DZIEJE Rzymu - OD CZAS�W NAJDAWNIEJSZYCH DO KONSTANTYNA tom I MAX CARy HOWARD HAYES SCULLARD Prze�o�y� Jerzy Schwakopf Tytut orygina�u A HISTORY OF ROME DOW� TO THE REIGN OF CONSTANTINE Konsultacja naukowa EWA WIPSZYCKA S�ownik wa�niejszych poj�� i termin�w W�ODZIMIERZ LENGAUER Bibliografia prac w j�zyku polskim MAREK ST�PIE� Wyb�r ilustracji JERZY SCHWAKOPF Opracowanie map IRENA MAKAREWICZ Opracowanie indeksu KRYSTYNA KONOPNICKA Projekt graficzny serii RYSZARD SWI�TOCHOWSKI Ok�adk�, obwolut� i strony tytu�owe opracowa�a TERESA KAWI�SKA Published in the United Kingdom / by THE MACMILLAN PRESS LTD ' under the title A HISTORY OF ROME (3rd edition) (c) The representatives of the estate of the �at� M. Cary and H.H. Scullard 1975 (c) Copyright for the Polish edition by Pa�stwowy Instytut Wydawniczy. Warszawa 1992 Printed in Poland Pa�stwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1992 r. Wydanie pierwsze SPIS RZECZY TOM I Spis ilustracji ................................... 14 Spis map i plan�w .............................'... 21 Przedmowa do trzeciego wydania ......................... 23 Przedmowa do drugiego wydania ......................... 25 CZʌ� I ITALIA PRZED RZYMIANAMI Rozdzia� I �rodowisko geograficzne dziej�w rzymskich .............. 29 1. Region �r�dziemnomorski .......................... 29 2. Italia .................................... 33 Rozdzia� II Najdawniejsi mieszka�cy Italii .................... 36 1. Cz�owiek epoki kamiennej ...............,,...< ;".. : . 36 2. Cz�owiek epoki br�zu ...................... .-.i. ... 37 3. Epoka �elaza i "willanowia�czycy" ............... .,^. ... ?" 4l 4. Ludy i j�zyki Italii ....................... s ..... .46- Rozdzia� III Grecy i Etruskowie w archaicznej Italii ......... y ..... 52-; 1. Grecy .............................. .',. . . . . 52 2. Kim byli Etruskowie? ............................ 54 3. Cywilizacja etruska ............................. 58 4. Ekspansja etruska ............................. 66 CZʌ� II PODB�J ITALII PRZEZ RZYMIAN Rozdzia� IV Lacjum i Rzym ........................... 75 l. Geografia Lacjum ............................. 75 2. Tradycja ustna ........................77 3. Rzym. Po�o�enie miasta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 4. Pocz�tki Rzymu wedle tradycji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 5. Pocz�tki Rzymu: od wioski do miasta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 Rozdzia� V Rzym w czasach kr�lewskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 1. Kr�lowie i tradycja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 2. Miasto (Urbs) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 3. �ycie gospodarcze w okresie kr�lewskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 4. Pierwotna religia Rzymian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 5. Podzia�y spo�eczne i polityczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 6. Monarchia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 7. Ewolucja organizacji wojska i instytucji politycznych . . . . . . . . . . 110 8. Rzym i jego s�siedzi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 9. Zmierzch panowania Etrusk�w w Rzymie . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 Rozdzia� VI �r�d�a do wczesnych dziej�w Rzymu . . . . . . . . . . . . . . . . 120 1. �wiadectwa pisane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 2. Tradycja ustna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 3. �r�d�a literackie ....................... Rozdzia� VII Konflikt stan�w. Pierwszy etap ............ 1. Pocz�tki ustroju republika�skiego ............... 2. Stosunki gospodarcze ..................... 3. Plebejska organizacja antypatrycjuszowska .......... 4. Kodeks XII Tablic ...................... 5. Poprawa sytuacji plebejuszy ................. Rozdzia� VIII Wojny wczesnej Republiki ..............146 1. Rzym i Lacjum .............. . ......... 2. Sabinowie, Ekwowie i Wolskowie ............... 3. Podb�j Wej�w ........................ 4. Obl�enie Rzymu przez Gal�w ................ Rozdzia� IX Konflikt stan�w. Drugi etap .............. 157 1. Ponowny wybuch wa�ni po wojnie galijskiej ......... 2. Ustawodawstwo gospodarcze ................. 3. Sukcesy plebejuszy ...................... 4. Arystokracja patrycjuszowsko-plebejska ............ 5. Nowy ustr�j pa�stwa ..................... 6. Podsumowanie ........................ Rozdzia� X Wojny z Latynami, Samnitami i Pyrrusem ....... 175 1. Supremacja Rzymu w Italii �rodkowej ............ 2. Sabelowie m�wi�cy po oskijsku ................ 3. Pierwsza wojna samnicka i wielka wojna laty�ska ...... 4. Druga wojna samnicka .................... 5. Trzecia wojna samnicka ................... 6. Wojna z Tarentem i Pyrrusem ................ Rozdzia� XI Pa�stwo rzymskie w III wieku p.n.e. ......... 199 1. Ustr�j rzymski: wady ..................... 2. Zasady dzia�ania ustroju rzymskiego ............. 3. Podb�j Italii ......................... 4. Polityczna organizacja Italii .................. 5. Sytuacja gospodarcza Rzymu i Italii ............. 6. Architektura i sztuka ........'............. 7. �ycie spo�eczne i religijne ................... 8. Pocz�tki literatury rzymskiej ................. CZʌ� III PODB�J �WIATA �R�DZIEMNOMORSKIEGO Rozdzia� XII Pierwsza wojna punicka i podb�j Italii p�nocnej . . . 225 1. �r�d�a ............................ 2. Pa�stwo kartagi�skie ..................... Spis rzeczy 7 3. Sprawa Messany .............................. 229 4. Nowe cele wojenne Rzymu ......................... 231 5. Inwazja na Afryk� ............................. 233 6. Drugi etap dzia�a� na Sycylii ........................ 234 7. Pierwsza wojna punicka. Wnioski ...................... 237 8. Zdobycie Sardynii i Korsyki ........................ 238 9. Ostatnia inwazja galijska .'. ........................ 238 10. Wojny iliryjskie .............................. 241 Rozdzia� XIII Druga wojna punicka ...... ^................ 243 1. Podboje kartagi�skie w Hiszpanii ...................... 243 2. Zatarg o Sagunt .............................. 245 3. Najazd Hannibala na Itali�. Kanny ...................... 248 4. Rzym po kl�sce pod Kannami ....................... 