszt); E. Dela- croix (1826, Pary�, Saint-Paul-Saint-Louis). Muz. L. van Beethoven Chrystus na G�rze Oliw- nej (1803), oratorium. F. Poulenc Dialogi kar- melitanek (1957, opera wg dzie�a G. Bernano- sa). H. Borgstrem Jezus, Getsemane (XX w.). Ekr. R. Bresson: Dziennik wiejskiego proboszcza (1951, zainspirowany dzie�em G. Bernanosa); Proces Joanny d arc (1961), proboszcz z Am- bricoun i Joanna. Obrazy konaj�cego Chry- stusa. alfa i omega, pierwsza i ostatnia lite- ra alfabetu gr., w tradycji �ydowskiej i chrze�cija�skiej - symbol Boskiej pe�ni, wszechmocy Boga. W Apokalipsie �w. Jana (Ap 1,8) Chrystus m�wi: "Jam jest Alfa i Omega... Kt�ry jest, Kt�ry by� i Kt�ry przychodzi, Wszechmog�cy". Autor Apoka- lipsy symbolicznie u�y� alfabetu gr. i okre- �li� literami Alfa i Omega Boga jako pra- przyczyn� i cel ostateczny wszechrzeczy. Lit. Interpretacja tych s��w przez natchnione- go paleontologa P. Teilharda de Chardin w Fe- nomenie cz�owieka (1955, wyd. pol. 1993, epi- log): B�g, cel ostateczny, kt�ry �yje i my�li, jest punktem Omega, "ju� istniej�cym i dzia�aj�- cym w g��bi my�l�cej zbiorowo�ci ludzkiej" [t�um. K. Waloszczyk]. Alleluja [hebr. haleluja = chwalcie Jah- we], aklamacja liturgiczna, radosne we- zwanie do s�awienia Boga. Zob. Hallel. Muz. Alleluja z drugiej cz�ci oratorium Me- sjasz G.F. H"ndla (1742) jest cz�sto �piewane oddzielnie. Ekr. K. Vidor Halleluyah (1929). Dramat ameryka�skich Murzym�w; bohater Zeke staje si� ewangelist�, chrzci w wodach rzeki i naucza o dw�ch poci�gach, kt�re wioz� ludzi do piek�a i do raju. amen [hebr., niech si� stanie], wyraz ko�cz�cy modlitw�; pochwa�a Boga. Wy- powiedzie� "amen", to znaczy uzna� za prawdziwe to, co zosta�o powiedziane. T�umaczenie "niech si� stanie", wyra�aj�- ce �yczenie, nie oddaje dok�adnego sensu tego s�owa. Z. i p. Wszystkiemu m�wi� amen - wszystko po- piera�, ze wszystkim si� zgadza�. Lit. K. Benis�awska Modlitwa Pa�ska (1776), Pie�� IX. Muz. S�owo "amen" by�o cz�sto opracowy- wane muzycznie przez kompozytor�w muzyki religijnej (G.P. da Palestrina, G.F. H"ndel, Cafaro). Amos [hebr., obci��ony, objuczony], je- den z dwunastu Prorok�w Mniejszych. Pochodzi� z Judy, gdzie zajmowa� si� pa- sterstwem. Jako prorok dzia�a� w kr�le- stwie Izraela w VIII w. p.n.e., za panowa- nia Jeroboama II. Ostro pot�pia� nadu�y- cia (np. przekupstwo s�dzi�w) i ba�wo- chwalstwo. anatema [gr. anathema = wotum, przed- miot ofiarowany, po�wi�cony b�stwu; hebr. cherem = kl�twa, wykl�cie), wyra�e- nie to dotyczy zasady, kt�rej lud Izraela mia� przestrzega� w wojnach prowadzo- nych w imieniu Boga; �up, a czasami i zwyci�eni wrogowie byli po�wi�ceni Jahwe, a zatem wszystko to ulega�o znisz- czeniu. Zasada ta dotyczy�a r�wnie� ka- rania ba�wochwalc�w. "Je�li oka�e si� prawd�, �e tak� obrzydliwo�� pope�niono po�r�d ciebie, mieszka�c�w tego miasta wybijesz ostrzem miecza, a samo miasto razem ze zwierz�tami ob�o�ysz kl�tw�" (Pwt 13,13-19). W p�niejszych tekstach judaistycznych oraz w NT kl�twa dotyka poszczeg�lnych os�b; jest to wykluczenie ze wsp�lnoty, kt�ra skazuje winnego- k�amc� lub tego, kto nie dotrzyma� przy- si�gi - na s�d Bo�y. W Dziejach Apostol- skich (Dz 23,12) �ydzi, wrogowie Paw- �a, zobowi�zuj� si�, �e b�d� po�ci� tak d�ugo, p�ki nie zabij� Paw�a; w razie nie- dotrzymania tych zobowi�za� wzywaj� Boga, aby ich jak najsurowiej ukara�. Sobory formu�owa�y anatemy - kl�twy a� do Soboru Watyka�skiego I (1869-70). Sob�r Watyka�ski II (1962-65) najpraw- dopodobniej by� pierwszym soborem, kt�- ry nikogo kl�tw� nie ob�o�y�. U muzu�ma- n�w anatema, pojmowana jako kl�twa, za- chowa�a ca�� si�� nami�tnego pot�pienia. Andrzej [gr. andreios = m�ny, odwa�- ny, silny], imi� jednego z dwunastu apo- sto��w. By� bratem �w. Piotra i podobnie jak on, rybakiem z Kafarnaum. Pocz�t- kowo by� uczniem Jana chrzciciela, na- st�pnie poszed� za Jezusem (Mt 4,18-20). Wed�ug jednej z legend, mia� po �mierci Jezusa g�osi� ewangeli� na Rusi. Zachowa- �a si� tradycja, �e poni�s� �mier� w Patras w Grecji, przybity do krzy�a w kszta�cie li- tery "X", p�niej zw. krzy�em �w. An- drzeja. Lit. J.B. Bossuet Pan�gyrique de saint Andr�, ap"tre (Pochwa�a �w. Andrzeja Aposto�a), kaza- nie wyg�oszone 30 listopada 1668 do karmeli- t�w na przedmie�ciu �w. Jakuba w Pary�u. P. Claudel Corona benignitatis anni Dei (1915, Wieniec �askawo�ci roku Pa�skiego), "Saint Andr�" (�wi�ty Andrzej). anio� [gr. angelos; hebr. malach = wys�a- niec, emisariusz], istota duchowa, oso- bowa, po�rednicz�ca