tytu�: "Kr�gos�up w stresie" autor: Andrzej Rakowski Jak pokona� b�l i jego przyczyny GWP - GDA�SKIE WYDAWNICTWO PSYCHOLOGICZNE Gda�sk 1994 Copyright � 1994 by Andrzej Rakowski & Gda�skie Wydawnictwo Psychologie! Wszystkie prawa zastrze�one. Ksi��ka ani jej cz�� nie mo�e by� przedrukowywana ani w �aden inny spos�b reprodukowana powielana mechanicznie, fotograficznie, elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w �rodkach masowego przekazu bez pisemnej zgody autora lub Gda�skiego Wydawnictwa Psychologicznego Wydanie pierwsze Redakcja: Aleksandra Mucek, El�bieta Babi�ska Opracowanie graficzne: Jaros�aw Czarnooki ISBN 83-85416-26-9 Druk: Drukarnia Wydawnictw Naukowych S. A., 90-450 ��d�, ul. �wirki 2 Gda�skie Wydawnictwo Psychologiczne 81-826 Sopot, ul. �eromskiego 11 A, tel./fax 51-61-04 SPIS TRE�CI PRZEDMOWA ..................................................... 9 OD AUTORA ...................................................... 11 CZʌ� PIERWSZA. ZESPO�Y ZABURZE� CZYNNO�CIOWYCH NARZ�D�W RUCHU ...... 17 1. Zaburzenia czynno�ci ruchowych staw�w kr�gos�upa oraz staw�w ko�czyn .............................................. 19 1.1. Zaburzenia czynno�ci ruchowych staw�w, r�wnowaga statyczna staw�w i mi�ni .............................................. 19 1.1.1. Zaburzenia czynno�ci ruchowych staw�w .................... 19 1.1.2. R�wnowaga statyczna staw�w i mi�ni. Blokada stawu ......... 20 1.2. Podra�nienie tkanki ��cznej i mi�niowej, okostnej oraz sk�ry i tkanki podsk�rnej ............................................ 22 1.2.1. Podra�nienia tkanki ��cznej oko�ostawowej ................... 23 1.2.2. Podra�nienie mi�ni ..................................... 24 1.2.2.1. B�l ............................................ 24 1.2.2.2. Podwy�szony tonus mi�niowy ...................... 24 1.2.2.3. Przeci��enia statyczne mi�ni ...................... 25 1.2.2.4. Skutki przeci��enia statycznego mi�ni .............. 27 1.2.3. Podra�nienie okostnej .................................... 29 1.2.4. Podra�nienie sk�ry i tkanki podsk�rnej ...................... 31 2. Wskazania i przeciwwskazania w terapii manualnej oraz autoterapii dolegliwo�ci odkr�goslupowych ........................ 32 2.1. Wskazania. Zwyrodnienie staw�w. Dyskopatia ..................... 32 2.2. Przeciwwskazania ............................................ 34 2.3. Wiek chorego a terapia r�czna i autoterapia ........................ 34 3. Zaburzenia czynno�ci ruchowych kr�gos�upa i miednicy oraz wynikaj�ce z nich dolegliwo�ci................................... 36 3.1. Zespo�y przeci��eniowe kr�gos�upa i miednicy ...................... 36 3.1.1. Przeci��enia w obr�bie miednicy ........................... 37 3.1.1.1. Podra�nienia wi�zade� miednicy .................... 38 3.1.1.2. Podra�nienie mi�ni miednicy ...................... 45 3.1.1.3. Zaburzenia ruchomo�ci stawu biodrowego. Zmiany zwyrodnieniowo-zniekszta�caj�ce staw�w biodrowych (coxarthrosis) ................... 48 3.1.1.4. Zapobieganie zaburzeniom czynno�ciowym jako profilaktyka zwyrodnienia staw�w biodrowych ..... 51 3.1.2. Zniekszta�cenia naturalnych krzywizn kr�gos�upa ............. 55 3.1.2.1. Zesp� hiperlordozy l�d�wiowej ..................... 57 3.1.2.2. Zesp� hiperlordozy szyjnej ......................... 65 3.1.2.3. Dyslordoza l�d�wiowa - sp�aszczenie kr�gos�upa l�d�wiowego ............... 69 3.1.3. Nadruchomo��.......................................... 72 3.2. Objawy kliniczne zespo��w korzeniowych .......................... 72 3.2.1. Ma�e uszkodzenie mi�dzykr�gowe (wg Maigne'a) ....... 75 3.2.1.1. Zaburzenia koordynacji jednostki ruchowej kr�gos�upa .. 76 3.2.1.2. Przyczyny ma�ego uszkodzenia mi�dzykr�gowego ...... 77 3.2.1.3. Dolegliwo�ci spowodowane ma�ymi uszkodzeniami mi�dzykr�gowymi ................................ 78 3.2.1.4. Blokada �r�ddyskowa j�dra galaretowatego ........... 82 3.2.2. Wypadni�cie j�dra galaretowatego dysku mi�dzykr�gowego Dyskopatia ............................................ 84 3.2.2.1. Dolegliwo�ci towarzysz�ce wypadni�ciu j�dra galaretowatego na poziomie L4/L5 i Ls/Si ............. 85 3.2.2.2. Rokowania w terapii r�cznej dyskopatii............... 86 3.2.2.3. Leczenie dyskopatii............................... 87 3.3. Zespo�y psychogenne .......................................... 88 3.3.1. Skutek psychogenny w narz�dach ruchu ..................... 88 3.3.1.1. Zaburzenia napi�cia mi�niowego ................... 89 3.3.1.2. Wady postawy cia�a jako skutek psychogenny ......... 89 3.3.1.3. Zaburzenia koordynacji czynno�ci oddechowych jako skutek psychogenny ........................... 91 3.3.2. Dlaczego zespo�y psychogenne? ............................ 92 3.3.3. Cz�owiek jako jedno�� psychofizyczna ....................... 93 3.3.4. Terapia skutk�w psychogennych ........................... 96 3.3.4.1. Motywacje do podj�cia terapii lub autoterapii .......... 97 3.3.4.2. Umowa terapeutyczna ............................ 98 3.4. Skutki przeci��enia statycznego w narz�dach ruchu ................. 99 CZʌ� DRUGA. BADANIE, AUTOBADANIE, DIAGNOZ�, AUTODIAGNOZA, AUTOTERAPIA ................................ 101 4. Zespo�y korzeniowe - badanie, diagnoza, autoterapia ................... 103 4.1. Ruchomo�� kr�gos�upa - badanie. Mobilizacje czynne ............... 104 4.1.1. Graficzny obraz ruchomo�ci kr�gos�upa ...................... 104 4.1.2. Badanie ruchomo�ci kr�gos�upa szyjnego i l�d�wiowego ........ 106 4.1.3. Zasada bezbolesno�ci i ruchu przeciwnego .................. 109 4.2. Mobilizacje czynne kr�gos�upa .................................. 110 4.2.1. Seans zabiegowy mobilizacji czynnych ...................... 111 4.2.2. Zasady mobilizacji czynnych kr�gos�upa .................... 114 4.2.2.1. Zasada ��czenia kierunk�w ....................... 114 4.2.2.2. Zasada progresywno�ci ........................... 116 4.2.2.3. Zasada symetryczno�d ........................... 117 5. Zespo�y przeci��eniowe - badanie, diagnoza, autoterapia ................ 121 5.1. Pr�ba Laseque'a ............................................. 122 5.1.1. Norma ................................................ 122 5.1.2. Pseudo-Laseque: przykurcz prostownik�w biodra lub/oraz zginaczy kolana ................................. 