Mieczysław Smoleń STRACONE DEKADY - Historia ZSRR 1917-1991 WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN Warszawa - Kraków 1994 Spis treści WPROWADZENIE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Rozdział I.ROK 1917 1.Rewolucja lutowa...................................... 17 2.Dwuwładza.......................................... 20 3.Armia............................................. 23 4.Bolszewicy.......................................... 25 5.Pucz Korniłowa....................................... 31 6.Rewolucja bolszewicka................................... 33 Rozdział II.WOJNA DOMOWA 1.Pierwsze kroki nowej władzy................................ 36 2.W Cz K............................................. 40 3.Śmierć Mikołaja II..................................... 43 4.Uczestnicy wojny domowej................................. 44 5.Kampanie wojny domowej................................. 48 6.Wojna z Polską....................................... 51 7.Komunizm wojenny...... , ............................. 54 8.Partia............................................. 59 9.Emigracja........................................... 61 10.Rosja Radziecka a świat zewnętrzny............................ 63 Rozdział III.W POSZUKIWANIU NOWYCH ROZWIĄZAŃ 1.Nowa Ekonomiczna Polityka............................... 68 2.Głód.............................................. 70 3.Partia............................................. 71 4.Ostatnie lata Lenina - powstanie ZSRR........................ 73 5.Stalin............................................. 76 6.Walka o władzę....................................... 78 7.Rolnictwo i przemysł w okresie NEP-u......................... 82 8.Kolektywizacja rolnictwa.................................. 85 Rozdział IV.REALNY SOCJALIZM 1.lndustrializacja........................................ 92 2.Gospodarka planowa.................................... 95 3.Praca............................................. 96 4.Wielkie czystki........................................ 100 5.Ustrój............................................. 109 6.Wymiar sprawiedliwości................................... 112 7.Armia............................................. 114 8.Cerkiew............................................ 116 6 9. Nauka i oświata. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10. Literatura i sztuka. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdział V. KONSPIRACJA I DYPLOMACJA 1. Uwagi ogólne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Komintern i "zjednoczony front". . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Rozbrojenie, Liga Narodów, "pakty o nieagresji". . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Stosunki z Chinami i Japonią. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Stosunki z Zachodem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Stosunki z Polską. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. Pakt "Ribbentrop-Mołotow". . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdział VI. ZSRR W CZASIE II WOJNY ŚWIATOWEJ 1. Agresja na Polskę. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Wojna z Finlandią, aneksja państw bałtyckich i Besarabii. . . . . . . . . . . . . . . 3. Przyjaźń z Niemcami. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Czerwiec 1941 roku. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Przebieg działań wojennych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Siły zbrojne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. Społeczeństwo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8. Stosunki z aliantami. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdział VII. POWOJENNE ZAMROŻENIE 1. Powojenna reakcja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Gospodarka. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. ZSRR a świat zewnętrzny. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Ludność. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Warunki życia ludności. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Narodowości. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. Nauka, oświata, kultura. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdział VIII. ODWILŻ 1. Śmierć Stalina. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Chruszczow. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Walka o władzę. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. XX Zjazd KPZR - "tajny referat" Chruszczowa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Gospodarka. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Ku "praworządności socjalistycznej". . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. Oświata. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8. Nauka i kultura. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9. Siły zbrojne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10. "Wspólnota socjalistyczna". . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11. Polityka zagraniczna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12. "Dymisja" Chruszczowa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdział IX. EPOKA ZASTOJU 1. Breżniew. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. życie polityczne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Rolnictwo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Przemysł. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Technika. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Siły zbrojne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. Kwestia narodowościowa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . l20 125 8. 9. 10. 11. 12. 13. Rozdział 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 181 ZAKO1` WYBR I 87 INDEK 192 194 204 208 211 215 273 274 280 282 288 291 293 7 lzo 8.Ludność............................................ 125 9.Dysydenci........................................... 10.Cerkiew............................................ 11.Literatura i sztuka...................................... )3) 12."Wspólnota socjalistyczna"................................. 134 13.Polityka zagraniczna..................................... 135 Rozdzial X.OSTATNIA DEKADA 138 1.Koniec ery Breżniewa.................................... )q) 2.Andropow i Czernienko.................................. I45 3.Gorbaczow - droga do władzy.............................. 4.Życie polityczne....................................... 5.Gospodarka.......................................... 6.Siły zbrojne.......................................... f52 7.Cerkiew............................................ .55 8.Literatura. 9.Narodowości. 5 ........................................ 59 10.Rozpad bloku. 62 11.Polityka zagraniczna. 12.Pucz sierpniowy - rozpad ZSRR. 77 ZAKOŃCZENIE........................................... WYBRANA BIBLIOGRAFIA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 296 299 303 306 309 315 393 397 INDEKS OSÓB............................................ 401 MOTTO: Jeżeli faszyzm był spotworniałym bękartem romantyzmu, to komunizm był zdegenerowaną odroślą oświecenia z wypowiedzi Leszka Kołakowskiego Wprowadzenie Książka niniejsza jest jedną z pierwszych prób w polskiej historiografii ujęcia w syn- tetyczny sposób dziejów ZSRR - od jego początków aż po upadek. I niezależnie od tego, jak potoczą się dalsze losy narodów wchodzących w skład dawnego ZSRR, jest rzeczą niewątpliwą, że poprzedzające jego rozpad wydarzenia były w istocie próbą nawiązania do zapoczątkowanego rewolucją lutową 1917 r. procesu demokratyzacji stosunków wewnętrz- nych byłego imperium "białych" carów. Narzucony siłą przez bolszewików po październiku 1917 r. reżim najogólniej rzecz biorąc zmierzał do trzech rzeczy: do znacjonalizowania własności i myśli przy zachowaniu jedności terytorium państwa. Inaczej mówiąc, była to udana na wiele dziesięcioleci próba zastąpienia starego, nieskutecznego samodzierżawia dwudziestowiecznym totalitaryzmem. Owo przepoczwarzanie się jednego systemu w drugi trwało z górą dwadzieścia lat. Tyle czasu potrzeba było dla powstania w miejsce dawnych latyfundystów nowego lobby politycznego - nowoczesnego kompleksu wojskowo-przemy- słowego i obsługującej go klasy urzędniczej. W tym układzie partia komunistyczna, a ściślej mówiąc Stalin, był wyrazicielem tych właśnie, wyraźnie określonych sił politycznych. Z tego pnede wszystkim względu trudno byłoby się zgodzić z używanym powszechnie do niedawna terminem "kult jednostki" interpretowanym jako odejście od tzw. "leninowskich norm życia partyjnego i społecznego" zważywszy, że zjawisko to było naturalną emanacją istniejącego systemu, a nie jego wypaczeniem. "Stalinizm" bowiem to rządy jednej partii za pomocą ideologii i terroru oraz centralnie sterowana gospodarka planowa. Innymi słowy - "stali- nizm" to "realny socjalizm", który zachował się w Związku Radzieckim także po śmierci Stalina. A zatem reformy, jakie starano się wprowadzić w ZSRR w latach pięćdziesiątych i jeszcze osiemdziesiątych, już w czasach Gorbaczowa (nazywane wtedy "destalinizacją" lub "P ierestrojką") były jedynie próbą liberalizacji bądź usprawnienia systemu, jako iż zasadnicze cechy "stalinizmu" - władza jednej partii i gospodarka planowa zostały utrzymane. " Destalinizacja" w ZSRR rozpoczęła się dopiero w 1990 r., kiedy w rezultacie krachu gospodarczego i rozwoju niekontrolowanego procesu politycznego rozpad partii uległ gwałtownemu przyspieszeniu, doprowadzając rychło do rozpadu państwa, czemu nie mogło zapobiec wprowadzenie obcego naturze modelu systemu prezydenckiego. Pojęcie "kult jednostki", używane głównie, chociaż nie wyłącznie, przez historyków marksistowskich od 1956 r., ociera się o "spiskową teorię" w historii, ku której skłaniają się z kolei niektórzy zachodni i rosyjscy historycy emigracyjni (zresztą obecnie nie tylko emigracyjni). Według tej teońi prawdziwie rosyjską była rewolucja lutowa, natomiast przewrót październikowy był dziełem międzynarodowej mafii komunistycznej". Na potwier- dzenie swojej tezy "historycy" ci wskazują na fakt, że przeważającą większość członków najwyższych władz partyjnych i państwowych, jak również przynajmniej kierowniczych sfer aparatu bezpieczeństwa wewnętrznego Rosji Radzieckiej i ZSRR stanowiły osoby po- chodzenia nierosyjskiego (podnosi się nawet fakt, że w czasach Stalina jedyny pretendent 12 - Rosjanin - do stanowiska sekretarza generalnego partii, Sergiusz Kirow, zosta zamordowany, a pierwszym Rosjaninem, który sprawował tę funkcję był Michaił Gor baczow!). Tym też próbuje się tłumaczyć bolszewicki internacjonalizm i tendencję di rozszerzenia czerwonej rewolucji na inne kraje. Jest to atrakcyjna, chociaż mało pocieszając dla Rosjan i innych ujarzmionych przez bolszewików narodów teza, która jednak wydaje sii - delikatnie mówiąc - dużym uproszczeniem. Nie miejsce tutaj, aby podejmować z nit polemikę i kwestii tej nie staram się również rozstrzygać wprost w tej pracy, ale mam nadzieję że uważne zapoznanie się z jej treścią może pomóc Czytelnikowi w uzyskaniu satysfa kcjonującej Go odpowiedzi na ten temat. Głównym zadaniem niniejszej książki jest rzetelne przedstawienie całego łańcucha przyczyn i skutków, które razem doprowadziły do powstania, okrzepnięcia, a w końcu dc upadku państwa rządzonego za pomocą propagandy i przemocy. W pracy omówiono w układzie chronologiczno-rzeczowym w zasadzie wszystkie najważniejsze aspekty radzieckiej rzeczywistości. Wprawdzie na polskim rynku księgarskim pojawiło się w ostatnich latach wiele publikacji dotyczących wybranych i mało u nas znanych tematów z zakresu historii ZSRR, są to jednak przeważnie tłumaczenia autorów obcych, a przy tym poszczególne pozycje tej literatury - reprezentującej zresztą różny poziom - raczej rzadko wyczerpują znamiona prawdziwej pracy naukowej. Jak dotąd jedyną polską syntezą dziejów ZSRR odpowiadającą dzisiejszym wymaganiom jest książka Józefa Smagi pt. Narodziny i upadek imperium. ZSRR 19I7-199l. Wszelako również i to niewątpliwie interesujące dzieło należy bardziej do gatunku publicystyki historycznej niż do książek spełniających wymogi opraco- wań naukowych. Innym tytułem jest przetłumaczona na język polski praca rosyjskich historyków emigracyjnych Michała Hellera i Aleksandra Niekricza Utopia u wladzy kończąca opis historii ZSRR na 1985 r. Jest to jednak książka mało przejrzysta, napisana swoistym stylem i tak naszpikowana szczegółami, że mniej zorientowanemu Czytelnikowi niełatwo przychodzi wyrobić sobie na jej podstawie jasny, całościowy obraz zagadnienia. A przecież, czego nie trzeba uzasadniać, istnieje u nas duże zapotrzebowanie na w miarę pełne i przystępne kompendium wiedzy o ZSRR, i ta konstatacja stała się głównym motywem podjęcia pracy, której rezultatem jest oddawana do rąk Czytelnika książka. Bazę źródłową tej książki stanowią kompletowane przeze mnie długi czas materiały polskie, radzieckie i zachodnie, głównie amerykańskie. Są to materiały o różnym charakterze: od źródeł drukowanych i prasy do pamiętników i literatury przedmiotu. Jako że w książce, ze względu na jej objętość, zrezygnowano ze stosowania przypisów, konieczne jest podanie chociaż kilku informacji na temat podstawy bibliograficznej zawartej w niej treści. Z oczywi- stych względów, poza przekazami w języku polskim i rosyjskim takimi jak na przykład Zeszyty dokumentacyjne PAP, prasa, czy materiały kolejnych zjazdów partii, zdecydowana większość informacji została zaczerpnięta z opracowań zachodnich. Przykładowo, jedno z najważniejszych źródeł do okresu miedzywojennego, tzw. "Archiwum Smoleńskie", przejęte w 1941 r. przez Niemców, zostało opracowane i wydane w Stanach Zjednoczonych. Do głównych zbiorów dobrze udokumentowanych informacji należy przede wszystkim zaliczyć wydawane na Zachodzie specjalistyczne czasopisma historyczne, a w tej grupie "The Slavic Review" (ściślej: "American Slavic and East European Review"), którego poszczególne numery zawierają interesujące artykuły na temat historii, polityki, gospodarki i kultury Rosji, ZSRR oraz krajów Europy Środkowo-Wschodniej. Pośród tej kategorii czasopism można również wymienić: "The Slavonic and East European Review", a zwłaszcza "Soviet Studies", mniej obszerne od poprzednich, ale z oddzielnym "Information Supplement" (od 1971 r. noszącym skrótowy tytuł "ABSEES"), w którym nierzadko zamieszczano również artykuły autorów radzieckich. Z innych tytułów o podobnym profilu i orientacji należy wskazać na "California Slavic Studies", "Canadian Slavic Studies" i "Canadian Slavic Papers". O ile 13 został wszystkie te czasopisma cechował - jeżeli można tak powiedzieć - pewien liberalizm t Gor- w ocenie radzieckiej rzeczywistości,to bardziej krytyczne wobec niej były takie pisma,jak: cję do "Survey","Journal of the Institute for Study of the USRR","Problems of Communism",czy zająca francuski "Cahiers du Monde Russe et Sovietique".Natomiast z radzieckich pism historycz- laje się nych na ograniczone - moim zdaniem - zaufanie zasługują jedynie dwa: "Woprosy Istońi z nią KpSS" oraz "Istorija SSSR" i to tylko te egzemplarze,które ukazały się w okresie dzieję, chruszczowowskiej "odwilży" i w czasach "głasnosti" Gorbaczowa. atysfa- Ważnym źródłem informacji były także wydawnictwa encyklopedyczne,między innymi Encyclopedia o J Russia and the Soviet Union M.T.Florinsky'ego (1961) oraz R.Maxwella icucha Information USSR.An Authoritative Encyclopedia about the Union o JSoviet Republics (1962). .cu do Ta ostatnia jest wszelako tłumaczeniem z encyklopedii radzieckich,odwołuje się więc do wiono unędowych źródeł radzieckich,stąd zawarte w niej informacje są w istocie odbiciem ieckiej oficjalnego obrazu ZSRR prezentowanego w danym czasie przez radziecką propagandę. latach Przeważająca większość pozycji wymienionych w spisie literatury na końcu książki istorii zawiera swoje własne bibliografie.Jednak nie od rzeczy będzie powiedzieć,że na Zachodzie :gólne nieodzownym elementem wyposażenia warsztatu historyka zajmującego się dziejami Rosji i ZSRR,przynajmniej do czasów chruszczowowskich,jest wydana w USA w 1965r. 'SRR bibliografia wszystkich prac anglojęzycznych dotyczących tej dziedziny wiedzy pt.Russia and adek Soviet Union: a Bibliographic Guide to Western Language Publications pod redakcją P.L. iależy Horecky'ego.Jest to opracowanie niezwykle pożyteczne również z tego względu,że każda ůraco- wymieniona w nim pozycja zaopatrzona jest w krótki komentarz.W pewnym sensie iskich uzupełnieniem,a właściwie kontynuacją tego zbioru,są dwie bibliografie: wydana w Birxning- cząca ] University w 1975r.European Bibliography o JSoviet,East European and Slavonic Studies istym i The American Bibliography o J Slavic and East European Studies,wydańa w 1990r. latwo w Stanford.Mimo iż bibliografie te nie odnoszą się wyłącznie do interesującego nas obszaru, ecież, to jednak dają dobre pojęcie o najnowszych osiągnięciach historiografii światowej z zakresu pełne wiedzy o ZSRR.Z opracowań syntetycznych o charakterze podręcznikowym wymienionych n vem w tych bibliografiach na szczególną uwagę - jak sądzę - zasługują przede wszystkim następujące tytuły: B.Dmytryshyna USSR. A Concise History (1965),I.Greya The First Ffty .riały Years (1967),G.von Raucha A History o JSoviet Russia (1959) i P.Sorlina The Soviet People :erze: r,d Their SocietyJrom 1917to the Present (1969).Z nowszych opracowań należy wymienić ;e,ze M.K. Dziewanowskiego A History o J Soviet Russia (1979) oraz J.N.Westwooda Endurance ianie and Endeavour.Russian History l812-1992(1993).Autorzy wymienionych książek,w sposób 'Ywi- mniej czy bardziej obiektywny prezentują w nich własny punkt widzenia,niemniej opracowa- kład a te potraktowane komplementarnie dają dobre wyobrażenie o realiach radzieckich uana w okresie zakreślonym ramami czasowymi poszczególnych syntez. :dno Odnośnie do opracowań monograficznych z bogatej listy tytułów starałem się dotrzeć ejęte głównie do tych,które odwołują się do oryginalnych archiwaliów radzieckich i które mogły być najbardziej przydatne dla przyjętej przeze mnie koncepcji książki.I tak na przykład do tkim gadnień polityki wewnętrznej,gospodarki,kultury,religii etc.,niezwykle pomocne były ,The e prace,jak: D.Pospielovsky'ego The Russian Church under the Soviet Regime (1984),P. ólne Dembińskiego The Logic o Jthe Planned Economy (1990),F.J.M.Feldbrudgge'a Samizdat and osji, political Dissent in the Soviet Union (1975),P.Hansona The Consumer in the Soviet Economy żna (1968),A.Inkelesa i R.Bauera The Soviet Citizien: Daily Life in a Totalitarian Society (1969). es", Shlapentokha Public and Private Lje ofthe Soviet People (1989) czy R.Stitesa Revolutionary 1r. Dreams.Utopian Vision and Experimental Life in the Russian Revolution (1989).Z opracowań cuły dotyczących polityki zagranicznej konieczne jest wymienić przede wszystkim dwa tytuły: M. ; na Beloffa The Foreign Policy o JSoviet Russia 1929-1941,t.I-II (1955) i A.Ulama Expansion and ile Coexistence: The History o J Soviet Foreign Policy,1917-1967(1968).Natomiast z książek 14 przetłumaczonych na język polski do najbardziej interesujących, aczkolwiek reprezentującyc różne opcje interpretacyjne, należałoby zaliczyć R. Miedwiediewa Pod osąd historii, t. I-I (1990), M. Mikelna Stalin (1990), F. Thom Czas Gorbaczowa (1990) i M. Hellera Siódm sekretarz (1993). Oczywiście, wszystkie te monografie mają różną wartość poznawczą, al niektóre z nich, jak na przykład prace Dembińskiego, Stitesa, Thom, a nawet Miedwiediew poddają wnikliwej analizie procesy zachodzące w Związku Radzieckim w opisywanym prz autorów okresie. Historiografia zachodnia, w tym także rosyjska emigracyjna, bynajmniej nie przedstawi jednolitego obrazu ZSRR ani też nie reprezentuje jednakowego poziomu. Najbardziej solidn dzieła o ZSRR powstały na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych. W tym okresi ukazały się ważne, fundamentalne prace, dające niezwykle cenne analizy i opisy "socjalizmu' leninowskiego i stalinowskiego. Jednak obraz ten był statyczny, głównie z tej przyczyny, ZSRR nie zmieniał się wówczas ani gruntownie, ani zbyt szybko. Późniejsze opracowani w miarę upływu lat, stawały się coraz bardziej "polityczne", i - co charakterystyczn - ulegały "modom" i "obyczajom" panującym w różnych okresach w rozwijającej si dynamicznie "nauce o polityce". Uczeni zajmujący się Związkiem Radzieckim i państwa "wspólnoty socjalistycznej" nie opisywali wydarzeń po to, by zdać z nich sprawę, ale ich pra ubarwione abstrakcyjnymi kategoriami mia y raczej dowodzić występowania lub braku takic czy innych fenomenów społecznych, politycznych itp. Generalnie, w zachodniej sowietologii istniały dwa główne nurty, które Jakub Karpińs nazwał w jednym ze swoich artykułów "zimnowojennym" i "odprężeniowym", w zależnoś od następowania okresów politycznych. Opracowania o nastawieniu "zimnowojennym' odwołują się przede wszystkim do totalitaryzmu i zwracają uwagę na cechy charakterystyczn dla ustroju komunistycznego przedstawianego jako "imperium zła" opartego o syste przemocy i terroru. Autorzy tych książek zajmują się socjotechnicznymi aspektami działani partii komunistycznej, personifkacją władzy ("kremlinologia"), planami przywódców i ic realizacją. W polityce zagranicznej zaś uwypuklają ekspansywność ZSRR. Do tej grup autorów można zaliczyć między innymi Zbigniewa Brzezińskiego, a także H. Arendt (Th Origins Totalitarianism, 1973), R. Conquesta (Stalin i zabójstwo Kirowa, wyd. polskie 1989) B. Lewickiego (Terror i rewolucja, wyd. polskie 1990), czy A. Ulama (Expansion an Coexistence). Sowietolodzy "odprężeniowi" natomiast starali się doszukiwać podobieńst między ZSRR a państwami zachodnimi przyglądając się zewnętrznej, normatywno-propagan dowej warstwie rzeczywistości (większość z nich optowała za tzw. "teorią konwergencji" - często podnoszoną przez różnych "politologów" zachodnich w latach siedemdziesiątych) Autorzy ci mniej zajmowali się systemem społecznym w jego rzeczywistym funkcjonowaniu to jest tym wszystkim, co można by nazwać makrosocjologią. Jeżeli dostrzegali ujemne stron komunizmu, to ich występowanie przypisywali samowoli przywódców, trudnej sytuacj gospodarczej, zagrożeniom zewnętrznym itd. Przedstawiciele tego nastawienia, traktują systemy komunistyczne jako narzędzia wyrażania i scalania interesów na wzór zachodnt, zauważali występowanie opinii publicznej, działalność parlamentów, a nawet pojedynczych osób-specjalistów sprawujących władzę w zakładzie pracy lub w "terenie" jako przed- stawiciele administracji centralnej. Wśród sowietologów reprezentujących takie właśnie nastawienie można wymienić J. Hougha (The Soviet Prefect. The Local Party Organs in Industrial Decision-Making, 1969), D. Lane (Politics and Society in the USSR, 1978), a także G. Skillinga i F. Gńffitha jako redaktorów książki Interest Groups in Soviet Politics (1971). W historiografii zachodniej toczy się również dyskusja na temat "rewolucji rosyjskiej". Jest to dyskusja o tym, czym ta rewolucja była - jak ją wytłumaczyć? Czy była ona - jak chcieli tego historycy marksistowscy - zdeterminowana historycznie, czy też "nieszczęśliwym wypadkiem" w historii sprowokowanym przez wojnę? Z problematyką tą wiąże się w sposób 15 itujących naturalny zagadnienie ciągłości,lub jej braku,między Rosją carską i ZSRR,między radziecką ii,t.I-II r Leczywistością i rosyjską przeszłością.Jest to dyskusja o koniecznościach historycznych, t Siódmj a w tym przypadku o wpływie zachodniej przecież proweniencji idei komunistycznych na Hczą,ale rosyjską tradycję.W odniesieniu do tej kwestii dominuje pogląd,że o ile przy dzisiejszym wiediewa stanie wiedzy trudno z całym przekonaniem stwierdzić, czy w warunkach rosyjskich ym przez z marksizmu m u s i a ł się rozwinąć leninizm,o tyle raczej nie ulega wątpliwości,że z leninizmu zrodził się stalinizm. edstawia W ostatnich latach mamy również do czynienia z odradzaniem się polskiej "szkoły ;j solidne sowietologicznej",której podwaliny zostały założone jeszcze w okresie przedwojennym.Bez i okresie wątpienia do pionierów polskiej sowietologii należy zaliczyć J.Kucharzewskiego jako autora jalizmu" opublikowanego w latach 1923-1935siedmiotomowego,niedokończonego zresztą dzieła pt. ;zyny,że Od Bialego Caratu do Czerwonego (w 1990r.ukazało się jednoczęściowe,skrócone wydanie :owania, tego dzieła).To Kucharzewski właśnie jako jeden z pierwszych t vysunął tezę o ciągłości ystyczne bistorycznej między carskim samodzierżawiem a bolszewizmem,wskazując nie tyle na jącej się podobieństwa zewnętrznych cech tych dwóch systemów,ile widząc w powstaniu komunizmu ństwami jako ustroju wpływ rosyjskiego maksymalizmu i nihilizmu.Innym,aczkolwiek mało dzisiaj ch prace znanym autorem prac o ZSRR był J.O.Berson,ówczesny długoletni korespondent "Gazety u takich Polskiej" i "Polskiej Agencji Telegraficznej" w Moskwie.W latach trzydziestych opublikował on dwie interesujące książki: Nowa Rosja (1933) i Krem! na Bialo (1936),w których dał arpiński barwny opis ewolucji w poszczególnych dziedzinach życia radzieckiego schwytanego jakby .leżności "na gorącym uczynku".W latach międzywojennych działał w Wilnie Instytut Naukowo- ennym" -Badawczy Europy Wschodniej,w którym powstały między innymi takie prace,jak W. ystyczne Sukiennickiego Ewolucja ustroju Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich w świetle system oficjalnych publikacji w ladzy radzieckiej,l917-l931(1938) i S.Swianiewicza Lenin jako .ziałania ekonomista (1930).Tytuł książki Sukiennickiego mógłby sugerować,że autor przedstawił iw i ich o6cjalny obraz rzeczywistości upowszechniany przez radziecką propagandę.Tymczasem jest j grupy to sumienna i krytyczna analiza tych publikacji wykazująca świadome dążenie władz .dt (The radzieckich do kreowania "rzeczywistości urojonej".W 1930r.wiele dyskusji wywołała e I989), w kraju książka pt.Lenin pióra znanego w Polsce w latach dwudziestych podróżnika i pisarza ion and F.A.Ossendowskiego,który w czasie wojny domowej w Rosji walczył przeciwko bol- bieństw szewikom w armii admirała Kołczaka.Lenin jest w istocie powieścią polityczną,w której pagan- autor,osnuwając fabułę wokół osoby przywódcy bolszewików,zawarł szokujące realiami rgencji" osobiste obserwacje i doświadczenia ujawniające kulisy rewolucji bolszewickiej oraz pierw- iątych). szych lat tworzenia komunistycznej państwowości.Również w czasie wojny powstało wiele waniu, interesujących prac na temat wybranych zagadnień z historii ZSRR napisanych przez strony Polaków walczących w polskich formacjach zbrojnych na Zachodzie,które dały początek sytuacji wcale nie ubogiej polskiej sowietologii emigracyjnej. aktując Truizmem jest stwierdzenie,że w kraju po 1945r.sowietologia jako nauka w zasadzie nie chodni, istniała,aczkolwiek nie można powiedzieć,że oprócz obrazów propagandowych "produko- rnczych wanych" przez historiografię "dworską" PRL,nie podejmowano prób,zwłaszcza w latach przed- siedemdziesiątych i osiemdziesiątych,na ile to było możliwe,rzeczowego opisu niektórych właśnie fragmentów dziejów ZSRR.Pośród autorów,którzy podejmowali takie próby,można by gans in wymienić Z.Łukawskiego,W.A.Serczyka,M.Tantego,M.Wilka i R.Wojnę.Wzra- a także stającemu zapotrzebowaniu na pełną i rzetelną wiedzę o ZSRR próbowały wyjść na przeciw (1971). różnej zresztą wartości publikacje "drugiego obiegu",szczególnie liczne w latach osiem- jskiej". dziesiątych.Jednak prawdziwy przełom w tej dziedzinie nastąpił dopiero w 1990r.,kiedy cała - jak rzesza "domorosłych historyków" przystąpiła do ofensywy na tzw."białe plamy",głównie śliwym z zakresu stosunków polsko-radzieckich.W przeważającej mierze "twórczość" ta miała sposób charakter publicystyczny. Jednak od tamtej pory ukazało się też kilka interesujących 16 opracowań o charakterze profesjonalnym. Oprócz wspomnianej już syntezy J. Smagi i szeregu artykułów w różnych czasopismach (m.in. J. Karpińskiego, E. Kaczyńskiej, R. Wojny i P. Wieczorkiewicza) na uwagę zasługuje między innymi zarys historii rosyjskiej Cerkwi prawosławnej po 1917 r. pióra A. Grajewskiego pt. Rosja i Krzyż (1991). Wiele cennych spostrzeżeń zawierają również liczne ostatnio publikacje A. Drawicza, a zwłaszcza trzecie już z kolei wydanie zbioru szkiców o literaturze rosyjskiej zatytułowane Spór o Rosjg (1992). Od pewnego czasu zapowiadane jest także wydanie obszernego, trzyczęściowego opracowania P. Wieczorkiewicza na temat "Wielkiej Czystki" w ZSRR w latach trzydziestych. Wymienione wyżej pozycje literatury wraz z pozostałymi wykorzystanymi w tej pracy, jak również z zalecanymi do lektury znajdują się w wykazie zamieszczonym na końcu książki. Wreszcie - nie bez satysfakcji pragnę dodać, iż niezwykle cennym uzupełnieniem tych materiałów były przemyślenia i spostrzeżenia, jakie wyniosłem z wieloletniej praktyki dydaktycznej, z dyskusji ze studentami. Odnośnie do kwestii nomenklaturowych tam, gdzie to było możliwe, imiona poszczegól- nych osobistości starałem się podawać w brzmieniu polskim z wyjątkiem tych, które przyjęły się u nas w brzmieniu oryginalnym, przy czym należy zaznaczyć, że nie wszystkie posiadają polski odpowiednik. Natomiast co do dat dziennych, do lutego 1918 r. podaję je w obu stylach (24 I (6 II) 1918 r. w Rosji Radzieckiej wprowadzono nową rachubę czasu dostosowaną do kalendarza zachodnioeuropejskiego: dzień 1 lutego uznano za 14 lutego). Kończąc to słowo wstępne pragnę podziękować Panu Prof. drowi hab. Władysławowi A. Serczykowi za cenne sugestie zgłoszone do konspektu opracowania oraz Panu Prof. drowi hab. Wiesławowi Władyce za życzliwe uwagi recenzyjne, które razem pomogły mi w ostatecz- nym zredagowaniu tekstu książki. Dziękuję również mojej żonie Masi za pomoc w przygoto- waniu bazy materiałowej tej pracy. Kraków, w maju l993 r. Mieczyslaw Smoleń i i szeregu Vojny i P. :j Cerkwi cennych trzecie już 1992). Od wania P. te pracy, u książki. iem tych praktyki ROZDZIAŁ I Rok 1917 1.   Rewolucja lutowa  Rok 1917w Rosji był przełomowym w historii tego państwa.W tym roku pod naporem sił postępowych upadł carat i Rosja na przeciąg kilku miesięcy stała się jednym z najbardziej demokratycznych państw świata,by po przewrocie październikowym bolszewików wejść na drogę budowy najbardziej chyba totalitarnego ustroju,jaki poznała historia. Po dwóch latach wojny i poświęceń bez żadnych widocznych rezultatów,mieszkańcy imperium rosyjskiego zaczęli zadawać sobie pytanie,czy ich kraj jest właściwie rządzony. Ludzie światli i wpływowi zadawali sobie to pytanie już od początku wojny,a w 1916r.brak zaufania do rządu ogarnął prawie całe społeczeństwo.Carową Aleksandrę - "Niemkę",jak ją Powszechnie nazywano - podejrzewano o sympatie do wroga i kiedy okazało się,że ma ona ogromny wpływ nie tylko na męża,który od połowy 1915r.był głównodowodzącym armii rosyjskiej,ale także w kołach rządowych Piotrogrodu - trwoga rosła. Wpływy Rasputina,o których również wiedziano,także budziły powszechne oburzenie.Poczucie,że wielu członków rządu pragnęło zwycięstwa Niemców lub też było przez nich opłacanych, znajdowało swoje uzasadnienie w postawie i działalności wielu wysoko postawionych osobistości.Takim przykładem mogła być osoba Włodzimierza Suchomlinowa,ministra wojny do I 915r.Był to człowiek tak niekompetentny,że wiele osób naprawdę wierzyło,iż jest on agentem wroga.Jego protegowany,pułkownik Sergiusz Miasojedow,został stracony w 1915r.jako szpieg niemiecki,pobudzając jeszcze publicznie wyrażane obawy,pomimo że wiele okoliczności wskazywało na to,iż skazanie go na śmierć było bardziej rezultatem osobistych animozji niż prawdziwych dowodów zdrady.W lutym 1916r.desygnowanie na premiera Borysa Sturmera w miejsce Iwana Goremykina wzbudziło nowe podejrzenia, zarówno z uwagi na niskie morale i kompetencje tego człowieka,jak i ze względu na jego niemieckie nazwisko.Także na froncie zdarzały się sytuacje,które nie tylko oficerom,ale również szeregowym żołnierzom mogły nasuwać przypuszczenia,że plany rosyjskie zostały zdradzone wrogowi.Jednak w takich przypadkach bardziej prawdopodobne wydaje się,że głównym źródłem informacji dla Niemców były źle kodowane przekazy rosyjskich radiostacji wojskowych dla poszczególnych armii i zwyczajne "przecieki" ze stolicy,których nie potrafił zablokować kontrwywiad rosyjski. Jednym ze środowisk uporczywie upowszechniającym pogłoski o zdradzie okazali się liberalni politycy,z których wielu,pozując na zwolenników parlamentaryzmu zachodniego, było ludźmi nieuczciwymi,nadzwyczaj ambitnymi i ró e 1 e i mi jak ich rywale polityczni.Domagając się powołania "rządu z , , r Ą szerzenia 18 kompetencji Dumy, liberałowie pragnęli udziału we władzy jeszcze przed zakończenie wojny, co przy niezmiennym przekonaniu cara o sposobie rządzenia Rosją niweczyło ic szanse do minimum. Z tej głównie przyczyny liberałowie zmienili swoją taktykę po 1915 r i tak pokierowali opozycją publiczną przeciwko Mikołajowi II, że bez żadnej przesady możn powiedzieć, iż to oni najbardziej skutecznie przygotowali grunt pod rewolucję lutową 1917 r Równocześnie poprzez różne organizacje społeczne, a przede wszystkim poprzez "Ziemgor" który pracował na potrzeby armii, starali się wpływać na tych generałów, którym bardziej n sercu leżało zwycięstwo militarne niż obrona samodzierżawia. Od połowy 1915 r. społeczeństwo rosyjskie coraz natarczywiej występowało przeciwk wojnie wyrażając swoją dezaprobatę w różnorodny sposób. Niemałą rolę w podgrzewani nastrojów antywojennych odgrywali powracający z frontu ranni i urlopowani żołnierze ora rodziny poległych. Ciała zabitych w dużej liczbie wystawiano na widok publiczny, co szczególnie oddziaływało na tych, których najbliżsi walczyli na froncie. Przeciwko wojni zaczęli również agitować robotnicy dużych zakładów przemysłowych. Celem uspokojeni nastrojów działała agresywna propaganda antyniemiecka, która starała się wpoić społeczeń stwu, że całą winę za wybuch wojny ponoszą państwa centralne, a obowiązkiem Rosji jes tylko doprowadzić ją do zwycięskiego końca. Bezpośrednią przyczyną wybuchu rewolucji lutowej był brak żywności w miastach. A1 pomimo iż z upływem czasu armia rekrutowała coraz więćej chłopów, nie to było przyczyn braku żywności, który wystąpił w 1916 i 1917 r. Wieś rosyjska wciąż była przeludnion i zdolna dostarczyć armii potrzebną liczbę młodych mężczyzn. Nie mogło to jednak trwa' długo. W wielu rejonach wystąpił spadek produkcji rolnej przede wszystkim wskutek zmniejszenia się areału upraw. Miało to miejsce tam, gdzie w gospodarstwach pracowały sam kobiety, starcy i inwalidzi wojenni. Jednak wstrzymanie eksportu zboża i zmniejszeni produkcji wódki kompensowało ogólny brak żywności. Brak zaopatrzenia w miastach nie by więc rezultatem niewystarczającej ilości artykułów rolnych, a załamania się handlu hurtowego i detalicznego. Trudności w handlu detalicznym w dużej mierze spowodowane były słabością transportu kolejowego, który został przejęty na potrzeby wojny. Niedostatek pociągów towarowych wynikał nie tylko z przeznaczenia ich dużej liczby do transportu wojennego, ale także z braku wystarczającej liczby wykwalifikowanych pracowników kolejnictwa, których powołano do arznii. Jednak decydującym czynnikiem był podział sieci kolejowej na dwa sektory: jedną trzecią kilometrażu kolei żelaznej rejonu zachodniego oddano pod administrację wojskową, a pozostałą część, objętą administracją cywilną, zobowiązano, w razie potrzeby, do współpracy z nią. To sprawiło, że w krótkim czasie koleje zachodnie zgromadziły dużą ilość , wagonów towarowych, które niechętnie udostępniały służbom cywilnym, chociaż same nie potrafiły wykorzystać ich efektywnie. W tych warunkach koleje nie mogły sprostać zapotrzebowaniu na zmianę strumienia ruchu spowodowanego wojną. Pociągi z żywnością, niezbyt zresztą liczne, nie dysponowały pierwszeństwem przejazdu, co w poważnym stopniu przyczyniło się do braku żywności w miastach. Braki w zaopatrzeniu w chleb w Piotrogrodzie słusznie więc stały się powodem zmartwień policji politycznej w tym mieście. Jej agenci doskonale rozumieli oburzenie kobiet, które całymi dniami wystawały w długich kolejkach pod sklepami z pieczywem tylko po to, aby się dowiedzieć, że chleba nie było i nie będzie. Car Mikołaj II nie bardzo wiedział, co się dzieje w stolicy. Dla monarchy był to jeszcze jeden "gniew Boży", po którym wszystko miało powrócić do normy. Tymczasem w Piotro- grodzie 14 lutego (st. st.) 1917 r. wznowiono obrady piątej sesji IV Dumy Państwowej, które z przerwami trwały do dnia 27 tego miesiąca (st. st.). W trakcie obrad wystąpiło wielu mówców z ministrem rolnictwa Aleksandrem Rittichem na czele, ale najbardziej charaktery- styczny był głos szefa partii trudowików, adwokata Aleksandra Kiereńskiego. W swoim 19 wystąpieniu Kiereński zaatakował nie tylko Ritticha,ale posunął się nawet do tego,że zażądał abdykacji Mikołaja II.Obradom Dumy towarzyszyły właśnie liczne manifestacje urzędników i studentów śpiewających rewolucyjne pieśni.Robotnicy Piotrogrodu protestowali przeciwko zamykaniu fabryk i wzrostowi cen.Sobota 25lutego (10marca) była już dniem strajku owszechnego.W tej sytuacji car,przebywający w Głównej Kwaterze Dowództwa w Mohyle- wie,wysłał rozkaz do komendanta piotrogrodzkiego okręgu wojskowego,generała Sergiusza Chabałowa,w którym zobowiązał go do przywrócenia porządku w mieście z wyraźną sugestią użycia broni przeciwko demonstrantom. Sytuacja w pierwszych tygodniach 1917r.w Rosji pod wieloma względami różniła się od tej z lat 1905-1907.Wielu żołnierzy,a także oficerów niższych stopni odmawiało strzelania do swoich rodaków.Dotąd główną podstawą systemu autokratycznego była zdolność samowład- cy do postawienia swojej armii przeciwko tym,którzy zagrażali jego autorytetowi.Mikołaj II stracił tę zdolność w Piotrogrodzie,gdzie miejscowy garnizon składał się z młodych, rozdyskutowanych żołnierzy oraz przebywających tutaj czasowo rezerwistów.Rozumiejąc powagę sytuacji przewodniczący Dumy Państwowej Michał Rodzianko wystosował do cara, do Kwatery Głównej,rozpaczliwy apel z wezwaniem do sformowania nowego rządu zdolnego uratować monarchię.Car odpowiedział na to rozwiązaniem Dumy.Mimo to niektórzy deputowani z Rodzianką na czele postanowili działać dalej i jeszcze tego samego dnia,27 lutego (12marca),w siedzibie Dumy,Pałacu Taurydzkim,powołali Tymczasowy Komitet Dumy Państwowej.Równocześnie pod Pałac Taurydzki zaczęły przybywać pierwsze oddziały zrewoltowanych żołnierzy,studentów i robotników.Wewnątrz pałacu znaleźli się również przedstawiciele partii rewolucyjnych,którzy utworzyli Radę Delegatów Robotniczych i Żoł- nierskich.Powołano też Komitet Wykonawczy Rady,którego pierwszym przewodniczącym został Gruzin,mieńszewik, Mikołaj Czcheidze,a jego zastępcą Aleksander Kiereński. Następnego dnia w świeżo powołanym organie prasowym Rady "Izwiestiach" ukazała się proklamacja obwieszczająca o powstaniu Rady oraz apelująca o zachowanie porządku i żądająca zwołania Konstytuanty - ciała,które miało zadecydować,w jaki sposób nowa, demokratyczna Rosja będzie rządzona. Początkowo Rada działała nieformalnie,ale od razu uzyskała dużą siłę.W jej gestii znalazły się między innymi sprawy przemysłu,komunikacji,porządku publicznego i wojska. Jednak dosłownie z godziny na godzinę najważniejsze stawało się zagadnienie zorganizowania nowej władzy. Sprawa ta była bardzo skomplikowana, łączyła się bowiem zarówno z problemem form ustrojowych,jak i z losami dynastii.Dyskusja wokół tych kwestii toczyła się przez dwa dni pomiędzy przedstawicielami Tymczasowego Komitetu Dumy Państwowej a działaczami Komitetu Wykonawczego Piotrogrodzkiej Rady Delegatów. W trakcie konsultacji okazało się,że Rada nie chce przejąć władzy i odda ją rządowi,który zostanie powołany przez koła centrowo-prawicowe,złożonemu z ludzi obeznanych z zagadnieniami administracyjnymi. Dnia 28lutego (13marca) Mikołaj II,pod wpływem nieprzerwanego napływu złych wieści z Piotrogrodu,postanowił wreszcie opuścić Kwaterę Główną i udać się do Carskiego Sioła,a następnie do stolicy.Natrafiwszy wszelako po drodze na pewne przeszkody,pociąg carski skierowano do Pskowa i ustawiono na bocznym torze.Tutaj,2(15) marca,car po raz pierwszy uświadomił sobie beznadziejność sytuacji i w zasadzie bez sprzeciwu podpisał akt abdykacji przedstawiony mu przez przybyłych właśnie dwóch przedstawicieli Tymczasowego Komitetu Dumy,Aleksandra Guczkowa i Wasyla Szulgina.Zrazu Mikołaj II zamierzał przekazać swoje dziedzictwo synowi Aleksemu,by ostatecznie uznać sukcesorem swojego brata,wielkiego księcia Michała Aleksandrowicza.Ten,dowiedziawszy się od członków byłej Dumy,że Rada Delegatów występuje przeciwko kontynuacji dynastii Romanowów - od- mówił sukcesji. 20 2. Dwuwładza Jeszcze przed abdykacją Mikołaja II Tymczasowy Komitet Dumy Państwowej powołał komisarzy do zastępowania carskich ministrów, z których większość aresztowano. Aresz- towano również funkcjonariuszy policji, zresztą wielu z nich na własną prośbę, ponieważ tylko dzięki temu - jak im się słusznie wydawało - mieli szansę uniknięcia jeszcze gorszego losu. Równocześnie zbuntował się garnizon moskiewski oddając koronacyjną stolicę Rosji w ręce rewolucjonistów. Na całym obszarze państwa rewolucja pczebiegała w zasadzie bezkrwawo. Jedynie w Piotrogrodzie w rezultacie zamieszek zginęło około tysiąc pięćset osób. Poza stolicą przejmowanie władzy następowało zwykle za obustronną zgodą. Jednym z wyjątków była Flota Bałtycka, gdzie zbuntowani marynarze zamordowali wielu oficerów, w tym admirałów - Roberta Wirena i Adriana Nepenina. Rada Piotrogrodzka zgodziła się pod pewnymi warunkami poprzeć rząd, który Tymczasowy Komitet Dumy Państwowej zamierzał powołać (w niektórych rosyjskich publikacjach emigracyjnych można spotkać się z sugestią, że do Rządu Tymczasowego weszli ludzie, którzy przed lutym 1917 r. byli związani z tajnym stowarzyszeniem masońskim przeciwnym autokratyzmowi. Stowarzyszenie to, w którym główną rolę miał odgrywać Guczkow, planowało rzekomo przejęcie władzy w Rosji na wiosnę 1917 r. Informację tę podajemy jako ciekawostkę, ponieważ - co oczywiste - nie znajduje ona potwierdzenia ani w źródłach, ani w poważnej literaturze problemu). Powołany 3(16) marca Rząd Tymczasowy, do lipca kierowany był przez byłego prezesa Związku Ziemstw, księcia Jerzego Lwowa, który jednocześnie został ministrem spraw wewnętrznych. Paweł Milukow, historyk, członek ścisłego kierownictwa partii konstytucyjnych demokratów, objął funkcję ministra spraw zagranicznych. Ministerstwo Wojny i Marynarki otrzymał Guczkow, finanse - Michał Tereszczenko, Kiereński - resort sprawiedliwości, Andrzej Szyngariow - rolnictwo, a Aleksander Konowałow - handel i przemysł. Ministrem oświaty został były rektor uniwersytetu moskiewskiego Aleksander Manuiłow, ministrem komunikacji - Mikołaj Niekrasow, oberprokuratorem Synodu - Włodzimierz Lwow, a kontrolerem państwowym - Iwan Godniew. Z różnych powodów Rząd Tymczasowy przetrwał niewiele ponad siedem miesięcy. Zważywszy na warunki, w jakich przyszło mu działać, było to nie małym osiągnięciem, zwłaszcza że od samego początku stanął on przed ogromnymi problemami. Słynny "Rozkaz nr 1" Rady Piotrogrodzkiej praktycznie pozbawił rząd efektywnej armii. Stara policja została rozwiązana, a milicja, która ją zastąpiła, nigdy nie uzyskała potrzebnej skuteczności. Rada Delegatów, kontrolując organizacje robotnicze, również mogła odmówić - jeżeli tak postanowiła - niezbędnej pomocy. A należy pamiętać, że prawie każda inicjatywa Rządu Tymczasowego nie mogła nabrać mocy wykonawczej, jeżeli nie uzyskała sankcji Rady. Słabość rządu wynikała także i z tej przyczyny, że był on ciałem kontraktowym, bez koniecznego mandatu społecznego pochodzącego z wolnych, demokratycznych wyborów. Same deklaracje sympatii do zachodnich systemów parlamentarnych, mimo iż popularne w większości środowisk politycznych, to jednak - w takim państwie jak Rosja w tym czasie - nie wystarczały. Wraz z abdykacją cara nie zniknęły jednocześnie stare rosyjskie problemy. Przeciwnie - teraz, w miarę jak rosły oczekiwania społeczne wyrażane spontanicznymi i pozaprawnymi aktami nacisku, wystąpiły one w szczególnie ostrej postaci. Centralnym problemem była oczywiście wojna. W kwestii wojny i pokoju opinia społeczna z upływem czasu stawała się coraz mniej cierpliwa. Tymczasem przewodzący w pierwszych tygodniach koalicji rządzącej kadeci, których po zniknięciu starych ugrupowań politycznych uważano teraz za partię 21 prawicową, widzieli konieczność dalszego udziału Rosji w wojnie głównie z trzech powodów: po pierwsze - dla uznania obecnego rządu przez państwa koalicji, po drugie - dla korzyści terytorialnych (przede wszystkim Konstantynopol i Wschodnia Galicja),po trzecie - w ich nie abdykacja Mikołaja II była przede wszystkim rezultatem braku sukcesów militarnych armii rosyjskiej.Także szeroko rozumiany obóz socjalistyczny akceptował udział Rosji w Wojnie interpretując ten fakt jako zabezpieczenie rewolucji,jednak bez wysuwania pretensji terytorialnych i materialnych.Natomiast bolszewicy,po przyjęciu tzw."tez kwietniowych" nina,uznali wojnę za imperialistyczną dowodząc,że może być zakończona,jeżeli robotnicy krajów wojujących zmuszą swoje rządy do zawarcia pokoju. Względna równowaga sił pomiędzy Rządem Tymczasowym a Radą Delegatów trwała do 18kwietnia (1maja).Tego dnia minister spraw zagranicznych Milukow wystąpił z ofcjalnym pnemówieniem,w którym zapewnił aliantów,że Rosja nie wycofa się z wojny i nie zawrze separatystycznego pokoju z państwami centralnymi dopóki nie zostaną osiągnięte pod- stawowe cele wojenne walczącej z nimi koalicji. Wypowiedź ministra postawiła Radę piotrogrodzką w opozycji do Rządu Tymczasowego,co wywołało pierwszy kryzys gabineto- wy,Milukow i Guczkow zostali zmuszeni do ustąpienia,a 5(18) maja ogłoszono skład nowego rządu,który stanowił koalicję partii centro-prawicowych z eserowcami i mień- szewikami.Kiereński oddał tekę ministra sprawiedliwości eserowcowi Pawłowi Pieriewierze- wowi,sam zaś został ministrem wojny i marynarki.Także eserowiec - Wiktor Czernow został ministrem rolnictwa,a dwaj mieńszewicy - Matwiej Skobielew i Herakliusz Cereteli - zostali,pierwszy - ministrem pracy,a drugi - poczt i telegrafów.Sprawy zagraniczne przejął Tereszczenko. Niezdolność Rządu Tymczasowego do wycofania Rosji z wojny oznaczała,że nieuchron- ny koniec tej instytucji jest tylko kwestią czasu.Kontrolowanie rozwoju procesu rewolucyj- nego,owej,tak nagle uwolnionej ogromnej presji społecznej,akumulowanej przez wieki samodzierżawia,było niemożliwe.Także równoczesne wygranie wojny i kontynuowanie przemian rewolucyjnych było sprawą beznadziejną.A gdyby nawet rząd zdecydował się zakończyć wojnę - w tym czasie musiałoby to nastąpić na warunkach dla państwa bardzo niekorzystnych,a wówczas społeczeństwo mogło odrzucić takie rozwiązanie,ponieważ w jego odczuciu praktycznie oznaczałoby ono klęskę.Rewolucyjna presja na rząd następowała czterema głównymi kanałami: pierwszym z nich była dezintegracja armii,drugim - dezinteg- racja imperium,kiedy narodowości nierosyjskie zażądały oczekiwanej autonomii,trzecim - spontaniczne akty rabunkowego przejmowania ziemi obszarniczej przez chłopów,czwar- tym - walka robotników o poprawę warunków pracy i płacy. Pierwsze działania Rządu Tymczasowego miały na celu pozyskanie sobie społeczeństwa. Dekretami likwidowano carskie, szczególnie niepopularne instytucje: 4(17) marca zli- kwidowano Korpus Żandarmów i słynną ochranę oraz wydano dekret o powołaniu Komisji Nadzwyczajnej dla zbadania nadużyć popełnionych przez wysokich urzędników dawnego reżimu.W miejsce gubernatorów i ich zastępców powołano komisarzy rządowych.Zniesiono karę śmierci,ogłoszono amnestię dla więźniów politycznych,wojskowych i religijnych. Wprowadzono wolność prasy,słowa,prawo do strajku i do organizowania związków zawodowych. Zdelegalizowano wszelką dyskryminację narodową, społeczną i religijną. Pewnym kuriozum było przyznanie żołnierzom tych samych praw,które uzyskali cywilni obywatele państwa z wyjątkiem tych żołnierzy,którzy walczyli na froncie.Pod naciskiem wojskowych członków Rady Piotrogrodzkiej zgodzono się,że garnizon piotrogrodzki,który brał udział w rewolucji,nie zostanie wysłany na front.Rząd obiecał też stworzenie warunków do powołania trwałych organów władzy,czym miało się zająć Zgromadzenie Narodowe - Konstytuanta.Utworzono specjalną komisję do opracowania ordynacji wyborczej do Konstytuanty.W czerwcu ogłoszono,że 17(30) sierpnia odbędą się wybory,a 30sierpnia (12 22 września) otwarcie Zgromadzenia Narodowego. Z różnych względów wówczas jednak do tego nie doszło i wybory odbyły się dopiero po przewrocie bolszewickim, kiedy idea Konstytuanty nie znalazła uznania w oczach nowej władzy. Inne działania przedsięwzięte przez Rząd Tymczasowy, to ustosunkowanie się do najbardziej palących kwestii narodowościowych. Przywrócono konstytucję Wielkiego Księst- wa Finlandzkiego. 17(30) marca wydano Odez v g do Polakóu , w której władze nowej, republikańskiej Rosji przyznawały Polakom prawo do niepodległego bytu państwowego. Sprawami gospodarczymi zajmowała się wprawdzie Rada Piotrogrodzka, która ustanowiła między innymi komitety robotnicze w fabrykach i wprowadziła ośmiogodzinny dzień pracy, ale już na przykład sprawą rządu było ustanowienie państwowego monopolu rynku zboża, ustalanie cen oraz rekwizycje zboża na wsiach wobec trwającego kryzysu żywnościowego. Niezwykle trudna była sytuacja na wsi, gdzie chłopstwo przemocą parcelowało majątki obszarnicze, rabowało plony z ich pól i stodół, przyczyniając się walnie do pogłębiania anarchii w państwie. Z braku możliwości skutecznego przeciwdziałania rząd ograniczał się tylko do wydawania oświadczeń zakazujących tego rodzaju aktów, obiecując jednocześnie, że sprawą ziemi dla chłopów zajmie się przyszłe Zgromadzenie Ustawodawcze. Początkowo, jak wspomniano, Piotrogrodzka Rada Delegatów Robotniczych i Żołnier- skich była ciałem nieformalnym, wybranym na wzór Rady Petersburskiej z 1905 r. Wybory przeprowadzone dosłownie w ogniu walk dały zdecydowaną przewagę eserowcom i mień- szewikom. Bolszewicy natomiast weszli do Rady w stosunkowo niewielkiej liczbie. Większość decyzji Rady podejmował Komitet Wykonawczy liczący 24 członków. Jedną z najbardziej dominujących postaci w Radzie był mieńszewik Grzegorz Cereteli. Znakomity mówca i organizator, ten były zesłaniec wprowadził wiele wewnętrznego porządku do Rady i ukierunkował jej dyskusje. To głównie jego zasługą było wprowadzenie kilku przedstawicieli Rady do Rządu Tymczasowego w następstwie kryzysu majowego. Rady delegatów robotniczych i żołnierskich powstawały mniej lub bardziej samoczynnie również na prowincji. Podobnie jak Rada Piotrogrodzka, i one zajmowały się sprawami gospodarczymi oraz kontrolą nad wojskiem i milicją na podległym sobie terenie. Wskutek tego każda ewentualna próba zahamowania procesu rewolucyjnego mogła zostać natychmiast zneutralizowana przez przerwanie połączeń kolejowych i telegraficznych, a kontrrewolucyjne manifestacje przez lokalne garnizony. W kwietniu odbyła się w Piotrogrodzie pierwsza Wszechrosyjska Konferencja Rad poświęcona nawiązaniu bliższej współpracy pomiędzy piotrogrodzką a terenowymi radami delegatów. Przez przyjęcie do Rady Piotrogrodzkiej przedstawicieli rad terenowych nabrała ona charakteru instancji centralnej. Wraz z upływem tygodni stawało się coraz bardziej oczywiste, że to nie Rząd Tymczasowy, a Rada Piotrogrodzka stanowi realną siłę polityczną. To z kolei oznacza, że przyczyn załamania się rewolucji lutowej należy upatrywać nie w rządzie, a w Radzie Delegatów. W niej zaś najsilniejszym ugrupowaniem byli eserowcy wspierani przez mień- szewików. Poza tym eserowcy cieszyli się znacznym poparciem społecznym, zwłaszcza na wsi, a ich lider Wiktor Czernow był człowiekiem, który potrafił zjednać sobie nawet najbardziej zagorzałych oponentów. Czernow nie był jednak silnym przywódcą i mimo nadzwyczajnej umiejętności przekonywania i dużej elastyczności politycznej, nie potrafił skłonić frakcji wewnątrzpartyjnych do kompromisu. Od zasadniczego trzonu partii wyraźnie zaczęło odstawać lewe skrzydło, które później uformowało się w oddzielną partię tzw. lewicowych eserowców. Ponadto od pierwszych dni maja blok eserowsko-mieńszewicki zaczął tracić kontrolę nad Radą, w której pod naciskiem ulicy coraz więcej delegatów zaczęło się domagać natychmiastowego wycofania Rosji z wojny i zawarcia pokoju. Tymczasem hasło "pokoju bez aneksji i kontrybucji" było bardzo niepopularne na zachodzie Europy, i to po obu stronach barykady. Występowały przeciwko niemu nie tylko rządy i najbardziej wojownicze koła 23 wojskowe i przemysłowe Zachodu,ale także kierownicze gremia partii socjaldemokratycz- nych,a nawet komunistycznych,we Francji,w Anglii i w Niemczech.W tej sytuacji,pojmując całą naiwność hasła "pokoju bez aneksji i kontrybucji",rządzący eserowsko-mieńszewicki blok w Radzie zaczął tracić wiarę w możliwość szybkiego zakończenia wojny.Jeżeli w maju wymuszono rezygnację Milukowa za jego jednoznacznie wojowniczą wypowiedź,to już w czerwcu,idąc za radą generałów,zainscenizowano wielką ofensywę w Galicji Wschodniej. Innym czynnikiem,który skutecznie paraliżował poczynania kierownictwa Rady,było przekonanie na podstawie doświadczeń z lat 1905-1907,o konieczności utrzymania,przy poparciu klasy średniej,umiarkowanego tempa przemian rewolucyjnych.Podczas gdy Lenin głosił,że proletariat rosyjski jest zdolny do samodzielnego działania bez potrzeby od- wolywania się do pomocy klasy średniej,eserowcy i mieńszewicy byli w tej materii o wiele bardziej ostrożni i nie zamierzali zrażać do siebie kadetów.Rewolucja lutowa została przez nich uznana,tak samo zresztą jak i przez bolszewików,jako rewolucja burżuazyjna,która wedle nauki Marksa była pierwszym,koniecznym,choć przejściowym etapem do rewolucji socjalistycznej,na którym władza powinna należeć do rządu burżuazyjnego.Tak więc istnienie Rządu Tymczasowego,pomimo iż brakowało mu siły do rządzenia,było dla mieńszewików i eserowców koniecznością historyczną,przynajmniej do czasu spełnienia jego "misji",to jest - inaczej mówiąc - do chwili wyłonienia się antagonistycznych klas społeczeństwa kapitalistycznego.Z tego przede wszystkim względu,kiedy w lipcu Rząd Tymczasowy znalazł się na łasce ulicznych demonstracji,a demonstranci żądali przejęcia władzy przez Radę,zgodnie zresztą z anarchistycznym hasłem "cała władza w ręce Rad" tak popieranym dotąd przez bolszewików - Rada odmówiła spełnienia tego żądania. 3. Armia W literaturze powszechnej można się spotkać z różnymi opiniami jeżeli chodzi o stan ducha żołnierzy rosyjskich w 1917 r., aczkolwiek wszyscy autorzy są zgodni, że morale oddziałów frontowych było znacznie wyższe niż żołnierzy garnizonów rozlokowanych na tyłach. Podobnie morale marynarzy małych jednostek pływających po niebezpiecznych wodach było znacznie wyższe niż morale załóg dużych okrętów, które całymi miesiącami kotwiczyły w portach. To był fakt, pomimo iż żołnierze walczący w pierwszej linii znajdowali się pod nieustanną presją pogłosek o zdradzie w stolicy i wpływach Rasputina. Po abdykacji Mikołaja II, wskutek ingerencji cenzury, żołnierze walczący na froncie otrzymywali spóź- nione, fragmentaryczne i często sprzeczne informacje o upadku dynastii Romanowów. I nie ostatni to raz Rosjanie dowiadywali się o ważnych wydarzeniach w swoim kraju z zagranicz- nych środków przekazu. W tym wypadku były to przede wszystkim ogromne plakaty wywieszane ponad niemieckimi okopami obwieszczające rosyjskim żołnierzom o abdykacji Mikołaja II. Już pierwsze, skąpe wieści o upadku caratu postawiły przed żołnierzami pytanie - kiedy wojna zostanie zakończona, i czy po powrocie do domu otrzymają ziemię? Pierwszą, naturalną reakcją szeregowego żołnierza na wiadomości o wydarzeniach w stolicy była dezercja, zjawisko, które do lata 1917 r. przybrało alarmujące rozmiary. Nikt przecież nie chciał być ostatnią ofiarą wojny ani spóźnić się po wymarzony kawałek ziemi. Zaangażowanie się Rosji w wojnę światową, ze wszystkimi tego negatywnymi skutkami, było okolicznością sprzyjającą wybuchowi rewolucji, ale też stworzyło najgorsze z możliwych warunki, w jakich ona przebiegała. Już nazajutrz po abdykacji Mikołaja II i odrzuceniu propozycji sukcesji przez wielkiego księcia Michała, zwolenników Rządu Tymczasowego, 24 a przede wszystkim działaczy Rady Piotrogrodzkiej objął strach przed restauracją monarch Obawiano się reakcji korpusu oficerskiego. Ta obawa w dużym stopniu była rezultatem ic własnej propagandy, a nie rzeczywistego zagrożenia zważywszy, że większość oficeró rosyjskich utraciła wiarę w monarchię wiele miesięcy temu. Już w 1914 r. zaobserwowano, znaczna część korpusu oficerskiego reprezentowała wyraźnie liberalną postawę wobec żąda niektórych środowisk opozycyjnych przekształcenia ustroju państwowego Rosji w demokr cję konstytucyjną. Jednak obawy kierownictwa Rady Piotrogrodzkiej miały swoje głębsz uzasadnienie: armia stanowiła jedyną barierę pomiędzy nową, rewolucyjną Rosją a Cesar stwem Niemieckim, którego siły zbrojne, po ewentualnym wkroczeniu do byłego imperiu carów, niewątpliwie zmierzałyby do przywrócenia ich panowania. To był zasadniczy problem Strach przed restauracją monarchii, taką czy inną drogą, uświadomił działaczom Rad Piotrogrodzkiej konieczność natychmiastowego przejęcia pełnej kontroli nad armią. Za stosowano środki zaradcze, które z jednej strony miały służyć dyscyplinowaniu oficerów a z drugiej - zmierzały do wpojenia szeregowym żołnierzom "czujności rewolucyjnej" Wszystkie te środki zostały wyszczególnione w tzw. "Rozkazie nr I" Rady Piotrogrodzkie wydanym 1(14) marca, który pierwotnie odnosił się tylko do garnizonu piotrogrodzkiego, al wkrótce objął całą armię. "Rozkaz" nakazywał ustanowienie w wojsku funkcji komisarz politycznego do kontrolowania oficerów operacyjnych, postulował działalność agitatoi'ó rewolucyjnych w pułkach oraz tworzenie rad delegatów żołnierskich. Następstwa "Rozkazui nr 1" były bardzo brzemienne w skutki - podważając autorytet oficerów, osłabiały ich władzę nad żołnierzami. Odtąd najważniejszą instytucją stały się rady delegatów żołnierskich, które mianowały i odwoływały dowódców, zajmowały się organizowaniem ćwiczeń, sprawami zaopatrzenia i żołdu, a nawet uzyskały wpływ na podejmowanie decyzji dotyczących bezpośrednio operacji bojowych. Niejako dopełnieniem "Rozkazu nr I" było wydanie Dekluracji Prais Żolnierzu. Deklaracja, która w istocie była nowym regulaminem wojskowym, znosiła wiele z dotychczasowych rygorów służby, którym podlegali żołnierze, jak na przykład obowiązek oddawania honorów wyższym stopniem poza koszarami, a nawet zakazywała oficerom nakładania kar dyscyplinarnych na podwładnych bez zgody rady żołnierskiej. Jednocześnie, w związku z wprowadzeniem wolności słowa, na front, a nawet do domów rodzinnych żołnierzy wyruszyła cała armia agitatorów różnych przekonań, którzy nierzadko występowali przeciwko wojnie namawiając żołnierzy do bratania się z wrogiem. Ale oddziały niemieckie wciąż były armią poddaną surowej dyscyplinie i nie objawiały większego zainteresowania propagandą rewolucyjną, co z kolei wywoływało rozczarowanie po stronie rosyjskiej. Przypadki bratania się żołnierzy były bardzo sporadyczne. Upadek autorytetu dowódców mógł doprowadzić do całkowitego rozkładu armii, gdyby ten proces przebiegał wszędzie jednakowo szybko. Na szczęście, "demokratyzacja" wojska nie postępowała w tym samym tempie na wszystkich odcinkach frontu. Ale tain, gdzie występowała najsilniej, sytuacja oficerów stała się nie do pozazdroszczenia. W jednostkach, gdzie agitatorzy działali szczególnie gorliwie, dochodziło do aktów zemsty na znienawidzo- nych dowódcach. Oficerowie byli znieważani, a nawet mordowani przez pobudzonych, żądnych krwi żołnierzy szeregowych. Jednak najczęściej nielubianych oficerów zmuszano do opuszczania oddziałów, chociaż tam, gdzie dotąd panowały dobre wzajemne stosunki, starano się im to w miarę łagodnie wyperswadować. Jak powiedziano, ostateczne decyzje w sprawach "polityki kadrowej" w wojsku podejmowały rady delegatów żołnierskich i trzeba przyznać, że nierzadko były to decyzje dobrze przemyślane. Jeżeli dowódca spełniał. warunki dobrego oficera i przełożonego według wyobrażeń delegatów żołnierskich - wówczas rada w pełni respektowała jego rozkazy i wymagała tego od żołnierzy. Wszelako wielu oficerów nie potrafiło się pogodzić z nową sytuacją, z zanikiem dotychczasowych norm i obyczajów obowiązujących w armii i szukało możliwości dalszej służby na tyłach lub zatrudnienia 25 w administracji cywilnej. W rezultacie wystąpiły poważne zaniedbania w ćwiczeniach polowych i mustrze, które doprowadziły do obniżenia się ogólnej sprawności armii, co wyraziło się między innymi w tym, że na froncie żołnierz rosyjski wolał się bronić niż atakować. Natomiast w stolicy, a także w innych miastach, gazety szeroko rozpisywały się na temat wysokiego morale i sprawności bojowej armii w nowych, rewolucyjnych warunkach, zwłaszcza po przejęciu przez Kiereńskiego urzędu ministra wojny i marynarki. Prasa kreśliła hunaoptymistyczne prognozy na przyszłość. Nasilono ataki propagandowe na Niemców, którzy wciąż okupowali znaczne obszary terytorium rosyjskiego. Odżyły nadzieje na szybkie rozstrzygnięcia, które miały obronić rewolucję oraz przysporzyć Rosji korzyści terytorialnych. Do ogólnego zgiełku propagandowego prasy i radia dołączyły głosy tych, którzy, bezpieczni na tyłach, nawoływali do usłuchania apeli francuskich wzywających Rosję do zorganizowania na froncie wschodnim dużej ofensywy. Ewentualne zwycięstwo mogło podnieść prestiż Kiereńskiego i podziałać krzepiąco na społeczeństwo, a w rezultacie wzmocnić pozycję Rządu Tymczasowego. Przeciwdziałając energicznie propagandzie antywojennej i antyrządowej, Ministerstwo Wojny i Marynarki nasiliło agitację w oddziałach frontowych na rzecz przygotowywanej ofensywy. Kiereński nawet osobiście udał się na front, gdzie wygłaszał płomienne, przepojone patriotycznym duchem przemówienia, w których starał się przekonać oficerów i żołnierzy do decyzji rządu. 18 czerwca (1 lipca), właśnie kiedy garnizon piotrogrodzki protestował przeciwko wojnie, oddziały rosyjskie na froncie przystąpiły do ofensywy w Galicji Wschodniej. Rozpoczęto ją od gruntownego przygotowania artyleryjskiego, a następnie armia dowodzona przez generała Ławra Korniłowa, dokonała szerokiego wyłomu w liniach obronnych Austriaków, po czym dwie inne armie rozpoczęły marsz w kierunku Lwowa. Wszystko to jednak trwało bardzo krótko: działania ofensywne po dziesięciu dniach ustały, wyczerpała się bowiem ochota do walki żołnierzy rosyjskich. Wiele jednostek odmówiło przystąpienia do działań bojowych, a nie było sposobu na wymuszenie posłuszeństwa, ponieważ kara śmierci za odmowę wykonania rozkazu została w wojsku zniesiona. Stosunkowo najlepiej spisywali się Czecho- słowacy - byli żołnierze armii austro-węgierskiej, którzy dobrowolnie przeszli na stronę "braci Słowian" i ochotniczo walczyli w armii rosyjskiej przeciwko Austrii o niepodległość swojej ojczyzny. W ofensywie wyróżniły się też "oddziały szturmowe" złożone z samych oficerów. Początkowo sukcesy ofensywy wywołały ogromny entuzjazm w Rosji. Ulice, które jednego dnia wypełniali manifestujący przeciwko wojnie, nazajutrz stawały się widownią żywiołowych manifestacji prowojennych defilujących z portretami Kiereńskiego. Ale kiedy Niemcy udzielili pomocy Austriakom, ofensywa zupełnie się załamała i przekształciła w pogrom wojsk rosyjskich. Wiadomość o poniesieniu ogromnych strat - 60 000 zabitych - wywołała w kraju oburzenie i stała się bezpośrednią przyczyną nowej fali protestów. Od tej pory armia rosyjska nie była już zdolna do działań ofensywnych, jedynie do stawiania oporu nie najlepiej przecież usposobionemu przeciwnikowi. 4. Bolszewicy N nie W pierwszych tygodniach rewolucji bolszewicy odgrywali niewielką rolę w wydarzeniach ajów głównie z tej przyczyny, że ich przywódcy nie zdążyli powrócić na czas z zesłania lub ienia z emigracji, oraz dlatego, iż nie dysponowali odpowiednim poparciem społeczeństwa 26 rosyjskiego poza klasą robotniczą wielkich miast. Okres po 1905 r. w ogóle nie był pomyślny dla żadnej z frakcji socjaldemokratycznych, nawet jeżeli w przededniu wojny wystąpiły pewn oznaki poprawy koniunktury. Drastycznie zmalała w tym czasie liczba członków frakcji bolszewickiej (Socjaldemokratycznej Partii Robotników Rosji - bolszewików: SDPRR-b) szczególnie dotyczyło to starych działaczy partyjnych. Partię opuszczała przede wszystki inteligencja, co oznaczało, że w składzie członkowskim zaczęły się zmieniać proporcje n korzyść robotników. Wskutek tego w partii wystąpił brak kompetentnych agitatoró i polemistów. Do wybuchu wojny przeciętny członek partii w kraju to proletariusz liczący około 25 lat życia i - co było charakterystyczne - bolejący nad rozłamową walką ośrodków emigracyjnych, której nie rozumiał. W 1914 r. w łonie rosyjskiej socjaldemokracji rozpoz- nawano nie mniej niż sześć uznawanych frakcji. Klęska rewolucji, represje, które dotknęły rosyjską socjaldemokrację po 1907 r., oraz spory ideologiczne zupełnie zdemoralizowały podziemie bolszewickie. Natomiast nieco lepiej trzymali się mieńszewicy. W stosunkowo spokojnej atmosferze rosyjskiego świata pracy, która trwała mniej więcej do 1912 r., mieńszewicy angażowali się w rozwój legalnych organizacji robotniczych takich jak związki zawodowe, ubezpieczenia społeczne, organizowali szkoły wieczorowe i tzw. kooperatywy. W założeniach instytucje te miały również dostarczać doświadczonej "inteligencji robotniczej" bez oglądania się na pomoc klas średnich dla ruchu robotniczego. I trzeba przyznać, że w tej dziedzinie osiągnięto pewien postęp pomimo prześladowań policji. Jednak po 1912 r. do tych organizacji na stanowiska kierownicze zaczęli przenikać w dużej liczbie bolszewicy. Mieńszewicy i bolszewicy współdziałali również w wyborach do IV Dumy Państwowej, uzyskując - pierwsi siedem, a drudzy sześć mandatów. Wraz z rozwojem gospodarki wzrosła liczba zatrudnionych w niektórych gałęziach przemysłu, szczególnie tam, gdzie bolszewicy posiadali duże wpływy - w przemyśle mechanicznym oraz w fabrykach Petersburga i Moskwy. Jednak konsekwentne, chociaż powolne odzyskiwanie pozycji przez bolszewików wśród wielkoprzemysłowej klasy robot- niczej zakłócały co pewien czas wewnętrzne problemy tej partii. Oto na przykład w 1914 r. większość wybitnych intelektualistów bolszewickich, między innymi Maksym Gorki (wł. Aleksy Pieszkow), Anatol Łunaczarski i Aleksander Bogdanow, wystąpiło z partii z powodu nieporozumień z Leninem na tle odmiennej interpretacji rzeczywistości, w jakiej znalazła się ta organizacja. Ludzi tych niepokoiły również niektóre praktyki komitetów partyjnych. Bol- szewicy potrzebowali pieniędzy, a kierownictwo krajowe nie było nadto wybredne w doborze środków prowadzących do ich zdobycia. Liczne napady na banki i inne akcje ekspropriacyj- ne, dokonywane przez specjalnie do tego powołane grupy, dostarczały funduszy, ale nie zyskiwały sympatii społeczeństwa i podrywały autorytet partii. Oprócz tego właśnie w 1914 r. wyszło na jaw, że współpracownik Lenina, przewodniczący frakcji bolszewickiej w Dumie, Roman Malinowski, był długoletnim agentem policji. Równocześnie w związku z napływem nowych członków, których do partii bardziej przyciągały bezkompromisowe hasła bol- szewików niż zrozumienie ich taktyki walki politycznej, nastąpiło wyraźne rozluźnienie dyscypliny partyjnej: kiedy w lipcu 1914 r. petersburski bolszewicki komitet partyjny ogłosił strajk - szeregowi członkowie nie usłuchali tego polecenia. W pierwszym roku wojny agitacja rewolucyjna w ogóle nie znajdowała dużego oddźwięku w narodzie, a szczególnie niepopular- ne były kapitulanckie hasła bolszewików, zwłaszcza w zderzeniu z wybuchem histerycznego patriotyzmu Rosjan. Kiedy po rewolucji lutowej wprowadzono wolność prasy bolszewicy rozpoczęli, tym razem już legalnie, wydawanie "Prawdy". Pierwszym szefem redakcji tej gazety został Wiaczesław Mołotow (prawdziwe nazwisko - Skriabin). Stanowisko to było jedną z kluczo- wych funkcji w partii, ponieważ "Prawda" była najważniejszym łącznikiem pomiędzy 27 władzami centralnymi SDPRR(b), a zwykłymi członkami. To właśnie "Prawda" wskazywała jedynie "prawidłową" ocenę aktualnych problemów, którymi powinny się obowiązkowo tierować masy członkowskie. Urodzony w 1890 r. Mołotow wstąpił do partii bolszewików w 1906 r., i w 1917 r. należał do najstarszych przebywających na wolności członków trajowego rosyjskiego Biura KC partii. Pod jego kierownictwem "Prawda" na przekór dwczesnym odczuciom większości bolszewików występowała przeciwko Rządowi Tym- czasowemu, opowiadała się za natychmiastowym zakończeniem wojny i podziałem ziemi obszarniczej pomiędzy chłopów. Wkrótce miejsce Mołotowa w "Prawdzie" zajęli Józef Stalin (Dżugaszwili) i Lew Kamieniew (wł. Rosenfeldt), którzy właśnie powrócili z zesłania na Syberii. Pod ich kierownictwem "linia" gazety została zmieniona. Podobnie jak eserowcy i mieńszewicy, również i oni uznali, że w aktualnej sytuacji działalność Rządu Tymczasowego odpowiada interesom p:-oletariatu i szerokich mas demokratycznych. W ich przekonaniu wszystkie dotychczasowe zdobycze kończyły rewolucję byrżuazyjno-demokratyczną, bez dalszych perspektyw rewolucyjnych. W związku z tym Stalin i Kamieniew wyrażali prjekonanie, że drogą nacisku na rząd będzie można go zmusić do wystąpienia z propozycją w sprawie zawarcia sprawiedliwego, demokratycznego pokoju bez aneksji i kontrybucji. Wynikające z takiej postawy sformułowania znalazły się nawet w rezolucjach Biura Komitetu Ccntralnego z 22 marca i narady partyjnej z przełomu marca i kwietnia. Wśród bolszewików arysowały się również tendencje do pojednania z mieńszewikami i eserowcami, którzy byli zwolennikami kontynuowania przez Rosję wojny obronnej. Stanowisko zajęte przez "Prawdę" zirytowało Lenina. Od 1914 r. przebywał on w Szwajcarii i zajmował się, zresztą bez większego powodzenia, organizowaniem między- narodowej opozycji przeciwko wojnie. Różnice zdań w podejściu do tej zasadniczej kwestii 8tały się przyczyną zerwania Lenina z wieloma swoimi dotychczasowymi towarzyszami. Obecnie jego najbliższym współpracownikiem był Grzegorz Zinowiew (wł. Apfelbaum vel Radomyslski). Po rewolucji lutowej Lenin postanowił wrócić do Rosji, aby osobiście przejąć tierownictwo partią. Miał do wyboru dwie drogi: albo przez Niemcy lub Austrię, które były w stanie wojny z Rosją, albo przez terytorium aliantów. Wybrał drogę przez Niemcy obawiając się aresztowania przez aliantów za swoje pryncypialne stanowisko w kwestii wojny i pokoju. Notabene Lew Trocki (wł. Bronstein), wracając do Rosji z Nowego Jorku przez Anglię został aresztowany z tego powodu przez Anglików w Halifaxie i zwolniony dopiero po interwencji w Londynie przedstawiciela Rządu Tymczasowego. Zanim Lenin powrócił do Rosji, jeszcze ze Szwajcarii podejmował próby kierowania partią. W połowie marca, prawie z dwutygodniowym opóźnieniem, wydrukowano w "Praw- dzie"jego tzw. Listy z daleka. I co ciekawe, w listach tych Lenin uznał abdykację Mikołaja II za rezultat machinacji rządów francuskiego i angielskiego, które rzekomo posądzały cara o dążenie do zawarcia separatystycznego pokoju z Niemcami. Natomiast mniej absurdalną tczę wysunął w tych fragmentach "listów", w których oskarżał Rząd Tymczasowy i jego zachodnich sojuszników o prowadzenie wojny wyłącznie w celu osiągnięcia korzyści tcrytorialnych kosztem państw centralnych. I choci ż owe "listy" ukazały się w "Prawdzie", to jednak nie wpłynęły na zmianę aktualnej taktyki kierownictwa bolszewickiego w Rosji. Właśnie w chwili, kiedy Lenin wybierał się do Rosji, kierownictwo polityki niemieckiej majdowało się w rękach generałów - Paula von Hindenburga i Ericha Ludendorfa. Dążąc za wszelką cenę do zachowania swojej zawodowej reputacji, generałowie życzliwie potraktowali sugestię swojego rządu, by umożliwić powrót rosyjskiej emigracji rewolucyjnej do kraju przez terytorium Niemiec. Stosunek rządu niemieckiego do rosyjskiej opozycji radykalnej w czasie wojny jest zagadnieniem dość osobliwym i kontrowersyjnym zarazem. Kiedy w listopadzie 1914 r. stało się dla Berlina oczywiste, że Niemcy nie osiągną szybkiego, decydującego zwycięstwa w pierwszej fazie wojny, wielu niemieckich polityków i generałów poczęło wyrażać 28 przekonanie, że tylko skupienie wysiłku wojennego na jednym froncie mogło stano- najkrótszą drogę do zwycięstwa. Ale to wymagało dokonania wyłomu w jednolitym blo państw Ententy. W następnych latach wojny izolacja jednego z tych państw i zmuszenie go zawarcia pokoju stały się jednym z głównych celów niemieckiej polityki zagraniczn Angażując ogromne sumy pieniędzy wykorzystywano wszystkie możliwe sposoby do osią nięcia tego celu. Poza nieoficjalnymi działaniami dyplomatycznymi na terenie całej Europy akcji wciągnięto nie tylko polityków, ale także dziennikarzy, członków elit towarzyskic profesorów uniwersytetów, dyrektorów domów handlowych i przemysłowców. Główny obiektami tych zabiegów były Francja i Rosja. Z tą ostatnią jednak - ze względu proniemieckie sympatie niektórych kół politycznych Piotrogrodu, nastroje wśród nacjonali tów fińskich czy ukraińskich, a przede wszystkim ze względu na skomplikowaną sytuac wewnętrzną - wiązano największe nadzieje. Jednym z głównych czynników destabilizujący życie wewnętrzne uwikłanego w wojnę imperium byli rewolucjoniści, a wśród nich ci, któr domagali się natychmiastowego zakończenia wojny - bolszewicy. Po abdykacji Mikołaja i zdecydowanym wyrażeniu woli prowadzenia wojny przez Rząd Tymczasowy, bolszewi pozostali jedyną realną siłą polityczną w Rosji, na którą Berlin mógł liczyć. Niemcy już 1915 r. udzielali dyskretnego poparcia politycznego i finansowego bolszewikom za pośrednic wem różnych osób. Jedną z nich, i chyba najważniejszą od wiosny 1915 r. do listopada rok 1917, był Aleksander Helphand vel Parvus, niemiecki socjaldemokrata, z pochodzenia Ży rosyjski. Oprócz niego w tych kontaktach pewną rolę odgrywali również bliscy współpracow nicy Lenina - Karol Radek (wł. Sobelsohn) i Jakub Hanecki alias Furstenberg. Trudn powiedzieć, na ile sam Lenin, jako człowiek niezwykle przezorny, był zaangażowany w t kontakty i czy rzeczywiście odebrał od Niemców wiosną 1917 r. jakąś sumę pieniędzy ponieważ nie potwierdzają tego żadne bezpośrednie dokumenty, ale z różnych jeg wcześniejszych wypowiedzi wynikałoby, że i on nie miał większych skrupułów w tej kwestii W każdym razie Lenin doskonale zdawał sobie sprawę z faktu, że Berlin jest zainteresowan w pomocy rosyjskim rewolucjonistom i chętnie przyjął ofertę przejazdu przez terytoriu Niemiec w zaplombowanym wagonie do jednego z portów, skąd przez Sztokholm i Finlandi udał się do Piotrogrodu. Jakże więc wymownie w tym kontekście brzmi wyznanie ówczesneg szefa sztabu armii niemieckiej, generała Maxa Hoffmanna, które zapisał kilka lat późnie w swoich pamiętnikach: "Niemcy miały takie samo prawo zaatakować Rosję Leninem jak trującym gazem..." Lenin przyjechał do Piotrogrodu 3(16) kwietnia. Na Dworcu Finlandzkim powitał go w imieniu Rady Piotrogrodzkiej przewodniczący Czcheidze. Już następnego dnia Lenin wygłosił na zebraniu działaczy bolszewickich referat, który przeszedł do historii pod nazwą Tez kil ietnioH i ch. Był to program dla partii bolszewickiej, który zawierał mieszaninę postulatów konkretnych i utopijnych. Z jednej strony Lenin wysuwał w nim żądania zaprzestania wojny, konfiskaty gruntów obszarniczych, nacjonalizacji ziemi i banków oraz kontroli nad produkcją i rozdziałem produktów przez Rady. To były oczywiście żądania skierowane do Rządu Tymczasowego, który nie był w stanie ich zrealizować. Lenin wiedział o tym i dlatego wysunął równocześnie hasło - "cała władza w ręce Rad", jako bezpośrednio nawołujące do obalenia rządu burżuazyjnego. Z drugiej strony tezy zawierały obietnice tego przyszłego, socjalistycznego już rządu radzieckiego, takie jak: rozwiązanie policji i wojska, zlikwidowanie klasy urzędniczej, wybieralność urzędników, zrównanie płac urzędników i robotników itp. Tak więc leninowski program, nawet jak na ówczesne warunki, był skrajnie radykalny i demagogiczny, ale też uwzględniał dwa główne żądania najliczniejszej części rosyjskiego społeczeństwa - chłopstwa: ziemi i pokoju. Tezy kwietniowe, aczkolwiek z dużymi oporami, zostały zaakceptowane przez większość kierownictwa frakcji bolszewickiej i przez szeregowych członków partii. Natomiast zdecydo- 29 wanie negatywnie odnieśli się do nich eserowcy i mieńszewicy, a nawet przejściowo anarchiści niektórych odcieni, którzy zyskiwali coraz więcej sympatii rosyjskiego społeczeństwa, zwłaszcza dużych skupisk miejskich, tzw. lumpenproletariatu. Na I Wszechrosyjskim Zjeździe , R d, który zebrał się 3(16) czerwca 1917 r., Kiereński jawnie wykpił zapewnienie Lenina, że podstawowe problemy kraju można rozwiązać przez "aresztowanie kilkuset kapitalistów i ich zwolenników" oraz przez przejęcie władzy w państwie przez Piotrogrodzką Radę Delegatów. Wszelako argumentacja Lenina poczęła trafiać do przekonania robotników i żołnierzy, chociaż bardziej wyrobieni politycznie znajdowali w niej również oszukańczą sofistykę. N stroje robotników i żołnierzy radykalizowały się. Zastraszenie i wiernopoddańcza pokora z olu'esu carskich represji zostały teraz zastąpione przez rodzaj upojenia wolnością: wszelkie dotychczasowe bariery zostały zniesione, a i społeczeństwo nie było skłonne do świadomego ograniczania swoich pragnień. W dodatku, z tygodnia na tydzień, pogarszała się sytuacja gospodarcza kraju. Zboża wprawdzie nie brakowało, ale w dalszym ciągu szwan- towały dostawy, zupełnie załamał się handel, a władzom brakowało siły do wymuszania wiasnych zarządzeń. Stawały fabryki: jeżeli przed lutym robotnicy oskarżali pracodawców dolconujących lokautów o sabotaż proniemiecki, to teraz zarzucali im sabotaż kontr- r wolucyjny. Sojusznicy zachodni nie chcieli udzielać kredytów. Galopowała inflacja. Ogólny tryzys gospodarki rosyjskiej zbliżał się do dna. Powstała sytuacja, w której bolszewicy dostczegli swoją szansę. Bolszewicy już w czerwcu szykowali się do przeprowadzenia w stolicy wielkiej akcji. Pogłoski o wzmocnieniu dyscypliny w wojsku w związku z przygotowywaną ofensywą wywołały niepokój garnizonu piotrogrodzkiego, który obawiał się wysłania na front. 18 czerwca (1 lipca) - w dniu rozpoczęcia natarcia wojsk rosyjskich w Galicji Wschodniej na uGce Piotrogrodu wyszły tysiące demonstrantów, którzy domagali się obalenia Rządu Tymczasowego i oddania władzy radom. Szczególną aktywnością odznaczali się żołnierze pierwszego pułku karabinów maszynowych całkowicie opanowanego przez bolszewików. Owe manewry zostały właściwie zrozumiane przez kierownictwo Rady Piotrogrodzkiej i Czcheidze ostrzegł Wszechrosyjski Zjazd Rad, że bolszewicy planują powstanie zbrojne. Wielu delegatów udało się do fabryk i dzielnic robotniczych, aby odradzić robotnikom udział w tej akcji. Zdecydowana postawa Rady Piotrogrodzkiej oraz początkowe sukcesy Rosjan w ofensywie przeciwko Austriakom zmusiły kierownictwo partii bolszewickiej do odwołania całej akcji, mimo sprzeciwu kilku członków Komitetu Centralnego ze Stalinem na czele. Pomimo powszechnego przekonania, że bolszewicy tą akcją w istocie rzeczy zmierzali do przejęcia władzy, ze strony legalnego rządu nie spotkały ich jednak za to żadne represje. Jcdyną konsekwencją tej niedoszłej próby był spadek prestiżu partii bolszewickiej w oczach społeczeństwa na kilka tygodni. Po trudnych doświadczeniach czerwca przywódcy bolszewików stracili przejściowo wiarę w możliwość rychłego powstania zbrojnego w Piotrogrodzie. Ale kiedy na początku lipca do stolicy dotarła wiadomość o klęskach armii rosyjskiej w Galicji, dla wielu z nich - może z wyjątkiem Lenina i jeszcze kilku innych - była to kolejna szansa wykorzystania nastrojów ulicy dla własnych korzyści. W tej wierze utwierdzała ich między innymi zdecydowana postawa marynarzy kronsztadzkich. Kryzys rozpoczął się 2( 15) lipca, kiedy podali się do dymisji ministrowie kadeccy. Posunięcie to zrozumiano jako prowokację prawicy obliczoną oa zmuszenie bloku eserowsko-mieńszewickiego do otwartej walki przeciw narastającej rewolucji. 3(16) lipca doszło w Piotrogrodzie do burzliwych demonstracji pod bolszewickimi hasłami - "cała władza w ręce Rad" oraz "chleba, wolności i pokoju". Jednak i tym razem bolszewikom zabrakło zdecydowania w pokierowaniu powstaniem. Oceniając własne moż- Iiwości doszli do wniosku, że na podjęcie walki o władzę jest jeszcze za wcześnie. Wydaje się, że na takie stanowisko bolszewików wpłynęło kilka czynników. Po pierwsze - w Piotro- 30 grodzie mówiło się powszechnie, że inspiratorami zamieszek byli agenci niemieccy, a 1 szewicy, mając w pamięci przykre doświadczenia z niedawnej przeszłości, najmniej pragx aby ich z nimi kojarzono; po drugie - jak słusznie przewidywali, Rząd Tymczasowy w stanie użyć przeciwko powstańcom wiernych mu jeszcze oddziałów wojskowych i lokowanych poza stolicą; po trzecie - mieńszewicy, a zwłaszcza eserowcy, jako jedna z p rządzących, byli zdecydowanie przeciwni powstaniu i posiadali duże wpływy na prowi i w radach delegatów. Ponadto, kiedy nastał czas podjęcia ostatecznej decyzji, kilku członk kierownictwa bolszewickiego było nieobecnych, między innymi Kamieniew i Zinowi Jednym z nielicznych liderów bolszewickich, którzy konsekwentnie optowali za powstani był Stalin. On to właśnie wezwał do Piotrogrodu garnizon kronsztadzki liczący 20 marynarzy. Ale kiedy zorientowano się, że Rząd Tymczasowy czyni potajemne przygoto nia do rozprawienia się z buntownikami, KC partii bolszewickiej już 4(17) lipca zdecydó się odstąpić od powstania, pozostawiając jego uczestników własnemu losowi. Niko z kierownictwa partii nie przyszło do głowy, by poinformować wkraczających właśnie stolicy marynarzy o zmianie decyzji KC. Tymczasem, zgodnie z planem, marynarze wejściu do Piotrogrodu skierowali się pod Pałac Taurydzki - siedzibę Rady Delegati Wkraczające do miasta oddziały uległy po drodze zupełnej demoralizacji, co w połącze z nastrojami mieszkańców stolicy doprowadziło do wybuchu niekontrolowanych, gwałtc nych zamieszek. Na ulicach zapanowała anarchia: plądrowano sklepy, grabiono prywa mieszkania, mordowano przypadkowych przechodniów, dokonywano uprowadzeń i gwałtc Kiedy resztki rozprzężonych oddziałów dotarły pod siedzibę Rady, starał się im przemówić rozsądku Wiktor Czernow, ale został przez nich aresztowany i tylko dzięki wstawiennict Trockiego zachował życie i odzyskał wolność. Zawiedzeni i zdezorientowani maryna wkrótce rozproszyli się po mieście, a ich miejsce pod Pałacem Taurydzkim zajął 17 p garnizonu piotrogrodzkiego, który według wcześniejszych ustaleń miał wspomagać mary rzy. Tutaj jednak, nie spotkawszy nikogo z kierownictwa partii bolszewickiej i nie zna swojego zadania, żołnierze przyjęli wyjaśnienie mieńszewików, że zostali wezwani do ochrc pałacu. W ten sposób wojsko, które rankiem zostało wyprowadzone z koszar celem obale Rządu Tymczasowego, po południu tego samego dnia czujnie strzegło Pałacu Taurydzkic - symbolu i siedziby obrońcy status quo. Pod siedzibą Rady zatrzymano też następną, trze falę powstańców - uzbrojonych robotników zakładów Putiłowskich. Wszelako jedne z nich udało się wejść do pałacu i wygłosić mowę, w której wezwał Radę do przejęcia wład "zanim on i jego towarzysze - jak powiedział - dokonają tego siłą". Wiele lat później bolszewicy i ich historycy wypowiadali się nostalgicznie o "heroiczn5 dniach lipcowych". Ale prawda jest taka, że nieodpowiedzialne decyzje tej partii c prowadziły wówczas do sytuacji, której rezultatem było - po wprowadzeniu do akcji wo rządowych - ponad 400 osób zabitych i rannych. A i partia nie uniknęła wówczas repre dysponując materiałami o powiązaniach bolszewików z Niemcami, władze bez większy sprzeciwów robotników i żołnierzy dokonały aresztowań wielu członków partii, w tů Trockiego, Kamieniewa i Łunaczarskiego, zamknięto "Prawdę" i zdemolowano lol Komitetu Centralnego. Lenin zdołał się ukryć, najpierw w Piotrogrodzie, a potem w osad Razliw, w szałasie, 33 km na północny zachód od stolicy. Po dwóch tygodniach, nie czując tam bezpiecznie, wyjechał w przebraniu pomocnika maszynisty do Finlandii, gdzie znal schronienie w Helsinkach w domu sympatyzującego z bolszewikami miejscowego komisax policji. Spoglądając wstecz można postawić pytanie: czy bolszewicy mieli szansę przejąć w lip władzę, gdyby zdecydowali się zachować kontrolę nad wydarzeniami w Piotrogrod: przyjmując, że aresztowanie członków rządu leżało w zasięgu ich możliwości. Jest to kwes dyskusyjna, ale gdyby przyjąć takie założenie, to prawdopodobnie nie byliby w stanie 31 władzy utrzymać. Z drugiej jednak strony, w kontekście upow zechngnych przez władze pogłosek, że wypadki 3(16) lipca były dziełem agentury niemieckie, zaan ażowanie się w nich bolszewików było wielką niezręcznością. Kiedy to zrozumieli - było już za późno. Władze bowiem natychmiast wykorzystały tę okolicznoawet bardź ej ważkiiniżnpoź stające wroga. I być może w rękach rządu był to argument n p w jego dyspozycji resztki niepewnej zresztą armii. Ludzie pamiętali przecież, kto do omógł Leninowi w przyjeździe do Rosji. estych podjęli starania, aby zaprzeczyć jak Historycy radzieccy już w latach dwudzi imkol- wiek powiązaniom bolszewików i samego Lenina z Niemcami. Tymczasem zarzut, że Lenin mał od nich ieniądze, pomimo braku podpisanego jego ręką pokwitowania, był może skarżeń wysuwanych prze p ciwko niemu zważywszy, że najbardziej wiarygodnym elementem o y. W tamt m okresie o artia rzeczywiście korzystała w ty a ty hie z zy kw ich fua d t zmu trakt wali jak da wielu rewolucjonistów, zwłaszcza dl , kt estię p y y o niepotrzebny balast obciążający świadomość klasową członków partii, korz stanie z wszel- lcich możliwych źrodeł finansowania nie było czymś niemoralnym. Bolszewicy potrzebowali pieniędzy i brali je od każdego kto mógł ich dostarczyć, bez względu na intencje fundatora. 5, Pucz Korniłowa Wydarzenia lipcowe spowodowały kolejną z k nęa naś ępnego dnia pr ewodni źącym 1(20) lipca książę Lwow zrezygnowź łchowując równó ześnie tekę ministra wojny i maryna- Rady Ministrów został Kiereński ti. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych objął Cereteli. Pomimo tych zmian kryzys rządowy nie został przezwyciężony, a 21 lipca (3 kerp i oWał na ępń od ąd koalicyjny zatry mując Ostatecznie, 24 lipca (6 sierpnia) Kiereńs i u - Mikoła Niekrasow. tekę ministra wojny i marynarki. Wicepremierem asMi terstwo Spraw Wewnętrznych Tereszczenko pozostał ministrem spraw zagranicznyc jął eserowiec - Mikołaj Awksientiew. Generalnie, wszystkie zmian w składzie rządu Pne oznaczały wyraźne przesunięcie na prawo. y z pierwszych dekretów Rz du T czasowego po nieudanej rebel i bols p wików ą ło Jednym ą na ywrócenie 12(25) lipca kaiy śmierci na froncie. Wydanie tego dekretu b ło od owiedzi p Brusiłowa, wodza naczelnego generała Korniłowa żądanie nowo powołanego, w xniejsce j -chło ówopuszczających zastosowania tego środka do zahamowania ogromnej dezerc i żołnie p front celem wźęcia udziału w odziale ziemi w ich rodzinnych miejscowościach. Jednocześnie p osiadania broni przez obywateli, a także rozwiązano aostrzono cenzurę, wprowadzono zakaz p dzenia te niewiele jednak wpłynęły na lcilka najbardźej zdemoralizowanych pułków. Rozpo ą j ogólny stan nastrojów w kraju. Przy tym wieś, zniasta, pr mysp rolę ćtwo, handel i komunikac a zbliżały się do granic całkowite dezorganizacji, a widmo głodu óz ło zaglądać do domów coraz - a to omaczało nieuchronną zagładę. ęk j liczby mieszkańców miast. Rozpadała śię armia y W tej sytuacji wielu świadomych tych zagrożeń przedstawicieli różn ch środgwisk politycznycg o domagać się uformowania silnego iządu, zdolnego zmusić każąe o do enne o ów. Niektórzy z nich takie właśnie nadzie e wi zali z dru m rządem ůpełniania swoich obowiązk ko głównodowodzą go arnuą w e sce ]coalicyjnym K-iereńskiego, zwłaszcza kiedy na stanowis Alekse o Brusiłowa powołano ener cznego Ławra Korniłowa. Kiereński w znacz ł Korniłowa na naczelnego dowódcę armii za porad eserowca Borysa Sawinkowa, byłego terrorysty, który stał się teraz jedną z najbardziej zaufanych figur 32 w Ministerstwie Wojny. Ale chociaż Kiereński i Korniłow zgadzali się, że jednym z najpilniej ojska Korniłowa I szych zadań rządu jest rozprawienie się z bolszewikami i przywrócenie porządku publicznego ropagandy bolszew to jednak bardzo różnili się między sobą w kwestii ogólnej "filozofii władzy". Jak wiadomoz wcześniejszych z urodzony w 1870 r., Korniłow zginął od przypadkowego wybuchu pocisku artyleryjskiego na rewolucyjność i oć początku wojny domowej 13 kwietnia 1918 r. i tak się złożyło, że większość opinii na jega próba zamachu temat pochodzi od ludzi mu niechętnych i wrogich. Nic zatem dziwnego, że człowiek ten nia astępstwa były dla cieszy się również uznaniem historyków, ale pomimo wszystko wydaje się, że dysponował ons źyli w tych pułl jakimś zmysłem politycznym i w 1917 r. wywierał pewien wpływ na swoje otoczenie i naokolicznościach. Ni oficerów. W kontaktach prywatnych i służbowych robił wrażenie niepewnego i nie za- , ,ojskiem, a owe " sługującego na zaufanie człowieka, ale było to raczej odzwierciedleniem jego niezdecydowaniastatystycznymi złoź wynikającego z prostej uczciwości i - być może - z braku doświadczenia. Dla Kiereńskiego, który nigdy nie miał w poważaniu oficerów wojskowych (i vice versa!), Korniłow - jak go przedstawił w swoich pamiętnikach były premier - nie był człowiekiem zdolnym do podjęcia decydującej akcji, jakiej wtedy potrzebowała Rosja. 6. Rewolucja 1 Prawdę powiedziawszy, próba puczu generała Korniłowa do dnia dzisiejszego nie doczekała się rzetelnej i uczciwej analizy naukowej. Ba, nawet fakty dotyczące tego wydarzenia są trudne do ustalenia, ponieważ jego uczestnicy podawali później fałszywe Analiza wyni i często sprzeczne informacje, starając się zrzucić odpowiedzialność na innych. sugeruje, że "sprav Kiedy 25 sierpnia (7 września) III Korpus Kawalerii pod dowództwem generała partii bolszewikóv Aleksandra Krymowa z rozkazu Korniłowa wyruszył w kierunku Piotrogrodu, większośc ,i, piotrogrodzie i Rosjan wiedziała, że chodzi o zamiar zastąpienia Rządu Tymczasowego dyktaturą wojskową przed wydarzenia (w kołach politycznych Piotrogrodu mówiło się o wprowadzeniu "kolektywnej" dyktatury robotników i żołr Korniłowa, Kiereńskiego i Sawinkowa). Główne kontrowersje dotyczyły (i dotyczą) stopnia Na tym polu nati ewentualnego udziału Kiereńskiego w tej akcji: czy premier popierał Korniłowa, czy też w znacznej liczbi próbował go oszukać, i na odwrót. W niektórych publikacjach można spotkać się z opinią, że październiku bolů Kiereński chciał skompromitować Korniłowa, namawiając go do wysłania oddziałów do strony trudno do Piotrogrodu. Kwestia ta chyba nigdy nie zostanie rozstrzygnięta, aczkolwiek jest mało bolszewickiej, po prawdopodobne, aby Kiereński, bez względu na jego osobisty stosunek do Korniłowa, a ponadto siła an powodował się tego rodzaju intencjami. Bardziej możliwe jest to, że zarówno Korniłow, jak przypadki wyraź i Kiereński, myśleli o interwencji wojskowej po wydarzeniach lipcowych i - być może s ,i,ojej partii od - próbowali nawet porozumieć się w tej sprawie, ale bez powodzenia. W każdym razie, kiedy rezolucję zgłoszo w sierpniu wojska niemieckie zajęły Rygę, Korniłow zażądał, aby oddziały wchodzące w skład proletariatu i chł garnizonu piotrogrodzkiego oddać pod jego bezpośrednie dowództwo. Kiereński nie bardzo nej dotychczas chciał pozbywać się wojska ze stolicy na rzecz Korniłowa, ale ten obiecał, że przyśle mu Rząd Tymc w zamian III Korpus Kawalerii do obrony rządu przed spodziewanym atakiem bolszewików. konferencji pań Jak się wydaje, Korniłow miał podstawę przypuszczać, że Kiereński zgodzi się na takie z udziałem kół rozwiązanie, które w zamyśle - być może - miało prowadzić do zamachu stanu. Kiedy odbyła się w IV jednak Kiereński dowiedział się o marszu wojsk Korniłowa w kierunku Piotrogrodu, lub też grodzie tzw. N zorientował się w prawdziwych planach generała - polecił mu natychmiast stawić się ołnierskich i w stolicy. Korniłow nie usłuchał tego wezwania i nie wstrzymując marszu wojsk wydał społecznych. C proklamację, w której ogłosił, że jego pragnieniem jest, jako syna chłopa-Kozaka, uratowanie nej to znac2 Rosji od niemieckiej niewoli oraz stworzenie warunków do przeprowadzenia wyborów do Większością 78 Konstytuanty, której decyzjom obiecał się bezwzględnie podporządkować. Wszechrosyjsk Jednakże ofensywa wojsk Korniłowa poniosła kompletne fiasko. Do jego oddziałów Republiki Ros przeniknęli bolszewiccy agitatorzy, a z polecenia Rady Piotrogrodzkiej kolejarze odmówili czasowe spełni transportu zaopatrzenia i posiłków. Eserowcy i mieńszewicy skupili się wokół Rządu 12(25) listopad Tymczasowego, a bolszewicy, wykorzystując kryzys, wyciągnęli z więzienia aresztowanych rozzłościło pr; w lipcu działaczy partyjnych i uzyskali zgodę Rady Piotrogrodzkiej na utworzenie "Gwardii w ultymatywn Czerwonej" oraz "milicji ludowej" do obrony Piotrogrodu. Do 30 sierpnia (12 września) delegatów bo 33 wojska Korniłowa nie osiągnąwszy Piotrogrodu rozpłynęły się jak widmo pod wpływem propagandy bolszewickiej. Próba zamachu została udaremniona, a bolszewicy oczyszczeni z wcześniejszych zarzutów zyskali w powszechnej opinii społecznej duże uznanie za "rewolucyjność i oddanie sprawie wolności". Próba zamachu stanu Korniłowa spowodowała niewielkie straty w ludziach. Jednakże jej następstwa były dla wielu osób tragiczne: żołnierze uznali ją za "zmowę oficerów", którzy shiżyli w tych pułkach - setki oficerów zostało zamordowanych, często w brutalnych okolicznościach. Nieudany pucz pokazał ponadto, że generałowie nie posiadali władzy nad wojskiem, a owe "wierne pułki", w których pokładali tyle nadziei, były tylko jednostkami statystycznymi złożonymi z żołnierzy, którzy nie chcieli walczyć. 6. Rewolucja bolszewicka Analiza wyników wyborów do Dumy miejskiej przeprowadzonych w ciągu lata 1917 r. sugeruje, że "sprawa Korniłowa" była główną, ale nie jedyną przyczyną wzrostu siły i prestiżu partii bolszewików, która we wrześniu i październiku radykalnie poprawiła swoją pozycję w Piotrogrodzie i w innych miastach Rosji. Popularność partii wzrastała stopniowo jeszcze pned wydarzeniami czerwcowymi i lipcowymi w miarg jak radykalizowały się nastroje cobotników i żołnierzy, którym odpowiadały ekstrermistyczne hasła i metody bolszewików. Na tym polu naturalnymi sojusznikami partii byli finansowani przez nią anarchiści, którzy w znacznej liczbie działali w komitetach fabrycznych, przynajmniej do czasu, kiedy po październiku bolszewicy ujawnili tendencję do utworzenia silnego rządu. Z drugiej jednak strony trudno dokładnie oszacować, jak dalece wsparcie anarchistów było znaczące dla partii bolszewickiej, ponieważ wynikało ono raczej z nastawienia niż ze wsparcia organizacyjnego, a ponadto siła anarchizmu w 1917 r. w ogóle była dość nieokreślona. W połowie września dwa przypadki wyraźnie pokazały, jakie postępy poczynili bolszewicy w odbudowie wpływów swojej partii od czasu wydarzeń lipcowych: po pierwsze - Rada Piotrogrodzka przyjęła rezolucję zgłoszoną przez frakcję bolszewicką, w której postulowano oddanie władzy w ręce proletariatu i chłopstwa, i po drugie - w wyborach do sekcji żołnierskiej Rady, zdominowa- nej dotychczas przez eserowców, bolszewicy uzyskali prawie połowę głosów. Rząd Tymczasowy także zbierał siły. Jeszcze 12 lipca podjęto decyzję o zwołaniu wielkiej konfecencji państwowej w celu skupienia wokół rządu wszystkich sił demokratycznych z udziałem kół pczemysłowych, wojskowych i niektórych partii politycznych. Konferencja odbyła się w Moskwie w dniach 12-15(25-28) sierpnia. 14(27) września otwarto w Piotro- grodzie tzw. Naradę Demokratyczną z udziałem ponad 1500 delegatów Rad Robotniczych, Żołnierskich i Chłopskich, organizacji wojskowych, związków zawodowych i organizacji społecznych. Celem Narady było rozstrzygnięcie problemu "organizacji władzy rewolucyj- nej", to znaczy uzyskanie zgody na koalicję z partiami centrowymi i prawicowymi. Większością 78 głosów wyrażono zgodę na taką koalicję. Z Narady Demokratycznej wybrano Wszechrosyjską Radę Demokratyczną, którą zaraz przekształcono w Tymczasową Radę Republiki Rosyjskiej, tzw. Przedparlament. Zadaniem Przedparlamentu miało być tym- czasowe spełnianie roli Zgromadzenia Narodowego, do którego wybory wyznaczono na dzień 12(25) listopada 1917 r. W porozumieniach tych brali również udział bolszewicy, co bardzo cozzłościło przebywającego w Finlandii Lenina. Przywódca bolszewików w napisanym w ultymatywnym tonie liście do KC partii polecił towarzyszom w Piotrogrodzie wycofać delegatów bolszewickich z Przedparlamentu i rozpocząć przygotowania do powstania 34 zbrojnego. Towarzysze nie usłuchali jednak Lenina i list zniszczyli. Kiedy nie zareagow również na jego następny list, wówczas Lenin potajemnie przyjechał do Piotrogrod i przedstawiwszy na posiedzeniu KC 10(23) października referat Czy bolszewicl mogą przej i utrzymać wladzę państwową kategorycznie zażądał, aby głosować za powstaniem. Jedn _ z najbardziej pewnych sojuszników Lenina w tej wymianie argumentów był Lew Troc zręczny, inteligentny, o dużym darze przekonywania polemista. Wspólnymi siłami udało i się przekonać większość członków Komitetu Centralnego, z wyjątkiem Kamieniewa i nowiewa, którzy głosowali przeciwko powstaniu. Argumenty, jakie zdaniem Lenina przemawiały za powstaniem, można sprowadzić d następujących kwestii: partia uzyska.ła większość w radach delegatów piotrogrodzki i moskiewskiej (od września Trocki był przewodniczącym Rady Piotrogrodzkiej), a wi poprzednie hasło bolszewików - "cała władza w ręce Rad" zostało zrealizowane; Kiereńs mógł poddać Piotrogród Niemcom, ponieważ siła bolszewików leżała w stolicy; czekanie n Konstytuantę lub na Wszechrosyjski Zjazd Rad (przewidywany na koniec października) jes bezcelowe, a nawet szkodliwe w sytuacji, kiedy bolszewicy i tak posiadają większość w radach bolszewicy mają w swojej dyspozycji więcej uzbrojonych oddziałów niż ich przeciwnicy, a kilka pułków rządowych może zostać łatwo zneutralizowanych przez agitatorów partyjnych; raz zdobytą władzę bolszewicy utrzymają, jeżeli w porozumieniu z lewicowymi eserowcami zalegalizują przejmowanie ziemi obszarniczej przez chłopów i przyrzekną zakończyć wojnę; obietnica pokoju straci jednak na skuteczności, gdyby bolszewików ubiegli alianci lub, co gorsza, gdyby Kiereńskiemu udało się wynegocjować pokój z Niemcami. To były główne argumenty, ale najistotniejszym z nich był strach Lenina przed Konstytuantą, w której bolszewicy nie mogli liczyć na większość wobec przewidywanego bloku wyborczego pozo- stałych partii politycznych. W tej sytuacji Konstytuanta mogła podjąć decyzje zmierzające do rozwiązania podstawowych problemów gospodarczych i politycznych kraju, a tym samym pozbawić bolszewików szansy na przejęcie władzy. Organizacją powstania zajął się przede wszystkim Lew Trocki, który miał do swojej dyspozycji Komitet Wojskowo-Rewolucyjny. Komitet został poprzednio utworzony przez Radę Piotrogrodzką do organizowania sił w obronie rewolucji. Wkrótce mieńszewicy i prawe skrzydło eserowców odmówili swojego udziału w tej organizacji i wtedy Komitet przeszedł pod całkowitą kontrolę Trockiego i jego bolszewików. 10(23) października Komitet Woj- skowo-Rewolucyjny ustanowił swoich własnych komisarzy w oddziałach garnizonu piotro- grodzkiego wyposażonych w instrukcję, która mówiła, że żaden rozkaz dowódcy nie będzie respektowany, jeżeli nie zostanie podpisany przez odpowiedniego komisarza. Bezpośrednie kierownictwo powstaniem zbrojnym miał sprawować specjalny ośrodek wojskowo-rewolucyj- ny utworzony w parę dni później przez Komitet Centralny partii bolszewickiej. Ośrodki takie powołano również do życia w wielu innych miastach. Partia powiększała również stan liczebny Gwardii Czerwonej. W pewnym sensie działania te można uznać za początek insurekcji bolszewickiej - pierwsze otwarte wyzwanie wobec Rządu Tymczasowego. Kiedy przygotowania zostały zakończone, Lenin z najbliższymi współpracownikami zdecydował się na walną rozprawę z Rządem Tymczasowym 24 października (6 listopada) - dzień przed otwarciem obrad II Wszechrosyjskiego Zjazdu Rad. Jeszcze 18 (31) października w zbliżonej do bolszewików gazecie Maksyma Gorkiego "Nowaja Żyźń" ukazała się notatka Kamieniewa i Zinowiewa, w której oświadczyli, że powstanie zbrojne na kilka dni przed zwołaniem zjazdu Rad jest krokiem nieodpowiedzialnym, grożącym proleta- riatowi i rewolucji katastrofą. Stanowisko dwóch z najbliższych współpracowników Lenina wzbudziło wątpliwości w sercach niektórych członków KC, co do słuszności zdania ich wodza, które ten, właśnie 24 października, rozproszył następującymi słowami: "Bywają sytuacje, kiedy ludzie mają prawo podejmować historyczne decyzje siłą, a nie głosowaniem". Także 24 paździet sponuje dowodami o p zebranych o poparcie d Delegaci mieńszewiccy dowodząc, że wielu s: przemocą, ale mogą sta przez premiera. Po dłu do stanowiska mieńsz istniała szansa zduszer rządowi żołnierzy. Tak w miarę, jak ich zar przepowiedział nawet, pozostałych partii soc Wnocz24na25 zajęły bez rozlewu kr'v Pałac Zimowy, w k czasowego, został ost Newy. Następnie czer pod Pałac Zimowy, ` zotało odrzucone, ale z pojedynczymi członl zostali uprowadzeni towanych, ponieważ i majdowała się kwat Poszukiwania p wyrażała ochoty do obrony, byli dowodz było głęboko przekc przykładać ręki do jů Piotra Krasnowa, k Sioło i skierował się zostali zatrzymani p rzy. Krasnow zosta Kozacy rozpoczęli skiego oddano pod marynarzom (rzek< w marynarski munc W następnym okr< bolszewikom. Widz i wyjechał na Zach< gdzie przez wiele 1 W Moskwie bů posiłków udało im za sobą o wiele w stanu bolszewików ckie, to jednak żołi armii, generał Mil i odmówił podjęc Kwatery Głównej przejęcie spraw w 35 agowali Także 24października (6listopada) Kiereński oświadczył Przedparlamentowi że dy- 'ogrodu sponuje dowodami o przygotowaniach bolszewików do powstania zbrojnego i zaapelował do przej ć ebranych o poparcie dla działań rządu,które zamierza on podjąć celem zapobieżenia rebelii. ednym Iklegaci mieńszewiccy oprotestowali sugestię Kiereńskiego użycia siły przeciwko bolszewikom Trocki, dowodząc,że wielu szeregowych członków tej partii jest przeciwnych zagarnięciu władzy iało im pnemocą,ale mogą stać się bardziej wojowniczy,gdyby rząd zastosował środki zaproponowane a i Zi- pnez premiera.Po długiej dyskusji Przedparlament przegłosował Kiereńskiego przychylając się do stanowiska mieńszewików.Niektórzy historycy utrzymują,że jeszcze w tym momencie lzić do t ała szansa zduszenia w zarodku konspiracji bolszewików przez kilka kompanii wiernych idzkiej dowi żołnierzy.Także w Radzie Piotrogrodzkiej narastała opozycja przeciwko bolszewikom więc w miarę,jak ich zamiary stawały się coraz bardziej oczywiste.Organ Rady "Izwiestia" reński PnePowiedział nawet,że w przypadku przejęcia przez bolszewików władzy siłą,wbrew woli nie na Pozostałych partii socjalistycznych,rezultatem tego będzie wojna domowa. a) jest . W noc z 24na 25października (z 6na 7listopada) bojówki Gwardii Czerwonej Trockiego idach; j Y bez rozlewu krwi centralę telefoniczną,dworce kolejowe,pocztę główną i inne instytucje. Nnicy, Pałac Zimowy,w którym właśnie odbywało się nadzwyczajne posiedzenie Rządu Tym- jnych; aasowego,został ostrzelany z dział krążownika Aurora" i twierdzy pietropawłowskiej zza vcami Newy.Następnie czerwonogwardziści oraz wierni bolszewikom żołnierze i marynarze podeszli vojnę; pod Pałac Zimowy,wzywając ministrów do oddania się w ich ręce.Najpierw wezwanie to b,co zotało odrzucone,ale następnej nocy po oddaniu kilku strzałów na oślep i krótkiej szamotaninie ówne Z Pojedynczymi członkami gwardii rządowej,którzy nie zdążyli jeszcze zrejterować,ministrowie zostali uprowadzeni do twierdzy pietropawłowskiej. Kiereńskiego nie było wśród aresz- ;tórej towanych,ponieważ rankiem 25października opuścił Pałac Zimowy i udał się do Pskowa,gdae ozo- majdowała się kwatera główna dowództwa Frontu Północnego. ce do pos ,kiwania przez Kiereńskiego pomocy były jednak daremne: większość żołnierzy nie mYm w ażała ochoty do walki za Rząd Tymczasowy,a ci,którzy przejawiali skłonność do jego obrony,byli dowodzeni przez oficerów wrogo nastawionych do premiera.Wielu z tych oficerów Nojej było głęboko przekonanych,że Kiereński w sierpniu zdradził Korniłowa i teraz nie chcieli rzez P, kładać ręki do jego sprawy.Kiereński znalazł pewne poparcie tylko u Kozaków generała rawe piotra Krasnowa,który na czele swoich kawalerzystów zajął Gatczynę,a następnie Carskie zedł gioło i skierował się do Piotrogrodu.30października (12listopada) kawalerzyści Krasnowa mstali zatrzymani pod Wzgórzami Pułkowskimi przez oddziały Gwardii Czerwonej i maryna- tro- ,Krasnow został zmuszony do odwrotu.Wycofał się z powrotem do Gatczyny,gdzie dzie Kozacy rozpoczęli pertraktacje z emisariuszami bolszewickimi.Dla bezpieczeństwa Kiereń- dnie skiego oddano pod straż Krasnowa,ale kiedy wyszło na jaw,że Kozacy są skłonni wydać go icYl- marynarzom (rzekomo za Lenina!) - Krasnow zorganizował mu ucieczkę. Przebrany kie w marynarski mundur,Kiereński wymknął się ze strzeżonego budynku,a następnie z miasta. ;tan W następnym okresie nie odegrał już większej roli w organizowaniu opozycji przeciwko tek bolszewikom.Widząc beznadziejność sytuacji,były premier opuścił na początku 1918r.Rosję i wyjechał na Zachód.Najpierw osiadł we Francji,a w 1940r.przeniósł się na stałe do USA, ami gdzie przez wiele lat zajmował się pracą naukową.Zmarł w 1970r.przeżywszy 89lat. da) W Moskwie bolszewicy natrafili na większy opór sił rządowych i dopiero po otrzymaniu 31) posiłków udało im się przejąć władzę.Walki trwały dłużej niż w Piotrogrodzie i pociągnęły też śń" za sobą o wiele więcej oFar.Natomiast w armii większość oddziałów nie uznała zamachu na stanu bolszewików.I chociaż rady żołnierskie w ogromnej większości nie były probolszewi- ta- ckie,to jednak żołnierze nie chcieli walczyć po żadnej ze stron.Ostatni już głównodowodzący na armii,generał Mikołaj Duchonin,nie podporządkował się decyzjom władz bolszewickich ich i odmówił podjęcia negocjacji z Niemcami w sprawie przerwania ognia na froncie.Do Kwatery Głównej Dowództwa wysłano czerwonogwardzistów,których zadaniem miało być przejęcie spraw wojska w swoje ręce.Rozpoczęto od zamordowania Duchonina. ROZDZIAŁ II Wojna domowa l. Pierwsze kroki nowej władzy Zazwyczaj tak bywa, że kiedy opozycja przejmie władzę - czy drogą wyborów, czy siłą - to w praktyce nie realizuje obietnic, które wcześniej poczyniła. Rzeczywistość rządzenia zmusza ją do odstąpienia od teorii i haseł głoszonych w czasie walki o władzę. Tej historycznej prawidłowości nie ustrzegli się także bolszewicy: w następnych miesiącach po październiku zrezygnowali z wielu obietnic i haseł, pod którymi szli do rewolucji, jak również sprzeniewie- rzyli się wszystkim ideałom głoszonym przez rosyjskich socjaldemokratów od poprzedniego stulecia i ponownie wprowadzili, często nawet w ostrzejszej formie, tak potępiane przez nich samych mechanizmy i praktyki represji z czasów carskich, które zostały zniesione po rewolucji lutowej. Koła wrogo nastawione do bolszewików, wówczas i później, miały mocne podstawy głosić, że w Rosji nigdy nie było "rewolucji październikowej" tylko "październikowa kontrrewolucja". Z drugiej strony, szczegółowe studia pierwszych miesięcy po październiku, z ich kryzysami i niebezpieczeństwami, które codziennie zagrażały nowemu reżimowi, mogły wywoływać współczucie, a nawet sympatię do bolszewików zmuszanych przez warunki do wyboru pomiędzy utratą władzy (i prawdopodobnie życia) a rezygnacją ze swoich ideałów, które porzucali jeden po drugim. W tym okresie, a także i później, bolszewicy bynajmniej nie stanowili monolitu. Niektórzy z nich byli skłonni szybciej niż inni zaakceptować realia rządzenia, podczas gdy drudzy gorączkowo nawoływali do wdrażania przedrewolucyjnych iluzji. To doprowadzało do wielu nieporozumień i rczłamów wewnątrz partii, która 8 marca 1918 r. przyjęła nazwę Rosyjska Komunistyczna Partia (bolszewików) - RKP(b). Okoliczno- ści wojny domowej także odcisnęły się niezwykle silnym piętnem na psychice członków partii bolszewickiej, która w tych latach ukształtowała się już jako organizacja zupełnie inna pod względem moralnym od tej, która zdobyła władzę w 1917 r. Pierwsze miesiące po przewrocie październikowym to także czas, kiedy tylko nieliczni z bolszewików mieli rozeznanie sytuacji i zdawali sobie sprawę z tego, co naprawdę w Rosji zaszło. Był to okres nieustannych zmian decyzji, wybierania mniejszego zła jako środka do rozwiązania określonego problemu, ale to z kolei rodziło problemy gdzie indziej. Pierwszym i zasadniczym problemem było oczywiście utrzymanie władzy. Początkowo nawet Lenin miał wątpliwości, czy jego reżim zdoła się utrzymać dłużej niż tydzień, najwyżej dwa tygodnie. Lenin zrozumiał wszakże jedno: jeżeli bolszewicy mają zachować władzę, to muszą zawiesić zasady, którymi się dotąd kierowali. Wątpiącym tłumaczył, a i sam był o tym przekonany, że powrót partii do głoszonych przedtem ideałów będzie następował stopniowo wraz z utrwala- 37 niem się władzy bolszewików. Sam już tego nie doczekał i umierając w 1924 r. ów moralny obowiązek scedował w "testamencie" na swoich sukcesorów. Lenin żył wystarczająco dhxgo, aby w 1921 r. wyperswadować swojej partii konieczność zmiany kursu w gospodarce, ale za krótko, aby wyeliminować, jeżeli w ogóle było to możliwe, inne niebezpieczne tendencje, które utrwaliły się w praktyce rządzenia bolszewików w latach wojny domowej. Generalnie, miesiące po październiku 1917 r. do 1921 r. były okresem, kiedy bolszewicy utrwalając swoją władzę imali się różnych, doraźnych, przypadkowych i często nielogicznych metod i roz- wiązań, które, mimo iż traktowane przejściowo, tak głęboko zapadły w ich świadomość polityczną, że w następnych latach zostały podniesione przez ideologów partyjnych do rangi "stałych, niepodważalnych i obiektywnych praw socjalizmu". Ów brak spójnej, racjonalnej i przejrzystej koncepcji rządzenia sprawił, że bolszewicy przynajmniej do 1921 r. - oprócz zwycięstwa w wojnie domowej - nie byli w stanie rozwiązać żadnego z wewnętrznych problemów. Nie było bowiem możliwe przezwyciężenie jednych trudności, pozostawiając na boku drugie. Tymczasem problemy atakowały ich ze wszystkich stron i, co gorsza - były ze sobą powiązane. W październiku Lew Trocki sugerował Leninowi konieczność uzyskania, przynajmniej nominalnie, jakichś dowodów poparcia dla przewrotu bolszewickiego ze strony II Wszech- cosyjskiego Zjazdu Rad, które nadałyby mu pozory legalności. Zjazd, pomimo iż reprezen- tował tylko robotników i żołnierzy, był przynajmniej ciałem pochodzącym z wyboru. 26 października (8 listopada) Trocki zjawił się na sali obrad zjazdu i poinformował delegatów o zajęciu Pałacu Zimowego i aresztowaniu członków Rządu Tymczasowego. Bolszewicy na Zjeździe znajdowali się w mniejszości, ale licząc na poparcie lewicowych eserowców mogli uzyskać nieznaczną większość. Zresztą prawicowi eserowcy oraz mieńszewicy i tak wkrótce opuścili Zjazd na znak protestu przeciwko rebelii bolszewików. Dało to Trockiemu okazję do wypowiedzenia słynnego, szyderczego zdania: "to tylko mizerne jednostki, bankruci - poszli tam, gdzie ich miejsce - na śmietnisko historii". Mając zabezpieczoną większość Zjazdu, kierownictwo partii bolszewickiej mogło teraz zdobyć wystarczającą liczbę głosów dla "legitymizacji" swojego rządu i swojej polityki. W wyobrażeniach robotników, żołnierzy i szeregowych członków rady stały ponad partią, dlatego nowy rząd uważali bardziej za rząd rad niż za rząd bolszewików. Lenin uzyskał też pełną aprobatę Zjazdu dla swoich pierwszych dwóch dekretów, które - mając raczej propagandowy niż administracyjny charakter - były obliczone na zdobycie poparcia mas, a zwłaszcza głównej siły politycznej Rosji - chłopstwa: dekretu o ziemi i dekretu o pokoju. Dekret o pokoju wzywał do zawieszenia broni i zawarcia pokoju bez aneksji i kontrybucji i może być interpretowany jako apel do narodów świata ponad głowami ich rządów. Dekret o ziemi sankcjonował w istocie to, co już się przedtem rozpoczęło - przejmowanie bez odszkodowania przez chłopstwo ziemi prywatnej, ale wyraźnie mówił, że podział ziemi może być przeprowadzony tylko przez rady wiejskie. Jak można było oczekiwać, dekret o pokoju nie miał wpływu na inne wojujące narody. Dekret o ziemi zaś stał o tyle w sprzeczności z bolszewickimi teoriami agrarnymi, o ile sankcjonował podział ziemi pomiędzy małe i średnie gospodarstwa rolne, stwarzając warunki do wzmacniania, tak znienawidzonych przez bolszewików, "drobnoburżuazyjnych, własno- ściowych instynktów chłopstwa". Jednakże, przynajmniej formalnie, mając przede wszystkim na względzie zachowanie władzy, bolszewicy w tym, jak i innych przypadkach, musieli zapomnieć o swoich teońach i posuwać się zgodnie z kierunkiem żądań mas. Zresztą, przygotowując dekret o ziemi, Lenin zaczerpnął go między innymi z "Izwiestii Wsierossij- skogo Sowieta Kńestianskich Dieputatow" - gazety redagowanej przez lewicowych eserow- ców. Dało to asumpt do słusznych oskarżeń bolszewików o przywłaszczenie sobie programu agrarnego eserowców. 38 II Wszechrosyjski Zjazd Rad zaaprobował także przedstawiony przez Lenina skład rządu bolszewickiego, Rady Komisarzy Ludowych, legalizując tym samym wprowadzenie nowego czasi reżimu. Następnie Zjazd rozwiązano w przekonaniu, że Rada Komisarzy Ludowych jest Usta rządem odpowiedzialnym przed powołanym właśnie Wszechrosyjskim Centralnym Komite- paźd tem Wykonawczym Rad - WCIK (Zjazd Rad i WCIK istniały formalnie do 1936 r., kiedy czas ich funkcję przejęła Rada Najwyższa ZSRR). W WCIK przewagę zdobyli bolszewicy, a jego poz pierwszym przewodniczącym został Lew Kamieniew, zastąpiony wkrótce przez Jakuba styti Swierdłowa. Po śmierci tego ostatniego w 1919 r. funkcję przewodniczącego WCIK objął o ch Michał Kalinin. ideę Przekonanie delegatów, że Rada Komisarzy Ludowych jest rządem Rad, opierało się rząd przede wszystkim na fakcie, że większość komisarzy ludowych (ministrów) było ludźmi reak drugiego szeregu, nie związanymi bezpośrednio ze ścisłym kierownictwem partii bolszewickiej. do Nowy rząd składał się z 13 komisariatów (ministerstw). Na jego czele stanął Lenin, a inne tern ważniejsze resorty objęli: Trocki - sprawy zagraniczne, Aleksy Rykow - sprawy wewnę- trzne, Ministerstwo Wojny i Marynarki objął trzyosobowy komitet w składzie: Włodzimierz swo Antonow-Owsiejenko, Mikołaj Krylenko i Paweł Dybienko, oświatę i kulturę objął Anatol par Łunaczarski, handel i przemysł - Wiktor Nogin, rolnictwo - Włodzimierz Milutin, eser a sprawy narodowościowe - Józef Stalin. W składzie Rady Komisarzy Ludowych znalazł się kad również jeden Polak - Jan Bronisław Teodorowicz, który objął kierownictwo resortu aprowizacji. Pierwszy skład rządu był wyłącznie bolszewicki. Wprawdzie KC partii bolszewi- gra ckiej (wówczas jeszcze SDPRR-b) zaproponował lewicowym eserowcom wejście w skład Rady sp Komisarzy Ludowych, lecz ci oferty nie przyjęli, ponieważ opowiadali się wówczas za rot koncepcją "jednolitego" rządu, złożonego z przedstawicieli wszystkich partii socjalistycznych. Le Lewicowi eserowcy weszli do rządu dopiero w grudniu 1917 r. po II Ogólnorosyjskim Zjeździe Delegatów Chłopskich (formalnie partia lewicowych eserowców ukonstytuowała się 2( 15) ro grudnia 1917 r. Zg Wielu bolszewików z Kamieniewem, Zinowiewem i Rykowem na czele optowało jui za sojuszem z innymi partiami rewolucyjnymi wychodząc z założenia, że nowej władzy socjalistycznej należy nadać cechy prawowitości przez utworzenie rządu koalicyjnego. do Lenin pod wpływem Trockiego odrzucił taką argumentację, chociaż w pewnym sensie, sk jakby nawiązaniem do niej było wejście bolszewików w taktyczny sojusz z lewicowymi bc eserowcami, którzy po przewrocie październikowym ostatecznie zerwali z prawym skrzydłem i 1 swojej partii. Zdaniem Lenina i Trockiego, ten sojusz miał właśnie stworzyć pozory j n koalicyjności i w rezultacie, przejściowo, maskować rządy mniejszości nad większoś- j n) cią. Natomiast sojusz z prawicowymi eserowcami i mieńszewikami oznaczałby według ' K nich kompromis, który w praktyce wymusiłby zmianę kursu politycznego partii bolsze- L' wickiej zmierzającej do narzucenia swojej woli całemu społeczeństwu. Wierząc naiwnie K w utopię "socjalistycznej demokracji", Kamieniew, Zinowiew, Rykow i wielu innych p w proteście przeciwko stanowisku Lenina wystąpili z KC i z partii (wkrótce do niej powró- cili, kiedy Lenin, nie pierwszy już raz, zagroził swoją dymisją i odwołaniem się do "do- S łów"). Oprócz Kamieniewa, Zinowiewa i Rykowa z partii wystąpiło wówczas wielu dzia- łaczy protestujących między innymi przeciwko zniesieniu wolności prasy - jednej z naj- e' większych zdobyczy rewolucji lutowej. Dekret o zniesieniu wolności prasy został wyda- ny w listopadzie 1917 r. i oznaczał likwidację wszystkich gazet (z wyjątkiem oczywiś- cie bolszewickich), jako ważnej broni w rękach opozycji, która podjęła niezwykle ostrą n kampanię przeciwko nowej władzy. Prasa dyskredytowała zarówno metody zdobywa- , c nia władzy, jak i działalność rządu w dziedzinie gospodarczej, wytykając błędy, ujaw- ' niając absurdy i przepowiadając rychły upadek konstruowanego przez bolszewików F systemu. ć 39 cządu wego i jest mite- kiedy jego kuba objął Jednak najbardziej dramatycznym i brzemiennym w następstwa wydarzeniem w tym czasie była, wynikająca z pragmatyki rządzenia, zmiana stosunku partii do idei Zgromadzenia Ustawodawczego. Była to jedna z głównych przyczyn wojny domowej w Rosji. Przed październikiem bolszewicy prowadzili kampanię wymierzoną przeciwko Rządowi Tym- czasowemu między innymi pod hasłem obrony Konstytuanty oskarżając rząd, że nie chce pozwolić "gospodarzowi ziemi rosyjskiej wypowiedzieć swoje suwerenne słowo". Kon- stytuanta w pojęciu rosyjskich socjalistów, w tym także bolszewików, miała zadecydować o charakterze i przyszłości rosyjskiej demokracji. W chwili przejmowania władzy Lenin uznał ideę Konstytuanty za nieaktualną, ale Trocki podpowiedział mu, że unieważnienie za- rządzenia Rządu Tymczasowego o wyborach do tego ciała może spowodować niebezpieczną reakcję społeczeństwa. Lenin, aczkolwiek z dużymi oporami, zgodził się z tą sugestią i wybory do pierwszego w historii Rosji prawdziwie wolnego parlamentu odbyły się w ustalonym terminie, tj. 12(25) listopada 1917 r. Wybory przyniosły - zgodnie z obawami Lenina - sukces partiom opozycyjnym: na 36 mln głosujących, około 21 mln wyborców oddało swoje głosy na eserowców, 9 mln głosowało za bolszewikami, a 6 mln za pozostałymi partiami. Na ogólną liczbę 707 posłów wybranych do Zgromadzenia Ustawodawczego, eserowcy zdobyli 370 miejsc, bolszewicy -175, lewicowi eserowcy - 40, mieńszewicy -17, kadeci - 17, mniejszości narodowe - 88 mandatów. Do czasu zwołania Konstytuanty eserowcy spędzali swój czas na obmyślaniu pro- gramu, który zamierzali postawić przed członkami Zgromadzenia. Bolszewicy zaś, szukając sposobu zdyskredytowania Konstytuanty - podjęli przeciwko niej gwałtowną agitację. Ale cobotnicy i żołnierze nie wykazywali skłonności do uderzenia w Zgromadznie i w tej sytuacji Lenin postanowił ściągnąć do stolicy najbardziej zaufanych socjuszników bolszewików - oddziały wojskowe złożone z Łotyszów. Pomimo wielu przeszkód (między innymi rozpędzenie przez Gwardię Czerwoną powitalnych demonstracji na ulicach Piotrogrodu), Zgromadzenie Ustawodawcze zebrało się 5(18) stycznia 1918 r. Jak było do przewidzenia, już w czasie pierwszego posiedzenia doszło do kryzysu, który przesądził o krótkiej historii Konstytuanty. Oto występując w imieniu WCIK Jakub Swierdłow przedłożył deputowanym do zatwierdzenia opracowaną przez Lenina Deklaracjg praw ludu pracującego i wyzy- skiK anego, która w istocie była żądaniem przekazania kompetencji Konstytuanty rządowi bolszewickiemu. Projekt został większością głosów odrzucony i wówczas bolszewicy i lewicowi eserowcy opuścili salę obrad uznając Zgromadzenie za instytucję kontrrewolucyj- ną. Następnego dnia do sali posiedzeń wtargnął oddział uzbrojonych marynarzy dowodzo- nych przez Anatola Żeleznikowa, którzy zażądali od posłów opuszczenia gmachu. Konstytuanta została więc rozpędzona i jeszcze tego samego dnia Rada Komisarzy Ludowych uchwaliła oficjalny dekret o rozwiązaniu Zgromadzenia Ustawodawczego. Idea Konstytuanty w warunkach państwa rządzonego przez komunistów została ostatecznie pogrzebana decyzjami zwołanego 10(23) stycznia 1918 r. III Ogólnorosyjskiego Zjazdu Rad. Zjazd podjął ponadto wiele innych uchwał, między innymi o utworzeniu Rosyjskiej Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Radzieckiej. Wybrano też Centralny Komitet Wykonawczy Rad, w którym zdecydowaną większość uzyskali bolszewicy i lewicowi eserowcy. Rozpędzenie Konstytuanty nie spotkało się z masowymi protestami w Rosji, aczkolwiek stanowczość i bezkompromisowość reżimu bolszewickiego doprowadziły w najbliższych miesiącach do sytuacji, w której wojna domowa stawała się nieuchronna. Eserowcy w dalszym ciągu cieszyli się poparciem w wielu rejonach kraju: z 18 prowincji, które nie poddały się władzy bolszewików, w większości z nich, między innymi w okolicach Samary i obszarach położonych na północy europejskiej części Rosji, faktycznie rządzili eserowcy - byli posłowie do Zgromadzenia Ustawodawczego. 40 2. WCzK Najbardziej charakterystycznym dowodem determinacji, bezwzględności i bezkompromi- sowości Lenina w dążeniu do utrwalenia władzy bolszewików była Czeka (rosyjski skrót - WCzK: Wszechrosyjska Nadzwyczajna Komisja do Walki z Sabotażem i Kontrrewolucją). Prawie wszyscy przywódcy bolszewiccy zgadzali się, że zastosowanie terroru jako środka fizycznej likwidacji opozycji i zaprowadzenia dyktatury proletariatu jest nieodzowne. W pracach Lenina dotyczących strategii ruchu robotniczego problem zniszczenia przeciwnika odgrywał ważną rolę. Będąc pod wpływem własnej interpretacji historii Francji, Lenin uważał, że Komuna Paryska dlatego upadła, ponieważ nie zniszczyła swoich wrogów. Takie rozumowanie prawdopodobnie na długo przed 1917 r. doprowadziło go do wniosku, że użycie terroru w okresie porewolucyjnym jest absolutnie niezbędne. Owo przekonanie wodza bolszewików niewątpliwie leżało u podstaw decyzji Rady Komisarzy Ludowych z 7(20) grudnia 1917 r. o utworzeniu WCzK. Równocześnie określono, zresztą bardzo ogólnikowo, zadania Czeki. Wytyczne te nie zalecały w sposób bezpośredni stosowania represji i terroru, ale były na tyle ogólnikowe, że można je było interpretować stosownie do okoliczności i potrzeby. Natomiast formalny statut Nadzwyczajnej Komisji został uchwalony dopiero w listopadzie 1918 r. Wynikało z niego, że Czeka była organem rządu radzieckiego podporządkowanym Ludowemu Komisariatowi Spraw Wewnętrznych i Sprawiedliwości. Przewodniczącym WCzK został Polak, z pochodzenia szlachcic, urodzony w 1877 r. na Białorusi, Feliks Dzierżyński, członek SDKPiL, który po rewolucji lutowej powrócił z zesłania na Syberii i po przyjeździe do Piotrogrodu wstąpił do partii bolszewików. Lenin znał Dzierżyńskiego od 1906 r. jako działacza polskiego i litewskiego ruchu robotniczego, ale czym się kierował desygnując go na tak odpowiedzialne stanowisko - trudno powiedzieć. Wydaje się, że zafascynowały go przede wszystkim cechy osobiste tego człowieka. Lenin często narzekał na swoich rosyjskich towarzyszy, na ich "miękkość" i nadzwyczajną podatność na korupcję. Tymczasem Dzierżyński był fanatycznym komunistą, a jego osobista skromność i ascetyczny styl życia wykluczały ewentualne nadużycie tej, jakże niebezpiecznej władzy. Oprócz Dzierżyńskiego w skład pierwszego, ścisłego kierownictwa Czeki weszli m.in. Wasyl Fomin, Jakub Peters oraz Iwan Ksenofontow. Później doszli jeszcze: członek SDKPiL - Józef Unszlicht, Martin Łacis - szef moskiewskiego oddziału Czeki i prawa ręka Dzierżyńskiego, a także Wiaczesław Mienżyński, również syn Polaka. WCzK otrzymała swoją stałą centralną siedzibę w budynku byłej kompanii ubez- pieczeniowej w Moskwie przy ulicy Łubianka. W następnych latach "Łubianka" zdobyła sobie ponurą sławę w ZSRR - dla wielu tysięcy ludzi oznaczała bowiem koniec ich drogi życiowej. Ale "Łubianka" to nie tylko więzienie i miejsce egzekucji - pod tym pojęciem krył się przede wszystkim ogromny, kompleksowy system biur i wydziałów kierowanych przez wszechogarniające, zbiurokratyzowane imperium znane pod ogólnikowym i eufemistycznym terminem - "bezpieczeństwo państwa". Pod koniec 1918 r. Komisja Nadzwyczajna kontrolowała już prawie wszystkie dziedziny życia państwa i jej funkcjonariusze mieli pełne podstawy twierdzić z dumą w głosie: "nie ma u nas miejsca, na które by nie padał orli wzrok Czeki". Już w 1918 r. instytucja ta rozpoczęła budowę systemu obozów koncentracyjnych w Rosji. Komisja Nadzwyczajna powołana została - jak to powiedziano - "w oparciu o świadomość rewolucyjną jej członków", do zabezpieczania i rozszerzania leninowskiej koncepcji rewolucji socjalistycznej. W praktyce oznaczało to masowe aresztowania i często arbitralne rozstrzeliwania osób, które przez funkcjonariuszy tej instytucji zostały uznane za potencjalnie lub faktycznie niebezpieczne dla państwa. Ktokolwiek wyglądał lub został 41 I zdemaskowany jako "element burżuazyjny" był określany mianem "wroga ludu" i jego los ' był przesądzony. "Nie żądaj dowodu obciążającego, aby zbadać, czy podejrzany jest przeciwnikiem rządu radzieckiego - instruowała czekistów 25 grudnia 1918 r. "Prawda" - Twoim pierwszym obowiązkiem jest zapytać go do jakiej klasy należy, jakie jest jego pochodzenie, wykształcenie i gdzie mieszka. Odpowiedzi na te pytania powinny zdecydować o losie zatrzymanego". Latem 1918 r. pojedyncze, wybiórcze aresztowania faktycznych i domniemanych "wrogów ludu" i zwykłych przestępców kryminalnych, przemieniły się w masowe operacje. Zamiast jednostek, ścisłej kontroli poddano całe społeczności. Bodźcem do rozpoczęcia masowego terroru była antyrządowa działalność lewicowych eserowców. Gdy tylko władza bolszewików stała się pewniejsza, Lenin nie był już taki skłonny do kontynuowania sojuszu ' z lewicowymi eserowcami, tym bardziej że wystąpili oni przeciwko zawartemu 3 marca pokojowi z Niemcami i ponownemu wprowadzeniu, 21 lutego, kary śmierci zniesionej / ostatnio przez II Wszechrosyjski Zjazd Rad, 25 października (7 listopada) poprzedniego roku. Po 3 marca lewicowi eserowcy odwołali swych przedstawicieli z Rady Komisarzy Ludowych, , chociaż ich ludzie nadal pozostali w Czeka, wprowadzeni tam przez dotychczasowego, I eserowskiego szefa komisariatu sprawiedliwości. Lewicowi eserowcy domagali się ponadto I natychmiastowego zaprzestania konfiskaty zboża chłopom, zreformowania Armii Czerwonej, zawarcia pokoju z Korpusem Czechosłowaków i rozpoczęcia wojny partyzanckiej przeciwko niemieckim okupantom na terenach Ukrainy i południowej Rosji. Żądania te znalazły gorące , poparcie wśród chłopstwa, a także poparła je znaczna część oficerów Armii Czerwonej oraz kilku czołowych przywódców samej Czeki. 6 lipca 1918 r. w Moskwie wybuchło powstanie lewicowych eserowców. Tego dnia w południe przywódcy powstania zebrali się w budynku WCzK. W tym samym czasie pod nach ambasady niemieckiej podjechał samochód z dwoma młodymi ludźmi, którzy weszli do środka i zażądali rozmowy z ambasadorem, hrabią Wilhelmem Mirbachem. Obaj wyle tymo- wali się specjalnymi przepustkami podpisanymi przez Dzierżyńskiego. Sekretarz ambasady zaproponował na rozmówcę kogoś innego z pracowników ambasady, ale Jakow Blumkin i Mikołaj Andriejew - tak brzmiały ich nazwiska - nie zgodzili się. Kiedy więc ambasador przyjął ich osobiście, przybysze wyciągnęli pistolety i Blumkin wystrzelił do niego. Ranionemu śmiertelnie Mirbachowi udało się jeszcze zbiec do sąsiedniego pomieszczenia, lecz zamachowcy dla pewności rzucili za nim bombę. Zabójstwo ambasadora niemieckiego wywołało sporo ' zamieszania pośród kierownictwa bolszewickiego, które obawiało się reakcji Niemców. Lenin ; polecił Dzierżyńskiemu przeprowadzić osobiście śledztwo. Kiedy ten po stwierdzeniu, że zamachowcy posłużyli się sfałszowanym dokumentem, który umożliwił im spotkanie z am- basadorem, udał się do centrali Czeki - został tam przez spiskowców aresztowany. ' Zabójstwo Mirbacha i aresztowanie Dzierżyńskiego było sygnałem do powstania. ! W Moskwie lewicowi eserowcy zajęli między innymi telegraf, skąd wysłali na całą Rosję ,telegramy o przejęciu władzy w stolicy (bolszewicy przenieśli stolicę z Piotrogrodu do Moskwy 12 marca 1918 r. po zawarciu pokoju z Niemcami). Powstania wybuchły także w Wołogdzie, Jarosławiu, Symbirsku w okolicach Penzy i w innych miastach Rosji. Jednak w Moskwie powstanie zostało bardzo szybko zdławione. Jeszcze 6 lipca Łacisowi udało się podstępem uwolnić Dzierżyńskiego, a następnego dnia,wyparto powstańców z telegrafu. Znaczenie Czeki gwałtownie wzrosło. Pozbywszy się ze swoich szeregów lewicowych eserowców, Komisja Nadzwyczajna rozpoczęła akcję masowych egzekucji. Tępiono bezlitoś- nie nie tylko organizatorów i uczestników powstania, ale także oficerów wojskowych, I urzędników, chłopów, robotników, duchownych, przedstawicieli inteligencji (zwłaszcza praw- ników i lekarzy) oraz członków władz przedpaździernikowych. Wiele osób zesłano do obozów , pracy. 42 Pomimo przegranej w Moskwie, lewicowi eserowcy dysponowali znacznymi wpływami na prowincji. Wprawdzie nie posiadali oni tak sprawnego aparatu organizacyjnego jak bolszewicy, ale dysponując poparciem znacznej części społeczeństwa, głównie chłopstwa, próbowali na terror Czeki odpowiedzieć własnym kontrterrorem. 30 sierpnia 1918 r. dokonali dwóch brzemiennych w skutki aktów: student o nazwisku Leonid Kannegiesser zamordował szefa piotrogrodzkiej Czeki - Mojżesza Uryckiego, a w Moskwie eserówka - Fania (Dora) Kapłan strzelała do Lenina raniąc go w obojczyk i w szyję. Odpowiadając na te dwa akty WCzK zapoczątkowała w historii państwa radzieckiego nowy okres - okres "czerwonego terroru". Wprowadzono go specjalnym dekretem Rady Komisarzy Ludowych 5 września 1918 r. W odwet za zamordowanie Uryckiego w Piotrogrodzie rozstrzelano 500 zakładników, za zranienie Lenina zlikwidowano 600 osób, a w odpowiedzi na powstanie w Jarosławiu dokonano egzekucji ponad 400 osób. W sumie, jak utrzymują niektórzy historycy, za- strzegając się, że jest to liczba zaniżona, czerwony terror pociągnął za sobą co najmniej 50 tys. ofiar. Ale lewicowi eserowcy nie byli jedynymi wrogami bolszewików. W pierwszej połowie 1918 r. na całym obszarze poddanym ich władzy ruch oporu organizowały także inne podziemne siły polityczne: monarchiści, liberałowie, prawicowi eserowcy, mieńszewicy, anarchiści itp. Bardzo często tworzone przez nich organizacje, zwłaszcza monarchistyczne i eserowskie, były silnie powiązane z powstającymi wojskowymi ośrodkami kontrrewolucyj- nymi Krasnowa, Aleksiejewa, Korniłowa, a później Denikina, Judenicza, Kołczaka i innych. Zadaniem takich organizacji było między innymi prowadzenie nielegalnego werbunku do tych armii w opanowanych przez bolszewików miastach i wsiach. Walcząca z podziemnym werbunkiem Czeka była na tym odcinku szczególnie bezwzględna. WCzK zorganizowana była na dwóch zasadach: terytońalnej i funkcjonalnej. Zgodnie z pierwszą zasadą aparat Komisji Nadzwyczajnej zorganizowano we wszystkich republikach radzieckich, a zgodnie z dnzgą - jej oddziały przeniknęły do przemysłu, transportu, łączności, armii itd. To doprowadzało do sytuacji, że Czeka wchodziła często w konilikt z lokalnymi radami delegatów. Władze centralne nieustannie starały się przedstawiać Komisję Nadzwyczajną jako instytucję bohaterską i czystą, za zespół ludzi o nieskazitelnej i godnej naśladowania postawie ideowo-moralnej. Tymczasem w oczach zwykłych ludzi jawiła się ona jako organizacja szczególnie nienawistna i wroga, a nawet w ocenie wielu komunistów uważano ją za instytucję zbyteczną i szkodliwą dla rewolucji. Wzmagające się oknzcieństwa Czeki coraz bardziej izolowały ją od społeczeństwa i w rezultacie zaczęła się ona przekształcać w kastę ludzi uprzywilejowanych. Wrogość spoleczeństwa czekiści thunaczyli sobie niską świadomością polityczną mas, podczas gdy siebie uważali za jedynych prawdziwych komunistów i rewolucjonistów. Z upływem czasu WCzK poczęła się wymykać spod kontroli władz, a nawet samego Lenina, który starał się temu przeciwdziałać umiejętnie kierując przypływem i odpływem terroru. Kiedy przywódca bol- szewików spostrzegł, że Czeka przekształca się w machinę krwawego terroru bardziej niż on sobie tego życzył, a przede wszystkim dlatego, iż uznał, że wykonała już swoje zadanie - na początku 1921 r. publicznie zażądał reformy Komisji. Na jego polecenie Dzierżyński podjął kroki, które zmierzały z jednej strony do ścisłego przestrzegania przez nią praworządności, a z drugiej strony do przesunięcia punktu ciężkości działania Komisji na sektor gospodarczy, zwłaszcza na przemysł i komunikację. Zmieniono również - co najistotniejsze - metody pracy Czeki: zamiast stosowania ślepego terroru, doskonalenie metod tajnego działania. Po wprowadzeniu w Rosji Radzieckiej tzw. Nowej Ekonomicznej Polityki, kiedy terror masowy stracił na aktualności, również i Czeka musiała się poddać dalszym zmianom: 6 lutego 1922 r. została ona przekształcona w GPU - Główny Zarząd Polityczny (Gławnoje Politiczeskoje Uprawlenije). Zmienił się również wygląd zewnętrzny jej funkcjonańuszy - noszone przez nich dotąd skórzane, czarne kurtki, zastąpione zostały jasnoniebieskimi mundurami przypominającymi kolorem mundury oddziału politycznego carskiej żandarmeńi. T 43 3. Śmierć Mikołaja II Po abdykacji Mikołaj II przebywał w swoim pałacu w Carskim Siole do czasu, kiedy Rząd Tymczasowy podjął decyzję o dalszych jego losach. Najpierw zamierzano wysłać cara z rodziną do Anglii przez Murmańsk, ale z wielu względów plan ten nie został zrealizowany. W końcu, dla ich własnego bezpieczeństwa, para cesarska i ich dzieci zostali wysłani na początku sierpnia do Tobolska na Syberii, ale po przewrocie październikowym bolszewicy przewieźli ich w kwietniu 1918 r. do Jekaterynburga na Uralu (do niedawna Swierdłowsk). Zamieszkali tam pod strażą w domu kupca Ipatiewa. Pozostałych członków rodziny cesarskiej przetrzymywano niedaleko Permu, także na Uralu. Wśród bolszewików nie było zgodności, co należy zrobić z byłym władcą Rosji i jego rodziną. Trocki na przykład proponował postawić go przed trybunałem rewolucyjnym, przed którym sam zamierzał wystąpić w roli oskarżyciela publicznego. W wyobrażeniach bol- szewików zachowanie przy życiu byłego cara i jego możliwych sukcesorów było dużym zagrożeniem dla nowego reżimu: dla wielu antybolszewickich kół politycznych mogli oni bowiem stanowić moralne i polityczne oparcie w ich walce przeciwko komunistom, co więcej - żywe symbole poprzedniej epoki mogły budzić nadzieję rosyjskich monarchistów, a także niechętnej bolszewikom zagranicy na restaurację monarchii w Rosji i sugerować nie- prawowitość i tymczasowość aktualnej władzy. To niebezpieczeństwo w odczuciu bol- szewików wzrosło po ucieczce z Permu wielkiego księcia Michała Aleksandrowicza. W dodat- ku, w połowie 1918 r., reżim bolszewicki przeżywał ciężkie chwile w związku z wojną domową i buntem Korpusu Czechosłowackiego, który opanował transsyberyjską linię kolejową. W lipcu Czechosłowacy zbliżyli się do Jekaterynburga i Permu, i ten fakt wykorzystali bolszewicy, z inicjatywy Jakuba Swierdłowa, jako pretekst do ostatecznego zakończenia sprawy cara i jego rodziny. W jekaterynburskim domu Ipatiewa w nocy z 16 na I7 lipca 1918 r. zabici zostali car, carowa, następca tronu, cztery księżne, lekarz, kucharz, lokaj i pokojówka. Równocześnie w innym miejscu rozstrzelano kilku wielkich książąt wraz z ich rodzinami. Wkrótce władze wydały na tę okoliczność oficjalny komunikat O rozstrzelaniu bylego cara Mikolaja Romanowa, który informował o egzekucji z wyroku prezydium uralskiej Rady obwodowej, dodając że "żona i syn Mikołaja Romanowa wysłani zostali w bezpieczne miejsce". Ta kłamliwa informacja podyktowana została obawą Moskwy przed ewentualną nieprzyjazną reakcją Niemiec (carowa była niemiecką księżniczką) oraz obawą przed reakcją opinii publicznej, i w Rosji, i poza nią, na trudną do pogodzenia sprzeczność pomiędzy głoszonymi przez bolszewików ideałami humanitaryzmu a mordowaniem kobiet i dzieci. Ciała ofiar egzekucji przeniesiono do opuszczonego szybu kopalnianego, rozkawał- kowano i spalono, a resztki rozrzucono po bagnistym terenie. Obierając taki sposób pozbycia się szczątków ciał inspiratorzy zlikwidowania cara i jego rodziny prawdopodobnie kierowali się następującymi powodami: po pierwsze - zależało im na zatarciu prawdziwych rozmiarów zbrodni, po drugie - chcieli zapobiec pojawieniu się, jak to już w historii Rosji bywało, ewentualnych samozwańców cudem uratowanych z miejsca egzekucji, i po trzecie - uniemoż- liwiano w ten sposób przyszłą ekshumację, która mogła stworzyć niebezpieczeństwo podniesienia doczesnych szczątków ofiar do rangi świętych relikwii, dając asumpt wrogom bolszewików i - być może - szerokim rzeszom prostego rosyjskiego ludu, do czczenia prawdziwych, czy fałszywych kości "Mikołaja Męczennika" i jego rodziny. Sposób, w jaki bolszewicy pozbyli się szczątków ofiar egzekucji w Jekaterynburgu, okazał się skuteczny. Wprawdzie "biali" dokonali ekshumacji jakichś resztek, ale nie dało to satysfakcjonujących rezultatów. Pojawiający się później pretendenci do tronu Romanowów przysparzali tylko kłopotów białym i rosyjskiej emigracji. Pierwszym z nich był osiemnastole- 44 tni telegrafista pocztowy z odległej wsi na terytorium rządzonym przez admirała Kołczaka, który przebrany w mundur marynarza podawał się za carewicza Aleksego. Rzekomy carewicz wysłał telegram do sztabu armii Kołczaka z żądaniem zapewnienia mu straży przybocznej dla ochrony przed bolszewikami, korzystając w tym czasie z łask i gościny miejscowych wieśniaków. Wysłana "straż przyboczna" zabrała "samozwańca" do więzienia. Znane są też powszechnie dramatyczne losy kobiety, która podawała się za wielką księżnę Anastazję. 4. Uczestnicy wojny domowej Jednym z pierwszych i najważniejszych problemów, przed którym po przewrocie październikowym stanął rząd bolszewicki, była kwestia sprawnej i lojalnej armii, najpierw do walki z Niemcami, a następnie do obrony przed białymi i obcymi interwentami. Stara armia była zupełnie zdezorganizowana i absolutnie nie nadawała się do tego zadania. Wprawdzie wprowadzono w niej zasadę wyboru całej kadry dowódczej, zlikwidowano wszystkie stopnie oficerskie, lecz nie na wiele się to zdało. Armia rozpadała się w oczach, żołnierze masowo dezerterowali z frontu. Zdecydowano się więc na jej demobilizację, a w to miejsce, dekretem Rady Komisarzy Ludowych z 15 (28) stycznia 1918 r., powołano Robotniczo-Chłopską Armię Czerwoną jako wojsko wyłącznie rewolucyjne. Jego uzupełnieniem był dekret z 29 stycznia (11 lutego) 1918 r. o utworzeniu Robotniczo-Chłopskiej Czerwonej Marynarki Wojennej. Oba dekrety wyraźnie sugerowały, że tworzona Armia Czerwona winna mieć charakter ściśle klasowy, ma być wojskiem składającym się z ochotników oddanych rewolucji i nowemu ustrojowi. W związku z powołaniem nowej armii utworzono też nową strukturę organów dowodzenia. Instancją najwyższą była oczywiście Rada Komisarzy Ludowych, a w jej ramach Ludowy Komisariat Spraw Wojskowych i Morskich, którym kierowało kolegium w składzie: Mikołaj Podwojski - jako przewodniczący, oraz członkowie - Mikołaj Krylenko, Konstan- ty Jurieniew, Konstanty Miechonoszyn i Walentyn Trifonow. Jednak za właściwego twórcę Armii Czerwonej uważa się Lwa Trockiego, który od marca 1918 r. pełnił funkcję Ludowego Komisarza Spraw Wojskowych i Morskich oraz przewodniczącego utworzonej wcześniej z jego inicjatywy Najwyższej Rady Wojskowej. Ale Trockiego, jako człowieka mało obeznanego z zagadnieniami wojskowymi, początkowo mniej interesowały problemy or- ganizacyjne i techniczne, a bardziej - jak to sam nazwał - "psychologia" armii: koszary, okopy, bitwy, szpitale. Specjalnym pociągiem poruszał się on po ogromnych przestrzeniach od frontu do frontu przemawiając, agitując, nakazując egzekucje za niedociągnięcia, promując za osiągnięcia itd. Konieczność systematycznego zwiększania stanu osobowego armii bolszewickich skłoniła władze do zmiany zasad rekrutacji. 29 maja 1918 r. WCIK uchwalił powszechny obowiązek służby wojskowej robotników i biedoty wiejskiej, a 10 lipca V Zjazd Rad podjął decyzję o formowaniu Armii Czerwonej na zasadzie powszechnego obowiązku wojskowego. Równo- cześnie zaniechano wybieralności dowódców, wprowadzono również stanowisko komisarzy politycznych we wszystkich jednostkach począwszy od kompanii. Ważne zmiany wprowadzo- no w strukturze naczelnych władz wojskowych. 2 września 1918 r. w miejsce Najwyższej Rady Wojskowej powołano Rewolucyjną Radę Wojskową Republiki, a wkrótce potem ustanowio- no stanowisko głównodowodzącego wszystkimi siłami zbrojnymi Republiki. Pierwszym głównodowodzącym został Łotysz, Joachim Vacetis. Niejako uwieńczeniem tych zmian było powołanie 30 listopada 1918 r. Rady Obrony Robotniczej i Chłopskiej z Leninem na czele, do 45 kompetencji której należała całość spraw ogólnopaństwowych w warunkach wojny domowej. Wszystkie te posunięcia poważnie wzmocniły Armię Czerwoną i przygotowały ją do długotrwałych walk, które miały niebawem nastąpić. W czerwcu 1918 r. Armia Czerwona liczyła 450 tys. żołnierzy, a w 1920 r. w jej szeregach znajdowało się już ponad 3 mln żołnierzy. Jedną z największych bolączek w pierwszym okresie formowania Armii Czerwonej był brak wykwalifikowanej kadry dowódczej. Starając się usunąć ową dolegliwość, Trocki jako ludowy komisarz spraw wojskowych wydał decyzję, pomimo sprzeciwu wielu członków kierownictwa partii, o utworzeniu odpowiednich komisji kwalifikacyjnych dla byłych carskich oficerów, które powoływały ich do armii na stanowiska "specjalistów wojskowych". Obecność tych oficerów w Armii Czerwonej, zajmujących często wysokie stanowiska dowódcze, była jednym z powodów, dla którego ponownie od czasów Kiereńskiego wprowadzono do wojska komisarzy politycznych. Pod koniec wojny domowej cztery piąte dowódców Armii Czerwonej różnych szczebli było dawnymi oficerami carskimi. Można zatem z całym przekonaniem powiedzieć, że - pomimo wrogiego traktowania tych ludzi przez "czerwonych dowódców" - ich całościowy wkład w zwycięstwo bolszewików w wojnie domowej był bardzo duży, jeżeli nie decydujący. Komisarze polityczni w Armii Czerwonej zostali oficjalnie ustanowieni już w kwietniu 1918 r. Teraz byli to pewni, zaufani członkowie partii bolszewickiej, których zadaniem miało być - podobnie jak kiedyś - czuwanie nad lojalnością oficerów i żołnierzy, podnoszenie morale i zdolności bojowej wojska oraz wyjaśnienie polityki partii i rządu. Jednak nadrzędną funkcją komisarza politycznego było zadbać o to, by armia nie stała się siłą niezależną od rządu bolszewickiego, tj. przeciwdziałać ewentualnemu wylęganiu się opozycji wojskowej. Komisarze wyposażeni zostali w szerokie uprawnienia - żaden rozkaz dowódcy, "specjalisty wojskowego", nie mógł zostać wykonany bez zgody komisarza. Ta zasada "podwójnego dowództwa" często utrudniała skuteczne dowodzenie wojskiem, tak jak to miało miejsce w wojnie z Polską w 1920 r., kiedy "czerwony dowódca" I Armii Konnej Semen Budionny odmówił wykonania rozkazu swojego zwierzchnika, byłego porucznika armii carskiej Michała Tuchaczewskiego, ponieważ nie został on podpisany przez jego komisarza politycznego. W tym przypadku odmowa wykonania rozkazu była jedną z przyczyn klęski Armii Czerwonej w tzw. "bitwie warszawskiej". Najlepsi z komisarzy zrobili rzeczywiście sporo dla pod- niesienia sprawności bojowej armii bolszewickich, ale wielu też było takich, których działalność przynosiła więcej szkody niż pożytku. Niektórzy z nich uważali siebie za znakomitych strategów i próbowali zajmować miejsca prawdziwych dowódców rozwijając "rewolucyjne teorie" sztuki wojennej. W takich przypadkach jedną z ważnych ról byłych carskich oficerów było - przy poparciu Trockiego - niedopuszczanie do przenoszenia owych "teorii" na wyższe szczeble dowodzenia. Nie przysparzało to Trockiemu sympatii pośród "czerwonych dowódców". Po wprowadzeniu powszechnego obowiązku służby wojskowej do Armii Czerwonej powoływano w zasadzie wszystkich zdolnych do noszenia broni (starszych i tzw. "element burżuazyjny", któremu nie wolno było wydawać broni do ręki, kierowano głównie do batalionów pomocniczych na tyłach). Wartość bojową poszczególnych jednostek szacowano zwykle proporcjonalnym udziałem w nich robotników i chłopów. Oddziały, w których co najmniej jedną piątą stanu osobowego stanowili robotnicy uważano za wyborowe. Natomiast oddziały, w których ponad 95"% żołnierzy stanowili chłopi, uważano za mało wartościowe. Względnie dużą wartość bojową przedstawiały jednostki złożone z czerwonych marynarzy i czerwonych Kozaków, ale była ona często niwelowana przez zmienność nastrojów tych ludzi, nieposłuszeństwo i ogólne niezdyscyplinowanie. Nie najlepiej funkcjonowało zaopa- trzenie poszczególnych armii, a zdarzały się przypadki, że w ogóle nie istniało. W takich sytuacjach walczące boso oddziały zdobywały broń, amunicję, umundurowanie i żywność na 46 wrogu. Mimo wprowadzenia kary śmierci, na ogromną skalę występowała dezercja, szczególnie tych żołnierzy - chłopów, którzy służyli kiedyś w starej armii. Najpewniejszym wojskiem bolszewików, przynajmniej w pierwszym, mniej dramatycznym i okrutnym okresie wojny domowej byli Łotysze i mieszkańcy Azji Środkowej, którzy nie mieli skrupułów przy zabijaniu Rosjan. Jeżeli Armię Czerwoną często dręczyły powstania chłopskie na tyłach, to Biała Armia nie mniej cierpiała z tego samego powodu, a jeszcze bardziej dawały się jej we znaki zaburzenia w miastach inspirowane przez agentów bolszewickich. Na ogół białe armie, chociaż w sumie mniej liczne niż czerwone, były lepiej wyposażone. Nie brakowało też w nich oficerów, z których wielu zgodziło się służyć jako zwykli żołnierze w Armii Ochotniczej, która formowala się od początku 1918 r. na Kubaniu pod nadzorem generałów Korniłowa i Michała Aleksiejewa, a następnie Antoniego Denikina. Nad Donem zaś powstawała armia kozacka pod dowództwem atamana Piotra Krasnowa. Później, kiedy. oparcie tych armii głównie na Kozakach okazało się błędem wskutek ich skłonności do zmiany stron, zależnie od tego, gdzie widzieli swoje bezpośrednie interesy, również biali, podobnie jak czerwoni, przywrócili zasadę regularnego poboru spośród miejscowej ludności. To zaś także w ich szeregach wywołało trudną do opanowania plagę masowych dezercji. A kiedy generał Piotr Wrangel na początku 1920 r. przejął na południu Rosji dowództwo nad białymi, były to już wojska zupełnie zdemoralizowane i sami oficerowie dawali złe przykłady pijaństwa, intryg, grabieży i gwałtów. Okolicznością sprzyjającą ożywieniu się wielu ośrodków antybolszewickich w Rosji był bunt Korpusu Czechosłowackiego. Jak już wspomniano, w czasie pierwszej wojny światowej na terenie Rosji znalazło się sporo Czechów i Słowaków - jeńców z armii austriackiej. Z jeńców tych uformowano samodzielny korpus wojskowy liczący ponad 50 tys. żołnierzy. Po rewolucji październikowej na prośbę aliantów jednostka ta miała być ewakuowana z Rosji i skierowana przez Władywostok do Francji. Oddziały korpusu przemieszczając się z Ukrainy rozciągnęły się wzdłuż całej transsyberyjskiej linii kolejowej aż do Władywostoku. 