252 5. Przebieg wojny w Italii po bitwie pod Hannami .............. 255 6. Wojna w Grecji i na Sycylii ........................ 256 7. Scypionowie w Hiszpanii .......................... 258 8. Wojna w Afryce .............................. 262 9. Podsumowanie ...............................' 266 Rozdzia� XIV Podboje w zachodniej strefie Morza �r�dziemnego ......... 268 1. Ekspansja terytorialna Rzymu ....................... 268 2. Podb�j Galii Przedalpejskiej ........................ 271 3. Wojny liguryjskie .............................. 273 4. Wojny hiszpa�skie w latach 197-179 p.n.e. ................ 275 5. Wojny hiszpa�skie w latach 154-133 p.n.e. ................ 279 6. Rzym, Kartagina i Numidia ........................ 284 7. Trzecia wojna punicka ........................... 287 Rozdzia� XV Wojny macedo�skie ......................... 290 1. Najdawniejsze kontakty Rzymu z Grecj� .................. 290 2. Pierwsza wojna macedo�ska ........................ 292 3. Kwestia Pergamonu i Rodos ........................ 297 ' 4. Druga wojna macedo�ska ......................... 300 5. Antioch III i Etolowie ........................... 304 6. Trzecia wojna macedo�ska ......................... 307 7. Czwarta wojna macedo�ska ........................ 311 8. Rzym i Grecja ............................... 312 Rozdzia� XVI Wojny Rzymu w Azji w II stuleciu ................ 315 1. Geneza wojny z Antiochem ......................... 315 2. Pierwsza kampania rzymska w Azji ..................... 318 3. Rrym wkracza na azjatyck� scen� polityczn� . . . . . . . . . . . . . . . . 320 4. Rzymianie w Azji Mniejszej (do 129 roku p.n.c.) . . . . . . . - . . . 322 5. Stosunki z Syri� i Egiptem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325 Rozdzia� XVII Administracja prowincjonalna. . 331 1. Klienci Rzvmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331 2. Sytuacja prawna. ludno�ci prowin�ji . . . . - . . . . . . . . . . . . . . . . 335 3. Namiestnicy prowincji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337 4. S�u�ha wojskowa i system podatkowy w prowincjach . . . . . . . . . . - - 338 5. Wady rzymski�j administracji prowincjonalnej . . . . . . . . . . . . . . . 341 6. Pr�bv reform . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343 Rozdzia� XVIII Polityka wewn�trzna w II stuleciu . . . . . . . . . . . . . - . . 346 2. Pierwsza wojna z Mi 1. Zgromadzenie ludowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - . . . 346 2. Nowa arystokracja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349 3. Ugrupowania polityczne w Rzymie . . . . . . . . - . . . . . . . . . . . . 351 4. W�adza wykonawcza . . . . . . . . . . . . . . - . . . . . . . . . . . . . 354 6. 5. Reformy wymiaru sprawiedliwo�ci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 355 � Rozdzia� XXIV Nicpowod< 6. Administracja finansowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357 1. 7. Rzym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 358 8. Italia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359 9. Sprawy zagraniczne. Armia ...................... Rozdzia� XIX Spo�ecze�stwo rzymskie w II stuleciu ........... 364 1. Rolnictwo ............................. 2. Praca niewolnicza w rolnictwie ................... 3. Wytw�rczo�� i handel ....................... 4. �ycie prywatne Rzymian ...................... 5 Stolica ............................... 6. Sztuka rzymska i italska ...................... 7. Wczesna poezja �aci�ska ...................... 8. Pocz�tki prozy literackiej ...................... 9. Nauka i filozofia .......................... 10. Religia ............................... CZʌ� IV ZMIERZCH REPUBLIKI Rozdzia� XX Tyberiusz i Gajusz Grakchowie ............... 1. Tyberiusz Grakchus. Jego program polityczny ........... 2. Prawo agrarne Tyberiusza Grakcha ................. 3. Pierwsza kontrakcja senatu ..................... 4. Pierwszy projekt ustawy o pe�nym obywatelstwie dla Italik�w ... 5. Reformy spo�eczne Gajusza Grakcha ................ 6. Ustawodawstwo polityczne Gajusza Grakcha ............ 7. Druga kontrakcja senatu ...................... 8. Podb�j Galii Narbo�skiej ...................... Rozdzia� XXI Mariusz. Reforma armii rzymskiej ............. 1. Restauracja rz�d�w senatu ..................... 2. Sytuacja we wschodnim regionie �r�dziemnomorskim ........ 3. Wojna z Jugurt�: pierwsza faza .................. 4. Wojna z Jugurt�. Metellus i Mariusz ................ 5. Inwazja Cymbr�w i Teuton�w ................... 6. Saturninus. Sz�sty konsulat Mariusza ................ Rozdzia� XXII Wojny ze sprzymierze�cami w Italii w latach 91-83 p.n.e. 1. Trybunat Liwiusza Druzusa ......'.............. 2. Konfederacja italska przeciwko Rzymowi .............. 3. Wojna ze sprzymierze�cami ..................... 4. Trybunat Sulpicjusza Rufusa .................... 5. Rzym w r�kach Sulli i Cynny ................... 6. Rz�dy Cynny ............................ Rozdzia� XXIII Jedynow�adztwo L. Korneliusza Sulli ........... 1. Rozw�j sytuacji w Azji Mniejszej do 88 roku ............ 2. Pierwsza wojna z Mitrydatesem ....................... 449 3. Powr�t Sulli ................................ 453 4. Odwet Sulli: proskrypcje .......................... 455 5. Reformy Sulli ................................ 456 6. Miejsce Sulli w dziejach rzymskich ..................... 461 Rozdzia� XXIV Niepowodzenie pr�b odrodzenia Republiki ............ 465 1. Nadzieje lat siedemdziesi�tych ....................... 465 2. Bunt Lepidusa i jego nast�pstwa ...................... 466 3. Wojna z Kw. Sertoriuszem ......................... 468 4. Wojna niewolnicza w Italii ......................... 471 5. Zamach stanu Pompejusza ......................... 472 6. Krassus, Cezar i Katylina .......................... 477 7. Spisek Katyliny ............................... 479 8. Concordia ordinum ............................. 482 9. Pierwszy triumwirat i pierwszy konsulat Cezara .............. 484 Rozdzia� XXV Wojny Lukullusa, Pompejusza i Krassusa ............. 489 1. Walki z piratami .............................. 489 2. Podboje Lukullusa w Azji Mniejszej ............,...'.... 