122 5.1.3. Zesp� korzeniowy rzekomy rejonu piersiowo-l�d�wiowego, l�d�wiowego oraz l�d�wiowo-krzy�owego .................... 122 6 5.1.4. Zesp� korzeniowy rzeczywisty (lumbago, zapalenie wielonerwowe, rwa kulszowa ..................... 124 5.1.5. Dyskopatia (wypadni�cie j�dra mia�d�ystego) ............... 124 5.1.6. Nadmierny zakres ruchu w pr�bie Laseque'a ................ 125 5.2. Odzyskiwanie r�wnowagi statycznej - zasady post�powania docelowego .............................. 125 5.2.1. Poizometryczna relaksacja mi�ni ......................... 125 5.2.2. Trening si�owy wzmacniaj�cy mi�nie os�abione .............. 127 5.3. Poizometryczna relaksacja wi�zade� i mi�ni oraz mobilizacje staw�w w zespo�ach przeci��eniowych miednicy ...... 128 5.3.1. Autoterapia podra�nienia wi�zade� krzy�owo-biodrowych ...... 128 5.3.2. Autoterapia podra�nienia wi�zad�a krzy�owo-guzowego ....... 130 5.3.3. Autoterapia podra�nienia wi�zad�a biodrowo-l�d�wiowego ..... 131 5.3.4. Autoterapia podra�nienia wi�zade� mi�dzykolcowych oraz nadkolcowych rejonu l�d�wiowo-krzy�owego ............. 133 5.3.5. Poizometryczna relaksacja mi�nia groszkowatego ........... 134 5.3.6. Poizometryczna relaksacja mi�nia po�ladkowego �redniego .... 135 5.3.7. Autoterapia b�l�w stawu biodrowego oraz ogranicze� ruchomo�ci .............................. 136 5.3.7.1. Zwalczanie b�lu staw�w biodrowych ;.........,..... 137 5.3.7.2. Rotacja wewn�trzna bioder ....................... 140 5.3.7.3. Przeprost oraz prostowanie biodra. Zginanie .......... 141 5.3.7.4. Odwodzenie w stawie biodrowym. Przywodzenie ...... 142 5.3.7.5. Siady i inne pozycje rozci�gaj�ce ................... 144 5.3.8. Mobilizacje po�rednie w b�lach ko�ci ogonowej ............... 149 5.4. Zniekszta�cenia naturalnych krzywizn kr�gos�upa. Badanie, autobadanie, autoterapia .............................. 150 5.4.1. Poizometryczna relaksacja mi�ni nadmiernie przykurczonych w zespo�ach hiperlordozy i dyslordozy l�d�wiowej ............. 150 5.4.1.1. Poizometryczna relaksacja prostownik�w bioder i zginaczy kolan wraz ze zginaczami podeszwowymi stopy. Pseudo-Laseque ....................................... 150 5.4.1.2. Test Mennella. Poizometryczna relaksacja zginaczy bioder oraz prostownik�w kolan ............ 152 5.4.1.3. Poizometryczna relaksacja mi�ni prostownik�w odcinka l�d�wiowego kr�gos�upa ................... 160 5.4.2. Trening wzmacniaj�cy mi�nie os�abione w hiperlordozie l�d�wiowej ............................... 160 5.4.3. Trening wzmacniaj�cy mi�nie os�abione dyslordoz�l�d�wiow� ................................... 164 5.4.4. Poizometryczna relaksacja mi�ni nadmiernie przykurczonych w hiperlordozie szyjnej .................................. 167 5.4.4.1. Poizometryczna relaksacja mi�ni karku ............. 167 5.4.4.2. Poizometryczna relaksacja mi�ni prostownik�w g�owy i karku .................................. 170 5.4.4.3. Poizometryczna relaksacja mi�ni piersiowych wi�kszych ........................... 173 5.4.5. Trening wzmacniaj�cy mi�nie os�abione w hiperlordozie szyjnej . . 175 5.4.6. Zwi�kszanie ruchomo�ci odcinka piersiowego kr�gos�upa przy �okr�g�ych" plecach ................................. 179 6. Post�powanie w stanach ostrych .................................... 183 6.1. Post�powanie w stanach ostrych lumbago i dyskopatiach ............ 183 6.1.1. Badanie, autobadanie, diagnoza w dyskopatiach i lumbago ..... 185 6.1.2. ��ko i pozycje niebolesne - terapia u�o�eniowa .............. 185 6.1.3. Mobilizacje czynne kr�gos�upa l�d�wiowego w lumbago oraz dyskopatii ............................... 187 6.2. Post�powanie w stanach ostrych b�l�w l�d�wiowo-krzy�owych, miednicy i ko�czyn dolnych charakterystycznych , dla zespo��w przeci��eniowych ................................. 191 6.3. Post�powanie w ostrych b�lach grzbietu .......................... 196 6.3.1. Mobilizacja czynna odcinka piersiowego kr�gos�upa w sk�onie w prz�d ...................................... 197 6.3.2. Mobilizacja czynna odcinka piersiowego kr�gos�upa w sk�onie w ty� ........................................ 198 6.3.3. Mobilizacja �rodkowego odcinka piersiowego kr�gos�upa w rotacji w prawo ...................................... 199 6.4. Post�powanie w stanach ostrych rejonu szyjno-barkowego ........... 200 6.4.1. �wiczenia izometryczne z oporem przy ca�kowitej b�lowej blokadzie ruchomo�ci szyi................................ 201 6.4.2. Zasada �odchodzenia od b�lu" .............................. 204 6.4.3. Zasada �dochodzenia do b�lu" ............................. 205 7. Mobilizacje uciskowe punkt�w maksymalnie bolesnych .................. 207 8. Reakcje pozabiegowe ............................................. 211 8.1. Reakcje po zabiegach r�cznych na stawach kr�gos�upa i miednicy ..... 211 8.2. Reakcje pozabiegowe po ig�oterapii .............................. 212 8.3. Reakcje pozabiegowe po autoterapii ............................. 212 9. Pozorna i rzeczywista nier�wno�� d�ugo�ci ko�czyn dolnych oraz jej znaczenie ................................................ 213 9.1. Autobadanie stanu czynno�ciowego miednicy ...................... 214 9.2. Korygowanie rzeczywistej r�nicy d�ugo�ci ko�czyn dolnych .......... 216 10. Profilaktyka b�l�w i dolegliwo�ci odkr�gos�upowych .................... 219 10.1. Utajone zaburzenia czynno�ci narz�d�w ruchu u dzieci ............. 219 10.2. Zesp� siedmiu objaw�w wczesnodzieci�cych ...................... 220 10.3. Zapobieganie dolegliwo�ciom odkr�gos�upowym podczas odpoczynku i przy pracy ............................... 221 10.3.1. Utrzymywanie prawid�owych postaw cia�a podczas odpoczynku i przy pracy ........................ 222 10.3.2. �wiczenia ochraniaj�ce wed�ug Jamesa Mathe'a ............ 227 10.3.3. �wiczenia niewskazane ................................ 229 10.4. Tryb �ycia. Bezruch. Oty�o�� .................................. 230 10.5. Chorzy �intemistyczni", �chirurgiczni". Sportowcy wyczynowi........ 231 BIBLIOGRAFIA .................................................. 