25 maja 1918 r. doszło do starcia tych żołnierzy z usiłującą ich rozbroić grupą czerwonoarmistów na stacji kolejowej Marianowka niedaleko Omska. Był to sygnał do wystąpienia zbrojnego całego korpusu. W stosunkowo krótkim czasie oddziały Czechosłowaków opanowały prawie całą jednotorową syberyjską linię kolejową. Bunt Korpusu Czechosłowackiego przyczynił się do mobilizacji sił kontrrewolucyjnych przede wszystkim na Powołżu i Syberii. W Samarze byli eserowscy członkowie Zgromadzenia Ustawodawczego utworzyli rząd pod nazwą Komitetu Członków Zgromadzenia Ustawodaw- czego, który próbował lawirować pomiędzy czerwonymi a białymi. Natomiast w Omsku na Syberii, 30 czerwca 1918 r. powstał tzw. Tymczasowy Rząd Syberyjski, dysponujący znaczną siłą wojskową. We wrześniu 1918 r. rządowi syberyjskiemu podporządkowała się również Samara i od tej pory stał się on jedynym ośrodkiem władzy antybolszewickiej na tym terenie. Na początku listopada 1918 r. przybył do Omska popularny carski wiceadmirał Aleksander Kołczak, który objął w rządzie syberyjskim stanowisko ministra spraw wojskowych. 18 listopada 1918 r. Kołczak dokonał przewrotu i przejął pełnię władzy ogłaszając się Wielkorządcą Całej Rosji. Na ogromnych obszarach Syberii zapanował system dyktatury wojskowej. Na Dalekim Wschodzie, na tyłach Kołczaka, operowali przy poparciu Japoń- czyków, Kozacy esauła Grzegorza Siemionowa, którzy 1 września zdobyli Czytę, a cztery dni później Chabarowsk. Podobne tendencje zjednoczeniowe jak na Syberii wystąpiły również na terenach kontrolowanych przez Denikina i Krasnowa. Na początku 1919 r. doszło do połączenia się Armii Ochotniczej z oddziałami Krasnowa, a ogólne dowództwo nad tymi siłami przejął Denikin. Stał się on faktycznym dyktatorem wojskowym na terenie południowej Rosji. 47 Nieco inaczej wyglądała początkowo sytuacja na północy. Rządzili tam, podobnie jak w Samarze, eserowcy - byli deputowani do Zgromadzenia Ustawodawczego. Jednak z upływem czasu i tutaj nastąpiło wyraźne przesunięcie na prawo i uformowanie się pewnego rodzaju dyktatury wojskowej wspieranej przez angielskie, francuskie i amerykańskie oddziały wojskowe stacjonujące w Archangielsku. Na północnym zachodzie zaś, wiosną 1919 r.,.zaczął zagrażać Piotrogrodowi operujący z rejonu państw bałtyckich Rosyjski Korpus Północny dowodzony przez generała Mikołaja Judenicza. Oddziały alianckie w Murmańsku i Archangielsku przebywały w tych portach za zgodą miejscowych władz celem załadowania na statki składowanej tam broni dostarczonej Rosji w 1916 i 1917 r., gdyż istniało niebezpieczeństwo, że mogą ją przejąć Niemcy. Pierwsze oddziały brytyjskie wylądowały w Murmańsku 9 marca 1918 r., a w maju 1918 r. przybił do tego portu amerykański krążownik "Olimpia". 2 sierpnia oddziały alianckie wylądowały w Archangielsku. W marcu 1918 r. Brytyjczycy weszli także na Kaukaz w celu zabezpieczenia tamtejszych pól naftowych przed okupacją turecką. Kiedy w listopadzie 1918 r. zakończyła się I wojna światowa, wielu zachodnich polityków opowiedziało się za użyciem tych, nielicznych zresztą oddziałów, przeciwko bolszewikom. W Wielkiej Brytanii najgorętszym zwolennikiem interwencji zbrojnej w Rosji był minister marynarki Winston Churchill, ale premier Lloyd George, obawiając się niezadowolenia zmęczonych wojną żołnierzy i protestów robotników, był temu przeciwny. Z kolei Francuzi, mając na względzie interesy tysięcy akcjonariuszy działających w Rosji firm francuskich, którym groziła utrata zainwestowanych tam kapita- łów, byli bardziej wojowniczy. Marszałek Ferdynand Foch przedstawił nawet plan między- narodowej krucjaty przeciwko bolszewikom, który został jednak odrzucony przez Najwyższą Radę Sojuszniczą w marcu 1919 r. Prezydent USA Woodrow Wilson opowiadał się za jakimś rodzajem mediacji z Moskwą, a w ogóle oddziały amerykańskie zostały wysłane do Rosji bardziej w celu obserwowania poczynań pozostałych interwentów niż do walki z bol- szewikami. Churchill i Foch przestrzegali rządy zachodnie przed rozszerzeniem się bolszewiz- mu na całą Europę, zwłaszcza że w latach 1918-1919 wystąpiły symptomy rewolucyjne w Niemczech i na Węgrzech. W 1919 r. powstały tam nawet komunistyczne efemerydy popierane przez bolszewików (insurekcja Beli Kuna na Węgrzech i powstanie tzw. Bawarskiej Republiki Rad w Niemczech). W tej sytuacji dla Churchilla i Focha idea "kordonu sanitarnego", odgradzającego Rosję bolszewicką od Europy Zachodniej i złożonego tylko z państw bałtyckich oraz z Polski i Rumunii wydała się niewystarczająca. Pomimo to po odrzuceniu planu Focha, alianci zdecydowali się jedynie na pozostawienie w Rosji już przebywających tam sił i zaledwie na nieznaczne ich wzmocnienie. Tak więc pod koniec 1918 r. w północnej części Rosji znajdowało się około 15 tys. żołnierzy alianckich, 17 tys. Japończyków w okolicach Władywostoku (jak również kilka tysięcy Amerykanów wysłanych tam, aby zapobiec ewentualnej aneksji tego obszaru przez Japonię), francuskie i brytyjskie okręty wojenne na Morzu Czarnym, znaczne siły francuskie w Odessie, kilka okrętów brytyjskich na Bałtyku u wybrzeży Litwy, Łotwy i Estonii, oraz brytyjskie oddziały na Kaukazie i w Turkiestanie. Generalnie, interwencja państw zachodnich była słaba i sama w sobie niezbyt entuzja- styczna. Na początku 1918 r. powstała nawet sytuacja, kiedy alianci byli skłonni poprzeć rząd bolszewicki, gdyby wyraził on chęć kontynuowania wojny z Niemcami (wówczas nawet niektórzy przywódcy bolszewiccy wyrażali zainteresowanie tą kwestią). Jednak inspirowane przez Moskwę oznaki rebelii komunistycznych w niektórych krajach Europy, zamordowanie cara (kuzyna angielskiego króla), znacjonalizowanie zagranicznych inwestycji, czerwony terror oraz różne wrogie akty i oświadczenia władzy bolszewickiej, odstręczyły zwolenników porozumienia i dostarczyły argumentów na rzecz interwencji zbrojnej. Ostatecznie, już po ustaniu interwencji, kontyngenty francuskie zostały wycofane z Rosji w 1919 r., brytyjskie 48 w 1919 i 1920 r. Pod naciskiem Angłików i Amerykanów w 1922 r. wycofałi się Japończycy. Bezpośredni militarny wkład interwentów w wojnę domową był mało znaczący. Rządy państw zachodnich, a także Polska i Finlandia, nie były skłonne do militarnego wsparcia białych z uwagi na ich twarde stanowisko w kwestii granic przyszłej, powojennej Rosji. Koła białogwardyjskie wyrażały bowiem pogłąd o całości i niepodziełności terytorium byłego imperium rosyjskiego w granicach z 1 sierpnia 1914 r. Natomiast państwa zachodnie udzielały białym armiom znacznego wsparcia finansowego i pomocy w sprzęcie wojennym, któr zresztą w dużych ilościach przechwytywali czerwoni. Oprócz czerwonych, białych i wojsk interwencyjnych, w wojnie domowej w Rosji brał również udział, w różnym czasie i w różnych miejscach, mniej znaczące ugrupowania zbrojne. Wśród nich byli tzw. "ziełoni", składający się głównie z dezerterów z innych armii i walczący raz po stronie czerwonych, raz po stronie białych, zależnie od okołiczności. Występowały też niezależne armie chłopskie, które zwykle wałczyły po stronie dozbrajających je bołszewików. Wojsko chłopskie samo wybierało swoich dowódców, którzy nieraz okazywali się świetnymi organizatorami i strategami. Jednym z takich przykładów może być Wasył Czapajew, w 1919 r. uż dowódca bolszewickiej 25 Dywizji Piechoty na wschodzie, prosty żołnierz, który potrafił porwać za sobą swoich niezdyscypłinowanych i niepiśmiennych współbraci i wznieść się z nimi na wyżyny wytrwałości i męstwa. Na Ukrainie zaś działała - nieuchwytna na swoich taczankach dla wroga - armia chłopska atamana Nestora Machno, z przekonań anarchisty, który bił czerwonych, białych, Niemców, by w końcu opowiedzieć się za bołszewikami. Nie na długo jednak, ponieważ ci po zakończeniu wojny domowej różnymi sposobami bezlitośnie niszczyli resztki chłopskich i anarchistycznych sił - swoich dotychczasowych sojuszników. Machnie udało się zbiec za granicę, ale inni mieli mniej szczęścia i jeżeli nie zginęli w walce lub w kazamatach WCzK, to zostali rozstrzełani na podstawie wyroków trybunałów wojskowych. 5. Kampanie wojny domowej Wojna domowa rozgrywała się przede wszystkim na dwóch frontach - południowym i wschodnim, aczkolwiek w pewnym okresie powstała bardzo krytyczna sytuacja na froncie północno-zachodnim. Bolszewicy rządzili centralnymi rejonami Rosji europejskiej i pomimo zdob wania dalszych terytoriów ich władza rozciągała się na mniejszym obszarze niż ten, nad którym panowali ich wrogowie (był to jeden z powodów, dla którego inne państwa nie chciały uznać rządu bolszewickiego). Wbrew pozorom, pod względem strategicznym czerwoni znajdowałi się w lepszym położeniu niż białi: posiadali w swoich rękach wewnętrzną, dobrzą rozbudowaną i scentralizowaną sieć linii kolejowych z głównymi węzłami - Moskw i Piotro rodem. Z jednej strony stwarzało to możliwości sprawnego i szybkiego przerzucania wo sk i gaplecza z jednego frontu na drugi, a z drugiej strony, pomimo iż w tej wojnie główną siłę bojową stanowiła konnica, to jednak walki toczyły się zwykłe wzdłuż łinii kołejowych w oparciu o pociągi pancerne, które były dużym atutem Armii Czerwonej. Wo na domowa rozpoczęła się właściwie już pod koniec 1917 r. w kraju Kozaków dońskich, ale dopiero w połowie 1918 r. białi zdołałi zgromadzić poważniejsze siły na południu Rosji i na Wschodzie. Pierwszą większą operacją wojskową było uderzenie Krasnowa w sierpniu 1918 r. na Carycyn (obecnie Wołgograd). Był to ważny dla obu stron punkt strategiczny, ponieważ tamtędy przesyłano koleją i drogami wodnymi główn transporty zboża dla Rosji centralnej. Czerwoni zdecydowali się utrzymać Carycyn za wszełk cenę i kierownictwo partii oddelegowało tam swojego przedstawiciela w osobie Józefa Stałina. Wśró< łow, 5 partii ludo do A Cary< w sió jaką: 1925 - b< na Pů na p żadn i sp I 49 Wśród obrońców miasta znaleźli się również bliscy mu współtowarzysze: Kliment Woroszy- łow, Semen Budionny i Sergo Ordżonikidze. Oni to właśnie tworzyli w najwyższych władzach partii blok zwrócony przeciwko Trockiemu i sabotowali jego osobiste inicjatywy jako ludowego komisarza wojny oraz nieustannie intrygowali przeciwko powołanym przez niego do Armii Czerwonej byłym carskim generałom i oficerom. Jednak skuteczną obronę Carycyna przed białymi przypisuje się tej czwórce - ich energii i decyzjom. W 1925 r., w siódmą rocznicę tego wydarzenia, Carycyn przemianowano na Stalingrad w uznaniu roli, jaką rzekomo odegrał w obronie tego miasta wtedy już sekretarz generalny RKP-b (w grudniu 1925 r. na XIV Zjeździe przyjęto nową nazwę - Wszechzwiązkowa Komunistyczna Partia - bolszewików: WKP-b). Oprócz walk z Korpusem Czechosłowackim i oddziałami białych na Powołżu i na Wschodzie, latem 1918 r. bolszewicy prowadzili również uporczywe działania na północnym Kaukazie przeciwko Armii Ochotniczej Denikina. Jednak do końca 1918 r. żadna ze stron nie osiągnęła zdecydowanej przewagi. Czerwoni i biali wzmacniali swoje siły i sposobili się do zasadniczych rozstrzygnięć, które miał przynieść rok 1919. Zakończenie I wojny światowej i anulowanie przez bolszewików traktatu pokojowego z Niemcami otworzyło przed nimi szansę ekspansji na obszary znajdujące się dotąd pod okupacją niemiecką - w kierunku Litwy, Białorusi i Ukrainy. Z drugiej jednak strony, zakończenie wojny pozwoliło aliantom zainteresować się bliżej sytuacją w Rosji. Anglicy i Francuzi mogli się już teraz dostać na zamknięte do tej pory dla nich Morze Czarne. 23 listopada eskadra okrętów wojennych francuskich i angielskich pojawiła się w Noworosyjsku, 25 listopada w Sewastopolu, a 27 listopada oddziały francuskie weszły do Odessy, natomiast Anglicy popłynęli ku zachodnim wybrzeżom Kaukazu. Zgodnie bowiem z umową, Francja skoncentrowała swoje siły na południu Ukrainy, a Anglia na Kaukazie i w Azji Środkowej. Z początkiem stycznia 1919 r. do portów czarnomorskich zawinęły francuskie i angielskie okręty przywożąc broń, umundurowanie i żywność dla armii Denikina i ukraińskiego Dyrektoriatu. Denikin kontrolował w tym czasie Kubań i okręg Wojska Dońskiego oraz rozszerzał swoje terytorium w kierunku Wołgi z zamiarem połączenia się z siłami Kołczaka na Syberii. Zamach dokonany przez Kołczaka w listopadzie 1918 r. uzyskał aprobatę państw zachodnich, które uznały jego rząd. Dzięki uzyskanej pomocy, Kołczak w stosunkowo krótkim czasie zorganizował liczną armię przede wszystkim w oparciu o sprzyjających mu syberyjskich chłopów. 3 marca 1919 r. wojska Kołczaka rozpoczęły ofensywę w kierunku na Ufę. 13 marca biali wkroczyli do Ufy i podeszli na odległość niecałych 100 km od Kazania. Kołczak zamierzał zepchnąć czerwonych do Wołgi i połączyć się z Denikinem, a następnie z oddziałami operującymi na Północy, by już ze zjednoczonymi siłami uderzyć na Moskwę. W połowie marca rozpoczął ofensywę Denikin, a na obszarach południowej Ukrainy cozwijała się przeciwko bolszewikom połączona ofensywa francusko-ukraińska. Nad Rosją bolszewicką zawisło śmiertelne niebezpieczeństwo. Władze w Moskwie zaapelowały do całego społeczeństwa o udzielenie poparcia i wszelkiej pomocy. Na terenie całego kraju przeprowadzono masowy pobór do Armii Czerwonej. Zmobilizowanych kierowano przede wszystkim na Front Wschodni, ponieważ stamtąd zagrażało czerwonym największe niebezpieczeństwo. Wkrótce działania te przyniosły widoczne efekty - już w połowie kwietnia 1919 r. dowództwo czerwonych mogło przystąpić do przygotowania kontrofensywy w tym rejonie. Wszystkie siły bolszewickie na Froncie Wschodnim, którego dowódcą wyznaczono Sergiusza Kamieniewa, podzielono na dwie grupy: północną i połu- dniową. Ta druga miała stanowić zasadniczą grupę uderzeniową, a jej dowódcą został Michał Frunze. 28 kwietnia dowodzone przez niego wojska rozpoczęły ofensywę, której końcowym etapem było zajęcie Ufy - 9 czerwca 1919 r. Z chwilą zajęcia tego miasta powstała możliwość opanowania Uralu i odrzucenia Kołczaka w głąb Syberii. Przed dalszą ofensywą dokonano 50 zmian w dowództwie: Frunze został dowódcą Frontu Wschodniego, a Kamieniew objął stanowisko głównodowodzącego wszystkich sił zbrojnych Republiki Rosyjskiej, w miejsce Vacetisa, który miał inną koncepcję hierarchii zadań strategicznych. Po doko pniu tych rzetasowań ersonalnych czerwoni ponownie ruszyli na Wschodzie i 14 li ca zajęli Jakaterynburg, a 28 lipca Czelabińsk. Wraz ze zdobyciem Czelabińska praktęcznie cały Ural dostał się w r ce bolszewików, a Kołczak musiał się wycofać aż za rzek Toboł. W ma u 1919 r. w tworzyła się groźna dla bolszewików sytuacja w rejonie Piotrogrodu: 13 maa enerał Mikołaj Judenicz na czele Rosyjskiego Korpusu Północnego rozpoczął ofensywę. Przerwawszy linię obronną 7 armii bolszewickiej znacznie zbliżył się do byłej stolicy aństwa. Rada Obrony Robotniczej i Chłopskiej postanowiła za wszelką cenę obronić miasto. W piotrogrodzkim okręgu wojskowym przeprowadzono powszechną mobilizację. Na front skierowano także robotników piotrogrodzkich, tworząc z nich specjalne pułki Gwardii Czerwonej podporządkowane forxnalnie Radzie Piotrogrodzkiej. Pod koniec sierpnia 1919 r. o ci żkich walkach korpus Judenicza został odrzucony od Piotrogrodu. p Po wyparciu Kołczaka za Ural czołową pozycję w obozie białych zajął generał Denikin. W rzeciwieństwie do Kołczaka, Denikin nie likwidował na swoim terenie ustawodawstwa Rządu T mczasowe o. Głównym hasłem, które miało przyciągać do niego wszystkie siły antybolszewickie, było hasło "jednej i niepodzielnej Rosji". Latem 1919 r. sytuacja wojsk Denikina znacznie się poprawiła dzięki zaangażowaniu się bolszewików na Froncie Wschod- nim. W dodatku, wśród wojsk czerwonych na południu nastąpiło rozprzężenie wskutek buntu 6 dywizji bolszewickiej dowodzonej przez atamana Nikifora Grigoriewa. Denikin rozpoczął ofensywę w czerwcu 1919 r., tj. w mo ucW ka Denikina aęły ę g toczyły się walki z Kołczakiem, a Judenicz zbliżał ł ó ń loKaukaz i podeszły pod znaczne obszary Ukrainy, półwysep Krymski, p t rzez czerwonych. Na zajęty h P p y p p j który zajęły 30 czerwca omimo roz aczliwe obron mias a terenach Denikin przeprowadził powszechną mobilizację. Jednak powołanie od broń duże liczb chło ów, a także robotników, kryło w sobie groźbę rozkładu Sił Zbrojnych Południa Rosji - jak zaczęto naz wać odtąd armię Denikina. Na początku lipca Denikin wyruszył na Moskw :18 sierpnia opa ował Tambow, 22 sierpnia Kozłów i zbliżył się do Tuły - ważnego ośrodka przem słu zbrojeniowego. Do obrony Tuły bolszewicy skierowali specjalnie w tym celu sformowa y kor us konny pod dowództwem Semena Budionnego (w listopadzie 1919 r. korpus przekształcono w I Armię Konną). W październiku bezpośrednie zagrożenie Moskwy zostało zlikwidowane. Na przełomie października i listopada czerwoni rozpoczęli kontrude- rzenie w kierunku na Charków - Zagłębie Donieckie - Rostów: 17 listopada zdobyto Kursk,12 rudnia Charków i Połtawę, a 16 grudnia Kijów. Na początku stycznia 1920 r. na innym od ćnku frontu odbito Carycyn, a następnie zmuszono Denikina do wycofania się z Taganrogu i Nowoczerkaska. 9 stycznia 1920 r. czerwoni zdobyli Rostów - siedzibę rządu denikinowskiego, a w marcu kwaterę wojsk Denikina Noworosyjsk. Denikin ze swoim sztabem rzedostał si do Konstantynopola, a stamtąd na zachód Europy. W chwili kiedy w jska Denikina zbliżały się do Tuły, generał Judenicz rozpoczął drugą w kierunku na Piotrogród. Jego zadaniem było odciągnięcie sił bolszewików Y 'ę j p offrontu południowego, gdzie ważyły się losy wojny domowe. 20 aździernika po zajęciu Gatczyny, wo ska Judenicza znalazły się zaledwie 30 km od Piotrogrodu i 15 km od linii kolejowej łączącej Piotrogród z Moskwą- Cz kontrofensywę Naci kany prze się zebrać odpowiednie rezerwy i 21 października rozpocząćz d yie armiy Judenicz zmuszony został do odwrotu i wycofał się do Estonii, gdzie jego oddział został rozbJ dnocześnie dwie armie bolszewickie kontynuowały ofensywę przeciwko wojskom Kołczaka na wschodzie i 14 października 1919 r. sforsowały rzekę Toboł, a miesiąc później I 51 weszły do stolicy rządu syberyjskiego - Omska. Dalszy pościg za cofającymi się wojskami Kołczaka prowadziła 5 armia dowodzona przez Michała Tuchaczewskiego. Czerwoni mieli teraz ułatwione zadanie, gdyż na całym obszarze opanowanym przez Kołczaka szerzył się masowy ruch partyzancki skutecznie dezorganizujący zaplecze białych, ponadto sprawność kierowania jego armią osłabiały wewnętrzne swary wśród dowódców, intrygi polityków z rządu w Omsku, rewolty eserowców itp. Wszystko to sprawiło, że wycofywanie się białych armii przekształciło się w długi i beznadziejny odwrót, a sam Kołczak, po wkroczeniu bolszewików do Irkucka 22 stycznia 1920 r., został przez nich pochwycony i 7 lutego rozstrzelany. Czerwoni nie mogli jednak kontynuować dalej ofensywy, ponieważ obawiali się komplikacji stosunków z Japonią, która na Dalekim Wschodzie utrzymywała znaczne siły. Powstało tam przejściowo państwo buforowe - tzw. Ludowa Republika Dalekowschodnia, która po wycofaniu się Japończyków w 1922 r. została włączona w skład Rosyjskiej Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Radzieckiej. W 1920 r. Rosja prowadziła również wojnę z Polską, która praktycznie została zakończona podpisaniem preliminariów pokojowych 12 października tegoż roku. Podpisanie tego wstęp- nego pokoju umożliwiło bolszewikom skoncentrowanie się na walce z arxnią generała Wrangla - następcy Denikina. Na początku czerwca 1920 r. Wrangel opanował obszary południowej ainy i aczął u Ukr z macniać swoje pozycje przeprowadzając między innymi reformę rolną na podległym sobie terenie. 28 października bolszewicy ruszyli do ataku, w rezultacie którego Wrangel został zmuszony do wycofania się na Krym, za umocnienia perekopskie. 7 listopada czerwoni przypuścili szturm na umocnienia, sforsowali je i 12 listopada byli już w Symferop gu - stolicy Krymu, a kilka dni później zdobyli ostatni bastion białych - miasto Kercz. Wran el z resztkami swoich oddziałów ewakuował się do Konstantynopola. Wraz z pokonaniem Wrangla w Rosji zakończył się faktycznie okres wojny domowej, chociaż walki trwały jeszcze w Azji Środkowej i na Kaukazie, który bolszewicy opanowali ' w 1921 r. Gdzie niegdzie "paliły" się też kresy, niekiedy nawet kilka lat, ale walki ograniczały się zwykle do obszarów pogranicznych i nie miały wpływu na sytuację wewnętrzną w Rosji, a ich wynik był już przesądzony. 6. Wojna z Polską Pomimo iż w 1919 r. Rosja bolszewicka znajdowała się w bardzo trudnym położeniu w związku z wojną domową, to jednak Lenin zdecydował się na rozpoczęcie niewypowiedzia- nej wojny z Polską w imię pryncypialnych dla Moskwy, następujących celów politycznych: po pierwsze - chodziło o przeciwstawienie się polskiej koncepcji rozwiązania spraw niepodleg- łościowych narodów podbitych kiedyś przez carat, nad którymi bolszewicy chcieli rozciągnąć teraz swoją władzę; po drugie - Moskwa od początku zmierzała do zlikwidowania w zarodku niepodległości państwa polskiego; po trzecie - dążeniem Lenina i kierownictwa partii bolszewickiej było przeniesienie płomienia rewolucji na bagnetach Armii Czerwonej do Niemiec. "Po trupie Polski do rewolucji światowej" - tak brzmiało ulubione hasło kierownictwa bolszewickiego w tym czasie. Już w grudniu 1918 r. Leninjako przewodniczący Rady Obrony Robotniczej i Chłopskiej wydał Armii Czerwonej rozkaz tzw. Operacji Wis a, który nakazywał jej marsz w kierunku dolnego Bugu i Wisły celem zbrojnego wsparcia rewolucji w Niemczech. Jednak w następnych miesiącach, wskutek niepowodzenia komunistów niemieckich i krytycznej sytuacji bol- szewików w Rosji, hasło to straciło przejściowo na aktualności. Wszelako pierwsze starcia 52 pomiędzy obu stronami nastąpiły już w lutym 1919 r., kiedy Polacy, dążąc do zabezpiecz y ia swojej granicy wschodniej i objęcia nią ziem należących kiedyś do Rzeczpospolitej z duż mi skupiskami ludności polskiej, przejęli niektóre tereny P e pniafwoj ka p lś ie pod śzły pod ckich na Litwie, Białorusi i na Ukrainie. Pod koniec s Połock i dotarły do Berezyny. W ciągu września dokonano dalszych korekt linii frontu na Polesiu, Wołyniu i Podolu. Ale kiedy działania wojenne zaczęły przybierać dla Rosji coraz bardziej niekorzystny obrót - Moskwa zaproponowała zawieszenie broni i rozpoczęcie rokowań pokojowych. Polska od początku nie pragnęła wojny z Rosją, dlatego naczelnik państwa, Józef Piłsudski, uznał propozycję za możliwą do przyjęcia mając nadzieję, że kwestię granic wschodnich będzie można rozwiązać drogą negocjacji. Poza tym, prowadząc dalsze działania zbrojne przeciwko bolszewikom, Polśka mogła przyczynić się do zwycięstwa białych w Rosji, a to mogło osłabić w przyszłości międzynarodowe znaczenie Rzeczpospolitej i kwestię granic wschodnich uczynić jeszcze trudniejszą z uwagi na nieprzejednane stanowisko białych - przy ewentualnym poparciu Zachodu - w kwestii niepodzielności terytorium byłego imperium. Rokowania miały charakter nieoficjalny i prowadzono je najpierw w Baranowiczach li iec - sierpień), a następnie w Mikaszewiczach (listopad) na Polesiu po polskiej stronie fró tu. Polskę reprezentował osobisty wysłannik Piłsudskiego Ignacy Boerner, a stronę rosyjską również Polak, Julian Marchlewski. Przystępując do rozmów bolszewikom chodziłę głównie o grę na zwłokę, gdyż z jednej strony 1 ieebe był tozmoment na większego z kontrrewolucją wewnętrzną, a należy mieć na wzg ę , rozmachu ofensywy Denikina, oraz z drugiej strony na przygotowanie się do skutecznego uderzenia na Polskę w przyszłości. Rokowania nie przyniosły jednak żadnych rezultatów, ponieważ rząd bolszewicki nie chciał si z odzić na postawiony przez stronę polską zasadniczy warunek pokojowy - na uznanieęzasady samostanowienia narodów zamieszkałych odnośne obszary, oskarżając Warszawę o chęć inkorporowania ziem litewskich, białoruskich i ukraińskich. Kiedy po okonaniu Denikina i Kołczaka Armia Czerwona osiągnęła gotowość bojową, a w Niem- czech znów pojawiły się symptomy rewolucyjne w postaci strajku generalnego robotników w odpowiedzi na próbę tzw. "puczu Kappa", Moskwa uznała dalszą grę na zwłokę za zbyteczną.10 marca 1920 r. odbyła się w Smoleńsku narada wojenna, na której wypracowano dyrektywy na dalszą wojnę z Polską. Główne siły postanowiono skoncentrować na Białorusi, ponieważ stąd zamierzano przeprowadzić decydujące uderzenie na Rzeczpospolit. Ma c świadomość grożącego niebezpieczeństwa, zwłaszcza po wypowiedzi Lenina na IX Z eździe RKP(b) 29 marca, kiedy otwarcie powiedział on o wzroście potencjału militarnego Armii Czerwonej i jego przeznaczeniu, oraz po odrzuceniu przez Moskwę propozycji mediacyjnych zgłoszonych przez Stanisława Patka, strona polska podjęła działania zmierzają- ce do wzmocnienia swojej pozycji. 21 kwietnia Polska uznała formalnie rząd Ukraińskiej Re ubliki Ludowej, a kilka dni później zawarła konwencję wojskową z naczelnym wodzem ukraińskich sił zbrojnych, atamanem Szymonem Petlurą (Piłsudskiemu nie chodziło bynaj- mnie o aneksje terytorialne, ale o utworzenie niepodległego państwa ukraińskiego, które odd ielałob Polskę od Rosji). Jednocześnie Piłsudski, zdając sobie sprawę z przewagi militarne bolszewików, zdecydował się ubiec ich agresywne plany i rozpocząć ofensywę omijając główne siły przeciwnika skoncentrowane na Białorusi. 25 kwietnia 1920 r. ruszyła ofensywa polska na froncie ukraińskim. Armia polska szybko posuwała się naprzód zajmując Żytomierz, Berdyczów, Koziatyń, a 7 maja oddziały polskie wkroczyły do Kijowa. Celem powstrzymania dalszej ofensywy polskiej na Ukrainie, dowództwo bolszewickie rozpoczęło w połowie maja natarcie na Froncie Litewsko-Białoruskim, zamierzając rozbić wojska polskie i zepchnąć je w błota poleskie. Jednakże powodzenie tego natarcia było tylko 53 częściowe i nie przyniosło Rosjanom żadnych korzyści strategicznych. Natomiast zmieniło się na lepsze położenie wojsk rosyjskich na Ukrainie. Ściągnięto tutaj znaczne posiłki, w tym 1 Armię Konną Budionnego z Kaukazu, która 5 czerwca uderzyła w najsłabszy punkt obrony polskiej - w styk 3 i 6 armii i przedostała się na ich tyły. Po przerwaniu frontu polskiego Budionny dokonał rajdu na Żytomierz i Berdyczów siejąc śmierć i zniszczenie przede wszystkim wśród ludności cywilnej i zmuszając siły polskie do odwrotu. 10 czerwca Polacy wycofali się z Kijowa. Tymczasem rozlokowane na Białorusi siły bolszewickie przygotowywały się do następnej ofensywy. Liczący 21 dywizji Front Zachodni pod dowództwem Michała Tuchaczewskiego ruszył do natarcia 4 lipca 1920 r. Słabe na tym odcinku frontu linie obronne Polaków załamały się 6 lipca i odtąd bolszewicy, nie napotykając już w zasadzie silniejszego oporu, parły nieprzerwanie na zachód. Jednocześnie Armia Konna Budionnego opanowała rejon Równego, kierując się dalej na Lwów. Na całej linii od Dźwiny do Dniestru armie polskie przeszły do zorganizowanego odwrotu. 28 lipca jednostki bolszewickie zajęły Białystok, gdzie usytuował się zawiązany w Moskwie i przybyły z Armią Czerwoną tzw. Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski w składzie: Julian Marchlewski, Feliks Dzierżyński, Józef Unszlicht, Feliks Kon i Edward Próchniak. W rachubach Lenina mieli oni stanowić zalążek władzy przyszłej Polskiej Republiki Socjalistycznej w składzie Rosji Radzieckiej, która miała obejmować terytorialnie dawną Kongresówkę oraz zachodnią Małopolskę. Północne skrzydło wojsk Tuchaczewskiego zbliżało się do Wisły. Nad dopiero co odrodzonym państwem polskim zawisło śmiertelne niebezpieczeństwo potęgowane umiejętną i intensywną agitacją bolszewicką oddziaływającą na umysły części chłopstwa i robotników. Już wcześniej, bo 1 lipca powołano pod przewodnictwem Piłsudskiego Radę Obrony Państwa - nowy organ władzy państwowej o kompetencjach ustawodawczych i wykonawczych. Rada ogłosiła dodatkowy zaciąg do wojska oraz przyczyniła się do uchwalenia 15 lipca ustawy o reformie rolnej. Akt ten miał zachęcić chłopstwo do większego zaangażowania się w sprawę obrony Ojczyzny. Z inicjatywy Rady podjęto również działania dyplomatyczne, które miały przynieść chwilowe przerwanie walki. Rezultatem tych wysiłków była między innymi nota ministra spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii lorda Georga Curzona skierowana do rządu bolszewickiego, w której zawarto żądanie zaprzestania ofensywy w głąb polskiego terytorium i zawarcia zawieszenia broni z Polską. Warunkiem rozejmu miało być cofnięcie wojsk polskich do linii wytyczonej w grudniu 1919 r. przez Konferencję Pokojową i uznanie tej linii za wschodnią granicę Polski. W razie odrzucenia tych żądań Wielka Brytania i państwa z nią sprzymierzone miały okazać wszechstronną pomoc Polsce. Z końcem lipca przybyła do Warszawy francuska misja wojskowa z generałem Maxime Weygandem na czele, która miała się zająć kierowaniem akcją takiej pomocy. Wszelako dostawy sprzętu wojennego do Polski napotkały nieprzewidziane trudności. Oto Moskwa kanałami propagandowymi, a przede wszystkim poprzez swoich agentów na Zachodzie działających w ramach Międzynarodówki Komunistycznej, starała się blokować - często skutecznie - wszelkie próby pomocy, a w tym przesyłki sprzętu wojskowego organizowane przez organizacje społeczne, gospodarcze i przez rządy państw zachodnich. 6 sierpnia Józef Piłsudski wydał rozkaz przegrupowania wojsk polskich celem skupienia najlepszych oddziałów w rejonie Warszawy. Naczelny Wódz kierował się bowiem założeniem, że losy wojny rozstrzygną się nad Wisłą.13 sierpnia rozpoczęła się "bitwa warszawska", która trwała pięć dni. Grupa uderzeniowa wojsk bolszewickich otrzymała zadanie sforsowania Wisły i uderzenia na Warszawę od zachodu. Plan ten nie został jednak zrealizowany, ponieważ przeszkodziła temu polska grupa manewrowa nacierająca z rejonu dolnego Wieprza, która odcięła armię uderzeniową bolszewicką od reszty wojsk rosyjskich. Czer- wonym groziło okrążenie i całkowita zagłada. Wezwana rozkazem Tuchaczewskiego konnica 54 Budionnego, wchodząca w skład Frontu Południowo-Zachodniego Aleksandra Jegorowa, uwikłana w walki o Lwów nie pośpieszyła z odsieczą, co w znacznym stopniu przyczyniło się do kl ski bolszewików w operacji warszawskiej (komisarzem politycznym w armii Budion- ne o b ł Stalin, który wbrew rozkazowi Tuchaczewskiego rozkazał mu zdobyć Lwów, a następnie pomaszerować na Węgry celem wsparcia tamtejszych komunistów). Rosjanie zmuszeni zostali do odwrotu, początkowo na linię Grodno-Brześć, a później dalej na wschód, za Niemen. Klęska wo sk bolszewickich w bitwie warszawskiej nie oznaczała jeszcze końca wojny. Cofającym si w o łochu wojskom Frontu Zachodniego ruszyli ze spóźnioną pomocą kawalerz ści Budió ń go w kierunku na Zamość. Jednak pobity pod Komarowem Budionny wycofał i na Wołyń, a za nim aż za Zbrucz wypchnięto z Małopolski Wschodniej pozostałe armie Je orowa. Jednocześnie w tzw. "operacji niemeńskiej" wojska polskie pod osobistym dowództwem Piłsudskiego zadały ostateczną klęskę bolszewikom. W rezultacie ataku Polaków na Wołkowysk i Baranowicze, Front Zachodni w ogóle przestał istnieć, a resztki czerwonoarmistów poszły w rozsypkę. ł si w Mińsku pertraktacje Jeszcze w najgorętszej fazie wojny, 17 sierpnia rozpoczę y ę oko owe pomiędzy obu stronami. Na czele delegacji polskiej stał Jan Dąbski, a delegacji adzieckiej przewodniczył Karol Daniszewski. Już w dniu przybycia delegacji polskiej do Mińska, tj. 14 sierpnia, strona radziecka, będąc pewna zwycięstwa swojej armii, nie bardzo kwa iła się do podjęcia rzeczowych rozmów nękając Polaków różnymi szykanami. Jednak kiedy do Mińska i Moskwy dotarły alarmując wieści z frontu, stosunek Rosjan gwałtownie się zmienił. Znalazło to między innymi swój wyraz w przeniesieniu 21 września rozmów z bolszewickiego Mińska do neutralnej Rygi. Tam, po klęsce nad Niemnem, Moskwa godziła się uznać bez wi ksz ch o orów przedstawione p ez i dz P P 1 ką ar Rosjąoi e mu. 12 ę y P Ukrainą października podpisany został preliminaryjnań twó ą między Polską a jej w Radziecką. Wytyczono wówczas granicę p schodnimi sąsiadami oraz uzgodniono przerwanie działań wojennych w dniu 18 października. Dalsze rokowania pokojowe kontynuowano przez całą zimę w Rydze i oficjalny pokój omiędzy obu państwami podpisano dopiero 18 marca 1921 r. Obie strony postanowiły też nawiązać stosunki dyplomatyczne i zawrzeć umowę handlową. 7. Komunizm wojenny Lata wojny domowej w Rosji zbiegły się ściśle z okresem tzw. "komunizmu wojennego". Terminu tego używa się do określenia sytuacji w gospodarce rosyjskiej i klimatu społecznego w tworzon ch oddziaływaniem rygorów polityki rządu i partii bolszewickiej w warunkach a archii i haosu wewnętrznego postrewolucyjnej Rosji. Początkowo bolszewicy, starając się nawiązywać do swoich przedrewolucyjnych koncepcji ekonomicznych i społecznych, próbo- wali zapanować nad sytuacją, jednak z przyczyn obiektywnych ich praktączną działalność w tych dziedzinach cechowała przypadkowość, doraźność - inaczej mówi c - bolszewicy, poddając się żywiołowemu rozwojowi wypadków, płynęli na fali wydarzeń. Pomimo to zdecydowana wi kszość członków partii wierzyła, że polityka kierownictwa wymuszana nierzadko przypadkowymi okolicznościami, prowadzi bezpośrednio do zbudowania w Rosji komunizmu. Dotąd zresztą, niezależnie od oficjalnego programu partii, bolszewików zawsze cechowała różnorodność poglądów w kwestiach ekonomicznych i w różnym czasie głosili diametralnie różne opinie na ten temat. Sam Lenin często zmieniał swoje poglądy, zwłaszcza po październiku 1917 r., a najlepszym tego przykładem był rok 1921, kiedy wymógł na swoich towarzyszach zmianę kursu ekonomicznego patii wprowadzając NEP. 55 Już pierwsze akty nowej władzy wyraźnie świadczyły o braku jasnej i przemyślanej koncepcji rządzenia partii bolszewickiej. Dekret o ziemi, który zapowiadał odebranie ziemi obszarnikom i jej podział pomiędzy chłopów został uzupełniony 14 (27) listopada 1917 r. dekretem o kontroli robotniczej w zakładach pracy. Otóż ów dekret znacznie wzmocnił ' pozycję istniejących od kilku miesięcy i niezależnych od partii "komitetów fabrycznych". Jednocześnie związki zawodowe, w których bolszewicy dysponowali dotąd dużymi wpływami, ' straciły w ich oczach uznanie jako skuteczny instrument kontroli robotniczej. Teraz właśnie t ; działające także poza strukturami związków zawodowych komitety fabryczne wydawały im się ciałami, które lepiej nadają się do spełniania roli czynnika kontrolnego w fabrykach. Tymczasem komitety fabryczne działały w zakładach pracy w swoim własnym interesie i taka praktyka jedynie utrudniała pracę dyrekcji fabryk, chociaż z drugiej strony skutecznie zabezpieczała je przed aktami sabotażu, między innymi ze strony dyrekcji i właścicieli. Generalnie, pomimo iż komitety fabryczne odgrywały niewątpliwie znaczną rolę wychowaw- czą, edukacyjną, to jednak w sensie organizacji pracy i zarządzania produkcją nie wniosły do gospodarki niczego pozytywnego. Później komitety fabryczne zostały włączone do związków . zawodowych, kiedy te ściśle podporządkowano partii. ' Problem związków zawodowych nie został rozwiązany w sposób satysfakcjonujący bolszewików do początku lat dwudziestych. Od 1917 r. związki zawodowe starały się '' funkcjonować jako siła niezależna, podczas gdy Lenin i Trocki uważali, że związki zawodowe powinny spełniać jedynie rolę przekaźnika polityki partii do załóg robotniczych. Pierwszym związkiem zawodowym, który stracił swoją niezależnośr, był związek kolejarzy, kiedy w marcu 1918 r. koleje poddano ścisłej kontroli państwa, a 28 czerwca tegoż roku znacjonalizowano. Był to pierwszy etap ujarzmiania przez bolszewików ruchu związkowego, j chociaż dopiero na początku lat dwudziestych bolszewicy poddali kolej rygorom prawa wojennego. Trocki proponował również zmilitaryzowanie innych dziedzin gospodarki pań- stwa, wszelako jego inicjatywy w tym kierunku spowodowały sprzeciw mas pracowniczych i, i liderów związkowych, a nawet wywołały dyskusje w łonie samego kierownictwa partii ů ułatwiając skonsolidowanie się opozycji antytrockistowskiej. ! W przejmowaniu przez państwo przemyshx i handlu Lenin postępował zrazu niezwykle ostrożnie, starając się nawet wciągać do współpracy właścicieli i dyrekcje fabryk. Jednak podobnie jak w rolnictwie, także i w tym przypadku bieg wydarzeń określał jego dalsze decyzje. Strajk ! pracowników Banku Państwowego (i w rezultacie odmowa udzielania funduszy dla rządu) skłonił I : bolszewików do znacjonalizowania tego i wszystkich pozostałych banków 14(27) grudnia 1917 r. Wcześniej, bo 2(15) grudnia 1917 r. wydano dekret o utworzeniu Najwyższej Rady Gospodarki Narodowej, której zadaniem miało być kierowanie gospodarką i znacjonalizowanymi przed- siębiorstwami. Jednak pierwszą myślą twórców Rady była ograniczona nacjonalizacja, tj. oddanie do kompetencji Rady tylko kluczowych dziedzin gospodarki, tych, od których zależały wszystkie inne gałęzie, a więc na ptzykład przemysł wydobywczy, energetyka, transport, banki itp. Tymczasem praktyka życia pokazała, że nacjonalizacja poszła dalej niż początkowo pragnęło tego kierownictwo partii i rządu: na obszarze całej Rosji lokalne rady delegatów podjęły z własnej inicjatywy "radosną" nacjonalizację wszystkiego co było prywatne na podległym sobie terenie. Wprowadzenie tzw. "polityki komunizmu wojennego" kojarzy się zwykle z dekretem Rady Komisarzy Ludowych o nacjonalizacji transportu kolejowego i wielkich oraz średnich przedsiębiorstw przemysłowych wydanym 28 czerwca 1918 r. Następne bez mała trzy lata komunizmu wojennego to dalsze nacjonalizowanie gospodarki, rekwizycje zboża, hiperinfla- I cja i faktyczny zanik obiegu pieniądza, załamanie się produkcji, racjonowanie żywności, głód, choroby, gwałtowne zmniejszenie się liczby mieszkańców miast, stopniowe podporząd- kowanie związków zawodowych partii, nieustanne mobilizacje do armii osób zdolnych do noszenia broni i kierowanie wszystkich środków materiałowych na potrzeby wojny domowej.  11) 21) 31) 41. l1 .1 .1 .1 .1 .1 rI.A.1.a  56 Z tych wszystkich "elementów składowych" komunizmu wojennego najważniejszym były przymusowe repartycje żywności (głównie zboża) wprowadzone oficjalnie dekretem Rady Komisarzy Ludowych I 1 stycznia 1919 r. Nawet bez dekretu o ziemi, w Rosji - jak wiemy - występował ostry niedobór żywności, ale w 19 I 8 r. bolszewicy doprowadzili w tym względzie do sytuacji katastrofalnej. Zupełnie ustały dostawy do miast, ponieważ chłopi oczekiwali, że państwo podniesie ceny zboża. Władze odpowiedziały na to wysłaniem na wieś uzbrójonych oddziałów młodych robotników lub Czeki z zadaniem konfiskaty wszelkich nadwyżek zboża ponad potrzeby rodzin chłopskich (często zdarzało się, że kon iskowano wszystko zboże). Bolszewicy już wiosną 1918 r. zainspirowali "walkę klasową" na wsi, czego instytucjonalnym wyrazem było utworzenie dekretem WCIK I 1 czerwca 1918 r. "komitetów biedoty" (kombiedy), powołanych do wyszukiwania skrywanych nadwyżek zboża przez bogatych chłopów. Działalność kombiedów prowadziła do szerzenia się uczucia nienawiści i wrogości wśród ludności wiejskiej i do stosowania aktów przemocy wobec średniorolnych i bogatych chłopów (należy przy tym zaznaczyć, że nie istniały wówczas żadne urzędowe kryteria określające status średniorolnego i bogatego chłopa. Stosunkowo łatwiej było określić grupę biedoty wiejskiej, tj. osoby, które w ogóle nie posiadały ziemi bądź posiadały bardzo małe nadziały. Wiodąca rola biedoty i jej stosunek do pozostałych mieszkańców wsi budziły wrogość średniorolnych i bogatych chłopów do kombiedów i nowych władz). Faktyczne czy domniemane skrywanie nadwyżek zostało uznane przez władze za "zbrodnię spekulacji". Tego rodzaju polityka bynajmniej nie zachęcała chłopów do zwiększania produkcji, zwłaszcza bogatszych, których naturalną reakcją na repartycje było ograniczenie areału zasiewów, a to z kolei doprowadziło do ogólnego, gwałtownego spadku produkcji rolnej w Rosji. W miastach wprowadzono racjonowanie żywności i innych dóbr. Przyjęcie zasady: "kto nie pracuje, ten nie je" określiło dyskryminujący sposób racjonowania żywności w zależności od fizycznych i politycznych kwalifikacji człowieka. Najwięcej otrzymywali robotnicy i żołnierze, najmniej lub w ogóle nic - "elementy burżuazyjne". Niekiedy racje żywnościowe, nawet dla robotników, były niższe od poziomu głodowego. Istniało kilka kategorii kartek żywnościowych: dla przykładu, na kartkę pierwszej kategorii można było otrzymać 1/3 funta chleba i około 1,75 funta ziemniaków. Sytuację ratował czarny rynek, ale ceny były na nim bardzo wysokie. Czarny rynek był oczywiście nielegalnym rynkiem (specjalnym dekretem z dnia 26 listopada 1918 r. handel prywatny został zabroniony), ale często przez władze tolerowanym. Za uprawianie nielegalnego handlu groziło rozstrzelanie na miejscu, zależało to zaś od dobrej czy złej woli i humoru czekisty, a więc od okoliczności czasu i miejsca działania "spekulanta". Powołane państwowe instytucje handlowe i aprowizacyjne, od początku niesprawne i skorumpowane, pogłębiały jeszcze bałagan i chaos i nie były zdolne do żywienia obywateli, dlatego często tym, który utrzymywał ludzi przy życiu, był spekulant. Był to okres, kiedy na czarnym rynku miast rosyjskich pojawiły się duże ilości towarów "luksusowych" - nierzadko wspaniałych dzieł sztuki: obrazów, rzeźby, porcelany, które można było wymienić na worek mąki czy koszyk jaj. Okres wojny domowej i komunizmu wojennego zebrał obfite śmiertelne żniwo wśród mieszkańców republiki radzieckiej. Nieustanne przemarsze zawszonych oddziałów woj- skowych, brak mydła, gorącej wody, medykamentów w połączeniu z niedożywieniem spowodowały, że ogromna liczba ludzi zmarła w tych latach z powodu chorób, z których tyfus był najbardziej powszechny. Jeżeli w latach wojny domowej straciło życie w sumie około dziesięciu milionów osób, to zdecydowana większość z nich zmarła z głodu, zimna i chorób. Mieszkańcy miast masowo uciekali na wieś, na prowincję, sądząc że głód będzie tam mniej dokuczliwy: liczba robotników przemysłowych spadła w tym czasie z 2 milionów do 1250 tys. W 1921 r. całość produkcji przemysłowej wynosiła 1/5 poziomu produkcji z 1913 r., a w kilku 57 kluczowych sektorach gospodarki spadek był jeszcze większy: wydobycie węgla obniżyło się z 29 do 9 mln ton, produkcja cukru spadła z 1300 tys. do 50 tys. ton, a stali.z 4300 tys. do 200 tys. ton. Nic zatem dziwnego, że od 1917 do 1921 r. stosunek społeczeństwa do nowych władz przemienił się z apatycznego w powszechne oburzenie. ; Wśród entuzjastów nowego porządku wielu było takich członków lokalnych i central- nych władz, a nawet ludzi nauki, którzy w galopującej inflacji dopatrywali się "nieunik- nionego zaniku pieniądza" - środka, który uważali za "burżuazyjny relikt przeszłości". Znany ówczesny radziecki ekonomista Eugeniusz Preobrażeński, charakteryzując istniejące stosunki pieniężne w Rosji jakże malowniczo oddał sposób myślenia podobnych mu ludzi: "drukarnie pieniędzy są jak gniazda karabinów maszynowych, które zniszczą burżuazyjne struktury od tyłu, przez system monetarny". W październiku 1920 r. 1 rubel posiadał l% I wartości rubla z 1917 r., a w następnych miesiącach jego wartość zaczęła maleć coraz szybciej: na przykład w maju 1922 r. ceny biletów kolejowych były milion razy wyższe niż w czerwcu 1917 r., a w listopadzie 1922 r. już cztery miliony razy wyższe. W przemyśle pieniądz przestał odgrywać rólę głównego środka wymiany, ponieważ transakcje pomiędzy zakładami produk- ; cyjnymi po prostu księgowano, a za pracę i materiały coraz częściej płacono towarami , z własnej produkcji fabrycznej lub artykułami konsumpcyjnymi (żywność, odzież) otrzymy- wanymi z zasobów rządowych. Na początku 1921 r. więcej niż 9/10 zarobków wypłacano w towarze. Przy tym usługi, takie jak transport, były bezpłatne (w wielu miastach tramwaje przestały kursować, ale formalnie były bezpłatne). Wiosną 1919 r. w nawiązaniu do uchwał I VIII Zjazdu RKP(b) (odbył się w dniach 18-23 marca) sprecyzowano nowe zasady nacjonalizacji, które nakazywały upaństwowienie wszystkich zakładów pracy zatrudniających więcej niż dziesięciu robotników (nawet "lewicowi komuniści" tacy jak Mikołaj Bucharin ! sprzeciwiali się nacjonalizacji małych przedsiębiorstw). Ale i w tym przypadku ów proces przebiegał swoim własnym, lokalnym kursem, niezależnie od tego, czego pragnęli Lenin, Trocki czy nawet Bucharin. Według niektórych źródeł w 1920 r. znacjonalizowano w oparciu o tę zasadę ponad 30 tys. przedsiębiorstw, włączając również takie, które zatrudniały tylko jednego robotnika! To, czy Najwyższa Rada Gospodarki Narodowej była w stanie znaleźć ; odpowiednią liczbę osób zdolnych do kierowania tymi zakładami, było nieistotne dla gorliwych wykonawców ustawy - dla nich proces nacjonalizacji kojarzył się wyłącznie z oddelegowaniem w teren kilku uzbrojonych osobników, którzy siłą przejmowali od przerażonego właściciela jego warsztat, sklep, czy nędzny, wysłużony i skrzypiący wiatrak. W 1920 r. w krytycznym okresie wojny domowej, bolszewicy kontynuowali ten sam I bezlitosny i rygorystyczny kurs wobec społeczeństwa. Lenin nie przyjmował żadnych, nawet i' najbardziej oczywistych argumentów przemawiających za umiarkowaniem w polityce gos- podarczej państwa. Za mnożenie się chłopskich powstań oskarżał eserowców. W odpowiedzi na skurczenie się obszaru zasiewów zaproponował administracyjne, planowe wyznaczanie wielkości areału zasiewu dla każdego indywidualnego chłopa. Przeciążenie i bałagan , w Najwyższej Radzie Gospodarki Narodowej próbowano przezwyciężyć przez podporząd- kowanie tej instytucji Radzie Obrony Robotniczej i Chłopskiej, którą kierował Lenin. Ustanowiono tzw. "komunistyczne soboty" ("Subotniki") jako ochotniczą formę pracy , robotników w soboty, które według oficjalnej propagandy miały być drogą do uporania się z powojenną odbudową. Tymczasem na prowincji ogólna nędza i gwałtowne pogorszenie się warunków bytowania ' w połączeniu z rujnującą wieś działalnością "kombiedów" uświadomiły chłopom, że dalsze popieranie bolszewików przeciwko białym na zasadzie mniejszego zła jest bezcelowe. Dotychczasowe odosobnione i sporadyczne wybuchy niezadowolenia zaczęły nabierać charakteru zorganizowanych, masowych powstań chłopskich zwłaszcza w najbardziej chlebo- dajnych obszarach Rosji europejskiej na Ukrainie, Powołżu, a także na Syberii. Powstała 58 zo niebezpieczna sytuacja, która wreszcies epa y zlboź lsyś ememtku y 21Ń ..- - p y .. y w ł n ć na wzrost rodukc 1 z wnv l 1==~ -~D- - p Lenina o wprowadzeniu tzw. Nowej Ekonomicznej Polit ki 2p 'nąźaszokował parL decyzję w buchł 28 lutego 19 lę rnizonu kronsztadzkiego, który Y UVlJL ' - .-- v.. - kiej nowych oborowycn, n Marynarze kronsztadzcy byll uona Glal .y - y p as w miejsce starych roczników powołano do Flot Bałt doświadczenia lat po p 1C Lllllt ii-- y garnizonu, d1a którego h w warunkach rządóaździerniku 1917 przecież ogólnej atmosfer rewolucyjnyc ić się tylko w5 to ą dawn ch tradycji li posź bolszewickich r. były kontynuacj y e garnizonu kronsztadzkiego mog 921 r. także Podobną tradycją jak maryn pr emysłowych Piotrogrodu, aczkolwiek 921 r. robotnicy ; robotnicy dużych zakładów m co w 1917 r. Na początku . Ros i nie był tym samy p ulicach miasta wyraza ą - Trockiego (w lSLOClG "al==ů=-.~------ , Armii Pracy' umożliwiającej I wpruwauL . --- b rów do raa aGlc a ůů - - - rac uzorv) lly =ů . bolszewikom wygrY 'anie wY o ę p żądali onadto likwidacji wszechobecnej Czeki oraz usuni cia z zakładów p g rasowa aka towarzysz ła protestom y fabrycznej. Hałaśliwa na onka p i oś ulaty w słowach dalekich od oddziałów straż robotników piotrogrodzkich, przedstawiła ich problemy p prawdy. , co łosiła prasa, a rzeczywistością znany był marynarzom Rozdźwięk pomiędzy tym g botnikami Piotrogro zkim, którzy posiadali bliskie kontakty z ro du. Do K lon a a kronsztad szej ręki o sytuacji W tym aśGsdział n represz n ć, jakie docierały więc informacje z pierw raz przemilczanie przez p ę Y) ś anej do oficjalna propaganda bolszewi k Wzburzony garnizon, po aresztow ucyj y. Komitet p wobec robotni TYmczasow g odejmowano owołał y Komitet Re Piotrogrodu delegacji marynarzy, p rze rowadzenia nowych wYborów do rad dele atów ę, w której domagano się p p środków zabezpieczających wyborców przed wydał rezolucj az zastosowania wolności słowa w oparciu o tajne głosowanie or . W sunięto również żądania j oszukańczymi manipulac ami bolszewików or w wobec więźniów politycznych a w wielu i prasy, swobody zgromadzeń, złag dowodówg kazania za dz ść politac Ś ecjalny h ra ji przypadkach ponownego dne o dowozu żywności ze wsi do miasLn racy uzbrojonej straży niesieni domagali się nadto swobo g ch, usunięcia z zakładów p nic partii źywnościowych dla osób uprzywilejowany w zebraniach rzecz Y WCzK itp. Kiedy uczestniczący asta, a ostrzegające fabrycznej, rozwiązania h żądań, zostali przemocą wydaleni z mituacji władze pchnęły odmówili spełnienia Y rzez nich odrzucone j Y g tc .Wte marynarz ultimatum Trockiego zostało p róba o anowania zbuntowane o y ę Tuchaczewskiego. Jednak pierwsza p po lodzie armii w większo- na Kronsztad anni y a się fiaskiem, ponieważ żoł uiełze ead óch tygodni, uzu ełniwszy swoje siły wiernyml vuuLů~= ---- X Zjazdu partii), bolszewlx lll -- i widownią prawdziwe) odbywającego się właśnie d i ulice walczącego Kronsztadu stały s ę zdobyć miasto. Na kilka n y. Walki ustały 18 marca 1921 r. y broniących się desperacko marynarz ami ć o nim ' masakr dł wiony, ale p ę w umysłach radzieckich Bunt kronsztadzki został z a i ćdziesięciu latach, już w innych - jeszcze po p ę L nin, próbując komunistów przetrwała bardzo długo . Wkrótce po upadku powstania bunt marynarzy go z trwogą ł się w razić: okolicznościach, wspominano czyny buntu, tak uświadomić sobie p rawdziwe przy mia y r 59 w Kronsztadzie jak blysk światła rozjaśnił nam rzeczywistość". Ale czy Lenin właściwie zrozumiał cały społeczno-polityczny kontekst tego wydarzenia, nie jest takie pewne. Gdyby zestawić żądania powstańców z praktyką rządzenia bolszewików łatwo można dostrzec, jak daleko odeszli oni od swoich haseł i ideałów, które głosili jeszcze w 1917 r. Żądania marynarzy Kronsztadu ujawniły ogromną lukę, jaka powstała pomiędzy aspiracjami bol- szewików sprzed października 1917 r. a ustrojem państwowym, jaki stworzyli do 1921 r. Cztery lata, jakie upłynęły od rewolucji, bolszewicy poświęcili na zachowanie i umocnienie zdobytej siłą władzy przy równoczesnym lekceważeniu, a nawet niszczeniu naturalnych aspiracji poddanego surowym rygorom prawa wojennego społeczeństwa. W ich własnych wyobrażeniach zwycięstwo w walce o władzę było jedynym kryteńum oceny politycznej ich sposobu rządzenia, dlatego z punktu widzenia ideologii, której wcześniej hołdowali, z punktu widzenia ich stosunku do aspiracji społeczeństwa oraz zrozumienia dla zwykłych, ludzkich pragnień i potrzeb, a także tych wszystkich wartości, które rewolucję czyniły wartą zachodu - bolszewicy nie byli już tymi samymi ludźmi. Rosyjska Komunistyczna Partia (bol- szewików) z 1921 r. nie była już tą samą partią bolszewicką z roku 1917 r. Tak więc kiedy Lenin nazwał powstanie kronsztadzkie "rozjaśnieniem rzeczywistości", to prawdopodobnie odwoływał się tylko do rzeczywistości gospodarczej. Chociaż - być może miał on na myśli inną rzeczywistość - tę mianowicie, że w wojnie domowej prawdziwi bolszewicy zostali pokonani. 8. Partia Pod koniec wojny domowej organizacje partyjne przybrały formy, które utrwaliły się w następnych dekadach. W 1921 r. partia bolszewicka liczyła około 730 tys. członków (w czasie rewolucji lutowej około 20 tys., a w październiku 1917 r. - 300 tys. członków). Pomimo iż w okresach intensywnej rekrutacji członków, w okresie wojny domowej, w latach dwudziestych i trzydziestych, kryteria przyjęć do partii obniżano, to generalnie kandydatów dobierano z wielką ostrożnością. RKP (b) nie była partią masową, ale organizacją elitarną, która jednak wywodziła się z mas i chciała tymi masami kierować. Członkostwo partii było przywilejem i w każdej chwili mogło zostać cofnięte: tysiące członków partii wydalano za pijaństwo, bierność i inne przywary. Podstawowym kryteńum oceny członka partii była lojalność: decyzje kierownictwa organizacji były wiążące i przyjmowano je bezkrytycznie nawet jeżeli dotyczyły wydalenia z partii. Centralizm demokratyczny, na którym opierała się partia, oznaczał zasadę hierarchicznego podporządkowania i wypracowywania decyzji, ale także oferował szeregowym członkom możliwość wpływania na ten wycinek polityki, który władze zwierzchnie uznały za stosowne oddelegować w ich ręce. Ów wpływ realizował się poprzez podstawowe, macierzyste organizacje, w których każdy członek posiadał głos, wybierał delegatów i kolektywnie podejmował uchwały przedstawiane następnie organiza- cjom nadrzędnym. Najniższe komórki mogły być tworzone wszędzie tam, gdzie było co najmniej trzech członków partii, którzy razem tworzyli związek produkcyjny lub instytu- cjonalny (na przykład w warsztacie pracy lub na okręcie wojennym). Takie organizacje były reprezentowane w wyższej organizacji (miejskiej lub gubernialnej), która z kolei posiadała swoich przedstawicieli w ciałach kolegialnych instancji nadrzędnej, itp. Na szczycie tej piramidy stał Zjazd partii, który w tamtych latach zbierał się corocznie. Zjazd dokonywał oceny działalności partii za poprzedni okres oraz wypracowywał wytyczne i zadania na przyszłość. Na zjeździe wybierano również piętnastu członków Komitetu Centralnego (podczas następnych zjazdów liczbę członków KC stopniowo zwiększano), który stanowił 60 naw ższe ciało wykonawcze partii. W trudnych porewolucyjnych latach, kiedy istniała pó rź ba pode mowania sz bkich decyzji, Komitet Centralny okazał się ciałem zbyt licznym, dlatego najważniejszą rolę odgrywało Biuro Polityczne KC. Przez cały y res wojny domowej w skład Biura Polit cznego wchodziło tylko pięciu członków, z któr ch dwóch - Lenin y partii coraz rzadziej sprzeciwiał się i Trocki - miało w nim stałe miejsce. Odkąd KC decyzjom Biura Politycznego - znaczenie tej instytucji zaczęło szybko rosnąć i z upływem czasu stała si ona faktycznym czynnikiem rządzącym w ZSRR. j Równoleęłe z organizac ami art n mi funkcjonowały instytucje rządowe. Administrac a g p y y ł swo siatką organów gubernialnych (później rządowa, podobnie jak partyjna, dysponowa e sk ćh i wiejskich. Zarówno centralne jak obwodowych), powiatowych (rejonowych), j g i lokalne organy administracji rządowej były odpowiedzialne p dwó ń anć ł nkost o wo parti partii nad administracją rządową realizowano poprzez p j ę i w państwowych instytucjach przedstawiciek k a czych adxnin śtpacji państw W ienie si praktyki obsadzania stanowisk w organach wy o ę nkami od owiednich or anizac i art n ch. W najwyższych instancjach rządowych l00o/a urz dników p g p Y y Ludow ch należał do odpowiednich, centralnych należało do partii: cały skład Rady Komisarzy y nkiem Biura Politycznego). organizacji partyjnych (na przykład premier, Lenin, był czło t nowisk administracyj- Jedną z główn ch funkc i artii b ła zatem troska o obsadzenie s a n ch i inn ch zaufan mi ludźmi rzede wszystkim dotyczyło to kadry kierowniczej na y Y y ' p y pocz na c, a na wydawcach gazet wszystkich poziomach, od Rady Komisarzy Ludow c y" z aszcza w latach trzydziestych, i dyrektorach fabryk kończąc. Ci d r kt wamilstwó h organizacji partyjnych, odpow kierowali się w swoim działaniu y y ąiadali przezartię mogli zostaekonwwanie, iń yminsłowy bowi zkiem przed parti i t lkop szeregowych członków była propaganda, agitacja, p ł ,em czasu różnicujące się fu lkcje, wanie mas bezpartyjnych dla polityki bolszewików. Z ra iły się nieformalnym podziałem tej a co za tym idzie i możliwości członków partii, wy organizac i na kilka kate orii. Pierwszą stanowili etatowi działacze partyjni, którzy tworzyli g nabardzie u rz wilejowaną pozycję zajmowali se- tzw. "aparat". Wśród ludzi aparatu j ) p y y kretarze organizacji partyjnych, z wodzem kle tlz rekomendacjizemstan ietnadrzędnej rado s ośród członków danej organizacji, zwy Y p ) działalnością partii na określon m terenie. organizowania i kierowania (nadzorowania o ł o stanu osobowego part. W latach trz dziestych a arat part n stanowił około 8 % ca e ii p Yj Y g p y za mowali y ru Drugą najbardziej wpływow stanowili ci członkowie artii, którz j ą g pę stanowiska w administracji państwowej i gospodarczej. Do tej gr źWła o zaate e olwej arlczyć, pod pewnymi warunkami, znaczną część biurokracji partyjnej obot- ników i chłopów ostatecznie partia rekrutowała swoich członków głównie pośród nich), ( g j y mnie odrzędne stanowiska desygnowanych przez swoje or anizacje t ki kla yfikowały jako, urzędników". Propor- administracyjne, których ówczesne statys y y w s ołeczeństwie, właśnie kategoria urz dnicza była najliczniej cjonalnie do swojej liczb p k ło 30"%, a w 1941 r. już 70% urzędn reprezentowana w partii: pod koniec 1917 r. o o ików należało do artii. Tak wysoki odsetek upartyjnienia urzędników nie może dziwić, kiedy p na awans, zachowanie stanowiska bądź otrzymanie "nobilitującej" z reguły jedyną szansą unek wstąpienia do partii. Z tej samej przyczyny wobec innych posady urzędniczej był war j ą ę urzędnicy najrzadziej opuszczali szeregi partyjdalszaakarielr nbądźdwysoka lp cz ść członków y Ros i Radzieckie rodziła się n społeczna partii, ponieważ t lko od nie zależała ich . W ten sposób w j owa klasa i lepsze warunki bytowania woje losy z partią zaczęła odgr dni ć wdć raz wsiększym s ołeczna, która związawszy s z rol w polityce i gospodarce państwa, i której interesy musiało uwzg ę stopniu kierownictwo partii. 61 W czasach intensywnego naboru do partii napływało sporo osób, których postawa i działalność budziły później zastrzeżenia lokalnych i centralnych władz organizacji. W celu pozbycia się tych ludzi - a później także wszelkiej opozycji wewnątrzpartyjnej - prze- prowadzano co pewien czas tzw. czystki. Pierwsze czystki miały nieoficjalny charakter i polegały na zwykłej ocenie przez powołaną do tego komisję każdego członka partii, który po uzyskaniu pozytywnej opinii pozostawał w organizacji. Najczęstszą przyczyną wydaleń były niezdyscyplinowanie i "bierna postawa". Równocześnie wielu członków występowało z partii dobrowolnie. W takich przypadkach opuszczający szeregi zwykle motywowali swoją decyzję wysokimi wymaganiami, jakie partia stawiała przed nimi, którym nie mogli podołać. Jednak główną przyczyną wystąpień było po prostu rozczarowanie się tych osób do polityki partii i zwątpienie w możliwość zmiany kursu. Pierwszą dużą czystkę przeprowadzono w latach 1921-1922, kiedy niemal co trzeci członek został wydalony, wskutek czego całkowity stan osobowy partii zmniejszył się do 490 tys. członków. W czasie wojny domowej jednym z głównych zadań partii była działalność na rzecz podnoszenia morale obywateli i mobilizowanie całego społeczeństwa i walczących na frontach żołnierzy. Najlepszych z członków partii wysyłano do fabryk, na wieś i na poszczególne odcinki frontu - wszędzie tam, gdzie sytuacja stawała się krytyczna. Ale z drugiej strony wojna, z jej zapotrzebowaniem na szybką, autorytarną i centralną decyzję, stwarzała luksus rządzenia bez potrzeby liczenia się ze zdaniem podwładnych, z opinią społeczną i w takich okolicznościach zaczęła zanikać tradycyjna rola komunisty-społecznika. Powszechną prak- tyką aparatu partyjnego stawało się kierowanie określonych osób do wykonania określonych zadań - mianowanie i odwoływanie bez prawa sprzeciwu ze strony zainteresowanego. Partia zaczęła odchodzić od demokratycznych metod podejmowania decyzji w kierunku biuro- kratycznego komenderowania, a tych działaczy, którzy nie zgadzali się z takim stylem pracy "delegowano" do najbardziej odległych placówek politycznych lub innych w państwie. 9. Emigracja Przed 1917 r. emigracja rosyjska składała się w większości z przedstawicieli niezadowolo- nej inteligencji działającej na rzecz tak, czy inaczej pojmowanej "rewolucji". Największymi skupiskami owej emigracji były Genewa, Zurich, Berno, Paryż i Londyn. Drugą grupę emigrantów stanowili chłopi i Żydzi, ale ci emigrowali przede wszystkim do Ameryki bez zamiaru powrotu do Rosji. Dziesięć lat później ten obraz zmienił się całkowicie. Inteligencja "rewolucyjna" w większości powróciła do kraju (aczkolwiek część z nich ponownie wyemigrowała), a jej miejsce zajęli uciekinierzy po klęsce białych armii. Kiedy generał Wrangel opuszczał Krym, towarzyszyło mu około 150 tys. uciekinierów. Większość z nich osadzono w tymczasowych obozach w Turcji. Spośród tej masy ludzi - 60 tys. to żołnierze, których starano się utrzymać jako siłę zorganizowaną na wypadek załamania się reżimu bolszewickiego w Rosji. Wszelako armia ta wkrótce się rozproszyła, chociaż Rosyjska Marynarka Impeńalna istniała jeszcze kilka lat kotwicząc w Bizercie i szkoląc coroczne zastępy nowych kadetów. Pewna liczba emigrantów znalazła schronienie w pań- stwach Europy Środkowej, ale większość osiedliła się w Paryżu i w Berlinie, a niemała liczba wyjechała na półkulę zachodnią. Wielu uciekinierów, zwłaszcza z rozbitych armii Kołczaka, znalazło się w Mandżuńi. W 1949 r., po przejęciu władzy w Chinach przez komunistów, znaczna część tej emigracji opuściła Mandżurię i wyjechała głównie do Australii. W latach dwudziestych znaczna liczba dysydentów, w szczególności intelektualistów, uzyskała po- 62 zwolenie lub została zmuszona przez władze radzieckie do legalnej emigracji (całkowita liczba emigracji porewolucyjnej nie jest znana, ale prawdopodobnie sięgała dwóch milionów osób). Następne fale emigracji z ZSRR wystąpiły w latach trzydziestych, w czasie II wojny światowej i po jej zakończeniu, lecz była to emigracja nieco innego typu. Pomimo iż wielu uciekinierów skupiło się w Berlinie, to jednak Paryż był głównym centrum politycznym rosyjskiej emigracji. Tutaj członkowie starych partii politycznych starali się kontynuować dawne, najczęściej zresztą jałowe dysk usŚeerpniukl922 rę ć rem Cyrylemie- rzowicz został ogłoszony przez koła monarchistyczne Program monarchistów sprowadzał się do postulatu powrotu do Rosji na czele nowe, ochotniczej armii, z pomocą finansową (a także militarną) Zachodu. Patronowała mu organizacja pod nazwą Związek Białych k an Piotr Struve. Pierwszy założył Z Odrębne ośrodki tworzyli Paweł Miu wiązek Republikańsko-Demokratyczny, który odrzucał pomoc państw zachodnich i w walce w bolszewikami stawiał na wewnętrzne siły narodu rosyjskiego. Struve natomiast wysunął ide konserwat wnego liberalizmu i domagał się silnego rządu, który przywróciłby w Rosji po ź dek, stanął na straży prawa własności oraz wprowadził szerokie swobody obywatelskie. Partie lewicowe - eserowcy, ludowi socjaliści, mieńszewicy, lewicowi eserowcy i anarchi- ści spierali się, czy bolszewicy są, czy też nie są socjalistami. Spośród eserowców, aczkolwiek niezależnie od nich, może najbardziej dynamicznie działał Borys Sawinkow, były członek Organizacji Bojowej PSR w latach 1903-1908, a w 1917 r. komisarz przy Kwaterze Głównej Dowództwa Armii i zast ca Kiereńskiego w Ministerstwie Wojny. W 1918 r. Sawinkow ęp od nazwą Narodowy Związek Obrony powołał do życia antybolszewicką organizację p O cz zn i Wolności. Latem 1918 r. kierował powstani Ro y kosławiu i Muromie. W 1921 r. y y acyjny przy im Komitecie Politycznym. Po utworzył w Polsce rosyjski Komitet Ewaku ł on w Pradze organizację pod nazwą y wydaleniu Sawinkowa z Polski, w 1922 r. utw fcerów białogwardyjsk Zielona Gwardia, która skupiała eserowcó ich oraz aktywnie ws ół racowała z jego Związkiem Obrony Ojczyzny i Wolności zakonspirowanym na terenie Ró ji Radzieckiej. Następnie Sawinkow ulokował się w Paryżu, skąd utrzymywał aktywny kontakt z krajem. W sierpniu 1924 r. został podstępnie zwabiony przez OGPU do ZSRR, aresztowany, osądzony i skazany na karę śmierci, którą za zasługi w walce z caratem zamieniono mu na dziesięć lat więzienia. W maju 1925 r. Sawinkow wypadł z piątego piętra moskiewskiego więzienia ponosząc śmierć na miejscu. Nie jest pewne, jak w wielu podobnych przypadkach, czy było to samobójstwo, i tyc ńych na emigracji powstały ró Obok tradycyjnych rosyjskich partii p kołaj Trubecki), czy Młoda Rosja partie i ruchy, takie jak m.in. Euroazjaci (Piotr Sawicki, Mi y (Aleksander Kazem-Bek), który starał się łączyć w swoim programie idee monarchist czne z "młodymi ideami narodowymi". Znamiennym hasłem ruchu młodorosyjskiego było "Za Cara i Rady", a zewnętrzną oznaką jego wyznawców niebieskie koszuly Wspólną cechą tych wszystkich organizacji, z niewielkimi wyjątkami, b ło eksponowanie w swoich ro ramach konieczności odbudowy silnej rosyjskiej państwowości oraz na- cjonalizm p ań ydemokratyzm. Większość z nich próbowała też nawiązać jakiś rodzaj ws ół rac z kra em, a nawet z bolszewikami. Ich aktywność w tym kierunku czyniła z tych p p y GPU-OGPU (później NKWD). Poza przypadkiem organizacji łatwe pole infiltracji przez y ą Sawinkowa między innymi dwóch najbardziej hałaśliwych działacz Zwi zku Białych Weteranów zostało u rowadzonych do ZSRR w 1930 i 1937 r- gran p ę tów rosyjskich Oprócz tych aktywnych politycznie kół, znakomita wi kszość e p osiadła s okojnie w różnych częściach świata tworząc zwykle własne ws ólnoty, które oczątkowo złożone z kilku rodzin, z czasem rozrastały się kultywując w wybudowanej cerkwi własne obrządki religijne, zakładając własne szkoły oraz "domy narodowe". Pod koniec lat trzydzie tysięcy zbrojen En pod wz uczony i czen kwalifi w Ros stanov przykł w Ro Muro - i uů nastęl kolor - św emigi wspo emig: 63 trzydziestych we Francji istniało około 70 rosyjskich szkół. W samym Paryżu pracowało kilka tysięcy Rosjan głównie jako taksówkarze, a język rosyjski był niemal oficjalnym w zakładach zbrojeniowych Renault. Emigracja porewolucyjna, niezależnie od swojej liczby, była dużą stratą dla Rosji także pod względem jakościowym. Wraz z ogromną falą uciekinierów opuściło swoją ojczyznę wielu uczonych, literatów, artystów oraz inżynierów. Można zatem powiedzieć, że emigracja i czerwony terror były w dużym stopniu odpowiedzialne za chroniczny brak wysoko kwalifkowanych fachowców i organizatorów życia naukowego, kulturalnego i gospodarczego ; w Rosji Radzieckiej. Wielu rosyjskich uczonych i techników zajęło później eksponowane ' stanowiska w zachodnich uniwersytetach, instytutach badawczych i w przemyśle. Dla przykładu można wymienić kilka nazwisk: Igor Sikorski - konstruktor silników lotniczych w Rosji (m. in. w latach 1913-1918 zbudował wielosilnikowy bombowiec typu "Ilja Muromiec"), od 1919 r. prowadził w USA prace nad helikopterem; Włodzimierz Zworykin - radiotechnik i elektronik, od 1919 r. w USA, gdzie w 1923 r. wynalazł ikonoskop, następnie ulepszył kineskop, a później w oparciu o te wynalazki prowadził prace nad telewizją kolorową i mikroskopem elektronowym; Gustaw Struve - astronom; Sergiusz Winogradski - światowej sławy mikrobiolog, pracownik Instytutu Pasteura w Paryżu. Oprócz tej elity na emigracji znalazły się setki znanych profesorów i inżynierów. Wielu Rosjan pracowało we wspomnianym Instytucie Pasteura, który jeszcze przed 1917 r. stańowił prawdziwą kolonię ! emigracyjną rosyjskich mikrobiologów. Podobnie przedstawiała się sytuacja w literaturze i sztuce, aczkolwiek kilka wybitnych ii ; talentów, którzy nie byli zdolni do tworzenia w oderwaniu od ojczystej gleby, powróciło do osji, gdzie zostali wspaniałomyślnie powitani przez władze. Wśród nich 1 ł R zna az się literat Maksym Gorki i kompozytor Sergiusz Prokofiew. Dokąd żył Lenin wybitnym osobom łatwiej było otrzymać pozwolenie na legalną emigrację i wielu twórców skorzystało z tego przywileju, jak na przykład laureat Nagrody Nobla z 1933 r. Iwan Bunin, pisarz i tłumacz (m. in. z polskiego dzieł Mickiewicza i wierszy Adama Asnyka). W muzyce Rosja straciła wówczas " Sergiusza Rachmaninowa, Igora Strawińskiego oraz światowej sławy śpiewaka Fiodora Szalapina. Pośród malarzy może największą stratę poniosła Rosja wraz z wyjazdem z kraju Marca Chagalla, znakomitego kolorysty. Po październiku Chagall został dyrektorem Akademii Sztuk i na jednej z uroczystości z okazji pierwszej rocznicy rewolucji wystawił swój obraz z zielonymi krówkami i konikami brykającymi po niebie, który przez krytykę uznany został za kontrrewolucyjny, zarówno w treści, jak i barwie. W rezultacie Chagalla pozbawiono stanowiska i możliwości wystawia ą a swoich prac w Rosji, wyemigrował więc - podobnie jak Ilja Repin - do Finlandii, sk d w 1922 r. przeniósł się do Francji, gdzie ! został już na stałe. 10. Rosja Radziecka a świat zewnętrzny W połowie 1918 r. terytorium Rosji Radzieckiej zostało zredukowane do obszaru niewiele większego od starego Wielkiego Księstwa Moskiewskiego, na którego granicach stały wrogie, białogwardyjskie i inne armie. W dodatku, po październiku 19I7 r. przed bol- szewikami stanęły trzy zasadnicze problemy w polityce zagranicznej. Po pierwsze - Rosja wciąż prowadziła wojnę z państwami centralnymi; po drugie - narodowości nierosyjskie byłego imperium coraz natarczywiej domagały się formalnego uregulowania ich niezależności państwowej; po trzecie - oczekiwany przez bolszewików rychły wybuch rewolucji w innych 64 aństwach Europy i świata oddalał się w bliżej nieokreśloną przyszłość. Te trzy kwestie, jak luteg zresztą wszystkie inne zagadnienia, przed którymi stanęli bolszewicy po przejęciu władzy, były z ze sobą ściśle powiązane, lecz my rozpatrzymy je oddzielnie. p Przyjęty przez II Wszechrosyjski Zjazd Rad Dekret o pokoju bolszewicy starali si Buch ę - c szeroko rozpropagować wewnątrz kraju i poza jego granicami, jednakże w stolicach państw ' zagra zachodnich nie wywołało to większego entuzjazmu. Przeciwnie, alianci zachodni próbo y li p naty w erswadować bolszewikom konieczność ozostania w koalicji - ci ednak nie chcieli o t m dod słyź eć. Lenin w tym czasie spodziewał się, a nawet pragnął zwycięstwa Niemców, ponieważ pro wierz ł, że były one na drodze do rewolucji, a silne rewolucyjne Niemcy były lepsze niż słabe rewol c ne Niemcy. Opublikowanie zaś przez bolszewików tajnych traktatów rządu carskiego, łącznie z porozumieniem z aliantami z 1915 r. dotyczącym podziału Turcji, war trak wywołało oburzenie w Londynie i Paryżu. Y , ogr; 13(26) listopada 1917 r. pełnomocnicy rządu bolszewickiego nawiązali pierwsz kontakt opc z Niemcami. Na początku grudnia wynegocjowano zawieszenie broni, a 9(22) grud- nia rozpoczęto rokowania pokojowe w Brześciu nad Bugiem. Pozycja wyjściowa delegacji zat, radzieckiej, którą najpierw kierował Adolf Joffe, a następnie Trocki, od początku nie zd b ła najlepsza i Niemcy orientując się co do słabości partnera, zażądali zgody Rosjan na nai Y ą Y p g ję Y p j ani okupację terenów należ c ch kiedyś do aństwa rosyjskie o za t ch teraz rzez wo ska pr niemieckie. Z biegiem czasu delegacja niemiecka zaostrzała warunki podpisania pokoju. , Sytuacja skom likowała się jeszcze bardziej, kiedy w Brześciu pojawiła się delegacja z i Ukraińców z żądaniem niepodległości dla swojego narodu, które zostało poparte przez stro ę pc niemieck. Ewentualne usamodzielnienie się chlebodajnej Ukrainy, dostarczającej przecież 4 5 bc całości rosyjskiej produkcji węgla i żelaza, byłoby dla Rosji niepowetowaną stratą. sa Postulat samostanowienia narodów był jednym z głównych haseł, pod którym bolszewicy w szli do rewolucji w 1917 r. Tymczasem podczas rokowań pokojowych w Brześciu, kiedy Niemcy łc zażądali rezygnacji bolszewików z panowania nad niektórymi z tych nacji, wywołało to sprzeciw n znacznej cz ści kierownictwa partii i rządu radzieckiego. Nastąpiła przerwa w obradach, podczas które delegacje konsultowały własne stanowiska ze swoimi rządami. W Rosji Radzieckiej rozgorzała gorąca dyskusja na temat zawarcia pokoju z Niemcami. Kilku działaczy partii bolszewickiej, tzw. lewicowi komuniści (m. in. Mikołaj Bucharin i Mojżesz Urycki) s doma ało się odrzucenia warunków pokoju i rozpoczęcia wojny rewolucyjnej z niemieckim i 1 im rializmem. Trocki natomiast wysunął inną propozycję: "wojnę kończymy, armię demobili- j my, ale pokoju nie podpisujemy". Lenin zaś uważał, że aczkolwiek warunki podyktowane przez stronę niemiecką są ciężkie i upokarzające dla Rosji, to jednak należy j aprzyjąć, gdyż państwo radzieckie nie jest w stanie prowadzić wojny: "armia rosyjska się wyraził wówczas przywódca bolszewików - nie jest zdolna nawet do odwrotu". Należy wszelako zaznaczyć, że początkowo Lenin w pewnym sensie akceptował propozycję Trockiego "ani wojny, ani pokoju", ale równocześnie, zanim ten powrócił do Brześcia, wymógł na nim obietnicę, że w przypadku gdyby ta koncepcja została przez państwa centralne odrzucona, wówczas on, Trocki, poprze propozycję Lenina "pokoju za wszelką cenę". 28 stycznia (10 lutego) 19I8 r. Trocki złożył w Brześciu wobec zdumionych członków dele ac i niemieckiej i austriackiej oświadczenie, że Rosja Radziecka nie przyjmuje warunków pokoju nie podpisze traktatu, ale i wojny prowadzić nie b tdz u. t mo ozumó raniule, Jeżel sam wyznaje w swoich wspomnieniach, opierało się na n ęp ją Y imperializm niemiecki nie będzie mógł pchnąć wojsk przeciwko nam - będzie się to równało z olbrzymim zwycięstwem o nieprzewidzianych wprost następstwach. Jeżeli zaś okaże się, że Hohenzollern może wymierzyć nam cios, to zawsze zdążymy skapitulować dość wcześnie..., wówczas zmuszeni będziemy do podpisania pokoju, ale wszyscy zrozumieją, że nie mieliśmy innego wyjścia''. 65 Hohenzollern "pchnął" jednak swoją armię, zdobywając bez trudu nowe tereny. 23 lutego wojska niemieckie znalazły się już pod Narwą i Pskowem. W tej sytuacji niektórzy z przywódców bolszewickich sugerowali skorzystanie z pomocy Ententy, inni zaś, jak Bucharin, proponowali "walkę do ostatniego człowieka". Lenin jednak obstawał przy swoim - odwołał Trockiego z Brześcia i zwolnił go z funkcji ludowego komisarza spraw zagranicznych, desygnując w jego miejsce Jerzego Cziczerina, który wyraził gotowość natychmiastowego podpisania warunków pokoju. Niemcy się jednak nie spieszyli i wysunęli dodatkowe żądania, a w tym oficjalnego zrzeczenia się przez Rosję pretensji do Finlandii, prowincji nadbałtyckich, Ukrainy i do niektórych terytoriów na granicy rosyjsko-tureckiej. W zawartym 3 marca w Brześciu pokoju delegacja radziecka zaakceptowała wszystkie warunki państw centralnych razem z narzuconym przez Niemcy niekorzystnym dla Rosji traktatem handlowym. Ponadto Rosja zobowiązała się do wprowadzenia u siebie znacznych ograniczeń wojskowych. W dniu 8 marca zjazd partii bolszewickiej po burzliwej dyskusji opowiedział się za ratyfikacją pokoju, a 14 marca 1918 r. IV Ogólnorosyjski Zjazd Rad zatwierdził traktat. Dla Lenina pokój z Niemcami był rozwiązaniem tymczasowym i zgodnie z dialektyką myślenia i postępowania bolszewików zamierzał go wypowiedzieć przy pierwszej nadarzającej się okazji.13 listopada 1918 r., po kapitulacji wojsk centralnych, uchwałą WCIK anulowano traktat. Tymczasem bolszewicy, obawiając się wznowienia działań wojennych przez Niemców, czym prędzej, jeszcze w pierwszej połowie marca, przenieśli stolicę państwa z położonego blisko granicy Piotrogrodu do Moskwy. Mnogość problemów, jakie w byłym imperium rodziła kwestia narodowościowa, powodowała, że przez współczesnych nie zawsze była ona prawidłowo postrzegana. Kiedy bolszewicy przejęli władzę w Rosji, wydawało im się, że rozwiązanie tej kwestii na zasadzie samostanowienia narodów, aż do oderwania się od Rosji włącznie, nie powinno nastręczyć większych kłopotów. Po rewolucji lutowej powstała w Rosji cała mozaika ruchów niepodleg- łościowych, ale rząd Tymczasowy niewiele zrobił, aby zadośćuczynić żądaniom poszczegól- nych nacji. Po październiku, kiedy Stalin, sam nie-Rosjanin, został komisarzem do spraw narodowości jako człowiek - w opinii Lenina - najlepiej obeznany z tymi zagadnieniami, jednym z pierwszych aktów nowych władz było przyznanie w listopadzie 1917 r. niepodległo- ści Finlandii. Można powiedzieć, że w przyjętej przez Radę Komisarzy Ludowych 2(15) listopada 1917 r. Deklaracji praw narodów Rosji w zasadzie akceptowano także pośrednio niepodległość Polski. Jednak kierownictwo partii z Leninem na czele miało nadzieję, że w niedalekiej przyszłości oderwane narody w większości przypadków w taki czy inny sposób powrócą do Rosji, zwłaszcza te, wśród których działały silne partie komunistyczne. W Finlandii miejscowi komuniści, wspierani przez stacjonujące tam wciąż rosyjskie oddziały wojskowe, już w styczniu 1918 r. zorganizowali powstanie, które przybrało rozmiary wojny domowej. Fińskie siły narodowe skupiły się pod dowództwem carskiego generała C. Mannerheima, który z poparciem Niemców pobił komunistycznych rebeliantów, a następnie poddał ich okrutnym represjom. W sprawie polskiej bolszewicy niewiele mieli do powiedzenia i w czasie, kiedy wojska kaizerowskie okupowały cały obszar byłej Kongresówki, zagadnienie to rysowało się raczej jako wypadkowa stosunków radziecko-niemieckich. Można to było między innymi zaobserwować na przykładzie nastawienia rządu bolszewickiego do przed- stawicielstwa Rady Regencyjnej w Moskwie kierowanego przez Aleksandra Lednickiego. Sytuacja zmieniła się dopiero po klęsce państw centralnych, ale ten okres omówiliśmy już w podrozdziale "Wojna z Polską". Ukraina, która w 1917 r. uzyskała status quasiautonomiczny, po rewolucji paździer- nikowej ogłosiła się Ukraińską Republiką Ludową. Równocześnie Centralna Rada Ukraińska wysunęła żądanie zwolnienia wszystkich Ukraińców z Armii Czerwonej z zamiarem włączenia ich do twoczonej armii narodowej (należy zaznaczyć, że w Armii Czerwonej służyło wielu 66 Ukraińców i spełnienie te o żądania doprowadziłoby do poważn h sPbypadek Ukraini, I g recedens dla inny ! Y ckich, a poza tym byłby to niebezpiecznyr pym bez którego Rosja Radziecka nie mogła dysponującej przy tym potencjałem gospoda si obe ść, pozwolił bolszewikom zrozumieć, że i h y owisko w kwestii samostanowienia ę j mu i należy go poddać gruntownej narodów godzi w podstawy tworzonego przez nic ą rewiz i. Na oczątku st cznia 1918 r. Stalin przekwalifikował więc dot chczasow narodow formuł sam stanowień a i nadał jej charakter klasowy: tylko masy pracujące danego narodu mają prawo wypowiadać się w sprawie niepodległości i budowy swojej odrębnej państwowo- ę p rzedstawicieli - komunistów. Jeszcze ści. Dodajmy - wYpowiadać si rzez,swoich" p omóc" miejscowym w tym samym miesiącu, czerwone hufce" ruszyły na Kijów, aby "p komunistom w przejęciu władzy i ustanowieniu "niezależnej" Ukraińskiej Republiki Socjali- styczne. 26 stycznia (8 lutego) stolica Ukrainy znalazła się w rękach bolszewikóp, a 30 stycznia (12 lutego) zainstalował się tam rząd Ukrainy Radzieckiej. Powstało niebez ieczeń- stwo podboju całego terytorium Ukrainy przez łcńń ków ó w łali skę do pomocylN Rady ewakuowali się na Wołyń, skąd przez swoich wys a yemców konferujących właśnie z bolszewikami w Brześciu nad Bugiem. Ostatecznie, bolszewic zostali zmuszeni rzez państwa centralne do opuszczenia Kijowa i wycofania swoich wojsk z terenu Ukrainy oraz do zawarcia z Centralną Radą układu granicznego. 29 kwietnia 1918 r. Centralna Rada Ukraińska została zastąpiona rządem hetmana Pawła Skoropadskiego, który proklamował powstanie państwa ukraińskiego i przywrócił porządki przedrewolucyjne w tym kraj 1918 r. wiele omniejszych narodowości byłego imperium rosyjskiego utworzyło swoje p ą g y, W Zakaukaziu na niezależne państwa z bezpośrednią lub pośrednią pomoc za ranic przykład 22 kwietnia 1918 r roklamowano utworzenie Niezależnej Zakaukaskiej Republiki Federalne. Wkrótce federacja ta rozpadła się na trzy republiki: Gruzję, Armenię i Azerbej- dżan. Jednak z wyjątkiem Polski, Litwy, Łotwy, Estonii i Finlandii, które potrafiły obronić swoją niepodległość ozostałe re ubliki nie przetrwały długo. Po klęsce państw centralnych w I wojnie światowej p w owiedź niu przez Rosję Radziecką traktatu brzeskiego bolszewicy Yp ,samostanowienia" do likwidowania rządów przystąpili w oparciu o swoją koncepcj tku 1919 r. ustanowili swoją narodowych w tych republikach. Na począ Azerbejdżanu, a z Turj ą pa Białorusi i na Ukrainie. W 1920 r. zlikwidowali niezależność odzielili się Armeni. Równocześnie, w 1920 r., bolszewicy musieli uznać niepodległość Gruzji, gdzie rządzili mieńszewicy ciesząc się poparciem rodzimych i z grani łany chgka m en t go.p ń nak już w 1921 r. z inicjatywy Stalina Armia Czerwona w g ę stwa i podporządkowała je Rosji Radzieckiej. d w Rosji bolszewicy przeżyli być może W pierwszych latach sprawowania f łak e tak upragnionej przez nich "rewolucji największe rozczarowanie w związku M rksa, kierownictwo partyjne światowej". Kierując się wskazaniami a z nielicznymi wYjąt- kami uważało, że w ewn m sensie zwycięstwo rewolucji w Rosji było przedwczesne na tyle, na ile aństwo to było za ofane gospodarczo w stosunku do wysoko rozwiniętych krajów p i świata. Stary Marks uczył bowiem, że rewolucja zwycięży najpierw w najwyżej py socjalistyczn Euro e można budować tylko w warunkach rozwiniętych krajach, a społeczeństwo w roblem ten rozwiązał teoretyczn dobrobytu. Z komunistów pierwszej połowy XX. P ie Le Trocki tworząc swoją słynną koncepcję "permanentnej rewolri lał, u homić se ię e olucji bolszewicka była tylko "językiem spustowym", któ a zw cięski proletariat tych krajów y y j ęY p ' socjalistycznych w inn ch, w że rozwini darć ej komunistyczn j Rosji, k miał następnie dostarczyć pomocy gospo li na bezpośrednie rozprzestrzenienie sbę ic ła. W październiku 1917 r. bolszewicy liczy h rewolucji przynajmniej do Niemiec, których siły zbrojne były już mocno nadwyrężone. Tę 67 I nadzieję podtrzymywali w sobie bolszewicy prawie przez cały rok 1918, ale po zakończeniu I wojny światowej, kiedy widoki na rychłą, samoczynną rewolucję, nawet w Niemczech, wyraźnie się oddaliły, stopniowo zaczęli nastawiać się na dłuższe, ale co należy podkreślić - aktywne czekanie. Katalizatorem rewolucji światowej miała być teraz Trzecia Międzynarodówka Komuni- styczna (Komintern), która została założona w marcu 1919 r. w Moskwie. Pierwszym przewodniczącym Komitetu Wykonawczego Kominternu został Grzegorz Zinowiew. Ko- mintern miał spełniać rolę ogniwa łączącego i koordynującego działalność wszystkich patńi komunistycznych świata na rzecz rewolucji. Taka była idea Kominternu, ponieważ w prak- tyce w niedługim czasie organizacja ta przekształciła się w narzędzie polityki bolszewików, realizując jedynie interesy "pierwszego w świecie państwa socjalistycznego" ponad interesami innych partii komunistycznych. Taki stan rzeczy można było nawet uznać za normalny i logiczny w sytuacji, kiedy istnienie Rosji Radzieckiej było konieczne dla utrzymania się i rozwoju idei komunizmu w ogóle, ale ta egoistyczna zasada była sztywno stosowana również w następnych latach, kiedy taka potrzeba już nie istniała. Z tej przyczyny Komintern niewiele zrobił w dziedzinie stymulowania ruchów rewolucyjnych w Europie i na świecie. Pokazał to już rok 1919: rewolucje w Bawarii i na Węgrzech zostały szybko zdławione (chociaż Bawarska Republika Rad przetrwała dwa miesiące). W 1923 r. Komintern podjął następną próbę wzniecenia rewolucji w Niemczech, ale i ona zakończyła się całkowitym fiaskiem: "tysiące uzbrojonych proletariuszy maszerujących na Berlin" - w co wierzył Zinowiew - było zwyczajnym wymysłem agentów Kominternu - niemieckim komunistom nie udało się nawet zorganizować strajku generalnego w swym kraju. Jedynym beneficjantem tej nieudanej próby ; był Hitler, który umocnił swoją pozycję w Niemczech dzięki obietnicom walki z komunistami. Prestiż Kominternu poniósł dalszy uszczerbek, kiedy w 1924 r. Zinowiew podjął próbę wzniecenia rewolucji w Estonii, przerzucając tam kilka dywersyjnych grup żołnierzy Armii , Czerwonej przebranych w cywilne ubrania. Komintern nie przysporzył zatem wielu korzyści bolszewikom. Organizacja ta nie tylko zawiodła jako katalizator ruchów rewolucyjnych na świecie, ale przez swoje machinacje, obliczone na destabilizację sytuacji wewnętrznej w innych państwach, przyczyniła się do zmiany nastrojów wielu społeczeństw europejskich na korzyść rządów prawicowych i ruchów faszystowskich. Dyrektywy Kominternu dla komunistów niemieckich, włoskich czy bułgar- skich, nakazujące im zwalczanie (często w sojuszu z faszystami) innych ruchów socjalistycz- nych, były decydującym czynnikiem, który umożliwił prawicowej ekstremie skuteczną rozprawę z lewicą w tych krajach. W kilku przypadkach postawiło to nawet w niezręcznej sytuacji ludowy komisariat spraw zagranicznych ZSRR, ponieważ wiele postępowych, zachodnich kół politycznych i intelektualnych nie chciało uwierzyć, że akurat te działania nie mają żadnych powiązań z istniejącą w ich krajach siatką radzieckich tajnych służb specjalnych. W latach trzydziestych ów brak zaufania do państwa radzieckiego był jednym z zasadniczych powodów, który wywołał niechęć rządów zachodnich do tworzenia wspólnego frontu z ZSRR przeciwko ofensywie sił faszystowskich. ROZDZIAŁ III W poszukiwaniu nowych rozwiązań l. Nowa Ekonomiczna Polityka Jak już powiedzieliśmy, w lutym 1921 r. Lenin zdecydował się skończyć z praktykami polityki gospodarczej wobec wsi stosowanymi w czasach komunizmu wojennego. Na lutowym posiedzeniu plenum RKP(b) przywódca bolszewików zgodził się na wprowadzenie tzw., podatku zbożowego" w miejsce przymusowych kontyngentów. X Zjazd partii, który obradował w dniach 8 - 16 marca 1921 r., przyjął przedstawioną przez Lenina rezolucję O zastąpieniu kontyngentów podatkiem w naturze. Pod wpływem wydarzeń w Kronsztadzie zjazd poszedł jeszcze dalej, obiecując rychłe obniżenie zaproponowanej przez Lenina wysokości podatku, który i tak miał być niższy od dotychczasowych kontyngentów. Teraz, po zapłaceniu wyznaczonej sumy, chłop mógł dowolnie dysponować nadwyżkami produkcyj- nymi i przeznaczyć je bądź do własnej konsumpcji, bądź na sprzedaż. Ta nowa zasada niewątpliwie zachęciła chłopów do zwiększenia produkcji rolnej, co w tamtych latach zaznaczyło się wyraźnym wzrostem obsiewanej ziemi. Decyzje zjazdu oznaczały zatem zgodę państwa na produkcję rynkową, a więc odchodzenie od państwowej dystrybucji towarów i powrót do handlu prywatnego. To zaś z kolei oznaczało, że prywatny kupiec (nepman -jak go nazwano) został oficjalnie uznany przez państwo przynajmniej w jednym obszarze gospodarki, chociaż wkrótce zaczął dominować nad całym handlem detalicznym: chłop, posiadając gotówkę, potrzebował ją wydać, a państwo czy kooperatywy nie były w stanie zorganizować rynku handlu detalicznego. W tych nowych warunkach, wobec katastrofalnego stanu przemysłu, władze zdecydowa- ły się przeprowadzić ograniczoną reprywatyzację również w tym sektorze gospodarki, aczkolwiek Lenin musiał zaangażować wszystkie swoje zdolności perswazyjne, aby przeko- nać do tego całe kierownictwo partii: "dopóki w rękach państwa - uspokajał Lenin swoich towarzyszy - znajdują się kluczowe gałęzie gospodarki (przemysł ciężki, banki, transport - M.S), drobna wytwórczość nie może zagrozić podstawom ustrojowym Rosji Radzieckiej". Już w lipcu 1921 r. zezwolono na oddawanie w dzierżawę niektórych zakładów produkcyj- nych i usługowych, wyrażając jednocześnie zgodę na tworzenie nowych fabryk prywatnych zatrudniających do dwudziestu robotników. Dla ilustracji można podać, że w 1924 r. w posiadaniu państwa znajdowało się 98% dużych zakładów przemysłowych, podczas gdy sektor prywatny kontrolował 4/5, a spółdzielczy (kooperatywy) 1/5 drobnej wytwórczości. W sytuacji, kiedy w ZSRR brakowało kompetentnych kadr administracyjno- -gospodarczych, reprywatyzacja większości małych przedsiębiorstw była rozsądnym rozwiązaniem, chociaż niezbyt chętnie widzianym przez partię komunistyczną. 69 Rok 1921 był okresem wielkiego kryzysu w przemyśle. Oprócz ogólnego braku żywności, wystąpiły ostre niedobory paliwa oraz taboru kolejowego, co razem doprowadziło do zamknięcia wielu przedsiębiorstw. W tym samym roku podjęto radykalne środki celem ożywienia produkcji, które jednak spowodowały krótkotrwały chaos w funkcjonowaniu 'G gospodarki. Dotąd przedsiębiorstwa podporządkowane były takiemu czy innemu departamen- towi Najwyższej Rady Gospodarki i ich zadaniem było tylko wykonanie w określonym terminie narzuconych nań planów produkcyjnych bez względu na koszty. Ucieczka pieniądza z rozliczeń gospodarczych wyeliminowała z procesu wytwórczego element kalkulacji: Najwyższa Rada Gospodarki przydzielała poszczególnym przedsiębiorstwom surowce i określała cel ich wyko- rzystania - inaczej mówiąc - dyktowała, co i ile ma zostać wyprodukowane. Zarobki wypłacano w racjach żywnościowych, odzieży i usługach. Teraz kapitałochłonna, nisko wydajna produkcja i system biurokratycznego sterowania nią zostały odrzucone. Duże przedsiębiorstwa zreorganizowano, pogrupowano w trusty, którym nadano większy zakres autonomii i zmuszo- no do funkcjonowania na rozrachunku gospodarczym. Powstały wówczas m.in. takie trusty: "Chimugol", "Donugol", "Jugostal", "Sacharotrest" i "Aznieft". Na przedsiębiorstwa nałożo- no podatek, wprowadzono też nowy system płac uzależniający wynagrodzenie od kwalifikacji pracowników. Zlikwidowano naturalne formy wypłaty, wprowadzając wynagrodzenie pienięż- ne. Zniesiono tzw. "urawniłowkę" - jednakowe wynagrodzenie za różną jakościowo i iloś- ciowo pracę. Przywrócono też opłaty za usługi komunalne. W październilcu 1921 r. powołano Bank Państwowy, w którym można było zaciągać kredyty na działalność gospodarczą oraz podjęto wysiłki mające na celu uzdrowienie pieniądza i usprawnienie obiegu waluty (w 1922 r. wprowadzono nowego rubla). Starano się tworzyć warunki do podniesienia poziomu za- ! I rządzania produkcją, pozyskiwania i przyswajania zaawansowanych technologii, jak również do zachęcania kapitału zagranicznego do inwestowania w przemysł radziecki. Pomimo oporów ; pewnej części kierownictwa partii rozwijano handel zagraniczny - właśnie w 1921 r. podpisano i ; wiele porozumień handlowych, m.in. z Wielką Brytanią. Poważnym hamulcem rozwoju gospodarczego Rosji Radzieckiej w warunkach NEP-u była dysharmonia pomiędzy cenami żywności (dochodami chłopów) a cenami produktów przemysłowych (wydatkami chłopów). "Nożyce cen" ujawniły się najostrzej w 1923 r., kiedy ! ceny artykułów przemysłowych relatywnie trzykrotnie przekroczyły poziom cen przedwojen- j '" nych, podczas gdy ceny żywności były nieco niższe niż w 1913 r. Ta sytuacja wywołała niezadowolenie chłopów, które przejawiało się w różnych formach, a przede wszystkim , doprowadziła do zmniejszenia się rynku dóbr. W następnym okresie było to jedną z przyczyn paradoksalnego w warunkach radzieckich "kryzysu nadprodukcji" w przemyśle. Natomiast prywatna przedsiębiorczość w przemyśle i w handlu z powodzeniem realizowała zadania, których nie były w stanie podjąć organizacje i instytucje państwowe. 1 Prywatni przedsiębiorcy i kupcy bogacili się i obrastali w zbytek, który był jedną ' z charakterystycznych cech "nepmanów", co irytowało bardziej wrażliwych członków partii. W 1923 r. udział sektora prywatnego w handlu detalicznym wynosił około 80% całości , obrotów. Handel prywatny nie tylko sprawniej i szybciej dostarczał towary od producenta do ; konsumenta, ale nie będąc obciążony biurokracją oferował je po znacznie niższych cenach. Kooperatywy na przykład podnosiły ceny na cukier lub odzież nawet o l00a% ponad cenę hurtową, gdy "nepmani", którzy zaopatrywali się zarówno u państwowych, jak i prywatnych 'I ! wytwórców, zadowalali się relatywnie niską marżą - o ich dochodach decydowały szybkość i liczba dokonanych operacji. W liczbach bezwzględnych handel prywatny nieustannie I ' wzrastał do 1926 r., natomiast relatywnie wielkość jego obrotów zaczęła maleć już od 1923 r., kiedy państwo w ramach nowo powołanego ludowego komisariatu handlu starało się z nim ;i : konkurować. Generalnie, pierwsze trzy, a nawet cztery lata NEP-u były najlepszym okresem ' dla "nepmanów", ale także okresem, kiedy rząd i partia wyplątały się z samobójczej polityki komunizmu wojennego. W 1926 r. gospodarka radziecka globalnie osiągnęła poziom z 1913 r. 7o 2. Głód Zanim społeczeństwo radzieckie zaczęło odczuwae pozytywne rezultaty Nowej Ekonomi- cznej Polit ki, niektóre rejony Rosji Radzieckiej nawiedziła klęska głodu. Dla mieszkańców Ros i łód nie byl nowym doświadczeniem. Nie sięgając zbyt daleko w przeszłość, klęski głodu w st gowaly w Rosji dość regularnie przez cały wiek XIX i później. Najobfitsze żniwo śmierci ź brał łód w 1891 r., ale jego rozmiary nie były aż tak tragiczne, gdy je porównać z ofiarami, g lód w latach 1921-1922. Jedną z ważnych przyczyn tego zjawiska jakie pociągnął za sobą g -1920, w następstwie której gwałtownie byla polityka bolszewików wobec wsi w latach 1918 skurczył si areał u raw w Ros i Radzieckiej. Wystarczy powiedzieć, że w porównaniu z nie ę rzecież rokiem 1917, w 1920 r. ogólny areał ziemi obsianej owsem i pszenicą najlepszym p 7. Zresztą oznaki nadciągającego k yzysu wyniósł 3/5, a żyta ozimego 4/5 powierzchni z 191 r były widoczne już w 1918 r., kiedy zgony wskutek głodu nie były może zbyt liczne, ale rosła wyraźnie śmiertelność w rezultacie niedożywienia. W roku 1921 duże obszar rolnieze Ukrainy, Powołża, Kaukazu, Krymu i Uralu, na których w sumie mieszkało 22 miliony ludzi, nawiedziła susza, która zupełnie zniszczyła zasiewy. Kied zaczęło brakować żywności najpierw umierali ludzie starsi i słabsi. Wzrastała liczba sierot i fiz cznie ułomn ch noworodków. Gwałtownie wzrosła przestępczość kryminal- y y ,karier " zwykle od kradzieży - liczne przestępcze elementy rozpoczynały swoją, ę zywności. Działając zrazu w pojedynkę, przestępcy łączyli się w dobrze zorganizowane grupy, dokonując zbrojnych napadów na nieliczne sklepy, magazyny z żywnością lub bezpośrednio na pola, rabując stojące jeszcze zboża czy dopieńo ę pp szukiwańz ywni Wyludniały się miasta, których mieszkańcy udawali się na prow ości. Równocyeś nie mieszkańcy głodujących wsi uciekali na tereny, których nie dotknęła klęska. W dramat cz rzeż cia przemieszczające się tam i z powrotem wyglodniałe masy nej pogoni za szansą p y kacyjnych bia c widok. Źle funkcjon ludzkie tworzyły na szlakach komuni przygnę ją y ował koleje - nieliczne pociągi pasażerskie przepełnione były głodującymi. Słabsi, nie mogąc się dostać do wa onów, całymi dniami, a nawet tygodniami tłoczyli się na dworcach kolejowych, wyłuskując j den z drugiego wszy i umierając w milczeniu. Oblicza się, że w tym czasie zmarło w Rosji z głodu około 5 mln osób. p W s ołeczeństwie nast ił upadek moralności. Nawet członkowie artii, którzy zaj- mowali s ię podzialem żywnó ci, robili to nieuczciwie rozdając mniejsze racje, a nadwyżki zatrz mu c dla siebie. Wcale nierzadko zdarzały się przypadki kanibalizmu. W opu- blikó ań j już w 1922 r. Kni ie o golodie dwaj autorzy, lekarze pracujący w okolicy Ufy, L.A. i L.M . Wasilewscy, opisaligwiele wstrząsających przypadków spożywania ludzkiego ciała w tamtych okolicach. Na str. 81 - 82 swojej książki zanotowali takie między innymi s ostrzeżenie: "Zdarzało si, że głodująca rodzina zjadała kogoś z młodszych członków. Czasami ojciec, nie mogąc znaleźć innego sposobu, podcinał gardło dziecka sąsiadów i przynosił swoim dzieciom ako <>..., ale bywało też, że nocą rodzice przynosili z cmentarza jak ś cz ść ludzkie o ciała i karmili tym swoje dzieci." W innym zaś miejscu, na str. 178 autorzy op śali następujący przypadek: "Pewien Tatar uderzeniem w głowę kłodą drewna,zabił 13-letnią dziewczynkę, która przyszła go odwiedzić. Część ciała zamordowanej człowiek ten spożył sam, a resztę sprzedał na rynku". dzie zadano ostatnie , gdzie brakowało i zboża, i materiału siewnego, g j Na wsiach - tam nie było żadnej nadziei na przeżycie, chyba że wychudzone konie i kościste krowy obietnice władz jakimś sposobem udało się spełnić. lednak w większości przypadków lokalne społeczności nie miały powodów, aby w te obietnice łie dnak pewneldzaał niaę by pomo musiały radzić sobie same. Rząd radziecki podejmowa je 1 ina Centralną Komisję głodującym. W lipcu 1921 r. powołano pod kierownictwem Ka in Pomoc potrzet narodc Sojusz Natycl amery pudóv organ: p onie, tymcz doko radziů cudzi oska radzi Nale złagů 1 Pomocy Głodującym, której zadaniem było organizowanie dostaw żywności dla najbardziej potrzebujących guberni. Zwrócono się także o pomoc zagraniczną, w tym do Między- narodowego Czerwonego Krzyża. W odpowiedzi na apel Moskwy, Najwyższa Rada Sojusznicza w Paryżu powołała specjalną komisję do zajęcia się sprawą pomocy dla Rosji. Natychmiast też zareagowały organizacje społeczne, religijne i charytatywne, jak na przykład amerykańska fundacja Herberta Hoovera, która wkrótce dostarczyła Rosji około 30 mln pudów zboża. Znany norweski filantrop i badacz polarny Fridtj f Nansen założył odrębną organizację pomocy głodującym. Początkowo istniały pewne trudności z dostawami żywności, ponieważ władze radzieckie nie życzyły sobie na swoim terenie zachodnich "wywrotowców" tymczasem organizacje udzielające pomocy, nie ufając bolszewikom, same zamierzały dokonywać dystrybucji swoich dostaw. Ostatecznie osiągnięto kompromis, aczkolwiek władze radzieckie cały czas podchodziły z dużą nieufnością do pracujących ofiarnie w Rosji cudzoziemskich członków tych organizacji, nierzadko stosując wobec nich szykany, a nawet oskarżając ich o sabotaż i szpiegostwo. Często też zdarzały się aresztowania obywateli radzieckich pracujących w lokalnych agendach zagranicznych organizacji charytatywnych. Należy wszelako stwierdzić, że pomoc Zachodu w znacznym stopniu przyczyniła się do złagodzenia następstw klęski głodu w Rosji. 3. Partia Podczas wojny domowej za najbardziej wartościowych członków partii uchodzili ci, którzy w trudnych sytuacjach potrafili wymusić na swoich towarzyszach oraz współbraciach pożądane sposoby zachowania się - jeżeli trzeba było, to nawet pod groźbą rewolweru. W okresie NEP-u ci twardzi i surowi komuniści skonstatowali, że ich niewyszukane sposoby załatwiania spraw nie spotykały się już z uznaniem organizacji partyjnych, które teraz pracowały w przyjemnych, dobrze urządzonych gabinetach, zatrudniając młode, szykowne sekretarki, a zamiast rewolweru używały gumowych pieczątek. Jednocześnie styl pracy , ' organizacji partyjnych, tj. władza, jaką uzyskały one nad swoimi członkami, nie uległ zmianie, pomimo iż był on sprzeczny z przedrewolucyjnymi zasadami. "Centralizm demokratyczny" przekształcił się w centralizm bez demokracji. Obserwowano też zjawisko dalszego rozwarst- wiania się szeregów partyjnych. Członkowie funkcyjni lub sprawujący urzędy w administracji państwowej i gospodarczej stopniowo tracili kontakt z szeregowymi członkami partii i ze społeczeństwem: gdy powstawał jakiś konflikt - zwykle górę brała urzędowa wygoda. Kiedy Lenin w swoich ostatnich listach użalał się na biurokrację wewnątrzpartyjną - miał na myśli właśnie to zjawisko. Pomimo iż Lenin dostrzegał nieprawidłowości w funkcjonowaniu partii, to jednak odrzucał wszelkie ataki grup członków, które krytykowały styl pracy organizacji partyjnych, aktualną politykę partii, a nawet ostrzegały przed jej upadkiem. Najgłośniejszą spośród tych frakcji byli "lewicowi komuniści", którzy już w 1918 r. występowali przeciwko pokojowi z Niemcami, a teraz upatrywali w napływie do partii i administracji byłych carskich urzędników zagrożenie dla "czystości" partii. Inna frakcja znana jako "opozycja robotnicza" z Aleksandrem Szlapnikowem (wł. Bieleninem) i Aleksandrą Kołłontaj, domagała się zwiększenia i wzmocnienia robotniczego trzonu w partii oraz przywrócenia autonomii związkom zawodowym. Z kolei frakcja tzw. "centralizmu demokratycznego" (Tymoteusz Sapronow) żądała właśnie przywrócenia przedrewolucyjnych norm w partii, a więc pod- niesienia do potrzebnego poziomu zasad demokratycznych w stosunkach wewnątrzpartyj- 72 nych. Lew Trocki zaś lansował koncepcję upaństwowienia związków zawodowych, zmilitary- zowania zakładów pracy oraz podjęcia działań na rzecz wzmocnienia dyscypliny społecznej. Grupy frakcyjne publikowały swoje deklaracje i rozpowszechniały je wśród członków partii. W 1921 r. X Zjazd RKP(b) na wniosek Lenina postanowił skończyć z frakcyjnością i przyjął rezolucję O jedności w partii. Było znamienne, że rezolucję przyjęto pod nieobecność prawie 300 delegatów, którzy wyjechali tłumić powstanie w Kronsztadzie! Rezolucja zabraniała tworzenia grup wewnątrz partii i wypowiadania się w ich imieniu. Pojedynczy członek mógł wyrazić swoje zdanie, ale nie wolno mu było wciągać innych do opozycji: w razie stwierdzenia takich zamiarów osoba taka podlegała wydaleniu z partii. Wprowadzając zakaz frakcyjności, kierownictwo RKP(b) motywowało swoją decyzję niebezpieczną sytuacją, w jakiej znalazła się partia w związku z wzbierającą falą strajków robotników, co mogło doprowadzić do rozłamu. Ów zakaz skutecznie zahamował krytykę stylu działania i aktualnej "linii" partii, jak również wszelką, konstruktywną dyskusję wewnątrzpartyjną. Od tej pory nie tylko lewicowa czy prawicowa frakcje w RKP(b), ale także inne, niebolszewickie partie i nieformalne ugrupowania polityczne zostały wyeliminowane z życia politycznego jako źródła zorganizowanej krytyki polityki kierownictwa partii i państwa. Dotyczyło to zwłaszcza byłych działaczy partii eserowskiej i mieńszewickiej - tych, którzy pozostali w Rosji i niekiedy nawet podejmowali współpracę z bolszewikami na wielu płaszczyznach (sporo z tych osób wstąpiło do RKP(b), jak np. Jerzy Cziczerin, były mieńszewik, ludowy komisarz spraw zagranicznych, czy Andrzej Wyszyński, także były mieńszewik, który wstąpił do RKP(b) w 1920 r., a od 1935 r. sprawował funkcję prokuratora generalnego ZSRR). W 1922 r. wiele z tych osób poddano represjom, postawiono przed sądem i skazano - nierzadko na karę śmierci. W 1923 r. eserowców i mieńszewików gruzińskich zmuszono do rozwiązania swoich partii. W 1924 r. rozwiązali się także mieńszewicy ukraińscy. Zakaz frakcyjności wykorzystywał później Stalin do rozprawiania się z prawdziwymi czy urojonymi krytykami swojej polityki, z których wielu w 1921 r. oddało swoje głosy za rezolucją. Inny problem, który poważnie zafrasował bolszewików w tym czasie, związany był z pogorszeniem się sytuacji klasy robotniczej w warunkach NEP-u. Robotnicy, idąc za głosem niewykorzenionego jeszcze przedrewolucyjnego nawyku, podjęli wiele masowych akcji strajkowych. Winą za strajki bolszewicy po dawnemu obciążali wszystkich - monarchistów, eserowców, mieńszewików, anarchistów, ale także - co było czymś zupełnie nowym samych robotników. Winę rosyjskiego proletariatu uzasadnił teoretycznie Lenin na XI Zjeździe RKP(b) (obradował w dniach 27 marca - 2 kwietnia 1922 r.), na którym wystąpił po raz ostatni z referatem sprawozdawczym KC oświadczając, że skoro w Rosji Radzieckiej "wielki przemysł kapitalistyczny został zlikwidowany, skoro fabryki stanęły - proletariat zniknął". Podobnie ujął to Zinowiew twierdzac, że "klasa robotnicza została wskutek powikłań rewolucyjnych zdeklasowana". A zatem proletariat - stwierdziło kierownictwo partii bolszewickiej - który obecnie strajkuje, nie jest prawdziwą klasą robotniczą - taką klasę należało dopiero stworzyć. Można więc powiedzieć, że "awangarda klasy robotniczej", za jaką uważała się RKP(b), przewodziła klasie, która nie istniała! Należy się zgodzić, co zresztą już wyżej powiedziano - że proletariat rosyjski w 1921, 1922 r. nie był tym samym, który towarzyszył bolszewikom w przejmowaniu władzy w 1917 r.: wielu zmobilizowanych robotników zginęło na frontach wojny domowej, inni zaś awansowali w hierarchii partyjnej i przeszli do kategorii biurokracji partyjno-urzędniczej, do fabryk zaś napłynęło sporo chłopów, głównie ze zdemobilizowanych armii. Ta sytuacja niewątpliwie spowodowała obniżenie się świadomości klasowej i x yrobienia politycznego klasy robotniczej, ale gdyby odwołać się do Marksa, to pisał on przecież, że "do fabryk idzie i pracuje w nich prawdziwy proletariat". Konstatacja Lenina oznaczała więc rewizję poglądów Marksa w tej kwestii, ale unaoczniła bolszewikom, w jakim niebezpieczeństwie znalazła się rządząca partia, która 73 straciła oparcie klasowe. Wnioski, jakie z tej konstatacji wyciągnięto, były brzemienne w skutki - motywowały bowiem ideologicznie następców Lenina do postawienia na rozwój przemysłu ciężkiego, wielkich zakładów pracy - "bastionów" ideowej, wielkoprzemysłowej klasy robotniczej - "klasy hegemona", jak ją nazywali partyjni propagandziści. 4. Ostatnie lata Lenina - powstanie ZSRR Pod koniec 1921 r. Lenin na skutek postępu choroby wenerycznej zmuszony został do wycofania się z życia publicznego na kilka tygodni. Kiedy powrócił na scenę polityczną, miał ograniczoną zdolność do pracy i jego stan zdrowia stopniowo się pogarszał. 25 maja 1922 r. doznał ciężkiego ataku apopleksji i w rezultacie musiał czekać do jesieni z podjęciem pracy. Był jednak wtedy - i pozostał już do końca - tylko cieniem bojownika, który porwał Rosję do rewolucji. W ostatnich dwóch latach życia Lenina w działalności partii pojawiły się problemy, które dostrzegał jasno i wyraźnie, i które przejmowały go głębokim niepokojem. W ciągu tych ostatnich dwóch lat Lenin poświęcił się przede wszystkim walce z niebezpiecznymi tendencjami, jakie ujawniły się wewnątrz RKP(b). Oderwany od codzien- nych obowiązków, miał teraz więcej czasu, aby głębiej przyjrzeć się problemom, które nurtowały partię. Wówczas też podjął drugą - po przeforsowaniu w 1921 r. zakazu frakcyjności - decyzję, która ogromnie zaważyła na dalszych losach partii: na plenarnym posiedzeniu KC w kwietniu 1922 r. utworzono stanowisko sekretarza generalnego RKP(b), na które z rekomendacji Lenina powołano Józefa Stalina. Te właśnie dwa fakty, bardziej niż wszystkie inne, położyły podwaliny pod przyszłe przemiany, którym uległa partia w następ- nych dekadach. W dotychczasowej pracy w Biurze Politycznym Lenin w zasadzie nigdy nie narzucał swoich poglądów towarzyszom, polegając raczej na cierpliwej perswazji. Jednak pod nieobecność w tej instytucji, wskutek rozwoju choroby, jego stosunek do współpracowników uległ zasadniczej zmianie - Lenin stał się mniej cierpliwy, a nawet apodyktyczny. Z jednej strony było to oczywiście skutkiem postępującej choroby, ale też na "warsztacie" znalazły się wówczas problemy, które - obok spraw wewnątrzpartyjnych - budziły wiele kontrowersji wśród członków najwyższych władz partyjnych i państwowych. W pierwszym rzędzie dotyczyły one kwestii przyszłego modelu państwa radzieckiego, a na tym tle stosunków narodowościowych. Komisarzem ludowym do spraw narodowości w dalszym ciągu pozostawał Stalin, który miał własny pogląd na to zagadnienie i pierwsza różnica zdań w tej kwestii pomiędzy nim a Leninem ujawniła się na tle sprawy Gruzji. Komuniści gruzińscy nie podzielali zdania Moskwy, która żądała zjednoczenia się tej republiki z Armenią i Azerbejdżanem. Najgorętszymi zwolennikami tej koncepcji w Biurze Politycznym byli dwaj ; Gruzini - Stalin i Ordżonikidze. Gruzinom nie odpowiadała także wysunięta przez Stalina koncepcja przyszłych powiązań narodowości, które miały być włączone do RSFRR (Rosyjska Socjalistyczna Federacyjna Republika Radziecka) na zasadach republik autonomicznych. Wdrożenie tej koncepcji stanowiłoby jawne naruszenie nawet bolszewickiej zasady samo- stanowienia, dlatego przeciw niej zaprotestował także Lenin. Stalin zarzucił Leninowi "narodowy liberalizm", ale kiedy chorego wodza poparła większość Politbiura - wycofał swoją propozycję. Nie zrezygnowal jednak z rozwiązania po swojemu kwestii gruzińskiej. Latem 1922 r. z poparciem Dzierżyńskiego, rozprawił się z KC KP Gruzji, a kilka miesięcy później -13 grudnia 1922 r. - przyczynił się do utworzenia Federacji Zakaukaskiej, na czele której stanęło Zakaukaskie Biuro RKP(b) z I sekretarzem Sergo Ordżonikidze. 74 Arbit r alne zachowanie się Stalina w sprawie gruzińskiej było punktem zwrotnym się w nastawieniu Lenina do sekretarza generalnego RKP(b). Teraz Lenin postanowił sam po roztrzygnąć problem narodowościow bez uciekania się do "wielkoruskiego szowinizmu", jak ogr również podjął próbę oczyszczenia kierownictwa partyjnego z "autokratycznego i biuro- wct kratycznego elementu", polecając Trockiemu zorganizowanie w kierownictwie partii "bloku ; ę.i kontrbiurokratycznego". 26 września 1922 r. Lenin wystoso a ęlfederacji łktóra u Blglę- r k Politycznego, przeciwstawiając stalinowskiej autonomizacji z n dniała nastroje panujące wśród mniejszości narodowych. Wedhzg niego państwo radzieckie pr2 winno otrzymać nową strukturę jednoczącą wszystkie republiki, włączając RSFRR, na jed zasadzie wza emnej równości. Równość miała więc być kluczowym pojęciem leninowskiej ali koncepcji federacyjnej. W t m schemacie federacja radziecka miała być rządzona przez rząd zb Y I w związkowy (federalny), a nie przez rząd RSFRR. twierdził Deklarację oraz Uklad pc 30 grudnia 1922 r. odbył się I Zjazd Rad ZSRR który za na mocy które o owstał ZSRR, zawarte pomiędzy RSFRR a republikami radzieckimi ( g p ) e Re ubliki Zakaukaskiej - po narzuceniu ich Ukrainy i Białorusi, a w końcu i Federacyjn j p sił Gruzinom. W Deklaracji zawarto łówne, formalno-prawne ustalenia, które w 1924 r. b ą g Y złożyły się na konstytucję ZSRR. Federacja, która się z nich wyłoniła, była rzecz wiście nową I p organizacją ustrojową, taką, jakiej chciał Lenin. Jej instytucje były swoiste - różniły się od dů instytucji RSFRR. zenia prawne są niewystarczające, aby " Lenin jednak zdawał sobie sprawę, że zabezpiec , z zrównoważyć znaczenie realnych faktów. Stalin również rozumiał ową dysproporcję między prawem a rzeczywistością, co wyjaśnia, dlaczego tak łatwo zgod i óskizz ge lniecistni jącej koncepcji autonomizacji. Stalinowi nietrudno przyszło wyciąg ą s tuac i: nie było żadne rzeciwwagi dla prymatu RSFRR pod względem liczby ludności r iYznać enia politycznego.pJe możliwości kontroli narodowych formacji terytorialnych za i, 1 - partii, instytucji gospodarczych, armii - nie pośrednictwem rozmaitych instytucji Y podlegały dyskusji. Stalin uważał, że ideałem byłby taki stan prawn, który odzwierciedlałb tę rzeczywistość - stąd jego projekt autonomizacji. Zmuszony jednak przez Lenina do ů porzucenia go, uczynił to bez specjalnych oporów, wierzyf e a a jestregalitarna sć y nie j j silniejsza od prawa. Nie miało większego znaczenia, czy j j drem miała być przecież RSFRR. Lenin zdawał sobie sprawę z te nieuniknionej 'ů konsekwencji dysproporcji między rzeczywistością a oficjalnym prawem. Łączył ją jednak - ak to nazwał "stuprocentowo rosyjskim produktem, wielkoruskim szowinizmem, z tym j Y - jak zaobserwował - zaczynali charakteryzującym rosyjskiego biurokratę". A bolszewicwłaśnie Lenin nie bardzo wierzył się upodabniać do rosyjskich biurokratów. Dlatego - rozwi zanie, które przyjęto, w wartość tekstów prawnych, "albowiem - jak pisał ą sprowadza prawo wycofania się ze Związku, które służy nam za usprawiedliwienie, do zwykłego świstka papieru". tak choroby, ale pomimo to nie prze 13 grudnia 1922 r. Lenin przeszedł następny a stawał zajmować się najpilniejszymi, jego zdaniem, sprawami, w tym przede wszystkim sprawą Gruz i. Pracował bardzo wytrwale wraz z żoną i sekretarkami, dyktując i telefonując. Nie ufając już informacjom Stalina - kontaktował się głównie z Trockim. Zaniepokoiło to Stalina, któr zatelefonował do Krupskiej z prośbą o zaaranżowanie spotkania z Leninem. Krupska ednak odmówiła i Stalin obrzucił ją stekiem niewybrednych epitetów i pogróżek. Po kolejnym ataku, 23 grudnia, lekarze pozwolili Leninowi dyktować tylko przez pięć minut dziennie: wówczas to powstało wiele notatek, które później złożyły sie na tzw. "testament Lenina". Lenin usiłował przede wszystkim przekonać towarzyszy o konieczności oczyszczenia artii z biurokratycznego i autokratycznego stylu rządzenia oraz zapobiec rysującemu się rozłamowi w kierownictwie RKP(b). Ale pomimo iż był świadom zbliżającej I 75 się śmierci, w tych ostatnich już artykułach i listach (m.in. tzw. "List do Zjazdu") powstrzymywał się od wyznaczania konkretnego następcy na swoje miejsce w partii, ograniczając się tylko do uwag pod adresem osób ze ścisłego kierownictwa, które mogłyby wchodzić w rachubę. Jednak w "Liście do Zjazdu" najwięcej uwagi poświęcił Stalinowi pisząc m.in.: "Towarzysz Stalin po objęciu stanowiska sekretarza generalnego skupił w swoich rękach nadmierną władzę i nie mam pewności, czy zawsze potrafi z tej władzy korzystać z należytą ostrożnością". Odnośnie do Trockiego, Lenin wskazując na jego "niebolszewizm", przedstawił go jako człowieka o ponadprzeciętnych zdolnościach, ale jednocześnie jako jednostkę bezwzględną, o zbyt wielkim wyobrażeniu o swojej wartości. Lenin poczynił pewne aluzje na temat Kamieniewa i Zinowiewa, przypominając ich sprzeciw wobec powstania zbrojnego w październiku 1917 r., ale sugerował też, by z tego powodu nie wyciągać w stosunku do nich żadnych negatywnych konsekwencji. Dalej autor "Listu do Zjazdu" poświęcił kilka słów dwóm m#odym członkom KC - Bucharinowi i Grzegorzowi Piatakowo- wi (wł. Kijewskiemu), określając ich jako ludzi o wybitnej woli i zdolnościach spośród najmłodszych działaczy kierownictwa partyjnego. "Bucharin - pisał Lenin - jest nie tylko bardzo cennym i wybitnym teoretykiem partii, uchodzi on również słusznie za ulubieńca całej partii, jednakże jego poglądy teoretyczne mogą być tylko z dużymi zastrzeżeniami zaliczane do poglądów całkowicie marksistowskich". Kilkanaście dni później, już po incydencie Stalina z Nadieżdą Krupską, Lenin uzupełnił "List" następującym post scriptum: "Stalin jest zbyt brutalny i wada ta, która jest całkiem do zniesienia w naszym środowisku i w stosunkach między nami komunistami, staje się nie do zniesienia na stanowisku sekretarza generalnego. Wobec tego proponuję towarzyszom, by zastanowili się nad sposobem przeniesienia Stalina z tego stanowiska i wyznaczyli na to miejsce innego człowieka, który pod wszystkimi względami różniłby się od tow. Stalina jedną tylko zaletą, a mianowicie - większą tolerancyjnością, większą lojalnością, większą uprzej- mością, bardziej uważnym stosunkiem do towarzyszy, mniej kapryśnym usposobieniem, itp." Opinia o Stalinie nie była jednak żądaniem - jakby sie mogło wydawać - wyeliminowa- nia go z centralnych władz partii, ponieważ wymienienie jego osoby przed Trockim sugerowało, że Lenin - pomimo wszystko - stawiał go wyżej od niego. Zaś Zinowiew i Kamieniew, wyraźnie zostali w "Liście" odsunięci na drugi plan. Treść "testamentu" Lenina nie pozostawia zatem żadnych wątpliwości, że przywódca bolszewików doszedł do bolesnego wniosku, iż pośród najbliższych mu działaczy nie ma osoby, która byłaby zdolna samodzielnie pokierować partią według jego wyobrażeń. Zatem do czasu "dojrzenia" młodszych pretenden- tów, największą nadzieję pokładał w mało prawdopodobnej możliwości współpracy Stalina i Trockiego pod czujnym okiem pozostałych członków Biura Politycznego KC. Problem nierównowagi w najwyższych instancjach partii spowodowanej zakresem władzy Stalina i jego biurokratycznymi skłonnościami uchwycił Lenin później, we wspo- mnianym post scriptum. W tym spostrzeżeniu utwierdziły go dalsze szczegóły "sprawy gruzińskiej", które poznawał nie zaprzestając badać tego zagadnienia, jak również analiza i ocena działalności tzw. Inspekcji Robotniczo-Chłopskiej, którą również kierował Stalin. Otóż Inspekcja Robotniczo-Chłopska, powołana w 1919 r. (istniała do 1934 r.), była instytucją przeznaczoną do zwalczania arbitralnych i biurokratycznych praktyk administracji państwowej. Tymczasem pod kierownictwem Stalina instytucja ta miast realizować swoje przeznaczenie - sama stała się źródłem monstrualnie rozrastającej się biurokracji. Na początku marca 1923 r. Lenin zakończył badanie "sprawy gruzińskiej" i wydał zalecenie, aby najbliższy, XII Zjazd partii (odbył się w dniach 17-25 kwietnia 1923 r.) zwrócił uwagę na możliwość odrodzenia się koncepcji autonomizacji, która - jak stwierdził - wynikała z "pośpiechu Stalina i jego administracyjnych skłonności". Lenin zażądał, by wszystko, co dotyczyło zabezpieczenia suwerennych praw republiki, zostało opracowane 76 bardzo dokładnie, a nawet drobiazgowo, by nie stwarzać możliwości dowolnej interpretacji postanowień konstytucyjnych. Obronę "sprawy gruzińskiej" przed Stalinem i jego zwolen- nikami Lenin powierzył Trockiemu. Równocześnie napisał list do Stalina z żądaniem przeproszenia Krupskiej. 10 marca 1923 r. Lenin uległ jeszcze jednemu atakowi choroby, w rezultacie którego został na wpół sparaliżowany i pozbawiony zdolności mówienia. Tym samym jego działalność polityczna została zakończona. W ostatnich miesiącach aktywnego życia Lenin robił, co mógł, by osłabić wpływy Stalina i doprowadzić do przezwyciężenia niebezpiecznego, biurokratycz- nego i autokratycznego stylu kierowania partią, oraz by przestrzec przed poddawaniem się wielkoruskiemu szowinizmowi, zwłaszcza nierosyjskich członków kierownictwa - Stalina, Ordżonikidze i Dzierżyńskiego. Ale jak pokazała przyszłość, te wysiłki pierwszego wodza partii nie zdały się na nic - we wszystkich tych sprawach jego zamierzenia poniosły kompletne fiasko. Lenin zmarł wieczorem 21 stycznia 1924 r. 5. Stalin Stalin urodził się jakó Józef (Soso) Wissańonowicz Dżugaszwili w miejscowości Goń, w Gruzji, 21 grudnia 1879 r. (domniemywa się, że jest to data sfałszowana i że naprawdę urodził się w 1878 r.). Jego ojcem był Wissarion Iwanowicz Dżugaszwili, chłopskiego pochodzenia, szewc z zawodu i nałogowy alkoholik (wśród bolszewików panowało powszech- ne przekonanie, że ojcem Stalina był zrusyfikowany Polak, znany odkrywca, gen. Mikołaj Przewalski). Wissarion Iwanowicz miał ciężką rękę dla syna - bił go często brutalnie i przypuszcza się, że podczas jednej z codziennych porcji batów uszkodził dziecku lewą rękę, w którą później wdała później się gangrena. Miejscowy znachor wprawdzie zapobiegł amputacji albo nawet śmierci dziecka, ale na całe życie pozostał mu uszkodzony łokieć, krótsza ręka i lekko wykrzywione palce. W dodatku, w wieku siedmiu lat mały Dżugaszwili zachorował na ospę, która pozostawiła na jego twarzy trwałe ślady. W wieku ośmiu lat poszedł do szkoły przycerkiewnej, a w wieku czternastu lat - zgodnie z życzeniami matki (Katarzyny, z domu Geładze) - do seminarium duchownego w Tbilisi. W seminarium robił raczej korzystne wrażenie na ojcach-nauczycielach i kolegach-alumnach, wykazując się wszelkimi zadatkami na dobrego duchownego. Jednak po pewnym czasie zaczął zdradzać zainteresowanie działalnością rewolucjonistów, o których wówczas w imperium rosyjskim było bardzo głośno. W czasie wakacji 1898 r., po czwartym roku seminarium, Józef Dżugaszwili wstąpił do tajnego kółka robotniczego w Tbilisi, w którym przyjął pseudonim "Koba" (pseudonim zaczerpnął z awanturniczej powieści Aleksandra Kazbergi pt. Nunu, której bohaterem był walczący z władzą i pomagający uciśnionym kaukaski góral Abrek Koba). Działalność w kółku socjalistycznym nie uszła uwagi jego przełożonych i będąc już na piątym, ostatnim roku nauki, został skreślony z listy seminarzystów, aczkolwiek dano mu szansę zdawania egzaminów końcowych, do których jednak nie przystąpił. Mimo iż formalnie Stalin nie ukończył seminarium i nie przywdział habitu duchownego, to jednak kapłańska edukacja wyraźnie odzwierciedlała się później w jego zewnętrznej uniżoności, w stylu pisania, sposobie argumentacji, co sugerowało, że gdyby jego losy potoczyły się zgodnie z pierwotnym przeznaczeniem - mógłby być rzeczywiście przekonywającym kaznodzieją. Następny okres w życiu Stalina nie jest zupełnie jasny, przynajmniej do 1905 r. Rosyjscy socjaldemokraci dopiero formowali swoją partię, prowadząc między sobą zaciekłe polemiki programowe. Ale w tym okresie Dżugaszwili nie był już postacią nieznaną, przynajmniej wśród lokalnych, gruzińskich organizacji socjaldemokratycznych - brał udział w ruchach strajkowych na Kaukazie, uczestniczył także w wielu konferencjach partyjnych. W 1905 r. już jako delegat Zakaukazia pojechał na I Ogólnorosyjską Konferencję SDPRR do Tammerforsu (Tampere) w Finlandii, gdzie po raz pierwszy spotkał Lenina. W kwietniu 1906 r. wziął udział w IV Zjeździe rosyjskich socjaldemokratów w Sztokholmie. Kiedy na zjeździe ujawniły się ostre sprzeczności pomiędzy bolszewikami a mieńszewikami - Dżugaszwili stanął po stronie Lenina. Wiosną 1907 r. uczestniczył w V Zjeździe SDPRR w Londynie. W trudnych, gorących latach rewolucji 1905-1907, a także później, kiedy "ruch" potrzebował dużo pieniędzy, bolszewicy organizowali wiele akcji ekspropriacyjnych na banki i transporty pieniędzy. Wielu ówczesnych działaczy wiedziało, że "Koba" często brał udział w takich akcjach, zwłaszcza w Tbilisi (w tych czasach używał wielu pseudonimów, m.in. "Dawid", "Iwanowicz", "Wartanowicz", "Kato", "Solin". Pseudonim "Stalin" przybrał w 1913 r.). Tak więc w dziesięcioleciu poprzedzającym wybuch I wojny światowej Dżugaszwili - Stalin był już bardzo aktywnym działaczem rewolucyjnym, bywał też aresztowany i zsyłany, lecz z wyjątkiem ostatniego zesłania - zawsze udawało mu się zbiec z miejsca przymusowego pobytu. W 1913 r. Stalin znalazł się w Wiedniu, gdzie na prośbę Lenina podjął się napisania rozprawy na temat problemu narodowościowego. Okres od 1914 do początku 1917 r. znowu spędził na zesłaniu w syberyjskiej głuszy, skąd przybył do Piotrogrodu uwolniony po rewolucji lutowej. Do czasu przyjazdu Lenina do Piotrogrodu, Stalin jako redaktor "Prawdy" popierał Kamieniewa w jego dążeniu do zjednoczenia bolszewików z mieńszewikami, ale później stał się lojalnym zwolennikiem polityki Lenina. Po październiku został mianowany komisarzem ludowym do spraw narodowości, sam będąc przedstawicielem mniejszości narodowej. Podczas wojny domowej był komisarzem politycznym w Armii Czerwonej spierając się z Trockim w wielu sprawach. Spór Stalina z Trockim datuje się od czasu walk pod Carycynem w 1918 r. Stalin oskarżył Trockiego, że mianuje dowódców bez zasięgania opinii lokalnych władz partyjnych, które lepiej wiedzą, jak oceniać ludzi. Wielu z tych dowódców zostało z rozkazu Stalina rozstrzelanych za udowodnioną czy też nie nieudolność lub zdradę. Nie ma wątpliwości, że Stalin był również odpowiedzialny za śmierć około 60 tys. chłopów powołanych do Armii Czerwonej prosto od pługa i skierowanych bez przeszkolenia do walk pod Carycynem. Od 1919 r. Stalin kierował Inspekcją Robotniczo- -Chłopską, która dawała mu prawo do ingerowania w działalność wszystkich instytucji . państwowych, począwszy od ludowych komisariatów. Cieszył się też, będąc jego członkiem, dużymi wpływami w Biurze Organizacyjnym KC (działało w latach 1919-1952), które zajmowało się polityką kadrową w partii. W 1922 r. Stalin został sekretarzem generalnym RKP(b). Członkowie najwyższych władz partii bolszewickiej, dobrze obeznani z historią Europy, byli niezwykle wrażliwi na wszelkie przejawy bonapartyzmu, które mogły zrodzić się w ich szeregach. Ale podczas gdy wokół siebie szukali Korsykanina, nie zauważyli pod swoim nosem Gruzina. Tymczasem Stalin jako sekretarz generalny RKP(b), kierując pracami swojego nowego biura, nie wzbudzał takich podejrzeń. Dźwigając na swoich barkach wiele obowiązków, wykonywał ciężką i żmudną "robotę", aby oni mogli zajmować się "wyższymi sprawami". Jednak ów poszerzony zakres obowiązków prowadził nieuchronnie do uzy- , skiwania przez Stalina coraz większych wpływów wewnątrz partii. Jego najbliższymi i najbardziej zaufanymi pomocnikami byli Mołotow i Walerian Kujbyszew, z których ' poparciem dokonywał roszad personalnych na kluczowych stanowiskach w partii, jak & również zdobył decydujący głos w sprawach programowych i polityki informacyjnej. Podczas dyskusji, które pod nieobecność Lenina w Biurze Politycznym doprowadziły do ostrych sporów w 1923 r. w najwyższych władzach partii, a następnie do rozłamu, rywalizujące ze sobą frakcje odkryły, że Stalin w istocie pragnął sojuszu obu tendencji. Był to 78 manewr, który później stosował wielokrotnie, nie identyfikując się do końca z żadną ze stron, prowadząc własną politykę i traktując współpracowników instrument ynie. Już wówczas, na przełomie 1923/1924 r., posiadał takie wpływy, które umożliwiał mu zainstalowanie w Komitecie Centralnym swoich protegowanych - ludzi skłonnych w każdej chwili oddać swoje głosy na osoby lub programy, które on popierał. Trocki mógł go więc nazywać "najbardziej wybitną miernotą w partii", ale wt.eń e l WezWłŚzyś kimuPomimoetęgich umysłózy tym Stalin nie był taką miernotą, przynajmn inowiew nie potrafili przecież wystarczająć tacy ludzie jak na przykład Kamieniew y y zabezpieczyć swoich pozycji w partii, stawiając zwykle na niewłaściw ch ludzi. T mczasem Stalin, otoczony rozstrzygającymi ciągle trudne problem gW e p óstocie, umiejęt oi zresztą zagmatwać każdą, najbardziej nawet oczywistą kwes ę ści izolowania się i korzystania z cudzych myśli, mógł rzeczywiście sprawiać na ich tle wrażenie niemal genialnego człowieka. 6. Walka o władzg Po śmierci Lenina w Gorki jego ciało przewieziono do Moskwy. Niczym doczesne szczątki świętego w rosyjskiej cerkwi prawosławnej ciało Lenina zostały zabalsamowane, złożone w szklane ablocie i umieszczone w mauzoleum na Placu Czerw e m Moskwie do wego znalazła s w specjal- stałej ekspozycji. Także lokomotywa pociągu pogrzebo p n m muzeum, wystawiona do oglądania przez turystów. W ten s osób ciało wodza i wszystkie rzeczy z nim związane zostały podniesione do rangi świętych relikwii, które z odnie z intencjami władz miały być czczone przez potomnych. g Podczas pogrzebu Stalin zajął miejsce pierwszegh własnyć e koncepcji i sa gum zaczął entów. używać terminu "leninizm" dla uzasadnienia swoic rawidłową "linię partyjną", zaczął oznaczać "prawomyślność" i jedyną, p nakresloną, w słowach i pismach Lenina. Trocki był tylko jednym z liderów partii, dorównującym może Leninowi pod względem poziomu inteligencji i wiedzy, lecz brakowało mu umiejętności wypracowywania polityki partii. Ponadto Trocki przystąpił do bolszewików zbyt późno (w sier niu 1917 r.) i nie dysponował takim prestiżem jak Lenin, stąd jego zdolność erswaz i przekonywania, nie miała takiej mocy. Być może, iż Trocki przewyższał Lenina jako kó entator, krytyk, mówca, wykonawca jego polityki i jako taki był znakomitym uzupełnieniem przywódcy bolszewików. Z odejściem Lenina Trocki stracił swoją najważniejszą rolę. p Określenie "walka o władzę" może być mylące gdyby je odnieść do olemik w kierowni- ctwie artii w latach dwudziestych. Należy bowiem zauważyć, że w tym okresie, jeżeli chodzi o we ńętrzne spory w partii, tendencje polityczne bezwzględnie dominowały nad animozjami personalnymi. W przeważającej mierze "manewry" czy intrygi rywalizujących strong ie były mot owane ra nieniem dostania się na szczyt, a chęcią zablokowania do nie o drogi rywa óm. Pomimo iż Stalin w ostatecznym rezultacie wyszedł z tej rywalizacji jako zwycięzca, to chyba nie można byłoby zgodzić się z twierdzeniem, że postępował według z góry przygotowanego planu działania. Stalin nie musiał tego robić - mógł sobie pozwolić na trzymanie się z boku obserwując walczących ze sobą rywali, wspomagając raz jednych, raz drugich, w zależności od swoich własnych int e W Śugestiom Lenina, mając jego poparc, Trocki popełnił duży błąd w chwili, kiedy w re kie ". Ostatnią szansą dla niego był nie wystąpił przeciwko Stalinowi w "sprawie gruzińs j 79 "testament" zmarłego wodza, ale i w tym przypadku sam przyczynił się do zneutralizowania wymowy tego dokumentu, co przy ówczesnym układzie sił w Biurze Politycznym i w KC wyszło na dobre - przy poparciu Kamieniewa i Zinowiewa - tylko Stalinowi. To była klęska Trockiego, chociaż nie zdawał sobie z tego sprawy. Prawdopodobnie gdyby na XIII Zjeździe RKP(b) (odbył się w dniach 23-31 maja 1924 r.), na którym zgodnie z życzeniem Lenina zajmowano się tą kwestią, Trocki oświadczył, że "testament" należy uszanować, mogłoby to jeszcze zmienić bieg spraw, mimo iż jego wpływ wśród starej bolszewickiej gwardii znacznie zmalał. Być może Trocki uznał, że mógłby przez to zaszkodzić bardziej sobie aniżeli Stalinowi, dlatego zgodził się z pozostałymi, że dla dobra partii "testamentu" Lenina nie należy ujawniać masom członkowskim i społeczeństwu (po raz pierwszy "testament" został opublikowany w 1926 r. w "New York Times", ale w ZSRR dowiedziano się o nim dopiero w 1956 r., kiedy po wystąpieniu Chruszczowa z "tajnym referatem" na XX Zjeździe KPZR, 18 maja tego roku, tekst ten w całości wydrukowała "Komsomolskaja Prawda"). W ten sposób ostatni "oręż" przeciwko Stalinowi został złożony do archiwum i nie mógł być stamtąd wyciągnięty bez zgody KC. Kiedy umierał Lenin, partią kierował "triumwirat" w osobach Stalina, Kamieniewa i Zinowiewa, który już uprzednio zgłaszał wiele zastrzeżeń pod adresem Trockiego. Sojusz tej trójki miał na celu stworzenie większości w Biurze Politycznym przeciwko Trockiemu i uniemożliwienie mu, by stał się pierwszą osobą w partii. "Sojusznicy" mieli ułatwione zadanie, ponieważ Trocki nie był człowiekiem popularnym w kołach kierowniczych RKP(b), nie darzył go też sympatią aparat partyjny za ataki na biurokratyzm, a także za jego "intelektualną, błyskotliwą arogancję" i za były mieńszewizm. Nie mieli powodu kochać go również robotnicy, znając jego dążenia do militaryzacji przemysłu i próby "upaństwowienia" związków zawodowych. Jedynie niektóre koła wojskowe, inteligenckie oraz pracownicy administracji rządowej i studenci mieli dla niego jakieś względy. Zresztą to był jeden z powodów, dla którego Komitet Centralny, już po śmierci Lenina, postanowił przeprowadzić akcję masowego "zaciągu" do partii, rekrutując głównie pośród "nowej" klasy robotniczej (ignorując ostrzeżenie Lenina), obniżając wymogi statutowe dla kandydatów. Do partii wstąpiło wówczas wiele osób o relatywnie niskiej świadomości politycznej, ale byli to ludzie posłuszni, skłonni do głosowania wedhxg życzeń lokalnych organizacji partyjnych, w których zdecydowaną większość stanowili zwolennicy Stalina. Przeprowadzana zaś wkrótce czystka miała na celu wydalenie z partii wszystkich tych, o których wiedziano, że są stronnikami Trockiego. Nowi członkowie partii dawali się łatwo manipulować organizacjom partyjnym: dla większości z nich wstąpienie do partii stwarzało szansę zdobycia lub odzyskania pracy, co w warunkach wzrastającego bezrobocia miało duże znaczenie. Wiele osób z nowego zaciągu zostało bezpośrednio wybranych do ciał kolegialnych lub nawet zasiliło aparat partyjny. Wbrew bowiem statutowi - nowo przyjętym przyznano prawo obejmowania funkcji organizacyjnych i prawo głosowania nad uchwałami i w wyborach delegatów na zjazd partii. ; XIII Zjazd RKP(b) był wskutek tego pierwszym w historii ZSRR, który przebiegał pod dyktando rządzącego bloku. Różnice zdań, które ujawniły się pomiędzy "triumwiratem" a Trockim na XIII Zjeździe, w istocie rzeczy dotyczyły sprzeczności pomiędzy NEP-em a koncepcją "permanentnej I rewolucji". W odróżnieniu od poprzednich, na forum tego zjazdu zamiast autentycznej dyskusji i rzeczowej wymiany poglądów delegaci z aplauzem przyjęli wystąpienie Stalina i jego ; sojuszników. Formalnie jako przywódca partii na forum zjazdu wystąpił Zinowiew. On też j najgłośniej atakował Trockiego i jego zwolenników, których poglądy uznano na ostatniej i XIII Konferencji partyjnej za "odchylenie drobnomieszczańskie". "Jedyne mądre i godne bolszewików, co mogłaby opozycja uczynić - wołał Zinowiew - to zrobić to, co czyni; 80 bolszewik, gdy popełni błąd - stanąć przed partią na trybunie zjazdu i ogłosić: błądziłem, partia miała rację". Trocki nie podjął jednak wyzwania i nie chcąc prowokować rozłamu odpowiedział Zinowiewowi ustępliwie: "Wiem, że nie można mieć racji przeciwko partii. Rac można mieć tylko z partią i tylko w partii... '. Jednak kończąc swoją mowę, zakończył ą ń eco prowokacyjnie oświadczając, że podporządkuje się decyzji partii nawet wtedy, gdy b dzie uważał, że jest niesłuszna. Owa niechęć Trockiego do rozłamu w partii była prawdopodobnie główną okolicznością jego późniejszego upadku. Po przegranej na XIII Zjeździe miał już związane ręce: w 1921 r. gorąco poparł zakaz frakcyjności i teraz zakaz ten mó ł zostać wykorzystany przeciwko niemu, gdyby próbował zorganizować opozycję. W gednym tylko nie ustąpił - nie spełnił żądania Zinowiewa i nie wyparł się swoich poglądów. Co więcej, już po zjeździe, jesienią tego s ą g Źpartyjne u wli1 to ym ostro skrytykoł pt. I,ekcje Października poświęcony demokracji we wał Zinowiewa i Kamieniewa. Wraz z wycofaniem się Trockiego z aktywnej opozycji Stalin zaczął "rozchodzić się z Zinowiewem i Kamieniewem. Podczas rozprawy z Trockim odsunął na dalszy plan dzielące go z nimi kontrowersje, pozostawiając swoim sojusznikom wolne pole do dyskusji. Dyskusje te skutecznie nadwerężyły polityczną reputację Trockiego, ale też Zinowiewa i Kamieniewa - tylko nie Stalina. Teraz konflikt z nimi stawał się nieunikniony, zwłaszcza że od końca 1924 r. tworzyła się w partii silna liczebnie grupa pod przewodnictwem Bucharina. Mikołaj Bucharin b ł "lewicowy komunista" zaczął ewoluować na prawo i w 1925 r. stał się or c m zwolennikiem własności chłopskiej i NEP-u, broniąc go przed atakami "lewicy" jako ku śu w ekonomice, który bez oglądania się na pomoc "zwycięskiego proletariatu krajów wysoko rozwiniętych" umożliwi rozwój gospodarczy państwa i zapewni trwałość władzy bolszewików w ZSRR. Stalin zaakceptował program Bucharina i sformułował go w lapidar- nym haśle: "socjalizm w jednym kraju" - koncepcji zasadniczo przeciwnej "permanentnej rewoluc i" Trockiego. W kwestii agrarnej Stalin jesienią 1925 r. oświadczył: "Teraz zadanie polega na tym, aby zespolić proletariat i najbiedniejsze chłopstwo ze średnim chłopstwem, by ułożyć właściwe stosunki wzajemne między proletariatem a chłopstwem". Odtąd na tej płaszczyźnie począł się formować nowy układ personalny - sojusz Stalina Bucharine Oba or dowali za naborem większej liczby chłopów do partii. Inicjatywie te s rzeciwił si Zinowi w i jego leningradzka organizacja partyjna (II Zjazd Rad ZSRR, który odbył się w dniach 26 stycznia - 2 lutego 1924 r. zmienił nazwę Piotrogrodu na Leningrad). Zinowiewa poparły także terenowe organizacje partyjne północno-zachodniego rejonu ZSRR i organizacja moskiewska, którą kierował Kamieniew. W tej sytuacji Stalin wycofał się ze sporu, pozostawiając plac boju Bucharinowi, który ostro natarł na oponentów. Walka rz brała na ostrości po nieudanych żniwach 1925 r., kiedy w miastach znów p y oczęli domagać się zaostrzenia walki klasowej zaczęło brakować żywności i "lewicowcy" p ą z chło stwem. Zinowiew z poparciem Kamieniewa podjął szeroką kampanię prasow przeci ko zainicjowanej na szeroką skalę przez Bucharina akcji rekrutacyjnej wśród chłopów w perspektywie XIV Zjazdu partii. Ale jedną z głównych cech kontrolowanej prasy jest mani ulowanie faktami i liczbami i w rezultacie niewłaściwe, zafałszowane przedstawienie prob emu. Tak było i w tym przypadku: kiedy na przykład zwolennicy Zinowiewa pisali, że y, p y 90% składu członkowskiego partii winni stanowić robotnic "Prawda" s tnie zmieniła interpretację tej wielkości przez zastosowanie nonsensownej sugestii, że 90 /a robotników powinno b ć członkami partii. W podobny sposób przekręcano inne wypowiedzi i artykuły Zinowiewayi Kamieniewa, dla których XIV Zjazd partii był początkiem końca ich kariery politycznej. Na zjeździe Zinowiewa i Kamieniewa wygwizdano, a pojawienie się Stalina i Bucharina wywołało aplauz. Zwolennicy Zinowiewa znaleźli się w mniejszości - on sam po zjeździe 81 został pozbawiony funkcji sekretarza w Leningradzie, a w jego miejsce postawiono Ser usza Kirowa (wł. Kostrikowa) przybyłego z Baku. Zinowiew i Kamieniew nie złożyli jednak broni - weszli w kontakt z Trockim i założyli "zjednoczoną opozycję", która konsekwentnie występowała przeciwko prochłopskiej polityce partii, przeciwko biurokracji i wytykała błędy w polityce zagranicznej państwa. W rezultacie w 1926 r. Zinowiew został wykluczony z Biura Politycznego (do 1925 r. w skład Politbiura wchodzili: Stalin, Trocki, Bucharin, Zinowiew, Kamieniew., Rykow i Michał Tomski - wł. Jefremow, a w 1925 r. na wniosek Stalina dokooptowano jeszcze trzech jego poplecznikó v: Kalinina, Mołotowa i Woroszyłowa). Kamieniew natomiast został pozbawiony stanowiska ludowego komisarza handlu zagranicz- nego na rzecz Ormianina, Anastasa Mikojana, od 1926 r. zastępcy członka Biura Politycz- nego. W styczniu 1925 r. Trocki stracił kierownictwo komisariatu obrony, które objął Michał Frunze, a po jego śmierci (w grudniu 1925 r.) w lipcu 1926 r. stanowisko to objął Woroszyłow. W październiku 1926 r. Trockiego i Kamieniewa wydalono z Biura Politycznego, a Zi- nowiewa odwołano ze stanowiska przewodniczącego Kominternu. Kiedy w 1927 r. w Chinach dokonano pogromu komunistów, w ZSRR opozycja znów podniosła głowę; Trocki kreśląc apokaliptyczną wizję upadku bolszewików w związku z niebezpieczeństwem inwazji na ZSRR "międzynarodowej kontrrewolucji" napomknął nawet o konieczności ustanowienia dyktator- skiej władzy w kraju i wprowadzenia stanu wojennego. Skutkiem tego Trocki i Zinowiew zostali wydaleni także z Komitetu Centralnego, a kiedy wraz ze swoimi zwolennikami próbowali zorganizować uliczne demonstracje - wydalono ich z partii. "Zjednoczona opozycja" została ostatecznie pokonana na XV Zjeździe WKP(b) (na ?. poprzednim, XIV Zjeździe, RKP-b przemianowano na WKP-b: Wszechzwiązkowa Komuni- styczna Partia - bolszewików), który odbył się w dniach 2-19 grudnia 1927 r. Zwolennicy Trockiego i Zinowiewa zostali uznani za "narzędzie drobnoburżuazyjnej demokracji we- wnątrz ZSRR i pomocniczy oddział międzynarodowej socjaldemokracji poza jego granica- mi", a głoszenie jej poglądów za niezgodne z członkostwem partii. Zjazd potwierdził j wcześniejszy wniosek o wykluczeniu Trockiego i Zinowiewa z partii, a na zjeździe zostali wykluczeni ponadto: Kamieniew, Radek, Piatakow i wielu innych - w sumie 75 głównych I zwolenników opozycji. Członków opozycji starano się skłonić do uznania swojej winy ' i publicznego odwołania głoszonych poglądów. W niemałej liczbie przypadków kierownictwo partii osiągnęło swój cel. W pewnym momencie nawet Kamieniew i Zinowiew ukorzyli się i złożyli samokrytykę, co umożliwiło im powrót do działalności partyjnej na kilka lat, ' aczkolwiek powierzalio im zupełnie drugorzędne zadania. Jedynie Trocki pozostał nieugięty, ale też zapłacił za to odpowiednią cenę: 16 stycznia 1928 r. został deportowany do Ałma-Aty, a w lutym 1929 r. wygnano go do Turcji. W Ałma-Acie przebywał w dość komfortowych warunkach i nawet pozwolono mu na utrzymywanie kontaktu z kilkoma towarzyszami. Ale kiedy Stalin przyjął program uprzemysłowienia podobny do programu Trockiego, wielu jego dotychczasowych zwolenników przeszło na stronę sekretarza general- ' nego. Być może właśnie to było głównym powodem skazania Trockiego na banicję. W 1932 r. pozbawiono go też obywatelstwa radzieckiego. Przebywając na emigracji Trocki nie zaprzestał walki politycznej przeciwko Stalinowi, którą prowadził między innymi w ramach zorganizowanej przez siebie tzw. "IV Międzynarodówki". Lew Trocki zginął w 1940 r. w Meksyku zamordowany przez agenta NKWD Ramona Mercadera (alias Jacquesa ; Mornarda), któremu, po odsiedzeniu długoletniego wyroku, w 1960 r. nadano bez rozgłosu tytuł Bohatera Związk Radzieckiego. i Rozprawiwszy się z "opozycją trockistowsko-zinowiewowską" Stalin był gotów wystąpić przeciwko swoim ostatnim sojusznikom. Konflikt narastał w miarę, jak Stalin upewniał się, że jedynym lekarstwem na wszystkie kłopoty wewnętrzne państwa jest przyjęcie "twardego kursu" wobec chłopstwa. 