491 3. Kampanie Lukullusa w Armenii ...................... 493 4. Nowy porz�dek polityczny na Wschodzie .................. 496 5. Wojna Krassusa z Fartami ......................... 500 Rozdzia� XXVI Podb�j Galii przez Cezara i upadek pierwszego triumwiratu.505 1. Galia i ludy galijskie ............................ 505 2. Cezar nad Renem i kana�em La Manche .................. 509 3. Najazdy Cezara na Germani� i Brytani� .................. 512 4. Podb�j Galii ...............(................ 513 5. Pierwszy kryzys triumwiratu ........................ 517 6. Spotkanie w Lukce. Dyktatura Pompejusza ................. 519 7. Drugi kryzys triumwiratu .......................... 522 Rozdzia� XXVII Droga Cezara do jedynow�adztwa ................ 528 1. Dzia�ania zbrojne w 49 roku p.n.e. ..................... 528 2. Dyrrachium i Farsalos ........................... 531 3. Bellum Alexandrinum ............................ 534 4. Tapsus i Munda .............................. 538 5. Pr�by odbudowy pa�stwa ......................... 540 6. Polityka zagraniczna Cezara. Inne reformy ................. 545 7. Pozycja Cezara w ustroju rzymskim ................. </1'7 8. Osobowo�� Cezara i icw ^�"�1" TOM II CZʌ� V OKRES �WIETNO�CI CESARSTWA RZYMSKIEGO Rozdzia� XXX Dzia�alno�� reformatorska Augusta. Rzym i Italia ......... 1. Pierwsze reformy (29-23 rok p.n.e.) .................... 2. Drugi etap reform Augusta ......................... 3. Reorganizacja w�adzy wykonawczej ..................... 4. Miasto Rzym ................................ 5. Italia .................................... 6. Ustawodawstwo spo�eczne ......................... 7. Ludi Saeculares ............................... Rozdzia� XXXI Imperium rzymskie za czas�w Augusta .............. 1. Granice pa�stwa rzymskiego ........................ 2. Afryka i Morze Czerwone ......................... 3. Azja Mniejsza. Nad Eufratem ....................... 4. Europa Zachodnia ............................. 5. Kraje naddunajskie ............................. 6. Reformy wojskowe ............................. 7. Prowincje .................................. 8. Administracja finansowa .......................... 9. Sukcesja .................................. 10. Charakterystyka pryncypatu Augusta .................... 11. Wnioski .................................. Rozdzia� XXXII Dynastia julijsko-klaudyjska. Sytuacja wewn�trzna ........ 1. Tyberiusz (13-37 rok n.e.) ......................... 2. Kaligula (37-41 r.) ............................ 3. Klaudiusz (41-54 r.) ............................ 4. Neron (54-68 r.) .............................. 5. Przemiany ustrojowe ............................ 6. Finanse ................................... 7. Rzym i Italia ................................ Rozdzia� XXXIII Imperium rzymskie za panowania dynastii julijsko-klaudyjskiej .................. i ................... 1. Afryka ................................... 2. Judea .................................... 3. Armenia i Partia .............................. 4. Kraje naddunajskie ............................. 5. Germania .................................. Spis rzeczy 11 6. Podb�j Brytanii ............................... 113 7. Prowincje .................................. 117 8. Wnioski .................................. 119 Rozdzia� XXXIV Spo�ecze�stwo rzymskie za pierwszych cesarzy ......... 122 1. Rolnictwo ................................. 122 2. Wytw�rczo�� i handel ............................ 126 3. �ycie w miastach .............................. 131 4. Architektura i sztuka ............................ 135 5. Literatura. Charakterystyka og�lna ..................... 138 6. Poezja �aci�ska ..... l ......................... 140 7. Proza �aci�ska ............................... 143 8. Religia ................................... 149 Rozdzia� XXXV "Rok czterech cesarzy" ..................... 155 1. Bunt przeciwko Neronowi ......................... 155 2. Galba ...............;................... 158 3. Otho .................................... 161 4. Witeliusz .................................. 164 5. Podsumowanie ............................... 170 Rozdzia� XXXVI Dynastia flawijska ....................... 172 1. Sylwetki cesarzy flawijskich ......................... 172 2. Reformy ustrojowe ............................. 175 3. Administracja ................................ 179 4. Wojna �ydowska .............................. 182 5. Rewolta Cywilisa i Klassykusa ....................... 186 6. Dalsze podboje w Brytanii ......................... 189 7. Granice re�skie i dunajskie ......................... 192 8. Wsch�d ................................... 194 9. Prowincje .................................. 196 10. "Opozycja" przeciwko cesarzom flawijskim ................. 197 Rozdzia� XXXVII "Pi�ciu dobrych cesarzy". Administracja pa�stwa ....... 200 1. Sylwetki cesarzy .............................. 200 2. Reformy ustrojowe ............................. 203 3. Administracja municypalna ......................... 212 4. Cesarska administracja finansowa ...................... 215 5. Prowincje .................................. 218 Rozdzia� XXXVIII "Pi�ciu dobrych cesarzy". Sprawy zagraniczne ......... 222 1. Polityka zagraniczna ............................ 222 2. Afryka ................................... 225 3. Armenia i Partia ....... ^ ...................... 227 4. Judea .................................... 232 5. Dacja .................................... 235 6. Wojny markoma�skie ............................ 240 Rozdzia� XXXIX lyummuuus i aewerowie ....................... 292 1. Panowanie Kommodusa (180-192 r.) ................... 292 2. Wojny domowe w latach 193-197 ..................... 296 3. Wojny i reformy militarne Septymiusza Sewera ............... 300 4. Reformy wewn�trzne Septymiusza Sewera .................. 306 5. Karakalla (211-217 r.) ........................... 310 6. Sewer Aleksander (222-235 r.) ....................... 317 7. Wiek Sewer�w ............................... 321 CZʌ� VI ZMIERZCH CESARSTWA RZYMSKIEGO Rozdzia� XLI Kryzys Cesarstwa w III wieku ................... 333 1. Okres anarchii militarnej .......................... 333 2. Najazd barbarzy�c�w na Cesarstwo .................... 