Mieczys�aw Smole� STRACONE DEKADY - Historia ZSRR 1917-1991 WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN Warszawa - Krak�w 1994 Spis tre�ci WPROWADZENIE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Rozdzia� I.ROK 1917 1.Rewolucja lutowa...................................... 17 2.Dwuw�adza.......................................... 20 3.Armia............................................. 23 4.Bolszewicy.......................................... 25 5.Pucz Korni�owa....................................... 31 6.Rewolucja bolszewicka................................... 33 Rozdzia� II.WOJNA DOMOWA 1.Pierwsze kroki nowej w�adzy................................ 36 2.W Cz K............................................. 40 3.�mier� Miko�aja II..................................... 43 4.Uczestnicy wojny domowej................................. 44 5.Kampanie wojny domowej................................. 48 6.Wojna z Polsk�....................................... 51 7.Komunizm wojenny...... , ............................. 54 8.Partia............................................. 59 9.Emigracja........................................... 61 10.Rosja Radziecka a �wiat zewn�trzny............................ 63 Rozdzia� III.W POSZUKIWANIU NOWYCH ROZWI�ZA� 1.Nowa Ekonomiczna Polityka............................... 68 2.G��d.............................................. 70 3.Partia............................................. 71 4.Ostatnie lata Lenina - powstanie ZSRR........................ 73 5.Stalin............................................. 76 6.Walka o w�adz�....................................... 78 7.Rolnictwo i przemys� w okresie NEP-u......................... 82 8.Kolektywizacja rolnictwa.................................. 85 Rozdzia� IV.REALNY SOCJALIZM 1.lndustrializacja........................................ 92 2.Gospodarka planowa.................................... 95 3.Praca............................................. 96 4.Wielkie czystki........................................ 100 5.Ustr�j............................................. 109 6.Wymiar sprawiedliwo�ci................................... 112 7.Armia............................................. 114 8.Cerkiew............................................ 116 6 9. Nauka i o�wiata. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10. Literatura i sztuka. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdzia� V. KONSPIRACJA I DYPLOMACJA 1. Uwagi og�lne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Komintern i "zjednoczony front". . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Rozbrojenie, Liga Narod�w, "pakty o nieagresji". . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Stosunki z Chinami i Japoni�. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Stosunki z Zachodem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Stosunki z Polsk�. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. Pakt "Ribbentrop-Mo�otow". . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdzia� VI. ZSRR W CZASIE II WOJNY �WIATOWEJ 1. Agresja na Polsk�. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Wojna z Finlandi�, aneksja pa�stw ba�tyckich i Besarabii. . . . . . . . . . . . . . . 3. Przyja�� z Niemcami. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Czerwiec 1941 roku. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Przebieg dzia�a� wojennych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Si�y zbrojne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. Spo�ecze�stwo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8. Stosunki z aliantami. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdzia� VII. POWOJENNE ZAMRO�ENIE 1. Powojenna reakcja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Gospodarka. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. ZSRR a �wiat zewn�trzny. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Ludno��. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Warunki �ycia ludno�ci. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Narodowo�ci. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. Nauka, o�wiata, kultura. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdzia� VIII. ODWIL� 1. �mier� Stalina. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Chruszczow. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Walka o w�adz�. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. XX Zjazd KPZR - "tajny referat" Chruszczowa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Gospodarka. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Ku "praworz�dno�ci socjalistycznej". . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. O�wiata. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8. Nauka i kultura. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9. Si�y zbrojne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10. "Wsp�lnota socjalistyczna". . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11. Polityka zagraniczna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12. "Dymisja" Chruszczowa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdzia� IX. EPOKA ZASTOJU 1. Bre�niew. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. �ycie polityczne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Rolnictwo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Przemys�. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Technika. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Si�y zbrojne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. Kwestia narodowo�ciowa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . l20 125 8. 9. 10. 11. 12. 13. Rozdzia� 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 181 ZAKO1` WYBR I 87 INDEK 192 194 204 208 211 215 273 274 280 282 288 291 293 7 lzo 8.Ludno��............................................ 125 9.Dysydenci........................................... 10.Cerkiew............................................ 