82 7. Rolnictwo i przemysl w okresie NEP-u Jednym z zasadniczych czynników, który pozwolił bolszewikom zachować władzę po październiku 1917 r., było rozbrojenie ewentualnej opozycji ze strony mas chłopskich w drodze reformy rolnej. Owa "reforma", jak już powiedzieliśmy, była w istocie formalnym uznaniem przez władze tego, co już się dokonywało - samowolnych, spontanicznych aktów parcelacji wielkich majątków ziemskich przez chłopów. Mimo iż przejmowanie ziemi przez chłopów na własność nie podobało się niektórym członkom kierownictwa partii, to jednak politycznie metoda ta okazała się skuteczna. Ale to, co ideologicznie lub politycznie wydaje się słuszne, często zawodzi w praktyce, zwłaszcza jeżeli dotyczy gospodarki: NEP był potwier- dzeniem tej prawdy historycznej - przyznaniem się, że ideologia i polityka nie są najważniejsze, kiedy masy głodują. Według oficjalnych statystyk radzieckich ekspropriacje żywności z lat 1918-1920 wykazały, że liczba średnich gospodarstw rolnych rosła wolniej w miarę jak duże posiadłości ziemskie dzielono pomiędzy chłopów, zważywszy że ogólna liczba gospodarstw wzrosła w tym czasie około półtora raza. Pośród parcelowanych majątków wiele było takich, które skorzystały z "reformy Stołypina" w 1906 r., i których właściciele uważali się za niezależnych, bogatych lub średniozamożnych chłopów. Natomiast w tych okolicznościach o wiele lepiej trzymała się wspólnota gminna; tak więc "mir" raz jeszcze okazał się silniejszy od indywidualnego rolnika, ale też wskutek tego w radzieckim rolnictwie znów zaczęła upowszechniać się charakterystyczna dla wspólnoty trójpolówka. Umacnianie się "miru" zaowocowało zatem negatywnymi skutkami w produkcji rolnej, ale jeszcze większe osłabienie zdolności rynkowej radzieckiego rolnictwa przyniosło względne zmniejszenie się liczby średnich gospodarstw chłopskich. Najbiedniejsi chłopi nie produkowali na rynek, kon- sumowali wszystkie swoje nadwyżki, a nawet często przeznaczali dochody z innych źródeł na zakup dodatkowej żywności od bogatych chłopów, którzy byli głównymi dostawcami produktów rolnych w Rosji Radzieckiej. Tak więc po 1917 r. produkcja rolna w Rosji nie tylko się załamała, ale żywność, którą produkowano, była raczej konsumowana przez samych chłopów niż kierowana na rynek. Inaczej mówiąc - w Rosji Radzieckiej znacznie więcej było takich gospodarstw rolnych, które zaledwie mogły wyżywić tych, którzy w nich pracowali. Demobilizacja arznii i exodus ludności z miast oznaczały więcej osób do wykarmienia na wsiach z tego samego, a nawet malejącego areału uprawianej ziemi. Lekarstwem na tę sytuację był NEP, ale stosunek bolszewików w następnych latach do kwestii agrarnej sugeruje raczej, że u jego podstaw leżała bardziej obawa przed ostatecznym upadkiem przemy słu niż troska o wzrost produkcji rolnej, o poprawę bytu chłopa. Lepiej prosperująca, o większej sile nabywczej, wieś miała stanowić chłonny rynek zbytu towarów przemysłowych, a wprowadzony system podatkowy główne źródło finansowania państwa. Kiedy minął głód z lat 1921-1922, bolszewikom wydawało się, że problem braku żywności należy już do przeszłości. Władze podjęły nawet decyzję o zwiększeniu eksportu zboża, przystąpiono do odbudowy miast i przemysłu. Jednak w tej sytuacji przed partią stanął problem zagrożenia ideologicznego ze strony dobrze pro- sperujących chłopów. W wyobrażeniach kierownictwa RKP(b) chłopstwo wciąż było nosicielem "drobnoburżuazyjnych" idei, co przy jego liczebnej przewadze nad robotnikami w dłuższej perspektywie mogło zagrozić głoszonej przez partię "dyktaturze proletariatu". Z tej przyczyny dla większości członków centralnych władz partii każdy krok w kierunku zachęcania chłopstwa do zwiększania produkcji był krokiem, który osłabiał socjalizm. Zatem już od pierwszych dni NEP-u prowadzono w partii gorące dyskusje na temat "prawidłowej linii" wobec bogatego chłopstwa: prawie wszystkie wypowiedzi władz w sprawie polityki 83 rolnej cechowała charakterystyczna sprzeczność - z jednej strony nawoływano do bardziej wydajnego gospodarowania, z drugiej natomiast nieustannie wysuwano pogróżki pod adresem bogatego chłopstwa. Lenin, który zawsze głosił, że rewolucja może przetrwać tylko w oparciu o sojusz robotniczo-chłopski, w ostatnich latach życia opowiadał się za rozwojem kooperatyw chłopskich i państwowych ośrodków mechanizacji rolnictwa. Przywódca bolszewików miał bowiem nadzieję, że tym sposobem zachęci się chłopstwo do łączenia się w kolektywy, przekona do socjalizmu i tym samym osłabi, a następnie wykorzeni tkwiące w nim "burżuazyjne instynkty". Ów proces miał być długi i Lenin ostrzegał przed stosowaniem przymusu. Po śmierci Lenina debata nad tym zagadnieniem splotła się z walką poszczegól- nych frakcji w centralnych władzach partii i ogólnie rzecz biorąc zmierzała do rozwiązania następującego dylematu: jak dopracować się wydajnego rolnictwa bez bogatego "burżuazyj- nego" chłopstwa. Bez wydajnego rolnictwa industńalizacja była niemożłiwa, a bez indu- strializacji nie można było budować socjalizmu w kraju. Takie było przekonanie większości kierownictwa partii bolszewickiej w tych latach. Bolszewicy traktowali NEP jako tymczasowe odstępstwo od swoich zasad, za chwilę wytchnienia, po której powinna nastąpić dalsza ofensywa gospodarcza partii i budowa społeczeństwa socjalistycznego. Kwestia, jak długo miał trwać NEP, nigdy nie została przez bolszewików rozstrzygnięta, ale mniej więcej od 1925 r. w partii rosła liczba zwolenników rychłego wycofania się z tej polityki. Radziecka gospodarka zbliżała się do poziomu przedwojennego, a jej dalszy wzrost był już niemożliwy w oparciu o istniejący przemysł. Wycofanie się z NEP-u nie sprowadzało się tylko do odpowiedzi na pytanie - kiedy to ma nastąpić? Ważniejszą sprawą, która wywołała najwięciej kontrowersji w WKP(b), było - jak należy to zrobić? "Lewicowa opozycja" z Trockim i jego zwolennikami, a od 1925 r. także Zinowiew i Kamieniew twierdzili, że NEP jest "zgniłym kompromisem", a wynikająca z niego polityka wobec chłopów jest zbyt "miękka". Trocki orędował za szybką industrializa- cją kraju, ponieważ - jak sądził - tylko w ten sposób ZSRR może stać się państwem prawdziwie proletariackim, przygotowanym do budowy socjalizmu. W celu zmobilizowania kapitału na industńalizację "lewicowa opozycja" proponowała wzmożenie nacisku na chłopów przez radykalne obniżenie cen na produkty rolne, a maksymalne ich podniesienie na artykuły przemysłowe potrzebne gospodarstwom wiejskim. Z tą koncepcją współgrała teońa "permanentnej rewolucji" Trockiego: szybka industrializacja będzie możliwa po zwycięstwie rewolucji w wysoko rozwiniętych państwach kapitalistycznych, kiedy proletariat tych krajów I dostarczy pomocy ekonomicznej ZSRR. Tak zwani teraz "prawicowcy" (Bucharin, Rykow, Tomski, a początkowo i Stalin) uznali za absurdalną taką koncepcję szybkiej industrializacji proponowaną przez "lewych", ponieważ uważali, że proces uprzemysłowienia kraju powinien być stopniowy, ale za to konsekwentny. Wedhxg ich przekonania przemysł powinien nastawić się na produkcję dóbr konsumpcyjnych, a możliwości tego przemysłu powinny zachęcić , chłopów do zwiększania produkcji rolnej. "Więcej zboża - więcej industrializacji" zwykł , i mawiać Bucharin, sugerując że jest to jedyny sposób umożliwiający rozwój miejskiego świata pracy i eksport towarów. Jak łatwo się zorientować, konflikt pomiędzy tymi dwoma koncepcjami bardziej dotyczył wyboru środków niż ostatecznego celu. Zasadnicze pryncypia akceptowali bowiem wszyscy uczestnicy dyskusji: konieczność industrializacji, potrzebę przeciwdziałania wzrastającemu bezrobociu czy bardziej efektywne wykorzystanie wzmocnionej w ostatnich kilku latach pozycji partii i rządu. Jedną z najważniejszych spraw była walka z nepmanami. Tymczasem polityka niskich cen na dobra konsumpcyjne przy małej podaży sprzyjała spekulacji. W latach 1925-1928 władze podjęły specjalne kroki w tej materii, które zyskały sobie aprobatę całej partii: maksymalnie podniesiono taryfy przewozowe na kolei dla prywatnych dostawców, 84 radykalnie zwiększono opodatkowanie za prywatną działalność gospodarczą oraz zaostrzono kary za spekulację i gromadzenie towarów. Rok 1927 dostarczył dodatkowego argumentu na rzecz industrializacji: było to gwałtowne pogorszenie się stosunków ZSRR z Zachodem, według niektórych kół politycznych Moskwy grożące wojną. Pomimo braku funduszy, w latach 1926-1927 podwojono inwestycje w przemyśle. W tym okresie rozpoczęto realizację wielu projektów, które później stały się sławne jako przykłady gospodarczych osiągnięć ZSRR: hydroelektrownia na Dnieprze, fabryka traktorów w Stalin- gradzie czy połączenie turkiestańskiej z transsyberyjską linią kolejową. W kwietniu 1927 r. IV Zjazd Rad podjął uchwałę o opracowaniu pierwszego pięcioletniego planu rozwoju kraju - w ten sposób zaczął się wyłaniać system gospodarki planowej w ZSRR. Państwowa Komisja Planowania ("Gospłan") została powołana w 1921 r., a doświad- czenia w ogólnopaństwowym planowaniu zbierał również przyjęty w 1920 r. dziesięcioletni plan elektryfikacji kraju "GOELRO". Obsadzony głównie przez niekomunistycznych ekono- mistów i statystyków "Gospłan" opracowywał jedynie dane liczbowe dla zainteresowanych resortów, mówiące o stanie poszczególnych dziedzin gospodarki państwa, a w najlepszym wypadku dostarczał ekspertyz dotyczących przewidywanego wzrostu lub spadku produkcji w jakiejś gałęzi przemysłu w danym roku. Specjaliści z "Gospłanu" występowali również w charakterze doradców ekonomicznych w procesie podejmowania decyzji gospodarczych, ale nie mieli wpływu na formułowanie strategicznych cclów, może z wyjątkiem jednego czy dwóch kluczowych przemysłów. Trusty na przykład same planowały swoje nakłady i przy- chody na podstawie bilansu stanu finansowego zrzeszonych przedsiębiorstw. W późniejszym czasie, w miarę jak umiejętności i technika służb statystycznych osiągały coraz wyższy poziom, "Gospłan" opracowywał również "narodowy bilans gospodarczy". Ów "bilans" stanowił kwalifikowaną analizę powiązań pomiędzy różnymi gałęziami przemysłu dostar- czającą danych, na podstawie których można było sterować produkcją w obrębie poszczegól- nych resortów, na przykład: na podstawie statystycznych przewidywań pewne zmiany w przemyśle drzewnym wymagać będą podwojenia objętości gazet, itp. Takie bilanse, na których opierały się później plany pięcioletnie, nie mogły być precyzyjne, ponieważ dokładne statystyki nie były możliwe, a co najważniejsze - nie były kompletne, gdyż z uwagi na ograniczoną ilość kompetentnych kadr obejmowano nimi tylko kluczowe gałęzie przemysłu. Pomimo wszystko bilansowanie działalności gospodarczej było dużym krokiem do przodu w niekapitalistycznym systemie przedsiębiorczości. Niedoskonałości radzieckiej statystyki utrudniały opracowanie i ostateczne zredagowanie pierwszego planu pięcioletniego, dużych rozmiarów dokumentu, który zaprezentowano dopiero w kwietniu 1929 r. podczas XVI Konferencji WKP(b), pomimo iż obejmował okres od października 1928 r. do września 1933 r. Zaprezentowano dwie wersje planu: wyjściową i optymalną. Wybrano tę drugą. Dla przykładu podajmy kilka danych dotyczących wydobycia najważniejszych surowców w milionach ton: ropa ruda węgiel naftowa żelaza wydobycie 1927/1928 35 12 3 planowane wydobycie 1932/ 1933 75 22 10 wydobycie 1932 64 21 12 W rzeczywistości oba warianty były nazbyt optymistyczne.W istniejących warunkach założenie podwojenia produkcji przemysłowej w ciągu pięciu lat okazało się niemożliwe - brakowało przede wszystkim kapitału inwestycyjnego.W pierwszym planie pięcioletnim położono nacisk na produkcję środków produkcji,na rozwój przemysłu ciężkiego.Ze względu 85 na minimalną ilość środków przeznaczonych na rozwój przemysłu lekkiego, podstawowym towarem eksportowym państwa miało być zboże, za które zamierzano sprowadzać urządzenia fabryczne. Przyznanie absolutnego pńorytetu dla przemysłu ciężkiego wywołało sprzeciw "prawicowców" z Bucharinem, Rykowem i Tomskim, którzy 9 lutego 1929 ogłosili swoją "platformę", żądając przedyskutowania jej w Komitecie Centralnym. Stalinowi udało się przeciągnąć na swoją stronę bardziej ugodowych członków Biura Politycznego: Kalinina, Kujbyszewa i Jana Rudzutaka. Politbiuro zdecydowało, że "platfornta" prawicowej trójki nie będzie rozpatrywana w KC, a krytykujące Stalina wystąpienie Bucharina zakwalifikowano jako działalność antypartyjną, frakcyjną i intrygancką. Jednocześnie eksperci, którzy uznali plan za nierealny, poddani zostali różnym szykanom, a nawet represjom. Powszechnym zjawiskiem stały się procesy pokazowe za tzw. "szkodnictwo" i sabotaż ludzi zaan- gażowanych zawodowo na wszystkich poziomach w realizację planu, którzy wskutek przyczyn obiektywnych nie byli w stanie wykonać narzuconych zadań produkcyjnych. Szczególnie liczne przypadki "szkodnictwa" i sabotażu "ujawniono" pośród kadry inżynieryj- no-technicznej w przemyśle wydobywczym. W ten sposób Stalin torował sobie drogę do własnej rewolucji, którą kilka lat później ujął w słynnej tezie "o zaostrzaniu się walki klasowej w miarę rozwoju socjalizmu". Tymczasem sekretarz generalny WKP(b) szykował się do rozprawy z chłopstwem. 8. Kolektywizacja rolnictwa ' Zdecydowana większość obrońców Stalina, ludzi, którzy starali się pomniejszyć jego odpowiedzialność za kontrowersyjne posunięcia w kierowaniu państwem, twierdziła, że wprowadzona w 1929 r. powszechna kolektywizacja rolnictwa była wspólną decyzją kompetent- nych czynników partyjnych i państwowych ZSRR, podjętą w rezultacie dhxgich i szczegółowych dyskusji. Natomiast ci, którzy oskarżali Stalina o "makiawelizm", sugerowali, że Stalin wybrał ' kolektywizację jako rozwiązanie radzieckich problemów gospodarczych na długo przed 1929 r. nie zdradzając się z tym nikomu do czasu, kiedy usunął wszystkich swoich rywali. Innego zaś wyjaśnienia dostarcza następujące rozumowanie: industńalizacja wymagała kapitału inwestycyj- nego, którego w ówczesnych warunkach wewnętrznych i zewnętrznych ZSRR mogła dostarczyć tylko wieś radziecka, i właśnie kolektywizacja, z jednej strony, miała zapewnić dostawy zboża , po maksymalnie niskich cenach dla miasta i ośrodków przemysłowych, jak również na eksport, oraz, z drugiej strony, mogła dostarczyć potrzebną ilość wolnych rąk do pracy dla nowych fabryk, a wzrost produkcji przemysłowej wymusiłby wzrost produkcji rolnej. Ale pomimo iż od , tamtej pory minęło wiele lat, to dzisiaj jest jeszcze za wcześnie na rozstrzygający werdykt w tej kwestii, chociaż najbardziej prawdopodobna wydaje się teza, że powszechna kolektywizacja rolnictwa w ZSRR była rezultatem pośpiesznej decyzji podjętej w ostatnim momencie. Od 1917 r. każdej jesieni w stolicy państwa radzieckiego niecierpliwie wyczekiwano informacji z prowincji o ilości ściągniętego lub zakupionego od chłopów zboża. Po 1922 r. , niebezpieczeństwo głodu zostało częściowo zażegnane, ale w dalszym ciągu dostawy zboża dla miast i na eksport spędzały sen z powiek kierownictwa partii i rządu. Podczas NEP-u produkcja żywności szybko rosła, przekraczając w 1925 r. poziom przedwojenny. W ZSRR I istniały jednak realne możliwości dalszego wzrostu produkcji rolnej: na przykład według , niektórych ówczesnych radzieckich ekonomistów, szarańcza, myszy, szczury i inne plagi niszczyły corocznie około 1/3 potencjalnych zapasów zboża, a w radzieckim rolnictwie używano w tym czasie ponad 5 mln prymitywnych, drewnianych soch. ;, 86 Od połowy lat dwudziestych prywatny handel zbożem, który często płacił chłopu podwójną cenę państwową, był cora baru yskiwały lep źą p W cjęni mogł y dyktotwo i skupujące zboże organizacje koopera yw p ąwać . W 1924 r. podatek zbożowy został zastąpiony podatkiem w ieni dzu, ałw ęc, fosrmalniey po spłaceniu podatku, w miarę jak spadały ceny zboża, chłop mógł sprzedawać go więcej, aby wyrównać poniesione straty. Takie były przynajmni ę oczekiwania, w raktyce bowiem omimo iż początkowo rzeczywiście zaobserwowano zwi kszoną podaż p p wzroście cen mięsa, chłopstwo zaczęło karxnić zbożem żywy zboża, już wkrótce, przY o robić gromadzili zapasy w inwentarz, a ci chłopi, którzy nie musieli teg , ę czekiwp iu na wzrost cen skupu państwowego. Według obliczeń z końca 1927 r. okazało si, że sku zboża Y p p g p g osiągnął w t m roku 3 4 wielkości z roku o rzednie o Bucharin i e o zwolennicy nawoływali do podni aipr y u sku u zboża. Wedłu nich j g su wobec chłopów. Jednak komunizm wojenny wykazał bezowocność stosowani w przekonaniu wi kszości członków kierownictwa WKP(b) komunizm wojenny dostarczył argumentów właśń e na rzecz jeszcze bardziej restrykcyjnej polityki wobec chłopstwa. Wielu członków artii uważało kont nuowanie aktualnych stosunków ekonomicznych za relikt "myślenia burżuazyjnego '; part.ia, która szturmowała Pałac Zimowy, była z całą pewnością , Y zdolna do zniszczenia starych koncepcji ekonomicznych. Tak więc zamiast podnieść cen zboża, w styczniu 1928 r. Stalin odbył trzytygodniową podróż do zachodniej Syberii wraz z cał świtą, w składzie której znaleźli się między innymi wysocy funkcjonariusze OGPU i mil ć i. Kilku zaufan ch towarzyszy Stalina wizytowało inne rejony zbożowe. Odwiedzali wsie, przeglądali spichl rze i domostwa. Stalin w najwyższym stopniu oburzył się na to, co zobacz ł: chłopi przechow wali duże ilości zboża i dzięki NEP-owi - skonstatował - stali się klasą łami c rawo, w stosunku do której należy zastosować przepisy kodeksu karnego. W krótkim ć asie wedhzg tej nowej "linii" opracowano program konfiskaty zboża. Owa taktyka owrotu do przymusowych rekwizycji z czasów komunizmu wojennego dała p - ściągnięto wystarczającą ilość zboża, ale złamano "sojusz robotniczo- hłopski'n'e o któreyo trwałość tak obawiał się Lenin, i który rzeczywiście zawiązywał się g socjali " - czego tak bardzo pragnął w okresie NEP-u. "Pozyskiwanie chłopstwa dla zmu Bucharin - zostało przez artię odrzucone. Ale na początku 1928 r. "prawicowcy" nie zostali jeszcze w daleni z partii, a ich krytyczne głosy zostały przez Stalina wyciszone obietnicą, że Y ą powtórzone w przyszłości. "nadzwyczajne środki" wobec chłopstwa nie zostan Y ponownie użyte Jednak w 1929 r. owe "nadzwyczajne środki" został , głównie ze wz 1 du na fakt, że zbiory w 1928 r. były niskie, a także dlatego, że w ostatnim czasie znów zm iejszył się ogólny areał uprawianej ziembr plony, ale jeś ze w ierpnid w elkó ć kupu racjonowania żywności. W 1929 r. zebrano do g budziła obaw. Należ wszakże zaznaczyć, że poważnie szwankowała or anizacja skupu zboża; powołn e do teYo celu organizacje państwowe i spółdzielcze funkcjonowały niespraw- nie, zarządzane przezgkorumpowanych urzędników. Przy tym ludzie ci nie dorównywali kompetencjami prywatnym kupcom, którzy zostali ostatecznie wygliminowani z życia gospodarcze o aństwa w 1929 r. Chłopi niejednokrotnie sami mo li się przekonać, że za rabione im zboże cał mi t odniami, a nawet miesiącami niszczało w nie zabezpieczonych magazynach lub w r zmach pod gołym niebem. Co ciekawe, pośród państwowych, czy s ółdzielczych gospodarstw rolnych znajdowały się takie, które - kiedy cały impet władz p - niezb t chętnie pozbywały się swojego zwrócił się przeciwko indywidualnemu rolnikowi Y zostało zdekolektywizowanych. zboża. W 1929 r. wiele takich gospodarstw "za karę" O bezwzględności akcji rekwizycyjnej niech świadczy fakt, iż w jej pzultacie terg owi działacze art ni często skarżyli się na brak wystarczającej ilości zboża ozostawione o do lokalnej konsumpcji. W październiku 1929 r. przetoczyła się przez niektóre rejony ZSRR fala ! sponta inne c prowa i zast< rolnyl I kołch zarzą pona niacl> kole potr2 i pó przy strac 87 spontanicznych, niezorganizowanych protestów chłopskich, która groziła rozlaniem się na inne obszary. Z tej właśnie okazji "Prawda" zaczęła napomykać o konieczności prze- prowadzenia powszechnej kolektywizacji - likwidacji prywatnych gospodarstw chłopskich i zastępowania ich spółdzielczymi (kołchozy) i państwowymi (sowchozy) gospodarstwami rolnymi. Do tej pory partia komunistyczna akceptowała stopniowy, ograniczony wzrost liczby kołchozów i sowchozów. W 1928 r. tylko 3"% areału ziemi w ZSRR znajdowało się pod zarządem spółdzielczym i państwowym. W pierwszym planie pięcioletnim przyjęto, że w 1933 r. ponad 20"% produkcji rolnej powinny dostarczać gospodarstwa skolektywizowane. W założe- niach kolektywizację widziano jako proces dobrowolny, a zachętą do tworzenia gospodarstw kolektywnych miało być wyposażenie ich na dogodnych warunkach w traktory i wszystkie potrzebne narzędzia rolnicze. Partia uznała, że ze względów ekonomicznych, społecznych i politycznych zbyt szybkie tempo kolektywizacji nie byłoby pożądane, a także i z tej przyczyny, iż państwo nie dysponowało wystarczającą ilością kompetentnych kadr admini- stracyjnych, specjalistycznych służb rolnych i parku maszynowego. Można zatem założyć, że w połowie 1929 r. najwyższe czynniki partyjne nie przewidywa- ły jeszcze powszechnej kolektywizacji rolnictwa. Dopiero na początku listopada tego roku, po usunięciu z Biura Politycznego Bucharina, Stalin podjął decyzję o powszechnej kolektywizacji (wyraził ją w artykule zamieszczonym w "Prawdzie" 7 listopada pt. Rok wielkiego przetomu), w grudniu zaś zadeklarował zamiar "zlikwidowania kułaków jako klasy". W rzeczywistości w ZSRR nie było kułaków w dawnym, przedrewolucyjnym rozumieniu tego słowa. W czasach carskich terminem "kułak" określano tych bogatych chłopów, którzy m.in. udzielali pożyczek ' na lichwiarski procent swoim biedniejszym sąsiadom lub wymuszali na nich różnego rodzaju usługi na swoją korzyść. Kiedy więc Stalin mówił o kułakach w 1929 r., miał na myśli bogatych chłopów. Ci "kułacy" stanowili integralną część społeczności wiejskiej posiadającą nierzadko rodzinne powiązania z uboższymi mieszkańcami wsi. Ich gospodarstwa stały na wyższym poziomie, wyposażone były w niezbędne narzędzia, które często wynajmowali na rozsądnych warunkach tym, którzy ich potrzebowali. Była to kategoria społeczna, która cieszyła się poważaniem większości chłopów i która najgłośniej domagała się tworzenia warunków do podnoszenia wydajności i towarowości radzieckiego rolnictwa. Po przy- wróceniu repartycji zbożowych w latach 1928 i 1929 ci właśnie chłopi poddani zostali najbardziej surowym rygorom. Podobnie jak w czasach komunizmu wojennego, także i teraz reakcją bogatych chłopów na repartycje było zmniejszenie swojego areału upraw i dołączanie do kategorii średniorolnych (ów proces "samorozkułaczania" prasa radziecka nazwała "pewnym rodzajem konspiracji"). W wielu miejscowościach władze odpowiadały na takie akty "samorozkułaczania" konfiskowaniem "konspiratorom" ziemi i narzędzi pod pretek- stem spekulowania nimi, a w oficjalnych enuncjacjach KC WKP(b) pojawiły się żądania "wyłączenia kułaków jako klasy" z powszechnej kolektywizacji. 5 grudnia 1929 r. przy Biurze Politycznym powołano specjalną komisję z ludowym komisarzem rolnictwa Jakubem Jakowlewem (wł. Epstein) na czele, która opracowała ogólnopaństwowy plan powszechnej kolektywizacji. Według planu terytońum ZSRR po- dzielono na kilka rejonów kolektywizacyjnych, i tak: rejon Powołża (Dolnej Wołgi) zamierzano skolektywizować do jesieni 1930 r.; rejon Centralnego Czarnoziemu i stepów Ukrainy - do jesieni 1931 r.; lewobrzeżną Ukrainę do wiosny 1932 r.; rejony Północy i Syberii - do 1933 r. ! 27 grudnia 1929 r. na konferencji "agrarników-marksistów" Stalin ogłosił początek nowej rewolucji, podkreślając konieczność szybkiego tempa kolektywizacji. Jednak co się właściwie stało w ciągu następnych dwóch miesięcy, tj. do jego oświadczenia z 2 marca 1930 r., które wyraził w artykule zamieszczonym w "Prawdzie" pt. Zaw rót g owy od sukcesów, że 58% 88 własności chłopskiej zostało skolektywizowane - nie jest całkiem jasne. Jedno wszelako nie ulega wątpliwości - był to niezwykle dramatyczny okres w historii ZSRR. Przez te dziewięć tygodni zdruzgotano podstawy życia ponad 130 mln chłopów - zupełnie zmieniono charakter gospodarki państwa, a nawet charakter samego państwa. Owej "rewolucji" towarzyszyły dwa zjawiska: "rozkułaczanie" i tworzenie kołchozów. "Rozkułaczanie" miało dostarczyć bazy materiałowej dla kolektywizacji i do połowy 1930 r. "rozkułaczono" ponad 320 tys. gospodarstw. Ich mienie przekazano kołchozom jako wkład parobków i biedoty. Likwidacja "kułaków" pozbawiła wieś najbardziej przedsiębiorczych i niezależnych chłopów, oraz - co również istotne - osłabiła ducha oporu mieszkańców wsi. "Rozkułaczonych" podzielono na trzy kategorie: do pierwszej zaliczono najbogatszych i tych chłopów, którym zarzucono postawę antyradziecką - wszyscy oni zostali zesłani do obozów pracy, głównie w północne rejony ZSRR i w okolice Uralu; drugą kategorię stanowili mniej zamożni "kułacy", których wraz z całymi rodzinami przesiedlono do odległych rejonów, przede wszystkim do Azji Środkowej i na Syberię; w trzeciej grupie znaleźli się najbiedniejsi "kułacy", nieliczni szczęśliwcy, którym pozwolono zostać w swoich gospodarstwach. Ta ostatnia kategoria została później wyeliminowana przez system niemożliwych do zrealizowania kontyngentów zboża, a następnie deportowana za niewywiązywanie się z dostaw. Chłopów średniorolnych i biednych, którzy oparli się kolektywizacji, zakwalifikowano jako "kułaków ideologicznych" lub "podkułaków" i potraktowano w taki sam sposób. Dokładna liczba osadzonych w obozach pracy, zesłanych i przesiedlonych nie jest możliwa do ustalenia, ale w grę wchodzą miliony ludzi. Wielu z nich, transportowanych tysiące kilometrów w stra- szliwych warunkach, zginęło po drodze z. zimna, głodu i chorób. Niemało zmarło już po przybyciu do miejsca przeznaczenia, ponieważ z reguły wyładowywano ich na pustkowiu - w lesie, w górach czy w stepie. Obwieszczone w marcu 1930 r. przez Stalina owe 58% skolektywizowanej własności chłopskiej najlepiej oddaje natężenie przesięwziętej akcji. Ale pomimo wszystko, do dzisiaj trudno zrozumieć determinację władz radzieckich, które zdecydowały się przepędzić w ciągu kilku tygodni w warunkach surowej rosyjskiej zimy taką masę wyzutej z ziemi ludności w odległe rejony kraju. Na pytanie - ile sił i środków trzeba było zaangażować, aby przeprowadzić tak gigantyczną operację - nie sposób odpowiedzieć. Według oficjalnych informacji partia zaangażowała 25 tys. aktywistów wspomaganych przez oddziały milicji, OGPU i wojska, którzy poszli na wieś zapędzać chłopów do kołchozów, "rozkułaczać" i organizować transporty. Towarzyszące im "kadry" urzędnicze "zagospodarowywały" przejmowane ziemie, inwentarz żywy i martwy, które stanowiły podstawę gospodarstw kolektywnych. W wielu rejonach państwa chłopi próbowali stawiać opór. Buntowali się chłopi na Ukrainie, Kubaniu, Kaukazie, nad Donem, w Azji Środkowej i na Syberii. Na północnym Kaukazie i w niektórych rejonach Ukcainy przeciw chłopom rzucono regularne oddziały wojska, a nawet lotnictwo. Wypowiedziawszy chłopstwu wojnę, propaganda radziecka z oburzeniem odnotowywała fakty oporu, przypadki zabójstw aktywistów zapędza- jących chłopstwo do kołchozów. Z nastaniem wiosny, kiedy przyszła pora siewów, karkołom- ne tempo kolektywizacji zostało spowolnione. Wyhamowując tempo kolektywizacji, Stalin w swojej hipokryzji całą winę za powstałą sytuację zrzucił na członków brygad kole- ktywizacyjnych, lokalnych działaczy partyjnych i urzędników zarzucając im "brak umiaru", co wyraził we wspomnianym artykule Zawrót glowy od sukcesów. Tak więc, podobnie jak w czasach carskich, również w kraju "budującym socjalizm" próbowano wmówić chłopom, że przyczyną ich nieszczęść są urzędnicy, którzy wtrącają się pomiędzy nich a "ojcem" na szczycie. Kiedy Stalin oświadczył w cytowanym artykule, że chłopi, którzy sobie tego życzą, mogą opuszczać kolektywy - w wielu rejonach kraju nastąpił masowy, spontaniczny proces dekolektywizacji. O skali tego zjawiska niech świadczy fakt, że 89 do czerwca 1930 r. tylko 24"% chłopów pozostało w kołchozach. W następnym okresie władze nastawiły się na mniej pośpieszną, ale za to konsekwentną kolektywizację, która w rezultacie przyniosła we wrześniu 1931 r. 60"%, a w 1934 r. - 75"% skolektywizowanych gospodarstw. Pod koniec lat trzydziestych 98% ziemi uprawnej w ZSRR należało do kołchozów i sowchozów. Naturalną konsekwencją tego przewrotu był głód, który pociągnął za sobą śmierć wielu milionów ludzi na wsi w latach 1932-1933. Liczba ofiar tego głodu nigdy nie została dokładnie obliczona, ale według niektórych danych znacznie przekroczyła 7 mln osób. Ustalenie dokładnej liczby ofiar nie jest możliwe z uwagi na fakt, iż statystyka urodzeń, śmiertelności i liczebności ludności przestała być publikowana w ZSRR po 1932 r. Głód z lat 1932-1933, inaczej niż przed jedenastu laty, nie został przez władze o icjalnie uznany. Moskwa, zatajając klęskę, nie zaapelowała do zagranicy o pomoc, pomimo iż świat kapitalistyczny dysponował wówczas dużymi nadwyżkami żywności. Władze nie podjęły też we własnym zakresie żadnych środków zaradczych, aby pomóc głodującym. Co więcej - osoby, które na swoją rękę próbowały się ratować przez zdobywanie żywności poza zwykłymi przydziałami (np. zbieranie kłosów po zżętych zbożach) karano obozem pracy lub śmiercią. Trudne do oszacowania są również ekonomiczne koszty kolektywizacji. Gdyby odwołać się do oficjalnego źródła (Istorija SSSR w 12 tomach, t.8, s.587,589,594), przez cztery lata pierwszej pięciolatki globalne zbiory zboża spadły z 733,3 mln kwintali w 1928 r. do 696,7 mln kwintali w latach 1931-1932. Wydajność w 1932 r. wyniosła 5,7 kwintali/ha wobec 8,2 kwintali/ha w 1913 r. Produkcja rolna brutto wynosiła w 1928 r. 124% w porównaniu ů z rokiem 1913, w 1929 r. -121a%, w 1930 r. -117%, w 1931 r. -114%, w 1932 r. -107% , w 1933 r. - lOl%. Jednak najdotkliwsze straty poniosła hodowla. Przejmowany przez gospodarstwa kolektywne żywy inwentarz z braku odpowiednich pomieszczeń i paszy padał masowo z zimna i z głodu. Również zdeterminowani chłopi, spodziewając się przybycia do swojego obejścia brygady kolektywizacyjnej, wybijali zwierzęta woląc je skonsumować niż stracić. Masowy ubój koni doprowadził do braku siły pociągowej, co stało się bardzo dokuczliwym problemem gospodarstw kolektywnych. W 1933 r. pogłowie koni spadło do 16,6 mln sztuk wobec 34 mln sztuk w 1929 r., bydła rogatego do 38,6 mln sztuk (68,1 mln w 1929), owiec i kóz do 50,6 mln (147,2 mln w 1929), świń do 12,2 mln (20,9 mln w 1929). Na ogólny spadek produkcji rolnej duży wpływ miał też brak kadr kierowniczych i agrotechnicz- nych potrzebnych do organizowania produkcji i podnoszenia kultury upraw, jak również słabe przygotowanie fachowe wynikające z braku umiejętności i doświadczenia tych osób, które skierowano do zarządzania kołchozami. Produkcja żywności spadła gwałtownie, a odradzała się bardzo wolno i przed wybuchem II wojny światowej w wielu dziedzinach rolnictwa była dużo niższa niż w 1913 r. Wskutek tego codzienna dieta przeciętnego mieszkańca ZSRR była bardzo uboga w proteiny. Dziesięć lat później Stalin zwierzył się prywatnie Churchillowi, że lata powszechnej i kolektywizacji rolnictwa zapamiętał jako najtrudniejszy okres w swoim życiu. Rzeczywiście był to niezwykle trudny okres w jego życiu i w życiu wielu radzieckich komunistów, ale przede wszystkich kolektywizacja.była dramatem dla wielu milionów radzieckich chłopów. Zatem raz jeszcze mozna postawić pytanie: dlaczego zdecydowano się na powszechną kolektywizację rolnictwa i dlaczego realizowano ją w taki, a nie inny sposób? Jest to zagadnienie, które czeka na badaczy, ale wydaje się, że dla Stalina i jego najbliższych współpracowników powszechna kolektywizacja jawiła się jako radykalny, najprostszy środek na uporanie się z chłopskimi rebeliami, które wybuchały w proteście przeciwko niesprawie- dliwości rządów komunistycznych i marnotrawstwu wymuszanych dostaw. Może to się wydać ! p i aradoksem, ale właśnie niepokoje na wsi bardzo wzmocniły pozycję Stalina w partii. Nawet te osoby, które być może znały prawdziwe powody, które skłoniły kierownictwo WKP(b) do 90 podjęcia decyzji o powszechnej kolektywizacji, uznały Stalina za jedynego przywódcę partii, zdolnego do przerwania corocznej udręki powstań chłopskich w różnych rejonach kraju. Pomimo iż powszechna kolektywizacja rolnictwa zlikwidowała najbardziej produktywne gospodarstwa chłopskie, to zwykle ma się na uwadze, że dzięki niej państwo uzyskało kapitał i wymagane zasoby siły roboczej dla industralizacji kraju. Ale i to nie jest takie oczywiste. Wprawdzie dostawy zbóż z gospodarstw kolektywnych były relatywnie łatwiejsze, to jednak znacznie zmniejszyła się ogólna podaż zboża. Jest prawdą i to, że chłopi opuszczając swoje gospodarstwa kierowali się głównie do pracy w przemyśle, ale industrializacja i ubóstwo wsi wymuszały na nich takie właśnie decyzje. Zresztą w krótkim czasie ów trend nabrał takich rozmiarów, że władze musiały podjąć specjalne środki, aby zahamować ucieczkę ludności wiejskiej do miast (w 1932 r. przywrócono stare, carskie paszporty wewnętrzne tylko dla mieszkańców miast, natomiast chłopi musieli starać się o pozwolenie na opuszczenie wsi!). Kolektywizacja niewątpliwie wyeliminowała bezrobocie na wsi, kiedy biedota i bezrolni zostali wchłonięci przez kolektywy, ale nie przyczyniła się do podniesienia wydajności pracy, ponieważ chłopi kołchozowi nie pracowali tak wydajnie i w nieograniczonym wymiarze godzin, jak chłopi indywidualni. Zatem nie można się zgodzić z upowszechnianym kiedyś przez historiografię radziecką poglądem, że lepsza organizacja pracy i wyższa wydajność gospodarstw kolektywnych umożliwiły powstanie nadwyżki siły roboczej na wsi, którą można było przesunąć do przemysłu, gdyż zjawisko to występowało już na wiele lat przed kolektywizacją i wynikało z ogólnego przeludnienia wsi. W latach dwudziestych wieś radziecka była niedoinwestowana, przeludniona i niezdolna do radykalnego zwiększenia produkcji nawet drogą ekstensywną. W latach trzydziestych, kiedy to nasycenie rolnictwa w traktory i maszyny było dużo większe, gospodarstwa kolektywne z przyczyn obiektywnych nie mogły rozwiązać tych problemów. Pomimo, na przykład, licznych dyskusji i mnogości programów "traktoryzacji", w ZSRR nie udało się przezwyciężyć deficytu siły pociągowej w rolnictwie. Wybór sposobu rozwiązania "kwestii chłopskiej" w ZSRR na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych nie sprowadzał się do prostego wyboru pomiędzy stalinowską powszechną kolektywizacją a bucharinowskim "zjednywaniem" chłopa dla socjalizmu, albowiem ówczes- ne warunki pozwalały również na inne rozwiązania. Lata dwudzieste pokazały, że indywidual- ny chłop, któremu zaproponuje się uczciwą cenę na jego produkty, nie ucieka się do aktów desperacji zagrażających władzy. Lata dwudzieste dostarczyły również dowodów na to, że rolnik indywidualny może produkować więcej, pod warunkiem że mu się zapewni dostęp do niezbędnych narzędzi przydatnych w "małym rolnictwie". Ale radzieckim komunistom łatwiej trafiały do wyobraźni traktory i wielkie powierzchnie gospodarstw rolnych, dające możliwość ekstensywnego rozwoju produkcji, niż jej intensyfikacja - podnoszenie poziomu agrokultury. Należy więc przyjąć, że wydajność radzieckiego rolnictwa w latach trzydziestych byłaby dużo wyższa, gdyby państwo mniej inwestowało w produkcję traktorów, a więcej środków przeznaczało na produkcję nawozów sztucznych, na walkę ze szkodnikami, a przede wszystkim gdyby przechodzenie od "małego" do "dużego rolnictwa" rozpoczęto później oraz gdyby te zmiany przebiegały inaczej i wolniej. Przed 1929 r. nieliczne, zakładane raczej na eksperymentalną skalę gospodarstwa kolektywne sprowadzały się do prostych kooperatyw, skupiających 100"% własności społecz- nej. W latach trzydziestych gospodarstwa wiejskie, według tzw. "Modelowego Statutu Gospodarstwa Rolnego" z 1935 r., przybrały prokolektywną formę kołchozu (kolliektiwnoje choziajstwo), opartą na zasadach znanego od wielu lat artelu. Kołchoz nie był postrzegany jako całkowicie socjalistyczna forma produkcji rolnej, ale przynajmniej nie była to forma kapitalistyczna. Członkowie kołchozu wnosili do wspólnego użytkowania ziemię (ale nie jej własność!), narzędzia rolnicze i żywy inwentarz. Od tej pory ich główne zadanie polegało na 91 wspólnym uprawianiu ziemi, z tym że każda rodzina mogła zachować dla własnych potrzeb działkę przyzagrodową o powierzchni do 40 arów, krowę, świnię i nieograniczoną ilość drobiu. Prywatne zwierzęta wolno było wypasać na łąkach kołchozowych. W tamtych latach typowy kotchoz składał się z 50-100 gospodarstw chłopskich i generalnie nie przedstawiał sobą imponującego widoku: zachwaszczone uprawy, gnijące na polach sterty słomy lub siana, prymitywne, odrapane chałupy, podszyte wiatrem zabudowania gospodarcze, brudne, błotniste podwórka, niedożywione i zaniedbane zwierzęta oraz niski poziom hi eny cechujący ludzi - w niczym nie przypominały socrealistycmych, plakatowych wizji nowoczes- nego gospodarstwa socjalistycmego. Na przewodniczącego kołchozu wymaczano najczęściej osobę nie związaną z lokalną społecznością wiejską, człowieka, który zwykle miał nikłe pojęcie o gospodarce rolnej. O obsadzie tego stanowiska decydowała miejscowa organizacja partyjna i ona też była władna odwołać przewodniczącego za brak osiągnięć produkcyjnych, za niewykonanie planu. Plany produkcji ustalano na takim poziomie, aby ich wykonanie zmusiło chłopów do maksymalnego wysiłku. Pomimo iż formalnie całością działalności kołchozu kierowała wybrana demokratycznie rada, to faktycznie ostatecma decyzja należała do przewod- niczącego. W dodatku, duży wptyw na produkcję miały istniejące poza strukturami kołchozów tzw. Państwowe Stacje Maszynowo-Traktorowe (MTS-y), utworzone dekretem 5 czerwca 1929 r. Tak więc kołchozy dysponowały ziemią i siłą roboczą, a maszyny znajdowały się w dyspozycji państwa. Za swoje usługi w sprzęcie mechanicznym MTS-y pobierały opłaty w naturze w wysokości 20"% zbiorów. Jeżeli dodać do tego ponad 30% produkcji rolnej, którą kołchozy musiały oddawać państwu w ramach obowiązkowych dostaw (było to "pierwsze przykazanie . kołchoźnika") i obciążenia wynikające z utrzymania rozrastającej się administracji - to kotchoźnikom pozostawała mikoma część wyprodukowanych przez nich dóbr. Kołchozy funkcjonowały na własnym rozrachunku. Podstawę obliczeniową wyna- grodzenia kołchoźnika stanowiła dniówka robocza. Wysokość dniówki zależała od charak- teru i rodzaju pracy: możliwe było wypracowanie więcej niż jednej roboczodniówki w ciągu dnia. Kołchoźnicy nie otrzymywali zwykłego wynagrodzenia, na przykład, w odstępach miesięcznych, ale dopiero po zakończeniu "roku rolniczego" (cyklu produkcyjnego). Wów- czas w oparciu o roczny bilans zysków dzielono je pomiędzy chłopów w zależności od przepracowanych roboczodniówek. Wynagrodzenie wypłacano głównie w produktach rol- nych (zwykle w zbożu). W czasach Stalina pieniądze, które otrzymywali kołchoźnicy, nie odgrywały w ich życiu większej roli, ponieważ ceny na produkty rolne utrzymywano na minimalnym poziomie i niewiele gospodarstw wypracowywało jakiś zysk. Równocześnie w połowie lat trzydziestych ceny produktów przemysłowych wzrosły przesadnie, i tak na przykład odzież podrożała dziesięciokrotnie, a cukier sześciokrotnie. Podstawowe zadanie gospodarstw kolektywnych sprowadzało się do dostarczenia państwu obowiązkowych kontyngentów zboża i innych produktów. Pomimo iż państwo nabywało je po bardzo niskich cenach, a odsprzedawało miastu drożej, to wciąż były to ceny zbyt niskie, chociaż w ten sposób spełniono warunek taniej żywności. Tymczasem chłopi po zrealizowaniu obowiązkowych dostaw mogli pozostałe nadwyżki sprzedać na wolnym rynku. "Wolny rynek", w jego legalnej, typowej postaci, był to niewielki stragan w pobliskim miasteczku, w którym handlowały wiejskie kobiety. Główne znaczenie takiego "rynku", który był typowym atrybutem "wolnej przedsiębiorczości" w gospodarce socjalistycznej polegało na tym, że kołchoźnicy mogli na nim sprzedawać produkty ze swoich własnych działek i hodowli. Podaż tej żywności nie była duża, ale za takie produkty, jak mięso, jaja, masło, miód, owoce i jarzyny kołchoźnik otrzymywał przyzwoitą cenę. Taki stan rzerzy doprowadził do sytuacji, że chłop więcej uwagi poświęcał pracy na swojej działce, niż w gospodarstwie kołchozowym. W związku z tym w 1939 r. wprowadzono w kołchozach obowiązkowy limit roboczodniówek, które chłop musiał od- pracować, ale i tak niewiele to poprawiło zdolność produkcyjną gospodarstw kolektywnych. ROZDZIAŁ IV Realny socjalizm 1. Industrializacja Niewiarygodnie wysokie normy przyjęte w I planie pięcioletnim spotkały się w nie- których środowiskach ZSRR z entuzjastycznym przyjęciem, w innych zaś z dezaprobatą, a jeszcze w innych z całkowitą obojętnością. Nie ulega wątpliwości, że wśród tych ostatnich zdecydowaną większość stanowili chłopi - ci, którzy uciekając od nędzy skolektywizowane- go rolnictwa, szukali zatrudnienia w nowych gałęziach przemysłu. Wskutek ich masowego napływu w latach 1930-1933 liczba robotników w przemyśle radzieckim podwoiła się zamiast przewidywanego wzrostu o 1/4. Wśród pesymistów znaleźli się niektórzy ekonomiści oraz dyrektorzy zakładów przemysłowych, przed którymi postawiono praktycznie niewykonalne zadania: wielu z nich oskarżono o "sabotaż" i "szkodnictwo", podczas gdy inni "zniknęli" bez śladu w niewyjaśnionych okolicznościach. Do entuzjastów planu należała, przynajmniej zewnętrznie, większość członków partii. Wizja przekształcenia ZSRR z kraju zacofanego w potęgę przemysłową była rzeczywiście podniecająca. Liczne rzesze robotników niewątpliwie inspirowały wielkie zadania. Ci właśnie robotnicy, przeważnie ludzie młodzi, którzy w następ- nych kilku latach pracowali ochotniczo na dalekich budowach w niezwykle ciężkich warunkach, głęboko wierzyli w sens swojej pracy i byli gotowi poświęcić się całkowicie dla tych dokonań. Jeżeli więc industrializacja rzeczywiście miała przynieść postęp, to należy stwierdzić, że na tle pesymistycznych wypowiedzi nielicznych realistów owo entuzjastyczne poparcie miało zasadnicze znaczenie. Ale Stalin i jego ekonomiści przecenili chyba potencjał sił wytwórczych państwa, a głosy wzywające do umiarkowania były zbyt słabe, aby mogły uprzytomnić im, że w trakcie realizacji planu mogą wystąpić trudności, które nie pozwolą na osiągnięcie wyznaczonych wskaźników. Zresztą wkrótce ów optymizm przerodził się w hur- raoptymizm, co znalazło wyraz w tym, że już w 1929 r. rzucono hasło przedterminowego wykonania planu ("pięciolatka w cztery latka"), nawet przy podwyższonych normach. Niezależnie od faktu, że światowy kryzys ekonomiczny nie sprzyjał eksportowi radzie- ckiego zboża, za które sprowadzano urządzenia fabryczne, a przedwczesna kolektywizacja rolnictwa ujemnie wpłynęła na realizację programu produkcji traktorów, to w 1932 r. Stalin oświadczył, że plan będzie wykonany, a w niektórych dziedzinach gospodarki nawet przekroczony. W rzeczywistości w większości branż przed wykonawcami postawiono zadania niemożliwe do zrealizowania, ale należy przyznać, że prawie we wszystkich osiągnięto znaczny wzrost produkcji. Produkcja energii elektrycznej na przykład wzrosła trzykrotnie z tym, że założenia planu były dużo wyższe. Podobnie węgiel i ruda żelaza, których wydobycie zostało T 93 podwojone.Natomiast w produkcji stali osiągnięto tylko 1/3wzrostu przy planowanym 2,5. Zdecydowanie w tyle pozostawał przeżnysł chemiczny - bardzo słabo rozwijała się produkcja I nawozów sztucznych (Stalin w tym czasie wypowiadał się,że wpływ nawozów sztucznych na wzrost produkcji rolnej jest przeceniany).Niewystarczającą ilość środków przeznaczano także na rozwój kolejnictwa: nowych linii kolejowych budowano niewiele,a podejmowane działania zmierzały raczej do bardziej racjonalnego wykorzystania ładowności istniejącego taboru kolejowego.Ograniczone możliwości przewozowe odbiły się bardzo dotkliwie nie tylko na dostawach żywności do miast,ale przede wszystkim na sytuacji w przemyśle lekkim,który cierpiał z tego powodu na niewystarczające dostawy surowców i półfabrykatów do produkcji. Plany produkcyjne dla przemysłu lekkiego już w wańancie wyjściowym nie były wysokie,ale i tych nie wykonywano.Na przykład w produkcji tkanin wełnianych zanotowano spadek w porównaniu z 1928r.,zamiast planowanego,trzykrotnego wzrostu.W czasie realizacji I planu pięcioletniego praktycznie zanikła produkcja rzemieślnicza,a sytuacja w budowni- ctwie mieszkaniowym,bardzo zła w 1928r.,w roku 1932stała się wręcz tragiczna. Odnośnie do przemysłu węglowego i metarulgicznego większość inwestycji realizowano w starym regionie przemysłowym Donbas,ale podjęto również decyzję o budowie drugiej, nowej "bazy żelaznej i stalowej" w rejonie wschodniego Uralu.Był to tzw.Uralsko-Kuźniecki Okręg Przemysłowy.Rudy Magnitogorska na Uralu i węgiel Kuzbasu miały być przerabiane w nowoczesnych piecach hutniczych wybudowanych w obu miejscowościach przez specjali- stów amerykańskich.Zakład w Kuźniecku w Zachodniej Syberii miał bazować na rudzie ' uralskiej,natomiast kombinat w Magnitogorsku miał być zaopatrywany w węgiel z Zagłębia Kuźnieckiego.Do transportu tych surowców zorganizowano wahadłowy ruch pociągów na trasie 2tys.km,tj.tyle,ile dzieli obie miejscowości.Przyjęte sztucznie niskie taryfy przewozowe maskowały fundamentalną nieopłacalność tego systemu.Takie rozwiązanie usprawiedliwiało jednak dążenie za wszelką cenę do wzrostu produkcji stali i strategiczny wymóg lokowania przemysłu ciężkiego daleko od granic państwa,i ten punkt widzenia władz radzieckich przeważył w tym,jak i w wielu podobnych przypadkach nad konwencjonalnym liczeniem ewentualnych zysków i strat. W czasie realizacji I planu pięcioletniego rachunek ekonomiczny prawie na wszystkich frontach inwestycyjnych ustępował argumentacji politycznej.Inwestowano ogromne sumy w kosztowne i często przestarzałe projekty-,kładąc główny nacisk na terminowe wykonanie zadania,bez oglądania się na jakość wykonania.Dyrektor fabryki czy budowy łatwiej mógł zostać zwolniony za niewykonanie planu w terminie niż za zmuszanie podległych mu pracowników do ponadwymiarowego czasu pracy,za brak bezpieczeństwa pracy,czy nawet za niską jakość produkcji.Na barki dyrektorów nałożono w tym czasie dużą odpowiedzial- ność: zjednej strony większość przedsięwzięć realizował cały zespół przedsiębiorstw (w 1932r. funkcje trustów i Najwyższej Rady Gospodarki przejęły cztery komisariaty ludowe: przemysłu ciężkiego,lekkiego,drzewnego i żywności),co rzeczywiście wymagało terminowości od pojedynczych dyrektorów,a z drugiej strony,do instytucji gospodarczych wprowadzono właśnie jednoosobowe kierownictwo (i odpowiedzialność),sprowadzając do minimum wpływ organizacji partyjnych i branżowych związków zawodowych na proces podejmowania decyzji i sterowania produkcją.Tym samym organizacje te straciły swoją władzę nad dyrektorami, ; chociaż lokalni sekretarze i wysocy funkcjonariusze partyjni przysyłani z Moskwy nadal starali się ingerować w sprawy zakładów pracy. Ogromne marnotrawstwo,chaos,złe zarządzanie i niski poziom przygotowania zawodo- ! wego robotników - to główne cechy karkołomnej industrializacji z okresu pierwszej I pięciolatki.Bardzo często odnotowywano przypadki dewastowania kosztownych,zagranicz- nych urządzeń fabrycznych już po kilku miesiącach,a nawet tygodniach eksploatacji wskutek , nieumiejętnego użytkowania przez niewykwalifikowanych robotników.Oczywiście,takie 94 przypadki kwalifikowano jako świadomy sabotaż czy "szkodnictwo" i odpowiedzialne osoby I 2. lub całe zespoły ludzkie pociągano do odpowiedzialności karnej. W atmosferze masowych '; procesów o sabotaż i szkodnictwo kształcili swoją "rewolucyjną czujność" tacy stalinowscy inkwizytorzy, jak na przykład Andrzej Wyszyński, którzy doświadczenia w inscenizowaniu takich spraw wykorzystywali później w słynnych procesach politycznych drugiej połowy lat do trzydziestych. Ich ofiary z okresu pierwszej pięciolatki to przede wszystkim "burżuazyjni specjaliści", inżynierowie i technicy, wykształceni jeszcze przed 1917 r. - generacja sto fachowców, która pomimo wszystko zdecydowała się pozostać w ojczyźnie i pracować dla sty swojego kraju (zdarzało się też, iż za sabotaż i szkodnictwo oskarżano zagranicznych specjalistów, których w najlepszym razie deportowano z ZSRR). , za W latach 1933-1937 realizowano II plan pięcioletni. W założeniach był to także plan o bardzo ambitny, chociaż już po kilku miesiącach został zmodyfikowany. Wprowadzone i pr zmiany miały przede wszystkim na celu zmniejszenie dysproporcji w inwestowaniu pomiędzy przemysłem ciężkim a produkującym na potrzeby rynku. Bardzo szybko okazało się bowiem, po że możliwości rozwojowe "ekonomii politycznej" z pierwszej pięciolatki osiągnęły swój kres zarówno w sferze produkcji środków produkcji, jak i materialnego poziomu życia ludności. R A warunki życia były w tym czasie przerażające; zniknął także bez śladu początkowy pr entuzjazm, tak charakterystyczny dla pierwszych lat industrializacji - ludzie stali się apatyczni i bez wiary reagowali na wszelki przymus oraz gorączkowe nawoływania do zdwojenia wysiłku. Także wśród członków partii rodziło się poczucie zwątpienia w możliwość b osiągnięcia celów głoszonych przez Stalina. "Wielki Skok do przodu" został dokonany, teraz w - zdaniem niektórych działaczy gospodarczych - należało skonsolidować wysiłki na i O usprawnianiu techniki i podnoszeniu wydajności pracy oraz na tworzeniu warunków do poprawy standardu życia ludności. W ciągu trzech lat osiągnięto znaczy postęp w tych dziedzinach: nastąpił wyraźny wzrost w wielu gałęziach produkcji, poprawiły się warunki ; życia ludności, ukończono inwestycje rozpoczęte w czasie pierwszej pięciolatki, podjęto n n; realizację nowych, ważnych przedsięwzięć, między innymi uruchomiono wiele kopalni węgla w Azji Środkowej oraz zapoczątkowano eksploatację "drugiego okręgu naftowego" w rejonie p położonym między Wołgą a Uralem. p s Jednak od 1937 r. w ZSRR poczęto obserwować wyraźne spowolnienie tem a wzrostu a gospodarczego, a w tak priorytetowych dziedzinach, jak produkcja żelaza i stali, odno- p towano spadek w 1938 r. Być może, iż wiązało się to z chaosem spowodowanym przestawianiem przemysłu na produkcję zbrojeniową, ale główną przyczyną były jednak czystki w partii i szalejący w tym czasie terror stalinowski. Tysiące dyrektorów, inżynierów, c techników, a także robotników zesłano do obozów pracy, a ci, którzy przejmowali ich stanowiska i funkcje, unikali podejmowania samodzielnych decyzji, kiedy to tylko było a możliwe. i III plan pięcioletni obejmował okres 1938-1942, ale został skrócony wskutek wybuchu wojny. Plan ten zakładał podwojenie produkcji i podobnie jak poprzedni obiecywał wzrost I produkcji środków konsumpcji, który nie został przedtem w pełni urzeczywistniony. Ale już c po roku od rozpoczęcia realizacji tego planu stało się oczywiste, że nie zostanie wykonany. Główną barierą uniemożliwiającą osiągnięcie pierwotnych założeń planu był głęboki kryzys paliwowy spowodowany niedorozwojem przemysłu rafineryjnego, a także ostry niedobór siły roboczej, jaki wystąpił w tym czasie. Sytuację poprawiły dopiero aneksje terytorialne z lat 1939-1940. Generalnie należy jednak przyznać, że wszystkie ułomności i niedociągnięcia, jakie ujawniły się w gospodarce radzieckiej w ostatnim dziesięcioleciu przed wojną, nie mogą przysłonić faktu, że w 1941 r. główne cele gwałtownej industrializacji zostały osiągnięte. ZSRR, chociaż politycznie zdemoralizowany, stał się jedną z wielkich światowych potęg gospodarczych. 95 2. Gospodarka planowa System gospodarki planowej, jaki rozwinął się w ZSRR w latach trzydziestych, zmierzał do dwóch rzeczy: do koordynowania działalnością różnych gałęzi i branż produkcji oraz do optymalnego wyboru pomiędzy alternatywnymi metodami, technologiami, kierunkami inwe- stowania i innymi strategicznymi celami gospodarczymi. W klasycznej gospodarce kapitali- stycznej cele te osiągano w mniejszym lub większym stopniu, poprzez manipulowanie popytem i podażą za pośrednictwem cen. W gospodarce planowej głównym celem było zastąpienie finansowych regulatorów systemem gospodarczej administracji, która decydowała o wielkości i kierunkach inwestowania, rodzaju i sposobie oraz miejscu, ilości i czasie produkcji. Do końca lat trzydziestych prawie wszystkie przedsięwzięcia gospodarcze państwa podporządkowano komisariatom ludowym takiej czy innej branży przemysłowej (w 1941 r. Rada Komisarzy Ludowych rozrosła się do 27 przemysłowych i 9 "tradycyjnych" mini- sterstw, jak również działało w jej ramach 6 kluczowych "komitetów". Komisariaty przemysłowe obejmowały dziedziny od przemysłu ciężkiego po rybołówstwo. W 1947 r. było już 60 ministerstw przemysłowych!). Planowaniem obejmowano różne okresy i prawie wszystkie dziedziny gospodarki. Największy rozgłos uzyskały jednak plany pięcioletnie, które były planami perspektywicznymi dla gospodarki narodowej i mogły być modyfikowane w różnych fazach realizacji. Plany te wytyczały główny kierunek rozwoju gospodarczego. Oprócz nich opracowywano również plany roczne i kwartalne, które miały bardziej operatywny charakter, były bardziej szczegółowe i odnosiły się nawet do pojedynczych przedsięwzięć. Plany pięcioletnie były w istocie aktami legislacyjnymi, stąd ich niewykonanie na poszczególnych odcinkach mogło zostać uznane jako przestępstwo kryminalne. Premiowa- no natomiast wykonanie planu przed terminem. Teoretycznie przedsiębiorstwa miały pewien wpływ na opracowanie planu: w fazie przygotowawczej zakłady pracy otrzymywały do przedyskutowania przez załogi szkic planu przed jego formalnym ogłoszeniem. Dawało to sposobność dokonywania korekt planu stosownie do propozycji zgłaszanych przez załogi, aczkolwiek w czasach Stalina owe "konsultacje" przybierały formę "spontanicznych" akcji poparcia podejmujących masowo zobowiązania przekroczenia przed terminem norm przyję- tych w planie. Plany szczegółowe opracowywały ludowe komisariaty, każdy dla swojego obszaru działania, jednak z uwzględnieniem ogólnych celów ustanowionych dla danej gałęzi gospodarki. Realizację tych planów koordynował "Gospłan", ale jego głównym zadaniem było pośredniczenie pomiędzy poszczególnymi dziedzinami przemysłu a partią. Bo to partia, a ściślej Stalin i Biuro Polityczne decydowali o generalnej strategii gospodarczej państwa i wytyczali zadania dla kluczowych gałęzi przemysłu. Biuro Polityczne odgrywało zarazem rolę najwyższej instytucji kontrolującej i interweniującej w zagrożonych sektorach, głównie drogą nacisku i roszad personalnych, począwszy od ministerstwa, aż do pojedynczego przedsiębiorstwa włącznie. Ujemną stroną systemu planowania było to, że wymagał on obiegu ogromnej ilości dokumentów i pomieszczone w nich zestawienia liczbowe i inne, przy ówczesnym sposobie przetwarzania danych, wymykały się spod kontroli urzędników. Dlatego też poza politycznymi, była to główna przyczyna dużych rozbieżności pomiędzy zamierzenia- mi i urzędowymi oświadczeniami o stanie faktycznym, a tym, co rzeczywiście osiągnięto. Główną cechą radzieckiej gospodarki planowej - jak już częściowo wspomnieliśmy - była więc nadrzędna pozycja partii komunistycznej w sterowaniu gospodarką, która poprzez "Gospłan" narzucała "priorytety" kluczowym gałęziom przemysłu i kontrolowała ich realizację. Ale w latach trzydziestych gospodarka i jej problemy nie były jeszcze tak skomplikowane jak dwadzieścia lat później. Stąd też, jeżeli wypracowany wówczas system 96 dałoby się jakoś uzasadnić w realiach lat trzydziestych, i który nawet przyniósł wymierne rezultaty, to utrwalenie się tego modelu w następnych dekadach przyniosło gospodarce radzieckiej, a także gospodarkom kilku innych państw same szkody. Osobiste cechy Stalina sprzyjały popełnianiu błędów w polityce gospodarczej państwa. Wódz nie znosił krytyki i eliminował ze swojego otoczenia wszystkich realistycznie myślących ekspertów zastępując ich ludźmi, którzy reprezentowali postawę, jakiej żądał. Tymczasem nieujawnienie błędu we właściwym momencie prowadziło do dalszych błędów i w ostatecznym rezultacie owocowało negatywnymi tendencjami gospodarczymi na szeroką skalę. Takim kardynalnym błędem było oparcie gospodarki narodowej na węglu jako podstawowym surowcu energetycznym, co doprowadziło do relatywnych zaniedbań w przemyśle naftowym, zwłaszcza rafineryjnym. Inny przykład, to przeznaczanie ogromnych sum pieniędzy na budowę wewnętrznych dróg wodnych, głównie kanałów, podczas gdy koleje żelazne można było wykorzystać bardziej ekonomicznie i nie wymagały one tak dużych nakładó v finan- sowych (w ogóle transport wodny miał w sobie jakiś fałszywy urok dla Stalina). Chociaż i w kolejnictwie popełniano błędy, kiedy na przykład, wbrew ostrzeżeniom specjalistów, zdecydowano się na "dieselizację" (zastępowanie parowozów lokomotywami spalinowymi z silnikami Diesla) kolei w Azjii Środkowej, gdzie nie zdała ona egzaminu i musiano się z niej wycofać. Poważnym błędem było również przeinwestowanie w przemysł budowy maszyn, co w efekcie doprowadziło do sytuacji, że te nowe urządzenia nie były później w pełni wykorzystywane. Ale pomimo wszystko dla większości mieszkańców ZSRR system stalinow- ski przyniósł zauważalne efekry gospodarcze, a to w Rosji było już dużym osiągnięciem. 3. Praca W Rosji carskiej nigdy nie było silnie zakorzenionej tradycji związków zawodowych, dlatego podporządkowanie cadzieckich związków zawodowych rządowi nie było niczym nadzwyczajnym. W latach trzydziestych Stalin oskarżył przywódców związkowych o tzw. "trade unionizm", ale przecież już dużo wcześniej stało się oczywiste, że organizacje robotnicze nie będą mogły utrudniać pracy rządu. Po październiku 1917 r. przywódcy bolszewickich związhuw zawodowych usiłowali stawiać interesy robotników ponad partią, dlatego Lenin w 1920 r. próbował przekonać ich, że odgrywanie kierowniczej roli w państwie nie jest sprawą robotników. Należy przy tym zaznaczyć, że w tym czasie w instancjach kierowniczych przedsiębiorstw zasiadali przed- stawiciele robotników bądź jako członkowie dyrekcji, bądź jako komisarze nadzorujący pracę dyrektorów z ramienia komitetów fabrycznych lub związków zawodowych. Podczas NEP-u upowszechnił się system "trójkowy" w zarządzaniu przedsiębiorstwem: "burżuazyjny spec- jalista", przedstawiciel związków zawodowych i przedstawiciel partii. Ów system miał na celu połączenie wiedzy i doświadczenia starych menadżerów i "politycznej czujności" nowej klasy. Jednak ten system nie okazał się skuteczny, dlatego Stalin miał rację wprowadzając na początku lat trzydziestych do przedsiębiorstw jednoosobowe kierownictwo. W 1920 r. Lew Trocki proponował militaryzację pracy celem przezwyciężenia kryzysu w przemyśle. Podporządkowanie robotników prawu wojennemu uwidoczniło się zwłaszcza na kolei, ale generalnie militaryzacja gospodarki nie została zaakceptowana przez kierownictwa partii i państwa. W latach dwudziestych tacy bolszewiccy związkowcy jak Michał Tomski, znajdowali się w trudnej sytuacji: rozumiejąc lepiej niż inni niedostatki robotników, nie mogli jednak pozwolić ruchowi związkowemu występować przeciwko polityce partii. I jeżeli nawet 97 robotnicy w proteście przeciwko niskim płacom i złym warunkom pracy organizowali jakieś strajki, to zwykle nie znajdowały one oparcia w związkach zawodowych. Dla działaczy związkowych najważniejszą sprawą stała się produkcja, chociaż zdarzało się, że w sytuacjach przymusowych konsultowali się niekiedy z dyrekcjami w kwestiach bytowych załóg, pomimo iż w radach konsultacyjnych przedsiębiorstw zasiadali również przedstawiciele robotników (ci "przedstawiciele" niewiele mieli w tych ciałach do powiedzenia, a tylko odbierali informacje o problemach dyrekcji). W latach trzydziestych związki zawodowe zostały ostatecznie ujarzmione przez państwo. Wielu działaczy związkowych poddano represjom. Był to też okres, kiedy warunki i bezpieczeństwo pracy osiągnęły najniższy poziom w dotychczasowej historii ZSRR. W latach dwudziestych w ZSRR występowało duże bezrobocie, które w 1929 r. osiągnęło liczbę 1,5 mln osób. W następnym okresie bezrobocie zostało zabsorbowane przez wyzwania I planu pięcioletniego: do 1932 r. liczba robotników podwoiła się osiągając 23 mln osób. Od 1917 r. obowiązywał w ZSRR ośmiogodzinny dzień pracy. W latach trzydziestych dzień wolny od pracy nie wypadał wyłącznie w niedzielę. Zresztą w tych latach w radzieckim kalendarzu, w ramach walki z cerkwią, niedziela nie była oficjalnie uznawana jako dzień świąteczny. (27 sierpnia 1929 r. wprowadzono pięciodniowy tydzień pracy - cztery dni pracy, piąty dzień wolny.) Poszczególne branże, a nawet pojedyncze przedsiębiorstwa ustalały różne dni wolne od pracy. To oznaczało, że czas wolny pracujących męża i żony mógł wypadać w inne dni tygodnia (w latach 1939-1940, kiedy wprowadzono siedmiogodzinny dzień pracy, robotnicy odpoczywali każdego szóstego dnia). Duży napływ chłopów do przemysłu w latach I planu pięcioletniego wywołał wiele problemów. Pomimo podjęcia przez władze ograniczonych środków mających na celu przyśpieszenie procesów adaptacyjnych tych ludzi, było niemożliwością przysposobić do zawodu w krótkim czasie tak ogromną liczbę osób. W konsekwencji nowy robotnik był pracownikiem mało wydajnym, łatwo ulegał wypadkom przy pracy, uszkadzał maszyny i nie stosował się do dyscypliny fabrycznej. Wynikająca z tradycji jego chłopska mentalność odzwierciedlała się w postawie niewłaściwej dla nowoczesnego przemysłu: w tendencji do absentowania się w pracy, kiedy tylko zarobki pokryły jego najpilniejsze potrzeby, lub w skłonności do przedkładania wolnego czasu nad pieniądze w określonej sytuacji. Taki robotnik, przyzwyczajony do dhxgiej i ciężkiej pracy wyznaczanej cyklem wegetacyjnym upraw, zmniejszał swój wysiłek i zaangażowanie zgodnie z rytmem przyrodniczym, i te, trudne do wykorzenienia nawyki, przynosił z sobą do fabryki. Z tej między innymi przyczyny w tym okresie w radzieckiej gospodarce zaczęła upowszechniać się tzw. "szturmowszczyzna", tak charakterystyczna dla niej aż do lat osiemdziesiątych - powolna praca na początku okresu objętego planem, a pod jego koniec gorączkowy pośpiech i wydhzżony czas pracy, aby osiągnąć wyznaczone normy. Nowy robotnik nie bardzo też rozumiał, dlaczego musi pracować w deszczu, w padającym śniegu, lub że punktualność jest jednym z podstawowych obowiązków pracownika przemysłu, a uszkodzonej maszyny nie można naprawić za pomocą młotka i nasmarować łojem. Typowym zjawiskiem w tym czasie była duża fluktuacja siły roboczej w zakładach pracy: robotnicy zmieniali pracę przeciętnie cztery do pięciu razy w roku, co czyniło jeszcze trudniejsze przyuczanie ich do zawodu (to między innymi z tego powodu, jak również za względu na brak doświadczenia kierownictw zakładów, pierwsze zadania produkcyjne nie były wykonywane w terminie. Na przykład budowa fabryki traktorów w Stalingradzie została zakończona przez specjalistów amerykańskich kilka miesięcy przed terminem, ale potrzebowano jeszcze trzech lat, aby osiągnąć planowaną produkcję). Poza chłopami, drugie, ważne źródło siły roboczej stanowiły kobiety: w tych latach obserwowano duży napływ do przemysłu kobiet, które podejmowały pracę jako robotnice w fabrykach, chociaż największy nabór kobiet notowano w budownictwie 98 mieszkaniowym i w zakładach oczyszczania miasta (w szybkim tempie feminizowały się też takie zawody, jak lekarze, przede wszystkim z zakresu medycyny ogólnej, oraz nauczyciele). Zarobki wypłacano robotnikom w ratach, co miało stanowić zachętę do nieprzerwanej pracy. Dodatkowym czynnikiem zapobiegającym iluktuacji siły roboczej było znaczne zróżnicowanie poszczególnych rat pensji: w latach trzydziestych najwyższa rata pensji była kilka razy wyższa od najniższej, wypłacanej na początku (w 1934 r. zniesiono racjonowanie żywności i jej ceny zaczęły szybko rosnąć). Oprócz tych bodźców wprowadzono również inne rodzaje zachęt, jak na przykład wiele rodzajów nagród dla wyróżniających się robotników lub całych zespołów pracowniczych. Podczas drugiej pięciolatki znacznie podniosła się wydajność pracy przede wszystkim wskutek kończenia przez coraz większą liczbę robotników kursów zawodowych, a także dzięki upowszechnianiu się tzw. "ruchu stachanowskiego" - ruchu współzawodnictwa pracy. Aleksy Stachanow, górnik z Donbasu, jako pierwszy w ZSRR zainicjował w 1935 r. "wyścig pracy", kilkakrotnie przekraczając normę tonażu węgla wydobytego w ciągu dniówki roboczej. Przykład Stachanowa szeroko popularyzowano w kraju, zachęcając innych do podjęcia rywalizacji. Wkrótce też we wszystkich gałęziach przemysłu pojawili się ludzie, którzy przystąpili do współzawodnictwa wielokrotnie prze- kraczając dotychczasowe normy produkcji, wynagradzani wysokimi premiami pieniężnymi, wycieczkami do Moskwy i odznaczeniami państwowymi. Jak należało oczekiwać, "ruch stachanowski" doprowadził do sytuacji, że ponadnormatywne wydobycie (produkcja) zostało po niedługim czasie potraktowane jako norma dla wszystkich - dniówkę akordową ustalono na nowym, wyższym poziomie. Takie postawienie sprawy, mimo towarzyszącej jej krzykliwej kampanii propagandowej, budziło niezadowolenie robotników, którzy jak mogli, tak starali się utrudniać życie "stachanowcom", zwłaszcza że ci przystępując do współzawodnictwa otrzymywali z reguły lepsze materiały i narzędzia oraz najlepszych pomocników. Jednak pomimo całej niesprawiedliwości "socjalistycznego współzawodnictwa pracy", która polegała na rażącej eksploatacji ludzi przez ludzi - "ruch stachanowski" wykazał, że przemysł radziecki był zdolny do bardziej wydajnej produkcji pod warunkiem lepszej organizacji pracy. W latach realizacji II i III planu pięcioletniego doskonalono też sposoby kontroli siły roboczej. Jednym z bardziej wyrafinowanych sposobów było nakłanianie robotników do nabywania obligacji państwowych, jako "nadzwyczajnych bodźców finansowych" równych dwutygodniowemu zarobkowi i płatnych raz w roku. Innym, mniej wyszukanym sposobem była walka z tzw. "bumelanctwem" (uchylaniem się od pracy). Otóż jeżeli do tej pory bumelanctwo karano zwolnieniem z pracy (chociaż często wiązało się to z utratą mieszkania zakładowego), to w 1940 r. uznano je za przestępstwo, za które groziło więzienie lub obóz pracy, a należy pamiętać, że już dwudziestominutowe spóźnienie traktowano jako nieobec- ność w pracy! (w 1940 r. przywrócono ośmiogodzinny dzień pracy, a niedzielę ponownie uznano za dzień odpoczynku). Robotnik mógł zmienić pracę tylko w wyjątkowych okolicznościach, a absolwentów szkół zawodowych kierowano tam, gdzie występowały niedobory siły roboczej. Jednym z najbardziej skutecznych sposobów sprawowania kontroli było wprowadzenie w lutym 1931 r. "książeczek pracy" dla wszystkich robotników. Oprócz danych personalnych robotnika, książeczka zawierała informacje o jego kwalifikacjach, miejscu i rodzaju wykonywanej pracy, a także o popełnionych przez niego wykroczeniach. Jak w karcie informacyjnej - negatywny wpis mógł pociągnąć za sobą poważne konsekwencje. Większość z wymienionych sposobów kontrolowania siły roboczej przetrwało w ZSRR do lat pięćdziesiątych. Odrębnym zagadnieniem wiążącym się z pracą w ZSRR był system pracy przymusowej jako integralnej części radzieckiego systemu ekonomicznego, co najmniej od 1930 r. Już w 1917 r., bezpośrednio po rewolucji bolszewickiej, nowe władze zainicjowały nową metodę reedukacji przestępców przez umieszczanie ich w "obozach wychowawczych", zgodnie zresztą 99 z ideologicznym przesłaniem "wychowania przez pracę". W 1918 r. zaś założono pierwsze obozy koncentracyjne dla - jak to nazywano - "kontrrewolucyjnych elementów burżuazyj- nych". Po zakończeniu wojny domowej, na początku lat dwudziestych, owe dwa typy "ośrodków reedukacyjnych" zunifikowano, kiedy w północnych rejonach europejskiej części ZSRR (m.in. na Wyspach Sołowieckich) zorganizowano pierwsze "wychowawcze obozy pracy" poddane nadzorowi GPU, a następnie OGPU. Do 1929 r. powstało tam siedem dużych obozów pracy z ogólną liczbą więźniów przekraczającą pół miliona osób. Jako że ZSRR potrzebował wówczas dewiz, a jednym z jego głównych artykułów eksportowych, obok zboża, było drewno - ludzie ci pracowali głównie przy wyrębie lasów (więźniów tych obozów zatrudniano także w rybołówstwie). Wraz z nastaniem ery planów pięcioletnich, kiedy podjęto budowę nowych centrów przemysłowych, linii kolejowych, dróg, kanałów wodnych itp., gwałtownie wzrosło zapotrzebowanie na surowce. A że państwu nie dostawało dobrowolnej, ochotniczej siły roboczej do ich eksploatacji - przymus stał się konieczny. Pierwszymi ofiarami systemu pracy przymusowej byli głównie, chociaż nie wyłącznie, bogaci chłopi- -"kułacy", których partia skazała na likwidację, co zresztą było częścią procesu kolek- tywizacji. Wraz z rozwojem systemu obozów pracy w europejskiej części ZSRR, w Azji Centralnej i na Syberii wyroki skazujące na kary więzienia stawały się coraz rzadsze, a zasądzane wyroki ! coraz dłuższe (pobyt w obozie pracy nie mógł trwać krócej niż trzy lata i tylko wyroki skazujące na pobyt w "kolonii pracy" mogły być krótsze). Na początku lat trzydziestych wyroki skazujące na krótkotrwałe kary więzienia zniknęły prawie zupełnie: jeżeli w 1927 r. stanowiły one trzecią część wszystkich skazań, to w 1930 r. już tylko co pięćdziesiąty zapadający wyrok był krótszy niż jeden rok więzienia lub kolonii pracy (zresztą "kolonie pracy" zostały wkrótce przekształcone w "obozy pracy"). Jednak przełomowym momentem, który przyniósł gwałtowny wzrost armii pracy przymusowej w ZSRR był rok 1932. Wówczas to wydano ustawę "o ochronie własności państwowej", której naruszenie karano śmiercią lub zesłaniem do obozu pracy na okres nie krótszy niż dziesięć lat. I niezależnie od tego, czy był to akt celowy, czy też nie - następstwa tej regulacji umożliwiły zakończenie rozpoczętej w listopadzie 1931 r. budowy kanału łączącego jezioro Onega z Morzem Białym zgodnie z planem, tj. w czerwcu 1933 r. (aczkolwiek oficjalne otwarcie kanału nastąpiło dopiero w 1935 r.). "Biełomorkanał" miał dhzgość prawie 230 kilometrów,19 śluz,15 zapór i 32 tzw. "kanały pomocnicze". Koszt budowy kanału był relatywnie niski, ponieważ został on zbudowany głównie rękami więźniów. Całkowita liczba więżniów zatrudnionych przy jego budowie nie jest znana, ale - według niektórych przekazów - w końcowym etapie budowy pracowało przy nim około 300 tysięcy więźniów. Dziesiątki tysięcy z nich straciło życie, a 72 tysiące więźniów po zakończeniu pracy zwolniono jako "zrehabilitowanych". W latach 1933-1937 zbudowano także kanał "Moskwa - Wołga", przy którym pracowało 200 tysięcy więźniów. W trakcie budowy tego kanału, w 1934 r., OGPU zostało włączone do NKWD, który równocześnie wyposażono w możliwość skazywania osób w trybie administracyjnym na kary od pięciu lat zesłania lub obozu pracy. W ten sposób praca przymusowa w ZSRR jako , kategoria ekonomiczna została prawnie usankcjonowana, a przede wszystkim prawnie zapewniona. W celu jej "zagospodarowania" już od 1930 r. istniał Główny Zarząd Obozów (Gławnoje Uprawlenije Łagieriej - GUŁAG), który teraz z całym jego aparatem planowania i własnym budżetem oddano do dyspozycji NKWD. Odtąd, na przykład, budowa wszystkich dróg w ZSRR została powierzona NKWD. Pomimo iż jakieś wiarygodne liczby są niemożliwe do ustalenia, to jednak nie ulega wątpliwości, że w latach trzydziestych GUŁAG był największym pracodawcą pośród wszystkich organizacji gospodarczych w ZSRR. Z upływem czasu zasięg jego działalności nieustannie się rozszerzał, obejmując coraz to nowe dziedziny gospodarki. Pracę więźniów 100 regularnie wykorzystywano przy budowie i konserwacji dróg, linii kolejowych, kanałów wodnych, lotnisk, fortyfikacji, portów morskich i rzecznych. Więźniów zatrudniano też w budownictwie mieszkaniowym, przemysłowym i w niektórych dziedzinach przemysłu a także w rybołówstwie, rolnictwie, przy wyrębie lasów, w kamieniołomach i we wszystkich rodzajach górnictwa. Ostrożne szacunki mówią, że w 1940 r. ogólna liczba więźniów obozów pracy w ZSRR wynosiła około 13 milionów osób. Już sama ta cyfra uświadamia, że praca przymusowa w ZSRR nie była jedynie ubocznym produktem gospodarki planowej, ale była ona niezbędną, integralną częścią tego systemu. 4. Wielkie Czystki W 1928, konflikt pomiędzy Stalinem a "blokiem prawicowym" wszedł w decydującą fazę. Szczegółów dotyczących rozbieżności oczywiście nie podawano do publicznej wiadomo- ści, ale było oczywiste, że Stalin zdecydował się dokonać zwrotu w polityce partii i samodzielnie wypracowywać kierunki jej działania. Szybka industrializacja i kolektywizacja rolnictwa oraz teońa o zaostrzaniu się walki klasowej były jego głównymi hasłami. Bucharin - główny teoretyk i nieformalny pierwszy człowiek w partii, Rykow - przewodniczący Rady Komisarzy Ludowych oraz Tomski - przewodniczący związków zawodowych, znaleźli się więc w roli opozycjonistów zanim Stalin rozpoczął realizację swoich zamierzeń. Przez nieostrożność Bucharin zwrócił się jeszcze o poparcie do swojego niedawnego przeciwnika - Kamieniewa. Ten fakt dostarczył Stalinowi nowych argumentów przeciwko niemu, a także pokrzyżował plany pozostałym towarzyszom Bucharina, którzy zawzięcie zwalczali "lewicow- ców". Różnice poglądów między Stalinem a Bucharinem nie ograniczały się tylko do zagadnień gospodarczych, ale dotyczyły także ważnych aspektów polityki zagranicznej ZSRR. Bucharin, który po Zinowiewie sprawował funkcję przewodniczącego Komitetu Wykonawczego Kom- internu, opowiadał się za wspólnym frontem walki komunistów i socjalistów przeciwko ruchom faszystowskim, podczas gdy Stalin uważał Komintern za organizację, która winna mobilizować partie komunistyczne Europy właśnie przeciwko wszelkiej lewicy niekomuni- stycznej. 24 stycznia 1929 r. Bucharin opublikował w "Prawdzie" (był jej redaktorem naczelnym) artykuł pt. Polityczny testament Lenina, w którym wezwał partię do przywrócenia leninow- skiej zasady cozwiązywania problemów wsi, tj. odstąpienia od walki politycznej, która - jak twierdził - została wygrana, na rzecz cierpliwej i pokojowej perswazji na bazie sojuszu robotniczo-chłopskiego. Pomimo iż w polemice pomiędzy dwoma głównymi rywalami nie padały jeszcze żadne nazwiska, to obserwatorzy moskiewskiej sceny politycznej, znając poglądy Stalina, nie mieli wątpliwości przeciwko komu ten artykuł był skierowany. Na kwietniowym plenum KC w 1929 r. Stalin w długim referacie najpierw zaatakował Bucharina jako przewodniczącego Kominternu za brak zdecydowania w walce z socjaldemo- kracją i lekceważenie zagadnienia "żelaznej dyscypliny" w partiach komunistycznych, a następnie - nawiązując do swojej teorii o zaostrzającej się walce klasowej - obnażył jego "ślepotę i dezorientację", zarzucając mu "niezrozumienie mechaniki walki klasowej w warun- kach dyktatury proletariatu". "Klasy społeczne mogą zostać zniesione - dowodził Stalin - jedynie w drodze uporczywej walki klasowej, która w warunkach dyktatury proletariatu staje się jeszcze bardziej zacięta niż przed dyktaturą proletariatu". Politykę agrarną uznał Stalin za następny błąd Bucharina i jego towarzyszy, oskarżając ich o wspomaganie 101 kontrrewolucji przez występowanie w obronie kułaków. Po przyjęciu przez XVI Konferencję WKP(b) I planu pięcioletniego Stalin poczuł się wystarczająco silny, aby podjąć otwartą akcję prześladowania swoich przeciwników. Już w kwietniu 1929 r. KC odwołał Bucharina ze stanowiska redaktora naczelnego "Prawdy" i pozbawił go funkcji przewodniczącego Komin- ternu. Tomskiego usunięto ze stanowiska przewodniczącego związków zawodowych, desy- gnując w jego miejsce stalinowca Mikołaja Szwernika. W listopadzie 1929 r. Bucharina wykluczono także z Biura Politycznego. Najmniej szkodliwego Rykowa pozbawiono stanowi- ska przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych w 1930 r. (jego następcą na tym stanowisku został Mołotow). Pod koniec 1929 r. cała trójka próbowała odzyskać swoje pozycje w partii, jednak KC WKP(b) nie przyjął złożonej przez nich samokrytyki, uznając ją za niewystarczającą. W tej sytuacji wszyscy trzej przedstawili następną, "poprawioną" wersję samokrytyki, w której w pełni uznali swoje błędy i obiecali nawet energicznie występować przeciwko wszelkim przyszłym odchyleniom od "prawidłowej" linii partii (na XVI Konferen- cji partyjnej "odchylenie prawicowe" zostało uznane za przestępstwo). Tak więc kiedy w grudniu 1929 r. Stalin ogłosił zamiar "zlikwidowania kułaków jako klasy" - w ZSRR nie było już żadnej zorganizowanej opozycji, która mogłaby mu się sprzeciwić. Nawet rozproszeni "lewicowcy", z Trockim na wygnaniu, nie mieli nic do powiedzenia, kiedy zrozumieli, że gwałtowna industrializacja i przymusowa kolektywizacja nie były niczym innym, jak zaadoptowaniem przez Stalina ich własnych propozycji. Na XVI Konferencji partyjnej podjęto również decyzję o przeprowadzeniu generalnej czystki, której poddani zostali ci wszyscy, którzy w przeszłości popierali jakąkolwiek platformę opozycyjną. Decyzją konferencji czystkę rozszerzono na bezpartyjnych pracow- ników administracji państwowej i gospodarczej. Do rozpatrywania spraw personalnych, badania przebiegu pracy i prawomyślności zaangażowano liczny "aktyw ludzi pracy": komsomolców, działaczy związków zawodowych, przodowników pracy itd. Partia wciągnęła w działalność represyjną szerokie warstwy społeczne. Czystki, które przeciągnęły się na rok ; 1930, szczególnie mocno dotknęły wiejskie organizacje partyjne eliminując tych wszystkich członków, których podejrzewano o niechętny stosunek do przymusowej kolektywizacji. Takie osoby piętnowano mianem "prawicowców", co miało podziałać odstraszająco na potencjal- ' nych krytyków aktualnej "linii partii". Mniej więcej od połowy 1931 r. Stalin zaczął przekształcać partię w organizację urzędniczo-biurokratyczną. Dotychczas urzędnicy, mimo iż zaliczano ich do inteligencji, nie cieszyli się zbyt wielkim prestiżem partii, dla której - przynajmniej teoretycznie - jedynie klasa robotnicza zasługiwała na szacunek (sektor drobnotowarowy, rękodzielnictwo, rzemio- sło, uznawano za azyl elementów burżuazyjnych). Jednak wraz z wejściem w epokę planów pięcioletnich, kierownictwo partii zaczęło zmieniać swoją optyką hierarchii struktur społecz- nych państwa: dyrektor zakładu pracy czy urzędnik administracji gospodarczej stał się na tyle ważną figurą, że pożądane było związać go ściślej z partią. Dyrektor-członek partii lepiej rozumiał i wypełniał życzenia partii. W opinii kierownictwa WKP(b) starzy, "burżuazyjni specjaliści" odchodzili już w przeszłość, stawali się niepotrzebni, kiedy coraz większa liczba ' osób o "dobrym", proletariackim pochodzeniu przejmowała stanowiska dyrektorskie, a ich synowie kończyli właśnie szkoły i uczelnie. To była główna przyczyna, dla której partia rekrutowała teraz członków przede wszystkim pośród inteligencji, obsadzając nimi najważ- niejsze i mniej ważne stanowiska w administracji gospodarczej. Ale taka polityka prowadziła do niekontrolowanego wzrostu elementu urzędniczego w partii, który podejmując decyzję I o wstąpieniu w szeregi tej organizacji, częściej kierował się interesem osobistym niż pobudkami ideologicznymi. Na początku 1933 r. nabór nowych członków do partii został powstrzymany na trzy lata, kiedy organizacja ta przeszła pierwszy etap największej czystki w swojej dotychczasowej 102 historii. Po 1917 r. przez prawie pięćdziesiąt lat prawidłowością partii komunistycznej w ZSRR był gwałtowny wzrost liczby członków w latach kryzysów. Pierwszym z takich kryzysów była wojna domowa, a drugim - "druga rewolucja" z lat 1929-1932. Kiedy kryzys mijał i malała potrzeba szerokiego poparcia społecznego, partia redukowała swoje szeregi wydalając "nieprawomyślnych", karierowiczów, degeneratów i pijaków. Czystki z lat 1933-1935 w pewnym sensie można by uznać za takie właśnie "pranie" szeregów, zwłaszcza że pozbyto się wówczas dużej liczby osób, które przyjęto w latach masowych kampanii rekrutacyjnych, kiedy znacznie obniżano kryteria przyjęć do partii. Jednakże w trakcie przeprowadzania czystki wyraźnie zaznaczyła się tendencja do wykorzystania jej przede wszystkim jako środka przeciwko podejrzanym o krytyczny stosunek do "generalnej linii" partii nakreślonej przez Stalina. Nawoływania do usuwania z szeregów "wrogów i kłamców", jak również wszelkich "odchyleńców" oznaczały, że kierownictwo partii zmierzało do pozbycia się tych członków, którzy mogli w przyszłości opowiedzieć się po stronie rywali Stalina. W rezultacie tej czystki stan osobowy WKP(b) zmniejszył się prawie o 1/3 łącznie z tymi, którzy dobrowolnie opuścili partię i krwawymi ofiarami prześladowań po zabójstwie Kirowa w grudniu 1934 r. W 1933 r. popularność partii w społeczeństwie spadła poniżej poziomu z poprzedniego dziesięciolecia, który przecież nigdy nie był wysoki. Przemoc, destrukcja, prawnie usank- cjonowane rozboje kolektywizacji postawiły chłopstwo w szeregach wrogów reżimu: zabój- stwa nadgorliwych, znienawidzonych działaczy komunistycznych na wsiach stały się dość powszechne. Także robotnicy miejscy nie mieli powodów do zadowolenia - entuzjazm z lat 1929-1930 został roztrwoniony wskutek wszelkich niedostatków, jakich doświadczały szerokie rzesze robotników, a powszechny pęd nomenklatury partyjnej do urządzania się także nie robił dobrego wrażenia w społeczeństwie. W trudnych chwilach realizacji pierwszego planu pięcioletniego niektórzy członkowie kierowniczych instancji WKP(b) różnych szczebli zastanawiali się nad możliwością powściągnięcia karkotomnego tempa industńalizacji, aby dać masom więcej żywności, więcej odzieży i w ogóle poprawić warunki życia ludności, a Stalina zastąpić bardziej zrównoważonym przywódcą. Jednak shiżby bezpieczeństwa i rozbudowany system donosicielstwa skutecznie funkcjonowały wewnątrz partii i w 1933 r. wiele takich dysydenckich grup członków zostało usuniętych z organizacji i skazanych na wygnanie. Z relacji późniejszych emigrantów i z wypowiedzi Nikity Chruszczowa w 1956 r. wynikałoby, że Stalin żądał stracenia tych osób, ale wydaje się to mało prawdopodobne. W 1933 r. nie tylko partia i aparat bezpieczeństwa wewnętrznego nie były jeszcze gotowe do podjęcia akcji masowego terroru, ale i społeczeństwo radzieckie nie było do tego przygotowane pod względem psycholo cznym. Do 1934 r. członków partii, którzy popadli w niełaskę wodzów, skazywano raczej na wygnanie w odległe rejony kraju, gdńe przebywali, podobnie jak w czasach carskich, pod nadzorem milicji w lepszych lub gorszych warunkach. Możliwe że Stalin żądał potraktowania tych osób jako bezpartyjnych przeciwników władzy radzieckiej (po wykluczeniu ich z partii), i w takim przypadku rzeczywiście mógł się domagać postawienia ich przed sądem i skazania na najwyższy wymiar kary. Byłby to jednak niebezpieczny precedens na przyszłość i w takiej sytuacji w Biurze Politycznym mogła powstać jakaś opozycja, która dostrzegła taką groźbę w żądaniu Stalina. Z dziewięciu pełnych, poza Stalinem, członków ówczesnego składu Biura Politycznego tylko Mołotow i Łazar Kaganowicz byli gotowi poprzeć go w każdej sprawie, natomiast Kalinin i Woroszyłow tylko pod pewnymi warunkami, podczas gdy pozostali, tj. Kirow, Ordżonkidze, Stanisław Kosior, Waleńan Kujbyszew i Jan Rudzutak prawdopodobnie stanowili opozycję. Za taką hipotezą przemawiałby fakt, że żaden z tych ostatnich nie przeżył następnych pięciu lat. Sergiusz Kirow był prawdopodobnie najbardziej umiarkowanym w swoich poglądach członkiem Biura Politycznego KC WKP(b) w tym czasie i chyba najbardziej odpowiednim 103 kandydatem na miejsce Stalina. Kirow cieszył się ponadto dużą popularnością w partii, był mężczyzną przystojnym, dobrym mówcą, a nade wszystko był Rosjaninem. Na XVII Zjeździe WKP(b), który odbył się w dniach 26 stycznia -10 lutego 1934 r. Kirow otrzymał tyle samo owacji co Stalin, ale było to złowieszcze wyróżnienie. Już w czasie zjazdu dało się zauważyć, że Stalin dostrzegł w Kirowie potencjalnego przeciwnika, chociaż ten nie występował przeciwko niemu. Jednak przygotowując się do likwidacji wszystkich potencjalnych i prawdziwych wrogów Stalin nie zareagował jeszcze otwarcie, przeciwnie - zgodził się nawet, aby dawniejsi jego przeciwnicy, Zinowiew, Kamieniew, Bucharin, Rykow i Tomslsi wygłosili na zjeździe przemówienia. Nie zgłosił również sprzeciwu, kiedy do nowego KC partii wybrano wielu byłych opozycjonistów, a w Biurze Politycznym ponownie znaleźli się Kirow, Ordżonkidze i Kosior. Przygotowując się do walnej rozprawy z leninowskim trzonem partii i do zaprowadzenia w kraju absolutniej dyktatury, Stalin dokonał przede wszystkim reorganizacji organów bezpieczeństwa. Wkrótce po śmierci przewodniczącego OGPU Wiaczesława Mienżyńskiego przekształcił tę instytucję w Główny Urząd Bezpieczeństwa Państwowego (Gławnoje Upraw- lenije Gosudarstwiennoj Biezopasnosti, GUGB) i 10 lipca 1934 r. włączył go - jak wiemy z poprzedniego podrozdziału - do Komisariatu Spraw Wewnętrznych, czyli NKWD. Komisarzem NKWD mianowany został Henryk Jagoda. Podporządkowanemu służbom bezpieczeństwa NKWD podlegały odtąd milicja, shzżby ochrony pogranicza oraz wszelkie oddziały wojskowe, które nie wchodziły w skład armii i floty, ponadto - jak już pisaliśmy - obozy pracy przymusowej, a także więziennictwo i straż pożarna. 10 lipca 1934 r. powołano również nadzwyczajne kolegia (osoboje sowieszczanije) NKWD, które zostały uprawnione do wydawania w drodze pisemnego i tajnego przewodu wyroków więzienia, do stosowania specjalnych środków prewencyjnych oraz do wysiedlania. Wyroki wydane przez te kolegia nie podlegały apelacji. Owe kolegia zamieniły się niebawem w najbardziej osławione narzędzia terroru w ZSRR. Stalin dokonał również przebudowy, zgodnie z własnymi potrzebami, aparatu prokuratury. W 1933 r. utworzył Biuro Prokuratury ZSRR i powierzył jego kierownictwo Andrzejowi Wyszyńskiemu. Biuro było formalnie uprawnione do sprawo- wania kontroli nad działalnością organów bezpieczeństwa. Odnośnie do partii, w styczniu 1933 r. rozszerzone plenum KC i Komisji Kontroli Partyjnej na wniosek Stalina postanowiło ' przeprowadzić wspomnianą już czystkę, a 29 kwietnia utworzono w tym celu specjalną komisję, której kierownictwo powierzono Mikołajowi Jeżowowi, od 1930 r. kierownikowi Wydziału Kadr KC. Latem 1934 r. Jeżow otrzymał zadanie przeprowadzenia generalnej czystki w całej partii. Przygotowawszy w ten sposób machinę terroru, Stalin czekał tylko na okazję, aby ją uruchomić. Takiej właśnie okazji dostarczyła mu śmierć Kirowa. Kirow został zastrzelony I grudnia 1934 r. w Instytucie Smolnym w Leningradzie - siedzibie tamtejszych władz partyjnych. Zabójcą okazał się członek Komsomołu - Leonid Nikołajew. Obecnie historycy, nie tylko zresztą na Zachodzie, twierdzą na ogół, że głównym inspiratorem tej zbrodni był Stalin. On to miał wydać rozkaz Jagodzie zorganizowania zabójstwa Kirowa. Przemawiałby za tym między innymi fakt, że przewożony na drugi dzień I na przesłuchanie przyboczny strażnik Kirowa Borisow, prawdopodobnie wspólnik Nikołaje- ! wa, zginął w "wypadku" samochodowym, przy czym żadna z trzech konwojujących go osób, należących do osobistej ochrony Stalina, nie ucierpiała. Oczywiście, Nikołajew wraz z kilkoma jeszcze innymi osobami został wkrótce osądzony, skazany i rozstrzelany (29 grudnia). Śledztwo w sprawie zamordowania Kirowa nadzorował Stalin osobiście. Jednak bez względu na to, czy Stalin rzeczywiście był zamieszany w zabójstwo Kirowa, czy nie, nie ulega wątpliwości, że śmierć przywódcy leningradzkiej organizacji partyjnej, a zwłaszcza okoliczno- ści, w jakich nastąpiła, były mu bardzo na rękę. Za zbrodnię, która wstrząsnęła krajem i postawiła w stan alarxnu partię najpierw obwiniono ośrodki zagraniczne, które miały 104 rzekomo "przerzucić z Polski i innych krajów zachodnich" swoich agentów, którzy posłużyli się Nikołajewem jako narzędziem. Kiedy ta wersja upadła, wówczas obwiniono Zinowiewa i jego zwolenników, a w końcu trockistów. Wkrótce po śmierci Kirowa zapoczątkowano kampanię terroru nakierowaną przeciwko jawnym i "ukrytym" wrogom w szeregach partii i poza nią. Już I grudnia ogłoszono przygotowany wcześniej w kancelarii Stalina dekret o rozpatrywaniu spraw politycznych w trybie przyspieszonym, uproszczonym i nie podlegającym zaskarżeniu. Dekret nakazywał ponadto sądom "niewstrzymywanie wykonania wyroków śmierci w związku z prośbą przestępców tej kategorii", a organom NKWD natychmiastowe ich wykonywanie. Wzmagająca się z dnia na dzień fala terroru uderzyła w pierwszym rzędzie w ludzi, którzy nie byli związani z partią, ale w oczach opinii publicznej mogli uchodzić za "wrogów ludu". Już 5 grudnia 1934 r. w Leningradzie skazano na śmierć 37 rzekomych białogwardzistów, w Moskwie 33, a w Kijowie 28. W Kijowie ofiarami represji padli przede wszystkim lewicowi pisarze i intelektualiści, którzy poprzednio przybyli tutaj z zachodniej Ukrainy jako uchodźcy polityczni. Jednak już wkrótce stało się jasne, w kogo naprawdę wymierzona była cała akcja: 16 grudnia 1934 r. aresztowano Zinowiewa, Kamieniewa i jeszcze kilkanaście innych osób rzekomo odpowiedzialnych za zamordowanie Kirowa. Pomimo iż służbom bezpieczeństwa z Jagodą na czele nie udało się wymusić na nich bezpośredniego przyznania się do winy, to na zainscenizowanym 15 i 16 stycznia 1935 r. procesie oskarżeni wzięli na siebie "moralną odpowiedzialność" za śmierć Kirowa. Zinowiewa skazano na dziesięć, a Kamieniewa na pięć lat więzienia. Pozostałym wymierzono kary od trzech do dziesięciu lat więzienia. Jest bardzo prawdopodobne, że Zinowiewa i Kamieniewa oszczędzono nie tylko z braku dowodów winy, ale przede wszystkim dlatego, iż cieszyli się oni jeszcze zbyt dużą popularnością wśród mas. Ludzie mogliby nie uwierzyć, że byli oni szpiegami, terrorystami i agentami obcych wywiadów. Stalin zdawał sobie sprawę, że fizyczna likwidacja starych bolszewików bez odpowiedniego przygotowania mogłaby wywołać sprzeciw społeczeństwa. Postanowił więc najpierw przygotować masy do zbliżających się wypadków rozpoczynając intensywną kampanię prasową przeciwko zabójcom Kirowa i ich poplecznikom. Jednocześnie rozwiązano dwie organizacje skupiające weteranów bolszewickich, symbole rewolucyjnej przeszłości: Towarzystwo Starych Bolszewików oraz Towarzystwo Byłych Więźniów Politycznych. Zlikwidowano też wszelkie inne organizacje - od kół filatelistycznych po kluby esperanto. W tym czasie najbardziej zaufani ludzie Stalina przejmowali stanowiska w najważniejszych organach partii: Jeżowa wyznaczono przewodniczącym Komisji Kontroli Partyjnej, a 1 lutego 1935 r. został obrany sekretarzem KC, Andrzej Żdanow objął funkcję I sekretarza organizacji leningradzkiej po Kirowie, natomiast Chruszczowa ściągnięto z Ukrainy do kierowania moskiewską organizacją partyjną. Inną ważną i niezwykle wpływową figurą w partii był Aleksander Poskriebyszew, który od 1929 r. kierował osobistym sekretariatem Stalina. Wyszyński - jak wiemy - otrzymał w 1935 r. funkcję Prokuratora Generalnego ZSRR. Coraz większą rolę w otoczeniu Stalina zaczął również odgrywać Ławrientij Beria, także Gruzin, od 1931 r. I sekretarz KC KP(b) Gruzji, a od 1932 r. Zakaukaskiej FSRR. W 1934 r. wybrano go na członka KC WKP(b). W lipcu 1935 r. Beria wygłosił na zebraniu partyjnym w Tbilisi referat pt. Przyczynek do dziejów organizacji bolszewickich w Kraju Zakaukaskim, w którym dowodził, że partia bolszewicka powstała z połączenia się dwóch ośrodków rewolucyjnych: Związku Walki o Wyzwolenie Klasy Robotniczej, założonego przez Lenina w 1895 r., oraz podobnej organizacji zakaukaskiej założonej i kierowanej przez Stalina. Ta właśnie teoria dwóch ośrodków, dwóch przywódców, była bardzo miła sercu Stalina. Referat był pracą zbiorową napisaną przez kilku pracowników tbiliskiej filii Instytutu Marksizmu- -Leninizmu, którzy po jego opublikowaniu pod nazwiskiem Berii co do jednego zostali zgładzeni. 105 W 1935 r. czystkę w partii prowadzono nadal zgodnie z tajnym okólnikiem KC zalecającym dalsze weryfikacje. Lokalnym organizacjom partyjnym nakazano ujawniać "trockistów i innych wrogów ludu". Mianowany w 1934 r. szefem Wydziału Kadr KC Gieorgij Malenkow, któremu wraz z Jeżowem polecono kierować całą akcją, skarżył się, że "w organizacjach partyjnych pozostało jeszcze wielu liberałów, którzy nie zostali dotąd zdemaskowanijako przestępcy". W 1936 r. centralne władze partii wydały decyzję o wymianie legitymacji partyjnych, co dało okazję do następnej czystki. W połowie 1936 r. rozpoczęła się tzw. "Wielka Czystka". Organizacje partyjne ponownie otrzymały polecenie z KC demaskowania "trockistów-zinowiewców" i wszelkich "wrogów ludu": szpiegów, prowokatorów, dywersantów, białogwardzistów, kułaków. Był to sygnał do masowych denuncjacji, oskarżeń, egzekucji i zsyłek. Protokoły z przesłuchań po "dokładnym zbadaniu" ujawniały "niebezpieczne odchylenia". Los "wrogów ludu" był zawsze ten sam: zdemaskowanych przez rodziny, kolegów, współpracowników czy współoskarżonych zmusza- no do przyznawania się do winy (według formuły Wyszyńskiego z 1935 r. - "przyznanie się do winy było dowodem winy", co bezpośrednio pociągnęło za sobą stosowanie tortur w aresztach i więzieniach NKWD), i jeżeli nie zostali skazani na śmierć, zsyłano ich do obozów pracy, gdzie mieli małą szansę przeżycia. W kwietniu 1935 r. wydano ustawę, w myśl której dzieci od lat dwunastu podlegały takiej samej odpowiedzialności i karom jak dorośli. Było to prawo, którym często posługiwano się wobec aresztowanych szantażując ich, aby składali zeznania pod groźbą represjonowania ich dzieci. Prawo to stosowano masowo po czerwcu 1935 r., kiedy opublikowano przepisy uzupełniające do ustawy z 8 czerwca 1934 r., w myśl których również członkowie rodzin "wrogów ludu" podlegali karze więzienia, obozu pracy, a nierzadko i karze śmierci (zasada odpowiedzialności zbiorowej). Nie należy jednak sądzić, że prześladowano tylko członków partii. Jak można się dowiedzieć z tzw. "Archiwum Smoleńskiego", które zawiera dokumenty smoleńskiej or- ganizacji partyjnej, Komsomołu i NKWD z lat 1917-1938, a które w 1941 r. zostało przejęte przez Niemców, szalejący terror może nawet w większym stopniu dotknął osoby nie należące do partii - chłopów, robotników, inteligencję, duchownych ("Archiwum Smoleńskie" przejęli później Amerykanie, co umożliwiło napisanie podstawowych prac Merle Fainsoda, z których najbardziej znaną jest Smoleńsk under Soviet Rule, wyd. II Boston 1989. Można w niej między innymi zapoznać się z zeznaniem pewnej chłopki, którą zdemaskowano jako "wroga ludu" za to, że w jej chałupie znaleziono portret Trockiego zawieszony między ikonami). Pod koniec 1935 r. NKWD aresztowało grupę młodych komunistów, studentów Instytutu Pedagogicznego w Gorki, którym zarzucono przygotowywanie zamachu na Stalina. Sprawa studentów miała posłużyć do odkrycia nowego spisku, w którym rzekomo uczestniczyli trockiści i zinowiewowcy. Zinowiewa, Kamieniewa i innych podejrzanych sprowadzono z miejsc odosobnienia i ponownie usiłowano nakłonić do przyznania się, że sami zaplanowali zabójstwo Kirowa. Po kilku miesiącach przesłuchań i zastraszania (Kamieniewa straszono zabiciem syna), w czerwcu 1936 r. wymuszono na nich satysfak- cjonujące śledczych zeznania, w których "przyznali się" również do sugerowanych im powiązań z trockistami. 19 sierpnia 1936 r. rozpoczął się przy drzwiach otwartych proces szesnastu byłych "lewicowych opozycjonistów" z Zinowiewem i Kamieniewem na czele. Podsądnych obwiniono o zorganizowanie "centrum terrorystycznego", które z pomocą grupy Nikołajewa zamordowało Kirowa oraz przygotowywało zamach na Stalina, Kaganowicza, Żdanowa, Pawła Postyszewa i na inne wysoko postawione osobistości. Szóstego dnia rozprawy wszyscy oskarżeni zostali skazani na karę śmierci i wkrótce straceni. Wraz z unicestwieniem Zinowiewa i jego zwolenników Stalin uznał, że dotychczasowy komisarz spraw wewnętrznych Henryk Jagoda wypełnił swoją misję dziejową. Dyktator miał 106 na jego miejsce innego, "wyhodowanego" przez siebie, wywodzącego się z "młodej gwardii" inkwizytora - Mikołaja Jeżowa. Już we wrześniu 1936 r. Jagodę odwołano ze stanowiska szefa NKWD i mianowano ludowym komisarzem łączności. W kwietniu 1937 r. Jagoda został aresztowany pod zarzutem szpiegostwa, zabójstwa Kirowa, otrucia Gorkiego, Mienżyńskiego i Kujbyszewa. Wraz z nim uwięziono wielu jego bliższych i dalszych współpracowników, głównie tych, którzy bezpośrenio i pośrednio zamieszani byli w zorganizowanie zabójstwa Kirowa. Głównym reżyserem "procesu 16" był Andrzej Wyszyński, oskarżyciel państwowy. Jego pytania i odpowiedzi oskarżonych uwikłały w sprawę innych byłych "lewicowców", a także "p rawicowców" - Bucharina, Tomskiego i Rykowa. Wyszyński polecił zbadać sprawę całej trójki, a gazety rozpoczęły przeciwko nim kampanię prasową przypominając ich przeszłość i nawołując robotników do organizowania masówek potępiających "zdrajców". Jak podają niektórzy autorzy, Stalin już we wrześniu 1936 r. przygotowywał proces przeciwko Buchari- nowi i Rykowowi (Tomski obawiając się aresztowania popełnił samobójstwo). Podobno jednak Stalin nie otrzymał wystarczająco silnego poparcia plenum KC, dlatego odłożył sprawę na jakiś czas i nakazał Jeżowowi przygotować proces innych czołowych starych bolszewików, którzy kiedyś byli lub mogli się stać jego przeciwnikami. Tak doszło do oskarżenia Piatakowa i Radka, jak również piętnastu innych działaczy partyjnych o utworze- nie "równoległego centrum terrorystycznego" na wypadek, gdyby odkryto spisek Zinowiewa. Obarczono ich również odpowiedzialnością za sabotaż w fabrykach, kopalniach, w zakładach chemicznych, na kolei, a także za zdradę stanu i szpiegostwo na rzecz Niemiec i Japonii, które to mocarstwa jakoby szykowały się do napaści na ZSRR (prawie wszyscy oskarżeni sprawowali poprzednio kierownicze funkcje w komisariatach gospodarczych, a Radek był pracownikiem komisariatu spraw zagranicznych i różnych agend Kominternu. Zarzucając Piatakowowi sabotaż i szkodnictwo Stalin chciał obarczyć go odpowiedzialnością, jako ludowego komisarza przemysłu ciężkiego, za niedociągnięcia programu industrializacji). Spośród siedemnastu oskarżonych, piętnastu skazano na karę śmierci, a dwóch - Radka i Grzegorza Sokolnikowa, komisarza finansów - na dziesięć lat więzienia (stosunkowo łagodne potraktowanie Radek zawdzięczał prawdopodobnie "właściwej współpracy" z pro- kuratorem Wyszyńskim, a przede wszystkim temu, że postanowiono go wykorzystać w przyszłym procesie przeciwko Bucharinowi i Rykowowi. Radka następnie zesłano do łagru, gdzie w 1939 r. został zamordowany - jak to często się zdarzało z politycznymi - przez więźnia kryminalnego). W pewnym sensie do skutków "procesu 17" można również zaliczyć śmierć Sergo Ordżonikidze, który energicznie wstawiał się u Stalina za Piatakowem. Według oficjalnej wersji Ordżonikidze zmarł na atak serca 18 lutego 1937 r., ale istnieje wiele przesłanek, które sugerują, że nie była to jednak śmierć naturalna. Zeznania oskarżonych w procesie Piatakowa i Radka ponownie włączyły do sprawy "centrum terrorystycznego" Bucharina, Rykowa, a także Tuchaczewskiego i innych wyższych dowódców wojskowych. Zresztą od dłuższego już czasu dało się słyszeć pogłoski, że przygotowywana jest czystka w Armii Czerwonej. Można było oczekiwać, że i w armii "odnajdzie się" wielu trockistów, skoro Trocki kierował kiedyś przez kilka lat komisariatem obrony. Prawie wszyscy dowódcy, którzy w połowie lat trzydziestych stali na czele radzieckich sił zbrojnych, byli dowódcami z okresu wojny domowej, walczyli zatem pod komendą Trockiego, a więc byli "ludźmi Trockiego" - trockistami. Pod koniec maja 1937 r. aresztowano wielu pracowników Sztabu Generalnego Armii Czerwonej, a w tym między innymi: marszałka Tuchaczewskiego - zastępcę ludowego komisarza spraw wojskowych, generała Hieronima Uborewicza - dowódcę mińskiego okręgu wojskowego, generała Jonasza Jakira - dowódcę kijowskiego okręgu wojskowego, generała Augusta Korka - dowódcę Akademii Wojskowej, generała Witalija Primakowa - zastępcę dowódcy 107 leningradzkiego okręgu wojskowego i jeszcze kilku innych wyższych dowódców (zaliczony do tej grupy generał Jan Gamarnik, członek KC i Biura Organizacyjnego KC, 31 maja -jak się powszechnie przypuszcza - popełnił samobójstwo). Wszystkim tym osobom zarzucono planowanie "prawicowo-troskistowskiego, kontrrewolucyjnego przewrotu w ZSRR" oraz szpiegostwo na rzecz Niemiec i Japonii. Oskarżenie oparto na sfałszowanych przez Niemców dokumentach (istnieją domniemania, że ów pomysł podsunął Niemcom, z czego nie zdawali sobie sprawy, sam Stalin), podrzuconych najpierw wywiadowi czeskiemu, który dostarczył je prezydentowi Beneszowi, a ten - za radą Francuzów - przekazał je Stalinowi (kopie tych dokumentów dostały się do ZSRR również innymi kanałami). Do dnia dzisiejszego nie ma pewności, jak w istocie przebiegała rozprawa generałów oraz kiedy i gdzie ich stracono. Niektórzy historycy utrzymują, że nie było żadnego procesu, jednak większość przychyla się do wersji oficjalnej, tzn. że sądził ich tajny, doraźny trybunał wojskowy 11 czerwca 1937 r. w sali Sądu Najwyższego ZSRR. Zarówno w przypadku Tuchaczewskiego, jak też w przypadku innych oficerów, krwawe represje spadły na członków ich rodzin. Rozstrzelano żonę Tuchaczewskiego oraz jego braci - Aleksandra i Mikołaja. Jego trzy siostry zesłano do obozu pracy, a małoletnią córkę aresztowano. Matka oraz siostra Tuchaczewskiego, Zofia, zmarły na zesłaniu. Egzekucja Tuchaczewskiego, którego sława z okresu wojny domowej przyćmiła sfabrykowaną legendę jako dowódców wojskowych Stalina i Woroszyłowa musiała przynieść osobistą jak również polityczną satysfakcję tym dwóm (Stalin z pewnością nie zapomniał także Tuchaczewskiemu oskarżeń pod swoim adresem z okresu wojny z Polską, kiedy jako komisarz polityczny odradził Budionnemu zastosowania się do rozkazu głównodowodzącego, co między innymi - jak już pisaliśmy w poprzednich rozdzialach - przyczyniło się do klęski czerwonych pod Warszawą). Ogółem do końca 1938 r. represjonowano 90o/a generałów, 80% pułkowników i prawie l00% oficerów politycznych. Na podstawie danych odnośnie do partyjnej przynależności w armii przed i po czystce oblicza się, że represje pochłonęły 125 tys. komunistów - łącznie dwie trzecie wyższego i jedną trzecią niższego dowództwa. Mniej więcej w tym samym czasie "oczyszczono" również kierownictwo Komsomołu, a ruch ten zreorganizowano. Jednak przez następnych kilka miesięcy nie odbył się już żaden większy proces, który mógłby przyciągnąć uwagę szerokiej opinii publicznej. Dopiero pomiędzy 2 a 13 marca 1938 r. odbył się trzeci "proces moskiewski", tym razem przeciwko "antyradzieckiemu blokowi prawicy i trockistów" (Stalin zawsze uważał Trockiego za swojego głównego wroga, zwłaszcza że ten właśnie w 1938 r. powołał "własną" IV Międzynarodówkę, tzw. "trockistowską"). Pośród dwudziestu jeden oskarżonych najważniej- szą postacią był oczywiście Bucharin (aresztowany wraz z Rykowem w lutym 1937 r.), a następnie Rykow i Jagoda, co było sporą sensacją, zwłaszcza że proces miał charakter pokazowy. Oskarżonym zarzucono wiele różnych przestępstw, a w tym oczywiście szpiego- stwo na rzecz Niemiec i Japonii. Natomiast w odniesieniu do sprawy Kirowa akt oskarżenia mówił, że Bucharin i "prawicowcy" od samego początku stanowili część spisku trockistow- sko-zinowiewowskiego, a ich rola w zamordowaniu Kirowa polegała na wykorzystaniu NKWD poprzez Jagodę (określanego teraz mianem "prawicowca"), aby ułatwić Nikołajewo- wi dostęp do Kirowa. Równocześnie z nimi sądzono trzech lekarzy oskarżonych o zabójstwo Gorkiego i jego syna. Bucharina, Rykowa, Jagodę i piętnastu innych skazano na śmierć i rozstrzelano. Pozostali otrzymali wyroki od 15 do 25 lat więzienia. Oprócz byłych partyjnych "prominentów" represje dotknęły niezliczone rzesze zwykłych ludzi, których rozstrzelano lub zmarli w obozach pracy NKWD: niskiego szczebla działaczy partyjnych, państwowych, wojskowych, dyplomatów, ludzi nauki i kultury, dziennikarzy, dyrektorów zakładów pracy, urzędników, weteranów wojny domowej, byłych pracowników NKWD, uczestników hiszpańskiej wojny domowej, byłych mieńszewików, eserowców, 108 pracowników "Gospłanu", byłych współpracowników Kirowa i zagranicznych komunistów (między innymi Belę Kuna). Pośród tych ostatnich szczególnie tragiczna była likwidacja Komunistycznej Partii Polski. Akcja ta rozpoczęła się od aresztowania pisarza Bruno Jasieńskiego, autora dyskutowanych wówczas powszechnie powieści Palg Paryż i Cz owiek zmienia skórg. Jasieńskiemu zarzucono, że był trockistą i współpracownikiem Jagody. Zmarł on w 1942 r. w obozie pracy. Rozproszonych niemal po całej Europie komunistów polskich (wśród nich było wielu pracowników Kominternu) wezwano na początku 1937 r. do Moskwy na "ważną konferencję". Wobec niebezpieczeństwa napadu Niemiec na Polskę i zwycięstwa faszyzmu w Hiszpanii, ludzie ci usłuchali obłudnego wezwania. Podczas przekraczania granicy radzieckiej wszystkich aresztowano i w wielu wypadkach na miejscu zgładzono. Pozostałym przedstawiono zmyślone zarzuty i bez przesłuchania, według sporządzonych list, rozstrzelano. Mieszkająca od wielu lat w ZSRR Maria Koszutska (Wera Kostrzewa), weteranka polskiego ruchu komunistycznego, zmarła w moskiewskim więzieniu tuż po aresztowaniu. Wszyscy polscy członkowie Kominternu zostali rozstrzelani z wyjątkiem Feliksa Kona, sędziwej wdowy po Marchlewskim i wdowy po Dzierżyńskim. Najbardziej okrutny los spotkał tych, którzy znaleźli się w ZSRR w drodze wymiany więźniów politycznych pomiędzy Warszawą a Moskwą. Wśród nich znaleźli się także działacze PPS-Lewicy i ruchu chłopskiego. Wszyscy bez wyjątku zginęli w 1937 r. w kazamatach NKWD. W miarę jak fala donosicielstwa rozlewała się po kraju, wzrastała różnorodność "przęstępstw". Na kolejach, na przykład, ofiarami najczęściej padali maszyniści, których raz oskarżano o zbyt wolne prowadzenie pociągów w stosunku do możliwej, maksymalnej szybkości ("sabotaż planu"), to znów za nadmierną prędkość ("szkodnictwo", ponieważ groziło to szybszym zużyciem się taboru i spalaniem nadmiernej ilości paliwa). Często też zdarzały się przypadki donosicielstwa z chęci zemsty, zawiści lub nadziei na "odziedziczenie" po aresztowanym jego mieszkania, miejsca w pracy, zwłaszcza że zachęcano ludzi to tego, robiąc im takie obietnice. Wcale nie rzadkie były przypadki donosicielstwa na członków najbliższej rodziny. Literatura, film i inne rodzaje sztuki szeroko propagowały zdradę rodziny w interesie państwa. Bohaterem dzieci radzieckich stał się dwunastoletni Pawlik Morozow, który zdradził własnego ojca. W filmie Partbiliet (Legitymacja partyjna) żona demaskuje męża, a w książce Leonida Leonowa Skuratewski uczony ojciec zdradza syna. Rezultatów terroru nie da się dzisiaj ocenić dokładnie. Na ogół przyjmuje się, że straciło wtedy życie od pięciu do dziesięciu milionów ludzi, a między nimi 90"% starej, bolszewickiej gwardii. Szczególnie okrutna była zemsta Stalina na uczestnikach XVII Zjazdu partii: z 1966 jego uczestników straciło życie 1108, a ze 139 członków Komitetu Centralnego wybranych na tym zjeździe, zlikwidowano 98. Można założyć, że gdyby terror kontynuowano w tym samym tempie po 1938 r., to prawie każdy obywatel ZSRR zostałby nim w jakimś stopniu dotknięty. Skazani często spotykali w więzieniach lub w obozach pracy swoich prześladowców - oskarżycieli i oficerów śledczych. Nierzadko też zdarzały się przypadki, że potencjalna ofiara tylko dlatego uniknęła represji, ponieważ pracownik służb bezpieczeństwa sam został aresztowany zanim zdążył aresztować zadenuncjonowanego. W połowie 1938 r., kiedy kraj zaczął odczuwać negatywne skutki dezorganizacji administracji państwowej i gospodarki oraz deformacji stosunków społecznych wywołanych polityką masowego terroru, Stalin podjął decyzję o zahamowaniu wielkiej czystki (trudno byłoby mówić o całkowitym zaprzestaniu terroru, który z mniejszym lub większym natężeniem trwał do 1953 r., tj. do śmierci Stalina). Już w styczniu 1938 r. pojawiły się pierwsze oznaki przyszłych przemian: plenum KC WKP(b) potępiło "wypaczenia", jakie wystąpiły podczas przeprowadzanych w partii czystek. Ta cyniczna uchwała osłabiła pozycję Jeżowa jako ludowego komisarza spraw wewnętrznych. 31 sierpnia 1938 r. powierzono mu 109 dodatkowo stanowisko komisarza transportu wodnego - wyraźny znak zbliżającego się końca. W grudniu 1938 r. Jeżowa odwołano z resortu spraw wewnętrznych, a w styczniu lub lutym 1939 r. aresztowano. Nie jest całkiem pewne, w jaki sposób dopełnił się los Jeżowa - co do tego historycy nie są zgodni. Jedni utrzymują, że po aresztowaniu, z uwagi na manię prześladowczą, umieszczono go w zakładzie psychiatrycznym, gdzie zmarł śmiercią naturalną lub też został otruty, a inni zaś twierdzą - i jest to wersja bardziej prawdopodobna - że został skazany na śmierć przez Kolegium Wojskowe Sądu Najwyższego ZSRR i 4 lutego 1940 r. rozstrzelany. Miejsce Jeżowa jako komisarza spraw wewnętrznych przejął Ławńentij Beńa. Nadciągały nowe czasy, zmieniła się partia: w 1939 r. 4/5 członków partii stanowili ludzie, którzy wstąpili do niej po 1930 r. Rozpoczęto też nabór nowych członków głównie wśród inteligencji urzędniczej. W 1941 r. WKP(b) liczyła już około 4 mln członków. 5. Ustrój Już na wczesnym etapie rozwoju rosyjskiej myśli marksistowskiej doktrynę marksizmu co pewien czas modyfikowano, przystosowując ją do zmieniających się w Rosji warunków. Dokonując własnej interpretacji marksizmu Lenin stworzył nową doktrynę - "marksizm- -leninizm", w której główny akcent położył na walkę o państwo, a nie na budowę nowego, porewolucyjnego społeczeństwa. Inaczej też niż Marks, Lenin zapewniał (co zresztą udowod- nił w 1917 r.), że rewolucja socjalistyczna ma szansę zwycięstwa w społeczeństwie chłopskim, jeżeli chłopstwo potraktuje się jako sojusznika klasy robotniczej. Lenin zaadoptował też narodnicką koncepcję Piotra Ławrowa "małej, zawodowej partii rewolucyjnej", przed którą postawił zadanie przejęcia biurokratycznego aparatu państwowego (przejęcie władzy) celem przeprowadzenia rewolucji socjalnej. Tworząc taką partię Lenin oparł ją na zasadzie j "centralizmu demokratycznego", jako podstawie organizacji partyjnej, aby tym sposobem połączyć tradycję demokratycznych dyskusji w kółkach socjalistycznych z autorytarną tradycją zcentralizowanego rosyjskiego systemu biurokratycznego. Również po 1917 r. Lenin poddał rewizji wiele elementów doktryny marksistowskiej, a po jego śmierci dzieło to kontynuował Stalin tworząc nową doktrynę: "marksizm-leninizm- -stalinizm". Pośród nowych myśli wprowadzonych do teońi marksizmu-leninizxnu w czasach stalinowskich do najważniejszych można zaliczyć następujące konstatacje: twierdzenie, że socjalizm można zbudować w jednym kraju; ustawę o industńalizacji, która oznaczała, że planowanie gospodarcze jest jedynym sposobem na stworzenie bazy przemysłowej, w oparciu o którą możliwe będzie zbudowanie socjalizmu; tezę o zaostrzaniu się walki klasowej wraz z postępem w budowie socjalizmu; teońę, że państwo nie będzie automatycznie obumierało, gdyż jest potrzebne do kierowania gospodarką i do ochrony przed wrogiem zewnętrznym (teońa "oblężonej twierdzy" - "okrążenie kapitalistyczne"). Stalin powtarzał też wielokrotnie, że przed wejściem w ostatnią marksowską fazę, w okres komunizmu, kiedy według Marksa miała obowiązywać zasada "od każdego według jego zdolności - każdemu według jego potrzeb", najpierw należy zbudować socjalizm, jako etap przejściowy na drodze do komunizmu, kiedy powinna obowiązywać zasada: "od każdego według jego zdolności - każdemu według jego pracy". W 1936 r. Stalin ogłosił, że w ZSRR zbudowano socjalizm i właśnie wydana wówczas konstytucja miała być tego potwierdzeniem (dwadzieścia lat później Chruszczow oświadczył, że wzrost siły i znaczenia "obozu socjalistycznego" wyeliminował niebezpieczeństwo wynikające z "okrążenia kapitalistycznego", oraz że zbudowano konieczną bazę przemysłową, co razem miało oznaczać, że ZSRR "wkroczył na drogę do komunizmu"). 110 Pomimo czystek, w drugiej połowie lat trzydziestych wystąpiło wiele symptomów, które wskazywały, że Stalin był jednak skłonny ustabilizować życie społeczeństwa radzieckiego: czystki wyeliminowały z partii przekonanych, ideowych komunistów; wydany w 1935 r. Modelowy Statut Gospodarstwa Rolnego umocnił status prywatnych działek przyzagrodo- wych; do szkół wprowadzono historię Rosji jako przedmiot obowiązkowy; poczyniono pewne ustępstwa na rzecz cerkwi, a ograniczenie możliwości rozwodów czy częściowy powrót do rządów prawa, to dalsze oznaki wewnętrznej stabilizacji państwa. Takim znakiem miała też być nowa konstytucja, określająca podstawy ustrojowe ZSRR. Pierwsza konstytucja radziecka została wydana w 1918 r. i od początku była traktowana jako ustawa tymczasowa, a przyjęto ją głównie dlatego, aby z jednej strony przydać formalnego znaczenia oficjalnym deklaracjom partyjnym i rządowym, a z drugiej strony - dla szerokich rzesz społeczeństwa i szeregowych członków partii konstytucja miała być wyrazem szczerości intencji i dobrej woli kierownictwa partii bolszewickiej w urzeczywi- stnianiu tych żądań, które rosyjscy socjaldemokraci wysuwali już od końca XIX w. Konstytucja z 1924 r. miała już bardziej praktyczne znaczenie, ponieważ określała charakter federacji radzieckiej, w której republiki narodowe podporządkowano w istocie władzom centralnym w Moskwie. Konstytucja z 1936 r. została opracowana przez zespół specjalistów pod kierownictwem Bucharina i Radka i była ich ostatnim dokonaniem w służbie partii i państwa. Dzieło to zostało następnie szeroko rozpropagowane po świecie jako przepojony duchem humanitaryzmu idealny przykład troski państwa o postęp, sprawiedliwość społeczną, obronę praw człowieka itd. Rzeczywiście, postanowienia konstytucji sytuowały ją na pierwszym miejscu pośród tego rodzaju ustaw na świecie, ale w rzeczywistości pomieszczone w niej artykuły nie miały żadnego praktycznego znaczenia, ponieważ rządzący krajem Stalin i Biuro Polityczne, jak również NKWD, nigdy nie traktowały ich poważnie. Według konstytucji z 1936 r. (przyjętej 5 grudnia) ZSRR stanowił federację republik radzieckich. Wówczas były to następujące republiki związkowe: Rosja, Ukraina, Białoruś, Gruzja, Armenia, Azerbejdżan (rozwiązano Zakaukaską FSRR), Kazachstan, Kir zja, Uzbekistan, Tadżykistan i Turkmenia. W 1939-1940 r. "federacja" została powiększona o Litwę, Łotwę, Estonię, Mołdawię i Republikę Karelofińską, którą w 1956 r. włączono do republiki rosyjskiej. Rząd związkowy (tj. federalny) w Moskwie monopolizował takie dziedziny, jak obrona i polityka zagraniczna, ale w pozostałych sprawach ludowe komisańaty nie miały charakteru wszechzwiąz- kowego, lecz "związkowo-republikański", to znaczy, że komisariaty federalne miały działać poprzez odpowiednie komisańaty rządów republikańskich. W niektórych dziedzinach rządy republikańskie dysponowały wyłącznymi kompetencjami, jak na przykład w zakresie szkolnictwa podstawowego. W praktyce rządzenia w zasadzie bardzo rzadko dochodziło do konfliktów na linii rząd związkowy - rząd republikański, ponieważ partia kontrolowała obie instytucje. W kompetencji rządu związkowego pozostawała kontrola nad budżetem republikańskim, a wszechzwiązkowy porządek prawny miał moc nadrzędną nad republikańskimi systemami prawnymi. Oprócz republik związkowych utworzono również republiki autonomiczne oraz mniejsze obwody i okręgi autonomiczne, zamieszkałe przez zbyt małe narodowości, by mogły uzyskać status republiki związkowej (status republiki związkowej mogła uzyskać republika, która spełniała następujące warunki: musiała liczyć co najmniej 1 milion ludności, graniczyć z obcym państwem i być samowystarczalną gospodarczo). Owe cztery kategońe podziału narodowego i usankcjonowanie zachowania i rozwoju kultur narodowych (które miały być narodowe w forxnie, ale socjalistyczne w treści), wychodziły naprzeciw poszanowaniu tożsamości narodowej mniejszości, zwłaszcza w sferze języka. Konstytucja gwarantowała również prawo republik do wyjścia z federacji, ale odnośny artykuł został sformułowany tak ogólnikowo, że jego moc prawna miała czysto teoretyczne znaczenie (kiedy w 1951 r. przywódcy komunistycznej partii Gruzji wysunęli propozycję secesji z ZSRR - co do jednego zostali straceni). W myśl konstytucji wyłączność w stanowieniu wszechzwiązkowego porządku prawnego uzyskała powołana właśnie Rada Najwyższa ZSRR. Ciało to składało się z dwóch izb: Rady Związku, w skład której wchodzili deputowani wybrani w okręgach wyborczych ( 1 mandat na 300 tys. wyborców) i Rady Narodowości, którą tworzyli delegaci poszczególnych narodowo- , ści (25 delegatów z republiki związkowej, 11 z republiki autonomicznej, 5 z obwodu autonomicznego i 1 z okręgu narodowego). Rada Najwyższa ZSRR zbierała się dwa razy w roku na kilkudniowych posiedzeniach, podczas których deputowani zapoznawali się z pracą rządu, dokonywali oceny działalności rządu oraz zatwierdzali proponowane przez rząd rozwiązania w polityce wewnętrznej i zagranicznej państwa. Rada Najwyższa ZSRR nie j była ciałem ustawodawczym w dzisiejszym, polskim rozumieniu tego słowa, ale dawała deputowanym i wyborcom poczucie udziału we władzy. Z Rady Najwyższej wybierano Prezydium, którego przewodniczący spełniał funkcję prezydenta ZSRR. Funkcja przewod- niczącego Rady Najwyższej miała charakter bardziej tytularny, bez większych prerogatyw w zakresie inicjatywy ustawodawczej i władzy wykonawczej, tak jak to miało miejsce w zachodnich systemach prezydenckich. Rada Najwyższa wybierała Radę Komisarzy Ludowych z przewodniczącym (premierem) na czele. Podobnie wyglądała struktura władz republikańskich, z tą tylko różnicą, że Rady Najwyższe były ciałami jednoizbowymi. Najbardziej charakterystyczny dla radzieckiego modelu sprawowania władzy był artykuł 126 konstytucji, który mówił, że rzeczywistą siłą rządzącą w ZSRR jest partia komunistyczna jako "zorganizowane jądro wszystkich społecznych i państwowych organizacji ludu pracującego". Konstytucja wprowadzała wiele podobieństw, aczkolwiek mało istotnych, pomiędzy ! radzieckim (czytaj: stalinowskim) a carskim systemem rządzenia. Na przykład, podobnie jak w czasach carskich, oprócz formalnych dróg stanowienia prawa, uznawała także inne sposoby regulacji prawnych. Jeżeli w Rosji carskiej od 1906 r., kiedy powstała Duma Państwowa, wiele spraw regulowały także dekrety rządowe lub manifesty cara, to w ZSRR komisariaty ludowe również mogły wydawać własne rozporządzenia, które nie miały charakteru ustawy, ale posiadały moc prawną. A i ludowe komisariaty, podobnie jak carskie ministerstwa, stały tylko na czele poszczególnych wydziałów (departamentów) i były raczej instytucjami urzędniczymi (biurokratycznymi) niż politycznymi. To tłumaczy, dlaczego niektórzy ludowi komisarze (później ministrowie) mogli utrzymywać swoje stanowiska przez całe dekady. Artykuł I konstytucji wyszczególniał podstawowe zasady ustrojowe, na których opierał się ZSRR. Wymieńmy najważniejsze: "ZSRR jest państwem socjalistycznym robotników i chłopów"; "Polityczną podstawą ZSRR jest Rada Delegatów Ludzi Pracy, która rozwija się i umacnia, jako rezultat obalenia władzy obszarników i kapitalistów oraz zdobyczy dyktatury proletariatu"; "Cała władza w ZSRR należy do ludu pracującego miast i wsi, który posiada swoich przedstawicieli w Radach Delegatów Robotniczych"; "Podstawą ekonomiczną ZSRR jest socjalistyczny system gospodarki - socjalistyczna własność narzędzi i środków produkcji, ustanowiony w rezultacie likwidacji gospodarki kapitalistycznej, zniesienia prywatnej własno- ści narzędzi i środków produkcji oraz zniesienia wyzysku człowieka przez człowieka"; "Praca w ZSRR jest obowiązkiem i sprawą honoru każdego obywatela i zgodnie z tą zasadą: kto nie pracuje - ten nie je". Niektóre z tych deklaracji rzeczywiście wydawały się optymistyczne: faktycznie czy teoretycznie "ludzie pracy" mieli udział w sprawowaniu władzy w państwie poprzez rady delegatów, ale w konfrontacji z rzeczywistością twierdzenie to z wielkim trudem dałoby się utrzymać. Jeżeli zaś "wyzysk człowieka przez człowieka" traktować jako konsekwencję i prywatnej własności środków produkcji jednych, podczas gdy drudzy dysponowali tylko własną pracą, to rzeczywiście eksploatacja mas pracujących w ZSRR została zniesiona. Faktycznie jednak państwo radzieckie wprowadziło wiele innych form wyzysku pracownika. ' W związku z tezą Stalina o zaostrzaniu się walki klas, a przede wszystkim z uwagi na 112 fakt, że czystki i terror miały dopiero osiągnąć swój szczytowy moment, można by oczekiwać, że ZSRR ogłosił się społeczeństwem klasowym. Tak jednak nie było. Ogłaszając wprowadze- nie konstytucji, Stalin powiedział wyraźnie, że konflikty klasowe zostały zniesione, stare klasy społeczne zlikwidowane, a na arenie pozostali tylko robotnicy i chłopi, którzy uformowali się w dwie "wzajemnie przyjazne klasy". Owa teza stanowiła logiczne uzasadnienie argumentacji Stalina, że w ZSRR nie ma podstaw do wprowadzania systemu wielopartyjnego, skoro partie polityczne są organizacjami, które reprezentują interesy klas antagonistycznych ("interesy partii politycznych są odzwierciedleniem konfliktów klasowych"). Natomiast inteligencja według Stalina nie stanowiła klasy, a "warstwę społeczną" ("inteligencja pracująca"), która nie ma nic wspólnego ze starą "inteligencją burżuazyjną". Taka formuła struktury klasowej zawierała oczywiście wiele elementów samookłamania, aczkolwiek nie ulega wątpliwości, że sytuacja w 1936 r. była pod tym względem zasadniczo inna niż w roku 1916. W ostatniej dekadzie caratu struktura klasowa społeczeństwa rosyjskiego ulegała zauważalnym, szybkim przemianom. Obok tradycyjnych, oficjalnych stanów, jak szlachta, duchowieństwo czy chłopi, nieustannie powiększała się liczba ludzi, którzy nie pasowali do starych kategorii społecznych. Poza urzędowymi i dziedzicznymi podziałami tworzyły się nowe, nieoficjalne, ale bardzo istotne podziały wynikające ze zróżnicowanego statusu materialnego społeczeństwa. Przy tym stan szlachecki nie był już tak hermetyczny jak dawniej: uniwersytety i inne szkoły wyższe stały się dostępnym pomostem dla chłopskich czy mieszczańskich synów do osiągnięcia szlachectwa. W 1917 r. istniejący system klasowy został obalony, ale to nie oznaczało zlikwidowania różnic klasowych. W istocie poza okresem komunizmu wojennego i pierwszych dwóch lat pierwszej pięciolatki, egalitaryzm społeczny odrzucili także komuniści. W 1931 r. Stalin oficjalnie wystąpił przeciwko zasadzie równości, kiedy zażądał wyraźnego zróż- nicowania płac, ponieważ industrializacja wymagała bodźców. Różnica pomiędzy najwyżej a najniżej zarabiającymi stała się rzeczywiście bardzo duża. Nowa ioteligencja, którą Stalin "wyhodował" w latach trzydziestych, domagała się wysokich zarobków, wysokimi zarobkami szczyciły się też zespoły przodowników pracy. Z upływem czasu dobrze opłacana i coraz bardziej wpływowa sfera urzędnicza pod wieloma względami zaczęła upodabniać się do klasy uprzywilejowanej w społeczeństwie klasowym. Oczywiście jej pozycja w niczym nie przypomi- nała statusu dziedzicznego szlachty rodowej, ale na przykład jej dzieci miały dużo większe szanse niż dzieci chłopów i robotników zdobycia wykształcenia i osiągnięcia lepszego stanowiska razem z przypisanymi do niego przywilejami. 6. Wymiar sprawiedliwości Dążenie do stabilizacji, które znalazło swój wyraz w konstytucji, odcisnęło się również na radzieckim wymiarze sprawiedliwości. Nową generalną wykładnię teorii prawa radzieckiego przedstawił Andrzej Wyszyński w pracy pt. Radzieckie prawo pań.stu,ow e. Była to bombastycz- na rozprawa, której niedojrzałość kamuflowały tkwiące u podstaw zaprezentowanej w niej teońi konserwatywne zasady. Odnosząc się do systemów prawnych innych krajów, autor określił je jako "niehumanitarne i bestialskie". Wyszyński odrzucił również "zgniłe i mgliste" teorie prawnicze radzieckich teoretyków rewolucyjnych z lat dwudziestych. W rozprawie proponowano rozwiązania, które miały "odpolitycznić" system prawny ZSRR z wyjątkiem tych dziedzin, "gdzie czynniki polityczne wyrażając interesy racji stanu powinny ingerować". Generalnie jednak zasada, że wymiar sprawiedliwości i wszystkie rozstrzygnięcia prawne winny przede wszytkim uwzględniać kontekst polityczny, została w tej pracy jednoznacznie 113 potępiona. Jednym słowem, centralnym punktem teorii Wyszyńskiego było położenie nacisku na praworządność z wyjątkiem tych kwestii, "które - jak napisano - będą wymagać rozstrzygnięć przy użyciu siły". Podobnych zastrzeżeń w dziele Wyszyńskiego znalazło się więcej, ale mimo swojej dwuznaczności i nieokreśloności teoria Wyszyńskiego przyczyniła się do wprowadzenia kilku istotnych, pozytywnych zmian w praktyce radzieckiego wymiaru sprawiedliwości. Przede wszystkim dotyczyło to ściślejszego niż dotąd przestrzegania prawa i procedury prawnej przez organy ścigania i sądy. Poważnie, na przykład, ograniczono stosowaną dotąd powszechnie tzw. "doktrynę analogii", która oznaczała, że działania nie będące przestępstwem z punktu widzenia prawa, mogły podlegać represji karnej, jeżeli sąd uznał to za właściwe. Do wymierzenia kary konieczne było odtąd stwierdzenie przez sąd osobistej winy oskarżonego - innymi słowy, krewni lub znajomi oskarżonego nie mogli zostać pociągnięci do odpowiedzialności karnej razem z nim, jeżeli nie udowodniono im osobistego udziahx w przestępstwie. Te innowacje nie miały zastosowania w przypadkach uznanych za przestępstwa polityczne, a w gestii oficerów śledczych NKWD leżała kwalifika- cja charakteru przestępstwa. Jeżeli uznano, że dana osoba powinna zostać wyeliminowana poza nawias społeczeństwa - z całą świadomością fabrykowano potrzebne dowody, które przesądzały o politycznym charakterze działania aresztowanego. Sądy radzieckie były podporządkowane Sądowi Najwyższemu ZSRR, którego prezes należał bardziej do centralnej nomenklatury partyjnej niż do zespołu wybitnych znawców prawa. Sądy dzieliły się na: ludowe w rejonach okręgowe, obwodowe, krajowe, sądy najwyższe republik związkowych i autonomicznych i Sąd Najwyższy ZSRR. Obok nich istniały sądy specjalne: trybunały wojskowe, sądy transportu kolejowego i sądy transportu wodnego. Kompetencji sądów ludowych podlegały sprawy o przestępstwie kontrrewolucji, szcze- gólnie niebezpieczne przestępstwa przeciwko administracji państwowej, przeciwko własności państwowej, ważne przestępstwa urzędnicze i gospodarcze, a także sporne sprawy cywilne pomiędzy instytucjami państwowymi i społecznymi, przedsiębiorstwami i organizacjami. Były też instancjami odwoławczymi od wyroków sądów niższego stopnia. Sądy wyższe działały w dwóch kolegiach: karnym i cywilnym. Sąd najwyższy republiki związkowej również składał się z kolegium karnego i cywilnego. Prowadził on nadzór nad działalnością wszystkich oragnów sądowych w republice. Sąd Najwyższy ZSRR posiadał 5 kolegiów: karne, cywilne, wojskowe, transportu kolejowego i transportu wodnego. Nadzorował on działalność całego sądownictwa radzieckiego i był instancją odwoławczą od orzeczeń sądów specjalnych i najwyższych sądów republikańskich. Sąd Najwyższy ZSRR rozpatrywał sprawy karne i cywilne, nadzwyczajnej wagi odwołania, a także rewizje wniesione przez prokuratora generalnego ZSRR i przewodniczącego Sądu Najwyższego ZSRR. Po zniesieniu "burżuazyjnego" systemu sądowniczego sprawy rozpatrywały i wyrokowa- ły w nich zespoły orzekające, w skład których wchodził sędzia i dwóch ławników. Sędziów i ławników wybierała odpowiednia rada delegatów lub w przypadku sądów ludowych niższego stopnia lokalna społeczność, ale w rzeczywistości głos decydujący miała odpowiednia organizacja partyjna (okres kadencji sędziów ludowych wynosił 3 lata, a ławników 2 lata. Od 1957 r., kiedy Sąd Najwyższy ZSRR działał w kadencji 5-letniej, okres kadencji sędziów ludowych również zwiększono do 5 lat). Sędziego można było odwołać przed upływem kadencji, jeżeli nie spełniał oczekiwań miejscowych władz. Od sędziów nie wymagano fachowego, prawniczego przygotowania, a tylko "właściwej" postawy ideowej i politycznej lub - jak to wówczas nazywano - "świadomości bolszewickiej". Prokuratura stała się w radzieckim systemie prawnym instytucją wysoce scentralizowaną. Dekret o sądach z 1917 r. zniósł prokuraturę, jednak już w 1918 r. urząd ten przywrócono w postaci 3-osobowego kolegium oskarżycielskiego przy miejscowych radach i w formie 114 centralnego kolegium oskarżycielskiego. Dekret WCIK z 25 sierpnia 1921 r. wskazywał, że "wprowadzenie w życie zasad rewolucyjnej praworządności jest jedną z najbardziej palących konieczności republiki radzieckiej". Na gubernialne wydziały sprawiedliwości nałożono wtedy obowiązek ingerowania we wszystkie ujawniane przypadki niezgodnej z prawem działalności miejscowych organów władzy. Ale wydziały te nie mogły nadzorować samego gubernialnego komitetu wykonawczego, gdyż mu podlegały służbowo. Dlatego też sprawa nadzoru prokuratorskiego domagała się nadal uregulowania. 28 maja 1922 r. uchwalona została ustawa o prokuraturze. Wszechzwiązkowy organ prokuratorski na całym obszarze ZSRR powołano jednak dopiero w 1933 r. w postaci tzw. "Biura Prokuratury ZSRR". Konstytucja z 1936 r. powierzyła nadzór nad wykonywaniem ustaw Prokuratorowi Generalnemu ZSRR, mianowanemu formalnie przez Radę Najwyższą ZSRR. Prokurator Generalny mianował rokuratorów republikańskich, krajowych i obwodowych oraz zatwierdzał prokuratorów niższych szczebli. W praktyce rola prokuratury jako organu ściagania i oskarżyciela ublicznego sprowadzała się głównie do obrony interesów państwa, a mniej do kontrolowania pracy milicji i służb bezpieczeństwa pod kątem zgodności z obowiązującym porządkiem prawnym. Po zlikwidowaniu adwokatury carskiej, adwokatura radziecka została powołana do życia na mocy dekretów o sądach z 1917 i 1918 r. Działała ona na podstawie ustawy z roku 1922 ako "dobrowolna organizacja prawników, złożona z kolegiów adwokackich". Na czele kolegium adwokackiego stało prezydium wybierane przez ogólne zebranie członków. Istniały następujące kolegia adwokackie: republikańskie, obwodowe, krajowe i miejskie. Kierowni- ctwo nad nimi sprawowała bądź Komisja Prawnicza Rady Komisarzy Ludowych danej republiki, bądź też same republikańskie Rady Komisarzy Ludowych. Rolę adwokatury radzieckiej, zwłaszcza w latach trzydziestych, zredukowano do minimum i została ona ograniczona w zasadzie tylko do niektórych spraw karnych rozpatrujących przypadki przestępstw pospolitych. 7. Armia Po odejściu Trockiego z ludowego komisariatu obrony w 1925 r. Armia Czerwona została zredukowana pod względem liczebności do około 600 tys. żołnierzy z dużą przewagą kawalerii. Jednocześnie znacznie zaostrzono dyscyplinę w wojsku i uporządkowano umun- durowanie żołnierzy i oficerów. Od 1918 r. trzykrotnie wymieniono skład osobowy Sztabu Generalnego, który był główną instytucją dowodzenia armią. Nowi poborowi rekrutowali się w przeważającej liczbie spośród robotników i biedoty wiejskiej. Synów kułackich i wszelkich "elementów burżuazyjnych" kierowano do nieuzbrojonych batalionów roboczych. W drugiej połowie lat dwudziestych, kiedy stary, serdeczny przyjaciel Stalina, Woroszy- łow, został ludowym komisarzem obrony, ZSRR nawiązał bliską współpracę wojskową z Niemcami, której szczytowy moment przypadł na lata 1927-1931. Pośród najważniejszych osiągnięć tej współpracy należy wymienić szkołę czołgistów w Kazaniu, specjalne poligony nad Wołgą i Kamą, na których konstruktorzy niemieccy wypróbowywali zakazane w Nie- mczech bronie: pancerną, lotniczą i gazową. Specjaliści niemieccy pomagali również w reor anizacji radzieckiego przemyshz zbrojeniowego. Dowódcy radzieccy, tacy jak Tucha- czewski, Uborewicz i Kork, wykładali w niemieckich uczelniach wojskowych, a ich niemieccy koledzy, między innymi Walter von Reichenau i Heinz Guderian, szkolili radzieckie kadry oficerskie, a także uczestniczyli w manewrach poszczególnych rodzajów wojsk Armii I15 Czerwonej (zaznajamiając się przy okazji z rejonami przygranicznymi ZSRR, gdzie zwykle owe manewry odbywano!). Zakończenie tej niezwykle owocnej współpracy w 1933 r. bardzo zmartwiło sztaby dowódcze obu armii. Ale jeżeli idzie o Armię Czerwoną, władze radzieckie zapewniły jej dowódców, że w związku z szybką industrializacją kraju, ZSRR bez niczyjej pomocy, sam wkrótce będzie zdolny wyposażyć swoje siły zbrojne w niezbędny, najnowocześ- niejszy sprzęt wojskowy. Nowe fabryki traktorów w Stalingradzie i Charkowie, w razie potrzeby, w każdej chwili można było przestawić na produkcję czołgów. Napięcie spowodo- wane dojściem w Niemczech Hitlera do władzy i niepokoje na Dalekim Wschodzie przyspieszyły liczebny rozwój Armii Czerwonej, która w 1935 r. osiągnęła stan osobowy przekraczający 1250 tys. żołnierzy. Z drugiej jednak strony, gwałtowny wzrost szeregów wojska spowodował, że poziom wyszkolenia żołnierzy nie mógł być wysoki. Dotyczyło to głównie poborowych pochodzących ze wsi, których przeważnie kierowano do piechoty i przed którymi, zwłaszcza w okresie powszechnej kolektywizacji rolnictwa, zamknięto możliwość osiągania najniższych nawet funkcji dowódczych. Z kolei kierowanie poborowych po- chodzenia "burżuazyjnego" do batalionów roboczych i niedostępność dla nich szkół oficerskich spowodowały, że w Armii Czerwonej wystąpił dotkliwy brak młodych, zdolnych podoficerów i oficerów biegłych w wojskowych technikach inżynieryjnych i w artylerii; na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych w siłach zbrojnych ZSRR zdecydowaną większość wojskowych, roszczących sobie prawo do stopni oficerskich, powoływała się na swoje robotnicze pochodzenie jako główne kryterium osiągnięcia funkcji dowódczych. Ta sytuacja zmieniła się dopiero w drugiej połowie lat trzydziestych, kiedy zniesiono zasadę dy- skryminowania poborowych ze względu na ich pochodzenie społeczne. W 1934 r. dowództwo siłami zbrojnymi ZSRR powierzono ludowemu komisariatowi obrony i wchodzącym w jego skład jedenastu szefom poszczególnych rodzajów broni. W 1935 r., w miejsce dotychczas obowiązujących rang funkcyjnych, wprowadzono w Armii Czerwonej stopnie oficerskie i generalskie włącznie ze stopniem marszałka dla pięciu najwyższych dowódców. Był to początek procesu, który osiągnął swój szczyt w chwili przywrócenia oficerskich epoletów - symbolu carskiego militaryzmu. Tym samym w siłach zbrojnych ZSRR ustanowiono zawodowy korpus oficerski. Tradycje i symbole rewolucyjne Arnlii Czerwonej, takie jak na przykład wspólne spożywanie posiłków dowódców i żołnierzy czy brak obowiązku salutowania, zastąpiono konwencjonalnymi wymogami wynikającymi ze statusu oficerskiego dowódcy i z powagi jego władzy. W połowie lat czterdziestych tylko szorstkiego, surowego dowódcę uważano za dobrego oficera - poufałość w stosunkach pomiędzy oficerami a żołnierzami została zabroniona. Pod koniec lat trzydziestych poziom intelektualny i przygotowanie fachowe oficerów Armii Czerwonej pozostawiały wiele do życzenia. Starzy "wojskowi specjaliści" zniknęli, podobnie jak ich cywilni odpowiednicy - "burżuazyjni specjaliści" w przemyśle. Większość wyższych oficerów było weteranami wojny domowej, którzy nie potrafili zrozumieć specyfiki i wymagań współczesnego pola walki, wierząc nadal święcie w aktualność starych sposobów gry wojennej stosowanych z powodzeniem w latach 1918-1920. Ale należy też zaznaczyć, że zdecydowaną większość z tych oficerów awansowano w poprzednich latach bardziej za zashigi polityczne niż wojskowe. Pomimo to już w pierwszej połowie lat trzydziestych w arxnii zaczęły tworzyć się ośrodki wokół niektórych wyższych dowódców o szerszych horyzontach myślowych, którzy postulowali konieczność zreformowania przestarzałej radzieckiej doktryny wojennej. Najbardziej znanym z takich dowódców był Michał Tuchaczewski. W opracowa- nym przez siebie nowym Regulaminie polowym Tuchaczewski zalecał użycie na masową skalę dużych zgrupowań czołgów jako podstawowego rodzaju broni na współczesnym polu walki w ścisłym współdziałaniu z piechotą zmotoryzowaną, artylerią i lotnictwem. Tuchaczewski widział również konieczność zastosowania w przyszłej wojnie formacji spadochronowych. 116 Należy zresztą zaznaczyć, że pierwsze w świecie oddziały spadochronowe prawdopodobnie zostały sformowane właśnie w ZSRR: już w 1931 r. zaobserwowano tam ćwiczenia wojskowe, podczas których wydzielone oddziały piechoty, przebrane za amerykańskich spadochroniarzy i wynoszone w powietrze na skrzydłach niemieckich samolotów, przeprowadziły wiele desantów szkoleniowych. Czystki z lat 1937-1938 poważnie osłabiły zdolność bojową Armii Czerwonej. Stracono najlepszych dowódców, a ci, których oszczędzono, byli to starzy towarzysze Stalina z czasów wojny domowej i należeli do grona jego najbardziej zaufanych przyjaciół. Wszyscy oni nie byli zdolni do zaakceptowania i rozwijania nowoczesnych teorii sztuki wojennej wysuwanych przez ich poprzedników. W 1939 r., właśnie kiedy Hitler demonstrował światu sprawność swoich pancernych hufców, nowe dowództwo radzieckich sił zbrojnych odrzuciło koncepcję Tuchaczewskiego zmasowanych operacji pancernych i powróciło do starej taktyki, polegającej na wykorzystaniu małych ugrupowań czołgów jako wsparcia atakującej piechoty. Jedyną w swoim rodzaju w Armii Czerwonej była rola komisarza politycznego. Pod koniec lat dwudziestych z uwagi na fakt, że znakomita większość dowódców należała do partii, komisarze polityczni stracili swoje dotychczasowe znaczenie: rozkazy dowódców nie wymagały już kontrasygnaty komisarza politycznego z wyjątkiem najważniejszych decyzji. W 1934 r. nastąpiło dalsze wzmocnienie zasady jednoosobowego dowództwa, kiedy to oficerowie operacyjni uzyskali również wpływ na szkolenie polityczne żołnierzy. Komisarzy przemianowano na "doradców politycznych" i odtąd stali się jedynie pomocnikami dowód- ców w szkoleniu politycznym, jak również w sprawach dotyczących morale i dyscypliny żołnierzy. Czystki w wojsku nie oszczędziły także Zarządu Politycznego Armii Czerwonej, a jego szef, generał Jan Gamarnik, stał się jedną z ich pierwszych ofiar. Ale jednocześnie, po wyeliminowaniu starych kadr, wzmocniono pozycję komisarza politycznego i - jak można sądzić - był to zabieg, który w pojęciu Stalina miał osłabić niezadowolenie w szeregach armii wywołane wszechobecnością NKWD. I właśnie przywrócenie zasady podwójnego dowództwa było jedną z przyczyn małej sprawności operacyjnej Armii Czerwonej w wojnie przeciwko Finlandii. Po zakończeniu kampanii fińskiej ów mankament starano się wyeliminować poprzez ponowne zredukowanie pozycji komisarzy do cangi "doradców politycznych", podporządkowując ich jednocześnie dowódcy pułku. Niestety, na początku wojny z Nie- mcami ponownie przywrócono zasadę podwójnego dowodzenia, by ją ograniczyć dopiero w krytycznej dla ZSRR fazie wojny w okresie bitwy pod Stalingradem. W następnych latach wojny i po jej zakończeniu wprowadzono dalsze zmiany na tym polu, które - najogólniej rzecz ujmując - zmierzały z jednej strony do zagwarantowania aparatowi partyjnemu kontroli nad dowódcami, a z drugiej strony pozostawiały im tyle swobody w dowodzeniu wojskiem, ile potrzebowali do właściwego wypełniania swoich zadań. 8. Cerkiew Przed 1917 r. stosunek Lenina do Cerkwii prawosławnej opierał się na przekonaniu, że państwo nie powinno zabraniać obywatelom kultywowania swojej wiary, ale też nie powinno przeznaczać żadnych funduszy publicznych na działalność religijną. Jednym zdaniem, Lenin opowiadał się za rozdziałem Cerkwi od państwa. Równocześnie obowiązkiem partii bol- szewickiej po zdobyciu władzy miało być - zdaniem jej przywódcy - prowadzenie walki propagandowej z Cerkwią o ludzkie umysły, aby je przekonać, że religia jest rzeczywiście "opium dla ludu". Rewolucja październikowa była dla Cerkwi katastrofą, tym bardziej że po 117 abdykacji Mikołaja II Rząd Tymczasowy podjął pewne działania na rzecz przywrócenia jej niezależności. W ostatnich latach caratu prestiż Cerkwi bardzo ucierpiał w oczach ludu prawosławnego wskutek zdominowania Synodu przez Grzegorza Rasputina (Świątobliwy Synod, była to instytucja państwowa wprowadzona w 1721 r. po zlikwidowaniu godności patńarchy w 1718 r.). Po rewolucji lutowej Cerkiew dostrzegła szansę wyzwolenia się spod kurateli państwa bez utraty przywilejów, które uzyskała we współpracy z państwem. Przede wszystkim przywrócono godność patriarchy. Pierwszym patriarchą wybrano metropolitę moskiewskiego Tichona. Z drugiej jednak strony, Rząd Tymczasowy zniósł urzędową dyskryminację wyznań religijnych, przez co pozbawił Cerkiew wyłączności między innymi w nauczaniu religii. Rewolucja bolszewicka stworzyła sytuację, w której mała, ateistyczna partia wzięła się do rządzenia społeczeństwem chrześcijańskim (w miarę rozprzestrzeniania się jej władzy także muzułmańskim). Owa sprzeczność postawiła partię w kłopotliwej sytuacji i już po kilku tygodniach jej rządów doszło na tym tle do konfliktu. Lenin prawdopodobnie obawiał się, że Cerkiew, jeżeli pozostawi się ją w spokoju, wcześniej czy później stanie się inspirującą siłą ruchu antybolszewickiego, co w warunkach wojny domowej, biorąc pod uwagę wpływ Cerkwi na masy ludności wiejskiej, mogło przeważyć szalę zwycięstwa na korzyść wrogów bol- szewików. Zatem pierwszym, głównym zadaniem, jakie postawił Lenin przed partią, było osłabienie Cerkwi jako instytucji, ale nie destrukcja rosyjskiego chrześcijaństwa. 23 stycznia (5 lutego) 1918 r. wydano dekret, który proklamował oddzielenie Cerkwi od państwa, pozbawił ją statusu prawnego oraz wprowadzał równość wszystkich wyznań wobec prawa. Oddzielenie Cerkwi od państwa oznaczało między innymi zerwanie wszelkich zależności obywateli od instytucji i stowarzyszeń religijnych: Cerkiew zachowała prawo do obrzędów religijnych, ale zniesiono moc prawną urzędowych dokumentów cerkiewnych, a wiernym zabroniono wszelkich świadczeń na rzecz Cerkwi. Jednak najbardziej brzemienne w skutki dla Cerkwi było pozbawienie wszystkich stowarzyszeń religijnych (Cerkiew była jednym z nich) osobowości prawnej. Utrata osobowości prawnej oznaczała utratę majątku: ziemie i budynki cerkiewne zostały znacjonalizowane. Jeżeli zatem wierni pragnęli kultywować swoją wiarę, musieli wydzierżawiać swoje cerkwie od państwa. Później wierzącym polecono organizować się w lokalne "stowarzyszenia religijne", liczące co najmniej dwudziestu członków, którym przyznano prawo do dzierżawienia cerkwi i zatrudniania duchownych do posług religijnych. Władze zakazały nauczania religii, a konferencje duchownych mogły się odbywać tylko za pozwoleniem władz. Konstytucja z 1918 r. wprowadziła dalsze ograniczenia - między innymi duchowieństwo pozbawiono praw wyborczych i zaklasyfikowano je do kategorii ludności "nie pracującej" (tzw. "liszeńców"), co pociągnęło za sobą konieczność płacenia wysokich podatków na rzecz państwa. Prawdę mówiąc, konflikt pomiędzy Cerkwią a partią zapoczątkowała sama Cerkiew w styczniu 1918 r., kiedy Tichon publicznie wyłożył swój "patriarchalny" kurs wobec polityki bolszewików: "opamiętajcie się, wy szaleńcy, i zaprzestańcie waszych krwawych czynów". Jednak podjęte w następnych miesiącach przez państwo środki przeciwko Cerkwi, czerwony terror i niepowodzenia białych złamały Tichona, który już w 1919 r. zaapelował do duchowieństwa prawosławnego o uznanie reżimu bolszewickiego. Następny kryzys przyszedł wraz z głodem w latach 1921-1922. Rząd radziecki zaapelował do zagranicy o pomoc i także Cerkiew zwróciła się do kościołów chrześcijańskich z we- zwaniem o pomoc głodującym. Powstał Cerkiewny Komitet Pomocy Głodującym, ale rząd bolszewicki odmówił uznania tej organizacji, a następnie wymusił jej rozwiązanie. 19 lutego 1922 r. Tichon zaproponował radom diecezjalnym, by przekazały na fundusz pomocy głodującym kosztowności cerkiewne z wyjątkiem przedmiotów sakralnych. 26 lutego na mocy dekretu rządowego skonfiskowano wszystkie kosztowności cerkiewne z przedmiotami sakral- 118 nymi włącznie. Wierni usiłowali przeciwstawić się konfiskacie - w wielu miejscowościach doszło do krwawych starć z milicją, GPU i wojskiem, w których zginęło wielu duchownych i osób świeckich. Równocześnie bolszewicy rozwinęli gwałtowną akcję propagandową przeciwko Cerkwi, oskarżając ją o chęć zachowania swojego majątku kosztem życia wiernych. A kiedy przebywający na emigracji rosyjscy duchowni prawosławni zaapelowali do rządów i instytucji charytatywnych Zachodu o zaniechanie pomocy na rzecz głodujących, ponieważ może to pomóc tylko bolszewikom - podstawa oskarżenia Cerkwi o egoizm uległa wzmocnieniu. Mając w ten sposób przygotowany grunt, Lenin wydał siłom bezpieczeństwa polecenie "aresztowania jak największej liczby przedstawicieli reakcyjnej burżuazji i reakcyj- nego duchowieństwa", postawienie ich przed sądami i rozstrzelanie. Pierwszy większy proces zorganizowano w Moskwie na przełomie kwietnia i maja 1922 r., w którym jedenastu oskarżonych skazano na śmierć i na kilku z nich wyrok wykonano. W procesie tym w charakterze świadka i oskarżonego wystąpił również Tichon, którego osadzono w areszcie domowym i pozbawiono możliwości wykonywania swoich funkcji. W lipcu 1922 r. podobny proces odbył się w Piotrogrodzie, a wśród oskarżonych znalazł się tamtejszy metropolita Beniamin, którego skazano na śmierć i rozstrzelano. W sumie, w 1922 r. stracono ponad osiem tysięcy kapłanów, mnichów i mniszek. Walkę z Kościołem prawosławnym ułatwił rozłam w łonie Cerkwi, kiedy grupa piotrogrodzkich duchownych z Aleksandrem Wwiedeńskim na czele zażądała od aresz- towanego patriarchy przekazania zwierzchnictwa nad jego kancelarią. Tichon przekazał swoją władzę metropolicie w Jarosławiu Agafangełowi, a do czasu jego przybycia do Moskwy powierzył kancelarię patriarchalną Wwiedeńskiemu. 