342 3. Odzyskanie dawnych granic ......................... 354 Rozdzia� XLII Dioklecjan i Konstantyn ...................... 367 1. Dioklecjan. Tetrarchia ........................... 367 2. Droga Konstantyna do w�adzy ....................... 372 3. Konstantyn i Licyniusz ........................... 378 4. Powstanie monarchii absolutnej ....................... 381 5. Cesarze oraz w�adze wykonawcze ...................... 383 6. Reformy finansowe ............................. 390 7. Przymusowa s�u�ba dla pa�stwa ...................... 393 ?^ 8. Obrona granic. Reforma wojskowa ..................... 396 9. Podsumowanie ............................... 400 Rozdzia� XLIII Przemiany gospodarcze, kulturalne i religijne ........... 401 1. Sytuacja gospodarcza ............................ 401 2. Architektura i sztuka ............................ 405 3. Spo�ecze�stwo u schy�ku Cesarstwa ..................... 408 4. O�wiata i pi�miennictwo .......................... 409 5. Literatura �aci�ska i grecka ................�.���.��� 410 6. Religie .......................-���������� 414 7. Chrze�cija�stwo prze�ladowane i tryumfuj�ce ................ 416 Rozdzia� XLIV Cesarstwo Rzymskie - bilans i perspektywy ........... 424 1. Upadek Cesarstwa na Zachodzie .................����� 424 2. Zmierzch i upadek ................������������� 426 3. Naturalne przyczyny zmierzchu Cesarstwa ................. 428 4. Spo�eczne i polityczne przyczyny zmierzchu Cesarstwa ........... 432 5. �lady Cesarstwa Rzymskiego w historii ................... 438 Tablice chronologiczne .............................. 443 Cesarze rzymscy od Augusta do Konstantyna ................... 470 TABLICE GENEALOGICZNE 1. Comelii, Aemilii i Sempronii Gracchi .................... 473 2. Metelli, Ciaudii i inni ............................ 474 3. Dynastia julijsko-klaudyjska ......................... 475 PRZYPISY Nota bibliograficzna ............................... 479 Wykaz skr�t�w .................................. 482 Przypisy ..................................... 484 ANEKS Bibliografia prac w j�zyku polskim dotycz�cych historii staro�ytnego Rzymu (Opracowa� Marek St�pie�) ........................... 639 S�ownik wa�niejszych poj�� i termin�w (Opracowa� W�odzimierz Lengauer) 669 Indeks (Opracowa�a Krystyna Konopnicka) .................... 683 SPIS ILUSTRACJI ILUSTRACJE CZARNO-BIA�E TOM I 1. Popielnica willanowia�ska przykryta he�mem z br�zu, pochodz�ca z nekropoli w Tarkwiniach. Druga p�. VIII w. p.n.e. Tarkwinie, Museo Nazionale. Repr. fot. H. Balcerzak. 2. Popielnica domkowa znaleziona w Alba Longa (Castel Gandolfo), VIII w. p.n.e. Sztokholm, Medalharsmuseet. Repr. fot. H. Balcerzak. 3. �wi�tynia Zgody w Agrigentum (Akragas) na Sycylii, VI w. p.n.e. Repr. fot. H. Bal- cerzak. 4. �wi�tynia Hery w Paestum, p�. VI w. p.n.e. Repr. fot. H. Balcerzak. 5. Popielnica kapua�ska, ok. 500 r. p.n.e. Nowy Jork, Metropolitan Museum. Repr. fot. H. Balcerzak. 6. Archaiczna stela nagrobna etruskiego wojownika uzbrojonego w podw�jny top�r. Florencja, Museo Archeologico. Repr. fot. H. Balcerzak. 7. Etruska bogini �mierci Vanth. Br�z z Kampanii, V w. p.n.e. Londyn, British Museum. Repr. fot. A. Wichniewicz. 8. "Dama z E�che". Piaskowiec. Koniec V w. p.n.e. Madryt, Prado. Repr. fot. H. Bal- cerzak. 9. Eneasz uciekaj�cy z Troi z Anchizesem na plecach. Malowid�o na etruskim czerwo- nofigurowym kraterze, 470-450 r. p.n.e. Boston, Museum of Fine Arts. Repr. fot. A. Wichniewicz. 10. G�owa Jowisza (styl etruski) ze �wi�tyni Mater Matuta w Satricum (w Lacjum). Terakota. Pocz�tek V w. p.n.e. Rzym, Villa Giulia. Repr. fot. H. Balcerzak. 11. P�askorze�ba przedstawiaj�ca mit o za�o�eniu Rzymu. Rzym, Muzeum Term Diokle- cjana. Repr. fot. A. Wichniewicz. 12. Wilczyca kapitoli�ska. Br�z, druga p�. V w. p.n.e. Rzym, Palazzo dei Conservatori. Repr. fot. A. Wichniewicz. 13. Oracz, figurka wotywna z br�zu pochodz�ca z Arretium, IV w. p.n.e., Rzym, Villa Giulia. Repr. fot. H. Balcerzak. 14. Chimera z Arezzo, pierwsza p�. IV w. p.n.e. Figura z br�zu, mo�e cz�� grupy wo- tywnej odkryta i odrestaurowana w epoce Odrodzenia. Florencja, Museo Archeolo- gico. Repr. fot. H. Balcerzak. 15. Numa Pompiliusz, drugi kr�l rzymski (715-672 r. p.n.e.). Rzym. Villa Albani. Repr. fot. A. Wichniewicz. 16. Wojownik sabelski, tzw. Wojownik z Capestrano, po�owa IV w. p.n.e. Chieti, Museo Nazionale. Repr. fot. H. Balcerzak. 17. Wojownik galijski. Pos�g z Vacheres, departament Basses-Alpes. Awinion, Musee Calvet. Repr. fot. S. Turski. Spis ilustracji 15 18. Gal zabijaj�cy swoj� �on� i pope�niaj�cy samob�jstwo. Rzymska kopia rze�by Epigo- nosa. Br�z, ok. 220 r. p.n,e. Rzym, Muzeum Term Dioklecjana. Repr. fot. H. Bal- cerzak. 19. Herakles, figurka wotywna, III-I w. p.n.e. Chieti, Museo Nazionale. Repr. fot. A. Wichniewicz. 20. Popiersie Pyrrusa, kr�la Epiru. Marmur. Neapol, Museo Nazionale. Repr. fot. H. Balcerzak. 21. Mury i brama miasta Norba (kolonia laty�ska), III w. p.n.e. Repr. fot. M. Piwowarska. 22. B�g Melkart. Szk�o, warsztat egipski, V-IV w. p.n.e. Warszawa, Muzeum Narodowe. 23. Hannibal. Marmur, czasy Cesarstwa. Neapol, Museo Nazionale. Repr. fot. S. Turski. 24. Masynissa (identyfikacja niepewna). Marmur. Portret idealizowany z czas�w wczesne- go Cesarstwa. 25. �wi�tynia Apollina w Koryncie, VI w. p.n.e. Repr. fot. H. Balcerzak. 26. Stary Korynt i Akrokorynt. Repr. fot. S. Turski. 27. Popiersie Lizymacha, kr�la Tracji (ok. 355-281 r. p.n.e,). Pary�, Musee du Louvre. Repr. fot. S. Turski. 28. Popiersie Seleukosa I Nikatora (312-280 r. p.n.e.). Br�z. Neapol, Museo Nazionale. Repr. fot. S. Turski. 29. Ptolemeusz I Soter (305-283 r. p.n.e.). Marmur. Kopenhaga, Ny Carisberg G�yptotek. Repr. fot. S. Turski. 30. Attalos I (241-197 r. p.n.e.). Marmur. Berlin, Staatliche Museen. Repr. fot. S. Turski. 31. Antioch III Wielki (223-187 r. p.n.e.). Marmur. Pary�, Musee du Louvre. Repr. fot. S. Turski. 32. Antioch IV Epifanes (175-163 r. p.n.e.). Identyfikacja niepewna. Br�z. Londyn, British Museum. Repr. fot. S. Turski. 33. Pos�g hellenistycznego w�adcy, prawdopodobnie Demetriosa I Seleukidy, II w. p.n.e. Br�z. Rzym, Museo Nazionale Romano. Repr. fot. S. Turski. 