11.Literatura i sztuka...................................... )3) 12."Wsp�lnota socjalistyczna"................................. 134 13.Polityka zagraniczna..................................... 135 Rozdzial X.OSTATNIA DEKADA 138 1.Koniec ery Bre�niewa.................................... )q) 2.Andropow i Czernienko.................................. I45 3.Gorbaczow - droga do w�adzy.............................. 4.�ycie polityczne....................................... 5.Gospodarka.......................................... 6.Si�y zbrojne.......................................... f52 7.Cerkiew............................................ .55 8.Literatura. 9.Narodowo�ci. 5 ........................................ 59 10.Rozpad bloku. 62 11.Polityka zagraniczna. 12.Pucz sierpniowy - rozpad ZSRR. 77 ZAKO�CZENIE........................................... WYBRANA BIBLIOGRAFIA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 296 299 303 306 309 315 393 397 INDEKS OS�B............................................ 401 MOTTO: Je�eli faszyzm by� spotwornia�ym b�kartem romantyzmu, to komunizm by� zdegenerowan� odro�l� o�wiecenia z wypowiedzi Leszka Ko�akowskiego Wprowadzenie Ksi��ka niniejsza jest jedn� z pierwszych pr�b w polskiej historiografii uj�cia w syn- tetyczny spos�b dziej�w ZSRR - od jego pocz�tk�w a� po upadek. I niezale�nie od tego, jak potocz� si� dalsze losy narod�w wchodz�cych w sk�ad dawnego ZSRR, jest rzecz� niew�tpliw�, �e poprzedzaj�ce jego rozpad wydarzenia by�y w istocie pr�b� nawi�zania do zapocz�tkowanego rewolucj� lutow� 1917 r. procesu demokratyzacji stosunk�w wewn�trz- nych by�ego imperium "bia�ych" car�w. Narzucony si�� przez bolszewik�w po pa�dzierniku 1917 r. re�im najog�lniej rzecz bior�c zmierza� do trzech rzeczy: do znacjonalizowania w�asno�ci i my�li przy zachowaniu jedno�ci terytorium pa�stwa. Inaczej m�wi�c, by�a to udana na wiele dziesi�cioleci pr�ba zast�pienia starego, nieskutecznego samodzier�awia dwudziestowiecznym totalitaryzmem. Owo przepoczwarzanie si� jednego systemu w drugi trwa�o z g�r� dwadzie�cia lat. Tyle czasu potrzeba by�o dla powstania w miejsce dawnych latyfundyst�w nowego lobby politycznego - nowoczesnego kompleksu wojskowo-przemy- s�owego i obs�uguj�cej go klasy urz�dniczej. W tym uk�adzie partia komunistyczna, a �ci�lej m�wi�c Stalin, by� wyrazicielem tych w�a�nie, wyra�nie okre�lonych si� politycznych. Z tego pnede wszystkim wzgl�du trudno by�oby si� zgodzi� z u�ywanym powszechnie do niedawna terminem "kult jednostki" interpretowanym jako odej�cie od tzw. "leninowskich norm �ycia partyjnego i spo�ecznego" zwa�ywszy, �e zjawisko to by�o naturaln� emanacj� istniej�cego systemu, a nie jego wypaczeniem. "Stalinizm" bowiem to rz�dy jednej partii za pomoc� ideologii i terroru oraz centralnie sterowana gospodarka planowa. Innymi s�owy - "stali- nizm" to "realny socjalizm", kt�ry zachowa� si� w Zwi�zku Radzieckim tak�e po �mierci Stalina. A zatem reformy, jakie starano si� wprowadzi� w ZSRR w latach pi��dziesi�tych i jeszcze osiemdziesi�tych, ju� w czasach Gorbaczowa (nazywane wtedy "destalinizacj�" lub "P ierestrojk�") by�y jedynie pr�b� liberalizacji b�d� usprawnienia systemu, jako i� zasadnicze cechy "stalinizmu" - w�adza jednej partii i gospodarka planowa zosta�y utrzymane. " Destalinizacja" w ZSRR rozpocz�a si� dopiero w 1990 r., kiedy w rezultacie krachu gospodarczego i rozwoju niekontrolowanego procesu politycznego rozpad partii uleg� gwa�townemu przyspieszeniu, doprowadzaj�c rych�o do rozpadu pa�stwa, czemu nie mog�o zapobiec wprowadzenie obcego naturze modelu systemu prezydenckiego. Poj�cie "kult jednostki", u�ywane g��wnie, chocia� nie wy��cznie, przez historyk�w marksistowskich od 1956 r., ociera si� o "spiskow� teori�" w historii, ku kt�rej sk�aniaj� si� z kolei niekt�rzy zachodni i rosyjscy historycy emigracyjni (zreszt� obecnie nie tylko emigracyjni). Wed�ug tej teo�i prawdziwie rosyjsk� by�a rewolucja lutowa, natomiast przewr�t pa�dziernikowy by� dzie�em mi�dzynarodowej mafii komunistycznej". Na potwier- dzenie swojej tezy "historycy" ci wskazuj� na fakt, �e przewa�aj�c� wi�kszo�� cz�onk�w najwy�szych w�adz partyjnych i pa�stwowych, jak r�wnie� przynajmniej kierowniczych sfer aparatu bezpiecze�stwa wewn�trznego Rosji Radzieckiej i ZSRR stanowi�y osoby po- chodzenia nierosyjskiego (podnosi si� nawet fakt, �e w czasach Stalina jedyny pretendent 12 - Rosjanin - do stanowiska sekretarza generalnego partii, Sergiusz Kirow, zosta zamordowany, a pierwszym Rosjaninem, kt�ry sprawowa� t� funkcj� by� Michai� Gor baczow!). Tym te� pr�buje si� t�umaczy� bolszewicki internacjonalizm i tendencj� di rozszerzenia czerwonej rewolucji na inne kraje. Jest to atrakcyjna, chocia� ma�o pocieszaj�c dla Rosjan i innych ujarzmionych przez bolszewik�w narod�w teza, kt�ra jednak wydaje sii - delikatnie m�wi�c - du�ym uproszczeniem. Nie miejsce tutaj, aby podejmowa� z nit polemik� i kwestii tej nie staram si� r�wnie� rozstrzyga� wprost w tej pracy, ale mam nadziej� �e uwa�ne zapoznanie si� z jej tre�ci� mo�e pom�c Czytelnikowi w uzyskaniu satysfa kcjonuj�cej Go odpowiedzi na ten temat. G��wnym zadaniem niniejszej ksi��ki jest rzetelne przedstawienie ca�ego �a�cucha przyczyn i skutk�w, kt�re razem doprowadzi�y do powstania, okrzepni�cia, a w ko�cu dc upadku pa�stwa rz�dzonego za pomoc� propagandy i przemocy. W pracy om�wiono w uk�adzie chronologiczno-rzeczowym w zasadzie wszystkie najwa�niejsze aspekty radzieckiej rzeczywisto�ci. Wprawdzie na polskim rynku ksi�garskim pojawi�o si� w ostatnich latach wiele publikacji dotycz�cych wybranych i ma�o u nas znanych temat�w z zakresu historii ZSRR, s� to jednak przewa�nie t�umaczenia autor�w obcych, a przy tym poszczeg�lne pozycje tej literatury - reprezentuj�cej zreszt� r�ny poziom - raczej rzadko wyczerpuj� znamiona prawdziwej pracy naukowej. Jak dot�d jedyn� polsk� syntez� dziej�w ZSRR odpowiadaj�c� dzisiejszym wymaganiom jest ksi��ka J�zefa Smagi