233 PRZEDMOWA �O ile B�g przebacza zawsze, a cz�owiek przebacza czasem - natura nie przebacza nigdy. Gdy kto� sprzeciwia si� naturze, ona go karci, m�ci si�, odpowiada ciosem". Wsp�czesna cywilizacja ustawicznie przeciwstawia si� naturze, czego skutki, w postaci r�nych dolegliwo�ci i chor�b, staj� si� problemem spo�ecz- nym, jakby nieuniknion� za to kar�. Takim problemem spo�ecznym XX wieku s� dolegliwo�ci narz�d�w ruchu, a szczeg�lnie b�le odkr�gos�upowe. Wed�ug danych angielskich badaczy 80% spo�ecze�stwa cierpi na b�le krzy- �a. Dlatego zapewne obserwujemy tendencje powrotu do natury przez stoso- wanie maksymalnie naturalnych sposob�w leczenia, wywodz�cych si� z me- dycyny ludowej, jak znane powszechnie kr�garstwo. Takie te� korzenie ma medycyna manualna, przedstawiona w ksi��ce Kr�gos�up w stresie. Poradnik dla terapeuty i pacjenta. Andrzej Rakowski m�wi tu o terapii i rehabilitacji odwracalnych za- burze� funkcji narz�du ruchu. Opisywana metoda, kt�r� mo�na by nazwa� rehabilitacj� r�czn�, oparta na znajomo�ci anatomii i fizjologii cz�owieka, opracowana i zbadana przez wsp�czesnych lekarzy zajmuj�cych si� medy- cyn� manualn�, wsparta wielowiekowym do�wiadczeniem, sta�a si� bezpie- cznym i skutecznym sposobem zwalczania dolegliwo�ci odkr�gos�upowych. Jest niezast�piona tam, gdzie medycyna konwencjonalna nie znajduje za- stosowania lub leczy objawowo, a tak�e gdy choroba organiczna zostanie ju� opanowana. Autor w spos�b oryginalny opracowa� terapi� zaburze� rucho- mo�ci kr�gos�upa i ich skutk�w. Ksi��k� zaadresowa� do pacjenta i terapeu- ty, przy czym terapeut� mo�e by� domownik, rehabilitant, lekarz � s�owem ka�dy proporcjonalnie do swych mo�liwo�ci. Kr�gos�up w stresie to nie tylko informator, opis technik rehabilitacji, ale uj�cie problemu w szerszym aspekcie. Przedstawia mianowicie chara- kterystyk� najcz�stszych zespo��w b�lowych oraz podejmuje pr�b� wyja�nie- nia mechanizm�w tych zaburze� opieraj�c si� na zasadach biomechaniki. Zwraca mi�dzy innymi uwag� na psychiczne �r�d�a objaw�w somatycznych, a przede wszystkim na rol� stresu w kszta�towaniu tych objaw�w, co stano- wi rzadko�� w tego typu literaturze. Uczy profilaktyki i autoterapii, podkre- �la znaczenie czynnego udzia�u pacjenta w procesie rehabilitacji, wpaja umiej�tno�ci poznania w�asnego cia�a i jego mo�liwo�ci fizycznych. Dziedzina, kt�r� zajmuje si� Andrzej Rakowski, szeroko interesuj�ca zar�wno laik�w, jak i specjalist�w r�nych ga��zi medycyny i rehabilitacji, niewiele ma opracowa� w rodzimej bibliografii. St�d moja nadzieja, �e ksi��ka ta cho� w pewnym stopniu wype�ni t� luk�. Romualda Kaczmarek, lekarz chor�b wewn�trznych OD AUTORA Wszystkie dolegliwo�ci, kt�rych przyczyna le�y w zaburze- niach czynno�ciowych narz�d�w ruchu, w tym. przede wszy- stkim kr�gos�upa, s� dolegliwo�ciami typu odwracalnego. Oz- nacza to, �e mo�na j e wyleczy�! Zakres oraz wszechstronno�� tych dolegliwo�ci s� obfite i r�norodne. Opr�cz b�l�w ko�czyn, tu�owia i g�owy mog� to by�: cierpni�cia, mrowienia, zaburzenia czucia sk�rnego i g��bokiego; md�o�ci, wymioty, zawroty g�owy, zas�abni�cia, zaburzenia wzroku, s�uchu; dolegliwo�ci typu migrenowego; dolegliwo�ci przypominaj�ce choroby narz�d�w wewn�trznych, mimo �e w obiektywnych badaniach lekarskich nie stwierdza si� przyczyn organicz- nych choroby (b�le nerkowe, w�trobowe, sercowe, �o��dkowe, wzd�cia, za- parcia, rozwolnienia, b�le brzucha, podbrzusza itp). Wiele chor�b ma te same przyczyny. W�a�ciwie z niewielkim ryzykiem mo�na by postawi� hipotez�: We wszystkich chorobach, gdy w obiektywnych badaniach le- karskich nie znajduje si� ich organicznej przyczyny, nale�y przyj��, �e �r�d�em tych dolegliwo�ci s� dysfunkcje narz�d�w ruchu, w tym przede wszystkim kr�gos�upa. Zaburzenia ruchomo�ci albo inaczej dysfunkcje staw�w, tak�e skom- plikowanych i licznych staw�w kr�gos�upa, okre�lano bardzo r�nie. W hi- storii kr�garstwa, chiropraktyki, osteopatii nazywano je: zwichami kr�go- wymi, przestawieniem kr�g�w, przesuni�ciem kr�g�w, wypadaniem kr�g�w, wypadaniem dysk�w itp. Dzi� w medycynie manualnej zaniechano podobne- go nazewnictwa. By�o ono nieadekwatne do tre�ci, kt�re okre�la�o. Mia�o tendencje do upraszczania i wypaczania tak skomplikowanego i nie do ko�- ca jeszcze poznanego zjawiska, jakim jest dysfunkcja stawowa. Stworzy�o ono warunki do cz�sto b��dnego my�lenia o zaburzeniach ruchomo�ci i co gorsza - do b��dnego post�powania leczniczego. Do dzi� zreszt� funkcjonuj� skutki takiego my�lenia, kt�re mo�na scharakteryzowa� nast�puj�co: je�eli boli kr�gos�up, poszukuje si� nastawiacza-kr�garza, kt�ry nastawi kr�go- s�up, i po k�opocie. Lub poszukuje si� lekarza, kt�ry zaordynuje tabletki. My�lenie to wzmocni�o jeszcze bierno�� chorego wobec w�asnej choroby. Pra- ktyka uczy, �e k�opot i cierpienie trwaj� dalej. Chorzy lecz� si� w ten spos�b 11 ca�ymi latami nie maj�c wi�kszych szans na wyleczenie. Wprost przeciwnie, z czasem choroba pog��bia si�, dolegliwo�ci rosn�, zaburzenia czynno�ciowe przekszta�caj� si� w rzeczywiste choroby o pod�o�u organicznym. Przyk�a- dem mo�e by� proces zwyrodnieniowo-zniekszta�caj�cy staw�w biodrowych. Na pocz�tku zaburzenia czynno�ciowe, po latach zmiany strukturalne, ka- lectwo lub operacja. A do tego czasu lata b�lu, ograniczenia, niesprawno��. Na zaburzenie czynno�ci ruchowych staw�w kr�gos�upa i ko�czyn sk�ada si� zazwyczaj wiele przyczyn. A�eby przywr�ci� normaln� funkcj� pojedynczemu stawowi lub zespo�owi staw�w, niezb�dne jest przywr�cenie, lub cho�by poprawienie, tzw. r�wnowagi statycznej miejscowej (stawowej) oraz og�lnej (mi�niowej). Zaburzeniami i dysfunkcjami stawowymi zajmuje si� medycyna ma- nualna, nier�wnowag� statyczn� mi�niow� za� musi si� zaj�� sam cier- pi�cy i w tym zakresie przejawi� minimum aktywno�ci w�asnej. Inaczej nie ma szans na pe�ne wyleczenie. Dzisiejsze doskona�e techniki uruchamiaj�ce, kt�rymi dysponuje me- dycyna manualna - delikatne, niebolesne, bezpieczne, niezwykle efektywne i efektowne - przynosz� zazwyczaj szybko zdecydowan� ulg� w cierpieniu wielu pacjentom. Przynosz� te� wiele s�awy tym, kt�rzy je z powodzeniem stosuj�. Oddzia�uj� jednak wy��cznie miejscowo nie maj�c wi�kszego wp�y- wu na przywr�cenie r�wnowagi statycznej og�lnej - mi�niowej. I cho� wyra�nie poprawiaj� stan chorego na kr�tszy lub d�u�szy okres, to jednak dolegliwo�ci