mi�dzy Bogiem a lud�mi. Wed�ug ST anio�owie tworz� wo- k� jedynego Boga "zast�py niebieskie" (1 Krl 22,19). Zwani s� synami Bo�ymi (Ps 29,1) i �wi�tymi s�ugami (Hi 5,1). Najstarsze teksty biblijne znaj� "Bo�ego pos�a�ca"; w Ksi�dze Rodzaju wielokrotnie przekazuje on Bo�e rozkazy. Podobny do samego Boga, m�wi�cy i dzia�aj�cy w jego imieniu i niejako w Jego zast�pstwie, zo- staje pos�any, aby ochrania� lud Izraela w czasie przej�cia przez Morze Czerwone ( W 14,19); czuwa nad Abrahamem (Rdz 24,7) i nad - Jakubem (synem Iza- aka; Rdz 48,16). B�g wysy�a te� anio��w nieszcz�cia, jak np. anio�a zag�ady, od- grywaj�cego decyduj�c� rol� w r�nych zdarzeniach (W' 12,29; 2 Krl 19,35). W ksi�gach ST anio�owie nosz� niekiedy imiona zgodne z charakterem ich misji: Rafa� - "B�g uzdrowi�", opiekuje si� Tobiaszem (Tb 3,17; 12,15); - Gabriel - "moj� moc� jest B�g", objawia lub wyja�nia tajemnice Boga (Dn 8); Mi- cha� - "kt� jest jak B�g?", "jeden z pierwszych ksi���t", ochrania lud Izrae- la (Dn 10,13-21). Teologia ta wywar�a wp�yw na islam, to w�a�nie Gabriel mia� przekaza� Mahometowi przes�anie Bo�e; Micha� zajmuje si� dobrami tego �wiata; Azra�l to anio� �mierci; tysi�ce anio��w ukazuje si� prorokowi podczas jego noc- nego wst�powania do nieba. NT. Do okre�le� ju� znanych Pawe� do��- cza archanio�a (1 Tes 4,16). Anio�owie s� naj�ci�lej zwi�zani z �yciem ziemskim Chrystusa, z Jego wcieleniem (�k 1,26), Jego narodzeniem (�k 2,9-13), z kusze- niem na pustyni (Mk 1,13), z Jego agoni� w Ogr�jcu (�k 22,43), z Wniebowst�pie- niem (Dz 1,10). Strzeg� ludzi i zapewnia- j� im ochron� (Mt 18,10; Dz 12,15), przedstawiaj� Bogu ludzkie modlitwy i prowadz� do raju dusze sprawiedliwych (�k 16,22). Anio� Micha� sprawuje piecz� nad rodz�cym si� Ko�cio�em, tak jak nie- gdy� opiekowa� si� Izraelem. M�wi�c o lo- sie ostatecznym ludzi, kt�rzy zmartwych- wstan�, Chrystus stwierdza, �e wybrani b�d� niczym anio�owie Bo�y, tote� ani �eni� si� nie b�d�, ani za m�� wycho- dzi� (�k 20,36). Zob.: cherubin; serafin; szatan. Lit. Dante w Boskiej komedii (1307-21, wyd. pol. 1947) przedstawia ol�niewaj�ce wizje anio- ��w niebieskich. W literaturze franc. temat anio�a zbuntowanego, czy upad�ego wyst�puje o wiele cz�ciej, ni� temat anio�a pos�anego przez Boga. Jednak dzielni rycerze z Pie�ni o Rolandzie (XII w.) w chwili �mierci wyci�gaj� do Boga praw� r�kawic� i wtedy zjawia si� anio�, kt�ry zabiera ich dusze do raju. W Zadi- gu Voltaire'a (1747, wyd. pol. 1955) anio� Jes- rad objawia bohaterowi plany Opatrzno�ci. W XIX w. poeci tworz� anio��w alegorycz- nych, np. u V. Hugo w La Fin de Satan (1886, Kres szatana) wyst�puje anio� - Wolno��, stworzony z pi�ra, kt�re wypad�o ze skrzyd�a szatana. Poeci wymy�laj� anio��w zakochanych w kobietach �miertelnych, np. A. de Lamartine w La Chute d'un ange (1838, Upadek anio�a), a nawet uwiedzenie przez Lucyfera "m�odego, smutnego i uroczego", jak Eloa, zrodzona ze "�zy Chrystusa" (A. de Vigny Enoa,1824). W XX w. J. Cocteau w Orfeuszu (1927, wyd. pol.1933) stwarza obraz fantastycznego anio�a, przebranego za szklarza, go�cia ze �wiata niewi- dzialnego. P. Claudel w Le Soulier de satin (1929, At�asowy pantofelek) wprowadza na scen� Anio�a Str�a do�y Prouheze. Przez uproszczenie, anio� staje si� niekiedy elemen- tem duchowym w cz�owieku, jako przeciwie�- stwo elementu cielesnego - "zwierz�cia". "Cz�owiek nie jest ani anio�em, ani zwierz�- ciem, na nieszcz�cie ten, kto chce zrobi� z niego anio�a, robi zwierz�. B. Pascal w My- �lach przypomina, �e cz�owiek nie jest ani sa- mym cia�em, ani czystym duchem (1670, wyd. pol. 1921). � B. Le�mian Anio�owie (cykl z t. Sad rozstajny, 1912). J. Zawieyski Misterium adwentowe (1949). Cz. Mi�osz O Anio�ach (Gdzie wschodzi s�o�ce i k�dy zapada, 1974). B. Oberty�ska Anio� w knajpie (1977). E. Sta- chura Piosenka dla robotnika rannej zmiany (Po- ezja i proza, t. 1 1982). Ikon. U�miechni�ty anio�, rze�ba (XIII w., ka- tedra w Reims). Fra Angelico Muzykuj�cy anio�owie (1430-35, Florencja). H. Memling (ok. 1490, Antwerpia). M. Gruenewald Anio� Zwiastowania (1516, Colmar). G.L. Bemini Anio� z wie�cem cierniowym, rze�ba (1669, Rzym). O. Redon Upad�y Anio� (1890, Bor- deaux). M. Chagall Upadek anio�a (1947, Ba- zylea). Muz. S. Prokofiew Ognisty anio� (1927), opera. Ekr. W. Wenders Niebo nad Berlinem (1987); anio�y unosz� si� nad Ziemi� od stworzenia �wiata, wolne od zmys��w i uczu�, towarzysz� zrozpaczonym i umieraj�cym. Jeden z nich pra- gnie pozna� prawdziwe �ycie; staje si� cz�owie- kiem i zachwycony odkrywa smaki, kolory, mi- �o��. Hymn na cze�� �ycia. anio� niSzCzyCiel, wys�annik, narz�dzie Bo�ej zemsty (�yj 12,23). Anio� ten pora- zi� Egipt powoduj�c �mier� wszystkich pierworodnych Egipcjan, oszcz�dzaj�c do- my syn�w Izraela, naznaczone krwi� ba- ranka paschalnego. Lit. A. Camus D�uma (1947, wyd. pol.1957); ojciec Paneloux wyg�asza kazanie o plagach zsy�anych przez Boga, kt�re maj� zmusi� ludzi do zastanowienia: "Sp�jrzcie na tego anio�a d�umy, pi�knego jak Lucyfer i ol�niewaj�cego jak samo z�o; wznosi si� nad naszymi dacha- mi" [t�um. J. Guze].. S�owacki: Kr�l-Duch (1866), Rapsod III, pie�� I; Beniowski (1921). Ekr. L. Bu�uel Anio� zag�ady (1962). Anio� Pa�ski [�ac. Angelus Domina], w tradycji katolickiej - modlitwa odma- wiana rano, w po�udnie i wieczorem, przypominaj�ca Zwiastowanie, w kt�- rym anio� Gabriel zapowiedzia� Maryi, �e b�dzie Matk� Jezusa. Lit. � K. Tetmajer Anio� Pa�ski (Poezje,1898). W. Gomulicki Anio� Pa�ski (�wiat�a,1919). Ikon. J.F. Millet Anio� Pa�ski (1858, Luwr, Pary�). Anna [hebr. chana = obdarzona lask�], imi� wielu kobiet wyst�puj�cych w ST i w NT, m.in. matki proroka Samuela, �ony starego Tobiasza, a tak�e prorokini, kt�ra wg �ukasza Ewangelisty (�k 2,36-38) by�a obecna przy ofiarowaniu Jezusa w �wi�tyni. Wed�ug tradycji apokryficznej r�wnie� matka Maryi, �ona Joachima, mia�a na imi� Anna. Liczne wizerunki ukazuj� Ann�, jak udziela wskaz�wek Ma- ryi, czasami wizerunki te przedstawiaj� trzy pokolenia �wi�tej Rodziny: Ann�, Maryj� i Jezusa. M�skim odpowiednikiem imienia Anna jest Annasz. Jest to imi� �y- dowskiego arcykap�ana, te�cia Kajfasza, do kt�rego przyprowadzono pojmanego Jezusa ( 18,12-24). Ikon. Leonardo da Vinci �wi�ta Anna Sa- motrzecia (1499, Luwr, Pary�). Rze�ba w drew- nie w Semur-en-Auxois (XV w.). Rembrandt �wi�ta Anna (1631, Amsterdam). AntioCh imi� trzynastu kr�l�w syryj- skich z dynast�� Seleucyd�w (jedna z dynast��, kt�re podzieli�y mi�dzy siebie imperium Aleksandra III Wielkiego). An- tioch III Wielki by� kr�lem Syr�� w 223- -187 p.n.e., kt�rej podporz�dkowa� m.in. Fenicj� i Palestyn�. Wkroczenie wojsk Antiocha III Wielkiego do Grecji do- prowadzi�o do wojny z Rzymem; po- ni�s� kl�sk� w 190 p.n.e. pod Magnezj�. Antioch N Epifanes, kr�l Syr�� (175- -164 p.n.e.), w 169 p.n.e. zaatakowa� Egipt, lecz wobec interwencji dyploma- tycznej Rzymu zrezygnowa� z podboj�w. D���c do umocnienia jedno�ci pa�stwa, chcia� zmusi� �yd�w do porzucenia prak- tyk religijnych i wprowadzi� kult poga�ski. Wielkie prze�ladowania religijne �yd�w w Palestynie doprowadzi�y do powstania Machabeusz�w (Ksi�gi Machabejskie). Antychryst [gr. anti = przeciw, zamiast + Christos = Chrystus]. Wed�ug List�w �w. Paw�a i Apokalipsy �w. ,Jana - nie- przyjaciel Boga, czyli Antychryst zdobywa w�adz� si�� lub podst�pem, przebieg�o�ci�, ale ostatecznie zostanie pokonany przez Chrystusa. Nie jest to jaka� okre�lona po- sta� historyczna, lecz przedstawia tych wszystkich, kt�rzy nie chc� dopu�ci� do ustanowienia Kr�lestwa Chrystusowego (1 2,18; Ap 13; Mt 24,24; Tes 2,4). Zob. szatan. Lit. Ka�dy ma swojego Antychrysta! Na przy- k�ad wg T.A. d'Aubign� w Les Tragiques (1616, Rymy tragiczne) Antychryst to w oczach prote- stant�w papie�, "pierworodny syn Szatana". U F. Dostojewskiego w Braciach Karamazow (1880, wyd. pol. 1913) wielki inkwizytor pe�ni rol� Antychrysta; uciele�nia on rzym. katoli- cyzm, papie�a siepaczy, ale tak�e ateistyczny socjalizm i wsp�czesny kapitalizm, kt�re obie- cuj� t�umom dobra materialne w zamian za ich wolno��. F.W. Nietzsche Antychryst (1902, wyd. pol. 1907), Antychryst to "B�g, kt�ry si� przerodzi� w antytez� �ycia, zamiast sta� si� je- go transformacj�, jego wieczyst� akceptacj�". Ch. P�guy w La Note comointe sur M. Descartes (1914, Przypisek do Kartezjusza) widzi Anty- chrysta czas�w nowo�ytnych w pieni�dzu. Ekr. J. Huston l,e Malin (1979, Z�y duch). apokalipsa [gr. apokalypsis = objawie- nie], utw�r literacki kontynuuj�cy tradycj� prorok�w, kt�rego tre�� stanowi objawie- nie dotycz�ce los�w ludzko�ci i �wiata. Autorzy apokalips, chc�c podtrzyma� wia- r� i nadziej� wyznawc�w jedynego Boga, ukazuj� im kres, do jakiego zmierza hi- storia. Literatura apokaliptyczna, pesymi- stycznie patrz�ca na tera�niejszo�� p��n� grzech�w, nieszcz�� i cierpie�, optymi- stycznie spogl�da w przysz�o��, w kt�rej nadejdzie Kr�lestwo Bo�e. Pewne teksty apokaliptyczne znajdujemy ju� w ST (Iz 24-27, Dn 7-12), lecz