pt. Narodziny i upadek imperium. ZSRR 19I7-199l. Wszelako r�wnie� i to niew�tpliwie interesuj�ce dzie�o nale�y bardziej do gatunku publicystyki historycznej ni� do ksi��ek spe�niaj�cych wymogi opraco- wa� naukowych. Innym tytu�em jest przet�umaczona na j�zyk polski praca rosyjskich historyk�w emigracyjnych Micha�a Hellera i Aleksandra Niekricza Utopia u wladzy ko�cz�ca opis historii ZSRR na 1985 r. Jest to jednak ksi��ka ma�o przejrzysta, napisana swoistym stylem i tak naszpikowana szczeg�ami, �e mniej zorientowanemu Czytelnikowi nie�atwo przychodzi wyrobi� sobie na jej podstawie jasny, ca�o�ciowy obraz zagadnienia. A przecie�, czego nie trzeba uzasadnia�, istnieje u nas du�e zapotrzebowanie na w miar� pe�ne i przyst�pne kompendium wiedzy o ZSRR, i ta konstatacja sta�a si� g��wnym motywem podj�cia pracy, kt�rej rezultatem jest oddawana do r�k Czytelnika ksi��ka. Baz� �r�d�ow� tej ksi��ki stanowi� kompletowane przeze mnie d�ugi czas materia�y polskie, radzieckie i zachodnie, g��wnie ameryka�skie. S� to materia�y o r�nym charakterze: od �r�de� drukowanych i prasy do pami�tnik�w i literatury przedmiotu. Jako �e w ksi��ce, ze wzgl�du na jej obj�to��, zrezygnowano ze stosowania przypis�w, konieczne jest podanie chocia� kilku informacji na temat podstawy bibliograficznej zawartej w niej tre�ci. Z oczywi- stych wzgl�d�w, poza przekazami w j�zyku polskim i rosyjskim takimi jak na przyk�ad Zeszyty dokumentacyjne PAP, prasa, czy materia�y kolejnych zjazd�w partii, zdecydowana wi�kszo�� informacji zosta�a zaczerpni�ta z opracowa� zachodnich. Przyk�adowo, jedno z najwa�niejszych �r�de� do okresu miedzywojennego, tzw. "Archiwum Smole�skie", przej�te w 1941 r. przez Niemc�w, zosta�o opracowane i wydane w Stanach Zjednoczonych. Do g��wnych zbior�w dobrze udokumentowanych informacji nale�y przede wszystkim zaliczy� wydawane na Zachodzie specjalistyczne czasopisma historyczne, a w tej grupie "The Slavic Review" (�ci�lej: "American Slavic and East European Review"), kt�rego poszczeg�lne numery zawieraj� interesuj�ce artyku�y na temat historii, polityki, gospodarki i kultury Rosji, ZSRR oraz kraj�w Europy �rodkowo-Wschodniej. Po�r�d tej kategorii czasopism mo�na r�wnie� wymieni�: "The Slavonic and East European Review", a zw�aszcza "Soviet Studies", mniej obszerne od poprzednich, ale z oddzielnym "Information Supplement" (od 1971 r. nosz�cym skr�towy tytu� "ABSEES"), w kt�rym nierzadko zamieszczano r�wnie� artyku�y autor�w radzieckich. Z innych tytu��w o podobnym profilu i orientacji nale�y wskaza� na "California Slavic Studies", "Canadian Slavic Studies" i "Canadian Slavic Papers". O ile 13 zosta� wszystkie te czasopisma cechowa� - je�eli mo�na tak powiedzie� - pewien liberalizm t Gor- w ocenie radzieckiej rzeczywisto�ci,to bardziej krytyczne wobec niej by�y takie pisma,jak: cj� do "Survey","Journal of the Institute for Study of the USRR","Problems of Communism",czy zaj�ca francuski "Cahiers du Monde Russe et Sovietique".Natomiast z radzieckich pism historycz- laje si� nych na ograniczone - moim zdaniem - zaufanie zas�uguj� jedynie dwa: "Woprosy Isto�i z ni� KpSS" oraz "Istorija SSSR" i to tylko te egzemplarze,kt�re ukaza�y si� w okresie dziej�, chruszczowowskiej "odwil�y" i w czasach "g�asnosti" Gorbaczowa. atysfa- Wa�nym �r�d�em informacji by�y tak�e wydawnictwa encyklopedyczne,mi�dzy innymi Encyclopedia o J Russia and the Soviet Union M.T.Florinsky'ego (1961) oraz R.Maxwella icucha Information USSR.An Authoritative Encyclopedia about the Union o JSoviet Republics (1962). .cu do Ta ostatnia jest wszelako t�umaczeniem z encyklopedii radzieckich,odwo�uje si� wi�c do wiono un�dowych �r�de� radzieckich,st�d zawarte w niej informacje s� w istocie odbiciem ieckiej oficjalnego obrazu ZSRR prezentowanego w danym czasie przez radzieck� propagand�. latach Przewa�aj�ca wi�kszo�� pozycji wymienionych w spisie literatury na ko�cu ksi��ki istorii zawiera swoje w�asne bibliografie.Jednak nie od rzeczy b�dzie powiedzie�,�e na Zachodzie :g�lne nieodzownym elementem wyposa�enia warsztatu historyka zajmuj�cego si� dziejami Rosji i ZSRR,przynajmniej do czas�w chruszczowowskich,jest wydana w USA w 1965r. 'SRR bibliografia wszystkich prac angloj�zycznych dotycz�cych tej dziedziny wiedzy pt.Russia and adek Soviet Union: a Bibliographic Guide to Western Language Publications pod redakcj� P.L. iale�y Horecky'ego.Jest to opracowanie niezwykle po�yteczne r�wnie� z tego wzgl�du,�e ka�da �raco- wymieniona w nim pozycja zaopatrzona jest w kr�tki komentarz.W pewnym sensie iskich uzupe�nieniem,a w�a�ciwie kontynuacj� tego zbioru,s� dwie bibliografie: wydana w Birxning- cz�ca ] University w 1975r.European Bibliography o JSoviet,East European and Slavonic Studies istym i The American Bibliography o J Slavic and East European Studies,wyda�a w 1990r. latwo w Stanford.Mimo i� bibliografie te nie odnosz� si� wy��cznie do interesuj�cego nas obszaru, ecie�, to jednak daj� dobre poj�cie o najnowszych osi�gni�ciach historiografii �wiatowej z zakresu pe�ne wiedzy o ZSRR.Z opracowa� syntetycznych o charakterze podr�cznikowym wymienionych n vem w tych bibliografiach na szczeg�ln� uwag� - jak s�dz� - zas�uguj� przede wszystkim nast�puj�ce tytu�y: B.Dmytryshyna USSR. A Concise History (1965),I.Greya The First Ffty .ria�y Years (1967),G.von Raucha A History o JSoviet Russia (1959) i P.Sorlina The Soviet People :erze: r,d Their SocietyJrom 1917to the Present (1969).Z nowszych opracowa� nale�y wymieni� ;e,ze M.K. Dziewanowskiego A History o J Soviet Russia (1979) oraz J.N.Westwooda Endurance ianie and Endeavour.Russian History l812-1992(1993).Autorzy wymienionych ksi��ek,w spos�b 'Ywi- mniej czy bardziej obiektywny prezentuj� w nich w�asny punkt widzenia,niemniej opracowa- k�ad a te potraktowane komplementarnie daj� dobre wyobra�enie o realiach radzieckich uana w okresie zakre�lonym ramami czasowymi poszczeg�lnych syntez. :dno Odno�nie do opracowa� monograficznych z bogatej listy