zawsze wracaj�. Ten fakt dostarcza mocnego argumentu prze- ciwnikom medycyny manualnej. R�wnowag� statyczn� og�ln� mo�e poprawi� lub nawet na powr�t osi�gn�� wy��cznie sam chory przez osobiste zaanga�owanie si� w proces leczniczy. Po��czenie terapii stawowej z terapi� mi�niow� jest leczeniem opty- malnym, nie zawsze jednak mo�liwym z tego cho�by powodu, �e nie ma dostatecznej liczby terapeut�w manualnych. Nie ka�dy chory mo�e wi�c skorzysta� z ich pomocy. Na szcz�cie nie zawsze jest to konieczne. Po�re- dnio, a wi�c poprzez terapi� mi�niow�, cho� trwa to d�u�ej, mo�na zdecydo- wanie zmniejszy� zaburzenia ruchomo�ci stawowej. Droga odwrotna jest natomiast prawie niemo�liwa. Odzyskiwanie r�wnowagi statycznej miejsco- wej za po�rednictwem mi�ni jest leczeniem kompleksowym, prac� od pod- staw daj�c� gwarancj� wyleczenia, co oznacza postawienie skutecznej zapo- ry nawrotom choroby. Leczenie dolegliwo�ci odkr�gos�upowych jest trudne. Wysi�ek ten by- wa jednak sowicie wynagradzany, gdy trwaj�ce czasami przez dziesi�ciole- cia dolegliwo�ci zaczynaj� male� i ust�puj� ca�kowicie. Najwa�niejsze w tym procesie jest to, �e znika poczucie bezradno�ci, niemocy i l�ku przed przy- sz�o�ci�. Aby m�c tego dokona�, trzeba wiedzie�, co robi�. W tym celu powsta�a ta ksi��ka oraz ponad dwugodzinny profesjonalny film pt. �ycie bez b�lu. Ksi��ka i film stanowi� efektywnie uzupe�niaj�c� si� ca�o��. Zawarty w ksi��ce materia� podzielony zosta� na dwie cz�ci. W cz�ci pierwszej opisano najcz�ciej spotykane zespo�y zaburze� czynno�ciowych na- rz�d�w ruchu z pr�b� wyja�nienia mechanizm�w ich powstawania. Znajduje si� tam tak�e kr�tka charakterystyka dolegliwo�ci swoistych dla omawianego zespo�u zaburze� (rozdz. l i 3). Rozdzia�y te opracowane zosta�y na teoretycz- nych podstawach medycyny manualnej oraz w du�ej cz�ci na bazie w�asnych do�wiadcze� terapeutycznych. Prezentuj� wi�c inne od akademickiego stano- wisko w kwestii badania, diagnozy oraz leczenia tzw. dolegliwo�ci odkr�gos�u- powych. Terapeuci, a wi�c lekarze lub rehabilitanci, powinni zaznajomi� si� z tym materia�em, je�li chc� wnie�� co� nowego do swojej pracy. Rozdzia�y te napisane zosta�y jednak tak�e z my�l� o pacjencie oraz o tzw. osobie pomagaj�cej, czyli o chorym i kim� z jego najbli�szego otoczenia. S� to osoby naj�ywotniej zainteresowane chorob� oraz jej leczeniem. Dobrze by�oby, gdyby one r�wnie� spr�bowa�y wynie�� jak�� korzy�� z tej lektury. Jednak�e chory (i jego otoczenie), kt�ry nie ma ani czasu, ani kwalifikacji, ani ochoty na zg��bianie zawartych tam wiadomo�ci, mo�e t� cz�� ksi��ki tylko przeczyta�, nie sil�c si� na zrozumienie i zapami�tanie ca�ego materia- �u. Cho� z pewno�ci� znajdzie tam takie informacje, kt�re �ywo przypomn� mu jego sytuacj� zdrowotn�. Chorzy cierpi�cy na ca�y zesp� objaw�w i dolegliwo�ci zwi�zanych ze zwyrodnieniem staw�w biodrowych powinni przyswoi� sobie wszystko, co zosta�o napisane o stawie biodrowym w obydwu cz�ciach ksi��ki. W filmie po�wi�cono temu problemowi sekwencj� - zwan� dalej umownie pokazem - numer 9 (numer ka�dego pokazu znajduje si� w prawym g�rnym rogu ekranu). W cz�ci drugiej om�wiono sposoby praktycznego post�powania auto- terapeutycznego .w dolegliwo�ciach odkr�gos�upowych zar�wno w stanach ostrych, jak i przewlek�ych. Om�wiono tak�e zasady zapobiegania tym dole- gliwo�ciom. Pocz�tek post�powania autoterapeutycznego uzale�niamy od stanu ru- chomo�ci naszego kr�gos�upa. Badania ruchomo�ci kr�gos�upa w stanach chronicznych, o niewielkim nasileniu b�lu, opisano w rozdz. 4.1.2; dla stan�w o ostrym przebiegu dolegliwo�ci - w rozdz. 6.1.1. W autoterapii b�l�w i innych dolegliwo�ci odkr�gos�upowych stosuje- my kolejne etapy leczenia. W pierwszym etapie nale�y uwolni� wszystkie ruchy kr�gos�upa od b�lu. Najlepsz� z technik autoterapeutycznych w tej fazie s� tzw. mobilizacje czynne kr�gos�upa, opisane w rozdz. 4. Praktyczne zastosowanie autoterapii w stanach ostrych dolegliwo�ci b�lowych zilustro- wano na filmie w pokazach 1-6. Drugim etapem walki z b�lem i innymi dolegliwo�ciami jest praca nad poprawieniem elastyczno�ci mi�ni. Tutaj niezast�piona okazuje si� poizo- 13 metryczna relaksacja mi�ni opisana w rozdz. 5.2.1. Na filmie problemy z tym zwi�zane przedstawiono w cz�ci trzeciej w pokazach 10-32. Nale�y zaznaczy�, �e przy wielu dolegliwo�ciach kr�gos�up pozostaje wolny od b�lu. Chory mo�e wykonywa� dowolne ruchy tu�owiem, dowolne ruchy szyj� i g�ow�, pozostawa� w dowolnych pozycjach i nie odczuwa �adnego zwi�zku tych ruch�w lub pozycji ze swoimi dolegliwo�ciami. W takim przypadku od razu rozpoczynamy autoterapi� od etapu drugiego - od poizometrycznej relaksacji mi�ni. Temu etapowi autoterapii po�wi�cony jest ca�y rozdz. 5. Trzeci etap post�powania autoterapeutycznego to odzyskiwanie r�wnowagi statycznej og�lnej, kt�remu po�wi�cony jest rozdz. 5.2. Osi�g- ni�cie pe�nej r�wnowagi statycznej nast�pi w�wczas, gdy uzyskamy tzw. norm� w zakresach ruchomo�ci omawianych we wszystkich �wiczeniach z zastosowaniem poizometrycznej relaksacji mi�ni (rozdz. 5.3. i 5.4). To po�owa sukcesu. Druga cz�� walki o r�wnowag� statyczn� to trening wzmacniaj�cy (si�owy) mi�ni os�abionych w poszczeg�lnych typach nie- r�wnowagi statycznej, opisany w rozdz.: 5.2.2; 5.4.2; 5.4.3; 5.4.5, a na filmie dotyczy tego pokaz 32. Zaprzestanie autoterapii na poziomie zwal- czenia dolegliwo�ci nie daje gwarancji, �e nie b�dzie nawrot�w. Wy��cznie odzyskanie, a nast�pnie utrzymywanie pe�nej r�wno- wagi statycznej zapewnia wyleczenie i zachowanie zdrowia. Innym rodzajem nier�wnowagi statycznej jest tzw. skr�cenie lub sko�- no�� miednicy. Sk�adaj� si� na to zablokowania w stawach krzy�owo-biodro- wych, a jednym ze skutk�w i objaw�w tych zaburze� jest pozorna nier�w- no�� w d�ugo�ci ko�czyn dolnych. Powstaje ca�y zesp� dysfunkcji, bardzo wa�ny w patologii dolegliwo�ci odkr�gos�upowych, opisany w rozdz. 9. Osobnej uwagi wymaga leczenie stan�w ostrych dolegliwo�ci b�lowych i innych. Celem post�powania leczniczego w tych stanach jest wyj�cie z kryzysu. Jest to jedyny moment, gdy mo�na uzna� za fizjologicznie uzasa- dnione stosowanie farmakoterapii. Uwa�am jednak, �e i w takich przypad- kach podstawow� rol� powinno odgrywa� specyficzne post�powanie auto- terapeutyczne, kt�remu po�wi�cony jest ca�y rozdz. 