ten gatunek literacki rozwin�� si� przede wszystkim w okresie tzw. mi�dzytesta- mentowym, od II w. p.n.e. do I w. n.e. Apokalipsy te, jak np. Testament dwuna- stu patriarch�w czy Apokalipsa Tygodni, s� uwa�ane za apokryfy. Apokalipsa �w. ,Jana, ostatnia ksi�ga NT, zosta�a prawdopodobnie napisana w latach 95-100, nie jest pewne, czy przez �w. Jana Aposto�a, czy przez kogo� z gro- na jego uczni�w. Chrystus w chwale uka- zuje si� Janowi, zes�anemu na wysp� Pat- mos, i poleca mu napisa� listy do siedmiu Ko�cio��w Azji. Jan w wizji zostaje prze- niesiony do nieba. Widzi tam Boga na tro- nie w otoczeniu Dworu niebieskiego, trzy- ma On w r�ku ksi�g� opatrzon� siedmio- ma piecz�ciami. Daje j� Barankowi, kt�ry stoi, cho� jest "zabity na ofiar�". Baranek otwiera siedem piecz�ci, a otwarcie ka�dej z nich wprowadza now� wizj�. Przy czte- rech pierwszych ukazuj� si� je�d�cy: �ucz- nik partyjski - �wczesny postrach Rzy- mian, Wojna, G��d i M�r na trupio- bladym koniu pustosz� ziemi� (Ap 6). P�niej pojawia si� Niewiasta, matka dziecka - m�czyzny, kt�rego chce po�re� Smok - Szatan. Smok pokonany przez Micha�a i zast�py anio��w przekazuje w�adz� Best��, wspieraj�cej Babilon, Wiel- k� Nierz�dnic� (Bestia to symbol cesar- stwa rzym. prze�laduj�cego chrze�cijan, Ap 17). Jan przywo�uje nast�pnie wizj� Nowego Jeruzalem, zst�puj�cego z nie- ba �wi�tego miasta, gdzie B�g zamieszka z lud�mi (Ap 21). W tej chrze�cija�- skiej apokalipsie Jezus jest Mesjaszem, obietnice Boga s� spe�nione, a objawienie zako�czone. Zob.: Odkupiciel - odkupie- nie; paruzja; S�d Ostateczny; zbawienie. Lit. Literatura apokaliptyczna rozwija�a si� w staro�ytno�ci judeochrze�cija�skiej. Apoka- lipsa mo�e by� pewnym sposobem odczytywa- nia histor�� �wiata: po tera�niejszych czy bli- skich ju� udr�kach i kataklizmach nast�pi era odnowy wszystkiego. Pisma apokaliptyczne maj� cz�sto form� epick�, nadaj�c swoim obra- zom wymiary kosmiczne. U. Eco w Imieniu R�- �y (1981, wyd. pol. 1987) przedstawia zbrod- nie pope�nione w 1372 w klasztorze, wg po- rz�dku zapowiedzi kl�sk po otwarciu si�dmej piecz�ci (w 1986 powie�� zosta�a sfilmowana przez J.J. Annauda). Alegoryczne pi�kno i pot�ga wizji Apokalipsy �w. Jana sta�y si� inspiracj� dla wielu poet�w, takich jak W. Blake, A. de Lamartine czy V. Hugo. Akcenty apokaliptyczne odnajduje- my tak�e u P.B. Shelleya w dramacie Promete- usz rozp�tany (1820, wyd. pol. 1887), kt�rego IV akt ukazuje eskalacj� si� z�a, a tak�e u R. Wagnera w jego Zmierzchu bog�w (1874), jakkolwiek obaj ci tw�rcy zerwali wi� z my�l� biblijn�, podobnie jak D.H. Lawrence, pisz�cy Apocalypse (1931, Apokalipsa) z pozycji niena- wi�ci do objawienia - nadziei s�abych. Rewolu- cje, gigantyczne wojny zawsze wywo�uj� w lite- raturze zainteresowania tego typu, inspiruj� w spos�b ca�kowicie laicki m.in. literatur� science fiction. � A. Mickiewicz Dziady, cz�� III (1832), Widzenie ksi�dza Piotra. J. S�owac- ki Genezis z Ducha (1871). T. Konwicki Ma�a Apokalipsa (1979). Ikon. Apokalipsa z Saint-Sever, r�kopis ilumi- nowany miniaturami (1029). Tympanon ko- �cio�a Saint-Pierre w Moissac (XII w.). Tapise- rie N. Bataille'a (1373-87, Angers). J. Lur�at (1950, Assy). Correggio Wizja �w. Jana na Pat- mos (1524). A. D��rer Otwarcie piecz�ci wed�ug Apokalipsy, drzeworyt (1498). El Greco Apo- kalipsa (1614, Nowy Jork). W. Blake �mier� na bladym koniu (1805, Londyn). F. Danby (XIX w., Dublin). A. B"cklin Wojna (1896, Drezno). E. Goerg Apokalipsa, seria grafik (1943). � B. Krasnod�bska-Gradowska Apoka- lipsa, cykl drzeworyt�w (1925, Warszawa). Muz. F. Schmidt Das Buch mit sieben Siegeln (1937, Ksi�ga o siedmiu piecz�ciach), orato- rium. O. Messiaen: Quatuor pour la fin des temps (1940, Czterech je�d�c�w na koniec dziej�w); trzecia z Petites liturgies (1944, Ma�e liturgie); Couleurs de Ia Cit� ceZeste (1963, Kolo- ry niebia�skiego Miasta); Des Canyons aux �toi- les (1970-74, Gwiezdne kaniony). P. Henry Apokalipsa �w. ,Jana (1968). Twelve gates to the City (Dwana�cie bram wiod�cych do Miasta), negro spiritual. Ekr. I. Bergman w Si�dmej piecz�ci (1956) ilu- struje dwa znaczenia terminu apokalipsa: ko- niec �wiata z g�odem i morem w �redniowieczu i objawienie eschatologiczne, analogiczne do otwarcia si�dmej piecz�ci w Apokalipsie �w. Ja- na. F.F. Coppola Czas Apokalipsy (1979); film ten, opowiadaj�cy o wojnie ameryka�skiej w Wietnamie, realizuje tylko jeden, wsp�czesny sens apokaliptycznej katastrofy. apokryfy [gr. ap�kryphos = ukryty, ta- jemny], teksty, kt�re nie wesz�y w sk�ad kanonu Pisma �wi�tego. Znane s� licz- ne apokryfy ST, m.in. Ksi�ga Henocha, 4. Ksi�ga Ezdrasza, Testament dwunastu patriarch�w, cz�sto nale��ce w jakiej� mie- rze do pism apokaliptycznych. Znane s� tak�e ewangelie apokryficzne, m.in. Ewan- gelia Tomasza, Ewangelia Piotra. Te ostat- nie, chocia� nie zaliczane do �adnego kanonu, zachowa�y nieraz dawne trady- cje, nie pozbawione pewnej warto�ci. Ce- ch� charakterystyczn� tych apokryf�w jest przesadne upodobanie do wszelkiego ro- dzaju cudowno�ci. Niekt�re pisma ST tra- dycja protestancka nazywa apokryfami, katolicka za� - pismami deuterokanonicz- nymi. aposto�owie [gr. apostolos = pos�aniec, wys�annik Bo�y], s�owo to oznacza przede wszystkim dwunastu uczni�w wybra- nych przez Jezusa na najbli�szych towa- rzyszy, Jego �wiadk�w wobec �wiata i g�o- sicieli Jego ewangel��. NT nazywa ich na og� Dwunastoma; s� to: Piotr, Andrzej, Jakub Starszy, Jan, pierw- si powo�ani; Filip, Bart�omiej, Mate- usz, Tomasz, Jakub M�odszy, Tade- usz (lub Juda), Szymon i Judasz Iskariota (Mt 3,16-19). Pierwszy wymie- niany jest zawsze Piotr. Na miejsce Juda- sza, po jego zdradzie, zosta� wybrany Ma- ciej (Dz 1,15-26). Natomiast Pawe�, nawr�cony na drodze do Damaszku ju� po �mierci Jezusa, nazywany jest p�niej aposto�em pogan, to znaczy nie-�yd�w. W szerszym znaczeniu termin "aposto�" okre�la tego, kto przekazuje nauk� Ewan- gel��, dzi� za� najcz�ciej tego, kt�ry broni idei lub szlachetnej sprawy. Z. i p. Zaczyn w cie�cie (�k 13,20-21): tak jak wystarczy odrobina zaczynu w�o�ona w trzy miary m�ki, aby ca�e ciasto si� zakwasi�o, tak i dwunastu aposto��w, g�osz�cych Kr�lestwo Bo�e, przemieni �wiat. Potocznie - wyra�enie to odnosi si� do wszystkich, kt�rzy cho� nie- liczni, g�osz� nowe idee, uczucia, nami�tno�ci w �wiecie, kt�ry bez nich pozosta�by bierny. Lit. P. Claudel Corona benignitatas anni Dei (1915, Wieniec �askawo�ci roku Pa�skiego), "Le groupe des Ap"tres" (Grupa Aposto��w). Ikon. Rozes�anie aposto��w, rze�ba (XII w., V�zelay). H. van der Goes Za�ni�cie naj�wi�t- szej Maryi Panny (1480, Brugia). Aposto�o- wie: A. D��rer (1526, Monachium); El Greco (1608, Toledo). E. Burnand Uczniowie Piotr i Jan zd��aj�cy, do Grobu (1898, Pary�). W. Stwosz, O�tarz Mariacki, scena Za�ni�cia Maryji (ok. 1487, Ko�ci� Mariacki, Krak�w). Zob. te� Ostatnia Wieczerza. archanio� [gr. archangelos], anio� wy�- szego stopnia, przeznaczony przez Boga do szczeg�lnych funkcji pos�anniczych wobec ludzi. Tradycja chrze�cija�ska do archanio��w zalicza Micha�a (Dn 10,13; Ap 12,7), Rafa�a (Tb 3,17) i Gabriela (Dra 8,16; Lk 1,26); tradycja judaistyczna wylicza ich wi�cej. Zob. anio�. Lit. E. Quinet Ahasverus (1833), w prologu ar- chanio�owie odgrywaj� przed Bogiem i �wi�ty- mi sztuk� przedstawiaj�c� histori� minionego �wiata. Ikon. zob.: Gabriel; Micha�; Rafa�. arcykap�an [gr. arche = pierwsze�- stwo, hiereus = kap�an], to "kap�an, kt�- ry jest wy�szy godno�ci� ponad braci" (Kpl 21,10), kt�ry jako jedyny mia� prawo raz w roku, w Dzie� Pojednania (Jom Kippur) wej�� do Miejsca Naj�wi�t- szego w �wi�tyni. Aaron, brat Moj�e- sza, by� pierwszym arcykap�anem; w Bi- bl�� jest opisana jego uroczysta konsekracja (W' 28-29). Od czas�w kr�la Dawida do II w. p.n.e. arcykap�ani byli wybierani spo�r�d potomk�w Sadoka. Od czasu rz�- d�w Heroda Wielkiego (40 p.n.e.) arcyka- p�ani byli mianowani przez w�adze poli- tyczne, czyli rzym. namiestnika. W chwili �mierci Jezusa, w Jerozolimie t� funkcj� sprawowa� Kajfasz. Instytucja arcykap�ana przesta�a istnie� w 70 r. n.e., z chwil� zbu- rzenia Jerozolimy przez cesarza Tytusa. Autor Listu do Hebrajczyk�w pos�uguje si� symbolem proroczej postaci arcykap�a- na w przedstawianiu Jezusa - "Takiego bowiem potrzeba nam by�o arcykap�ana: �wi�tego, niewinnego, nieskalanego, od- dzielonego od grzesznik�w, wywy�szonego ponad niebiosa" (Hbr 7,26). Ikon. W Za�lubinach Dziewicy przedstawiany jest arcykap�an Zachariasz, kt�ry udziela �lubu Maryi z J�zefem. Zob. te� za�lubiny Naj�wi�t- szej Marvi Panny. arka [�ac. arca = skrzynia], dwa terminy hebr.: pierwszy (aron) oznacza Ark� Przy- mierza, drugi (tewa) jest stosowany na okre�lenie kosza papirusowego, w kt�rym matka ukry�a Moj�esza, oraz arki Noego. Arka Przymierza, rodzaj drewnianej skrzyni, w kt�rej staro�ytni Izraelici prze- chowywali tablice Dekalogu ( Wj 25,10- -22). Przenoszono j� za pomoc� drew- nianych dr��k�w, sta�a pod �wi�tym na- miotem pokrytym baranimi sk�rami. Na- miot