tytu��w stara�em si� dotrze� ej�te g��wnie do tych,kt�re odwo�uj� si� do oryginalnych archiwali�w radzieckich i kt�re mog�y by� najbardziej przydatne dla przyj�tej przeze mnie koncepcji ksi��ki.I tak na przyk�ad do tkim gadnie� polityki wewn�trznej,gospodarki,kultury,religii etc.,niezwykle pomocne by�y ,The e prace,jak: D.Pospielovsky'ego The Russian Church under the Soviet Regime (1984),P. �lne Dembi�skiego The Logic o Jthe Planned Economy (1990),F.J.M.Feldbrudgge'a Samizdat and osji, political Dissent in the Soviet Union (1975),P.Hansona The Consumer in the Soviet Economy �na (1968),A.Inkelesa i R.Bauera The Soviet Citizien: Daily Life in a Totalitarian Society (1969). es", Shlapentokha Public and Private Lje ofthe Soviet People (1989) czy R.Stitesa Revolutionary 1r. Dreams.Utopian Vision and Experimental Life in the Russian Revolution (1989).Z opracowa� cu�y dotycz�cych polityki zagranicznej konieczne jest wymieni� przede wszystkim dwa tytu�y: M. ; na Beloffa The Foreign Policy o JSoviet Russia 1929-1941,t.I-II (1955) i A.Ulama Expansion and ile Coexistence: The History o J Soviet Foreign Policy,1917-1967(1968).Natomiast z ksi��ek 14 przet�umaczonych na j�zyk polski do najbardziej interesuj�cych, aczkolwiek reprezentuj�cyc r�ne opcje interpretacyjne, nale�a�oby zaliczy� R. Miedwiediewa Pod os�d historii, t. I-I (1990), M. Mikelna Stalin (1990), F. Thom Czas Gorbaczowa (1990) i M. Hellera Si�dm sekretarz (1993). Oczywi�cie, wszystkie te monografie maj� r�n� warto�� poznawcz�, al niekt�re z nich, jak na przyk�ad prace Dembi�skiego, Stitesa, Thom, a nawet Miedwiediew poddaj� wnikliwej analizie procesy zachodz�ce w Zwi�zku Radzieckim w opisywanym prz autor�w okresie. Historiografia zachodnia, w tym tak�e rosyjska emigracyjna, bynajmniej nie przedstawi jednolitego obrazu ZSRR ani te� nie reprezentuje jednakowego poziomu. Najbardziej solidn dzie�a o ZSRR powsta�y na prze�omie lat czterdziestych i pi��dziesi�tych. W tym okresi ukaza�y si� wa�ne, fundamentalne prace, daj�ce niezwykle cenne analizy i opisy "socjalizmu' leninowskiego i stalinowskiego. Jednak obraz ten by� statyczny, g��wnie z tej przyczyny, ZSRR nie zmienia� si� w�wczas ani gruntownie, ani zbyt szybko. P�niejsze opracowani w miar� up�ywu lat, stawa�y si� coraz bardziej "polityczne", i - co charakterystyczn - ulega�y "modom" i "obyczajom" panuj�cym w r�nych okresach w rozwijaj�cej si dynamicznie "nauce o polityce". Uczeni zajmuj�cy si� Zwi�zkiem Radzieckim i pa�stwa "wsp�lnoty socjalistycznej" nie opisywali wydarze� po to, by zda� z nich spraw�, ale ich pra ubarwione abstrakcyjnymi kategoriami mia y raczej dowodzi� wyst�powania lub braku takic czy innych fenomen�w spo�ecznych, politycznych itp. Generalnie, w zachodniej sowietologii istnia�y dwa g��wne nurty, kt�re Jakub Karpi�s nazwa� w jednym ze swoich artyku��w "zimnowojennym" i "odpr�eniowym", w zale�no� od nast�powania okres�w politycznych. Opracowania o nastawieniu "zimnowojennym' odwo�uj� si� przede wszystkim do totalitaryzmu i zwracaj� uwag� na cechy charakterystyczn dla ustroju komunistycznego przedstawianego jako "imperium z�a" opartego o syste przemocy i terroru. Autorzy tych ksi��ek zajmuj� si� socjotechnicznymi aspektami dzia�ani partii komunistycznej, personifkacj� w�adzy ("kremlinologia"), planami przyw�dc�w i ic realizacj�. W polityce zagranicznej za� uwypuklaj� ekspansywno�� ZSRR. Do tej grup autor�w mo�na zaliczy� mi�dzy innymi Zbigniewa Brzezi�skiego, a tak�e H. Arendt (Th Origins Totalitarianism, 1973), R. Conquesta (Stalin i zab�jstwo Kirowa, wyd. polskie 1989) B. Lewickiego (Terror i rewolucja, wyd. polskie 1990), czy A. Ulama (Expansion an Coexistence). Sowietolodzy "odpr�eniowi" natomiast starali si� doszukiwa� podobie�st mi�dzy ZSRR a pa�stwami zachodnimi przygl�daj�c si� zewn�trznej, normatywno-propagan dowej warstwie rzeczywisto�ci (wi�kszo�� z nich optowa�a za tzw. "teori� konwergencji" - cz�sto podnoszon� przez r�nych "politolog�w" zachodnich w latach siedemdziesi�tych) Autorzy ci mniej zajmowali si� systemem spo�ecznym w jego rzeczywistym funkcjonowaniu to jest tym wszystkim, co mo�na by nazwa� makrosocjologi�. Je�eli dostrzegali ujemne stron komunizmu, to ich wyst�powanie przypisywali samowoli przyw�dc�w, trudnej sytuacj gospodarczej, zagro�eniom zewn�trznym itd. Przedstawiciele tego nastawienia, traktuj� systemy komunistyczne jako narz�dzia wyra�ania i scalania interes�w na wz�r zachodnt, zauwa�ali wyst�powanie opinii publicznej, dzia�alno�� parlament�w, a nawet pojedynczych os�b-specjalist�w sprawuj�cych w�adz� w zak�adzie pracy lub w "terenie" jako przed- stawiciele administracji centralnej. W�r�d sowietolog�w reprezentuj�cych takie w�a�nie nastawienie mo�na wymieni� J. Hougha (The Soviet Prefect. The Local Party Organs in Industrial Decision-Making, 1969), D. Lane (Politics and Society in the USSR, 1978), a tak�e G. Skillinga i F. G�ffitha jako redaktor�w ksi��ki Interest Groups in Soviet Politics (1971). W historiografii zachodniej toczy si� r�wnie� dyskusja na temat "rewolucji rosyjskiej". Jest to dyskusja o tym, czym ta rewolucja by�a - jak j� wyt�umaczy�? Czy by�a ona - jak chcieli tego historycy marksistowscy - zdeterminowana historycznie, czy te� "nieszcz�liwym wypadkiem" w historii sprowokowanym przez wojn�? Z problematyk� t� wi��e si� w spos�b 15 ituj�cych naturalny zagadnienie ci�g�o�ci,lub jej braku,mi�dzy Rosj� carsk� i ZSRR,mi�dzy radzieck� ii,t.I-II r Leczywisto�ci� i rosyjsk� przesz�o�ci�.Jest to dyskusja o konieczno�ciach historycznych, t Si�dmj a w tym przypadku o wp�ywie zachodniej przecie� proweniencji idei komunistycznych na Hcz�,ale rosyjsk� tradycj�.W odniesieniu do tej kwestii dominuje pogl�d,�e o ile przy dzisiejszym wiediewa stanie wiedzy trudno z ca�ym przekonaniem stwierdzi�, czy w warunkach rosyjskich ym przez z marksizmu m u s i a � si� rozwin�� leninizm,o tyle raczej nie ulega w�tpliwo�ci,�e z leninizmu zrodzi� si� stalinizm. edstawia W ostatnich latach