34. M�czyzna. Portret na szkle, II w. p.n.e. Muzeum w Arezzo. Repr. fot. H. Balcerzak. 35. Bazylika w Pompejach, ok. 100 r. p.n.e. Repr. fot. H. Balcerzak. 36. Sulla. Repr. fot. H. Balcerzak. 37. Gnejusz Pompejusz Wielki (106-46 r. p.n.e.). Marmur. Kopenhaga, Ny Carisberg G�yptotek. Repr. fot. H. Balcerzak. 38. Cyceron. Marmur. Kopenhaga, Ny Carisberg G�yptotek. Repr. fot. H. Balcerzak. 39. Juliusz Cezar, portret po�miertny (I w. p.n.e.). Rzym, Watykan, Museo Chiaramonti. Repr. fot. H. Balcerzak. 40. Wn�trze kurii rzymskiej (I w. p.n.e.). Repr. fot. H. Balcerzak. 41. Ksi��� partyjski. Br�z, ok. I w. p.n.e, Teheran, Muzeum Archeologiczne. Repr. fot. H. Balcerzak. 42. Ksi�niczka partyjska. Alabaster, koniec I w. p.n.e. (wysuni�to hipotez�, �e jest to portret kr�lowej Musy, niewolnicy rzymskiej ofiarowanej przez cesarza Augusta kr�- lowi Partii Fraatesowi IV). Teheran, Muzeum Archeologiczne. Repr. fot. H. Balcerzak. 43. Marek Antoniusz. Moneta z mennicy rzvmslripi R-rrm \/i,.^"- v--- � " I�. izw. is.aion i rorcja, czasy cesarza Augusta. JKzym, Muzeum watyKansKie. nepr. fot. H. Balcerzak. 53. Okr�t afryka�ski. Mozaika rzymska z ok. 30 r. n.e. Rzym, Muzeum Watyka�skie. Repr. fot. M. Piwowarska. 54. Rzymski okr�t wojenny, tzw. birema. P�askorze�ba. Rzym, Muzeum Watyka�skie. Repr. fot. M. Piwowarska. . . 55. Cesarz Tyberiusz. Marmur, pocz. I w. Leningrad, Ermita�. Repr. fot. H. Balcerzak. 56. Matrona rzymska, Agryppina Starsza, c�rka M. Wipsaniusza Agryppy i Julii, �ona Germanika. Pos�g marmurowy. Neapol, Museo Nazionale. Repr. fot. M. Piwowarska. 57. Cesarz Kaligula. Marmur. Kopenhaga, Ny Carisberg G�yptotek. 58. Cesarz Klaudiusz. Rostock, Uniyersitatssammlung. Repr. fot. H. Balcerzak. 59. Cesarz Neron. Rze�ba rzymska wykonana ok. 60 r. n.e. Rzym, Museo Nazionale. Repr. fot. H. Balcerzak. 60. Walka Rzymian z Germanami. P�askorze�ba z sarkofagu w Rzymie. I w. n.e. Repr. fot. H. Balcerzak. 61. Umocnienia obronne plemion bryta�skich w Maiden Castle (Dorchester), zdobyte przez Wespazjana w latach 43-47 n.e. Repr. fot. H. Balcerzak. 62. Atrium i tablinum. Dom w Pompejach, druga p�. I w. n.e. Repr. fot. M. Piwowarska. 63. Dom publiczny w Pompejach. I w. n.e. Repr. fot. H. Balcerzak. 64. Akwedukt w Nimes (Pont du Gard). I w. n.e. Repr. fot. H. Balcerzak. 65. Seneka. Marmur. Berlin, Staatliche Museen. Repr. fot. H. Balcerzak. 66- Cesar7 Cialhn Wiyprnnflf na rip-narw tT.imn-s.kitii -7 W -r. -n f. W.a.ciza.wa, AAl.w.l.w .Ns1- rodowe. Gabinet Monet i Medali. Fot. H. Romanowski. 67. Cesarz Otho. Wizerunek na denarze rzymskim, 69 r. n.e. Warszawa, Muzeum Naro- dowe, Gabinet Monet i Medali. Pot. H. Romanowski. 68. Signifer rzymski nios�cy znak bojowy. Stela nagrobna. Aleksandria, Muzeum Grecko- -Rzymskie. Repr. fot. H. Balcerzak. 69. Rzymskie tropaeum (symbol zwyci�stwa militarnego). Berlin, Staatliche Museen. Repr. fot. H. Balcerzak. . 70. Cesarz Witeliusz. Identyfikacja niepewna. Kopenhaga, Ny Carisberg G�yptotek. Repr. fot. H. Balcerzak. 71. Cesarz Wespazjan. Popiersie z ok. 70 r. n.e. Kopenhaga, Ny Carisberg G�yptotek. Repr. fot. H. Balcerzak. 72. Pompeje, o�tarz ze �wi�tyni Wespazjana (zmar�ego na miesi�c przed wybuchem Wezu- wiusza). P�askorze�ba przedstawia scen� ofiarn�. Repr. fot. H. Balcerzak. 73. Cesarz Tytus. Marmur, Muzeum Watyka�skie. 74. �uk tryumfalny Tytusa aa Forum Romanum w Rzymie, 81 r. n.e. Repr. fot. H. Bal- cerzak. 75. He�m gladiatora znaleziony w Pompejacch, I w. n.e. Neapol, Museo Nazionale. Repr. fot. H. Balcerzak. 76. Cesarz Domicjan. Berlin, Staatliche Museen. Repr. fot. H. Balcerzak. 77. Cesarz Nerwa. Marmur. Kopenhga, Ny Carisberg G�yptotek. Repr. fot. H. Balcerzak. Spis ilustracji 17 78. Cesarz Trajan. Muzeum w Ostii. Repr. fot. H. Balcerzak. 79. Cesarz Hadrian. Marmur. Muzeum w Ostii. Repr. fot. H. Balcerzak. 80. Cesarz Antoninus Pius. Marmur. Neapol, Museo Nazionale. Repr. fot. H. Balcerzak. 81. Cesarz Marek Aureliusz. Br�z, fragment pos�gu konnego w Rzymie. Repr. fot. H. Balcerzak. 82. Portret Rzymianina. Marmur, II w. n.e. Leningrad. Ermita�. Repr. fot. H. Balcerzak. 83. Kybele siedz�ca na tronie. Marmur, II w. n.e. Warszawa, Muzeum Narodowe. Fot. H. Romanowski. , 84. Mitra zabijaj�cy byka. Rze�ba z marmuru d�uta Krotiosa, II w. n.e. Muzeum w Ostii. Repr. fot. H. Balcerzak. 85. Rzymscy legioni�ci w marszu. Fragment p�askorze�by z kolumny Traja�a w Rzymie, 113 r. n.e. Repr. fot. H. Balcerzak. 86. Nagrobek legionisty rzymskiego, koniec I w. n.e. Muzeum w Budapeszcie. Repr. fot. M. Piwowarska. 87. Wojna Traja�a z Dakami. Fragment p�askorze�by na kolumnie Traja�a w Rzymie (113 r. n.e.). Repr. fot. M. Piwowarska. 88. �mier� Decebala. Fragment p�askorze�by na kolumnie Traja�a w Rzymie (113 r. n.e.). Repr. fot. H. Balcerzak. 89. Kamie� przydro�ny (miliarium), wystawiony w 145 r. n.e., znaleziony w Saint-Cesaire (departament Gard) we Francji. Muzeum Archeologiczne w Nimes. Repr. fot. S. Turski. 90. Cloaca Maxima w Rzymie, II w. n.e. Repr. fot. H. Balcerzak. 91. Akwedukt w pobli�u Tarragony w Hiszpanii, I/II w. n.e. Repr. fot. M. Piwowarska. 92. Rzym - wn�trze Panteonu (118-128 r. n.e.) zbudowanego na miejscu Panteonu Marka Agryppy. Repr. fot. H. Balcerzak. 93. Teatr rzymski w Bostra, I/II w. n.e. Fot. W. Jerke. 94. Cesarz Lucjusz Werus. Fragment marmurowego popiersia. Leningrad, Ermita�. Repr. fot. H. Balcerzak. 95. Cesarz Kommodus. Marmur. Rzym, Watykan, Museo Pio Clementino, Sala dci busti. Repr. fot. H. Balcerzak. 96. Granica rzymska (limes) z umocnieniami w Richborough (Kent) w Wielkiej Brytanii. Repr. fot. H. Balcerzak. 97. Cesarz Pertinaks. Portret na monecie. Warszawa, Muzeum Narodowe, Gabinet Monet i Medali. Fot. Muzeum Narodowe. 98. Cesarz Didiusz Julianus. Portret na monecie. Warszawa, Muzeum Narodowe, Gabinet Monet i Medali. Fot. Muzeum Narodowe. 99. Cesarz Septymiusz Sewer. Marmur. Leningrad, Ermita�. Repr. fot. H. Balcerzak. 100. �uk Septymiusza Sewera w Rzymie (203 r. n.e.). Repr. fot. H. Balcerzak. 101. Cesarz Karakalla. Berlin, Staatliche Museen. Repr. fot. H. Balcerzak. 102. Cesarz Geta (w wieku ch�opi�cym). Marmur, ok. 200 r. n.e. Monachium, G�yptothek. Repr. fot. H. Balcerzak. im focarT \iTol^^rmc. D^rt-n� .".> ",""<."- �II7"---..._ I�.----"T----1._- /l-�- �_^"" . 