18 maja 1922 r. Wwiedeński wraz ze swoimi zwolennikami dokonał formalnego przewrotu, zlikwidował patriarchat i w jego miejsce ustanowił Najwyższy Zarząd Cerkiewny. Tak doszło do powstania tzw. "Żywej Cerkwi", której bolszewicy udzielili wszechstronnego poparcia. Wiosną 1923 r. odbył się pokazowy proces Tichona, na którym były patriarcha przyznał się do post iwinnych mu zarzutów i publicznie wyraził ubolewanie z powodu swoich wystąpień przeciwko bol- szewikom. Przyznanie się do winy i wyrażona skrucha pomogły Tichonowi -- nie tylko zwolniono go z aresztu, ale i umożliwiono odzyskanie godności jako głowy rosyjskiej Cerkwi prawosławnej. Wielu z tych, którzy podporządkowali się "Żywej Cerkwi" ponownie przeszło na stronę Tichona, zwłaszcza że nie znalazła ona szerszego uznania w oczach wiernych. Jednak w następnych latach "Żywa Cerkiew" istniała nadal i rząd radziecki wykorzystywał okazjonalnie jeden kościół przeciwko drugiemu. W 19?5 r. Tichon zmarł i w, testamencie polecił swoim wiernym popierać bolszewików. Pomimo to następcy zmarłego patriarchy nie zdołano wybrać do 1927 r., ponieważ wszyscy kandydaci zostali aresztowani. Dopiern pn podpisaniu zobowiązania lojalności i zwolnieniu z więzienia metropolity Sergiusz i, pn- zwolono mu stanąć na czele Cerkwi, chnciaż jego oficjalny ingres jako patriarchy nast pił dopiero w 1943 r. Niezależnie od faktu, że w latach dwudziestych i trzydziestych istniała w ZSRR duża rozbieżność pomiędzy praktyką a teorią jeżeli idzie o stosunek państwa do Cerkwi, to przecież władze komunistyczne miały coś do zaoferowania w tym względzie społeczeństwu: przede wszystkim pozostawiono obywatelom wolność wyboru praktyk religijnych, mimo iż Cerkiew jako instytucję pozbawiono władzy nad wiernymi. Lenin, gardząc wszelkimi religiami, zdawał sobie sprawę, że państwo powinno zagwarantować wolność wyznania swoim obywatelom, chociaż - jak się wydaje.- nie wziął pod uwagę jednej rzeczy, a mianowicie, że przywiązanie do tradycji i religii może okazać się przeszkodą dla członkostwa w partii. W latach dwudziestych w Azji Środkowej na zebraniach partyjnych ich uczestnicy powszechnie zannsili modły do Allaha na przyniesionych ze sobą w tym celu matach modlitewnych. Cirupie nbywateli, jakn wspólnocie religijnej, można było ngraniczyć mnżliwnść uczestniczenia 119 ; w obrzędach przez zamknięcie cerkwi, meczetu lub uwięzienie duchownego, ale takie działania nie ograniczały swobody osobistych praktyk religijnych. Tak więc Kościoła jako instytucji nie traktowano tak tolerancyjnie jak pojedynczych wiernych: pozbawiwszy go prawa własności cerkwie i klasztory obracano w magazyny, szpitale, muzea ateizmu, a kler prześladowano. Wprawdzie konstytucja z 1936 r. przywróciła prawa cywilne duchowieństwu, ale potwierdziła zakaz publicznego głoszenia słowa Bożego, pozwalając jednocześnie na prowadzenie propa- gandy ateistycznej. Tolerując wierzenia religijne, państwo było zdecydowane zwalczać "szkodliwe przesądy" środkami propagandowymi. Jeden z najbardziej udanych ataków propagandowych miał ; miejsce w 1919 r., kiedy z polecenia ludowego komisariatu sprawiedliwości otworzono ! znajdujące się w cerkwiach szkatułki z relikwiami i w obecności członków partii, dziennikarzy i wiernych poddano je ekspertyzie. W wielu przypadkach udało się stwierdzić że relikwie były sfałszowane, odlane z mieszaniny wosku i gipsu. Nakręcone przy tej okazji filmy propagan- i dowe, rozpowszechniane następnie w kinach całego kraju, były ważnym środkiem walki propagandowej państwa z religią. W 1925 r. założono tzw. Związek Wojujących Bezbożników (używano też nazwy "Liga Bezbożników"), groteskową organizację, której młodociani członkowie organizowali się w bojówki dokonujące aktów wandalizmu na obiektach cerkiewnych oraz profanacji przedmiotów kultu religijnego i cmentarzy. Związek Wojujących Bezbożników organizował również prelekcje uświadamiające, szczególnie na wsiach, które nie ' cieszyły się jednak zbyt dużym zainteresowaniem lokalnych społeczności chłopskich. Podobne wykłady starano się również wprowadzać jako przedmioty obowiązkowe do szkół wszystkich szczebli. Związek publikował również w dużych nakładach książki o treści antyreligijnej i wydawał swoje czasopisma. Wśród tych ostatnich do najważniejszych tytułów można by zaliczyć pismo przeznaczone dla agitatorów Związku pt. "Bezbożnik", czy wydawane do 1970 r. "Nauka i Życie", które - co należy przyznać - cieszyło się dużym zainteresowaniem czytelników przede wszystkim ze względu na niezły poziom artykułów popularnonaukowych o różnej tematyce. A jeżeli zamieszczane w tym czasopiśmie artykuły propagujące ateizm i uzupełniające je ilustracje często były prymitywne w swej treści i formie - było to raczej nawiązaniem do niskiego poziomu nauczania Cerkwi, w którym kładziono nacisk raczej na ignorancję i zabobony niż na eksponowanie nauk moralnych wynikających z Pisma Świętego i innych tekstów religijnych. Zresztą po kilku latach Związek Wojujących Bezbożników odszedł od niedojrzałych i często brutalnych metod działania, koncentrując się na czysto propagandowej walce z Cerkwią. Za przykład takiej działalności może posłużyć próba zorganizowania lekcji poglądowej dla grupy wieśniaków, których zabrano na wycieczkę samolotową, aby im pokazać, że tam, gdzie według ich wyobrażeń, miało znajdować się niebo - żadnego Boga nie ma. Niestety, była to próba nieudana, ponieważ maszyna znalazłszy się na dużej wysokości uległa awarii, stanęła w płomieniach i runąła wraz z pasażerami na ziemię. Propaganda ateistyczna nakierowana była głównie na chłopów i zawsze starano się w niej wiązać kler z reakcją: to duchowni lubili oglądać ku swej uciesze pijanego chłopa w wiejskiej karczmie; to duchowni przeciwstawiali się współczesnej nauce utrzymując chłopstwo w ciem- nocie; to przede wszystkim kler sprzeciwiał się kolektywizacji rolnictwa obawiając się utraty swojej własności na rzecz chłopów, itd. Należy wszelako przyznać, że w latach dwudziestych wpływy Cerkwi na wsi stanowiły poważny problem dla bolszewików w ich walce z chłop- stwem, a jednocześnie Cerkiew łatwiej znosiła wymierzone w nią działania rządu. Jednak na początku lat trzydziestych, w okresie kolektywizacji rolnictwa, antyreligijna ofensywa państwa, mając oparcie w ustawie wyznaniowej przyjętej w 1929 r. gwałtownie przybrała na sile: zamknięto wiele cerkwii, represjonowano ogromną liczbę duchownych, a Związek Wojujących Bezbożników stał się rzeczywiście silną organizacją z liczbą członków dochodzącą w 1932 r. do 5 mln osób (członkostwo Związku mogło mieć charakter zbiorowy). Jednak po 120 zakończeniu powszechnej kolektywizacji, w drugiej połowie lat trzydziestych, niezależnie od intensywnej propagandy antyreligijnej, państwo i Cerkiew podejmowały sporadycznie dialog, co przygotowało grunt do przyszłego pojednania. W przededniu II wojny światowej, kierując się potrzebą odrodzenia i wykorzystania uczuć patriotycznych społeczeństwa, państwo radzieckie zaczęło łagodzić swoją antyreligijną politykę. W latach 1939-1940, po wcieleniu do ZSRR Zachodniej Ukrainy, Zachodniej Białorusi i państw bałtyckich, Cerkiew z poparciem partii i rządu wysłała swoich biskupów na nowo zajęte tereny. Po napaści Niemiec hitlerowskich na ZSRR metropolita Sergiusz wezwał Cerkiew i lud prawosławny do obrony kraju. Za przyzwoleniem Stalina, 8 września 1943 r. sobór prałatów wybrał metropolitę Sergiusza na Patriarchę Moskwy i Wszechrosji, a w cerkwiach rozpoczęto modły o zdrowie Stalina. 9. Nauka i oświata W okresie wojny domowej wielu rosyjskich uczonych straciło życie, wolność lub wyemigrowało za granicę. Można zatem powiedzieć, że w następnym okresie naukę radziecką odbudowywano z pozostałości starej. W 1925 r. starą Imperialną Akademię Nauk przemiano- wano w Akademię Nauk ZSRR i podporządkowano Radzie Komisarzy Ludowych. Akademia Nauk ZSRR i Akademie Nauk poszczególnych republik otrzymały zadanie organizowania badań naukowych w ZSRR. Takie usytuowanie Akademii Nauk określiło jej działalność zgodnie z wymaganiami rządu i ukierunkowało wykorzystywanie przydzielanych jej funduszy dla wybranych instytucji naukowych i tematów badawczych. Członkostwo Akademii Nauk było najwyższą nagrodą dla pracownika naukowego - dostarczało wielkiego prestiżu i poważania, dlatego w latach dwudziestych liczba pełnych członków Akademii nigdy nie przekroczyła stu osób. Władze państwowe i kierownictwo Akademii bardzo dbały, aby tej liczby nie powiększać. Mniej więcej do połowy lat trzydziestych uczeni radzieccy cieszyli się wzrastającą renomą w świecie - dobrze też rozwijała się wymiana naukowa z zagranicą. Uczeni zagraniczni odwiedzali ZSRR dzieląc się swoimi osiągnięciami, a ich radzieccy koledzy wizytowali Zachód. Dużym ułatwieniem dla takiej wymiany były radzieckie czasopisma naukowe publikowane między innymi w Anglii i w Niemczech. W 1935 r. światowej sławy fizyk radziecki Piotr Kapica, odbywający staż naukowy w Cambridge, nie powrócił już do Anglii z wizyty w kraju. Z dzisiejszej perspektywy ten fakt symbolizował zerwanie przez ZSRR kontaktów naukowych z zagranicą. Odtąd też radziecka nauka, podobnie jak inne dziedziny życia umysłowego, coraz silniej zaczęła odczuwać kontrolę partii i państwa realizowaną między innymi przez takich ludzi jak Andrzej Żdanow, który od początku lat trzydziestych uchodził za głównego eksperta od spraw nauki, oświaty i kultury w ZSRR. W czasach stalinowskich, pomimo represji, nauka radziecka miała spore osiągnięcia. Dobrze rozwijało się szkolnictwo wyższe, dostarczając gospodarce i kulturze nowych kadr fachowców. Z drugiej jednak strony, międzynarodową reputację i udział nauki radzieckiej w osiągnięciach światowych osłabiały procesy patologiczne drążące życie naukowe w ZSRR w sytuacji, kiedy nauka powiązana jest instytucjonalnie z gospodarką i polityką i kiedy instytucjonalizacja tych związków dokonuje się w ramach totalitarnego systemu rządzenia. Zjawisko to dotknęło wszystkie dziedziny wiedzy: nauki humanistyczne, przyrodnicze, ekonomiczne, techniczne. W 1930 r. Akademia Nauk ZSRR "otrzymała" nowy regulamin, który następująco formułował cel istnienia i działania tej instytucji: "współudział w opraco- waniu jednej, uniwersalnej metody naukowej na bazie światopoglądu materialistycznego, 121 planowe skierowanie całego systemu wiedzy naukowej na zaspokojenie potrzeb socjalistycznej rekonstrukcji kraju i dalszego rozwoju socjalistycznego ustroju społecznego". Równocześnie podwojono liczbę członków Akademii, głównie o uczonych proweniencji marksistowskiej. Z nauk humanistycznych, poza filozofią, największą wagę przykładał Stalin do historii. W październiku 1931 r. dwa pisma: "Rewolucja Proletariacka" i "Bolszewik" wydrukowały w formie listu do redakcji artykuł Stalina O pewnych zagadnieniach historii bolszewizmu, w którym autor nakazał historykom przerobienie historii partii i rewizję historii Rosji ("List" , Stalina spotkał się z oddźwiękiem we wszystkich dyscyplinach naukowych w ZSRR). Listem tym zapoczątkowano w ZSRR zwrot w traktowaniu rosyjskiej historii: odtąd historię marksizmu należało pisać z punktu widzenia rosyjskich bolszewików, jako awangardy międzynarodowego ruchu robotniczego; rewolucja rosyjska stała się początkiem rewolucji światowej. W 1934 r. władze oświatowe wydały postanowienie O nauczaniu historii obywatel- skiej w szkolach ZSRR, a w 1936 r. prasa opublikowała kolejny list Stalina (i Żdanowa), który ' był instrukcją, jak należy wykładać historię Rosji. Był to sygnał do odrzucenia tzw. "szkoły Pokrowskiego", która po 1917 r. dokonała rewizji historii Rosji z punktu widzenia walki ' klasowej (zmarły w 1932 r. Michał Pokrowski, historyk, był kierownikiem Instytutu Czerwonej Profesury). Teraz historię należało interpretować jako zgodną walkę panujących i poddanych o silne państwo rosyjskie, jako jedyną rękojmię rozwoju wewnętrznego i bezpieczeństwa zewnętrznego mieszkających w jego granicach narodów. Ale najbardziej chyba spektakularnym przykładem negatywnych zjawisk w nauce radzieckiej był przypadek Trofima Łysenki w naukach przyrodniczych. Przypadek ów zrodził się ze splotu wielu konfliktów: trudności teoretycznych w biologii oraz potrzeby zastosowania jej odkryć w praktyce rolniczo-hodowlanej; starych sporów filozoficznych i aktualnych konfrontacji ideologicznych; kłopotów ekonomicznych zacofanego kraju oraz wewnętrznych i zewnętrznych napięć politycznych; sprzeczności między rygorami metody naukowej a pragmatycznym poglądem na zadania nauki i odpowiadającymi mu metodami zarządzania nią. Trofim Denisowicz Łysenko pochodził z biednej rodziny chłopskiej na Ukrainie, wykształcenie odebrał na studiach zaocznych w Kijowskim Instytucie Rolniczym. Po- szukiwanie i promowanie wywodzących się z ludu "praktyków", którzy mieli zreformować oderwaną od życia naukę burżuazyjną, było hasłem dnia w ZSRR począwszy od drugiej połowy lat dwudziestych co najmniej do końca lat pięćdziesiątych. Łysenko nie był jedynym, który miał na tym zrobić karierę. Miał także swoich poprzedników, na przykład Iwana Miczurina. Nawiązując właśnie do wątpliwych osiągnięć Miczuńna (zmarł w 1935 r.), któremu udało się "wyhodować" nowe odmiany drzew owocowych, Łysenko odrzucił "konwencjonal- ne" teorie dziedziczenia. Według Łysenki, w genetyce chromosomy nie były jedynym czynnikiem decydującym o dziedziczeniu cech - twierdził on bowiem, że przeobrażenie jednego gatunku w drugi jest możliwe pod wpływem działania czynników zewnętrznych. Twierdzenie to oparł na eksperymencie, który przeprowadził w 1929 r. na działce swojego ojca: wówczas to doradził ojcu, by ze względu na duże straty, jakie w zasiewach ozimin spowodowały w ubiegłych latach silne mrozy, nie zasiał pszenicy jesienią, lecz przechował ją w chłodnym miejscu, a wiosną zwilżył i wysiał lekko już kiełkujące ziarno. W ten sposób - przekonywał - ziarno przejdzie zimowe stadium wegetacji w dogodnych warunkach i przeobrazi się w pszenicę jarą. Ojciec posłuchał syna i przeprowadził eksperyment na swej półhektarowej działce przyzagrodowej. Jesienią obaj zawiadomili władze o znakomitym wyniku tego zabiegu, któremu nadano miano jarowizacji. Wobec dotkliwych klęsk nieurodzaju, spowodowanych w tych latach zarówno wyjąt- kowo mroźnymi zimami, jak przede wszystkim kolektywizacją, ludowy komisariat rolnictwa (najpierw Ukrainy, a później Wszechzwiązkowy) nadał niesłychany rozgłos tej sprawie, 122 zwłaszcza iż nowy materiał siewny stwarzał nadzieję na uprawę pszenicy w zimniejszych strefach ZSRR, co byłoby ogromnym osiągnięciem partii zaangażowanej w przekształcanie przyrody i państwa radzieckiego. W lipcu 1931 r. po wysłuchaniu sprawozdania Łysenki ludowy komisarz rolnictwa Jakub Jakowlew nakazał masowe siewy jarowizowanej pszenicy. Wszyscy agronomowie mieli bezwarunkowo słuchać zaleceń Łysenki, który został mianowany dyrektorem odeskiej filii Wszechzwiązkowego Instytutu Uprawy Roślin, którego prezesem był akademik Mikołaj Wawiłow. W 1933 r. metodą Łysenki miało być obsianych kilka milionów hektarów. Stosunek uczonych do jarowizacji pszenicy był, ogólnie rzecz biorąc, następujący: po pierwsze, metoda nie była nowa - stosowano ją w niektórych krajach już w ubiegłym stuleciu bez specjalnych rezultatów jeżeli chodzi o zwiększenie plonów; po drugie, doświadczenie przeprowadzone na małej działce bez wysiania próbki kontrolnej tego samego, ale niejarowi- zowanego ziarna, nawet jeżeli rzeczywiście dało w danym przypadku dobre wyniki, o niczym jeszcze nie świadczyło - przed masowym zastosowaniem metodę należało rzetelnie spraw- dzić; po trzecie, przekształcenie pszenicy ozimej w jarą, lub odwrotnie, nie świadczyło o możliwości przekształcenia gatunków pod wpływem czynników zewnętrznych. Przez dhzgie lata wielu laików sądziło, że Łysenko dokonał ważnych odkryć w dziedzinie fizjologii roślin, natomiast pobłądził, gdy z odkryć tych próbował wyprowadzić wnioski teoretyczne dotyczące mechanizmu dziedziczenia. Do utrzymywania się tego poglądu przy- czyniło się również poparcie, jakim cieszył się on u władz rolnictwa. Mogło się więc wydawać, że problem, przed którym stoją teoretycy, polega na znalezieniu wyjaśnienia odkryć Łysenki. Mniej więcej od 1937 r. takie, nazwijmy je "kompromisowym", stanowisko wobec Łysenki zajmowało wielu radzieckich biologów, także genetyków, jak między innymi M. Wawiłow, C. Meister czy B. Zawadowski. Trudno powiedzieć, na ile wypowiedzi tych uczonych były szczere, ponieważ pełniąc różne funkcje organizacyjne w nauce radzieckiej znajdowali się niewątpliwie pod silną presją władz. W połowie lat trzydziestych tylko stosunkowo nieliczna grupa uczonych, takichjak akademicy Piotr Lisicyn, Aleksander Sierebrowski oraz pracujący w ZSRR do 1936 r., późniejszy laureat Nagrody Nobla, Amerykanin Hermann Muller - zajęła od początku wobec Łysenki bezkompromisowe stanowisko (później do tej grupy dołączył również M. Wawiłow). Jednak ci, którzy nie zgadzali się z teorią Łysenki, zostali wyklęci i usunięci ze swoich stanowisk, nierzadko przy pomocy NKWD. Ich miejsca w instytutach naukowych zajmowali łysenkowcy. Jedną z najbardziej znanych ofiar Łysenki był właśnie wspominany już Mikołaj Wawiłow, który wkrótce po przejściu na stronę jego przeciwników został aresztowany i osadzony w obozie pracy, gdzie zmarł w 1943 r. Innym przykładem "uczonego", który spełniał życzenia Stalina był zrusyfikowany Amerykanin Celt Vilyams (prawdziwe nazwisko - Williams). Także ten człowiek wywarł szkodliwy wpływ na radzieckie rolnictwo, aczkolwiek jego teoria nie znalazła żadnego oddźwięku w radzieckiej nauce. Vilyams, członek partii od 1928 r., wysunął koncepcję tzw. "travopolja" -= zwiększania wydajności łąk (i innych upraw) przez zastosowanie rotacyjnego systemu kultur na określonym areale z wyłączeniem użycia nawozów sztucznych. Taka metoda - twierdził Vilyams = mogła być stosowana w każdych warunkach glebowych. Upowszech- nienie się takiego przekonania, które zresztą nie było całkiem bezpodstawne, doprowadziło do spadku zainteresowania radzieckich ośrodków decyzyjnych produkcją nawozów sztucznych, co było szczególnie widoczne w czasie realizacji pierwszych trzech planów pięcioletnich. * * * Przed 1914 r. rosyjska Duma Państwowa opracowała program powszechnego systemu oświaty do 1922 r., jednak wybuch I wojny światowej spowodował, że program ten miał małe szanse, jeżeli chodzi o możliwości jego wdrożenia w przyszłości. Po pażdzierniku 1917 r. 123 kwestia zorganizowania nowego systemu oświaty została uznana przez władze bolszewickie jako jedno z głównych zadań. Rozpoczęto od podporządkowania ludowemu komisariatowi oświaty wszystkich szkół i instytucji oświatowych z wyjątkiem tych, które przekazano do dyspozycji innych komisariatów. W 1918 r. wszystkie szkoły cerkiewne przejęły miejscowe rady delegatów. W 1919 r. VIII Zjazd RKP(b) sformułował zasady, na jakich powinien opierać się socjalistyczny system oświaty i wychowania. Wprowadzono obowiązkowe nauczanie w zakresie dziewięcioletnich szkół podstawowych dla dzieci i młodzieży od 8 do 17 roku życia (w praktyce nie zdołano tego osiągnąć ze względu na brak szkół i nauczycieli, chociaż od 1927 r. powszechnym nauczaniem udało się objąć wszystkie dzieci do 12 roku życia w zakresie szkół czteroklasowych). Podstawowym typem miała być szkoła ogólnokształ- cąca, jako forma szkoły powszechnej, która miała wyeliminować podziały klasowe w szkolni- ctwie. Ludowy komisarz oświaty Anatol Łunaczarski i Nadieżda Krupska (która żywo interesowała się oświatą) orędowali za zwiększeniem w szkołach liczby przedmiotów zawodowych, ale spotkali się ze stanowczym sprzeciwem specjalistów-dydaktyków, którzy układając nowe programy nauczania nie chcieli rezygnować z dobrych doświadczeń dziewię- cioklasowych szkół z czasów Rosji carskiej. Dyskusja nad tym zagadnieniem trwała w ZSRR do początku lat trzydziestych, kiedy zaczęto organizować na szeroką skalę odrębne szkolnictwo zawodowe. Charakterystyczną instytucją edukacyjną w radzieckim systemie oświaty były tzw. "fakultety robotnicze" ("rabfaki"). "Rabfaki" stanowiły rodzaj kursów wieczorowych i zostały powołane w celu objęcia nowym, "rewolucyjnym" systemem edukacji klasy robotniczej. Należy przyznać, iż "rabfaki" cieszyły się dużym zainteresowaniem wśród młodych robotników, zwłaszcza że ich ukończenie otwierało drogę na wyższe studia. Z drugiej strony, upowszechnienie się tych kursów, z uwagi na niewielkie wymagania wobec ich uczestników, w poważnym stopniu przyczyniło się, obok preferencji za pochodzenie społeczne, do ogólnego obniżenia się poziomu kształcenia w radzieckich szkołach wyższych. Wielu działaczy partyjnych i rządowych, jak na przykład Chruszczow, było absolwentami "rabfaków". "RabFaki" przetrwały do lat czterdziestych, kiedy poczęto je zastępować kursami korespondencyjnymi. Ważną stroną polityki oświatowej władz radzieckich było podjęcie energicznej kampanii przeciwko analfabetyzmowi zapoczątkowanej jeszcze w czasach carskich. Aczkolwiek i w tym przypadku oświadczenia władz nie całkiem pokrywały się z rzeczywistością, to należy przyznać, że na tym polu zanotowano znaczne osiągnięcia. Istotną rolę w zwalczaniu analfabetyzmu odegrała Armia Czerwona - wszyscy niepiśmienni rekruci przechodzili w ramach szkolenia wojskowego obowiązkową naukę czytania i pisania. Z inicjatywy społecznej powołano zaś w tym celu organizację pod nazwą "Związek Oświatowy", który wydawał swoje pismo "Precz z analfabetyzmem". Do 1939 r. analfabetyzm w ZSRR został prawie zlikwidowany i ograniczony w zasadzie tylko do ludzi starszych. Według spisu z tego roku osoby pomiędzy 9 a 49 rokiem życia w 94"% w miastach i w 86% na wsiach umiały czytać i pisać (w 1959 r. odpowiednio - 99% i 98%). Można się zgodzić, iż w latach 1918-1931 radziecką politykę oświatową cechował w pewnym sensie rewolucyjny charakter jeżeli chodzi o programy i metody nauczania. W tym okresie kompetentne środowiska zajmujące się rozwojem oświaty w ZSRR wykazywały duże zainteresowanie,achodnimi postępowymi koncepcjami edukacyjnymi i niektóre z nich próbowano wprowadzać do szkół radzieckich. Szczególną popularnością cieszyła się teoria amerykańskiego socjologa, psychologa i pedagoga Johna Deweya, inicjatora tzw. "szkoły pracy". Otóż Dewey, przedstawiciel pragmatyzmu i twórca instrumentalizmu w psychologii, głosił funkcjonalną koncepcję myślenia, która odrzucała tradycyjny, sformalizowany system nauczania i sprawdzania wiadomości na rzecz aktywnego i partnerskiego angażowania ucznia 124 w proces dydaktyczny. Do Deweya odwoływali się przede wszystkim zwolennicy rozwijania 10. szkolnictwa zawodowego, w którym łatwiej było połączyć teorię z praktyką, ale jego metodę starano się również wprowadzać do szkół ogólnokształcących. Przemiany rewolucyjne nie ominęły również szkolnictwa wyższego. W latach dwudzie- stych nastąpiła szybka "proletaryzacja" środowiska akademickiego, szczególnie widoczna pra w uniwersytetach. Młodzież pochodzenia robotniczego i chłopskiego dysponowała dużymi I m preferencjami przy naborze kandydatów i podczas studiów, natomiast osoby pochodzenia wąt; "burżuazyjnego", jeżeli uzyskały pozwolenie władz na podjęcie studiów, zobowiązane były ski, płacić wysokie czesne za naukę. Władze uniwersyteckie dbały też, aby co najmniej dwie trzecie ogółu studentów pochodziło z rodzin robotniczych i chłopskich. W 1931 r., w szczytowym usta okresie realizacji pierwszego planu pięcioletniego i powszechnej kolektywizacji rolnictwa, nad decyzją KC WKP(b) wszystkie "rewolucyjne" metody dydaktyczne i pedagogiczne stosowane i hi dotąd w radzieckim szkolnictwie zostały odrzucone. Łunaczarski przestał pełnić funkcję kors ludowego komisarza oświaty w 1929 r. (zastąpił go Andrzej Bubnow, wieloletni szef Zarządu wyr; Politycznego Armii Czerwonej), a w następnym okresie wyeliminowano ze szkolnictwa ściz wszystkie osoby, które poprzednio zaangażowały się w realizację zachodnich koncepcji spac i metod edukacyjnych. Wszystkie eksperymenty w dziedzinie programów nauczania napię- nieu tnowano jako odchylenie lewackie i "ukryty trockizm". W latach 1931-1932 oświata jego radziecka weszła w -okres zastoju, a wkrótce potem w szkołach zaczęto przywracać stare, co s sprawdzone jeszcze w czasach carskich praktyki dydaktyczne. Powrócono do modelu i za nauczyciela wymagającego, dyscyplinującego uczniów, przywrócono egzaminy i starą skalę ocen, ujednolicono podręczniki szkolne, z których można się było między innymi dowiedzieć, stwt że Stalin jest geniuszem. Za przywrócenie większości tych reakcyjnych instrumentów woji dydaktycznych odpowiedzialny był przede wszystkim Andrzej Żdanow. Ale podczas gdy odn oświata szkolna zaczęła dryfować do tyłu, oświata przedszkolna przyjęła odwrotny kurs: utw w żłobkach i przedszkolach wróciły do łask bajki, lalki i inne tego typu - zakazane w latach wsk dwudziestych - pomoce dydaktyczne. najt W latach trzydziestych, w okresie "rewolucji" stalinowskiej, w ZSRR wystąpił alarmujący boh wzrost przestępczości nieletnich, którą cechowała wyjątkowa brutalność i skłonności do Zjeć wandalizmu, szczególnie w miastach. W związku z tym - jak już wcześniej zauważyliśmy cjali - w 1935 r. w ZSRR obniżono wiek odpowiedzialności karnej do 12-latków (w szczególnych i bi przypadkach dzieci nawet od 10 roku życia podlegały represji karnej), co stworzyło sytuację, że wojc tzw. "trudne" dzieci mogły zostać potraktowane jako przestępcy. Odtąd rola szkoły jako czynnika i sk: wychowawczego, "cywilizacyjnego", w coraz większym stopniu przypada systemowi więzień napi i obozów koncentracyjnych, którego burzliwy rozwój zaczął się w latach pierwszej pięciolatki. stwc W 1932 r. w radzieckich szkołach wyższych odstąpiono od sztywno przestrzeganej dotąd - " zasady procentowej przewagi studentów pochodzenia robotniczo-chłopskiego. W rezultacie ukła nastąpił szybki wzrost liczby studentów pochodzenia inteligenckiego, co zaowocowało , Min wzrostem poziomu kształcenia w uczelniach radzieckich (w drugiej połowie lat trzydziestych włac sale wykładowe szkół wyższych ZSRR otwarto również na tych samych zasadach dla w 1 młodzieży pochodzenia "burżuazyjnego"). Oświata "proletariacka" poniosła dalszy uszczer- Maj bek, kiedy w 1940 r. wprowadzono opłaty za ostatnie trzy lata szkoły średniej i za studia utwc wyższe (po 1934 r. obowiązkowe nauczanie zostało ograniczone do czterech klas szkoły rzec; podstawowej i pierwszych trzech klas szkoły średniej, składając się razem na szkoły siedmioklasowe; następne, nieobowiązkowe trzy klasy uzupełniały średnie wykształcenie. szyn Wprowadzenie opłat za ostatnie trzy klasy oznaczało, że na dalszą naukę decydowały się zdeE przede wszystkim dzieci dobrze sytuowanych rodziców, a więc w tamtych latach przede w s wszystkim dzieci urzędników). Jednak oprócz szkół stacjonarnych w ZSRR rozwijano aczk szeroko szkolnictwo dla pracujących, z czego korzystała relatywnie duża liczba osób. . giga: 125 10. Literatura i sztuka Lata rewolucji i wojny domowej były niezwykle trudnym okresem dla pisarzy i artystów: prawie nie rozwijała się sztuka, a literatura cierpiała zarówno na brak pisarzyjak i... papieru. I może właśnie nie wymagająca dużej ilości papieru poezja rozwijała się najlepiej. Bez wątpienia pierwszą parę poetów rewolucji tworzyli Aleksander Błok i Włodzimierz Majakow- ski, którzy jednak nie mieli nic wspólnego ze sobą z wyjątkiem przedwczesnej śmierci. Nazwany ongiś "ostatnim szlachetnym grzesznikiem", Aleksander Błok do 1917 r. miał ustaloną renomę poetycką. Ten niezwykle wrażliwy twórca na dhzgo przed 1917 r. wyczuwał nadciągającą rewolucję, której się obawiał, ale którą uważał za usprawiedliwioną duchowo i historycznie. Jego wiersze z tego okresu, chociaż odmienne od poprzednich, swoimi korzeniami tkwiły w klasycznej poezji rosyjskiej. Jeżeli Błok w okresie przedwojennym wyrażał kompleks winy rosyjskiej inteligencji posiadającej świadomość współodpowiedzialno- ści za krzywdy społeczne, po przewrocie październikowym wszystkie nieszczęścia, które na nią spadły, uznał za uzasadnione, a więc słuszne. Ta wiara nakazywała mu akceptować nieustannie rosnące koszty rewolucji z nadzieją na ich pozytywny, historyczny bilans. Stąd jego fascynacja ludem, proletariatem. Lud jednak te wyidealizowane nadzieje poety zawiódł, co spotęgowało u niego smak klęski i ogólnego rozczarowania. Żyjący w nędzy, ciężko chory i załamany Błok zmarł 7 sierpnia 1921 r. w wieku 41 lat. W przeciwieństwie do Błoka, Włodzimierz Majakowski był rewolucjonistą od dzieciń- stwa - jeszcze jako młodociany przyłączył się do bolszewików. Najbardziej znany z przed- wojennych futurystów ze względu na temperament i styl, w Rosji rewolucyjnej Majakowski odnalazł swój dom, swoją prawdziwą ojczyznę. Poświęcając się sprawie "Rewolucji" w swoich utworach wyrażał uczucia mas bez poniżania siebie i swojego talentu. Jego poezja była na wskroś nowatorska w treści i w formie. Z kilku jego utworów poświęconych rewolucji, może najbardziej znanym był poemat 150 000 000. Owe 150 mln to radzieckie społeczeństwo, bohater wiersza, któremu poeta przeciwstawił jedną tylko osobę - prezydenta Stanów Zjednoczonych Wilsona. Ten utwór był portretem konfliktu pomiędzy kapitalizmem a so- cjalizmem, cechował go głęboki antyamerykanizm i afirmacja dwóch skrajności: czerwonej i białej i nic pomiędzy nimi. Później, zwłaszcza po zakończeniu polityki komunizmu wojennego, Majakowski zaczął oddalać się od bolszewików rozczarowany ich filisterstwem i skłonnością do wcielania się w starą biurokrację. W Łaźni na przykład (1930), utworze napisanym w ostrym, satyrycznym stylu, Majakowski przedstawił pewną instytucję pań- stwową, kierowaną przez partyjnego urzędnika o nazwisku Pobiedonosikow, jak go nazwał - "żywy kawałek socjalizmu", który trwonił swoje cnotliwe i czyste ideologicznie życie na układanie propagandowych przemówień, podpisywanie dokumentów i przybijanie pieczątek. Mimo iż Majakowski niewątpliwie zasłużył sobie na niechęć ówczesnych przedstawicieli władzy, wielu starych bolszewików nadal uważało go za swojego poetę. Jego samobójstwo (?) w 1930 r. (przeżył 37 lat) było wielkim szokiem dla partii. Po tragicznej śmierci; Majakowskiego wyniesiono na ołtarz poetów "Rewolucji", ale pośród jego wydanych utworów nie znalazł się żaden, w którym poeta odniósł się krytycznie do radzieckiej rzeczywistości. Na początku lat dwudziestych atmosfera względnej wolności, jaka towarzyszyła pierw- szym dniom NEP-u, ośmieliła wielu potencjalnych twórców do podjęcia próby literackiego zdefiniowania pełnych życia nowych idei. Jeżeli tylko pisarz nie był rażąco antyrewolucyjny w swoich wypowiedziach, miał możność publikowania wszystkiego, co pragnął wyrazić, aczkolwiek mógł się narazić na upokarzającą krytykę. Jednak niewielu przedwojennych gigantów literatury rosyjskiej powróciło do pióra i ten fakt, przy wzrastającej umiejętności 126 czytania społeczeństwa radzieckiego i schlebiającej twórcom polityce władz, stworzył sprzyja- jące warunki dla nowej generacji pisarzy. Mniej więcej od 1922 r., kiedy wielu młodych, zdolnych ludzi, pragnących opisać swoje przeżycia i doświadczenia, powróciło do domów ze zdemobilizowanych armii lub oddziałów partyzanckich, w ZSRR zaczęło pojawiać się coraz więcej książek o różnej tematyce i wartości. Okres wojny domowej w młodej literaturze radzieckiej znalazł swoje najwierniejsze odbicie w epopei Michała Szołochowa Cichy Don, wydanej w 1929 r. i słusznie porównywanej z wielkimi powieściami rosyjskimi XIX w., a w tym z Wojną i pokojem Lwa Tołstoja. Cichy Don jest powieścią o wstrząsie, jaki spowodowały w życiu Kozaków dońskich I wojna światowa, rewolucja 1917 r. i wojna domowa. Główny bohater powieści - Grigorij Melechow - po rewolucji bolszewickiej, w okresie wojny domowej, zniechęcony okrucieństwami białych wstępuje do Armii Czer- wonej, by z tego samego powodu opuścić jej szeregi i przyłączyć się do zielonych. Akcja powieści rozgrywa się w długim okresie (lata 1914-1922) i na ogromnej przestrzeni. Oprócz literackiej fikcji autor opisał w niej również fragmenty swoich własnych przeżyć, podając wiele prawdziwych faktów i nazwisk. Szołochow sportretował z chwalebną bezstronnością białych i czerwonych, ale w następnych wydaniach powieści, pod naciskiem władz, wprowadził w tym względzie wiele poprawek podważających pierwotny obiektywizm książki. Cichy Don przyniósł jego autorowi zasłużone uznanie i sławę, jednak w opublikowanych później tytułach Szołochowowi z najwyższym trudem udało się utrzymać pisarską maestrię cechującą tę właśnie książkę (pojawiły się nawet pogłoski, że duże fragmenty Cichego Donu pochodziły z rękopisu oficera białogwardyjskiego, pochwyconego i rozstrzelanego przez oddział czerwo- noarmistów, w którym znajdował się Szołochow!). Wszelako nie wszyscy pisarze lat dwudziestych w ZSRR zajmowali się opisywaniem wojny domowej - wielu podejmowało mniej, czy bardziej udane próby Formalne, eks- perymenty językowe i tematyczne, przechodząc od gloryfikowania, do zawoalowanego krytykowania radzieckiej rzeczywistości, spotykając się już to z aprobatą, już to z niechęcią władz bolszewickich. Literaci, którzy z pełnym oddaniem opowiadali się po stronie bolszewików, zostali zaklasyfikowani przez oficjalną krytykę jako pisarze "proletariaccy", tych zaś, którzy zaledwie tolerowali przemiany rewolucyjne, Lew Trocki nazwał w 1923 r. "poputczykami" ("towarzyszami podróży"). Pisarze i artyści "proletariaccy" przemienili się wkrótce w zarządców kultury radzieckiej wydając swoje pismo, którego tytuł - Na straży - mówił sam za siebie najlepiej oddając istotę rzeczy. Do "poputczyków", według Trockiego - ludzi pragnących żyć i pracować w ZSRR, ale jeszcze nie wystarczająco do tego przygotowanych - zaliczono między innymi Maksyma Gorkiego, który wyjechał z kraju, Włodzimierza Majakowskiego za jego zjadliwe, uszczypliwe wiersze, Izaaka Babla, Michała Bułchakowa za jego Dni Turbinyeh, Osipa Mandelsztama, nawet zmarłego samobójczą śmiercią w 1925 r. Sergiusza Jesienina, a przede wszystkim Eugeniusza Zamiatina. Jako prozaik Zamiatin zaistniał jeszcze przed 1917 r., a po rewolucji jako pierwszy dostrzegł początek nowej epoki zagrażającej kulturze i swobodnej twórczości. Jego znakomita, wizjonerska powieść My (napisana w 1920 r.) - należąca do najsłynniejszych na świecie antyutopii, pierwowzór Nowego wspanialego świata Aldousa Huxleya i Roku 1984 George'a Orwella, była pierwszym wielkim osiągnięciem literatury radzieckiej o światowym rozgłosie, (jej publikacja została zakazana w kraju - w ZSRR opublikowano ją dopiero w 1988 r.!). My ukazuje groteskową i groźną wizję państwa i społeczeństwa totalitarnego, w którym życie obywateli pozbawionych nazwisk uregulowane jest w sposób wydumany, mający rzekomo zastąpić całkowity porządek, harmonię i szczęście. W tym systemie pisarstwo jest służbą państwową i najlepsze utwory pożytecznej literatury - to codzienne Ody do Dobroczyńcy, żarliwe Kwiaty yroków sądowych, nieśmiertelna tragedia Tego, który spóźni! sig do prac.y. Minęło kilkanaście lat i ponure proroctwo Zamiatina stało się rzeczywistością. Zamiatin nie 127 był osamotniony - niezależność sztuki głosił również Kazimierz Malewicz, polskiego pochodzenia malarz-abstrakcjonista i kilku jeszcze pisarzy i artystów. Ale podczas gdy reżim odmówił publikacji My, to tolerował teksty satyryczne innych twórców, między innymi Eugeniusza Pietrowa (wł. Katajewa), który pokpiwał sobie z Nowego Radzieckiego Człowie- ka. Szczególną popularnością cieszyły się jego Dwanaście krzesel i Zloty cielec, szydzące z konwencjonalnego ekscentryzmu lat dwudziestych w ZSRR, kiedy ludzie przyzwyczajali się do nowych, rewolucyjnych warunków: do obowiązkowej nowomowy posługującej się sloganami ("Orkiestra dęta: droga do budownictwa socjalistycznego"), zmiany nazw ulic ("Ulica Leny Masakry"), do kompromisu pomiędzy tradycją a rewolucją ("Plac Zbawiciela Spółdzielni"), do nudnych, oficjalnych mów działaczy partyjnych i rządowych przy wszy- stkich możliwych okazjach, do byłego arystokraty wykonującego skromną pracę biurową w instytucji rządowej pod nazwą "Moskiewski Artel Słodkiej Bułeczki", która nie wypiekała bułeczek, ale spekulowała odzieżą. W przypadku literatury emigracyjnej można pokusić się o następującą konstatację: prawie wszyscy liczący się poeci pozostali w Rosji, natomiast liczący się prozaicy wyjechali za granicę. Z poetów pierwszej rangi opuścili Rosję tylko Władysław Chodasiewicz, Maryna Cwietajewa, Konstanty Balmont i Wiaczesław Iwanow. Z prozaików należy wymienić Iwana Bunina, Aleksandra Kuprina, Borysa Zajcewa, Arkadiusza Awerczenkę, Michała Arcy- baszewa, Marka Ałdanowa, Aleksego Tołstoja, Maksyma Gorkiego i od 1931 r. Eugeniusza Zamiatina. Spośród wymienionych tylko Tołstoj i Gorki pogodzili się z nowym reżimem i powrócili do kraju. Tołstoj w latach trzydziestych zaczął nawet schlebiać Stalinowi, czego przykładem może być jego Chleb, ale niezależnie od tego napisał także znakomitą trylogię pt. Droga przez mękę, ukazującą bolesne doświadczenia, jakie przeszła rosyjska inteligencja na drodze do rewolucji. Gorki, który wyemigrował w 1921 r., a powrócił w 1928, został uznany w latach trzydziestych jako wzór do naśladowania dla tych wszystkich pisarzy, którzy aspirowali do miana socjalistycznych. Pod koniec lat dwudziestych literatura radziecka zaczęła odzwierciedlać meandry walki wewnątrzpartyjnej. W pismach, stowarzyszeniach i związkach literackich poczęto też odnaj- dywać zwolenników Trockiego, Kamieniewa, Zinowiewa i innych przeciwników "prawi- dłowej linii". Skończono z pobłażliwością wóbec "towarzyszy podróży", a kierownictwo całym życiem literackim przejął w swoje ręce Rosyjski Związek Pisarzy Proletariackich (RAPP). Na temat literatury coraz częściej zaczął wygłaszać swoje sądy Stalin. "Pisarz - mówił Stalin - jest inżynierem dusz ludzkich", którego zadanie powinno polegać na dostarczaniu fikcyjnych przykładów Nowego Radzieckiego Człowieka, którego kreowała partia oraz na ukazywaniu czytelnikowi "socjalistycznych" wzorców ludzkich zachowań. Literatura otrzymała zadanie uczestnictwa w "walce z ideologią burżuazyjną i drobnomiesz- czańską" oraz z "wiernopoddańczym naśladownictwem burżuazyjnej kultury". RAPP ogłosił, że "literatura to potężny oręż w walce klasowej". W 1932 r. uchwałą KC WKP(b) zlikwidowano wszystkie szkoły, prądy i stowarzyszenia literackie, w tym także RAPP (Stalin potrzebował przede wszystkim "pisarzy wykonawców" a nie "marksistowskich ideologów", za jakich uważał pisarzy "proletariackich"). W miejsce RAPP-u powołano Związek Pisarzy Radzieckich, który na swoim pierwszym zjeździe w 1934 r. zamknął proces upaństwowiania literatury radzieckiej (prezesem Związku został Aleksander Szczerbakow - przedstawiciel KC partii). W praktyce Związek Pisarzy Radzieckich przez całe lata służył za narzędzie do niszczenia talentów literackich, które nie chciały się podporządkować dyktatowi władz (wydalenie ze Związku w praktyce oznaczało zakaz publikowania). Już podczas pierwszego zjazdu Związku Andrzej Żdanow poinstruował jego uczestników o obowiązku trzymania się w granicach "realizmu socjalistycznego" (Żdanow po raz pierwszy użył tego terminu!), jako jedynego wzorca odniesienia dla twórcy. "Realizm 128 socjalistyczny" to określenie, którego znaczenie zmieniało się w ciągu lat, ale generalnie oddawało obraz rzeczywistości rewolucyjnej w aspekcie reedukacji społeczeństwa w duchu socjalistycznym. Dostosowanie się twórców do tej instrukcji spowodowało, że poziom literatury radzieckiej zaczął się gwałtownie obniżać. Niski poziom literatury współczesnej przy wzrastającej umiejętności czytania ludzi stworzył ogromny popyt na starą rosyjską literaturę klasyczną, którą wznawiano w milionach egzemplarzy. W latach trzydziestych powstało wiele tzw. "powieści planu pięcioletniego" (w polskiej literaturze nazywa się je "powieściami produkcyjnymi"). Prekursorem tego gatunku był Fiodor Gładkow jako autor wydanej w 1925 r. książki pt. Cement. Zasadniczym zadaniem tego rodzaju pisarstwa było pokazanie jakiegoś działu gospodarki, który wykonał, a jeszcze lepiej - przekroczył zadanie planu bez względu na pleniących się wszędzie szkodników, sabotażystów i inne niebezpieczenstwa. Nowy literacki bohater tych powieści to chłop, który sumienną pracą przyczynił się do podwojenia zbioru ziemniaków w swoim kołchozie, mimo machinacji miejscowego popa, to kierowca autobusu, który dzięki ekonomicznej eksploatacji pojazdu zmniejszył zużycie paliwa, oraz robotnik, który pokonawszy wszystkie przeciwności, wyprodukował lepsze i bardziej błyszczące łożysko kulkowe. Tego rodzaju literatura może nie grzeszyła dobrym smakiem i wysokim poziomem, ale spełniała stalinowski postulat literatury masowej. Pierwsze dekady reżimu bolszewickiego zbiegły się z rozwojem kina światowego jako środka o ogromnej sile oddziaływania na masy. Już Lenin traktował kino jako najważniejszą ze sztuk i gorąco polecał wykorzystanie go nie tylko jako rozrywki, ale także jako środka informacji i propagandy. Ale podobnie jak to miało miejsce w literaturze, ów mariaż propagandy ze sztuką nie zawsze wypadał szczęśliwie, chociaż w latach dwudziestych subwencjonowana przez rząd kinematografia radziecka miała spore osiągnięcia. Radziecka twórczość filmowa rozwijała się w oparciu o kinematografię rosyjską, której początki sięgają 1907 r. Do 1917 r. w Rosji powstało około tysiąca stałych kin (w 1969 r. - 59 tys.) - a więc jak na tamte czasy i ogromny analfabetyzm ludności była to widownia wcale nie mała. Do 1917 r. nakręcono też wiele dobrych, długometrażowych filmów, przenosząc na ekran przede wszystkim dzieła klasyków literatury rosyjskiej. Pierwszym zaś rosyjskim filmem rysunkowym był Konik polny i mrówka nakręcony w 1913 r. Po wojnie domowej okazało się, że większość przedrewolucyjnych aktorów, reżyserów filmowych i teatralnych wyemigrowało za granicę, aczkolwiek część z nich powróciła później do kraju. Przemysł filmowy w ZSRR najpierw podporządkowano ludowemu komisariatowi oświaty, a w 1929 r. oddano go pod bezpośredni zarząd Rady Komisarzy Ludowych (w latach 1946-1953 w ZSRR istniało oddzielne Ministerstwo Kinematografii, chociaż rozpowszech- nianie filmów znajdowało się w gestii Ministerstwa Kultury). Podobnie jak literatura, również kinematografia radziecka podejmowała wiele eksperymentów. W tym celu w radzieckich szkołach i studiach filmowych kładziono nacisk przede wszystkim na sztukę montażu. Jednak już na początku lat trzydziestych sytuacja w kinematografii radzieckiej gwałtownie się pogorszyła - ofensywa stalinizmu w ZSRR zbiegła się wówczas z udźwiękowieniem filmu. Dotychczasowych eksperymentatorów zmuszono do opuszczenia pracowni studyjnych, chociaż ich wpływ znalazł swoje odbicie choćby w twórczości Sergiusza Eisensteina, Aleksandra Dowżenki i Wsiewołoda Pudowkina. Właśnie ci trzej zdobyli największy rozgłos przede wszystkim takimi filmami, jak Pancernik Potiomkin, Ziemia i Matka, które zain- spirowały między innymi realistyczny nurt kina włoskiego lat czterdziestych. Od początku lat trzydziestych do śmierci Stalina radziecki przemysł filmowy podlegał pod względem artystycz- nym naciskom zewnętrznym, ale mimo to mógł się poszczycić pewnymi osiągnięciami. Było to zasługą tych reżyserów, którzy popadłszy w niełaskę podjęli działalność dydaktyczną, a filmy dyplomowe nakręcone przez ich uczniów pod każdym względem stały na daleko wyższym 129 poziomie niż patetyczna, socrealistyczna produkcja studyjna przeznaczona dla masowej widowni. Malarstwo i rzeźba przeszły przez podobny porządek rzeczy jak literatura i inne sztuki: eksperymentalizm lat dwudziestych został zastąpiony na początku lat trzydziestych realizmem socjalistycznym. W malarstwie przejawiło sig to odrzuceniem abstrakcjonizmu na rzecz portretu i wygodnego malarstwa rodzajowego, które łączyło w sobie dwie uznawane zalety - obiektywny realizm i pochlebstwo. Malarstwo portretowe cechowało przy tym fotogra icz- ne wręcz ukazywanie szczegółów tematu, jak w przypadku ogromnego obrazu zatytułowane- go Stalin i Woroszylow na Krymie. Jednak tego typu malarstwo nie odnosiło się tylko do konkretnych osób, ale również do wykonywanych zawodów i obiektów gospodarczych czego przykładem mogą być takie "dzieła" jak Dojarka czy Fabryka na Uralu. Wielu malarzy, podobnie jak literatów, tworzyło oryginalne i wartościowe dzieła sztuki tylko dla własnej satysfakcji lub w oczekiwaniu na lepsze czasy, stąd po śmierci Stalina obrazy te wydobywano ze strychów i z piwnic i próbowano organizować na własną rękę zaimprowizowane wernisaże. W czasach stalinowskich nie rozwijała się również rzeźba. Typowym produktem tego rodzaju twórczości stały się wówczas popiersia, głównie Stalina, które z niewielkimi wyjątkami były bardziej sztampowymi wytworami produkcji "taśmowej" niż dziełami sztuki. Okres stalinowski także i dla architektury był najgorszym ze wszystkich w historii Rosji i ZSRR. Zresztą rosyjska architektura także przed 1917 r. nie należała do wybijających się w Europie i świecie. Pod koniec XIX w. w Rosji nastąpił powrót do neoklasycyzmu, który pozostawił po sobie mnóstwo pozbawionych wdzięku obiektów architektonicznych, g#ównie budynków banków i stacji kolejowych, ale także całkiem sympatycznych rezydencji wiejskich. W tym czasie w Rosji podejmowano też wysiłki odrodzenia starego rosyjskiego stylu: architektura gotycka nigdy nie zawitała do Rosji i zamiast odrodzonego gotyku zachodniego starano się tam rozwijać tradycyjne rosyjskie formy architektoniczne. Typowym przykładem tych prób jest zbudowany z czerwonej cegły, nie pozbawiony smaku estetycznego, gmach Muzeum Historycznego na Placu Czerwonym w Moskwie. Od 1917 r. mniej więcej do połowy lat trzydziestych w ZSRR intensywnie poszukiwano nowych form architektonicznych, zwłaszcza w Moskwie, która stała się światowym centrum najbardziej "postępowej" architektury. W założeniach architektura ta miała mieć charakter rewolucyjny i internacjonalistyczny: dawne formy zostały odrzucone na rzecz tzw. "form ery maszynowej". W Rostowie nad Donem, na przykład, wybudowano teatr w formie traktora, w nowo wznoszonych gmachach użyteczności publicznej i innych zaczęto stosować szklane ściany celem uzyskania optymalnego naświetlenia wnętrza i najlepszej klimatyzacji, a świato- wej sławy francuski architekt i.urbanista Le Corbusier (wł. Karol Edward Jeanneret) zaprojektował kilka gmachów rządowych w Moskwie. Jednak od połowy lat trzydziestych również w architekturze zapanował socrealizm, chociaż może nie tak bezkompromisowo, jak w innych dziedzinach sztuki. Najbardziej typową cechą nowej, socrealistycznej architektury były próby imitowania wychwalanych form neoklasycznych: ciężka ornamentyka, wysokie sufity i okazałe "monolityczne" fasady budowli. Generalnie, architektura stalinowska była cieżka, niezgrabna, ostentacyjna i często nawet niewygodna. Z drugiej jednak strony projektowanie urbanistyczne w ZSRR, aczkolwiek uwzględniano w nim tylko nieliczne rozbudowywane obiekty z czasów carskich, miało spore-osiągnięcia. Wprawdzie kilka szerokich ulic w przebudowywanych rejonach Moskwy przeprojektowano nieciekawie i bez natchnienia, to jednak "parki kultury i wypoczynku", które zakładano w dużych miastach, były cennym nabytkiem dla ich mieszkańców. Również radziecka muzyka poniosła duży uszczerbek z powodu wypaczeń w latach trzydziestych i czterdziestych. Należy wszelako przyznać, że w tej dziedzinie sztuki istniał lepszy klimat dla rozwoju nowych talentów, przede wszystkim wskutek dużego zapo- 130 trzebowania społecznego na ten rodzaj twórczości: znanych kompozytorów i instrumentali- stów powszechnie szanowano i honorowano wysokimi nagrodami. Z ówczesnych radzieckich kompozytorów największą sławę, także poza granicami ZSRR, zdobyli Aram Chaczaturian, Sergiusz Prokofiew i Dymitr Szostakowicz, ale oprócz nich było wielu innych, których twórczość doceniano w kraju. Ormianin Chaczaturian ukończył konserwatorium moskiewskie w 1934 r. i wkrótce stał się znany głównie dzięki wprowadzonym do swoich utworów oryginalnym motywom folkloru ormiańskiego, gruzińskiego, a nawet tureckiego. Znany już poprzednio Prokofiew powrócił do ZSRR w 1933 r., gdzie w 1936 r. ukończył swój słynny balet Romeo i Julia. Szostakowicz zaś, syn petersburskiego inżyniera-chemika, napisał swoją pierwszą kompozycję w wieku jedenastu lat. Autor wielu symfonii, koncertów, baletów i oper - jego muzykę cechowała duża indywidualność i wysoki kunszt. Niektóre z jego dzieł potępiono w 1936 r., wskutek czego Szostakowicz pozostawał w niełasce do czasów wojny. Po wojnie również zakazano wykonywania jego utworów w ZSRR. Artysta ten został "zrehabili- towany" w swoim kraju dopiero w 1956 r. ROZDZIAŁ V Konspiracja i dyplomacja 1. Uwagi ogólne Pierwszym i podstawowym celem polityki zagranicznej Lenina było przyczynianie się do wywołania rewolucji światowej. W 1917 r. przywódca bolszewików zapisał w Zadaniach proletariatu następujące pouczenie: "W rzeczywistości jest jeden i tylko jeden rodzaj internacjonalizmu - szczera praca dla rozwoju ruchu rewolucyjnego, walka rewolucyjna każdego komunisty w jego własnym kraju i wspieranie propagandą, wyrażaną sympatią i pomocą materialną takiej, i tylko takiej walki i linii działania w każdym kraju bez wyjątku". W innym zaś miejscu Lenin uzupełnił powyższą wskazówkę takim oto stwierdzeniem: "Obowiązkiem kraju, w którym rewolucja zwyciężyła wcześniej, jest działać możliwie najlepiej na rzecz rozwoju, pobudzania i podtrzymywania rewolucji w innych krajach". Wreszcie na drugim kongresie Kominternu w 1920 r. Lenin powiedział: "Podstawowym zadaniem partii komunistycznych jest zjednoczenie rozproszonych sił w celu utworzenia w każdym kraju zjednoczonej partii komunistycznej (lub by wzmocnić i ożywić istniejące już partie - M.S.) dla dziesięciokrotnego wzmocnienia pracy nad przygotowaniem proletariatu do zdobycia władzy politycznej i ustanowienia dyktatury proletariatu". Pod wpływem Lenina Kongres przyjął i opublikował następujące oświadczenie: "Międzynarodówka Komunistyczna będzie się koncentrować na światowym rewolucyjnym proletariacie. Jej misją jest organizowanie klasy robotniczej całego świata dla zaburzenia porządku kapitalistycznego i wprowadzenia komunizmu". Natychmiast po śmierci Lenina, Stalin uspokoił członków Kominternu takim oto wyznaniem: "Lenin nigdy nie traktował republik radzieckich jako celu samego w sobie. Dla niego były one jedynie ogniwem potrzebnym do wzmocnienia łańcucha ruchu rewolucyj- nego w krajach Zachodu i Wschodu, ogniwem koniecznym do ułatwienia zwycięstwa ludu pracującego całego świata nad kapitalizmem... Odchodząc od nas tow. Lenin zobowiązał nas do wierności ideom Międzynarodówki Komunistycznej. Zapewniamy cię tow. Lenin, że nie będziemy szczędzić własnego życia dla wzmocnienia i rozszerzania związku wszystkich strudzonych tego świata - Międzynarodówki Komunistycznej". W zasadzie pomiędzy Kominternem a bolszewikami nie istniał żaden konflikt w kwestii podwójnych celów polityki Moskwy - wzmacniania radzieckiego państwa i powiększania stanu jego posiadania oraz działań na rzećz rewolucji światowej. "Zadaniem wszystkich partii komunistycznych - stwierdził Stalin w 1925 r. - jest popieranie państwa radzieckiego i obnażanie interwencyjnych machinacji imperialistów przeciwko ZSRR, który stanowi jedyne oparcie dla ruchu rewolucyjnego we wszystkich krajach... Utrzymanie i wzmacnianie ZSRR oznacza przyspieszenie zwycięstwa klasy robotniczej nad burżuazją". Nieco później Stalin 132 złożył przed Komitetem Wykonawczym Kominternu bardziej elegancko brzmiące, chociaż nie mniej autorytatywne oświadczenie: "ZSRR nie ma interesów, które byłyby niezgodne z interesami rewolucji światowej, stąd też i międzynarodowy proletariat nie ma żadnych interesów, które byłyby niezgodne z interesami Związku Radzieckiego". "Ofensywy pokojowe, apele do strudzonych i eksploatowanych mas", jak również gromadzenie wszystkimi możliwymi sposobami funduszy we własnym kraju i poza jego granicami przez agentów Kominternu były rzeczywiście konkretnymi działaniami na rzecz rewolucji światowej. Z drugiej strony bolszewicy nie tylko potrafili przeciwstawić się obcej interwencji w Rosji Radzieckiej, ale sami byli zdolni mieszać się w sprawy wewnętrzne innych krajów, między innymi Węgier, Niemiec, Estonii, Indii, Chin i wielu innych. Wprawdzie Moskwa nie wysyłała tam oddziałów zbrojnych, czy dużych ilości sprzętu wojskowego, ale w to miejsce słała rewolucjonistów, pieniądze i propagandę. W okresie swojego istnienia Komintern przeszedł kilka faz rozwojowych. W ciągu pierwszych pięciu lat, tj. w okresie swojej największej aktywności, organizacja ta, mimo iż znajdowała się pod niewątpliwym wpływem partii bolszewickiej, posiadała jednak pewien margines niezależności. To Komintern pierwszy udzielił poparcia chińskim komunistom w 1920 r., a w 1923 r. usiłował wywołać rewolucję w Niemczech. Ta ostatnia akcja zakończyła się niepowodzeniem nie tylko z uwagi na sytuację w samych Niemczech i dlatego, że została źle zorganizowana, ale przede wszystkim ze względu na fakt, że Komintern stopniowo przechodził pod całkowitą kontrolę bolszewików i został wciągnięty w walki wewnętrzne RKP(b), która zaczęła zmieniać swoją optykę polityki wewnętrznej i zagranicznej Związku Radzieckiego. Owa zmiana szła w kierunku poparcia tezy Stalina, który sugerował, że właściwa taktyka międzynarodowego ruchu komunistycznego powinna polegać na wspieraniu tych inicjatyw, które zmierzają do "wzmacniania dyktatury proletariatu w jednym kraju, w tym, który stanowi oparcie dla walki z kapitalizmem we wszystkich krajach świata". Reorientacja ta zachodziła stopniowo, co z jednej strony sugerowało, że wśród szefów Kominternu istniał podział opinii w tej kwestii, a z drugiej strony wskazywało na fakt, że Stalin nie dysponował jeszcze pełnią władzy w partii. VI Kongres Kominternu w 1928 r. definitywnie skończył ze względną swobodą działania tej organizacji przez przyjęcie na- stępującej tezy Stalina: "ZSRR niezawodnie staje się podstawą światowego ruchu wszystkich klas uciskanych, ośrodkiem rewolucji międzynarodowej, największym czynnikiem postępu w historii świata". Od tego czasu Komintern stał się wyłącznie narzędziem w rękach WKP(b). Ci działacze, którzy nie potrafili się z tym pogodzić, zostali usunięci z tej organizacji bądź wystąpili z niej dobrowolnie. Jest charakterystyczne, że pomiędzy 1928 a 1935 r. nie odbył się żaden kongres Kominternu. VII Kongres, który odbył się właśnie w 1935 r., był już ostatnim kongresem Kominternu i został zwołany tylko po to, aby przekazać delegatom polecenie podjęcia nowych zadań, które już wcześniej zostały wypracowane i wprowadzone w życie przez WKP(b). Tym zadaniem był nakaz tworzenia tzw. "zjednoczonego frontu". Rząd radziecki zawsze podkreślał, że nie jest odpowiedzialny za działania Kominternu i jego agentów. Ale przeciwko temu twierdzeniu przemawiają, po pierwsze - nie kwe- stionowany fakt wszechwładzy stalinowskiej WKP(b), a poprzez nią sterowanie całym radzieckim systemem władzy, i po drugie - następujące oświadczenie Dymitra Manuilskiego, członka Komitetu Wykonawczego Kominternu i zarazem członka Biura Politycznego WKP(b): "żaden dokument o ważniejszym znaczeniu międzynarodowym nie został wydany przez Międzynarodówkę Komunistyczną bez aktywnego udziału w jego przygotowaniu tow. Stalina". ' Wypracowywanie polityki zagranicznej jest sprawą złożoną. Osoby zajmujące się tą dziedziną muszą brać pod uwagę nie tylko okoliczności wewnętrzne i zewnętrzne, ale także wiele sprzecznych ze sobą interesów. Bardzo często zdarzają się też konflikty pomiędzy 133 aktualnymi, bezpośrednimi potrzebami a koncepcjami polityki długofalowej, które można rozwiązywać tylko przez chwilowe poświęcenie jednych kosztem drugich. Jak wszędzie, problemy te nie były również obce architektom radzieckiej polityki zagranicznej. Podstawową wytyczną polityki zagranicznej ZSRR było inspirowanie wszechświatowej rewolucji, chociaż było niemożliwe podporządkowanie wszystkich działań wyłącznie temu jednemu celowi. Dlatego politycy radzieccy szukali możliwości rozwiązania tego dylematu przez wykorzy- stanie dwóch kanałów działania: "otwartej" dyplomacji w ramach ludowego komisariatu spraw zagranicznych i tajnych, zakonspirowanych działań Kominternu i jego agentów. Zresztą taką praktykę stosowano już od 1917 r. Podczas gdy, na przykład, Trocki, jeszcze jako ludowy komisarz spraw zagranicznych, prowadził pertraktacje z Niemcami w Brześciu Litewskim, agenci bolszewiccy skrzętnie pracowali nad wywołaniem rewolucji w Niemczech. Jego następca, Cziczerin, został zobowiązany przez partię i Radę Komisarzy Ludowych do oficjalnego uznania niepodległości Gruzji w 1920 r., ale już w 1921 r. Armia Czerwona wtargnęła w granice tego państwa i podporządkowała je Moskwie. Dalej, podczas gdy ludowy komisariat spraw zagranicznych zajęty był negocjacjami dotyczącymi zawarcia radziecko- -brytyjskiego traktatu handlowego w 1921 r. oraz traktatów o pokoju i przyjaźni, które rząd radziecki podpisał w latach 1921-1922 prawie ze wszystkimi swoimi sąsiadami, agenci Kominternu gwałtownie nasilili propagandę komunistyczną w Indiach i w krajach graniczą- cych z ZSRR. Podpisanie przez ludowy komisariat spraw zagranicznych radziecko-niemie- ckiego traktatu w Rapallo w 1922 r. nie powstrzymało bolszewików przed próbą wzniecenia w następnym roku rewolty komunistycznej w tym kraju. W związku z Nową Ekonomiczną Polityką, która wymagała kapitałów, nowych technologii i innej pomocy zagranicznej należało oczekiwać, że rząd, który prowadził otwartą wojnę z kapitalistami, będzie się starał, przynajmniej oficjalnie, uznać istniejący porządek świata. I rzeczywiście - "nowy kurs" w polityce zagranicznej Rosji Radzieckiej zapowiedział już w 1920 r. Cziczerin w komentarzu do amerykańskiej noty, w której Waszyngton odrzucał prośby Moskwy o uznanie tego państwa: "Ponieważ w Ameryce i w wielu innych krajach - oświadczył Cziczeńn - robotnicy nie zdobyli władzy i nawet nie są przekonani o konieczności jej zdobycia, rząd radziecki uważa za konieczne ustanowić oparte na zaufaniu, pokojowe i przyjazne stosunki z istniejącymi rządami w tych krajach... Elementarne potrzeby ekonomiczne ludzi radzieckich i innych krajów wymagają normalnych stosunków i wymiany dóbr pomiędzy nimi. To jest całkiem jasne dla rządu radzieckiego i pierwszym warunkiem takich stosunków powinno być wzajemne zaufanie i nieingerencja w wewnętrzne sprawy tych krajów...". Z powyższego cytatu wynika jedna tylko konkluzja - że Cziczeńn był może bardziej skłonny niż inni przywódcy radzieccy uznać, że sprawa rewolucji światowej nie jest zagadnieniem tak prostym, i że nie jest to kwestia niedalekiego czasu. Natomiast odnośnie do merytorycznej strony oświadczenia Cziczerina - charakteryzowała je tylko zmiana frazeolo- gii "otwartej" dyplomacji radzieckiej, ponieważ nie należało sądzić, że za zwrotami mówiącymi o zaufaniu i nieingerencji kryły się szczere intencje. Zresztą normalną praktyką radzieckich polityków było stwarzanie pozorów szczerości i prostoduszności w kontaktach z otoczeniem. Cechował ich przy tym całkowity brak zrozumienia dla nieufnej postawy partnerów, którzy z wahaniem przyjmowali ich oświadczenia i zapewnienia wynikające - o czym zawsze starali się przekonać rozmówców - z istoty radzieckiej polityki. Takie osoby, czy całe środowiska, Moskwa zwykła określać mianem "podżegaczy wojennych". Fakty są jednak nieustępliwe, a jednym z nich był ten, że ludowy komisariat spraw zagranicznych i Komintern nie były dwoma oddzielnie działającymi instytucjami, ale dwoma ramionami jednego ciała - RKP(b), później WKP(b). Inny fakt, to zupełny brak "dobrej woli" w polityce zagranicznej ZSRR. To oczywiście nie oznacza, że rządy innych państw 134 zawsze działały w dobrej wierze w kontaktach z zagranicznymi partnerami, ale przynajmniej starały się zachować w tych kontaktach minimum moralności. Tymczasem dla ZSRR jego sojusze, porozumienia itp. z krajami kapitalistycznymi były z definicji nie więcej niż traktatami tymczasowymi określonymi przez bezpośrednie okoliczności i nie posiadającymi dla Moskwy realnego, wiążącego znaczenia. Ale niezależnie od tego znanego faktu, najbardziej rozwinięte państwa kapitalistyczne nawiązały w różnym czasie z ZSRR oficjalne stosunki dyplomatyczne. 2. Komintern i "zjednoczony front" VII Kongres Kominternu odbył się w dniach 25 lipca - 25 sierpnia 1935 r. Kongres został zwołany przede wszystkim w celu poinformowania delegatów o podwójnej polityce "zjednoczonego frontu". Ściślej rzecz biorąc, zagadnienie to przedstawiano wówczas jako "zjednoczony front przeciwko faszyzmowi", co było tylko częścią prawdy. Bułgarski komunista Gieorgij Dymitrow, który z działaczy zagranicznych cieszył się największym zaufaniem Kremla, i który sprawował wówczas funkcję sekretarza generalnego Kominternu, określił to bardziej precyzyjnie, chociaż nie wyczerpująco, kiedy otwierając kongres zwrócił się do delegatów: "dla zapewnienia sukcesu w walce przeciwko ofensywie kapitału, przeciwko reakcyjnym ośrodkom burżuazji, przeciwko faszyzmowi... konieczne jest ustanowienie zjednoczonego działania wszystkich oddziałów klas pracujących dla zmiażdżenia kapitalizmu i zwycięstwa rewolucji proletariackiej". Wezwanie do połączenia się przeciwko kapitalizmowi i faszyzmowi odzwierciedlało punkt widzenia radzieckich teoretyków, którzy uważali, że faszyzm i kapitalizm są sobie pokrewne. Przywódcy radzieccy traktowali więc faszyzm jako element kapitalizmu niezdolny od oddzielenia się od niego. Według nich faszyzm był "manifestowaniem się kapitalizmu w jego imperialistycznej fazie". Jedynie od lipca 1941 r. do połowy roku 1945 kierownictwo radzieckie dostrzegało różnicę pomiędzy "demokracjami kapitalistycznymi a faszystowskimi agresorami". Przedtem i później traktowano je nierozłącznie. Tak więc to, czego żądał Dymitrow, miało być "zjednoczonym frontem" przeciwko trzem elementom jednego systemu: przeciwko kapitalizmowi, reakcyjnej burżuazji i przeciwko faszyzmowi. Ale to nie wszystko co rozumiano przez "zjednoczony front". Opublikowany w 1934 r. Zary s historii Migdzy- narodóii ki Komunisty c znej zawierał następującą jego definicję: "Naczelnym zadaniem Kom- internu jest ustanowienie związku wszystkich robotników w ich walce z kapitalizmem, zjednoczenie ich bojowych działań i równoczesne kontynuowanie nieprzejednanej walki przeciwko głównej przeszkodzie w tym boju - socjaldemokracji... Przyjmując taką taktykę komuniści zastrzegają sobie nieograniczone prawo do demaskowania prawdziwego oblicza socjaldemokratów w okresie wspólnych działań". Postępując według tej podwójnej zasady, komuniści próbowali sformować "zjednoczony front" ze wszystkimi organizacjami "klasy pracującej", włączając socjaldemokratów, które były skłonne zaakceptować ich program. Działając w ramach takiego "frontu", komuniści dążyli jednocześnie do rozbijania i osłabiania partii socjaldemokratycznych, a nawet, kiedy to było możliwe, dokonywali skrytobójczych mordów i uprowadzeń działaczy tych partii, współpracując nierzadko na tym odcinku z nazistami. Ów niesławny zakulisowy sojusz komunistów z nazistami był skutecznym narzędziem w ręku Hitlera w jego walce z niemiecką socjaldemokracją i związkami zawodowymi. W poprzednim okresie sojusz ten niewątpliwie ułatwił mu osiągnięcie urzędu kanclerskiego w 1933 r. Innym przejawem podwójnej polityki 135 komunistów wobec europejskich nurtów postępowych były nawoływania Moskwy do tworzenia tzw. "frontów ludowych", tj. organizowanie koalicji nie tylko z lewicowymi organizacjami robotniczymi, ale również z tymi wszystkimi, które szukały pomocy w walce przeciwko faszyzmowi. Dotyczyło to przede wszystkim środowisk zachodniej inteligencji liberalnej. Należy przyznać, że wielu przedstawicieli liberalnych kół inteligenckich, zwłaszcza francuskich i hiszpańskich, dało się zwieść oszukańczym hasłom komunistów, którzy w rzeczywistości robili, co mogli, aby ostatecznie zdyskredytować liberalizm. Taktyka stosowana przez komunistów w ramach "zjednoczonego czy "ludowego" frontów była wewnętrznie sprzeczną taktyką. Zgodnie z instrukcjami płynącymi z centrali Kominternu w Moskwie, działający na Zachodzie członkowie tej organizacji mówili jedno, podczas gdy w tajemnicy zmuszeni byli robić zupełnie coś innego. To musiało i powodowało stany frustracji wśród mniej zorientowanych, szeregowych członków partii komunistycznych, którzy wielokrotnie ze zdumieniem stwierdzali fakt blokowania ich oddolnych i często nawet słusznych inicjatyw przez wyżej postawionych w hierarchii partyjnej towarzyszy. Obowiązy- wała ich jednak surowa dyscyplina partyjna, która wymagała bezwzględnego, bezdyskusyj- nego podporządkowania się decyzjom instancji nadrzędnych. A kluczowym zadaniem wszystkich komunistów na Wschodzie i na Zachodzie w tym czasie była troska o wzrost znaczenia, siły i bezpieczeństwa ZSRR. Dymitrow wyłożył to w ten sposób: "Historyczna linia podziału pomiędzy siłami faszyzmu, wojny i kapitalizmu z jednej strony, a siłami pokoju, demokracji i socjalizmu z drugiej strony przebiega pomiędzy ZSRR a innymi państwami i określa faktycznie stosunek do Związku Radzieckiego, który istnieje dwadzieścia lat pod kierownictwem partii Lenina i Stalina". Nie był to nowy wątek w retoryce Kominternu. Przywódcy komunistyczni już przedtem wskazywali na ową "historyczną" linię podziału. "Albo zatriumfują rządy radzieckie..., albo najbardziej reakcyjny imperializm" - powiedział Lenin w 1918 r., a dwa lata później dodał do tego, jakże obrazowo brzmiące, a jednocześnie pełne obawy zdanie: "albo pogrzebową pieśń żałobną świat będzie śpiewał nad republiką radziecką, albo nad światowym kapitali- zmem". Jeszcze przed dojściem do władzy bolszewicy utrzymywali, że podstawowym obowiązkiem wszystkich komunistów na świecie będzie pomagać Rosji, i ten wątek podnosili również często później. W 1925 r. Stalin, na przykład, wysoko sytuował "obronę państwa radzieckiego" na liście zadań partii komunistycznych. Zaś dwa lata później powiedział: "prawdziwym rewolucjonistą jest tylko ten, kto bezdyskusyjnie, bezwarunkowo, otwarcie i szczerze gotów jest bronić Związku Radzieckiego". A w 1933 r. Komitet Wykonawczy Kominternu otrzymał następujące oświadczenie Biura Politycznego WKP(b): "Ten, kto nie poświęca wszystkich sił dla obrony interesów ZSRR, nie jest rewolucjonistą - jest kontrrewolucjonistą..." Za takie, "kontrewolucyjne" uznano na VII Kongresie Kominternu wszystkie rządy, które sprzeciwiały się działalności w swoich krajach ich narodowych komunistów. 3. Rozbrojenie, Liga Narodów, "pakty o nieagresji" Procesy zachodzące wewnątrz Kominternu rzutowały na całość stosunków ZSRR z innymi państwami. Ponieważ stosunki dyplomatyczne z zagranicą Moskwa budowała od zera, ZSRR od początku swojego istnienia zajęty był ustanawianiem rutynowych kontaktów dyplomatycznych. Od 1920 do 1937 r. ZSRR zawarł prawie trzysta traktatów, z których większość podpisano po 1924 r. W przybliżeniu 4/5 z nich miało charakter bilateralny, a tylko 136 I/5 stanowiły porozumienia wielostronne wszystkich rodzajów. Z układów bilateralnych około stu dotyczyło takich specyficznych kwestii, jak sprawy granic, stosunków konsularnych i umów pocztowych. Pozostałe dotyczyły stosunków handlowych i gospodarczych, neutralno- ści i nieagresji oraz oficjalnego uznania ZSRR. W ciągu następnych czterech lat (1937-1941) ZSRR zawarł ponad siedemdziesiąt porozumień wszystkich typów. Większość z tych porozumień w jakimś stopniu wiązało się z wojną i agresją ZSRR na inne państwa. Jednym z rodzajów działalności ZSRR na forum międzynarodowym, który znalazł pewne uznanie mało zońentowanej światowej opinii publicznej, było rzekomo szczere współdziałanie radzieckich dyplomatów z delegacjami innych krajów w ramach konferencji dotyczących problemów rozbrojenia. Protestując przeciwko wyłączeniu przedstawicieli rządu radzieckiego z konferencji waszyngtońskiej (1921/1922), Cziczerin oświadczył, że "Rosja Radziecka z największym zadowoleniem powita każde rozbrojenie". Na konferencji w Genui w 1922 r. delegacja radziecka wysunęła propozycję zredukowania wszystkich rodzajów uzbrojenia z wyjątkiem broni gazowej i lotnictwa, ale inicjatywa ta nie była dyskutowana. Pod koniec tego samego roku Rosja Radziecka zaproponowała wzajemną redukcję uzbrojenia Finlandii, Estonii, Litwie, Łotwie i Polsce, ale i ta propozycja po jej szczegółowym przeanalizowaniu została przez te państwa odrzucona. W 1924 r. Cziczerin zaś stanowczo odrzucił przedstawiony przez Ligę Narodów projekt traktatu, w którym sugerowano ujęcie kwestii rozbrojenia jako części składowej całego problemu bezpieczeństwa. "ZSRR - powie- dział Cziczerin - popiera ograniczone rozbrojenie, ale nie może ono mieć nic wspólnego z żadnym porozumieniem międzynarodowym lub organizacją, która mogłaby sugerować możliwość użycia środków przymusu... przeciwko jakiemukolwiek pojedynczemu państwu". W to miejsce, postępując zgodnie z właściwą sobie logiką, ZSRR zaproponował zwołanie specjalnej konferencji, która miałaby się zająć przygotowaniem porozumień ograniczających wielkość budżetów wojskowych i liczebność sił zbrojnych. Propozycja ta spotkała się z przychylnym zainteresowaniem Zachodu i ZSRR otrzymał wkrótce zaproszenie do wzięcia udziału we wstępnej konferencji, którą postanowiono zorganizować w Genewie. Moskwa bezzwłocznie zaakceptowała zaproszenie, ale wskutek sporu ze Szwajcarią dotyczącego uniewinnienia przez sąd szwajcarski rzekomego zamachowca na życie szefa delegacji radzieckiej na konferencję w Lozannie w 1923 r. - planowany udział ZSRR w tej konferencji uległ odroczeniu. Związek Radziecki nie brał już udziału w dalszych, wstępnych sesjach konferencji rozbrojeniowej w Genewie, aż do listopada 1927 r., kiedy to jego przedstawiciel Maksym Litwinow (wł. Wallach Meir) raz jeszcze przyciągnął uwagę świata propagandową, demagogiczną propozycją "całkowitej demobilizacji wszystkich sił zbrojnych lądowych, morskich i powietrznych". Wszelako ani ta propozycja, ani następne zgłoszone przez stronę radziecką nie weszły pod obrady konferencji, ale odbiły się szerokim echem w wielu wpływowych środowiskach w Europie i na świecie. W związku z tą sprawą powstało wów- czas wiele wątpliwości wśród komentatorów politycznych, nie tylko co do autentycz- ności i szczerości zgłaszanych przez delegację radziecką propozycji, ale również co do słuszności stanowiska, dobrej woli, a nawet prawdomówności zachodnich uczestników konferencji. Podobna atmosfera towarzyszyła podpisywaniu paktu Brianda-Kellogga o wyrzeczeniu się wojny jako narzędzia polityki narodów. ZSRR został odsunięty od tego paktu, aczkolwiek w to miejsce zaproponował niektórym swoim sąsiadom, Polsce, Litwie, Turcji i Iranowi, podpisanie porozumienia rozszerzającego działanie paktu na ten rejon Europy i Azji. Był to tzw. "protokół Litwinowa" (lub "protokół moskiewski"), który został podpisany w Moskwie 9 lutego 1929 r. Później ZSRR wyparł się tych gwarancji, ale należy przyznać, że w pierwszym okresie zrobił znacznie więcej od zachodnich sygnatariuszy paktu, którzy nie spieszyli się z ostatecznym sfinalizowaniem tego ważnego układu międzynarodowego. 137 Pod koniec lat trzydziestych prasa radziecka zamieściła kilka danych, które dały zupełnie inny obraz polityki rozbrojeniowej ZSRR niż deklarowany podczas konferencji między- narodowych przez radzieckich dyplomatów. Otóż według tych informacji radziecki budżet wojskowy w 1936 r. był o 175"% wyższy niż w roku poprzednim, a liczebność armii wzrosła w tym czasie o 200 tys. żołnierzy. Należy mieć przy tym na względzie fakt, że ZSRR związany był wówczas sojuszem z Francją, opracowywano również wspólne radziecko-francuskie plany współpracy wojskowej. Ludowy komisarz spraw zagranicznych Litwinow (od 1929 r.) na forum międzynarodowym uprawiał propagandę "zbiorowego bezpieczeństwa", ale równo- cześnie w samym ZSRR obniżono w tym czasie wiek poborowych z 21 do 19 roku życia oraz rozpoczęto opracowywanie wielkiego projektu rozbudowy marynarki wojennej. W 1937 r. ustanowiono oddzielny ludowy komisariat marynarki wojennej, rozpisano pożyczkę wewnę- trzną na sumę czterech bilionów rubli przeznaczoną na potrzeby armii. Nieustannie wzrastał też budżet wojskowy - w 1937 r. ZSRR wydał na zbrojenia w przeliczeniu na głowę mieszkańca ponad 23 dolary - najwięcej na świecie. W 1938 r. marszałek Woroszyłow oświadczył, że w przeciągu ostatnich pięciu lat radziecka obrona wybrzeża została wzmoc- niona na tyle, aby państwo od tej strony mogło czuć się zupełnie bezpiecznie. Druga pożyczka wewnętrzna, również na sumę czterech bilionów rubli, została przeznaczona na rozbudowę przemysłu zbrojeniowego, który - co należy przyznać - w poważnym stopniu przyczynił się do ogólnego wzrostu potencjału gospodarczego Związku Radzieckiego. W ramach tych inwestycji zbudowano wiele nowych fabryk w bezpiecznych, położonych daleko od granic, rejonach. W latach trzydziestych w ZSRR rozwijano też energicznie formacje obrony cywilnej, którą rokrocznie obejmowano coraz większą liczbą obywateli (obrona cywilna finansowana była w znacznym stopniu z funduszy uzyskiwanych z gier loteryjnych). Na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych wiele wybitnych osobistości ze świata polityki poddawano ostrej krytyce za to, że Związek Radziecki nie został zaproszony do Ligi Narodów. Gdyby się jednak przyjrzeć wypowiedziom radzieckich polityków z okresu 1919-1933, które wyrażały stosunek ZSRR do tej organizacji trudno byłoby uwierzyć, że takie ewentualne zaproszenie zostałoby przez Moskwę przyjęte. W programie RKP(b) z 1919 r. (który nawiasem mówiąc w wielu fragmentach obowiązywał do 1957 r.!) określono Ligę Narodów jako "międzynarodową organizację kapitalistów służącą do systematycznej eks- ploatacji wszystkich ludzi na ziemi". Ofcjalna radziecka nota z marca 1923 r., w której Moskwa anonsowała o przyjęciu zaproszenia Ligi Narodów do udziału w konferencji poświęconej ograniczeniu zbrojeń morskich stwierdzała, że "stosunek rządu radzieckiego do tzw. Ligi Narodów pozostaje niezmienny". W nocie oświadczono ponadto: "Rząd radziecki traktuje Ligę Narodów jako koalicję pewnych państw, które uzurpują sobie władzę nad innymi państwami i maskującą ich próby zamachu na prawa i niezależność innych narodów... Rząd radziecki jest przekonany, że to pseudomiędzynarodowe ciało służy jako zwykła maska skrywająca przed szerokimi masami agresywne cele polityki imperialistycznej wielkich mocarstw i ich wasali". Podobnie duży ładunek nienawiści do tej organizacji zawierało oświadczenie ludowego komisariatu spraw zagranicznych z 1926 r. i wiele późniejszych enuncjacji władz radzieckich. Jakimże więc zaskoczeniem musiały być dla zagranicznych obserwatorów wypowiedzi Mołotowa i Litwinowa pod adresem Ligi Narodów z grudnia 1933 r., które zawierały radykalnie inną od dotychczasowych ocenę Ligi. "Liga Narodów - powiedział Mołotow - wywiera pozytywny, powstrzymujący wpływ na te wszystkie siły, które szykują się do wojny". Litwinow zaś przyznał, że "siły, które są zainteresowane utrzymaniem pokoju niewątpliwie posiadają przewagę w Lidze Narodów". Tak więc kiedy w 1934 r. ZSRR otrzymał zaproszenie do Ligi Narodów - Moskwa bez wahania je przyjęła. Oficjalnie członkostwo ZSRR w Lidze Narodów datuje się od 18 września 1934 r. Przez następne pięć 138 lat (w grudniu 1939 r. ZSRR po agresji na Finlandię został wykluczony z Ligi Narodów) przedstawiciele Związku Radzieckiego w Lidze Narodów gorąco popierali wszystkie działania zmierzające do zachowania pokoju, wszelkie inicjatywy rozbrojeniowe i politykę zbiorowego bezpieczeństwa - wszystko oczywiście na radzieckich warunkach. Ale świat miał wiele powodów, aby powątpiewać w dobrą wolę pracujących w Lidze Narodów dyplomatów radzieckich, chociaż nierzadko miał również powody do kwestionowania dobrej woli innych członków Ligi. Jednym z instrumentów "oficjalnej" dyplomacji radzieckiej były tzw. "pakty o nie- agresji", które obejmowały wzajemne gwarancje "nienaruszalności istniejących granic" i zobowiązania do "powstrzymywania się od aktów agresji skierowanych przeciwko drugiej stronie". Poczynając od 1926 r. ZSRR podpisał takie pakty z kilkunastoma państwami i większość z nich została przynajmniej raz przedłużona. "Paktom o nieagresji" towarzyszyły zwykle, zwłaszcza od pierwszej połowy lat trzydziestych, tzw. "definicje agresora", co razem ustaliło reputację ZSRR na arenie międzynarodowej jako państwa "miłującego pokój". Aliści, jak pokazała przyszłość, gwarancje te nie miały żadnego praktycznego znaczenia. Radziecko-polski czy radziecko-fiński "pakty o nieagresji" z 1932 r. nie przeszkodziły w agresji ZSRR na te państwa w 1939 r. Należy wszelako powiedzieć, że takie pakty nie zabezpieczały również ZSRR, czego przykładem może być "pakt o nieagresji" zawarty przez to państwo z Niemcami 23 sierpnia 1939 r., który nie ustrzegł go przed agresją III Rzeszy w czerwcu 1941 r. Innym pomysłem radzieckiej dyplomacji były "pakty o wzajemnej pomocy". Pakty te można podzielić na dwa zasadnicze typy: radziecko-francuski "pakt o wzajemnej pomocy" z 1935 r. stanowił sojusz obronny starego typu - układ ten przewidywał wzajemne konsultacje w razie niebezpieczeństwa agresji oraz konkretną pomoc w przypadku rzeczywi- stej agresji na terytorium jednego z sygnatariuszy. Ten sam charakter posiadał układ z Czechosłowacją z 1935 r. Natomiast inny typ "paktu o wzajemnej pomocy" stanowił układ podpisany przez ZSRR z Mongolią Zewnętrzną (Mongolska Republika Ludowa) w 1936 r., czy pakty podpisane z państwami bałtyckimi po wybuchu wojny w 1939 r. Pakty z małymi państwami bałtyckimi stanowiły wstęp do ich zaanektowania w 1940 r. Pakt z Mongolią Zewnętrzną zaś ustalał panowanie ZSRR na tym obszarze jako rodzaj zabezpieczenia przed wpływami Japonii. 4. Stosunki z Chinami i Japonią W 1921 r. Rosja Radziecka zawarła układy z Turcją, Iranem, Afganistanem i Mongolią, ale obraz stosunków międzynarodowych w Azji mąciły wydarzenia w Chinach. Politykę ZSRR wobec Chin określało kilka szczególnych okoliczności, do których należałoby zaliczyć próby wykorzystania chińskich komunistów dla zabezpieczenia radzieckich interesów na Dalekim Wschodzie, a w tym przede wszystkim przeciwko Japonii okupującej część dalekowschodniego terytorium Związku Radzieckiego i rozszerzającej swoje wpływy na kontynencie azjatyckim. Ważnym problemem dla ZSRR była również sprawa wschodniochiń- skiej kolei żelaznej. W Chinach komunizm pojawił się najpierw jako ruch czysto intelektualny, który w sensie organizacyjnym przybrał postać bardziej klubów dyskusyjnych niż działających organizacji politycznych. W czasie I wojny światowej kluby dyskusyjne zaczęły się szybko rozrastać gromadząc coraz więcej członków. Wkrótce ich pozycja uległa wzmocnieniu dzięki kontak- 139 tom z organizacjami marksistowskimi, które powstawały w środowiskach emigracji chińskiej głównie w Europie Zachodniej. W Paryżu, na przykład, chiński marksista Czou En-lai, założył "Towarzystwo Chińskich Komunistów", a jego żona sformowała taką samą organizację w Berlinie. Wkrótce też podobne organizacje zaczęły powstawać w samych Chinach, a jedną z pierwszych była organizacja założona przez Mao Tse-tunga. Rewolucja bolszewicka w Rosji dostarczyła odczuwalnego impulsu dla ruchu chińskiego, a chińscy działacze komunistyczni zostali zaproszeni na I założycielski Kongres Kominternu w 1919 r. W 1920 r. agent Kominternu o nazwisku Marlin przybył do Szanghaju, aby wspomóc tamtejszych działaczy w tworzeniu Chińskiej Partii Komunistycznej, która zaistniała oficjalnie w 1921 r. Od tego czasu partia, składająca się w przeważającej mierze z inteligentów i studentów, zaczęła szybko powiększać swoje szeregi o robotników i chłopów, którzy masowo napływali do ruchu. Ale oprócz komunistów w Chinach istniał drugi, bardziej wpływowy, "narodowo-burżuazyjny" nurt rewolucyjny z Sun Jat-senem na czele - Kuomin- tang. Wychodząc z założenia, że popieranie narodowych, "burżuazyjnych" nurtów rewolucyj- nych w krajach walczących o uwolnienie się spod obcej dominacji jest dla interesów ZSRR ze wszech miar pożądane, Moskwa zdecydowała się na udzielenie poparcia siłom Kuomintangu. Poprzez Komintern zasugerowano więc komunistom połączenie ich sił z Kuomintangiem, zwłaszcza że dysponował on o wiele lepszą i sprawniej działającą siatką organizacyjną obejmującą całe południowe Chiny z ośrodkiem w Kantonie. Sun Jat-sen nie bardzo kwapił się do współpracy z komunistami, dlatego ludowy komisariat spraw zagranicznych ZSRR w porozumieniu z Kominternem wydelegował do Chin na początku 1923 r. Adolfa Joffe z zadaniem przekonania szefa Kuomintangu do takiego aliansu w zamian za pomoc Związku Radzieckiego w doprowadzeniu do końca rewolucji chińskiej. Wszelako głównym, tajnym celem misji Joffego było wybadanie na miejscu, czy istniała szansa opanowania Kuomintangu przez siły komunistyczne. Przybywszy na miejsce, wysłannik Moskwy zorientował się, że komuniści są jeszcze zbyt słabi, by myśleć o przechwyceniu kierownictwa rewolucją i w tej sytuacji nie pozostało mu nic innego, jak podjąć rzeczowe rozmowy z Sun Jat-senem. Rezultatem tych negocjacji było wysłanie do Moskwy, w celach szkoleniowych, grupy oficerów związanych z Kuomintangiem, wśród których znajdował się Czang Kai-szek. Sun Jat-sen upoważnił także Czang Kai-szeka do reprezentowania Kuomintangu przed władzami radzieckimi i do służenia im pomocą w dalszym rozwijaniu współpracy z chińskimi patriotami. Teraz Joffego zastąpił Lew Karachan i Michał Borodin, niezwykle zdolny i bystry konspirator, który wkrótce stał się głównym agentem Moskwy w Kantonie i Szanghaju. Zdaniem Borodina, Chiny były gotowe do rewolucji socjalistycznej, aczkolwiek na obecnym etapie postulował on konieczność współpracy komunistów z Kuomintangiem w walce z "anglo-amerykańskim imperializmem", jak również w budowaniu chińskiego nacjonalizmu. Borodin zaproponował zreorganizowanie partii Sun Jat-sena przez przyjęcie w jej szeregi komunistów. Odtąd komuniści, zachowując własną partię, zaczęli przenikać do struktur Kuomintangu, wspomagając jednocześnie ruch narodowowyzwoleńczy skierowany przeciwko podporządkowanemu obcym mocarstwom rządowi w Pekinie Tsao Kuna. Kuomintang podzielił się wkrótce na dwa skrzydła: prawe skupiło się wokół Czang Kai-szeka, który niedawno powrócił z Moskwy, a lewe zostało zdominowane przez komunistów, których głównym doradcą i łącznikiem z Moskwą pozostał Michał Borodin. Wkrótce też do Chin zaczęli napływać w większej niż dotychczas liczbie agenci Kominternu, a także agenci reprezentujący bezpośrednio interesy władz radzieckich. W 1926 r. komuniści pomogli Czang Kai-szekowi w zwycięstwie nad rządem w Pekinie, ale kiedy w następnym roku podjęli próbę ustanowienia w Szanghaju "rządu robotniczo-chłopskiego" i wysunęli żądania konfiskaty posiadłości ziemskich, zostali przez niego rozgromieni. Resztki roz- 140 proszonych grup komunistycznych schroniły się w zachodnich Chinach i zasiliły obóz Mao Tse-tunga. Innym zagadnieniem, które przyciągnęło uwagę Moskwy w tym rejonie Azji, był problem wschodniochińskiej kolei żelaznej, przebiegającej przez terytońum Mandżuńi do Władywo- stoku. W latach 1919-1920 Rosja Radziecka zrzekła się koncesji, jakie na tym obszarze Chin posiadała Rosja carska, kiedy rząd w Pekinie odmówił nawiązania stosunków dyplomatycz- nych z Republiką Dalekowschodnią, która reprezentowała interesy RFSRR (w listopadzie 1922 r. Republika Dalekiego Wschodu została włączona do Rosji Radzieckiej). W 1924 r. ustanowiono oficjalne stosunki pomiędzy Moskwą a Pekinem przez podpisanie układu, któremu towarzyszyły porozumienia dotyczące spornych terytońów granicznych i wymiany handlowej. Jedno z porozumień ustanowiło wspólny radziecko-chiński zarząd nad wschod- niochińską koleją żelazną. Ponieważ aktualna władza w Pekinie nie obejmowała Mandżurii, ZSRR podpisał również odpowiednie porozumienie z lokalnym rządem w Mukdenie. W oparciu o ten układ, który miał obowiązywać do 1929 r., ZSRR dzielił z Chinami administrowanie wschodniochińską linią kolejową. Była to typowa "lwia spółka", która polegała na tym, że 3/4 pracowników tej kolei było Rosjanami, co faktycznie oddawało władzę nad nią w ich ręce. Latem 1929 r. Chińczycy postanowili zmienić tę sytuację - Rosjan przepędzili, a linię kolejową przejęli pod własną administrację. W odpowiedzi Moskwa odwołała swoich dyplomatów z Chin, a do Mandżurii wprowadziła sformowaną właśnie Specjalną Armię Dalekowschodnią dowodzoną przez Wasyla Bluchera. Militarny opór Mandżuńi wkrótce się załamał, a chiński rząd w Mukdenie został zmuszony do przyjęcia w grudniu 1929 r. traktatu, który przywracał status quo ante. Ten stan rzeczy trwał w zasadzie do 1931 r., tzn. do czasu, kiedy Japonia zajęła Mandżuńę i utworzyła na tym obszarze zależne od siebie państewko Mandżukuo. Oficjalne zaś stosunki pomiędzy ZSRR a Chinami zostały przywrócone pod koniec 1932 r. Upadek imperium carskiego i przedłużająca się w Rosji rewolucja dały Japonii dobrą sposobność do powiększenia zdobyczy terytorialnych na kontynencie azjatyckim. Większość rosyjskich obszarów na Dalekim Wschodzie znajdowało się pod kontrolą japońską do 1922 r. W styczniu 1925 r. ZSRR podpisał z Japonią w Pekinie konwencję, na mocy której przywrócono stosunki dyplomatyczne oraz konsularne pomiędzy obu państwami. Za punkt wyjścia konwencja przyjęła zasadę nieingerencji w sprawy wewnętrzne umawiających się stron i stwierdzała, że żadna z nich nie zezwoli na obecność na jej terytońum organizacji lub grup, które by pretendowaly do objęcia władzy na jakiejkolwiek części terytorium drugiego państwa. Rząd japoński wyraził zgodę na ewakuację swoich wojsk z północnego Sachalinu do 15 maja 1925 r., rząd radziecki zaś poczynił ustępstwo na rzecz Japonii i zgodził się na udzielenie jej koncesji na północnym Sachalinie, zwłaszcza na eksploatację 50% obszarów ze złożami ropy naftowej. Ten cenny prezent bardzo wspomógł japońskie koncerny naftowe. Zbliżenie radziecko-japońskie trwało nieprzerwanie do końca lat dwudziestych, a nawet częściowo przez lata trzydzieste, jeżeli nie liczyć kilku napięć wywołanych przede wszystkim sytuacją w Chinach. Zajęcie Mandżuńi przez Japonię w 1931 r. i utworzenie tam wasalnego państewka Mandżukuo należało do najpoważniejszych zadrażnień we wzajemnych stosun- kach radziecko-japońskich i zmusiło Moskwę do znacznego wzmocnienia radzieckich garnizonów wojskowych na Dalekim Wschodzie. Ale kiedy Japonia odmówiła w 1932 r. podpisania z ZSRR paktu o nieagresji, Moskwa nie podjęła przeciwko niej żadnych działań dyplomatycznych, aczkolwiek Stalin wykorzystał ten fakt jako straszak przeciwko własnemu społeczeństwu dla usprawiedliwienia twardego kursu w polityce wewnętrznej. Rozszerzająca się agresja Japonii w Chinach przybliżyła ją do granic Mongolii Zewnętrznej zagrażając interesom radzieckim na tym obszarze. Coraz częściej też zaczęło dochodzić do zbrojnych incydentów radziecko-japońskich. ZSRR nie czuł się jednak zdolny 141 w tym momencie do przeciwstawienia się presji japońskiej lub - być może - nie zdawał sobie sprawy, że sytuacja wymagała zdecydowanego przeciwdziałania. W 1935 r. ZSRR sprzedał Japonii wschodniochińską kolej żelazną za sumę stanowiącą niewielki procent jej rzeczywistej wartości. Równocześnie Moskwa kontynuowała rozbudowę swojego potencjału militarnego na Dalekim Wschodzie, głównie w pobliżu granicy w Mandżuńą. W 1936 r., kiedy w Japonii przewagę zdobyli militaryści i kraj ten przystąpił do "paktu antyko- minternowskiego", ZSRR porozumiał się z Chinami Czang Kai-szeka. Był to rodzaj układu wojskowego, który zaowocował ściślejszą współpracą jeszcze przed japońską agresją na Chiny w 1937 r. Po japońskim ataku Moskwa udzieliła Chinom pomocy w postaci kredytów i dostaw sprzętu wojskowego, kierując je przez Singkiang w chińskim Turkiestanie. Doprowadziło to do stanu niewypowiedzianej wojny pomiędzy Związkiem Ra izieckim a Japonią, której szczytowy moment przypadł na lata 1938-1939. 5. Stosunki z Zachodem Radziecko-niemiecki traktat zawarty w Rapallo 16 kwietnia 1922 r. zapoczątkował okres normalizacji stosunków Rosji Radzieckiej (od 30 grudnia 1922 r. ZSRR) ze światem kapitalistycznym. Od 1921 r. przez następne kilka lat realizacji Nowej Ekonomicznej Polityki władzom radzieckim towarzyszyła świadomość, że nawiązanie stosunków z innymi państwami jest absolutnie niezbędne dla zachowania pokoju, którego Rosja tak potrzebowała, jak również dla pozyskania pomocy gospodarczej i technologicznej Zachodu. Z kolei dla rządów państw zachodnich dyplomatyczne rozpoznanie nowej Rosji miało być pierwszym krokiem do nawiązania z nią stosunków handlowych, zwłaszcza że potencjalni kupcy i inwestorzy tych państw nie kwapili się do lokowania swoich kapitałów w kraju, którego nie uznawały ich rządy (wyjątek stanowili Amerykanie, którzy zawarli prywatny układ handlowy z ZSRR na długo przed uznaniem tego państwa przez rząd USA). Państwa zachodnie nie spieszyły się do uznania ZSRR dejure między innymi i z tej przyczyny, że niektóre środowiska społeczne tych krajów, a szczególnie amerykańskie, co pewien czas doświadczały aktów prowokacji politycznej lub dywersji ideologicznej dokonywanych przez agentów Kominternu bulwer- sujących opinię publiczną. Rząd brytyjski zaś był dodatkowo urażony antykolonialną propagandą komunistyczną szerzoną przez zwolenników Moskwy prawie w całym Imperium, natomiast Paryż nie mógł zapomnieć strat tysięcy obywateli francuskich, których zainwes- towane w Rosji kapitały zostały znacjonalizowane przez bolszewików po 1917 r. Zawarcie traktatu handlowego z Wielką Brytanią w 1921 r. oznaczało uznanie defacto Rosji Radzieckiej przez Londyn i równocześnie Moskwa rozpoczęła starania o nawiązanie stosunków z Republiką Weimarską. Niemcy i Rosja ze względu na swoje problemy gospodarcze oraz z uwagi na fakt, iż traktat wersalski postawił je poza nawiasem państw kształtujących powojenne oblicze świata ciążyły ku sobie, dlatego układ między nimi stawał się czymś naturalnym. Ponieważ Niemcy zostały zobowiązane traktatem wersalskim do drastycznego ograniczenia zbrojeń, również niemiecki Sztab Generalny był zadowolony z tych tendencji, gdyż mógł liczyć na nawiązanie współpracy wojskowej z Armią Czerwoną. Wielka Brytania i Francja zostały więc nieprzyjemnie zaskoczone, kiedy pod ich bokiem, podczas konferencji w Genui, w jednej z dzielnic tego miasta Rapallo., Rosja Radziecka podpisała traktat z Republiką Weimarską. Traktat zapowiadał ustanowienie normalnych stosunków pomiędzy tymi państwami, a jednocześnie obie strony zrezygnowały ze wzajemnych roszczeń finansowych wynikających ze strat wojennych i obiecały sobie nawiązać współpracę gos- 142 podarczą. Dla bolszewików było to pierwsze uznanie ich państwa de jure przez państwo zachodnie. W 1924 r. nowy lauborzystowski rząd Wielkiej Brytanii uznał ZSRR de jure oraz zapowiedział podpisanie z nim nowego traktatu handlowego (w tym samym roku ZSRR nawiązał również stosunki dyplomatyczne z Francją). Zasadniczym warunkiem podpisania takiego traktatu miało być zobowiązanie się Moskwy do wypłacenia odszkodowania za znacjonalizowane w ZSRR kapitały brytyjskie. Moskwa uznała ten warunek za możliwy do przyjęcia (już w 1922 r. rząd radziecki zgodził się negocjować kwestię swojego zadhxżenia zagranicznego). Jednak w październiku 1924 r. w Wielkiej Brytanii wybory wygrali konserwatyści, którzy oskarżali lauborzystów o daleko idące ustępstwa wobec Moskwy. Jeszcze przed wyborami gazety konserwatywne opublikowały sfałszowany list Zinowiewa wysłany rzekomo do komunistów brytyjskich, w którym jakoby nakazywano im podjęcie agitacji komunistycznej w armii brytyjskiej i w Irlandii. Strach społeczeństwa brytyjskiego przed komunizmem spotęgowany "listem Zinowiewa" pomógł konserwatystom zwyciężyć w wyborach, którzy po utworzeniu swojego rządu odmówili ratyfikacji traktatu handlowego z ZSRR. Jednym z następstw takiej postawy konserwatystów był apel Kominternu skierowany w 1926 r. do robotników brytyjskich wzywający ich do zorganizowania strajku generalnego. W odpowiedzi rząd brytyjski 27 maja 1927 r. zerwał stosunki z Moskwą, a kiedy w październiku 1929 r. lauborzyści ponownie je nawiązali, było już za późno, Stalin bowiem zdążył wykorzystać zerwanie jako argument przeciwko pojednawczej polityce zagranicznej proponowanej przez Bucharina i Rykowa. Po abdykacji Mikołaja II Stany Zjednoczone uznały Rząd Tymczasowy i z dużym pośpiechem przyznały mu znaczną pomoc finansową. W Waszyngtonie akredytowano ambasadora rosyjskiego Borysa Bachmietiewa, który praktycznie urzędował tam do czerwca 1922 r. (Ludwig Martens, którego bolszewicy wysłali do USA w 1919 r. jako swojego ambasadora, został deportowany z tego kraju już w 1920 r.). Stany Zjednoczone nie uznały rządu bolszewickiego, a jednym z wielu tego powodów był ten, że większość Amerykanów było przekonanych, iż bolszewicy są agentami niemieckimi. Stany Zjednoczone, aczkolwiek niechętnie, wzięły udział w interwencji zbrojnej w Rosji Radzieckiej i amerykańskie oddziały pozostawały w niektórych rejonach tego kraju do 1920 r. USA nie wzięły udziału we francusko-brytyjskiej blokadzie Rosji Radzieckiej, chociaż osiągnęły ten sam rezultat przez wstrzymanie wydawania pozwoleń swoim obywatelom na handel z tym państwem. Restrykcje te obowiązywały do 1920 r. W latach 1920-1933 stosunki radziecko-amerykańskie charakteryzowała znacząca współ- praca z ZSRR amerykańskich prywatnych przedsiębiorców. Już od końca 1920 r. koncerny amerykańskie i indywidualni businessmani zaczęli odwiedzać Rosję Radziecką w znacznej liczbie. Lista amerykańskich kompanii, które inwestowały w tym kraju, jest długa. Wymień- my tu takie koncerny, jak Ford, Dupont, General Electric, American Asbestos i Radio Corporation of America. Te kontakty, a przede wszystkim zmiana sytuacji politycznej w Europie stworzyły warunki do oficjalnego uznania ZSRR przez USA, co nastąpiło 16 listopada 1933 r. W lipcu 1935 r. podpisano radziecko-amerykański traktat handlowy, który przyniósł w 1938 r. import amerykańskich towarów do ZSRR na sumę prawie 70 mln dolarów. Względnie dobre stosunki ustanowione między Rosją Radziecką a Republiką Weimarską w Rapallo przetrwały w zasadzie do 1933 r., pomimo okresowych napięć wywoływa- nych działalnością agentów Kominternu w Niemczech. 12 października 1925 r., a więc w czasie, kiedy trwała konferencja w Locarno, ZSRR podpisał z Niemcami traktat gospodarczy, który 24 kwietnia 1926 r. uzupełniono układem o neutralności stwierdzającym, że podstawę wzajemnych stosunków między obu państwami stanowi nadal traktat z Rapallo z 1922 r. Artykuł 2 układu zobowiązywał oba państwa do zachowania - neutralności 143 w wypadku gdyby jedno z nich, "mimo swojego pokojowego postępowania", stało się obiektem napaści ze strony trzeciego państwa lub grupy państw trzecich. Konwencja zobowiązywała również obie strony do nieuczestniczenia w koalicji państw trzecich, której celem byłaby gospodarcza oraz finansowa dyskryminacja jednej z umawiających się stron. Istotne znaczenie miała też wymiana not między rządami radzieckim i niemieckim przy podpisywaniu układu. Rząd niemiecki potwierdził w swojej nocie zobowiązanie do przeciw- stawiania się całą siłą - po wstąpieniu do Ligi Narodów - wszelkim dążeniom w jej łonie, które by "byty jednostronnie wymierzone przeciwko ZSRR". Rząd niemiecki stwierdzał, że "udział Niemiec w Lidze Narodów nie może stanowić przeszkody w rozwoju przyjaznych stosunków między Niemcami a ZSRR". Gwarantowało to w pewnej mierze, iż Niemcy nie będą w Lidze Narodów prowadziły polityki przeciwko ZSRR. Rząd radziecki zaś przyjmował do wiadomości oświadczenie rządu niemieckiego oraz wyrażał przekonanie, że "rządy obu państw będą kierowały się w toku rokowań koniecznością zachowania powszechnego pokoju". Porozumienia te doprowadziły do nawiązania bliskiej współpracy gospodarczej i handlowej między obu państwami. Szczególnie w czasie realizacji w ZSRR pierwszego planu pięcioletniego Niemcy starały się przywrócić na tej drodze pozycję ekonomiczną, jaką posiadały w Rosji carskiej w latach 1912-1913. Właśnie w latach pierwszej pięciolatki Niemcy dostarczały 46% całego radzieckiego importu, a jak już wspomnieliśmy, na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych istniała też między obu partnerami zadowalająca ich współpraca wojskowa. Sytuacja zmieniła się radykalnie po dojściu Hitlera do władzy, kiedy Niemcy wystąpiły z Ligi Narodów w 1933 r., w 1935 r. wypowiedziały traktat wersalski, a w 1936 r. zajęły Nadrenię. Wzrost ambicji mocarstwowych Niemiec zniszczył starą równowagę sił na kontynencie i stworzył nowe realia polityczne w Europie. Były to wydarzenia, które zarówno w przypadku ZSRR, jak i innych państw europejskich musiały podziałać jednocząco. Jeżeli lata 1917-1921 w polityce radzieckiej można by nazwać okresem "ofensywy rewolucyjnej", lata 1921-1934 okresem "obronnego izolacjonizmu", to lata 1934-1938 były erą "eksperymen- talnych sojuszy politycznych" ZSRR z państwami kapitalistycznymi. Już we wrześniu 1933 r. ZSRR zerwał współpracę wojskową z Niemcami, rok później wstąpił do Ligi Narodów, a w 1935 r. podpisał trójstronny układ z Francją i Czechosłowacją (do układu dołączona była klauzula, w której ZSRR zobowiązał się udzielić pomocy Czechosłowacji w wypadku napaści na to państwo dowolnego agresora, jednak pod warunkiem że takiej pomocy udzieli Czechosłowacji także Francja. Wartość tego układu poddana została próbie w związku z układami monachijskimi: ZSRR oprócz werbalnych deklaracji, nie włączył się do obrony Czechosłowacji). W 1936 r. uforxnowała się oś Berlin-Rzym i doszło do zawarcia przez Niemcy i Japonię "paktu antykominternowskiego", do którego w 1937 r. dołączyły Włochy. W 1936 r. rozpoczęła się też wojna domowa w Hiszpanii. Właśnie wojna domowa w Hiszpanii postawiła Moskwę w dosyć niezręcznej sytuacji: zwycięstwo faszystów mogło prowadzić do faszystow- skiego zamachu stanu we Francji, zaś zwycięstwo republikanów, w razie utworzenia silnego rządu z komunistami, mogło skłonić Francję do szukania sojuszu antykomunistycznego z Niemcami. Nie tak prosto przedstawiała się również sprawa ewentualnej interwencji zbrojnej ZSRR w Hiszpanii. Jeżeli Moskwa zdecydowałaby się na taki krok - mogła liczyć tylko na poparcie komunistów. Kompetentne radzieckie czynniki polityczne długo więc rozważały tę kwestię zanim podjęły decyzję o udzieleniu pomocy obrońcom republiki. Najpierw Komintern zorganizował dostawy broni dla republikanów, a następnie wziął się do tworzenia "brygad międzynarodowych". Jednocześnie Moskwa starała się złagodzić radyka- lizm hiszpańskich komunistów i odwieść ich od żądań nacjonalizacji zagranicznych inwestycji i likwidacji własności prywatnej w swym kraju. ZSRR dostarczył broń do Hiszpanii i wysłał 144 tam ludzi, ale nie mógł współzawodniczyć z niemiecką i włoską interwencją po przeciwnej stronie. W rezultacie tej interwencji ZSRR stracił też wiele ze swojego prestiżu między- narodowego, i to nie wskutek zwycięstwa generała Franco, a w rezultacie działań agentów NKWD, którzy licznie "towarzyszyli" radzieckiej pomocy w tym kraju. Próby narzucenia swojej woli republikanom, intrygi, morderstwa, sądy kapturowe i porwania przeciwników stalinizmu, w tym przede wszystkim trockistów i anarchistów - członków brygad między- narodowych, dokonywane przez radzieckie służby specjalne, dopełniały całości obrazu sytuacji w obozie antyfaszystowskim, a nie wszystkie takie przypadki udało się zachować w tajemnicy. Francja i Wielka Brytania stanęły na stanowisku "nieingerencji" w wojnę domową w Hiszpanii, którą traktowały jako rozgrywkę pomiędzy faszyzmem a komunizmem. W ówczesnej europejskiej opinii publicznej istniało przekonanie, że linia walki pomiędzy faszyzmem a komunizmem najostrzej uwidoczniła się właśnie w Hiszpanii. To prawda, że w Hiszpanii doszło do starcia pomiędzy tymi dwoma ekstremalnymi systemami, ale przecież ZSRR, pomimo zaangażowania się w tej wojnie, prowadził równocześnie szeroką wymianę handlową z Niemcami i Japonią. Moskwa nie przestała też traktować faszyzmu i kapitalizmu jako nierozłącznych elementów jednego systemu, jako wroga państwa radzieckiego (Stalin w tym czasie poinstruował Komintern o konieczności połączenia się francuskiej partii komunistycznej z innymi partiami lewicowymi w tym kraju we wspólnym "froncie ludowym" do walki z faszyzmem i "reakcyjną burżuazją"). Przywódcy radzieccy mogli też podać wiele wymownych przykładów na - lansowane zwłaszcza wobec własnego społeczeństwa - "o- krążenie kapitalistyczne" i powinowactwo faszyzmu z kapitalizmem. W krajach Europy Zachodniej - we Francji i Wielkiej Brytanii - wielu polityków jawnie wychwalało reżim Mussoliniego za jego rzekomą, nadzwyczajną skuteczność. Nie brakowało tam również osób ze świata polityki i finansjery, które nie tylko były przekonane, że mogą zrobić z Hitlerem dobry interes, ale także podejmowały w tym kierunku konkretne działania. Wprawdzie w krajach Europy Zachodniej organizowano wiele manifestacji przeciwko ofensywie sił faszystowskich w Niemczech, Włoszech, Hiszpanii i wypowiadano pod ich adresem nawet bardzo ostre słowa, ale jednocześnie rządy tych państw nie zrobiły nic, aby zapobiec agresji japońskiej na Chiny, niemieckim zbrojeniom czy atakowi Włoch na Etiopię. Natomiast po Anschlussie Austrii ograniczono się tylko do nieśmiałych słów protestu. Zajęcie Czecho- słowacji przez Niemcy, w rezultacie układu monachijskiego, nie zakończyło procesu kreowania nowego porządku w Europie - było tylko chwilowym uspokojeniem, jeszcze jednym ustępstwem na rzecz Niemiec, którą to politykę państwa zachodnie rozpoczęły już na długo przedtem. ZSRR nie brał udziału w przygotowaniach, które doprowadziły do konferencji w Mona- chium, ani w samej konferencji (odbyła się w dniach 29-30 września 1938 r.), ale jego rola w późniejszych wydarzeniach nie jest całkiem jasna. Czy ZSRR naprawdę był gotów do udzielenia pomocy Czechosłowacji, gdyby o nią poprosiła - nikt nie może odpowiedzieć na to pytanie z całkowitą pewnością, ponieważ takiej prośby nie wysunięto, a i dowody na radziecką propozycję takiej pomocy także nie są ani wiarygodne, ani jednoznacznie potwierdzone. Natomiast niezaprzeczalnym faktem jest, że Monachium przekonało polityków radzieckich - jeżeli w ogóle potrzebowali takiego przekonania - że ZSRR pozostał sam we wrogim sobie świecie. To musiało wpłynąć na sposób zachowania się ZSRR w następnym okresie, chociaż nie może tłumaczyć wszystkich działań, jakie w tym czasie podejmowali radzieccy dyplomaci. Należy się zgodzić, że radzieckie koncepcje "zbiorowego bezpieczeń- stwa", niezależnie od tego, czy wysuwano je w dobrej wierze, czy nie - ostatecznie doznały niepowodzenia. Ale jednym z powodów tej porażki było stosowanie przez ZSRR w jego polityce zagranicznej dwóch sprzecznych ze sobą sposobów działania - "rewolucyjnej i 145 konspiracji" i "otwartej", oficjalnej dyplomacji. Niewątpliwie prawdą również jest to, że niechęć Paryża i Londynu do występowania przeciwko III Rzeszy wspólnie z ZSRR wynikała z braku zaufania do Armii Czerwonej po czystkach, jakie właśnie przeszła, a także z braku zaiteresowania tych stolic pomocą dla małych i odległych państw i prawdopodobnie z przekonania niektórych konserwatywnych polityków, że ekspansja Niemiec na Wschód leży w interesie Zachodu. 6. Stosunki z Polską Podpisany 18 marca 1921 r. w Rydze traktat pokojowy z Polską zakończył okres dwuletniej wojny o wschodnie granice Polski, a równocześnie rozwiał nadzieje Moskwy na rychłe przeniesienie rewolucji rosyjskiej na zachód Europy. Na mocy traktatu Rosja Radziecka zgodziła się uznać pretensje Polski do około 1/3 jej dawnych ziem kresowych, to znaczy wrócono mniej więcej do granic po II rozbiorze Polski. Natomiast Polska przyjęła radziecki warunek dotyczący uznania Ukrainy radzieckiej, która zresztą figurowała obok Rosji Radzieckiej jako sygnatańusz traktatu ryskiego. Polska zobowiązała się również do rozwiązania istniejących na jej terytońum oddziałów ukraińskich atamana Petlury, białoruskich gen. S. Bałachowicza i rosyjskich gen. J. Perenykina. W sprawach finansawych Rosja Radziecka zobowiązała się do wypłacenia Polsce w ciągu roku 30 mln rubli w złocie z tytułu udziału ziem polskich w życiu gospodarczym carskiej Rosji. Suma ta nigdy nie została Polsce wypłacona. Nadto Rosja Radziecka miała wypłacić Polsce 29 mln rubli w złocie za zatrzymany w Rosji tabor kolejowy z Królestwa Polskiego - z sumy tej wypłacono tylko znikomą część. Rosja Radziecka zobowiązała się także do zwrócenia Polsce zagrabionych przez rząd carski zbiorów sztuki, archiwów, bibliotek i trofeów wojennych. Akcja zwrotu tych przedmiotów trwała bardzo długo i znaczna ich część, chociaż nie wszystkie, wróciła do Polski. Pokój ryski był pokojem kompromisowym, ponieważ żadna ze stron nie posiadała wystarczającej siły do narzucenia stronie przeciwnej swoich warunków. Wyegzekwowanie pozostałych warunków traktatu ryskiego również natrafiało na poważne trudności. Utrudniano, na przykład, powrót do kraju Polakom, którzy wyrazili taki zamiar, tych zaś, którzy znajdowali się w więzieniach Czeki, wymieniano za komunistów aresztowanych w Polsce. Powracającym władze radzieckie często.uniemożliwiały zabranie swojego mienia. Nagminnie też strona radziecka gwałciła VII artykuł traktatu, gwarantujący swobody religijne Polaków w Rosji. Protestujących duchownych i wiernych świeckich zsyłano masowo do obozów pracy. Księży polskich oskarżano o rzekomy udział w organizacjach kontrrewolucyjnych i o wykorzystywanie "przesądów religijnych" do spiskowania przeciwko władzy radzieckiej. Równocześnie władze radzieckie inspirowały z terenu Białorusi i Ukrainy radzieckiej zaburzenia na kresach. Uzbrojone bandy dywersantów przekraczały nielegalnie granicę celem prowadzenia agitacji przeciwko państwu polskiemu pośród zamieszkałej na kresach ludności białoruskiej i ukraińskiej. Radziecko-niemiecki traktat z Rapallo oceniony został przez niektórych polityków polskich jako wznowienie śmiertelnego zagrożenia niepodległości Polski i pokoju europej- skiego. Polska jako jedyne państwo europejskie odczuwała bezpośrednie zagrożenie ze strony Niemiec i Rosji Radzieckiej. Tymczasem po Rapallo Rosja Radziecka podjęła próbę wciągnięcia w orbitę swoich wpływów państw bałtyckich i Polski. W grudniu 1922 r. z inicjatywy Moskwy zwołano tam konferencję, która miała rozwiązać problem rozbrojenia państw-uczestników konferencji, tj. Rosji Radzieckiej, Polski, Litwy, Estonii i Finlandii. Ale 146 kiedy państwa te odpowiedziały na radziecką propozycję paktów o nieagresji z każdym z osobna kontrpropozycją podpisania przez Rosję Radziecką wspólnego i jednego paktu ze wszystkimi uczestnikami konferencji - Moskwa odmówiła i zerwała obrady. Kiedy więc nie udało się wciągnąć tych państw w orbitę wpływów radzieckich, ZSRR wystąpił z propozycją do Republiki Weimarskiej zepchnięcia Polski w jej granice etnograficz- ne. Jednak nadzieje Moskwy na konkretne kroki w tej sprawie unicestwiło zbliżenie Niemiec i państw zachodnich zakończone podpisaniem traktatu w Locarno 16 października 1925 r. Mimo tych wrogich wobec Polski działań, w sierpniu 1924 r. Warszawa wystosowała notę do komisariatu spraw zagranicznych ZSRR z propozycją zwołania konferencji, której celem byłoby unormowanie wzajemnych stosunków. Wkrótce potem do Moskwy udał się jako poseł Rzeczpospolitej Polskiej, Stanisław Kętrzyński, do Warszawy zaś przybył poseł radziecki Piotr Wojkow. Rozpoczęto także rozmowy nad zawarciem paktu o nieagresji. Wszelako jednoczesne zabiegi Polski do zbliżenia z państwami bałtyckimi odczytano w Moskwie jako poczynania antyradzieckie i wzajemne kontakty uległy ochłodzeniu. Pomimo to 3 sierpnia 1925 r. udało się zawrzeć tzw. "umowę moskiewską", dotyczącą trybu rozstrzygania zatargów granicznych, oraz podpisać protokół w Jampolu o zapobieganiu napadom i likwidacji band granicznych. We wrześniu do Warszawy przybył Cziczerin, by podjąć przerwane rozmowy na temat paktu o nieagresji. Moskwa uzależniała jednak podpisanie paktu od spełnienia przez Polskę pewnych warunków, między innymi zrezygnowania z radzieckich spłat reparacji wojennych wynikających z traktatu ryskiego oraz uznania jako legalną Komunistycznej Partii Polski. ZSRR zastosował jednocześnie szantaż przez zawarcie wcześniej niż z Polską porozumienia z Niemcami, próbował też pozyskać sobie Litwinów, dając im do zrozumienia, że tylko przy jego poparciu mogą liczyć na odzyskanie Wilna. Działania te miały na celu rozbicie polskiej inicjatywy, jaką była propozycja zawarcia przez ZSRR paktu o nieagresji z wszystkimi zainteresowanymi państwami Europy Wschodniej, a więc oprócz Polski, także z Rumunią i państwami bałtyckimi. ZSRR odrzucał taką koncepcję sugerując, że Polska dąży rzekomo do hegemonii w pasie od Morza Bałtyckiego do Morza Czarnego. Od chwili zgłoszenia paktu o nieagresji do momentu jego podpisania upłynęło siedem lat, ponieważ negocjacje natrafiły na szereg trudności, wskutek czego były wielokrotnie od- raczane. Trudności te można podzielić na dwie kategorie: pierwsze, niejako uboczne, nie związane z samą istotą paktu, oraz drugie, zasadnicze, wypływające z zakresu i treści paktu. Do pierwszych należy zaliczyć nie przebierającą w środkach nagonkę propagandową Moskwy, a za nią Kominternu, wymierzoną w polskie rządy pomajowe. Przewrót majowy określono jako faszystowski i dokonany pod dyktando Wielkiej Brytanii w ramach budowania rzekomego frontu antyradzieckiego. Istotną trudnością było też podpisanie przez ZSRR i Litwę paktu o nieagresji 28 września 1926 r., w którym obie strony powoływały się na traktat pokojowy pomiędzy nimi z 12 lipca 1920 r., na mocy którego Wilno zostało uznane za integralną część terytorium Litwy, co stało w sprzeczności z traktatem ryskim. Wzajemne stosunki uległy dalszemu pogorszeniu, gdy latem 1927 r. emigrant rosyjski, Borys Kowerda, dokonał zabójstwa posła radzieckiego Piotra Wojkowa. ZSRR obciążył władze polskie za ten mord i nasilił kampanię antypolską. Jednocześnie Moskwa rozpoczęła brutalne akcje przeciwko Polakom zamieszkującym w ZSRR. Do drugiej, znacznie ważniejszej kategorii przeszkód, należy zaliczyć różnice poglądów pomiędzy Moskwą a Warszawą w sprawie zakresu i treści paktu. Przede wszystkim Polska, wychodząc z założenia, że problemy terytorialne między ZSRR a Polską, Łotwą, Estonią i Finlandią zostały już rozwiązane w traktatach pokojowych, dążyła do tego, aby wspólny pakt o nieagresji między tymi państwami i groźba wspólnej interwencji przeciwko temu, kto by pokój pogwałcił, były dodatkową gwarancją zabezpieczenia pokoju (później Polska odstąpiła od zasady wspólnego i jednego paktu o nieagresji na rzecz paktów dwustronnych). Druga podstawowa różnica 147 dotyczyła uznania przez ZSRR zobowiązań, jakie spoczywały na Polsce w konsekwencji jej przynależności do Ligi Narodów. ZSRR odnosił się negatywnie do traktatu wersalskiego i w owym czasie zwalczał Ligę Narodów, dlatego nie chciał uznać zobowiązań, jakie wynikały z tytułu przynależności Polski do Ligi. Prowadząc pertraktacje Polska jednocześnie starała się osłabić zagrożenie ze wschodu. W grudniu 1928 r. Warszawa zareagowała pozytywnie na propozycję Litwinowa dotyczącą podpisania układu, który mógłby wprowadzić w życie pakt Brianda-Kellogga o wyrzeczeniu się wojny między ZSRR, Polską i Litwą. Polska ze swojej strony zaproponowała włączenie do tego układu pozostałych krajów bałtyckich i Rumunii. Propozycja ta została przyjęta przez ZSRR i 9 lutego 1929 r. przedstawiciele rządów ZSRR, Polski, Rumunii, Łotwy i Estonii podpisali "protokół Litwinowa". Kilka tygodni później swój akces do "protokołu" zgłosiły również Litwa, Gdańsk, Turcja i Iran. Była to pierwsza wspólna umowa zawarta przez ZSRR z jego zachodnimi sąsiadami. Podpisanie protokołu nie wpłynęło w zasadniczy sposób na zmianę stosunków między ZSRR a Polską - każda ze stron zarzucała drugiej odchodzenie od ducha porozumienia. 23 sierpnia 1931 r. wznowiono oficjalne rozmowy między ZSRR a Polską w sprawie zawarcia paktu o nieagresji, który ostatecznie podpisano 25 lipca 1932 r. Normalizacja stosunków z Polską znalazła swoje odzwierciedlenie między innymi w wielu imprezach kulturalnych zorganizowanych w Moskwie i w Warszawie. Na przykład, w marcu 1933 r. otwarto w Warszawie wystawę malarstwa radzieckiego, która według krytyków polskich stała się wydarzeniem roku. W tak sprzyjającym klimacie nastąpiło podpisanie w Londynie 3 lipca 1933 r. konwencji o tzw. "definicji agresora". Oprócz ZSRR i Polski wśród sygnatariuszy tej konwencji znalazły się następujące kraje: Estonia, Łotwa, Rumunia, Turcja, Iran i Afgani- stan. Ostatnią umową o charakterze politycznym zawartą przed wybuchem II wojny światowej między ZSRR a Polską był protokół podpisany w Moskwie 26 listopada 1938 r. W zasadzie była to polska inicjatywa, która zmierzała do położenia kresu pewnemu napięciu we wzajemnych stosunkach polsko-radzieckich, jakie uwidoczniło się przed i po Monachium. Ów protokół nie tylko potwierdził aktualność istniejących już umów politycznych, lecz również rozszerzał podstawę tych porozumień na sferę gospodarczą. W rezultacie tego porozumienia, 19 lutego 1939 r., podpisano pierwszy traktat handlowy między ZSRR a Polską. 7. Pakt Ribbentrop-Mołotow Po konferencji w Monachium przywódcy radzieccy ze Stalinem na czele postanowili uznać jej postanowienia jako naczelną wskazówkę dla aktualnej polityki zagranicznej ZSRR. Zresztą odpowiadało to zasadom, jakimi kierowano się w Moskwie od kilku już lat, a które zostały wyłożone przez Stalina jeszcze na XVII Zjeździe WKP(b) w 1934 r. Zwracając się do delegatów Stalin powiedział wówczas: "my nie mamy żadnej ońentacji politycznej ani na Niemcy, ani na Polskę czy Francję. Naszą ońentacją w przeszłości i obecnie jest ZSRR i tylko ZSRR. I jeżeli interesy ZSRR wymagają zbliżenia z tym lub innym państwem, które nie jest zainteresowane w zakłócaniu pokoju, powinniśmy podjąć taki krok bez wahania". Przyjęcie takiej zasady pozwalało usprawiedliwić każde nieprzewidziane posunięcie w polityce zagraniczej ZSRR. "Związek Radziecki gotów jest - powiedział Stalin w 1939 r. - porozumieć się z każdym państwem bez względu na jego ustrój". Równocześnie jednak Związek Radziecki prowadził politykę zabezpieczania się ze wszystkich stron. Nie ulega 148 wątpliwości, że na politykę ZSRR wobec Zachodu miała też wpływ sytuacja, jaka zaistniała na Dalekim Wschodzie - starcia zbrojne z Japonią i wojna w Chinach, którym Moskwa nie zaprzestała udzielać pomocy. ZSRR patrzył na Zachód z wielką podejrzliwością, szczególnie jeżeli chodziło o chęć powstrzymania agresywności Niemiec. Stalin nie miał powodu ufać skuteczności działań Zachodu - układ monachijski był dla niego potwierdzeniem tego podejrzenia. Generalną zasadę aktualnej radzieckiej polityki przedstawił Stalin podczas XVIII Zjazdu WKP(b) 10 marca 1939 r., kiedy powiedział: "Jednym z zadań partii jest ostrożność i niedopuszczenie do wciągnięcia naszego kraju w konflikty przez podżegaczy wojennych, którzy są przyzwyczajeni do wyciągania kasztanów z ognia cudzymi rękami". Słowa te zrozumiano wówczas, nie tylko zresztą w Niemczech, jako gotowość ZSRR do podjęcia rozmów z każdym państwem, które chciałoby się z nim porozumieć bez żadnych zobowiązań z jego strony. Zaś dzień po wystąpieniu Stalina, Manuilski w następujących słowach sprecyzował radziecki pogląd na aktualną sytuację międzynarodową: "Dążeniem burżuazji brytyjskiej jest poświęcenie małych państw Europy Południowo-Wschodniej na rzecz Niemiec. To tak, jakby skierować Niemcy bezpośrednio przeciwko ZSRR..., aby w ten sposób odwrócić ich imperialną uwagę od brytyjskich kolonii. Równocześnie brytyjscy reakcjoniści chcieliby użyć ZSRR do wyrwania kłów niemieckiemu imperializmowi i osłabić Niemcy... " Ale cztery dni później, Iwan Majski, radziecki ambasador w Wielkiej Brytanii zadeklarował Londynowi: "Nasze dwa państwa nie zawsze szły ręka w rękę w poszukiwaniu najlepszych sposobów zabezpieczenia pokoju, ale równocześnie jest prawdą, i to jest najważniejsze, że obecnie nie ma konfliktu interesów pomiędzy ZSRR a Imperium Brytyjskim w żadnej części świata". Majski dodał również, że radziecko-brytyjskie stosunki powinny określać "kwestię wojny lub pokoju w dzisiejszych czasach". Ta wypowiedź była z kolei oczywistym zaproszeniem do wspólnego poszukania możliwości nawiązania bliższych stosunków między ZSRR a Wielką Brytanią. Ówczesne radzieckie koła opiniodawcze w okresie trwania sojuszu z Niemcami (a za nimi i dzisiaj zdecydowana większość historyków) interpretowały wypowiedź Stalina z 10 marca 1939 r. jako zachętę do podjęcia rokowań z ZSRR adresowaną wyłącznie do Niemiec. Tymczasem wypowiedź Majskiego sugerowałaby mniej jednoznaczne spojrzenie na tę sprawę. Wszystkie "manewry" dyplomatyczne, które nastąpiły w 1939 r. - wbrew temu, co się powszechnie sądzi - nie są takie jasne. Na ich tle politykę Moskwy można by określić jako typowo oportunistyczną, która w rezultacie przyniosła jej konkretne korzyści. Już brytyjsko- -francuskie gwarancje dla Polski i Rumunii w pewnym sensie zabezpieczały również ZSRR przed bezpośrednim atakiem niemieckim na jego terytorium, dopóki te dwa państwa dzieliły go od Rzeszy. Po wejściu Niemców do Czechosłowacji w marcu 1939 r., zajęciu Kłajpedy i próbach Hitlera wywarcia nacisku na Polskę dla wymuszenia zmiany statusu "Wolnego Miasta Gdańska" i zgody rządu polskiego na budowę eksterytorialnej autostrady do Prus Wschodnich, w polityce brytyjskiej i francuskiej nastąpił zasadniczy zwrot. Polegał on na odrzuceniu polityki ustępstw i próbach przekonania Hitlera, że jego atak na Polskę wywoła natychmiastową zbrojną reakcję Zachodu. Jednym z punktów planu zniechęcenia Hitlera do działań agresywnych było podjęcie starań pozyskania Moskwy dla wspólnego sojuszu wojskowego. Sprawa była na tyle pilna, że już od pewnego czasu dyplomacja radziecka rzeczywiście zaczęła kusić Hitlera możliwością wzajemnego porozumienia. I prawdopodobnie dopiero uparte milczenie Berlina skłoniło ZSRR do podjęcia, w połowie kwietnia, rokowań z Francją i Wielką Brytanią, najpierw w Paryżu, a później w Moskwie. Przebieg rokowań ZSRR z Francją i Wielką Brytanią jest historią długą i zawikłaną, zakończoną niepowodze- niem. Pomimo uznania konieczności sojuszu, rządy państw zachodnich podchodziły do rokowań z wieloma zastrzeżeniami i z wyraźnym brakiem dobrej woli. Również sposób, w jaki ZSRR prowadził te rozmowy, wskazywał niedwuznacznie na podwójną grę z jego 149 strony. Delegacja radziecka zjednej strony obawiała się, że niedoszli sojusznicy chcą wciągnąć ZSRR do wojny z Niemcami, co zwolniłoby Zachód od przyjścia z pomocą Polsce, a z drugiej strony podchodziła do rokowań z wyraźnym celem wybadania sytuacji: czego można się spodziewać od Zachodu w zamian za sojusz. Analiza radzieckich warunków wysuwanych podczas negocjacji wskazuje, że ZSRR próbował osiągnąć drogą pokojową to, co uzyskał później drogą podtioju. Jednym z warunków sojuszu było żądanie wymuszenia przez Francję i Anglię na Polsce i Rumunii ich zgody na otwarcie granic dla Armii Czerwonej. Domagano się też zgody na obsadzenie przez wojska radzieckie portów i wysp przybrzeżnych należących do krajów bałtyckich. Odmowa spełnienia tych żądań, co zresztą byłoby ingerencją w sprawy wewnętrzne wskazanych przez ZSRR państw, była dobrym argumentem propagandowym Moskwy do zerwania rokowań i obciążenia za to odpowiedzialnością państwa zachodnie. Jeżeli w rokowaniach radziecko-francusko-brytyjskich żadna ze stron nie wykazała dobrej woli, nie ma też podstawy twierdzić, że prowadzone równolegle rokowania radziecko- -niemieckie od początku cechował lepszy klimat. Jednak w tym przypadku ważniejsza była, w sensie czynników decydujących, realna sytuacja. Francja i Anglia w najlepszym wypadku mogły zaproponować Moskwie niepewny sojusz, niepewną pomoc i pewną wojnę z Niem- cami. Nie była to atrakcyjna oferta. Niemcy były w lepszej sytuacji: mogły zaoferować zgodę na zaanektowanie przez ZSRR pewnych obszarów oraz wzajemne korzyści gospodarcze. Wreszcie, podczas gdy sojusz z koalicją zachodnią prowadził do wojny z Niemcami, to sojusz z tymi właśnie Niemcami stwarzał szansę jej uniknięcia. Ten ostatni argument był dla ZSRR prawdopodobnie decydujący. To oczywiste, że Moskwa potrzebowała więcej czasu na przygotowanie się do wojny, ale jest też wysoce prawdopodobne, iż Stalin łudził się, że ZSRR w ogóle może uniknąć wojny. Początek zakulisowych pertraktacji radziecko-niemieckich można datować od ł7 kwiet- nia 1939 r. Tego dnia radziecki ambasador w Berlinie, Aleksy Mierkałow, złożył na ręce sekretarza stanu niemieckiego MSZ oświadczenie, w którym zapewnił, że różnice ideologicz- ne, jakie dzieliły Moskwę i Rzym miały bardzo mały wpływ na stosunki między ZSRR a Włochami i nie będą również przeszkadzały stosunkom z Niemcami. "Związek Radziecki - stwierdził dalej Mierkałow - nie wykorzystuje obecnych tarć pomiędzy Niemcami a demokracjami Zachodu ani też nie pragnie tego czynić. Nie ma dla ZSRR powodu, by nie mógl żyć z Niemcami na normalnej stopie. Poczynając od normalizacji, stosunki nasze mogłyby się stawać coraz bliższe". Kiedy 28 kwietnia Niemcy wypowiedziły polsko-niemiecki pakt o nieagresji z 1934 r. i niemiecko-angielski układ morski z roku 1935, Stalin, chcąc przypodobać się Hitlerowi, odpowiedział 3 maja dymisją Litwinowa, rzecznika polityki zbiorowego bezpieczeństwa, i powierzeniem funkcji ludowego komisarza spraw zagranicznych premierowi Mołotowowi. To posunięcie miało wyraźnie na celu zachęcenie Berlina. Dla Niemiec porozumienie z ZSRR było konieczne ze względów strategicznych - chodziło o odizolowanie Polski od Zachodu i tym samym uniemożliwienie porozumienia między Francją i Anglią a ZSRR, w rezultacie którego Niemcy musiałyby toczyć wojnę na dwa fronty. 17 maja 1939 r. radziecki charge d'affairs w Berlinie, Grzegorz Astachow, poinformował kierownika Wydziału Wschodnioeuropejskiego w sekcji ekonomicznej niemieckiego MSZ, J. Schnurra, że nie ma konfliktów w polityce zagranicznej między obu państwami i że nadzieje Zachodu co do sojuszu z ZSRR nie zostaną urzeczywistnione. Reakcja Niemiec na te i inne sugestie była ostrożna i nieufna co do motywów Moskwy. Wreszcie, po tych wstępnych i nacechowanych wzajemną podejrzliwością sondażach, pod płaszczykiem negocjacji w spra- wie traktatu gospodarczego, z inicjatywy Moskwy podjęto konkretne rozmowy o charakterze politycznym (traktat gospodarczy podpisano 19 sierpnia 1939 r.). Traktat przewidywał pomoc Niemiec dla ZSRR w postaci kredytów, które ZSRR mógł użyć na zakup w Niemczech 150 urządzeń fabrycznych i uzbrojenia; w zamian Moskwa zgodziła się dostarczać Niemcom takie surowce, jak: ropę naftową, fosforan, drewno, bawełnę i zboże. W ściśle poufnym memorandum Ministerstwa Spraw Zagranicznych III Rzeszy zauważono przy tej okazji, że "niezależnie od znaczenia gospodarczego traktatu, jego znaczenie wynika z faktu, że negocjacje posłużyły do odnowienia politycznych kontaktów z ZSRR, a obustronne korzyści wynikające z traktatu są pierwszym krokiem w kierunku przemiany stosunków politycznych między obu państwami". Z upływem tygodni, wskutek zmieniających się okoliczności zewnętrznych, Niemcy, chcąc rozpocząć wojnę z Polską, zaczęły naciskać na przyspieszenie konkretyzacji warunków traktatu politycznego z ZSRR. Znając apetyty Moskwy, minister spraw zagranicznych III Rzeszy, Joachim von Ribbentrop, przedstawił Astachowowi sugestię podziahx terytorium państwa polskiego. Reakcja Moskwy była natychmiastowa - Mołotow wystąpił z propozycją przyjazdu delegacji niemieckiej na rozmowy do ZSRR (uczynił to w momencie, kiedy Woroszyłow dyskutował z delegacjami brytyjską i francuską na temat udziału ZSRR we wspólnej akcji przeciwko Niemcom w razie ich napaści na Polskę). Jednak zdając sobie sprawę, jak Niemcom bardzo zależy na tym porozumieniu, Stalin przystąpił do gry na zwłokę odwlekając przyjazd von Ribbentropa do Moskwy.18 sierpnia ZSRR postawił następujący wat-unek: obok jawnego paktu o nieagresji powinien zostać podpisany tajny protokół specjalny, który by ściśle określał interesy obu stron w Europie Wschodniej. Po otrzymaniu pozytywnej odpowiedzi Berlina, Stalin zgodził się przyjąć Ribbentropa 23 sierpnia. Późnym wieczorem tego samego dnia podpisano radziecko-niemiecki pakt o nieag- resji na 10 lat, przy czym znamienne było to, że pakt nie zawierał klauzuli ewentualnego unieważnienia, gdyby jeden z sygnatariuszy układu zaatakował trzecie państwo. Do paktu - zgodnie z żądaniem strony radzieckiej - dołączono tajny protokół, który ustalał strefy wpływów Niemiec i ZSRR w Europie Wschodniej oraz podział Polski. Treść tajnego protokołu brzmiała następująco: "Z okazji podpisania paktu o nieagresji migdzy Rzeszą Niemiecką a ZSRR, podpisani pelnomocnicy obu stron poruszyli w ściśle poufnej wymianie zdań sprawg wzajemnego rozgraniczenia sfer interesów obu stron. Wymiana ta doprowadzila do nastgpującego wyniku: 1. Na wypadek przeksztalcenia terytorialno politycznego obszaru należącego do państw baltyckich (Finlandia, Estonia, ,otwa i Litwa), pólnocna granica Litwy tworzy automatycznie granicg sfery interesów niemieckich i ZSRR, przy czym obie strony uznają roszczenia Litwy do terytorium wileńskiego. 2. Na wypadek terytorialno politycznego przeksztalcenia terytoriów, należących do państwa polskiego, sfery interesów Niemiec i ZSRR bgdą rozgraniczone w przybliżeniu przez linig Narew-Wisla-San. Kwestia, czy w interesie obu stron uznane bgdzie za pożądane utrzymanie niepodleglego państwa polskiego, zostanie definitywnie zdecydowana dopiero w ciągu dalszego rozwoju wypadków politycznych. W każdym razie oba rządy rozw iążą tg kwestig na drodze przyjacielskiego porozumienia. 3. Jeżeli chodzi o poludniowy wschód Europy, to ze strony radzieckiej podkreśla sig zainteresowanie Besarabią. Ze strony Niemiec stwierdza sig zupelne "desintere.ssement" odnośnie tego terytorium. 4. Protokó! ten traktowany bgdzie przez obie strony w sposób ściśle tajny. Podpisali: Za Rząd Rzeszy J.J. Ribbentrop Jako pelnomocnik Rządu ZSRR W. Molotow Moskwa, 23 sierpnia 1939 r. Podpisanie radziecko-niemieckiego paktu o nieagresji wywołało wieki szok w społeczeń- stwach zachodnich, chociaż dla rządów francuskiego i brytyjskiego nie był on niespodzianką. 151 Pakt Ribbentrop-Mołotow był natomiast niemiłym zaskoczeniem dla partii komunistycznych Zachodu - raz jeszcze okazało się bowiem, że służenie radzieckiej polityce zagranicznej zaszkodziło ich własnym interesom. Reakcja Polski na pakt była raczej spokojna. W War- szawie utrzymywało się przekonanie, że dla ZSRR najbardziej korzystny byłby dhxgotrwały konflikt wojenny, w którym sam nie brałby udziahx. Władze polskie stały na stanowisku, że najpierw z pomocą państw zachodnich należy pobić Niemcy, aby uniknąć kłopotów z ZSRR. Społeczeństwo radzieckie zaś szybko zaakceptowało upowszechnio: v przez propagandę pogląd, że przez zawarcie paktu z Niemcami kierownictwo państwa od aliło niebezpieczeń- stwo wojny od ZSRR. Tymczasem przez podpisanie układów z Niemcaini ZSRR stał się w istocie współsprawcą II wojny światowej. ROZDZIAŁ VI ZSRR w czasie II wojny światowej l. Agresja na Polskę 1 września 1939 r. Niemcy uderzyły na Polskę rozpoczynając II wojnę światową. Osamotniona Polska podjęła nierówną walkę z najeźdźcą. Od 3 września do wojny włączyły się Francja i Wielka Brytania, ale nie wywiązały się z przyjętych wobec Polski zobowiązań. Inaczej natomiast zachował się sojusznik Hitlera - ZSRR. 17 września, zgodnie z tajnym protokołem podpisanym z Niemcami 23 sierpnia 1939 r., rząd radziecki zakomunikował polskiemu ambasadorowi w Moskwie, Wacławowi Grzybowskiemu, o unieważnieniu trak- tatów między ZSRR a Polską i o przekroczeniu przez Armię Czerwoną granicy z Polską celem - jak to sformułowano - "wzięcia pod swoją opiekę życia i majątku mieszkańców Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi". Dwa fronty radzieckie - ukraiński, dowodzony przez Siemiona Timoszenkę, i białoruski pod Michałem Kowalowem w niedługim czasie osiągnęły linię Kowel - Włodzimierz Wołyński - Sokal, a następnie dotarły do Sanu. Znajdujące się na tym terenie wojska polskie, zgodnie z rozkazem Naczelnego Dowództwa, nie podejmowały walki ze wschodnim najeźdźcą, jeżeli nie liczyć drobnych potyczek niektórych oddziałów radzieckich z Korpusem Ochrony Pogranicza, grupą kawalerii Włady- sława Andersa, czy oddziałami polskimi przedzierającymi się w kierunku granicy z Rumunią. Generał Anders, ranny 29 września, dostał się do niewoli. Zrazu umieszczono go w szpitalu we Lwowie, skąd 20 listopada został przewieziony do więzienia na Łubiance w Moskwie. Według informacji Sztabu Generalnego Armii Czerwonej, w dniach 17-21 września wojska radzieckie wzięły do niewoli prawie 175 tys. jeńców. Natomiast według obliczeń polskiego Ministerstwa Obrony Narodowej =- Biuro Opieki nad Żołnierzem z października 1944 r. liczba zabitych i rannych Polaków w walce z wojskami radzieckimi wynosiła 20 tys., a wziętych do niewoli -181 tys. żołnierzy i oficerów (w niektórych opracowaniach podaje się liczbę 230 tys. żołnierzy polskich wziętych do niewoli, w tym 10 tys. oficerów). Napadając na Polskę ZSRR gwałcił nie trzy, co zarzucano Niemcom na procesie w Norymberdze, a sześć poprzednio zawartych porozumień:1. traktat ryski z 18 marca 192 I r. ; 2. pakt Brianda-Kelloga z 27 sierpnia 1928 r. 3. protokół moskiewski z 9 lutego 1929 r. 4. pakt o nieagresji z 25 lipca 1932 r.; 5. konwencję o defnicji agresora z 3 lipca 1933 r.; 6. przedłużenie paktu o nieagresji z Polską do dnia 31 grudnia 1945 r. podpisane w Moskwie 5 maja 1934 r. Zwłaszcza konwencja o definicji agresora winna była postawić Moskwę w niezręcznej sytuacji. Zawarte w niej zwroty dałoby się w pełni zastosować do agresora radzieckiego napadającego na Polskę 17 września 1939 r. Jednak ZSRR znalazł klucz, który otworzył mu furtkę do obejścia tej konwencji, kiedy w nocie do ambasadora Grzybowskiego 153 użyto sformułowania, że "państwo polskie przestało istnieć". Tymczasem, wedhxg prawa międzynarodowego, państwo przestaje istnieć albo w chwili podpisania pokoju, albo z chwilą całkowitego podboju (debellatio). 17 września 1939 r. prawie połowa terytońum państwa polskiego była całkowicie wolna od nieprzyjaciela i polska administracja rządziła na tym obszarze w zasadzie bez zakłóceń. Z Niemcami walczyło jeszcze 25 dywizji z 33 zmobilizowa- nych przez Polskę w chwili wybuchu wojny, działały też jeszcze sojusze Polski z Francją i Wielką Brytanią. Nawet po 17 września, w którym to dniu wkroczenie wojsk radzieckich zadało Polsce śmiertelny cios w plecy i uniemożliwiło jej dalszą akcję wojenną przeciwko Niemcom, Polska jeszcze walczyła. Dowództwo radzieckie wydało po 17 września dwanaście komunikatów wojennych donoszących o walkach z wojskami tego "nieistniejącego" państwa. Warszawa broniła się do 27 września, a ostatnia regularna bitwa wojska polskiego stoczona jednocześnie z niemieckimi i radzieckimi oddziałami miała miejsce 5 października 1939 r. Dowództwa obu tych armii, niemieckiej i radzieckiej, za koniec działań wojennych z Polską uważały dzień 7 października 1939 r. Wkrótce po przyłączeniu się ZSRR do wojny przeciwko Polsce po stronie III Rzeszy, między Moskwą a Berlinem, mimo trwania działań wojennych, podjęto rozmowy na temat podziału zagarniętych terytońów. Propozycje Niemiec, sugerujących na tym etapie rozwoju wypadków rozwiązania tymczasowe, były stanowczo odrzucane przez ZSRR, którego przywódcy uważali, że wszelka tymczasowość może wywołać w przyszłości niepotrzebne konflikty między sojusznikami. Ostatecznie, po konsultacjach, 27 września przybył do Moskwy Ribbentrop i rozpoczęto rozmowy na temat wytyczenia linii granicznej na obszarze Polski. Mimo drobnych różnic zdań rozmowy przebiegały sprawnie, gdyż Hitler skłonny był do ustępstw w sprawie podziału terytońum, który w pojęciu Stalina powinien wyglądać następująco: terytońum między Wisłą a Bugiem miało znaleźć się pod okupacją niemiecką, a Litwa pod wpływami ZSRR. Stalin uzasadniał stanowisko radzieckie niedzieleniem rdzennie polskich obszarów, gdyż - jak się wyraził: "Podział ludności polskiej stworzyłby źródła niepokoju, z którego mogłaby wyniknąć niezgoda pomiędzy Niemcami a Związkiem Radzieckim". 28 września 1939 r. podpisano w Moskwie "Układ o przyjaźni i granicach" między ZSRR a Niemcami. W preambule układu stwierdzono między innymi: "Rząd Rzeszy Niemieckiej i Rząd ZSRR, po rozpadzie dotychczasowego państwa polskiego, uważają wyłącznie za swoje zadanie stworzyć ponownie spokój i porządek, a żyjącym tam narodom zapewnić ich narodowym. właściwościom pokojowe współistnienie". Układ zawierał pięć artykułów, które precyzowały warunki porozumienia, a na załączonej mapie wyznaczono dokładną granicę "wzajemnych interesów narodowych na terytońum byłego państwa polskiego". Linia ta została opisana w protokole dodatkowym przyjętym 4 października. Do układu dołączono trzy tajne protokoły, z których pierwszy dotyczył przemieszczeń ludności, w drugim dokonano korekty ustaleń z 23 sierpnia w kwestii linii strefy wpływów, a trzeci mówił o wzajemnych konsultacjach w sprawach polskich: "Obie strony - powiedziano w nim - nie będą tolerowały na swoich terytoriach żadnej organizacji wymierzonej przeciw terytońum drugiej strony. Będą one dławić na swoich terytońach wszelkie zalążki takiej agitacji i informować się wzajemnie w sprawie środków podejmowanych w tym celu". Układ z 28 września 1939 r. był uzupełnieniem i rozwinięciem traktatu radziecko- -niemieckiego z 23 sierpnia o linii granicznej i podstawach stosunków między obu państwami. Oba państwa dokonały rozbioru Polski i wykreśliły ją z mapy Europy. Stanowisko o nieistniejącym państwie polskim prezentowane było przez ZSRR do chwili agresji Niemiec na Związek Radziecki. Dopiero pakt Sikorski - Majski z 30 lipca 1941 r. przekreślił dotychczasowe stanowisko ZSRR w tej kwestii i uznawał istnienie państwa polskiego. Ustalona układem granica radziecko-niemiecka przebiegała wzdłuż Pisy, Narwi, linii Ostrołęka-Treblinka, Bugu, linii Bałżec-Wisłok oraz rzeki San. W ten sposób po stronie 154 radzieckiej znalazła się Białostocczyzna oraz województwa: lwowskie, stanisławowskie, tarnopolskie, wołyńskie, poleskie, nowogródzkie i wileńskie (bez Wilna i okolic, które weszły do Litwy). Ogółem w wyniku agresji ZSRR zajął prawie 202 tys. kmz całości obszaru Polski z ludnością liczącą 13 400 tys. osób. Stanowiło to 51,7"% obszaru Polski i 38,la% ludności. 22 października 1939 r. przeprowadzono na tych ziemiach komedię wyborczą, w której - jak w przypadku Ukrainy - 92,8o/a uprawnionych do głosowania wybrało delegatów do "zgromadzeń narodowych" Ukrainy. Natychmiast po "wyborach" przedstawiciele tych narodów zwrócili się do Rady Najwyższej ZSRR z "prośbą" o przyłączenie tych ziem do ZSRR. W dniach 1-2 listopada 1939 r. Rada Najwyższa ZSRR wydała odpowiednie dekrety inkorporacyjne, a dwa tygodnie później obszary te włączono do Ukraińskiej i Białoruskiej Republik Radzieckich. Natomiast 28 listopada 1939 r. dekretem Rady Najwyższej przymuso- wo nadano wszystkim mieszkańcom tych ziem obywatelstwo radzieckie, co miało szczególnie negatywne konsekwencje dla Polaków. Tuż po zajęciu wschodnich terenów Polski przez ZSRR nowe władze natychmiast przystąpiły do akcji masowych aresztowań. Najpierw zwrócono się przeciwko nie zmobilizo- wanym we wrześniu polskim o icerom, żołnierzom KOP-u, policjantom i urzędnikom państwowym, a następnie przeciwko szeroko rozumianej inteligencji i duchownym. Część aresztowanych rozstrzelano na miejscu, a większość wywieziono. 11 października 1939 r. NKWD wydało specjalny rozkaz, polecając w jak najszybszym tempie przeprowadzenie ewidencji "elementów kontrrewolucyjnych i wrogich kategorii osób" niezależnie od konkret- nych dowodów ich antyradzieckiej działalności. W oddzielnej instrukcji nakazano rozdziela- nie wywożonych na wschód rodzin polskich. Ważnym elementem radzieckiej polityki w tym pierwszym okresie była podjudzająca propaganda antypolska wykorzystująca zadawnione konflikty narodowościowe. Rozrzucane ulotki zachęcały Białorusinów i Ukraińców do pomszczenia krzywd, do samosądów nad "polskimi panami", "burżujami", "wrogami ludu". Ich ofiarami padali nie tylko o icerowie Wojska Polskiego, ale także ludność cywilna. Czerwonoarmiści i żołnierze NKWD, często wspólnie z przychylnymi im przedstawicielami miejscowej, białoruskiej czy ukraińskiej ludności, palili dwory, rabowali mieszkania, dokonywali masowych rzezi, nie oszczędzając kobiet i dzieci. Szczególne represje dotknęły polski Kościół katolicki. KonfiSkowano majątek kościelny, a przedmioty kultu religijnego beszczeszczono i niszczono. Wielu księży i zakon- ników wymordowano już we wrześniu 1939 r., a tych, którzy uszli z pierwszego pogromu, aresztowano w następnych tygodniach. Na obu okupowanych obszarach Polski działała partyzantka powrześniowa. Pierwsze uderzenia polskich organizacji podziemnych przeprowadzono już jesienią 1939 r. i były one skierowane przede wszystkim w transporty materiałów wojennych idące z ZSRR do Niemiec. W walce z rodzącym się polskim ruchem oporu NKWD ściśle współpracowało z gestapo. Współpracę taką nawiązano podczas pierwszej konferencji obu shzżb, która odbyła się prawdopodobnie w październiku 1939 r. we Lwowie. Ustalając warunki współpracy i metody działania uczestnicy konferencji nawiązali do wspomnianego, trzeciego "tajnego protokołu dodatkowego", który uzupełniał "Układ o przyjaźni i granicach" z 28 września 1939 r. Później, w celu ostatecznego rozbicia polskiego podziemia, okupanci postanowili zacieśnić współpracę. W styczniu 1940 r. zorganizowano więc w Krakowie drugą konferencję NKWD i gestapo. Narady w Krakowie trwały kilka tygodni i po ich zakończeniu, począwszy od 9 lutego rozpoczęła się wielka deportacja Polaków z Kresów Wschodnich na Syberię, która objęła około 220 tys. osób. Jednak najbardziej tragiczne wydarzenia nastąpiły po zakończeniu trzeciej konferencji NKWD i gestapo, która odbyła się w marcu 1940 r. w Zakopanem. Rezultatem tych "owocnych" obrad była deportacja z terenów zajętych przez ZSRR do Kazachstanu i na Syberię ponad 320 tys. Polaków. Od 3 kwietnia do połowy maja 1940 r. 155 trwała też akcja likwidacyjna obozów w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie, gdzie przetrzymywano polskich jeńców. Istnieją przypuszczenia iż los tych ludzi został przesądzony właśnie na konferencji zakopiańskiej. Gdy Niemcy odrzucili sugestię strony radzieckiej przyjęcia tych jeńców do swoich obozów jenieckich, Biuro Polityczne KC WKP (b) na wniosek Beńi 5 marca 1940 r. podjęło decyzję o ich zlikwidowaniu. Odpowiedni dokument w tej sprawie podpisali: Stalin, Woroszyłow, Mołotow i Mikojan, zaś - wedhzg notatki protokolanta - Kalinin i Kaganowicz opowiedzieli się "za". W rezultacie tej decyzji zamordowano 14 560 polskich oficerów, żołnierzy KOP-u i policjantów. Część z nich odnaleziono w masowych grobach w Katyniu - 4421 osób. Szczątki pozostałych znajdują się w Piatichatkach koło Charkowa (z obozu w Starobielsku) i w Miednoje koło Tweru (z obozu w Ostaszkowie). NalEży jednak zaznaczyć, że decyzją o rozstrzelaniu objęto ponad 21 tys. osób: oprócz wyżej wspomnianych zlikwidowano jeszcze około 8 tys. Polaków duchow- nych, przedstawicieli inteligencji, "osadników" i tzw. "elementów burżuazyjnych. Ludzi tych rozstrzelano w innych obozach i więzieniach Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi (w październiku 1940 r. rozkazem Beńi nagrodzonych zostało wysokimi premiami pieniężnymi około 130 oficerów NKWD, którzy wykazali się szczególną gorliwością w likwidowaniu polskich jeńców). W końcu czerwca i lipcu 1940 r. władze radzieckie przystąpiły do trzeciej wielkiej akcji deportacyjnej, która objęła prawie 240 tys. osób, głównie tych, które uchodząc spod okupacji niemieckiej znalazły się w strefie radzieckiej. Ostatnia wielka akcja deportacyjna ludności polskiej z terenów zabranych przez ZSRR miała miejsce tuż przed wojną radziecko-niemiecką w czerwcu 1941 r. i objęła około 300 tys. osób. W sumie - w okresie ponad 20 miesięcy okupacji radzieckiej polskich Kresów Wschodnich deportowano lub zgładzono co najmniej 1700 tys. obywateli polskich. Deportowanych w krótkim czasie zdziesiątkowały straszliwe warunki bytowe. Po agresji Niemiec na Związek Radziecki w czerwcu 1941 r. wskutek trudności ewakuacyjnych większość Polaków przebywających w więzieniach NKWD została wymordowana. Tylko w dwóch więzieniach lwowskich, w Brygidkach i na Zamarstynowie, NKWD rozstrzelało bądź zakłuło bagnetami wszystkich więźniów z większymi wyrokami, jak również chorych i niezdolnych do dhiższego marszu - w sumie około 8 tys. osób. Podobnie rozprawiono się z polskimi więźniami z Berezwecza na Wileńszczyźnie, w Prowieniszkach i Wilejce. 2. Wojna z Finlandią, aneksja państw bałtyckich i Besarabii Zabezpieczywszy swoje granice zachodnie na obszarach ziem polskich, ZSRR zabrał się do zabezpieczania Leningradu. Położenie tego miasta tuż nad granicą z Finlandią już od dłuższego czasu budziło niepokój Stalina. Jeszcze wiosną 1938 r. Moskwa starała się wymusić na rządzie Fińskim ustępstwa terytońalne, które odsunęłyby granicę tego państwa od Leningradu i ważnej strategicznie linii kolejowej prowadzącej do Murmańska. Jednak ówczesna sytuacja polityczna nie pozwoliła Stalinowi na bardziej zdecydowane działania. Dopiero wybuch wojny, sukcesy w kampanii polskiej, traktat przyjaźni z Niemcami i uzgodnienia zawarte w tajnych protokołach pozostawiły ZSRR wolną rękę w krajach bałtyckich z Finlandią włącznie. Początkowo Moskwa miała nadzieję na włączenie Finlandii do radzieckiej strefy wpływów bez uciekania się do siły. Stalin nie chciał się wdawać w konflikt zbrojny z Finlandią, która cieszyła się poparciem Francji i Anglii oraz USA. 5 października 1939 r. 156 Moskwa sformułowała swoje żądania wobec Finlandii, w których domagała się przekazania ZSRR części fińskiego terytorium w zamian za przylegający do Finlandii od strony Karelskiej SRR większy obszar, słabo zaludniony i niezagospodarowany. ZSRR domagał się też prawa do wydzierżawienia od Finlandii półwyspu Hank położonego u wejścia do Zatoki Fińskiej, a także niezamarzającego portu Petsamo na półwyspie Rybackim w celu budowy baz dla radzieckiej marynarki wojennej i lotnictwa. Po dręczących negocjacjach rząd fiński odmówił spełnienia tych żądań obawiając się, że wyrażenie zgody ośmieliłoby Moskwę do wysunięcia dalszych pretensji. 23 listopada doszło do zerwania pertraktacji, a 28 listopada ZSRR zerwał pakt o nieagresji z Finlandią z 1932 r. i rozpoczął działania wojenne. Moskwa była przekonana, że Finlandia skapituluje już po pierwszych salwach radzieckich artylerii i przyjmie radzieckie warunki. 30 listopada 1939 r. 29 radzieckich dywizji piechoty, wzmocnionych korpusem pancer- nym, zaatakowało z ośmiu kierunków Finlandię, a radzieckie lotnictwo zbombardowało Helsinki. Na wszelki wypadek Stalin polecił też, starym zwyczajem, sformować przyszły marionetkowy "rząd ludowy" przyszłej, socjalistycznej Finlandii złożony z fińskich komuni- stów przebywających w ZSRR z Otto Kuusinenem na czele. W prasie radzieckiej opu- blikowano nawet program owego rządu (długotrwały i bohaterski opór małej Finlandii zjednał jej wiele sympatii na świecie i prawdopodobnie z tego głównie powodu Stalin zrezygnował z planu utworzenia "radzieckiej" Finlandii i "rząd" Kuusinena został roz- wiązany). Rzucone w bój radzieckie dywizje napotkały zacięty opór wojsk fińskich doskonale przygotowanych do walki w trudnych zimowych warunkach. W ciągu pierwszych dwóch miesięcy wojny, mimo ogromnej przewagi liczebnej, wojska radzieckie nie potrafiły przełamać obrony przeciwnika. Wykorzystując dobrą znajomość terenu i przyzwyczajenie do warunków zimowych Finowie zadawali przeciwnikowi dotkliwe straty. W końcu grudnia radziecka ofensywa załamała się na wiele tygodni. Dopiero zmiana na stanowisku głównodowodzącego wojsk radzieckich, ściągnięcie z Dalekiego Wschodu dywizji syberyjskich oraz dodatkowe dostawy czołgów i armat pozwoliły Armii Czerwonej na początku lutego 1940 r. przerwać linię obronną wojsk fińskich ("linię Mannerheima") i rozpocząć ofensywne działania operacyjne. W tej sytuacji, nie posiadającej rezerw Finlandii, nie pozostało nic innego, jak zwrócić się do ZSRR o zawieszenie broni i podjęcie rokowań pokojowych. 