mamy r�wnie� do czynienia z odradzaniem si� polskiej "szko�y ;j solidne sowietologicznej",kt�rej podwaliny zosta�y za�o�one jeszcze w okresie przedwojennym.Bez i okresie w�tpienia do pionier�w polskiej sowietologii nale�y zaliczy� J.Kucharzewskiego jako autora jalizmu" opublikowanego w latach 1923-1935siedmiotomowego,niedoko�czonego zreszt� dzie�a pt. ;zyny,�e Od Bialego Caratu do Czerwonego (w 1990r.ukaza�o si� jednocz�ciowe,skr�cone wydanie :owania, tego dzie�a).To Kucharzewski w�a�nie jako jeden z pierwszych t vysun�� tez� o ci�g�o�ci ystyczne bistorycznej mi�dzy carskim samodzier�awiem a bolszewizmem,wskazuj�c nie tyle na j�cej si� podobie�stwa zewn�trznych cech tych dw�ch system�w,ile widz�c w powstaniu komunizmu �stwami jako ustroju wp�yw rosyjskiego maksymalizmu i nihilizmu.Innym,aczkolwiek ma�o dzisiaj ch prace znanym autorem prac o ZSRR by� J.O.Berson,�wczesny d�ugoletni korespondent "Gazety u takich Polskiej" i "Polskiej Agencji Telegraficznej" w Moskwie.W latach trzydziestych opublikowa� on dwie interesuj�ce ksi��ki: Nowa Rosja (1933) i Krem! na Bialo (1936),w kt�rych da� arpi�ski barwny opis ewolucji w poszczeg�lnych dziedzinach �ycia radzieckiego schwytanego jakby .le�no�ci "na gor�cym uczynku".W latach mi�dzywojennych dzia�a� w Wilnie Instytut Naukowo- ennym" -Badawczy Europy Wschodniej,w kt�rym powsta�y mi�dzy innymi takie prace,jak W. ystyczne Sukiennickiego Ewolucja ustroju Zwi�zku Socjalistycznych Republik Radzieckich w �wietle system oficjalnych publikacji w ladzy radzieckiej,l917-l931(1938) i S.Swianiewicza Lenin jako .zia�ania ekonomista (1930).Tytu� ksi��ki Sukiennickiego m�g�by sugerowa�,�e autor przedstawi� iw i ich o6cjalny obraz rzeczywisto�ci upowszechniany przez radzieck� propagand�.Tymczasem jest j grupy to sumienna i krytyczna analiza tych publikacji wykazuj�ca �wiadome d��enie w�adz .dt (The radzieckich do kreowania "rzeczywisto�ci urojonej".W 1930r.wiele dyskusji wywo�a�a e I989), w kraju ksi��ka pt.Lenin pi�ra znanego w Polsce w latach dwudziestych podr�nika i pisarza ion and F.A.Ossendowskiego,kt�ry w czasie wojny domowej w Rosji walczy� przeciwko bol- bie�stw szewikom w armii admira�a Ko�czaka.Lenin jest w istocie powie�ci� polityczn�,w kt�rej pagan- autor,osnuwaj�c fabu�� wok� osoby przyw�dcy bolszewik�w,zawar� szokuj�ce realiami rgencji" osobiste obserwacje i do�wiadczenia ujawniaj�ce kulisy rewolucji bolszewickiej oraz pierw- i�tych). szych lat tworzenia komunistycznej pa�stwowo�ci.R�wnie� w czasie wojny powsta�o wiele waniu, interesuj�cych prac na temat wybranych zagadnie� z historii ZSRR napisanych przez strony Polak�w walcz�cych w polskich formacjach zbrojnych na Zachodzie,kt�re da�y pocz�tek sytuacji wcale nie ubogiej polskiej sowietologii emigracyjnej. aktuj�c Truizmem jest stwierdzenie,�e w kraju po 1945r.sowietologia jako nauka w zasadzie nie chodni, istnia�a,aczkolwiek nie mo�na powiedzie�,�e opr�cz obraz�w propagandowych "produko- rnczych wanych" przez historiografi� "dworsk�" PRL,nie podejmowano pr�b,zw�aszcza w latach przed- siedemdziesi�tych i osiemdziesi�tych,na ile to by�o mo�liwe,rzeczowego opisu niekt�rych w�a�nie fragment�w dziej�w ZSRR.Po�r�d autor�w,kt�rzy podejmowali takie pr�by,mo�na by gans in wymieni� Z.�ukawskiego,W.A.Serczyka,M.Tantego,M.Wilka i R.Wojn�.Wzra- a tak�e staj�cemu zapotrzebowaniu na pe�n� i rzeteln� wiedz� o ZSRR pr�bowa�y wyj�� na przeciw (1971). r�nej zreszt� warto�ci publikacje "drugiego obiegu",szczeg�lnie liczne w latach osiem- jskiej". dziesi�tych.Jednak prawdziwy prze�om w tej dziedzinie nast�pi� dopiero w 1990r.,kiedy ca�a - jak rzesza "domoros�ych historyk�w" przyst�pi�a do ofensywy na tzw."bia�e plamy",g��wnie �liwym z zakresu stosunk�w polsko-radzieckich.W przewa�aj�cej mierze "tw�rczo��" ta mia�a spos�b charakter publicystyczny. Jednak od tamtej pory ukaza�o si� te� kilka interesuj�cych 16 opracowa� o charakterze profesjonalnym. Opr�cz wspomnianej ju� syntezy J. Smagi i szeregu artyku��w w r�nych czasopismach (m.in. J. Karpi�skiego, E. Kaczy�skiej, R. Wojny i P. Wieczorkiewicza) na uwag� zas�uguje mi�dzy innymi zarys historii rosyjskiej Cerkwi prawos�awnej po 1917 r. pi�ra A. Grajewskiego pt. Rosja i Krzy� (1991). Wiele cennych spostrze�e� zawieraj� r�wnie� liczne ostatnio publikacje A. Drawicza, a zw�aszcza trzecie ju� z kolei wydanie zbioru szkic�w o literaturze rosyjskiej zatytu�owane Sp�r o Rosjg (1992). Od pewnego czasu zapowiadane jest tak�e wydanie obszernego, trzycz�ciowego opracowania P. Wieczorkiewicza na temat "Wielkiej Czystki" w ZSRR w latach trzydziestych. Wymienione wy�ej pozycje literatury wraz z pozosta�ymi wykorzystanymi w tej pracy, jak r�wnie� z zalecanymi do lektury znajduj� si� w wykazie zamieszczonym na ko�cu ksi��ki. Wreszcie - nie bez satysfakcji pragn� doda�, i� niezwykle cennym uzupe�nieniem tych materia��w by�y przemy�lenia i spostrze�enia, jakie wynios�em z wieloletniej praktyki dydaktycznej, z dyskusji ze studentami. Odno�nie do kwestii nomenklaturowych tam, gdzie to by�o mo�liwe, imiona poszczeg�l- nych osobisto�ci stara�em si� podawa� w brzmieniu polskim z wyj�tkiem tych, kt�re przyj�y si� u nas w brzmieniu oryginalnym, przy czym nale�y zaznaczy�, �e nie wszystkie posiadaj� polski odpowiednik. Natomiast co do dat dziennych, do lutego 1918 r. podaj� je w obu stylach (24 I (6 II) 1918 r. w Rosji Radzieckiej wprowadzono now� rachub� czasu dostosowan� do kalendarza zachodnioeuropejskiego: dzie� 1 lutego uznano za 14 lutego). Ko�cz�c to s�owo wst�pne pragn� podzi�kowa� Panu Prof. drowi hab. W�adys�awowi A. Serczykowi za cenne sugestie zg�oszone do konspektu opracowania oraz Panu Prof. drowi hab. Wies�awowi W�adyce za �yczliwe uwagi recenzyjne, kt�re razem pomog�y mi w ostatecz- nym zredagowaniu tekstu ksi��ki. Dzi�kuj� r�wnie� mojej �onie Masi za pomoc w przygoto- waniu bazy materia�owej tej pracy. Krak�w, w maju l993 r. Mieczyslaw Smole� i i szeregu Vojny i P. :j Cerkwi cennych trzecie ju� 1992). Od wania P. te pracy, u ksi��ki. iem tych praktyki ROZDZIA� I Rok 1917 1.