6 oraz cz�� I filmu. Je�li b�le umiejscowione s� w odcinku l�d�wiowym kr�gos�upa, mied- nicy i ko�czynach dolnych, a niekt�re ruchy lub pozycje tu�owia powoduj� promieniowanie b�lu w d� i zwi�kszaj� go, w�wczas post�powanie auto- terapeutyczne powinno przebiega� wed�ug wskaza� zawartych w rozdz. 6.1. Warto przy tym zaznajomi� si� z zasadami mobilizacji czynnych kr�gos�upa opisanymi w rozdz. 4, szczeg�lnie 4.1.4. Film wyja�nia to w pokazach 1-3. Mo�liwe, �e w stanach ostrych dolegliwo�ci b�lowych w odcinku l�d�wiowym kr�gos�upa wszystkie ruchy tu�owia b�d� bezbolesne. Post�po- wanie autoterapeutyczne wygl�da w�wczas nieco inaczej. Opisano je w rozdz. 6.2. Jednocze�nie mo�na pokusi� si� o pr�b� zastosowania poizome- trycznej relaksacji mi�ni z prac� na zanikanie b�lu, jak opisano to w rozdz. 14 5.1.3. Jest bardzo prawdopodobne, �e przyniesie ona wyra�n� zmian� na korzy��. W rozdziale 6.3 opisano post�powanie w stanach ostrych dolegliwo�ci b�lowych w rejonie mi�dzy�opatkowym (pokaz 4 i 5 na filmie). Wiele trudnych do leczenia stan�w ostrych dolegliwo�ci b�lowych wy- st�puje w rejonie szyjno-barkowym. Z zaburze� czynno�ciowych tego obsza- ru powstaj� dolegliwo�ci ko�czyn g�rnych, g�owy, a tak�e tu�owia. Zasady samodzielnego wychodzenia ze stan�w ostrych dolegliwo�ci tego rejonu oma- wia rozdz. 6.4 oraz pokaz 6 na filmie. Zaburzenia czynno�ciowe stawu biodrowego mog� by� przyczyn� wszy- stkich dolegliwo�ci cia�a pochodzenia czynno�ciowego. Mog� powodowa� dole- gliwo�ci stopy, podudzia, kolana, uda, biodra, krzy�a, l�d�wi, a nawet dolegli- wo�ci migrenowe i inne. Zatem zawsze nale�y zbada� ten najwi�kszy staw cia�a i ewentualnie usprawni� jego funkcj�. Zagadnieniu temu po�wi�cone s� rozdz.: 3.1.1.3; 3.1.1.4; 5.3.7, a tak�e pokaz 9. Niezaprzeczalnie destrukcyjny wp�yw w dolegliwo�ciach odkr�gos�u- powych ma stres psychiczny. W spos�b bezwzgl�dny wykorzystuje on istnie- j�ce w ciele miejsca o zmniejszonej odporno�ci na przeci��enie. Poprzez te miejsca lokuje si� w narz�dach ruchu wywo�uj�c przer�ne dolegliwo�ci. Problemowi skutk�w psychogennych po�wi�cony zosta� rozdz. 3.3. R�wnocze�nie z podj�ciem leczenia dolegliwo�ci odkr�gos�upowych po- winni�my natychmiast zaniecha� powtarzania b��d�w, kt�re sta�y si� jedn� z g��wnych przyczyn ich pojawienia si�, jak niefizjologiczne postawy cia�a podczas pracy czy odpoczynku, niedobory ruchu - siedz�co-le��cy tryb �ycia itp. Profilaktyk� om�wiono w rozdz. 10. Film �ycie bez b�lu sk�ada si� z trzech cz�ci. Cz�� I po�wi�cona jest autoterapii stan�w ostrych dolegliwo�ci b�lowych kr�gos�upa, tu�owia i ko�- czyn (pokazy 1-6). W cz�ci II om�wiono i pokazano autoterapi� tzw. dole- gliwo�ci migrenowo-wegetatywnych. Jak wa�ny i trudny do leczenia jest to problem, najlepiej wiedz� sami chorzy, a tak�e neurolodzy, interni�ci, psy- chiatrzy, laryngolodzy itd. (pokazy 7-9). Cz�� III ilustruje dolegliwo�ci, kt�re pojawiaj� si� z powodu przeci��enia statycznego mi�ni i innych tka- nek oko�ostawowych. Dolegliwo�ci te mo�na wyleczy� wy��cznie poprzez autoterapi�. I o tym szczeg�owo m�wi� pokazy 10-32. Informacje o dystry- bucji filmu zamieszczono na ko�cu ksi��ki. CZʌ� PIERWSZA Zespo�y zaburze� czynno�ciowych narz�d�w ruchu Rozdzia� 1' Zaburzenia czynno�ci ruchowych staw�w kr�gos�upa oraz staw�w ko�czyn 1.1. Zaburzenia czynno�ci ruchowych staw�w, r�wnowaga statyczna staw�w i mi�ni Medycyna r�czna mo�e leczy� jedynie zaburzenia czynno�ci ruchowych staw�w cia�a typu odwracalnego. Maj� one po�redni lub bezpo�redni zwi�zek z wszystkimi naturalnymi czynno�ciami organizmu, a tak�e z jego chorobami i niedomaganiami, w kt�rych nie stwierdza si� przyczyn organi- cznych choroby. Mo�na zatem z bardzo du�ym przybli�eniem powiedzie�, �e blokady poszczeg�lnych staw�w, np. kr�gos�upa, s� swoiste dla wielu czyn- no�ciowych chor�b naszego organizmu. I odwrotnie, zaburzenia czynno�ci ruchowych staw�w powoduj� wiele, niekiedy bardzo powa�nych oraz trud- nych w leczeniu, dolegliwo�ci i chor�b. 1.1.1. Zaburzenia czynno�ci ruchowych staw�w Ka�dy zdrowy staw ma dwie mo�liwo�ci ruchu: fizjologiczn� oraz parafizjo- logiczn�. Ruchomo�� fizjologiczna to mo�liwo�� wykonywania przez ka�dego zdrowego cz�owieka bez zak��ce� w spos�b dowolny i samodzielnie np. czynne- go zginania i prostowania palc�w r�k, �okcia, kolana, zginania, prostowania oraz skr�t�w tu�owia, g�owy itp. Ruchomo�� parafizjologiczna polega na mo�li- wo�ci wykonania w stawie ruchu biernego (np. przy pomocy drugiego cz�owie- ka) w kierunkach niefizjologicznych. Do ruch�w takich nale��: przesuwanie ko�ci tworz�cych staw boczno-boczne (rys. l), przednio-tylne, rotacje, rozci�ga- nia, spr�ynowanie w zginaniu bocznym itp. Na przyk�ad w stawach mi�- dzypaliczkowych r�k, kolanowych, w stawach kr�gos�upa i innych. Ruchy te, nazwane �gr� �lizgu stawowego", nie s� mo�liwe do wykonania w spos�b czynny, za pomoc� w�asnych mi�ni. Ograniczenie lub zanik gry �lizgu stawo- wego prowadzi do najr�norodniejszych i cz�sto zaskakuj�cych konsekwencji. Gra stawowa jest niezb�dna dla ka�dego zdrowego stawu. Zaburzenie czynno�ci ruchowej stawu polega wi�c przede wszystkim na ograniczeniu lub zanikni�ciu gry �lizgu stawowego, czyli na blokadzie stawu. Ogranicze- nie gry �lizgu stawowego jest zawsze pierwotne w stosunku do zaburzenia ruchu fizjologicznego. Ograniczenie (bolesne lub niebolesne) ruchomo�ci fi- zjologicznej w stawie pojawia si� zawsze po uprzednim zaburzeniu gry �liz- gu stawowego. Leczenie stawu, zablokowanego w spos�b odwracalny, polega przeto g��wnie na przywr�ceniu normalnej gry �lizgu stawowego. X kierunek wykonania ruchu kierunek przeciwleg�ego nacisku fiksacyjnego fiksacja niemanualna Rys. l. Gra �lizgu stawowego � ruchy parafizjologiczne w stawie mi�dzypaliczkowym wg Sachse'a: a - przesuwanie boczno-boczne; b - spr�ynowanie boczne; c - rotacja 1.1.2. R�wnowaga statyczna staw�w i mi�ni. Blokada stawu Blokada stawu nigdy nie przebiega samotnie i w izolacji. W tkance ��cznej otaczaj�cej staw (wi�zad�a, �ci�gna, torebka stawowa) znajduj� si� skupiska bogato unerwionych receptor�w czucia g��bokiego oraz receptor�w b�lu. Blo- kada powoduje, �e cz�� tej tkanki pozostaje w stanie chronicznego napi�cia, a cz�� w stanie ci�g�ego rozlu�nienia, przesy�aj�c do centralnego uk�adu nerwowego nieprawdziwe informacje o po�o�eniu danego stawu. Stan taki jest istot� nier�wnowagi statycznej. Spotykany jest w 90% zaburze� ruchomo�ci narz�d�w ruchu. Ten rodzaj zaburze� omawia niniejsza ksi��ka. W t�umaczeniu na j�zyk praktyczny polega on na nadmiernym na- pi�ciu wi�kszo�ci mi�ni cia�a (np. ko�czyn dolnych, karku i innych) oraz na jednoczesnym nadmiernym os�abieniu, a nawet zwiotczeniu innych mi�ni (np. brzucha, szyi itp.). Innym rodzajem nier�wnowagi statycznej jest og�lne nadmierne rozlu�nienie i zwiotczenie tkanek oko�ostawowych. Nazywamy to nadruchomo�ci� (3.1.3). 