ten by� uwa�any za przybytek Boga, Arka za� za widzialny znak obecno�ci Bo- ga w�r�d Jego ludu, i dlatego Arka by�a �wi�ta i nikt nie powinien jej dotyka� (I Sm 5). Dawid przeni�s� Ark� na g�r� Syjon w Jerozolimie, kt�r� podbi�, Sa- lomon za� umie�ci� Ark� w wybudowa- nej przez siebie �wi�tyni Jerozolimskiej. Opis Arki podany w Ksi�dze Wyj�cia (W' 37,1-9) odpowiada opisowi Arki ze �wi�tyni Salomona. G�rn� cz�� Arki ota- cza� z czterech stron z�oty ornament figur geometrycznych. Zamkni�cie Arki stano- wi�a szczeroz�ota p�yta, zw. przeb�agalni�. Na dw�ch przeciwleg�ych kra�cach prze- b�agalni by�y umieszczone wykute ze z�ota dwa kl�cz�ce cherubiny, kt�re okrywa�y Ark� swymi skrzyd�ami. Arka zagin�a w 587 p.n.e. w czasie obl�enia Jerozolimy przez Nabuchodonozora II. Lit. A. Mickiewicz Konrad Wallenrod (1828), Pie�� Wajdeloty. Ikon. Freski z synagogi w Dura Europos (245-256); p�askorze�ba w synagodze w Kafar- naum (III w.); mozaika w Germigny-des-Pr�s (IX w.); witra� w Saint-Denis (XII w.); tympa- non w katedrze Notre-Dame (XII w., Pary�). Ekr. S. Spielberg Poszukiwacze zaginionej arki (1980); pewien archeolog, a zarazem awantur- nik, organizuje wypraw� do Egiptu, aby odna- le�� Ark� Przymierza, kt�rej poszukuj� tak�e nazi�ci. arka Noego, statek zbudowany na po- lecenie Boga, do kt�rego Noe wprowa- dzi� po parze przedstawicieli ka�dego ga- tunku zwierz�t: samca i samic�. B�g chcia� w ten spos�b uratowa� stworzenia od potopu, wywo�anego Bo�ym gniewem (Rdz 6,19-22). Arka Noego symbolizuje opiek�, kt�r� B�g po�r�d niebezpie- cze�stw otacza sprawiedliwych; jest ona kolebk� nowego �ycia po ci�kim do- �wiadczeniu. Tote� interesuj�ca mo�e by� analogia mi�dzy tym statkiem a skrzyni�- ko�ysk� z papirusu, zostawion� na Nilu, w kt�rej c�rka faraona znalaz�a Moj�esza po tym, jak w�adca egipski wyda� rozkaz zabicia wszystkich nowo narodzonych hebr. ch�opc�w (W' 2). Zob. potop. Lit. J. Supervielle Arka Noego (1938, wyd. pol. wyb�r pt. Orfeusz, 1966), zbi�r opowiada�, niekt�re o inspiracji religijnej. A. 'MIickiewicz Pan Tadeusz (1834), ksi�ga IV. S. Wyspia�ski Wesele (1901), akt I. Ikon. Arka Noego: mozaika w bazylice �w. Marka w Wenecji (XIV w.); rze�ba w kate- drze w Bourges (XIII w.). P. Uccello, cykl fre- sk�w w klasztorze Santa Maria Novella we Flo- rencji (1445-50). Micha� Anio� (1512, Rzym). J. Bassano Budowa Arki (XVI w., Marsy- lia). Witra� z ko�cio�a Saint-Etienne-du-Mont (XVII w., Pary�). J. Lur�at Pi��� �wiata, gobe- lin (1957, Angers). � Budowa Arki Noego, arras z cyklu Dzieje Noego (po�. XVI w., warsztaty brukselskie, Pa�stwowe Zbiory Sztuki na Wa- welu, Krak�w). Muz. B. Britten Noash Ark (1957, Arka No- ego), opera. E.W. Sternberg Noash Ark (1960), utw�r na orkiestr�. Aswerus [�ac.; gr. Ahasveros; hebr. Acha- szwerosz] (ok. 517-465 p.n.e.), w�a�ciwie Kserkses I, kr�l perski od 485 p.n.e., z dynast�� Achemenid�w. Ws�awi� si� w walkach przeciw Grekom (zwyci�stwo pod Termopilami, kl�ska pod Salamin�), st�u- ; mi� powstanie w Egipcie, a nast�pnie pod- bi� Babiloni�. W swojej twierdzy w Suzie po�lubi� �yd�wk� Ester�, w miejsce odtr�conej Waszti, kt�ra sprzeciwi�a si� rozkazowi pijanego m�a, chc�cego wysta- wi� jej pi�kno�� na pokaz ludowi i ksi���- tom. Estera uratowa�a �yd�w przed zag�a- d�, zaplanowan� przez wysokiego urz�dni- ka kr�lewskiego Hamana. Lit. J.B. Racine Esther (1689, Estera). Atalia [hebr. atalja = jej wielko�� po- �wiadczy� Jahwe], c�rka kr�la Achaba i Izebel, kr�lowa Judy (841-835 p.n.e.). W IX w. p.n.e. nar�d izraelski by� po- dzielony na dwa kr�lestwa: Izrael i Jud�. W czasie panowania Atal�� wprowadzono kult Baala. Achab, ojciec Atal��, wybudo- wa� w Samar�� �wi�tyni� ku czci Baala. ' W tym samym czasie rodziny kr�lewskie z obu rywalizuj�cych mi�dzy sob� pa�stw �ciera�y si� w krwawych walkach. W czasie jednej z nich Izebel, matka Atal��, zosta�a wydana na po�arcie psom. Atalia kaza�a zabi� wszystkich cz�onk�w rodziny kr�- lewskiej, aby zabezpieczy� swoje panowa- nie. Krwawej masakrze uszed� jej wnuk Joasz, kt�rego ukry� arcykap�an Jojada w �wi�tyni. Po kilku latach Jojada pozy- ska� poparcie stra�y przybocznej, kt�ra og�osi�a Joasza kr�lem. Atalia zosta�a zabi- ta, a lud zniszczy� o�tarze Baala (2 Krl 11; 2 Krn 22-23). Lit. Ta krwawa historia pos�u�y�a J.B. Raci- ne'owi za temat do traged�� Atalia (1691, wyd. pol.1803). Muz. G.F. H"ndel Athalia (1733), oratorium. Ave Maria [�ac., Zdrowa� Maryjo], mo- dlitwa zw. Pozdrowieniem Anielskim. Jej tekst �ac. brzmi: "Ave Maria, gratia plena; Dominus tecum: benedicta tu in mulieribus, et benedictus fructus ventris tui, Jesus. Sancta Maria, Mater Dei, ora pro nobis peccatoribus, nunc et in hora mortis nostrae". Zob.: Anio� Pa�ski; Zwia- stowanie. Lit. "Zdrowa� Maryjo - B�d� pozdrowiona"- pierwsze s�owa tej tradycyjnej modlitwy katoli- k�w wyst�puj� jako refren w tek�cie "La Priere" (Modlitwa) F. Jammesa (L'Eglise ha- bill�e de feuilles - Ko�ci� przybrany zieleni�), spopularyzowanej dzi�ki interpretacji wokal- nej G. Brassensa (1953). S�owa te mo�na te� odnale�� w strofach, kt�re L. Aragon w Mus�e Gr�vin (1946) po�wi�ci� wi�niarkom obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau. � R. Brandstaetter Ave Maria (Pie�� o moim Chrystusie,1960). Ikon. P. Christus Dziewica Maryja pod uschni�- tym drzewem (1452, Lugano); litery "A" sym- bolizuj�ce Ave Maria zwisaj� z ga��zi drzewa. Muz. Ave Maria, dwie msze: czterog�osowa i sze�ciog�osowa G.P. da Palestriny (XVI w.). Pie�ni F. Schuberta i Ch. Gounoda (XIX w.). Ekr. J.L. Godard Je vous salve Marie (1986, Zdrowa� Maryjo). Baal [hebr., pan, w�a�ciciel], imi� nada- ne przez zachodnich Semit�w bogu burzy Hadadowi. On to sprowadza� u�y�niaj�cy ziemi� deszcz i niszcz�ce pioruny. W Bibl�� mianem Baala okre�la si� wszystkich fa�- szywych bo�k�w. Poniewa� kr�l Izraela Achab za namow� swojej �ony Izebel wprowadzi� kult Baala, prorok Eliasz zapowiedzia� kar� Bo�� w postaci suszy, kt�ra trwa�a nast�pnie trzy lata. Eliasz za- wezwa� prorok�w Baala na g�r� Karmel, by wykaza� Izraelitom, �e Baal nie istnie- je. Rzeczywi�cie, ofiara z�o�ona przez ka- p�an�w Baala nie zap�on�a ogniem, pod- czas gdy Bo�y ogie� strawi� ofiar� ca�opal- n�, wcze�niej skropion� wod� na rozkaz Eliasza, kt�ry, udowodniwszy w ten spo- s�b istnienie swego Boga, zabi� nast�pnie czterystu pi��dziesi�ciu prorok�w Baala (1 Krl 18,18-40). Ikon. Baal z Ugarit, rze�ba (pocz�tek II tysi�cl. p.n.e., Luwr, Pary�). Babilon [akad. Babili; hebr. bawel = bra- ma Boga], staro�ytne miasto w Mezopo- tam��, po�o�one nad Eufratem. Za�o�o- ne prawdopodobnie ok. III tysi�cl. p.n.e. przez Sumer�w, zacz�o nabiera� znacze- nia za czas�w za�o�yciela I dynast��, Sa- muabuma (ok. 1830 p.n.e.), a szczeg�lnie pod rz�dami Hammurabiego. Nast�pnie zosta�o zniszczone i odbudowane przez Chaldejczyk�w, a za panowania Nabu- chodonozora II pi�kno jego budowli uczy- ni�o ze� jeden z cud�w �wiata (ruiny mia- sta odkry� R. Koldewey w czasie wykopa- lisk w 1899-1917). Nabuchodonozor II zdoby� Jerozolim�, zburzy� j� i wysiedli� jej mieszka�c�w. Prorok Izajasz przepowie- dzia� kr�lowi Ezechiaszowi, �e pewnego dnia bogactwa z jego pa�acu zostan� za- brane do Babilonu. Niewola b�dzie trwa� pi��dziesi�t lat (587-538 p.n.e.). W tym w�a�nie okresie prorok Jeremiasz przeko- nywa� wygna�c�w w Babilonie, aby nie s�uchali fa�szywych prorok�w i przestrze- ga� przed oddawaniem czci babilo�skim bo�kom. Upadek Babilonu, niejednokrot- nie zapowiadany przez prorok�w jako kara Boga, kt�ry chcia� pom�ci� sw�j uciskany nar�d (r 50-51), nast�pi� w 539 r., kiedy kr�l perski Cyrus Wielki zaj�� miasto. Po- wr�t �yd�w do Judei jest powt�rzeniem wyzwolenia z Egiptu. W Bibl�� Babilon to symbol pot�g �wiata wrogich Bogu; kr�l Nabuchodonozor II to symbol pychy i �wi�tokradztwa. Babilon to Wielka Nie- rz�dnica, sprzymierzona z Antychrystem. W Apokalipsie �w. Jana (Ap 18,9-24) Rzym zostaje nazwany "wielkim Babilo- nem", miastem, kt�re ma by� unicestwio- ne za swe ba�wochwalstwo i wzniecane prze�ladowania. Zob. niewola babilo�ska. Lit. �wi�ty Augustyn Pa�stwo Bo�e (413- -424, wyd. pol. 1930-34), w ksi�dze XIX au- tor przeciwstawia dwa miasta: poga�ski Babi- lon i �wi�t� Jerozolim�. W. Broniewski Nad rzekami Babilonu (Bagnet na bro�, 1943). A. Wat Na melodie hebrajskie (Wiersze 1957). J. Stryjkowski Na wierzbach... nasze skrzypce (1974). Ikon. E. Degas Semiramida zak�adaj�ca miasto Babilon (1861, Pary�). Muz. G. Rossini Ciro in Babylonia (1812, Cy- rus w Babilonie), opera. F.kr. W drugiej cz�ci Nietolerancji D.W. Grif fitha (1916), Babilon zostaje podbity przez oddzia�y Cyrusa Wielkiego. W Good Morning, Babilonia (1987, Dzie� dobry, Babilonie) bra- cia Taviani, bohaterowie odkrywaj� Ameryk�, wsp�czesny Babilon. Akcja przez pewien czas rozgrywa si� w czasie kr�cenia Nietolerancji Griffitha. Balaam [hebr. bilam = ten, kt�ry gubi lud], prorok poga�ski, kt�rego kr�l Mo- abu, Balak, wezwa� z Mezopotam��, �eby ten rzuci� przekle�stwo na Izraelit�w