  Rewolucja lutowa
 Rok 1917w Rosji by� prze�omowym w historii tego pa�stwa.W tym roku pod naporem si� post�powych upad� carat i Rosja na przeci�g kilku miesi�cy sta�a si� jednym z najbardziej demokratycznych pa�stw �wiata,by po przewrocie pa�dziernikowym bolszewik�w wej�� na drog� budowy najbardziej chyba totalitarnego ustroju,jaki pozna�a historia. Po dw�ch latach wojny i po�wi�ce� bez �adnych widocznych rezultat�w,mieszka�cy imperium rosyjskiego zacz�li zadawa� sobie pytanie,czy ich kraj jest w�a�ciwie rz�dzony. Ludzie �wiatli i wp�ywowi zadawali sobie to pytanie ju� od pocz�tku wojny,a w 1916r.brak zaufania do rz�du ogarn�� prawie ca�e spo�ecze�stwo.Carow� Aleksandr� - "Niemk�",jak j� Powszechnie nazywano - podejrzewano o sympatie do wroga i kiedy okaza�o si�,�e ma ona ogromny wp�yw nie tylko na m�a,kt�ry od po�owy 1915r.by� g��wnodowodz�cym armii rosyjskiej,ale tak�e w ko�ach rz�dowych Piotrogrodu - trwoga ros�a. Wp�ywy Rasputina,o kt�rych r�wnie� wiedziano,tak�e budzi�y powszechne oburzenie.Poczucie,�e wielu cz�onk�w rz�du pragn�o zwyci�stwa Niemc�w lub te� by�o przez nich op�acanych, znajdowa�o swoje uzasadnienie w postawie i dzia�alno�ci wielu wysoko postawionych osobisto�ci.Takim przyk�adem mog�a by� osoba W�odzimierza Suchomlinowa,ministra wojny do I 915r.By� to cz�owiek tak niekompetentny,�e wiele os�b naprawd� wierzy�o,i� jest on agentem wroga.Jego protegowany,pu�kownik Sergiusz Miasojedow,zosta� stracony w 1915r.jako szpieg niemiecki,pobudzaj�c jeszcze publicznie wyra�ane obawy,pomimo �e wiele okoliczno�ci wskazywa�o na to,i� skazanie go na �mier� by�o bardziej rezultatem osobistych animozji ni� prawdziwych dowod�w zdrady.W lutym 1916r.desygnowanie na premiera Borysa Sturmera w miejsce Iwana Goremykina wzbudzi�o nowe podejrzenia, zar�wno z uwagi na niskie morale i kompetencje tego cz�owieka,jak i ze wzgl�du na jego niemieckie nazwisko.Tak�e na froncie zdarza�y si� sytuacje,kt�re nie tylko oficerom,ale r�wnie� szeregowym �o�nierzom mog�y nasuwa� przypuszczenia,�e plany rosyjskie zosta�y zdradzone wrogowi.Jednak w takich przypadkach bardziej prawdopodobne wydaje si�,�e g��wnym �r�d�em informacji dla Niemc�w by�y �le kodowane przekazy rosyjskich radiostacji wojskowych dla poszczeg�lnych armii i zwyczajne "przecieki" ze stolicy,kt�rych nie potrafi� zablokowa� kontrwywiad rosyjski. Jednym ze �rodowisk uporczywie upowszechniaj�cym pog�oski o zdradzie okazali si� liberalni politycy,z kt�rych wielu,pozuj�c na zwolennik�w parlamentaryzmu zachodniego, by�o lud�mi nieuczciwymi,nadzwyczaj ambitnymi i r� e 1 e i mi jak ich rywale polityczni.Domagaj�c si� powo�ania "rz�du z , , r � szerzenia 18 kompetencji Dumy, libera�owie pragn�li udzia�u we w�adzy jeszcze przed zako�czenie wojny, co przy niezmiennym przekonaniu cara o sposobie rz�dzenia Rosj� niweczy�o ic szanse do minimum. Z tej g��wnie przyczyny libera�owie zmienili swoj� taktyk� po 1915 r i tak pokierowali opozycj� publiczn� przeciwko Miko�ajowi II, �e bez �adnej przesady mo�n powiedzie�, i� to oni najbardziej skutecznie przygotowali grunt pod rewolucj� lutow� 1917 r R�wnocze�nie poprzez r�ne organizacje spo�eczne, a przede wszystkim poprzez "Ziemgor" kt�ry pracowa� na potrzeby armii, starali si� wp�ywa� na tych genera��w, kt�rym bardziej n sercu le�a�o zwyci�stwo militarne ni� obrona samodzier�awia. Od po�owy 1915 r. spo�ecze�stwo rosyjskie coraz natarczywiej wyst�powa�o przeciwk wojnie wyra�aj�c swoj� dezaprobat� w r�norodny spos�b. Niema�� rol� w podgrzewani nastroj�w antywojennych odgrywali powracaj�cy z frontu ranni i urlopowani �o�nierze ora rodziny poleg�ych. Cia�a zabitych w du�ej liczbie wystawiano na widok publiczny, co szczeg�lnie oddzia�ywa�o na tych, kt�rych najbli�si walczyli na froncie. Przeciwko wojni zacz�li r�wnie� agitowa� robotnicy du�ych zak�ad�w przemys�owych. Celem uspokojeni nastroj�w dzia�a�a agresywna propaganda antyniemiecka, kt�ra stara�a si� wpoi� spo�ecze� stwu, �e ca�� win� za wybuch wojny ponosz� pa�stwa centralne, a obowi�zkiem Rosji jes tylko doprowadzi� j� do zwyci�skiego ko�ca. Bezpo�redni� przyczyn� wybuchu rewolucji lutowej by� brak �ywno�ci w miastach. A1 pomimo i� z up�ywem czasu armia rekrutowa�a coraz wi��ej ch�op�w, nie to by�o przyczyn braku �ywno�ci, kt�ry wyst�pi� w 1916 i 1917 r. Wie� rosyjska wci�� by�a przeludnion i zdolna dostarczy� armii potrzebn� liczb� m�odych m�czyzn. Nie mog�o to jednak trwa' d�ugo. W wielu rejonach wyst�pi� spadek produkcji rolnej przede wszystkim wskutek zmniejszenia si� area�u upraw. Mia�o to miejsce tam, gdzie w gospodarstwach pracowa�y sam kobiety, starcy i inwalidzi wojenni. Jednak wstrzymanie eksportu zbo�a i zmniejszeni produkcji w�dki kompensowa�o og�lny brak �ywno�ci. Brak zaopatrzenia w miastach nie by wi�c rezultatem niewystarczaj�cej ilo�ci artyku��w rolnych, a za�amania si� handlu hurtowego i detalicznego. Trudno�ci w handlu detalicznym w du�ej mierze spowodowane by�y s�abo�ci� transportu kolejowego, kt�ry zosta� przej�ty na potrzeby wojny. Niedostatek poci�g�w towarowych wynika� nie tylko z przeznaczenia ich du�ej liczby do transportu wojennego, ale tak�e z braku wystarczaj�cej liczby wykwalifikowanych pracownik�w kolejnictwa, kt�rych powo�ano do arznii. Jednak decyduj�cym czynnikiem by� podzia� sieci kolejowej na dwa sektory: jedn� trzeci� kilometra�u kolei �elaznej rejonu zachodniego oddano pod administracj� wojskow�, a pozosta�� cz��, obj�t� administracj� cywiln�, zobowi�zano, w razie potrzeby, do wsp�pracy z ni�. To sprawi�o, �e w kr�tkim czasie koleje zachodnie zgromadzi�y du�� ilo�� , wagon�w towarowych, kt�re niech�tnie udost�pnia�y s�u�bom cywilnym, chocia� same nie potrafi�y wykorzysta� ich efektywnie. W tych warunkach koleje nie mog�y sprosta� zapotrzebowaniu na zmian� strumienia ruchu spowodowanego wojn�. Poci�gi z �ywno�ci�, niezbyt zreszt� liczne, nie dysponowa�y pierwsze�stwem przejazdu, co w powa�nym