114. Cesarz Decjusz. Marmur. Rzym, Museo Capitolino. Repr. fot. H. Balcerzak. ' 115. Cesarz Trebonian. G�owa br�zowego pos�gu. Nowy Jork, Metropolitan Museum (Rogers Fund). Repr. fot. H. Balcerzak. i 116. Cesarz Emilian. Portret na monecie br�zowej. Rzym, Coli. Dattari. Repr. fot. H. Bal- j cerzak. 117. Cesarz Walerian. Marmur. Kopenhaga, Ny Carisberg G�yptotek. Repr. fot. H. Bai- cerzak. 118. Cesarz Gallien. Marmur. Rzym, Muzeum Term Dioklecjana. Repr. fot. H. Balcerzak. 119. Cesarz Klaudiusz II Gocki. Marmur. Rzym, Museo Nazionale Romano. Repr. fot. H. Balcerzak. 120. Cesarz Aurelian. Marmur. Stambu�, Muzeum Archeologiczne. Repr. fot. H. Balcerzak. 121. Cesarz Tacyt. Marmur. Pary�, Musee du Louvre. Repr. fot. H. Balcerzak. 122. Cesarz Florian, portret na antoninianie. Berlin, Staatliche Museen. Repr. fot. H. Bal- cerzak. 123. Cesarz Probus. Marmur. Rzym, Museo Capitolino. Repr. fot. H. Balcerzak. 124. Statki handlowe. Mozaika czarno-bia�a z placu Korporacji w Ostii. Repr. fot. H. Bal- cerzak. 125. Cesarz Karus. Portret na aureusie. Berlin, Staatliche Museen. Repr. fot. H. Balcerzak. 126. Cesarz Karynus. Marmur. Rzym. Palazzo dei Conseryatori. Repr. fot. H. Balcerzak. 127. Cesarz Numerian. Portret na aureusie. Berlin. Staatliche Museen. Repr. fot. H. Bal- cerzak. 128. Cesarz Dioklecjan. Identyfikacja niepewna. Marmur. Rzym, Villa Doria Pamfili. Repr. fot. H. Balcerzak. 129. Cesarz Maksymian. Portret na aureusie. Berlin, Staatliche Museen. Repr. fot. H. Bal- cerzak. 130. Cesarz Konstancjusz Chlorus. Portret na aureusie. Berlin, Staatliche Museen. Repr. fot. H. Balcerzak. 131. Cesarz Galeriusz. Portret na aureusie. Berlin, Staatliche Museen. Repr. fot. H. Bal- cerzak. 132. Cesarz Licyniusz. Portret na aureusie. Rzym, Museo Nazionale Romano. Repr. fot. H. Balcerzak. ILUSTRACJE KOLOROWE TOM I I. Siedz�ca kobieta z Caere w Etrurii. Terakota, VII w. p.n.e. Londyn, British Museum. Repr. Fot. C. Grzechulska. II. Zapa�nicy, fragment malowid�a z grobowca Augur�w w Tarkwiniach, ok. 530 r. p.n.e. Repr. fot. C. Grzechulska. III. Atleta. Figurka z br�zu, 460-450 r. p.n.e., Lokroj (Magna Graecia). Leningrad, Ermita�. Repr. fot. C. Grzechulska. Spis ilustracji 19 IV. Graj�cy na podw�jnym flecie. Fragment malowid�a z grobowca Leopard�w w Tarkwiniach, pierwsza po�owa V w. p.n.e. Repr. fot. C. Grzechulska. V. Graj�cy na lirze. Fragment malowid�a z grobowca Leopard�w w Tarkwiniach, pierwsza po�owa V w. p.n.e. Repr. fot. C. Grzechulska. VI. Velia, fragment fresku z grobowca Orkusa w Tarkwiniach. Ok. 330 r. p.n.e. Repr. fot. C. Grzechulska. VII. Piekarnia. Malowid�o z Pompej�w, I w. p.n.e. Neapol, Museo Nazionale. Repr. fot. C. Grzechulska. VIII. W�drowni muzykanci. Mozaika z willi Cycerona w Pompejach, wykonana przez Dioskuridesa z Samos (I w. p.n.e.). Neapol, Museo Nazionale. Repr. fot. C. Grze- chulska. TOM II IX. Pos�g cesarza Augusta w pancerzu (tzw. z Prima Porta). Marmur, ok. 19 r. p.n.e. Rzym, Muzeum Watyka�skie. Repr. fot. C. Grzechulska. X^ r�rtret^ic�tiiety; iWfKSisis; s!m[tcvL'vr: 1/711x7 iV,wyvi] ^^w^^i.ii^.aal-r -c^or fr>" C. Grzechulska. XI. Dziewczyna rozpylaj�ca pachnid�a. I w. n.e. Rzym, Muzeum Term Dioklecjana. Repr. fot. C. Grzechulska. ' XII. Koloseum (Amfiteatr Flawiusz�w) w Rzymie, 70-80 r. n.e. Repr. fot. C. Grze- chulska. XIII. Karze� i kura. Mozaika z Pompej�w, I w. n.e. Neapol, Museo Nazionale. Repr. fot. C. Grzechulska. XIV. Primavera. Malowid�o ze Stabi�w, I w. n.e. Neapol, Museo Nazionale. Repr. fot. C. Grzechulska. XV. Poluj�ca Diana. Mozaika z Utyki (Tunezja), II w. n.e. Le Bardo, Muzeum Naro- dowe. Repr. fot. C. Grzechulska. XVI. Martwa natura z brzoskwiniami. Malowid�o z Herkulanum, I w. n.e. Neapol, Museo Nazionale. Repr. fot. C. Grzechulska. XVII. Wenus na muszli. Malowid�o z Pompej�w, I w. n.e. Repr. fot. C. Grzechulska. XVIII. Legionista rzymski. Rze�ba z br�zu z II w. n.e., znaleziona w Anglii. Repr. fot. C. Grzechulska. XIX. Moneta Antoninusa Piusa upami�tniaj�ca zwyci�stwo Rzymian w Brytanii. II w. n.e. Repr. fot. C. Grzechulska. XX. Chrystus jako Helios. Mozaika na sklepieniu mauzoleum Juliusz�w w nekro- poli pod bazylik� �wi�tego Piotra w Rzymie, II w. n.e. Repr. fot. I. Radzikowska. YYT prr^pcia rlinni7vislca. Fraement mozaiki rzymskiej z Tunezji, II w. n.e. El-D�em, .---. ^ooi A Jvunsiantyn Wielki. Mozaika z ko�cio�a Bo�ej M�dro�ci w Konstantyno- polu, X w. Repr. fot. C. Grzechulska. XXXII. "Lekcja anatomii" lub Filozof-nauczyciel z grup� uczni�w. Malowid�o w kata- kumbach przy via Latina w Rzymie. Potowa IV w. n.e. Repr. fot. I. Radzikowska. XXXIII. Medalion z przedstawieniem R�ki Bo�ej (Manus Dei) wk�adaj�cej Konstanty- nowi Wielkiemu wieniec (obok stoj� synowie). Z�oto, ok. 350 r. n.e. Wiede�, Kunsthistorische Museum. Repr. fot. I. Radzikowska. Tom I Na obwolucie: l. Puchar z grobowca w Praeneste. Z�oto, VII w. p.n.e. Rzym, Museo Na- zionale Romano. Repr. fot. C. Grzechulska 2. Apollo z Wej�w (fragment). Terakota, ok. 500 r. p.n.e. Rzym, Villa Giulia. Repr. fot. C. Grzechulska. Na stronie tytu�owej: Pos�g tzw. M�wcy. Br�z, II lub I w. p.n.e. Florencja, Museo Archeologico. Tom II Na obwolucie: l. Liwia (?), trzecia �ona cesarza Augusta, ok. 40 r. n.e. Kopenhaga, Ny Carisberg G�yptotek. Repr. fot. C. Grzechulska. 2. �wi�tynia rzymska w Nimes (tzw. Maison Carree), I w. p.n.e. Repr. fot. C. Grzechulska. Na stronie tytu�owej: W�z rzymski na mozaice z II w. n.e. xxx SPIS MAP I PLAN�W i TOM I Italia ..........................�������������� 30 S�siedzi Rzymu ........................��..������� 76 Wczesny Rzym ................................... 81 SYO&V..o'wa \ta\ia. ................................... 177 Plan obozu rzymskiego (wed�ug Polibiusza) ..................... 1CA Italia przed 218 rokiem p.n.e. ............................ 209 Plan kolonii w Cosa ................................ 217 'Wo^ny punict�e ................................... 227 Bitwa nad Jeziorem Trazyme�skim, 217 rok p.n.e. ................. 250 Qi�",c, r>r>rl Karinami. 216 rok p.n.e. ......................... 252 Bitwa pod Zam�, 202 rok p.n.e. ......................... 'mc Hiszpania ...................................... 276 Plan Numancji ................................... 