12 marca podpisano w Moskwie traktat pokojowy, w którym Finlandia nie tylko spełniła wysunięte w listopadzie wszystkie żądania potężnego sąsiada, ale zmuszona została do oddania ZSRR większego terytorium z miastem Wyborg włącznie. Wojna z Finlandią wykazała słabość militarną ZSRR, który poniósł ogromne straty zarówno w ludziach, jak i sprzęcie. Gdyby wierzyć niektórym przekazom odwołującym się do "najnowszych" fińskich danych, Armia Czerwona straciła prawie 250 tys. żołnierzy w zabi- tych, rannych i zaginionych, podczas gdy Finlandia około 25 tys. zabitych. Natomiast według opracowania radzieckiego, którego rękopis pod kierownictwem G.F. Kriwoszejewa ukoń- czono w listopadzie 1991 r., dotyczącego "pełnych" strat bojowych sił zbrojnych ZSRR w latach 1918-1989 pt. GrJsiekretnosti snjat, w wojnie tej poległo 126 875 czerwonoarmistów, 264 908 zostało rannych, Finlandia zaś straciła 48 243 zabitych i 43 tysiące rannych żołnierzy. Agresja na Finlandię wrogo usposobiła do ZSRR Anglię i Francję oraz unaoczniła Hitlerowi aktualną, niską wartość bojową Armii Czerwonej. Spadek prestiżu ZSRR jako agresora na arenie międzynarodowej przejawił się przede wszystkim w tym, żejuż w grudniu 1939 r. został on wykluczony z Ligi Narodów. Jeżeli o żądane obszary terytorium fińskiego ZSRR musiał walczyć, to przyłączenie Estonii, Łotwy, Litwy, Besarabii i północnej Bukowiny przebiegało - jeżeli można tak powiedzieć - drogą "pokojową". W chwili gdy ZSRR traktatem "o przyjaźni i granicach" zagwarantował sobie strefy wpływów w Europie Wschodniej, Moskwa przystąpiła do działań 157 mających na celu podporządkowanie sobie państw bałtyckich. Jesienią 1939 r. rządy Estonii (20 września), Łotwy (5 października) i Litwy (10 października) zostały zmuszone do podpisania ze Związkiem Radzieckim układów o wzajemnej pomocy, które w praktyce obligowały je do wyrażenia zgody na budowę baz wojskowych na ich obszarze dla Armii Czerwonej. Od tego momentu ZSRR zaczął coraz bardziej jawnie i bezceremonialnie ingerować w wewnętrzne sprawy tych, formalnie niezawisłych państw. Gdy latem 1940 r. świat skupił swoją uwagę na sukcesach Hitlera we Francji, Stalin postanowił skorzystać z okazji i dokonać aneksji państw bałtyckich, Besarabii i północnej Bukowiny. W czerwcu 1940 r. Moskwa oskarżyła władze Litwy, Łotwy i Estonii o niedotrzymanie warunków umów z poprzedniego roku i o organizowanie wrogich prowokacji wobec radzieckich baz wojskowych, co posłużyło za pretekst do wkroczenia w granice tych państw Armii Czerwonej i poddania ich okupacji (państwa te zostały zajęte w ciągu dwóch dni:14 czerwca Litwa, a 17 czerwca Łotwa i Estonia). Następnie, po spreparowanym "referendum", utworzono tam "rządy ludowe" i w dniach 14-15 lipca przeprowadzono wybory do sejmów narodowych Litwy, Łotwy i estońskiej Dumy Państwowej. 21 lipca we wszystkich trzech krajach proklamowano ustanowienie władzy radzieckiej, a w dniach 3-6 sierpnia 1940 r. republiki te wcielono w skład ZSRR. Do nowo utworzonych republik radzieckich natychmiast napłynęły wojska NKWD, które przystąpiły do masowych deportacji na Syberię "elementów niepew- nych i wrogich władzy radzieckiej". Operacją kierował osobiście wybitny specjalista w tej dziedzinie, wprawiony już w organizowaniu takich akcji na polskich Kresach Wschodnich - generał Iwan Sierow. W lipcu 1940 r. ZSRR zajął też rumuńską Besarabię i północną Bukowinę. 2 sierpnia decyzją Rady Najwyższej ZSRR połączono Besarabię z Mołdawską Autonomiczną SRR, wchodzącą dotąd w skład Ukraińskiej SRR i utworzono Mołdawską SRR. Jeżeli roszczenia ZSRR do Besarabii dałoby się jakoś uzasadnić, to zajęcie północnej Bukowiny było typową aneksją, której nie przewidywał nawet tajny protokół radziecko-niemiecki z sierpnia 1939 r. Z tego między innymi powodu stosunki radziecko-niemieckie stały się odtąd trudniejsze. 3. Przyjaźń z Niemcami Zadeklarowane we wzajemnych układach radziecko-niemieckich przyjazne stosunki z Rzeszą Niemiecką wymagały nie tylko dużych zmian w polityce zagranicznej ZSRR, lecz także w pracy ideologicznej w kraju i w działalności Kominternu. Od jesieni 1939 r. w ZSRR całkowicie zaprzestano propagandy antyfaszystowskiej. Moskwa bez zastrzeżeń zaczęła usprawiedliwiać wszystkie poczynania III Rzeszy jako kraju rzekomo napadniętego przez Anglię i Francję. W wywiadach prasowych i oficjalnych przemówieniach wygłaszanych przez przywódców radzieckich dawano do zrozumienia, że Związek Radziecki ściśle wypełnia swoje zobowiązania wynikające z traktatu o "granicach i przyjaźni". W swojej słynnej mowie, wygłoszonej na sesji Rady Najwyższej ZSRR w dniu 31 paździenika 1939 r., ludowy komisarz spraw zagranicznych, Wiaczesław Mołotow, nie tylko chełpił się błyskawicznym roz- gromieniem Polski, którą określił mianem "bękarta traktatu wersalskiego", ale także potępił Anglię i Francję za próby prowokowania wojny z "pokojowo usposobionymi - jak się wyraził - Niemcami hitlerowskimi". "Wiadomo, że w ciągu kilku ostatnich miesięcy - powiedział wówczas Mołotow - takie pojęcie, jak agresja, agresor, nabrały nowej konkretnej treści, zyskały inny sens... Teraz, jeśli mowa o wielkich mocarstwach Europy, Niemcy znajdują się w sytuacji państwa dążącego do jak najszybszego zakończenia wojny i do 158 zawarcia pokoju, natomiast Anglia i Francja, które jeszcze wczoraj występowały przeciwko agresji, upierają się przy dalszym prowadzeniu wojny i są przeciwko zawarciu pokoju. Role, jak widzicie, zmieniają się... Ideologię hitleryzmu, jak zresztą każdy inny system ideologiczny, można uznawać lub odrzucać - jest to kwestia poglądów politycznych. Ale każdy człowiek rozumie, że ideologii nie można zniszczyć siłą, nie można zabić jej siłą. Dlatego jest sprawą nie tylko niedorzeczną, ale również przestępczą prowadzić taką wojnę, jak wojna o zniszczenie hitleryzmu pod osłoną fałszywej flagi walki o demokrację". Po tym przemówieniu szef NKWD, Ławńentij Beńa, wydał administracji GUŁAG-u tajne zarządzenie zabraniające straży obozowej nazywania więźniów "faszystami" (zarządzenie to zostało odwołane po napaści Niemiec na Związek Radziecki). Innego rodzaju aktem przyjaźni wobec Niemiec było wydanie przez Stalina instrukcji dla Kominternu, w której Moskwa żądała porzucenia polityki antyfaszystowskiego "frontu ludowego". Teraz główne ostrze propagandy komunistycznej Stalin polecił skierować przeciwko angielskiemu i francuskiemu "impeńaliz- mowi". Ten zwrot Stalina w kierunku przyjaźni z Hitlerem był szokiem dla światowego ruchu komunistycznego. Zupełnie zdezońentowani zostali zwłaszcza komuniści w krajach bałkań- skich, którzy chlubili się znacznymi sukcesami w walce z faszyzmem. W partiach komunistycznych angielskich i francuskich zapanował zamęt. Każda partia komunistyczna uważana była wówczas za jedną z "sekcji" Kominternu i zobowiązana była podporządkować się wspólnej dyscyplinie. Nowe dyrektywy Kominternu oznaczały, że partie komunistyczne Anglii i Francji powinny były występować przeciwko militarnym wysiłkom rządów własnych krajów. Takie stanowisko nie miało dużego znaczenia w Anglii, gdzie partia komunistyczna była słaba i nie miała większego wpływu na społeczeństwo. Inaczej wyglądała sytuacja we Francji, gdzie tamtejsza partia komunistyczna należała do największych i najsilniejszych w Europie Zachodniej, a jej szef - Maurice Thorez - był jednym z najwierniejszych zagranicznych towarzyszy Stalina. Komuniści francuscy nie tylko podjęli we własnym kraju akcję propagandową zmierzającą do zniechęcenia społeczeństwa francu- skiego do wojny z Niemcami, ale nie cofnęli się także przed sabotażem i dywersją. Taka postawa komunistów doprowadziła do delegalizacji Francuskiej Partii Komunistycznej. Zaostrzenie się sytuacji politycznej we Francji było bardzo Hitlerowi na rękę. Już po agresji Niemiec na Francję i tworzeniu marionetkowego rządu marszałka Philippe'a Petaina, francuscy komuniści spodziewali się, że otrzymają pozwolenie na legalną działalność w okupowanej części Francji i nawet przygotowywali się do jawnego wydawania w Paryżu "L'Humanite". Iluzje te rozwiały się dopiero po masowych aresztowaniach i rozstrzeliwa- niach komunistów na początku 1941 r., a Francuska Partia Komunistyczna zaczęła bardziej wyraźnie przechodzić na pozycję antyfaszystowską. Jednak walka zbrojna z okupantem niemieckim zaczęła się rozwijać we Francji dopiero po czerwcu 1941 r. Moskwa nie podjęła również żadnych kroków w obronie komunistów niemieckich represjonowanych i mordowanych w hitlerowskich obozach koncentracyjnych. Przeciwnie, wielu z tych niemieckich komunistów, którym w poprzednich latach udało się zbiec do ZSRR, zostało przekazanych w przyjacielskim geście w ręce gestapo na początku 1940 r. na nowej radziecko-niemieckiej granicy w Brześciu nad Bugiem. Manifestowana przez Moskwę przyjaźń z Niemcami była przedmiotem ostrej krytyki ze strony partii socjaldemokratycznych i innych ugrupowań lewicowych, które w drugiej połowie lat trzydziestych przystąpiły razem z komunistami do tworzenia "wspólnego frontu przeciwko faszyzmowi" zgodnie z zaleceniami VII Zjazdu Kominternu z 1935 r. Ostre głosy protestu podnosili przede wszystkim antyfaszyści francuscy, hiszpańscy i włoscy. Głosili oni bez ogródek, że ZSRR "zdezerterował" z frontu walki przeciwko faszyzmowi. Wiosną 1940 r. Niemcy dokonały agresji na Danię, Norwegię, Belgię i Holandię. Następnie dywizje niemieckie wtargnęły na terytorium Francji, która po kilku tygodniach i 159 , , skapitulowała. Tak szybka klęska Francji zaskoczyła nawet sam Berlin, ale była ona ; w najwyższym stopniu niespodzianką także dla Moskwy, która liczyła na długotrwałą wojnę ; na Zachodzie. Ekspansja III Rzeszy na Zachodzie Europy raz jeszcze odsłoniła agresywny i charakter wojny prowadzonej przez Hitlera. Tymczasem po rozgromieniu Francji prasa ; radziecka podkreślała znaczenie radziecko-niemieckich umów o przyjaźni i nieagresji dla ' stworzenia Niemcom "spokojnego zaplecza na Wschodzie". Co więcej - "Prawda" , z lubością cytowała wypowiedzi gazet niemieckich, które pisały, że właśnie dzięki radziecko- -niemieckim umowom "niemieckie natarcie na Zachodzie rozwija się pomyślnie". Należy wszelako powiedzieć, że Moskwa nie ograniczyła się tylko do werbalnego manifestowania swojej przyjaźni z Berlinem. Oprócz działań Kominternu i współpracy z Niemcami na wielu innych płaszczyznach, ZSRR miał również nadzieję na wyciągnięcie z owej przyjaźni konkretnych korzyści. Między innymi w drugiej połowie 1940 r. ZSRR rozpoczął rozmowy z Niemcami w sprawie podziału stref wpływów na świecie po spodziewa- nej klęsce Anglii. W tym wypadku inicjatywa należała do Hitlera (prawdopodobnie był to ' bluff!), który chciał odwrócić uwagę Moskwy od rozpoczętych w Niemczech przygotowań do wojny z ZSRR. W właściwym dla Berlina momencie rozmowy te zostały przerwane, chociaż Stalin jeszcze wielokrotnie indagował w tej sprawie listownie Hitlera, na co ten już nie odpowiadał. Ważnym elementem radziecko-niemieckiej przyjaźni była także korzystna, zwłaszcza dla . Niemiec, współpraca gospodarcza. Z ZSRR szerokim strumieniem płynęły do Niemiec dostawy radzieckich surowców, głównie ropy naftowej i rud potrzebnych do produkcji wojennej. Umowa gospodarcza z 28 września 1939 r. została uściślona i rozszerzona układem z 10 lutego 1940 r. W tym czasie Niemcy zaczęły coraz dotkliwiej odczuwać skutki blokady brytyjskiej i tylko dostawy radzieckich surowców mogły umożliwić im realizację kolejnych planów agresji na kraje Beneluksu i Francję. Tylko w 1940 r. aż 52"% całego radzieckiego eksportu kierowano do Niemiec. Ostatnie pociągi z surowcami strategicznymi dla niemieckiej produkcji wojennej przekroczyły granicę radziecko-niemiecką jeszcze kilka godzin po napaści Hitlera na ZSRR. 4. Czerwiec 1941 r. Rozpoczęta 22 czerwca 1941 r. "Operacja Barbarossa" była opóźniona o miesiąc wskutek trudności, jakie napotkały wojska niemieckie na Bałkanach. Katastrofalne straty, jakie poniósł ZSRR w pierwszych tygodniach wojny, sugerowały, że Związek Radziecki został kompletnie zaskoczony agresją Niemców. Jak zawsze, tak i w tym przypadku prawda była bardziej złożona, ale owe pierwsze cztery tygodnie po 22 czerwca wciąż nie są całkiem jasne, jeżeli chodzi o łatwość, z jaką wojska niemieckie osiągnęły ogromne obszary zachodnich rejonów ZSRR. Radziecko-niemiecki pakt o nieagresji z 23 sierpnia 1939 r. w najlepszym wypadku mógł być uważany przez kierownictwo radzieckie jako zabezpieczenie dla ZSRR tak długo, jak dhxgo Niemcy były zaangażowane w Europie Zachodniej. ZSRR lojalnie wypełniał swoje zobowiązania wynikające z paktu: do Niemiec regularnie szły dostawy radzieckich surowców, Murmańsk uczyniono portem dostępnym dla niemieckiej marynarki, partiom komunistycz- nym w państwach Europy Zachodniej nakazano przeciwstawiać się działaniom swoich rządów zmierzających do organizowania walki z agresorem. Nawet przebywający w ZSRR niemieccy komuniści wzywali niemieckich robotników do wspierania wojennych wysiłków 160 Hitlera. Należy też przyznać, że początkowo i Niemcy wywiązywali się ze swoich zobowiązań wobec ZSRR: niemieccy eksperci wspierali radzieckich stoczniowców w budowie okrętów wojennych, a radziecka misja wojskowa w Berlinie otrzymała dokumentację techniczną, jak się jej wydawało, "nowoczesnego" niemieckiego samolotu. Według wielu znawców problematyki, decyzję Hitlera z końca 1940 r. o inwazji na ZSRR w 1941 r. wywiad radziecki znał już po dwóch tygodniach od momentu jej podjęcia. W każdym razie w następnych miesiącach intensywne przygotowania Niemców do ataku na ZSRR były wyraźnie widoczne. Jeszcze w 1940 r. dowództwo Wehrmachtu rozpoczęło przegrupowanie wojsk niemieckich ku granicy radzieckiej. Na początku 1941 r. przemiesz- czanie wojsk i sprzętu bojowego na wschód wyraźnie się nasiliło, a w marcu i kwietniu niemieckie transporty wojskowe podążały w kierunku granicy z ZSRR nieprzerwanym strumieniem. Od 25 maja dowództwo niemieckie rozpoczęło przerzucanie nad zachodnie granice ZSRR do stu transportów na dobę. Do połowy czerwca rozwinięcie niemieckiej armii inwazyjnej zostało praktycznie zakończone. W pobliżu granic radzieckich znajdowało się ponad 180 w pełni skompletowanych dywizji (łącznie z dywizjami sojuszniczymi), 3500 czołgów, 4000 samolotów, 50 000 dział i moździerzy. Mimo że Niemcy starały się utrzymać swoje przygotowania w tajemnicy i dezorientowały wywiad radziecki, tak wielkie przygotowa- nia nie mogły pozostać niezauważone. Od służby granicznej i dyplomatycznej, od wywiadu wojskowego i wywiadu NKWD, od działaczy państwowych krajów zachodnich oraz agentów Kominternu napływały nieprzerwanie informacje o niemieckich przygotowaniach do agresji. Na przykł d dowództwo radzieckich wojsk ochrony pogranicza regularnie kierowało do KC WKP(b), Rady Komisarzy Ludowych, do NKWD i Ludowego Komisariatu Obrony pisemne meldunki o sytuacji na granicy. W 1940 r. prowokacje graniczne przybrały charakter systematyczny. Niszczono znaki graniczne, ostrzeliwano radzieckie terytorium i podej- mowano próby ujęcia radzieckich patroli granicznych itp. Na terytorium radzieckie prze- rzucono liczną agenturę niemiecką. Tylko od października 1939 r. do grudnia 1940 na zachodniej granicy ZSRR unieszkodliwiono ponad 5 tys. niemieckich agentów. W pierwszym kwartale 1941 r. liczba zatrzymanych lub zlikwidowanych szpiegów zwiększyła się około 20 razy w porównaniu z pierwszym kwartałem 1940 r., a w kwietniu i maju wzrosła jeszcze trzykrotnie. Stale też zwiększała się liczba przypadków naruszania obszaru powietrznego ZSRR. Od stycznia do czerwca 1941 r. niemieckie samoloty wtargnęły w obszar powietrzny ZSRR ponad 150 razy na głębokość do 200 kilometrów. Dowództwa okręgów wojsk ochrony pogranicza nieustannie meldowały o rozmieszczaniu w pobliżu radzieckich granic wielkich jednostek wojskowych. Do rejonów nadgranicznych przybywał liczny personel medyczny, a wojska niemieckie zaczęły zajmować pozycję wyjściową. Traktując pakt o nieagresji jako wielkie osiągnięcie radzieckiej polityki zagranicznej (13 kwietnia 1941 r. ZSRR podpisał również "pakt o neutralności" z Japonią), Stalin odrzucał możliwość zdrady Hitlera i wszystkie ostrzeżenia o niebezpieczeństwie niemieckiego ataku z niezrozumiałym uporem lekceważył. Dużą winę za taki stosunek wodza do tej zasadniczej kwestii ponosili jego doradcy, a pośród nich głównie Andrzej Żdanow, który w naj- wyższych władzach partyjnych zajmował się sprawami wojska i marynarki wojennej. Zarówno pod względem kompetencji jak i charakteru człowiek ten nie bardzo nadawał się do roli wojskowego doradcy Stalina. Żdanowowi nie udało się, na przykład, osłabić przekonania Stalina, że Niemcy nie podejmą wojny na dwa fronty, i że Kanał La Manche jest jednym z takich właśnie frontów. Stalin sądził, że Niemcy mogą zwrócić się na Wschód dopiero po pokonaniu Wielkiej Brytanii, wyłączając oczywiście ewentualną prowokację. Kierownictwo WKP(b) obawiało się prowokacji przede wszystkim ze strony antyradziecko nastawionych niemieckich generałów zdolnych z własnej inicjatywy podjąć działania, których nie dałoby się powstrzymać. Ale Stalin obawiał się również przypadkowych posunięć ze strony radzieckich 161 jednostek pogranicznych, które mogłyby zostać uznane przez Nierr ców za prowokację i dać im pretekst do podjęcia działań zbrojnych przeciwko ZSRR na większą skalę, co groziłoby wojną. Takie niebezpieczeństwo było całkiem realne, gdyby, wbrew "oficjalnej linii" i nie zważając na ewentualne represje ze strony NKWD, jakiś mniej odporny psychicznie oficer radziecki, świadom niebezpieczeństwa, podjął środki ostrożności na własną rękę wszczynając alarm. Licząc się z taką ewentualnością kierownictwo partii i państwa, podkreślając konieczność zachowania czujności, nieustannie przestrzegało dowódców i żołnierzy jednostek pogranicznych przed przyjmowaniem postawy "alarmistycznej" i zapewniało z maniakalnym uporem, że układy radziecko-niemieckie są pewną gwarancją bezpieczeństwa państwa. Jako prowokacyjne Stalin traktował też wszystkie ostrzeżenia płynące z zagranicy, zwłaszcza te, które przychodziły od dyplomatów i rządów zachodnich. Moskwa odczytywała je jako podstępną próbę wciągnięcia ZSRR do wojny z Niemcami. Zaś na przygotowania i prowokacje niemieckie odpowiadała środkami pojednawczymi. Zwiększono i przyspieszono dostawy surowców do Niemiec, radzieccy dyplomaci w Berlinie zapewniali kompetentne czynniki niemieckie o lojalności ZSRR wobec III Rzeszy, a 14 czerwca radziecka agencja informacyjna TASS (założona w 1925 r.) ogłosiła znany komunikat o stanie stosunków radziecko-niemieckich. W komunikacie tym, adresowanym do radzieckiej i zagranicznej opinii publicznej, stwierdzono między innymi: "Ostatnie przemieszczenia wojsk niemieckich do wschodnich i północno-wschodnich rejonów Niemiec są przypuszczalnie spowodowane motywami całkowicie niezależnymi od stosunków radziecko-niemieckich i w opinii władz radzieckich pogłoski o zamiarach Niemców złamania paktu o nieagresji nie mają uzasad- nienia". Komunikat TASS-a miał także wpłynąć na nastroje w radzieckich garnizonach przygranicznych - po tak autorytatywnym oświadczeniu żaden z dowódców jednostek wchodzących w skład tych garnizonów nie miał prawa podejmować żadnych działań mających na celu przeciwstawienie się ewentualnym naruszeniom terytorium ZSRR przez "nieodpowiedzialnych niemieckich prowokatorów". Tak więc już po latach ci politycy europejscy, którzy. poprzednio prowadzili politykę "ugłaskiwania" Hitlera, mogli ze szczegól- nym rodzajem satysfakcji skonstatować, że w gruncie rzeczy i w tej dziedzinie Stalin był od nich dużo lepszy. Z drugiej jednak strony owe rozpaczliwe wysiłki Moskwy, mające na celu właśnie "ugłaskanie" niepewnego sojusznika, mogłyby sugerować, że Stalin był jednak świadom niebezpieczeństwa, a jeżeli tak, to niemiecka inwazja na ZSRR zastała go nie tyle zaskoczonym, ile kompletnie nieprzygotowanym. Nagłe opuszczenie portów radzieckich przez niemieckie statki i okręty, przejście na stronę radziecką "gadatliwego" niemieckiego dezertera i inne wskazówki, skłoniły Stalina do zwołania 21 czerwca, wieczorem, nadzwyczajnego posiedzenia kierownictwa ludowego komisariatu obrony. na którym podjęto decyzję o wysłaniu dyrektywy do wszystkich jednostek wojskowych rozlokowanych w najbliższym sąsiedztwie granicy z ostrzeżeniem o narastającej groźbie ataku, ale w której jednocześnie nakazano powstrzymywanie się od wszelkich działań w razie niemieckiej prowokacji. Wiele jednostek nie otrzymało tej dyrektywy lub otrzymało ją zbyt późno. Zaś te, które ją otrzymały na czas, odpowiedziały zapytaniem: kiedy mogą otworzyć ogień, jeżeli zostaną ostrzelane? Ale na to pytanie dowództwa tych jednostek nie otrzymały już odpowiedzi. Inwazja rozpoczęła się o świcie (o godzinie 3.15) 22 czerwca 1941 r. poprzedzona nalotami Luftwaffe na radzieckie lotniska i niektóre miasta. Radio moskiewskie podało informację o niemieckiej agresji dopiero w południe 22 czerwca, co może świadczyć, że w stolicy nie bardzo zdawano sobie sprawę, co się naprawdę dzieje na zachodnich rubieżach państwa. Ale Moskwa znajdowała się jeszcze daleko od enigmatycznej zresztą linii frontu, podczas gdy ci, którzy znajdowali się w jej bezpośrednim zasięgu, mieli jeszcze mniejsze pojęcie o tym, co się właściwie stało. Ze wspomnień osób, które znajdowały się w strefie działań inwazyjnych w pierwszych godzinach niemieckiego ataku, przebija obraz zupełnego zagubienia, chaosu i braku rozeznania sytuacji. W pamiętnikach tych powtarza się na ogół taki oto opis owego feralnego poranka: w brzasku budzącego się dnia, na tle płomieni i dymów lotnisk i koszar, w ogłuszającym huku eksplodujących zbiorników z paliwem, składów amunicji, rozrywających się bomb i ryku silników nurkujących bombowców, w metalicznym jazgocie broni pokładowej, oszaleli z przerażenia, rozbiegani ludzie, oficerowie i żołnierze, szukając się nawzajem pośród ciał zabitych i rannych w zgliszczach zburzonych budynków - zadawali sobie rozpaczliwe pytanie: "czy to wojna"? 5. Przebieg działań wojennych Ponieważ w radzieckiej doktrynie wojennej wciąż obowiązywała zasada bezpośredniego, natychmiastowego kontruderzenia w razie ataku z zewnątrz, wiele jednostek Armii Czerwonej i baz zaopatrzeniowych rozlokowanych było wzdhzż zachodniej granicy państwa, stąd w chwili inwazji znalazło się w bezpośrednim zasięgu niemieckiej artylerii i zostało zniszczonych już w pierwszych godzinach wojny. Ogromne straty poniosło przede wszystkim radzieckie lotnictwo: większość samolotów bojowych została zniszczona na ziemi, zanim zdążyły one wystartować (tylko do południa pierwszego dnia wojny ZSRR stracił 1200 samolotów!). Niemieckie uderzenie poszło w trzech kierunkach: w kierunku Leningradu, Moskwy oraz Kijowa i dalej w kierunku południowo-wschodniej Ukrainy. I pomimo że Niemcom nie udało się zupełnie rozbić wszystkich radzieckich sił na tym obszarze, to jednak większość jednostek Armii Czerwonej poszła w rozsypkę ponosząc ogromne straty. Cał- kowicie bezużyteczny okazał się również budowany przez wiele lat ogromny system fortyfikacyjny - tzw. "Linia Stalina". Niemcy bez większych trudności przekroczyli ją w wielu miejscach, zanim cofające się w popłochu armie radzieckie zdołały ustalić linię obrony. Już w czasie pierwszych dni kampanii kilku radzieckich generałów zostało roz- strzelanych za nieudolność, za zarządzenie odwrotu wbrew rozkazowi, a kilku innych popełniło samobójstwo, aby uniknąć odpowiedzialności. Dopiero w czwartym dniu wojny Kwatera Główna Naczelnego Dowództwa zrozumiała, że wszelkie próby zorganizowania przeciwnatarcia są niewykonalne. Tymczasem w ciągu pierwszego tygodnia wojny wojska niemieckie posunęły się w różnych kierunkach od 130 do 250 kilometrów w głąb terytorium ZSRR. 28 czerwca padł Mińsk, gdzie w ręce Niemców dostało się prawie 320 tys. jeńców i duża ilość uzbrojenia. Na Froncie Północno-Zachodnim niemiecka Grupa Armii "Północ" w ciągu tylko pięciu dni zdołała zniszczyć 15 dywizji radzieckich, sforsować Dźwinę, Libawę i zdobyć Rygę, a 9 lipca część jednostek tej grupy zdobyło z marszu Psków. Na Froncie Zachodnim oddziały Armu Czerwonej po ciężkich walkach wycofały się za Dniepr. Na Froncie Południowo-Zachodnim Niemcy zdobyli na początku lipca Berdyczów i Żytomierz. Po trzytygodniowych walkach wojska hitlerowskie zajęły Łotwę, Litwę, Białoruś, prawobrzeżną Ukrainę i Mołdawię. Takiej klęski Rosja nie zaznała od czasów kampanii napoleońskiej. 8 sierpnia Niemcy sforsowali Dniepr między Kijowem a Krzemieńczukiem. Sztab Generalny z Gieorgijem Żukowem na czele, obawiając się uderzenia Niemców na tyły Frontu Południowo- -Zachodniego, zaproponował przegrupowanie kilku dywizji z Dalekiego Wschodu na Front Zachodni, uważany za najsłabszy, a Front Południowo-Zachodni wycofać za Dniepr. Oznacza- ło to opuszczenie Kijowa. Niemcy obchodzili już to miasto z dwu stron i utrzymanie go dhiższy czas było niemożliwe. Stalin nie zgodził się z tą propozycją. W rezultacie Niemcy okrążyli cztery armie radzieckie, częściowo je zniszczyli, a tych oficerów i żołnierzy, którzy przeżyli, wzięto do 163 niewoli. W ten sposób na południu kraju powstał ogromny wyłom w obronie, w który weszły armie niemieckie zajmując nowe tereny na wschodzie i południu. Wyniki walk na froncie radziecko-niemieckim w okresie czerwiec-wrzesień 1941 r. były dla Armiii Czerwonej tragiczne: jeżeli 21 czerwca stan liczebny wojsk radzieckich w okręgach zachodnich wynosił około 4,5 mln ludzi, to do września Armia Czerwona straciła ponad 3 mln żołnierzy w zabitych i rannych, podczas gdy straty wojsk niemieckich wyniosły 550 tys. ludzi. Należy jednak zaznaczyć, że na tak niekorzystny dla ZSRR bilans pierwszych miesięcy wojny, oprócz powszechnie znanych przyczyn, wpłynął również w znacznym stopniu sposób zachowania się Stalina na wiadomość o niemieckiej agresji. Istnieją uzasadnione podstawy, by stwierdzić, że Stalin zrozumiawszy krach swojej dotychczasowej polityki, zupełnie się załamał i przynajmniej do 30 czerwca 1941 r. był nieobecny na Kremlu przebywając wjednej ze swoich daczy poza Moskwą. Na potwierdzenie takiej sugestii można przytoczyć fakt, że właśnie 30 czerwca radzieckie kierownictwo wydało pierwszą dyrektywę skierowaną do organizacji partyjnych i instytucji rządowych w rejonach przyfrontowych. Ale publicznie Stalin wypowie- dział się po raz pierwszy dopiero 3 lipca 1941 r., kiedy radio wyemitowało nagrane na płycie gramofonowej jego przemówienie, w którym, jak nigdy przedtem i potem, zwrócił sie z błagalnym apelem do narodu rozpoczynając go od słów: "Bracia i siostry. Drodzy rodacy...". Innym istotnym powodem klęsk wojsk radzieckich w tym czasie był nieprecyzyjny system dowodzenia wojskami. Do 22 czerwca w radzieckich siłach zbrojnych nie istniał, oczywiście poza ludowym komisariatem obrony i Sztabem Generalnym żaden centralny organ dowodzenia. Dopiero po 23 czerwca 1941 r. powołano Kwaterę Główną Dowództwa z ludowym komisarzem obrony Timoszenką na czele (Stalin był tylko jednym z członków Kwatery Głównej). 10 lipca Stalin mianował się ludowym komisarzem obrony. 8 sierpnia 1941 r. Kwatera Główna Naczelnego Dowództwa została zreorganizowana i przemianowana na Kwaterę Główną Naczelnego Dowódcy. Od tego czasu Stalin zajmował stanowisko naczelnego dowódcy sił zbrojnych ZSRR. Tymczasem Niemcy po zajęciu Kijowa rozpoczęli natarcie w kierunku Charkowa, Donbasu i Krymu, zaś na wschód od Kijowa w kierunku na Briańsk i Orzeł stawiając sobie za cel zdobycie Moskwy. Dowództwo niemieckie nie było jednak zadowolone z wyników walk w okresie od czerwca do września 1941 r. Zgodnie z pierwotnymi planami Hitlera armie niemieckie powinny były już do I października rozgromić ZSRR i wyjść nad Wołgę, zdobyć Moskwę i Leningrad. Zacięte walki pod Smoleńskiem, Kijowem, Odessą i Leningradem pokrzyżowały plany naczelnego dowództwa wojsk niemieckich. Generalne natarcie na Moskwę rozpoczęło się 30 września 1941 r. Niemieckie dowództwo zdawało sobie sprawę, że każda chwila jest cenna i jeżeli nie złamie się oporu wojsk radzieckich do zimy, to perspektywa zwycięstwa bardzo się oddali. Ponieważ kampanię rozpoczęli latem w przekonaniu, że zostanie rozstrzygnięta do końca roku, Niemcy nie mieli ekwipunku zimowego począwszy od odzieży i obuwia, a skończywszy na smarach do broni i maszyn. Zadanie przeprowadzenia rozstrzygającej ofensywy na Moskwę otrzymała Grupa Armii "Środek" marszałka Fedora von Bocka, któcy w pierwszych dniach natarcia odniósł wiele sukcesów. Linia obrony radzieckiej została przełamana w kilku miejscach. Okrążono wiele związków taktycznych i operacyjnych Armii Czerwonej. Do niewoli niemieckiej dostało się ponad 500 tys. jeńców i duże ilości sprzętu wojskowego. Ale okrążone armie nadal walczyły wiążąc znaczne siły wroga. Ponadto długie przemarsze w ulewnym deszczu, w błocie i związane z tym trudności transportowe wyhamowały impet ofensywy niemieckiej. Świadomość, że ofensywa może się załamać, dodawała Niemcom nowych sił. Jednak pod Moskwą rzucono przeciwko nim dywizje syberyjskie, a w drugiej połowie listopada również bataliony złożone z robotników zmobilizowanych do obrony stolicy. A kiedy w połowie listopada temperatura spadła do -20oC, wojska niemieckie znalazły się u kresu wytrzymałości. Pociągi z zimowym ekwipun- 164 kiem utknęły daleko na tyłach, w Warszawie i na innych węzłach kolejowych. 1 grudnia von Bock zawiadomił Kwaterę Główną, że należy zaniechać natarcia. 8 grudnia 1941 r. Hitler wydał rozkaz wstrzymania ofensywy na całym froncie od Zatoki Fińskiej do Morza Czarnego i przygotowania się do obrony. W najgorętszym okresie niemieckiej ofensywy na Moskwę, kiedy wojska hitlerowskie posuwały się naprzód dysponując ponad dwukrotną przewagą w sile żywej i sprzęcie bojowym, powstało realne zagrożenie stolicy. A kiedy po 5 października większość urzędów państwowych przeniesiono do Kujbyszewa w Moskwie wybuchła panika. Tłumy moskwian w popłochu opuszczały stolicę, oblegały dworce kolejowe, w kilku dzielnicach miasta odnotowano wiele incydentów antysemickich wywołanych - jak się wydaje - przez oczekujące Niemców elementy profaszystowskie. Z zamiarem opuszczenia Moskwy nosił się również sam Stalin. Specjalnym pociągiem opuścił nawet Moskwę, ale przed upływezn doby, po otrzymaniu od dowódców frontów kolejnych meldunków, zdecydował się powrócić na Kreml. Wiadomość o pozostaniu Stalina w stolicy podziałała mobilizująco na mieszkańców Moskwy, którzy uwierzyli, że miasto się obroni. A należy powiedzieć, że niebezpieczeństwo utraty Moskwy było na tyle realne, iż władze zdecydowane były skorzystać z doświadczeń 1812 r., tj. zostawić wrogowi miasto zniszczone i wyludnione. Przygotowano się do wysadzenia elektrowni, metra oraz tych zakładów przemysłowych, których nie można było ewakuować. Na szczęście dla Moskwy przygotowania te okazały się niepotrzebne. Wojska radzieckie, wykorzystując świeżo wprowadzone do walki jednostki, przeszły do niespodziewa- nego kontrnatarcia i w okresie od 5 do 15 grudnia 1941 r. zadały armiom niemieckim dotkliwą klęskę. To pierwsze zimowe przeciwnatarcie Armii Czerwonej zakończyło się 7 stycznia 1942 r. Wojska niemieckie zostały odrzucone od Moskwy na odległość od 100 do 300 kilometrów. Zwycięsto pod Moskwą miało ogromne znaczenie strategiczne, moralne i polityczne. Ten pierwszy sukces Armii Czerwonej przekonał również Stalina co do jej dalszych możliwości ofensywnych. Tymczasem Armia Czerwona wskutek ogromnych strat nie miała jeszcze przewagi nad wrogiem ani w sile żywej, ani w sprzęcie bojow ym. Nie licząc się z niewy- starczającym potencjałem ofensywnym wojsk radzieckich, Stalin rozkazał na początku stycznia 1942 r. kontynuować natarcie, które -- jak należało się spodziewać - w styczniu i lutym zakończyło się niepowodzeniem. Nie dysponując koniecznymi odwodami, Armii Czerwonej nie udało się rozbić żadnego z głównych zgrupowań niemieckich. W ciągu następnych dwóch miesięcy natarcie wojsk radzieckich ostatecznie wygasło i w tej sytuacji Kwatera Główna zarządziła przejście do obróny. Wskutek tego wojska radzieckie przystąpiły do kampanii wiosenno-letniej wykrwawione i osłabione. Była to jedna z przyczyn niepow o- dzeń Armii Czerwonej latem 1942 r. Wiosną 1942 r. wojska niemieckie po otrzymaniu uzupełnień zaczęły się przygotowywać do realizacji nowego planu strategicznego Hitlera. Jego celem było pozbawienie Związku Radzieckiego głównych ośrodków zaopatrzeniowych na południu kraju oraz zniszczenie sił radzieckich w rejonach centralnych. Hitlerowcy liczyli, że pozbawienie ZSRR kaukaskiej ropy i nadwołżańskiej pszenicy zmusi go do kapitulacji. To był zasadniczy powód, dlaczego Niemcy latem 1942 r. skierowali się ku Wołdze i Morzu Kaspijskiemu, podczas gdy dowództwo radzieckie przypuszczało, że wojska hitlerowskie dokonają głównego uderzenia na środkowy odcinek frontu, w kierunku na Orzeł. Kwatera Główna uznała też za możliwe, że drugie natarcie niemieckie ruszy w kierunku na Kursk i Woroneż celem przeprowadzenia mangwru oskrzydlającego Moskwę od południowego wschodu. Tymczasem właśnie na Froncie Zachodnim, a przede wszystkim na Froncie Północno-Zachodnim, gdzie obrona 165 radziecka była najsilniejsza, Niemcy planowali operacje na ograniczną skalę, których głównym celem miało być zdobycie Leningradu. 28 czerwca 1942 r. wojska niemieckie rozpoczęły ofensywę letnią. Jako główne zadanie Hitler postawił przed swoimi generałami "zniszczenie wszystkich sił pozostających w dys- pozycji Związku Radzieckiego i w miarę możliwości pozbawienie ich najważniejszych ośrodków wojskowo-ekonomicznych". Grupa Armii "Południe" wzmocniona trzema ar- miami sprzymierzonymi - włoską, węgierską i rumuńską - ruszyła do ataku wzdłuż liczącej 800 kilometrów linii frontu pomiędzy Kurskiem a Taganrogiem. Niemcy dokonali przełama- nia frontu pancernym klinem, a następnie podjęli próbę okrążenia i rozbicia zgrupowań radzieckich pod Woroneżem i bardziej na południe, pod Stalingradem. 15 lipca przerwana została radziecka obrona na odcinku między Donem a Dońcem, a 17 lipca rozpoczęły się walki na kierunku stalingradzkim. Dla Armii Czerwonej powstała sytuacja krytyczna - wiele jednostek wycofało się w nieładzie porzucając broń, amunicję, sprzęt kwatermistrzowski. Załamała się dyscyplina wśród żołnierzy, coraz częstsze były przypadki dezercji, samookale- czeń, zwykłego tchórzostwa, przechodzenia na stronę Niemców. Wzbudziło to ogromne zaniepokojenie naczelnego dowództwa, które postanowiło podjąć odpowiednie środki celem wzmocnienia dyscypliny. Wzn iocniono powołane na początku wojny tzw. "oddziały zaporo- we", które otrzymały zadanie strzelania do wycofujących się bez rozkazu jednostek i żołnierzy. 28 lipca Stalin wydał rozkaz, w którym nakazał zaprowadzenie w armii żelaznej dyscypliny i bezlitosne karanie tych, którzy ją naruszają. Szczególną odpowiedzialność złożono na barki oficerów politycznych. Dołączony do rozkazu specjalny okólnik mówił nadto, że każdy żołnierz, który da się wziąć do niewoli niemieckiej, ma być uznany za zdrajcę. 19 sierpnia 1942 r. rozgorzały pierwsze walki na przedpolach Stalingradu. W tym czasie wojska niemieckie rozwinęły natarcie w kierunku pohzdniowym i szybko zbliżały się do Morza Kaspijskiego i Kaukazu. Zatrzymały się dopiero na jego północnych zboczach zdobywszy kilka ważnych strategicznie przełęczy górskich, a także najwyższy szczyt Kaukazu - Elbrus (5633 m), na którym zatknięto flagę niemiecką. Ale to były już ostatnie sukcesy Niemców w tej wojnie. Właśnie kilkaset kilometrów na północ wytworzyła się sytuacja, która miała przełomowe znaczenie dla dalszych losów wojny. Oto niemiecka 6 Armia dowodzona przez feldmarszałka Friedricha von Paulusa i 4 Armia Pancerna generała Hermanna Hotha przedarły się do Stalingradu. W końcu sierpnia obie armie - na północ i południe od Stalingradu - przebiły się nad Wołgę. W sensie strategicznym Stalingrad jako ważny ośrodek przemysłu zbrojeniowego i węzeł komunikacyjny miał duże znaczenie, ale Hitler i Stalin, każdy po swojemu, traktowali go przede wszystkim symbolicznie. Zdobycie lub utrata tego miasta mogły mieć ogromne znaczenie psychologiczne. Stalin, pragnąc za wszelką cenę utrzymać Stalingrad, wysłał tam swoich najpewniejszych dowódców wojskowych i działaczy politycznych: Aleksandra Wasilewskiego - nowego szefa Sztabu Generalnego, Gieorgija Żukowa - świeżo mianowanego zastępcę Stalina w Kwaterze Głównej Naczelnego Dowód- cy, Wasilija Czujkowa - dowódcę garnizonu miejskiego, Gieorgija Malenkowa - swojego osobistego przedstawiciela i Nikitę Chruszczowa - starszego komisarza politycznego Armii Czerwonej, który przebywał w Moskwie po wycofaniu się wojsk radzieckich z Ukrainy. Pod Stalingradem sformowano też armie rezerwowe i ściągnięto duże ilości sprzętu bojowego. Zepchnięte zrazu do wąskiego paśa wzdłuż rzeki wojska radzieckie stawiały zacięty opór w ruinach stalingradzkich domów i fabryk. Ulice, poszczególne budynki, a nawet piętra budynków przechodziły z rąk do rąk. Niektóre epizody bitwy o Stalingrad, jak na przykład bitwa o Kurhan Mamaja, na stałe weszły do literatury jako jedne z najgłośniejszych wydarzeń wojny radziecko-niemieckiej. Mając dobrze przygotowane zaplecze,19 listopada 1942 r. armie radzieckie ruszyły do ofensywy 150 km od Stalingradu. Już pierwszego dnia wbiły się klinem 60 km w głąb stanowisk rumuńskich, a następnie rozpoczęto ofensywę także na południe od 166 miasta. Trzeciego dnia wojskom radzieckim udało się wyjść na tyły armii Paulusa i okrążyć 21 niemieckich i dwie rumuńskie dywizje - łącznie 230 tys. ludzi. Jednocześnie powstało niebezpieczeństwo odcięcia na Kaukazie i w rejonach wschodnich wybrzeży Morza Czarnego operujących tam sił niemieckich liczących w sumie 2,5 mln żołnierzy. Musiały one przeprowadzić błyskawiczny odwrót, jeżeli chciały uniknąć podobnego losu jak topniejąca pod Stalingradem 6 Armia Paulusa, której nie zdołał pomóc idący jej z odsieczą na czele świeżo sformowanej Grupy Armii "Don", feldmarszałek Erich von Manstein. Powstrzymanie kilkadziesiąt kilometrów od Stalingradu Mansteina oznaczało zagładę 6 Armii i to nie tylko wskutek napierającego nieprzyjaciela, ale także z zimna i z głodu, jako że została ona odcięta od wszystkich źródeł zaopatrzenia. 8 stycznia 1943 r. dowództwo radzieckie przysłało Paulusowi propozycję honorowej kapitulacji, którą ten odrzucił wiedząc, że jego poddanie się zwolni trzy armie radzieckie, które mogły być użyte do odcięcia odwrotu siłom niemieckim wycoFującym się z Kaukazu. W tej sytuacji armie radzieckie przystąpiły do ostatecznego ataku, który musiał się skończyć likwidacją armii Paulusa (w bitwie stalingradzkiej zginęło w sumie 147 tys. żołnierzy niemieckich i ich sojuszników). Resztki armii poddały się zwycięzcom 2 lutego 1943 r. Do niewoli radzieckiej dostało się 92 tys. żołnierzy i ofcerów oraz 23 generałów z von Paulusem na czele. Z wziętych do niewoli pod Stalingradem Niemców po wielu latach może około 5 tys. ponownie zobaczyło swój kraj (sam Paulus po wojnie wykładał w akademiach wojskowych ZSRR). Zimowa ofensywa Armii Czerwonej osiągnęła wielkie sukcesy także na innych odcinkach szerokiego frontu. Jednym z najważniejszych osiągnięć było przełamanie w styczniu 1943 r. blokady Leningradu. Od prawie 17 miesięcy liczące 2,5 mln mieszkańców, otoczone żelaznym pierścieniem miasto, znajdowało się pod nieustannym ostrzałem niemieckiej artylerii. Przerwano łączność i dostawy żywności. Szeroki na 10 km wyłom w blokadzie pozwolił na odzyskanie łączności z zapleczem i od tej pory sytuacja wygłodzonego miasta zaczęła się stopniowo poprawiać, aczkolwiek oblężenie zakończyło się dopiero w 1944 r. W ciągu tych niemal 900 dni blokady w Leningradzie straciło życie prawie 800 tys. jego mieszkańców. Pomimo dotkliwych porażek, wiosną 1943 r. Niemcy przygotowywali się do wielkiej operacji wojskowej mającej ostatecznie rozstrzygnąć dalsze losy wojny z ZSRR. Do początku lipca 1943 r. Niemcom udało się zgromadzić w rejonie Kurska znaczne siły, które według planu naczelnego dowództwa miały być użyte do zniszczenia wysuniętych łukiem na zachód zgrupowań wojsk radzieckich. W razie powodzenia operacji można było następnie dokonać okrążenia Moskwy. Ów łuk o długości prawie trzystu kilometrów skupił na sobie całą uwagę naczelnych dowództw obu armii. Niemcy zdecydowali się na ofensywę, natomiast dowództwo radzieckie postanowiło najpierw przyjąć pozycję obronną, a następnie uderzyć z całą siłą. Dowództwo radzieckie skupiło w "łuku kurskim" około 40% sił, w tym prawie wszystkie oddziały pancerne: 36 dywizji pancernych oraz 16 brygad zmotoryzowanych i 54 dywizje piechoty. Armia Czerwona, oczekując niemieckiego ataku, przygotowywała głębokie pozycje obronne i zaplanowała wielką ofensywę po przetrzymaniu pierwszego uderzenia przeciwnika. Ofensywa niemiecka ruszyła 5 lipca 1943 r., nie osiągając jednak większych sukcesów: na północy dywizje hitlerowskie przedarły się 15 km, a na południu 35 km w głąb pozycji przeciwnika i utknęły przed rozbudowaną obroną radziecką. Na południowym ramieniu "łuku kurskiego",12 lipca pod miejscowością Prochorowka, wzięło udział w walkach w sumie 1500 czołgów i dział samobieżnych. Ogółem na "łuku kurskim" użyto w walkach po obu stronach prawie 6 tys. czołgów - była to największa bitwa pancerna w drugiej wojnie światowej. 23 lipca ofensywa niemiecka została zatrzymana na całym froncie, a 3 sierpnia zaczęła się wielka kontrofensywa radziecka, prowadzona na linii Orzeł-Kursk-Biełgorod. 167 W trwającej 50 dni bitwie pod Kurskiem potęga armii hitlerowskiej została złamana, co ostatecznie przekreśliło szansę odzyskania przez Niemców inicjatywy strategicznej na froncie wschodnim. O d tego momentu armie radzieckie przystąpiły do operacji zaczepnych, nie oddając inicjatywy już do końca wojny. Równocześnie z bitwą na "łuku kurskim", w połowie lipca 1943 r. Armia Czerwona ruszyła do natarcia na północy i na pohxdniu, na całym froncie, aż do Morza Azowskiego. Wojska radzieckie zdobyły Orzeł, Biełgorod, Charków i Donbas. Niemcy próbowali zatrzymać się nad Dnieprem, ale nie na długo. Po zdobyciu wů październiku 1943 r. przyczółka na Dnieprze pod Luteżem, dowództwo radzieckie zgromadziło tam 2 tys. dział i 500 "katiusz". Po druzgocącym przygotowaniu artyleryjskim, 3 listopada ruszyła w bój piechota przerywając niemiecką obronę. Następnie do szturmu ruszyła 3 Gwardyjska Armia Pancerna. 7 listopada wyzwolono "matkę miast rosyjskich" - Kijów, a następnie armia pancerna wyszła na tyły niemieckiej Grupy Arxnii "Południe". ! W styczniu 1944 r. Arxnia Czerwona rozpoczęła kolejną ofensywę, podczas której 27 ; stycznia odblokowała Leningrad i wyzwoliła Nowogród. Wiosną 1944 r. wojska radzieckie , wyzwoliły prawobrzeżną Ukrainę włącznie z Krzywym Rogiem, Nikopolem, Nikołajewem , i Odessą. Na przełomie kwietnia i maja wyzwolono Krym. 10 czerwca wojska radzieckie rozpoczęły drugie natarcie na Froncie Leningradzkim, zajęły Wyborg i podeszły pod granicę z Finlandią. 23 czerwca rozpoczęło się wielkie natarcie trzech frontów radzieckich w kierunku na zachód. 3 lipca wyzwolono Mińsk, a 4 lipca Armia Czerwona przekroczyła przedwojenną granicę Polski. W ciągu lata 1944 r. Niemcy zostali wyparci z większości terytoriów republik bałtyckich. Wkraczającym na ziemie polskie wojskom radzieckim towarzyszyła Armia Polska ' sformowana w 943 r. w ZSRR z inicjatywy Stalina, licząca lÓ0 tys. żołnierzy. Armia ta wzięła swój początek z I Dywizji Piechoty im. T. Kościuszki sformowanej z Polaków przebywających w ZSRR, głównie w obozach pracy, i przeszła swój "chrzest bojowy" w bitwie pod Lenino z 12/13 października 1943 r., odnosząc okupione dużymi stratami zwycięstwo (bitwa pod Lenino była elementem gry politycznej Stalina w sprawie polskiej z aliantami wobec mającej się odbyć za kilka dni w Moskwie konferencji ambasadorów ZSRR, USA i Wielkiej Brytanii). Historia tego wojska wymaga uczciwego potraktowania, a przede wszystkim dokładnego wyjaśnienia wielu mało jeszcze znanych faktów z jego dziejów. Dzisiaj wiemy na przykład, że w czerwcu 1944 r. prawie 500 żołnierzy i oficerów tej . armii zostało odesłanych do obozów pracy w ZSRR za manifestowanie swojej narodowej postawy. Natomiast w okresie od września 1944 r. do maja 1945 w jej szeregach prowadzono nieustanną czystkę: w tym czasie stracono z wyroków sądów polowych ponad 1000 żołnierzy i oficerów za "przestępstwa polityczne '. Wyroki śmierci własnoręcznie podpisywali generało- wie: Zygmunt Berling, Stanisław Popławski, Karol Świerczewski, Michał Żymierski-"Rola". Dnia 18 lipca 1944 r. Armia Czerwona i towarzyszące jej oddziały polskie podjęły natarcie zmierzające do sforsowania rzeki Bug. Po złamaniu obrony niemieckiej jednostki te 22 lipca zajęły Chełm, a w noc z 23/24 lipca - Lublin, gdzie zainstalowano sformowany wcześniej w Moskwie tzw. "Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego", który jako agentura radziecka miał stanowić przeciwwagę dla rządu polskiego na wychodźstwie. W końcu lipca armie radzieckie zbliżyły się do Wisły - należało więc oczekiwać, że dysponując kilkakrotną przewagą nad Niemcami sforsują rzekę i zajmą stolicę Polski. Ta okoliczność zmusiła kierownictwo polskiego podziemia do podjęcia decyzji w sprawie wybuchu w Warszawie powstania zbrojnego przeciwko Niemcom. Ewentualne powodzenie powstania pozwoliłoby polskim władzom stolicy wystąpić w roli gospodarza ,obec Armii Czerwonej i tym samym 168 stworzyć szansę, że dalsze losy Polski nie będą zależeć wyłącznie od Moskwy. 1 sierpnia 1944 r. oddziały Armii Krajowej pod dowództwem generała Tadeusza Bora-Komorowskiego roz- poczęły powstanie, do którego przyłączyła się znaczna część mieszkańców Warszawy. Dowództwo polskie spodziewało się, że zajmujące właśnie prawobrzeżną dzielnicę Warszawy - Pragę - jednostki Armii Czerwonej udzielą powstańcom pomocy. Mogłoby się wydawać, że wybuch Powstania Warszawskiego powinien zostać przyjęty przez Moskwę jako okoliczność sprzyjająca przygotowywanej przez wojska radzieckie operacji sforsowania Wisły w rejonie Warszawy. Wszelako w momencie rozpoczęcia powstania radziecka ofensywa została świadomie zatrzymana na przedpolach miasta. Dowództwo radzieckie przez wiele tygodni nie podjęło żadnych starań, aby przyjść z pomocą powstaniu, a nawet odmówiło prawa lądowania na "swoim" terenie sojuszniczym samolotom, które z baz we Włoszech usiłowały dostarczyć walczącej Warszawie broń, amunicję, lekarstwa i żywność. Dopiero w połowie września dow ódca 1 Frontu Białoruskiego, Konstanty Rokossowski, wydał rozkaz podjęcia próby przeprawy na zachodni brzeg Wisły, na wysokości Czerniakowa, batalionowi piechoty wybranemu z dywizji dowodzonej przez Zygmunta Berlinga. Wyprawa ta skończyła się całkowitym tiaskiem i pociągnęła wielkie straty. Zresztą, z wojskowego punktu widzenia, cała ta operacja nie miała żadnego znaczenia, a była jedynie próbą zamanifestowania rzekomo szczerych zamiarów pomocy dla powstańców ze strony dowództwa Armii Czerwonej. Tymczasem prawdziwa "pomoc" wyglądała w ten sposób, że spieszące z różnych rejonów Polski na pomoc walczącej Warszawie oddziały AK były przez jednostki radzieckie zatrzymywane, rozbrajane i wywożone do obozów pracy w Związku Radzieckim. W październiku 1944 r. całe terytorium ZSRR zostało wyzwolone z wyjątkiem Łotwy, gdzie w Kurlandii siły niemieckie przetrwały aż do zakończenia wojny. W 1944 r. armie radzieckie wkroczyły do Polski, Rumunii, Bułgarii, Węgier (Budapeszt został opanowany dopiero w styczniu-lutym 1945 r.) i dotarły do granic Jugosławii, gdzie władza znajdowała się już w rękach komunistów pod wodzą Josipa Broz Tito. Była to jedyna partia, która od lipca 1941 r. prowadziła nieugiętą walkę z Niemcami, tworząc liczną armię powstańczą. Ostateczne zwycięstwo odniesiono przy pomocy Armii Czerwonej, która wspomogła armię Tito w zdobyciu Belgradu 20 października 1944 r. Wraz z Armią Czerwoną podążały zwykle "armie narodowe" i przygotowywane w Moskwie kadry komunistyczne do kierowania nowymi, proradzieckimi reżimami w "wyzwolonych" krajach. Jeszcze wiosną 1944 r. Armia Czerwona wkroczyła do Rumunii rządzonej przez dyktatora Iona Antonescu. 23 sierpnia król Rumunii, Michał I, w porozumieniu z miej- scowymi komunistami doprowadził do obalenia Antonescu, a 31 sierpnia Armia Czerwona wraz ze sformowaną w ZSRR dywizją rumuńską wkroczyła do Bukaresztu. 12 września walcząca dotąd po stronie Niemiec Rumunia podpisała w Moskwie rozejm z aliantami i formalnie przystąpiła do wojny przeciwko Rzeszy hitlerowskiej (król Michał został udekorowany radzieckim odznaczeniem bojowym - Orderem Zwycięstwa, ale w 1947 r. zmuszono go do abdykacji, kiedy Moskwa stwierdziła, że nadszedł czas oddania pełni władzy w ręce komunistów). 8 września 1944 r. wojska radzieckie wkroczyły do Bułgarii, gdzie już wcześniej, 9 sierpnia, władzę przejął Front Narodowy, w którym większość posiadali komuniści. Do Sofii powrócił też były szef Kominternu, Gieorgi Dymitrow. Inaczej wyglądała sytuacja w Słowacji, gdzie w sierpniu 1944 r. rozwinęła się wojna partyzancka. 26 sierpnia zagrożony rza 'osefa Tiso zwrócił się do Hitlera z prośbą o pomoc wojskową. Kiedy do Słowacji 29 s . ,nia wkroczyły wojska hitlerowskie, w kraju wybuchło powstanie narodowe. Wojska radzieckie próbowały wkroczyć do Słowacji, ale nie potrafiły sforsować niemieckich linii obronnych w Karpatach. Po zaciekłych walkach 6 października na 169 ziemię słowacką wmaszerował idący z wojskami radzieckimi Korpus Czechosłowacki, który próbował sforsować Przełęcz Dukielską. Do końca października trwały walki w górach, lecz wskutek silnego oporu wojsk niemieckich Armia Czerwona nie zdołała połączyć się z powstańcami słowackimi. W tej sytuacji powstańcy naciskani przez dywizje hitlerowskie wycoFali się w góry. Wkroczenie Armii Czerwonej na Bałkany sprzyjało zmianie sytuacji na okupowanych terenach Albanii i Grecji. W sierpniu 1944 r. Albańczycy wyzwolili spod okupacji hitlerow- skiej południową część kraju. Korzystając z ewakuacji zagrożonych przez wojska radzieckie oddziałów niemieckich, albańska armia "ludowo-wyzwoleńcza" zajęła Tiranę, gdzie sfor- mowano rząd komunistyczny, który następnie przejął władzę w całym kraju. W Grecji, gdzie jeszcze przed wycofaniem się Niemców sytuację kontrolował lewicowy "front narodowowy- zwoleńczy", 4 października wylądowały wojska brytyjskie, które umożliwiły restaurację monarchii w tym kraju (było to rezultatem tajnego porozumienia pomiędzy Stalinem a Churchillem, które w zamian za rezygnację Moskwy z objęcia swoimi wpływami Grecji dawało jej wolną rękę w Albanii, Jugosławii i na Węgrzech). Ze wszystkich krajów tego rejonu najtrudniejsza sytuacja była na Węgrzech rządzonych przez regenta Miklosa Horthy'ego, których terytorium od marca 1944 r. okupowały wojska niemieckie. Węgrzy, dotychczasowy sojusznik III Rzeszy, nie pogodzili się z okupacją - Horthy zerwał układ sojuszniczy z Niemcami i zwrócił się do mocarstw koalicji antyhitlerowskiej o zawieszenie broni. Jednak faszyści węgierscy obalili rząd Horthye'go i wojna trwała nadal. 6 października 1944 r. wojska radzieckie rozpoczęły ofensywę w kierunku Ukrainy Zakarpackiej (którą 26 listopada 1944 r. włączono do Ukrainy radzieckiej), a 29 października podjęły frontalne natarcie na Budapeszt, które jednak zostało powstrzymane przez Niemców. Działania wojenne na terenie Węgier zakończyły się dopiero w marcu 1945 r., kiedy wojska hitlerowskie wycofały się do Niemiec. Jednak tzw. "rząd tymczasowy", zatwierdzony przez Moskwę, objął formalnie władzę na Węgrzech już w grudniu 1944 r. Po pewnym czasie sprzymierzeńcy komunistów zostali odsunięci i w dużej części osadzeni w więzieniach lub zlikwidowani, a tych, którzy zachowali życie i wolność, zmuszono do ucieczki z kraju. Na czele państwa stanął były działacz Kominternu, stalinowiec, Matyas Rakosi (wł. Roth). 6 czerwca 1944 r. alianci zachodni dokonali planowanego desantu u wybrzeży Norman- dii. Była to największa w dziejach świata morska i powietrzna operacja desantowa, kierowana przez amerykańskiego generała Dwighta Eisenhovera. W ciągu 12 dni prawie milionowa armia sojusznicza znalazła się na kontynencie europejskim i rozpoczęła natarcie. Jednakże postępy wojsk sprzymierzonych były powolne - alianci z najwyższym trudem zdobywali kolejne miejscowości. Dopiero lądowanie aliantów na południu Francji 15 sierpnia 1944 r. przyspieszyło nieco tempo operacji wojennych na zachodzie, ale w dalszym ciągu było ono niezadowalające. W tej sytuacji dowództwo armii sojuszniczych zwróciło się do Stalina z propozycją. by Armia Czerwona przyspieszyła swoją ofensywę od wschodu i południowego wschodu. 12 stycznia 1945 r., zatrzymane poprzednio w związku z wybuchem Powstania Warszawskiego, wojska radzieckie ponownie ruszyły na obszarze od Bałtyku do Karpat. Natarcie 1 Frontu Białoruskiego, w składzie którego walczyła 1 Armia Wojska Polskiego dowodzona przez generała Michała "Rolę"-Żymierskiego, który zastąpił Berlinga, przyniosło 17 stycznia ł945 r. zdobycie zniszczonej Warszawy.18 stycznia wojska 1 Frontu Ukraińskiego zmusiły Niemców do wycofania się z Krakowa i w ciągu następnych kilku dni dotarły nad Odrę. Duże siły niemieckie zostały odcięte w Prusach Wschodnich, gdy wojska radzieckie 26 stycznia osiągnęły brzeg Bałtyku w rejonie Elbląga.1 Armia Wojska Polskiego po krwawych walkach i z ogromnymi stratami przełamała "Wał Pomorski", dotarła do Bałtyku i 18 marca zdobyła Kołobrzeg. Jednocześnie na południu armie radzieckie zajęły znaczną część Moraw i o oraz wkroczyły do Austrii i na Węgry. Po zdobyciu Budapesztu, a następnie stolicy Słowacji, Bratysławy (4 kwietnia), 13 kwietnia Armia Czerwona weszła do Wiednia. 25 kwietnia 1945 r. pierwsze oddziały Armii Czerwonej spotkały się z czołówką armii sojuszniczych, amerykań- skiej i brytyjskiej, w miejscowości Torgau nad Łabą. Po klęsce Powstania Warszawskiego Armia Krajowa starała się kontynuować akcję "Burza" w zachodnich i południowych rejonach Polski, aczkolwiek zdawano sobie sprawę, że nie jest już możliwe zrealizowanie wyjściowych założeń planu. Postępujące za radzieckimi armiami frontowymi jednostki NKWD wraz z powołanymi przez PKWN polskimi służoami bezpieczeństwa dokonywały masowych aresztowań ujawniających się żołnierzy AK, których wywożono do ZSRR. Skłoniło to rząd polski w Londynie i dowództwo AK do oficjalnego rozwiązania Armii Krajowej, a odpowiedni rozkaz w tej sprawie wydał ostatni komendant AK, generał Leopold Okulicki - "Niedźwiadek" 19 stycznia 1945 r. W podziemiu zachowano tylko nieliczną, kadrową organizację "Nie" ("Niepodległość"), pod dowództwem generała Augusta Emila Fieldorfa - "Nila". Po zakończeniu konferencji jałtańskiej osamotnieni Polacy gotowi byli do poszukiwania rozwiązań, które mogłyby znaleźć aprobatę Moskwy. Z drugiej zaś strony Stalin, starając się zachować pozory przestrzegania ustaleń poczynionych w Jałcie, nie zamierzał prowadzić otwartej walki z polską opozycją. Jednak z punktu widzenia Moskwy jakiekolwiek porozumie- nie się z polskim podziemiem nie wchodziło w rachubę, dlatego szukano sposobu na unieszkodliwienie bez rozgłosu w pierwszym rzędzie jego centralnego ośrodka dyspozycyjnego. Tak doszło do opracowania perfidnego planu porwania przywódców Polskiego Państwa Podziemnego. Zadanie to powierzono znanemu nam już generałowi Iwanowi Sierowowi. Przystępując do wypełnienia zadania, Sierow za pośrednictwem swoich agentów w polskich organizacjach niepodległościowych przesłał list zaadresowany do Delegata Rządu, Jana Stanisława Jankowskiego, przewodniczącego Rady Jedności Narodowej, Kazimierza Pużaka, generała Okulickiego i wybranych członków Rady Jedności Narodowej, w którym zapraszał ich na rozmowy z dowództwem wojsk radzieckich. W liście tym strona radziecka proponowała podjęcie rozmów na temat rzekomego unormowania wzajemnych stosunków oraz wy- pracowania sposobu zgodnej współpracy w odbudowie państwa polskiego. Oczywiście delegacji polskiej obiecano całkowite bezpieczeństwo. Strona polska, mimo początkowych obaw, zdecydowała się przystąpić do rozmów, które miały się toczyć w Pruszkowie pod Warszawą. Pierwsze, wstępne spotkanie, uspokoiło Polaków co do szczerości intencji partnerów. Termin następnego spotkania ustalono na dzień 27 marca 1945 r. i zgodnie z sugestią strony radzieckiej mieli w nim wziąć udział przedstawiciele czterech głównych stronnictw politycznych działają- cych w polskim podziemiu: PPS-WRN, Stronnictwa Ludowego, Stronnictwa Narodowego i Stronnictwa Pracy, w sumie 16 osób. Kiedy w oznaczonym dniu delegacja polska stawiła się w Pruszkowie, gdzie miał ją osobiście przyjąć generał Sierow, zamiast niego w sali konferencyj- nej zjawili się uzbrojeni funkcjonariusze NKWD, którzy odwieźli Polaków na lotnisko wojskowe w pobliżu Warszawy. Po kilku godzinach cała polska delegacja znalazła się na Łubiance w Moskwie. W czerwcu 1945 r. podstępnie uprowadzonym zorganizowano proces pokazowy, a przedstawiony akt oskarżenia zarzucał im "organizowanie aktów dywersji na tyłach Armii Czerwonej". Tylko trzy osoby spośród całej szesnastki uniewinniono, natomiast pozostałych skazano na kary więzienia. Niestety, nie wszystkim dane było dożyć wolności - Okulicki, Jankowski i Stanisław Jasiukowicz, jeden z zastępców delegata rządu, zmarli w radzieckich więzieniach w bliżej nie znanych okolicznościach (Okulickiego zamordowano 24 XII 1946 r., Jankowski zmarł, jak się dzisiaj przypuszcza 13 marca 1953 r. Nie znana jest data śmierci Jasiukowicza). Charakterystyczne było także to, że ogłoszenie wyroków w tym procesie zbiegło się w czasie z powołaniem w Warszawie Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej z premierem Edwardem Osóbką-Morawskim, nad którym Moskwa uzyskała pełną kontrolę. 171 16 kwietnia 1945 r. trzy fronty radzierkie:1 Białoruski dowodzony przez marszałka Żukowa, 1 Ukraiński z Iwanem Koniewem i 2 Białoruski Rokossowskiego, po starannym przygotowaniu rozpoczęty nata ie w kierunku na Berlin. Po sforsowaniu Odry i dotarciu do pri.edmieść stolicy III Rzeszy, 26 kwietnia przystąpiono do ostatniej fazy wojny - do bitwy o Berlin. 30 kwietnia rozgorzały walki o Reichstag - tego samego dnia Hitler popehńł samobójstwo. 2 maja zakończyła się się bitwa o Berlin, a 7 maja Armia Czerwona szerokim frontem wyszła nad Łabę. W noc z 8 na 9 maja 1945 r. na przedmieściach Berlina, w Karlshorst, feldmarszałek Wilhelm Keitel złożył akt bezwarunkowej kapitulacji na ręce pxzedstawicieli zwycięskich aliantów: marszałka Żukowa, brytyjskiego marszałka Arthura Teddera, amerykańskiego generała Carla A. Spaatza i francuskiego generała, Jeana de Lattre de Tassigny (pierwszy akt kapitulacji złożyli Niemcy w osobie generała Alfreda Jodla w sztabie dowódcy wojsk sprzymierzonych generała Eisenhovera 7 maja w Reims, który miał obowiązywać od 8 maja, czego nie uznali Rosjanie i zażądali złożenia powtórnego aktu kapitulacji). 9 maja jedna z dywizji tzw. Rosyjskiej Arniii Wyzwoleńczej generała Andrzeja Własowa, wypowiedziawszy służbę Niemcom, wspomogła powstańców czeskich w wyzwoleniu stolicy Czechosłowacji - Pra . 11 maja sojusznicy wzięli do niewoli resztki wojsk hitlerowskich. Kapitulacja Niemiec nie oznaczała zakończenia II wojny światowej, ponieważ trwały jeszcze walki z Japonią na Dalekim Wschodzie. Po ataku na amerykańską bazę morską w Pearl Harbor na Hawajach 7 grudnia 1941 r. Japonia w stosunkowo krótkim czasie zagarnęła większość wysp na Pacyfiku oraz duże obszary w południowo-wschodniej Azji. Amerykanie dopiero od końca 1942 r. zaczęli stopniowo odzyskiwać inicjatywę w rejonie Oceanu Spokojnego, a w 1944 r. odebrali Japonii większość jej zdobyczy. Podczas konferencji jałtańskiej prezydent USA, Franklin D. Roosevelt, w zamian za obietnicę Stalina wypowiedzenia wojny Japonii przyrzekł ZSRR koncesje w Mandżuńi i przyznanie prawa zwycięzcy na Dalekim Wschodzie (5 kwietnia 1945 r. ZSRR wypowiedział "pakt o neutralności" zawarty z Japonią 13 kwietnia 1941 r.). Stany Zjednoczone zobowiązały się też, co ciekawe, do poparcia komunistów chińskich przeciwko Czang Kai-szekowi, który stał na czele rcądu w Pekinie. 26 lipca 1945 r. rządy USA, Wielkiej Brytanii i Chin wystosowały do Japonii ultimatum żądając bezwarunkowej kapitulacji, które Tokio ńgnorowało. Gdy na kolejne wezwania do kapitulacji Japonia odpowiedziała nasileniem ataków na cele amerykańskie, nowy prezydent Stanów Zjednoczonych, Harry Truman, podjął decyzję o użyciu bomby atomowej. 6 sierpnia 1945 r. nad Hiroszimą, a 9 sierpnia nad Nagasaki, po raz pierwszy w histońi ludzkości wzniosły się gizyby wybuchów atomowych. Wkrótce potem,15 sierpnia 1945 r. cesarz Hirohito oznajmił o kapitulacji Japonii. Oficjalna ceremonia podpisania aktu kapitulacji Japonii odbyła się 2 września 1945 r. na pokładzie amerykańskiego okrętu liniowego "Missouń". Zanim jednak Japonia uznała swoją klęskę, 8 sierpnia 1945 r. ZSRR wypowiedział jej wojnę, aby nie zaprzepaścić korzyści wynikających z uchwał jałtańskich. 9 sierpnia wojska radzieckie (i od 10 sierpnia także mongolskie) przystąpiły do natarcia zajmując Wyspy Kurylskie, Mandżuńę i północną część Korei, oddzieloną od amerykańskiej strefy okupacyjnej linią 38 równoleżnika. W Chinach zaś, zachęcani przez Moskwę tamtejsi komuniści pod wodzą Mao Tse-tunga rozpoczęli wojnę domową w celu obalenia rządu Czang Kai-szeka i przejęcia władzy. 6. Siły zbrojne Do głównych przyczyn niepowodzeń Armii Czerwonej, przynajmniej w pierwszej fazie wojny przeciwko Finlandii w 1939/1940 r. należy zaliczyć brak współdziałania poszczególnych rodzajów wojsk, niski poziom wyszkolenia oficerów i żołnierzy i - co może wydać się 172 paradoksem - brak umiejętności prowadzenia działań bojowych w warunkach zimowych: W czasie tej kampanii zmasowane ataki czerwonej piechoty były zwykle skutecznie pow trzymywane ogniem zaporowym zza ińskich umocnień, których artyleria radziecka nie potrafiła zniszczyć: nie dysponując danymi zwiadu lotniczego, radzieccy artylerzyści nie trafiali do celu. Armia Czerwona poniosła również duże straty w czołgach, których całą grupę wspierającą działania piechoty potrafił unieruchomić jeden żołnierz Fiński z rusznicy przeciwpancernej w momencie wykonywania przez nie manewru skrętu. Niezdolni do samodzielnej oceny sytuacji i podjęcia właściwej decyzji o icerowie radzieccy trzymali się sztywno wpojonego im starego regulaminu polowego, co było szczególnie widoczne w nieo- czekiwanych sytuacjach, jakie często zdarzały się na polu walki. Jeżeli dodać do tego brak odwagi osobistej cechujący dowódców radzieckich w tej wojnie -- otrzym imy ogólny obraz niskiej sprawności bojowej Armii Czerwonej na przełomie 1939!1940 r. jako widomy rezultat czystek, jakie dotknęły ją w poprzednich latach. Wiele z tych mankamentów można było usunąć w krótkim czasie i w następnym okresie dokonano pewnych zmian w tej materii. Przede wszystkim po zakończeniu kampanii fińskiej dokonano zmiany na stanowisku ludowego komisarza obrony - w miejsce nieudolnego Klimenta Woroszyłowa powołano nieco bystrzejszego Siemiona Timoszenkę. Wzmocniono pozycję oficera operacyjnego, zaostrzono dyscyplinę w armii. Najlepsi z wyższych dowódców z wojny fińskiej zostali przeniesieni do ludowego komisariatu obrony, a nowym szefem Sztabu Generalnego mianowano w styczniu 1941 r. Gieorgija Żukowa, który w 1939 r. jako dowódca I Grupy Armijnej pobił Japończyków nad Chałchyn-Gołem. Ale to wszystko na co było stać kierownictwo państwa radzieckiego - nie zmodyfikowano doktryny wojennej, nie uwzględ- niono postulowanej w drugiej połowie lat trzydziestych koncepcji Tuchaczewskiego zmasowa- nych operacji pancernych (czołgów) jako podstawowej siły uderzeniowej armii. Zatem okres wytchnienia, jaki upłynął od zakończenia wojny z Finlandią do napaści Niemiec na ZSRR, nie został przez władze należycie wykorzystany, i to głównie z tej przyczyny, że Stalin odrzucał możliwość rychłego ataku Hitlera na Związek Radziecki. Pomimo zmiany na stanowisku ludowego komisarza obrony, instytucja ta w dalszym ciągu funkcjonowała mało sprawnie -jej prace cechował chaos, bezwład i odwlekanie często nie cierpiących zwłoki decyzji. Przy tym szefowie poszczególnych wydziałów komisariatu nie zawsze zgadzali się ze sobą co do hierarchii priorytetów i uzgodnienie jednolitego stanowiska w jakiejś kwestii zawsze wymaga- ło długiego czasu. Działalność komisariatu dezorganizowało również wtrącanie się w jego sprawy Stalina i jego zauszników. W radzieckich planach operacyjnych przed II wojną światową lotnictwo i marynarkę wojenną traktowano jako siły pomocnicze wobec armii lądowej. W chwili napaści Niemiec na ZSRR większość radzieckich samolotów była przestarzała: radzieckie myśliwce były dużo wolniejsze od niemieckich bombowców. Podobnie jak w przypadku czołgów i dział, wymiana sprzętu na bardziej nowoczesny została poważnie opóźniona wskutek dużych zniszczeń i dezorganizacji przemysłu w pierwszych miesiącach wojny. Jednak do wybuchu wojny radziecki przemysł lotniczy teoretycznie był w stanie produkować więcej samolotów niż przewidywały plany produkcyjne, mimo iż kilku wybitnych konstruktorów, z Andrzejem Tupolewem na czele, zostało uwięzionych (niektórym konstruktorom, w tym Tupolewowi, pozwolono kontynuować prace w więzieniu). Szczególnie nieporadnie przebiegała przebudowa radzieckiej marynarki wojennej. Od czasu powstania marynarzy w Kronsztadzie kierownictwo radzieckie przez długie lata nie potrafiło pozbyć się urazy do marynarki wojennej. Wskutek tego w ciągu całego dwudziesto- lecia zrobiono niewiele dla unowocześnienia floty, a te okręty, które przetrwały do początku lat czterdziestych znajdowały się w opłakanym stanie. W 1939 r., kiedy admirał Mikołaj Kuźniecow został ludowym komisarzem marynarki wojennej, w resorcie tym podjęto 173 rozważania na temat roli radzieckich sił morskich w przyszłej wojnie, sprowadzając ją jedynie do obcony wybrzeża. Największy postęp osiągnięto, zresztą jako rezultat wcześniejszej współpracy z Niemcami, w dziedzinie budowy okrętów podwodnych, kiedy w połowie lat trzydziestych zbudowano podstawowy trzon cadzieckiej floty podwodnej właśnie do obrony wód terytorialnych na Bałtyku i Morzu Czarnym. Jeżeli chodzi o okręty nawodne, to zasadniczy plan rozwoju w tej dziedzinie przedstawiono dopiero w 1938 r. W dyskusji, jaka wywiązała się wokół tego programu, większość specjalistów opowiadała się za budową lotniskowców głównie dla nowej Floty Dalekowschodniej, ale Stalin sprzeciwił się temu preferując budowę tradycyjnych okrętów wojennych, pczede wszystkich krążowników. Tak więc radziecka marynarka wojenna pozostała bez lotniskowców. Do chwili agresji niemieckiej zdążono ukończyć budowę kilku krążowników, wszelako po 22 czerwca 1941 r. jednostki te zniszczono w macierzystych portach w obawie przed dostaniem się ich w ręce wroga. Generalnie, "Czerwona Marynarka" poza kilkoma "kombinowanymi" operacjami nie odegrała w II wojnie światowej większej roli - w zasadzie do końca wojny nie udało się wyrównać strat poniesionych w wyniku zniszczenia okrętów w bazach w 1941 r. Jedynie radzieckie okręty podwodne stanowiły pewne zagrożenie dla niemieckich szlaków komunika- cyjnych. W 1941 r. Armia Czerwona pod względem liczby żołnierzy, sprzętu bojowego i rezerw była największą armią na świecie, chociaż pod względem jakościowym - jak już wspominaliś- my - nie pczedstawiała się już tak imponująco. Hitler mając na względzie niską wactość bojową Armii Czerwonej, co udowodniła wojna z Finlandią, i licząc na załamanie się w momencie agresji i tak słabego systemu komunikacyjnego ZSRR, nie obawiał się liczebnej przewagi wojsk radzieckich nad wojskami III Rzeszy. Zresztą w razie potrzeby Niemcy mogły skierować na ZSRR większe siły niż te, których użyto. Wojska radzieckie w okręgach zachodnich liczyły 4,5 mln żołnierzy (około 200 dywizji), miały dwukrotnie więcej czołgów i samolotów niż Niemcy. Po 1941 r. ta różnica powiększała się jeszcze bardziej w miarę, jak w ZSRR mobilizowano do armii coraz większe rezerwy ludzkie i w miarę, jak rosła produkcja zbrojeniowa. W ostatnich tygodniach wojny Armia Czerwona liczyła w sumie ponad 11 mln żołnierzy i oficerów (z tego ponad 6 mln na froncie niemieckim) i była w stanie zgromadzić 300 dział na jeden kilometr fcontu w najważniejszych sektorach ofensywy. Podobnie jak w wojnach prowadzonych przez Rosję w czasach carskich, tak i w drugiej wojnie światowej nieudolność dowódców radzieckich często rekompensowały poświęcenie i męstwo żołnierzy szeregowych. Z relacji naocznych świadków, żołnierzy i oficerów Wehrmachtu, można się było na przykład dowiedzieć, jak zwarte formacje zamroczonych alkoholem żołnierzy radzieckich maszerowały ze śpiewem na umocnienia wroga do momentu, kiedy zostały skoszone seriami z broni maszynowej. W ogóle należy podkreślić, że stcaty wojsk cadzieckich, zwłaszcza wśród żołnierzy szeregowych, były nadzwyczaj dotkliwe i wraz ze zbliżaniem się końca wojny rosły jeszcze bardziej. Dokładne liczby nie są możliwe do ustalenia, ale oblicza się, że w II wojnie światowej zginęło 7-10 mln czerwonoarmistów, podczas gdy Niemcy straciły na fconcie wschodnim połowę tej liczby. Trochę światła na zagadnienie niepotrzebnie wysokich strat ludzkich w Armii Czerwonej w II wojnie światowej rzucają autorzy niektórych powieści wojennych, którzy sami uczestniczyli w walkach, najczęściej jako korespondenci wojenni. W nagrodzonej książce Wiktoca Niekrasowa W okopuch Stalingrudu (1946, wydanie polskie 1948) pokazano, jak nie posiadający wyobraźni i bezwzględni dowódcy posyłali swoich żołnierzy raz za razem do samobójczych ataków na stanowiska nieprzyjaciela. W każdym takim przypadku żołniecz stawał przed alternatywą - albo małej szansy przeżycia w trakcie wykonywania zadania, albo - w razie jego niewykonania - odesłania do batalionu karnego, gdzie śmiertelność była najwyższa. W postalinowskiej książce Konstantego Simonowa Nikt nie rodzi sig żo nierzem (1963) autor 174 sportretował oficerów słabo przygotowanych do wypełniania zadań bojowych, ludzi często bezmyślnie narażających własne życie i życie podwładnych, osoby, które swoje funkcje zawdzięczały również miernej wartości generałom mianowanym na dowódców przez samego Stalina. Simonow opisał również pewien incydent, kiedy jakiś dowódca został odwołany ze swojej funkcji, ponieważ opracowany przez niego plan ataku, mimo iż stwarzał szansę bezkrwawego sukcesu, przewidywał przeprowadzenie akcji w tak ważnym dniu, jak święto Armii Czerwonej. Dużą niedogodnością, poważnie utrudniającą sprawne dowodzenie wojskami była obowiązująca w Armii Czerwonej zasada wydawania rozkazów na piśmie z kontrasygnatą komisarza politycznego. Zasada ta została ograniczona dopiero w krytycznej dla ZSRR fazie wojny - w 1942 r., w toku walk pod Stalingradem, kiedy wprowadzono możliwość wydawania rozkazów ustnych od szczebla pułku w dół. Należy jednak zaznaczyć, że zachowanie tej reguły na wyższych szczeblach dowodzenia wiązało się z brakiem zaufania Kwatery Głównej Naczelnego Dowódcy do osób, które w okresie czystek zostały wydalone z armii i uwięzione, a po wybuchu wojny z Niemcami uwolnione i powołane na wysokie stanowiska dowódcze (np. generał Konstanty Rokossowski). Jako przykład negatywnych skutków obowiązywania zasady pisemnych rozkazów można przytoczyć następujący fakt: w pierwszych miesiącach wojny na korzyść Niemców działa między innymi ta okoliczność, że po wycofujących się oddziałach radzieckich przejmowali wiele nie zniszczonych mostów, co niebywale ułatwiało im szybkie posuwanie się do przodu. Tymczasem główna przyczyna pozostawiania nieprzyjacielowi tak ważnych strategicznie obiektów w stanie nienaruszonym wynikała nie z braku czasu cofających się oddziałów, a z braku rozkazu ich zniszczenia, który nie zdążył dotrzeć na czas do grupy saperów. Wraz z ograniczeniem zasady "biurokratycz- nego" sposobu podejmowania decyzji i przebiegu toku rozkazodawczego w armii, w paździer- niku 1942 r. wprowadzono też zasadę jednoosobowego dowodzenia oddziałami, a rolę komisarza politycznego zredukowano do "zastępcy dowódcy do spraw politycznych". Od tej pory podstawowym zadaniem oficera politycznego był obowiązek pracy nad morale i stanem dyscypliny żołnierzy. Najważniejszym elementem edukacyjnego i dyscyplinującego oddziały- wania oficerów politycznych było służenie własnym przykładem. Tymczasem pod tym względem, podobnie jak w latach wojny domowej, ludzie ci różnili się między sobą nie tylko poziomem kompetencji, ale i cechami charakteru. I chociaż wśród nich trafiały się osoby nie grzeszące nadmiarem odwagi, to jednak zdecydowana większość oficerów politycznych, pozując czasem na bohaterów dyskutowanych z żołnierzami książek, dawała przykłady męstwa, a nawet niepotrzebnej brawury. Ludzie ci starali się kreować w wyobraźni podwładnych model wytrwałego, nie cofającego się przed żadnym niebezpieczeństwem i ślepo wykonującego rozkazy przełożonych żołnierza. I należy przyznać, że w następnym okresie uzyskano na tym polu pewne osiągnięcia: pojedynczy żołnierze coraz częściej demonstrowali pewien spryt i inicjatywę, chociaż w zwartych oddziałach, jako całość, nadal walczyli odważnie i mądrze tylko wtedy, gdy mieli dobrego dowódcę. W ostatnim okresie wojny, kiedy Armia Czerwona w swoim "wyzwoleńczym" marszu wkroczyła do innych państw europej- skich, miejscowa ludność często skarżyła się na swoich "wyzwolicieli" za kradzieże, gwałty i rozboje. Ale gdyby po czterech latach bicia barbarzyńskiego wroga jakiś czerwonoarmista mógł zostać oskarżony tylko o to, że ukradł zegarek lub połeć słoniny - to i tak nie byłby on jeszcze najgorszym z wojennych "bohaterów-zdobywców", jakich zna historia. Tymczasem zdarzały się o wiele cięższe przewinienia, a nawet zbrodnie popełniane na miejscowej ludności. W chwili, kiedy rozpoczęła się wojna z Niemcami, radziecki przemysł dopiero wdrażał do produkcji nowe rodzaje uzbrojenia. Nie od rzeczy będzie też przyznać, że ten nowy sprzęt, chociaż nie zawsze, był wyjątkowo udany: czołg T-34 był prawdopodobnie najlepszym czołgiem w II wojnie światowej. Niestety, brak zrozumienia nowoczesnego pola walki przez 175 dowódców radzieckich,tak jak je pojmował Tuchaczewski,to znaczy potraktowania dużych zgrupowań czołgów jako samodzielnego rodzaju broni i wykorzystywania ich do zwalczania takich samych formacji pancernych przeciwnika,było jedną z głównych przyczyn klęsk Armii Czerwonej,przynajmniej w pierwszym okresie wojny.Pośród radzieckiej generalicji awan- sowanej na wysokie stanowiska dowódcze w okresie wielkich czystek,wciąż dominowało przywiązanie do carskiej tradycji,która nakazywała jej upatrywać w artyleńi główną siłę uderzeniową armii.Ale czystki przetrzebiły również kadry artylerzystów,tak iż ten rodzaj broni także cierpiał na brak wysoko kwalifikowanych oficerów-specjalistów.Brakowało też dobrych podoficerów-kanonierów.Tym stanem rzeczy należy więc tłumaczyć relatywnie niewielką skuteczność ognia radzieckiej artylerii (co było szczególnie widoczne zwłaszcza w wojnie z Finlandią) oraz nadzwyczaj duże zaufanie radzieckich dowódców do moździerzy różnych kalibrów (w latach 1942-1944przemysł radziecki produkował do 100tys.moździerzy rocznie).W końcowej fazie wojny w Armii Czerwonej pojawiła się duża ilość opancerzonych samobieżnych dział gąsienicowych,które stanowiły ruchome wsparcie atakującej piechoty. Charakterystycznym typem uzbrojenia w Armii Czerwonej była tzw."katiusza" - rodzaj wielokrotnej wyrzutni rakietowej osadzonej na podwoziu samochodu ciężarowego,która choć mało precyzyjna,budziła strach na pozycjach wroga zasypując go gradem spadających z przerażającym świstem pocisków.Co ważne - urządzenie to było bardzo proste i idealnie nadawało się do masowej produkcji. Po napaści Niemiec na ZSRR Wielka Brytania zapewniła Moskwę o swoim pełnym poparciu i chociaż obietnica ta nie mogła być rychło zmateńalizowana,to jednak w stolicy Związku Radzieckiego przyjęto ją z radością.A kiedy w grudniu 1941r.do wojny zostały wciągnięte Stany Zjednoczone, Moskwa odetchnęła z ulgą,ponieważ z jednej strony oznaczało to,że Japonia nie zaatakuje ZSRR,a z drugiej strony,teraz można było liczyć na dostawy amerykańskich wyrobów przemysłowych.Jednak trudności transportowe ogranicza- ły amerykańską pomoc dla ZSRR.W zasadzie istniały dwa główne szlaki komunikacyjne - przez Iran,który okupowały wojska brytyjskie i radzieckie oraz przez Morze Arktyczne, ale był to szlak bardzo niebezpieczny ze względu na niemieckie łodzie podwodne i transporty tą drogą przynosiły duże straty.Jeżeli chodzi o rodzaj pomocy zachodnich sojuszników dla ZSRR,to dostawy takiego sprzętu,jak czołgi i samoloty były niewielkie,natomiast bardzo znacząca była pomoc Amerykanów i Anglików w dostawach samochodów,których Armia Czerwona odczuwała duży deficyt,i których potrzebowała najwięcej,zwłaszcza w ostatniej fazie wojny (w 1944r.w radzieckiej dywizji piechoty na pięciu żołnierzy przypadał jeden koń, który stanowił podstawową siłę pociągową shxżb zaopatrzeniowych).Innym towarem,który sojusznicy zachodni dostarczali ZSRR w dużych ilościach,były produkty żywnościowe, głównie konserwy mięsne.Armia Czerwona otrzymywała też narzędzia mechaniczne,jak również okresowo paliwo lotnicze i kable telefoniczne. W skład radzieckich sił zbrojnych wchodziła nie tylko Armia Czerwona i marynarka wojenna,ale także podstawowe siły NKWD,które w chwili napaści Niemiec na ZSRR liczyły około 200tys.żołnierzy.Niezależnie od swojego przeznaczenia jako aparat bezpieczeństwa wewnętrznego i obejmowania takich służb jak straż pożarna,więziennictwo,służby karto- graficzne i inne,NKWD stanowiło wielki kompleks wojskowo-przemysłowy.Dysponując złożoną z więźniów ogromną armią pracy, kompleks ów realizował własne zadania gospodarcze i w związku z tym utrzymywał własne siły zbrojne do ochrony tej działalności. Ale oprócz tego do zadań NKWD należała także ochrona granic państwa,stąd w jego składzie znajdowały się również oddziały straży granicznej,które tworzyły pierwszą linię obrony w przypadku agresji z zewnątrz.NKWD działał także wewnątrz Armii Czerwonej. Były to tzw."oddziały specjalne",które z jednej strony penetrowały nastroje wśród żołnierzy, a zwłaszcza wśród oficerów za pomocą rozbudowanej siatki informatorów,a z drugiej strony 176 tworzyły "oddziały zaporowe" do zwalczania dezercji i zapobiegania nieplanowemu wycofy- waniu sig żołnierzy i eałych oddziałów z pozycji bojowych. W kwietniu I943 r. "oddziały specjalne" NKWD zostały usunięte z armii, z wyjątkiem "oddziałów zaporowych", i prze- kształcone w samodzielną organizację kontrwywiadu podległą bezpośrednio Państwowemu Komitetowi Obrony (PKO powstał 30 czerwca 1941 r. w składzie: Stalin - przewodniczący, Mołotow - jego zastępca, i członkowie - Malenkow, Beria i Woroszyłow. Później dokooptowano jeszcze Mikojana, Kaganowicza i Bułganina. W praktyce PKO przejął na czas wojny funkcję Rady Komisarzy Ludowych). W następstwie tych zmian powst ł oddział kontrwywiadu ludowego komisariatu obrony, któremu nadano nazwę "śmierć szpiegom" (w języku rosyjskim - "Smiert' szpionam" - "Smiersz"). "Smiersz" złączona więc została z aparatem wojskowym, a poprzez ludowy komisariat obrony podporządkowana Pań- stwowemu Komitetowi Obrony. W ten sposób z armii usunięto jeden organ nadzoru NKWD, lecz go nie zlikwidowano. Biura "Smierszy" ulokowano przy każdym sztabie i ich taktycznym zadaniem miało być sprawowanie kontroli nad wszystkimi dowódcami. Metody pracy tych komórek uległy jednak radykalnej zmianie - inaczej niż NKWD, miały one tak działać, by nie naruszyć zasady jednoosobowego dowodzenia wojskiem. Ale sprawowanie nadzoru nad armią nie było jedynym zadaniem "Smierszy". O wiele ważniejsze było organizowanie komórek zajmujących się zwalczaniem zdrajców i szpiegów. Jednak z upływem czasu "Smiersz" coraz bardziej nabierała charakteru organizacji ofensyw- nej. Dlatego w chwili, kiedy armie radzieckie wkroczyły do Polski i innych państw, "Smierszy" powierzano coraz więcej zadań czysto politycznych. Jeszcze przed wkroczeniem Armii Czerwonej na ziemie polskie w ramach "Smierszy" utworzono specjalne "grupy operacyjne", na czele których stali oficerowie mówiący po polsku. Ich zadaniem miało byi ściganie agentów nieniieckich i kolaborantów, ale w Polsce zadanie to interpretowano nadzwyczaj szeroko. W ten sposób obok prawdziwych kolaborantów likwidowano tysiące ludzi, którzy nie będąc komunistami, podczas okupacji wykazywali wrcigość wobec hitlery z- mu. Samowola,.grup operacyjnych" przybrała szczególnie jaskrawe formy na terenełch polskich Ziem Odzyskanych (po zakończeniu wojny na Dolnym Śląsku zorganizowano kilka obozów koncentracyjnych, między innymi w Złotym Stoku koło Kłodzka, gdzie polscy więźniowie pracowali przy wydobywaniu rud arsenu. Także w Lubiążu koło Brzegu Dolnego istniał obóz w erytikacyjny dla powracających z Niemiec byłych żołnierzy radzieckich - - jeńców niemieckich, jak ró nież dla żołnierzy "armii" Własowa). In iiy m naI-zędziem służącym do wy'musz tnia bezwzględnego postuszeństwa i budzącym lęk żołnierzy były bataliony karne. Do batalionów karnych kierowano tych żołnierzy i oficerów, którym zarzucano łamanie dyscypliny, niestosow,anie się do regulaminu polowego, lub którzy zostali uznani przez NKWD (później "Smierszę") za politycznie podejrzanych. Batalionów karnvch użv ano do najbardziej niebezpiecznych zadań wymagających ogromnej ofiarności i nieprawdopodobnej odwagi. Regułą było, na przykład, wykorzystywanie batalionów karnych do "oczyszczania" pól minowych dla oddziałów idących do ataku przez zmuszanie tych ludzi do "przemaszerowania" przez zaminowany obszar. W drugiej fazie wojny niemiecko-radzieckiej przywrócono nazwę tzw. "gwardyj- skich" pułków czy większych związków operacyjnych. To honorowe miano nadawano tym jednostkom, które szczególnie wyróżniły sig w walkach i przedstawiały najwyższą wartość bojową. Żołnierze i oficerowie tych elitarnych jednostek otrzymywali podwójny żołd, lepsze wyposażenie i, co może najważniejsze - po otrzymaniu takiego wyróżnienia, jednostek tych starano się nie marnować w dających małą szansg powodzenia operacjach bojowych. Bez wątpienia do mniej znanych faktów z wojny niemiecko-radzieckiej należało tworzenie przez władze radzieckie oddziałów wojskowych rekrutujących się z więźniów obozów pracy. Otóż w październiku 1942 r. powstał przy GUŁAG-u specjalny urząd do 1 spraw mobilizacji więźniów. Do pełnienia służby zobowiązani byli w zasadzie wszyscy więźniowie, którzy do 15 października 1942 r. zostali skazani za wszystkie przestępstwa z wyjątkiem przestępstw politycznych (artykuł 58 kodeksu karnego). Utworzona z więźniów armia składała się w 20"% z kryminalistów, w 30% z tzw. "ukaźników" (skazani za spóźnienie się do pracy, za brakoróbstwo i za drobne kradzieże), w 20"% z osób, które popełniły jakieś przestępstwo przeciwko władzy radzieckiej nie mające jednak charakteru politycznego, oraz w 30o/a z pracowników kołchozów, którzy wykroczyli przeciwko przepisom kołchozowym. Zdaniem niektórych ówczesnych dowódców tej "łagrowej armii", liczyła ona około 1,5 mln ludzi. Stanowiło to 10"% ogółu zmobilizowanej podczas wojny ludności, nie przekraczając jednak 15o/a ogólnej liczby więźniów znajdujących się w obozach pracy i w więzieniach. 7. Społeczeństwo Szczególnie barbarzyński charakter niemieckiej inwazji na ZSRR sprawił, że wielu obywateli tego państwa po raz pierwszy zdecydowało się udzielić poparcia Stalinowi i jego partii, i -- być może - po raz pierwszy Stalin mógł być odbierany przez społeczeństwo radzieckie bardziej jako prawdziwy przywódca niż biurokratyczny dyktator. Stalin dobrze rozumiał te wyjątkowe okoliczności i celem podtrzymania tego nastroju w propagandzie radzieckiej czasu wojny częściej pojawiały się takie słowa, jak ojczyzna, naród, patriotyzm niż socjalizm. Pomimo to szczególnie na Ukrainie, Białorusi i w republikach nadbałtyckich, nastroje antyradzieckie były na tyle silne, by znaczne odłamy zamieszkałych tam narodów dostrzegły w Niemcach swoich wyzwolicieli spod jarzma komunizmu. I kto wie - gdyby Hitler obiecał zniesienie kolektywizaji - czy także rosyjscy chłopi na obszarach nie zajętych przez wojska niemieckie nie przedsięwzięliby jakiejś próby buntu przeciwko politycznym i ekonomicznym formom panowania komunizmu (w samej Moskwie zagrożonej przez niemieckie czołgi dochodziło do rozruchów ulicznych). Wszelako wódz III Rzeszy nie wysyłał na te ziemie swoich żelaznych hufców w imię wolności zamieszkałych tam ludów, ale po to, by poddać je niemieckiej dominacji i jako siłę niewolniczą zaprząc do morderczej pracy na rzecz teutońskich "nadludzi". Kiedy więc mieszkańcow tych obszarów ponownie zaczął dręczyć głód, a gospodarstwa kolektywne, mimo początkowych prób dekolektywizacji, okazały się dla najeźdźców znakomitym narzędziem eksploatacji, nastroje lokalnej ludności zaczęły się obracać przeciwko okupantom. Zajęte przez Niemców terytorium radzieckie zostało podzielone na dwa główne Reichskommissariaty - Ostland i Ukraina. W skład pierwszego weszły: Estonia, Łotwa, Litwa i Białoruś, natomiast na drugi składały się: Wołyń i Podole z centrum w Równem oraz Żytomierz, Kijów, Nikołajew, Dniepropietrowsk i Tauryda z centrum w Melitopolu. W obu Reichskommissariatach rządziła administracja cywilna: w miastach władzę sprawowali wyznaczeni przez okupanta burmistrzowie, a na wsiach - starostowie. Wszędzie też utworzono z miejscowych kolaborantów lokalną policję. Obszary na południowym zachodzie, między Dniestrem a Bohem, oraz na północ od Odessy przekazano Rumunii i nazwano Transnistrią. Pozostałe terytoria okupacyjne zostały zaliczone do strefy działań wojennych i zarządzały nimi władze wojskowe. Tuż za wkraczającymi na tereny ZSRR wojskami niemieckimi posuwały się grupy operacyjne policji bezpieczeństwa, które na obszarze swojego działania miały w pierwszym rzędzie wymordować pracowników aparatu partyjnego, oficerów politycznych Armii Czerwonej, kierowniczych przedstawicieli administracji pań- stwowej, przedstawicieli inteligencji, Cyganów i Żydów (największej masakry dokonano 178 w "Babim Jarze" koło Kijowa, gdzie wymordowano co najmniej 150 tys. Żydów). Szacuje się, że w okresie od czerwca do października 1941 r. grupy operacyjne wymordowały ponad 350 tys. obywateli radzieckich. Niełatwe było również życie ludzi na nieokupowanych terenach ZSRR. Już na początku wojny na tym obszarze wprowadzono, podobnie jak kiedyś podczas wojny domowej, dyskryminujący sposób racjonowania żywności z tym, że teraz dyskryminacja nie opierała się na zasadzie klasowej, a została uzależniona od wykonywanej pracy: ciężko pracujący robotnicy otrzymywali podwójne przydziały w stosunku do najmniejszej racji żywnościowej, która przysługiwała osobom niepracującym (robotnicy zatrudnieni w przemyśle ciężkim otrzymywali od 0,8 do 1,2 kg chleba dziennie, urzędnikom przysługiwało od 400 do 450 g, a członkom rodzin pozostających na ich utrzymaniu od 300 do 400 g). Uprzywilejowana część społeczeństwa, przede wszystkim nomenklatura partyjna, miała własny system zaopatrzenia znacznie różniący się od powszechnego pod względem ilości i jakości. W całym kraju zmobilizowano wszystkie rezerwy siły roboczej włącznie z emerytami i młodocianymi. Zaprowadzono pełną militaryzację pracy - zniesiono dni wolne od pracy, niedziele i święta. Zgony z przepracowania, głodu i zimna były zjawiskiem powszechnym. Razem z ofiarami spowodowanymi działalnością wroga i własnego aparatu represji można przyjąć, że w ciągu czterech lat wojny straty wśród ludności cywilnej ZSRR osiągnęły liczbę około 16 mln osób. Jeżeli dodać do tego 7-10 mln poległych i zaginionych na frontach czerwonoarmistów, ZSRR stracił w II wojnie światowej około 25 mln obywateli (niektórzy historycy twierdzą, że ta liczba była dużo wyższa i mogła dochodzić do 30 mln i więcej!). Natomiast z 5 mln osób, które dostały się do niewoli niemieckiej, większość z nich po powrocie z obozów jenieckich do kraju natychmiast zesłano do obozów pracy. Doniesienia radzieckiej prasy wojennej o ofiarności i poświęceniu dla ojczyzny zwyczaj- nych ludzi, obywateli ZSRR, nie były przesadzone. Celem pobudzenia dodatkowej energii społecznej i skierowania jej na dobrowolne działania wspierające wysiłek wojenny państwa, władze nieustannie organizowały kampanie prasowe. Najpowszechniejszą formą pomocy były zbiórki funduszy na potrzeby armii. Gazety codziennie drukowały listy do Stalina od prostych ludzi ze wszystkich nie zajętych przez wroga zakątków ZSRR. Dla przykładu zacytujmy fragment jednego z takich listów zamieszczonego w "Izwiestiach" 26 grudnia 1942 r.: "Drogi Józefie Wissarionowiczu. W odpowiedzi na Wasze historyczne wezwanie i nakaz chwili, przekazuję wszystkie swoje oszczędności - 155 tysięcy rubli na zakup czołgu... Może gąsienice tego czołgu zmiażdżą bezlitośnie niemieckich, faszystowskich najeźdźców. = Łok- tiew Jewgienij Iwanowicz - pszczelarz kołchozowy". Zarysowujące się pod koniec lat trzydziestych pojednanie państwa z Cerkwią nabrało realnych kształtów po agresji Niemiec na ZSRR. Już w pierwszym, dniu wojny pełniący obowiązki patriarchy, metropolita Sergiusz, wezwał Cerkiew i "cały lud prawosławny , do obrony kraju, potępiając jednocześnie tych duchownych, którzy nie chcieliby usłuchać jego apelu. Zaś kilka miesięcy później metropolita ostrzegł duchownych na terenach okupowanych przed podejmowaniem współpracy z Niemcami, zwłaszcza że takie przypadki nie były wcale rzadkie (na terenach okupowanych wznowiono za zgodą Niemców odprawianie nabożeństw - Hitlerowi zależało na zjednaniu Cerkwi dla III Rzeszy). W 1942 r. miało miejsce ciche porozumienie między państwem a Cerkwią puszczające w niepamięć wszystkie "grzechy" obu stron z poprzednich lat w imię "wspólnej walki przeciwko najeźdźcy". Ów sojusz został potwierdzony 9 listopada 1942 r., kiedy metropolita Sergiusz opublikował posłanie do Stalina na łamach "Prawdy", z którego warto przytoczyć tylko jedno zdanie: "Serdecznie i szczerze witam w Waszej osobie Przywódcę z woli Boga naszych wojskowych i kulturalnych sił..." Wkrótce potem, 12 listopada, Stalin otrzymał na łamach tejże "Prawdy" duchowe wsparcie także ze strony muftiego muzułmańskiego: "Niech Allah dopomoże Wam doprowadzić do 179 zwycięskiego końca Waszą pracę w uwalnianiu ciemiężonego ludu. Amen". Następnie, po przezornym odczekaniu kilku dni,16 listopada w "Prawdzie" ukazało się płomienne poparcie dla Stalina wyrażone przez zwierzchnika wspólnoty żydowskiej w Moskwie: "Wszechmogący przygotował dla faszystowskich hord sromotną i haniebną zagładę, jakiej doznali faraonowie egipscy i Ammonici..." Stalin nie chcąc okazać się niewdzięcznikiem, a przede wszystkim pragnąc zamanifestować przed narodem rosyjskim swoje uznanie dla patriotycznej postawy duchowieństwa i wiernych Kościoła prawosławnego, zezwolił na wybór Patriarchy oraz na ustanowienie Świętego Synodu. 8 września 1943 r. metropolita Sergiusz został wybrany Patriarchą Moskwy i Wszechrosji (ingres patriarchy Sergiusza odbył się 12 września 1943 r. w katedralnej cerkwi w Moskwie). Wkrótce potem zezwolono na otwarcie w Moskwie dwuletniego Instytutu Teologicznego, a w diecezjach - rocznych kursów teologiczno- -duszpasterskich. Narzędziem, za pomocą którego Moskwa usiłowała przywrócić swoją kontrolę nad mieszkańcami terenów okupowanych, miała być radziecka partyzantka. W pierwszym roku wojny rola partyzantki rzeczywiście sprowadzała się przede wszystkim do kontrolowania ludności, a nie do czynnej walki z wrogiem. Z tego względu ludowy komisariat spraw wewnętrznych przypisywał wielkie znaczenie działaniom partyzanckim na zajętych przez Niemców terenach, a kierownictwo nad nimi powierzono NKWD. Przy każdym oddziale partyzanckim działał oficer polityczny NKWD, do którego obowiązków należało badanie każdego ochotnika i troska o stan dyscypliny. Partyzanci rekrutowali się z rozbitych oddziałów Armii Czerwonej, członków partii, którzy zostali wysłani w tym celu poza linię frontu, oraz z osób spośród miejscowej ludności obawiającej się wywózki do Niemżec lub represji właśnie za działalność partyzantów na ich terenie. Znaczny odsetek oddziałów partyzanckich stanowili specjalnie wyszkoleni agenci NKWD przerzucani na niemieckie tyły. Ich głównym zadaniem było terroryzowanie miejscowej ludności, aby ją odstraszyć od podejmowania współpracy z okupantem. Patryzanci masowo palili całe wioski i mordowali ich mieszkańców w przypadku najmniejszego podejrzenia o taką współpracę. Innym sposobem działania w tym kierunku było dążenie do zaostrzenia i tak krótkowzrocznej polityki niemieckiej przez akty prowokacji polegające na mordowaniu przedstawicieli niemieckiej administracji lub wojska, a następnie podrzucanie ich zmasakrowanych ciał w takie miejsca, by podejrzenia padły na mieszkańców lojalnych wobec Niemców miejscowo- ści. Podejmowane w odwecie ekspedycje karne niemieckich służb bezpieczeństwa wyręczały partyzantów w krwawych pacyfikacjach i powodowały narastanie nienawiści do okupantów. Dopiero po położeniu kresu współpracy z Niemcami ludności terenów okupowanych, partyzantom zaczęto przydzielać zadania wywiadowcze i wojskowe. Pierwsze większe jednostki partyzanckie powstały dopiero w 1942 r. Dowództwo nad nimi objął Główny Sztab Partyzancki powołany 30 maja 1942 r. przy Sztabie Generalnym Armii Czerwonej z Pantelej- monem Ponomarienką na czele. W sierpniu 1942 r. dowódcą sztabu armii partyzanckiej mianowany został Kliment Woroszyłow. Rozbudowa tej armii została przyspieszona po konferencji dowódców partyzanckich odbytej na Kremlu we wrześniu 1942 r., na której Stalin sam określił zadania armii partyzanckiej. Do najbardziej znanych dowódców oddziałów partyzanckich należeli Sidor Kowpak i Piotr Werszyhora. Na skutek niepowodzeń Armii Czerwonej na wielu obszarach ZSRR zajętych przez Niemców nastąpiła druga "kontrrewolucja". Gdy zabrakło NKWD, poshzszeństwo wypowie- działy nie tylko narody małe, jak Estończycy czy Łotysze, ale również duże, jak Białorusini i Ukraińcy. Na Litwie zaś powstanie antyradzieckie wybuchło jeszcze przed inwazją niemiecką. Na Ukrainie formowano pułki kozackie, które włączono od Wehrznachtu. Wielu nacjonalistów ukraińskich służyło w dywizji SS "Galizien" (SS "Hałyczyna") oraz w batalio- nach "Nachtigall" i "Rolland" (15 kwietnia 1944 r. zginął na Ukrainie z ręki partyzantów 180 antyradzieckich dowódca 1 Frontu Ukraińskiego generał Mikołaj Watutin). Nie najlepiej przedstawiała się również sytuacja w innych, nie kresowych rejonach kraju. Gdy tylko zaczęła się wojna, Moskwa - obawiając się powstania nastrojów profaszystowskich wśród Niemców nadwołżańskich - już w sierpniu 1941 r. pod pretekstem współpracy z Rzeszą hitlerowską, zlikwidowała Autonomiczną Republikę Niemców Powołża (tymczasem właśnie Niemcy byli chyba najbardziej lojalną wobec władzy grupą etniczną w ZSRR). W ciągu dwóch miesięcy wywieziono z Powołża w oddalone rejony Kazachstanu i Syberii setki tysięcy Niemców. Jednocześnie zlikwidowano wszystkie niemieckie osiedla na Ukrainie, Krymie, Kubaniu i Zakaukaziu. Z Karelii wysiedlono lub aresztowano dziesiątki tysięcy Finów. Z Dalekiego Wschodu zaś przesiedlono na zachód około 300 tys. Koreańczyków. Z Zakaukazia wysiedlono Kurdów, Greków oraz Gruzinów i Ormian wyznania mahometańskiego (Mes- chów i Chemszyłów). W latach 1943/1944 posługując się podstępnymi metodami organy bezpieczeństwa na mocy decyzji Państwowego Komitetu Obrony dokonały nowej fali wysiedleń niektórych narodowości mieszkających na Powołżu i Północnym Kaukazie. Do Kazachstanu i na Syberię wysiedlono i deportowano Karaczajów (październik-listopad 1943), Kałmuków (grudzień 1943), Czeczeńców i Inguszów (luty 1944), Bałkarów (marzec-kwiecień 1944) i Tatarów Krymskich (czerwiec 1944). Ich narodowe autonomie uległy likwidacji, a dobytek został skonfiskowany. Kiedy pod wpływem klęsk wojsk radzieckich w pierwszym roku wojny pękł pancerz ideologiczny i znaczna część Rosjan (i innych narodowości) zaczęła budzić się do nowego życia - w Hitlerze napotkała równie bezwzględnego wroga jak w Stalinie. Obsesyjne trzymanie się przez wodza III Rzeszy ideologii nazistowskiej zburzyło widoki Niemców (mimo pozytywnego nastawienia dowództwa Wehrmachtu) na skuteczne wykorzystanie przeciwko ZSRR oddziałów rosyjskich, które zostały sformowane z radzieckich jeńców wojennych i licznych ochotników. Taka armia mogła osiągnąć liczbę 1,5 mln żołnierzy, a nawet więcej i gdyby została dobrze wyposażona mogła odegrać znaczącą rolę na froncie wschodnim. Jednak Hitler nie chciał pozwolić na przyczynienie się do zwycięstwa nad ZSRR armii, która mogłaby pozbawić wyższy rasowo Wehrmacht miana jedynego pogromcy Armii Czerwonej (dochodził tutaj również czynnik braku zaufania Hitlera do tych wojsk). To był jeden z głównych powodów, dla którego jednostki wojskowe złożone z jeńców radzieckich były przez Niemców raczej rzadko używane na froncie wschodnim do wypełniania zadań wojskowych, wykonując najczęściej funkcje policyjne (do działań wojskowych używano ich częściej na froncie bałkańskim i w północnych Włoszech). Stosunkowo największym zaufaniem Niemców cieszyli się Kozacy, których nienawiść do komunizmu była powszechnie znana. Lata terroru stalinowskiego spowodowały, że Kozacy witali wkraczające armie niemieckie jako wyzwolicieli. Złożone z Kozaków jednostki Armii Czerwonej masowo przechodziły na stronę niemiecką (w 1944 r. liczba żołnierzy kozackich w Wehrmachcie przekroczyła 200 tys. osób). Jednak takich oddziałów, złożonych z jeńców i ochotników - obywateli ZSRR, było więcej i w literaturze historycznej nazywa się je eufemistycznie Rosyjską Armią Wyzwoleńczą (Russkaja Oswoboditielnaja Armia - ROA). Tymczasem ROA w zasadzie nigdy nie istniała! Nazwę tę stworzyli sami Niemcy - ci, którzy próbowali wpłynąć na zmianę nastawienia Hitlera do tej kwestii i sformowali mityczną armię po to, by obywatele radzieccy walczący w szeregach Wehrmachtu poczuli swojego rodzaju jedność i dostrzegli konkretne cele walki. Wielu żołnierzy służących w niemieckich jednostkach i dowodzonych przez Niemców sądziło, że należą do tej iluzorycznej armii walczącej o wyzwolenie Rosji. Do swoich mundurów żołnierze ci przyszywali insygnia nieisteniejących formacji. Ruch ten nazywano też "własowcami" od nazwiska jego nominalnego przywódcy generała Andrzeja Własowa. Ale Własow dostał się do niemieckiej niewoli dopiero w lipcu 1942 r., a różne jednostki wojskowe powstały dużo wcześniej. Wbrew swoim wszystkim 181 nadziejom, Własow stał się jedynie narzędziem propagandowym Niemców - dopiero w styczniu 1945 r. zezwolono mu na utworzenie dwóch dywizji. Oddziały te były znane jako Siły Zbrojne Komitetu Wyzwolenia Narodowego Rosji (WS KONR). Czasem określa się je jako ROA, ponieważ żołnierze nosili na mundurach jej insygnia. Oddziały WS KONR w większości formowano z jeńców wojennych, a nie spośrod żołnierzy rosyjskich jednostek Wehrmachtu, którzy uważali się za część mitycznej Rosyjskiej Armii Wyzwoleńczej pod dowództwem Własowa. Właśnie - jak już wspomnieliśmy - jedna z dywizji KONR-u sprzeniewierzywszy się Niemcom pomogła niekomunistycznym powstańcom czeskim w wy- zwoleniu Pragi (Armia Czerwona zatrzymała się na przedpolach miasta, by dać Niemcom czas na wymordowanie powstańców), a następnie poddała się Amerykanom. Ci jednak nie uznali tych żołnierzy za jeńców wojennych i podobnie jak Brytyjczycy postąpili z inter- nowanymi w ich strefie formacjami kozackimi - wydali ich ZSRR. Los tych ludzi był tragiczny: oficerów z reguły od razu mordowało NKWD, zaś żołnierzy szeregowych zesłano do kopalń na Uralu bez prawa wychodzenia na powierzchnię. Przywódcę ruchu, generała Własowa i kilkunastu innych wysokich oficerów w 1946 r. skazano na karę śmierci i publicznie powieszono na Placu Czerwonym w Moskwie. Można zadać sobie pytanie - dlaczego tak duża liczba radzieckich jeńców wojennych, pomijając ochotników, zdecydowała się wstąpić do "armii" Własowa? Odpowiedź jest tylko jedna - ludzie ci nie mieli innego wyjścia! Napiętnowani przez władze radzieckie jako zdrajcy za to, że dali się wziąć do niewoli, w razie zwycięstwa w wojnie ZSRR i tak nie mieli po co wracać do kraju. Z drugiej zaś strony, będąc "rasowo niżsi", jako jeńcy nie mieli szans na uzyskanie statusu, jaki przysługiwał żołnierzom innych sojuszniczych armii w niewoli niemieckiej (Hitler uzasadniał to faktem, że ZSRR nie podpisał konwencji genewskiej o jeńcach wojennych). Wskutek szczególnie okrutnego traktowania w niewoli niemieckiej zmarło około 2 mln jeńców radzieckich. 8. Stosunki z aliantami Wzajemna współpraca pomiędzy ZSRR a jego zachodnimi sojusznikami nie przebiegała bez zadrażnień. W latach 1942-1943 Stalin użalał się na swoich zachodnich partnerów zarzucając im brak dobrej woli w sprawie utworzenia drugiego frontu. Prasa radziecka w tych latach prowadziła szeroką kampanię przeciwko - jak to określano - "bezczynności brytyjskich generałów", którzy, jej zdaniem, byli mniej skłonni niż, na przykład Amerykanie, do udzielenia rzeczywistego wsparcia ZSRR. Jednak Stalin nie dostrzegał ogromnego niebezpieczeństwa inwazji morskiej III Rzeszy na Wielką Brytanię, jak również tego, że alianci wiązali duże siły niemieckie w Afryce. Moskwa nie chciała też docenić faktu, że sama groźba desantu sojuszników w Normandii przeszkodziła Hitlerowi w zaangażowaniu większych sił przeciwko ZSRR. Należy przy tym pamiętać, że alianci prowadzili konsekwent- ne bombardowania obiektów wojskowych i cywilnych w Niemczech, zmuszając Luftwaffe do zatrzymania większości swoich samolotów, głównie myśliwców, do obrony kraju, umoż- liwiając w ten sposób lotnictwu radzieckiemu zdobycie przewagi w powietrzu, co było szczególnie istotne w czasie prowadzonych przez Armię Czerwoną wielkich operacji lądowych w latach 1944-1945. Z drugiej strony - pomimo iż Stalin nie rozumiał powodów, dla których Zachód nie mógł prowadzić wojny tak jak on sobie tego życzył, oraz tego, że alianci nie chcieli poświęcać ogromnych mas żołnierzy dla osiągnięcia szybkiego zwycięstwa - prawdą jest, że aliantom również zabrakło zrozumienia racji Moskwy. W ZSRR dobrze pamiętano o I wojnie 182 światowej, kiedy Rosja organizowała wielkie ofensywy tylko po to, by odciążyć front zachodni. Przy tym w Moskwie zdawano sobie sprawę, że wojna na froncie wschodnim przebiega zupełnie inaczej niż na zachodzie Europy. Jeżeli na Zachodzie Niemcy prowadzili wojnę - jeżeli można tak powiedzieć - z pewnym "umiarem", bez rasowych uprzedzeń, to na Wschodzie była to wojna ras i prowadzono ją ze skrajnym barbarzyństwem. Z tego też między innymi względu straty, jakie ponosił ZSRR w tej wojnie, były bez porównania wyższe niż straty aliantów. Szczególnie sporną kwestią w stosunkach ZSRR z aliantami zachodnimi była sprawa Polski. Po agresji Niemiec na Związek Radziecki, premier rządu polskiego na emigracji, generał Władysław Sikorski, podkreślając fakt rozpadu sojuszu radziecko-niemieckiego już 23 czerwca 1941 r. wskazał na potrzebę dążenia do odnowienia porozumienia z Moskwą na bazie pogwałconych w 1939 r. postanowień traktatu ryskiego. Sikorski upomniał się też o polskich więźniów politycznych i jeńców wojennych oraz wspomniał o niedoli setek tysięcy obywateli polskich deportowanych w głąb Rosji. Warunki te stały się podstawą do rozpoczęcia w Londynie, przy udziale dyplomacji brytyjskiej, rokowań polsko-radzieckich, które zakoń- czyły się podpisaniem 30 lipca 1941 r. układu zwanego "paktem Sikorski -= Majski" (Iwan Majski - ambasador ZSRR w Londynie). W układzie tym rząd ZSRR uznał za nieważne traktaty radziecko-niemieckie z 1939 r. dotyczące zmian terytorialnych w Polsce. Oba rządy postanowiły przywrócić stosunki dyplomatyczne zerwane 17 września 1939 r., zobowiązały sig do udzielania sobie wzajemnej pomocy i poparcia w wojnie przeciwko III Rzeszy oraz zdecydow-ały o utworzeniu na terenie ZSRR Armii Polskiej, co zostało szezegółowo określone w przygotowywanym równolegle układzie wojsko vym (układ taki został podpisany 14 sierpnia 1941 r.). Niestety, w pakcie Sikorski - Majski nie zostały uchylone decyzje dotyczące wschodnich terenów Polski zajętych przez ZSRR. I właśnie utrzymanie w mocy aktów inkorporacyjnvch z 1939 r. było jedną z istotnych przeszkód w ułożeniu dobrych stosunków między rzadami polskim i radzieckim. Jednytn z przejaw ów braku dobrych stosunków między obu stronami była sprawa armii polskiej w' ZSRR. Na dowódcę tej armii premier Sikorski wyznaczył generała Władysław ł Andersa, którego i ładze radzieckie przetrzymyw,ały na Łubiance w Moskwie. Po zwolnieniu z vięzienia generał Anders udał się w okolice Kujbyszewa, gdzie, według ustaleń, miano tworzyć polską armię. W tym czasie władze radzieckie ogłosiły tzw. "amnestię" dla obywateli polskich przetrzymvwanych w więzieniach i obozach pracy ZSRR, z których zamierzano ow'a armię sforn ować. Wszelako, w skutek niechęci Moskwy do rzetelnego wywiązywania się ze swoich zobowiązań wynikających z polsko-radzieckiego układu, nie wszyscy Polacy odzyskali olność. Natomiast ci, których uwolniono, całymi tygodniami, a nawet miesiącami, podróżow ili w strasznych warunkach szukając drogi do polskiego w,ojska. Wiele nieporozu- mień budziła rów'nież sprawa zaopatrzenia tej armii, poniew aż władze radzieckie często odmawiały dostarczania obiecanego ekwipunku, głównie żywności, a w każdym razie zaopatrzenie to było dalece niewystarezające. Duże zaniepokojenie wzbudzał również iakt niezgłaszania się do miejsc koncentracji polskich jeńców z obozów w Kozielsku, Ostaszkowie i Starobielsku, zwłaszcza że na interpelacje strony polskiej z Moskwy przychodziły niejasne, wymijające odpowiedzi. Sprawa wojska polskiego w ZSRR oraz inne kwestie związane z przetrzymywaną tam ludnością polską skłoniły Sikorskiego do złożenia wizyty Stalinowi w grudniu 1941 r. W rozmowie, która odbyła się na Kremlu 3 grudnia, poruszono w zasadzie wszystkie nurtujące stronę polską problemy, ale najtrudniejsza okazała się dyskusja na temat polskiej armii. Stalin nie chciał się zgodzić n i zwiększenie racji żywnościowych tłum icząc to ogólnym niedostatkiem żywności w ZSRR, natomiast pozytywnie odniósł się do postulatu Sikorskiego przeniesienia miejsca postoju armii polskiej w pobliże granicy z Iranem, aby umożliwić dowóz 183 żywności obiecanej przez Wielką Brytanię. Jednak zaproponowane przez Stalina nowe miejsce zakwaterowania armii polskiej okazało się fatalne pod względem klimatycznym - epidemie tyfusu i innych chorób dziesiątkowały Polaków. A kiedy w marcu 1942 r. władze radzieckie drastycznie zredukowały i tak niewystarczające przydziały żywności, generał Anders w roz- mowie ze Stalinem uzyskał jego zgodę na wyprowadzenie części swojego wojska z ZSRR - tej części, dla której nie starczało żywności. Tak doszło do ewakuacji w marcu-kwietniu 1942 r. pierwszej partii żołnierzy liczącej ponad 30 tys. osób. Pozostali, w liczbie 40 tys., zostali ewakuowaniu w sierpniu 1942 r. na prośbę premiera Wielkiej Brytanii, Winstona Churchilla, który potrzebował tego wojska w Afryce w związku z trudną sytuacją, jaka powstała tam z chwilą rozpoczęcia niemieckiej ofensywy generała Ervina Rommla. Ewakua- cja objęła także rodziny żołnierzy, przede wszystkim dzieci. Po zakończeniu ewakuacji Armii Polskiej z ZSRR w stosunkach radziecko-polskich poczęły gwałtownie narastać z winy Moskwy sytuacje konfliktowe. Przede wszystkim zmienił się na gorsze stosunek władz radzieckich do działalności delegatur ambasady polskiej (pierwsza siedziba polskiej ambasady znajdowała się w Kujbyszewie) rozsianych po całym obszarze ZSRR. Delegatury zajmowały się sprawowaniem opieki nad licznymi rzeszami Polaków, otwierały zakłady opiekuńcze, ośrodki dożywiania dla dzieci, domy starców, a nawet polskie szkoły. Już latem 1942 r. aresztowano kilku pracowników polskiej ambasady pod zarzutem szpiegostwa. W następnych miesiącach powstała sytuacja, która spowodowała, że prawie milionowa rzesza obywateli polskich została pozbawiona opieki i oddana na łaskę władz radzieckich. 16 stycznia 1943 r. Moskwa przesłała do Londynu notę, w której informowała, że wszyscy mieszkańcy ziem polskich zagarniętych przez ZSRR w 1939 r. zostają uznani za obywateli radzieckich. W praktyce oznaczało to pozbawienie ambasady polskiej w ZSRR prawa sprawowania opieki nad obywatelami polskimi w tym kraju oraz że dokonany w 1939 r. zabór ziem polskich jest aktem nieodwracalnym. Stopniowo też Moskwa zaczęła coraz wyraźniej ujawniać skrywane tendencje do rozgrywania sprawy polskiej w oparciu o polskich komunistów. Już od stycznia 1942 r. w Warszawie i kilku innych mejscowościach okupowanej przez Niemców części Polski zaczęła działać radziecka agentura w postaci Polskiej Partii Robotniczej, a w samym ZSRR powstał tzw. "Związek Patriotów Polskich" z Wandą Wasilewską i Alfredem Lampe na czele (Wasilewska po 17 września 1939 r. wstąpiła do WKP(b), z ramienia której prowadziła agitację w Armii Czerwonej). Związek Patriotów Polskich miał pełnić rolę "polskiej" reprezenatcji politycznej, złożonej wyłącznie z komunistów i całkowicie zależnej od Moskwy. W tej sytuacji utrzymywanie dalszych stosunków dyplomatycznych z polskim rządem w Londynie stawało się dla Stalina coraz bardziej niewygodne. Na przełomie marca i kwietnia 1943 r. w stosunkach polsko-radzieckich doszło do takich napięć, że w każdej chwili mogły ulec zerwaniu. Churchill podczas rozmowy z Sikorskim w dniu I2 kwietnia sugerował zmianę stanowiska rządu polskiego w kwestii granic wschodnich Rzeczpospolitej na korzyść Związku Radzieckiego obiecując rekompensatę ziem na zachodzie. Jednak nazajutrz, 13 kwietnia 1943 r. radio niemieckie nadało komunikat, że "w okolicach Smoleńska pod Katyniem władze niemieckie odkryły groby zbiorowe 10 tysięcy polskich oficerów, a rozstrzelań dokonały władze radzieckie". 14 kwietnia zaś radio moskiewskie z oburzeniem zareagowało na niemieckie oskarżenia twierdząc, że "oficerowie polscy dostali się w ręce niemieckie w okolicy Smoleńska w lecie 1941 r. i mordu tego dokonały wojska hitlerowskie". Wobec takiego oświadczenia Moskwy rząd polski zwrócił się do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża w Genewie o wysłanie międzynarodowej komisji celem zbadania sprawy na miejscu. Następnie władze polskie w Londynie wysłały notę do rządu radzieckiego domagając się wyjaśnień w sprawie losu zaginionych w ZSRR polskich oFicerów. W odpowiedzi na polską notę Stalin wysłał jednobrzmiące pisma do premiera 184 Churchilla i prezydenta Rnosevelta, w których oskarżał Sikorskiego o zmowę z Niemcami hitlerowskimi i zapowiedział zerwanie stosunków dyplomatycznych z rządem polskim. Politycy zachodni odrzucając oskarżenie starali się wpłynąć na Stalina, aby stosunki polsko-radzieckie zostały utrzymane. Niestety, 25 kwietnia 1943 r. Mołotow w niewybrednych słowach oznajmił ambasadorowi polskiemu w ZSRR, Tadeuszowi Romerowi, o zerwaniu stosunków dyplomatycznych z rządem polskim. Wkrótce potem nastąpiła likwidacja am- basady polskiej w Moskwie, a jej pracownicy, łącznie z ambasadorem, opuścili Związek Radziecki. W następnych miesiącach dyplomaci państw sojuszniczych Zachodu podejmowali próby wpłynięcia na unormowanie stosunków radziecko-polskich, jednak bez rezultatu. Już po śmierci Sikorskiego (4 lipca 1943 r.), jeszcze na jego uprzednią prośbę, ambasadorowie USA i Wielkiej Brytanii w ZSRR, 11 sierpnia 1943 r. wyrazili wobec Mołotowa zaniepokojenie przedłużającymi się rozbieżnościami radziecko-polskimi. Moskwa uzależniała jednak swoje stanowisko w tej kwestii od uznania przez rząd polski włączenia wschodnich terenów Polski do republik radzieckich, na co Polacy nie chcieli się zgodzić. Ostatecznie, podczas konferencji ministrów spraw zagranicznych USA, Wielkiej Brytanii i ZSRR, która odby ła się w Moskwie w dnia 19-30 października 1943 r., poświęconej przygotowaniu spotkania na szczycie, postanowiono, że sprawy polskie zostaną rozstrzygnięte ponad głowami Polaków przez "Wielką Trójkę". Jako miejsce spotkania szefów trzech mocarstw wybrano stolicę Iranu - Teheran. Konferencja w Teheranie odbyła się w dniach 28 listopada - 1 grudnia 1943 r. Zasadniczym tematem konferencji było uzgodnienie współdziałania sojuszników w dalszych etapach wojny z Niemcami - innymi słowy chodziło o ustanowienie tzw. "drugiego Frontu". Brytyjski premier Churchill proponował uderzenie na Niemców od Grecji przez Bałkany i dalej na północ. Koncepcja ta jednak nie odpowiadała Stalinowi, który "wyzwolenie" tego obszaru rezerwował dla Armii Czerwonej, by tym sposobem poddać go wpływom Moskwy. Wobec nieustępliwości Stalina i uległości Roosevelta przyjęto plan zaatakowania Niemiec od strony Francji, z wybrzeży Normandii, oraz uzgodniono termin rozpoczęcia inwazji na maj 1944 r. (ostatecznie tzw. operacja "Overlord" rozpoczęła się 6 czerwca 1944 r.). W sprawie polskiej zaś uczestnicy konferencji, ignorując żądania samych zaintersowanych, przychylili się do propozycji Stalina przesunięcia Polski na zachód i oparcia jej granicy z ZSRR na linii uzgodnionej przez Mołotowa i Ribbentropa w 1939 r. Równocześnie Churchill i Roosevelt zgodzili się, że przyszłe państwo polskie powinno pozostawać w "przyjaznych stosunkach ' z ZSRR, co praktycznie oznaczało całkowitą zależność tego państwa od ZSRR. Oprócz omówienia "sprawy polskiej" w Teheranie, aczkolwiek jeszcze w sposób dość ogólnikowy, dokonano podziału stref wpływów w całej powojennej Europie, pozostawiając Stalinowi wolną rękę w Polsce, Rumunii, na Węgrzech i w państwach bałtyckich, a także pewne wpływy w Austrii i Jugosławii. Przyznano mu też połowę Prus Wschodnich i obiecano Wyspy Kurylskie, co miało stanowić zachętę do przystąpienia w przyszłości Związku Radzieckiego do wojny przeciwko Japonii. Wszystkie te decyzje na wniosek prezydenta Roosevelta objęto ścisłą tajemnicą. Spektakularne sukcesy Armii Czerwonej w 1944 r. i na początku 1945 r. miały być znakomicie wykorzystane przez Stalina podczas kolejnej konferencji "Wielkiej Trójki", która odbyła się w dniach 4-1 I lutego 1945 r. w Jałcie. Konferencja w Jałcie ustaliła porządek świata na bez mała pół wieku i bez żadnej przesady można powiedzieć, że "sprawa polska" stanowiła jedno z zasadniczych ogniw tego systemu. Wystarczy zauważyć, że podczas tej konferencji "Wielka Trójka" na siedmiu z ośmiu posiedzeń, jakie się odbyły, dyskutowała o problemie polskim. Wszelako większość zagadnień, które zamierzano rozstrzygnąć w Jałcie, zostało już omówionych w Teheranie - teraz miano im nadać moc obowiązującą. Oprócz tego na 185 ' porządku dziennym obrad postawiono tak pilną kwestię, jak wybór środków dla najszybszego zakończenia wojny, kwestię struktury i zakresu działania Organizacji Narodów Zjed- noczonych oraz zagadnienie podziału Niemiec na strefy okupacyjne, a Europy na strefy wpływów. W dyskus i na temat ONZ termin konferencji założycielskiej tej organizacji wyznaczono na dzień 25 kwietnia 1945 r. w San Francisco. Początkowo Stalin niezbyt ' przychylnie odniósł się do propozycji Roosevelta utworzenia ONZ, która miała zastąpić starą, nieskuteczną Ligę Narodów. Dla ZSRR - według niego - byłoby korzystniej, gdyby los świata pozostał w rękach "Wielkiej Trójki", w której wygrywając jednego partnera przeciwko drugiemu łatwiej byłoby mu wpływać na bieg wydarzeń w Europie i na świecie (to też prawdopodobnie było głównym motywem, którym kierował się Stalin żądając prawa veta dla ' "Wielkiej Piątki" w Radzie Bezpieczeństwa ONZ). Przystając na powołanie ONZ, Stalin wysunął w Jałcie propozycję, by w jej skład powołać jako pełnoprawnych członków wszystkie . radzieckie republiki związkowe, ale propozycja ta została odrzucona. Jednak Stalin zyskał dla ZSRR więcej niż przywódcy innych państw, jako że w ONZ zagwarantowano miejsca Ukrainie i Białorusi, co w sumie dawało ZSRR trzy głosy w powoływanej do życia organizacji. Odnośnie do podziału Niemiec na konferencji w Jałcie ustalono, że zostaną utworzone cztery strefy okupacyjne: radziecka, amerykańska, brytyjska i francuska, która miała powstać z części terytorium zajętego przez wojska amerykańskie i brytyjskie. Nad całością spraw związanych z prawidłowym wdrażaniem w życie i funkcjonowaniem postanowień nałożonych na pokonane Niemcy miała czuwać "Rada Kontrolna" z siedzibą w Berlinie, w skład której / mieli wejść naezelni dowódcy wojsk okupacyjnych ZSRR, USA, Wielkiej Brytanii i Francji. W Jałcie Stalin zobowiązał się też, że w zamian za koncesje na Dalekim Wschodzie w dwa do trzech miesięcy po zakończeniu wojny w Europie ZSRR przystąpi do wojny przeciwko , Japonii. , Największą batalię z aliantami musiał stoczyć Stalin o Polskę, zwłaszcza że pierwotnie, jeszcze przed konferencją w Teheranie, Churchill chciał ją widzieć po wojnie jako sojusznika mocarstw zachodnich i po to, by służyłajako pomost z ZSRR do Europy Zachodniej. Jednak już w Teheranie okazało się, że jest to nierealne i że żaden kompromis w tej sprawie ze Stalinem nie będzie możliwy. Na konferencji w Jałcie, jako dodatkowy argument na korzyść Stalina, przemawiał fakt istnienia na zapleczu frontu radzieckiego władzy "ludowo-demo- kratycznej", która nie uznawała rządu polskiego w Londynie. Churchill i ciężko już wtedy chory Roosevelt bez sprzeciwów zgodzili się na zaproponowaną przez Stalina wschodnią granicę Polski mającą przebiegać wzdłuż tzw. "linii Curzona", a zatem wzdłuż nieco tylko ' zmodyfikowanej linii ustalonej przez Mołotowa i Ribbentropa w 1939 r. W zamian za utracone ziemie wschodnie Polska miała się powiększyć kosztem zwyciężonych Niemiec o tereny na zachodzie i północy. Jednak dokładne określenie zachodniej granicy Polski odłożono do czasu konferencji pokojowej. Sprzymierzeni przyjęli również "kompromisową" -jak im się wydawało - propozycję Stalina połączenia przekształconego w grudniu 1944 r. z PKWN Rządu Tymczasowego ż polskim rządem w. Londynie. Nowy połączony rząd miał ' przyjąć nazwę "Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej" i w sprzyjających warunkach przeprowadzić wolne, powszechne wybory, w których Polacy sami mieli zadecydować ; o politycznym kształcie państwa. Podjęte w Jałcie decyzje w sprawie Polski i niektórych r innych państw Europy Środkowo-Wschodniej dawały mocarstwom zachodnim złudzenie, iż ) osiągnęły najkorzystniejsze z możliwych rozwiązań, gdy w rzeczywistości było to całkowite uzależnienie losu Polski i innych państw od Moskwy. A Stalin miał swoją wizję przyszłości krajów "wyzwolonych" przez Armię Czerwoną, którą chyba najlepiej wyłożył Tito członkowi jugosłowiańskiej delegacji, Milovanowi Dżilasowi, w kwietniu 1945 r. w Moskwie, tuż przed audiencją u Stalina: "Ta wojna nie jest taka jak poprzednie: ten, kto zajmie jakieś terytorium 186 - narzuci własny ustrój społeczny. Wszyscy wprowadzają swoje systemy społeczne tak daleko, dokąd dotrą ich wojska. Inaczej być nie może". Wydarzeniem formalnie zamykającym okres II wojny światowej, mimo że trwały jeszcze walki z Japonią na Dalekim Wschodzie, była konferencja w Poczdamie na przedmieściach Berlina, która odbyła się w dniach 7 lipca - ? sierpnia 1945 r. Stany Zjednoczone na konferencji reprezentował prezydent Harry Truman, Wielką Brytanię początkowo Churchill, zastąpiony w drugiej fazie konferencji przez Clementa Attlee, przywódcę labourzystów, którzy wygrali w Anglii wybory. Tak więc z poprzedniej "Wielkiej Trójki" pod koniec konFerencji w Poczdamie pozostał tylko Stalin, co niewątpliwie dawało mu przewagę moralną i faktyczną. W Poczdamie sprzymierzeni uzgodnili konieczność likwidacji niemieckich sił zbrojnych, partii hitlerowskiej i całego potencjału militarnego Niemiec. Zostało to ujęte w czterech następujących zasadach: demilitaryzacji, dekartelizacji, denazyfikacji i demo- kratyzacji. Niemcy, jak również Berlin, podzielono na cztery strefy okupacyjne. W sprawie granic Polski ZSRR jeszcze przed rozpoczęciem konferencji przekazał tak zwane "ziemie zachodnie", należące uprzednio do Niemiec, pod polską administrację. Na konferencji, po krótkich sporach zdecydowano, że granica polsko-niemiecka przebiegać będzie wzdłuż Odry i Nysy Łużyckiej. Polsce, oprócz Szczecina, przyznano także Gdańsk i południowo-zachodnią część Prus Wschodnich. Polska zatem nie tylko odzyskała ziemie zagrabione jej przez Hitlera, ale jeszcze przesunęła swoje granice w głąb przedwojennego terytorium Niemiec, przy czym - według ustaleń konferencji - z ziem tych mieli zostać wysiedleni wszyscy Niemcy. Dążąc do takiego właśnie rozwiązania problemu zachodnich granic Polski, Stalinowi chodziło o skłócenie Niemiec i Polski po wsze czasy, aby tej ostatniej pozostawić tylko jedną możliwość obrony: szukania oparcia w Moskwie. A ponieważ jedynie ZSRR będzie zainteresow iny w obronie polskich granic, Polsce na zawsze będzie sądzona wola radzieckiego sojusznika. Generalnie, dla samego ZSRR, owe trzy wielkie konferencje z okresu II wojny światowej z konferencją w Poczdamie włącznie, przyniosły zatwierdzenie jego zdobyczy terytori ilnvch z lat 1939-1940 oraz przyznały mu część Prus Wschodnich z Królewcem (K nigsberg, przemianowany w 1946 r. na Kaliningrad). Na Dalekim Wschodzie zaś ZSRR otrzymał japońską część Sachalinu i Wyspy Kurylskie. , ROZDZIAŁ VII Powojenne zamrożenie l. Powojenna reakcja Pomimo ogromu cierpień, jakie mieszkańcom ZSRR przyniosły lata wojny, pod wieloma względami był to jednak okres bardziej znośny od poprzedniego, ponieważ - podobnie jak w 181 ? r. - nastąpiło wówczas ściślejsze zespolenie interesów państwa z interesami społeczeństwa i zdecydowana większość obywateli radzieckich identyfikowała się z rządem, z partią, ze Stalinem, we wspólnej walce z hitlerowskim najeźdźcą. Był to rzeczywiście okres pewnego rodzaju odprężenia w stosunkach wewnętrznych i ludzie zaczęli żywić nadzieję, że ta atmosfera zostanie utrzymana, a nawet pogłębiona po wygranej wojnie. Tymczasem zamiast zmian na lepsze w ZSRR nastąpił powrót do starych metod sprawowania władzy. Inaczej niż w większości krajów. które wzięły udział w wojnie. moskiewskie czynniki rządzące obróciły się plecami do świata - w ZSRR nastąpiło cofnięcie się w lata trzydzieste. Jeszcze latem 1945 r. przewodniczący Rady Najwyższej ZSRR, Michał Kalinin, wydał w jej imieniu oświadczenie, w którym wyraźnie dano społeczeństwu do zrozumienia, że zwycięstwo nad Niemcami nie oznacza zlikwidowania zagrożenia zewnętrznego ZSRR, ponieważ w dalszym ciągu istnieje niebezpieczeństwo ataku ze strony..międzynarodowego imperializmu". Rzecz jasna, oświad- czenie to miało stanowić usprawiedliwienie dla wprowadzanego twardego, reakcyjnego kursu w polityce wewnętrznej państwa. Jednym z pierwszych obiektów ataku były "wpływy zachodnie", które rzekomo miały przeniknąć do ZSRR wraz z milionami żołnierzy radzieckich powracającymi do kraju po zakończonej w ojnie. Tak więc -- propzigując szeroko "rcidziecki patriotyzm" - rozpoczęto pod kierownictwem Andrzeja :danowa gwałtowną kampanię ideologiczną przeciwko kul- turze zachodniej, a osoby pců ejrzane o sympatie prozachodnie represjonowano. Totalnej krytyce poddano zachodnią i eraturę, film, muzykę (szczególnie jazz), technikę i wszelkie "burżuazyjne" osiągnięcia socjalne. W 1947 r. Żdanow, upominając literatów radzieckich, zwrócił się do nich w słow ch godnych czasów cara Mikołaja I: "Czyż waszym zadaniem, patriotów radzieckich, je ' zachwycanie się kulturą burżuazyjną, a nie reprezentowanie i propagowanie naszej, p stępowej radzieckiej kultury? Nasza kultura jest odbiciem naszego społeczeństwa, które zn:,duje się na wyższym poziomie rozwoju niż jakiekolwiek społeczeń- stwo burżuazyjne. N:: za kultura przewyższa kulturę burżuazyjną i dlatego musimy twardo powiedzieć, że ma una prawo być przykładem i uczyć innych nowej, uniwersalnej moralności. Gdzież na świecie moźna znaleźć takich ludzi jak nasi? Gdzież można znaleźć takie wspaniałe ludzkie charaktery jak u nas?" 188 Jednym z najważniejszych instrumentów rządzenia jest umiejętne posługiwanie się informacją. Przywódcy ZSRR opanowali tę sztukę już w latach trzydziestych, by po drugiej wojnie światowej podnieść ją na wyżyny kunsztu dezinformacji, zarówno jeżeli dotyczyło to wiadomości o świecie zewnętrznym, jak i informacji wewnętrznej. W 1946 r. poważnie zaostrzono cenzurę - narzędzie, którym w ZSRR, nawet po śmierci Stalina, posługiwano się nadzwyczaj chętnie i o wiele bardziej rygorystycznie niż w czasach carskich (w okresie rządów Chruszczowa, Breżniewa i jego bezpośrednich następców prasa radziecka nie mogła podawać żadnych informacji na przykład o klęskach nieurodzaju, epidemiach chorób czy katastrofach komunikacyjnych z wyjątkiem tych, w których ucierpieli również cudzoziemcy; natomiast charakterystyczną cechą radzieckich mediów było wyolbrzymianie wszelkich tragicznych wydarzeń w krajach kapitalistycznych). Takim typowym przykładem manipulowania infor- macją za pomocą cenzury mogą być kolejne wydania Wielkiej Enc,vklopedii Rud:ieckiej, z której już w latach trzydziestych usunięto hasło "Trocki", a w 1954 r. po śmierci Berii, wydawcy otrzymali polecenie wstawienia w miejsce jego biogramu nowego hasła - "Cieśnina Beringa" ("Beringa Cieśnina"). Cenzura, której istnienia oczywiście nie ujawniano, skutecznie blokowała nie tylko publikowanie "heretyckich" poglądów, ale również wszelkich faktów, które mogły podać w wątpliwość obowiązującą ideologię lub oficjalną informację. Wydaw- com gazet regularnie organizowano odprawy z wysokimi, odpowiedzialnymi urzędnikami partyjnymi, od których otrzymywali polecenia, co i jak należy podawać do wiadomości publicznej. Gazety poddawano podwójnej cenzurze: przed wydrukowaniem i przed rozpo- wszechnieniem. Taki zabieg miał jeden pozytywny skutek - ten mianowicie, że teksty w gazetach radzieckich były prawie zupełnie wolne od błędów drukarskich. Podstawowym narzędziem radzieckiej polityki wewnętrznej i zewnętrznej była propagan- da. Wypracowany w drugiej połowie lat trzydziestych w ZSRR specyficzny typ propagandy, którym karmiono własne społeczeństwo, w drugiej połowie lat czterdziestych Moskwa starała się również narzucić innym społeczeństwom i nacjom poprzez miejscowe partie komunistycz- ne lub organizacje tworzone i finansowane przez specjalne agendy rządu radzieckiego i WKP(b). Jednak tam, gdzie istniało lub docierało kilka konkurencyjnych źródeł infomacji, owa propaganda przysparzała Moskwie więcej wrogów niż przyjaciół. Nierzadko propagan- dzie tej zdarzały się lapsusy przez upowszechnianie absurdalnych tez, jak ta na przykład, że Wielka Brytania planuje wojnę przeciwko ZSRR, gdy właśnie Londyn obiecał Związkowi Radzieckiemu dostarczenie dużej liczby samolotowych silników odrzutowych, w których produkcji przemysł radziecki miał bardzo małe doświadczenie. Także szeroko głoszony przez propagandę radziecką w 1950 r. tzw. "Apel Sztokholmski", pod którym zebrano miliony podpisów przeciwko propagandzie wojennej, był podobnie niedorzecznym pomysłem ludzi rządzących państwem, które dysponowało największą armią na świecie. W 1945 r. Stalin ukończył 66 lat życia i zajmował dwa kluczowe stanowiska w partii i państwie - sekretarza generalnego WKP(b) i premiera rządu (od maja 1941 r.). Jego pragnienie powrotu do starych sposobów rządzenia krajem wyraziło się między innymi w tym, że po wojnie postanowił zachować podstawowy, przedwojenny skład Biura Politycznego KC partii, w którym w drugiej połowie lat czterdziestych znajdowali się ci sami ludzie, kórzy byli w nim w 1939 r. (oprócz Stalina, w składzie Biura Politycznego w 1948 r. znajdowały się następujące osoby, które wchodziły w jego skład w 1939 r.: Mołotow, Woroszyłow, Chruszczow, Łazar Kaganowicz, Anastas Mikojan i Andrzej Andriejew. Dwóch jego członków z 1939 r. - Kalinin i Żdanow zmarło; pierwszy w 1946 r., a drugi właśnie w 1948 r. Natomiast Gieorgij Malenkow, Ławrentij Beria, Mikołaj Wozniesieński i Mikołaj Bułganin weszli do Biura Politycznngo po 1939 r.). Na początku lat czterdziestych, w okresie wojny z Niemcami, do najbardziej zaufanych, najbliższych współpracowników Stalina należeli Żdanow i Malenkow. Cała trójka tworzyła 189 w najwyższych władzach partyjnych coś na kształt "wiecznego trójkąta" na wzór tego z początku XIX w., kiedy Rosją rządził triumwirat w składzie: car Aleksander I, książę Aleksander Golicyn - oberprokurator Świątobliwego Synodu i członek Rady Państwa, oraz generał Aleksy Arakczejew - minister wojny. Andrzej Żdanow, urodzony w 1896 r., pochodził z rodziny inspektora gimnazjalnego, studiował w Moskiewskiej Piotrowsko- -Razumowskiej Akademii Rolniczej, a po rewolucji 1917 r. wstąpił do partii bolszewickiej, w której z biegiem czasu i w miarę potrzeby zaczęto mu zlecać wystąpienia na temat polityki zagranicznej, historii ilozofii i międznarodowego ruchu robotniczego. W latach trzydziestych zaczął pretendować do miana głównego eksperta w dziedzinie ideologii i nauk społecznych w WKP(b). Po wojnie, na zlecenie Stalina, Żdanow przystąpił do organizowania "zimnej wojny" zarówno w kraju, jak i za granicą. Celem zimnej wojny w kraju było zaostrzenie atmosfery i psychologiczne przygotowanie następnej "wielkiej czystki". Gieorgij Malenkow urodził się w 1902 r. w Orenburgu w rodzinie urzędnika gubernialnego. Do partii wstąpił w 1920 r., w latach 1921-1925 studiował w Szkole Technicznej, w latach 1925-1930 pracował już w KC WKP(b), początkowo jako funkcjonariusz wydziału statystyki i informacji, a następnie jako członek "sekretariatu Stalina" oraz jednocześnie protokolant w Biurze Politycznym. W latach 1934-1939 był kierownikiem wydziału kadr KC, a od 1939 r. członkiem KC. W 1939 r. został też sekretarzem do spraw kadrowych, a w latach 1941-1945 sekretarzem KC, zastępcą przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych i członkiem Państwowego Komitetu Obrony. Po wojnie został pełnoprawnym członkiem Biura Politycz- nego. Obaj "faworyci" Stalina nie pałali jednak do siebie sympatią i prowadzili między sobą walkę o wpływy w otoczeniu wodza. Po 1945 r. Stalin odrzucił przyjęte w czasie wojny kolegialne formy kierownictwa i jeszcze bardziej niż kiedykolwiek przedtem oparł swoją władzę na rozbudowanym aparacie terroru. Wzmacniając podstawy swojej władzy, Stalin uniezależnił organy bezpieczeństwa od partii i podporządkował je swojemu osobistemu sekretariatowi. Już w 1946 r. dokonał przekształ- cenia NKWD w Ministerstwo Spraw Wewnętrznych - MWD (15 marca 1946 r. Radę Komisarzy Ludowych przemianowano na Radę Ministrów ZSRR, natomiast ludowe komisariaty na ministerstwa), a Naczelny Komisariat Bezpieczeństwa Państwowego (NKGB) przekształcono w Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego - MGB. Na czele MWD stanął generał Sergiusz Krugłow (dotychczasowy zastępca szefa "Smierszy"), natomiast kierownictwo MGB objął generał Wiktor Abakumow. Od tej chwili Beria został formalnie pozbawiony bezpośredniego zwierzchnictwa nad organami bezpieczeństwa, aczkolwiek jako wiceprzewodniczący Rady Ministrów (od 1946 r.) nadal nadzorował na najwyższym szczeblu ich działalność (sprawował również nadzór nad zbrojeniami atomowymi). Wszystkie te zmiany podyktowane zostały nowymi zadaniami, Stalinowi zaś przede wszystkim chodziło o stłumienie ożywionych nadziei niepodległościowych wśród ujarzmionych narodów żyjących w granicach ZSRR. Istotną sprawą było również nadzorowanie uzależnionyh państw Europy Środkowo-Wschodniej, w kórych na wzór radziecki powstawały ministerstwa bezpieczeństwa publicznego (nie mając zaufania do tamtejszych partii komunistycznych, Moskwa po- stanowiła przekształcić te ministerstwa w instrument polityki radzieckiej). Rozbudowując aparat terroru Stalin stawał się coraz bardziej nieufny w stosunku do najbliższych i najwierniejszych nawet współpracowników. Obsesyjną podejrzliwość dyktatora pogłębiał pogarszający się stan jego zdrowia. Okoliczności te wzmogły walkę o władzę wśród najbliższego otoczenia Stalina. Przez krótki okres o iarą tej walki padł nawet Malenkow. Z udziałem syna Stalina, Wasyla, sfabrykowano prowokacyjne oskarżenie o niski poziom radzieckiego przemysłu lotniczego. W rezultacie aresztowano dowódcę Sił Powietrznych Armii Radzieckiej, Głównego Marszałka Lotnictwa, Aleksandra Nowikowa, członka KC WKP(b), Aleksego Szachurina, który w czasie wojny zajmował stanowisko ludowego 190 komisarza przemysłu lotniczego ZSRR, oraz wielu innych pracowników tej gałęzi przemysłu i lotników wojskowych. Aresztowania te odbiły sig również na Malenkowie, który został zwolniony z pracy w aparacie KC i wysłany do Taszkientu. "Zesłanie" nie trwało jednak długo. O całkowitą rehabilitację i powrót Malenkowa do Moskwy zabiegał przede wszystkim Beria, knujący w owym czasie intrygę mającą na celu skompromitowanie Żdanowa, Wozniesieńskiego i ich najbliższych współpracowników, którzy opowiadali się za "narodowo- -komunistyczną suwerennością" krajów zależnych od ZSRR. Malenkow włączył się do tej akcji, zwłaszcza że od dłuższego czasu - jak już wspominaliśmy -- prowadził cichą walkę ze Żdanowem. Berii i Malenkowowi udało się przekonać Stalina, którego też zaczęły już drażnić teoretyczne aspiracje Żdanowa, o jego szkodliwym wpływie na politykę zagraniczną ZSRR oraz o "separatystycznych" tendencjach leningradzkiej organizacji partyjnej, z którą ściśle związany był Żdanow. Ale kiedy przygotowywano się do uderzenia w Żdanowa, ten nagle zmarł 31 sierpnia 1948 r. w sanatorium na Wałdaju, w nie wyjaśnionych do końca okolicznościach (niektórzy autorzy podają, że będąc alkoholikiem, Żdanow zmarł podczas delirium tremens). Jednak śmierć ta, podobnie jak kiedyś śmierć Kirowa, nastąpiła w najodpowiedniejszej chwili jeśli idzie o zmiany, jakie miały wkrótce nastąpić. Jak na ironię, śmierć Żdanowa, człowieka, który sam w poważnym stopniu przyczynił się do przygotowania kampanii masowego terroru, była sygnałem do rozpoczęcia nowych czystek, które pod wieloma względami były jeszcze bardziej okrutne niż te za czasów Jeżowa. Do najbardziej wstrząsających wydarzeń po śmierci Żdanowa należała tzw. "sprawa leningradzka". W 1949 r. Stalin polecił służbie bezpieczeństwa, by dostarczyła "dowodów" na "zdradziecką rolę" niektórych prominentnych działaczy partyjnych. Dyktator powodował się kilkoma przesłankami: pierwszą był fakt, że część radzieckich komunistów, przede w szystkim Mikołaj Wozniesieński, kierując się ideą nieżyjącego Żdanowa, nie zgadzała się z kursem Stalina przyjętym wobec jugosłowiańskiego przywódcy, Josipa Broz Tito. Grupa takich osób była dość liczna i większość z nich pochodziła z Leningradu. Stalin poddał więc represjom całą leningradzką organizację partyjną, ponieważ uznał, że z jej strony grozi mu największe niebezpieczeństwo. Zresztą Stalin już od 1948 r. przygotowywał gruntowną reorganizację Biura Politycznego i najwyższych władz partii. W tym celu potrzebował precedensu, który by mu pozwolił przeprowadzenie metodami niezgodnymi ze statutem partii zmian personalnych według własnego uznania. Drugim powodem była konieczność znalezienia kozłów ofiarnych, na których można by złożyć odpowiedzialność za błędy popełnione podczas realizacji pierwszego powojennego planu pięcioletniego. Nazwa "sprawa leningradzka" jest jedynie zbiorowym pojęciem dla kilku fal czystek, jakie nastąpiły w tym czasie. Taktyka Stalina i działających na jego rozkaz funkcjonariuszy z MGB polegała na tym, by z wielu odrębnych i niepowiązanych ze sobą elementów skonstruować jedną sprawę celem umożliwienia wydania wyroków skazujących (WlększOśĆ aresztowanych rozstrzelano w 1949 r., a należy zauważyć, że po wojnie w ZSRR zniesiono karę śmierci i przywróconoją dopiero uchwałą Prezydium Rady Najwyższej 12 stycznia 1950 r.). W pierwszym rzędzie ofiarami represji padli wszyscy kierownicy leningradzkiej organizacji partyjnej z I sekretarzem Komitetu Miejskiego i Obwodowego partii, Piotrem Popkowem na czele. Następnie represje rozprzestrzeniły się "w dół". ogarniając setki i tysiące funk- cjonariuszy partyjnych i komsomolskich w Leningradzie, pracowników nauki i gospodarki. Po niedługim czasie rozszerzyły się również "w górę", doprowadzając do aresztowania i śmierci Mikołaja Wozniesieńskiego, Aleksieja Kuźniecowa, Michała Rodionowa i wielu innych pracowników wysokiego szczebla w aparacie partyjnym i państwowym. W Lenin- gradzie czystkami kierował Malenkow, a w Moskwie Beria. Po straceniu Wozniesieńskiego i Kuźniecowa (który był sekretarzem do spraw bez- pieczeństwa i członkiem Biura Organizacyjengo KC, a w latach 1945-1946 sprawował funkcję 191 pierwszego sekretarza Komitetu Leningradzkiego partii) wpływy Malenkowa w kierownictwie partyjnym i państwowym znacznie wzrosły. Wraz ze śmiercią Żdanowa stał się on również jednym z liderów w sferze ideologii. Pod jego przewodem zaczęła też nabierać rozmachu kampania antyżydowska, kiedy wraz z powstaniem państwa Izrael Moskwa zaczęła podej- rzewać radzieckich Żydów o sympatie do swojej nowej ojczyzny. Od 1948 r. zaczęto więc prześladować Żydów biorących czynny udział w życiu politycznym. MGB prowadziło tę akcję pod hasłem walki z syjonizmem, który rzekomo zagrażał państwu radzieckiemu oraz miał dokonywać aktów sabotażu i szkodnictwa gospodarczego. Szczytowym momentem kampanii antyżydowskiej była tzw. "sprawa krymska". Według słów Chruszczowa, cała ta sprawa pojawiła się w rezultacie zwyczajnej propozycji, uczynionej rządowi radzieckiemu przez "Żydowski Komitet Antyfaszystowski" (Komitet ten powstał w czasie wojny z inicjatywy KC WKP(b), na czele którego stał znany aktor i reżyser Salomon Michoels, a dotyczącej utworzenia na Krymie Żydowskiej Republiki Autonomicznej. Stalin doszedł do wniosku, że jest to próba oderwania Krymu od ZSRR i przekazania go pod kontrolę Stanów Zjednoczonych. Nie chcąc wywoływać rozgłosu na Zachodzie aresztowaniem Michoelsa, Stalin polecił zainscenizować wypadek samochodowy, w wyniku którego ten zginął. Wkrótce potem aresztowano wszystkich członków wspomnianego Komitetu z wyjątkiem Ilji Erenbur- ga. Wielu aresztowanych Żydów MGB zlikwidowało pojedynczo, a pozostałych postawiono przed sądem wymuszając na nich potrzebne zeznania torturami. "Sprawa syjonistów" skończyła się tym, że 10 sierpnia 1952 r. członek KC, wiceminister spraw zagranicznych i przewodniczący radzieckiego Biura Informacyjnego, Salomon Łozowski, oraz dwudziestu wybitnych przedstawicieli żydowskiej kultury i sztuki zostało rozstrzelanych. Inna czystka znana była pod nazwą "sprawy mingrelskiej" i miała miejsce na przełomie 1951 / 1952 r. w Gruzji. Aresztowano wówczas i rozstrzelano wiele osób z najwyższych władz partyjnych i republikańskich Gruzji, którym zarzucono próbę oderwania tej republiki od ZSRR. W 1949 r., w chwili gdy zaczęła nabierać tempa "sprawa leningradzka", Stalin postanowił ściągnąć z Ukrainy do Moskwy Chruszczowa i powierzyć mu stanowisko I sekretarza Moskiewskiego Komitetu Obwodowego i Komitetu Miejskiego. Ale Chruszczow powrócił do Moskwy nie tylko jako sekretarz Komitetu Obwodowego partii, został również wybrany na sekretarza KC WKP(b), co sugerowałoby, że Stalin w tym czasie szukał w najwyższych władzach partyjnych przeciwwagi dla Malenkowa. Dyktator w ciągu owych miesięcy wyraźnie faworyzował Chruszczowa, aczkolwiek na XIX Zjeździe partii w 1952 r. to właśnie Malenkow został wyznaczony przez Stalina do wygłoszenia referatu sprawozdaw- czego, co było dowodem szczególnego zaufania i mogło wskazywać, że jest on drugą osobą w partii i w państwie. Sam Stalin był już wówczas zbyt słaby i stary, by przez wiele godzin odczytywać referat wobec wielkiego audytorium. O tym jednak nie wiedział nikt poza jego najbliższym otoczeniem. Nie w tym jednak kryła się główna przyczyna. Pozycja Stalina była tak silna, że nie musiał się tłumaczyć przed partią i narodem i wysłuchiwać ewentualnych krytycznych uwag delegatów, zwłaszcza że był to pierwszy zjazd od trzynastu lat. Partia straciła swoje znaczenie już w latach trzydziestych, kiedy stała się narzędziem w rękach Stalina. Taka sytuacja utrwaliła się jeszcze podczas wojny, kiedy do partii przyjęto znaczną liczbę członków o niskich kwalifikacjach ideowych i moralnych. Wystarczy powiedzieć, że o ile w 1941 r. WKP(b) liczyła 4 mln członków, to do 1945 r., mimo strat wojennych, liczba ta wzrosła do 6 mln. Podczas XIX Zjazdu partii 3/4 członków tej organizacji liczyło poniżej 45 roku życia i większość z nich miała małe poczucie tradycji rewolucyjnej, niską wiedzę o świecie zewnętrznym, ale duże uznanie dla reżimu, który dał im wykształcenie i nieźle płatną pracę urzędniczą. W latach powojennych ową niekorzystną sytuację w partii starano się poprawić: ograniczono nabór nowych członków, podniesiono kryteria przyjęć, a wiele organizacji 192 partyjnych, które w latach wojny przekształciły się w zwyczajne kliki, zostało "oczysz- czonych". Podjęto również działania mające na celu wzmocnienie pozycji partii w kołchozach i sowchozach, chociaż równocześnie drastycznie zmniejszono liczbę jej członków w szeregach armii. XIX Zjazd, który obradował w dniach 5-14 października 1952 r., przyniósł przede wszystkim zmianę nazwy partii z WKP(b) na KPZR, w mi sce sekretarza generalnego wprowadził stanowisko I sekretarza KC KPZR, a Biuro Polityczne zastąpił Prezydium KC KPZR. Wkrótce po wyborze Prezydium, złożonego z 25 członków i 11 zastępców członków, Stalin zaproponował wydzielenie w nim węższego Biura Prezydium, do którego nie weszli ani Mołotow, ani Mikojan. Z kolei w ścisłym Biurze Stalin wyodrębnił "piątkę ' głównych członków Prezydium, którzy byli powołani do rozstrzygania o najważniejszych sprawach kraju. W skład tej "piątki" weszli: Stalin, Malenkow, Beria, Bułganin i Chruszczow. Wiele oznak świadczyło o tym, że po XIX Zjeździe Stalin przygotowywał nową czystkę w górze partyjnej, której prawdopodobnymi ofiarami mieli stać się Mołotow, Mikojan i Woroszyłow. Nawet nad Berią zawisła groźba. Sytuacja w kraju zaostrzyła się jeszcze bardziej, kiedy w styczniu 1953 r. aresztowano grupę lekarzy kremlowskich (w tym siedmiu Żydów) oskarżonych o szpiegostwo na rzecz USA i Wielkiej Brytanii. Ludziom tym zarzucono również zamiar pozbawienia życia niektórych wysokiego szczebla działaczy partyjnych i otrucie Żdanowa. Aresztowano również ministra bezpieczeństwa państwowego Abakumowa i wielu fukcjonariuszy MWD. Jednak następca Abakumowa, Siemion Ignatiew, nie zdążył już zakończyć sprawy lekarzy, ponieważ 5 marca 1953 r. Stalin zmarł. Wkrótce "spisek lekarzy" uznany został za sfabrykowany i ci z nich. kórzy przeżyli przesłuchania lub nie zostali wcześniej straceni - odzyskali wolność. 