20 Mechanizm blokady stawowej nie zosta� jak dot�d wyczerpuj�co wy- ja�niony. Z pewno�ci� dotyczy ona zar�wno samego stawu jako jednostki czynno�ciowo-strukturalnej, jak i tkanek oko�ostawowych, w r�wnej mierze mi�ni co tkanki ��cznej. Skutki takiej blokady nast�puj� w procesie rozwo- jowym zaburzenia najcz�ciej w okre�lonej kolejno�ci. Najpierw nast�puje ograniczenie lub nawet zniesienie gry �lizgu stawowego. Mo�na to stwierdzi� tylko odpowiednim badaniem manual- nym. W okresie tym najcz�ciej nie wy st�puj � wyra�ne dolegliwo�ci. Przy trwaj�cym zaburzeniu wyst�puje przeci��eniowe podra�nienie tkanki ��cznej, a potem tak�e mi�niowej (1.2). Pojawiaj� si� b�le lub/oraz inne dolegliwo�ci, czasem nagle przyjmuj�c formy stan�w ostrych. Podra�nienie przeci��eniowe mo�e wywo�a� na poziomie kr�gos�upa podra�nienie korzeniowe z jego wszelkimi konsekwencjami (lumbago, do- rsalgia, ischias, dyskopatia). D�ugotrwa�e zaburzenia czynno�ciowe mog� wywo�a� szereg zmian, kt�re mo�na ju� zakwalifikowa� do chor�b organiczno-strukturalnych. Efektem bezspornym s� tutaj np. zwyrodnienia staw�w typu przeci��e- niowego w narz�dach ruchu, a w narz�dach wewn�trznych np. choroba wrzodowa �o��dka, dwunastnicy, jelita grubego, zapalenie woreczka ��ciowego, zaburzenia w wydalaniu moczu i ka�u oraz wiele innych. Og�lnie zatem mo�na stwierdzi�, �e: w blokadzie bierze udzia� pojedynczy staw lub pewna ich licz- ba oraz tkanki oko�ostawowe. Z faktu tego wynika podstawowa dyrektywa do leczenia dysfunkcji narz�d�w ruchu: Terapi� mo�emy podzieli� na cze�� �stawow�" oraz cz�� �mi�niow�". Cz�� leczenia �stawowego" wykona� mo�e efektywniej terapeuta ma- nualny, ale cz�� �mi�niow�" musi wykona� pacjent osobi�cie. Obie cz�ci pozostaj� w �cis�ym fizjologicznym zwi�zku z sob� i nie da si� ich rozdzieli�. Fachowo wykonane odblokowanie stawu poprawia og�lny stan chorego niekiedy niezwykle efektownie; cz�sto b�l lub inna dolegliwo�� nagle znika lub wyra�nie maleje. St�d bierze si� niezwyk�a s�awa zabieg�w kr�garskich jak i samych kr�garzy. Tu trzeba doda�, i� do odblokowania (jak i zreszt� do zablokowania) stawu mo�e dochodzi� tak�e zupe�nie przypadkowo, wskutek np. upadku, gwa�townego i niekon- trolowanego ruchu tu�owiem, ko�czyn� itp. Cech� przypadkowo�ci nosz� r�wnie� zabiegi kr�garskie. Odblokowanie stawu, cho� poprawia stan chorego, nie wnosi zasadni- czych korzy�ci w obr�bie nier�wnowagi statycznej tkanek oko�ostawowych, a szczeg�lnie mi�ni. 21 Trwa�a poprawa, a nast�pnie wyleczenie jest mo�liwe wy��cznie przez osobiste zaanga�owanie si� chorego w ukierunkowany proces terapeutyczny, kt�rego celem jest od- zyskanie, a nast�pnie utrzymywanie statycznej r�wnowagi mi�niowej. Do dokonania tego potrzebna jest pewna wiedza na temat zaburze� ruchomo�ci niekt�rych rejon�w w�asnego cia�a i tak� wiedz� przekazuje ta ksi��ka. Przywracanie statycznej r�wnowagi mi�niowej jest procesem d�ugo- trwa�ym i czasem do�� absorbuj�cym, niezb�dnym jednak do osi�gni�cia pe�nego sukcesu terapeutycznego. Mechanizm blokady nabiera szczeg�lnego znaczenia w przypadku ma- �ych staw�w kr�gos�upa, tzn. staw�w mi�dzywyrostkowych (staw�w tyl- nych). Maigne nazwa� to ma�ym uszkodzeniem mi�dzykr�gowym (3.2.1). Skutki zaburze� r�wnowagi statycznej staw�w oraz mi�ni opisane zostan� w rozdzia�ach po�wi�conych charakterystyce zespo��w przeci��enio- wych (3.1), korzeniowych (3.2) i psychogennych (3.3). 1.2. Podra�nienie tkanki ��cznej i mi�niowej, okostnej oraz sk�ry i tkanki podsk�rnej Nier�wnowaga statyczna mi�ni i staw�w wywo�uje swoisty stan tkanek ota- czaj�cych staw. Rozumienie tego stanu ma kluczowe znaczenie dla post�po- wania terapeutycznego. W narz�dach ruchu spotykamy trzy rodzaje podra�- nienia bezpo�rednio zwi�zanego z zaburzeniem r�wnowagi statycznej: podra�- nienie tkanki ��cznej, podra�nienie tkanki mi�niowej, podra�nienie okostnej. Do podra�nienia po�redniego dochodzi poprzez nerwy obwodowe. Spowodowa- ne ono jest mechanicznym uciskiem korzenia lub ga��zi rdzeniowych. Daje to b�l promieniuj�cy, zaburzenie czucia sk�rnego w postaci niedoczulicy lub zna- cznie cz�ciej przeczulicy sk�ry, zaburzenie motoryki i inne. Mo�e wyra�a� si� tak�e bolesno�ci� uciskow� tkanki podsk�rnej wraz ze zmianami jej konsy- stencji wyczuwalnymi palpacyjnie. Podra�nienie objawia si� po�rednio tak�e dolegliwo�ciami bardzo przypominaj�cymi choroby narz�d�w wewn�trznych. Daj� o sobie zna� np. b�le �nerkowe", �w�trobowe", ��o��dkowe", �sercowe" itp., mimo i� lekarskie badania specjalistyczne wykluczaj� istnienie rzeczywi- stej choroby organicznej danego narz�du. W obu rodzajach podra�nienia przyczyn� pierwotn� jest zawsze zabu- rzenie r�wnowagi statycznej jednego lub wielu staw�w kr�gos�upa, a cz�sto tak�e staw�w aparatu podporowego (miednicy). W diagnostyce rutynowej stan ten okre�la si� na og� jako �zapalenie". Nie wywo�uje on jednak og�lnej reakcji odporno�ciowej organizmu, chara- 22 kterystycznej dla rzeczywistych stan�w zapalnych z przyczyn organicznych. Ponadto bardzo cz�sto ust�puje natychmiast lub znacznie zmniejsza si� jego nat�enie po dobrze ukierunkowanym i skutecznie wykonanym zabiegu r�cznym. Ju� tylko te dwa fakty: negatywny wynik specjalistycznych bada� laboratoryjnych oraz szybkie znikanie b�lu i objaw�w �zapalenia" po dobrze przeprowadzonym zabiegu manualnym �wiadcz�, �e to nie jest stan zapalny. Mo�na by�oby z pewnym przybli�eniem m�wi� o zapaleniu, gdy dolegliwo�ci objawiaj� si� uciskiem na korzenie nerwowe, jak np. zapalenie wielonerwo- we, zapalenie nerwu kulszowego itp. Ale jak ten stan zdefiniowa�, gdy dolegli- wo�ciom nie towarzyszy ucisk korzenia nerwowego? Wyst�puj� r�wnie� przy tym stany ostre! Zjawisko to od dawna znane jest w medycynie r�cznej. W literaturze fachowej nosi miano: pseudozapalenia, zapalenia miejscowego i wiele innych. Tutaj, ze wzgl�d�w praktycznych, stany te zosta�y nazwane podra�nieniem. Wskutek nier�wnowagi statycznej dochodzi do miej- scowego lub odcinkowego przeci��enia statycznego tkanek, do zaburze� unerwienia i od�ywiania okolicy poddanej przeci��eniu. Powstaje w�wczas podra�nienie, kt�remu przede wszystkim ulega tkanka ��czna (torebka sta- wowa, wi�zadla, �ci�gna), mi�nie, a tak�e okostna. 