stopniu przyczyni�o si� do braku �ywno�ci w miastach. Braki w zaopatrzeniu w chleb w Piotrogrodzie s�usznie wi�c sta�y si� powodem zmartwie� policji politycznej w tym mie�cie. Jej agenci doskonale rozumieli oburzenie kobiet, kt�re ca�ymi dniami wystawa�y w d�ugich kolejkach pod sklepami z pieczywem tylko po to, aby si� dowiedzie�, �e chleba nie by�o i nie b�dzie. Car Miko�aj II nie bardzo wiedzia�, co si� dzieje w stolicy. Dla monarchy by� to jeszcze jeden "gniew Bo�y", po kt�rym wszystko mia�o powr�ci� do normy. Tymczasem w Piotro- grodzie 14 lutego (st. st.) 1917 r. wznowiono obrady pi�tej sesji IV Dumy Pa�stwowej, kt�re z przerwami trwa�y do dnia 27 tego miesi�ca (st. st.). W trakcie obrad wyst�pi�o wielu m�wc�w z ministrem rolnictwa Aleksandrem Rittichem na czele, ale najbardziej charaktery- styczny by� g�os szefa partii trudowik�w, adwokata Aleksandra Kiere�skiego. W swoim 19 wyst�pieniu Kiere�ski zaatakowa� nie tylko Ritticha,ale posun�� si� nawet do tego,�e za��da� abdykacji Miko�aja II.Obradom Dumy towarzyszy�y w�a�nie liczne manifestacje urz�dnik�w i student�w �piewaj�cych rewolucyjne pie�ni.Robotnicy Piotrogrodu protestowali przeciwko zamykaniu fabryk i wzrostowi cen.Sobota 25lutego (10marca) by�a ju� dniem strajku owszechnego.W tej sytuacji car,przebywaj�cy w G��wnej Kwaterze Dow�dztwa w Mohyle- wie,wys�a� rozkaz do komendanta piotrogrodzkiego okr�gu wojskowego,genera�a Sergiusza Chaba�owa,w kt�rym zobowi�za� go do przywr�cenia porz�dku w mie�cie z wyra�n� sugesti� u�ycia broni przeciwko demonstrantom. Sytuacja w pierwszych tygodniach 1917r.w Rosji pod wieloma wzgl�dami r�ni�a si� od tej z lat 1905-1907.Wielu �o�nierzy,a tak�e oficer�w ni�szych stopni odmawia�o strzelania do swoich rodak�w.Dot�d g��wn� podstaw� systemu autokratycznego by�a zdolno�� samow�ad- cy do postawienia swojej armii przeciwko tym,kt�rzy zagra�ali jego autorytetowi.Miko�aj II straci� t� zdolno�� w Piotrogrodzie,gdzie miejscowy garnizon sk�ada� si� z m�odych, rozdyskutowanych �o�nierzy oraz przebywaj�cych tutaj czasowo rezerwist�w.Rozumiej�c powag� sytuacji przewodnicz�cy Dumy Pa�stwowej Micha� Rodzianko wystosowa� do cara, do Kwatery G��wnej,rozpaczliwy apel z wezwaniem do sformowania nowego rz�du zdolnego uratowa� monarchi�.Car odpowiedzia� na to rozwi�zaniem Dumy.Mimo to niekt�rzy deputowani z Rodziank� na czele postanowili dzia�a� dalej i jeszcze tego samego dnia,27 lutego (12marca),w siedzibie Dumy,Pa�acu Taurydzkim,powo�ali Tymczasowy Komitet Dumy Pa�stwowej.R�wnocze�nie pod Pa�ac Taurydzki zacz�y przybywa� pierwsze oddzia�y zrewoltowanych �o�nierzy,student�w i robotnik�w.Wewn�trz pa�acu znale�li si� r�wnie� przedstawiciele partii rewolucyjnych,kt�rzy utworzyli Rad� Delegat�w Robotniczych i �o�- nierskich.Powo�ano te� Komitet Wykonawczy Rady,kt�rego pierwszym przewodnicz�cym zosta� Gruzin,mie�szewik, Miko�aj Czcheidze,a jego zast�pc� Aleksander Kiere�ski. Nast�pnego dnia w �wie�o powo�anym organie prasowym Rady "Izwiestiach" ukaza�a si� proklamacja obwieszczaj�ca o powstaniu Rady oraz apeluj�ca o zachowanie porz�dku i ��daj�ca zwo�ania Konstytuanty - cia�a,kt�re mia�o zadecydowa�,w jaki spos�b nowa, demokratyczna Rosja b�dzie rz�dzona. Pocz�tkowo Rada dzia�a�a nieformalnie,ale od razu uzyska�a du�� si��.W jej gestii znalaz�y si� mi�dzy innymi sprawy przemys�u,komunikacji,porz�dku publicznego i wojska. Jednak dos�ownie z godziny na godzin� najwa�niejsze stawa�o si� zagadnienie zorganizowania nowej w�adzy. Sprawa ta by�a bardzo skomplikowana, ��czy�a si� bowiem zar�wno z problemem form ustrojowych,jak i z losami dynastii.Dyskusja wok� tych kwestii toczy�a si� przez dwa dni pomi�dzy przedstawicielami Tymczasowego Komitetu Dumy Pa�stwowej a dzia�aczami Komitetu Wykonawczego Piotrogrodzkiej Rady Delegat�w. W trakcie konsultacji okaza�o si�,�e Rada nie chce przej�� w�adzy i odda j� rz�dowi,kt�ry zostanie powo�any przez ko�a centrowo-prawicowe,z�o�onemu z ludzi obeznanych z zagadnieniami administracyjnymi. Dnia 28lutego (13marca) Miko�aj II,pod wp�ywem nieprzerwanego nap�ywu z�ych wie�ci z Piotrogrodu,postanowi� wreszcie opu�ci� Kwater� G��wn� i uda� si� do Carskiego Sio�a,a nast�pnie do stolicy.Natrafiwszy wszelako po drodze na pewne przeszkody,poci�g carski skierowano do Pskowa i ustawiono na bocznym torze.Tutaj,2(15) marca,car po raz pierwszy u�wiadomi� sobie beznadziejno�� sytuacji i w zasadzie bez sprzeciwu podpisa� akt abdykacji przedstawiony mu przez przyby�ych w�a�nie dw�ch przedstawicieli Tymczasowego Komitetu Dumy,Aleksandra Guczkowa i Wasyla Szulgina.Zrazu Miko�aj II zamierza� przekaza� swoje dziedzictwo synowi Aleksemu,by ostatecznie uzna� sukcesorem swojego brata,wielkiego ksi�cia Micha�a Aleksandrowicza.Ten,dowiedziawszy si� od cz�onk�w by�ej Dumy,�e Rada Delegat�w wyst�puje przeciwko kontynuacji dynastii Romanow�w - od- m�wi� sukcesji. 20 2. Dwuw�adza Jeszcze przed abdykacj� Miko�aja II Tymczasowy Komitet Dumy Pa�stwowej powo�a� komisarzy do zast�powania carskich ministr�w, z kt�rych wi�kszo�� aresztowano. Aresz- towano r�wnie� funkcjonariuszy policji, zreszt� wielu z nich na w�asn� pro�b�, poniewa� tylko dzi�ki temu - jak im si� s�usznie wydawa�o - mieli szans� unikni�cia jeszcze gorszego losu. R�wnocze�nie zbuntowa� si� garnizon moskiewski oddaj�c koronacyjn� stolic� Rosji w r�ce rewolucjonist�w. Na ca�ym obszarze pa�stwa rewolucja pczebiega�a w zasadzie bezkrwawo. Jedynie w Piotrogrodzie w rezultacie zamieszek zgin�o oko�o tysi�c pi��set os�b. Poza stolic� przejmowanie w�adzy nast�powa�o zwykle za obustronn� zgod�. Jednym z wyj�tk�w by�a Flota Ba�tycka, gdzie zbuntowani marynarze zamordowali wielu oficer�w, w tym admira��w - Roberta Wirena i Adriana Nepenina. Rada Piotrogrodzka zgodzi�a si� pod pewnymi warunkami poprze� rz�d, kt�ry Tymczasowy Komitet Dumy Pa�stwowej zamierza� powo�a� (w niekt�rych rosyjskich publikacjach emigracyjnych mo�na spotka� si� z sugesti�, �e do Rz�du Tymczasowego weszli ludzie, kt�rzy przed