2. Gospodarka Ogromne straty materialne, jakie poniósł ZSRR podczas II wojny światowej, nałożyły się ciężkim brzemieniem na trudną sytuację wewnętrzną tego państwa po jej zakończeniu. Jednak niezależnie od zniszczeń spowodowanych przez Niemców, do ogólnego bilansu strat przyczyniły się również zniszczenia w majątku narodowym ZSRR. które powstały w skutek stosowania przez cofające się armie radzieckie w 1941 r. taktyki "spalonej ziemi". Taktykę "spalonej ziemi" stosowali również Niemcy od 1943 r. Kiedy zakończyła się wojna, około 25 mln obywateli radzieckich pozostało bez dachu nad głową, zniszczeniu uległo ponad 1500 miast i osiedli miejskich, ponad 70 tys. wsi, 32 tys. fabry k, dziesiątki tysięcy kilometrów linii kolejowych, tysiące zapór wodnych, mostów itd. Okupanci zrujnowali wiele dziesiątków tysięcy kołchozów, około 2 tys. sowchozów, wywieźli i wyrżnęli miliony sztuk bydła; wsie na terenach okupowanych niemal doszczętnie pozbawiono siły pociągowej. Liczba ludzi zdolnych do pracy w rejonach rolniczych spadła o blisko jedną trzecią. Wyludnianie się wsi wiązało się też w latach powojennych z naturalnym procesem odbudowy i rozwoju miast. Okres przejściowy od wojny do pokoju był w ZSRR stosunkowo krótki. We wrześniu 1945 r. rozwiązano Państwowy Komitet Obrony, a jego funkcję przejęła Rada Komisarzy Ludowych. Zreorganizowano resorty przemysłu zbrojeniowego: zakłady produkujące czołgi i armaty przestawiono na produkcję traktorów i pojazdów. W latach 1946-1950 realizowano czwarty plan pięcioletni, który według jego twórców miał być planem odbudowy gospodarki radzieckiej do poziomu przedwojennego. W 1946 r. Stalin zapowiedział, że ZSRR czekają przynajmniej dwie trudne pięciolatki, aby ten cel osiągnąć. Faktycznie jednak proces 193 odbudowy gospodarki radzieckiej, mimo wielu popełnionych błędów, przebiegał bardzo szybko i już w zasadzie po trzech latach osiągnięto standardy przedwojenne w przemyśle. Relatywnie szybki postęp w przemyśle uzyskano dzięki niewiarygodnie ciężkiej pracy i cierpliwemu znoszeniu przez społeczeństwo radzieckie wszelkich niedostatków. Do tego należy dodać niewolniczą pracę więźniów, w tym co najmniej dwóch milionów jeńców wojennych, reparacje niemieckie, fińskie, rumuńskie i węgierskie. Dużą pomocą były również jednostronne traktaty gospodarcze z państwami tzw. "demokracji ludowej", między innymi z Polską, dostawy wielu ważnych towarów i urządzeń dostarczanych przez różne agendy ONZ, Wielką Brytanię, Szwecję i inne kraje kapitalistyczne. Ważnym wreszcie czynnikiem, ułatwiającym postęp w odbudowie gospodarki, był brak silnego centralnego planowania, którego cała infrastruktura została poważnie nadwerężona w latach wojny. Ów brak totalnej ingerencji mechanizmów planowania w gospodarkę radziecką w czasie realizacji czwartej pięciolatki zrekompensowano z nawiązką w piątym planie pięcioletnim. Większość środków wyasygnowanych na jego realizację przeznaczono na "wspaniałe stalino- wskie projekty", z których najbardziej kosztownym była budowa kanału "Wołga - Don" o długości ponad stu kilometrów (zbudowano go głównie rękami więźniów w latach 1951-1952). Była to typowa "chybiona" inwestycja gospodarcza, która "zaowocowała" tym, że ruch przewozowy po kanale był niewielki, ale za to wzdłuż jego brzegów ciągnęły się szpalerem ogromne posągi Stalina. Zbudowane równocześnie na Wołdze gigantyczne systemy hydroelektryczne zamieniły długie odcinki tej rzeki w sztuczne jeziora i pomijając już fakt naruszenia równowagi ekologicznej na tym obśzarze, czym w tamtych latach nikt się zresztą nie przejmował, inwestycje te pochłonęły przede wszystkim ogromne ilości pracy oraz materiału i trzeba było wielu lat, by można było liczyć na zwrot włożonych w nie kosztów. Inaczej niż w przemyśle, sytuacja w rolnictwie przedstawiała się nadzwyczaj tragicznie. Podczas wojny uległa wyraźnemu osłabieniu kontrola państwa nad gospodarstwami rolnymi, co spowodowało, że wcale nierzadkie były przypadki rozkradania ziem i innych dóbr kołchozowych przez fabryki, władze miejskie oraz lokalnych funkcjonariuszy aparatu partyjnego i rządowego. Spadek znaczenia organizacji partyjnych na wsi zaznaczył się również rozwojem na niespotykaną dotąd skalę korupcji sfery urzędniczej gospodarstw kolektywnych. Przewodniczący kołchozów i dyrektorzy sowchozów nagminnie wykorzystywali swoje stano- wiska dla własnych korzyści odbierając od chłopów pod różnymi pretekstami naturalną daninę. Wieś cierpiała na dramatyczny niedostatek siły pociągowej - traktorów i koni. Powszechnym widokiem na polach były zaprzężone do pługa kobiety. W wyniku poniesio- nych strat wojennych w ZSRR istniał problem braku sprawnych fizycznie mężczyzn w wieku produkcyjnym, ale na wsi radzieckiej ten problem stał się szczególnie dokuczliwy. Jeszcze kilka lat po wojnie w niektórych rejonach ZSRR spotykało się całe wsie zamieszkałe przez wdowy i dzieci. Państwo wciąż przeznaczało na rolnictwo minimalne środki - w powojennej pięciolatce było to niecałe 16% ogólnej sumy zainwestowanej w rozwój gospodarki. W 1946 r. zasiano jedynie 76"% powierzchni z 1940 r. Susza, jak również inne czynniki sprawiły, że urodzaj w 1946 r. był gorszy niż w roku poprzednim, pomimo iż w 194$ r. ZSRR znajdował się jeszcze w stanie wojny (w latach 1949-1953 wydajność produkcji zbóż z jednego ha wyniosła 7,7q, podczas gdy w Rosji carskiej w 1913 r. osiągnięto 8,3q/ha). Słabe żniwa 1946 r. wywołały sytuację głodową w 1947 r., której towarzyszyły rozruchy w wielu miejscowościach. W związku z zaostrzeniem się atmosfery na wsi władze poszukiwały sposobów poprawy kondycji ekonomicznej gospodarstw kolektywnych. Jednak za małe nakłady inwestycyjne, wysokie kontyngenty, niskie ceny skupu, brak wystarczającej liczby wykwalifikowanych specjalistów i mechaników, ograniczenia nałożone przez państwo na działki.przyzagrodowe, odbierały kołchoźnikom ochotę do pracy i niweczyły wszelkie nadzieje na polepszenie ich bytu. Mając na względzie uzdrowienie tej sytuacji, Chruszczow, który po dymisji Andriejewa 194 uważał się za głównego eksperta od spraw rolnictwa w najwyższych władzach partii, zaproponował w 1950 r. komasację kołchozów, której celem miało być, z jednej strony, ułatwienie nad nimi kontroli ze strony państwa (kołchozy winne być według jego argumen- tacji na tyle duże, by można było tworzyć w nich silne organizacje partyjne), a z drugiej strony, komasacja miała się przyczynić do wzmocnienia ekonomicznego tego typu gos- podarstw. W rezultacie wdrożenia do praktyki pomysłu Chruszczowa już pod koniec 1952 r. nastąpiło zmniejszenie się liczby kołchozów z ćwierć miliona do około 100 tys. dużych kombinatów rolniczych. W rzeczywistości propozycja Chruszczowa oznaczała uznanie fiaska polityki rolnej partii. Nasuwają się tu pewne podobieństwa do reformy rolnej Piotra Stołypina z 1906 r. Zamiarem Stołypina było stworzenie warunków do powstania silnych, niezależnych gospodarstw chłopskich, działających w oparciu o reguły gospodarki rynkowej. Chruszczow zaproponował utworzenie dużych, rentownych przedsiębiorstw rolniczych, w których chłop- stwo kołchozowe przekształciłoby się w robotników rolnych. Jednak dla realizacji tego planu nie istniały żadne materialne przesłanki i kontynuowana w następnych latach komasacja w niczym nie poprawiła sytuacji chłopów. 33 mln kołchoźników nadal żywiło ciężkim trudem prawie 200 milionową ludność kraju i stanowiło najbiedniejszą po więźniach i najbardziej pokrzywdzoną warstwę radzieckiego społeczeństwa. 3. ZSRR a świat zewnętrzny W chwili zakończenia wojny Armia Czerwona była najsilniejszą armią na świecie i okupowała większość krajów Europy Środkowo-Wschodniej. Z drugiej jednak strony, pomimo iż Stalin oficjalnie pomniejszał znaczenie bomby atomowej, monopol Stanów Zjednoczonych na ten rodzaj broni określił limity radzieckiej polityki zagranicznej w tym sensie, że utrzymywanie w czasie pokoju tak olbrzymiej armii w pobliżu granic państw Europy Zachodniej wydawało się Moskwie koniecznym czynnikiem odstraszającym. Poza narodami, które znalazły się w strefie wpływów Moskwy, ZSRR cieszył się dużym respektem, a nawet swego rodzaju sympatią niektórych rządów i całych społeczeństw zachodnich za swoje dokonania w czasie wojny. W Wielkiej Brytanii, na przykład, rząd labourzystowski szczerze pragnął wywiązać się ze swoich obietnic złożonych wyborcom w 1945 r., kiedy bazując na haśle, że "lewica może porozumieć się z lewicą", Partia Pracy wygrała wybory. Inaczej przedstawiała się sytuacja w USA, gdzie uległy Stalinowi Roosevelt zmarł w kwietniu 1945 r., a jego następca Harry Truman, były producent i sprzedawca pasmanterii z Missouń, nie pałał sympatią do komunistów i jednym z jego pierwszych aktów było wstrzymanie pomocy dla ZSRR w ramach Lend-Lease. Ale niezależnie od osobistych przekonań Trumana wydaje się wątpliwe, wziąwszy pod uwagę podejrzliwość Stalina i zachowanie się ZSRR, czy jakikolwiek inny prezydent Stanów Zjednoczonych byłby w stanie zapobiec "zimnej wojnie" - napięciu w stosunkach między Wschodem a Zachodem, jakie powstało wkrótce po zakończeniu II wojny światowej. Jedną z najważniejszych przyczyn niezgody pomiędzy byłymi sojusznikami było stop- niowe wprowadzanie stalinowskiej "demokracji ludowej" w państwach Europy Środkowo- -Wschodniej. Ten proces, który rozpoczął się w Polsce w 1944 r. objął następnie Jugosławię, Węgry, Albanię, Bułgarię, Rumunię i Czechosłowację. Równocześnie trzy niezależne do 1939/1940 r. państwa bałtyckie zostały włączone do ZSRR. Finlandia straciła wschodnie i północne pograniczne pobrzeża. Wschodnia część przedwojennej Polski, czechosłowacka Ukraina zakarpacka, rumuńska północna Bukowina i Besarabia także zostały wchłonięte 195 przez Związek Radziecki. Na tej powierzchni, liczącej prawie pół miliona kilometrów kwadratowych, mieszkało z górą 20 mln ludności. Jednak ponad dwa razy większe były sąsiadujące terytoria, które zamieszkiwało w sumie ponad 100 mln ludzi i o ich losach od tej pory nie decydowano w stolicach tych państw a w Moskwie. Wydarzenia w tych krajach nie przebiegały jednakowo. Działo się tak, w większym lub mniejszym stopniu z woli rządzących sił politycznych, w większym lub mniejszym stopniu z woli samych narodów, o ile w ogóle była wyrażana i mogła się uzewnętrznić. Komuniści którzy w swoich krajach przejęli władzę, byli zbyt słabi na przeprowadzenie zmian, jakie się tam dokonywały. Wschodnioeuropejskie partie komunistyczne zostały zdziesiątkowane w czasie czystek przed siedmiu, ośmiu laty. Najbardziej poszkodowana była partia polska - czystkę przeżyli w zasadzie tylko ci, którzy siedzieli w więzieniach w kraju. 16 sierpnia 1938 r. KPP decyzją Moskwy (Kominternu) została rozwiązana, ponieważ Stalin uznał ją za "bandę trockistow- skich szpiegów i prowokatorów". Przybliżone liczby członków wschodnioeuropejskich partii komunistycznych w 1945 r. przedstawiały się następująco: w Polsce - 20 tys., w Czecho- słowacji 30 tys., w Bułgańi tysiąc, w Rumunii dwa tysiące, na Węgrzech kilkaset. Jedynie w Jugosławii i Albanii, gdzie walczyły i zwyciężały ruchy o ońentacji komunistycznej, komuniści dysponowali silnymi i dobrze zorganizowanymi kadrami. Oblicze europejskiego Środkowego Wschodu nie kształtowały w tym okresie poszczególne partie czy stronnictwa, silniejsze lub słabsze, ale Armia Czerwona. Trzy lata po zakończeniu II wojny światowej, w 1948 r., wpływy radzieckie w tych krajach zostały ustabilizowane i utwierdzone. W tym czasie poszczególne partie komunistyczne wzrosły: czechosłowacka do 2 mln członków, polska do 1300 tys., rumuńska do 940 tys., węgierska do 900 tys. i bułgarska do 500 tys. członków. Komuniści trzymali się już mocno władzy rządząc zgodnie z dyrektywami płynącymi z Kremla, a często również z osobistymi poleceniami Stalina. Najbardziej oczywiste i otwarte wpływy ZSRR istniały we wschodniej części Niemiec, która do czasu powstania Niemieckiej Republiki Demokratycznej stanowiła radziecką strefę okupacyjną. Wraz z uzależnieniem politycznym rozwijała się eksploatacja gospodarcza tych krajów przez ZSRR, wszędzie ledwo ukrywana i bezpardonowa (ZSRR dokonywał jej w oparciu o tzw. "układy o przyjaźni, współpracy i pomocy wzajemnej" podpisane z Polską 21 IV 1945 r., a z Rumunią, Węgrami, Bułgańą w lutym-marcu 1948 r.). Z państw sąsiadujących na terenie europejskim z ZSRR jedynie Finlandia uniknęła tego losu. W rzeczywistości Finlandia została potraktowana w taki sposób, w jaki Zachód początkowo chciał widzieć ułożenie stosunków ZSRR z innymi państwami Europy Środ- kowo-Wschodniej, to znaczy ustanowienia w tych krajach rządów demokratycznych wybra- nych w wolnych wyborach, które w swojej polityce zagranicznej uznałyby, jako podstawową zasadę, utrzymywanie przyjaznych stosunków ze Związkiem Radzieckim. Jedyna "demokra- cja ludowa", która upadła niedługo po jej wprowadzeniu, miała miejsce w radzieckiej strefie Iranu. Okupujące północny Iran wojska radzieckie (południowy Iran okupowali Brytyjczycy) zostały ewakuowane z tego kraju po zakończeniu wojny. Początkowo ZSRR nie był skłonny do wycofania się z północnego Iranu, z owych "wysuniętych przyczółków" na Środkowym Wschodzie, gdzie Moskwa zainstalowała "rząd ludowy". Jednak wskutek nacisków zewnę- trznych, w 1946 r. "rząd ludowy" został rozwiązany i jego członkowie powrócili wraz z wojskami do ZSRR. Inną przyczyną tarć między ZSRR a jego byłymi sojusznikami była sprawa reparacji wojennych. Oczywiście, nie było w tym nic dziwnego, że ZSRR jako państwo zwycięskie, zwłaszcza jeżeli się weźmie pod uwagę poniesione straty, domagał się za udział w wojnie określonego okupu, ale jego żądania strona zachodnia uznała za zbyt wygórowane. Byli sojusznicy nie sprzeciwiali się, kiedy Związek Radziecki brutalnie plądrował gospodarkę w swojej strefie okupacyjnej Niemiec, wywożąc stamtąd ocalałe kompletne zakłady przemy- 196 słowe łącznie z podstawowym, fachowym personelem (ZSRR przywłaszczył sobie przy okazji większość tych poniemieckich zakładów i urządzeń, które znajdowały się na ziemiach przyznanych Polsce!), ale Moskwa zażądała też części urządzeń przemysłowych z Zagłębia Ruhry oraz udziału w administrowaniu tym regionem (w sumie ZSRR zażądał odszkodowań na sumę 10 miliardów dolarów!). Żądanie to zostało odrzucone przez mocarstwa zachodnie i to właśnie stało się jednym z powodów późniejszych różnic zdań pomiędzy nimi a ZSRR co do losu Niemiec. Moskwa odwzajemniła się odmową podpisania układu pokojowego z Austrią, a na Dalekim Wschodzie zaś, w Mandżurii, wojska radzieckie przystąpiły do grabieży lokalnych zakładów przemysłowych, zanim ten rejon został oddany Chinom. Następną przyczyną napięć w stosunkach między ZSRR a Zachodem był "Plan Marshalla" (wł. Plan Odbudowy i Rozwoju). 5 czerwca 1947 r. sekretarz stanu USA George Marshall ogłosił swój plan, w którym zaproponował udzielenie pomocy zrujnowanym i wygłodzonym przez wojnę krajom. Udzielając pomocy krajom zniszczonym przez wojnę Amerykanie chcieli w ten sposób zapobiec rozprzestrzenianiu się komunizmu, który bazując na ludzkiej nędzy zyskiwał sobie zwolenników w wielu obszarach Europy i Azji. Kierowana przez Mołotowa delegacja radziecka na konferencję w Paryżu 3 lipca 1947 r. opuściła obrady twierdząc, że "Plan Marshalla" prowadzi do "imperialistycznego zniewolenia Europy". Pod naciskiem Moskwy "Plan Marshalla" odrzuciły również kraje "demokracji ludowej" (władze polskie poinformowały o tym rząd USA w specjalnej nocie z 9 lipca 1947 r.). Równocześnie w tym samym, 1947 r. Moskwa ogłosiła nowy, bezkompromisowy kurs w polityce zagranicznej ZSRR oświadczając, że świat został nieodwołalnie podzielony na dwa wrogie obozy: obóz kapitalistyczny i obóz socjalistyczny. W miejsce rozwiązanego w l943 r. Kominternu (Stalinowi zależało wówczas na przekonaniu światowej opinii publicznej, że partie komunistyczne nie są narzędziem polityki radzieckiej) został powołany Kominform (Biuro Informacyjne Partii Komunistycznych i Robotniczych), którego zadaniem miało być koordynowanie polityki europejskich partii komunistycznych (narada założycielska Kom- informu odbyła się we wrześniu 1947 r. w Polsce, w Szklarskiej Porębie). W praktyce oznaczało to iństytv nalne podporządkowanie sobie przez Moskwę partii komunistycznych zarówno w krajach, gdzie były partiami rządzącymi, jak również w państwach kapitalistycz- nych. Przywódcy radzieccy obawiali się bowiem, że partie te będą szukać własnych dróg rozwoju, jakiegoś swojego "komunizmu narodowego", niezgodnego z interesami ZSRR. Zaś partiom komunistycznym, włoskiej i francuskiej, nakazano organizowanie kampanii strajków, demonstracji i przedsiębranie akcji sabotażowych obliczonych na dezorganizowanie gospoda- rki, życia społecznego i politycznego w swoich krajach (w rezultacie tych działań we Włoszech i we Francji nastąpił wyraźny spadek popularności partii komunistycznych, co znalazło swoje odbicie między innymi w kampaniach wyborczych). Założenie Kominformu oznaczało zamknięcie fazy różnorodności w budowaniu podstaw systemu komunistycznego w krajach Europy Środkowo-Wschodniej i zapoczątkowanie okresu ścisłego podporządkowywania wytycznym z Moskwy, lub - innymi słowy - przeszczepianie radzieckiego modelu komunizmu do tych krajów. W swoim słynnym wystąpieniu w amerykańskim mieście Fulton, w dniu 5 marca 1946 r., Winston Churchill ostrzegł Stany Zjednoczone o dwuznaczności radzieckich intencji wobec Niemiec i tę jego mowę należy uznać za pierwszy krok zmierzający do podziału tego kraju (Churchill skonstatował fakt zapadnięcia "żelaznej kurtyny" od Bałtyku po Adriatyk). Wkrótce potem strefy okupacyjne brytyjska i amerykańska zostały połączone i razem z francuską złożyły się później na Republikę Federalną Niemiec. Równocześnie w strefie radzieckiej Moskwa, posługując się szantażem i terrorem, zmusiła tamtejszych socjaldemo- kratów do połączenia się z komunistami i w ten sposób powstała Niemiecka Socjalistyczna Partia Jedności (SED), całkowicie uzależniona od Kremla, której szefem został przybyły 197 , z Moskwy Walter Ulbricht. Fatalny stan gospodarki Niemiec skłonił w 1948 r. rządy trzech zachodnich mocarstw okupacyjnych do szybkiego przeprowadzenia reformy walutowej na ; całym ich obszarze. A kiedy Moskwa odrzuciła zachodnie propozycje w tej sprawie i reforma została wprowadzona z pominięciem strefy radzieckiej, ZSRR odpowiedział blokadą zachod- nich sektorów Berlina, położonego wewnątrz obszarów Niemiec okupowanych przez Związek Radziecki (była to próba zmuszenia Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Francji do opuszczenia Berlina). Krok ten wywołał najpoważniejszy kryzys polityczny od czasu zakończenia wojny i postawił Europę na krawędzi nowego konfliktu zbrojnego. Państwa zachodnie zdołały jednak utrzymać zaopatrzenie swoich sektorów w Berlinie drogą powietrz- ną i Moskwa, widząc nieskuteczność swojego posunięcia, w maju 1949 r. odstąpiła od blokady. W tym samym czasie dokonał się ostatecznie podział Niemiec. Mocarstwa zachodnie połączyły swoje strefy okupacyjne w jedną całość i zgodziły się na konstytucję Republiki Federalnej Niemiec (tzw. "Prawo Kardynalne"). Po wyłonieniu rządu niemieckiego, którego kanclerzem został lider partii chadeckiej, Konrad Adenauer, i po spełnieniu warunków demilitaryzacji i demokratyzacji, mocarstwa zachodnie oddały mu pełnię władzy nad tą częścią narodu, który go wybrał (za powstanie RFN przyjmuje się datę 21 IX 1949 r.). W strefie radzieckiej zaś okupant powołał tzw. Kongres Ludowy (rodzaj parlamentu), który zgodnie ze wskazówkami Kremla zatwierdził konstytucję wzorowaną na radzieckiej. 7 paź- dziernika 1949 r. utworzono rząd Niemieckiej Repubiki Demokratycznej z socjalistą Otto Grotewohlem na czele, ale faktyczna władza pozostała w rękach komunistów, których w rządzie reprezentował jako wicepremier, Walter Ulbricht. W ten sposób powstało państwo, w którym pod ochroną wojsk radzieckich władzę sprawowali niemieccy komuniści. W latach 1947-1948 zapoczątkowany został proces głębokich przekształceń nie tylko w Niemczech, ale także - zgodnie z ideą Komiformu - wewnątrz krajów tzw. "demokracji ludowej". W Polsce taktyka PPR w pierwszych powojennych latach nacechowana była polityczną obłudą, co było szczególnie widoczne w stosunku do Kościoła. Jednak głównym celem komunistów było unieszkodliwienie kierowanej przez Stanisława Mikołajczyka partii chłopskiej - PSL. Zaostrzono politykę represji wobec opozycji antykomunistycznej. Przy pomocy wszelkich możliwych sposobów starano się wyeliminować z PSL najbardziej aktywnych działaczy: funkcjonariusze Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego dokonywali uprowadzeń i zabójstw osób znanych ze swoich antykomunistycznych przekonań. Od stycznia 1946 r. walka z opozycją przybrała masowy charakter - do akcji włączono bataliony operacyjne KBW, Wojsko Polskie i specjalne jednostki urzędu bezpieczeństwa i milicji. Władze, przygotowując się do przewidywanych na niedaleką przyszłość wyborów, wzmogły naciski na Mikołajczyka domagając się przystąpienia PSL do wspólnego bloku wyborczego z komunistami i socjalistami. Równocześnie kontynuowano akcję aresztowań wsród człon- ków PSL. Ponieważ nastroje społeczne nie sprzyjały komunistom, postanowili oni poprzedzić wybory referendum, by w ten sposób odroczyć ostateczną rozgrywkę. Za pomocą uporczywej agitacji, wszechogarniającej cenzury, powszechnego terroru i fałszerstw władzom udało się uzyskać zadowalający wynik referendum, a zdobyte w ten sposób doświadczenie wykorzystać w wyborach do sejmu, których termin wyznaczono na styczeń 1947 r. Według oficjalnych danych, w wyborach na tzw. Blok Demokratyczny (PPR, PPS, SD i SL) padło ponad 80% głosów. Oczywiście wybory również zostały sfałszowane, ale nie miało to już żadnego znaczenia. Stanisław Mikołajczyk w obawie przed aresztowaniem potajemnie wyjechał z kraju. Resztki PSL zostały wchłonięte przez prokomunistyczne Stronnictwo Ludowe, które następnie przyjęło nazwę Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego (ZSL). Wybory 1947 r. oznaczały w praktyce klęskę opozycji i przejęcie pełni władzy przez komunistów, którzy przez kilkanaście miesięcy dzielili ją formalnie z socjalistami. Prezyden- 198 tem Rzeczpospolitej wybrano byłego członka WKP(b) i działacza Kominternu Bolesława Bieruta, a premierem socjalistę, Józefa Cyrankiewicza. W grudniu 1948 r. po czystkach w PPS, doszło do zjednoczenia się tej partii z PPR i tak powstała Polska Zjednoczona Partia Robotnicza (PZPR), która określiła się partią komunistyczną. Po uchwaleniu tzw. "Małej Konstytucji" w 1947 r. władze komunistyczne podjęły działania zmierzające do stworzenia w Polsce według wzorów radzieckich sterowanej centralnie gospodarki jednosektorowej. W Bułgańi już w lipcu 1946 r. przeprowadzono gruntowną czystkę w armii. Wkrótce potem "wybory" do bułgarskiego Zgromadzenia Narodowego dzięki fałszerstwom i terrorowi przyniosły zwycięstwo komunistom. Premierem Bułgarii został Gieorgi Dymitrow, który wcześniej zrzekł się obywatelstwa radzieckiego. W 1947 r. władze komunistyczne rozprawiły się z opozycją, mimo protestów alianckiej Sojuszniczej Komisji Kontroli sprawującej nadzór nad Bułgarią jako krajem, który w czasie wojny był związany unią z Niemcami (w sierpniu 1947 r. ratyfikowano pokój z Bułgarią i Sojusznicza Komisja Kontrolna została rozwiązana). Komuniści uderzyli w pierwszym rzędzie w cieszącą się dużym poparciem społecznym partię chłopską, co ułatwiło im przeprowadzenie powszechnej kolektywizacji rolnictwa. Na począt- ku 1948 r. w Bułgarii przystąpiono do likwidacji pozostałych partii niekomunistycznych: socjaldemokratów zmuszono do połączenia się z Bułgarską Partią Robotniczą i w rezultacie tej "fuzji" powstała Bułgarska Partia Komunistyczna. Na umocnienie wpływów komunistów w Rumunii duży wpływ miał fakt, że na czele analogicznej jak w Bułgarii Sojuszniczej Komisji Kontroli stał radziecki marszałek Rodion Malinowski. Represje w Rumunii rozpoczęły się już w 1945 r. od aresztowań osób odpowiedzialnych za zbrodnie faszystowskiego reżimu Antonescu, a następnie także liberałów i ludowców. Represje dotknęły również rumuńskich socjaldemokratów, którzy utworzyli wraz z komunistami blok wyborczy pod nazwą "stronnictw demokratycznych". W listopadzie 1947 r. po "oczyszczeniu" Rumuńskiej Partii Socjaldemokratycznej, na zjeździe zjednoczeniowym powołano Rumuńską Partię Robotniczą, w której komuniści stanowili zdecydowaną więk- szość. Nieobecnego w tym czasie w kraju króla Michała I zmuszono do abdykacji i odtąd Rumunia stała się republiką rządzoną przez komunistów. Na Węgrzech tamtejsi komuniści nie mieli łatwej drogi do władzy: ich znane powszechnie powiązania z Moskwą i pamięć narodu węgierskiego o krwawej rewolucji Beli Kuna z 1919 r. przekreślały rachuby na poparcie znaczniejszej części społeczeństwa. W wyborach do parlamentu węgierskiego w listopadzie 1945 r. komuniści uzyskali zaledwie 17"% głosów. Jednak rozpętanie masowego terroru i zmiana ordynacji wyborczej przyniosły im i zblokowa- nym z nimi socjaldemokratom w następnych wyborach, w sierpniu 1947 r. 60% głosów. W następnym okresie już bez trudności rozprawiono się z całą opozycją. Nieco inaczej zaś wyglądała początkowo sytuacja w Czechosłowacji, która w 1945 r. odrodziła się jako demokratyczna republika narodów czeskiego i słowackiego. Pierwszym prezydentem republiki ponownie został Edward Benesz. W tym układzie partia komunistycz- na była jednak liczącą się siłą polityczną i w wybocach do Zgromadzenia Narodowego w 1946 r. zdobyła więcej niż jedną trzecią głosów. Sukces wyborczy komunistów zmusił prezydenta Benesza do powierzenia misji utworzenia rządu ich przywódcy, Klementowi Gottwaldowi, który na jedno z kluczowych stanowisk w rządzie - ministra spraw wewnętrznych - powołał swojego towarzysza partyjnego, Vaclava Noska. Te nominacje zadecydowały o dalszym przebiegu wydarzeń w Czechosłowacji. W 1947 r. komuniści rozbudowali swoje wpływy w armii, policji i kierownictwie związków zawodowych. Wreszcie, pod koniec 1947 r., policja aresztowała wielu działaczy opozycyjnej Słowackiej Partii Demokratycznej oraz uczestników antyniemieckiego powstania słowackiego z 1944 r. - wszystkich pod zarzutem szykowania zamachu stanu. Była to zwyczajna prowokacja, zresztą przygotowana i kierowana przez Moskwę, która w ten sposób zareagowała na wieść o zamiarze wystąpienia Czechosłowacji , 199 , z Kominformu. W kraju wzrastało napięcie podsycane przez komunistów. W tej sytuacji, w lutym 1948 r. Benesz, ońentując się kto stoi za tymi działaniami, odmówił dalszego sprawowania władzy , i złożył dymisję (wkrótce potem zmarł), zaś minister spraw zagranicznych, Jan Masaryk, został pnez agentów Beńi zamordowany (oficjalna wersja utrzymywała, że popehiił samobójstwo skacząc przez okno). Po przejęciu pełni władzy komuniści przystąpili do bezwzględnego niszczenia wszelkiej opozycji. Czechosłowacja pozostała w strukturach Kominformu. Po zakończeniu wojny Jugosławia była jedynym państwem, w którym radziecki model komunizmu został wprowadzony najwcześniej i najbardziej konsekwentnie. W marcu 1945 r. powstał w Belgradzie rząd koalicyjny, w którym komuniści stanowili zdecydowaną większość. W następnych miesiącach, nie zważając na zalecenia Moskwy, która nakazywała większe , umiarkowanie w tym względzie (przede wszystkim Andrzej Żdanow), przywódca jugosłowiań- skich komunistów, Chorwat, Josip Broz Tito, podjął próbę skupienia całej władzy w swoich rękach. Zarządzone w listopadzie 1945 r. "wybory" potwierdziły formalnie tytuł do władzy jugosłowiańskich komunistów. W styczniu 1946 r. ogłoszono nową konstytucję, która stanowiła wierną kopię konstytucji radzieckiej z 1936 r. Zgodnie z tą ustawą państwo określono jako Federacyjną Republikę Jugosławii, złożoną z sześciu republik: Serbii, Chorwacji, Słowenii, Macedonii, Czarnogóry oraz Bośni i Hercegowiny. W 1946 r. znacjonalizowano też cały przemysł i podjęto przygotowania do kolektywizacji rolnictwa. Josip Broz Tito skupił w swoim ręku urząd premiera, ministra obrony i najwyższe funkcje w partii. Do 1948 r. cała opozycja jugosłowiańska, włącznie z dotychczasowymi sojusznikami komunistów, znalazła się w więzieniach i licznych, zbudowanych na wzór radziecki obozach pracy. Mimo wiernego kopiowania wzorców radzieckich, Tito wykazywał jednak zbyt dużą samodzielność w swoich działaniach, co wzbudziło duże zaniepokojenie Stalina i z czasem doprowadziło do otwartego konfliktu Jugosławii ze Związkiem Radzieckim. Czystki i likwidacje przeprowadzone w ZSRR nie należały do największych osiągnięć radzieckiego aparatu bezpieczeństwa - odbywały się one bądź co bądź we własnym domu. Natomiast to, co Stalin i MGB zdziałali niemal we wszystkich państwach bloku radzieckiego, należy słusznie uznać za przejaw rzeczywistej potęgi radzieckich służb bezpieczeństwa. W państwach tych odbyły się pod kontrolą specjalistów radzieckich serie procesów opartych na sfałszowanych materiałach dowodowych. W zasadzie czystek uniknęła tylko Jugosławia i to właśnie dzięki konfliktowi Tity ze Stalinem, który nie chciał podporządkować się dyrektywom Kremla. Konflikt zaostrzył się w chwili, kiedy Tito poparł projekt utworzenia federacji komunistycznych państw bałkańskich, którą to ideę wysunął przywódca bułgarski Gieorgi Dymitrow (w niektórych publikacjach autorstwo tej koncepcji przypisuje się niesłusznie właśnie Tito). W kierownictwie radzieckim koncepcja ta znalazła poparcie Żdanowa, ale sprzeciwił się jej Stalin, według którego polityka ZSRR wobec krajów Europy Środkowo-Wschodniej powinna zmierzać nie ku ich narodowo-komunistycznej suwerenności, lecz ku wchłonięciu ich przez Związek Radziecki. Oczywiście Stalin nie mówił o tym wprost, jednak zlecił ideologom Kominformu opracowanie problemu "demokracji ludowych jako form przejściowych ku demokracji socjalistycznej". Odpowiednie artykuły na ten temat pojawiły się nawet w prasie radzieckiej. Jednakże planowane przez Stalina wejście państw Europy Środkowo-Wschodniej (z wyjątkiem Niemiec wschodnich) w skład ZSRR miało następować stopniowo. Tak więc najpierw miało powstać coś w rodzaju brytyjskiego "Commonwealthu", czyli wspólnoty narodów na gruncie ideologii marksizmu-leninizmu- -stalinizmu. Puszczono nawet w obieg analogiczny termin - "socjalistyczna wspólnota narodów". Różnica polegała na tym, że w przypadku brytyjskim droga biegła od kolonii przez dominia ku niezależnym państwom, gdy Stalin chciał ją odbyć w zgoła odwrotnym kierunku - od niezależnych państw ku komunistycznym dominiom, a następnie ku koloniom.  11) 21) 31) 41. l1 .1 .1 .1 .1 .1 rI.A.1.a  200 Idea ta, która w samym ZSRR miała wyraźnie antyżdanowskie ostrze, była gorąco popierana przez Berię oraz Malenkowa i została uzasadniona teoretycznie przez grupę ekspertów pod kierunkiem Andrzeja Wyszyńskiego. Uzasadnienie to było całkiem oczywiste - eksperci oparli się na następujących zasadach leninizmu: "Republika Rad... stanowi wyższą formę instytucji demokratycznych, ale też j e d y n ą formę". Według Lenina suweren- ność narodowa nie była celem, lecz środkiem, nie głównym, a podporządkowanym wymogiem bolszewizmu. "Poszczególne wymogi - pisał przywódca bolszewików w 1918 r. - a wśród nich samookreślenie, nie są wartościami absolutnymi, lecz cząstkami ogólnodemokratycznego (czytaj: "ogólnosocjalistycznego" - M.S.) światowego ruchu. Może się zdarzyć - prze- strzegał Lenin - że w pojedynczych, konkretnych przypadkach, cząstka będzie się przeciw- stawiać całości, wówczas należy ją odrzucić". W tym miejscu można postawić pytanie: a co zrobić z bolszewizmem, który stanowi "produkt czysto rosyjski", którego tak rzekomo obawiał się twórca państwa radzieckiego? Odpowiedź Lenina była niezwykle prosta: "Bolszewizm jest wzorem taktyki dla wszystkich". Również w referacie dotyczącym programu RKP(b) na VIII Zjazd w 1919 r. Lenin zapewniał, ż wszystkie powstające państwa komunistyczne przyłączą się do Rosji Radzieckiej i wraz z nią utworzą powszechną "Wszechświatową Republikę Rad". "Być może - dodawał Lenin - kiedy powstanie Wszechświatowa Republika Rad, będziemy mieli wspólny program". Natomiast Żdanow w latach 1945-1946 zaczął wprowadzać w życie nie politykę sowietyzacji, lecz desatelityzacji pod hasłem umocnienia suwerenności krajów Europy Środkowo-Wschodniej wobec Zachodu. Wkrótce okazało się, że taka polityka godzi rykoszetem również w ZSRR. Beria i Malenkow z łatwością przekonali Stalina, że linia Żdanowa prowadzi ku zwiększeniu nasilenia sił odśrodkowych w tej części Europy i popiera- niu w niej nacjonalizmów skierowanych nie tyle przeciw Zachodowi, ile przeciw ZSRR. Żdanow nie zdawał sobie sprawy, że w rezultacie radzieckich zwycięstw w drugiej wojnie światowej sam Zachód zgodził się w Jałcie na to, że kraj; Europy Środkowo-Wschodniej znajdą się w stre ie wpływów Związku Radzieckiego. Ten ostatni zaś zobowiązał się jedynie odbudować tam demokrację i zamierzał to zrobić w jej "najwyższej", radzieckiej formie. Taka była linia Berii - Malenkowa i Moskwa zaczęła ją wprowadzać w życie za pomocą Kominformu, z pominięciem Żdanowa. Jako pierwsi zauważyli to Czechosłowacy i po- stanowili opuścić Kominform, ale Beria pokrzyżował ich plany przy pomocy spisku z lutego 1948 r. Natomiast znajdujący się politycznie i geopolitycznie w lepszej sytuacji Jugosłowianie bezkarnie porzucili Kominform. To ostatecznie przekreśliło Żdanowa w oczach Stalina. Konflikt z Jugosławią był dla Stalina niebezpieczny jako precedens, który mógł posłużyć przykładem dla innych krajów i zniszczyć całą strategię ich sowietyzacji. Precedens winien zatem zostać zlikwidowany. Najpierw Moskwa prawdopodobnie planowała akcję wojskową przeciwko Jugosławii, ale ostatecznie skończyło się na tym, że Tito został potępiony przez Kominform, a partia jugosłowiańska wezwana do obalenia jego władzy. Jednak przywódca jugosłowiański potrafł przeciwstawić się groźbom Kremla, a nawet bojkotowi gospodar- czemu, jego partia zaś nie usłuchała apeli Kominformu i dochowała wierności swojemu wodzowi. Reakcją Moskwy na niespodziewany opór Jugosławii było rozpoczęcie kampanii przeciwko tzw. "odchyleniu nacjonalistycznemu" w pozostałych krajach bloku radzieckiego. Działaczy, którzy zdawali się popierać punkt widzenia Tito lub byli zwolennikami rodzimej wersji komunizmu, poddano represjom. Do tej grupy osób został zaliczony sekretarz generalny KC polskiej partii Władysł w Gomułka, kiedy latem 1948 r. sprzeciwił się zaproponowanym przez ZSRR sank ., m wymierzonym w partię jugosłowiańską i oświadczył, że nie wierzy w prawdziwość zarzutów wobec Tity (w latach 1926-1939 Gomułka był również członkiem KP Zachodniej Ukrainy, a w 1941 r. został przyjęty do WKP(b)). Pretekstem do 201 rozprawy z Gomułką stała się treść referatu, jaki wygłosił nieco wcześniej na plenum KC PPR, w którym wskazał na potrzebę wytyczenia "polskiej drogi do socjalizmu" w związku z planowanym wówczas kongresem zjednoczeniowym PPR i PPS. Innym argumentem przeciwko Gomułce była jego reakcja na żądanie Kominformu kolektywizacji rolnictwa w krajach "demokracji ludowej". Uważał on, że w odniesieniu do warunków polskich żądanie to jest przedwczesne i ewentualna próba jego spełnienia mogłaby wywołać w Polsce niepokoje społeczne. Na najbliższym plenum KC PPR, na przełomie sierpnia i września 1948 r., Gomułka został pozbawiony funkcji sekretarza generalnego partii, a jego miejsce zajął Bolesław Bierut. Na III plenum KC PZPR, w listopadzie 1949 r., Gomułkę i jego najbliższych współpracowników (Zenona Kliszkę i Mariana Spychalskiego) usunięto z KC i pozbawiono możliwości sprawowania funkcji partyjnych. Nieco wcześniej ze stanowiska ministra obrony narodowej zwolniono Michała Rolę-Żymierskiego, powołując na jego miejsce marszałka ZSRR, zrusyfikowanego Polaka, Konstantego Rokossowskiego. Już w październiku 1948 r. rozpoczęto śledztwo pod nadzorem Bieruta i Jakuba Bermana (odpowiedzialnego w Biurze Politycznym KC partii za sprawy bezpieczeństwa), którym objęto ponad sto osób. Wymuszo- ne torturami zeznania dostarczyły pretekstu do aresztowania w maju 1950 r. Spychalskiego (zajmował poprzednio stanowisko wiceministra obrony narodowej) i wielu innych wysokich rangą oficerów Wojska Polskiego o akowskiej lub emigracyjnej przeszłości, w tym generała Stanisława Tatara. 31 lipca 1951 r. rozpoczął się w Warszawie proces Tatara i jego współpracowników, którym zarzucono rzekome zainstalowanie w Wojsku Polskim "or- ganizacji szpiegowsko-dywersyjnej". W procesie uczestniczył Spychalski w roli świadka. Surowe wyroki, jakie zapadły na tym procesie, były jedynie prologiem do procesu przeciwko Gomułce, którego aresztowano w dniu rozpoczęcia rozprawy generałów pod zarzutem przygotowywania zamachu stanu w oparciu o spisek wojskowy. Gomułce zarzucano też działalność frakcyjną i dywersję w międzynarodowym ruchu robotniczym. Jednak przygoto- wywany z dużą starannością proces nie odbył się wskutek śmierci Stalina i dzięki zmianom politycznym, jakie potem nastąpiły. W Albanii w październiku 1948 r. aresztowano wicepremiera i ministra spraw wewnę- trznych, generała Koczi Dzodze, który był zarazem sekretarzem Albańskiej Partii Pracy. Wraz z nim aresztowano i stracono wielu komunistów. W kraju zapanował reżim Envera Hodży. W Bułgarii 26 marca 1949 r. usunięto z Biura Politycznego i KC partii, Trajczo Kostowa. W pierwszej połowie grudnia tego roku zaaranżowano proces, w którym na ławie oskar- żonych zasiadło w sumie 11 wybitnych działaczy komunistycznych (Gieorgi Dymitrow "zmarł po długiej i ciężkiej chorobie" - jak głosił oficjalny komunikat - 2 lipca 1949 r. w sanatorium Barwicha pod Moskwą, gdzie udał się na "leczenie i odpoczynek"). Kostowa oskarżono o niezliczone zbrodnie dokonane jeszcze za życia Dymitrowa i za jego zgodą. Kostow jako jedyny w czasie trwania procesu konsekwentnie odrzucał twierdzenia o swojej winie oraz demaskował prawdziwe kulisy sprawy. Odważne zachowanie się Kostowa w niczym mu nie pomogło - został skazany na karę śmierci i jeszcze w grudniu 1949 r. powieszony. W Czechosłowacji w latach 1949-1951 aresztowano wielu czołowych komunistów oraz znanych działaczy aparatu państwowego. Byli wśród nich: Gustav Husak, Vladimir Clemen- tis, Eduard Goldstucker, Josef Smrkovski, Artur London, Maria Śvermowa, Eugen Lebl i Ludvik Frejk. W przygotowaniu represji brał aktywny udział późniejszy prezydent Czechosłowacji, Antonin Novotny, oraz sekretarz KC Komunistycznej Partii Czechosłowacji, Rudolf Slansky. Jednakże Slansky został wkrótce usunięty z zajmowanego stanowiska i w listopadzie 1951 r. aresztowany. Proces Slansky'ego odbył się w listopadzie I952 r. i był to najbardziej haniebny proces pokazowy lat powojennych. Proces zorganizowano przy współ- pracy agentów radzieckiego ministerstwa bezpieczeństwa państwa. Przed sądem stanęło 202 czternastu czołowych działaczy partyjnych. Zarzuty objęły "syjonizm", "titoizm", "trockizm" i kolaborację ze "szpiegostwem na rzecz imperialistycznego Zachodu". Wszystkich oskar- żonych skazano, w tym jedenastu na karę śmierci. Fala represji nie ominęła również Węgier, gdzie większość członków dawnego podziemia komunistycznego zostało uznanych za potencjalnych zwolenników Tity. Wśród nich najgłoś- niejszą postacią był Laszlo Rajk, skazany i stracony w 1949 r. Oprócz niego na karę śmierci zostali również skazani: Tibor Szonyi, Andras Szalay i Gyorgi Paleffyi. W pełnym toku znajdowały się również przygotowania do dużego procesu w NRD. Głównymi oskarżonymi mieli być: Paul Merker, Franz Dahlen, Kurt Muller i Leo Bauer. Maltretując oskarżonych oficerowie śledczy starali się wymusić na nich potrzebne im zeznania, jak na przykład, że Dahlen był agentem francuskim. Podobnie sfałszowane zarzuty postawiono oskarżonym na prowokacyjnym procesie w Rumunii w kwietniu 1954 r. Zostali tam straceni: sekretarz generalny Rumuńskiej Partii Komunistycznej w latach konspiracji oraz organizator obalenia dyktatury Antonescu, Lucretiu Patrascanu, prezes Rady Ministrów Rumunii, Vasile Luca, oraz minister spraw zagranicznych, a zarazem działaczka międzynarodowego ruchu komunistycznego, Anna Pauker i wiele innych osób. Procesom sądowym w krajach "demokracji ludowej" towarzyszyła fala masowych represji wobec komunistów i bezpartyjnych, działaczy ruchu chłopskiego, partii drobnych wytwórców itp. Dziesiątki tysięcy więźniów politycznych przebywało w więzieniach w Polsce, Bułgarii, Czechosłowacji i na Węgrzech. Stalinowi i MGB udało się tymi procesami przenieść "styl radziecki" na wszystkie partie komunistyczne bloku wschodniego. Posługiwano się intrygami, wzajemnymi oskarżeniami oraz szantażem. Ani w jednym przypadku aresztowań nie uzasadniono odmiennymi poglądami politycznymi - oskarżeni musieli być koniecznie "zdrajcami", "szpiegami" i "płatnymi agentami zachodnich organizacji wywiadowczych". Radzieccy doradcy, pracujący w aparacie bezpieczeństwa państw bloku wschodniego, odnieśli podczas tych procesów największy sukces w swojej karierze: starzy i doświadczeni komuniści, jak Rajk i Slansky, przyznali się "dobrowolnie", że istotnie popełnili zbrodnie, jakie im zarzucano w akcie oskarżenia. Czystki w krajach bloku wschodniego były krokiem na drodze do realizacji nowego kursu obranego przez Stalina wobec krajów "demokracji ludowej" po niepowodzeniu eksperymentu z Kominformem. Stalin uprościł problem w osobliwy sposób. W następstwie likwidacji starych kadr przywódczych, partie komunistyczne pozbawione zostały zarówno znaczenia, jak i wpływu na kierowanie sprawami państwowymi. Stara kadra została zastąpiona "małymi Stalinami" - Bolesław Bierut w Polsce, Klement Gottwald w Czecho- słowacji, Matyas Rakosi na Węgrzech, Wyłko Czerwenkow w Bułgarii, Enver Hodża w Albanii byli osobiście odpowiedzialni za funkcjonowanie systemu. Podporą Stalina nie były ani partie, ani armie państw satelickich, lecz kierowane z Moskwy organy bezpieczeństwa. Mając przede wszystkim na względzie zabezpieczenie swoich interesów w państwach Europy Środkowo-Wschodniej, Moskwa nie zapominała jednak o innym ważnym dla niej rejonie świata - Azji Dalekowschodniej. Stalin uważnie obserwował rozwój sytuacji w Chinach, gdzie po drugiej wojnie światowej wyraźnie zaktywizował się obóz komunistyczny pod przywództwem Mao Tse-tunga. Dzięki zręcznej propagandzie, a przede wszystkim wskutek wzrastającego niezadowolenia z rządów Czang Kai-szeka, partyzantka komunistycz- na zyskiwała sobie coraz większe poparcie społeczeństwa. Wiosną 1949 r. komuniści przystąpili do generalnej ofensywy, zajmując niemal cały obszar Chin południowych i środkowych i do jesieni osiągnęli takie sukcesy, że 1 października tego roku Mao Tse-tung mógł ogłosić w Pekinie utworzenie Chińskiej Republiki Ludowej. Władza Kuomintangu z Czang Kai-szekiem została ograniczona tylko do wyspy Tajwan. ZSRR oprócz ograniczo- 203 nych dostaw broni, niewiele zrobił, aby wspomóc chińskich komunistów w ich walce z siłami narodowymi, aczkolwiek po ich zwycięstwie Moskwa wysłała do Pekinu pewną ilość "specjalistów" do spraw wojskowych i gospodarczych, wśród których większość stanowili funkcjonańusze MWD. Innym państwem Azji Dalekowschodniej przyciągającym uwagę Kremla była Korea, której północną część, po kapitulacji Japonii, okupowały do końca 1948 r. wojska radzieckie (część południową okupowali Amerykanie). Na okupowanym przez ZSRR obszarze powstała Koreańska Republika Ludowa, której siły zbrojne, wyszkolone i wyekwipowane przez ZSRR, podjęły w 1950 r. próbę opanowania południowych rejonów kraju rządzonych po wycofaniu się Amerykanów i uzyskaniu niepodległości przez rząd narodowy prezydenta Li Syng-Mana. Niezdolna do przeciwstawienia się komunistom Korea Południowa zaapelowała o pomoc wojskową do ONZ. Wkrótce armia ONZ pod dowództwem amerykańskiego generała Douglasa Mac Arthura dokonała pomyślnego desantu w Korei i w październiku przekroczyła dzielącą obie części linię 38 równoleżnika, dążąc nie tylko do obrony niepodległej Korei, ale już do zjednoczenia kraju pod jednym demokratycznym rządem. Jednak na takie rozwiązanie nie chciały pozwolić komunistyczne Chiny, które nie bez inspiracji Moskwy, i na prośbę przywódcy komunistów koreańskich Kim Ir-Sena, podjęły w Korei interwencję zbrojną. 14 lutego 1950 r. ZSRR podpisał z ChRL układ "o przyjaźni, przymierzu i wzajemnej pomocy", który go zobowiązywał do udzielenia wsparcia wojskowego Chinom, gdyby Pekin tego zażądał. Jednak ewentualne włączenie się ZSRR do wojny koreańskiej mogło zagrozić rozszerzeniem się konfliktu na skalę światową i z tej przyczyny Moskwa ograniczyła się tylko do wsparcia materialnego, politycznego i propagandowego sił komunistycznych. Niezwykle dramatyczna i krwawa wojna koreańska została zakończona w 1952 r., aczkolwiek ostateczne porozumienie osiągnięto dopiero w 1953 r., w którym utrzymano podział Korei na dwa państwa. Nadzór nad przestrzeganiem zasad porozumienia powierzono Wojskowej Komisji Rozejmowej oraz Komisji Nadzorczej Państw Neutralnych, do której obok Szwecji i Szwaj- carii, pod naciskiem ZSRR włączono również Polskę i Czechosłowację. Północna Korea pozostała państwem komunistycznym, na którego terytorium do 1958 r. przebywały wojska chińskie, natomiast w Korei Południowej ustalony porządek miał zabezpieczać z ramienia ONZ kontyngent wojsk amerykańskich. Wojna koreańska zaowocowała daleko idącymi konsekwencjami w polityce światowej - ukazała bowiem realne niebezpieczeństwo globalnego konfliktu zbrojnego, w którym użycie broni atomowej było całkiem prawdopodobne. Odtąd też dysponujące potencjałem nuklearnym dwa supermocarstwa - Stany Zjednoczone i Związek Radziecki - coraz wyraźniej zaczęły uświadamiać sobie konieczność nawiązania jakiegoś dialogu w interesie pokoju. Jeżeli w Moskwie reorientacja ta zachodziła wolno i z dużymi oporami, to stanowisko Waszyngtonu wobec ZSRR dość rychło stało się stanowiskiem partnera gotowego do wspólnego porozumienia się ze względu na poczucie współodpowiedzialności za losy świata. Kolejnym państwem Azji Dalekowschodniej, które w latach pięćdziesiątych również dostało się w orbitę wpływów Moskwy, był Wietnam. Sytuacja na Półwyspie Indochińskim, który od połowy XIX w. był kolonią francuską, przedstawiała się po zakończeniu II wojny światowej nadzwyczaj skomplikowanie. Podczas wojny Indochiny dostały się pod okupację Japonii, która z uwagi na swoje kłopoty, w marcu 1945 r. proklamowała na tym obszarze niezależne państwo - Wietnam. Wkrótce po tym akcie w Wietnamie rozpoczęła się komunistyczna rebelia pod kierownictwem Ho Szi-Mina, którego siły już wcześniej zaczęły przenikać na ten obszar z terytońum Chin. Po kapitulacji Japonii komuniści zdobyli Hanoi, a następnie Sajgon, dwa główne ośrodki największych prowincji Indochin - Tonhinu i Konchichiny. Wówczas na interwencję zdecydowali się Francuzi, którzy nadal uważali Indochiny za strefę swoich wpływów. Interwencja francuska okazała się jednak mało 204 skuteczna i w istocie przyczyniła się do wzmocnienia wpływów komunistów wśród ludności prowincji Tonhin, gdzie przy poparciu Czang Kai-szeka Ho Szi-Min proklamował powstanie Demokratycznej Republiki Wietnamu. Wkrótce jednak komuniści pozbyli się wojsk chińskich z rządzonego przez siebie terytorium i w marcu 194fi r. podpisali porozumienie z Francuzami, w rezultacie którego Demokratyczna Republika Wietnamu uznana została za część tzw. "Federacji Indochińskiej" pod patronatem Francji (do tej "federacji" weszła również Kambodża i Laos, które stały się później odrębnymi państwami). Ho Szi-Min nie pogodził się jednak z protektoratem francuskim (uzurpował on sobie prawo do reprezentowania całej "federacji") i w grudniu 1946 r. wywołał powstanie, które przerodziło się w regularną wojnę z Francuzami zakończoną dopiero w 1954 r. układami genewskimi (w wojnie tej komunistów wietnamskich popierał ZSRR i ChRL). Traktat genewski utrwalił podział Wietnamu mniej więcej wzdłuż 17 równoleżnika doprowadzając do powstania komunistycznej Wietnamskiej Republiki Ludowej ze stolicą w Hanoi i znacznie od niej mniejszego Wietnamu Południowego ze stolicą w Sajgonie, któremu znacznej pomocy gospodarczej udzieliły Stany Zjednoczone. Generalnie należy stwierdzić, iż polityka ZSRR w ostatnich latach życia Stalina była polityką niezwykle agresywną, wynikającą z ambicji imperialnych Moskwy, powodującą wiele napięć w różnych częściach globu grożących wybuchem konfliktu światowego na niewyo- brażalną dotąd skalę. Ów brak umiarkowania Kremla w tworzeniu nowego porządku terytorialno-politycznego po I1 wojnie światowej zaznaczył się również na forum ONZ, gdzie - sprawujący funkcję ministra spraw zagranicznych ZSRR w latach 1949-1953 - Andrzej Wyszyński, dał wiele przykładów pogardy, braku poszanowania i nieliczenia się z interesami małych narodów. Jego sposób zachowania się podrywał autorytet ONZ w oczach tych, którzy w tej organizacji pokładali wszystkie swoje nadzieje. Wzrastające zagrożenie dla pokoju światowego ze strony ZSRR zmusiło Zachód do zawarcia w 1949 r. w Waszyngtonie obronnego układu polityczno-wojskowego - "Paktu Północno-Atlantyckiego" - NATO, którego głównymi sygnatariuszami były Stany Zjednoczone, Wielka Brytania i Kanada. Podpisując układ USA wzięły na siebie obowiązek czynnego udziału w obronie Europy Zachodniej w przypadku radzieckiej agresji. Dwóch członków NATO - Norwegia i Turcja graniczyły z ZSRR i w ten sposób oskrzydlono państwa "demokracji ludowej", które stanowiły strefę buforową między ZSRR a Zachodem. 4. Ludność Według spisu z 1926 r. ludność ZSRR liczyła prawie 168 mln i zgodnie z przewidywania- mi w następnych latach miała wzrastać średnio rocznie o 3 mln osób. Wyniki spisu z l939 r. wykazały 193 mln mieszkańców ZSRR. Stopniowy, przewidywany wzrost ludności ZSRR został więc zahamowany i to nie tylko wskutek polityki masowego terroru w latach trzydziestych, ale również ze względu na spadek ilości urodzeń. W tym samym okresie liczba mieszkańców wsi obniżyła się z 82% w 1926 r. do 67a% w 1939, chociaż i w mieście przyrost naturalny był niższy niż przewidywany, przede wszystkim z uwagi na niedostatek mieszkań. Wojna przyniosła dalsze straty wśród ludności ZSRR, ale też nowe nabytki na zaanek- towanych terytoriach. Po wojnie liczba ludności zaczęła zauważalnie wzrastać (w drugiej połowie lat czterdziestych wystąpiła wysoka śmiertelność wśród ludności starszej i słabej wskutek przebytych niedostatków wojny) i niezależnie od utrzymującej się do 1950 r. spadkowej tendencji urodzeń, w 1959 r. ludność ZSRR osiągnęła liczbę 209 mln, w 1970 r. - 242 mln, a w 1979 r. ponad 262 mln osób. Po 1963 r. liczba ludności miejskiej przekroczyła liczbę mieszkańców wsi. ' 205 Jeszcze w latach osiemdziesiątych w Moskwie interpretowano rozwój demograficzny społeczeństwa radzieckiego z punktu widzenia dwóch założeń. Po pierwsze, że jest to jednolite społeczeństwo, którego tendencje rozwojowe, zachowania i zachodzące w nim zjawiska demograficzne tworzą jedną całość, w której wprawdzie istnieją regionalne odrębności, ale rozwój gospodarczy i intelektualny zapewnia wyrównywanie się trendów demogra icznych, nie zaś ich różnicowanie. Po drugie, że kraje socjalistyczne są jedynymi krajami zdolnymi "zagwarantować stały wzrost ludności, ponieważ planowanie rozwoju gospodarczego umoż- liwia wzniesienie potencjału ekonomicznego na optymalny poziom, niezbędny dla tego regularnego wzrostu". Oprócz tych dwóch przeświadczeń przywódcy radzieccy zawsze żywili przekonanie, że ZSRR jest państwem stałego postępu demograficznego, dzięki czemu uchroni ; się od problemów ludnościowych nękających inne uprzemysłowione społeczeństwa od czasów I wojny światowej. . Tymczasem spis ludności z 1970 r., niezwykle ważny z racji ustalenia faktów demo- gra6cznych dotyczących pierwszego dhzższego okresu pokoju i stabilizacji wewnętrznej ZSRR, podważył dotychczasową diagnozę demograficzną w postaci ogólnych trendów przypisywanych dotąd społeczeństwu radzieckiemu. Spis ten wykazał, że ZSRR ma problemy ludnościowe i że system socjalistyczny nie jest tak dobrze wyposażony, jak sobie wyobrażano, by zapewnić stały planowy wzrost ludności. Przede wszystkim zaś spis ów dowiódł, że społeczeństwo radzieckie nie jest narodem jednolitym, gdyż podziały narodowościowe znajdują potwierdzenie w odrębnościach demograficznych, tworząc dysproporcje, które w niedalekiej przyszłości muszą spowodować znaczne problemy. Spis z 1979 r. wskazał już na wyraźne zwolnienie tempa wzrostu ludności. W ciągu dziewięciu lat, jakie upłynęły od poprzedniego spisu, ludność ZSRR wzrosła o niecałe 21 mln, osiągając ponad 262 mln. Liczba ta była około 10 mln mniejsza, niż tego oczekiwali radzieccy demografowie. W ciągu 11 lat, jakie dzieliły spisy ludności z 1959 i 1970 r. liczba ludności wzrosła o 32,9 mln, co dawało średnią 3,3 mln rocznie, gdy tymczasem w latach 1970-1979 wzrost ten wyniósł 20,7 mln, czyli średnio 2,3 mln rocznie. Prawdziwy obraz historii demograficznej ZSRR można jednak uzyskać dopiero wtedy, gdy weźmie się pod uwagę straty ludnościowe. Ale na ten temat podaje się liczby sprzeczne i często wręcz niewiarygodne, stąd też trudno wysuwać jakieś poważne wnioski, gdy różnice między danymi w poszczególnych zestawieniach statystycznych wyrażają się w milionach. Z drugiej strony, można otrzymać przybliżone szacunki w drodze analizy strat ludnoś- ciowych, polegającej na rozbiciu ich na grupy zależnie od przyczyn strat, tj. wojen, klęsk głodu i epidemii, czystek, spadku wskaźnika urodzeń wynikającego z ubytków ludnoś- ciowych, ustawodawstwa dotyczącego kontroli urodzeń itp. Po pierwsze więc, ludność Rosji zmniejszyła się znacznie w wyniku wojen. O ile wojna rosyjsko-japońska z lat 1904-1905 kosztowała imperium carskie tylko 46 tys. zabitych, to w czasie I wojny światowej zginęło około 4 mln poddanych Mikołaja II (żołnierzy i ludności cywilnej), zaś II wojna światowa - jak już wspominaliśmy - kosztowała ZSRR około 25 mln jego obywateli, w tym 7-10 mln żołnierzy. Do tych strat należy doliczyć jeszcze ofiary rozmaitych rzezi dokonanych w latach 1918-1939. W czasie samej wojny domowej zginęło ponad 7 mln ludności cywilnej. Głód z lat 1921-1922 spowodował śmierć 5 mln ludzi. Jeżeli do tych liczb dodamy około 2 mln emigrantów, którzy opuścili Rosję po rewolucji bolszewickiej, oraz stratę około 8,5 mln potencjalnych urodzeń, łączne ubytki ludnościowe z lat 1914-1922 należałoby oszacować na 26 mln osób. Podczas gdy relatywnie spokojne lata Nowej Ekonomicznej Polityki pozwoliły krajowi na chwilę wytchnienia, początek lat trzydziestych otworzył nową dramatyczną epokę w historii ZSRR. Wedhxg Chruszczowa, w tym okresie straciło życie około 10 mln ludzi, ale rzeczywiste liczby bez wątpienia były wyższe. Spis ludności z 1937 r. ujawnił różnicę 16,7 mln 206 osób pomiędzy rzeczywistą liczbą ludności ZSRR w dniu 1 stycznia tego roku a liczbą przewidywaną w drugim planie pięcioletnim. Zniknięcie w statystykach owych ponad 16 mln osób jest łatwe do wytłumaczenia. Przymusowa kolektywizacja pociągnęła za sobą deportacje całych mas ludzkich i w konsekwencji śmierć nieznanej jeszcze dotąd liczby chłopów. Częściowe dane dają nam jednak pewne pojęcie o całościowym obrazie tego dramatu. Sama klęska głodu w latach 1932-1933 spowodowała śmierć ponad 3 mln małych dzieci. Tak zwane "osiedlanie nomadów", towarzyszące kolektywizacji na obszarach narodów koczowniczych, "kosztowało" samych Kazachów około 1 mln osób, czyli jedną czwartą całej populacji tego narodu. Do tej liczby należy dodać niezliczoną liczbę deportowanych, którzy zmarli z niedożywienia w obozach pracy lub na placach budów, gdzie ich praca, prawie darmowa, przyniosła sukces stalinowskim planom pięcioletnim. Trzeba też do niej dodać chłopów, których nie oszczędzano w ogromnym wysiłku na rzecz przekształcania gospodarki, a zwłaszcza tych, którzy byli najbardziej narażeni - dzieci i starców. Na koniec trudno nie wspomnieć o tych, których mniej lub bardziej legalnie zamordowano w latach stalinowskich represji. Straty ludnościowe do 1939 r. spowodowane były również zmniejszeniem się wzrostu demograficznego, niską stopą urodzeń wynikającą z ubytków w czasie I wojny światowej oraz legalizacją przerywania ciąży. Straty doznane w czasie II wojny światowej zostały częściowo zrekompensowane dzięki zdobyczom terytońalnym, w wyniku których w granicach Związku Radzieckiego znalazło się w 1945 r. dodatkowe 20 mln osób. Jednak pomimo tych zdobyczy oraz polityki propopulacyjnej liczba ludności ZSRR osiągnęła poziom przedwojenny dopiero w 1955 r. A zatem demograficzny deficyt ludności ZSRR w latach 1914-1946 wynosiłby w przybliżeniu 60 mln osób, czyli 1/3 powojennej populacji kraju, gdyby terytorium państwa nie rozszerzyło się dzięki nabytkom terytońalnym. Nawet jeśli tę liczbę zmniejszymy do 40 mln, biorąc pod uwagę aneksje terytońalne, i jeśli uświadomimy sobie, że deficyt ten jest odbiciem nie tylko przedwczesnych zgonów, lecz również braku jakiegokolwiek wzrostu wskaźnika urodzeń, liczba ta nie przestaje przypominać o przerażającej tragedii, jaka spotkała radzieckie społeczeństwo. Jednak wzrost liczby ludności w latach 1946-1959, zwłaszcza jeśli uwzględni się postęp dokonany w okresie powojennej odbudowy, dostarcza dowodów żywotności tego społeczeństwa. Ważnym czynnikiem posiadającym duży wpływ na sytuację demograficzną jest poziom trwałości małżeństw i polityka kontroli urodzeń, które określają zarówno warunki socjalne ludności, jej postawy moralne, jak i potrzeby demograficzne państwa. Tymczasem w ZSRR władze nie dopracowały się w tej dziedzinie spójnej i konsekwentnej polityki. Wprowadzenie po rewolucji bolszewickiej ślubów cywilnych, poza innymi przesłankami, miało ułatwić i obniżyć koszty zawierania małżeństw, ale te zalety rychło zostały podważone przez gwałtownie wzrastającą liczbę rozwodów. Wystarczy powiedzieć, że w latach 1920-1927 wskutek nasilającego się zjawiska rozpadu małżeństw zostało porzuconych przez roz- wiedzionych rodziców około 2 mln dzieci, z których następnie wiele zmarło z zimna i z głodu. W 1926 r. prawodawstwo radzieckie celem zmniejszenia liczby dzieci niechcianych zalegalizo- wało przerywanie ciąży, co w konsekwencji doprowadziło do szybkiego spadku liczby urodzeń. Przez następne dziesięć lat problem ten stał się na tyle poważny, że w 1936 r. władze powzięły decyzję o zatrzymaniu dalszego drastycznego obniżania się liczby urodzeń przez wprowadzenie środków zmierzających do "wzmocnienia rodziny": ponownie zakazano przerywania ciąży (z wyjątkiem przypadków, kiedy ciąża zagrażała zdrowiu lub życiu kobiety), podwyższono koszty rozwodów, a wielodzietnym małżeństwom przyznano zasiłki pieniężne. Wojna spowodowała nie tylko dalszy spadek stopy urodzeń, ale i zmniejszenie się liczby zdolnych do prokreacji mężczyzn przy równoczesnym wzroście liczby młodych wdów. W związku z tą sytuacją w 1944 r. wydano nowy, propopulacyjny dekret, na podstawie 207 którego wielodzietne matki - mężatki, wdowy i posiadające dzieci kobiety niezamężne - mogły otrzymać dodatkowe przydziały żyůwności i odzieży oraz podwyższone zasiłki pieniężne (kobietom, kóre posiadały co najmniej dziesięcioro dzieci, nadawano tytuł "matek-bohaterek ZSRR"). Równocześnie na bezdzietne małżeństwa, na kawalerów i panny, nałożono ekstra podatek, aby tym sposobem zachęcić ich do prokreacji. Działania te przyniosły odczuwalne skutki dopiero na początku lat pięćdziesiątych, kiedy stopa urodzeń zaczęła się kształtować na poziomie 25/1000 z tendencją do progresji. Jednak na początku lat sześćdziesiątych stopa urodzeń znowu zaczęła dostrzegalnie spadać, jak się wydaje, częściowo w związku z powtórnym zalegalizowaniem w 1955 r. zabiegów przerywania ciąży "na prośbę pacjentki". W krótkim czasie, na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, powstała taka sytuacja, że liczba aborcji prawdopodobnie przewyższyła liczbę urodzeń. W miastach liczebność rodziny mógł też obiektywizować problem mieszkaniowy. Nawet "osiągnięcia" budownictwa mieszkaniowego w czasach Chruszczowa niewiele tutaj zmieniły na lepsze zważywszy, że oddawane do użytku lokale cechował niski standard i mała powierzchnia mieszkalna. Tak więc polityka kontroli urodzeń w ZSRR niczego nie rozstrzygnęła - była to polityka niezdecydowana, chwiejna. W zasadzie prawo kobiety do wyboru modelu rodziny nie zostało zakwestionowane, ale przez system odpowiednich zachęt państwo preferowało rodziny wielodzietne jakby to był jedyny sposób, bez względu na warunki, na osiągnięcie pożądanego trendu demograficznego społeczeństwa radzieckiego. Jeszcze w drugiej połowie lat sześćdziesiątych Rada Najwyższa ZSRR przyznawała rocznie około 9 tys. tytułów "matek-bohaterek", w dalszym ciągu też wypłacano zasiłki pieniężne dla posiadających dzieci niezamężnych kobiet, a na rynku radzieckim jeszcze w latach siedemdziesiątych środki antykoncepcyjne były praktycznie niedostępne. Ogromne straty wojenne wśród męskiej populacji społeczeństwa radzieckiego, jak również motywacje ideologiczne doprowadziły do sytuacji, że w ZSRR procentowy wskaźnik udziału kobiet w życiu gospodarczy m państwa był dużo wyższy niż w innych krajach Europy czy Ameryki Północnej. Według spisu z 1959 r. 2/3 kobiet powyżej czternastego roku życia było zatrudnionych w pełnym wymiarze godzin, osiągając I/10 poziomu zatrudnienia w przedziale wiekowym 14-15 lat i 4/5 w grupie wiekowej 20-39 lat. Pomimo iż urzędowy, emerytalny wiek kobiet wynosił 55 lat (60 lat dla mężczyzn), I/3 kobiet powyżej 60 roku życia nadal pracowała z tym, że prawie połowa z nich to były chłopki pracujące na swoich działkach przyzagrodowych. Generalnie, wedhzg tego spisu - 55"% pracowników rolnych stanowiły kobiety, a 4/5 radzieckich kobiet-robotnic była to niskopłatna, niewykwalifikowana siła robocza. Innym zagadnieniem, którego nie udało się w Związku Radzieckim rozwiązać w sposób zamierzony przez władze, była kwestia ogromnych dysproporcji w rozmieszczeniu ludności tego kraju. Najwyższe kierownictwo partyjne i państwowe już w latach dwudziestych dostrzegało ujemne strony tego zjawiska dla gospodarki państwa, zwłaszcza że w jego azjatyckiej części znajdowały się nieprzebrane złoża surowcowe, od lasów poczynając, a na minerałach kończąc. W latach trzydziestych, przede wszystkim w okresie realizacji pierwszego planu pięcioletniego, na obszarze Sybeńi poczyniono szereg wielkich inwestycji, wokół których powstawały całe miasta, wszelako ludność z europejskiej części kraju przenosiła się tam niechętnie mimo preferencyjnych warunków pracy, ze względu na trudności życia, jakie stwarzały tam klimat, olbrzymie przestrzenie i niedostatek infrastruktury technicznej i kul- turalnej. W czasach stalinowskich jednym ze sposobów na przynajmniej częściowe roz- wiązanie tego problemu miały być przymusowe deportacje ludności. W okresie postalinow- skim przywódcy radzieccy, mając na względzie przeludnienie wielu miast europejskiej części kraju, starali się kontynuować ową politykę "wyrównywania dysproporcji" i zwiększyć 208 dopływ ludności do azjatyckiej części ZSRR jednak bez większych rezultatów. W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych więcej ludności opuszczało Syberię niż tam przyjeżdżało na stałe. I należy stwierdzić, że nie byli to tylko przymusowi "mieszkańcy" obozów pracy uwolnieni po śmierci Stalina, ale także dobrowolni imigranci, którzy po krótszym czy dłuższym pobycie, masowo powracali do europejskiej części ZSRR uznając ją za bardziej atrakcyjne miejsce do życia. 5. Warunki życia ludności Po okresie komunizmu wojennego, w latach Nowej Ekonomicznej Polityki (l9?1-1928), warunki życia ludności w ZSRR poprawiały się bardzo wolno, ale prawdopodobnie szybciej niż pokazują to oficjalne statystyki, ponieważ, na przykład, rozwój usług nie znalazł w nich pełnego odbicia w cyfrach. Po 1928 r. poziom życia ludności gwałtownie się obniżył i pozostał już taki przez następne dziesięciolecia istnienia ZSRR, przy czym w ciągu tego okresu wystąpiło kilka dramatycznych załamań: w 1933 r., w czasie wojny z Niemcami, w 1947 r. (jako rezultat nieurodzaju w 1946 r.) i w ostatnich latach zwiastujących załamanie się systemu komunistycznego w tym kraju. W każdym takim przypadku władze, starając się prze- zwyciężyć kryzys, sięgały zwykle po najprostsze środki: zmuszanie społeczeństwa do maksymalnego wysiłku przy minimalnym zabezpieczaniu jego potrzeb. Już po kilku miesiącach realizacji pierwszego planu pięcioletniego gwałtownie wzrosły ceny artykułów konsumpcyjnych, a w 1931 r. wprowadzono nowy system podatkowy = podatek "od wartości dodanej", który był niczym innym, jak sposobem na wyciśnięcie ponad miarę energii ludzkiej i stał się głównym źródłem dochodów państwa (podobnie jak w Rosji carskiej, w ZSRR podatek od osobistych dochodów ludności, jeśli idzie o budżet państwa, nie miał większego znaczenia). W warunkach narzuconego systemu gospodarki planowej w Z,SRR, począwszy od 19?9 r. zanikał - i tak zresztą słabo rozwinięty -,.rynek konsumenta", a w jego miejsce rozprzestrzeniał się i umacniał "rynek producenta" jako nieodłączny atrybut systemu "nakazowo-rozdzielczego". "Rynek producenta" miał to do siebie, że znajdująca się na nim niedostateczna masa towarów była niskiej jakości i to nie tylko jako rezultat braku konkurencji, ale przede wszystkim dlatego, iż najlepszym sposobem na wykonanie planu przez producenta było produkowanie bubli. W 1934 r. w ZSRR zniesiono racjonowanie żywności, ale równocześnie ograniczono żywienie zbiorowe, z którego dotąd szeroko korzystał radziecki świat pracy. W okresie drugiej pięciolatki zaopatrzenie rynku w dobra konsumpcyjne nieco się poprawiło - zmniejszyła się też dysproporcja między płacami a cenami. Jednak w następnym okresie, tj. w latach 1938-1941, nie nastąpiła już żadna poprawa warunków życia ludności w stosunku do 1937 r. Potem przyszła wojna, której skutki pod tym względem były katastrofalne dla mieszkańców ZSRR. Jak zwykle w takich okolicznościach, również w ZSRR znalazło się niemało osób, które bazując na powszechnych trudnościach, dostrzegły szansę "dorobienia się" spekulując towarami, przede wszystkim żywnością, którą nabywały w gospodarstwach rolnych i od- sprzedawały w mieście po astronomicznych cenach. Ale i one, dysponując wysokimi dochodami, mogły je tylko odkładać z braku innych dóbr czekając na lepsze czasy, co - wziąwszy pod uwagę inflację - obniżało realną wartość ich nieuczciwie zdobytego majątku (w 1945 r. wartość nabywcza rubla spadła do poziomu 40% jego wartości z 1940). Na przełomie 1946/1947 r. stopa życiowa ludności w ZSRR obniżyła się do poziomu z pierwszej pięciolatki, ale w 1947 r. państwo przedsięwzięło radykalne środki, które 209 spowodowały stopniową poprawę warunków materialnych ludności. Zniesiono wprowadzone podczas wojny racjonowanie żywności, zahamowano inflację, skonfiskowano przekraczające ustaloną normę indywidualne oszczędności obywateli i zreformowano pieniądz. W 1952 r. stopa życiowa przeciętnego robotnika w ZSRR osiągnęła poziom z 1940, aczkolwiek teraz musiał on pracować dłużej niż przed dwunastu laty, 10-12 godzin dziennie, i przez sześć dni w tygodniu. Chroniczny niedostatek towarów konsumpcyjnych nie był jedynym powodem codziennej udręki obywateli ZSRR. Innym, nie mniej dokuczliwym zjawiskiem, zwłaszcza w miastach, była słabo rozwinięta infrastruktura komunikacyjna, handlowa i socjalna. Braki w taborze, jego zły stan techniczny, wpływały na nieregularność transportu miejskiego, co powodowało spóźnianie się do pracy, do szkoły, a w godzinach szczytu przewozowego ogromny tłok i wszelkie związane z tym niewygody. Źle funkcjonowały usługi i handel detaliczny - niewystarczająca sieć sklepów pogłębiała trudności zaopatrzeniowe i stwarzała sytuację, że codzienne zakupy takich towarów jak chleb i warzywa zmuszały ludzi do wystawania w długich kolejkach kosztem czasu pracy lub odpoczynku. W takich warunkach nieocenioną stała się rola tej "trzeciej osoby" - babki ("babuszki"), która opiekowała się dziećmi, oczekiwała w kolejce po żywność, przygotowywała posiłki, podczas gdy mąż i żona pracowali na utrzymanie rodziny. Prawdziwą "czarną plamą" na stalinowskim systemie polityki socjalnej było budownictwo mieszkaniowe. W tej dziedzinie państwo rzeczywiście zrobiło niewiele dla zabezpieczenia potrzeb relatywnie szybko wzrastającej populacji miejskiej. W połowie lat trzydziestych tylko około 6o/a rodzin w Moskwie użytkowało więcej niż jedną izbę, co czwarta rodzina dzieliła jedno pomieszczenie z jedną lub więcej innymi rodzinami, co czwarta osoba mieszkała w hotelu robotniczym, a około 5"% mieszkańców stolicy nie dysponowało żadnym lokalem mieszkalnym sypiając w kuchniach, łazienkach, korytarzach lub w klatkach schodowych. Zniszczenia wojenne doprowadziły pod tym względem do sytuacji wręcz dramatycznej, a pierwsze odczuwalne zmiany na lepsze w budownictwie mieszkaniowym w ZSRR zaczęto obserwować dopiero w połowie lat pięćdziesiątych. Dla Stalina i jego najbliższych współpracowników ważniejsze były wielkie prestiżowe budowy pochłaniające niewyobrażalne sumy pieniędzy i trudno dostępnych materiałów niż problem braku mieszkań. W Moskwie jeszcze na długo przed wojną ogromnym nakładem sił i środków zbudowano metro, którego każda stacja przypominała podziemny pałac - po wojnie zaś wzniesiono tam wiele potężnych wysokich gmachów, w których znalazły siedzibę zbiurok- ratyzowane instytucje państwowe. Jednak pomimo dużego deficytu, mieszkania były stosun- kowo tanie - na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych wysokość czynszu w zasadzie nie przekraczała 8a% przeciętnej płacy robotnika. Od kiedy strajki w ZSRR zostały zakazane, kiedy nie do pomyślenia stało się wysuwanie żądań ekonomicznych, związki zawodowe przestały odgrywać rolę reprezentacji interesów robotniczych. Wprawdzie działacze związkowi mogli dyskutować z dyrekcjami zakładów pracy niektóre problemy przedsiębiorstw, ale ich kompetencje ograniczały się do spraw związanych z produkcją i wydajnością pracy. Generalnie związki zawodowe w systemie radzieckim spełniały bardziej rolę organizacji społecznych, a nawet usługowych. Lokalne organizacje branżowych związków zawodowych angażowały się w różne przedsięwzięcia na swoim obszarze działania - od budownictwa obiektów użyteczności publicznej, przez organizowanie zawodów sportowych, pokazów filmowych i innych imprez kulturalnych po handel. Związki zawodowe utrzymywały własne sklepy, szpitale, sanatońa i ośrodki wypoczynkowe. Wreszcie organizacje związkowe zajmowały się rozdziałem wczasów pracow- niczych i zasiłków chorobowych (zasiłki dla bezrobotnych zostały w ZSRR zniesione w 1930 r., tj. od kiedy państwo nie uznawało oficjalnie bezrobocia). Każdemu pracownikowi przy- sługiwały dwa tygodnie płatnego urlopu w roku (kiedy w danym przedsiębiorstwie zaostrzono 210 dyscyplinę pracy, skorzystanie z takiego urlopu możliwe było jedynie po uzyskaniu pozytywnej opinii organizacji partyjnej i związków zawodowych) i zdarzało się, że szczególnie wyróżniający się pracownicy otrzymywali bezpłatny pobyt w ośrodku wczasowym prowadzonym przez związki zawodowe. Wydalenie ze związku zawodowego nie było sprawą błahą, ponieważ mogło pociągnąć za sobą nie tylko pozbawienie pracownika świadczeń socjalnych, ale nawet mógł on zostać pozbawiony prawa do pracy, co w czasach stalinowskich było regułą. Na warunki życia ludności duży wpływ ma stan opieki lekarskiej. Podobnie jak w oświacie, organizacja radzieckiej służby zdrowia sięgała jeszcze czasów przedrewolucyjnych, ale w żadnym wypadku nie umniejsza to jej osiągnięć w następnym okresie, zwłaszcza jeżeli weźmie się pod uwagę nieproporcjonalnie duże straty, jakie poniosło środowisko medyczne w latach 1914-1920. Podobniejak starano się upowszechniać oświatę, tak i opieką medyczną planowano objąć możliwie najszersze rzesze społeczeństwa radzieckiego. Przede wszystkim zaś opracowano program szczepień ochronnych dzięki czemu, na przykład, w 1921 i 1970 r. udało się opanować epidemię cholery. Od 1928 do 1940 r. liczba lekarzy w ZSRR wzrosła z około 70 tys. do 155 tys. (w 1913 r. w Rosji było 23 tys. lekarzy). W 1958 r. liczba lekarzy przekroczyła 362 tys., a od 1967 wzrastała średnio rocznie o jednego lekarza na 450 osób - był to więc wzrost relatywnie wyższy niż w Stanach Zjednoczonych. W odniesieniu do łóżek szpitalnych liczba ich rosła od około 207 tys. w 1912 r., do 247 tys. w 1928 r., 79I tys. w 1939 r.,1533 tys. w 1958 r. i 2567 tys. łóżek w 1969 r. Te liczby nie obejmowały sanatoriów, które dysponowały około 300 tys. łóżek w 1958 r. W radzieckiej służbie zdrowia duży nacisk kładziono na leczenie profilaktyczne, dlatego wszyscy inspektorzy sanitarni musieli posiadać wykształcenie medyczne. Natomiast jeżeli chodzi o stosunek do pacjentów - pod tym względem radzieckie służby medyczne cechował - jeżeli można tak powiedzieć - daleko posunięty "autorytaryzm". Pacjenci nie mieli żadnego wpływu nie tylko na wybór lekarza, ale również na sposób leczenia, ponieważ obowiązywało ich ścisłe dostosowywanie się do zaordynowanej im terapii, nawet jeżeli dotyczyło to szczepień czy operacji, których woleliby uniknąć. Duży wpływ na taką sytuację miało zbiurokratyzowanie systemu przyjęć w punktach lekarskich i szpitalach, gdzie czas oczekiwania na przyjęcie przez lekarza wynosił długie godziny, a nawet dni. Z drugiej strony miało to ten pozytywny skutek, że do lekarzy zgłaszali się ludzie naprawdę chorzy, z konkretnymi a nie urojonymi dolegliwościami (ale był to też jeden z powodów zaniedbań w leczeniu chorób nerwowych w ZSRR). Charakterystycznym zjawiskiem w radzieckiej służbie zdrowia była stosunkowo duża liczba kobiet-lekarzy i felczerek: w 1970 r. prawie 70% lekarzy stanowiły kobiety (10'% w 1913.). Jednak 6-letnie studia medyczne w ZSRR były mniej kompletne niż w innych krajach, a i przemysł farmaceutyczny nie stał tam na najwyższym poziomie, co razem nie mogło nie wpływać na poziom opieki zdrowotnej w tym kraju (doświadczenia kra,jów zachodnich dowodziły wszelako, że długi okres studiów medycznych nie wyeliminował tam problemu słabo przygotowanych do wykonywania swojego zawodu lekarzy, a przemysł farmaceutyczny łatwo można było unowocześnić). W ZSRR opieka lekarska miała charakter państwowy i - poza wyjątkami - była bezpłatna (aczkolwiek w latach trzydziestych wprowadzono na pewien czas odpłatność za usługi lekarskie). Rzadko też zdarzało się, by lekarz pracujący w szpitalu lub przychodni otrzymał pozwolenie na prywatną praktykę w własnym gabinecie - do tego potrzeba było dobrych znajomości i niemałych pieniędzy celem przekupienia właściwego urzędnika. W ostatnim okresie życia Stalina, na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych, w związku z wykryciem "spisku lekarzy", sytuacja ludzi w białych kitlach w ogóle stała się dość trudna. Można powiedzieć, że medycyna stała się zawodem wysokiego ryzyka, szczególnie dla Żydów. MWD nadzwyczaj gorliwie aresztowało lekarzy, którzy zostali zadenuncjowani przez niezadowolonych z leczenia pacjentów. 211 6. Narodowości Do 1970 r. ponad 53% społeczeństwa radzieckiego stanowili Rosjanie, ale byli oni też relatywnie najstarszą pod względem średniej wieku narodowością, co oznaczało, że w niedale- kiej przyszłości, gdyby ZSRR przetrwał, mogliby zostać zmajoryzowani przez inne, młodsze nacje, podobnie jak to było przed 1914 r. Po 1917 r., kiedy bolszewicy przystąpili do demontażu pozostałości starego imperium, chcieli to zrobić w taki sposób, by nie narazić na jakiekolwiek niebezpieczeństwo republiki rosyjskiej i władzy partii komunistycznej. Oryginal- na i szeroko propagowana przez bolszewików idea wolności dla wszystkich narodów - mieszkańców dawnego imperium, być może głoszona szczerze jeszcze w 1917 r. po zdobyciu władzy została przez nich zupełnie zniweczona wskutek pragnienia zachowania przy Rosji Radzieckiej możliwie najwięcej obszarów byłej Rosji carskiej. Stare imperium rosyjskie nie rozciągało się na kraje zamorskie, a na stałym lądzie, stąd ludność nierosyjska z natury rzeczy zamieszkiwała jego strategiczne, graniczne obszary. Z tego przede wszystkim względu, po pierwszym porywie idealizmu, polityka bolszewików zmierzała do zachowania kontroli nad tymi obszarami przyznając zamieszkałym tam narodom tyle niezależności, ile wydawało się to bezpieczne dla Moskwy. Po 1936 r. polityka Stalina zmierzała do zrusyfikowania instytucji politycznych tych narodowości. W okresie czystek, w drugiej połowie lat trzydziestych, zlikwidowano wielu tzw. "burżuazyjnych nacjonalistów" wśród przywódców narodowych partii komunistycznych. Praktyką stało się obsadzanie kluczowych, "strategicznych" stanowisk w republikach narodowych Rosjanami, co zwykle maskowano faktem powoływania ńa pozornie wyższe funkcje przedstawicieli miejscowej nomenklatury. Jednak do śmierci Stalina w republikach tych wyrosły młode elity narodowe, odpowiednio "wykwalifikowane", zrusyfikowane i wy- starczająco lojalne, aby zajmować ważne stanowiska w administracji państwowej i w partii. To z kolei dawało nadzieję, że z czasem również niższe warstwy danego narodu same się zrusyfikują przyjmując język rosyjski i pozytywne nastawienie do Moskwy dla własnych korzyści. W tym procesie niezwykle ważne stało się właśnie zagadnienie języka. W jednej ze swoich ostatnich prac teoretycznych zatytułowanej W sprawie marksizmu w jgzykoznawstwie (z 1950 r.) Stalin skrytykował popieraną kiedyś przez siebie "rewolucyjną teońę" przedwojen- nego radzieckiego językoznawcy Mikołaja Marra. Zmarły w 1934 r. Marr, niedhzgo przed swoją śmiercią wysunął absurdalną tezę, według której zrodzony z rewolucji ustrój wytworzy nowy, uniwersalny "rewolucyjny" język, który jako nowa nadrzędna wartość miał być jednym z głównych elementów spajających wielonarodowe społeczeństwo radzieckie. Teraz, od- rzucając tezę Marra, Stalin dowodził, że dla dobra socjalistycznego państwa wszystkie narodowości zamieszkujące ZSRR powinny używać języka jego największego i najsilniejszego członka - Rosji (wkrótce też wprowadzono obowiązkową naukę języka rosyjskiego we wszystkich typach i na wszystkich szczeblach szkolnictwa w krajach "demokracji ludowej" motywując to tym właśnie, że język rosyjski, jako obowiązkowy, wprowadzono poprzednio do szkolnictwa we wszystkich republikach ZSRR). Według spisu z 1959 r. ludność pochodzenia rosyjskiego w ZSRR liczyła 114 mln osób, której niemały odsetek zamieszkiwał w republikach nierosyjskich. Drugą największą narodo- wością byli Ukraińcy liczący 37 mln, aczkolwiek w samej Ukrainie stanowili oni 3/4 ogóhx ludności (na Ukrainie mieszkało 7 mln Rosjan). Trzecią co do liczebności narodowością byli Białorusini liczący 8 mln. W sumie, w 1959 r. w ZSRR występowały 22 narodowości, z których każda liczyła co najmniej 1 mln osób, a oprócz nich istniała cała plejada mniejszych grup narodowościowych. Trzy z tych 22 narodowości - Żydzi, Tadżycy i Mordwini - od I939 r. stopniowo zmniejszały się pod względem liczebności. Najbardziej "rozrzedzoną" 212 narodowościowo republiką radziecką był Kazachstan, gdzie Kazachowie stanowili tylko 30% mieszkańców (niecałe 3 mln), podczas gdy Rosjan było tam 43"% (prawie 4 mln), a Ukraińców 8"%. Także w Kirgizji sami Kirgizi stanowili populację liczącą 837 tys. osób (40,5"%), zaś Rosjan zamieszkiwało w tej republice 624 tys. (32,2%). W następnych dziesięcioleciach w republikach azjatyckich proporcje te zaczęły się zmieniać na korzyść autochtonów. Rosjanie występowali w dużej liczbie również w innych republikach. Stosunkowo najmniej Rosjan zamieszkiwało w Armenii (3,7"% w 1959 r., 2,3"% w 1979 r.), na Białorusi (8,2"% w 1959 r., 11,9% w 1979 r.) i na Litwie (8,5% w 1959 r., 8,9% w 1979 r.). Obecność Rosjan w republikach nierosyjskich miała ułatwić proces rusyfikacji, a istotnym czynnikiem tego procesu miały być małżeństwa mieszane. Ale takie eksperymenty nie zawsze, a przede wszystkim nie wszędzie przynosiły zamierzone efekty. W republikach nadbałtyckich, na przykład, rosyjscy przybysze-robotnicy, zetknąwszy się z wyższą miejscową kulturą, dążyli zwykle do zasymilowania się z nią, a przynajmniej pragnęli tego dla własnych dzieci. Spośród większych liczebnie narodowości radzieckich, jedna z nich, Żydzi, znajdowali się w wyjątkowej sytuacji ze względu na uwarunkowania historyczne i swoją "prawdziwą" ojczyznę - Izrael. W pewnym sensie w podobnej sytuacji znajdowali się także Polacy i Niemcy, jednak te narodowości były rozproszone, a ich "rodzime" ojczyzny, zwłaszcza Polaków, po II wojnie światowej znalazły się w orbicie wpływów Moskwy (w okresie przedwojennym w ZSRR istniały dwa "Polskie Rejony Narodowościowe": im. J. Marchlew- skiego na Ukrainie ze stolicą w Marchlewsku - przedtem Dołbysz, istniejący w latach 1925-1935, oraz im. F. Dzierżyńskiego na Białorusi ze stolicą w Dzierżyńsku - przedtem Kojdanow, istniejący w latach 1932-1938). Pod koniec lat dwudziestych władze radzieckie podjęły decyzję o ustanowieniu odrębnego, narodowego okręgu autonomicznego dla Żydów koło Chabarowska na Dalekim Wschodzie ze stolicą w Birobidżanie. Władze radzieckie zadawały sobie wiele trudu, aby zachęcić Żydów do osiedlania się w Birobidżanie i okolicy. Fundusze i osadników starano się ściągać zarówno z ZSRR, jak i z zagranicy. W 1934 r. obszar ten nazwano "Żydowskim Rejonem Autonomicznym". Wszelako Żydzi nie odnieśli się do tego przedsięwzięcia ze zbyt dużym entuzjazmem, jako że miejsce było bardzo odległe i warunki życia bardzo ciężkie, czego doświadczyli już pierwsi osadnicy. Spis ludności z 1939 r. wykazał, że rejon ten zamieszkiwało 108 tys. Żydów - mniej niż 1/9 wszystkich Żydów radzieckich (do 1948 r. populacja "Żydowskiego Rejonu Autonomicznego" wzrosła go 140 tys. osób). W okresie powojennym powstanie państwa Izrael - jak już wspomnieliśmy - zrodziło podejrzenia u Stalina co do lojalności Żydów radzieckich. Zaczęły się prze- śladowania, które pociągnęły za sobą nie tylko liczne ofiary wśród ludności żydowskiej, ale także ograniczenia w sferze życia kulturalnego: zakazano publikowania w języku jiddisz, zamykano żydowskie teatry i szkoły. Osoby pochodzenia żydowskiego odwoływano z placó- wek dyplomatycznych, z urzędów administracji państwowej i z armii. Prześladowania nie ominęły również "Żydowskiego Rejonu Autonomicznego" na Dalekim Wschodzie, gdzie między innymi zamknięto jedyną żydowską gazetę w ZSRR - "Birobidżhaner Stern". W 1947 r. rozpoczęto masowe deportacje Żydów do tego rejonu z całego obszaru ZSRR, których z reguły osadzano w obozach pracy przymusowej. W latach 1949-1952 w rejon Birobidżanu zesłano około 30 tys. Żydów. W chwili rozpoczęcia tej akcji wprowadzono zakaz opuszczania "Rejonu" bez specjalnego pozwolenia, jak również zakaz opuszczania własnych domów przez "cywilnych" mieszkańców tego obszaru na dłużej niż jedną dobę. Ileż gorzkiej ironii zawierała wypowiedź przełożonego wspólnoty żydowskiej w Moskwie, który w związku z tymi wydarzeniami skonstatował: "rewolucję w Rosji robili Troccy, a płacą za nią Bronsteinowie. . . '. Po śmierci Stalina w ZSRR nastąpiły pewne pozytywne zmiany w polityce państwa wobec Żydów (między innymi rozwiązano "Żydowski Rejon Autonomiczny"), aczkolwiek 213 - jak się wydaje - i Chruszczow nie był zupełnie wolny od "skazy" antysemityzmu. Jeszcze na początku lat sześćdziesiątych prasa radziecka często pisała o żydowskich "spekulantach", którzy zostali osądzeni i straceni za przestępstwa gospodarcze. Jednak gdyby potraktować okres radziecki jako całość, można dostrzec, że w ZSRR istniał określony zamiar wykorzenie- nia antysemityzmu. W wielu rejonach ZSRR, które w latach 1941-1942 zostały zajęte przez Niemców, a których ludność za czasów carskich była tradycyjnie nastawiona do Żydów negatywnie, dopiero w okresie II wojny światowej, pod wpływem polityki okupantów hitlerowskich nastąpiła reaktywacja antysemityzmu. Po wojnie zaś, owa odbudowana przez Niemców fobia antyżydowska, znalazła dobre wsparcie ze strony państwa radzieckiego. Należy jednak zauważyć, że przynajmniej w oficjalnej retoryce Kremla istniało rozróżnienie pomiędzy "syjonistami" a Żydami, których do syjonistów nie zaliczano. Z tego punktu widzenia "spisek lekarzy" oraz niektóre posunięcia Chruszczowa i jego następców można byłoby więc potraktować jako "tymczasowe odstępstwo" od oficjalnej "linii". Nie ulega wątpliwości, że na sytuację Żydów radzieckich duży wpływ miały konflikty na Bliskim Wschodzie. Pomimo iż Związek Radziecki zaakceptował powstanie państwa Izrael, to właściwie od samego początku łączyły go lepsze stosunki z państwami wrogo do niego nastawionymi, z Egiptem (do chwili "zdrady" prezydenta Anwara Sadata), z Syńą i innymi państwami arabskimi. Od 1970 r. władze radzieckie, w geście wobec świata zachodniego, zliberalizowały nieco politykę paszportową wobec obywateli radzieckich pochodzenia żydow- skiego, ale był to raczej gest propagandowy, bo w rzeczywistości w dalszym ciągu robiono ogromne trudności tym osobom, które zgłosiły zamiar wyjazdu z tego kraju. Dopiero w ostatnich latach istnienia ZSRR, od chwili objęcia funkcji sekretarza generalnego KPZR przez Michaiła Gorbaczowa, nastąpiła pod tym względem radykalna zmiana, która umoż- liwiła masową emigrację Żydów ze Związku Radzieckiego do Izraela, jak również częściowo do USA. Podobne koncesje poczyniono także na rzecz obywateli radzieckich pochodzenia niemieckiego. Innym elementem mieszczącym się w "polityce narodowościowej" Kremla był jego stosunek do religii. Odkrywając zjawisko życia religijnego w ZSRR badacze radzieccy na ogół dzielili wierzących na dwie kategorie: na wyznawców "tradycyjnych" religii, tj. prawosławia i islamu, oraz na tych, którzy wyznawali "mniej ważne" religie w kontekście dziejów swego kraju, na przykład luteranów, baptystów i rzymskokatolików. Generalnie jednak, w latach pięćdziesiątych i później, w sensie społeczno-kulturowym religię traktowano już nie jako objaw przywiązania do tradycji, ale rezultat niedostatków oświaty. Takie podejście pozwalało na przyjęcie założenia, że religia jest specyficznym zjawiskiem, którego reperkusje w sferze narodowościowej i politycznej nie są dość jasne. Tymczasem doświadczenia ostatnich lat wykazały, że było to założenie z gruntu fałszywe, i że właśnie przywiązanie do tradycji, do wiary, stanowi niezwykle istotny czynnik poczucia odrębności narodowej i kulturowej, co tak wyraźnie objawiło się zwłaszcza w katolickiej Litwie. Propaganda i oświata antyreligijna były w krajach bałtyckich szczególnie rozwinięte ze względu na stosunkowo późne przyłączenie tych republik do ZSRR, co w pojęciu Moskwy zagrażało działaniom zmierzającym do zniszczenia religii na terenach przylegających do krajów bałtyckich w latach 1917-1945. Jednak sowietyzacja republik nadbałtyckich odbywała się w środowisku bardzo zróżnicowanym tak pod względem religijnym, jak i politycznym. Na Łotwie i w Estonii, gdzie w zasadzie istniały wszystkie odłamy chrześcijaństwa, dominującym wyznaniem jest luteranizm, ale kościół luterański w przeszłości był tam raczej nośnikiem kultury germańskiej i nie wytworzył wyraźnej świadomości narodowej. W czasach carskich rusy ikacja nie była tam więc skierowana przeciwko tradycyjnym rodzimym wartościom, ale raczej przeciw kulturowym wpływom ludów bałtyckich pochodzenia germańskiego. Dalekie od stawiania oporu, wykształcone elity w tych republikach szybko się podzieliły nie wiedząc, 214 czy w ich interesie leży obrona kultury germańskiej, czy wręcz przeciwnie - wykorzystanie rusyfikacji do osłabienia wpływów germańskich na korzyść ewentualnej kultury narodowej. Rosja, uważana przez katolicką Litwę za zagrożenie jedności narodowej i kulturowej, na Łotwie i w Estonii widziana była jako ewentualny sojusznik w rozwoju odrębności narodowej. Jednak w okresie radzieckim, pomimo intensywnej sowietyzacji i uprzywilejowanej pozycji kościoła prawosławnego, według oceny Kremla liezba czynnych wyznawców luteranizmu nie zmniejszyła się w tych republikach. Następnym problemem, aczkolwiek o odmiennym znaczeniu dla kwestii narodowoś- ciowej w ZSRR, był istniejący tam liczny "świat islamu". W pierwszej połowie lat pięćdziesiątych wyznawców islamu w ZSRR szacowano na 50 mln skupionych przede wszystkim w Azji Środkowej i na Kaukazie (radzieccy badacze tego problemu twierdzili, że większość z tej liczby nie praktykowała czynnie swojej religii). Podobnie jak chrześcijaństwo, islam dzieli się na kilka "kościołów", z których część działała w ZSRR. Większość radzieckich muzułmanów należała do islamu ortodoksyjnego, do sunnitów (grupa szyitów, zresztą podzielona wewnętrznie, była w ZSRR stosunkowo nielicznaj. Jednak w przeciwieństwie do chrześcijan, określających siebie na przykład jako katolików lub prawosławnych, muzułmanie w ZSRR nigdy nie mówili o sobie, że są sunnitami czy szyitami utrzymtijąc, że są po prostu inuzułmanami. Taka odpowiedź implikowała twierdzenie, że islam w' ZSRR nie stanowił zbiorowiska różnych religii, a wspólnotę wyznaniową - "ummę". To poczucie podziału we wspólnocie stanowiło jaskrawy kontrast z obowiązującym w ZSRR statusem religii jako sprawy osobistej obywatela. Tymczasem już sama organizacja islamu w ZSRR była odbiciem istnienia wspólnoty: istniały tam cztery "muftiaty" = przywództwa duchowe, które przewodniczyły całemu radzieckiemu islamowi. Przywództwo w Ufie rozciągało swoją wł idzę na sunnitów w europejskiej części ZSRR i na Syberii; przyw ództwo w Tćłszkiencie obejmowało sunnitów w Azji Środkowej i w Kazachstanie; na Kaukazie przywództwo hujnakskie rozciągało się na sunnitów północnego Kaukazu i Dagestanu; przywództwo w Baku sprawowało jurysdykcję nad mieszaną zbiorowością sunnitów i szyitów przede wszystkiin w Azerbejdżanie. Tak więc od samego początku można było zaobSerwowiić OCzywlStą \VlĆlOzn lCznOŚĆ statusu islamu w ZSRR, gdzie zgodnie z ideologią państwo uznawało wyłącznie istnienie pojedynczych wierzących. Tymczasem w przypadku islamu władze musiały tolerować takie wspólnotowe instytucje jak muftiaty. które w ich oczach miały jednak spełniać role religijnych, terytorialnych ośrodków adininistracji. Ale muftiaty. wbrew' pragnienioin Mosk- w y, rządziły się swoimi własnymi prawami i w pi-aktyce duchow'e przyw'eidztw i muzułmanów', podobnie zresztą jak patriarehat praw'osławny. nie stanowiły odz vierciedlenia si.iruw'ych zasad dotyczących podziałów terytoria lnvch (na przykład przywództwo duchowe w Taszkien- cii obejmowało cały obszar da i nego Turkiest:snu). Jeszcze bardziej komplikow'ałćl sytuację lnna wliiŚClwOŚĆ lSlalllll. ' l rj2Cl Yl2IlStwlt: d0 wvznań chrześcijańskich, w których oddziela się sprawy duchowe od doczesnych, islam ze swojej definicji łączy obie te sfery. Doktryna muzułmańska. produkt Koranu i tradycji, narzuca wiernym specjalne instytucje, które pomimo różnic w obrębie każdej z kulttir. charakterystyczne s dla wszystkich muzułmańskich terenów' i dominują w ich ży ciu s ołecznym. Tu jednak państwo radzieckie ze swoją ideą jednolitości nie mogło już zakceptować specjalnego statusu wspólnoty muzułmańskiej. W pierwszych latach swej władzy bolszewicy znieśli podstawowe elementy tej wspólnoty, to znaczy' system prawnv, instytucje prawne i podstawy tinansowe. Ale pomimo pozbawieni i jej pod ta 'i w ych instytucji, religia muzułinańska przetrwała więcej = islam w ZSRR pocz tw'szy od lat pięćdziesiątych, zaczął się odradzać i renesans ten był świ idomy i pożadany przez jego wyznawców. Dopomagało mu i wytyczało drogę zwierzchnictwo muztiłmańskie, które swoje 215 wysiłki kierowało na dwie podstawowe sprawy: ułatwianie praktykowania islamu poprzez przystosowanie go do potrzeb współczesnego życia i nadanie mu tymczasowej władzy poprzez zreformowanie go i przystosowanie do struktury państwa radzieckiego. 7. Nauka, oświata, kultura Jak należało oczekiwać, po zakończeniu wojny kierownictwo radzieckie starało się ponownie wpasować naukę radziecką w ramy, jakie dla niej skonstruowało w latach trzydziestych. W szczególnie trudnej sytuacji znalazły się nauki społeczne, w których tak samo jak przed wojną nie było miejsca na swobodę dyskusji i ścieranie się poglądów - panowały w nich dogmatyzm, doktrynerstwo, zastój i bezwład. W naukach historycznych pod- stawowym rodzajem literatury stały się dzieła apologetyczne i komentatorskie przeinaczające fakty i ignorujące rzeczywistość. W latach 1946-1952 ukazało się co najmniej 600 tytułów książek i broszur na temat poszczególnych przemówień i artykułów Stalina, którego zasługi wynoszono pod niebiosa. Odnośnie do historii ZSRR nadal podstawowym dziełem była wydana w 1938 r. Historia WKP(b . Krótki kurs oraz opublikowana po wojnie biografia Stalina. Skrajnie jednostronna i schematyczna koncepcja tych publikacji podporządkowana była zadaniu wywyższania i wychwalania Stalina, uzasadniania i usprawiedliwiania wszyst- kich jego działań. Publikacje te traktowano jako "encyklopedię podstawowej wiedzy w dziedzinie marksizmu-leninizmu" i jako jedyny i oficjalny przewodnik po historii partii bez inożliwości samodzielnej interpretacji. Historycy zostali pozbawieni możliwości badania zjawisk życia społecznego i naukowej analizy faktów. W oparciu o zawarte w Krótkim kursie wskazówki metodologiczne zaczęto również fałszować historię będących w niełasce narodów radzicckich oraz historię powszechną (Krótki kurs został wydany po polsku w 1949 r.). Trudna sytuacja wytworzyła się również w naukach ekonomicznych = zupełnie zaniechano opracowywania podstawowych problemów ekonomii. Gwałtownie zmniejszyła się liczba książek poświęconych problemom ekonomicznym, zlikwidowano wiele instytutów naukowo-badawczych, czasopism ekonomicznych, nie prowadzono dyskusji naukowych. Nie zajmowano się także ekonomią poszczególnych dziedzin gospodarki. Szczególnie podupadła ckonulnika rnlnictwa. Nie interesowano się również organizacją i zarządzaniem gospodarką narodową == w praktyce zarządzanie gospodarką radziecką nabrało charakteru biurokracji papierowej. totalnie scentralizowanej. Prawdziwa praca naukowa w dziedzinie ekonomii była niemożliwa, ponieważ nauki ekonomiczne zostały oderwane od statystyki, przyrodoznawstwa Itp. Wlększa częśĆ danych statystycznych została utajniona i nie wprowadzono ich do obiegu naukowego. W wielu przypadkach w ogóle zaprzestano zbierania danych statystycznych, wskutek czego nastąpił prawie całkowity upadek statystyki jako nauki. Nienormalna sytuacja utrzymywała się w naukach prawniczych, w których wszechwładnym dyktatorem nadal był Andrzej Wyszyński. Człowiek ten jeszcze w latach trzydziestych przeforsował szereg blędnych i szkodliwych koncepcji: o niedostępności dla sądu prawdy absolutnej (wystar- czający był określony stopień wiarygodności), o ocenie dowodów sądowych wyłącznie na podstawie wewnętrznego przekonania, o prawie jako wzorze matematycznym, którego stosowanie koryguje sędńa. W sprawach o przestępstwo "kontrrewolucji" Wyszyński uważał za wystarczające nie całoksztah róazych dowodów winy, lecz przyznanie się oskarżonego. Odrzucając wychowawczą i organizatorską rolę prawa Wyszyński sprowadził ją wyłącznie do przymusu. W ten sposób nauka, która powinna stać na straży praworządności i porrądku prawnego, przeksrtałcona została w p eudonaukową tarczę ochronną systemu stalinowskiego w ZSRR. 216 W filozofii podstawowym "dziełem" była niewielka broszurka Stalina O mutcriulizmie dialektycznym i historycznym, która wiele lat wyznaczała kierunek rozwoju badań filozoficz- nych w ZSRR. Opublikowanie tej broszurki sprawiło, że radzieccy filozofowie prawie nie zajmowali się problemami dialektyki materialistycznej i teorii poznania, logiki, procesami myślenia i problemami metodologii (innymi systemami filozoficznymi, poza marksistowskim, w ZSRR w ogóle się nie zajmowano). Regres nastąpił także w historii flozofii, gdzie niemal zaprzestano badań nad klasyczną filozofią niemiecką. Z pewnym lekceważeniem odnoszono się w tych latach nawet do filozo icznych prac Lenina. Naruszony został związek filozofii z przyrodoznawstwem. Radzieccy filozofowie zupełnie wypaczyli sens tego związku i zaczęli samowolnie uznawać te lub inne niewygodne dla nich lub po prostu niezrozumiałe teorie przyrodnicze za "idealistyczne" i "metafizyczne". Za pseudonaukę uznana została także rozwijana na Zachodzie cybernetyka i logika matematyczna oraz teoria względności. Fatalna sytuacja występowała również w naukach przyrodniczych, w których postacią dominującą pozostał "wyrosły" na gruncie lat trzydziestych Trofim Denisowicz Łysenko. Podczas II wojny światowej powstałe jeszcze w połowie lat trzydziestych kontrowersje wobec łysenkizmu zamarły, by odżyć w 1948 r., kiedy KC WKP(b) wydał oświadczenie, że teoria dziedziczenia Łysenki jest teorią prawdziwie marksistowską, i jako taka - jest niepodważal- na. Owa deklaracja wywołała kpiny za granicą, ale w ZSRR była sygnałem dla wyłonienia się łysenkizmu w wielu dziedzinach nauki radzieckiej. Kierując się wskazaniami "naukowej linii" Żdanowa, wobec uczonych, którzy nadal odwoływali się do zachodnich "burżuazyjnych" teorii i metod naukowych, ponownie zaczęto stosować różnego rodzaju szykany, podczas gdy tych, którzy rozwijali "radzieckie naukowe teorie rewolucyjne" awansowano na wysokie stanowiska i urzędy w instytutach naukowych i szkołach wyższych ZSRR. W całym systemie oświatowym Związku Radzieckiego wprowadzono zakaz nauczania genetyki, do prohibitów włączono wszystkie monografie i podręczniki z tej dziedziny, zmieniono programy naucźania i zlikwidowano wiele placówek zajmujących się teorią i zastosowaniem genetyki w uprawie roślin, hodowli zwierząt i w medycynie oraz zwolniono wiele tysięcy pracowników nauko- wych. Po śmierci Stalina Łysenko został oskarżony o sfałszowanie rezultatów swoich eksperymentów, jednak po XX Zjeździe partii Chruszczow przywrócił go do łask (po przejęciu pełni władzy Chruszczow miotał się pomiędzy dwoma nie dającymi się pogodzić stanowiskami: z jednej strony domagał się od uczonych obiektywnych opinii ekspertów, a z drugiej, narzucał im, jak dotąd było w zwyczaju, własne opinie "doświadczonego praktyka"). Nieco lepiej niż w naukach społecznych i przyrodniczych przedstawiała się sytuacja w naukach technicznych i w dziedzinie izyki jądrowej. Przygotowywana w tych dziedzinach nowa generacja uczonych nie została tak bardzo przetrzebiona w latach masowego terroru jak kadry w innych dyscyplinach wiedzy. Jeszcze w okresie stalinowskim podjęto prace, które przygotowały grunt dla rozwoju w ZSRR w latach pięćdziesiątych programu atomowego i kosmicznego. Do 1945 r. badania nad strukturą atomu nie uzyskały jednak w ZSRR priorytetu przed innymi działami fizyki, chociaż ten obszar nauki uprawiano tam już mniej więcej od 1930 r., głównie w leningradzkim Instytucie Radu. Do 1937 r. działał też w leningradzkim Instytucie Fizyki cyklotron, a tacy radzieccy uczeni jak Piotr Kapica i Igor Kurczatow zdawali sobie sprawę z możliwości, jakie może dać rozszczepienie jądra atomowego. Także szeroko rozbudowany w Ameryce Północnej wywiad radziecki dostarczał wiele cennych informacji na temat amerykańsko-kanadyjsko-angielskiego programu atomo- wego, ale i to nie przyczyniło się jeszcze do rozpoznania w ZSRR znaczenia naukowego tego zagadnienia. Dopiero po użyciu bomby atomowej przez Amerykanów w 1945 r. w Hiroszimie i Nagasaki, Stalin - mimo publicznego zminimalizowania znaczenia tego faktu - przekonał się o ogromnej wadze atomistyki. Do prac przy stworzeniu radzieckiej bomby atomowej 217 zmobilizowano najlepszych radzieckich uczonych (w tym również niemieckich uczonych j "przejętych" w 194S r.), jak również zagranicznych naukowców-sympatyków ZSRR. Wywiad radziecki przystąpił do masowego werbowania agentów w celu zdobycia jakichkolwiek , informacji dotyczących badań nad energią atomową (między innymi słynna sprawa Klausa ; Fuchsa, skazanego przez sąd brytyjski w 1950 r. na 14 lat więzienia, czy Juliusza i Ethel ; Rosenbergów w USA aresztowanych w 1950 r. i straconych na krześle elektrycznym w 1953 r. za szpiegostwo na rzecz ZSRR). Należy podkreślić, że uzyskane drogą wywiadowczą informacje miały niebagatelne znaczenie dla ZSRR, gdyż tym sposobem radzieccy uczeni uniknęli co najmniej bezowocnych poszukiwań w kierunkach, które zostały uznane za niewłaściwe przez badaczy zachodnich. Powołano kilka wyspecjalizowanych instytutów, zorganizowano zamknięte miasteczka i poligony, utworzono też utajniony resort zajmujący się rozwojem badań i wykorzystaniem energii atomowej. Te działania oraz ogromne nakłady finansowe przyniosły wkrótce oczekiwane efekty: już w 1947 r. grupa uczonych pod kierunkiem Kurczatowa opanowała tajniki wywoływania reakcji atomowej, a w 1949 r. dokonano próbnego wybuchu pierwszej radzieckiej bomby atomowej. W 1950 r. ZSRR rozpoczął pierwszy powojenny wyścig zbrojeń: w 1953 r. dokonał udanej próby termonuklear- nej, a w 1955 r. - a więc na rok przed Amerykanami - eksplodowano pierwszą radziecką bombę wodorową. W 1952 r. bezpośrednie wydatki na zbrojenia wyniosły prawie 1/4 rocznego budżetu ZSRR. Podejmowane w czasie wojny z Niemcami wysiłki władz radzieckich zmierzające do ochrony oświaty utrudniał brak nauczycieli i sal lekcyjnych. Pośród zmian, jakie wprowadzo- no w tym czasie do szkolnictwa średniego, wymienić należy przede wszystkim zwiększenie liczby godzin przeznaczonych na szkolenie wojskowe młodzieży (dziewczęta szkolono na sanitariuszki) z 6"% przed wojną do 11% ogółu godzin lekcyjnych w 1942 r. (ustalony podczas wojny wymiar godzin przeznaczonych na szkolenie wojskowe utrzymał się do 1954 r., aczkolwiek nigdy nie został całkowicie zniesiony). Dla synów żołnierzy walczących lub poległych na froncie utworzono odrębne szkoły "Suworowa" i "Nachimowa", które przygotowywały młodocianych kadetów do kariery wojskowej. Przełomowym momentem dla szkolnictwa był rok 1943, kiedy wprowadzono całą serię reform w oparciu o przywrócone do łask metody pracy dydaktyczno-wychowawczej wypracowane w latach dwudziestych. Powo- łano nawet oddzielną Akademię Nauk Pedagogicznych. Obniżono wiek dziecka pod- legającego powszechnemu obowiązkowi nauczania z 8 do 7 roku życia, utworzono wiele szkół wieczorowych dla młodych robotników i chłopów, których naukę przerwał wybuch wojny. Jednak oprócz tych postępowych zmian opracowano i wprowadzono surowy regulamin szkolny, a obowiązkiem każdego ucznia było nauczyć się go na pamięć. Pierwszy punkt regulaminu głosił: "Obowiązkiem każdej szkoły jest przekazanie uczniowi trwałej wiedzy, aby mógł stać się świadomym i kulturalnym obywatelem, przygotowanym do o iarnej służby dla swojego kraju". W regulaminie położono nacisk na bezwzględne poshzszeństwo ucznia wobec nauczycieli. W 1944 r. wprowadzono dobrowolne egzaminy końcowe po ukończeniu czwartej, siódmej i dziesiątej klasy. Przywrócono też świadectwa ukończenia szkoły. Zwrot nastąpił szybko w latach powojennych, kiedy w oświacie przywrócono większość norm, którym podlegała w latach trzydziestych. Zresztą sytuacja stała się teraz jeszcze trudniejsza niż przed wojną, ponieważ brakowało pomieszczeń dla szkół, a w tych, które się zachowały, pracowano zwykle w systemie trzyzmianowym (ów problem łagodził nieco utrzymujący się niski przyrost naturalny oraz straty poniesione podczas wojny wśród najmłodszej populacji społeczeństwa radzieckiego). W dalszym ciągu brakowało też potrzeb- nej liczby nauczycieli, a z tych, którzy pracowali w szkolnictwie, zdecydowaną większość 218 stanowiły kobiety o bardzo zróżnicowanym poziomie kwalifikacji [jeszcze w latach siedem- dziesiątych 2/3 nauczycieli szkół podstawowych i średnich stanowiły kobiety, ale tylko 1/4 z nich zajmowała stanowiska dyrektorów szkół). W 1949 r. w ZSRR przystąpiono do upowszechniania średniego nauczania w zakresie szkoły dziesięcioletniej (do tej pory powszechne nauczanie realizowano w ramach szkół siedmioklasowych) z zamiarem objęcia nim młodzieży miejskiej do 1955 r., a całej młodzieży radzieckiej do 1960 r. W 1952 r. władze oświatowe podjęły również próbę ponownego wdrożenia do szkolnictwa metod dydaktyczno- -wychowawczych, które stosowano w latach dwudziestych. Jednak ze względu na śmierć Stalina i reformy oświatowe Chruszczowa wszystkie te zamierzenia nie zostały zrealizowane. W latach wojny również literatura radziecka poniosła niemałe straty: w Armii Czerwonej walczyło około tysiąca członków Związku Pisarzy ZSRR i prawie 1/5 z nich poległa na froneie. Większość ze zmobilizowanych pisarzy podjęła się funkcji korespondentów wojen- nych, co pozwoliło im zebrać materiały do książek, które pisali na gorąco lub zamierzali napisać w spokojniejszych czasach. Podczas wojny wielu przedstawicieli kultury radzieckiej, korzystając z ogólnego rozluźnienia klimatu ideologicznego, odnowiło, na ile to było możliwe, kontakty z innymi krajami. Ale ta s rzyjająca atmosfera zmieniła się nagle w 1946 r. wrllz z rozpoczęciem w ZSRR kampanii przeciwko "kosmopolityzmowi", "uleganiu cudzoziemsz- czyźnie", "apolityczności" w literaturze i sztuce oraz przeciwko "niedostatkom obiektywiz- mu", co w rzec ywistości oznaczało brak całkowitego podporządkowania się aktualnej "linii partii". Główny ideolog owej wewnętrznej "zimnej wojny", Andrzej Żdanow, rozpoczynając kampanię wskazał najpierw na znanego humorystę Michała Zoszczenkę i poetkę Annę Achmatową, którzy zostali napiętnowani i wykluczeni ze ZwiąZku Pisarzy ZSRR. Ach- matowa, która uprawiała raczej poezję liryczną niż politycZną, została okrzyknięta przeZ oficjalną krytykę to.,mniszką", to "kurtyzaną" poezji równocześnie. Natomiast co do Zoszczenki, Sam Żdanow upomnićlł go \v następująCy'ch SIOWaCh: "lCż2l1 ChCCCIC ZEldr C7.aĆ czytelników swoimi Pr: i'yorlm zi nlcrlpi' (była to a luzja do jednego z utWorów ZosZezenki = M.S.), jeżeli próbujecie przed nilni odkryć, że teraz nawet gesty małpy mogą Zostać uznane za wyrażanie antyradzieckiej, szkodliwej, plugawej opinii..., jeżeli chcecie im powiedziei, że życie w ZOO jest lepsze niż na zewnątrz klatki - to wy' rzeczywiście bardziej nadajecie się do życia w' klatce niż wśród ludzi radzieckich. - = !ak mogliście tak nisko upaść pod wZględem lnol-alliym i politycZnvln?, Tendencyjnej krytyce poddano również twórczość takich zn lnych przedstaWicieli kul- tury, jak Borys Paternak, Sergiusz Eisenstein, Wsiewołod Pudowkin, Mikołaj Pogodin, Aleksander Gładkow i innych. Wielu literatów i artystów aresztowano (W tyni Głac kowa) 1 nlektill-zy' Z r11C11 StrlłĆlll ZVClC W Cz lSle przeSłLlChan lub zoStllll rOZSlrZClilnl n11 pOdS llWIC Wyroków skazujących. W takim klimacie na.,szczyty" literatury i sztuki w znosiły się miernoty, ale których praee dotyk iły określonych zagadnień Związanych z życiem "cZłowieka radzieckiego" opluwając wszystko co zachodnie, a zawierając bałwochw llczą cześć dla Stalina. Charakterystyczną cechą tamtego okresu było, oprócz obowitlZkowego potępi lnia "zgniłego i rozpustnego" Zachodu, wznawianie publikacji napisanych w lattlch wojlly, a następnie przerabianych i uzupełnianych o nowe, wymagane treści i "prawidłow e" przesłanie, którego zasadniczym motywem w każdym przypadku było podniesienie roli Stalina w opisywanych wydarzeniach. Wśród książek, które prZeszły' tego rodz lju "ubróbkę ', należv wymienić przede vszystkim Mlocfc! Gls nrcli Aleksandra Fadiejewa. którtj pierwsZe wydanie ukazało się w 1945 r. w nakładzie lniliona egZemplarzy i otrzym lła n lw et "Nagrodę Stalinowską". Ta, op lrta na faktach autentycznych książka, opowiadała o grupi kilkunastu- letnich chłopców i dziewcząt, którzy utworzyli oddzilił p lrtyZancki w Kr lsnodoliie i po 219 przeprowadzeniu wielu śmiałych akcji zostali przez Niemców aresztowani i rozstrzelani. Sposób, w jaki powstała ta grupa, sugerował, że miejscowa organizacja partyjna nie zrobiła nic, aby zabezpieczyć miasto przed barbarzyńskim wrogiem. Opisany zaś przez autora ogrom zniszczeń, jakim w trakcie walk z Niemcami uległ Krasnodon, dawał złe wyobrażenie o Armii Czerwonej. W 1947 r. Fadiejew został więc zmuszony do przedstawienia zrewidowanej wersji książki, w której Armia Czerwona działała już nieco sprawniej, ale i to jeszcze nie zadowoliło recenzentów. Ostatecznie, po następnej przeróbce, książka pokazała już Armię Czerwoną jako bezbłędnie funkcjonującą maszynerię, organizację partyjną w Krasnodonie jako głównego i ofiarnego organizatora walki z okupantem na swoim terenie, a nad całością dominował strategiczny geniusz Józefa Stalina. Przykładem autora, który bez wahania poddał się wezwaniom Żdanowa do "zachowania pisarskiej czujności", był Emmanuel Kazakiewicz. Człowiek ten wkupił się w łaski władz powieścią pt. Wiosna nad OdrĄ, w której najbardziej nawet paranoiczny partyjny cenzor z największym trudem mógłby się dopatrzeć jakiegoś odstępstwa od obowiązującego schematu. Bohaterem tej książki jest niejaki Lubiencow, członek partii i zawodowy oficer, człowiek przyjacielski, dobrze zbudowany, o inteligentnych, pełnych humoru niebieskich oczach, które zdawały się mówić: "kocham was wszystkich, którzy jesteście obywatelami Związku Radzieckiego i walczycie o tę samą sprawę". Przy tym Lubiencow posiadał nieskazitelne pochodzenie społeczne - jego ojciec był robotnikiem leśnym, a matka chłopką w kołchozie, i -- jakby tego jeszcze było za mało - bohater ów nigdy w swoim życiu nie założył krawata. Cieszył się nadto poważaniem zwierzchników i miłością podwładnych, cechowały go prawdomówność, bezkompromisowość i niebywałe męstwo - chcąc dzielić niebezpieczeństwo z żołnierzami na pierwszej linii frontu odmówił bezpiecznej funkcji w sztabie armii na tyłach. Natomiast osoby, które odnosiły się do niego z niechęcią były koniecznie bardzo złymi ludźmi. Lubiencow stanowił więc niemal doskonały wizerunek bohatera literatury stalinowskiej. Obowiązujący w literaturze i sztuce od lat trzydziestych realizm socjalistyczny również w latach wojny i w okresie powojennym odbił się negatywnie na twórczości teatralnej i tilmowej. Socrealistycznej sztampy nie ustrzegł się nawet Sergiusz Eisenstein w swoim dwuczęściowym tilmie lis ui: Gro iri (1944, 1945) gloryfikując postać tego władcy, który zresztą należał do najbardziej ulubionych postaci historycznych Stalina. Innym, jeszcze bardziej nieudanym tilmem, był obraz Michała Cziurelego z l950 r. Upadeh Ber-lincr, który ukazy .ał Stalina jako jedynego architekta zwycięstwa n d Niemcami pomniejszdjąc zasługi czołow ych radzieckich dowódców. Niezbyt imponująco przedstawiała się również radziecka kinematografia pod względem ilości nakręconych filmów. Jeżeli, na przykład, w 1940 r. w ZSRR nakręcono 54 filmy długometrażowe i 19H krótkometrażowych, to po wojnie, kiedy tylko wypróbow'ani i zaufani re yserzy mogli kontynuować swoją pracę. do kin radzieckich trafało zaledwie kilka filmów, .,cznie, tj. te, które zostały zakwalifikowane do powszechnego wyświetlania (w 1952 r. byłc to 5 filmów długometrażowych!). Niesprawiedliwej krytyc poddano również twórczość kompozytorów radzieckich, a w ty.m ponownie Dymitra Szostakowicza, a także Sergiusza Prokofiewa i Arama Chaczaturiana. Zwracając ę w 194H r. do kompozytorów i wykonawców Andrzej Żdanow wyraźnie określił kierunek w jakim powinna zdążać muzyka radzieck t: "Są dwa bardzo odpowiedzialne zadania. rzed którymi stoją radzieccy kompozytorzy: pierwsze, to rozwijać i udoskonalać radziecią muzykę; drugie, zabezpieczać ją przed infiltracją elementów burżuazyjnego zepsiů;.ia. Nie możemy zapominać - pouczał swoich słuchaczy Żdanow - że tak, jak w innych dziedzinach, państwo radzieckie jest prawdziwym protektorem kultury muzycznej narodu, ścianą chroniącą cywilizację ludzką i humanistyczne wartości kultury przed zepsuciem burżuazyjnym". ROZDZIAŁ VIII Odwilż l. Śmierć Stalina Według oficjalnego komunikatu KC KPZR i Rady Ministrów ZSRR Stalin zmarł po krótkiej chorobie 5 marca 1953 r. w swoim mieszkaniu na Kremlu. Pierwszy komunikat o ciężkim stanie zdrowia Stalina pojawił się w "Prawdzie" 4 marca 1953 r. Podano w nim następującą informację: "W noc na 2 marca, kiedy towarzysz Stalin znajdował się w swoim moskiewskim mieszkaniu, miał wylew krwi do mózgu. Towarzysz Stalin stracił przytomność. Nastąpił paraliż prawej ręki i nogi oraz utrata mowy". Następnie podano nazwiska lek rzy opiekujących się Stalinem, komunikat zaś kończył się takim oto oświadczeniem: "KC KPZR i Rada Ministrów ZSRR mają pełną świadomość znaczenia faktu, że ciężka choroba towarzysza Stalina spowoduje jego dłuższe lub krótsze nieuczestniczenie w działalności kierowniczej. KC i Rada Ministrów z całą powagą uwzględniają wszystkie okoliczności, związane z czasowym odejściem towarzysza Stalina od kierowniczej pcacy pratyjnej i pań- stwowej". Ostatnie zdania komunikatu nawoływały społeczeństwo radzieckie do jedności, solidarności, hartu ducha i czujności, podwojenia wysiłku w budowie komunizmu i "jeszcze ściślejszego skupienia się" wokół KC KPZR i rządu. Tak więc o ciężkiej chorobie Stalina zakomunikowanio dopiero czwartego dnia, podczas gdy według późniejszej relacji Chruszczowa, atak choroby nastąpił prawdopodobnie już 28 lutego i nie na Kremlu, a w podmoskiewskiej daczy Stalina w Kuncewie. Ostateczna wersja opowieści Chruszczowa przedstawiała się tak: "Stalin zachorował w lutym 1953 r. (z innych jego relacji wynikało, że nastąpiło to właśnie 28 lutego - M.S.). Malenkow, Beria, Bułganin i ja - pisał Chruszczow - byliśmy u niego w willi Bliżnaja w sobotę wieczorem... Kolacja, jak zwykle, przedłużyła się do godziny 5-6 nad ranem. Stalin porządnie wypił i znajdował się w bardzo dobrym nastroju. Nie było widać po nim żadnych oznak fizycznego niedomagania... Rozjechaliśmy się do domów zadowoleni, że kolacja skończyła się tak dobrze... Byłem przekonany, że następnego dnia, w niedzielę, Stalin wezwie nas na spotkanie, ale nie zadzwonił. Raptem zabrzmiał dzwonek telefoniczny. Był to Malenkow. Powiedział: <>. Ubrałem się szybko i pojechalem do willi Stalina - powrócił do wątku swojej relacji Chruszczow - po piętnastu minutach byłem już na miejscu. Kiedy zebraliśmy się wszyscy przed wejściem do pokoju Stalina, poszliśmy do oficerów dyżurnych. Oficerowie wyjaśnili nam, dlaczego podnieśli alarm: <>. ; Dlatego posłali po Matronię Pietrownę, żeby się zorientowała, o co chodzi. Była to stara panna, która od dawna pracowała u Stalina. Nie odznaczała się błyskotliwymi zdolnościami, , ale była uczciwa i oddana Stalinowi. Wróciwszy oznajmiła, że Stalin leży na podłodze w dużym pokoju, w którym zazwyczaj sypia. Widocznie spadł z łóżka. Strażnicy podnieśli go z podłogi i położyli na kanapie w małym pokoiku. Kiedy nam to wszystko opowiedziano, ; doszliśmy do wniosku, że nie wypada przychodzić do Stalina, kiedy jest w takim niereprezen- tacyjnym stanie i rozjechaliśmy się do domów... Późną nocą - kontynuował swoją opowieść Chruszczow - Malenkow zadzwonił powtórnie: <>... Kiedy znowu posłaliśmy Matrionę Pietrownę, aby sprawdziła, w jakim stanie jest Stalin, powiedziała, że śpi głęboko, ale że nie jest to normalny sen. Doszliśmy do wniosku, że lepiej będzie odjechać. Zleciliśmy Malen- kowowi wezwanie Kaganowicza i Woroszyłowa, których nie było z nami poprzednio, a także I lekarzy... Lekarze rozebrali Stalina i przenieśli z powrotem do dużego pokoju, gdzie było ; więcej światła. Lekarze... powiedzieli nam, że choroba tego rodzaju nie trwa długo i kończy się śmiercią". W dalszej części swojej relacji Chruszczow wyraźnie pragnął dać do zrozumienia, iż ; jedynym człowiekiem, który cieszył się z agonii Stalina był Beria. W kontekście późniejszych wydarzeń taka sugestia nie może dziwić, zwłaszcza jeżeli weźmie się pod uwagę fakt, który zresztą wynika z następnych fragmentów przekazu Chruszczowa, że jeszcze dyżurując przy ' łożu umierającego wodza, sądząc, że jest to sprawka Berii, wspólnie z Bułganinem, przejęci trwogą o swój los, postanowili odsunąć go od władzy (Abdurachman Awtorchanow w swojej znanej książce Zagadka śmierci Stalina twierdzi, że śmierć Stalina była rezultatem spisku Berii, Malenkowa, Chruszczowa i Bułganina). Nie mamy zamiaru rozstrzygać, co naprawdę było przyczyną śmierci Stalina, choroba czy trucizna, i czy rzeczywiście trzej ostatni byli zamieszani w spisek, jeżeli miał on miejsce, ale należy zauważyć, że relacje Chruszczowa pokrywają się w niektórych miejscach z wyznaniami córki Stalina, Swietłany Alliłujewej. Wezwana do Kuncewa w chwili, kiedy stało się oczywiste, że śmierć Stalina jest już nieunikniona, Alliłujewa opisując zachowanie się osób obecnych przy łożu śmierci jej ojca tak sportretowala zachowanie się Berii: "Tylko jeden człowiek zachowywał się prawie nieprzy- zwoicie - był to Beria. Był niesłychanie podniecony, na jego twarzy ustawicznie odbijały się wypełniające go emocje. A emocjami tymi były - pycha, okrucieństwo, chytrość, żądza władzy, władzy... Dokładał w tym odpowiedzialnym momencie niesłychanych starań, by nie okazać się zbyt chytrym... podchodził do łóżka i długo wpatrywał się w twarz chorego... Ojciec czasami otwierał oczy, chociaż był już nieprzytomny... Beria wpijał się wówczas wzrokiem w te zamglone oczy... A kiedy wszystko się skończyło pierwszy wypadł na korytarz i w ciszy pokoju, w którym wszyscy stali w milczeniu wokół zmarłego dał się słyszeć jego donośny i nieskrywający triumfu głos: <>. Był to idealny typ współczesnego, przewrotnego dworzanina, wcielenie wschodniej zdrady, pochlebczości i ob- łudy, które omotało nawet ojca, skądinąd niełatwo dającego się oszukać... Pod wieloma względami Ławrientij potrafił chytrze wprowadzić ojca w błąd... Bano się go strasznie i wiedzano, że w momencie śmierci ojca nikt w całej Rosji nie miał w rękach większej władzy niż ten okropny człowiek". Ostatni, trzeci komunikat informujący już o śmierci Stalina został wydany 6 marca o godzinie czwartej rano i jeszcze tego samego dnia po południu jego ciało wystawiono w Sali Kolumnowej Kremla, udekorowanej na czarno. Leżał tam trzy dni, podczas których u trumny zmieniały się warty honorowe, a przez salę przeciągały nieprzerwanym szeregiem żegnające zmarłego wodza tłumy. 9 marca o godzinie 12 w południe przy akompaniamencie salw z 30 dział, ciało zmarłego złożono w Mauzoleum Lenina, gdzie nad wejściem pod 222 nazw iskiem twórcy państwa radzieckiego wyryto nazwisko Stalina. Nad trumną w obecności niezliczonych uczestników uroczystego pogrzebu wygłoszono szereg pożegnalnych przemó- wień. Na czele komitetu pogrzebowego stał Chruszczow. Zagadnienie władzy po Stalinie wyłoniło się już w momencie, kiedy członkowie najwyższego kierownictwa upewnili się, że jego stan jest beznadziejny. Rozmawiał o tym Beria z Malenkowem i Chruszczow z Bułganinem. Na następców Stalina spadło zadanie wy- pracowania nowego kursu polegającego na odrzuceniu okrutnych, absurdalnych metod rządzenia z lat stalinowskich, jednak bez dyskredytowania samych siebie w tym procesie. Ale pomimo, iż "osieroceni" przez Stalina członkowie Prezydium KC zgadzali się, że sprawy nie mogą podążać jak przedtem, to jednak nie było wśród nich zgodności co do zakresu tych zmian. W ten sposób nie pierwszy już raz w historii Rosji najwyższe czynniki rządzące w tym kraju, stając przed koniecznością rozluźnienia dławiącego społeczeństwo uścisku, wykazały jak wielce ryzykowne to dla nich zadanie. Teraz poroblem ten utrudniały dodatkowo konflikty personalne wśród pretendującej do władzy czwórki. Stalin nie dobierał swoich współpracowników mając na względzie uczynienie z nich zespołu wzajemnie miłujących się ludzi, co w przypadku jego śmierci oznaczało, źe dzielące ich różnice polityczne nie będą jedyną przyczyną konfliktu. Jak się miało okazać, z tej walki o władzę zwycięsko wyszedł tylko jeden człowiek - Nikita Chruszczow. 2. Chruszczow Nikita Siergiejewicz Chruszczow urodził się 4 (16) kwietnia 1894 r. w ubogiej chłopskiej rodzinie, w chacie krytej strzechą, we wsi Kalinowka w guberni kurskiej. Od najmłodszych lat głównym zajęciem Nikity było wypasanie bydła, zresztą był to zwykły los dzieci z biednych rodzin chłopskich. W zimie zaś uczęszczał do szkoły - jego edukacja zakończyła się na szkole podstawowej. W 1908 r. wraz z rodziną przeniósł się na Uspienski Rudnik, nieopodal Juzowki, jednej z typowych ówczesnych osad robotniczych. W nowym miejscu zamieszkania Nikita ponownie najął się do krów, ale oprócz tego podjął się czyszczenia kotłów w kopalniach. Wkrótce przyjęto go na ucznia ślusarskiego w fabryce. Znalazłszy się pod wpływem zaangażownych politycznie robotników, młody Chruszczow sam zaczął czytać literaturę marksistowską, zwłaszcza że po 19l2 r. nastąpiło ożywienie działalności organizacji rewolucyjnych w Rosji. Na żądanie naczelnika policji zwolniono go z fabryki wraz z kilkoma innymi robotnikami, którym zarzucono zorganizowanie strajku. Po zwolnieniu z fabryki podjął pracę jako ślusarz w kopalni w niedalekim Rutczenkowie, gdzie po rewolucji lutowej wszedł w skład Rady Delegatów Robotniczych, a po nieudanym puczu Korniłowa wybrano go na członka Komitetu Wojskowo-Rewolucyjnego w luzowce. Po przewrocie bolszewickim, jako bezpartyjny, został przewodniczącym miejscowego związku zawodowego metalowców przemysłu górniczego. Po rewolucji w Donbasie utrzymywała się trudna sytuacja. Od południa zagrażali mu Kozacy Aleksego Kaledina, z innej zaś strony wojska Centralnej Rady Ukraińskiej. W Donbasie przystąpiono więc do gorączkowego formowania pułków Gwardii Czerwonej. Chruszczow zaciągnął się do jednego z nich i wstąpił do partii bolszewickiej. Wiosną 1918 r. na terytorium Ukrainy wkroczyły wojska niemieckie zmuszając bolszewików do wycofania się na wschód. Chruszczow powrócił w swe ojczyste strony w guberni kurskiej, gdzie rozpoczął pracę w gminnym komitecie rewolucyjnym. Wkrótce ponownie go zmobilizowano i wysłano jako komisarza politycznego na front carycyński. Niedługo potem został mianowany 223 instruktorem wydziału politycznego tzw. Kubańskiej Armii Czerwonej. Po zakończeniu wojny domowej Chruszczow został zdemobilizowany i ponownie skierowany do Donbasu z polece- niem objęcia stanowiska zastępcy kierownika zarządu Kopalni Rutczenkowskiej. Podjął również naukę w szkole przyzakładowej ("rabfaku"), powołanej przy Technikum Donieckim w Juzowce. Jako uczeń "rabfaku" poznał tam swoją drugą żonę, Ninę Kucharczuk, która była nauczycielką w szkole przyzakładowej (pierwsza żona Chruszczowa, Jefrosinja, zmarła , na tyfus plamisty w 1919 r.). Chruszczow miał pięcioro dzieci - dwoje z pierwszej i troje z drugiej żony. W grudniu 1925 r. Chruszczow po raz pierwszy odwiedził Moskwęjako członek delegacji ukraińskiej na XIV Zjazd WKP(b) z głosem doradczym, na którym z entuzjazmem poparł "linię generalną" Stalina. Na XV Zjeździe WKP(b) Chruszczow był już pełnoprawnym delegatem organizacji ukraińskiej i głosował za wykluczeniem z partii Trockiego, Zinowiewa, Kamieniewa i innych przeciwników Stalina. W 1928 r. awansował już na zastępcę kierownika Wydziału Organizacyjnego KC KP(b) Ukrainy, ściągnięty do Charkowa (ówczesnej stolicy radzieckiej Ukrainy) przez Stanisława Kosiora, a następnie otrzymał stanowisko kierownika Wydziahz Organizacyjnego Kijowskiego Komitetu Okręgowego partii. W 1929 r. został słuchaczem Akademii Przemysłowej w Moskwie, której zadaniem było kształcenie partyjnych I kadr kierowniczych dla przemysłu. Niedługo po podjęciu nauki wybrano go na szefa organizacji partyjnej Akademii. W owym czasie w Akademii Przemysłowej studiowała również żona Stalina, Nadieżda Alliłujewa, z którą Chruszczowowi udało się nawiązać przyjazne stosunki. Nie to jednak zadecydowało o jego dalszym awansie, a Łazar Kagano- wicz, były sekretarz KC KP(b) Ukrainy, który w owym czasie, już jako członek Biura Politycznego i sekretarz KC WKP(b), sprawował równocześnie funkcję pierwszego sekretarza Moskiewskiego Komitetu Obwodowego. Kaganowicz znał Chruszczowa z okresu swojej pracy na Ukrainie i teraz chciał go wykorzystać w pracy moskiewskiej organizacji partyjnej. Odtąd kariera Chruszczowa rozwijała się bardzo szybko. Już w 1932 r. został drugim sekretarzem Moskiewskiego Komitetu Miejskiego partii, a na XVII Zjeździe WKP(b) wybrano go członkiem KC. Po zjeździe został również pierwszym sekretarzem Komitetu . Miejskiego i drugim sekretarzem Moskiewskiego Komitetu Obwodowego partii, tj. pierwszym zastępcą Kaganowicza. Kiedy w 1935 r. Kaganowicz został mianowany ludowym komisarzem komunikacji, z jego rekomendacji i za zgodą Stalina, Chruszczowa powołano na stanowisko pierwszego sekretarza Moskiewskiego Komitetu Obwodowego. Praca w organizacji moskiew- skiej miała swoją specyfikę i umożliwiła Chruszczowowi poznanie wszystkich członków kierownictwa partii i państwa. Między innymi poznał wówczas Mikołaja Bułganina, który sprawował funkcję przewodniczącego Rady Moskiewskiej. Obaj też byli częstymi gośćmi na "obiadach domowych" u Stalina. Chruszczow był zafascynowany Stalinem i uFał mu bezgranicznie. Dyktator także musiał być pewny całkowitego oddania szefa moskiewskiej organizacji partyjnej dla "generalnej linii", skoro w okresie największych represji, tj. właśnie w latach, kiedy Chruszczow zajmował to stanowisko, nie spadł na niego nawet cień podejrzenia, gdy tymczasem jego organizacja została dokładnie "oczyszczona". Jaki napraw- dę był stosunek Chruszczowa do terroru - trudno powiedzieć. Rosyjski historyk, Roj Miedwiediew, w swojej biografii Chruszczowa pisze na ten temat w ten sposób: "Nie natra iliśmy na świadectwa tego, że Chruszczow również aktywnie uczestniczył w prze- prowadzaniu terroru w Moskwie. Ale też nie mamy dowodów na to, by kiedykolwiek za życia Stalina występował przeciwko terrorowi lub próbował wziąć w obronę pracowników instytucji moskiewskich. Jeśli musiał sygnować otrzymane z NKWD materiały, które miały stanowić podstawę do aresztowań, udzielał niezmiennie zgody, zagłuszając swoje sumienie". Zasługi Chruszczowa jako pierwszego sekretarza stołecznej organizacji zaprowadziły go na przełomie 1937/1938 r. do Rady Najwyższej ZSRR, a na pierwszej, styczniowej sesji Rady, 224 wybrano go do Prezydium. Podczas obrad tej sesji (odbyła się w dniach 12-16 stycznia 1938 r.) miało miejsce posiedzenie plenarne KC WKP(b), na którym jednomyślnie wprowadzono go w skład zastępców członków Biura Politycznego. W ten sposób Chruszczow dostał się do pierwszej dziesiątki najbardziej wpływowych działaczy WKP(b) i ZSRR. Ten błyskawiczny awans, wbrew temu, do czego stara się nas przekonać Miedwiediew, potwierdzałby tezę wysuwaną często w publikacjach zachodnich, że Chruszczow należał jednak do najbardziej gorliwych organizatorów terroru w Moskwie i obwodzie moskiewskim. Zresztą po wybraniu go zastępcą członka Biura Politycznego, 29 stycznia 1938 r. Stalin wysłał go na Ukrainę, by dokończył tam krwawych czystek (których szczytowy moment przypadł na 1937 r.) i sformował nowe kierownictwo partyjne w tej republice. Podjąwszy funkcję p.o. pierwszego sekretarza KC KP(b) Ukrainy, Chruszczow nadzwyczaj dobrze wywiązał się z powierzonego mu zadania, a następnie skompletował nowe władze partyjne i rządowe z osób dotąd mało znanych. W dowód uznania na XVIII Zjeździe WKP(b) w marcu 1939 r. Chruszczow został pełnoprawnym członkiem Biura Politycznego. Po agresji ZSRR na Polskę 17 września 1939 r. Chruszczow, z racji pełnionej funkcji, oczywiście patronował całemu bezprawiu, jakiego dopuszczano się na Polakach na obszarze Zachodniej Ukrainy. A kiedy Zgromadzenie Ludowe podejmowało w październiku decyzję o wejściu tych ziem do Ukraińskiej SRR zajmował honorowe miejsce w loży Zgromadzenia mając po swojej prawej ręce dowódcę Frontu Ukraińskiego, Siemiona Timoszenkę. Po wkroczeniu zaś Armii Czerwonej do Besarabii i Północnej Bukowiny Chruszczow udał się do Kiszyniowa, gdzie wygłosił przemówienie do mieszkańców miasta uzasadniając ten akt "historycznie". Po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej Chruszczow został członkiem Rady Wojennej Kijowskiego Okręgu Wojskowego i całą uwagę skupił na problemach natury wojskowej - został jednym z dowódców obrony Kijowa. Po zajęciu Kijowa przez Niemców Chruszczow przeniósł się ze swoim sztabem do Charkowa, skąd usiłował organizować obronę lewobrzeż- nej Ukrainy. Wkrótce został wezwany przez Stalina do Moskwy i mianowany członkiem Rady Wojennej Frontu Stalingradzkiego, którego dowódcą został generał Andrzej Jeremien- ko. Pozostając w czynnej służbie w armii, Chruszczow poświęcał wiele uwagi ruchowi partyzanckiemu, który rozwijał się na Ukrainie. Po rozformowaniu Frontu Stalingradzkiego skierowano go na Front Południowy, a następnie po wyzwoleniu części Ukrainy na Front Południowo-Zachodni i nadano mu stopień generała-porucznika. Koniec wojny zastał Chruszczowa w Kijowie, gdzie zajął się organizowaniem kampanii siewów wiosennych. W 1949 r. rozpoczął się nowy okres w życiu i działalności politycznej Chruszczowa - powrócił do Moskwy, gdzie ponownie powierzono mu funkcję pierwszego sekretarza Moskiewskiego Komitetu Obwodowego i Komitetu Miejskiego oraz - co najważniejsze - wybrano w skład sekretariatu KC. W centralnych władzach partyjnych Chruszczow coraz więcej swojej uwagi zaczął poświęcać sprawom rolnictwa. Po XłX Zjeździe partii znalazł się w ścisłej "piątce" głównych członków Prezydium obok Stalina, Malenkowa, Berii i Bułganina. 3. Walka o władzę Upewniwszy się, że Stalin nie żyje, Beria natychmiast wyjechał z Kuncewa i udał się na Łubiankę, aby przejąć kontrolę nad MGB. Wkrótce potem na Kremlu zebrali się wszyscy dawni członkowie Biura Politycznego (obecnie Prezydium KC), kierownictwo Rady Mini- strów i kilku członków Prezydium Rady Najwyższej. Już na pierwszym posiedzeniu, mimo że 225 Stalin nie został jeszcze pochowany, uczestnicy narady postanowili rozwiązać powołane po XIX Zjeździe Prezydium KC. W skład nowego Prezydium weszli: Malenkow, Beria, Chruszczow, Bułganin, Mołotow, Woroszyłow, Kaganowicz, Mikojan, Aleksander Saburow i Michał Pierwuchin. Przewodniczącym Rady Ministrów na wniosek Berii został Malenkow, który zachował również funkcję sekretarza KC. Natomiast szefem połączonych w jedno ministerstwo MGB i MWD na wniosek Malenkowa został Beria. Na wniosek zaś Chrusz- czowa na stanowisko ministra obrony ZSRR powołano Bułganina, a jego zastępcą uczyniono Żukowa. Ministrem spraw zagranicznych ponownie wyznaczono Mołotowa, który z Buł- ganinem, Kaganowiczem, Berią i Mikojanem został także zastępcą Malenkowa (wice- premierem), a wszyscy razem tworzyli Prezydium Rady Ministrów. Przewodniczącym Rady Najwyższej został Woroszyłow, a Mikołaj Szwernik przewodniczącym Centralnej Rady Związków Zawodowych. Chruszczow nie otrzymał żadnego ministerialnego stanowiska, ponieważ uczestnicy narady uznali za konieczne, by skoncentrował się na pracy w KC KPZR. W związku z tym zwolniono go z obowiązków sekretarza Moskiewskiego Komitetu I I Obwodowego i Miejskiego partii. Formalnie nie wprowadzono stanowiska pierwszego sekretarza KC KPZR, chociaż faktycznie Chruszczow stanął na czele Sekretariatu KC I i całego aparatu partyjnego. Został też jedynym członkiem Sekretariatu KC, który równocześ- nie wchodził w skład Prezydium KC KPZR. ; Decyzje w sprawie zmian na najwyższych stanowiskach partyjnych i rządowych opublikowano już 6 marca i oznaczały one ustanowienie zasady kolegialnego przywództwa, pierwszego "triumwiratu", do którego faktycznie należeli: Malenkow, Beria i Chruszczow. W tym układzie pozycja Chruszczowa, jako szefa aparatu partyjnego, wydawała się ' najmocniejsza, zwłaszcza że posiadał on poparcie Bułganina i Żukowa, co w warunkach niepewnej sytuacji politycznej mogło mu zapewnić lojalność armii. Jednak w tej pierwszej rozgrywce o władzę okazało się, że nie Chruszczow, a Malenkow i Beria stanowili najbardziej wpływowy, wzajemnie popierający się duet, chociaż wiele oznak wskazywało na fakt, iż układ ten nie jest stabilny. Dla wszystkich było oczywiste, że najmocniejszą figurą jest Beria i - co istotne - on sam był o tym przekonany. Beria nie tylko kontrolował aparat bezpieczeństwa z całym jego potencjałem przemysłowym, wojskowym i informacyjnym, ale miał -jak mu się wydawało - najmocniejszą pozycję wyjściową ze wszystkich pretendentów, ustabilizowaną jeszcze za życia Stalina. Z nich wszystkich on właśnie stał najbliżej dyktatora. W swoich pamiętnikach Chruszczow zauważył między innymi, że kiedy Stalin i Beria nie zgadzali się ze sobą w jakiejś sprawie, wyglądało to jak "przyjacielska sprzeczka dwóch Gruzinów", po , której wszystko wracało do normy. Wszelako Beria okazał się nie tylko silnym, ale także groźnym konkurentem. Natych- miast po śmierci Stalina dokonał wielu ważnych zmian kadrowych w aparacie bezpieczeń- stwa, obsadzając najważniejsze stanowiska swoimi zaufanymi ludźmi. Podlegała mu także ochrona Kremla, wszystkich najwyższych organów władzy i wszystkich członków Prezydium KC KPZR i Rady Ministrów. Jako ministrowi spraw wewnętrznych podlegało mu też wiele dywizji MWD, które - korzystając z okazji pogrzebu Stalina - ściągnął w pobliże stolicy, a niektóre udało mu się zakwaterować bezpośrednio w Moskwie. Można zatem z dużą dozą prawdopodobieństwa założyć, że pozostali członkowie kierownictwa, może z wyjątkiem Malenkowa, dostrzegli w nim zagrożenie nie tylko dla ZSRR, ale i dla samych siebie - dla własnego życia. Od samego początku szukano więc sposobu na osłabienie wpływów pary Malenkow - Beria. Już dwa tygodnie po śmierci Stalina podważono pozycję Malenkowa przez pozbawienie go funkcji sekretarza KC, którą przeniesiono na Chruszczowa. W pojęciu wielu członków kierownictwa partii i rządu zabieg ten nie wzmacniał pozycji Chruszczowa, jako że w ostatnich latach życia Stalina nie partia, a Rada Ministrów, którą dyktator kierował osobiście, stanowiła najważniejszy ośrodek władzy w państwie. Jednak obecnie pośród 226 działaczy postalinowskiego kierownictwa zaczęło dojrzewać zrozumienie dla przywrócenia dawnego znaczenia partii i wyniesienia jej na czołowe miejsce w hierarchiii najważniejszych organów władzy. Tak przynajmniej przedstawiała się koncepcja tych, którzy popierali Chruszczowa. Ale dla Chruszczowa -jak się wydaje -jako absolwenta szkoły stalinowskiej, ważny był nie stalinowski, czy antystalinowski program, lecz władza; ważne było wzięcie "steru partii i państwa" z "niewłaściwych rąk" w swoje własne. Wiemy, że Chruszczow istotnie to osiągnął, co prawda tylko dlatego że nikt, z jego towarzyszy nie przypuszczał, iż podoła takiemu zadaniu. A więc po śmierci Stalina dokonało się coś w rodzaju powtórzenia historii partii. Za czasów Lenina Stalin został wysunięty na stanowisko sekretarza general- nego, ponieważ uważano go za człowieka skromnego i ograniczonego i zamierzano wykorzystać dla własnych celów. Takie same intencje przyświecały zapewne przy wysuwaniu Chruszczowa na stanowisko p.o. I sekretarza KC po Stalinie - dla najbliższego otoczenia wydawał się nierozgarniętym chłopkiem, trybikiem partyjnej maszyny, który można będzie wykorzystać dla własnych interesów. Ale ów "nierozgarnięty chłopek" okazał się wielkim sfinksem. Na razie objawiło się to w tym, że wszelkie decyzje Malenkowa jako premiera wymagały odtąd aprobaty Prezydium KC, w którym z upływem czasu coraz bardziej zaczęło się liczyć zdanie - "wyrażającego głos partii" - Chruszczowa. Nowe kierownictwo starało się dokonywać spektakularnych, reformatorskich posunięć niemal we wszystkich dziedzinach życia państwa. Szczególnie gorliwymi w manifestowaniu swojego oddania dla antystalinowskiego kursu byli Beria i Malenkow. Natomiast Chruszczow, wedhzg skąpych świadectw z tamtego okresu, na tym etapie był mniej "liberalnym" członkiem owego triumwiratu i sprzeciwiał się "destalinizacji". Kiedy Malenkow, a zwłaszcza Beria, popierali głosy przemawiające za zwiększeniem produkcji dóbr konsumpcyjnych czy wprowa- dzeniem środków, które by poprawiły dolę chłopów, Chruszczow był w tej materii bardziej powściągliwy. Z racji zajmowanego stanowiska Beria z całej trójki najlepiej znał oczekiwania radzieckiego społeczeństwa. Ale nie należy sądzić, że chcąc się postawić na czele ruchu reformatorskiego, robił to z miłości do narodu czy ze skruchy z powodu własnych przestępstw - ten największy ze stalinowskich inkwizytorów robił to z politycznego wyrachowania i dla osobistych interesów. Jeszcze wpatrując się badawczo w oblicze umierającego nauczyciela, Beria, być może, nie zamierzał rządzić inaczej niż Stalin - to dopiero milcząca i groźna radość ludzi z powodu śmierci tyrana mogła go natchnąć przeczuciem, że system stalinowski skazany jest na zagładę i należy go obalić wziąwszy inicjatywę w swoje ręce. To, co Chruszczow zrobił ze Stalinem na XX Zjeździe KPZR w 1956 r., Beria chciał zacząć od razu. Dlatego błędem jest wiązanie początku "liberalizacji" i pojawienia się samego określenia "kult jednostki" z Chruszczowem i XX Zjazdem. Po raz pierwszy tego określenia użyto w trzy miesiące po śmierci Stalina, kiedy faktycznym władcą kraju był Beria. W niepodpisanym artykule Partia komunistlůczna kierunko i ą i kieroi niczĄ silą narodu, wydrukowanym w "Prawdzie" 10 kwietnia 1953 r., pisano co następuje: "W pracy propagandowej aż do ostatnich czasów miały miejsce przeżytki dawno przez partię potępionych antymarksistowskich poglądów na rolę mas, klas i partii oraz elementy kultu jednostki; przeniknęły one na strony niektórych książek, czasopism i gazet... Siła naszego kierownictwa partyjnego i państwowego - zapewniano w artykule - polega na jego kolektywności, a istota polityki naszej partii zawarta jest w wystąpieniach G.M. Malenkowa, Ł.P. Berii i W.M. Mołotowa". Ten ukryty antystalino- wski program Berii niewątpliwie popierał i Malenkow, natomiast Chruszczow był mu przeciwny, ponieważ program ten prowadził ku popularności Berii i Malenkowa, co nie mieściło się w jego kalkulacjach. Chruszczowa zaniepokoiło też wyraźne dążenie do stworzenia nowego "triumwiratu" - Malenkow, Beria, Mołotow. Rozpoczynając "swoją" liberalizację Beria zaczął od uwolnienia "lekarzy-szkodników" 4 kwietnia 1953 r. i od potępienia metod śledczych byłego MGB. W ciągu pierwszych tygodni 227 po śmierci Stalina zwolniono selektywnie na mocy amnestii liczne grono osób skazanych na podstawie różnych paragrafów kodeksu karnego. Zamknięto kilka obozów pracy, a ich "mieszkańców" zwolniono. Co jednak charakterystyczne, z obozów pracy zwalniano także przestępców kryminalnych, a nawet niemieckich jeńców wojennych, natomiast "liberalizacja" ta w najmniejszym stopniu objęła Polaków. W kilku przypadkach wywołało to akty desperackich buntów w obozach pracy, których celem była przynajmniej poprawa warunków , bytowania więźniów: w szczególnie ciężkim obozie w Workucie wybuchł strajk więźniów zorganizowany i kierowany przez Polaków. Podczas negocjacji siły MWD otworzyły ogień do protestujących, a następnie dokonały brutalnej pacyfikacji obozu. Chruszczow bacznie obserwował poczynania Berii i nie miał najmniejszych wątpliwości co do tego, że ten przygotowuje się do zagarnięcia władzy. Również Beria bacznie przyglądał się zachowaniu wszystkich członków Prezydium KC. Chruszczow działał jednak ostrożnie zachowując pełną konspirację. Mając tylko poparcie Bułganina i Żukowa obawiał się, że jest to za mało, by aresztować Berię i dlatego postanowił wciągnąć do spisku Malenkowa. Chruszczow zaryzykował rozmowę z Malenkowem, którego uważano za przyjaciela Berii: podczas spaceru w podmoskiewskim lesie zdołał go nakłonić do przejścia na swoją stronę. Od razu też omówiono techniczne szczegóły aresztowania Berii, które - jak uzgodniono - miało nastąpić na najbliższym, czerwcowym posiedzeniu Prezydium KC i Rady Ministrów. Jeszcze w dniu otwarcia sesji, 26 czerwca, kilka minut przed rozpoczęciem obrad, Chruszczow omówił ostatnie szczegóły "operacji" z Malenkowem, a następnie obaj udali się do sali konferencyjnej, gdzie przebywali już wszyscy członkowie Prezydium KC KPZR z Berią włącznie. W pokoju obok zainstalowano grupę wojskowych, którzy dysponowali podpisanym przez Prezydium Rady Najwyższej nakazem aresztowania Berii. Mieli oni wkroczyć do akcji na sygnał dzwonka, którego przewód w tajemnicy przeprowadzono od stołu Malenkowa do pomieszczenia, w którym się znajdowali. Według opisu Roja Miedwiediewa połączone posiedzenie Prezydium KC i Rady Ministrów otworzył Malenkow i natychmiast oddał głos Chruszczowowi. Ten wygłosił długie przemówienie przeciwko Berii, w którym oskarżył go o wszystkie możliwe zbrodnie oświadczając, że nie jest on komunistą a karierowiczem, dla którego nie ma miejsca w partii. Chruszczow zaproponował zwolnienie Berii ze wszystkich zajmowanych stanowisk i zanim członkowie Prezydium - jak pisze Miedwiediew - zdążyli przegłosować ten wniosek, Malenkow już nacisnął guziczek dzwonka. Do sali weszło kilku uzbrojonych wojskowych, którzy na polecenie Malenkowa aresztowali Berię i wyprowadzili do pomieszczenia, z którego wyszli. Co naprawdę stało się w tym momencie z Berią - nie sposób powiedzieć, ponieważ relacje na ten temat są diametralnie rozbieżne. Sam Chruszczow puścił w obieg kilka wersji. Aburachman Awtorchanow pisze we wspomnianej wyżej książce, opierając się tylko na relacjach Chruszczowa i Alliłujewej, że Beria został zastrzelony na miejscu w chwili aresztowania przez jednego z wojskowych lub nawet przez samego Chruszczowa. W 1989 i 1990 r., w kilku pismach radzieckich pojawiły się jeszcze inne wersje przedstawiające okoliczności aresztowania Berii również odwołujące się do wspomnień bezpośrednich uczestników tego wydarzenia, między innymi generała-majora I. Zuba, które też jednak nie wyjaśniają tej zagadki. Natomiast syn Berii, Sergo Gegeczkori, w swoim opowiadaniu spisanym przez Raula Cziłaczawę wysuwa przypuszczenie, że jego ojciec mógł zginąć od kul właśnie 26 czerwca 1953 r., ale nie na Kremlu, lecz w swojej willi przy rondzie Sadowoje Kolco. Jest to wersja najmniej prawdopodobna. Najbardziej prawdopodobną wersję podaje Miedwiediew, który twierdzi, iż po aresztowaniu Berię natychmiast wywieziono z Kremla i umieszczono w jednym ze schronów przy sztabie dowódcy wojsk obrony przeciwlotniczej Moskiewskiego Okręgu Wojskowego generała K. Moskalenki, gdzie go przetrzymywano do czasu rozprawy. W oparciu o dostępne dzisiaj informacje i materiały trudno powiedzieć, kto 228 ma rację. W każdym razie proces Berii, żywego czy martwego, oraz sześciu jego najbliższych współpracowników zainscenizowano w dniach 18-23 grudnia 1953 r. i wszyscy zostali skazani nas karę śmierci i jeszcze w dniu ogłoszenia wyroku rozstrzelani (jeśli nie liczyć Berii, stracono wówczas W. Mierkułowa, W. Diekanozowa, S. Goglidze, B. Kobułowa, P. Mieszyka i L. Włodimirskiego). Usunięcie Berii oznaczało koniec pierwszego "triumwiratu" i władza przeszła w ręce drugiego "triumwiratu" w składzie: Malenkow, Chruszczow i Bułganin. Nowym ministrem spraw wewnętrznych został Sergiusz Krugłow, który już wcześniej zajmował to stanowisko, ale w czasach, kiedy istniały odrębne MWD i MGB. Chruszczow nie darzył jednak Krugłowa zaufaniem i działalność tego ostatniego z miejsca poddano ścisłej kontroli ze strony instancji partyjnych, rządu i prokuratury ZSRR. Zlikwidowanie wpływów wszechmocnego kierowni- ctwa organów bezpieczeństwa wewnętrznego oznaczało przejęcie pełni władzy w kraju przez KC KPZR i terenowe instancje partyjne. Tydzień po aresztowaniu Berii odbyła się sesja plenarna KC KPZR. Podczas sesji przedyskutowano w zasadzie tylko treść i formę komunikatów o aresztowaniu Berii dla prasy, wszystkich instancji partyjnych oraz dla kierowniczych czynników zagranicznych partii komunistycznych (oficjalny komunikat o aresztowaniu Berii podano w "Prawdzie" 10 lipca). Jeżeli z lakonicznego komunikatu prasowego obywatele Związku Radzieckiego dowiedzieli się tylko o usunięciu Berii z partii i zajmowanych stanowisk za "działalność antypartyjną i antypaństwową", to niewiele więcej informacji otrzymali szeregowi członkowie partii z przeznaczonej dla nich rezolucji. Całą winę za fatalny stan państwa, przemysłu i rolnictwa złożono oczywiście na Berię. Jemu też przypisano zepchnięcie partii na drugi plan za organa bezpieczeństwa, "co uczyniło ją niezdolną - jak stwierdzono - do przeciwstawienia się tendencjom zmierzającym do powstania i utrwalenia się w partii kultu jednostki". Zatem pod adresem Stalina w rezolucji nie padło żadne oskarżenie - za wszystkie "wypaczenia" obciążono Berię. Tak więc aktualne kierownictwo partii i rządu, akcpetując niektóre zmiany w polityce wewnętrznej i zewnętrznej państwa, nie odważyło się na jawne potępienie stalinizmu. Otwarte wyparcie się Stalina - zdaniem tych ludzi - mogło wywołać niepokoje społeczne, a nawet bunt. Stalin zbyt głęboko zakorzenił się w świadomości społeczeństwa, dotyczyło to zwłaszcza biurokracji partyjnej i rządowej, która mu zawdzięczała swoje stanowiska i przywileje. Przedwczesna próba wyrwania uwielbianego wodza z serc i umysłów tych ludzi mogła zrodzić desperacki sprzeciw. Po wyeliminowaniu Berii rozpoczęta przez niego "liberalizacja" w kilku obszarach życia państwa została powstrzymana. Wprawdzie nazwisko Stalina coraz rzadziej pojawiało się w oficjalnych przemówieniach, w prasie i radiu, porzucono również najbardziej charakterystyczne dla niego metody rządzenia, ale do 1956 r. nie podjęto już żadnych poważniejszych działań, których celem byłoby podważenie mitu zmarłego wodza. Natomiast okres ten został znakomicie wykorzystany przez Chruszczowa do wzmocnienia swojej pozycji na szczytach władzy. Dnia 7 września 1953 r. plenum KC KPZR wybrało Chruszczowa na stanowisko pierwszego sekretarza Komitetu Centralnego partii. Jako pierwszy sekretarz KC Chruszczow rozpoczął swoją działalność od obsadzenia kluczowych stanowisk w aparacie centralnym swoimi ludźmi, z którymi współpracował kiedyś w organizacjach partyjnych Moskwy i Kijowa. Równocześnie podjął energiczne starania o przywrócenie wpływu partii w ad- ministracji państwowej. Należy wszelako podkreślić, e w tym czasie wśród członków partii obserwowano wyraźny podział na tych, którzy bardziej uważali się za przywiązanych do stanowisk administracyjnych, a następnie za komunistów-członków partii, oraz na tych, którzy najpierw czuli się komunistami, a potem dopiero urzędnikami, robotnikami itd. W 1953 i 1954 r. w dyskusjach politycznych, jakich w zdezorientowanym środowisku partyjnym nie brakowało, pierwsi na ogół wypowiadali się po stronie Malenkowa, a drudzy 229 po stronie Chruszczowa. Dominującym zaś tematem tych dyskusji była kwestia ewentualnego przesunięcia środka ciężkości w polityce inwestycyjnej państwa z przemysłu ciężkiego do przemysłu lekkiego (co popierał Malenkow, a czemu wówczas sprzeciwiał się Chruszczow) oraz sprawa wykorzystania słabo zagospodarowanych ziem północnego Kazachstanu, pohzdniowych okręgów Syberii, północnego Kaukazu i Uralu dla zwiększenia produkcji zbóż. Był to pomysł Chruszczowa i chociaż początkowo spotkał się z wieloma sprzeciwami, to wkrótce przystąpiono do jego realizacji wykorzystując zapał licznych ochotników i włączenie j się do tej akcji Komsomołu. Jesienią 1954 r. nastąpiło zachwianie się pozycji Malenkowa. Przypomniano mu powiązania z Berią oraz czystki w Leningradzie, którymi osobiście kierował. Obciążono go również winą za zły stan rolnictwa oraz lekceważenie rozwoju przemysłu ciężkiego. W lutym 1955 r. sprawę Malenkowa omawiano na posiedzeniu plenarnym KC KPZR. Malenkow i usiłował się bronić, ale przeciwko niemu wystąpili wszyscy członkowie Prezydium KC. W tej ' sytuacji nie pozostało mu nic innego, jak ustąpić z zajmowanego stanowiska. Dnia 8 lutego na sesji Rady Najwyższej odczytano jego prośbę o zwolnienie z obowiązków szefa rządu, a w jego miejsce, na wniosek Chruszczowa, powołano Bułganina. Ministrem obrony ! narodowej mianowano Żukow a. Malenkowowi powierzono drugorzędne stanowisko ministra energetyki oraz uczyniono jednym z zastępców przewodniczącego Rady Ministrów. Drugi "triumwirat" przestał zatem istnieć i powstał trzeci w składzie: Chruszczow, Bułganin i Żukow. Podczas tej samej sesji zatwierdzono również reformę Sądu Najwyższego ZSRR, ze składu którego usunięto kilka osób mających na swoim sumieniu tysiące niewinnie skazanych ludzi, a w ich miejsce powołano nowych członków. Po pozbawieniu Malenkowa urzędu premiera władza Chruszczowa znacznie wzrosła, ale były to wciąż jeszcze rządy kolegialne. Wprawdzie nowy premier, Bułganin, był człowiekiem uległym Chruszczowowi, ale pozycja tego ostatniego nie była jeszcze wystarczająco zabez- pieczona, co zresztą pokazał rok 1956, kiedy jego "rewelacje" na temat Stalina przysporzyły mu więcej wrogów niż przyjaciół. Jeszcze w 1957 r. w czasie, kiedy Chruszczow odbywał serie wizyt zagranicznych, na Kremlu nieustannie spiskowano przeciwko niemu domagając się jego ustąpienia. Podczas gdy w czerwcu tego roku Chruszczow z Bułganinem udali się z oficjalną ' wizytą do Finlandii, Mołotow, Malenkow i Kaganowicz przygotowali posiedzenie Prezydium KC, na którym zamierzali postawić sprawę odwołania Chruszczowa ze stanowiska pierw- szego sekretarza KC (w spisek zamieszany był także Bułganin, który zadbał o to, by wizyta w Finlandii przedłużyła się). 