1.2.1. Podra�nienie tkanki ��cznej oko�ostawowej W zespo�ach przeci��eniowych kr�gos�upa podra�nieniu ulegaj� przede wszystkim torebki stawowe, wi�zad�a mi�dzykolcowe i wi�zad�a nadkolcowe kr�gos�upa oraz wi�zad�a i chrz�stkozrosty miednicy. Najcz�ciej dochodzi do podra�nienia bez zmian anatomicznych i strukturalnych. Miejscowe lub odcinkowe zaburzenie r�wnowagi statycznej staw�w powoduje d�ugotrwa�e chroniczne napi�cie pewnej cz�ci tkanki w��knistej oko�ostawowej. Jest ona wtedy poddawana ci�g�emu rozci�ganiu lub nieprzerwanemu �ciskaniu. Na- zywa si� to miejscowym lub odcinkowym przeci��eniem tkanki. Mo�e by� ono powodowane np. niew�a�ciwymi postawami cia�a, co zostanie opisane w dalszych rozdzia�ach. Miejscowe lub odcinkowe, pocz�tkowo niewinne prze- ci��enia powoduj� mikrourazy tkanki ��cznej. Jednak�e ich wielomiesi�czne czy wieloletnie sumowanie si� doprowadza w pewnym momencie do prze- kroczenia progu pobudliwo�ci b�lowej. Najcz�ciej dochodzi do tego w miej- scach o zmniejszonej odporno�ci na przeci��enia, co ma zwi�zek z indywidu- alnymi cechami wrodzonymi i rozwojowymi narz�d�w ruchu. Pocz�tkowo b�l w wi�zad�ach i torebkach stawowych wywo�uje tylko ucisk, np. palcem czy podczas le�enia na twardym pod�o�u. B�l uciskowy � bierny � przeradza si� w b�l czynny samoistny. Od tego momentu zaczynaj� si� k�opoty. B�l czynny samoistny, pocz�tkowo niewielki, mo�e trwa� lata- mi, mija� i powraca�. Z biegiem lat zawsze ro�nie i przeradza si� w okresowe ci�kie kryzysy. Mog� te� wyst�pi� dolegliwo�ci b�lowe o charakterze napa- 23 dowym: powstaj� nagle i zawsze maj� ci�ki, ostry przebieg. Niekiedy s� tylko miejscowe, cz�ciej jednak promieniuj�ce, maj� �r�d�o w podra�nienie wi�zade� lub torebek stawowych. W takich razach promieniowanie boli bardzo przypomina promieniowanie przy ucisku na korze� nerwowy (3.1.1). Taki stan rozpoznawany jest jako zesp� korzeniowy i zgodnie z tyn leczony. Nie trzeba dodawa�, �e post�powanie takie bywa ma�o skuteczne alb( zgo�a nieskuteczne. W miar� trwania podra�nienia mo�na zaobserwowa� ob ni�anie si� progu pobudliwo�ci b�lowej. Coraz mniejsze bod�ce wywo�uj� c�ra; wi�kszy b�l. Powstaje mechanizm samopodtrzymuj�cy b�l, kt�ry czasem do prowadza nawet do ostrego kryzysu. Podra�nienie mo�e przemieszcza� si( tak�e w bezpo�rednie s�siedztwo �r�d�a b�lu oraz w odleg�e od niego rejony np. b�l pi�ty z podra�nienia wi�zad�a krzy�owo-guzowego (3.1.1.1; 5.3.2). 1.2.2. Podra�nienie mi�ni Do podra�nienia tkanki mi�niowej dochodzi z r�nych powod�w. Najcz�stsze przyczyny zostan� om�wione w rozdzia�ach po�wi�conych zespo�om przeci��e- niowym (3.1), korzeniowym (3.2) i psychogennym (3.3). Podobnie jak w przy- padku tkanki ��cznej, podra�nienie mi�ni mo�e by� r�ne: od �agodnego; okresowego lub ci�g�ego po ostre, napadowe. Obserwuje si� kilka skutk�w podra�nienia. Najpospolitszym jest b�l, ale tak�e przykurcz�, skr�cenia mi�- ni, wyczuwalne palpacyjnie zmiany w ich ci�g�o�ci, podwy�szony tonus mi�- niowy. Charakterystyczne s� tak�e specyficzne cechy reagowania podra�nio- nych mi�ni na bod�ce zewn�trzne i wewn�trzne (pogoda, przeci��enie fizycz- ne i psychiczne, obni�ony pr�g pobudliwo�ci b�lowej itp.). 1.2.2.1. B�l Zawsze wyst�puj�c� cech� podra�nienia mi�ni jest b�l. Zazwyczaj nie jest on definiowany przez chorego jako b�l mi�niowy, lecz jako b�l np. biodra, kolana, krzy�a, karku, g�owy, plec�w, ramienia itp. Dopiero odpowiednim badaniem r�cznym mo�na stwierdzi�, �e �r�d�em b�lu jest mi�sie� lub jego cz��. Mi�nie bywaj� bolesne samoistnie, ale bol� te� tylko przy ucisku, przy czynnych zmianach ich napi�cia, podczas biernego rozci�gania itp. W miar� trwania podra�nienia pr�g pobudliwo�ci b�lowej mi�ni obni�a si�. Oznacza to, �e coraz mniejszy bodziec, np. och�odzenie, nieostro�ny ruch, zdenerwowanie wywo�uj� bardzo siln�, gwa�town� reakcj� b�low�. 1.2.2.2. Podwy�szony tonus mi�niowy W mi�niu chronicznie przeci��onym, szczeg�lnie przeci��onym statycznie, w tym tak�e psychogennie, zazwyczaj stopniowo zwi�ksza si� napi�cie spo- czynkowe. �atwiej si� kurczy, trudniej rozlu�nia i relaksuje. Ro�nie aktyw- 24 no��, nadpobudliwo�� mi�nia. W po��czeniu z d�ugotrwa�ym dzia�aniem stresu psychicznego dochodzi do sytuacji, gdy niekt�re mi�nie �napinaj� si� same", co chory odczuwa jako niezale�ne od niego m�cz�ce napi�cie. Istotny przy tym jest fakt, �e tonus spoczynkowy mi�ni jest zawsze �ci�le zwi�zany z og�lnym napi�ciem uk�adu nerwowego cz�owieka. Wyst�pu- je tu �cis�a i wprost proporcjonalna zale�no�� pomi�dzy tymi dwoma uk�ada- mi. Narastanie stresu psychicznego, szczeg�lnie o pod�o�u l�kowym, zwi�ksza napi�cie spoczynkowe mi�ni. Zostanie to szerzej opisane w rozdziale o zespo- �ach psychogennych (3.3). Mo�liwa jest te� droga odwrotna: podwy�szony to- nus spoczynkowy mi�ni wywo�any innymi przyczynami (np. zaburzeniem sterowania nerwowego w zespo�ach korzeniowych, chronicznie aktywnym, czynnym utrzymywaniem r�wnowagi statycznej, przyzwyczajeniami, poz�, �szpanowaniem" itp.) doprowadza do zanikania dowolnego, �wiadomego roz- lu�nienia mi�ni - relaksu. Z ca�� pewno�ci� podwy�sza to og�lne napi�cie uk�adu nerwowego, wzmagaj�c mechanizm samopodtrzymuj�cy zaburzenie, wp�dzaj�c chorych w b��dne mniemanie, i� znale�li si� w sytuacji bez wyj�cia. Z u�wiadomienia sobie roli i znaczenia tego zwi�zku wyp�ywa podsta- wowy wniosek dla autoterapii: Poprzez mi�nie oddzia�ujemy niekiedy w istotny spos�b na pewien zakres emocjonalno�ci i odwrotnie: poprzez �wiadome obni�enie nadmiernego tonusu spoczynkowego mo�na przy- wraca� mi�niom ich r�wnowag� statyczn�. 