278 Obl�enie Numancji przez wojska Scypiona, 133 rok p.n.e. ............. 280 Castiiiejo, plan jednego z oboz�w rzymskich odkrytych pod Numancj� ....... 282 Grecja ....................................... 296 Bitwa pod Kynoskefalaj, 197 rok p.n.e. ....................... 302 Imperium rzymskie oko�o 133 roku p.n.e. ..................... 333 Plan Forum Romanum ............................... 378 Galia w czasach Cezara ............................... 507 Pompejusz i Cezar pod Dyrrachium ........................ 532 Bitwa pod Farsalos, 48 rok p.n.e. ......................... 534 Bitwa pod Filippi, 42 rok p.n.e. .......................... 568 Bitwa pod Akcjum, 31 rok p.n.e. .......................... 579 TOM II Imperium rzymskie w chwili �mierci Augusta .................... 40 �wiat rzymski .................................. 56-57 Brytania rzymska (przybli�one rozmieszczenie plemion) ............... 116 Cesarstwo Rzymskie od Augusta do Trajana i Hadriana .............. 224 CZʌ� I ITALIA PRZED RZYMIANAMI Rozdzia� I �RODOWISKO GEOGRAFICZNE DZIEJ�W RZYMSKICH 1. REGION �R�DZIEMNOMORSKI' Historia Rzymu to kronika los�w pa�stwa, kt�re powsta�o na w�skim skrawku ziemi w dolinie Tybru i z czasem tak si� rozros�o, �e opanowa�o wszystkie kraje na wybrze�ach Morza �r�dziemnego. Sceneri� dziej�w tego mocarstwa by�a ca�a Italia i wszystkie regiony basenu �r�dziemnomor- skiego. Geograficzne �rodowisko historii rzymskiej wymaga kr�tkiego wprowadzaj�cego om�wienia. Basen �r�dziemnomorski stanowi naturaln� jednostk� geograficzn�. Wchodz�ce w jej sk�ad krainy odznaczaj� si� podobnym klimatem i podob- n� szat� ro�linn�, komunikacja mi�dzy nimi jest stosunkowo �atwa, ale w wi�kszym lub mniejszym stopniu s� one odci�te od kraj�w po�o�onych w ich najbli�szym s�siedztwie. Kontakty mi�dzy regionem Morza �r�dzie- mnego a trzema s�siaduj�cymi z nimi kontynentami: Europ�, Azj� i Afryk�, utrudnia niemal nieprzerwana bariera pusty� i �a�cuch�w g�rskich i tylko w nielicznych miejscach dolina jakiej� rzeki lub nisko po�o�ona prze- ��cz umo�liwiaj� �atwiejszy dost�p w g��b kontynentu. Zarazem jednak Morze �r�dziemne bardziej ��czy ni� dzieli otaczaj�ce je kraje. Wprawdzie w zimie wyst�puj� tam sztormy, ale rekompensuj� je z naddatkiem letnie pasaty p�nocno-wschodnie, brak silnych pr�d�w i wysokich fal oraz wiele dobrze widocznych wysp i przyl�dk�w, kt�re s�u�� �eglarzowi za naturalne znaki nawigacyjne. W staro�ytno�ci od pa�dziernika do kwietnia morze to by�o niemal puste, w miesi�cach letnich natomiast stanowi�o bezpieczny, bardzo ruchliwy trakt komunikacyjny. Dla Rzymian Morze �r�dziemne, czyli "Nasze Morze" (Mar� Nostrum), jak s�usznie je nazywali, sta�o si� z biegiem lat nieodzownym spoiwem ich imperium. Kr�tko m�wi�c, natu- ralne w�a�ciwo�ci regionu �r�dziemnomorskiego nie utrudniaj� ��czenia si� tamtejszych kraj�w w jednolity organizm pa�stwowy, lecz mu sprzyjaj�. Cesarstwo Rzymskie nie przerwa�o, lecz kontynuowa�o w�a�ciwe temu obszarowi tendencje rozwojowe. Klimat �r�dziemnomorski (kt�ry w staro�ytno�ci by� w zasadzie taki sam jak dzi�)2 charakteryzuje si� dwiema kra�cowo odmiennymi porami roku. Region �r�dziemnomorski 31 Miesi�ce zimowe to okres silnych, porywistych wiatr�w, przewa�nie z zachodu, nios�cych nawalne deszcze o niemal tropikalnej gwa�towno�ci. Od czasu do czasu, gdy wiatr zmienia kierunek na p�nocny, nadchodzi "przej- muj�cy zi�b", temperatura spada, staje si� ch�odno jak w czasie angielskiej zimy. W tym okresie tak�e przechodz� niemal codziennie nag�e, kr�tko- trwa�e ulewy, ale s�o�ce cz�sto przebija si� przez k��by chmur. D�ugotrwa�e ch�ody, mg�a i szaro��, kt�re tak cz�sto obrzydzaj� zim� w krajach p�noc- nych, mieszka�com regionu �r�dziemnomorskiego s� niemal nie znane. To prawda, �e zima �r�dziemnomorska jest wilgotna i zmienna, niemniej jednak jest tak�e �agodna i pe�na �wiat�a. W lecie przewa�aj� ci�g�e wiatry z p�nocy, kt�re oczyszczaj� niebo z chmur, pozostawiaj�c woln� drog� promieniom s�o�ca. Wskutek o�lepiaj�- cego promieniowania s�onecznego temperatura powietrza w basenie �r�d- ziemnomorskim bywa cz�sto nie ni�sza ni� w tropikach. Suche powietrze jest zdrowe dla ludzi, ale niedob�r opad�w w lecie - susza trwa od mie- si�ca w p�nocnej Italii do sze�ciu, a nawet i dziesi�ciu miesi�cy w Trypoli- sie i Egipcie - szkodzi ro�linno�ci. Jednak�e charakterystyczne dla regionu �r�dziemnomorskiego silne nas�onecznienie - kt�re rzadko trwa kr�cej ni� dwa tysi�ce godzin w ci�gu roku - stanowi w gruncie rzeczy wielkie dobro- dziejstwo. Struktura geologiczna obszaru �r�dziemnomorskiego ukszta�towa�a si� g��wnie w wyniku wielkich ruch�w g�rotw�rczych w okresie trzeciorz�du, kiedy to wypi�trzy�y si� do dzisiejszej wysoko�ci Apeniny, nadmorski masyw dalmaty�ski. Alpy i Pireneje, Sierra Nevada oraz pasma g�rskie Afryki P�nocnej. G��wne �a�cuchy g�rskie regionu �r�dziemnomorskiego s� stosunkowo m�ode, nie uleg�y przeto jeszcze erozji i zachowa�y ostre kon- tury, a ich strome zbocza bardziej przypominaj� urwiska ni� stoki. Wyrazi- sta i urozmaicona rze�ba ich grani pod roz�wietlonym niebem nadaje krajobrazowi niezwyk�y urok. Jednak�e tamtejsze g�ry przynosz� wi�kszy po�ytek ludziom sztuki i turystom ni� rolnikom. Ograniczaj� one area� p�l uprawnych do w�skich niecek na nizinach i w przeciwie�stwie do wielu innych masyw�w g�rskich miernie spe�niaj� funkcj� zbiornika w�d. Wyso- ko�� ich rzadko przekracza 3300 metr�w, trac� wi�c pokryw� �nie�n� ju� w pierwszej po�owie lata, a poniewa� przewa�aj�ce w nich formacje wapienne nie przepuszczaj� wody do podziemnych zbiornik�w, marnuje si� ona sp�y- waj�c po zboczach. Gdzieniegdzie woda przes�cza si� przez szerokie szcze- liny w wapiennej p�aszczowinie do podziemnych kawern, z kt�rych na nizinach bior� pocz�tek obfite, nigdy nie wysychaj�ce �r�d�a. Tak czy owak zimowe deszcze i �niegi nie kompensui� niedostatku wody spowodowanego letni� susz�. Ten szczeg�lny klimat w po��czeniu ze speecyficzn� rze�b� kraj�w �r�dziemnomorskich, przyczynia si� do powstawania swoistej szaty ro�linnej. Na 32 nizinach wyst�puj� wiecznie zielone drzewa i krzewy, nie spotykamy natomiast ro�lin w�a�ciwych dla stref po�o�onych dalej na p�nocy, kt�re nie wytrzyma�yby letniej suszy �r�dziemnomorskiej. W g�rach do