18 czerwca, cztery dni po powrocie Chruszczowa z Helsinek, na Kremlu zebrało się Prezydium KC, na którym Malenkow i Mołotow zgłosili wniosek o zdjęcie Chruszczowa zarzucając mu woluntaryzm w kwestiach ekonomicznych oraz inne samowolne i nieprzemyślane czyny. Jednak główny zarzut, aczkolwiek nie sformułowany wyraźnie, dotyczył tego, że Chruszczow za daleko posunął się w demaskowaniu Stalina, co miało doprowadzić do podważenia autorytetu KPZR w międzynarodowym ruchu komunistycznym i w ogóle autorytetu tego ruchu. Jednakże Chruszczow odrzucił wszystkie oskarżenia, powołując się na sukcesy gospodarcze i na istotne osiągnięcia w polityce zagranicznej. W toku ostrej dyskusji Chruszczowa poparło tylko dwóch członków Prezydium - Mikojan i Michaił Susłow oraz kilku zastępców członków Prezydium, a wśród nich Żukow i Breżniew. Chruszczow, mając poparcie Żukowa, któremu udało się stworzyć most powietrzny między Moskwą a Leningradem (dzięki czemu ściągnięto działaczy leningradzkiej organizacji partyjnej - członków KC popierających Chruszczowa) doprowadził do zwołania plenum KC, którego większość opowiedziała się po jego stronie. Na posiedzeniu plenarnym, które odbyło się w dniach 22-29 czerwca 1957 r., Malenkow, Mołotow i Kaganowicz zostali przegłosowani i napiętnowani jako "grupa antypartyjna". Pozostali, tj. Woroszyłow, Bułganin, Saburow i Pierwuchin, ukorzyli się i wygłosili mowy pełne skruchy. Zarówno 230 Woroszyłow jak i Bułganin zachowali swoje stanowiska, natomiast ze składu Prezydium i z KC KPZR usunięto Mołotowa, Malenkowa, Kaganowicza i Szepiłowa. Saburow stracił stanowisko członka Prezydium KC. Czerwcowe plenum rozszerzyło liczbę członków Prezy- dium KC do IS osób. Weszli do niego niedawni zastępcy członków: Leonid Breżniew, J. Furcewa, F. Kozłow, M. Szwernik, G. Żukow. Członkami Prezydium zostali również: A. Aristow, M. Biełajew i O. Kuusinen. Wśród 9 zastępców członków Prezydium pojawiły się nazwiska Aleksieja Kosygina, A. Kirylenki i K. Mazurowa. Mołotow, Malenkow i Kagano- wicz utracili stanowiska pierwszych zastępców przewodniczącego Rady Ministrów i zostali odesłani z Moskwy do zupełnie drugorzędnych zajęć. Urząd ministra spraw zagranicznych objął po Szepiłowie Andriej Gromyko. W lipcu zdjęto ze stanowisk wicepremierów Saburowa i Pierwuchina, a w ich miejsce powołano Dmitrija Ustinowa i Kosygina. Wkrótce Chruszczow poczuł się na tyle silny, że postanowił usunąć ze stanowiska ministra obrony narodowej Żukowa. Gieorgija Żukowa powszechnie uważano w ZSRR na najwybitniejszego dowódcę radzieckiego z czasów wojny i cieszył się on dużym i zasłużonym prestiżem w społeczeństwie radzieckim i w armii. Jego amerykański odpowiednik, generał Dwight Eisenhower udowodnił, że człowiek tej pozycji może sięgnąć nawet po najwyższe stanowisko w państwie. W przypad- ku Żukowa prawdopodobnie nie wchodziło to w grę, ale zachowanie tej miary i reputacji człowieka na stanowisku ministra obrony narodowej stwarzało sytuację, w której armia mogła stać się na dłuższą metę ważnym czynnikiem gry politycznej w państwie. Dymisja Żukowa oznaczała więc wolę utrzymania armii na właściwym dla niej miejscu. Na stanowisko ministra obrony narodowej desygnowano bliskiego towarzysza Chruszczowa z czasów wojny, marszałka Rodiona Malinowskiego. W 1958 r. nastąpiły również zmiany w kierownictwie Komitetu Bezpieczeństwa Państwowego przy Radzie Ministrów (KGB). KGB powstał I 3 marca 1954 r. jako wydzielona z MWD jednostka z Iwanem Sierowem na czele (MWD pozostawiono dochodzenia w sprawach kryminalnych, a KGB w sprawach bezpieczeństwa państwa). Jednym z żądań grupy Malenkowa - Mołotowa było zdjęcie ze stanowiska przewodniczącego KGB Sierowa, którego uważano za człowieka Chruszczowa. Sierow miał na sumieniu, zresztą jak każdy stary funkcjonariusz służb bezpieczeństwa, wiele przestępstw i zbrodni. Wystarczy przypo- mnieć, że to właśnie on kierował z ramienia NKWD akcjami pacyfikacyjnymi na zajętych przez ZSRR we wrześniu 1939 r. ziemiach polskich (zajmował wówczas stanowisko ministra spraw wewnętrznych USRR), a w 1940 r. na Litwie, Łotwie i Estonii. Później kierował wysiedlaniem niektórych narodowości północnego Kaukazu. Po XX Zjeździe KPZR, kiedy po powrocie do domów milionów zrehabilitowanych obywateli, wychodziły na światło dzienne coraz to nowe zbrodnie aparatu bezpieczeństwa, Chruszczowowi coraz trudniej przychodziło osłaniać ciemną przeszłość przewodniczącego KGB, zwłaszcza że wysokie stanowisko Sierowa drażniło również niektórych przywódców zagranicznych partii komuni- stycznych, a przede wszystkim Tito, który znał jego przeszłość. Ale ---- jak twierdzi Miedwiediew - bezpośrednim powodem odwołania Sierowa stała się "sprawa korony belgijskiego domu królewskiego". "Zrabowana przez nazistów = pisze Miedwiediew w swojej książce pt. Chruszczovv - znajdowała się na terytorium Niemiec i ślad jej zgubił się gdzieś w radzieckiej strefie okupacyjnej. O ile korona królów węgierskich została znaleziona w jednym z muzeów USA, o tyle korona belgijska, jak wykazało długotrwałe śledztwo, znajdowała się w prywatnym <> Sierowa. Wykorzystawszy swoje stanowisko jako jednego z członków kierownictwa kontrwywiadu wojskowego <>, Sierow ukradł koronę belgijską wraz z licznymi kosztownościami. Korona bez żadnego rozgłosu powróciła do Belgii, Sierow zaś musiał pożegnać się ze stanowiskiem przewodniczącego KGB" (Chruszczow odmówił jednak wszczęcia dochodzenia w sprawie przeszłej działalności Sierowa 231 dium i mianował go szefem Głównego Zarządu Wywiadowczego Armii Radzieckiej.Dopiero po tracił kilku latach,w związku z inną sprawą, odwołano go ze wszystkich odpowiedzialnych 'rezy- stanowisk). niew, W miejsce Sierowa Chruszczow zaproponował mianowanie urodzonego w 1918r.byłego ż: A. sekretarza KC Komsomołu,a wówczas kierownika wydziału KC do spraw organizacji fy się partyjnych republik związkowych,Aleksandra Szelepina.I ten fakt,wraz z jego następ- ;ano- stwami,rzuca dodatkowe światło na sprawę zwolnienia Sierowa: jego odejście można uważać stali za konsekwencję wyłomu dokonanego w organach bezpieczeństwa przez młode pokolenie. nych W każdym razie nie ulega wątpliwości,że równowaga sił,jaka dotychczas panowała między .owa starymi funkcjonariuszami a młodym pokoleniem,uległa przesunięciu na korzyść tych ;zow drugich.Doświadczony Sierow uosabiał stare czasy i stare metody,podczas gdy nowa wej sytuacja wymagała nie tyle doświadczonego czekisty,co zręcznego polityka.Po wydarzeniach 1956r.w Polsce i na Węgrzech KPZR wyraźnie zmieniła swój kurs,który zmierzał do idcę "zaostrzenia czujności",ale bez uciekania się do przemocy i terroru.Doszło do tego twie ; zaostrzenie walki na odcinku ideologicznym, szczególnie przeciwko "rewizjonistom". inił, Czynniki te nakazywały położenie nacisku na "moment polityczny" w organach bezpie- 1ad- czeństwa.Wraz z odejściem Sierowa dokonano gruntownej czystki we wszystkich zarządach acji KGB.Wielu funkcjonariuszy odprawiono na emerytury i renty,innych kierowano do rnia pracy w wydziałach kadr różnych instytucji,a jeszcze innych mianowano naczelnikami isja wydziałów zmilitaryzowanych oddziałów różnego rodzaju ochrony lub zatrudniano w niewiel- sko , kich organizacjach gospodarczych. Nowe kadry dla KGB rekrutowały się głównie ny. ze środowisk młodych działaczy komsomolskich.Pierwsi sekretarze komitetów miejskich i obwodowych Komsomołu niejednokrotnie stawali się naczelnikami miejskich i obwodo- wa i wych urzędów KGB,instrukturzy KC lub komitetów miejskich Komsomołu obejmowali na ; stanowiska o icerów śledczych KGB.Drugi sekretarz Komsomołu Władimir Semiczastny został mianowany pierwszym zastępcą przewodniczącego KGB.Jednak w ostatecznym ań rezultacie zmiany te zmierzały w kierunku podporządkowania KGB partii,co doprowadziło ra, do osłabienia wpływów aparatu bezpieczeństwa na politykę wewnętrzną i zagraniczną dy państwa. 'o- , Ostatnim doniosłym aktem w dążeniu Chruszczowa do jedynowładztwa było zdymi- , sjonowanie 27marca 1958r.Bułganina,któremu zarzucono popieranie w poprzednim roku ra "grupy antypartyjnej".Jego urząd przejął Chruszczow,łącząc w ten sposób w swoim ręku ał funkcję pierwszego sekretarza partii i premiera rządu. Należy jednak podkreślić, że ly Chruszczow, dążąc do uchwycenia pełni władzy, nie zlikwidował żadnego ze swoich oponentów z wyjątkiem Berii.Ten fakt,jak i inne wydarzenia,które nastąpiły później el zdawały się potwierdzać, że wśród radzieckich przywódców ostatecznie utrwaliło się ie przekonanie,iż przywrócenie dawnych,stalinowskich metod rządzenia państwem nie jest już i- możliwe.Konsekwentna destrukcja "mitu Stalina" zapoczątkowana przez Chruszczowa 'i w 1956r.pod wieloma względami przypominała zniesienie poddaństwa przez cara Aleksandra y II w 1861r.i otworzyła drogę do całej serii długo oczekiwanych przez społeczeństwo reform. j Chruszczow starał się zreformować niemal wszystkie dziedziny życia państwa i społeczeństwa , radzieckiego i w niemałym stopniu to mu się udało,aczkolwiek w wielu obszarach jego "reformy" były połowiczne,a w innych w ogóle się nie powiodły.A jeżeli nawet najbardziej . charakterystyczną cechą rządów Chruszczowa było piętnowanie stalinowskiego totalitaryz- mu,które poszło dalej niż wszystkie inne przemiany,to przecież jego osobistą zasługą był 1 fakt,że udało mu się tego dokonać w sposób w zasadzie bezkrwawy.Jednak inspirowany przez niego proces przemian przysporzył mu wielu wrogów,zwłaszcza wśród przywiązanej do swoich stanowisk i przywilejów biurokracji partyjnej i rządowej,co nie mogło nie wpłynąć na dalsze losy "odwilży" i jego własne. 232 4. XX Zjazd KPZR - "tajny referat" Chruszczowa XX Zjazd KPZR odbył się w dniach 14-?5 lutego 1956 r. i do pewnego stopnia był punktem zwrotnym w postalinowskiej historii Związku Radzieckiego ze względu na oticjalne ujawnienie przez Chruszczowa zbrodni zmarłego przed trzema laty dyktatora. W porównaniu do XIX Zjazdu skład delegacji był znacznie odnowiony, co odzwierciedlało istotne zmiany w składzie kierownictwa partyjnego wszystkich szczebli. Niewątpliwie było to okolicznością sprzyjającą zamiacom Chruszczowa i już pierwsze godziny obrad zdawały się potwierdzać te przypuszczenia: wprawdzie w dniu otwarcia zjazdu delegaci uczcili chwilą ciszy pamięć Stalina, ale ani w referacie KC, ani w pierwszych wystąpieniach delegatów nie było żadnych szczególnych pochwał pod adresem nieżyjącego wodza. Jednak odczytany pierwszego dnia zjazdu przez Chruszczowa referat sprawozdawczy KC utrzymany był jeszcze w wymijającym tonie. Z jednej strony Chruszczow wygłosił kilka krytycznych uwag pod adresem Stalina, ale z drugiej strony odnotował jego zasługi w eksterminacji "wrogów ludu". Natomiast znacznie ostrzejszy w tej sprawie był głos Mikojana, który 16 lutego z trybuny zjazdowej przypomniał nazwiska kilku prominentnych działaczy partyjnych oszczerczo zaliczonych do "wrogów ludu". Jednak w dalszej części zjazdu, kiedy otrzymano wyniki powołanej wcześniej tzw. "komisji Pospiełowa" (Piotr Pospiełow, jeden z głównych teoretyków partii, twórca słynnego Krótkiego kursu i Biografii J.W. Stalina, został przez Chruszczowa postawiony na czele utworzonej przy KC KPZR komisji do zbadania przestępstw ery stalinowskiej), Chruszczow zwołał zamknięte posiedzenie Prezydium KC, na którym wymógł zgodę na ogłoszenie rezultatów prac komisji. Po długich i burzliwych debatach uczestnicy dyskusji większością głosów podjęli decyzję, że Chruszczow wygłosi przygotowany właśnie drugi referat, tym razem już o zbrodniach Stalina, ale dopiero po wyborze nowego KC i na specjalnym, zamkniętym posiedzeniu zjazdu (wielu członków kierownictwa partyjnego obawiało się, że inna kolejność wydarzeń mogłaby uniemożliwić ich ponowny wybór do KC KPZR). Postanowiono również, że nad referatem nie będzie żadnej dyskusji. Według opublikowanego stenogramu, Chruszczow wygłosił swój referat O kulcie jednostki i jego skutkach na porannym zamkniętym posiedzeniu zjazdu w dniu 25 lutego. Tekst referatu nie został uprzednio podany do wiadomości kierownictwa KC, którego skład nie był jeszcze ogłoszony (później treść referatu podano do wiadomości wszystkich krajowych organizacji partyjnych i zagranicznych partii komunistycznych). Mimo iż referat uchodził za tajny, to wkrótce po zakończeniu zamkniętego posiedzenia zjazdu jego treść uzyskała w kraju szeroki rozgłos i rychło też przedostała się do prasy zachodniej. I co ciekawe, Moskwa nie podważyła prawdziwości tekstu opublikowanego w gazetach krajów kapitalistycznych. Ale i komentatorzy zachodni, inaczej niż zwykle przy innych okazjach, nie zgłosili do referatu żadnych krytycznych uwag: ostra krytyka stalinizmu i Stalina została przez nich uznana za autentyczną, szczerą i - co najważniejsze - pełną. Tymczasem referat tak został pomyślany, by uwypuklić w nim te treści, które wiązały się z osobą Stalina i "kultem jednostki" przy jednoczesnym zminimalizowaniu negatywnej roli partii. W zasadzie Chruszczow ograniczył się tylko do potępienia przestępstw popełnionych przeciw członkom partii, którzy popierali Stalina i "generalną linię", natomiast z rezerwą odniósł się do ofiar "procesów pokazowych", uczestników opozycji itp. Bardzo ogólnikowo i dwuznacznie potraktował również pod- stawowy grzech stalinizmu - miliony ofiar zbrodniczego systemu, zwyczajnych ludzi, którzy stracili życie w katowniach NKWD - GB, z wyroków sądów, w łagrach czy na zesłaniu. Pomimo iż wystąpienie Chrus-.. uwa nie odsłoniło wszystkich ponurych stron epoki stalinowskiej, to jednak dogłębnie wstrząsnęło delegatami i nielicznymi gośćmi zjazdu. Przystępując do ataku na Stalina, mówca poddał ostrej krytyce tendencyjnie opracowaną 233 historię partii, krwawą rozprawę z Komunistyczną Partią Polski, aresztowanie Gomułki i egzekucję węgierskiego komunisty Beli Kuna. Wśród włączonych do referatu zagadnień znalazł się także "testament Lenina", który po raz pierwszy odczytano delegatom wraz z ostatnimi "listami" pierwszego wodza partii krytykującymi Stalina. Potępiając postawę i działalność Trockiego, Zinowiewa i Bucharina, Chruszczow wyraził jednak wątpliwość, czy śmierć tych osób była konieczna. Przy tej okazji nie omieszkał zaznaczyć, że każdy, kto nie zgadzał się ze Stalinem "obowiązkowo podlegał... psychicznemu i fizycznemu unicestwieniu". Korzystając z materiałów archiwalnych MWD odczytał kilka ostatnich listów do Stalina skazanych na śmierć działaczy partyjnych, w których ludzie ci pisali o okrutnych torturach, jakim ich poddawano, aby wydobyć od nich potrzebne zeznania. Ważną część referatu zajął problem odpowiedzialności Stalina za nieprzygotowanie Związku Radzieckiego do wojny z Niemcami. Chruszczow posunął się nawet do tego, by potępić pakt "Ribbentrop - Mołotow" i rozbiór Polski w 1939 r. (po wystąpieniu Chruszczowa kwestia ta nie została jednak podjęta przez ówczesne kompetentne czynniki warszawskie i zawisła w powietrzu!). Chruszczow czynił Stalina odpowiedzialnym nie tylko za poważne błędy w polityce zagranicznej, ale także za głęboki kryzys w rolnictwie i całej radzieckiej gospodarce. W słowach pełnych ironii skrytykował ustanowienie i funkcję "Nagrody Stalinowskiej", która w ZSRR miała zastąpić "Nagrodę Nobla" oraz zwyczaj używania nazwiska Stalina i innych I żyjących jeszcze przywódców radzieckich jako nazw dla niezliczonej liczby miast, instytucji, kołchozów i ulic (wkrótce rozpoczęto akcję zmiany nazw, a nawet przywracania dawnych nazw poszczególnym miejscowościom, i tak na przykład Stalingrad przemianowano na Wołgograd; Woroszyłowgrad raz jeszcze stał się Ługańskiem; Mołotow Permem itp.). Dzisiaj, zwłaszcza dla kogoś, kto nie pamięta czasów stalinowskich, wstrząs psychiczny, , jakiego wskutek wystąpienia Chruszczowa doznali świadkowie tego wydarzenia, społeczeń- ; stwo radzieckie, a nawet w pewnym sensie i inne społeczeństwa poddane wpływom Moskwy, może być trudny do zrozumienia. Tymczasem dla ówczesnych członków KPZR i zagranicz- ' nych partii komunistycznych, właśnie dla radzieckiego społeczeństwa nauczonego przez prawie ćwierć wieku traktować Stalina jako istotę nadprzyrodzoną, niemal jak Boga, było to ogromne przeżycie. Do tego momentu żaden obywatel Związku Radzieckiego urodzony po 1920 r. nie miał okazji spotkać się w swoim życiu z opinią kwestionującą dobroć i geniusz Stalina. W każdej sprawie, czy dotyczyło to nauki, polityki, kultury, gospodarki czy czegokolwiek innego, zdanie Stalina było wyrocznią - jego niekwestionowana wszechmoc implikowała niekwestionowaną wszechwiedzę. Prawo nakazywało, a szkoła uczyła od dziecka obywatela radzieckiego kojarzyć Stalina ze wszystkim co najlepsze i słuszne, a jego pokonanych oponentów traktować jak zoologiczne hybrydy określane w historii partii mianem faszystowskich hien, psów gończych kapitalistów, białogwardyjskich gadów itp. Od każdego obywatela ZSRR wymagano absolutnego oddania i poświęcenia się dla "Wielkiego Stalina" - z jego imieniem łączono osobiste pragnienia, dla niego formowano ludzkie charaktery i dla niego wreszcie dokonywano haniebnych i zbrodniczych czynów. Na ludzi zewsząd spoglądały portrety i posągi Stalina: ze ścian pomieszczeń i z placów parkowych, z rogów ulic, z lokomotyw, tramwajów, a nawet z drzwi do stajni i stodół. Książki, gazety, radio rozpoczynały swoje teksty i audycje od rytualnych peanów na cześć wodza - były to zresztą slogany stanowiące główną treść haseł na ogromnych planszach dekorujących wszystkie możliwe miejscowości. Tymczasem teraz, następca i były towarzysz Stalina, w obecności innych jego towarzyszy nazwał go kłamcą i zbrodniarzem przytaczając na to konkretne dowody. To był szok! Spośród najwyższych funkcjonariuszy partyjnych najbardziej zagrożeni wystąpieniem Chruszczowa musieli się poczuć starzy stalinowcy, jak Mołotow, Kaganowicz i Woroszyłow, którzy od początku nie zgadzali się z kursem liberalizacji ze względów politycznych, a także 234 Malenkow, który znajdował się w konflikcie personalnym i politycznym z Chruszczowem. W tym kontekście przemówienie Chruszczowa na zjeździe było decydującym posunięciem w walce o władzę. Wszyscy oni byli świadomi następstw inicjatywy pierwszego sekretarza KC, który swoim referatem i adresowanymi do nich aluzjami usuwał grunt spod nóg wczorajszych "przywódców", przygotowując odsunięcie ich od władzy. Wiele niepokoju wkradło się również w serca działaczy niższego szczebla partii. Część z nich obawiała się po prostu ujawnienia swojej przeszłości, swojego udziału w zbrodniach - inni zaś, mniej czy bardziej bierni uczestnicy represji, przekonali się, że swoje najlepsze lata stracili w służbie zbrodr iczej ideologii. Ludzi tych ogarnęły teraz zwątpienie i frustracja, co stało się powodem wielu aktów samobójczych wśród tej kategorii członków partii. W wielu miejscowościach Związku Radzieckiego, a przede wszystkim w stolicy ojczyzny Stalina, Tbilisi, przeciwko jego "detronizacji" zaprotestowali studenci. Na centralnym placu miasta, pod pomnikiem Stalina, zorganizowano wielki wiec z okazji trzeciej rocznicy jego śmierci, który przerodził się w masową manifestację. Część manifestantów usiłowała zająć budynek Centralnego Telegrafu i gmach KC KP Gruzji. Do miasta wkroczyły jednostki wojskowe, które używając broni rozpędziły manifestujących. Padły setki zabitych i rannych. Powtarzające się w następnym okresie protesty i opór części aparatu partyjnego z członkami kierownictwa centralnego na czele sprawiły, że dopiero w 1961 r. stało się możliwe usunięcie zwłok Stalina z Mauzoleum Lenina i złożenie ich pod murem Kremla obok prochów Feliksa Dzierżyńskiego. W czasach Breżniewa miejsce wiecznego spoczynku Stalina ozdobiono jego popiersiem. Pomimo powierzchowności, braku analizy teoretycznej i przemilczeniu wielu spraw w wygłoszonym na XX Zjeździe referacie, niewątpliwą zasługą Chruszczowa było to, że demaskując tzw. "kult jednostki" dokonał historycznego dzieła, które otwierało drogę do zrozumienia istoty radzieckiego socjalistycznego systemu społecznego, najbardziej chyba antyhumanitarnego w dziejach ludzkości. W tym względzie Chruszczow, mimo iż sam nie był bez skazy, okazał się jedynym człowiekiem w kierownictwie KPZR zdolnym podjąć sprawę omówienia błędów i zbrodni Stalina. Należy też przyznać, biorąc pod uwagę ówczesne realia polityczne i społeczne w ZSRR, że było to przedsięwzięcie niezwykle odważne, zwłaszcza że wśród wyższych warstw biurokracji partyjnej znajdowało się wielu ludzi, którzy wprost lub pośrednio byli zamieszani w bezprawia lat stalinowskich. Nie można było również lekceważyć ewentualnych reperkusji treści referatu na międzynarodową opinię publiczną, w szczególności w krajach "wspólnoty socjalistycznej" i w ogóle na międzynarodowy ruch komunistyczny. Należało przypuszczać, że tacy zatwardziali staliniści jak Mao Tse-tung, Bolesław Bierut, Matyas Rakosi, Enver Hodża, Maurice Thorez i inni stanowczo opowiedzą się przeciwko demaskowaniu Stalina i stalinizmu. W tym miejscu można by zatem postawić pytanie o motywy, jakimi kierował się Chruszczow przygotowując referat: czy miał to być - jak już wspomnieliśmy - tylko oręż w jego ręku w walce o władzę? Jest to problem złożony i w literaturze tematu niejednoznacznie przedstawiany. Roj Miedwiediew w cytowanej już biografii Chruszczowa skłania się raczej ku tezie, że decydującym czynnikiem w tym względzie były cechy charakteru Nikity Siergiejewicza: jego prostota i przyrodzona uczciwość, a w związku z tym szczera chęć powrotu do tych ideałów, którymi kierowało się pierwsze pokolenie zawodowych rewolucjonistów-bolszewików na początku lat dwudziestych. W lite- raturze zachodniej zaś przeważa pogląd, że potępienie Stalina na XX Zjeździe Chruszczow przedsięwziął przede wszystkim w tym celu, aby zracjonalizować system biurokratycznego zarządzania i umocnić władzę nomenklatury partyjnej. Innymi słowy, potępiając tylko represje przeciwko kadrom partyjnym chciał je uwolnić od strachu przed represjami umocniwszy ich pozycję w partii. Być może prawda leży gdzieś pośrodku i stąd najbardziej prawdopodobną wydaje się teza, że Chruszczow jako absolwent szkoły stalinowskiej, nie widząc możliwości utrzymania władzy w swoim ręku i nie mając nic do stracenia, zdecydował T 235 się na ten ryzykowny krok, by z jednej strony osłabić wpływy w partii swoich konkurentów i ich zwolenników, a z drugiej strony, by przyciągnąć do siebie oraz wzmocnić i pomnożyć szeregi tych wszystkich członków partii, których aspiracje społeczne i materialne z różnych względów nie zostały zaspokojone w poprzednim okresie. Tak przecież rozgrywał kiedyś swoją wielką partię Stalin. Jednak uczeń pod żadnym względem nie dorównywał nauczycielowi, aczkolwiek można się zgodzić, iż ze względu na okoliczności, Stalin miał chyba łatwiejsze zadanie. Przy tym Chruszczow - co istotne - także pod względem charakteru w niczym nie przypominał Stalina. Bez szerokiego poparcia społecznego same dobre chęci, gorące serce i źywiołowy temperament nie wystarczały, by w krótkim czasie skruszyć skamielinę stalinizmu, zwłaszcza że jej obrońcy prędko otrząsnęli się po pierwszym ciosie i przystąpili do kontrofensywy, domagając się rewizji postanowień XX Zjazdu potępiających "kult jednostki". Dla starej gwardii stalinowskiej ważne było zarówno osłabienie wrażenia, jakie wywołał referat Chruszczowa, oraz zawężenie kręgu oskarżeń, jak również odcięcie się od ewentualnego oskarżenia ich samych o współudział w przestępstwach. Wspólne starania radzieckich i zagranicznych stalinowców nie poszły na marne. 30 czerwca 1956 r. plenum KC KPZR przyjęło uchwałę O przezwycigżeniu kultujednostki ijego nastgpstw, w której Stalina określono mianem "wybitnego teoretyka i organizatora" i przypisano mu liczne zasługi, przede wszystkim w walce z opozycją, zapewnienie "zwycięstwa socjalizmu" w ZSRR, a także rozwój światowego ruchu komunistycznego i wyzwoleńczego. Zarzucano mu jedynie nadużywanie władzy, co - jak głosiła rezolucja - było skutkiem ujemnych cech jego charakteru. W rezolucji podkreślono nadto, że kult jednostki wprawdzie hamował rozwój społeczeństwa radzieckiego, to jednak nie mógł zmienić charakteru ustroju radzieckiego, dlatego polityka KPZR była słuszna, gdyż odpowiadała interesom narodu. Uchwała z 30 czerwca 1956 r. faktycznie zastąpiła decyzje XX Zjazdu, stając się odtąd zasadniczą platformą ideologiczną postalinowskiego konformizmu. 5. Gospodarka Śmierć Stalina, a szczególnie zdemaskowanie prawdziwego oblicza stalinizmu w 1956 r., otworzyły drogę do całej serii reform prawie we wszystkich dziedzinach życia w ZSRR. I owe tak potrzebne przemiany zostały uwarunkowane właśnie tymi dwoma czynnikami, jako że i Stalin nigdy by na nie nie pozwolił, a i ci, którzy dostrzegali taką potrzebę, bali się o tym mówić. Tego ryzykownego zadania podjął się dopiero Chruszczow po 1956 r., aczkolwiek trzeba przypomnieć, że nie wszystkie reformy zostały przez niego zapoczątkowane, jak również wiele z nich miało zupełnie drugorzędny charakter. Jednak najważniejsze reformy zostały przeprowadzone tylko dzięki jego inicjatywie i energii. Niektóre z nich miały rzeczywiście fundamentalne znaczenie, inne zaś były produktem jego charakteru - pasji zmieniania wszystkiego wokół bez względu na okoliczności. Działem gospodarki, któremu Chruszczow poświęcał najwięcej uwagi było rolnictwo. Spośród wszystkich członków najwyższych władz ZSRR Chruszczow uważał siebie za największego eksperta w dziedzinie rolnictwa i po umocnieniu swojej pozycji osobiście ingerował w politykę rolną chętnie wyręczając swoich ministrów w ich pracy. Tymczasem skolektywizowane rolnictwo było tym działem gospodarki radzieckiej, w którym oficjalna propaganda chyba najbardziej rozmijała się z rzeczywistością. Wprawdzie Chruszczow, kiedy go o to zapytano, nie zawahał się nazwać rzeczy po imieniu, to jednak pierwsza wzmianka na 236 temat rzeczywistej sytuacji w radzieckim rolnictwie i w życiu chłopów wyszła nie od niego, a od ludzi pióra. Bo to faktycznie zmarły w 1968 r. pisarz Walentyn Owieczkin był tym, który pierwszy w ZSRR zwrócił uwagę szerokiej opinii na to zagadnienie publikując kilka szkiców o radzieckich gospodarstwach rolnych. Pomimo iż Owieczkin trzymał się konwencji, że w pewnych okolicznościach krytyka ludzi władzy może być dopuszczalna, ale nie krytyka ustroju państwowego, to i tak musiał wykazać wiele odwagi, by zdecydować się, jeszcze za życia Stalina, w 1952 r., na opublikowanie s vojego pierwszego krytycznego szkicu o życiu radzieckich chłopów pt. Dzień zn dniem H rejonie. Po śmierci Stalina Owůieczkin opublikował cały cykl podobnych dokumentalnych opowiadań pod wspólnym tytułem Spruit y dnia pois szedniego, w którym wykazał, ile złego może wyrządzić gospodarstwu kolektywnemu niekompetentny sekretarz obwodowej lub rejonowej organizacji partyjnej. Jedną z najbardziej negatywnych postaci w opowiadaniach Owieczkina jest człowiek o nazwisku Borzow, pierwszy sekretarz komitetu rejonowego partii, typ brutalnego karierowicza, który stwarzając pozory poświęcenia i sprawnego działania, niepomny nakazów centralnych dyrektyw, zasypuje instancje nadrzędne radosnymi doniesie- niami o nieistniejących sukcesach, podczas gdy w rzeczywistości zajmuje się tylko dręczeniem chłopów, którzy w końcu zawsze sami znajdują jakiś sposób na nadrobienie zaniedbań. Przeciwieństwem Borzowa jest u Owieczkina Martynow, sekretarz komitetu partii w innym rejonie, który rozumie konieczność dobrego traktowania chłopów i potrzebę materialnych zachęt celem wyzwolenia u nich zapału do pracy. Hałaśliwe wtargnięcie Chruszczowa do radzieckiego rolnictwa ośmieliło innych twórców do kontynuowania przykładu Owieczkina. Może najbardziej kompetentnym z nich był Gabriel Trojepolski, zawodowy agronom. Jego Zapiski agronomu, pod względem konstrukcji wewnętrznej jako żywo przypominiające Zapiski my.śliw ego Iwana Turgieniewa, ukazują kilka kołchozów owładniętych paraliżem wskutek niekompetentnego, dyrektywnego sterowania ich pracą przez obwodową organizację partyjną. Wydając dyrektywę po dyrektywie, które z kolei opierano na dyrektywach przysyłanych z Moskwy, obwodowa organizacja partyjna wydawa- ła podległym sobie gospodarstwom polecenia, w których nie uwzględniano ani miejscowych warunków klimatycznych, ani glebowych. Autor napiętnował również niewłaściwą politykę kadrową niektórych obwodowych i rejonowych organizacji partyjnych - mianowanie i odwoływanie przewodniczących kołchozów i dyrektorów sowchozów bez trzymania się obowiązujących kryteriów. Problem ten przedstawił na przykładzie fikcyjnej postaci "Pro- chora XVII" - siedemnastego dyrektora pewnego sowchozu, zupełnego nieudacznika, zachowującego swoje stanowisko tylko dzięki patronatowi sekretarza komitetu rejonowego partii, któremu jest służalczo we wszystkim oddany. O ile pisarze radzieccy interesujący się sprawami wsi wyrażali w pewnym sensie "głos ludu", o tyle Chruszczow działał "od góry". I należy przyznać, iż osiągnął pewne sukcesy na tym polu, zwłaszcza w pierwszym okresie swoich rządów. Ale jego działania reformatorskie nie zawsze były przemyślane, nadto gwałtowne i nierzadko przynosiły odwrotny skutek od oczekiwanego. Pod koniec swojej kariery, kiedy jego wcześniejsze osiągnięcia w rolnictwie zostały zniwelowane przez nowe niepowodzenia, Chruszczow, chcąc ratować sytuację w swojej niecierpliwości wykonał tyle ruchów, że ludzie zajmujący się sprawami rolnictwa, od ministra w dół, zupełnie potracili głowy (generalnie chodziło o natychmiastowe opracowanie i wdrożenie programu "chemizacji" rolnictwa). Podobnie jak kiedyś w czasach stalinowskich, tak i w okresie rządów Chruszczowa wielu działaczy terenowych organizacji partyjnych, chcąc zyskać uznanie pierwszego sekretarza KC, na różne sposoby starali się wykazywać - na przekór jego oponentom - prawidłowość aktualnej "linii" w polityce rolnej partii. Zresztą podobnie jak Stalin wyolbrzymiał zasięg i siłę poparcia dołów partyjnych dla kolektywizacji rolnictwa na początku lat trzydziestych, 237 podobnie i Chruszczow szukał usprawiedliwienia dla swoich reform u działaczy średniego i niższego szczebla partii. W jednym przypadku dziwnym trafem Chruszczow uzyskał takie wsparcie w najmniej sprzyjającym dla siebie momencie - po wprowadzeniu w 1959 r. niemożliwie wysokich norm na obowiązkowe dostawy mięsa. Decyzja ta została oprotes- towana przez wszystkich, którzy byli obeznani z sytuacją panującą w rolnictwie. Tymczasem po kilku miesiącach obwiązywania zarządzenia z obwodu Riazania zaczęły napływać niezwykle optymistyczne informacje o nadzwyczajnych osiągnięciach tamtejszego sekretarza partii A. Łańonowa, któremu udało się dostarczyć państwu taką masę wołowiny, która trzykrotnie przekroczyła wyznaczony kontyngent: zamiast 48 tys. ton - 150 tys. ton! Wszelako - o czym w Moskwie nie wiedziano - już po roku tej przykładowej "kampanii" ńazańskiej okazało się, że w celu uzyskania tak imponującego wyniku w obwodzie tym wyrżnięto prawie każdą sztukę bydła. W następnym roku, by uniknąć skandalu, Riazań w tajemnicy zakupił potrzebną do uboju ilość bydła w innych obwodach. Wkrótce jednak cała mistyfikacja się wydała wprawiając w zażenowanie Chruszczowa i riazański komitet obwodowy partii, którego "przedsiębiorczy" sekretarz popełnił samobójstwo. Zasadnicze reformy Chruszczowa w rolnictwie wprowadzane od 1958 r., dotyczyły organizacji, bodźców i ustalenia hierarchii produkcji artykułów rolnych. Rozpoczęto od ograniczenia siły oddziaływania scentralizowanego systemu sterowania gospodarką rolną sprowadzając ministerstwo rolnictwa do poziomu zwykłego ciała doradczego. W to miejsce przyznano większą samodzielność w kierowaniu gospodarstwami rolnymi radom terenowym i lokalnym organizacjom partyjnym. Ale w przeważającej liczbie przypadków wymagało to delegowania na wieś działaczy z miejskich rad i organizacji partyjnych, którzy obarczeni różnymi zadaniami w swoim dotychczasowym miejscu pracy najczęściej nie mogli udźwignąć rozszerzonego zakresu obowiązków. Równocześnie kontynuowano, aczkolwiek w zmiennym tempie, akcję łączenia gospodarstw w większe kolektywy: do 1967 r. ogólna liczba kołchozów zmalała do 36 187 ze średnią liczbą gospodarstw chłopskich 418, podczas gdy liczba sowchozów, których powierzchnia była średnio dwa razy większa od kołchozów, wzrosła do 12 773 (proces komasacji kołchozów kontynuowano również po odejściu Chruszczowa i w 1978 r. odpowiednie cyfry przedstawiały się następująco: 26 700 - 495 - 20 484. Należy jednak zaznaczyć, że komasacje wywoływały niezadowolenie chłopów, ponieważ w tego typu gospodarstwach działki przyzagrodowe i ilość inwentarza były dużo mniejsze niż w koł- chozach. W miarę łączenia kołchozów w większe gospodarstwa powstawał problem rozszerzania ich możliwości i praw w zakresie mechanizacji. Pod koniec 1958 r. plenum KC KPZR na wniosek Chruszczowa powzięło uchwałę o reorganizacji Państwowych Stacji Maszynowo- -Traktorowych (MTS-ów) i sprzedaży techniki rolniczej kołchozom (Stalin uważ ił sprzedaż maszyn i narzędzi kołchozom za niedopuszczalną ze względów zasadniczych w społeczeństwie socjalistycznym, albowiem rozszerzyłoby to sferę obrotu towarowego, przekształcając część środków produkcji w towar. Kołchozom wolno było kupować tylko samochody ciężarowe). Pomiędzy MTS-ami, powołanymi w 1929 r., a kołchozami od zarania istniał konflikt interesów, ponieważ kołchozy tak organizowały swoją pracę, aby w jak najmniejszym stopniu korzystać z bardzo drogich usług technicznych, podczas gdy MTS-y, chcąc zapewnić sobie rentowność i wyższe dochody (płace), dążyły do maksymalnego rozszerzenia swojego serwisu. Jednak rozwiązanie MTS-ów i odpłatne przekazanie ich sprzętu kołchozom nie poprawiło sytuacji gospodarstw i warunków materialnych chłopów. Przeciwnie, kołchozy musiały wydać ogromne sumy nie tylko na zakup maszyn (w 1958 r. ceny tych maszyn podnoszono dwukrotnie), lecz również na budowę pomieszczeń dla ich przechowywania i remontów, w związku z czym większość kołchozów musiała odstąpić od realizacji innych potrzebnych projektów, a nawet obniżyć wynagrodzenie kołchoźnikom. Nie utworzono też zawczasu 238 nowego systemu usług w zakresie remontów techniki kołchozowej - kołchozy mogły zapewnić jedynie bieżący remont, nie zaś kapitalny, a należy mieć na uwadze fakt, że bardziej intensywna od tego czasu eksploatacja maszyn i traktorów znacznie skróciła czas ich żywotności. Likwidacja MTS-ów odbiła się również na pracy zakładów budowy maszyn rolniczych. Po zakupieniu sprzętu od MTS-ów kołchozom nie pozostawało już środków na zakup nowo produkowanych maszyn. W tej sytuacji państwo niast udzielić kołochozom długoterminowych kredytów zaczęło zmniejszać produkcję maszyn rolniczych. Dostawy sprzętu rolniczego gwałtownie zmalały. !uż w latach 1958-1959 wieś otrzymała dwukrotnie mniej nowych kombajnów, ciężarówek i innych urządzeń. W zasadzie jedynie produkcja traktorów utrzymywała się na niezmienionym poziomie z niewielką tendencją do progresji. Według oficjalnych statystyk w 1969 r. produkcja traktorów wynosiła 441 700 jednostek, ale liczba traktorów znajdujących się na wyposażeniu gospodarstw roinych, kołchozów i sow- chozów nie była imponująca i wynosiła tylko 1 704 000 (do 1978 r. ten stosunek nieco się poprawił: produkcja traktorów wzrosła do 567 000 rocznie, a w posiadaniu gospodarstw znajdowało się w tym roku 2 297 000 traktorów). W 1953 r., przemawiając do członków KC, Chruszczow przyznał, że wydajność radzieckiego rolnictwa w czasach stalinowskich w wielu dziedzinach była niższa niż w ostatnich latach Rosji carskiej, co maskowano fałszywymi statystykami. Pragnąc zmienić tę sytuację, Chruszczow uznał za najważniejsze zwiększenie inwestycji w rolnictwie i stworzenie systemu bodźców ekonomicznych. Odnośnie do pierwszej sprawy Chruszczow obiecał przede wszystkim elektryfikację części kołchozów - tam, gdzie było możliwe podłączenie ich do państwowej sieci energetycznej (do tej pory większość kołchozów nie była zelektryfikowana, aczkolwiek niektóre z nich posiadały własne generatory dieslowskie). Co do sfery bodźców materialnych - już w 1953 r. wydano rozporządzenie, które zresztą odsłoniło zasięg eksploatacji chłopów w czasach stalinowskich, zwalniające chłopów nie posiadających inwentarza żywego od obowiązkowych dostaw mięsa. Do sfery bodźców materialnych należałoby też zaliczyć zapowiedź obniżenia podatku od działek przyzagrodowych oraz faktyczne podniesienie minimalnych cen państwowych na obowiązkowe dostawy przy równoczesnym obniżeniu wielkości kontyngentów niektórych płodów rolnych (wszelkie nadwyżki produkcyjne kołchozy mogły sprzedawać po wyższych cenach). Z drugiej jednak strony zwiększono liczbę godzin, które chłopstwo musiało przepracować w gospodarstwie kolektywnym oraz zaostrzono kary za niewywiązywanie się z tego obowiązku, aż do groźby obcięcia areału działki przyzagrodowej włącznie. Wszelako wszystkie te zmiany, mając przede wszystkim na względzie usprawnienie funkcjonowania kołchozów, nie poprawiły sytuacji chłopów. Podniesienie cen na obowiązkowe dostawy, a w związku z tym chęć uzyskania jak najlepszych rezultatów finansowych i przypodobania się zwierzchnikom, wyzwoliły niezdrową konkurencję pomiędzy zainteresowanymi organizacjami partyjnymi, dyrektorami i przewod- niczącymi gospodarstw, co w praktyce przejawiało się w zmuszaniu chłopów do poświęcania maksimum swojej energii i czasu na pracę w gospodarstwie kolektywnym kosztem pracy na działce przyzagrodowej, która stanowiła główne źródło ich utrzymania. Innyr:z przykładem braku wyobraźni w reformowaniu wsi, który zresztą wynikał z pryncypiów ideologicznych, mógł być stosunek Chruszczowa do "sektora prywatnego" w radzieckim rolnictwie. Otóż zaalarmowany "nadzwyczajnym" rozwojem produkcji na działkach przyzagrodowych w rezul- tacie kilkuletniej względnie liberalnej polityki państwa w tym obszarze, Chruszczow za- inscenizował kampanię przeciwko zwiększaniu hodowli bydła prywatnego zalecając lokalnym organizacjom partyjnym nakłanianie chłopów do "dobrowolnego" oddawania krów gospodarstwom kolektywnym. Owa "kampania" z jednej strony spowodowała roz- goryczenie chłopów, a z drugiej strony rychło doprowadziła do spadku produkcji mleka w ZSRR. 239 Pragnąc jak najszybciej urzeczywistnić swoją wizję rolnictwa Chruszczow nie oszczędzał się i dużo czasu spędzał w terenie konferując z działaczami, schlebiając przewodniczącym kołchozów i dyrektorom sowchozów oraz czyniąc obietnice chłopom w zrozumiałym dla nich języku. Już samo to było dużym postępem nie tylko w dziejach ZSRR, ale w ogóle w historii Rosji od czasów Piotra I - po raz pierwszy bowiem od początku XVIII w. zaistniał pewien bezpośredni kontakt pomiędzy "ojcem na szczycie" a społeczeństwem. Dlaczego w takim razie rezultaty poczynań Chruszczowa w ostateczności nie były zadowalające? Otóż w ZSRR - poza wymienionymi już wyżej przyczynami - podstwową przeszkodą dla realizacji jakichkolwiek reform zawsze była niewłaściwa interpretacja, albo jeszcze lepiej - nad- interpretacja przez lokalne organy wykonawcze odgórnych zaleceń wypaczająca sens wszel- kich inicjatyw władz centralnych. Na przykład apel Chruszczowa skierowany bezpośrednio do chłopów i wzywający ich do "otrząśnięcia się z apatii" został odczytany przez nadgorliwych pracowników lokalnych organizacji partyjnych jako wezwanie do przyspiesze- nia tempa zmian w podległych sobie gospodarstwach bez potrzeby zastanawiania się nad celowością podejmowanej akcji. Ową szkodliwą nadgorliwość instancji terenowych można zilustrować na następującym przykładzie: kiedy Chruszczow skrytykował system tzw. "travopolja" - planowej, rotacyjnej metody uprawy łąk i pastwisk, odpowiedzialni funkcjonariusze komitetów rejonowych partii nakazali szefom gospodarstw kolektywnych natychmiastowe zaoranie tych terenów, pomimo iż w danym miejscu i czasie przewidywano na nich bardzo dobry urodzaj traw i wysokie zbiory siana. Kiedy zaś Chruszczow napomknął swego czasu o korzyściach, jakie daje uprawa roślin motylkowatych - wkrótce na dużych obszarach ZSRR zlikwidowano zasiewy pszenicy i żyta zastępując je bobem i koniczyną. Chruszczow bardzo pasjonował się uprawą kukurydzy: zamierzając przeznaczyć zago- spodarowywane w Kazachstanie i w innych rejonach ugory pod uprawę pszenicy, postulował szersze wykorzystanie starych obszarów rolniczych w europejskiej części ZSRR pod uprawę - dającej wysokie plony i doskonale nadającej się na paszę - kukurydzy. Ale i w tym przypadku zamiar Chruszczowa zaowocował brakiem umiaru na prowincji, gdzie wiele gospodarstw o nieodpowiednich dla tej kultury warunkach glebowych zostało zmuszonych do zaniechania uprawy pszenicy i przestawienia się na uprawę kukurydzy osiągając fatalne wyniki. Po wizycie Chruszczowa w Stanach Zjednoczonych w 1959 r. w Związku Radzieckim zainicjowano szeroką kampanię propagandową na rzecz wykorzystania kukurydzy jako pożywienia dla ludzi. I tak pewnego dnia, przyzwyczajeni do kaszy grycznej i owsianki mieszkańcy tego kraju zobaczyli półki sklepowe uginające się pod ciężarem opakowań z nie znaną im dotąd zawartością - płatkami kukurydzianymi. Jednak w tym przypadku, zrazu nieufni wobec owego "luksusowego specyfiku" świata zachodniego, ludzie prędko przekonali się do niego i odtąd posiłek złożony z kilku płatków kukurydzianych zatopionych w misce mleka zaczął wypierać tradycyjne rosyjskie dania śniadaniowe. Ów brak skuteczności wysiłków Chruszczowa, zmierzających do uleczenia chronicznych chorób wsi radzieckiej, znalazł swój literacki wyraz w krótkim opowiadaniu Fiodora Abramowa pt. Nowe życie wydrukowanym w 1963 r. w piśmie "Newa". Autorowi udało się przemycić między wierszami tego opowiadania wyraźnie uchwytną konstatację, że wszelkie niedole radzieckiego chłopstwa trwały nadal, i to nie tyle pomimo, ile właśnie na skutek "reform" Chruszczowa. Na tle bankructwa polityki rolnej Chruszczowa jedynym osiągnięciem, które ustaliło w ZSRR jego reputację jako "dobrego gospodarza", było zagospodarowanie ziem leżących odłogiem w Kazachstanie, na Syberii, Kaukazie i w okolicach Uralu. W rezultacie tej kampanii areał ziemi przeznaczonej pod uprawę pszenicy wzrósł do 67 mln ha w I956 r., co w porównaniu z 39 mln ha w 1950 r. stanowiło rzeczywiście niemałe osiągnięcie. Również pierwsze lata wykorzystywania tych ziem usprawiedliwiały celowość zainwestowanych w tę 240 operację ogromnych środków finansowych. Wszelako Chruszczow nie poprzestał na tym i wkrótce plan zagospodarowania ugorów został rozszerzony, ale - wbrew ostrzeżeniom rodzimych i zagranicznych ekspertów - uparte uprawianie na tych obszarach monokultury, bez stosowania płodozmianu i nawożenia gleby, nie rokowało niczego dobrego na przyszłość. Szybka erozja i wyjałowienie gleby w następnych latach doprowadziły do drastycznego spadku wydajności i obniżenia się jakości zboża czyniąc zasiewy każdego następnego roku coraz mniej opłacalne. I właśnie załamanie się produkcji rolnej na nowo zagospodarowanych obszarach oraz wyjątkowo zła pogoda, która objęła stare tereny rolnicze w europejskiej części Związku Radzieckiego spowodowały bardzo niskie zbiory w 1963 r. W ZSRR wystąpił ostry niedobór żywności i państwo, które w tym czasie zaopatrywało w zboże Kubę, samo zostało zmuszone do zakupu dużej ilości zboża w innych krajach, głównie w USA, Kanadzie i Australii. Tak więc trwający z górą czterdzieści lat eksperyment na radzieckim rolnictwie zaowocował brakiem żywności i koniecznością importu zboża z krajów kapitalistycznych, co było bolesnym ciosem dla prestiżu ZSRR na arenie międzynarodowej i dla samego Chruszczowa. To też prawdopodobnie przyspieszyło jego dymisję - dobre zbiory w 1964 r. przyszły zbyt późno, by go uratować. Jak należało się spodziewać, bezpośrednim następstwem niedoboru zboża był brak wystarczającej ilości paszy dla zwierząt, zwłaszcza dla bydła i świń, a w związku z tym spadek podaży mięsa. Zresztą hodowla świń zawsze stanowiła jedną z najsłabszych dziedzin radzieckiego rolnictwa, a teraz gwałtownie spadła z 70 do 40 mln sztuk i była to strata, którą zdołano odrobić dopiero po dziesięciu latach. * * * W przemyśle po 1956 r. położono nacisk na produkcję dobór konsumpcyjnych (przed trzema laty wobec takiej właśnie propozycji Malenkowa Chruszczow postawił się w opozycji ze względów politycznych) i już wkrótce w sieci handlowej ZSRR pojawiło się więcej towarów i w bogatszym asortymencie. W radzieckich sklepach zaczęła się nawet pojawiać niewielka ilość dóbr importowanych, którą wszakże wykupywano w ciągu kilku minut. Jednocześnie podniesiono płace pracownicze, zwłaszcza najmniej zarabiających oraz obniżono ceny na większość artykułów, z czego skorzystali już wszyscy konsumenci. Przystąpiono do stop- niowego wprowadzania siedmiogodzinnego dnia pracy (sześć godzin w sobotę), podwyższono emerytury, a nawet przejściowo przyznano niewielkie emerytury dla chłopów. Zmniejszono podatek "kawalerski", a takie samo świadczenie pobierane od bezdzietnych małżeństw zostało zniesione. XX Zjazd KPZR zatwierdził szósty 5-letni plan rozwoju gospodarczego, ale już w grudniu 1956 r. okazało się, że jest on nierelany. W tej sytuacji w pośpiechu opracowano plan przejściowy na 1-2 lata, a następnie nowy, tym razemjuż siedmioletni na lata 1959-1965. Owe "manewry" z ustaleniem planu spowodowane zostały z jednej stróny walką o władzę w łonie elity rządzącej, która doprowadziła do wyeliminowania w 1957 r. ze składu kierownictwa Mołotowa, Malenkowa i Kaganowicza, a następnie Pierwuchina i Saburowa, oraz z drugiej strony dążeniem Chruszczowa do zmiany priorytetów gospodarczych i przesu- nięcia środka ciężkości z tradycyjnie eksponowanego przemysłu ciężkiego na niedoceniany dotąd przemysł lekki, a w tym przemysł chemiczny (głównie produkcja nawozów sztucznych i tworzyw sztucznych). Jednak pomimo gorączkowych zabiegów organizacyjnych, coraz to nowych programów i bodźców, propagowane przez Chruszczowa na przełomie lat pięć- dziesiątych i sześćdziesiątych hasło "dogonić i przegonić USA w produkcji na głowę do 1970 r." było nierealne. O ile różnica pomiędzy ZSRR a USA w produkcji przemysłowej per cupita była w tym czasie rzeczywiście niewielka, to na początku lat sześćdziesiątych dotychczasowy relatywnie szybki wzrost gospodarczy w ZSRR uległ zahamowaniu. W 1963 r., w warunkach ostrego kryzysu w rolnictwie, globalny wzrost gospodarczy w ZSRR liczony w wartościach 241 bezwzględnych był już dużo niższy niż w USA. Do zahamowania rozwoju wielu sektorów radzieckiej gospodarki na początku lat sześćdziesiątych przyczyniły śię też wydatki na zbrojenia i realizacja programu kosmicznego. Szczególnie ucierpiał na tym zainicjowany przez Chruszczowa w latach pięćdziesiątych program budownictwa mieszkaniowego. Już na początku rządów Chruszczowa w Związku Radzieckim podjęto wiele działań mających na celu przyspieszenie postępu technicznego w gospodarce. Wówczas to między innymi rozpoczęto wielką akcję elektryfikacji linii kolejowych oraz zastępowanie parowozów lokomotywami spalinowymi (jednym z zarzutów wysuwanych przez Chruszczowa przeciwko Kaganowiczowi w 1957 r. była właśnie uparta wiara tego ostatniego w lokomotywy parowe). Starając się ulżyć kolejom rozwijano transport powietrzny - w krótkim czasie AEROFŁOT awansował do roli najważniejszego przewoźnika pasażerów na trasach długodystansowych (głównym typem samolotu pasażerskiego w tym czasie był odrzutowiec Tu-104). Ceny biletów lotniczych na kilku trasach obniżono do wysokości nie przekraczającej ceny biletów kolejowych. W 1959 r. w ZSRR zwodowano pierwszy na świecie lodołamacz atomowy "Lenin". Wiele wyrobów radzieckiej techniki zaprezentowano światu na międzynarodowej wystawie w Brukseli w 1958 r. (oraz w Montrealu w 1967 r.). Jednak najbardziej spektakularną demonstracją osiągnięć radzieckiej techniki było wypuszczenie 4 października 1957 r. pierwszego radzieckiego sztucznego satelity (sputnika), co stanowiło duże zaskoczenie dla świata zachodniego, który nie wierzył, mimo wcześniejszych zapowiedzi Moskwy, w możliwość rychłego zrealizowania przez ZSRR tego przedsięwzięcia. Wystrzelenie 3 li- stopada tego samego roku drugiego sputnika (z psem "Łajką" na pokładzie) uświadomiło Zachodowi, że sukces ZSRR miał swoje oparcie w zaawansowanej technologii w zakresie wysokiej mocy silników rakietowych. Te dwa wydarzenia zrodziły na Zachodzie następujące pytanie: jak to możliwe, by państwo przedstawiane jako technologicznie zacofane o niedoj- rzałej gospodarce, mogło zdobyć się na takie osiągnięcia? Szuk jąc odpowiedzi kompetentne czynniki w tych krajach doszły do wniosku, że tajemnica radzieckich sukcesów tkwi w dobrze rozbudowanym zapleczu naukowo-badawczym i technicznym, ale przede wszystkim w or- ganizacji oraz sposobie i zakresie jego finansowania. W ten sposób radziecki program "Sputnik" spowodował nie tylko wzrost prestiżu ZSRR na arenie międzynarodowej pod względem nauki i techniki, ale również przyczynił się do zwiększenia zainteresowania zachodniej, zwłaszcza amerykańskiej opinii publicznej bardziej dynamicznym rozwojem we własnych krajach tych dziedzin nauki i przemysłu, które bezpośrednio czy pośrednio wiązały się z badaniami kosmosu. Wkrótce też, zarówno wojskowi i jak przemysłowcy w tych krajach dostrzegli, że najlepszym sposobem na uzyskanie większych funduszy lub zrobienie dobrego interesu konieczne jest ściślejsze niż dotąd powiązanie własnych potrzeb z interesami państwa w dziedzinie prestiżowego programu kosmicznego, a co za tym idzie, również w dziedzinie obronności. Jeżeli bowiem rakieta mogła wynieść na taką wysokość sputnika z psem na pokładzie - równie dobrze mogła wynieść głowicę atomową. 6. Ku "praworządności socjafistycznej" Przywracanie "praworządności socjalistycznej" - jak nazywano w ZSRR odchodzenie od terroru i arbitralności w rządzeniu państwem - rozpoczęło się od uwolnienia osób zamieszanych w "spisek lekarzy". W następnym okresie zwolniono również i zrehabilitowano setki tysięcy osób, które przeżyły piekło łagrów włączając nawet żyjących członków byłej antyradzieckiej "armii" Własowa. Na mocy uchwały KC zrewidowano sprawy oskarżonych 242 w latach 1949-1950 działaczy kultury żydowskiej. Najwięksi spośród pisarzy i poetów żydowskich, artystów i reżyserów, tacy jak Lew Kwitko, Dawid Hoffstein, Icyk Fefer, Beniamin Zuskin - zostali rozstrzelani w 1952 r. Po ich pośmiertnej rehabilitacji powróciły z Kazachstanu tylko ich rodziny. Dokonano także rewizji "sprawy leningradzkiej". W tym przypadku zrehabilitowano również pośmiertnie znaczną liczbę działaczy partyjnych. Do Leningradu wróciło co najmniej dwa tysiące osób. Jednocześnie wytoczono szereg procesów przeciwko oficerom służby bezpieczeństwa. W grudniu 1954 r. odbył się publiczny proces przeciwko Wiktorowi Abakumowowi oraz pięciu byłym wyższym urzędnikom Ministerstwa Bezpieczeństwa Państwowego. Egzekucja skazanego na śmierć Abakumowa i jego współ- pracowników miała być dowodem, że reżim zdecydował się skończyć raz na zawsze z polityką fałszerstw, konstruowania oskarżeń oraz samowolą organów bezpieczeństwa. Rozwiązano powołane w 1934 r. słynne "trojki" - trzyosobowe Komisje Specjalne, których wydawane w trybie administracyjnym wyroki nie podlegały zaskarżeniu. Zreorganizowano - o czym już pisaliśmy - aparat służby bezpieczeństwa i poddano go ścisłemu nadzorowi Prokuratury ZSRR (odpowiednia ustawa w tej sprawie została wydana 24 maja 1955 r.). Odstąpiono od praktyki rozpatrywania przestępstw "przeciwko państwu" (terminem tym zastąpiono "prze- stępstwa o charakterze kontrrewolucji") w procesach tajnych, a kompetencje sądów wojskowych ograniczono do wyrokowania w sprawach o szpiegostwo i rozpatrywania przestępstw popełnionych przez wojskowych. Pomimo iż tego oficjalnie nigdy nie ogłoszono, w praktyce wymiaru sprawiedliwości przestano stosować "doktrynę Wyszyńskiego" z 1935 r., według której oskarżony o "przestępstwo kontrrewolucji" powinien zostać uznany za winnego, chyba że sam potrafił dowieść swojej niewinności (zniesiono natomiast ofcjalnie tzw. "doktrynę analogii" ograniczoną w 1935 r. do przestępstw o charakterze politycznym). Zawężono również interpretację definicji "aktu terrorystycznego", wyłączając z niej przestęp- stwa mniejszej wagi dokox ne z "motywów politycznych", jak na przykład naruszenie nietykalności osobistej urzędnika partyjnego lub państwowego. Okrojono kompetencje prokuratury w kwestii odwołań od wyroków na niekorzyść skazanego. Odtąd taka rewizja mogła zostać wniesiona najpóźniej do dwunastu miesięcy od zapadnięcia ostatniego wyroku w danej sprawie. Zmniejszono też wysokość kar za wiele rodzajów przestępstw, a nicktóre kategorie przestępstw w ogóle zostały zniesione (aborcja, nieobecność w pracy, porzucenie pracy). Z terminologii urzędowej wykreślono nazwę "obóz pracy i zastąpiono ją nieco łagodniejszym terminem - "kolonia pracy", co w praktyce nie miało żadnego znaczenia, aczkolwiek poprawiono nieco warunki bytowe więźniów. Innym krokiem naprzód były zapowiedzi unieważnienia przestarzałych, ale wciąż obowiązujących tysięcy ustaw, dekretów i zarządzeń wydanych w czasach Stalina. Zmianą godną uwagi było również podniesienie statusu zawodu prawnika, który od 1917 r. nie cieszył się w Związku Radzieckim zbyt dużym poważaniem władz (w ZSRR prawnicy nigdy nie uzyskali znaczenia, jakim cieszyli się w Rosji przed rewolucją bolszewicką, chociaż korzystano z ich porad jako konsultantów podczas dyskusji nad przygotowywanymi zmianami w systemie prawnym państwa). W 1956 r. przyspieszono tempo zwalniania więźniów politycznych i tryb rehabilitacji. W pierwszej kolejności zwalniano byłych członków partii i członków rodzin straconych komunistów. Natychmiast zwolniono z łagrów tych więźniów, których wyroki już wygasły, a których nadal więziono bezprawnie. W bardziej złożonych sytuacjach więźniów zwalniano bez rehabilitacji jako tych, którzy "odsiedzieli" wyrok. Proponowano im przy tym, żeby starali się o rehabilitację w trybie indywidualnym w późniejszym terminie. Zwalniano bezpartyjnych fałszywie oskarżonych o "działalność antyradziecką". Zwrócono również wolność nielicznym, pozostałym przy życiu członkom partii mieńszewickiej, eserowcom, anarchistom, spośród których większość znajdowała się w więzieniach, łagrach i na zesłaniu od 25-30 lat. W ciągu tych miesięcy zrehabilitowano i zwolniono wszystkich jeńców 243 wojennych i ludzi "przemieszczonych", którzy nie splamili się kolaboracją z wrogiem. Jednak gwoli prawdy należy powiedzieć, że proces rehabilitacji nie był wolny od niesprawiedliwości i braków. Sprawy rehabilitacji osób rozstrzelanych i zmarłych w więzieniach i łagrach cozpatrywano z reguły tylko na podstawie podań składanych przez rodziny lub przyjaciół. Jeśli takie podanie nie wpłynęło, sprawy nie rozpatrywano. Nie dokonywano też rehabilitacji uczestników ruchów opozycyjnych z lat dwudziestych i członków innych partii. Nie dokonano rewizji sfałszowanych procesów lat trzydziestych. Większość akt szeregowych więźniów po ich rehabilitacji natychmiast palono. Zamiast licznych protokołów przesłuchań pozostawało tylko krótkie zaświadczenie o rehabilitacji. Nikt też nie pociągał do odpowiedzialności oficerów śledczych NKWD-MGB, którzy prowadzili "dochodzenia" z zastosowaniem tortur, ani naczelników łagrów i więzień oraz strażników słynących ze swego okrucieństwa w stosunku do więźniów. Nie podano do publicznej wiadomości nazwisk donosicieli i oszczerców. Jedynie w pojedynczych przypadkach, kiedy sprawa nabrała rozgłosu, poszczególni funkcjonariusze NKWD-MWD otrzymywali upomnienia jako kary partyjne za "nadużycie władzy" lub za "stosowanie niedozwolonych metod śledczych" itp. Złagodzenie rygorystycznego prawa zaowocowało wzrostem przestępczości (w grudniu 1958 r. "uchwalono" nowe radzieckie prawo karne). To z kolei doprowadziło do przy- wrócenia w 1961 r. ostrzejszych sankcji za wiele rodzajów przestępstw. Na przykład, zniesiona w 1947 r. i przywrócona w 1950 r. kara śmierci została rozszerzona na szereg przypadków szpiegostwa, zdradę stanu, spowodowanie katastrofy, zabójstwo funkcjonariusza państwo- wego pełniącego służbę, zabójstwo w afekcie, gwałt, wszelkie akty terrorystyczne i za szerzący się na ogromną skalę bandytyzm. Karę śmierci zaczęto także orzekać za przestępstwa o charakterze gospodarczym: za defraudację, łapówkarstwo, spekulację itp. (karę śmierci w Rosji i ZSRR znoszono, a raczej ograniczano jej stosowanie w następujących latach: 1754, 1917, 1918, 1920 i 1947, ale tylko w krótkim okresie abolicji w 1917 r. zniesiono ją zupełnie. Od 1932 r. karę śmierci, określaną wówczas eufemistycznie jako "najwyższą formę obrony społecznej", zaczęto orzekać na szeroką skalę wobec osób oskarżonych o kradzież własności państwowej oraz za przestępstwa popełnione z motywów politycznych). Z przestępstw gospodarczych zagrożonych karą śmierci, spekulacja była tym rodzajem przestępstwa, wobec którego nowa regulacja prawna posiadała moc wsteczną - skazani wcześniej za spekulację i odsiadujący długoletnie kary więzienia prawie bez wyjątku zostali straceni (odpowiedni dekret w tej sprawie został wydany przez Prezydium Rady Najwyższej ZSRR w lipcu 1961 r.). Jednym z nabardziej powszechnych typów przestępstw w ZSRR była korupcja, ale zakwalifikowanie jej do kategorii przestępstw ciężkich bynajmniej nie oznaczało, że w każdym udowodnionym przypadku karano ją śmiercią. Zależało to bowiem od okoliczności: osobę, której udowodniono korupcję, na przykład wzięcie łapówki od zagranicznego (kapitalistycz- nego!) kontrahenta zwykle karano śmiercią, ale takie same przypadki pomiędzy obywatelami ZSRR traktowano bardziej selektywnie i w sprawach tych rzadziej orzekano najwyższe wyroki. Podobnie traktowano sprawy dotyczące handlu na "czarnym rynku" (z wyjątkiem handlu obcymi walutami) - musiało zostać naruszonych kilka artykułów kodeksu karnego, aby sprawcy zasądzić karę śmierci. Dla ilustracji można podać następujący przykład: w 1970 r. powien pomysłowy Ukrainiec mieszkający w bliskim sąsiedztwie gorzelni, zainstalował do swojego obejścia niewielki rurociąg, którym odprowadzał część spirytusu destylowanego dla własnych prywatnych potrzeb. Człowiek ten został skazany na karę śmierci, ponieważ dokonał naraz trzech poważnch przestępstw: ukradł własność państwową, handlował nielegalnie towarem o "wysokim stopniu społecznej drażliwości" i uzyskał wysokie dochody osobiste. Krokiem wstecz była Ustawa przeciwko pasożytom. Ustawa ta była skierowana - jak to określono - "przeciwko osobom uchylającym się od społecznie użytecznej pracy" i mogła 244 być zastosowana bez potrzeby dokonywania kwalifikacji prawnej czynu, który "kolidował" z powszechnie obowiązującymi normami społecznymi lub obyczajowymi. Początkowo mianem "pasożytów" określano drobnych spekulantów, pijaków i chuliganów zakłócających porządek publiczny. Jednak wkrótce okazało się, że ustawa ma również, a może przede wszystkim, zastosowanie wobec ludzi wolnych zawodów: pisarzy, poetów, malarzy, artystów. Wielu spośród nich nie było członkami stowarzyszeń twórczych i dlatego nie 'posiadali "społecznego oblicza". Bardzo prędko stawali się ofiarami moralnego terroru, szczucia ze strony sąsiadów podjudzanych przez władze, nierzadko trafiali za kraty. Przeważającą liczbę przypadków objętych "ustawą o pasożytach" rozpatrywały rozpowszechnione w tym czasie "sądy koleżeńskie" (robotników fabryki lub mieszkańców bloku czy osiedla), które mogły orzekać kary nawet do pięciu lat "wewnętrznego zesłania" w odległe rejony kraju (po zatwierdzeniu wyroku przez odpowiednią radę miejską). Podobnie jak kampania walki ze spekulantami przerodziła się niebawem w akcję antysemicką, tak kampania zwalczania "pasożytów" stała się jedną z form represji politycz- nych. Represje objęły nie tylko domagających się większej swobody słowa ludzi nauki i kultury, ale także rodzące się nieliczne ośrodki dysydenckie skupiające w tamtych latach przeważnie młodych pracowników nauki i studentów. Pierwsze takie grupki powstały w Moskwie jeszcze w dniach powstania węgierskiego w 1956 r. Grupy te zorganizowały kilka wystąpień na zebraniach komsomolskich i rozpowszechniały ulotki nawołujące do solidarno- ści z powstańcami węgierskimi i potępiające radziecką interwencję zbrojną. W Moskiewskim Uniwersytecie Państwowym zajmowała się tym między innymi grupa Lwa Krasnopiewcewa, która przyjęła nazwę " Związek Patriotów Rosji". Co najmniej dziesięciu członków tej grupy aresztowano i skazano na kary od trzech do dziesięciu lat więzienia. W 1957 r. w Leningradzie uwięziono niewielką grupę młodzieży, której przewodził Riewolt Pimienow. Represje dotknęły również wiele innych podobnych grup. Na początku lat sześćdziesiątych zakazano też zgromadzeń młodzieży pod pomnikiem Majakowskiego w Moskwie. Zbierające się pod obeliskiem grupki studentów były rozpędzane przez tzw. "drużyny ludowe" (utworzone decyzją Rady Najwyższej w 1959 r. "do nadzoru nad przestrzeganiem porządku publicz- nego"). W republikach dokonywano aresztowań osób oskarżonych o "nacjonalizm", a w niektórych obwodach o "krytykę kultu Chruszczowa". Należy jednak przyznać, że skala tych represji była nieporównywalna z masowym terrorem i aresztowaniami w czasach stalinowskich i być może o większości tych aresztowań Chruszczow mógł nawet nie wiedzieć. Grupy "dysydentów" z przełomu lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych działały z reguły w konspiracji, nie szukały rozgłosu i nie dążyły do nawiązania kontaktu z korespondentami zachodnimi, którzy zresztą mieli małe pojęcie o istnieniu tych grup. Innymi słowy, w porównaniu z poprzednim okresem za Chruszczowa było stosunkowo niewielu więźniów politycznych, ale też w zasadzie nie istniały jawne ruchy opozycyjne, które powstawały w drugiej połowie lat sześćdziesiątych. "Modernizacja" systemu prawnego w ZSRR po 1953 r., pomimo utrzymania się kilku reakcyjnych elementów, była dużym krokiem do przodu na drodze odchodzenia od pragmatyki okresu stalinowskiego. Generalnie reżim Chruszczowa, odrzucając masowy terror położył nacisk na społeczną kontrolę nad działalnością i życiem obywateli (13 stycznia 1960 r. rozwiązano ogólnozwiązkowe ministerstwo spraw wewnętrznych). A jeżeli podnosiły się głosy protestu przeciwko funkcjonowaniu szeroko pojmowanego aparatu przymusu, to przecież - gdyby przewrotnie odwołać się do konstatacji cara Aleksandra II w tej kwestii - można by to skwitować następująco: "represje tak samo jak swobody są pojęciem względnym i kiedy swobody rozszerza się kosztem represji, to narzekania na represje stają się bardziej głośne". W czasach Stalina nie do pomyślenia było wyrażanie niezależnej opinii nawet w obecności członka najbliższej rodziny - w czasach Chruszczowa teoretycznie można sobie było 245 pozwolić nawet na publiczną krytykę rządu, pod warunkiem że jest to prywatne zdanie nie wyrażające poglądów zorganizowanej grupy. 7. Oświata Reformy oświatowe Chruszczowa z 1958 r. z jednej strony zostały wymuszone przez krytykę istniejącego systemu oświatowego w ZSRR, a z drugiej strony przez brak spójności tego systemu z gospodarką państwa. Sam Chruszczow, samouk, o niewysokim cenzusie wykształcenia, nie był zbyt życzliwie usposobiony do ludzi, którzy chcąc uniknąć losu wyrobnika fizycznego poprzez szkołę szukali drogi do lepszego życia. Większość przed- stawicieli inteligencji radzieckiej miała wyższe wykształcenie i jak wszędzie na świecie, ludzie ci pragnęli tego samego dla swoich dzieci, ponieważ stwarzało to szansę osiągnięcia wyższego stanowiska zawodowego, a przez to wyższego statusu społecznego i lepszej pozycji material- nej. Ale niezależnie od swoich pragnień ograniczania rozwoju inteligencji jako kategorii społecznej (kategorii zawodowej), Chruszczow miał swoje powody, by zainicjować reformy w oświacie. W miarę jak radziecka gospodarka stawała się coraz bardziej skomplikowanym organizmem, w ZSRR zaczął wyłaniać się problem wysoko kwalifikowanych kadr kierow- niczych, a przede wszystkim dobrze przygotowanych do wykonywania specjalistycznych czynności kadr robotniczych. Redukcje w armii nie mogły wypełnić tej luki i tylko zmiany w systemie edukacyjnym były w stanie - w powszechnym odczuciu - sprostać takiemu zapotrzebowaniu. Do tej pory młodzi ludzie z podstawowym lub średnim wykształceniem nie spełniali tych wymogów, a i szkoły wyższe, politechniczne i uniwersytety, funkcjonujące w oparciu o "oderwany od życia", przestarzały system kształcenia również nie były zdolne "dostarczyć" gospodarce potrzebnych, nowocześnie myślących praktyków. Innym zagad- nieniem był fakt często podnoszony przez Chruszczowa, że radziecki system edukacyjny w ogóle "produkował" zbyt wiele osób z wyższym wykształceniem, a zbyt mało z przygotowa- niem zawodowym i średnim technicznym, a więc tej kategorii wykwalifikowanych pracow- ników, którzy w zakładach pracy stykali się z bezpośrednią produkcją. W reformach oświatowych Chruszczowa w zasadzie odstąpiono od wcześniejszej koncepcji wprowadzenia dziesięcioletniego systemu oświaty powszechnej. Przed 1958 r. szkoły dziesięcioletnie istniały w niektórych miastach, jednak większość uczniów w Związku Radzieckim zadowalała się ukończeniem siedmioklasowej szkoły podstawowej. Jedynie ci z nich, których ambicją było (lub ich rodziców) uzyskanie matury lub podjęcie w przyszłości studiów wyższych, decydowali się dobrowolnie na dalsze trzy lata nauki w zakresie szkoły dziesięcioletniej. Po 1958 r. obowiązkowym typem szkoły powszechnej stała się szkoła ośmioletnia obejmująca młodzież od 7 do 15 roku życia. Zgodnie z postulowanym kursem zdecydowana większość absolwentów szkół podstawowych nie powinna podejmować nauki w szkołach średnich, lecz bezpośrednio kierować się do pracy lub do szkół zawodowych (Chruszczow w ogóle proponował maksymalnie ograniczyć liczbę średnich szkół ogólno- kształcących). Ci z nich, którzy podjęli pracę zawodową, mogli uzupełniać swoje wykształ- cenie w szkołach wieczorowych, w których zajęcia odbywały się 2-3 razy w tygodniu w dni wolne od pracy produkcyjnej. Młodzież, która w przyszłości zamierzała podjąć studia wyższe, musiała uczęszczać do zreformowanej szkoły dziesięcioletniej, którą teraz wydłużono o jeden rok (Chruszczow zniósł opłaty za owe 3-4 dodatkowe lata szkoły średniej wprowadzone kiedyś przez Stalina). W ciągu tych czterech lat uczniowie poza normalnym programem szkolnym odbywali praktyki w przemyśle i rolnictwie w wymiarze jednej trzeciej godzin 246 lekcyjnych. Tego rodzaju system miał doprowadzić do "wzmocnienia więzi szkoły z życiem", co zresztą zostało wyrażone w specjalnym memorandum Chruszczowa skierowanym do członków KC KPZR w lipcu 1958 r. W związku z zawartymi w memorandum sugestiami władze oświatowe rozważały również możliwość wprowadzenia obowiązkowego dwuletniego "stażu produkcyjnego" dla absolwentów szkół średnich przed podjęciem studiów. Według założeń rozwiązanie to miałoby zmniejszyć "nacisk" na ograniczoną ilość miejsc w szkołach wyższych, a przede wszystkim odwieść potencjalnych kandydatów na studia od ich pierwotnej decyzji, z których wielu - jak się spodziewano - straci "po drodze" motywację do dalszej nauki. Pomimo szczerych chęci władz, w ZSRR nie udało się wprowadzić wszystkich postulowa- nych przez Chruszczowa zmian w oświacie do praktyki życia. Może najlepsze rezultaty osiągnięto we wdrażaniu koncepcji politechnizacji szkoły. W szkołach zaczęto urządzać nieduże pracownie techniczne, a na zajęcia techniczne przeznaczono 2-4 godziny tygodniowo. Przy szkołach wiejskich powstawały szkółki hodowli roślin, a w niektórych szkołach miejskich organizowano wydziały produkcyjne, wytwarzające produkcję towarową = meble, narzędzia, zabawki itp. Podobne "szkolne" wydziały powstawały również w obrębie poszczególnych przedsiębiorstw. Natomiast już w 1964 r. zrezygnowano z jedenastoklasowej szkoły średniej, powracając do dziesięcioletniego okresu nauczania. Po dymisji Chruszczowa, w drugiej połowie lat sześćdziesiątych, nowe władze oświatowe podjęły decyzję, że w przyszłości model powszechnej szkoły ogólnokształcącej będzie przedstawiał się następująco: pierwsze trzy klasy zamierzano przeznaczyć na kształcenie podstawowe, a następne pięć klas na średnie z dwuletnim, fakultatywnym przedłużeniem nauki dla tych uczniów, którzy chcieliby uzyskać maturę i ewentualnie przystąpić do egzaminów wstępnych na wyższe uczelnie. W związku z tym w 1973 r. podniesiono wiek ukończenia szkoły z 15 do 17 roku życia. Nie udało się również zastosować w pełni popieranej przez Chruszczowa zasady.,szkoły egalitarnej" dającej wszystkim równe szanse. Mimo iż zdecydowana większość rodziców popierała oficjalnie ideę szkół "bezklasowych", to w praktyce dzieci rodziców stojących wyżej w hierarchii społecznej, podobnie jak w czasach stalinowskich, nadal stanowiły "elitę", która uczęszczała do wybranych, cieszących się lepszą reputacją szkół. Tak więc mimo wszelkich ograniczeń i wprowadzenia zasady "umacniania więzi szkoły z życiem", w następnych latach nie nastąpił oczekiwany przez Chruszczowa spadek zainteresowania młodzieży studiami wyższymi - uczelnie z roku na rok "dostarczały" państwu coraz więcej absolwentów, którzy napotykali coraz większe problemy ze znalezieniem odpowiedniej pracy. Nie udało się też zlikwidować w oświacie łapówkarstwa, korupcji, protekcji itp. Prasa radziecka nieraz podnosiła ten problem pisząc o presji, jaką wywierają zamożni, wpływówi rodzice, często członkowie partii, na dyrektorów, nauczycieli, wychowawców, na komisje egzaminacyjne oraz nauczycieli akademickich celem zapewnienia swoim dzieciom lepszego, uprzywilejowanego traktowania w szkole, podczas egzaminów wstępnych i na uczelni. Pewną innowacją, którą próbowano upowszechnić w radzieckim szkolnictwie w czasach Chruszczowa, były organizowane w niektórych miejscowościach średnie szkoły koedukacyjne z internatami. Szkoły te z poszerzonym programem nauczania i regulaminem, który dawał więcej czasu na samokształcenie oraz na prace "społecznie użyteczne" dostarczały dodat- kowych korzyści uczniom pozwalając na nawiązanie bliższego kontaktu z nauczyciela- mi-pedagogami, jak również miały ich nauczyć współżycia w zróżnicowanej wspólnocie uczniowskiej. Powołując ten typ szkół władze oświatowe zamierzały osiągnąć dwa trudne do pogodzenia ze sobą cele: zorganizować środowisko wychowawcze dla dzieci pokrzywdzonych społecznie (na przykład dzieci z rozbitych rodzin) i równocześnie stworzyć modelowy układ wyzwalający aktywność (ińicjatywę) uczniowską. Eksperyment ten nie trwał jednak długo i jeszcze za Chruszczowa szkoły te były stopniowo likwidowane. Przy tym wiele cech tych 247 szkół zaczęły przejmować mniej kosztowne, coraz liczniejsze szkoły o wydłużonym dniu pracy, w których uczniowie przebywali do godzin wieczornych odbywając tzw. "zajęcia pozalekcyjne" w warsztatach szkolnych lub specjalnie przygotowanych do tego "świetlicach". Wiele dyskusji w środowisku radzieckich władz oświatowych, pedagogów i rodziców wywołało pytanie, czy dla dzieci nieprzeciętnie uzdolnionych należy tworzyć szkoły specjalne? Dotąd podstawowym typem szkoły, zresztą zgodnie z radziecką tradycją, była szkoła ogólnokształcąca, w ramach której, przynajmniej oficjalnie, nie przewidywano dzielenia dzieci ze względu na uzdolnienia. Wprawdzie w ZSRR istniały szkoły dla uzdolnionych artystycznie, jak na przykład Szkoła Baletowa im. Kirowa w Leningradzie, ale takie przypadki były bardzo nieliczne i ze względu na specy ikę tych szkół nie uważano ich istnienia za sprzeczne z zasadami wynikającymi z obowiązującej ideologii. Z czasem jednak, pod wpływem nacisków oddolnych, zakładane początkowo na eksperymentalną skalę szkoły dla dzieci wyjątkowo uzdolnionych, zwłaszcza w matematyce i językach obych, stawały się coraz liczniejsze. Ważną cechą "kampanii oświatowej" Chruszczowa, jego hasła "łączenia teorii z prak- tyką", był dynamiczny rozwój szkolnictwa korespondencyjnego i wieczorowego. Tego typu kursy pozwalały pracować i uczyć się lub studiować w różnych kombinacjach. Ten rodzaj edukacji dotyczył zarówno szkolnictwa średniego, jak i szkolnictwa wyższego. W 1964 r. w ZSRR korzystało z kursów korespondencyjnych około 1708 tys., a z wieczorowych 569 tys. studentów, co w porównaniu z liczbą 1584 tys. studentów stacjonarnych było relatywnie , wielkością bardzo dużą. W 1969 r. w 794 szkołach wyższych w ZSRR studiowało ogółem 4500 tys. studentów. W liczbie uczelni było 40 uniwersytetów, ponad 80 szkół medycznych ; oraz szkoły techniczne, pedagogiczne, rolnicze itd. Powoływano również nowe typy szkół wyższych, podejmujących kształcenie studentów w zakresie dziedzin dotychczas w ZSRR nie ' uprawianych. W 1965 r. w instytutach naukowych zaczęto stosować nowe techniki badawcze, I takie jak na przykład metody matematyczne w planowaniu gospodarczym itp. (coraz , powszechniej zaczęto też korzystać z techniki komputero vej). Podobnie jak w szkołach średnich, także w radzieckich szkołach wyższych proces , kształcenia polegał na przyswojeniu sobie przez studenta określonego kwantum informacji, a następnie poprawne wyrecytowanie ich podczas egzaminów. Zatem inaczej niż w zachod- nich systemach kształcenia studentów, w radzieckim systemie edukacyjnym nie przywiązywa- no większej wagi do rozwiązywania problemów utrzymując, że powinnością szkoły wyższej winno być wyposażenie absolwenta w niezbędną wiedzę teoretyczną, która ułatwi mu rozwiązywanie określonych zagadnień później, w trakcie pracy. Inną charakterystyczną cechą radzieckiej oświaty od najniższych poziomów kształcenia aż po studia wyższe była intensywna indoktrynacja uczniów i studentów "marksizmem-leninizmem". W szkołach wyższych wykładom z zakresu wiedzy społeczno-politycznej poświęcano ponad dziesiątą część ogółu zajęć studentów bez względu na typ uczelni i kierunek studiów (w zakres tego bloku programowego wchodziły następujące dyscypliny: historia KPZR, filozofa marksistowska, ekonomia polityczna socjalizmu i tzw. "naukowy komunizm"). Pomimo iż ów blok przedmiotowy kończył się egzaminami, to jednak wskutek naturalnego cynizmu tego rodzaju "nauki", jak również wskutek ignorancji wykładowców tych przedmiotów, zdecydowana większość studentów podchodziła do nich bez wiary w przekazywane im treści i traktowała je z ledwo skrywaną nonszalancją. W 1956 r. wiele zamieszania w umysłach uczniów ostatniej klasy szkół średnich, a zwłaszcza nauczycieli historii ZSRR (historii KPZR), spowodowała decyzja władz oświatowych zakazująca egzaminu końcowego z tego przedmiotu po wy- stąpieniu Chruszczowa na XX Zjeździe partii, które zdeaktualizowało dotychczasową wykładnię tej dziedziny wiedzy. W ogóle generacja radzieckich nauczycieli i wykładowców przedmiotów humanistycznych, zwłaszcza historii, której przyszło pracować w szkołach i uczelniach w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych, przeżywała nieustanne rozterki 248 z powodu braku pewności, czy to, co jest aktualne dzisiaj, będzie obowiązywało również jutro? Jednym z bardziej pozytywnych aspektów szkolnictwa w ZSRR był szeroko roz- budowany system stypendialny. Poza nielicznymi wyjątkami, które dotyczyły młodzieży z rodzin zamożniejszych, w zasadzie wszyscy studenci mogli otrzymać stypendium. Stypendia nie były wysokie, ale mogły być różnicowane w zależności od wyników w nauce - słabe oceny groziły utratą stypendium. Po ukończeniu studiów każdego absolwenta obowiązywał kilkuletni "staż zawodowy" w miejscu i zakładzie pracy, gdzie go skierowano zgodnie z "potrzebami narodu radzieckiego". Tylko najlepsi absolwenci, a także ci, którzy posiadali wpływowych rodziców, mogli sami sobie wybierać miejsce i rodzaj pracy. Być może jedyną cechą środowiska młodzieży akademickiej w ZSRR, przynajmniej do końca lat sześć- dziesiątych, która odróżniała go pozytywnie od Zachodu był fakt, że ominęła go fala narkomanii, chociaż i to nie jest takie pewne. Wszelako brak łatwego dostępu do narkotyków studenci radzieccy rekompensowali sobie innym rodzajem "odurzenia", bardziej szkodliwym z punktu widzenia władz - słuchaniem, tam gdzie to było możliwe, zagranicznych audycji radiowych (według nieoficjalnych danych, ponad 1/3 studentów Uniwersytetu im. M. Kapsukasa w Wilnie notorycznie słuchała zachodnich radiostacji). Możliwość słuchania radiostacji zachodnich dawała tym młodym ludziom poczucie nonkonformizmu i rozszerzała ich horyzonty myślowe dostarczając tym samym podobnych, ale tańszych wrażeń niż trans narkotyczny. Kiedy w latach sześćdziesiątych przez środowiska młodzieży akademickiej na Zachodzie przetoczyła się fala niepokojów, również w ZSRR, aczkolwiek z pewnym opóźnieniem, wystąpiło podobne zjawisko, chociaż o mniejszym natężeniu i w dużo łagodniejszej formie. 8. Nauka i kultura W nauce najlepsze rezultaty osiągnął ZSRR w dziedzinie badań kosmicznych i atomo- wych związanych przede wszystkim z zainicjowanym przed kilku laty przez Moskwę wyścigiem zbrojeń. Ogromnymi nakładami środków rozwijano nowoczesną technikę rakieto- wą, badania nad fizyką jądrową i techniką atomową. Energię atomową starano się również wykorzystywać w gospodarce cywilnej. Jeszcze w 1954 r. w Obnińsku w obwodzie kałuskim uruchomiono pierwszą w świecie przemysłową elektrownię atomową. Pragnąc zamanife- stować przed światem swoje możliwości w innych dziedzinach, w latach 1956-1957 podjęto spektakularne badania naukowe na Biegunie Północnym i na Antarktydzie, gdzie zain- stalowano dwie stacje badawcze "Wostok" i "Sowietskaja". W samym ZSRR otwierano jeden po drugim nowe instytuty i ośrodki badawcze: Instytut Badań Jądrowych w Dubnej pod Moskwą (1961), w którym podjęli pracę poza uczonymi radzieckimi naukowcy z państw "wspólnoty socjalistycznej", tym w z Polski, Instytut Fizyki Ziemi i Atmosfery, Instytut Radio- i Fizyko-Chemicznej Biologii, Akademię Architektury i Budownictwa, Instytut Sinologii i inne. Ważnym przedsięwzięciem związanym z imieniem Chruszczowa stało się powołanie Syberyjskiego Oddziału Akademii Nauk ZSRR i budowa największegó ośrodka naukowego niedaleko Nowosybirska - Akadiemgorodka. Wkrótce zaczęło tu funkcjonować ponad dziesięć dużych instytutów powołanych do rozwiązywania nie tylko regionalnych problemów Syberii i Dalekiego Wschodu, lecz również do prowadzenia badań podstawowych w dziedzinie nauk przyrodniczych i ekonomiki. W latach 1956-1957 zaczęło się też ukazywać wiele nowych pism popularnonaukowych i naukowych, także z zakresu historii: "Istorija 249 SSSR", "Woprosy Istorii KPSS", "Nowaja i Nowiejszaja istorija". W pismach tych zaczęły się pojawiać publikacje poruszające tematy traktowane dotąd jako zakazane. Przywrócono wydawanie roczników gospodarczych ("Narodnoje choziajstwo SSSR") i branżowych roczników statystycznvch. Przystąpiono do prac nad 55-tomowym wydaniem Dziel wszystkich Lenina oraz wielotomowych wydawnictw encyklopedycznych: Wsiemirnaja istorija, Istoriezes- kaja encyklopedija, Wsieobszczaja istorija iskusstw. W latach 1958-1960 rozszerzały się, aczkolwiek bardzo powoli, kontakty między- narodowe nauki radzieckiej. Z dużymi oporami rozwijała się zakazana dotąd socjologia. Po Międzynarodowej Naradzie Socjologów, w której w niewielkiej liczbie wzięli również udział radzieccy uczeni, w ZSRR powołano Radzieckie Stowarzyszenie Socjologiczne. Nadal jednak utrzymywało się poważne zacofanie w radzieckiej biologii i w naukach rolniczych. Chrusz- czow znajdował się pod silnym wpływem Łysenki i popierał go przy każdej okazji. Kiedy w 1959 r. Chruszczow odwiedził Syberyjski Oddział AN ZSRR i dowiedział się, że dyrektorem Instytutu Cytologii i Genetyki jest przeciwnik Łysenki - profesor Mikołaj Dubinin, zażądał jego natychmiastowego odwołania. Wcześniej, bo w 1958 r. Chruszczow zmusił prezesa Ukraińskiej Akademii Nauk, by wprowadził do praktyki proponowane aktualnie przez Łysenkę metody nawożenia gleby. A kiedy w 1962 r. Akademia Nauk ZSRR powołała komisję do sprawdzenia wyników doświadczeń prowadzonych przez Łysenkę, Chruszczow przyczynił się do rozwiązania komisji. W 1963 r. zaś, gdy na wniosek Andrzeja ' Sacharowa, Akademia Nauk odrzuciła w wyborach kandydatury dwóch zwolenników Łysenki, Chruszczow polecił powołać specjalną komisję mającą rozważyć możliwości rozwiązania Akademii. "Takiej Akademii - powiedział jej prezesowi - w ogóle nie potrzebujemy". Dopiero po odsunięciu Chruszczowa od władzy łysenkizm stopniowo zaczął tracić rację bytu w nauce radzieckiej. Jednak samego Łysenkę, który zmarł w I976 r., nie i pozbawiono ani tytułów naukowych, ani nie odebrano mu odznaczeń państwowych. Tyle ; tylko, że pozbawiony monopolu zagwarantowanego mu przez władzę przestał istnieć jako uczony. To samo dotyczyło wielu jego zwolenników. Niektórzy z nich jeszcze w latach ' osiemdziesiątych zajmowali wysokie stanowiska w systemie organizacyjnym nauki radzieckiej. Pierwsze oznaki ożywienia kulturalnego w Związku Radzieckim dały się już zauważyć w latach 1953-1955. Jednym z najbardziej popularnych pism literackich w tym okresie był redagowany przez znanego poetę Aleksandra Twardowskiego "Nowyj Mir" (w 1954 r. na pewien czas redaktorem naczelnym tego pisma został Konstanty Simonow), na łamach którego zaczęły się pojawiać artykuły wyraźnie sugerujące, że podstawowym obowiązkiem pisarza jest ukazywanie prawdy, a nie konformizm wobec oficjalnie obowiązujących streotypów (po odejściu Chruszczowa "Nowyj Mir" jako pismo wysokonakładowe był stopniowo ograniczany, a do redakcji wprowadzono mniej "liberalnych" ludzi). W opozycji do osób, które podjęły w swojej twórczości sugestie pisma Twardowskiego postawiła się liczna grupa "nadwornych" działaczy kultury i twórców, dla których w dalszym ciągu jedynym kryterium oceny dzieła literackiego powinna być jego wierność ideałom lansowanym przez partię. Ich głównym argumentem w polemice ze zwolennikami ożywczych prądów w literatu- rze była teza, że "w przypadku, kiedy pisarz jest ideologicznie niezdecydowany lub jeżeli cechuje go przeciwstawne nastawienie, szczerość jego wypowiedzi powiększa tylko szkodliwy wpływ na czytelników". Walka pomiędzy "liberałami" a "konserwatystami" w literaturze toczyła się przez lata pięćdziesiąte i sześćdziesiąte głównie na łamach niektórych czasopism oraz w ramach "kółek literackich" i niestety przysłoniła wiele innych problemów, z którymi borykała się wówczas kultura radziecka. Ale mimo to dostarczyła ona odczuwalnego impulsu dla odrodzenia się ogólnego dążenia w kierunku większych swobód nie tylko w literaturze, 250 zwłaszcza po XX Zjeździe KPZR. Nie od rzeczy będzie też dodać, iż owa poszerzona wolność wypowiedzi wpłynęła między innymi na zachowanie się cenzury, której działalność od tej pory zmierzała raczej w kierunku ustanowienia limitów na nowe swobody niż przywracania starych, restrykcyjnych metod ingerencji. W latach 1953-1954 w ZSRR mogły się ukazywać tylko takie książki, które led vie dotykały najgorszych stron stalinizmu. Należy do nich zaliczyć W rodzinni'm mieście Wiktora Niekrasowa, a przede wszystkim Odwilż Ilji Erenburga, której tytuł stał się nazwą pospolitą dla określenia pierwszego okresu postalinowskiego odprężenia. Nieoczekiwanie dla radzie- ckiego czytelnika Odvs,ilż po raz pierwszy zwróciła jego uwagę na ujemne strony "socrealiz- mu" w kulturze i sztuce oraz na patologiczne zjawiska w stosunkach społecznych i narodowo- ściowych w ZSRR, jaki zrodził system stalinowski. Erenburg opisał przede wszystkim nędzę życia robotników, ale także utalentowanych artystów, którzy zmuszeni przez okoliczności zarabiali na swoje utrzymanie malowaniem na murach socrealistycznych scen z życia kołchoźników, wizerunków przodowników pracy czy żydowskich "cyrulików" o twarzach morderców oczekujących trwożnie na dopełnienie się ich losu z ręki "sprawiedliwości ludowej" w związku ze spiskiem lekarzy. Bohaterem książki jest szczery stalinowiec, Iwan Wasiliewicz Żurawlew, dyrektor fabryki, który całą swoją energię poświęcał na wykonywanie planu bez zwracania uwagi na warunki pracy i zdrowie robotników. Odwilż w literaturze i sztuce trwała także w latach 1956-1957. Wraz z ogólną akcją rehabilitacyjną, zrehabilitowano wówczas pośmiertnie wielu pisarzy i artystów, a ich dzieła starano się selektywnie wznawiać. W oficjalnym obiegu ponownie pojawiło się nazwisko Anny Achmatowej, której twórczość poetycka, tak potępiona kiedyś przez Żdanowa, obecnie zaczęła zyskiwać sobie uznanie radzieckiej krytyki. Niewątpliwym znakiem tamtych czasów było również publikowanie przez radzieckie oficyny wydawnicze szerszego niż dotąd katalogu autorów zachodnich. Taka tendencja zrodziła jednak sprzeciw ze strony niektórych członków Związku Pisarzy Radzieckich (drugi od 1934 r. zjazd pisarzy odbył się w grudniu 1954 r.), którego prezes, Aleksander Fadiejew, w l956 r. popełnił samobójstwo (tragiczną śmierć Fadiejewa niektórzy wiążą z jego chorobą alkoholową). Od połowy lat pięćdziesiątych zaczął się rozwój poezji, która do 1953 r. nie była niczym więcej, niż rodzajem rymowanej propagandy i ze wszystkich gatunków literackich miała chyba największy udział w utrwaleniu się stalinizmu w świadomości społeczeństwa radzie- ckiego. Jakże wymowne w tym kontekście były słowa Pawła Antokolskiego, poety, aktora i reżysera, który zakończył jeden ze swoich wierszy z 1956 r. taką oto konstatacją: "Jego, który umarł, nienawidziliśmy mniej niż naszego milczenia...". Oprócz wspomnianego już Twardowskiego w połowie lat pięćdziesiątych do literatury radzieckiej weszła cała plejada młodych, energicznych i odważnych poetów, a wśród nich Andrzej Wozniesieński, Bułat Okudżawa, Borys Słucki i Robert Rożdiestwieński. Do pisania powrócił ruwnież Mikołaj Zabołocki, który wiele lat spędził w więzieniach i obozach. Jednak największy entuzjazm czytelników i słuchaczy budził swoimi wierszami (i podczas wieczorów autorskich), urodzony w 1933 r. Eugeniusz Jewtuszenko. Z racji konsekwentnie antystalinowskiej postawy Jew- tuszenkę powszechnie uważano niemal za oficjalnego poetę Chruszczowa, aczkolwiek zarówno dla pierwszego, jak i dla drugiego, takie połączenie nie zawsze były wygodne i miłe. Jewtuszenko i kilku jeszcze innych radzieckich poetów cieszyło się cównież niemałym zainteresowaniem na Zachodzie, gdzie kilkakrotnie wyjeżdżali zapraszani na specjalnie organizowane dla nich spotkania literackie. Znaczącym wydarzeniem w literaturze radzieckiej tamtego okresu stała się powieść Owieczkina Trudnci i io.snu, która kończyła jego cykl Spru :i dnia pois,szednicKo, rozpoczęty jeszcze w 1952 r., a także opowiadanie Trojepolskiego Knrieru Knrluka. Z niemałym odzewem spotkały się również takie książki, jak Okruc icństis.o P. Nilina, Biti u nu drod:e 251 G. Nikołajewej, Wyboje W. Tendriakowa, czy szkice W. Sołouchina Wladimirskie osadv.. Wszelako pierwszym radzieckim pisarzem, który całkowicie uwolnił się od stalinowskiej konwencji literackiej, był Władimir Dudincew. W 1956 r. Dudincew opublikował we wspomnianym już czasopiśmie "Nowyj Mir" powieść o stosunkach w środowisku uczonych pt. Nie samiům chlebem, w której poruszył temat niesprawiedliwych i bezprawnych represji. Autor po raz pierwszy pokazał czytelnikowi radzieckiemu, jak utalentowana, szczera i wartościowa jednostka może zostać zniszczona przez okopaną w swoich pozycjach klikę zawistnych współpracowników i biurokratów sprzeciwiających się wszelkim zmianom, które mogłyby zagrozić ich własnym interesom. O książce tej mówiono wszędzie, studenci wielu uczelni urządzali otwarte i nieoficjalne konferencje czytelnicze. Duże wrażenie na opinii publicznej wywarła dyskusja nad powieścią na zebraniu pisarzy Moskwy, a zwłaszcza ostre, żarliwe przemówienie Konstantego Paustowskiego, którego tekst, przekazywany w odpisach z rąk do rąk obiegł cały kraj. Niebezpiecznie szeroki rozgłos, jaki uzyskała powieść Dudincewa, skłonił nawet samego Chruszczowa do zabrania głosu w tei sprawie: nie będąc jeszcze przygotowany do udzielenia poparcia "odwilży" w literaturze, Chruszczow w swoich oficjalnych wystąpieniach przy każdej okazji atakował książkę Dudincewa za rzekomy brak obiektywizmu i przedstawianie rzeczywistości w "krzywym zwierciadle". Powieścią, która narobiła najwięcej zamieszania w życiu kulturalnym ZSRR w latach 1958-1960, była książka Borysa Pasternaka Doktor Żyrs ago, przy czym -jak na ironię - nie była ona uważana przez samego autora za powieść antyradziecką. Powieść powstała w połowie lat pięćdziesiątych i opisywała los człowieka uwikłanego w wydarzenia rewolucyj- ne, który - podobnie jak bohater Cichego Donu Szołochowa - nie potrafił określić swojego miejsca w latach wojny domowej. Zatem nie był to zupełnie nowy temat w literatucze radzieckiej i prawdopodobnie książka ta nie zwróciłaby na siebie uwagi krytyków niemal całego świata, gdyby nie zakazano jej publikacji w ZSRR. Po odmowie wydrukowania książki w ojczyźnie, Pasternak przekazał rękopis jednemu z lewicowych wydawców włoskich i w 1957 r. powieść ukazała się drukiem we Włoszech i innych krajach zachodnich. Początkowo powieść nie wywołała sensacji i nie spowodowała żadnych publicznych ataków na pisarza - prasa radziecka po prostu przemilczała całe to wydarzenie. Ale kiedy w październiku 1958 r. Pasternakowi przyznano za tę książkę literacką Nagrodę Nobla, wówczas w ZSRR rozpoczęto przeciwko niemu kampanię niewybrednych oskarżeń, pomówień i oszczerstw. Do akcji najpierw przystąpiła "Prawda", a za nią organizacje partyjne, społeczne, Komsomoł, utworzony właśnie Związek Pisarzy RFSRR oraz pojedyncze osoby - często dotychczasowi przyjaciele pisarza. W tych okolicznościach Pasternak odmówił przyjęcia Nagrody Nobla. Opuszczony, ciężko chory i pognębiony, poeta zmarł w maju I 960 r. w swoim domu w osiedlu pisarzy Pieriediełkino pod Moskwą. Okres od l958 do 1960 nie był zbyt bogaty w wydarzenia literackie. Może najgłośniej- szym tytułem był poemat Za alą dal Twardowskiego opublikowany w "Prawdzie" oraz pierwsze powieści kirgiskiego p ;arza Czingiza Ajtmatowa, zwłaszcza powieść pt. Dżamila. Za to w tych latach zaczęły się uk: zywać drukiem wspomnienia wojskowych radzieckich, co było nie do pomyślenia w poprzedi:im okresie. Podobnego rodzaju wspomnienia zaczęły pisać setki ludzi, ale tylko niewielka ich część została oficjalnie opublikowana. Większość z tych wspomnień zostało rozpow . echnionych w postaci rękopisów lub maszynopisów wśród osób bliskich autorom. Natom. st przełomowym okresem w historii literatury i kultury radzieckiej okazały się lata 1961-19t,. W tym czasie dokonano wielu rzeczy, których później nie udało się już wymazać z pamie.;i ludzi. Pierwszym znaczącym wydarzeniem w tym okresie stało się wydanie w 1961 r. zuioru poezji Maryny Cwietajewej - pierwszej tego typu publikacji wierszy znakomitej rosyjskiej poetki, która popełniła samobójstwo w 1941 r., wkrótce po powrocie do ZSRR. Duże zainteresowanie czytelników wzbudziły również wspomnienia Ilji Erenburga 252 Ludzie, lata, żyrie. Jednak największym wydarzeniem stało się opublikowanie w 11 numerze "Nowogo Mira" za rok 1962 powieści skromnego nauczyciela fizyki z Riazania, Aleksandra Sołżenicyna pt. Jeden dzień Iwana Denisowicza. Powieść ta po raz pierwszy w ZSRR za przyzwoleniem władz oficjalnie podniosła temat stalinowskich łagrów (w 1960 r. powieść o podobnej tematyce W. Grossmana Życie i losy została skonfiskowana w maszynopisie). Wydanie powieści Sołżenicyna za zgodą Prezydium KC KPZR stało się ważnym wydarzeniem nie tylko w literaturze, ale także w życiu społecznym kraju i wywołało znaczny oddźwięk tak w ZSRR jak i zagranicą. Powieść została następnie wydana jeszcze dwukrotnie w formie książkowej i w dużym nakładzie. Wkrótce też w innych czasopismach zaczęły ukazywać się liczne publikacje na podobny temat, a także na temat - co również świadczyło o przełamaniu dotychczasowego zakazu - radzieckich jeńców wojennych i ich tragicznych losów. Niezależ- nie od "ofcjalnego" obiegu, rozwijała się również wielotematyczna twórczość w ramach "drugiego obiegu" - "samizdatu" i w tym czasie dużą poczytnością ograniczonego kręgu czytelniczego cieszyły się Opowiadania kolymskie W. Szałamowa, Stroma.ściana E. Ginzburg, To sig nie może powtórzyć G. Gazariana i wiele innych. Na początku lat sześćdziesiątych ostatecznie wykrystalizowały się w radzieckiej ideologii i kulturze zarysowujące się już od pewnego czasu dwa nurty: nurt postępu, przezwyciężania zastoju i dogmatyzmu, rozszerzania możliwości twórczych i krytyki wszelkich zjawisk negatywnych w przeszłości i teraźniejszości, oraz nurt konserwatyzmu i słabo zakamu- flowanego stalinizmu, usprawiedliwiania i wybielania przeszłości. Jak już wspomnieliśmy, pierwszy nurt w dziedzinie literatury wyrażał się najpełniej na łamach miesięcznika "Nowyj Mir", podczas gdy drugi nurt reprezentował miesięcznik "Oktiabr". Te same dwie tendencje można było również zaobserwować w dziedzinie teatru, filmu, sztuk plastycznych, a nawet w naukach społecznych. "Odwilż" w teatrze rozpoczęła się od wystawienia sztuki Włodzimie- rza Majakowskiego Pluskwa w nowej inscenizacji w Moskiewskim Teatrze Satyry w 1956 r. Mniej więcej w tym samym czasie w Moskwie rozpoczął działalność nowy teatr "Sowriemien- nik", którego wszystkie spektakle cieszyły się dużym uznaniem widowni. W latach 1958-1960 największym powodzeniem cieszyła się sztuka Aleksego Arbuzowa Irkucka hi.storia wy- stawiana w Teatrze im. J. Wachtangowa. Na początku lat sześćdziesiątych spektaklem sztuki Bertolta Brechta Dobry czton,iek z Seczuanu rozpoczął działalność Teatr Dramatu i Komedii na Tagance pod kierownictwem Jurija Lubimowa. Teatr ten stał się na wiele lat najbardziej popularnym teatrem w Moskwie, zwłaszcza wśród młodszego pokolenia. Z filmów końca lat pięćdziesiątych na uwagę zasługuje obraz Michała Kałatozowa Lecą żuraw,ie ( 1957) oraz Grigorija Czuchraja Ballada o żolnierzu (1959), który szedł z dużym powodzeniem również w wielu krajach Zachodu. Natomiast w latach I 96 I -1963 na ekrany kin radzieckich weszły między innymi takie filmy jak Czy ste niebo Czuchraja i 9 dni jednego roku Michała Romma. Kończono zdjęcia do dużego dwuczęściowego filmu PrzeH odnicząci,, który wszedł na ekrany w 1964 r. i odniósł wielki sukces wśród radzieckiej widowni. Po XX Zjeździe KPZR zaczęto również poszukiwać nowych form w malarstwie i rzeźbie, starając się odejść od obowiązującego monumentalizmu i realizmu jednak bez większego powodzenia. Symptomatycznym wydarzeniem, które przyhamowało rozwój nowoczesnych form w radzieckim malarstwie, była wizyta Chruszczowa w Maneżu 1 grudnia 1962 r. na wystawie sztuk plastycznych. Wystawa poświęcona 30-leciu moskiewskiego oddziału ogól- nokrajowego związku artystów-plastyków była już czynna od miesiąca, ale nie wywołała większego zainteresowania wśród mieszkańców Moskwy. Ekspozycja prezentowała bowiem prace oficjalnie uznanych malarzy - N. Andriejewa, S. Gierasimowa i J. Biełaszewej, a więc nie było wśród nich nikogo spośród tzw. "lewicowych" artystów, nie uznających kanonów tradycyjnego realizmu. Dopiero tuż przed 1 grudnia najaktywniejsza grupa "nieoficjalnych" malarzy otrzymała propozycję wystawienia w Maneżu swoich prac. Po przeglądzie oficjalnej 253 części wystawy organizatorzy skłonili Chruszczowa do obejrzenia ekspozycji "sztuki abstrak- cyjnej" Oto, co na ten temat 2 grudnia napisała "Prawda": "Kierownictwo partii i rządu obejrzało prace tak zwanych abstrakcjonistów. Trudno bez uczucia zdziwienia i oburzenia patrzeć na bohomazy na płótnach pozbawione sensu, treści i formy. Te patologiczne dziwactwa stanowią żałosne naśladownictwo zdeprawowanej, formalistycznej sztuki bur- żuazyjnego Zachodu. <> jest obca naszemu narodowi, on ją odrzuca - mówi Chruszczow - Oto nad czym powinni zastanowić się ludzie, którzy mianują się artystami, a sami tworzą <>, o których nie wiadomo - rysowała je ręka człowieka czy ogon osła. Powinni oni zrozumieć swoje błędy i pracować dla dobra narodu". Wizyta Chruszczowa w Maneżu stanowiła początek nowej nagonki przeciwko mala- rzom-abstrakcjonistom, zaś kilka miesięcy później, 10 marca 1963 r., "Prawda" zamieściła następujące wyznanie pierwszego sekretarza KC na temat radzieckiej muzyki wygłoszone dwa dni wcześniej na spotkaniu przywódców partii i rządu z działaczami kultury: "W życiu duchowym naszego narodu, w pracy ideologicznej, muzyka odgrywa dużą i ważną rolę. Z tego względu wydaje się konieczne poczynić kilka uwag na temat trendów w muzyce... Krótko mówiąc, jesteśmy za muzyką melodyjną, która dostarcza mocnych doznań i pobudza ludzkie dusze... Kto, na przykład, nie rozumie Międzynarodówki? Ileż to lat śpiewamy tę pieśn, która stała się międzynarodowym hymnem ludzi pracy? Jakżeż ona inspiruje rewolucyjną myśl i uczucia dodając ludziom otuchy i mobilizując ich przeciwko wrogom klasy robotniczej! Albo gdy słyszę muzykę Glinki (Michał Glinka, 1804-1857, twórca tzw. "narodowej szkoły" w muzyce rosyjskiej - M.S.), to łzy wzruszenia same napływają mi do oczu! A tymczasem obecnie często daje się słyszeć muzykę, która sprawia mi ból...' Nieustającą ambicją władz radzieckich było stworzenie yarunków, w których każdy obywatel ZSRR miałby zapewniony dostęp do słowa drukowanego, co w praktyce chciano osiągnąć przez niską cenę książek i rozbudowę sieci bibliotek publicznych. W 1959 r. w ZSRR istniało 135 tys. tego typu bibliotek dysponujących łącznie liczbą 800 mln tomów. Obie te liczby były dziesięciokrotnie wyższe niż w 1913 r. Największą biblioteką publiczną była Biblioteka im. Lenina w Moskwie (19 mln tomów w 1959 r.), która kontynuowała tradycje dawnej biblioteki publicznej założonej w 1862 r. Drugą co do wielkości w Związku Radzieckim była Biblioteka im. Sałtykowa-Szczedńna w Leningradzie (12 mln tomów w 1959 r.), oparta na byłej carskiej bibliotece i Bibliotece Akademii Nauk, założonej w 1775 r. W 1958 r. wydano w ZSRR 64 tys. tytułów książek, a zatem ponad dwukrotnie więcej niż w 1913 r. W 1958 r. ukazało się w ZSRR prawie 10 tys. tytułów gazet o ogólnym nakładzie 59 mln egzemplarzy (większość z nich to były pisma lokalne). W Moskwie wydawano cztery gazety centralne o zasięgu ogólnopaństwowym i były to takie pisma, jak: "Prawda" - organ KC KPZR, "Izwiestia" - organ rządowy, "Komsomolskaja Prawda" - gazeta Komsomołu i "Trud" - gazeta wydawana przez Centralną Radę Związków Zawodowych (w 1967 r. gazetą o największym nakładzie były "Izwiestia" - blisko 9 mln egzemplarzy). Redaktorów naczelnych gazet dobierano z największą ostrożnością - musieli oni być ludźmi, którzy dawali gwarancję właściwego doboru i "prawidłowej" interpretacji zamieszczanych na łamach swoich gazet informacji. W czasach Stalina, Chruszczowa i później radzieckie gazety cechowała tendencja raczej do pouczania i apelowania do społeczeństwa niż informowania go, aczkolwiek bardziej spostrzegawczy czytelnik mógł o pewnych faktach dowiedzieć się między wierszami. Dobór informacji i sposób ich przedstawiania był planowany tak dalece naprzód, jak to było możliwe; na przykład informacja o śmierci Chruszczowa w 1971 r. została opóźniona o tyle, by można było uniknąć ceremonialnego pogrzebu. Zaś w przypadkach, 254 kiedy powstawał duży natłok informacji lub też informacje dotyczyły ogromnej wagi zdarzenia, do którego Biura Polityczne (Prezydium KC) nie zdążyło się jeszcze ustosunkować - wówczas opóźniano wydawanie gazet albo nie wydawano ich w ogóle. 9. Siły zbrojne Należy chyba uznać za słuszne utrzymujące się dość powszechnie w literaturze przedmiotu przekonanie, że po śmierci Stalina w ZSRR podniósł się prestiż publiczny generalicji i całej artnii, która w odczuciu własnym i szerokich kręgów społecznych nie splamiła się udziałem w masowych zbrodniach w poprzednim okresie (od 1946 r. używano nazwy Armia Radziecka, odchodząc od dotychczasowej - Armia Czerwona). Pomimo iż Żukow, podobnie jak wielu innych wybitnych dowódców radzieckich z okresu II wojny światowej, po jej zakończeniu zostali "oddelegowani" przez Stalina na zupełnie drugorzędne stanowiska, nierzadko daleko od Moskwy, to przecież w oczach przeciętnych obywateli nie przekreśliło to ich zasług, jako głównych architektów zwycięstwa ZSRR nad Niemcami. Nie mamy też podstawy wątpić, że Żukow należał do najlepszych dowódców w II wojnie światowej - zresztą przebieg całej jego kariery wojskowej potwierdzał opinię o jego wybitnych zdolnościach dowódczych i należało się spodziewać, że po śmierci Stalina będzie on dążył do odegrania znacznej roli także w sferze polityki. Nie ulega wątpliwości, że przemiany, jakie dokonały się w ZSRR po marcu 1953 r., wzmocniły pozycję armii jako jednego z ważnych czynników oddziaływania na mechanizm władzy w państwie. W połowie lat pięćdziesiątych istniała już taka sytuacja, że wiele decyzji podejmowanych na najwyższym szczeblu partyjnym i rządowym wymagało co najmniej zgody korpusu generalnego z ministrem Żukowem na czele. Armia odegrała też prawdopodobnie istotną rolę w ukonstytuowaniu się "kolektywn"go" przywództwa zaraz po śmierci Stalina, a na pewno w wyeliminowaniu Berii, kiedy - pomijając okoliczności jego aresztowania - w zasadzie zneutralizowała posłuszne mu siły MWD. Poparcia armii poszukiwał również Chruszczow (i otrzymał je) w okresie walki o władzę, mianując Żukowa ministrem obrony narodowej. Jednak po rozprawieniu się z "grupą antypartyjną" Chruszczow poczuł się wystarczająco silny, by obyć się bez aktywnego poparcia armii. Kiedy więc we wrześniu 1957 r. Żukow na zaproszenie Josipa Broz Tito udał się z wizytą do Jugosławii, a następnie odwiedził Albanię, Rada Najwyższa ZSRR na wniosek Chruszczowa odwołała go ze stanowiska ministra obrony narodowej i powierzyła tę funkcję mniej niezależnemu w swoich poglądach na rolę armii w państwie - marszałkowi Rodionowi Malinowskiemu. Po powrocie do Moskwy, Żukowa odwołano również z Prezydium KC oraz z KC KPZR i zaproponowano mu "znalezienie jakiejś innej pracy". Podejmu;ąc taką decyzję Plenum KC KPZR obciążyło Żukowa odpowiedzialnością za zły stan pracy partyjno-politycznej w armii i flocie. Zarzucono mu w szczególności lekceważący stosunek do pracowników partyjno-politycznych w armii oraz ugruntowanie w kołach wojskowych własnego kultu jednostki. Po tych decyzjach Żukow nie podjął jednak żadnej "innej pracy" i wkrótce, mając 61 lat, podał się do dymisji. W okresie kilku lat poprzedzających dymisję Żukowa korpus oficerski armii radzieckiej dowartościował się wewnętrznie. Zrewidowano Historig Wielkiej Wojni Ojc: vźniunej, w któ- rej Stalin przestał już być traktowany jako "genialny strateg i taktyk", a generałowie tylko wykonawcami jego decyzji. Jednak w odczuciu kół wojskowych nie wszystko jeszcze zostało do końca naprawione: ważnym i długo skrywanym pragnieniem korpusu oficerskiego było uzyskanie zadośćuczynienia za czystki, jakim poddano armię w końcu lat trzydziestych oraz 255 dążenie do ograniczenia roli oficerów politycznych. Rozumiejąc racje podwładnych Żukow jako minister obrony narodowej zrobił wiele, by wyjść naprzeciw tym żądaniom. Pośród ulg, jakie przyznano oficerom, jedną z najważniejszych było znaczne zmniejszenie liczby godzin przeznaczonych na obowiązkowe szkolenie polityczne, a z drugiej strony zobowiązanie pracowników politycznych w armii do nabywania wiedzy wojskowej w zakresie obowiązują- cym oficerów operacyjnych. Zarządzenie to wywołało niezadowolenie i sprzeciw ze strony szeregowych i odpowiedzialnych pracowników politycznych w armii. Stało się to - jak już wspomnieliśmy - bezpośrednią przyczyną dymisji Żukowa i wykluczenia go z centralnych władz partii. Żukowa oskarżano również o "bonapartyzm", aczkolwiek nie istniały żadne podstawy, by przypuszczać, że może on się pokusić o dokonanie przewrotu wojskowego. Wprawdzie Żukow był człowiekiem ambitnym, ale nie miał wyraźnie sprecyzowanych aspiracji politycznych i w niczym nie przypominał "radzieckiego Napoleona". Prawdą natomiast jest, że samodzielność i władczość Żukowa utrudniały kontrolę KC KPZR i osobiście Chruszczowa nad armią. Żukow nie lubił ingerencji "polityków" w rozstrzyganie czysto wojskowych problemów i niewiele liczył się z rekomendacjami Głównego Zarządu Politycznego Armii Radzieckiej, który miał stautus wydziału KC KPZR, tj. podlegał nie ministrowi obrony, lecz sekretarzowi KC. Żukow był popularny wśród żołnierzy i oficerów; jak również kombatantów i szerokich kręgów społecznych, ale wśród wyższego dowództwa, wśród marszałków i generałów miał niemało ludzi sobie nieżyczliwych, którzy nieraz starali się insynuować Chruszczowowi, iż zagraża on jego władzy. A kiedy po czerwcowym plenum KC, które powołało Żukowa w skład Prezydium KC, jego wpływy wzrosły jeszcze bardziej, Chruszczow obawiając się o swoją pozycję zdecydował pozbawić go zajmowanych stanowisk. Wkrótce też w nowo zrewidowanej Historii Wielkiej Wojny Ojczy źnianej również Żukowa obciążono współodpowiedzialnością za klęski Armii Czerwonej w 1941 r. Po dymisji Żukowa Chruszczow stopniowo obsadzał najwyższe stanowiska w resorcie ; obrony ludźmi, których znał jeszcze z kampanii stalingradzkiej i którym mógł ufać. Ale jak się wkrótce okazało, również ci oficerowie często powstrzymywali się od publicznej aprobaty niektórych posunięć Chruszczowa, co było widomym znakiem niezgody. Przyczyna tej niezgody tkwiła przede wszystkim w znacznej redukcji wydatków państwa na obronę. Kwestia redukcji wydatków na zbrojenia pojawiła się już w 1954 r. i dotyczyła najpierw marynarki wojennej. Otóż wkrótce po wojnie, jeszcze na wniosek Stalina, Biuro Polityczne zaakcep- towało uchwałę o budowie większej liczby wielkich okrętów nawodnych jako podstawy radzieckiej marynarki wojennej. Przed 1954 r. zakończono budowę wielu jednostek, jednak doprowadzenie tego programu do końca wymagało jeszcze ogromnych nakładów fnan- sowych. Chruszczow nie podzielał tej koncepcji rozbudowy marynarki wojennej i poszukując dodatkowych środków na rozwój gospodarki postulował stopniową redukcję wydatków wojskowych. Sądząc, iż rozwój broni rakietowo-jądrowej czyni z wielkich okrętów wojennych łatwy cel dla przeciwnika, opowiadał się za rozwojem floty podwodnej i niewielkich okrętów nawodnych wyposażonych w broń rakietową. Ten punkt widzenia przeważył i zdecydowano skierować niedokończone krążowniki na przetopienie. Tej decyzji sprzeciwił się głów- nodowodzący marynarką wojenną ZSRR, admirał Mikołaj Kuźniecow, co stało się powodem jego zdymisjonowania w 1956 r. (za Stalina funkcjonował samodzielny ludowy komisariat, a następnie Ministerstwo Marynarki Wojennej i do 1953 r. Kuźniecow piastował urząd ministra marynarki wojennej ZSRR. Jednak od połowy 1953 r. wszystkie siły zbrojne zostały podporządkowane ministrowi obrony i Kuźniecow stał się jednym z jego zastępców). Nowym dowódcą marynarki wojennej po Kuźniecowie został admirał Sergiusz Gorszkow. O ile okręty podwodne miały zastąpić krążowniki, o tyle rakiety miały zastąpić dywizje: w 1960 r. Chruszczow zainicjował program redukcji radzieckich sił zbrojnych. Wkrótce stan osobowy armii radzieckiej zmniejszył się z 3,6 do 2,4 mln żołnierzy i oficerów. Ta ostatnia 256 liczba była dwa razy mniejsza niż w 1953 r. Jednak owa demonstracja szczerości polityki "pokojowego współistnienia" i przesuwania wydatków przeznaczonych na obronę do sektora cy wilnego nie przebiegała dla Chruszczowa gładko. Jeżeli zdemobilizowani żołnierze znaj- dowali zwykle zajęcie w przemyśle, to tysiące przedwcześnie emerytowanych oficerów miało poważne trudności w dostosowaniu się do nowych warunków. Wprawdzie spora ich część podjęła pracę urzędniczą w różnych instytucjach, ale wskutek utraty dotychczasowego statusu i przywilejów, niezbyt jasno malowała się przyszłość tych ludzi. Był to jeden z zasadniczych powodów, obok upokorzenia w związku z "kryzysem kubańskim" w 1962 r. oraz zapowie- dziami dalszych cięć w wydatkach na zbrojenia, który spowodował, że armia nie opowiedziała się po stronie Chruszczowa, kiedy w 1964 r. grupa Breżniewa zażądała jego ustąpienia. 10. "Wspólnota socjalistyczna" Pierwsze symptomy kryzysu w krajach tzw. "wspólnoty socjalistycznej" wystąpiły wkrótce po śmierci Stalina w Czechosłowacji i w najbardziej wykorzystywanym przez Moskwę państwie satelickim - NRD (konieczne jest przypomnieć, iż mniej więcej od 1952 r. "demokracja ludowa" w terminologii radzieckiej zmieniła się w "ustrój socjalistyczny", dawny zaś "obóz socjalizmu" przekształcił się we "wspólnotę socjalistyczną"). Kiedy 30 maja 1953 r. rząd i KC partii komunistycznej w Czechosłowacji ogłosiły reformę pieniężną, zniesienie systemu kartkowego i podwyżkę cen towarów sprzedawanych przedtem na kartki, I czerwca w Pilźnie, a następnie w innych miastach Czechosłowacji miały miejsce demonstra- cje robotników rozproszone przez siły bezpieczeństwa przy użyciu broni palnej. Większe rozmiary przybrały wydarzenia w NRD. Wskutek postępującej sowietyzacji życia politycz- nego, po podwyżkach cen na podstawowe produkty żywnościowe i narzuceniu wysokich norm w wielu zakładach przemysłowych, w kwietniu 1953 r. przez całe Niemcy Wschodnie przetoczyła się fala niepokojów. A kiedy, mimo zapowiedzi, podwyżki cen żywności nie zostały anulowane, 17 czerwca 1953 r. wybuchło w Berlinie powstanie pod hasłami "Precz z rządem", "Chcemy wolności, prawa i chleba". Wkrótce powstanie rozszerzyło się również na Erfurt, Magdeburg, Lipsk i inne ośrodki przemysłowe. Protesty miały charakter zdyscyplinowany, a porządku pilnowały wybrane przez robotników komitety strajkowe. W Moskwie zapadła jednak decyzja uśmierzenia powstania przy pomocy wojska. Przeciwko manifestantom skierowano radzieckie czołgi, zaś fabryki obsadzono oddziałami armii radzieckiej. Powstanie zostało szybko stłumione: od kul i pod gąsienicami czołgów zginęło 267 osób cywilnych, a 92 osoby zostały rozstrzelane. Jednym z najważniejszych skutków powstania była rezygnacja ZSRR z dalszych reparacji wojennych oraz zgoda Moskwy na zmniejszenie kontyngentu wojsk radzieckich w tym kraju, który dotąd w ogromnym stopniu obciążał gospodarkę wschodnioniemiecką. Następny kryzys w niektórych krajach "wspólnoty socjalistycznej" wystąpił po zdema- skowaniu zbrodni Stalina na XX Zjeździe KPZR. Dotąd komuniśći w tych krajach kategorycznie odrzucali wszelkie "kłamstwa" zachodnich "imperialistów" na temat systemu komunistycznego oraz samego Stalina i teraz, po wygłoszeniu "tajnego referatu" przez Chruszczowa, znaleźli się w bardzo niezręcznej sytuacji. Wielu członków partii komunistycz- nych zdecydowało się oddać legitymacje partyjne, inni pozostawszy w niej, stracili wiarę w swoich przywódców oraz, co najistotniejsze - szerokie rzesze mas pracujących w tych krajach przestały wierzyć w sens dotychczasowej polityki komunistów. To było głównym czynnikiem, który doprowadził do wybuchu kryzysu w Polsce i na Węgrzech w 1956 r. Inną 257 ważną przesłanką kryzysu w tych krajach oraz w Bułgańi stało się rozwiązanie w kwietniu 1956 r. "Kominformu" i odprężenie w stosunkach radziecko-jugosłowiańskich, które zaowocowało wspólnym oświadczeniem, że "każdy kraj może dojść do socjalizmu własną drogą". Stosunkowo najłagodniej przebiegał kryzys w Bułgańi, gdzie Wyłko Czerwenkow już 1954 r. został zastąpiony przez Todora Żiwkowa. Nowe władze w Sofii zwolniły wszystkich więźniów politycznych, zrehabilitowano też bezprawnie osądzonych i w wielu wypadkach straconych komunistów, w tym Trajczo Kostowa, któremu pośmiertnie nadano tytuł "Bohatera". Inna sytuacja powstała w Polsce, gdzie proces "liberalizacji" rozpoczął się już na przełomie 1953/1954 r. od przesunięć personalnych w resorcie spraw wewnętrznych. Po II Zjeździe PZPR w marcu 1954 r. nastąpiło rozdzielenie stanowisk szefa partii i premiera, sprawowanych dotąd przez Bolesława Bieruta. Na czele rządu stanął ponownie Józef Cyrankiewicz. Na przyspieszenie procesu "destalinizacji" w Polsce duży wpływ miała ucieczka na Zachód wicedyrektora departamentu w Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego, pułkownika Józefa Światły, który przed mikrofonami Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa odsłonił szerokiej opinii publicznej mechanizmy sprawowania władzy w Polsce przez partię i reśort bezpieczeństwa. Jednym ze skutków tego wydarzenia było rozwiązanie w grudniu I954 r. Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego i utworzenie w jego miejsce Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego przy Radzie Ministrów. Zwolniono też z aresztu Władysława Gomułkę, Mańana Spychalskiego i wielu innych działaczy partyjnych i społecznych, chociaż tego faktu nie podano do wiadomości publicznej. Zmianie uległo także oficjalne nastawienie do Armii Krajowej, a wiosną 1956 r. postawiono sprawę rehabilitacji i konieczność wypuszczenia z więzień byłych żołnierzy AK. Po śmierci Bieruta, który zmarł nagle 12 marca 195 r. w Moskwie, pierwszym sekretarzem KC PZPR wybrany został Edward Ochab, ale zarówno on, jak i jego współtowarzysze nie potrafli zachować kontroli nad sytuacją w kraju w związku z pogar- szaniem się warunków materialnych klasy robotniczej oraz atmosferą polityczną, jaka wytworzyła się po XX Zjeździe KPZR. 28 czerwca 1956 r. od strajku w "Zakładach im. Józefa Stalina" (Zakłady "Cegielskiego") rozpoczęło się powstanie robotników w Poznaniu, które po dwóch dniach zostało krwawo stłumione przez połączone siły wojska, milicji i shzżb bezpieczeństwa. Według o icjalnych danych w walkach straciło życie 75 osób, a około 800 zostało rannych. Natomiast po zdławieniu powstania władze przystąpiły do aresztowań osób podejrzanych o udział w zamieszkach lub sympatyzujących z powstańcami. Wkrótce jednak w kierownictwie partii pojawiły się głosy wskazujące na potrzebę bardziej realistycznej interpretacji wydarzeń. Takie przekonanie zdominowało obrady VII plenum KC PZPR, które odbyło się w dniach 18-28 lipca 1956 r. Plenum wydaliło z najwyższych władz partii m. in. Jakuba Bermana i wybrało w skład Biura Politycznego nowych działaczy: Edwarda Gierka, Adama Rapackiego i Romana Nowaka. Mimo to sytuacja w kraju zaostrzyła się, a i we- wnątrz PZPR nadal nie było jedności. Coraz powszechniej rozlegały się głosy żądające powrotu do władzy Władysława Gomułki. W tej sytuacji, na kolejnym VIII plenum KC PZPR, które rozpoczęło obrady 19 października 1956 r., do KC dokooptowano Gomułkę i jego zwolenników. Wiadomość ta niezmiernie zaniepokoiła Moskwę. Dla zrozumienia zachowania się Chruszczowa w dniach kryzysu polskiego, jak również węgierskiego, ważne jest, by pamiętać, że w 1956 r. również w Prezydium KC KPZR oraz poza nim zaczęła kształtować się opozycja przeciwko Chruszczowowi, która czyhała na każde jego potknięcie czy niepowodzenie. C ruszczow nie mógł jeszcze rozwiązywać wielu kwestii samodzielnie i lekceważyć coraz silniejszego nacisku, jaki wywierali na niego konserwatywni członkowie kierownictwa partyjnego. Ci jeszcze bardzo wpływowi ludzie wiązali kryzys 258 w Polsce i na Węgrzech z "tajnym referatem" Chruszczowa, który, ich zdaniem, wyrządził olbrzymią szkodę światowemu ruchowi komunistycznemu i czołowej pozycji ZSRR. Opozycja antychruszczowowska znajdowała wyraźne wsparcie ze strony przywódców chińskich. Z kolei sam Chruszczow był głęboko przekonany, że ZSRR i cały "obóz socjalistyczny" nie może pozwolić sobie, ze względów politycznych i strategicznych, na utratę Polski i Węgier. W tym kierunku Chruszczow rozwinął niezwykle energiczną działalność jesienią 1956 r. Gdy tylko do Moskwy dotarła wiadomość o zmianach w kierownictwie PZPR, Chrusz- czow zrozumiał, że w Polsce chodzi o powrót Gomułki do władzy. Znając stanowisko Gomułki, którego ambicją zawsze była większa samodzielność w działaniu polskich komunistów, Chruszczow przestraszył się ewentualnej utraty wpływów radzieckich w Polsce i zarządził, by do Warszawy natychmiast udała się delegacja radziecka pod jego kierownictwem. Oprócz Chruszczowa w składzie delegacji znaleźli się: Mołotow, Kaganowicz, Mikojan oraz Iwan Koniew - głównodowodzący wojskami Układu Warszawskiego. Równocześnie stacjonujące w Polsce jednostki armii radzieckiej otrzymały rozkaz marszu w kierunku Warszawy, a na Bałtyku w kierunku polskich wód terytońalnych ruszyły okręty radzieckiej marynarki wojennej (nie wyjaśniona jest natomiast sprawa "ruchu wojsk polskich" w tym czasie). W rozmowach z delegacją radziecką ze strony polskiej udział wzięli: Władysław Gomułka, Edward Gierek, Edward Ochab, Aleksander Zawadzki, Roman Zambrowski i Konstanty Rokossowski. Na początku rozmowa była niezwykle ostra i Chruszczow nie powstrzymał się nawet przed kilkoma ordynarnymi sformułowaniami i pogróżkami o bezpośredniej interwencji zbrojnej w Polsce. Stopniowo jednak napięcie rozmów opadało i stronie polskiej udało się przekonać swoich radzieckich towarzyszy, że tylko szybka zmiana w kierownictwie PZPR, jak również pewne ustępstwa na rzecz robotników i chłopów (rozwiązanie spółdzielni produkcyjnych) oraz rozszerzenie wolności słowa, zebrań i manifestacji umożliwi partii utrzymanie ogólnej kontroli nad sytuacją w kraju. Chruszczow i pozostali członkowie delegacji radzieckiej nie mieli innego wyjścia, jak przystać na zmiany w Polsce, pod warunkiem że kraj ten nie wystąpi ze struktur Układu Warszawskiego i pozostanie niezawodnym sojusznikiem ZSRR (wśród powodów wycofania się Chruszczowa z zamiaru interwencji w Polsce podaje się również protest Pekinu, który miał zawiadomić Moskwę, że nie życzy sobie interwencji oraz, iż takie decyzje winny być konsultowane w "międzynarodowym ruchu robotniczym"). Po zakończeniu rozmów z delegacją radziecką plenum KC PZPR wznowiło obrady i powołało na pierwszego sekretarza partii Władysława Gomułkę, eliminując ze składu Biura Politycznego Rokossowskiego, którego powrotu do ZSRR domagano się powszechnie w całej Polsce. W najwyższych władzach partyjnych pozostali jednak Józef Cyrankiewicz, Roman Zambrowski, Aleksander Zawadzki i Edward Ochab. Jednym z pierwszych posunięć nowych władz PZPR było przywrócenie wolności księdzu prymasowi Stefanowi Wyszyńskiemu oraz zwolnienie ze stanowiska ministra obrony narodowej Rokossowskiego. Te pierwsze akty "dobrej woli" dawały nadzieję, że w Polsce zmiany pójdą w pożądanym kierunku. Nowe kierownictwo partii nie spełniło jednak pokładanych w nim oczekiwań: postawa Gomułki, układ sił, stan świadomości w społeczeństwie i w obozie władzy sprawiły, że demokratyczne skrzydło w partii wkrótce zostało wyeliminowane. Wszelako w pewnym sensie rok 1956 w Polsce był rokiem przełomu. Po Październiku komuniści stopniowo rezygnowali z władzy ideologicznej i uznali pewne elementy pluralizmu w niektórych obszarach życia społeczeń- stwa, zachowując jednak pełną kontrolę nad zachowania i istotnymi z politycznego punktu widzenia. "Z biegiem czasu te wymuszone ustępstwa -jak pisała Krystyna Kersten wjednym ze swoich artykułów - prowadziły do zmniejszenia stopnia zależności społeczeństwa od władzy, umożliwiając dużym grupom społecznym artykułowanie ich aspiracji". Bardziej dramatyczny przebieg miał kryzys na Węgrzech, gdzie tamtejsze społeczeństwo silniej niż w pozostałych krajach bloku radzieckiego odczuwało brzemię stalinizmu. Podobnie 259 jak w innych państwach "wspólnoty socjalistycznej", przywódcy węgierscy starali się wiernie naśladować radziecką drogę w rozwoju gospodarczym i rozpoczęli wprowadzanie programu uprzemysłowienia i kolektywizacji rolnictwa. Tak jak w przypadku ZSRR, wzrost przemysłu ciężkiego miał nastąpić kosztem sektora rolniczego i dóbr konsumpcyjnych, czyli poprzez zwiększenie wyzysku robotników i chłopów. W rezultacie obniżyła się stopa życiowa większości Węgrów i wzmogły się odgórne represje mające zapobiec protestom. Od 1952 r. do końca 1955 r. milicja założyła kartoteki dla ponad miliona obywateli kraju i 45"% z tej liczby represjonowano. W ciągu czterech lat 7% pełnoletnich Węgrów otrzymało wyroki skazujące. Nasilającym się represjom towarzyszyła czystka w partii: w ciągu kilku lat reżim komunistycz- ny Rakosiego zgładził więcej komunistów niż antykomunistyczny reżim Horthy'ego. Kierow- nicze funkcje w aparacie represji, podobnie jak w Polsce, pełnili głównie Żydzi, między innymi Mihaly Farkas, minister obrony i zarazem szef shxżb bezpieczeństwa, oraz Gabor Peter, szef policji politycznej - AVO. Wielu bezpośrednich podwładnych Petera było Żydami wy- szkolonymi w radzieckim Instytucie im. Feliska Dzierżyńskiego. Rozrastający się aparat ścigania przyjmował nowych ludzi z doświadczeniem w dziedzinie brutalnych metod śledztwa - dawnych horthystów i członków "Strzałokrzyżowców". W ten sposób Żydzi - ofiary faszyzmu - wraz z eksfaszystami budowali wspólnie komunizm na Węgrzech. Pod koniec 1952 r. Rakosi, sam Żyd, dowiedział się o szczegółach "procesu lekarzy" w ZSRR, gdzie nabierała rozmachu kampania antysemicka. W obawie o własne głowy, Rakosi i inni przywódcy Węgier rozpętali własną krucjatę antysemicką. Aresztowano Lajosa Stosklera, czołową postać społeczności żydowskiej, Laszlo Benedeka, dyrektora byłego szpitala żydowskiego i wielu Żydów - lekarzy. Podobnie jak na procesie moskiewskim, węgierscy lekarze żydowskiego pochodzenia mieli odpowiadać za rzekome przestępstwa natury medycznej. Żydów zaczęto odsuwać od funkcji kierowniczych i wykluczać z partii. Żydzi w milicji i AVO utracili stopnie oficerskie, a w stycz iu 1953 r. uwięziono samego Gabora Petera. Szykował się proces pokazowy o wymowie antykosmopolitycznej i anty- syjonistycznej. Śmierć Stalina przerwała te przygotowania - nie doszło do antysemickiego procesu w reżyserii komunistów żydowskich. Powstanie w Berlinie z 1953 r. i upadek widma "titoizmu" zmusiły następców Stalina do pewnych korekt w polityce Moskwy wobec krajów satelickich, w tym także w stosunku do Węgier. Na stanowisku premiera Rakosiego zastąpił Imre Nagy, jednak już w kwietniu 1955 r. ten pierwszy na tyle wzmocnił swoją pozycję, że doprowadził nawet do usunięcia Nagy'a z partii. Ale głosy domagające się demokratyzacji na Węgrzech nie ucichły, a nasiliły się, zwłaszcza po XX Zjeździe KPZR, kiedy wyszło na jaw, że ofiarą represji stalinowskich padł nawet przywódca Węgierskiej Republiki Rad z 1919 r. Bela Kun. W końcu marca 1956 r. Rakosi ogłosił rehabilitację Rajka i innych ofiar represji, zrzucając odpowiedzialność na szefa węgierskiej policji politycznej Gabora Petera. Społeczeń- stwo jednak coraz powszechniej zaczęło domagać się ustąpienia znienawidzonego Rakosiego. W ciągu lipca uwidocznił się opór przeciwko Rakosiemu także w centralnych organach partii. W tej sytuacji kierownictwo radzieckie zdecydowało się zdjąć Rakosiego ze stanowiska i przywieźć do Moskwy. Jego następcą został Ern Ger , który funkcję pierwszego sekretarza Węgierskiej Partii Pracujących sprawował do czasu powstania węgierskiego. Nagromadzony przez lata na Węgrzech potencjał nienawiści do rządów komunistycznych osiągnął stan krytyczny pod wpływem wiadomości o przemianach w Polsce. Do wybuchu doszło 23 października 1956 r., gdy do manifestującego tłumu zaczęli strzelać prowokatorzy z tajnej policji. Demonstranci obalili monumentalny pomnik Stalina, a w całym kraju przystąpiono do niszczenia wszystkich symboli zależności od ZSRR. W Budapeszcie podjęto szturnt na budynek rozgłośni radiowej. Na nadzwyczajnym posiedzeniu KC Węgierskiej Partii Pracy oceniono wydarzenia jako kontrrewolucję i zwrócono się o pomoc wojsk radzieckich. Równocześnie ponownie powołano na stanowisko premiera Imre Nagy'a, któremu niedługo 260 przed tym przywrócono członkostwo w partii. Pojawienie się radzieckich czołgów na ulicach Budapesztu wzmogło tylko determinację mieszkańców węgierskiej stolicy - zbrojne grupy atakowały czołgi butelkami z benzyną. Rząd nie był w stanie zapewnić kontroli nad wydarzeniami, które przybrały żywiołowy obrót. W mieście dokonywano zabójstw funk- cjonańuszy organów bezpieczeństwa i samosądów nad poszczególnymi działaczami partyj- nymi. Rozgromiono lokale partii komunistycznej; komuniści, którzy bronili siedziby komitetu miejskiego partii, zginęli. Powstawały rady robotnicze, domagano się likwidacji organów bezpieczeństwa, wolności słowa i demokratycznego ustroju. W Budapeszcie po stronie powstańców opowiedziały się liczne oddziały Węgierskiej Armii Ludowej, którymi dowodził pułkownik Pal Maleter. Partia usiłowała ratować się jeszcze zmianami kadrowymi: Gero został zastąpiony przez torturowanego kiedyś przez tajną policję Rakosiego, Janosza Kadara. Węgrzy nie chcieli jednak rządów komunistów i pod presją społeczną Nagy ogłosił 30 października wprowadzenie systemu wielopartyjnego, zapowiedział niezależność Węgier i zażądał natychmiastowego wycofania z kraju wojsk radzieckich. Powołano nowy rząd i jeszcze tego samego dnia rozwiązała się Węgierska Partia Pracy, a w jej miejsce miała powstać Węgierska Socjalistyczna Partia Robotnicza. Dnia 1 listopada 1956 r. nowy rząd ogłosił o wystąpieniu Węgier z Układu Warszawskiego i proklamował neutralność. Poparcia rządowi Imre Nagy'a udzielił uwolniony z więzienia węgierski kardynał Mindszenthy. W Moskwie narastał niepokój z powodu wydarzeń na Węgrzech, prawie codziennie obradowało Prezydium KC KPZR. Do ZSRR przybył dla "konsultacji i koordynacji działań" drugi pod względem wpływów przywódca ChRL, Liu Szao-tsi. Ale ani Chruszczow, ani pozostali członkowie radzieckiego kierownictwa nie mieli początkowo jasności co do tego, jaki krok należałoby podjąć. Na Węgrzech przebywał Susłow, Mikojan i Żukow. W Budape- szcie funkcjonowała nadal ambasada ZSRR z Jurijem Andropowem. Ostatecznie 31 października Chruszczow, na ponaglającą prośbę Ern Ger , zdecydował się na interwencję zbrojną i na terytorium Węgier zaczęto przerzucać przez granicę dywizje radzieckie, które miały wesprzeć stacjonujące tam oddziały. W celu zachowania w tajemnicy przygotowywanej kontrakcji wojskowa delegacja radziecka podjęła rozmowy w miejscowości Tokol pod Budapesztem z przedstawicielami rządu węgierskiego, którym obiecano wycofać wojska radzieckie z Węgier do połowy stycznia następnego roku. Rozmowy okazały się podstępem: w trakcie obrad członkowie delegacji węgierskiej z pułkownikiem Maleterem zostali obez- władnieni i uwięzieni (akcją kierował Iwan Sierow!). Następnego dnia, 4 listopada, radzieckie dywizje przystąpiły do szturmu na Budapeszt. Dla usprawiedliwienia interwencji Moskwa ogłosiła o powstaniu na Węgrzech w miejscowości Szolnok "rządu rewolucyjnego robotniczo- -chłopskiego" z Janoszem Kadarem, Antalem Apro i Ferencem Munnichem, który zwrócił się do władz radzieckich o pomoc w walce z "kontrrewolucją". Rząd ten miał stanowić przeciwwagę dla rządu Nagy'a. Tymczasem uzbrojeni powstańcy i żołnierze armii węgierskiej z ogromną determinajcą stawiali opór posiadającym miażdżącą przewagę w ludziach i sprzęcie interwentom. Wszelako po tygodniu walki zaczęły wygasać, a ostatni powstańczy punkt oporu, usytuowany na dunajskiej wysepce w zakładach metalurgicznych Csepel, padł 15 listopada 1956 r. W walkach zginęło ponad 6 tys. powstańców. Po upadku powstania na Węgrzech rozpoczął się okres surowych represji: skazano i stracono ponad Z tys. osób, a prawie 6 tys. wywieziono w głąb Związku Radzieckiego. Ponad 200 tys. Węgrów wyemigrowało na Zachód. Imre Nagy zrazu uzyskał schronienie w ambasadzie jugosłowiańskiej w Budapeszcie, a Tito obiecał udzielić mu azylu politycznego (należy jednak zaznaczyć, że Tito i przywódcy jugosłowiańscy współpracowali z Moskwą - jak zresztą przywódcy innych państw "wspólnoty socjalistycznej", może z wyjątkiem Gomułki - w usunięciu rządu Nagy'a i pomagali w dojściu do władzy marionetkowego rządu Kadara). Jednak autobus wiozący Nagy'a ku granicy jugosłowiańskiej został zatrzymany, 261 a były premier aresztowany. Po upływie dwóch lat Imre Nagy, internowany na terenie Rumunii, został bez sądu rozstrzelany (w ostatnim czasie pod adresem Nagy'a zaczyna wysuwać się zarzuty jakoby w latach trzydziestych, w okresie "Wielkich Czystek" w ZSRR, będąc agentem NKWD przyczynił się do zgładzenia wielu komunistów węgierskich i niemie- ckich). Natomiast kardynał Mindszenthy, który brał aktywny udział w powstaniu, znalazł schronienie w ambasadzie amerykańskiej w Budapeszcie nie opuszczając jej przez wiele lat. Wierni Moskwie komuniści dokonali również gruntownej czystki w partii: wiele osób zwolniono ze stanowisk i niektórych z nich represjonowano. Rozwiązano również szereg związków twórczych. Pewne odprężenie przyniosły dopiero kolejne amnestie z 1960 i 1963 r. oraz liberalizacja polityki gospodarczej, która po kilku latach przyczyniła się do poprawy warunków życia ludności. Zdławienie powstania narodowego Węgrów wywołało liczne protesty w środowiskach komunistów na Zachodzie - wielu członków partii komunistycznych opuściło ich szeregi. Natomiast w samym ZSRR, w warunkach ostrej cenzury, społeczeństwo radzieckie, poza nielicznymi środowiskami inteligenckimi i studenckimi, spokojnie przyjęło do wiadomości, że "internacjonalistyczna pomoc dla bratnich Węgier była niezbędna, ponieważ część węgierskiej klasy robotniczej dała się użyć jako narzędzia do walki z socjalizmem przez kapitalistów i zachodnioniemieckich kontrrewolucjonistów". Z dzisiejszej perspektywy interwencja armii radzieckiej na Węgrzech w 1956 r. wyznaczała w istocie granicę "odwilży", na jaką Moskwa była skłonna zgodzić się w państwach "bloku". Przemiany w Polsce utrzymały się w dozwolonych ramach, ale Węgrzy, z punktu widzenia Kremla, granicę tę przekroczyli. Rozumiejąc konieczność dokonania rozróżnienia pomiędzy tymi państwami a ZSRR, Moskwa nie zamierzała jednak przyznawać Polakom czy Węgrom znacząco większego zakresu swobód politycznych niż własnemu społeczeństwu, ponieważ nie mogła pozwolić na osłabienie systemu komunistycznego w strefie państw buforOwych, która stanowiła fun- damentalny element bezpieczeństwa Związku Radzieckiego przynajmniej w tym rejonie świata. Interesów radzieckich na tym obszarze miał strzec podpisany 14 maja 1955 r. w Warszawie przez ZSRR i inne europejskie kraje socjalistyczne, z wyjątkiem Jugosławii, "Układ o przyjaźni, współpracy i pomocy wzajemnej" - tzw. "Organizacja Układu Warszawskiego". Przy Układzie Warszawskim powołano Zjednoczone Dowództwo Sił Zbrojnych, jak również Doradczy Komitet Polityczny, w którego pracach mieli okresowo uczestniczyć szefowie partii komunistycznych i rządów krajów członkowskich Układu Warszawskiego. Powstanie Układu Warszawskiego było odpowiedzią Moskwy na włączenie Republiki Federalnej Niemiec do NATO. Sankcjonował on stacjonowanie jednostek radzie- ckich na terytońum państw-sygnatariuszy paktu. Ograniczał też zakres niezależnego działania własnych wojsk tych państw oraz narzucał podporządkowanie ich ogólnemu dowództwu państw Układu Warszawskiego, na czele którego stał przedstawiciel ZSRR. Kryzys węgierski odsłoniłjeszczejedną, nie mniej egoistyczną cechę Moskwy, a mianowi- cie podwójną rolę, jaką odgrywał ZSRR od bez mała czterdziestu lat w polityce między- narodowej: rolę państwa "budującego socjalizm" oraz rolę przywódcy i inspiratora "rewolucji światowej". Stalin ukrywał ten podwójny cel przez położenie nacisku w działaniach Kominternu na eksponowanie interesów ZSRR, co w praktyce oznaczało, że członkowie zagranicznych partii komunistycznych mieli obowiązek dbać przede wszystkim o interesy "ojczyzny światowego proletariatu", a nie o interes społeczeństw, z których się wywodzili i wśród których działali. Taką praktykę, przynajmniej do powstania komunistycznych Chin, usprawiedliwiano tezą, że zwycięstwo socjalizmu może zostać osiągnięte tylko poprzez ZSRR i dzięki ZSRR (co było dobre dla ZSRR, było dobre dla całego świata). Jednak po 1953 r. sytuacja zasadniczo się zmieniła i zagraniczni komuniści stawali się coraz mniej skłonni do przedkładania interesów "pierwszego w świecie państwa robotników i chłopów" ponad 262 właśne interesy, lub - jak kto woli - ponad narodowe interesy państw, którymi rządzili. Aliści Moskwa nie chciała się z tym pogodzić. Zdławienie powstania węgierskiego oznaczało koniec otwartego antysowietyzmu w kra- jach "wspólnoty" z wyjątkiem Albanii, która nie zaakceptowała "liberalizacji" i ostro skrytykowała Kreml za dopuszczenie do przemian w ZSRR i "obozie socjalistycznym". Wszelako w zamian za poparcie w konflikcie z Chinami, Moskwa była jednak skłonna przyznać jakieś koncesje swoim satelitom. Najbardziej skorzystała na tym Rumunia, która od pewnego czasu kYvestionowała uprzywilejowaną pozycję Związku Radzieckiego w Radzie Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG), założonej jeszcze za życia Stalina w styczniu 1949 r. z siedzibą w Moskwie. Instytucja ta, powołana do koordynacji działalności gospodarczej państw członkowskich, w rzeczywistości od samego początku stanowiła instrument eksploatacji gospodarczej tych państw przez Związek Radziecki. Narzucanie przez RWPG priorytetów produkcyjnych, zgodnie z potrzebami gospodarki radzieckiej, szybko doprowadziło do trudności ekonomicznych w tych krajach. Ideą RWPG było, by każde państwo członkowskie skoncentrowało się na produkcji dla całego "bloku" tych dóbr, które z racji swojej specyfiki i możliwości jest w stanie wytworzyć najlepiej i w wymaganej ilości. Jednak przyjęcie zasady specjalizacji produkcji okazało się niekorzystne dla niektórych państw, a szczególnie dla Rumunii, kraju najsłabiej uprzemysłowionego, którego pod- stawowym towarem eksportowym były surowce, głównie ropa naftowa, co w takim przypadku oznaczało kolonialną eksploatację jej gospodarki i zasobów w zamian za wysoko przetworzone produkty finalne. W 1963 r. Rumuni sprzeciwili się takim praktykom oświadczając, że mają pełne prawo do samodzielnego planowania swojego rozwoju gospodar- czego i podpisali szereg porozumień handlowych z krajami Europy Zachodniej, a także z Chinami i Jugosławią. Rumunia zaakceptowała również propozycję Waszyngtonu przyjęcia kredytów z USA. Nawiązanie kontaktów gospodarczych pociągnęło za sobą zacieśnienie stosunków dyplomatycznych z tymi państwami, a nawet nawiązanie nowych stosunków bez zgody Moskwy, jak na przykład z tak "antypatycznym" z punktu widzenia Kremla państwem, jak Republika Federalna Niemiec (Rumunia jako pierwszy kraj "wspólnoty" już w styczniu 1967 r. nawiązała stosunki dyplomatyczne z RFN). Do 1964 r. kierownictwa prawie wszystkich partii komunistycznych na świecie uznały za swoje niezbywalne prawo wybór własnej "drogi do socjalizmu". Przywódcy tych partii, trzymając się tej zasady, głosili równocześnie, z mniejszą lub większą dozą szczerości, że "socjalizm nie oznacza sowietyzmu", co z kolei miało sugerować, że Moskwa przestała być "trzecim Rzymem" dla świata komunistycznego. Zmarły właśnie w 1964 r. przywódca Włoskiej Partii Komunistycznej, Palmiro Togliatti, ujął to w lapidarnym terminie "policent- ryzmu", wedhzg którego Moskwa przestała być centrum światowego komunizmu, które teraz znajduje się wszędzie tam, gdzie istnieją partie komunistyczne. Może najbardziej dobitnym potwierdzeniem tej prawdy były Chiny, które od pewnego czasu coraz energiczniej sprzeciwia- ły się hegemonistycznej roli Moskwy w międzynarodowym ruchu komunistycznym. 11. Polityka zagraniczna Po śmierci Stalina nastąpił spadek napięcia w stosunkach międzynarodowych i - co należy przyznać - głównym inicjatorem tego odprężenia była Moskwa. Celem sfor- mułowania nowych zasad polityki zagranicznej Kremla w ZSRR wskrzeszono leninowską koncepcję "pokojowego współistnienia", która bynajmniej nie oznaczała przyjaźni ze światem 263 kapitalistycznym, ale dopuszczała możliwość kompromisu i nawiązania z nim wielostronnych kontaktów w przekonaniu, że kraje kapitalistyczne, w rezultacie rozwoju sprzeczności wewnętrznych i antagonizmów klasowych, będą musiały wejść na drogę budowy socjalizmu. Decydując się na zainicjowanie odprężenia w stosunkach międzynarodowych, przywódcy radzieccy kierowali się kilkoma względami: jałowością stalinowskiego wrogiego izolacjoniz- mu, obawą przed niszczącymi następstwami ewentualnego użycia broni atomowej, negatyw- nym wpływem na gospodarkę wydatków na zbrojenia oraz zrozumieniem, jakich korzyści może dostarczyć naśladownictwo lub zakup zachodnich technologii i nawiązanie wymiany handlowej. Ta nowa postawa Moskwy znalazła wkrótce swój wyraz w konkretnych działaniach. Już w 1954 r. Związek Radziecki wziął udział w negocjacjach w Genewie, pomagając w zakoń- czeniu wojny koreańskiej i chińsko-indonezyjskiej. W 1955 r. ZSRR zgodził śię na podpisanie pokoju z Austrią, w rezultacie czego wojska radzieckie opuściły okupowaną część terytońum tego państwa z Wiedniem w zamian za gwarancję neutralności Austrii. Moskwa podjęła również decyzję o zlikwidowaniu powojennych radzieckich baz wojskowych w Finlandii. W pewnym sensie gestem pod adresem Zachodu było również rozwiązanie w 1956 r. Kominformu. Od 1954 r. ZSRR rozpoczął też, aczkolwiek jeszcze na ograniczoną skalę, rozszerzanie wymiany naukowej, kulturalnej i turystycznej z innymi krajami, w tym także z państwami kapitalistycznymi. Podpisano też szereg porozumień handlowych. Charakterys- tyczną cechą dyplomacji chruszczowowskiej były tzw. "spotkania na szczycie". We wrześniu 1954 r. Chruszczow odbył swoją pierwszą oficjalną podróż zagraniczną. Była to wizyta w Chinach, gdzie spotkał się z Mao Tse-tungiem, z którym podpisał porozumienie o wycofaniu garnizonu radzieckiego z Port Artura i przekazał ChRL udziały ZSRR w różnych spółkach mieszanych i przedsiębiorstwach oraz przyrzekł wysłać do Chin nowe grupy radzieckich specjalistów. ; W 1954 r. nastąpił również początek "odwilży" w stosunkach radziecko-jugosł.owiań- skich. Wówczas to na wniosek Chruszczowa powołano komisję KC KPZR dla rozpatrzenia "problemu jugosłowiańskiego", która po zbadaniu przedłożonych jej materiałów doszła do wniosku, że Jugosławia jest państwem socjalistycznym, nie zaś "dyktaturą wojskowo- -faszystowską", za jaką uchodziła w ZSRR w czasach Stalina. Moskwa powstrzymała więc kampanię antyjugosłowiańską, a 20 października 1954 r. "Prawda" zamieściła artykuł poświęcony dziesiątej rocznicy wyzwolenia Belgradu, który kończył się słowami mówiącymi o braterstwie krwi między narodami ZSRR i Jugosławii. W celu normalizacji stosunków między obu państwami w maju 1955 r. do Belgradu udała się delegacja radziecka z Chruszczowem, Bułganinem, Mikojanem i Szepiłowem. Wizyta wywołała ogromną sensację w świecie: była to swoista Canossa - przywódcy ZSRR przybyli do Jugosławii, by prosić o przebaczenie za wieloletnią kampanię nacisków i oszczerstw! Rozmowy były niełatwe dla obu stron - mimo to zakończyły się pomyślnie. Oba kraje zdecydowały się "położyć kres wszelkim formom propagandy i dezinformacji wymierzonym przeciwko drugiej stronie". ZSRR i Jugosławia podpisały porozumienie o rozwoju kontaktów gospodarczych, nauko- wych i kulturalnych. Chruszczowowi nie udało się jednak pozyskać Jugosławii do powołanego kilka dni wcześniej Układu Warszawskiego. Jugosławia zachowała również pełną niezależność w polityce zagranicznej. W czerwcu następnego roku, podczas wizyty Tito w Moskwie, podpisano komunikat o przywróceniu wzajemnych stosunków między KPZR a Związkiem Komunistów Jugosławii. W czerwcu 1955 r. Chruszczow powitał w Moskwie premiera rządu Indii Jawaharlala Nehru z córką Indirą Ghandi. Po rozmowach na Kremlu Bułganin i Nehru podpisali deklarację o rozwoju stosunków gospodarczych, technicznych i kulturalnych między ZSRR a Indiami. Wkrótce po wizycie Nehru w Moskwie bawiła delegacja partyjno-rządowa 264 Ludowej Republiki Wietnamu z Ho Szi-Minem na czele. W drugiej połowie lipca 1955 r. Chruszczow udał się do Genewy na spotkanie szefów państw ZSRR, USA, Wielkiej Brytanii i Francji. Było to pierwsze spotkanie przywódców wielkich mocarstw od czasu konferencji w Poczdamie w 1945 r. Szefowie państw omówili szeroki wachlarz spraw, nie podpisali jednak żadnych konkretnych porozumień, zleciwszy ministrom spraw zagranicznych prowadzenie dalszych rozmów. W 1955 r. z inicjatywy Chruszczowa udała się do USA i Kanady delegacja radziecka w celu zapoznania się z amerykańskimi metodami stosowanymi w rolnictwie, w listopadzie tego roku Chruszczow w towarzystwie Bułganina rewizytował premiera Nehru w Indiach. Chruszczow wiedział, że mieszkańcy Indii, jedni z najuboższych na globie, wiążą swoje nadzieje z każdą obietnicą, z każdą wizją lepszego jutra. Podróż ta była obmyślona w szczegółach i metodycznie przygotowana. W następstwie wizyty Chruszczowa w New Delhi inżynierowie radzieccy otrzymali misję wybudowania w prowincji Hadhya Pradesh najwięk- szej stalowni Indii, a liczna ekipa radzieckich geologów, wyspecjalizowanych w badaniu gruntów, eksploatacji węgla i metali nieżelaznych rozpoczęła w tym kraju prace zakrojone na olbrzymią skalę. Rok 1956 był bardzo trudny dla radzieckiej dyplomacji głównie z tej przyczyny, iż już na XX Zjeździe KPZR ujawniły się pierwsze rysy w stosunkach między Moskwą a Pekinem oraz z uwagi na sytuację w Polsce i na Węgrzech. W kwietniu Chruszczow i Bułganin odbyli wizytę "dobrej woli" w Wielkiej Brytanii, przeprowadzając kilka spotkań z premierem Anthony Edenem, zostali przyjęci przez królową Elżbietę II, a oprócz tego Chruszczow miał długą rozmowę z Winstonem Churchillem, który niedługo przedtem opuścił urząd premiera. W maju przebywała w Moskwie francuska delegacja rządowa z premierem Guy Molletem na czele. Jednak spotkania te nie wpłynęły na polepszenie stosunków między ZSRR a Anglią i Francją w związku z poparciem, jakiego Moskwa udzieliła prezydentowi Egiptu Gamalowi Abdel-Naserowi, który wiaśnie latem 1956 r. znacjonalizował Kanał Sueski, co doprowadziło do brytyjsko-francuskiej intwerwencji w tym rejonie. Wiosną i latem 1956 r. Moskwa witała przywódcę Korei Północnej - Kim Ir Sena, Kambodży - księcia Norodoma Sihanouka, szacha Iranu Rezę Pahlavi, premiera NRD Otto Grotewohla, prezydenta Indonezji Sukarno oraz sekretarza generalnego ONZ Daga Hammarskj lda. Umacnianiu się władzy Chruszczowa po 1956 r. towarzyszyła aktywizacja polityki zagranicznej ZSRR. Moskwa raz po raz występowała z oświadczeniami o gotowości polepszenia stosunków z Zachodem, zgłaszając równocześnie propozycje zakazu doświadczeń z bronią atomową, zawarcia układów o nieagresji, redukcji sił zbrojnych w obu częściach Niemiec itp. Wszelako ze względu na brak zaufania Zachodu kampania ta nie dała konkretnych rezultatów. Jednocześnie Związek Radziecki starał się umacniać swoje panowa- nie w krajach "wspólnoty socjalistycznej", próbując wciągnąć w orbitę swoich wpływów również Jugosławię. Chruszczow twierdził bowiem, że skoro Jugosławia jest krajem socjali- stycznym, powinna "wrócić" do obozu państw socjalistycznych. Tito nie miał jednak na to ochoty i Belgrad na własną rękę systematycznie rozwijał swoje stosunki ze Wschodem i Zachodem, zwłaszcza że Jugosławia miała ambicję zająć ważne miejsce w ruchu państw niezaangażowanych, jaki się wówczas kształtował. W tej sytuacji w maju 1958 r. ZSRR wstrzymał uzgodnione dwa lata temu kredyty dla Jugosławii, które miały być przeznaczone na rozbudowę jej przemysłu chemicznego. W maju 1959 r. Chruszczow odwiedził Tiranę w nadziei przełamania impasu w stosun- kach radziecko-albańskich. Jednak, jak nokazała najbliższa przyszłość, rozmowy z przywódcą albańskim niczego nie zmieniły = ia odwrót: po niecałych dwóch latach od tej wizyty Albania zerwała wszystkie stosunki z ZSRR, Enver Hodża zaś stał się jednym z najbardziej zaciekłych krytyków Chruszczowa. Ale rok 1959 to przede wszystkim podróż Chruszczowa 265 do Stanów Zjednoczonych, którą poprzedziła wizyta w Moskwie wiceprezydenta USA, Richarda Nixona. Była to pierwsza w historii wizyta szefa radzieckiego rządu i partii w USA. Chruszczow przebywał tam od 15 do 28 września w towarzystwie ministra spraw zagranicz- nych Andrieja Gromyki i innych osobistości z życia politycznego, gospodarczego i kultural- nego ZSRR. W tym czasie Chruszczow odwiedził kilka miast amerykańskich na wschodnim i zachodnim wybrzeżu Stanów Zjednoczonych, kilka fabryk i farm. Wygłosił wiele przemó- wień i odbył szereg konferencji prasowych. W podmiejskiej rezydencji prezydentów USA, Camp David, spotkał się z Eisenhowerem. Obie strony wymieniły poglądy dotyczące kwestii niemieckiej, spraw rozbrojenia oraz stosunków dwustronnych. Ogłoszono komunikat o wy- mianie informacji w zakresie pokojowego wykorzystania energii atomowej oraz podpisano porozumienie o wspólnym programie badań w dziedzinie zwalczania chorób. Rezultatem wizyty stało się ogólne złagodzenie napięcia w stosunkach między ZSRR a krajami zachodnimi. Polepszenie stosunków między ZSRR a Zachodem stworzyło sprzyjający klimat dla idei ponownego spotkania szefów rządów "Wielkiej Czwórki" nawiązującego do wspólnej konferencji z 1955 r. Termin takiego spotkania wyznaczono na połowę maja 1960 r., jednak wskutek incydentu związanego z zestrzeleniem nad terytorium ZSRR 1 maja 1960 r. amerykańskiego samolotu wywiadowczego z pilotem Francisem Powersem - do spotkania na szczycie nie doszło. Strona radziecka odwołała też zaplanowaną na czerwiec wizytę prezydenta USA w ZSRR. Na pogorszenie stosunków radziecko-amerykańskich duży wpływ miała również sytuacja, jaka wytworzyła się na Kubie, gdzie ZSRR systematycznie umacniał swoją obecność, wspierając ewoluujący coraz bardziej na lewo reżim Fidela Castro. . Na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych rozpad systemu kolonialnego wszedł w decydującą fazę i opinia publiczna całego świata poświęcała temu zagadnieniu, obok problemu rozbrojenia, najwięcej uwagi. W 1960 r. do ONZ w tąpiło ponad 20 krajów, które odzyskały niepodległóść i głównie tej kwestii poświęcona była XV Sesja Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych we wrześniu tego roku. Do Nowego Jorku zjechało wielu szefów państw Europy, obu Ameryk, Afryki, Azji i Oceanii. W dniu 19 września do Nowego Jorku przybyła również delegaeja radziecka z Chruszczowem, który na posiedzeniu plenar- nym Zgromadzenia Ogólnego, 23 września, wygłosił przemówienie na temat "wolności i niepodległości wszystkich ludów kolonialnych" oraz "o rozwiązaniu problemu powszech- nego rozbrojenia". Przemówienie to spotkało się z głośnym odzewem w krajach "Trzeciego Świata", podobnie jak wystąpienia Tito, Castro czy Kwame Nkrumaha z Ghany. W trakcie tej sesji Chruszczow, korzystając z prawa repliki, kilkakrotnie zabierał głos w różnych sprawach i nieraz, tracąc cierpliwość, przerywał mówcy w pół zdania odpowiadając mu w ordynarnych słowach. W taki sposób potraktował między innymi ministra spraw zagranicznych Filipin, kiedy ten oświadczył, że ZSRR powinien również dać wolność swoim koloniom i krajom zależnym. Chruszczow przerwał mówiącemu wymyślając mu od "błaznów, miernot, mazgajów i lokajów amerykańskiego imperializmu". Do historii ONZ weszło też wydarzenie, kiedy Chruszczow, niezadowolony z przemówienia delagata jednego z krajów zachodnich, ściągnął but i zaczął głośno walić nim w stół, przerywając w ten sposób posiedzenie ONZ. Zachowanie to spotkało się z potępieniem w kołach ONZ i delegacja radziecka została ukarana za naruszenie porządku grzywną w wysokości 10 tys. dolarów. Potępienie zbrodni Stalina w ZSRR wywołało w kierownictwie chińskich komunistów wielkie niezadowolenie. Mao Tse-tunga nie tyle niepokoiła detronizacja Stalina, ile jej konsekwencje dla Chin i dla międzynarodowego ruchu komunistycznego, do którego kierowania Komunistyczna Partia Chin rościła sobie takie same pretensje jak KPZR. Innym czynnikiem komplikującym stosunki radziecko-chińskie były wzajemne oskarżenia o od- chylenia od "prawdziwego" marksizmu-leninizmu", o rewizjonizm, dogmatyzm, awanturni- 266 ctwo polityczne itp. Obie strony nieustannie rościły sobie pretensje do posiadania wyłącznej racji, co w rzeczywistości sprowadzało się do walki o hegemonię w sferze ideologicznej i politycznej, a w konsekwencji do walki o strefy wpływów. Również dążenie Chin do posiadania własnej bomby atomowej stało w sprzeczności z interesami ZSRR, który wówczas dążył do zahamowania wyścigu zbrojeń ze względów czysto pragmatycznych. Ważną wreszcie przyczyną wzajemnych rozbieżności były sporne problemy graniczne oraz rozpoczęta w Chinach na początku lat sześćdziesiątych tzw. "rewolucja kulturalna", która miała wyzwolić "nowego ducha rewolucji" uwzględniającego maoistowską wizję systemu koniuni- stycznego. Jak już wspomnieliśmy, pierwsze różnice między Moskwą a Pekinem ujawniły się już podczas XX Zjazdu KPZR. Nieudaną próbę przezwyciężenia tych rozbieżności podjęto w trakcie narad partii komunistycznych i robotniczych, jakie odbyły się w listopadzie 1956 r. w Moskwie. W 1958 r., kiedy władze KPCh wystąpiły z programem "Wielkiego Skoku", który miał pozwolić Chinom w ciągu najbliższych 10-15 lat stanąć na czele potęg gospodarczych świata, ZSRR nie zapewnił im żądanej pomocy, wzajemne urazy jeszcze się pogłębiły. Stosunków tych w niczym nie poprawiły dwie kolejne wizyty Chruszczowa w Pekinie w 1958 i 1959 r. Zresztą podróż do Pekinu w 1959 r. była już ostatnią wizytą Chruszczowa w Chinach i także ostatnim spotkaniem z Mao Tse-tungiem. Dalszą dyskusję między ZSRR a Chinami prowadzono głównie w formie wymiany tajnych listów. Podej- mowane w następnym okresie przez Chruszczowa kolejne próby przezwyciężenia rozbieżności nie przyniosły Moskwie oczekiwanych rezultatów. W miarę jak pogarszały się stosunki radziecko-chińskie w basenie Morza Karaibskiego dojrzewał kryzys kubański, a w Europie tzw. "kryzys berliński". Kryzys berliński rodził się kilka lat. Otóż po stłumieniu powstania robotników w czerwcu 1953 r. władze komunistyczne NRD powróciły w polityce wewnętrznej do dawnych metod. Wzrastający terror i pogar- szające się warunki życia ludności skłaniały tysiące osób do ucieczki do Niemiec Zachodnich, zwłaszcza że granice między obu państwami niemieckimi nie stanowiły dużej przeszkody we wzajemnym przemieszczaniu się ludności. Ustanowione w 1945 r. "granice sektorowe" także w podzielonym Berlinie miały symboliczny charakter. Nie znajdując sposobu na zahamowa- nie odpływu ogromnych mas ludności, władze NRD, za namową Moskwy, zdecydowały się na uszczelnienie granic z Republiką Federalną Niemiec i z Berlinem Zachodnim, zwłaszcza że jego mieszkańcy domagali się formalnego włączenia tej części miasta do RFN jako kraju związkowego. Jednak ustanowienie granicy państwowej wymagało uznania NRD przez państwa zachodnie, które nie chciały się na to zgodzić. W tej sytuacji Chruszczow, dla którego sprawa Berlina - jak sam się wyraził - była "ością w gardle", zagroził, że ZSRR podpisze separatystyczny układ z NRD i zrezygnuje z pełnomocnictw jako mocarstwo okupacyjne, co praktycznie oddałoby sprawę zapewnienia łączności między Berlinem Zachodnim a RFN w ręce nie uznawanego przez Zachód NRD. Takie rozwiązanie z punktu widzenia Waszyngtonu, Londynu i Paryża było niedopuszczalne, ponieważ groziło odcięciem ich części Berlina od Zachodu i naruszeniem status quo w tym rejonie Europy o nie dających się przewidzieć konsekwencjach międzynarodowych. Wobec stanowczej postawy mocarstw zachodnich, 3 sierpnia 1961 r. Moskwa wystosowała pod ich adresem notę zbliżoną do ultimatum: "W ciągu bieżącego roku, tak czy inaczej, powinien zostać rozwiązany problem zawarcia niemieckiego traktatu pokojowego i na jego podstawie uregulowanie sytuacji w Berlinie Zachodnim". Radziecka nota oraz oświadczenie Chruszczowa w telewizji z dnia 7 sierpnia, w którym zapowiadał mobilizację wojsk i zwiększenie radzieckich kontyngentów stacjonujących w NRD, jeszcze bardziej zaostrzyły sytuację w Europie. W siłach zbrojnych NATO ogłoszono zwiększoną gotowość bojową, a w Moskwie odbyło się posiedzenie przedstawicieli państw-członków Układu Warszawskiego, które wezwało NRD do ustanowie- 267 nia na granicach republiki "porządku", który zapobiegałby destrukcyjnej działalności przeciwko krajom "wspólnoty socjalistycznej". 