1.2.2.3. Przeci��enia statyczne mi�ni Normalna fizjologiczna praca mi�nia polega na jego kurczeniu si� i rozkur- czaniu. Jest to najbardziej rozpowszechniony typ pracy mi�ni w �wiecie zwierz�cym. Zawsze po fazie skurczu nast�puje faza rozkurczu mi�nia. Wykonuje on nie tylko czynno�ci nap�dzaj�ce biern� cz�� narz�d�w ruchu, ale tak�e wspomaga przep�yw krwi spe�niaj�c rol� jakby �drugiego serca". Ten typ pracy, najbardziej fizjologicznej i naturalnej, nazywa si� prac� izo- toniczn� mi�ni. Wyst�puje przy wszystkich ruchach czynnych (np. biega- nie, p�ywanie itp.). Istniej� jednak r�norodne okoliczno�ci zmuszaj�ce na- sze mi�nie do pracy w sta�ym napi�ciu, bez ich rozci�gania i rozlu�niania. Jest to praca izometryczna. Podczas pracy izometrycznej mi�sie� znajduje si� w ci�g�ym napi�ciu bez zmiany d�ugo�ci. D�u�sza faza skurczu, brak fazy rozkurczu to chara- kterystyczny dla niej stan. Brak fazy rozkurczu wydatnie utrudnia przep�yw krwi, upo�ledza czynno�� mi�nia w jego funkcji �drugiego serca". Wywo�uje ponadto szereg negatywnych skutk�w. Prac� izometryczna mi�ni, kt�r� wykonuj� one przez d�u�szy czas, b�dziemy dalej nazywa� przeci��eniem statycznym mi�ni. 25 W �wiecie zwierz�cym ten typ pracy mi�ni jest o wiele rzadziej spoty- kany ani�eli u ludzi; wyst�puje na kr�tko, np. na czatach, podczas nas�uchi- wania, obserwacji, oczekiwania na walk� lub atak. W takich wypadkach spoczynkowy tonus mi�niowy znacznie si� podnosi, przyspiesza akcja ser- ca, ro�nie ci�nienie t�tnicze krwi. W ciele zwierz�cia zachodz� procesy przy- gotowuj�ce je do walki lub ucieczki. Owo silne napi�cie ca�ego organizmu roz�adowuje si� gwa�townie w ucieczce, pogoni lub walce. Psychogenne przeci��enia statyczne mi�ni U cz�owieka cywilizowanego roz�adowanie potencja�u na spos�b zwierz�cy jest cz�sto niemo�liwe. Urz�dnik, ucze�, student nie mog� stoczy� walki ze swoim zwierzchnikiem ani od niego uciec. Nagromadzony w stresie poten- cja� energetyczny nie ma uj�cia, nie roz�adowuje si� - imploduje, czyli eks- ploduje do wewn�trz, czyni�c organizmowi r�ne szkody. W mi�niach prze- radza si� w podwy�szony tonus spoczynkowy utrwalony wytworzonym odru- chem warunkowym, ale nie tylko. To ci�g�e nadmierne napi�cie powoduje, �e mi�dzy innymi np. w przeciwstawianie si� si�om przyci�gania ziemskiego wk�adamy o wiele wi�cej energii i napi�cia, ani�eli jest to konieczne. Ruchy nasze z biegiem lat trac� elastyczno��, niekt�re mi�nie kurcz� si�, a na- st�pnie skracaj�. Tak w najog�lniejszym zarysie przeci��enie psychogenne przeradza si� w przeci��enie statyczne mi�ni, �ci�gien, wi�zade� i staw�w. Miejscowe przeci��enie statyczne mi�ni Wcze�niej (1.1.2) wspomniano ju�, �e zaburzenie r�wnowagi statycznej sta- wu doprowadza do asymetrii napi�cia tkanki ��cznej otaczaj�cej staw. Z tkanki tej biegn� impulsy nerwowe do o�rodk�w ruchowych centralnego uk�adu nerwowego, informuj�ce o zagro�eniu stawu. Z o�rodk�w w odpowie- dzi wychodz� �rozkazy" do mi�ni oko�ostawowych, celem przywr�cenia za- burzonej r�wnowagi. Tak wi�c w pocz�tkowej fazie zaburzenia r�wnowaga statyczna stawu mo�e zosta� przywr�cona i jaki� czas utrzymana kosztem odpowiedniego napi�cia mi�ni oko�ostawowych. W pracy owych mi�ni przewa�a napi�cie o charakterze izometrycznym. Z tego powodu �sztuczne" stabilizowanie stawu poprzez mi�nie ma charakter tylko czasowy, przej- �ciowy. Powstaj� miejsca o zmniejszonej odporno�ci na przeci��enie, zr�ni- cowane indywidualnie, zale�ne od cech dziedzicznych, warunk�w rozwojo- wych i nabytych (urazy, mikrourazy, choroby). To s� miejsca lub obszary pierwszej bolesno�ci i pierwszych problem�w - ma�ych, niedostrzegalnych i dlatego nie docenianych. Dzieci dzi�ki elastyczno�ci i wi�kszej odporno�ci na przeci��enie mog� nie odczuwa� �adnych dolegliwo�ci (10.1). Gdyby t� elastyczno�� zachowa�y i utrzymywa�y przez ca�e �ycie, nie cierpia�yby w wieku dojrza�ym. Je�li jed- nak owe dolegliwo�ci ju� wyst�puj�, terapia domowa i trening musz� by� w 26 spos�b odpowiedni ukierunkowane. W przeciwnym razie b�d� albo oboj�tne, albo wr�cz szkodliwe. Zdolno�ci adaptacji organizmu do miejscowego przeci��enia statyczne- go mi�ni znacznie malej�, szczeg�lnie u ludzi prowadz�cych siedz�cy tryb �ycia. Malej� tak�e u pracuj�cych fizycznie czy nawet uprawiaj�cych sport. Gdy przeci��enie zewn�trzne przypadkowo (w spos�b nieu�wiadomiony) su- mowa� si� b�dzie z przeci��eniem wywo�anym nier�wnowag� statyczn�, b�l i niesprawno�� zawsze dadz� o sobie zna�. To tylko kwestia czasu. Anty grawitacyjne przeci��enia statyczne mi�sni Przeci��enie statyczne mi�ni spowodowane przyci�ganiem ziemskim nale- �y do najcz�stszych. Prawie wszystkie zaburzenia czynno�ci ruchowych s� z nim zwi�zane. Owo przeci��enie ��czy si� �ci�le z postawami cia�a wobec przyci�gania ziemskiego; oboj�tnie czy s� one zdeterminowane niefizjologi- czn� (niechlujn�) postaw� przy pracy, podczas nauki lub odpoczynku, czy te� niefizjologiczn� postaw� wynikaj�c� z zaburze� psychogennych. Przeci�- �enie tego typu jest powszechne, po�wi�cone mu wi�c zosta�y podstawowe rozdzia�y ksi��ki (3; 4; 5). Przeci��enia mi�niowe psychogenne, miejscowe i anty grawitacyjne prawie zawsze wyst�puj� wsp�lnie. R�ny jest tylko ich udzia� ilo�ciowy jak i jako�ciowy w zaburzeniu. B�lowe przeci��enie statyczne mi�ni B�lowe przeci��enie statyczne miewa r�ne �r�d�a: miejscowe, odcinkowe i wieloodcinkowe, ale mo�e nim by� r�wnie� ucisk na korze� nerwowy. Wyni- ka niekiedy z bezpo�redniego przeci��enia miejscowego lub og�lnego. Wszy- stkie wymienione �r�d�a s� swoist� reakcj� na b�l. B�l wywo�uje odruchowy skurcz ochronny mi�ni, skurcz z regu�y zwi�ksza przeci��enie, zatem b�l ro�nie, a wi�kszy b�l to wi�kszy skurcz. Powstaje patologiczny �uk odrucho- wy. Mi�nie popadaj� w stan ci�g�ego napi�cia spastycznego ze znaczn� przewag� napi�cia o charakterze izometrycznym. 1.2.2.4. Skutki przeci��enia statycznego mi�ni Fatalne skutki statycznego przeci��enia mi�ni najcz�ciej nie s� doceniane w rutynowym leczeniu, mimo �e wywo�uj� r�norodne i nierzadko ostre dolegliwo�ci, kt�re leczy si� zazwyczaj bez zajmowania si� mi�niami. Jednym z pierwszych skutk�w przeci��e� bywa zm�czenie, odczuwa- ne w ca�ym ci