na- je�d�aj�cych jego kraj. Niech�tny rozkazo- wi kr�la, Balaam uda� si� w drog� do Mo- abu, zapowiadaj�c jednak, �e mo�e by� pos�uszny tylko Bogu. Autor biblijny po- daje w spos�b niezwykle barwny, �e B�g, niezadowolony z wyjazdu Balaama, posta- wi� trzykrotnie na jego drodze anio�a wi- dzialnego tylko dla o�licy, na kt�rej Bala- am jecha� i przera�ona o�lica zbacza�a z drogi. Po przybyciu do Balaka prorok b�ogos�awi� Izraelit�w, kt�rych mia� prze- kl�� (Lb 22-24). Ikon. Balaam i os7ica: Saint-Andoche (XII w., Sawien); Rembrandt (1626, Pary�). balsamowanie. Zgodnie z regu��, stwo- rzon� w zamierzch�ych czasach, staro�ytni Izraelici mieli zwyczaj wykazywania troski o zw�oki przed z�o�eniem ich do grobu (obmycia pogrzebowe, palenie wonno�ci przy ciele). Sztuka balsamowania pocho- dzi z Egiptu (Rdz 50,2-3 i 26). W p�- niejszej epoce �ydzi przej�li zwyczaj ob- mywania zw�ok, namaszczania ich wonny- mi olejkami z ekstraktami balsamicznymi oraz zawijania w bia�e p��tno, przytrzy- mywane opaskami. To samo uczyniono z cia�em �azarza, kt�ry - wskrzeszony przez Jezusa - powsta� z grobu i ukaza� si� "maj�c nogi i r�ce powi�zane opaskami.- (' 11,44). Gdy przyjaciele Jezusa zdj�li Jego cia�o z krzy�a, "obwi�zali je w p��tna razem z wonno�ciami, stosow- nie do �ydowskiego sposobu grzebania" ( 19,38-40). Baltazar, regent Babilon��, zdetronizo- wany i zabity w 539 p.n.e. przez Cyrusa Wielkiego. Baltazar to tak�e, wg tradycji, imi� jednego z M�drc�w ze Wschodu (obok Melchiora i Kacpra), kt�rzy przyby- li do Betlejem, aby odda� ho�d Dzieci�tku Jezus. Zob.: epifania; uczta (uczta Balta- zara). Lit. M. Tournier Kacper, Melchior i Baltazar (1980, wyd. pol.1987). Barabasz [aram. bar = syn + abba = oj- ciec], przest�pca lub przyw�dca spisku przeciw Rzymianom. Wed�ug relacji NT, przed �wi�tem Paschy Rzymianie u�aska- wiali jednego wi�nia. Pi�at poleci� �y- dom, aby wskazali kogo uwolni� - Jezusa czy Barabasza. T�um, nam�wiony przez arcykap�an�w �ydowskich, wybra� Baraba- sza (Mt 27,15-21). Lit. Ch. Marlowe The,ew of Malta (1633, �yd z Malty); Barabasz, g��wny bohater, jest pierw- szym �ydem w teatrze angielskim. Mimo umi- �owania przez niego pieni�dza, jego opozycja wobec chrze�cijan czyni ze� pocz�tkowo istot� godn� szacunku. Pod koniec sztuki staje si� ��dnym zemsty morderc�. M. de Ghelderode Barabbas (1932, Barabasz), utw�r dramatycz- ny. P. Lagerkvist Barabasz (1950, wyd. pol. 1953); autor snuje w wyobra�ni biografi� bi- blijnej postaci; bohater poszukuje wiary i nie mo�e jej znale��. E. Filipczuk Barabasz (Gra, 1977). Ekr. Barabasz: A. Sj"berg (1952); N. Fleischer (1961, inspirowany dzie�em P. Lagerkvista). baranek. Hebrajczycy byli pocz�tkowo ludem koczowniczym, zajmuj�cym si� ho- dowl�, m.in. owiec; ludem pasterskim po- zostali jeszcze d�ugo po osiedleniu si� w Palestynie. Tote� baranek jest w Bibl�� symbolem ch�tnie stosowanym. Baranek (lub owca) powszechnie symbolizuj�c de- likatno��, niewinno�� i �agodno��, wy- obra�a Izraelit�, nale��cego do Bo�ej owczarni (Iz 40,11): "podobnie jak pa- sterz pasie On sw� trzod�, jagni�ta nosi na swej piersi, owce karmi�ce prowadzi �a- godnie". W Ewangeliach �ukasza i Jana, Jezus jest por�wnany do pasterza. baranek paschalny. Jest to przede wszystkim ofiara. Jego krew na drzwiach Hebrajczyk�w ochroni�a ich, kiedy B�g porazi� wszystkich pierworodnych Egiptu (W 12,21-27). Podczas �wi�ta Paschy ba- ranek paschalny winien by� spo�ywany wsp�lnie, w gronie rodziny, w jednym do- mu, a �adna z jego ko�ci nie powinna by� z�amana (Wj 12,46). Baranek Bo�y, okre�lenie nadawane tylko Jezusowi. Tak w�a�nie nazywa Jezusa Jan Chrzciciel: "Oto Baranek Bo�y, kt�ry g�adzi grzechy �wiata" ( 1,29). Jezus, kt�ry wybra� na czas swej �mierci akurat moment sk�adania w ofierze baranka pas- chalnego, sta� si� nowym Barankiem pas- chalnym, kt�ry swoj� krwi� przypiecz�- towa� Nowe Przymierze mi�dzy Bogiem a lud�mi; na krzy�u �adna z Jego ko�ci nie zosta�a z�amana ( 19,33-36); "Prowadz� Go (Jezusa) jak owc� na rze� i jak bara- nek, kt�ry milczy, gdy go strzyg�, tak On nie otwiera ust swoich" (Dz 8,32 cytuj�c Iz 53,7). Ten z�o�ony w ofierze Baranek stanie si� barankiem chwalebnym, zwy- ci�zc� �mierci i mocy z�a, wszechmocnym, s�dzi�, kt�rego wizj� przywo�uje Apokalip- sa �w. Jana. Tak t�umaczy si� chrze�cija�- sk� ikonografi�, kt�ra cz�sto przedstawia Jezusa jako niebia�skiego Baranka, trzy- maj�cego krzy� i or�duj�cego u Boga za lud�mi. Zob.: Pascha; Wielkanoc. Lit. � M. Konopni