lutym 1917 r. byli zwi�zani z tajnym stowarzyszeniem maso�skim przeciwnym autokratyzmowi. Stowarzyszenie to, w kt�rym g��wn� rol� mia� odgrywa� Guczkow, planowa�o rzekomo przej�cie w�adzy w Rosji na wiosn� 1917 r. Informacj� t� podajemy jako ciekawostk�, poniewa� - co oczywiste - nie znajduje ona potwierdzenia ani w �r�d�ach, ani w powa�nej literaturze problemu). Powo�any 3(16) marca Rz�d Tymczasowy, do lipca kierowany by� przez by�ego prezesa Zwi�zku Ziemstw, ksi�cia Jerzego Lwowa, kt�ry jednocze�nie zosta� ministrem spraw wewn�trznych. Pawe� Milukow, historyk, cz�onek �cis�ego kierownictwa partii konstytucyjnych demokrat�w, obj�� funkcj� ministra spraw zagranicznych. Ministerstwo Wojny i Marynarki otrzyma� Guczkow, finanse - Micha� Tereszczenko, Kiere�ski - resort sprawiedliwo�ci, Andrzej Szyngariow - rolnictwo, a Aleksander Konowa�ow - handel i przemys�. Ministrem o�wiaty zosta� by�y rektor uniwersytetu moskiewskiego Aleksander Manui�ow, ministrem komunikacji - Miko�aj Niekrasow, oberprokuratorem Synodu - W�odzimierz Lwow, a kontrolerem pa�stwowym - Iwan Godniew. Z r�nych powod�w Rz�d Tymczasowy przetrwa� niewiele ponad siedem miesi�cy. Zwa�ywszy na warunki, w jakich przysz�o mu dzia�a�, by�o to nie ma�ym osi�gni�ciem, zw�aszcza �e od samego pocz�tku stan�� on przed ogromnymi problemami. S�ynny "Rozkaz nr 1" Rady Piotrogrodzkiej praktycznie pozbawi� rz�d efektywnej armii. Stara policja zosta�a rozwi�zana, a milicja, kt�ra j� zast�pi�a, nigdy nie uzyska�a potrzebnej skuteczno�ci. Rada Delegat�w, kontroluj�c organizacje robotnicze, r�wnie� mog�a odm�wi� - je�eli tak postanowi�a - niezb�dnej pomocy. A nale�y pami�ta�, �e prawie ka�da inicjatywa Rz�du Tymczasowego nie mog�a nabra� mocy wykonawczej, je�eli nie uzyska�a sankcji Rady. S�abo�� rz�du wynika�a tak�e i z tej przyczyny, �e by� on cia�em kontraktowym, bez koniecznego mandatu spo�ecznego pochodz�cego z wolnych, demokratycznych wybor�w. Same deklaracje sympatii do zachodnich system�w parlamentarnych, mimo i� popularne w wi�kszo�ci �rodowisk politycznych, to jednak - w takim pa�stwie jak Rosja w tym czasie - nie wystarcza�y. Wraz z abdykacj� cara nie znikn�y jednocze�nie stare rosyjskie problemy. Przeciwnie - teraz, w miar� jak ros�y oczekiwania spo�eczne wyra�ane spontanicznymi i pozaprawnymi aktami nacisku, wyst�pi�y one w szczeg�lnie ostrej postaci. Centralnym problemem by�a oczywi�cie wojna. W kwestii wojny i pokoju opinia spo�eczna z up�ywem czasu stawa�a si� coraz mniej cierpliwa. Tymczasem przewodz�cy w pierwszych tygodniach koalicji rz�dz�cej kadeci, kt�rych po znikni�ciu starych ugrupowa� politycznych uwa�ano teraz za parti� 21 prawicow�, widzieli konieczno�� dalszego udzia�u Rosji w wojnie g��wnie z trzech powod�w: po pierwsze - dla uznania obecnego rz�du przez pa�stwa koalicji, po drugie - dla korzy�ci terytorialnych (przede wszystkim Konstantynopol i Wschodnia Galicja),po trzecie - w ich nie abdykacja Miko�aja II by�a przede wszystkim rezultatem braku sukces�w militarnych armii rosyjskiej.Tak�e szeroko rozumiany ob�z socjalistyczny akceptowa� udzia� Rosji w Wojnie interpretuj�c ten fakt jako zabezpieczenie rewolucji,jednak bez wysuwania pretensji terytorialnych i materialnych.Natomiast bolszewicy,po przyj�ciu tzw."tez kwietniowych" nina,uznali wojn� za imperialistyczn� dowodz�c,�e mo�e by� zako�czona,je�eli robotnicy kraj�w wojuj�cych zmusz� swoje rz�dy do zawarcia pokoju. Wzgl�dna r�wnowaga si� pomi�dzy Rz�dem Tymczasowym a Rad� Delegat�w trwa�a do 18kwietnia (1maja).Tego dnia minister spraw zagranicznych Milukow wyst�pi� z ofcjalnym pnem�wieniem,w kt�rym zapewni� aliant�w,�e Rosja nie wycofa si� z wojny i nie zawrze separatystycznego pokoju z pa�stwami centralnymi dop�ki nie zostan� osi�gni�te pod- stawowe cele wojenne walcz�cej z nimi koalicji. Wypowied� ministra postawi�a Rad� piotrogrodzk� w opozycji do Rz�du Tymczasowego,co wywo�a�o pierwszy kryzys gabineto- wy,Milukow i Guczkow zostali zmuszeni do ust�pienia,a 5(18) maja og�oszono sk�ad nowego rz�du,kt�ry stanowi� koalicj� partii centro-prawicowych z eserowcami i mie�- szewikami.Kiere�ski odda� tek� ministra sprawiedliwo�ci eserowcowi Paw�owi Pieriewierze- wowi,sam za� zosta� ministrem wojny i marynarki.Tak�e eserowiec - Wiktor Czernow zosta� ministrem rolnictwa,a dwaj mie�szewicy - Matwiej Skobielew i Herakliusz Cereteli - zostali,pierwszy - ministrem pracy,a drugi - poczt i telegraf�w.Sprawy zagraniczne przej�� Tereszczenko. Niezdolno�� Rz�du Tymczasowego do wycofania Rosji z wojny oznacza�a,�e nieuchron- ny koniec tej instytucji jest tylko kwesti� czasu.Kontrolowanie rozwoju procesu rewolucyj- nego,owej,tak nagle uwolnionej ogromnej presji spo�ecznej,akumulowanej przez wieki samodzier�awia,by�o niemo�liwe.Tak�e r�wnoczesne wygranie wojny i kontynuowanie przemian rewolucyjnych by�o spraw� beznadziejn�.A gdyby nawet rz�d zdecydowa� si� zako�czy� wojn� - w tym czasie musia�oby to nast�pi� na warunkach dla pa�stwa bardzo niekorzystnych,a w�wczas spo�ecze�stwo mog�o odrzuci� takie rozwi�zanie,poniewa� w jego odczuciu praktycznie oznacza�oby ono kl�sk�.Rewolucyjna presja na rz�d nast�powa�a czterema g��wnymi kana�ami: pierwszym z nich by�a dezintegracja armii,drugim - dezinteg- racja imperium,kiedy narodowo�ci nierosyjskie za��da�y oczekiwanej autonomii,trzecim - spontaniczne akty rabunkowego przejmowania ziemi obszarniczej przez ch�op�w,czwar- tym - walka robotnik�w o popraw� warunk�w pracy i p�acy. Pierwsze dzia�ania Rz�du Tymczasowego mia�y na celu pozyskanie sobie spo�ecze�stwa. Dekretami likwidowano carskie, szczeg�lnie niepopularne instytucje: 4(17) marca zli- kwidowano Korpus �andarm�w i s�ynn� ochran� oraz wydano dekret o powo�aniu Komisji Nadzwyczajnej dla zbadania nadu�y� pope�nionych przez wysokich urz�dnik�w dawnego re�imu.W miejsce gubernator�w i ich zast�pc�w powo�ano komisarzy rz�dowych.Zniesiono kar� �mierci,og�oszono amnesti� dla wi�ni�w politycznych,wojskowych i religijnych. Wprowadzon