dzi� przetrwa�y lasy d�bowe, bukowe i kasztanowe, a w staro�ytno�ci, gdy drwale, nie m�wi�c o ch�opskich kozach, dopiero zaczynali swe dzie�o niszczenia drzewostanu, zbocza nie by�y tak �yse jak dzi�. Ale w ni�szych partiach lasy zdradzaj� tendencj� do wyrodnienia i ust�puj� miejsca rzadkim chaszczom. Z ro�lin uprawnych wysokie plony daj� zbo�a, je�li s� starannie kultywo- wane. Zasiane w jesieni dojrzewaj� ju� w czerwcu lub lipcu, nie zagra�a im wi�c letnia susza.3 Jednak brak letnich opad�w ogranicza zakres sadow- nictwa. Najpospolitsze w �rodkowej i p�nocnej Europie owoce udaj� si� jedynie w pobli�u �r�de�, rzek i kana��w irygacyjnych. Najbardziej typowe natomiast dla regionu �r�dziemnomorskiego ro�liny: oliwka, figowiec i winoro�l, znakomicie przystosowa�y si� do tamtejszego szczeg�lnego kli- matu. Oliwce sprzyjaj� stosunkowo �agodne zimy, a figi i winogrona pi�- knie dojrzewaj� w pe�nym s�o�ca lecie; wszystkie te trzy ro�liny maj� d�ugie korzenie, kt�re nawet w czasie najci�szej suszy si�gaj� do poziomu w�d gruntowych. W zimie na nizinach paszy jest pod dostatkiem, latem natomiast pastwi- ska mo�na znale�� tylko w dolinach rzek, ale stoki g�rskie zaczynaj� si� zieleni� zaraz po stopieniu �nieg�w, dostarczaj�c zwierz�tom po�ywienia. W konsekwencji ekstensywna gospodarka hodowlana w krajach �r�dzie- mnomorskich zale�y od istnienia pastwisk letnich i pastwisk zimowych, kt�re na przemian mog� karmi� zwierz�ta, i ogranicza si� g��wnie do owiec i k�z, poniewa� s� one lepiej od koni i byd�a przystosowane do tego na wp� koczowniczego bytowania. Region �r�dziemnomorski jest na og� mniej zasobny w bogactwa mine- ralne ni� Europa �rodkowa i P�nocna. Jednak�e zar�wno w Hiszpanii, jak i w Azji Mniejszej wyst�puj� obfite z�o�a wielu minera��w, kt�re by�y inten- sywnie eksploatowane ju� przez staro�ytnych mieszka�c�w tych kraj�w. Pod wzgl�dem materialnym przyroda nie obdarowa�a tego regionu zbyt szczodrze. G�sto�� zaludnienia w wielu' tamtejszych krajach by�a i jest do dzi� bardzo niska, a nawet w zamo�niejszych okolicach zwarte osady spo- tyka si� tylko w tych nielicznych miejscach, gdzie �r�d�a lub sztuczne spo- soby zaopatrzenia w wod� �agodz� uci��liwo�ci letniej posuchy. W staro- �ytno�ci wszak�e to przymusowe skupianie si� ludzi w miejscach najbardziej dogodnych do bytowania nie pozbawione by�o stron dodatnich, sprzyja�o bowiem zak�adaniu miast i stanowi�o szko�� �ycia spo�ecznego i polity- cznego, kt�re rozwija si� najbujniej w spo�eczno�ciach miejskich. Naturalna u lud�w �r�dziemnomorskich sk�onno�� do �ycia w miastach stanowi�a jeden z czynnik�w, kt�re najbardziej u�atwi�y organizacj� imperium rzym- skiego. Italia 33 2. ITALIA W por�wnaniu z innymi krajami �r�dziemnomorskimi Italia jako ca�o�� jest krain� uprzywilejowan�. Klimat tego kraju, jakkolwiek typowo �r�- dziemnomorski, wykazuje wiele odmian lokalnych. Zima na P�wyspie Apeni�skim jest �agodna i niedokuczliwa4 i tylko na obszarze po�o�onym na p�noc od Apenin�w, odci�tym g�rami od ciep�ych wiatr�w morskich, bywa w zimie r�wnie mro�no, jak w Europie kontynentalnej. W miesi�cach letnich zachodnie wybrze�e P�wyspu nawiedza czasem gor�ce, porywiste sirocco, plumbeus Auster, jak nazywa je Horacy. Niedogodno�ci owe wyna- gradza z nawi�zk� fakt, �e lato w Italii jest stosunkowo ch�odne i wilgotne. W Rzymie czy Florencji pora bezdeszczowa nie trwa zazwyczaj d�u�ej ni� miesi�c. Pod wzgl�dem morfologicznym Italia nale�y do typu �r�dziemnomor- skiego. �a�cuch Apenin�w, kt�ry stanowi kr�gos�up tego kraju, wznosi si� stosunkowo niewysoko: najwy�szy szczyt w masywie Gra� Sasso (Monte Corvo), krainie staro�ytnych Picen�w, liczy niewiele ponad 2900 metr�w n.p.m. Jednak�e wypi�trza si� on stromo, a jego ostre kontury nadaj� kraj- obrazowi tej cz�ci Italii charakter typowo �r�dziemnomorski. W Apeni- nach, jak w wi�kszo�ci �r�dziemnomorskich masyw�w g�rskich, w zimie wody jest zazwyczaj pod dostatkiem, w lecie natomiast brak jej zupe�nie. Jednocze�nie wszak�e dzi�ki �a�cuchom alpejskim na p�nocnych kresach kraju susza letnia prawie nie daje si� we znaki, poniewa� wieczne �niegi w tych g�rach stosunkowo obficie zasilaj� rzeki w czasie ca�ej pory bezdesz- czowej. Italia ma wi�kszy area� urodzajnej gleby ni� kt�rykolwiek inny z kraj�w �r�dziemnomorskich. Nizina p�nocna otrzymuje z Alp nie tylko ogromn� mas� wody, ale tak�e mn�stwo materia�u okruchowego (detrytycznego), kt�rym rzeki u�y�niaj� ziemi� w czasie zimowych powodzi. Na ca�ej zachodniej kraw�dzi P�wyspu, od Monti Cimini w po�udniowej Toskanii po Zatok� Neapolita�sk�, g�sto rozsiane wulkany pokry�y okoliczne r�w- niny warstw� urodzajnych popio��w. Jak wszystkie obszary wulkaniczne Italia zachodnia musia�a r�wnie� zap�aci� wysok� cen� za �yzno�� swej gleby. Wprawdzie historia staro�ytna nie odnotowa�a trz�sienia ziemi tak silnego jak to, kt�re w 1908 roku zniszczy�o Messyn�, jednak zachowa�o si� wiele przekaz�w o wstrz�sach w Rzymie, a w 63 roku n.e. �pi�cy olbrzym, Wezuwiusz, ockn�� si� na moment i jakby dla ostrze�enia spowodowa� zni- Szczenia w Pompejach. W 79 r. Ne. Pierwsza zarejestrowana erupcja tego wulkanu spustoszy�a kompletnie Pompej i dwa s�siednie miasta. Wulkany w po�udniowej Etrurii i Lacjum na p�nocnym kara�cu wulkanicznego �a�cucha, w ci�gu ca�ej histori rzymskiej pozostawa�y nieczynne, a w ich wygas�ych kraterach utworzy�y si� pe�ne wdzi�ku jeziora, jak Bracciano, 34 Alba�skie i Nemi, ale w czasach prehistorycznych zniech�ca�y ludzi do zak�adania swych siedlisk w dolinie dolnego Tybru. Jednak�e te sporadyczne utrapienia i niebezpiecze�stwa rekompensowa�a wielka urodzajno�� gleby. Racjonalna i nieracjonalna eksploatacja bogactw naturalnych Italii za czas�w rzymskich b�dzie wymaga� szerszego om�wienia w dalszych roz- dzia�ach. W tym miejscu wystarczy wspomnie�, �e chocia� spadek uprawy zb� zosta� spowodowany g��wnie czynnikami politycznymi, a nie wynika� z braku ziem uprawnych, to jednak gospodarze rzymscy rozwin�li sadow- nictwo i hodowl� zwierz�t zgodnie z naturalnymi warunkami kraju. W szczeg�lno�ci nale�y podkre�li�, �e Italia ma pod dostatkiem wy�ynnych pastwisk letnich, tak zwanych saltus, kt�re stanowi� znakomite uzupe�nie- nie zimowych pastwisk na nizinach. W stosunku do po