12 sierpnia Rada Ministrów NRD podjęła decyzję o zamknięciu granicy z RFN, a wszelkie linie komunikacyjne i łączność objąć ścisłą kontrolą. Wokół całego Berlina Zachodniego rozpoczęto wznoszenie wysokiego, betonowego muru z drutem kolczastym i niewielką liczbą przejść, których przekroczenie wymagało odtąd specjalnej przepustki. W ten sposób mur berliński stał się symbolem odosobnienia nie tylko dwóch państw niemieckich, ale także Wschodu od Zachodu, bańerą dzielącą dwa światy - świat wolności, dobrobytu i postępu od świata totalitarnego komunizmu i nędzy życia zamieszkującej w jego obrębie ludności. Akcja rządu wschodnioniemieckiego wywołała oburzenie na Zachodzie - pod mur berliński z jednej strony podjechały czołgi amerykańskie, a z drugiej strony radzieckie. Był to poważny kryzys o charakterze polityczno-wojskowym, który jednak w końcu udało się załagodzić. Zachód musiał przyjąć do wiadomości zamknięcie granicy NRD, co skutecznie zahamowało masowy odpływ ludności z Niemiec Wschodnich do RFN, Moskwa zaś nie zgłaszała już więcej pretensji do otoczonej betonowym murem enklawy świata zachodniego w sercu NRD - Berlina Zachodniego. Wszelako wydarzeniem, które na początku lat sześćdziesiątych postawiło świat na krawędzi wojny - dodajmy - wojny nuklearnej, był kryzys kubański. I ten kryzys nie powstał z dnia na dzień. W styczniu 1959 r., po obaleniu rządów dyktatora Fulgencio Batisty na Kubie doszedł do władzy rząd rewolucyjny kierowany przez przywódcę antybatistow- skiego "Ruchu 26 lipca" Fidela Castro, absolwenta uczelni amerykańskich, adwokata z zawodu. Nie małą rolę w ustanowieniu nowego porządku na Kubie odegrały Stany Zjednoczone, które nie tylko pomogły w obaleniu Batisty, ale również były drugim krajem po Wenezueli, który uznał rewolucyjny reżim w Hawanie i to już 7 stycznie 1959 r., czyli zaledwie tydzień po tym, jak wojska Castro zajęły stolicę. Nowy dyktator kubański od pierwszych dni działał na dwa fronty. Z jednej strony , nadawał insygnia władzy rządowi jedności narodowej, w którego składzie znajdowali się wszyscy demokraci, którzy pomagali obalić Batistę. Z drugiej zaś utworzył złożony ze swoich najwierniejszych zwolenników i ich compadres tajny rząd, który dzierżył rzeczywistą władzę. Od tego momentu Castro zaczął stosować znaną praktykę stopniowego pozbywania się wszystkich polityków o orientacji bardziej liberalnej i wszystkich partii politycznych stojących na prawo od "Ruchu 26 lipca". Wzmagająca się walka z opozycją demokratyczną, zawieszenie wyborów, rozpoczęcie gwałtownej kampanii antyamerykańskiej i znacjonalizowa- nie amerykańskich kompanii naftowych na Kubie doprowadziły do zaostrzenia się stosunków ' między Hawaną a Waszyngtonem, co postanowiła wykorzystać Moskwa. Do tej pory ZSRR nie interesował się wydarzeniami na wyspie, a teraz nagle się obudził i zorientował, że ten nieoczekiwany "prezent" można wykorzystać dla własnych interesów. Położenie wyspy zaledwie 180 mil morskich od wybrzeży Stanów Zjednoczonych dawało ZSRR wyjątkową okazję do ulokowania swoich baz strategicznych w niezwykle dogodnym miejscu. Otwierały się też nowe możliwości penetracji ideologicznej. Mimo iż ówczesne poglądy Castro trudno byłoby uznać za marksistowskie, Moskwie udało się go przekonać do korzyści, jakie , w kontlikcie ze Stanami Zjednoczonymi może osiągnąć budując system komunistyczny w tym rejonie świata. Zabiegi Moskwy przyniosły wkrótce praktyczne rezultaty - w 1962 r. na Kubie powstała oficjalna rządząca partia komunistyczna pod nazwą Zjednoczona Partia Rewolucji, która natychmiast nawiązała stosunki z KPZR. Widoczna i natrętna penetracja radziecka na Kubie i stopniowe przekształcanie się rządu Castro w dyktaturę komunistyczną zmusiło Stany Zjednoczone do podjęcia bardziej energicznych kroków. Dnia 3 stycznia 1961 r. USA zerwały stosunki dyplomatyczne i konsularne z Kubą, a 13 kwietnia uchodźcy kubańscy, zorganizowani i przeszkoleni przez CIA, podjęli próbę zbrojnego desantu w Zatoce Świń na pohzdniowym wybrzeżu Kuby. A 268 Oddziały emigrantów nie zdołały się jednak przebić w głąb wyspy i po kilkudziesięciu godzinach walk, opuszczone przez amerykańskiego sojusznika, zostały rozgromione przez siły rządowe. Fidel Castro, który do tej pory wzbraniał się przed nawiązaniem bliższej współpracy wojskowej z ZSRR, obawiając się ponownego ataku swoich przeciwników, udał się pospiesznie do Moskwy z zapewnieniem o swojej wierności ideałom marksizmu-leninizmu i z prośbą o pomoc. ZSRR już na przełomie 1961/1962 r. podjął przygotowania do zawarcia z Kubą układów wojskowych. W lipcu 1962 r. do Moskwy przybyła delegacja kubańska z bratem Fidela, Raulem Castro na czele. Prowadziła ona rozmowy z kierownictwem radzieckich sił zbrojnych. W pertraktacjach wziął również udział Chruszczow. To praw- dopodobnie podczas tych rozmów podjęto decyzje i ustalono szczegóły dostarczenia na Kubę rakiet średniego zasięgu z głowicami jądrowymi i bombowców przystosowanych do przeno- szenia bomb atomowych. Już od końca lipca 1962 r. transporty radzieckie zaczęły przewozić na Kubę jednostki swojej armii, broń, łącznie z wyrzutniami rakietowymi oraz specjalistów wojskowych. Do połowy października ZSRR zorganizował prawie sto takich transportów. Wiadomość o radzieckiej pomocy wojskowej dla Kuby zaniepokoiła Waszyngton, zwłaszcza kiedy 15 października 1962 r. amerykański samolot zwiadowczy U-2 w trakcie rutynowego lotu nad wyspą odkrył w odległości 80 kilometrów na zachód od Hawany radzieckie rakiety typu ziemia-ziemia z głowicami bojowymi, których zasięg pozwalał razić obszar USA. To odkrycie było dla rządu amerykańskiego niespodzianką. Po burzliwej dyskusji waszyngtoński sztab wojskowo-polityczny, na wniosek prezydenta, podjął decyzję o blokadzie morskiej Kuby i wkrótce w rejonie Karaibów pojawiła się tlotylla 180 okrętów. Amerykańskie siły zbrojne na całym globie doprowadzono do stanu podwyższonej gotowości bojowej. Na Florydzie postawiono w stan gotowości kilka dywizji, a do bazy wojskowej na Kubie, Guantanamo, przerzucono dodatkowe jednostki wojskowe. 22 października prezydent Kennedy wystąpił w telewizji, informując Amerykanów o blokadzie Kuby i niektórych innych przedsięwzięciach oraz wyjaśnił przyczyny, jakimi się powodował podejmując takie działania. ZSRR od początku zaprzeczał istnieniu na Kubie broni ofensywnej i stanowczo zaprotestował przeciwko blokadzie, żądając natychmiastowego zwołania Rady Bezpieczeń- stwa. Na niezwłocznie zwołanym posiedzeniu Rady Bezpieczeństwa radziecki przedstawiciel W. Zorin raz jeszcze kategorycznie zaprzeczył istnieniu na Kubie rakiet z bronią jądrową. W tym samym czasie ponad 20 radzieckich transportowców płynęło na Kubę i 24 października dwa z nich podeszły do linii blokady. Na ich spotkanie wyruszył amerykański lotniskowiec "Essex". Widząc stanowczość postępowania Amerykanów, Chruszczow nie chciał ryzykować i polecił zatrzymać radzieckie jednostki, proponując Kennedy'emu pilne spotkanie na szczycie. Prezydent USA odpowiedział, że gotów jest się spotkać z Chrusz- czowem, ale dopiero po usunięciu z Kuby radzieckich rakiet. W tym czasie sytuacja znacznie się skomplikowała - nad Kubą został zestrzelony amerykański samolot zwiadowczy, którego pilot poniósł śmierć. W sztabie kryzysowym w Waszyngtonie podniosły się głosy domagające się odwetu. W tym właśnie momencie świat znalazł się na krawędzi wojny nuklearnej: po otrzymaniu wiadomości o śmierci amerykańskiego lotnika Kennedy wydał rozkaz przygoto- wania inwazji na Kubę. 26 października Chruszczow wystosował dhzgi list do prezydenta Kennedy'ego, utrzymany jednak w bardziej pojednawczym tonie. Ale już następnego dnia, 27 października, Kennedy otrzymał następny list od Chruszczowa znacznie odbiegający treścią od poprzedniego, w którym Moskwa stawiała w ostrym tonie następujące warunki: ZSRR zabierze rakiety z Kuby, jeśli USA wycofają swoje wyrzutnie z Turcji; ZSRR zagwarantuje nieingerencję w wewnętrzne sprawy Turcji, jeżeli USA złożą analogiczne zobowiązania odnośnie do Kuby. Było to pierwsze oficjalne przyznanie się Kremla do rozmieszczenia radzieckich rakiet na Kubie. Kennedy postanowił jednak zignorować ten list i w wysłanym 27 października do Moskwy posłaniu odpowiedział tylko na list z 26 269 października, w którym oznajmił o gotowości Stanów Zjednoczonych do zlikwidowania blokady Kuby i nie atakowania wyspy, jeżeli Związek Radziecki usunie z tego kraju broń ofensywną. Równocześnie nieoficjalnie kanałami dyplomatycznymi prezydent zapewnił Chruszczowa, że USA zabiorą swoje rakiety z Turcji, ale później - po zlikwidowaniu sytuacji kryzysowej. Dnia 28 października do Waszyngtonu nadszedł z Moskwy telegram z informa- cją, że Chruszczow wyraził zgodę na demontaż wyrzutni rakietowych na Kubie i na wywiezienie ich "pod obserwacją i kontrolą". Telegram ów był decydującym posunięciem Moskwy w rozładowaniu sprowokowanego przez nią kryzysu kubańskiego, który mógł doprowadzić do globalnego konfliktu atomowego grożącego niewyobrażalnymi skutkami. Po zażegnaniu kryzysu Kuba wprawdzie pozostała pod komunistyczną dyktaturą, jednak zamiar Moskwy przekształcenia jej w radziecką bazę wojskową został udaremniony. Kryzys kubański nauczył wiele zarówno kierownictwo ZSRR jak i USA, określając bardziej precyzyjnie granice poza które nie wolno wykroczyć, by nie postawić świata na krawędzi zagłady. Po rozwiązaniu kryzysu Chruszczow wyxnienił z Kennedym kilka prywatnych długich listów, co w znacznym stopniu przyczyniło się do złagodzenia napięcia. W tych kategoriach należy też traktować ustanowienie w tym czasie tzw. "gorącej linii" między Kremlem a Białym Domem - bezpośredniego połączenia telefonicznego, które pozwalało na natychmiastowe porozumienie się głów obu państw w niektórych bardzo pilnych sprawach. Był to swoisty "zawór bezpieczeństwa" w sytuacjach powstających napięć w różnych rejonach świata. Po kryzysie kubańskim Moskwa w widoczny sposób osłabiła swoje naciski na rozwiązanie po swojej myśli problemów niemieckich i przestała grozić zawarciem separatystycznego pokoju z NRD, co również mogło doprowadzić do kolejnego niebezpiecznego kryzysu. Zmiana ogólnej atmosfery przyspieszyła tak ważne wydarzenie, jak podpisanie przez ZSRR, USA i Wielką Brytanię 5 sierpnia 1963 r. Ukladu o zakazie doświadczeń z bronią jądrową w atmos Jerze, w przestrzeni osmicznej i pod wodą. 10 października 1963 r. układ ten wszedł w życie i został następnie ratyfikowany przez ponad sto państw z wyjątkiem Chin. W okresie od lipca do września 1963 r. Pekin opublikował szereg oświadczeń potępiających porozumienie jako "zmowę imperialistów". Oświadczenia te oznaczały faktycznie zerwanie stosunków między ZSRR a Chinami, a to z kolei doprowadziło do pogorszenia stosunków radziecko-rumuńskich, jako że Bukareszt próbował zająć w kon- flikcie radziecko-chińskim pozycję neutralną. Pewną rekompensatą dla Moskwy była natomiast poprawa stosunków z Belgradem. Jest rzeczą oczywistą, że na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych sytuacja międzynarodowa była bardziej złożona niż w pierwszych latach istnienia państwa radzie- ckiego. W czasach Lenina na Kremlu zwykło się dzielić świat na Rosję Radziecką oraz na wrogi świat kapitalizmu i jego posiadłości kolonialne, a zatem "generalna linia" w polityce zagranicznej Moskwy była całkiem jasna (strategiczna koncepcja Lenina polegała na ujarzmieniu Zachodu do końca bieżącego stulecia poprzez opanowanie jego zaplecza kolonialnego). Tymczasem do końca lat pięćdziesiątych obóz komunistyczny znacznie się poszerzył, świat kapitalistyczny skurczył, a oprócz nich istniało wiele nowo powstałych państw, które nie były ani kapitalistyczne, ani socjalistyczne. W związku z tym przed Moskwą powstał problem wyboru: czy w krajach postkolonialnych lub walczących o swoją niepodleg- łość popierać lokalne partie komunistyczne, które nie miały większych szans na uzyskanie masowego poparcia swojego narodu, czy nowe narodowe rządy, które dzierżyły władzę, ale często były zwalczane przez miejscowych komunistów. Chruszczow i jego następcy skłaniali się raczej ku popieraniu rządów tych państw, udzielając im pomocy gospodarczej, technicznej, a nierzadko i wojskowej, by tym sposobem zyskać przyjaciół i wpływy na nowych obszarach globu. Ale taka polityka doprowadziła do otwartego konfliktu z Pekinem, który oskarżał Moskwę o przedkładanie swoich aspiracji mocarstwowych nad potrzeby rewolucji światowej. 270 Polityka ta budziła również niezadowolenie żyjących w ubóstwie dużych odłamów radzieckiego społeczeństwa, zwłaszcza że pomoc gospodarcza i finansowa krajom "Trzeciego Świata" miała charakter "pożyczki bezzwrotnej". To prawda, że w 1956 r. radziecka pomoc dla Egiptu doprowadziła do osłabienia wptywów Wielkiej Brytanii i Francji na Bliskim Wschodzie, ale równocześnie ZSRR nie odniósł żadnych porównywalnych sukcesów gdzie indziej, możc z wyjątkiem nieskrępowanej interwencji wojskowej na Węgrzech, sprytnie wykorzystując zaangażowanie się militarne Londynu i Paryża w strefie Kanału Sueskiego. Nawet włączenie Kuby Fidela Castro do obozu państw socjalistycmych, z jednej strony, powiększyło grono przywódców komunistycznych o człowieka, który swoimi infantylnymi oracjami zajmowal większość czasu na licznych wspólnych konferencjach "na szczycie", a z drugiej strony przysporzyło ZSRR jeszcze jednego, ałmużnika", którego utrzymywanie kosztowało Moskwę w latach osiemdziesiątych okolo czterech miliardów dolaró v rocznie. Ale Castro pozostał przynajmniej wierny Moskwie, podczas gdy można podać wiele przykładów "chybionych inwestycji" Kremla, jak na przykład inansowany przez niego i dozbrajany reżim Sukarno w Indonezji, który zanim został zastąpiony prozachodnim rządem generała Suharto w 1967 r., jako jeden z pierwszych opowiedział się po stronie Pekinu. Podobnie przedstawiała się sprawa z obalonym w 1967 r. Kwame Nkrumahem w Ghanie, czy kwestia radzieckich inwestycji w Indiach, gdzie budowane w ramach "współpracy" stalownie dostarczały później tego surowca przede wszysckim dla kapitalistycmego sektora gospodarki indyjskiej. A już ewidentnym błędecn Chruszczowa, który poważnie nadszarpnął reputację ZSRR jako "ojczyzny" światowego komunizmu, było przymanie prezydentowi Egiptu (wówczas Zjednoczonej Republiki Arabskiej, w skład której obok Egiptu wchodziła również Syria) Naserowi w maju 1964 r. tytułu "Bohatera Związku Radzieckiego", podczas gdy w tym samym czasie partia komunistyczna w Egipcie działała w głębokim podziemiu, a wielu komunistów poddawano okrutnym prześladowaniom i torturom (Chruszczow wystąpił o przyznanie tego tytułu Naserowi podczas swojej wizyty w Egipcie, której formalnym powodem było przegrodzenie Nilu i uruchomienie pierwszego odcinka tamy Assuańskiej, którą budowano według radzieckiego projektu z wykorzystaniem radzieckich urządzeń i kredytów). Ostatnim aktem w karierze politycznej Chruszczowa miała być wizyta w drugiej połowie 1964 r. w Republice Federalnej Niemiec. Nie zważając na sprzeciw Waltera Ulbńchta, jak również wielu członków najwyższych władz ZSRR, Chruszczow zamierzał doprowadzić do istotnych przemian w stosunkach między Moskwą a Bonn. Wizyta w Niemczech Zachodnich nie doszła jednak do skutku, ponieważ Chruszczowa odsunięto od władzy. Ale czy upadek Chruszczowa został przypieczętowany właśnie podjęciem wstępnych rozmów z Bonn, nie jest takie pewne, aczkolwiek bardzo prawdopodobne. 12. "Dymisja" Chruszczowa" Skuteczny atak na mit Stalina w 1956 r., odsunięcie od udziału we władzy "grupy antypartyjnej" w 1957 r. i połączenie w swoim ręku funkcji pierwszego sekretarza KC KPZR i premiera rządu w 1958 r. mimo wszystko nie pozwoliły Chruszczowowi wprowadzić własnej dyktatury, nawet jeżeli tego - jak się często twierdzi - bardzo pragnął. Na szczytach aparatu partyjno-państwowego pilnie bowiem przestrzegano działania zasad mechanizmów demokratycznych uzależniających pozycję Chruszczowa od większości głosów w Prezydium KC i w samym KC. A zatem jeżeli pozycja Chruszczowa i zakres jego władzy jako szefa partii zależały od siły poparcia jego najbliższego otoczenia, to w równym stopniu było ono zdolne do zadecydowania o jego ustąpieniu. 271 W październiku 1964 r. Chruszczow opuścił Moskwę i udał się do Picundy nad Morze Czarne na wypoczynek. Poza Moskwą znajdowało się również kilku jego najbardziej zaufanych współpracowników kontrolujących kluczowe służby informacyjne, a tylko jeden z nich, redaktor naczelny "Izwiestii" Aleksiej Adżubej, zięć Chruszczowa, znajdował się w stolicy. Korzystając z tych okoliczności przeciwnicy Chruszczowa, przede wszystkim Susłow i były szef KGB Szelepin, zwołali poszerzone posiedzenie Prezydium KC i postawili sprawę zdjęcia Chruszczowa ze wszystkich stanowisk. Decydujące znaczenie miał jednak współudział w spisku drugiego sekretarza KC Leonida Breżniewa i ministra spraw zagranicz- nych Gromyki.13 października Breżniew wezwał telefonicznie Chruszczowa do Moskwy pod pretekstem omówienia ważnych problemów dotyczących struktury zarządzania rolnictwem. Ale kiedy na lotnisku w Moskwie Chruszczowa powitał tylko szef zdegradowanego przez niego KGB W. Semiczastny (Semiczastny został powołany na to stanowisko w 1961 r.), stało się dla niego oczywiste, że plenum KC bynajmniej nie będzie omawiało spraw związanych z rolnictwem (nazwiska Semiczastnego i Szelepina sugerowałyby, że główną siłą, która doprowadziła do upadku Chruszczowa, był jednak KGB!). Jeszcze tego samego dnia, 13 października, na posiedzeniu Prezydium KC z referatem wystąpił sekretarz KC Michaił Susłow, w którym przedstawił Chruszczowowi długą listę zarzutów, w tym - powołując się na wiele przykładów - stworzenie własnego "kultu jednostki". Chruszczow początkowo usiłował się bronić, ale niebawem zrozumiał, że jest osamotniony i musiał wyrazić zgodę na odejście "ze względu na podeszły wiek i zły stan zdrowia". Następnego dnia plenum KC podjęło decyzję o zwolnieniu Chruszczowa z funkcji pierwszego sekretarza KC KPZR i przewodniczącego Rady Ministrów oraz o usunięciu go ze składu Komitetu Centralnego. Decyzję tę podjęto jednomyślnie, ponieważ na plenum nie zaproszono tych członków KC, którzy mogliby się z tą decyzją nie zgodzić. Plenum KC przyjęło jeszcze jedno postanowienie - na przyszłość nie dopu cić do skupienia w jednym ręku stanowiska szefa partii i rządu. Na pierwszego sekretarza KC KPZR wybrano Leonida Breżniewa, a na stanowisko premiera rekomendowano Aleksieja Kosygina. Ponieważ "Izwiestia" nie ukazały się tego szczególnego dnia (Adżubej również został usunięty ze stanowiska redaktora naczelnego tej gazety), oficjalny komunikat o dokonanych zmianach zamieściła tylko "Prawda". Tak więc Chruszczow odszedł w "stan spoczynku" bez żadnego rozgłosu w ZSRR, a w zasadzie również i za granicą. Wprawdzie poza granicami Związku Radzieckiego, w środowiskach komunistów tu i ówdzie odezwały się głosy wyrażające ubolewanie, że w drugiej połowie XX w. po śmierci Stalina i Berii, kierownictwo radzieckie okazało się niezdolne do przeprowadzenia zmiany swojego przywódcy w sposób otwarty i uczciwy, to jednak generalnie bez sprzeciwów zaakceptowano powody, dla których go usunięto. Największą zasługą Chruszczowa było to, że odsłaniając przeszłość ujawnił podstawowe problemy systemu komunistycznego w ZSRR i pozostawił swoim następcom zadanie szukania trwałych rozwiązań. Współcześni, zarówno w ZSRR jak i poza jego granicami, często szydzili z Chruszczowa. Rzeczywiście jego prostota, a nawet prostactwo, na każdym kroku przypominały o jego chłopskim pochodzeniu i o brakach w wykształceniu. Ale z drugiej strony pozwalało mu to na nawiązywanie bezpośrednich kontaktów ze zwyczajnymi ludźmi, w zdobywaniu zaufania prostego człowieka. Przy tym był on bystrym polemistą (co nieraz udowodnił podczas licznych konferencji prasowych z dziennikarzami zachodnimi), chociaż używając prostego języka, celem przybliżenia sensu swoich wypowiedzi, nierzadko posługiwał się cytatami jakby żywcem wyjętymi z Pisma Świętego. Jego wrogowie oskarżali go o bufonadę, twierdząc jednocześnie, że ludzie kpią sobie z niego, co miało podrywać nie tylko jego osobisty prestiż, ale przede wszystkim autorytet władzy. Wszelako takie oskarżenia wysuwa się zwykle pod adresem osób, które, sprawując najwyższe urzędy, często sami 272 świadomie nie chcą być traktowani nazbyt serio, przynajmniej nieoficjalnie. Lekceważący stosunek Chruszczowa do wszelkiej biurokracji, tak charakterystyczny dla tych polityków, którzy tylko w bezpośrednim kontakcie ze społeczeństwem upatrują szans skutecznego rządzenia, także musiał przysporzyć mu wrogów i ostudzić entuzjazm potencjalnych zwolenników. Pośród czynników, które zdecydowały o upadku Chruszczowa, najczęściej wymienia się błędy w polityce zagranicznej oraz sytuację w rolnictwie, jaka wytworzyła się wskutek jego "reform". Jest to teza słuszna o tyle, o ile traktuje się ją jako bezpośrednią przyczynę, albo jeszcze lepiej - jako sprzyjającą okoliczność, w której jego współpracownicy zdecydowali się na odsunięcie go od władzy. Natomiast rzeczywistym powodem upadku Chruszczowa był fakt, którego zresztą nie dostrzegał, że swoimi reformami naraził na śmiertelne niebezpieczeństwo system, który ze swej natury był niereformowalny. W reżimie tak scentralizowanym, kiedy coś zaczyna się psuć na górze, bardzo prędko może pęknąć wszystko. Tak przecież stało się na Węgrzech w 1956 r., gdzie reżim zawalił się z dnia na dzień, i to samo omal nie stało się w Polsce. Rozumiał to Breżniew i pozostali inicjatorzy spisku, chociaż takiej argumentacji trudno byłoby doszukać się w oficjalnym komentarzu "Prawdy" z dnia 17 października 1964 r. uzasadniającym decyzję nowego kierownictwa o pozbawieniu Chruszczowa wszelkich funkcji partyjnych i państwowych, aczkolwiek z dzisiejszej perspektywy i po odrzuceniu typowej dla miejsca i czasu frazeologii, głębsze zastanowienie się nad jego treścią może wywołać i takie skojarzenia. Oto co pisała "Prawda": "Partia leninowska, będąc wrogiem subiektywizmu i zmierzając do zbudowania komunizmu, nie może pozwolić na tworzenie niespójnych wewnętrznie programów zawierających niedo- jrzałe wnioski i opartych o pospieszne decyzje i działania nie uwzględniające istniejących warunków i okoliczności... Przechwałki, apodyktyczność, niechęć do teorii naukowych i do sprawdzonych praktycznie rozwiązań są partii całkowicie obce... Tylko przestrzeganie leninowskich zasad kolektywnego kierownictwa daje gwarancję rozwoju i postępu oraz stwarza warunki prawidłowej realizacji kreatywnej roli partii...'. Chruszczow nie miał żadnej szansy, by odpowiedzieć na te zarzuty, a przynajmniej tak sądzili jego następcy. Tymczasem i w tym przypadku wykazał się on niemałą przebiegłością: jakiś czas po ustąpieniu nagrał swoje wynurzenia na taśmę magnetofonową i w tajemnicy wysłał za granicę, gdzie zostały przetłumaczone i opublikowane. Owe "pamiętniki" Chrusz- czowa są fascynującym źródłem historycznym, ale zarazem źródłem bardzo tendencyjnym, jak zresztą każde wspomnienia, zwłaszcza przegranych polityków. ROZDZIAŁ IX Epoka zastoju 1. Breżniew Leonid Iljicz Breżniew urodził się w 1906 r. w przyfabrycznej osadzie Kamienskoje położonej 35 km od Jekaterynosławia. Gdyby sięgnąć do jego głośnej kiedyś w ZSRR autobiograficznej książki pt. Nowe ziemie (Warszawa 1979), tak pisał on na temat swojego pochodzenia społecznego: "Jako syn robotnika i wnuk chłopa wypróbowałem siebie zarówno w pracy w zakładach przemysłowych, jak też na roli. Zaczynałem jako robotnik, ale w latach, kiedy gospodarka była w ruinie i na długo stanęły zakłady, musiałem poznać orkę, siewy, żniwa...". Wszelako fakty, którym nie można zaprzeczyć, mówi inaczej. Po pierwsze, w 1927 r., a więc w wieku 21 lat, Breżniew ukończył technikum miernicze w Kursku (później podjął studia w Instytucie Hutnictwa). Jako minimum musiał przedtem skończyć siedmioletnią szkołę podstawową, co oznacza, że z 21 lat życia co najmniej 10 musiał poświęcić na naukę. Nasuwa się więc pytanie: kiedy zdążył być "robotnikiem" i "chłopem"? Po drugie, Breżniewa przyjęto do partii w 1931 r. po odbyciu dwuletniego stażu kandydackiego, a taka procedura I obowiązywała tylko przy wstępowaniu osób o nieproletariackim i niechłopskim pochodzeniu. Na początku lat trzydziestych, gdy partia walczyła z kułakami, Breżniew nie uczestniczył w jej działaniach, a w szczytowym momencie powszechnej kolektywizacji, jako mierniczy, faktycznie zdezerterował ze wsi i wrócił do swojego rodzinnego miasta. Pośrednia odpowiedź na konstatację tego faktu znajduje się w Nowych ziemiach: ".. toczyłem boje z kułakami na zebraniach, organizowałem pierwsze kołchozy - pisał Breżniew - jako specjalista rolny zacząłem pracować od samego początku kolektywizacji, do huty zaś wróciłem, kiedy ten proces był już w zasadzie zakończony". Otóż gdyby Breżniew albo jego pomocnicy zajrzeli chociaż do Wielkiej Enc y klopedii Radzieckiej i porównali daty początku kolektywizacji z datą I odejścia Breżniewa ze wsi, to zobaczyliby, że Breżniew opuścił wieś (na Uralu) w 1930 r., ' a kolektywizacja zaczęła się tam właśnie w tym roku i zakończyła w latach 1932/1933. Przytaczamy te fakty po to, by pokazać, że jeśli Breżniew tak bezceremonialnie obchodził się z faktami historycznymi, których wiarygodność jest niepodważalna, to można sobie łatwo wyobrazić jego stosunek do faktów i wydarzeń, których sprawdzenie często jest niemożliwe. W następnych latach, podczas wojny i po jej zakończeniu, Breżniew stopniowo, , z uporem, piął się w górę pozyskując sobie na tej drodze protektorów i protegowanych. ; W maju 1937 r. został wybrany zastępcą przewodniczącego rady miejskiej w Dnieprodzier- żyńsku (dawne Kamienskoje), a w maju 1938 r. objął stanowisko zastępcy wydziału agitacji i propagandy w obwodowym komitecie partii w Dniepropietrowsku (dawny Jekaterynosław). 274 W początkowej fazie Breżniew piął się ku szczytom władzy pod protekcją piecwszego sekretarza KC KP Ukrainy Chruszczowa, za wstawiennictwem którego już w czasie wojny z Niemcami objął stanowisko szefa wydziału politycznego armii, a pod koniec wojny szefa Zarządu Politycznego Frontu, awansując od podpułkownika do generała-majora. Po wojnie, jako sekretarz obwodowego komitetu partii na Zaporożu i w Dniepropietrowsku, kierował odbudową zniszczonych podczas wojny zakładów i miast. W 1950 r. Chruszczow, mianowany przez Stalina sekretarzem KC, zabrał go z sobą do Moskwy. W lipcu tegoż roku Breżniew udał się do Kiszyniowa jako pierwszy sekretarz KC KP Mołdawii. Niebawem sprowadził z Dniepropietrowska grupę przyjaciół, którzy stworzyli trzon ekipy jego najbliższych współpracowników, przyszłej,;kliki dniepropietrowskiej". W Kiszyniowie dołączyli do nich inni "oddani towarzysze" Breżniewa z miejscowego aparatu, a wśród nich szef wydziału propagandy i agitacji KC KP Mołdawii, Konstantin Czernienko. W 1952 r. na XIX Zjeździe partii Breżniew został zastępcą członka powołanego wówczas Prezydium KC. Zaliczał się z pewnością do tych młodych aparatczyków, których Stalin zebrał wokół siebie na październikowym plenum KC odbytym po zjeździe, by przy ich pomocy zlikwidować swoją "starą gwardię" - dawne Biuro Polityczne. Po śmierci Stalina kariera Breżniewa gwałtownie się załamała: wykluczono go z Prezy- dium i Sekretariatu KC i mianowano szefem Zarządu Politycznego Marynarki Wojennej. Według zasad rządzących nomenklaturą partyjną była to zupełna katastrofa. Dalszy upadek w hierachii mógł przemienić byłego sekretarza KC w polityczne zero. Breżniew osobiście nie był winien załamaniu się swojej kariery. Trudno doszukiwać się jego własnej winy w tym, że Stalin postawił na niego widząc w nim doświadczonego, zdolnego do spełnienia wszystkich poleceń aparatczyka. W naturze Breżniewa jako człowieka i w jego stalinowskim wykształ- ceniu aparatczyka leżało bezwzględne posłuszeństwo w wypełnianiu rozkazów Stalina bez względu na towarzyszące temu trudności i upokorzenia. Breżniew odziedziczył także po ' swoim nauczycielu cechę "dalekowzrocznej" polityki - żelazną cierpliwość. Te nauki przydały mu się wtedy, kiedy jego długoletni protektor - Chruszczow - został we wrześniu ů 1953 r. pierwszym sekretarzem KC KPZR. Po czterech miesiącach od objęcia władzy Chruszczow przypomniał sobie Breżniewa, swojego dawnego protegowanego na Ukrainie. W miarę jak umacniała się pozycja Chruszczowa, awansował w hierarchii również Breżniew: w 1955 r. został pierwszym sekretarzem KC KP Kazachstanu, w 1956 - sekretarzem KC KPZR, w 1957 - członkiem Prezydium KC, by w październiku 1964 r. zdradzić swojego protektora i wstąpić na najwyższy szczebel władzy. 2. Życie polityczne Wraz z odejściem Chruszczowa zamknięta została postalinowska era "odwilży" w radzie- ckiej historii. Był to okres, podczas którego dokonało się przejście od stalinowskiej "epoki lodowcowej" do breżniewowskiego "konformizmu". Pierwszym posunięciem nowych władz w polityce wewnętrznej po październikowym plenum KC był powrót do "kolektywnego kierownictwa", od którego Chruszczow odszedł w 1958 r. Ale kiedy w 1971 r. prawie 5 tys. delegatów na XXIV Zjazd partii zebrało się, by wysłuchać sprawozdania KC na temat działalności partii za ostatnie pięć lat, wówczas okazało się, że Breżniew jako sekretarz generalny KC KPZR (termin "sekretarz generalny" przywrócono 8 kwietnia 1966 r.), wyrobił sobie pozycję co najmniej "pierwszego wśród równych" w najwyższych władzach partii. Jednak koncepcja "kolektywnego przywództwa" i wówczas jeszcze wydawała się na Kremlu 275 wciąż silna, a politykę Moskwy w całym okresie rządów Breżniewa cechował raczej pragmatyzm niż dążenie do destabilizacji istniejących układów. Dla zewnętrznych, głównie zachodnich obserwatorów sceny radzieckiej, polityka Moskwy po 1964 r. wydawała się -jak to określali - "tępa i konserwatywna", a "Breżniew - według jednego z amerykańskich dziennikarzy - w miarę upływu czasu upodabniał się swoim stylem rządzenia bardziej do autokratycznego dyrektora internatu niż do szefa państwa eksplorującego kosmos i prowa- dzącego mocarstwową politykę globalną". Odejście od polityki nieograniczonego terroru po śmierci Stalina miało nie tylko "osłodzić" życie ludzi, ale także stworzyło warunki do wykształcenia się w ZSRR nowych mechanizmów rządzenia. Jak już wspomnieliśmy, wzlot i upadek Chruszczowa był funkcją jego zdolności do wykorzystania i utrzymania poparcia swojego otoczenia. To otoczenie - najbliżsi współpracownicy Chruszczowa - zapewne posiadali osobiste ambicje polityczne, ale przede wszystkim reprezentowali określone grupy interesu. Niezależnie bowiem od wyjątkowej roli partii komunistycznej w systemie jednopartyjnym i występowania takich charakterystycznych instytucji, jak cenzura i szeroko interpretowane pojęcie "tajemnicy państwowej", w ZSRR istniało jednak życie polityczne z zachowaniem wszelkich reguł gry interesów. Oczywiście, jedne grupy interesów były mniej, inne bardziej wpływowe, a władze starały się okazjonalnie ograniczać ich wpływy. W pierwszych latach rządów Chruszczowa poza kompleksem wojskowo-przemysłowym duży wpływ na rząd i kierownictwo partii posiadał rozbudowany aparat biurokratyczny Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Minister- stwa Spraw Wewnętrznych. Ale już po zdymisjonowaniu Mołotowa, minister spraw zagranicznych nie posiadał pełnego członkostwa w Prezydium KC do chwili wejścia do Biura Politycznego Gromyki w 1973 r. Podobnie rzecz się miała z urzędem ministra obrony: od chwili zdymisjonowania Żukowa dopiero Greczko w 1973 r. został członkiem Biura Politycznego (po śmierci Greczki funkcję tę otrzymał jego następca - Dmitrij Ustinow, aczkolwiek był to człowiek, który w najwyższych władzach partii nie odgrywał już tak znaczącej roli jak jego poprzednik). Pozycja MWD została zaś osłabiona po aresztowaniu Berii, a w marcu 1954 r. wydzielono z niego podporządkowany Radzie Ministrów KGB kierowany od 1958 r. przez wyższych funkcjonariuszy partyjnych. I kiedy na czele KGB stali tacy ludzie, jak Szelepin i Semiczastny, instytucja ta konsekwentnie, a w wielu przypadkach skutecznie występowała przeciwko polityce odprężenia w stosunkach międzynarodowych. Sytuacja zmieniła się dopiero po 1967 r., kiedy na czele tej instytucji stanął Jurij Andropow, bliski zaufany Breżniewa, który, tak jak Gromyko i Greczko, również w 1973 r. został powołany w skład Biura Politycznego. W polityce gospodarczej nieustanną troską reżimu Breżniewa było przywrócenie i zachowanie w miarę możliwości racjonalnych proporcji w inwestowaniu w poszczególne działy gospodarki. Nie było to zadaniem łatwym przede wszystkim z racji ograniczonych zasobów budżetowych państwa. Należało też dokonać właściwego wyboru zarówno między poszczególnymi sektorami gospodarki, jak i między kierunkami poszukiwania źrodeł finasowania. Tym działem gospodarki, który w pierwszej kolejności wymagał dużych inwestycji było oczywiście rolnictwo. Wzrost produkcji rolnej oznaczał bowiem poprawę warunków życia ludności (ekipie Breżniewa bardzo zależało na tym, by pokazać społeczeńst- wu, że partia jako "kierownicza siła narodu" jest zdolna do spełnienia swoich obietnic). Ale, co może jeszcze ważniejsze - istniał bezpośredni związek pomiędzy inwestycjami w rolnictwie a ograniczeniem wydatków na import zboża z zagranicy. Owszem, w opinii nowego kierownictwa takie kontakty handlowe były potrzebne, ale tylko w przypadku, jeżeli dotyczyły zakupu zachodnich technologii dla modernizacji radzieckiego przemysłu. Jednak tradycyjnie tym działem gospodarki, który w Związku Radzieckim zawsze posiadał pierw- szeństwo przed innymi, był przemysł zbrojeniowy - ów główny "zjadacz stali", jak go kiedyś 276 nazwał Chruszczow. W tym przypadku postępowanie Breżniewa, przynajmniej do końca lat siedemdziesiątych, polegało na ograniczaniu wydatków na obronę przy równoczesnym, odpowiednim do tego "wzbogacaniu" polityki zagranicznej państwa o pierwiastki od- prężeniowe. Taka polityka miała swoich zwolenników, ale też miała przeciwników. Mikołaj Podgorny, który w grudniu 1965 r. został przewodniczącym Rady Najwyższej, był w pełni świadom potrzeby odprężenia w polityce zagranicznej. W jednym ze swoich przemówień, wygłoszonym w Rydze w 1973 r., starał się uświadomić słuchaczom, co może oznaczać III wojna światowa. Te właśnie fragmenty jego przemówienia nie zostały odnotowane przez prasę radziecką. Podobną opinię jak Podgorny utrzymywał Aleksiej Kosygin, który w najwyższych władzach reprezentował interesy środowisk związanych z przemysłem lekkim. Kiedy w 1974 r. gospodarka państw kapitalistycznych zaczęła wykazywać symptomy kryzysu i bardziej ideowo nastawieni politycy radzieccy dostrzegli w tym sprzyjającą okoliczność do nasilenia propagandy rewolucyjnej w tych krajach, Kosygin wielokrotnie ostrzegał swoich towarzyszy, że aktualnie nie leży w interesie ZSRR podejmowanie jakichkolwiek działań mających na celu destabilizowanie sytuacji wewnętrznej w krajach zachodnich. Ale podczas gdy Kosygin i jemu podobni dowodzili, że zwiększanie wydatków wojskowych nie wpłynie na zmniejszenie ryzyka wojny, marszałek Greczko i jego najbliżsi współpracownicy nieustannie głosili o potrzebie rozbudowy armii i jej potencjału ofensywnego celem uprzedzenia ewentualnego uderzenia "podstępnych imperialistów". Jednak kolejne zjazdy partii w 1971 i 1976 r. pokazały, że polityka Breżniewa "pokojowej koegzystencji" miała poparcie większości delegatów i należy przyznać, że w latach siedemdziesiątych rzeczywiście była ona realizowana z mniejszymi lub większymi korektami, w zależności od okoliczności (w istocie polityka zagraniczna ZSRR w "erze Breżniewa" była wypadkową sił partii, KGB i armii). Podstawowym, chociaż niewypowiedzianym tematem tamtych lat w ZSRR, była kwestia możliwej "restalinizacji". Taka perspektywa miała wielu zwolenników zwłaszcza wśród tych działaczy, którzy uważali, że krytyka Stalina została posunięta zbyt daleko. Dotyczyło to przede wszystkim tej kategorii członków partii, którzy nadal tęsknili za starymi dobrymi czasami, kiedy wykonując swoje obowiązki organizacyjne nie musieli liczyć się z nastrojami społecznymi. Starsi spośród nich szczyt swojej kariery mieli już za sobą, ale młodsi, którzy przeżyli masowe czystki z lat trzydziestych i końca lat czterdziestych wykazywali szczególną skłonność do traktowania stalinizmu w sposób, który można by nazwać czymś więcej niż tylko niewinną nostalgią. I należy stwierdzić, że reżim Breżniewa okazał się podatny na presję neostalinowskiego skrzydła partii, w każdym razie bardziej niż na naciski skrzydła "liberal- nego", co może najwyraźniej zaznaczyło się w przejmowaniu starych technik informacyjnych i propagandowych. W 1969 r., w dziewięćdziesiątą rocznicę urodzin Stalina, na Kremlu planowano zorganizować uroczyste obchody tego wydarzenia, przygotowano też wiele arykułów okolicznościowych, które zamierzano opublikować w prasie i tylko energiczny sprzeciw kierownictw zagranicznych partii komunistycznych przekonał Biuro Polityczne KC KPZR do odstąpienia od tego zamiaru. Zresztą podobne "zderzenie interesów" miało miejsce już wcześniej, w 1966 r., kiedy ostry protest zagranicznych central komunistycznych, a także radzieckich intelektualistów, zapobiegł przygotowywanej przez kierownictwo KPZR oficjalnej rehabilitacji Stalina. W tym kontekście należy domniemywać, że większość członków Biura Politycznego zaczęła traktować problem Stalina i stalinizmu jak "gorący kartofel", który lepiej będzie pozostawić w spokoju. Potwierdzeniem tej tezy może być usunięcie z Biura Politycznego w 1975 r. Aleksandra Szelepina - głównej ostoi stalinizmu w najwyższych władzach partii. W 1976 r. zaś - ów niezawodny barometr atmosfery politycznej w ZSRR - Bolszaja SoH ietskaja Encyk opedija ograniczyła się do zamieszczenia pod hasłem "Stalin" zaledwie czterech wierszy. 277 Zagadnienia "destalinizacji" nie można było jednak podejmować, dopóki w KPZR i jej organach działali starzy funkcjonariusze partii, którzy byli produktem reżimu stalinowskiego. Już Biuro Polityczne KC, najwyższa instancja wykonawcza KPZR, grupowała osoby w bardzo zaawansowanym wieku: w 1980 r. najbardziej wpływowi członkowie Biura Politycznego liczyli sobie około siedemdziesiątki i tylko Grigorij Romanow, przedstawiciel leningradzkiej organizacji partyjnej, miał 57 lat. Kilku spośród nich było ludźmi schorowany- mi, jak na przykład Kosygin (zmarł w 1980 r.), którzy z powodu ogólnego wyczerpania często byli nieobecni w pracy. Należał do nich również Breżniew, który już pod koniec lat siedemdziesiątych - jak zaobserwowano podczas jego podróży zagranicznych - "był bardzo chorym i ledwie trzymającym się na nogach człowiekiem, ograniczającym swój udział w rozmowach do odczytywania przygotowanych wcześniej oświadczeń". O fatalnej kondycji fizycznej Breżniewa wiedziało tylko wąskie grono osób i w ZSRR udawało się to dość długo zachowywać w tajemnicy, ale komentatorzy zachodni nieraz zastanawiali się, jak dalece jest on w stanie wpływać na politykę Kremla. Jeszcze latem 1980 r., kiedy kanclerz Republiki Federalnej Niemiec bawił z wizytą w Moskwie, po opadnięciu napięcia na linii Wschód- -Zachód w związku z interwencją wojsk radzieckich w Afganistanie, Breżniew, uczestniczący krótko w ceremonii powitania, "w trakcie grania hymnów narodowych - jak to ujął jeden z korespondentów zagranicznych - stał wyprostowany jak kukła z widocznymi oznakami wspomagania farmakologicznego". Po Stalinie i Chruszczowie na Kremlu ustabilizowała się dyktatura kolektywna. W tym sensie postalinowska partia powróciła do tzw. "leninowskich zasad" kolektywnego przywó- dztwa. Ale, jak wyżej zauważyliśmy, do 1971 r. Breżniew potrafił sobie wyrobić pozycję "pierwszego wśród równych" w Biurze Politycznym, a w 1976 r. wjego otoczeniu pojawiły się już wyraźne oznaki "kultu jednostki". Jego udział w II wojnie światowej jako komisarza politycznego jednej z armii, a następnie frontu, zaczęto pr dstawiać jako ważny czynnik zwycięstwa ZSRR nad Niemcami. 7 maja 1976 r. nadano mu też stopień marszałka, co z kolei miało mu przydać potrzebnego autorytetu w jego stosunkach z kompleksem wojskowo- -przemysłowym zważywszy, że mniej więcej w tym samym czasie marszałkiem ZSRR został minister obrony Ustinow. Jednocześnie Breżniew został obdarzony tytułem "Bohatera Związku Radzieckiego", a niedługo potem otrzymał swój piąty już "Order Lenina". Wkrótce też zaczęły się ukazywać jego pamiętniki, które szły seriami w kilku periodykach, za które zresztą przyznano mu najwyższą nagrodę literacką. Celem podtrzymania kultu Breżniewa, dzień w dzień, przez wiele lat, używano wszystkich środków masowej agitacji i propagandy - w gazetach, radiu i telewizji mówiło się o nim jako o "wodzu". Było to czynione tak niemoralnie, z takim lekceważeniem uczuć społeczeństwa, że czytanie gazet i oglądanie programów telewizyjnych z fotografiami Breżniewa zaczęło wywoływać u ludzi wzrastającą nienawiść do wszelkiej pochodzącej "z góry" informacji. W czerwcu 1977 r. Breżniew objął stanowisko przewodniczącego Prezydium Rady Najwyższej ZSRR i w ten sposób połączył w swoim ręku dwie funkcje: przywódcy partii i głowy państwa (należy zauważyć, że Mikołaj Podgorny, który odszedł ze stanowiska przewodniczącego Rady Najwyższej, faktycznie został do tego zmuszony, co daje do myślenia, iż w tym czasie istniał konflikt pomiędzy nim a Breżniewem). Wszelako Breżniew, inaczej niż Stalin i Chruszczow, nie objął stanowiska premiera rządu. Jednak skupiwszy w swoim ręku dwa najwyższe urzędy w państwie, Breżniew ze względu na zły stan zdrowia oczywiście nie był w stanie wykonywać obu tych funkcji osobiście, dlatego większość obowiązków przewodniczącego Prezydium Rady Najwyższej przyjął na siebie jego pierwszy zastępca. W drugiej połowie lat siedemdziesiątych niekorzystne zjawiska zaczęły się również ujawniać wewnątrz KPZR. Wprawdzie w 1977 r. partia wzrosła do 16 mln członków, ale od pewnego czasu ów wzrost zaczął wykazywać tendencję malejącą. Być może, iż zjawisko to 278 było rezultatem świadomej polityki kadrowej kierownictwa, które widziało konieczność zachowania określonych proporcji w składzie społecznym członków partii oraz w stosunku do ogólnej liczby mieszkańców państwa zważywszy, że na początku lat siedemdziesiątych ponad 1/3 obywateli ZSRR z wyższym wykształceniem należała do KPZR. Niewątpliwie pewną rolę odegrało również w tym względzie dążenie centralnych władz partii do zachowania KPZR jako organizacji elitarnej w społeczeństwie radzieckim. Ale wskutek zahamowania wzrostu szeregów wzrastał średni wiek członków partii. Zważywszy zaś, że przeciętny członek partii nie odgrywał żadnej roli w życiu politycznym państwa, a jego aktywność mierzono regularnością uczestnictwa w zebraniach partyjnych, pozostali, z roku na rok coraz starsi, przeż długie lata zajmowali "nomenklaturowe" stanowiska partyjne i rządowe wszystkich szczebli, tworząc wpływową i uprzywilejowaną kastę radzieckiej "gerontokracji", tak charakterystyczną dla okresu rządów Breżniewa. W dniach 4-7 października 1977 r. uchwalono nową konstytucję ZSRR, zapowiadaną już przed szesnastu laty przez Chruszczowa. W zasadzie konstytucja ta została oparta o stary tekst z 1936 r., aczkolwiek wprowadzono do niej kilka istotnych zmian. I tak na przykład ; artykuł I konstytucji z 1977 r. określał ZSRR jako państwo socjalistyczne "wszystkich obywateli", podczas gdy w tekście z 1936 r. było to państwo "robotników i chłopów". To zaś implikowało konieczność awansowania w hierarchii społecznej inteligencji radzieckiej, która teraz przestała być podrzędną "warstwą", a stała się "grupą" społeczną równoprawną z klasami robotniczą i chłopską. Wedhzg nowej konstytucji Związek Radziecki jawił się jako . "rozwinięte społeczeństwo socjalistyczne" - etap na drodze do komunizmu. Tym sa- ; mym odrzucono więc lekkomyślną deklarację Chruszczowa sprzed kilkunastu lat mówią- cą o wkroczeniu ZSRR w okres budowy komunizmu. Artykuł 6 konstytucji potwier- dzał i bardziej jednoznacznie precyzował kierowniczą rolę partii w państwie. Wpraw- dzie w tekście konstytucji pie było żadnej wzmianki o Biurze Politycznym jako nadrzę- dnej instytucji wypracowującej najważniejsze decyzje, ale "centralizm demokratyczny" został w niej uznany co najmniej za zasadę ustrojową. Pewną innowacją było również i wydłużenie kadencji Rady Najwyższej z czterech do pięciu lat tak, by przystosować ją do G. odpowiednich odcinków czasowych dzielących kolejne zjazdy partii. Odnośnie do statu- su republik związkowych konstytucja przyznawała im większą swobodę w zakresie pla- nowania swojego rozwoju gospodarczego, a nawet przyznawała republikom prawo utrzymy- wania własnych sił zbrojnych, jednak w praktyce nie miało to oczywiscie żadnego znaczenia. Zachowano też prawo republik do wyjścia z federacji, wszelako było to tylko powtórze- nie odnośnego zapisu z 1936 r. bez dodatkowego precyzowania warunków ewentualnej secesji. Może najbardziej znaczącą modyfikacją w konstytucji z 1977 r. był brak w jej tekście zapisu mówiącego o jednym wielkim narodzie radzieckim, a przede wszystkim artykuły gwarantujące bezpłatną opiekę lekarską, prawo do mieszkania i szerszy udział społeczeństwa w rządzeniu państwem. W jednym z artykułów wspomniano również ;. o ochronie środowiska w innym zaś o pokojowych celach polityki radzieckiej, który jednakże został zrównoważony zapisem akcentującym wagę "obrony socjalistycznej oj- czyzny". Generalnie, konstytucja ZSRR z 1977 r. (jeszcze bardziej dotyczyło to konstytucji z 1936 r.) mimo zawartych w niej postępowych rozwiązań, w praktyce nie gwarantowa- ła zastosowania ich w życiu, ponieważ znajdowały się one w "stanie zamrożenia". Dzia- łał mechanizm hamowania. Nie wystarczyło bowiem zadeklarować takiej lub innej wolności obywatelskiej, czy też stworzyć odpowiednią instytucję prawną - trzeba było jeszcze zapewnić jej realizację, a taki mechanizm "przełożenia" w systemie prawnym ZSRR nie istniał. Na początku lat osiemdziesiątych, pod koniec życia Breżniewa, międzynarodowa pozycja Związku Radzieckiego znacznie się skomplikowała: od grudnia 1979 r. wojska radzieckie 279 walczyły w Afganistanie i nic nie zapowiadało rychłego zakończenia wojny, a w stosunkach międzynarodowych zaczęły narastać tendencje zimnowojenne. Obawy Moskwy budził również wybór Ronalda Reagana na prezydenta USA. W 1980 r. zmarł Aleksiej Kosygin, z którym wiązano nieuzasadnione zresztą nadzieje na głębokie reformy gospodarcze (urząd premiera po Kosyginie objął zaledwie rok od niego młodzy Mikołaj Tichonow). Jednak największy niepokój Moskwy budziła sytuacja w Polsce, gdzie masowy ruch protestu przeciwko niekompetentnej i skorumpowanej władzy doprowadził do powstania niezależ- nych od rządu związków zawodowych "Solidarność". W obliczu realnego niebezpieczeń- stwa rozszerzenia się polskiego przykładu na inne kraje "wspólnoty socjalistycznej" na Kremlu z dużą obawą rozważano możliwość interwencji zbrojnej w Polsce. W samym ZSRR zaostrzono cenzurę i nasilono zagłuszanie radiostacji zachodnich, blokując tym sposobem informacje o wydarzeniach nad Wisłą. W niektórych publikacjach, zwłaszcza na Zachodzie, można spotkać się z sugestią, że szef KGB Jurij Andropow z poparciem Susłowa, wykorzystując okres "bezkrólewia" w Białym Domu po wyborze nowego prezydenta USA oraz wizytę w Indiach Breżniewa, nie czekając na sankcje Biura Politycznego rozpoczął nawet przygotowania do agresji na Polskę (termin interwencji miano wyznaczyć na początek grudnia 1980 r.). W trybie pilnym do armii powołano rezerwistów i nie jak zwykle na trzy, a na sześć tygodni. W stronę Polski - jak się twierdzi - ruszyły kolumny wojsk radzieckich, a w prasie radzieckiej rozpoczęła się - co rzeczywiście jest prawdą - bez- precedensowa kampania antypolska. Niektóre zachodnie stacje telewizyjne podały informa- cję, że wojska radzieckie już zaczęły przekraczać granicę z Polską. Gdyby wierzyć tym sugestiom, można by powiedzieć, że od czasu agresji niemieckiej i radzieckiej na Polskę we wrześniu 1939 r. - w polskiej historii nie było bardziej niebezpiecznego momentu. W pewnym sensie za taką figurą interpretacyjną przemawiałby znany skądinąd fakt, że poranne komunikaty TASS-a z 5 grudnia 1980 r. o kontrre volucji w Polsce, które - być może - miały uzasadnić ideologicznie okupację, w trybie nadzwyczajnym wycofano z wieczornych serwisów. Do interwencji nie doszło. Zachodni politycy i dziennikarze w swoich spekulacjach wskazywali na różne przy- czyny wycofania się Kremla z podjętej decyzji o agresji na Polskę w grudniu 1980 r. i później. Najczęściej powoływano się na międzynarodową opinię publiczną, mówiono o obawie Moskwy przed sankcjami gospodarczymi ze strony USA, o rzekomym liście Jana Pawła II do Breżniewa zc słowami ostrzeżenia itp. Na podstawie dzisiaj dostępnych infortnacji nie można jeszcze jednoznacznie rozstrzygnąć tej kwestii, ale wydaje się, że oprócz wymienionych czynników niemałe znaczenie mogła mieć również (a może przede wszystkim?) obawa przywodców radzieckich przed patriotyczną postawą polskiego społe- czeństwa i - być może - pronarodową reakcją polskiej armii. Wszak zaangażowany w wojnę w Afganistanie ZSRR mógł przerzucić do Polski - jak się pisze w niektórych tekstach - nie więcej niż 600 tys. żołnierzy i polska armia, najsilniejsza po radzieckiej w Układzie Warszawskim, w ocenie Moskwy w znacznej mierze "nacjonalistyczna i wojownicza", zwłaszcza na niższych szczeblach dowódczych, nie byłaby łatwym przeciw- nikiem. Możliwe, iż to właśnie było główną przyczyną odstąpienia Kremla od zamiaru bezpośredniej interwencji w Polsce do czasu, kiedy polska rewolucja wejdzie w stadium ogólnej anarchii i kraj okaże się niezdolny do jakiegokolwiek oporu. Szczęściem dla Moskwy okazało się to niepotrzebne - mimo pogróżek ostatecznie zwyciężył tzw. "wariant polski", lansowany przez większość kierownictwa radzieckiego (i kierownictwo polskie), tj. zlikwidowanie kryzysu siłami polskiej armii przy ewentualnym wsparciu - w razie niepowodzenia - ze strony wojsk radzieckich. Jakąż ulgę musiało zatem przynieść ekipie Breżniewa sprawne i skuteczne wprowadzenie przez generała Wojciecha Jaruzelskiego stanu wojennego w Polsce 13 grudnia 1981 r. 280 3. Rolnictwo Należy przyznać, że następcy Chruszczowa przyjęli mniej niszczące niż on metody administrowania radzieckim rolnictwem, ale też byli oni w pełni świadomi faktu, że właśnie rolnictwo stanowi najsłabszy punkt gospodarki radzieckiej i było tym sektorem, gdzie ideologia najmocniej wiązała się z praktyką. To był jeden z powodów, dla którego szefowie resortu rolnictwa, nawet po odzyskaniu znaczenia tego urzędu po upadku Chruszczowa, stanowili tę kategorię urzędników państwowych najwyższego szczebla, których wymieniano najczęściej. Ich dymisje zbiegały się zwykle z okresem kiepskich zbiorów i to nawet wówczas, kiedy nieurodzaj spowodowany został bardziej wpływem złej pogody niż wynikał z braku kompetencji ministra. Na ogół jednak każde następne lata nieurodzaju w ZSRR dawały wyższe zbiory niż w poprzedzających je dekadach, co pod pewnymi warunkazni można by uznać za dowód postępu w radzieckim rolnictwie. W tym sensie w okresie Breżniewa rolnictwo radzieckie wykazywało tendencję rozwojową nawet pomimo iż w latach rządów Chruszczowa wszystkie "ukryte rezerwy" w tej dziedzinie zostały wyczerpane. Zasadniczą cechą programu rolnego Breżniewa był powrót do starych zasad organizacyj- nych gospodarki wiejskiej - przywrócenie dawnego znaczenia Ministerstwu Rolnictwa, które miało oddziaływać na cały kompleks wiejski poprzez terenowe instytucje administracji państwowej i nadzorujące ich pracę lokalne organizacje partyjne. Takie uporządkowanie systemu zarządzania gospodarką rolną wprowadziło wreszcie spokój w serca ludzi zaj- mujących się sprawami wsi. W każdym razie zarówno dla administratorów gospodarstw wiejskich jak i dla samych chłopów było to dużo lepsze niż dotychczasowy bałagan, nieustanne napięcie wynikające z oczekiwania na nowe dyrektywy zmieniające poprzednie zarządzenia i priorytety bez gwarancji pozytywnych rezultatów. Trzymając się tej zasady, . nowe kierownictwo odstąpiło ró nież od chruszczowowskich kampanii obliczonych na szybkie efekty, na przykład w uprawie kukurydzy czy produkcji mięsa. Odrzucono także wszystkie "genialne" metody Łysenki, a w ich miejsce zaczęto stosować inne "wypróbowane" w ZSRR i podpatrzone za granicą sposoby podnoszenia kultury upraw rolnych. Program Breżniewa obiecywał kołchoźnikom zniesienie przymusu uprawy kukurydzy oraz zwiększenie inwestycji w centralnych rejonach kraju, a nie na dalekich ugorach. Zapowiadano zwiększenie prac melioracyjnych, budowę kanałów, podniesienie produkcji nawozów sztucznych i sprzętu . rolniczego. Program przewidywał ponadto pewne posunięcia w zakresie potrzeb socjalnych kołchoźników: rozszerzono prawo do emerytury i zagwarantowano minimum płacowe, choć znacznie niższe od pensji robotników fabrycznych, a nawet sowchozowych. W rzeczywistości "nowy program" Breżniewa" nie był całkiem nowy - jego pod- stawowe wytyczne stanowiły kontynuację polityki rolnej zapoczątkowanej przez Chruszczowa w 1958 r. Z projektu Chruszczowa usunięto tylko te elementy, których nie można było zrealizować w praktyce, po czym zaprezentowano go jako nowy program reform oparty na podstawach naukowych mający zapewnić "rozkwit" radzieckiego rolnictwa. Nowe kierowni- ctwo uświadomiło sobie przede wszystkim jedną zasadniczą prawdę - że celem podniesienia ; j produkcji żywności niezbędne jest konsekwentne wywiązywanie się państwa z opracowanego w czasach Chruszczowa systemu bodźców materialnych dla gospodarstw rolnych. Rozpoczęto od znacznego podniesienia cen,na obowiązkowe dostawy płodów rolnych, zwłaszcza na mięso, przy zachowaniu niskich cen detalicznych żywności. Powstałą różnicę pokrywano z dotacji państwowych: do 1970 r. hurtowe ceny mięsa w ponad 50% subsydiowano z budżetu państwa co sprawiało, że były to dotacje dużo wyższe niż w wysoko rozwiniętych krajach Zachodu. Wyższe ceny skupu umożliwiły podniesienie płac kołchoźników, ale jeszcze większej . satysfakcji miało im dostarczyć wprowadzenie w 1966 r. dniówkowego systemu pracy. Od 281 tego czasu gospodarstwa rolne miast oczekiwać końca roku produkcyjnego mogły wypłacać swoim pracownikom niewielkie pensje po przepracowaniu ustalonej liczby dniówek. Zarobki chłopów mogły zostać uzupełnione pod koniec roku jednorazową premią, pod warunkiem, że gospodarstwo wypracowało jakieś nadwyżki. Deicytowym gospodarstwom pozwolono zaciągać kredyty bankowe na pensje dla swoich pracowników. Ale jeżeli w ogóle można mówić o jakichś "sukcesach" rolnictwa radzieckiego w czasach Breżniewa, to może najbardziej odczuwalnym osiągnięciem, które zaowocowało wyraźnym zwiększeniem produk- cji globalnej, było poluzowanie rygorów stosowanych dotąd wobec działek przyzagrodowych. Wystarczy powiedzieć, że w rezultacie tej liberalizacji chłopi dostarczyli w 1978 r. na rynek radziecki prawie 35% ogólnej produkcji jaj i mięsa tylko z działek przyzagrodowych. Z drugiej jednak strony mimo wzrostu dochodów wsi, nieco szybszego niż miast, ale przy szeroko rozumianej gospodarce miejskiej, blokującej fundusze inwestycyjne dla rolnictwa, można z całym przekonaniem powiedzieć, że także w latach rządów Breżniewa gospodarka radziecka bazowała na ekploatacji mas chłopskich. Tego przekonania w żadnym razie nie mogło nawet podważyć oświadczenie władz radzieckich z 1974 r. mówiące o przywróceniu wewnętrznych paszportów dla chłopów, co miało symbolizować rozszerzenie zakresu swobód ludności wiejskiej do rozmiarów przysługujących dotąd mieszkańcom miast (ów niezbędny do poruszania się wewnątrz ZSRR dokument przywrócono w 1932 r. tylko dla mieszkańców miast z pominięciem chłopów). Wobec deficytu środków inansowych i technicznych niezbędnych do kontynuowania ekstensywnej metody rozwoju gospodarki wiejskiej, jedynym sposobem, jaki pozostał w dyspozycji reżimu Breżniewa, była intensyfikacja produkcji rolnej, głównie zboża. Wprawdzie od pewnego czasu produkcja zboża w Związku Radzieckim nie była już tylko kwestią unikania groźby głodu, ale w dalszym ciągu "dieta" przeciętnego mieszkańca tego kraju była bardzo uboga w proteiny. Wszak wzrost produkc,jx mięsa i mleka zależał przede wszystkim od wzrostu produkcji pasz. W tej sytuacji szczególnie pilnym zadaniem stawało się wyhodowanie wysokiej jakości gatunków zboża i materiału siewnego oraz zwiększenie nawożenia gleb, co razem dawałoby nadzieję na uniknięcie katastrofalnych następstw niekorzystnych warunków meteorologicznych takich, jakie wystąpiły w 1963 r. Najprostszym sposobem na rozwiązanie tego problemu było oczywiście szersze niż dotąd zastosowanie nawozów mineralnych. Jak wiemy, już Chruszczow widział potrzebę użycia nawozów mineralnych na szerszą skalę i należy przyznać, że osiągnął w tej dziedzinie pewne rezultaty. Zasadniczą przeszkodą, uniemożliwiającą szerokie zastosowanie nawozów mineralnych w radzieckim rolnictwie, była ich niedostateczna produkcja, a także fatalny stan dróg, nie zawsze przejezdnych o każdej porze roku, co utrudniało dostarczanie nawozów na czas do gospodarstw rolnych. Istotną barierą był również zwyczajny brak umiejętności prawidłowego ich stosowania oraz niewystarczająca ilość sprzętu mechanicznego do rozprowadzania tego środka nawożenia gleby. Były to przeszkody, którym w latach sześćdziesiątych i siedem- dziesiątych starano się zaradzić przez zakup zachodnich technologii i zwiększenie inwestycji w przemysł chemiczny produkujący dla potrzeb rolnictwa. Równocześnie usprawniano dystrybucję i stosowanie środków do chemizacji rolnictwa. Wysiłki te przyniosły wkrótce wymierne rezultaty: do 1978 r. w ZSRR zanotowano wyraźny wzrost produkcji zboża i przekonano się, że był to efekt wyłącznie zwiększenia użycia nawozów mineralnych (jednak w następnych latach nastąpiło gwałtowne załamanie się produkcji rolnej w ZSRR). Gdyby nakłady inwestycyjne na rozwój przemysłu zaopatrującego rolnictwo dodać do inwestycji w same gospodarstwa rolne, to okazałoby się, że do 1982 r. udział tych nakładów stanowił w ZSRR czwartą część wszystkich wydatków z budżetu państwa. W porównaniu z innymi krajami były to nieproporcjonalnie duże nakłady (na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych w Stanach Zjednoczonych nakłady te stanowiły 5% wszystkich inwestycji). 282 Jednak w Związku Radzieckim ów wzrost nakładów na rolnictwo i zaopatrujący je przemysł, zresztą tak samo jak w pozostałych gałęziach gospodarki, umożliwiał jedynie bezwzględny wzrost produkcji rolnej. Innymi słowy, wielkość wzrostu produkcji była dużo mniejsza niż wynikałoby to z wielkości włożonych w nią nakładów finansowych. Zresztą tego rodzaju zależność była typowa dla gospodarek planowych odrzucających działania mechanizmów rynkowych. Trzeba wziąć przy tym pod uwagę fakt, że w ZSRR czwarta część siły roboczej nadal znajdowała zatrudnienie w rolnictwie, podczas gdy kołchozy i sowchozy były takimi strukturami organizacyjnymi w radzieckiej gospodarce wiejskiej, które nie mogły stworzyć właściwych warunków do podnoszenia wydajności pracy. Jeżeli nawet zdarzali się kompeten- tni administratorzy gospodarstw kolektywnych, którzy znajdowali uznanie w oczach chło- pów, to często okazywało się, że gospodarstwa te były zbyt dużymi jednostkami, by można było nimi skutecznie zarządzać. Innym problemem była narastająca tendencja, zwłaszcza wśród młodych chłopów, do opuszczania wsi i przenoszenia się do miasta w poszukiwaniu atrakcyjniejszego miejsca do życia i lepszych zarobków w przemyśle. Zjawisko to, którego rozmiary zaczęły przybierać masowy charakter po 1974 r. rodziło określone problemy niedostatku fachowej siły roboczej w gospodarstwach rolnych, w których pozostawali ludzie starsi, mniej sprawni i słabo obeznani z nowoczesną techniką. To z kolei oznaczało, że nowe , urządzenia i maszyny były niewłaściwie eksploatowane, często ulegały awariom i nie nadawały się nawet do naprawy. W ten sposób mechanizacja rolnictwa, miast przyczynić się do wzrostu wydajności pracy i obniżania kosztów produkcji, nierzadko przynosiła odwrotne efekty - powiększała kapitałochłonność gospodarki wiejskiej. Tego rodzaju zależność, prawdopodobnie nieznana w krajach zachodnich, była rzeczywiście poważnym problemem w warunkach radzieckich. Jeżeli na przykład elektryczne urządzenie do udoju mleka uległo awarii i nie można go było naprawić w miejscowym punkcie usługowym lub jeżeli szwankowała dostawa elektryczności, wówczas wykorzystywano kobiety-dojarki, których gospodarstwa rolne utrzytziywały na wszelki wypadek liczne zastępy. Pomimo niewątpliwego postępu, rolnictwo radzieckie nadal było ubogie i nieefektywne w przeliczeniu na zainwestowane środki i włożoną pracę. Ale jak dalece władze radzieckie mogły temu zaradzić bez radykalnych zmian w systemie kołchozowo-sowchozowym - oto pytanie, na które poszukiwano odpowiedzi do końca istnienia ZSRR, a i dzisiaj jeszcze budzi ono wiele niejasności. Okazuje się bowiem, że znalezienie rozsądnego kompromisu pomiędzy ideologią a ludzką naturą nie jest łatwe w żadnych warunkach, chyba że odrzuci się ideologię. 4. Przemysł W okresie realizacji dziewiątego planu pięcioletniego (1971-1975), zgodnie z założeniami, nastąpił wyraźny wzrost produkcji dóbr konsumpcyjnych, w każdym razie był to wzrost większy niż dóbr inwestycyjnych. W ramach planu przystąpiono również do realizacji nowego ; j programu budownictwa mieszkaniowego skoncentrowanego na budowie wielkich bloków, który zakładał oddanie do końca pięciolatki 560 mln m2 powierzchni mieszkalnej. Wszelako nie wszystkie założenia planu zostały wykonane. W trakcie realizacji tego, jak i dziesiątego planu pięcioletniego (1976-1980), ujawniły się niepokojące tendencje wskazujące na zwol- nienie tempa wzrostu gospodarczego. W 1979 r., który był szczególnie niekorzystny dla radzieckiej gospodarki, produkcja przemysłowa wzrosła o 3,4% zamiast planowanego wzrostu o 4,5%. W stosunku do innych państw, których pozycja wyjściowa była dużo wyższa, 283 był to wzrost znaczny, ale daleko wolniejszy niż przewidywano, a nawet relatywnie mniejszy niż w poprzednich dekadach. Tak więc w tym kontekście rok 1979 dowiódł faktycznego spadku produkcji co najmniej w kilku podstawowych gałęziach radzieckiego przemysłu i dotyczyło to przede wszystkim takich produktów, jak węgiel, stal, drewno, a także niektórych dóbr konsumpcyjnych. Spadek wzrostu produkcji przemysłowej był jednym z najważniejszych tematów dyskusji prowadzonych w ZSRR w latach siedemdziesiątych, a dotyczących modernizacji całej gospodarki radzieckiej tak, aby przygotować ją do stawienia czoła nowym wyzwaniom. Pośród wielu przyczyn, które doprowadziły do zahamowania wzrostu produkcji uczestnicy dyskusji wskazywali najczęściej na załamanie się polityki inwestycyjnej państwa. Trzymając się własnego wyobrażenia o zasadach rządzących gospodarką planową, radzieccy ekonomiści jedyny ratunek widzieli w znalezieniu dodatkowych źródeł finansowania bez naruszania istniejącej infrastruktury materialnej i organizacyjnej przemysłu i rolnictwa. Taka konstatacja w prostej linii nakazywała sięgnąć, w większym niż dotychczas stopniu, do "rezerw" znajdujących się poza granicami ZSRR, głównie w krajach "wspólnoty" (w największym stopniu dotyczyło to chyba Polski). Zwiększenie mocy "pompy ssącej" gospodarki radzieckiej rzeczywiście przyniosło oczekiwane rezultaty, ale z drugiej strony świadczyło, że charakterys- tyczny dla tego modelu poziomy, ekstensywny rozwój, po prostu wyczerpał już swoje możliwości. Ale wziąwszy pod uwagę, że nowe wewnętrzne i zewnętrzne "źródła finan- sowania" nie wpłynęły na utrwalenie się pozytywnych trendów w gospodarce radzieckiej konieczne jest zwrócenie uwagi na fakt, że jedna z najważniejszych przyczyn regresu gospodarczego w ZSRR, jaki ujawnił się w latach siedemdziesiątych, tkwiła nie tyle w braku środków, ile w niewłaściwym sposobie ich wykorzystania. A to z kolei należy przypisać na konto upartego trzymania się specjalistów radzieckich przy opracowywaniu strategii gos- podarczej państwa starego instrumentarium ekonomicznego wypracowanego jeszcze w latach trzydziestych. W latach trzydziestych gospodarka radziecka, mało skomplikowana, łatwo osiągała - oczywiście poza rolnictwem - stawiane przed nią zadania, które sprowadzały się do masowej produkcji niewielkiej ilości asortymentu z położeniem nacisku na wytwarzanie dóbr inwestycyjnych. Zatem posługiwanie się starymi narzędziami ekonomicznymi w sterowa- niu o wiele bardziej skomplikowanym organizmem gospodarczym w latach siedemdziesiątych musiało przynieść negatywne skutki. Tradycyjne kierunki inwestowania owocowały tradycyj- ną produkcją, która w innych systemach ekonomicznych już dawno została zastąpiona przez nowe produkty, bardziej złożone i niemożliwe do wykonania w scentralizowanym systemie gospodarki planowej. W porównaniu z okresem przedwojennym przemysł radziecki w latach siedemdziesiątych odznaczał się przede wszystkim znacznie większą liczbą zakładów produkcyjnych. Wzrost liczby przedsiębiorstw pociągnr,ł za sobą geometryczny wzrost zależności między tymi przedsiębiorstwami oraz międz. nimi a poszczególnymi gałęziami przemysłu. Z upływem czasu siatka tych interrelacji ik się zagęściła, że nie było możliwe uchwycenie ich przez radzieckich planistów. W celu ogarnięcia złożoności tego problemu przytoczmy wypowiedź - może nieco przesadzoną -- czołowego radzieckiego ekonomisty, Tigrana Chaczaturowa, członka Akademii Nauk, ?ctóry przedstawił to w ten sposób: "po to, by plany gospodarcze mogły być realne, należałoů y zaangażować przy ich opracowywaniu przez wiele lat całą siłę roboczą zatrudnioną prz . ich wykonywaniu". W każdym przypadku plany były niemożliwe do zrealizowania i to niędzy innymi z tej przyczyny, że zlokalizowane w Moskwie ministerstwa, kierując; poszczególnymi dziedzinami przemysłu, nie miały bezpośredniego kontaktu z realną ytuacją w kontrolowanych przez siebie na terenie całego kraju przed- si biorstwach. Chcąc przybliżyć aparat planowania do zakładów produkcyjnych, Chruszczow w maju 1957 r. zlikwidował większość ministerstw przemysłowych i podzielił ZSRR na 105 284 regionów gospodarczych, w których utworzono lokalne rady gospodarki narodowej - sow: narchozy. Do sownarchozów należało odtąd zarządzanie lokalną gospodarką oraz dbałość o należyty rozwój miejscowych zasobów i miejscowego przemysłu. Od tej chwili Gospłan odpowiadał jedynie za ogólne planowanie i koordynację planów, za podział ważniejszych funduszy między poszczególnymi republikami. Zlikwidowano Państwową Komisję Ekonomi- czną odpowiedzialną za zagadnienia związane z bieżącym planowaniem. Swoje dotych- czasowe funkcje zachowały jedynie te ministerstwa centralne, które były odpowiedzialne za przemysł zbrojeniowy. Ale taka reorganizacja planowania i zarządzania przemysłem zrodziła wówczas wiele problemów natury politycznej. Przede wszystkim z dezaprobatą odniosła się do niej stołeczna biurokracja, przyzwyczajona nie tylko do władzy, ale i do wszelkich wygód wynikających z zamieszkania w Moskwie. Wkrótce urzędnicy z rozwiązanych ministerstw opowiedzieli się po stronie Malenkowa, podczas gdy urzędnicy terenowych instancji i organizacji partyjnych, rządowych i gospodarczych, zwłaszcza ci, którzy znaleźli zatrud- nienie w sownarchozach, poparli Chruszczowa. Tak więc prestiż Chruszczowa osłabł w centrum, a umocnił w terenie. To chwilowe przesunięcie środka ciężkości, naruszenie równowagi sił, stało się decydującym czynnikiem w procesie konsolidacji władzy w rękach Chruszczowa. Po jego odejściu, już w 1965 r. sownarchozy zostały zniesione, a centralne ministerstwa przemysłowe przywrócone (ich liczba wzrosła do 59 w 1979 r.). Powrót do starego systemu organizacji i zarządzania przemysłem wymagał jednak usprawnienia systemu planowania. Wszelako problem nie sprowadzał się wyłącznie do sformułowania planu, ale przede wszystkim do tego, by plany były wykonalne. Do tej pory , przedsiębiorstwa produkcyjne oceniano (i premiowano) według stopnia wykonania planu :; opracowanego i narzuconego przez odpowiednie ministerstwo przemysłowe. Taka praktyka sprawiała, że kierownictwa przedsiębiorstw zwykle nie kwapiły się do wykonania planu, nie mówiąc już o jego przekraczaniu, z prostej obawy przed podniesieniem norm w następnym roku. Równie niechętnie ódnosiły się dyrekcje przedsiębiorstw do wprowadzania nowych technologii i unowocześniania produkcji, ponieważ w radzieckich warunkach nie przynosiło to zakładom pracy żadnych realnych korzyści, a tylko przysparzało zmartwień i ryzyka. Powszechnym zjawiskiem było też zaniżanie przez dyrekcje zakładów przed zwierzchnikami zdolności produkcyjnych przedsiębiorstw. Innym czynnikiem, który skutecznie hamował wzrost efektywności przemysłu radzieckiego, był sposób obliczania wielkości produkcji - przyjęcie tonażu jako głównego wskaźnika wzrostu lub spadku produkcji. Taka metoda . skłaniała fabryki do wytwarzania produktów ciężkich, niezgrabnych, o dużych gabarytach, .;; bez zwracania uwagi na ich walory estetyczne i użytkowe. Kierownictwa przedsiębiorstw ' interesowały się tylko produkcją, nie zaś sprzedażą wytworzonych towarów. Był to jeden z zasadniczych powodów, dla którego magazyny i placówki handlowe w ZSRR były przeładowane dużą ilością towarów nie nadających się do sprzedaży. W 1962 r. grupa radzieckich ekonomistów z Jewsiejem Libermanem na czele, profesorem charkowskiego Instytutu Inżynierii i Ekonomii, zaproponowała wprowadzenie do gospodarki '' nieznanej w radzieckiej ekonomii zasady popytu i podaży. Koniecznym warunkiem realizacji tej reformy było zapewnienie zakładom pracy szerokiej autonomii - uwolnienie ich od trwałej ingerencji urzędów planowania i państwowej kontroli. Wskaźnik rentowności przedsiębiorstw miał być mierzony jedynie wzrostem produkcji wyrażanej volumenem sprzedaży. Propozycja Libermana bynajmniej nie była nowa - w 1956 r. polscy ekonomiści . z profesorem Oskarem Lange wysunęli podobną sugestię celem zastosowania jej w polskiej gospodarce, która jednak nie znalazła uznania w oczach Gomułki (z niemałym powodzeniem zaczęli ją natomiast realizować Węgrzy). W samym ZSRR Chruszczow wyraził zgodę na przeprowadzenie eksperymentu z programem Libermana w kilku radzieckich fabrykach, a po jego odejściu Kosygin rozszerzył go na dalsze przedsiębiorstwa zapowiadając równocześnie 285 rychłe wprowadzenie globalnych reform w całym przemyśle krajowym. W 1966 r. program ten został zatwierdzony przez XXIII Zjazd partii. Wszelako program Libermana ze względów ideologicznych i praktycznych był z góry skazany na niepowodzenie, aczkolwiek pewne jego elementy próbowano przenosić do zakładów pracy: pod koniec lat sześćdziesiątych niektóre ; fabryki wytwarzające dobra konsumpcyjne zostały uwolnione od planów produkcyjnych na rzecz planów sprzedaży, które w takich przypadkach stały się podstawowym wskaźnikiem ich rentowności. W następnych latach podobne zasady starano się wprowadzić również do innych działów produkcji. Dyrektorom wybranych zakładów przyznano większą swobodę w prowa- dzeniu polityki kadrowej i regulowaniu poziomu zatrudnienia w podległych sobie przed- siębiorstwach. Jednocześnie obarczono ich większą odpowiedzialnością za gospodarkę finansami przedsiębiorstw. Jednak zachowanie systemu centralnego rozdzielnictwa materia- łów i ustalania cen bez oglądania się na realne koszty włożone w produkty finalne sprawiło, że wszystkie te zabiegi nie mogły być skuteczne. Zachowanie podstawowych instrumentów kierowania gospodarką w dyspozycji central- nych instytucji państwowych oznaczało, że postulowane rozszerzenie kompetencji dyrekcji zakładów, nawet w tak ograniczonym zakresie, nie mogło zostać w pełni urzeczywistnione. Inna sprawa, że sami dyrektorzy przedsiębiorstw, wychowani jeszcze w czasach Stalina, nie bardzo kwapili się do podejmowania szerszego zakresu obowiązków, gdyż to zawsze pociągało za sobą zwiększony zakres odpowiedzialności. Ci zaś spośród nich, którzy podjęli takie ryzyko, nie zawsze potrafili dać sobie radę w nowych warunkach i w takich przypadkach dochodziło zwykle do przywracania dawnych zależności między fabryką a centralą. Ale niezależnie od tego rodzaju przeszkód, w ZSRR istniała silna opozycja ideologiczna wobec wprowadzanych "kapitalistycznych" koncepcji do gospodarki, która wzmocniła się po wydarzeniach w Czechosłowacji w 1968 r., gdzie właśnie "liberalni" ekonomiści stanowili ważny czynnik reformatorskiego nurtu zmierzającego do zbudowania społeczeństwa socjali- stycznego w tym kraju rażąco innego od radzieckiego protot ypu. Należy przyznać, iż w pewnym okresie "reformy" zarządzania radzieckim przemysłem przyniosły rezultaty, których oczekiwali ich zwolennicy z Kosyginem na czele. Dyrektorzy przedsiębiorstw uczyli się podejmowania decyzji zamiast ich unikania, a możliwości ingerencji władz w sprawy zakładów pracy zostały ograniczone. Ale już na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych proces reformowania zarządzania przemysłem zaczął ulegać widocznym wahaniom. Ogólnie zgadzano się co do faktu, że nazbyt sztywne trzymanie się scen- tralizowanego systemu kierowania gospodarką źle wpływa na produkcję, ale istniały poważne rozbieżności w poglądach, jak to należy naprawić. I jeżeli dokonywały się jakieś zmiany w łańcuchu zależności między centralą a fabryką, to równocześnie okazywało się, że każda taka zmiana przynosiła swoje własne, uboczne, niepożądane skutki. Wprowadzenie w 1970 r. tzw. "zjednoczeń" sygnalizowało odchodzenie od linii Kosygina zwiększania uprawnień dyrektorów fabryk. Wprawdzie w ramach zjednoczeń włączone do nich przedsiębiorstwa wytwarzające identyczne lub uzupełniające się wzajemnie produkty zachowały jeszcze prawo do samodzielnego podejmowania ważnych decyzji, ale coraz bardziej musiały się liczyć z opinią dyrekcji zjednoczeń. W 1979 r., w związku z pogłębiającym się kryzysem w gospodarce państwa, nałożono dalsze ograniczenia na zakłady pracy, ściślej podporząd- kowując je centralnej kontroli. Można się zgodzić, że system planowania posiadał pewne pozytywne cechy, których jednak w ZSRR i innych krajach socjalistycznych nie udało się zrealizować w praktyce. Siedemdziesiąt kilka lat istnienia Związku Radzieckiego pokazało, że "irracjonalny" system gospodarki wolnorynkowej można było zastąpić gospodarką planową, ale w żadnym okresie jego historii nie wykazała ona wyższości nad rynkiem. W rzeczywistości to, co nazywano gospodarką planową, było próbą urzeczywistnienia utopijnej wizji, w której nie uwzględniono 286 jednej podstawowej rzeczy - złożoności ludzkiej natury. W ZSRR każdy plan pięcioletni był korygowany w trakcie jego realizacji, a jednak nie dawało to pożądanych efektów, i to z tej prostej przyczyny, że przyszłości po prostu nie da się w pełni zaplanować. Jednym z istotnych problemów w procesie planowania była kwestia informacji: przygotowując plany, które miały zastąpić regulacyjne funkcje rynku, zespoły specjalistów potrzebowały ogromnej ilości danych. Aliści właśnie owa obfitość informacji, które docierały do Moskwy, sprawiała, że opracowujący je urzędnicy tracili nad nimi kontrolę, a przy tym wiele z tych informacji było po prostu nieprawdziwych. Z tego względu wszystkie plany centralne już w fazie wyjściowej oparte były na błędnych założeniach. Zdając sobie sprawę z trudności, które uniemożliwiały prawidłowe opracowanie planów, władze radzieckie duże nadzieje wiązały z zastosowaniem elektronicznej techniki obliczeniowej w procesie planowa- nia. Ale jak pokazała przyszłość - była to płonna nadzieja. Pomijając już fakt, że komputer był mniej elastyczny niż człowiek w korzystaniu ze swojej pamięci, to przecież jego informacja wejściowa zależna była od ludzkiej uczciwości i kompetencji. Komputer nie mógł skorygować żądania dyrektora fabryki, który, chcąc się zabezpieczyć przed ryzykiem, wolał zawyżyć niż przedstawić właściwą wysokość zapotrzebowania na przydział materiałów niezbędnych do zrealizowania przewidzianej planem wielkości produkcji. Scentralizowany system planowania i zarządzania gospodarką nie sprzyjał również kooperacji produkcji. Poszczególne ministerstwa przemysłowe nastawione były przede wszystkim na realizację własnych zadań i niechętnie podejmowały współpracę z innymi resortami. Nierzadko powstawały takie sytuacje, kiedy użytkownik określonego wycinka własności państwowej miał ograniczony wpływ na jego modernizację. Przykładowo, Minister- stwo Kolei przez lata domagało się wagonów o zwiększonej ładowności, podczas gdy ministerstwo nadzorujące przedsiębiorstwa produkujące tabor kolejowy ciągle dostarczało starych typów wagonów niechcąc burzyć ustalonego porządku pracy i rytmu funkcjonowania zakładów przez zmianę linii produkcyjnych. Tego rodzaju zależności występowały we wszystkich gałęziach gospodarki radzieckiej i oczywiście przynosiły duże straty. Wysocy urzędnicy centralnej administracji gospodarczej w Moskwie dobrze orientowali się w roz- miarach tego zjawiska, ale bezwględny system, którego byli płatnymi wykonawcami, nie pozwalał im na podejmowanie działań zmierzających do usprawnienia funkcjonowania gospodarki. Zresztą zdecydowana większość funcjonariuszy centralnego aparatu gospodar- czego była niechętna jakimkolwiek zmianom w systemie zarządzania przemysłem. Udowodnił to już chruszczowowski eksperyment z sownarchozami. W scentralizowanym systemie ' zarządzania ludzie ci czuli się najlepiej i najbezpieczniej, ponieważ w tak uporządkowanym łańcuchu podejmowania decyzji, w swoim pojęciu, stanowili ważne ogniwo władzy. Z tej racji każdy ruch w kierunku zracjonalizowania sposobu kierowania gospodarką, a więc i zmniej- szania kosztów produkcji, traktowali jako zagrożenie dla własnych pozycji. Poza tym, na przykład, dla ogromnego kompleksu wojskowo-przemysłowego i kilku jeszcze kluczowych ' resortów, maksymalnie centralizowany system sterowania gospodarką stwarzał warunki, w których dysponowały one pierwszeństwem w dostępie do deFicytowych materiałów i innych towarów. O tym, jak odnosiły się do tego problemu najwyższe czynniki polityczne w państwie, najlepiej świadczy cytat z przemówienia Breżniewa wygłoszonego w 1976 r. podczas XXV Zjazdu partii: "Komitet Centralny sprzeciwia się pośpiechowi w reformowaniu struktur zarządzania i pochopnemu wymyślaniu nowych sposobów kierowania gospodarką. Jak to ; mówią - zanim przystąpisz do krojenia materiału, zmierz go najpierw nie siedem, a osiem, dziesięć razy... Ale kiedy stwierdzimy, że istniające mechanizmy kierowania przemysłem nie sprzyjają rozwojowi gospodarczemu - wówczas musimy je zdecydowanie naprawić...". Ostatnie z zacytowanych zdań sugerowałoby, że władze najwyższe ZSRR miały świadomość problemów gospodarki radzieckiej. Z wypowiedzi Breżniewa wynikałoby rów- 287 nież, że na swój sposób były one otwarte na "racjonalne" propozycje zmian w tym zakresie. Potwierdzeniem tego faktu może być wyraźna zmiana w nastawieniu Moskwy do różnego rodzaju eksperymentów gospodarczych dokonywanych w krajach "wspólnoty", traktowa- nych odtąd nie jako odstępstwo od ideologii, ale jako interesujące próby, które można będzie zastosować w przyszłości u siebie. Jak wiemy, wszystkie te działania prowadziły do nikąd i w samym ZSRR nosiły w sobie wiele cech samookłamania - wszak po 1917 r. dokonano tam świadomego wyboru określonego modelu gospodarki, którego nie można było usprawnić po kilkudziesięciu latach za pomocą powierzchownych, kosmetycznych zabiegów. Oprócz tego w latach siedemdziesiątych ZSRR stanął w obliczu innych poważnych problemów pośrednio tylko związanych z polityką gospodarczą państwa: wskutek utrzymywania się od dłuższego czasu tendencji spadkowej w przyroście naturalnym ludności, z roku na rok zmniejszała się podaż siły roboczej w tym kraju. Wprawdzie w niektórych gałęziach przemysłu postęp techniczny spowodował wzrost wydajności pracy w przeliczeniu na jednego robotnika, ale wskutek ogólnie niskiej kwalifikacji siły roboczej ów wzrost był relatywnie niższy od tego, który można byłoby osiągnąć przy większym zatrudnieniu. Zjawisko to było szczególnie widoczne w republice rosyjskiej, w której wydajność pracy była wyższa w porównaniu na przykład z Azją Centralną, gdzie z kolei podaż siły roboczej utrzymywała się w zasadzie na niezmienionym poziomie, umożliwiając tym sposobem wyrównywanie dysproporcji. Od początku lat osiemdziesiątych w ZSRR wzrastało zainteresowanie władz dla tych wszystkich propozycji i działań, które bezpośrednio prowadziły do podniesienia wydajności i jakości produkcji przy bardziej oszczędnym zużyciu materiałów i lepszym wykorzystaniu ludzkich talentów. Nowe podejście do rozwiązywania podstawowych problemów gospodar- czych zaznaczyło się przede wszystkim w stosowaniu na szerszą niż dotychczas skalę nowoczesnych technologii w wielu dziedzinach produkcji, a także pewnymi innowacjami w systemie zarządzania przemysłem i zmianami w polityc gospodarczej państwa. Wy- twarzane dobra z jednej strony miały zabezpieczyć podstawowe wymogi wewnętrznej konspumcji, a z drugiej strony - jak się wydawało - osiągnięty potencjał gospodarczy państwa stwarzał nadzieję, przy własnych bogatych zasobach surowcowych, na utrzymanie względnej równowagi gospodarczej z Zachodem. Według przewidywań radzieckich ekonomi- stów, zarysowujący się od 1983 r. niewielki postęp w gospodarce w następnych latach miał być wystarczająco wysoki, by w drugiej połowie lat osiemdziesiątych ZSRR mógł stać się na tym polu równorzędnym partnerem dla USA. Ale jak pokazała przyszłość, były to tylko pobożne życzenia, które raz jeszcze dowiodły zupełnego braku wyobrażenia sterników radzieckiej gospodarki o jej faktycznych możliwościach. Ze względu na infrastrukturę przemysłową oraz nieprzebrane zasoby surowcowe ZSRR należał jednak do państw o dużym potencjale gospodarczym. Poszukiwania nowych złóż, odkrycie i eksploatacja złóż ropy naftowej w Zachodniej Syberii to wielkie przedsięwzięcia gospodarcze lat siedemdziesiątych. Znacznie poprawiła się również w tym czasie sytuacja finansowa państwa - eksploatacja nowych pól naftowych rozpoczęła się w szczęśliwym dla ZSRR momencie - równocześnie z gwałtownym skokiem cen ropy naftowej na rynku światowym. Ten czynnik wraz ze wzrostem cen radzieckiego złota spowodował znaczne zwiększenie się radzieckiego eksportu właśnie w chwili, kiedy zadłużenie zagraniczne ZSRR było szczególnie wysokie. Jednak geografia występowania złóż surowcowych w ZSRR nie była korzystna dla gospodarki radzieckiej: 4/5 złóż surowców energetycznych znajdowało się na wschód od Uralu, podczas gdy 4/5 energii zużywano na zachód od tej linii. W tej sytuacji nie było niczym nadzwyczajnym, że w latach 1976-1980 1/3 wszystkich inwestycji przemy- słowych została zlokalizowana właśnie na Syberii. Największą z nich była rozpoczęta w 1974 r. budowa bajkalsko-amurskiej magistrali kolejowej (BAM) oraz położenie północnej trans- syberyjskiej linii kolejowej biegnącej przez górzyste i sejsmiczne obszary. Przedsięwzięcia te 288 bez wątpienia należały do największych na świecie projektów budownictwa kolejowego stulecia. Ale jak wiele innych wielkich przedsięwzięć w ZSRR, były one przykładem ogromnego marnotrawstwa środków finansowych, materiałów i energii ludzkiej, i co również znamienne - podobnie jak budowa kanałów wodnych w czasach Stalina - i one nie przyniosły dla gospodarki radzieckiej spodziewanych efektów. 5. Technika Stopniowy spadek stopy wzrostu produkcji w przemyśle z 12% w połowie lat pięćdziesiątych do 4"% pod koniec 1970 r. spowodował wzrost zainteresowania władz radzieckich postępem technicznym. Stopa wzrostu produkcji została zahamowana wskutek ograniczenia kapitałochłonnych inwestycji oraz spadkiem podaży siły roboczej. W takiej sytuacji jedynym rozsądnym rozwiązaniem, które mogło wpłynąć ożywczo na wzrost produkcji, było postawienie na unowocześnienie przemysłu. Już w 1960 r. Państwowy Komitet Nauki i Techniki (przemianowany w kwietniu 1961 r. na Państwowy Komitet przy Radzie Ministrów do Koordynacji Prac Naukowo-Badawczych) wprowadził do swojego j programu korekty, które mówiły o konieczności kierowania większości funduszy Komitetu na ; finansowanie badań związanych bezpośrednio z przemysłem. Jednym z głównych zadań tej instytucji było studiowanie zachodnich technologii oraz adaptowaltie ich w całości lub tylko niektórych ich elementów do warunków istniejących w przemyśle radzieckim. Wszelako zbiurokratyzowany system organizacji nauki i przemysłu w ZSRR stanowił poważną przeszkodę w szybki n wdrażani do produkcji nowych rozwiązań naukowo-technicznych. To ! prawda, iż system organizacji nauki radzieckiej był lepiej dostosowany niż systemy zachodnie ů do centralnego sterowania badaniami naukowymi, ale w praktyce przewagę tę niwelowała mała drożność kanałów komunikacyjnych pomiędzy poszczególnymi radzieckimi instytucjami naukowymi oraz pomiędzy nimi a przemysłem. Truizmem jest stwierdzenie, że poziom radzieckiej techniki był dużo niższy niż w rozwiniętych gospodarczo krajach kapitalistycz- nych, ale nie od rzeczy będzie powiedzieć, że właśnie w związku z tym i postęp w tej dziedzinie ` musiał być w ZSRR relatywnie wolniejszy niż w krajach zachodnich. Jednak od reguły istnieją wyjątki. Na tle ogólnie niskiego poziomu technicznego przemysłu radzieckiego jednym z takich wyjątków był przemysł zbrojeniowy. Autonomiczny i ob- warowany wieloma przywilejami przemysł zbrojeniowy kierował się swoimi prawami, które chroniły go przed nieograniczoną ingerencją biurokracji i w zasadzie bez ograniczeń pozwalały mu korzystać z dostępu do najnowszej techniki, najlepszych surowców i z usług wysoko kwalifikowanych kadr naukowych, inżynieryjno-technicznych i robotniczych. Na tle mizerii całej radzieckiej gospodarki przemysł zbrojeniowy rzeczywiście prezentował się imponująco i mógł konkurować z przemysłem amerykańskim. Przemysł ten powiązany był wieloma nićmi z przemysłem cywilnym, który czerpał z tego określone korzyści: fabryki produkujące broń wytwarzały bowiem wiele elementów dla produkcji cywilnej, która dzięki temu zyskiwała zwykle na jakości. Dużo ożywczego ducha do branż cywilnych wnosili również kierowani do ' nich byli dyrektorzy zakładów zbrojeniowych. Ale oprócz produkcji zbrojeniowej w ZSRR istniało jeszcze kilka innych uprzywilejowanych sektorów przemysłowych, które funkcjonowały : w oparciu o nowoczesne technologie i cechowała je wysoka jakość produkcji. Należ ił do nich przemysł pracujący na potrzeby radzieckiego programu kosmicznego. W latach sześćdziesiątych w dziedzinie badań kosmicznych Związek Radziecki mógł się poszczycić większymi osiągnięciami niż Stany Zjednoczone, mimo że to Amerykanie jako 289 pierwsi wylądowali na Księżycu. Pierwszy w dziejach lot kosmiczny człowieka odbył się 12 kwietnia 1961 r. i dokonał go radziecki kosmonauta Jurij Gagarin na pokładzie statku "Wostok" (w niektórych publikacjach można się spotkać z poglądem, że Gagarin nie odbył żadnego lotu, a całe wydarzenie było wymysłem radzieckiej propagandy). W dniach 6-7 sierpnia tegoż roku w kosmos wyleciał drugi kosmonauta radziecki, Herman Titow, w statku kosmicznym "Wostok 2". Rok później, 11-15 sierpnia 1962 r. w przestrzeni kosmicznej przebywało dwóch następnych kosmonautów radzieckich - Andrian Nikołajew na statku "Wostok 3" i Paweł Popowicz na statku "Wostok 4". W dniach 14-19 czerwca 1963 r. lot w kosmos odbyli Walery Bykowski na statku "Wostok 5" i Walentyna Tiereszkowa na statku "Wostok 6". W dniach 12-13 października 1964 r. dokonano pierwszego lotu kosmicznego z tczyosobową załogą (Włodzimierz Komarow, Borys Jegorow, Konstanty Fieoktistow), 9 mazca 1965 r. na orbicie okołoziemskiej znaleźli się Paweł Bielajew i Aleksy Leonow, krótki czas wyszedł na zewnątrz kabiny statku kosmicznego. 12 listopada 1965 r. o automatyczną stację międzyplanetarną "Wenus 2", która w dniu 27 lutego 1966 r. bok planety Wenus. Kilka dni później,16 listopada 1965 r. wypuszczono następną ą sondę międzyplanetarną "Wenus 3", która 1 marca 1966 r. wylądowała na tej planety. 31 stycznia 1966 r. wystrzelono statek kosmiczny "Łuna 9", który na Księżycu i przekazał na Ziemię serię zdjęć fotograficznych z jego powierzchni. 1966 r. dokonano startu rakiety kosmicznej z automatyczną stacją międzyplanetar- 10", która 3 kwietnia znalazła się na orbicie okołoksiężycowej jako pierwszy satelita Księżyca. następnych latach liczba radzieckich lotów kosmicznych zwiększała się, wyraźnie jąc z zastojem, jaki cechował w tym czasie realizację programu kosmicznego w USA. połowie lat siedemdziesiątych w ZSRR wypuszczano w kosmos około stu pojazdów W większości były to niewielkie sputniki z tzw. serii "Kosmos" umieszczane na wo niskim pułapie i przeznaczone do badania przestrzeni okołoziemskiej. W 1969 r. 7 O Slyl C ZD O"I terkosmos" we wspó pracy z uczo- 289 pierwsi wylądowali na Księżycu. Pierwszy w dziejach lot kosmiczny człowieka odbył się 12 kwietnia 1961 r. i dokonał go radziecki kosmonauta Jurij Gagarin na pokładzie statku "Wostok" (w niektórych publikacjach można się spotkać z poglądem, że Gagarin nie odbył żadnego lotu, a całe wydarzenie było wymysłem radzieckiej propagandy). W dniach 6-7 sierpnia tegoż roku w kosmos wyleciał drugi kosmonauta radziecki, Herman Titow, w statku kosmicznym "Wostok 2". Rok później, 11-15 sierpnia 1962 r. w przestrzeni kosmicznej przebywało dwóch następnych kosmonautów radzieckich - Andrian Nikołajew na statku "Wostok 3" i Paweł Popowicz na statku "Wostok 4". W dniach 14-19 czerwca 1963 r. lot w kosmos odbyli Walery Bykowski na statku "Wostok 5" i Walentyna Tiereszkowa na statku "Wostok 6". W dniach 12-13 października 1964 r. dokonano pierwszego lotu kosmicznego z trzyosobową załogą (Włodzimierz Komarow, Borys Jegorow, Konstanty Fieoktistow), a 18-19 marca I 965 r. na orbicie okołoziemskiej znaleźli się Paweł Bielajew i Aleksy Leonow, który na krótki czas wyszedł na zewnątrz kabiny statku kosmicznego. 12 listopada 1965 r. wystrzelono automatyczną stację międzyplanetarną "Wenus 2", która w dniu 27 lutego 1966 r. przeszła obok planety Wenus. Kilka dni później,16 listopada 1965 r. wypuszczono następną automatyczną sondę międzyplanetarną "Wenus 3", która 1 marca 1966 r. wylądowała na powierzchni tej planety. 31 stycznia 1966 r. wystrzelono statek kosmiczny "Łuna 9", który wylądował na Księżycu i przekazał na Ziemię serię zdjęć fotografcznych z jego powierzchni. 31 marca 1966 r. dokonano startu rakiety kosmicznej z automatyczną stacją międzyplanetar- ną "Łuna 10", która 3 kwietnia znalazła się na orbicie okołoksiężycowej jako pierwszy sztuczny satelita Księżyca. W następnych latach liczba radzieckich lotów kosmicznych zwiększała się, wyraźnie kontrastując z zastojem, jaki cechował w tym czasie realizację programu kosmicznego w USA. W drugiej połowie lat siedemdziesiątych w ZSRR wypuszczano w kosmos około stu pojazdów rocznie. W większości były to niewielkie sputniki z tzw. serii "Kosmos" umieszczane na stosunkowo niskim pułapie i przeznaczone do badania przestrzeni okołoziemskiej. W 1969 r. rozpoczęto realizację nowego programu kosmicznego "Interkosmos" we współpracy z uczo- nymi z krajów "wspólnoty", który zaowocował w 1978 r pierwszymi wspólnymi lotami załogowymi (w dniach 27 czerwca - 5 lipca 1978 r. przeprowadzono drugą międzynarodową wyprawę z tej serii na statku "Sojuz 30", w której obok radzieckiego kosmonauty, Piotra Klimuka, wziął udział Polak, Mirosław Hermaszewski). Od 1967 r. podstawowym typem radzieckiego załogowego statku kosmicznego był, 6,5 tonowy "Sojuz", którego pierwszy egzemplarz wystrzelono na orbitę okołoziemską 23 kwietnia tegoż roku z Włodzimierzem Komarowem na pokładzie. Misja ta zakończyła się dla Komarowa tragicznie - kosmonauta poniósł śmierć 24 kwietnia w ostatniej fazie lotu. W 1970 r. "Sojuz 9" spędził 17 dni w kosmosie z dwuosobową załogą (Andrian Nikołajew, Wiktor Pacajew) i 7 czerwca połączył się z orbitalną stacją badawczą "Salut" wystrzeloną 19 kwietnia. W ten sposób powstała pierwsza orbitalna stacja "Salut-Sojuz", która kontynuowała lot przez 23 dni. W trakcie powrotu na ziemię wskutek rozhermetyzowania się kabiny, 30 czerwca wszyscy kosmonauci zginęli. Rok 1975 zaznaczył się radziecko-amerykańskim przedsięwzięciem, kiedy w lipcu "Sojuz 19" połączył się z amerykańskim statkiem kosmicznym "Apollo 18", a następnie załogi obu pojazdów przeprowadziły kilka wspólnych eksperymentów kosmicz- nych. Wydarzenie to było szczytowym momentem w radziecko-amerykańskim "odprężeniu" i także pierwszą radziecką misją kosmiczną pokazaną na żywo w radzieckiej telewizji. Odnośnie do radziecko-amerykańskiej rywalizacji w dziedzinie badań kosmicznych należy stwierdzić, że w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych ZSRR dysponował przewagą w zakresie rakiet nośnych, podczas gdy Amerykanie posiadali lepsze instrumentarium badawcze. Taki stan rzeczy, jeżeli chodzi o ZSRR, znakomicie ilustrował wielokrotnie podnoszoną przez nas podstawową cechę strategii gospodarczej tego państwa sprowadzającą 290 się do ustalania określonych priorytetów inwestycyjnych, które kosztem innych dziedzin owocowały znacznymi osiągnięciami technicznymi. To tłumaczy, dlaczego na przykład jeszcze w latach osiemdziesiątych w dużych radzieckich domach handlowych używano drewnianych liczydeł, a nie elektronicznych kasowników. W czasach Chruszczowa i Breżniewa w ZSRR zrobiono niemało dla podniesienia poziomu technicznego przemysłu radzieckiego przez pobudzanie cuchu cacjonalizatorskiego i zakup nowych technologii. Te ostatnie wymagały wprawdzie twardej waluty, ale w ten sposób ZSRR uniknął przynajmniej dublowania badań, które już przeprowadzono gdzie indziej. Taka polityka obiecywała nadto skrócenie czasu wdrażania do produkcji nowych rozwiązań technicznych. W 1965 r. Związek Radziecki podpisał szereg konwencji między- narodowych dotyczących licencji i patentów, nabywając prawo do zakupu wybcanych technologii. Do ZSRR zaczęto zapraszać zachodnie firmy, które podejmowały się budowy całych obiektów przemysłowych wyposażając je w najnowsze urządzenia. Dzięki temu w ZSRR uruchomiono wiele zakładów chemicznych, rafincrii ropy naftowej, produkcję samochodów ciężarowych "Kamaz" oraz we współpracy z "Fiatem" fabrykę samochodów osobowych "Żiguli" w Togliatti nad Wołgą ( do 1964 r. Stawropol), która rozpoczęła produkcję w 1970 r. W oparciu o zachodnie licencje w Związku Radzieckim zaczął się również przyjmować zachodni styl konsumpcji, czego dowodem było pojawienie się na rynku radzieckim Pepsi-Coli i odzieży z dżinsu. Po długich negocjacjach, z udziałem kapitału ; amerykańskiego i japońskiego, rozwijano szereg inwestycji na Syberii, zwłaszcza wydobycie gazu, ropy naftowej i węgla. Dobrze rozwijał się również radziecki przemysł samolotowy. Jak się wydawało, największym osiągnięciem w tej dziedzinie miał być ponaddźwiękowy samolot pasażerski Tu-144 jako żywo przypominająey pod względem konstrukcji i wyposażenia francusko- 1 -brytyjskiego "Concorde'a '. Jego prototyp dumnie zaprezentowano w 1973 r. a paryskiej ' wystawie lotniczej, podczas której w czasie pokazów uległ katastrofie. W związku z pokaza- ; niem światu Tu-144 władze radzieckie postawione zostały w dość nieprzyjemnej sytuacji: oto francusko-brytyjska spółka "Concorde" oskarżyła ZSRR o kradzież dokumentacji technicz- nej tego samolotu, na co Moskwa zaprzeczając oświadczyła, że pierwszy próbny lot Tu-144 odbył się już w 1968 r., a więc na rok przed "Concorde". Tu-144 był jednak nieudanym samolotem i wkrótce po wystawie paryskiej Aerofłot przeznaczył go do pczewożenia towarów. W 1977 r. bez powodzenia próbowano go na liniach pasażerskich do Azji Środkowej i po niedługim czasie w ogóle wycofano z eksploatacji. Innym ważnym sektorem gospodarki radzieckiej, który charakteryzował wysoki poziom technologiczny, było wytwarzanie i wykorzystywanie energii atomowej. Jak już wspomnieliś- my, pierwszą elektrownię atomową uruchomiono w ZSRR w 1954 r. W następnych latach elektrownie atomowe budowano głównie w europejskiej części kraju, gdzie w przeciwieństwie ; ; do Syberii występował duży deficyt źródeł energii. W 1980 r. w ZSRR działało dziewięć elektrowni atomowych. W tym czasie lodołamaczowi atomowemu "Lenin" przybyły do towarzystwa dwa następne, większe i ulepszone - "Arktyka" i "Sybir". W 1977 r. "Arktyka" dopłynęła w pobliże Bieguna Północnego. Światowy poziom reprezentowali również radzieccy uczeni zajmujący się badaniami nad energią termonuklearną. W 1975 r. w Moskiewskim Instytucie Energii Atomowej im. Igora Kurczatowa rozpoczęto prace nad nowymi pro- ' gramami badawczymi, a w niedalekiej przyszłości zamierzano przystąpić do opracowania r projektu ogromnego akceleratora, który zamierzano usytuować niedaleko Moskwy. W dzie- dzinie badań nad pokojowym wykorzystaniem energii atomowej radzieccy naukowcy w dużym stopniu korzystali z wiedzy i doświadczeń uczonych z innych krajów, ale niezależnie od tego ich wkład w rozwój tych badań był dominujący i wiele z tych osiągnięć zostało z powodzeniem zastosowanych w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych w zachodnich 291 systemach energetycznych. Rozwój zaś radzieckiej energetyki atomowej spowodował, że Związek Radziecki zajął jedno z czołowych miejsc w świecie pod względem produkcji energii elektrycznej wysokiego napięcia. Podobnie jak w innych krajach również w ZSRR ów pęd do najnowszej techniki owocował niekiedy tragicznymi następstwami. W 1958 r. wskutek niewłaściwego składowania odpadów atomowych w okolicach pohzdniowego Uralu doszło do radioaktywnego skażenia dużego obszaru. Wraz z szybkim rozwojem atomistyki tego rodzaju incydentów zdarzało się coraz więcej i nierzadko przybierały one rozmiary katastrof ekologicznych z licznymi skutkami śmiertelnymi i chorób popromiennych wśród zamieszkałej w pobliżu ludności. Pomimo ogromnego nieraz zasięgu i nieodwracalności skutków takich awarii, jak również awarii w elektrowniach atomowych (między innymi w Sosnowym Borze w 1973 r. w pobliżu Leningradu), a także skutków wybuchów testowych na poligonach atomowych, władze zawsze starały się je zachować w najgłębszej tajemnicy, zarówno przed własnym społeczeń- stwem, jak i przed opinią światową. Jednak nie wydaje się możliwe, by rządy innych państw i zainteresowani badaniem takich przypadków specjaliści zagraniczni nie mieli świadomości zdarzających się nazbyt często w ZSRR tego rodzaju katastrof. A jeżeli nie mówiono o tym publicznie, to tylko z tej przyczyny, iż w krajach tych zdarzały się podobne wypadki, które skrzętnie skrywano przed własnym społeczeństwem i przed światem. Zdarzały się jednak sytuacje, kiedy zachodni komentatorzy byli mniej powściągliwi w formułowaniu swoich opinii w podobnych sprawach, jak to miało miejsce w związku z incydentem z bronią bakteńologicz- ną w Swierdłowsku w 1979 r. W tym przypadku oskarżono Moskwę o prowadzenie, wbrew porozumieniom międzynarodowym, niedozwolonych eksperymentów z ładunkami biologicz- nymi. Jak wiemy, jedną z największych katastrof ekologicznych o zasięgu międzynarodowym była awaria w elektrowni atomowej w Czarnobylu na Ukrainie w kwietniu 1986 r. 6. Siły zbrojne Do 1970 r. ZSRR osiągnął parytet z USA pod względem liczby międzykontynentalnych rakiet balistycznych. W chwili kiedy to osiągnięto (1969), kierownictwo radzieckie doszło do wniosku, że można już przystąpić do rozmów ze Stanami Zjednoczonymi na temat ograniczenia zbrojeń. Tak doszło do radziecko-amerykańskich rokowań znanych jako SALT (Strategic Armaments Limitations Talks). Rozmowy SALT miały burzliwą historię. Pierwsze porozumienie tego typu podpisano podczas wizyty prezydenta Richarda Nixona w Moskwie w maju 1972 r. (tzw. SALT I) i dotyczyło ono ograniczenia systemów obrony przeciw- rakietowej oraz strategicznych zbrojeń ofensywnych na okres pięciu lat. Rezygnacja Nixona z urzędu prezydenckiego w sierpniu I974 r. po aferze Watergate osłabiła nieco tempo pozytywnych przemian w stosunkach radziecko-amerykańskich, ale ich nie zahamowała. Jednym z pierwszych posunięć nowego prezydenta USA, Geralda Forda, było zapewnienie o woli kontynuowania zapoczątkowanego w 1969 r. przychylnego nastawienia Waszyngtonu do nowego kursu w polityce zagranicznej Związku Radzieckiego. Już w grudniu 1974 r. doszło do spotkania Forda z Breżniewem we Władywostoku, gdzie uzgodniono zasady kolejnego porozumienia w sprawie ograniczenia ofensywnych zbrojeń strategicznych SALT II (obejmującego okres od października 1977 r. do grudnia 1985 r.), którego głównym celem miało być powstrzymanie spirali zbrojeń nuklearnych. Tekst porozumienia podpisanego przez Breżniewa i następcę Forda, Jimmy Cartera, przyjęto ostatecznie w czerwcu 1979 r. w Wiedniu. Z wielu powodów zatwierdzenie SALT II przeciągnęło się, by w końcu jego 292 ratyfikacja została powstrzymana w Kongresie USA. Generalnie SALT nie wpłynął na zahamowanie produkcji rakiet ofensywnych, ale też - co istotne - pozwolił Amerykanom i Rosjanom uniknąć zwiększania produkcji tych rakiet ponad ustalony pułap. A zatem jeżeli nawet SALT nie zastopował wyścigu zbrojeń w dziedzinie rakiet ofensywnych, to przynaj- mniej do pewnego stopnia pozwolił utrzymać ten rodzaj uzbrojenia pod kontrolą. W 1967 r. w ZSRR wydano nową ustawę wprowadzającą pewne zmiany w kwestii zasad odbywania zasadniczej służby wojskowej, która zastąpiła starą regulację z 1939 r. z później- szymi poprawkami. Najważniejsze modyfikacje dotyczyły skrócenia okresu służby wojskowej z trzech do dwóch lat w wojskach lądowych i lotnictwie oraz z czterech do trzech lat w marynarce wojennej. Do jednego roku skrócono również okres służby wojskowej absolwentom wyższych uczelni, którym przed zwolnieniem do rezerwy nadawano najniższe stopnie oficerskie. Pomimo iż w ZSRR powszechnemu obowiązkowi służby wojskowej podlegali wszyscy obywatele po ukończeniu osiemnastego roku życia (oczywiście z wyjątkiem kobiet), to w rzeczywistości autorzy ustawy mając na względzie limity polityczne i ekonomicz- ne dotyczące liczebności sił zbrojnych, wprowadzili do niej szereg artykułów, które przewidywały możliwości zwolnienia poborowego od tej dolegliwej powinności. Pobór do armii miał zatem charakter selektywny i Rada Ministrów co roku ustalała nowe limity rekrutacji dla poszczególnych rodzajów wojsk. Zwolnieniu od powszechnego obowiązku służby wojskowej podlegali przede wszystkim poborowi, którzy mieli na utrzymaniu co najmniej dwoje dzieci albo starszych, niezdolnych do pracy rodziców, słowem - jedyni żywiciele rodziny. W ustawie określono także inne okoliczności zwalniające od obowiązków zasadniczej służby wojskowej, na przykład wykonywany zawód czy kierunek studiów. . Po kryzysie kubańskim tym rodzajem sił zbrojnych, na który rząd radziecki zaczął przeznaczać nieproporcjonalnie duże fundusze była zaniedbywana dotąd marynarka wojenna (kryzys kubański przekonał bowiem Moskwę, że jeśli się pragnie ekspansji komunizmu poza kontynent euroazjatycki, należy przystąpić do budowy floty wojennej dalekiego zasięgu). W ciągu kilku lat radzieckie siły morskie wzbogaciły się o wiele nowoczesnych okrętów uzbrojonych w najnowsze typy rakiet samosterujących (w latach 1962-1976 ZSRR zbudował 1323 jednostki pływające wszelkich rodzajów, w tym 120 dużych okrętów bojowych, 83 desantowców, 53 jednostki pomocnicze oraz 188 atomowych okrętów podwodnych, z których 46 wyposażonych zostało w pociski strategiczne). W dziedzinie tych właśnie mniejszych rakiet (ship to ship) ZSRR rychło uzyskał widoczną przewagę nad Stanami Zjednoczonymi, co z kolei skłoniło zachodnie sztaby marynarki do przemyślenia własnych koncepcji uzbrojenia. Pod koniec lat sześćdziesiątych marynarka wojenna ZSRR otrzymała swoje pierwsze lotniskowce. Mniejsze od amerykańskich i przystosowane jedynie do transportowania helikopterów i samolotów wymagających krótkiego pasa startowego, lotniskowce stanowiły jednak cenny nabytek radzieckiej marynarki wojennej. Wprowadzenie lotniskowców i innych nowoczesnych okrętów różnych typów do iloty wojennej nakładało na kadry oficerów i marynarzy obowiązek uczenia się nowych technik dowodzenia i obsługi skomplikowanych urządzeń nawigacyjnych i wyrzutni rakietowych, jak również nabywania koniecznego doświadczenia w wykorzystywaniu tej wiedzy w morskich działaniach operacyjnych na dalekich nieraz akwenach. ' W związku z rozwojem floty wojennej jej dowódca admirał Sergiusz Gorszkow przedstawił w 1972 r. nowy plan wykorzystania marynarki wojennej w ówczesnych warunkach strategiczno-operacyjnych, który można by nazwać doktryną wojenną radzieckich ,, sił morskich. Owa "doktryna" przypominała nieco dawną brytyjską koncepcję demon- " strowania światu swojego potencjału zbrojnego, która opierała się na przekonaniu, że marynarka wojenna jest wystarczającym czynnikiem zdolnym zapewnić bezpieczeństwo imperium. W "doktrynie" Gorszkowa położono nacisk na eksponowanie zdolności militar- 293 nych ZSRR przez stałą obecność radzieckiej bandery na wszystkich ważnych strategicznie akwenach kuli ziemskiej oraz przez gotowość użycia tych sił w razie dostrzeżenia wrogich ruchów przeciwnika. Jednym słowem "doktryna" Gorszkowa miała przekonać świat, że Związek Radziecki jest zdolny w każdej chwili do prowadzenia wojny na skalę globalną. Odtąd duże eskadry okrętów radzieckiej marynarki wojennej stale stacjonowały na wodach Morza Śródziemnego, a nieco mniejsze zespoły na Oceanie Indyjskim. Podstawowym rodzajem uzbrojenia radzieckich okrętów operujących na dalekich akwenach wodnych były rakiety przeznaczone do niszczenia lotniskowców, a zatem głównym przeznaczeniem tej floty była walka z lotniskowcami przeciwnika. W okresach dużego napięcia w stosunkach radziecko-amerykańskich zwyczajem radzieckich sił morskich stało się właśnie śledzenie ruchów amerykańskich lotniskowców. W ostatnim okresie wojny domowej w Angolii radzieckie okręty wojenne znalazły się na południowym Atlantyku, skierowane tam pod pretekstem zneutralizowania obecnych rzekomo w tym rejonie sił marynarki amerykańskiej, które faktycznie nie zostały tam wysłane. Równocześnie na dalekich szlakach morskich nieustannie krążyły radzieckie okręty podwodne wyposażone w wyrzutnie rakietowe. Ta część radzieckich sił morskich miała odegrać bardzo ważną rolę w scenariuszu Kremla w kwestii przyszłej światowej wojny atomowej. 7. Kwestia narodowościowa Do pewnego stopnia system radziecki okazał się skuteczny w zapobieganiu konfliktom narodowościowym. Jednak z upływem czasu również w ZSRR ńabrzmiewające od lat problemy narodowościowe owocowały tu i ówdzie niebezpiecznymi incydentami. Wydarzenia w Iranie i Afganistanie w 1979 r. odczytano w Moskwie jako zagrożenie dla stabilizacji politycznej w radzieckich republikach azjatyckich. Na Kremlu dostrzeżono również, że nawet wśród członków najwyższych instancji partyjnych w republikach nierosyjskich znajdowali się ludzie, którzy bardziej wyrażali uczucia i interesy narodowe niż nadrzędny interes państwa radzie- ckiego. Było to szczególnie widoczne właśnie w republikach środkowoazjatyckich, gdzie szeregowi członkowie nierzadko częściej spoglądali w stronę Mekki niż Moskwy. W tym rejonie najwyższym autorytetem moralnym wciąż cieszyli się duchowni muzuhnańscy, którzy posiadali duży wpływ nie tylko na prostych ludzi, ale także na część aparatu partyjnego. Na Zakaukaziu zaś najwięcej problemów, jak zwykle, stwarzała buntownicza Gruzja. Pomimo iż Gruzini cieszyli się swobodami nieznanymi w innych republikach radzieckich, to nadal charakteryzowała ich nadzwyczajna skłonność do manifestowania, w taki czy inny sposób, swojego niezadowolenia z istniejących ograniczeń. Wystarczy przypomnieć wydarzenia w stolicy republiki w 1956 r. po ujawnienia przez Chruszczowa zbrodni Stalina. W 1978 r. w Tbilisi i w kilku innych miejscowościach miały miejsce demonstracje zorganizowane w proteście przeciwko projektowi nowej konstytucji republiki gruzińskiej podważającej status języka narodowego. W projekcie konstytucji opublikowanym w marcu 1978 r. wyeliminowano klauzulę zawartą w poprzedniej konstytucji, która zaznaczała, że gruziński jest językiem urzędowym republiki. Gnzzini uznali to pominięcie za wyraźną próbę uszczuplenia swoich praw i w dniu, kiedy władze republiki dyskutowały nad nową klauzulą, postanowili wyrazić swój sprzeciw wobec tego projektu. W obliczu gorących protestów rząd musiał ustąpić i w ostatecznym tekście zamieścił po- stanowienie, że "językiem urzędowym Gruzińskiej SRR jest język gruziński". Pod względem kulturalnym i ekonomicznym Gruzja należała do najlepiej rozwiniętych republik radzieckich, a w narodzie gruzińskim zachowały się nawet - po przeszło 294 pięćdziesięciu latach komunizmu - resztki wolnej przedsiębiorczości. O ile jednak "wolna przedsiębiorczość" przeciętnych Gruzinów wyróżniała ich pozytywnie od pozostałych narodo- wości federacji radzieckiej, o tyle nadzwyczajna "przedsiębiorczość" gruzińskiej "góry" partyjnej kontrastowała negatywnie nawet na tle ogólnoradzieckiego, skorumpowanego przecież aparatu partyjno-państwowego. Szybkie bogacenie się gruzińskiej nomenklatury partyjnej, uprawiającej przy tym politykę raczej narodową, zostało wykorzystane przez Moskwę dla pozbycia się najbardziej niewygodnych działaczy. W 1972 r. przeprowadzono czystkę polityczną wśród gruzińskich przywodców pod pretekstem korupcji. W Gruzji nie ukrywano faktów korupcji czy nielegalnych machinacji finansowych i o tym, co się tam działo, dobrze w Moskwie wiedziano. Tymczasem wiosną 1972 r. Komitet Centralny KPZR "nagle" zdał sobie sprawę, że w Gruzji dzieje się źle i wydał w związku z tym okólnik krytykujący przywódców tej republiki. Doprowadziło to do upadku I sekretarza KC KP Gruzji, Wasilija Mżawanadze, człowieka rzeczywiście skorumpowanego. Zastąpiono go działaczem mającym za sobą długoletnią karierę w aparacie bezpieczeństwa, Eduardem Szewardnadze (zajmował wówczas stanowisko ministra spraw wewnętrznych Gruzji), który energicznie zabrał się do zwalczania nielegalnych poczynań. Ta zmiana tylko na pewien czas uspokoiła sytuację i uległy Moskwie Szewardnadze w latach 1976-1977 przeprowadził następną czystkę i dokonał dalszych anian kadrowych w aparacie partyjnym i rządowym republiki zgodnie z życzeniami Kremla. Zwycięstwo Gruzinów w konflikcie konstytucyjnym niejako przeniosło się do ich kaukaskich sąsiadów, którzy także otrzymali oficjalne potwierdzenie swoich praw języko- wych. W z viązku z tym szczególnie godny jest odnotowania przypadek Azerbejdżanu. Pomimo znacznych starań zmierzających do wprowadzenia języka rosyjskiego na wszystkich szczeblach kształcenia szkolnego, republika ta zachvwywała mocne przywiązanie do kultury tureckiej. Tym samym, mimo różnego stopnia koncentracji narodów kaukaskich na swoich państwowych terytoriach, praktycznie cały Kaukaz pozostał regionem słabo zintegrowanym y z radzieckim centrum. Odrzucenie idei integracji przejawiało się w wielu formach - terror- zmie, masowych demonstracjach, praktykach gospodarczych zabronionych przez ideologię socjalistyczną, przywiązaniu do lokalnych, religijnych lub czysto ludowych tradycji, jak i również w sabotowaniu oficjalnych dyrektyw przez lokalnych działaczy. Narody zakaukaskie, azjatyckie i w pewnym stopniu bałtyckie cechuje przynależność do kręgu kulturowego całkowicie obcego kulturze słowiańszczyzny. Tymczasem - jak się ok azało - nawet słowiańska solidarność i poziom rozwoju społeczno-kulturowego, zbliżony do tego, jaki istniał w Rosji, nie ułatwiały asymilacji. Dowodem na to był nacjonalizm ukraiński. Nacjonalizm ukraiński, w przeciwieństwie do gruzińskiego, nie ma tak długiej historii. Można przyjąć, że dopiero rewolucja 1917 r. otworzyła nowe perspektywy przed ukształtowanym przez dziewiętnastowieczny romantyzm narodowym ruchem ukraińskim. Ale w 1917 r. nacjonalizm był jeszcze nieuporządkowaną mieszaniną idei, które odpowiadały wąskiej warstwie inteligencji i miały wyrażać aspiracje społeczeństwa w przeważającej części chłopskiego. Natomiast w miastach koncentrowała się ludność w większej mierze objęta zasięgiem modernizacji, bardziej zrusyfkowana, która uważała nacjonalizm za hamulec postępu społecznego. To relatywne zróżnicowanie wewnętrzne społeczeństwa ukraińskiego oraz polityka "ukrainizacji" prowadzona przez Moskwę do początku lat trzydziestych, przyczyniły się do stopniowego integrowania się Ukrainy z federacją radziecką. Pomimo nieszczęść kolektywizacji i wojny, Ukraina uzyskała stopniowo status uprzywilejowanego partnera Rosji w federacji, zwłaszcza po 1954 r. kiedy Chruszczow, a następnie Breżniew, :, stopniowo zukrainizowali centralną administrację państwową, wprowadzając do swojego ' ł otoczenia ludzi, którzy działali z. nimi na Ukrainie. Pierwsze głosy dysydenckie dały się słyszeć na Ukrainie w połowie lat sześćdziesiątych, kiedy w grudniu 1965 r. młody literat Iwan Dziuba skierował do władz partyjnych 295 i rządowych w Kijowie memorandum pt. Internacjonalizm czy rusyfikacja? Kilka miesięcy później, w 1966 r., dziennikarz ukraiński Wiaczesław Czornowił zwrócił się z pismem do Najwyższego Prokuratora Republiki Ukraińskiej, by publicznie przedyskutować los tych osób, które przemawiały w imieniu narodu ukraińskiego i domagały się poszanowania jego praw. Od tego momentu inteligencja ukraińska stała się przedmiotem niezwykle agresywnych napaści. W 1972 r. do kryzysu stworzonego przez intelektualistów doszedł jeszcze kryzys polityczny, jaki powstał w następstwie odwołania z funkcji I sekretarza KP Ukrainy Piotra Szelesta, który podjął próbę powtórnej ukrainizacji aparatu politycznego republiki. W dzie- dzinie gospodarczej Szelest tolerował rosnącą i coraz ostrzejszą krytykę eksploatacji ekonomicznej Ukrainy, a w sferze kultury, nie mogąc przeciwstawić się szybkiej rusyfikacji oświaty, nalegał na rozszerzenie zakresu publikacji w języku ukraińskim. Sam zresztą w 1970 r. wydał książkę pt. Nasza Ukraina radziecka, która w oczach Moskwy ukazała go jako jednego z najbardziej zaciekłych nacjonalistów. Wprawdzie w tej książce autor przyznał, że Ukraina jest "integralną częścią ZSRR", ale w zasadzie wszystkie stronice publikacji poświęcił apologii historii, kultury i współczesnego rozwoju Ukrainy stwierdzając, że fundamentem tej przeszłości i teraźniejszości jest ulegające modernizacji państwo narodowe. Szelest nie napisał przy tym ani słowa na temat doktryny nieprzerwanego rozwoju narodów w kierunku zjednoczenia, którą w owym czasie przywódcy radzieccy uparcie powtarzali przy każdej okazji. Upadek Szelesta (przeniesiono go do Moskwy i uczyniono wicepremierem rządu federalnego) otworzył drogę do zmian w kierownictwie ukraińskim, które w rezultacie kosztowały Ukrainę utratę części jej uprzywilejowanego statusu politycznego. O ile jego następcą został Ukrainiec, dotychczasowy premier rządu ukraińskiego, Włodzimierz Szczerbi- cki, to stanowisko II sekretarza KP Ukrainy powierzono Rosjaninowi, chociaż od 1949 r. nieprzerwanie zajmowali je Ukraińcy. Poważnym problemem dla Moskwy była katolicka Litiya. Pomimo wyjątkowo ostrych restrykcji nałożonych na Kościół katolicki, władzom radzieckim nie udało się zanotować zadowalającego sukcesu w jego zwalczaniu. Przywiązanie Litwinów do religii odzwierciedlało się między innymi w sferze demografii. Spośród wszystkich zachodnich narodów ZSRR tylko Litwini wykazywali korzystny trend ludnościowy: w 1970 r. stopa urodzeń wykazywała tam niewielką tendencję wzrostową w porównaniu z 1959 r. i była wyraźnie wyższa niż u innych narodów bałtyckich, a także Rosjan, Białorusinów i Ukraińców. Podczas gdy liczebność wszystkich pozostałych narodów europejskich zmniejszała się, populacja Litwy była w zasa- dzie stabilna. Ten korzystny trend demogra iczny Litwini zawdzięczali przede wszystkim stosunkowi Kościoła katolickiego do kontroli urodzeń, który odrzucał aborcję. Ale Kościół katolicki na Litwie odgrywał przede wszystkim ogromną rolę jako czynnik ogniskujący aspiracje narodowe w konfrontacji z władzą centralną. Narodowo-katolicka tożsamość Litwy przejawiała się we wszelkich działaniach politycznych czy kulturalnych. Tożsamość tę, zawdzięczaną w dużej mierze roli duchowieństwa w życiu politycznym, nieustannie podkreś- lały władze komunistyczne, które oskarżały kler o masowy udział w zbrojnym oporze przeciwko ZSRR w latach czterdziestych. Antyradziecka działalność polityczna na Litwie w dużej mierze wywodziła się z trudności, przed jakimi stanął Kościół katolicki w tej republice (ze wszystkich kościołów istniejących w ZSRR sytuacja Kościoła katolickiego była naj- trudniejsza!). Od roku 1968 r. diecezje katolickie na Litwie słały do władz petycje protestujące przeciw ograniczaniu życia religijnego, co Litwini uważali za pogwałcenie konstytucji. Kampanie wnoszenia petycji były godne uwagi z dwóch powodów: ze względu na ich zasięg oraz z uwagi na fakt, że dużą rolę w tych kampaniach odegrało duchowieństwo. W latach 1970-1971 konflikt wierzących z komunistami przybrał złowróżbny obrót wraz z aresz- towaniem dwóch księży oskarżonych o przygotowywan:e dzieci do komunii. Podczas procesu jednego z nich wybuchła gwałtowna demonstracja, w Której wzięło udział prawie tysiąc osób. 296 W następnym roku, w Kownie, młody robotnik Romas Kałanta, złożył ofiarę przez samospalenie. Człowiek ten wybrał samobójstwo jako for nę protestu przeciw losom Kościoła w swojej ojczyźnie. Jego śmierć dała początek fali demonstracji, głównie studenckich, o nasileniu rzadko dotąd spotykanym w Związku Radzieckim, oraz wpłynęła na pogłębienie ruchów religijnych, które miały jeszcze mocniej zespolić sprawy wiary i świadomości narodowej. Znalazło to odzwierciedlenie w tworzeniu się, wbrew wszelkim zakazom, takich grup jak na przykład "Litewskie Stowarzyszenie Katolików". W następnym okresie grupy te stanowiły podstawę organizowania się opozycji niepodległościowej na Litwie. 8. Ludność W 1979 r. ludność ZSRR osiągnęła liczbę 263 mln. W porównaniu z poprzednimi dekadami był to znaczny przyrost populacji, ale od dłuższego już czasu stopa przyrostu naturalnego wykazywała tendencję malejącą. W okręgach miejskich republiki rosyjskiej (a także w innych republikach europejskich) coraz większa liczba małżeństw zadowalała się posiadaniem tylko jednego dziecka. Inaczej natomiast wyglądała sytuacja wśród narodowości azjatyckich, które wciąż uważały za swój doczesny obowiązek wydanie na świat jak i największej liczby dzieci. W 1982 r. odsetek mieszkańców republiki rosyjskiej wynosił Sla% wszystkich obywateli ZSRR i mniej więcej taki sam odsetek ludności kraju stanowili Rosjanie, oczywiście łącznie z tymi, którzy mieszkali w innych republikach. Malejący odsetek ludności rosyjskiej groził w niedalekiej przyszłości zmajoryzowaniem jej przez inne nacje, zwłaszcza że narodowości muzułmańskie ce howało zjawisko klasycznej "eksplozji demograficznej". ,l Ważną cechą "polityki populacyjnej" państwa jest kontrola urodzeń. Wszelako w ZSRR jeszcze na początku lat osiemdziesiątych władze nie uważały za pożądane rozwijać produkcji nowoczesnych środków antykoncepcyjnych. Niewielkie ilości pigułek przeciwciążowych importowano z krajów "wspólnoty", ale kierowano je przede wszystkim do Azji Środkowej, gdzie zresztą używały ich głównie mieszkające tam Rosjanki, ponieważ miejscowi lekarze 1 sprzeciwiali się przepisywaniu tych środków kobietom-muzułmankom. Większość kobiet , z europejskiej części Związku Radzieckiego akceptowała aborcję. Według ówczesnych danych, pod koniec lat sześćdziesiątych statystyczna kobieta w tym kraju sześć razy w swoim ! życiu poddawała się legalnemu zabiegowi usunięcia ciąży. Ale nawet pomimo tak wysokiego wskaźnika zarejestrowanych aborcji, duży odsetek dzieci wydawały na świat kobiety, które f nie mogły im zapewnić potrzebnej opieki. To z kolei zwiększało śmiertelność wśród noworodków, szczególnie w Azji Środkowej, gdzie statystyki legalnych aborcji były najniższe. l Jeżeli w miastach republik bałtyckich, uważanych za najbardziej cywilizowane skupiska ludności w ZSRR w latach siedemdziesiątych śmiertelność noworodków wynosiła od 17 do 22 na tysiąc, to w miastach Azji Środkowej proporcje te były co najmniej dwa razy wyższe. Wysoki wskaźnik śmiertelności dotyczył także innych grup wiekowych. W 1975 r. średnią życia mężczyzn w Związku Radzieckim obliczano na 63, a kobiet na 74 lata. W tym samym czasie w Stanach Zjednoczonych odpowiednie proporcje przedstawiały się następująco: 69 i 76 lat. Tak niska średnia życia w ZSRR, zwłaszcza mężczyzn, wobec poprawiających się warunków materialnych ludności była zastanawiająca - znacznie przecież poprawiła się przeciętna dieta mieszkańców kraju: pomiędzy 1965 a 1978 r. spadła niepożądanie wysoka konsumpcja ziemniaków ze 142 do 120 kg na osobę w roku, podczas gdy konsumpcja mięsa wzrosła w tym czasie z 41 do 46 kg na osobę. Jednak ogólny postęp cywilizacyjny wraz z poprawą warunków materialnych ludności niosły ze sobą nowe zagrożenia dla zdrowia 297 i życia. Gwałtownie wzrosło palenie tytoniu, spożycie alkoholu, określone problemy rodziło rosnące tempo życia, a rozwój motoryzacji i mechanizacji produkcji powodował zwiększoną wypadkowość na ulicach, w zakładach pracy itp. Nie od rzeczy będzie też zauważyć, iż za rozwojem chorób cywilizacyjnych nie nadążała radziecka medycyna (ZSRR należał także do czołówki europejskiej pod względem liczby samobójstw). Bez wątpienia jedną z przyczyn wysokiej śmiertelności niemowląt w ZSRR był szybki wzrost liczby bardzo młodych, niedoświadczonych matek, które nie potrafiły zapewnić swoim dzieciom właściwej opieki. Ale istotnym czynnikiem w tym względzie był również fakt, że większość młodych matek pracowała w pełnym wymiarze godzin, co - po wykorzystaniu dwumiesięcznego urlopu macierzyńskiego - zmuszało je do powierzania swoich po- ciech dziennym, państwowym ośrodkom opiekuńczym, takim jak żłobki. Żłobki zaś, wsku- tek przepełnienia i niskiego poziomu opieki były wylęgarnią wielu chorób, przede wszystkim grypy i zapalenia płuc, które znacznie przyczyniały się do wzrostu wskaźnika śmiertelności niemowląt. W tym kontekście można pozwolić sobie na stwierdzenie, że obiektywna sytuacja kobiety w ZSRR była jednym z głównych czynników negatywnie oddziaływających na tempo przyrostu naturalnego ludności i pośrednio także na średnią długość życia mieszkańców kraju. Los kobiety radzieckiej, zwłaszcza tej, która nie miała do pomocy własnej matki lub teściowej, był dużo gorszy niż w innych krajach europejskich. Z powodu permanentnych trudności gospodarczych i finansowych władze radzieckie nie były w sta- nie pomóc w pożądanym stopniu zamężnym, pracującym kobietom przez podniesienie płac lub odpowiednio wysokie zasiłki, które mogłyby zwiększyć rodzinne budżety. Z drugiej strony właśnie obowiązek pracy, opieka nad dziećmi, troska o codzienne zakupy i prowa- dzenie domu, przy równoczesnym charakterystycznym braku skłonności mężczyzn radzie- ckich do wyręczania swoich żon w ich codziennych obowiązkach domowych, dopełniały reszty. ;, Codzienne brzemię obowiązków kobiet radzieckich rzutowało również negatywnie na trwałość małżeństw w tym kraju, aczkolwiek jako jedną z głównych przyczyn dużej liczby rozwodów w Związku Radzieckim wymienia się na ogół politykę mieszkaniową państwa. Na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych władze podejmowały spo- ro wysiłków, by poprawić sytuację mieszkaniową ludności odziedziczoną jeszcze po czasach stalinowskich. Poza obrębem miast zbudowano dla tysięcy rodzin wiele ogromnych bloków mieszkalnych, chociaż mało funkcjonalnych i nieestetycznych. W drugiej połowie lat sześćdziesiątych nastąpił dalszy postęp w tej dziedzinie, zarówno pod względem prze- kazywanej powierzchni mieszkalnej, jak i jakości lokali, ale od 1969 r. liczba odda- wanych mieszkań obniżyła się poniżej poziomu wzrastającej liczby rodzin. Ten regres w budownictwie mieszkaniowym spowodowany został przede wszystkim niedostatkiem potrzebnych materiałów, do których rościły sobie pierwszeństwo przemysł zbrojeniowy, , kosmiczny i rolnictwo. / W wielu publikacjach zachodnich można spotkać się z poglądem, że z problemem braku mieszkań i rozbitych małżeństw wiązał się wzrost przestępczości w ZSRR. Jest to teza słuszna, chociaż nie wyczerpuje istoty problemu. Jednak nie wdając się w analizę innych przyczyn tego zjawiska, tzw. "drobna przestępczość" pozbawionych opieki rodziców ' młodocianych, jak wandalizm, chuligaństwo czy kradzieże, rzeczywiście stanowiła doku- czliwą plagę zakłócającą życie i tak poddanego surowym rygorom społeczeństwa radzie- ckiego. Można się zgodzić, że problem chuligaństwa w ZSRR był wyolbrzymiany przez , skłonność nazywania "chuliganem" każdego młodego człowieka, którego zachowanie odbiegało od norm uważanych za powszechnie akceptowane. Ale niezależnie od tego ulice miast radzieckich, dworce kolejowe czy stacje metra w Moskwie, Leningradzie i Kijowie , rzeczywiście nie należały do bezpiecznych miejsc, zwłaszcza w porze nocnej. Pasażerowie 298 nocnych środków komunikacji często skarżyli się na grupy młodocianych wyrostków terroryzujących ich dla zwykłej zabawy lub w celu wymuszenia pieniędzy, zegarka czy części garderoby. Innym problemem były kradzieże atrakcyjnych przedmiotów dokonywane przez zorganizowane gangi młodocianych ze środków transportu, zwłaszcza z wagonów pociągów towarowych stojących na bocznicach kolejowych lub przejeżdżających przez gęsto zaludnione tereny. Było to tak nagminne zjawisko, że nawet uzbrojona straż ochrony kolei nie mo- gła sobie z nim poradzić. Często zdarzało się na przykład, że transport nowych samo- chodów, zanim dotarł koleją z fabryki do miejsca przeznaczenia, został zupełnie ogołocony z detali stanowiących ich wyposażenie. W 1975 r. władze oświatowe, kierując się przekona- niem, że "młodociani łamią prawo, ponieważ go nie znają", wprowadziły do szkół podstawowych i średnich obowiązkowy przedmiot pod nazwą "Zasady radzieckiego prawa państwowego". Wkrótce przekonano się jednak, że nie przyniosło to żadnych pozytywnych rezultatów. Po śmierci Stalina warunki życia ludności w ZSRR zaczęły się zauważalnie poprawiać. Przede wszystkim wzrastały najniższe płace, co w rezultacie zmniejszało przepaść między najniżej a najwyżej zarabiającymi. Jednak utrzymujące się dysproporcje w podziale dochodów i przywilejów pracowniczych nadal negatywnie rzutowały na sytuację materialną ludności i zdecydowana większość obywateli państwa prowadziła życie na granicy egzystencji. W najgorszej sytuacji znajdowali się emeryci - pomimo iż emerytury rosły szybciej niż płace, to w dalszym ciągu nie zapewniały weteranom pracy godziwych warunków bytu. Ponadto wyższe płace (i emerytury) nie oznaczały bynajmniej automatycznej poprawy warunków życia ludności, ponieważ do tego potrzebne było jeszcze odpowiednie zaopatrzenie sklepów w artykuły konsumpcyjne. W Moskwie, Leningradzie i kilku jeszcze większych miastach, zwłaszcza tych, które były otwarte dla zagranicznych turystów, ich mieszkańcy w zasadzie nie mieli takich problemów, ponieważ ośrodki te korzystały ze specjalnych przywilejów zapewniających im pierwszeńst vo w dostępie do wszelkiego rodzaju towarów w ilości potrzebnej do prowadzenia nieprzerwanej sprzedaży. Poza dużymi ośrodkami miejskimi wyższe płace i nienaturalnie niskie ceny powodowały, że każde przydziały poszukiwanych towarów znikały z półek sklepowych w ciągu kilku minut. Taka zaś sytuacja sprawiała że większość obywateli w ZSRR zmuszona była odkładać nadwyżki "pustego" pieniądza na książeczkach oszczędnościowych lub w skrytkach domowych. Może najbardziej ja- skrawym przykładem niewłaściwych relacji pomiędzy popytem a podażą była cena mięsa. Dzięki subsydiom państwowym mięso w Związku Radzieckim było bardzo tanie, ale jego podaż dalece niewystarczająca. To oczywiście wywoływało niezadowolenie ludności, wszelako władze w każdym takim przypadku starały się wmówić społeczeństwu, że podstawowym obowiązkiem państwa socjalistycznego jest utrzymanie niskich cen na żyw- ność dających równe szanse zakupu wszystkim obywatelom. Osoby wpływowe, uprzywi- lejowane, korzystały ze specjalnych, dobrze zaopatrzonych placówek handlowych (i ga- stronomicznych) przeznaczonych wyłącznie dla nomenklatury partyjnej i rządowej oraz dla pracowników administracyjnych tych instytucji (dotyczyło to również oficerów woj- skowych, pracowników milicji i służb bezpieczeństwa). Tymczasem braki podstawowych artykułów konsumpcyjnych w "normalnych " placówkach handlowych nierzadko stawały się przyczyną sporadycznych protestów. Najlepszą okazją do takich wystąpień były ko- lejki pod sklepami, które łatwo uaktywniały się pod wpływem informacji, że oczekiwa- ne zaopatrzenie w najbliższym czasie nie nadejdzie. Jeżeli takie wybuchy niezadowole- nia zaczęły przybierać niebezpieczne formy, wówczas władze najpierw popcawiały zaopa- trzenie sieci handlowej w danej miejscowości sięgając do rezerw państwowych, a następnie, po opadnięciu napięcia, przystępowały do represjonowania osób podejrzanych o sprawokowanie zajść. 299 9. Dysydenci W ZSRR zwyczajni obywatele mieli sporo do zarzucenia systemowi socjalistycznemu, ale wszelkie przejawy ich niezadowolenia starano się kierować, podobnie jak w czasach carskich, przeciwko niższym urzędnikom państwowym i służbom socjalnym. Jednak kierownictwo państwa mogło czuć się bezpiecznie tylko do momentu, kiedy stopa życiowa ludności nie spadała poniżej określonego poziomu, co mogło spowodować wybuch powszechnego niezadowolenia. Również radzieckia gospodarka nie była wolna od takich problemów jak bezrobocie i inflacja. Wprawdzie zjawiska te proporcjonalnie nie osiągały takich rozmiarów jak w krajach zachodnich w latach siedemdziesiątych, ale przecież występowały w ZSRR tyle tylko, że były dyskretnie skrywane. O ile masy pracujące w ZSRR sporadycznie wyrażały w taki czy inny sposób swoją dezaprobatę dla reżimu, o tyle tzw. "dysydenci" uznali za swój obowiązek obronę praw człowieka i grup społecznych. Ruch dysydencki zrodził się dopiero w epoce postalinowskiej. Za życia dyktatora w Związku Radzieckim nie było możliwości wyrażania alternatywnej opinii i podejmowania niezależnej działalności. Pierwsze oznaki aktywności dysydenckiej wystąpiły już w 1956 r., ale dopiero druga połowa lat sześćdziesiątych dostarczyła bardziej przekonywających dowodów na istnienie jeszcze nielicznych i słabo zorganizowanych grup głoszących potrzebę wolności i demokracji. Dla wielu radzieckich intelektualistów okazją do zamanifestowania swoich poglądów stały się między innymi takie wydarzenia, jak proces dwóch pisarzy radzieckich, Andrzeja Siniawskiego (właśc. Abram Terc) i Julija Daniela, których skazano w 1966 r. na kary więzienia za opublikowanie swoich książek na Zachodzie, brak zgody Moskwy na powrót Tatarów Krymskich do ojczyzny, mimo że ich deportację uznano za niesprawiedliwą, czy interwencja wojsk Układu \ ?arszawskiego w Czechosłowacji j w 1968 r. Wyrażając swoją dezaprobatę dysydenci posługiwali się ulotkami, organizowali demonstracje uliczne, pisali skargi, które z braku możliwości opublikowania ich w kraju ; przekazywali korespondentom pism zagranicznych. Tych z nich, których uznano za najbar- dziej niepoprawnych władze komunistyczne pociągały do odpowiedzialności karnej i zsyłały do obozów pracy. Inny sposób "wyciszania" opozycji demokratycznej polegał - podobnie i jak w czasach Mikołaja I - na uznawaniu ich za psychicznie chorych. W tym celu w Związku Radzieckim powołano kilka specjalnych instytutów psychiatrycznych kontrolowanych przez KGB (wciągnięcie medycyny do walki z opozycją polityczną podbudowano od strony , formalno-prawnej teorią o tzw. "bezobjawowej schizofrenii", której twórcą był psychiatra leningradzki profesor Andrzej Śnieżewski). Jedną z najbardziej znanych forxn działalności dysydenckiej stanowiła niezależna inicjatywa wydawnicza - publikacje tzw. "Samizdatu". Termin ten pojawił się już w latach pięćdziesiątych, a jego twórcą był poeta Mikołaj Głazkow, który nie mając możliwości publikowania swoich utworów, sam rozpoczął ich powielanie i kolportowanie. W latach ! sześćdziesiątych w niezależnym obiegu wydawniczym pojawiło się szere; dokumentów, manifestów, wyrażających różne poglądy społeczne albo będących publikacjami literackimi. I W grudniu 1965 r. powstało pierwsze niezależne pismo "Kołokoł", a w 1966 r. Aleksander ; Ginzburg opublikował dokumentację procesu politycznego Siniawskiego i Daniela pt. Biala , księga. Osoby uczestniczące w przygotowaniu tego opracowania zostały aresztowane i otrzy- ' mały surowe wyroki. Od 1968 do 1973 r. na Zachód dotarło 1540 utworów wydanych w ten sposób. W 1974 r. wydano 455 pozycji. W ślad za niezależnymi publikacjami zaczęły powstawać niezależne organizacje takie jak "Ruch Demokratyczny" zainicjowany w 1968 r. , przez Pawła Litwinowa i Andrzeja Amarlika, czy "Komitet Obrony Praw Człowieka" założony w 1970 r. przez Andrzeja Sacharowa, Walerego Czalidze i Andrzeja Twardo- 300 chlebowa, który zaczął wydawać biuletyn informujący o przykładach łamania prawa w ZSRR pt. Kronika Bieżących Wydarzeń. Jednym ze stale powracających tematów na łamach wydawnictw niezależnych były opisy prześladowań Cerkwi oraz różnych mniejszości wy- znaniowych. W latach siedemdziesiątych zaczęto także wydawać pisma rosyjskich filozofów - Mikołaja Bierdiajewa i Sergiusza Bułhakowa. W 1974 r. w Moskwie ukazało się opracowanie pt. Spodgrud. Autorami zamieszczonych w nim artykułów byli m.in. Aleksander Sołżenicyn, Igor Szafarewicz, Melik Agurski, Eugeniusz Barabanow i Wadim Borisow. Wszyscy oni działali wcześniej w różnych ugrupowaniach opozycji demokratycznej i byli prześladowani za swoją działalność społeczną. Ludzi ci, widząc głęboki kryzys ideologii lewicowej, uznali, że bolszewizm jest czymś zasadniczo obcym naturze rosyjskiej i został Rosjanom narzucony przemocą przez "międzynarodowe uzbrojone bandy pod wodzą partii Lenina". Zasadnicze wątki ideowe zaprezentowane w zbiorze Spod grud znalazły się w liście Sołżenicyna do przywodców Związku Radzieckiego z dnia 5 września 1973 r. Był to właściwie obszerny traktat społeczno-polityczny analizujący przyczyny kryzysu wewnętrznego w ZSRR i poszukujący dróg zmian istniejącego stanu rzeczy. Sołżenicyn zaatakował przede wszystkim marksizm jako doktrynę przeciwną rosyjskim interesom narodowym, rujnującą gospodarkę oraz całe życie społeczne i duchowe Rosji. Poglądy Sołżenicyna wywołały replikę części pozostałej opozycji demokratycznej w ZSRR. Oskarżano go między innymi o nacjonalizm i instrumentalizowanie religii dla celów politycznych. W związku z tym Andrzej Sacharow pisał: "Sołżenicyn, jak uważam, przecenia rolę czynnika ideologicznego we współczesnym społeczeństwie radzieckim. Stąd jego wiara, że zamiana marksizmu na zdrową ideologię, którą dla niego prawdopodobnie jest prawosławie, uratuje naród rosyjski". Podobnych wypowiedzi pojawiło się więcej, ale to nie dowodzi, że opozycja skupiona wokół Sacharowa nie doceniała znaczenia spraw religijnych. Przeciwnie, Sacharow i bliscy mu ideowo ludzie, powołując się na znaczenie Kościoła w Polsce, twierdzili, że Cerkiew może odegrać wieiką rolę w walce o prawa człowieka. Nie interesowała ich natomiast sama treść, istota religijnego posłannictwa Cerkwi. Można nawet sądzić, że Sacharow obawiał się, by wzrost religijności nie stworzył gleby dla nastrojów nacjonalistycz- nych w Rosji. Środowiska naukowe, z których wywodził się Sacharow, szczególnie zajmujące się badaniami podstawowymi, cieszyły się większymi swobodami w dostępie do słowa niż zwykli obywatele, a nawet literaci. Ale z drugiej strony, ta właśnie większa możliwość dostępu do słowa i posługiwania się nim sprawiała, że ludzie ci bardziej niż inni odczuwali wszelkie restrykcje ograniczające swobodę korzystania z niezależnej informacji i prezentowania własnej opinii. Uczeni mogli korzystać z zachodnich pism naukowych, ale nierzadko zdarzało się, że pisma te wcześniej trafiały na biurka cenzorów, którzy usuwali z nich teksty uznane ze szkodliwe lub "oderwane od tematu". Niektórym osobom pozwalano na utrzymywanie kontaktów z zagranicznymi ośrodkami naukowymi, wszelako ich korespondencja podlegała kontroli. Możliwe były również osobiste wyjazdy za granicę jednak tylko po spełnieniu określonych warunków, a przede wszystkim zainteresowana osoba musiała mieć "dobrą" przeszłość, reprezentować "właściwe" poglądy, złożyć deklarację lojalności i o przestrzeganiu tajemnicy państwowej oraz uzyskać rekomendację organizacji partyjnej. Zanim wydano zgodę na wyjazd, wszystkie dane personalne kandydata były skrupulatnie sprawdzane przez KGB i odpowiednie komórki Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Te i inne utrudnienia niejako wymusiły na radzieckich środowiskach intelektualnych konieczność utworzenia jakiegoś forum opiniotwórczego dla własnej potrzeby. O ile w minionych latach czystki wyznaczały przyszłość człowieka na podstawie jego przeszłości burząc jednocześnie osobiste stosunki pomiędzy ludźmi, o tyle w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych zawiązywały się nowe kontakty personalne i rodziła nowa solidarność łącząca poszczególne środowiska społeczne, 301 zawodowe, przede wszystkim literackie i naukowe. Opozycja intelektualna nie wzywała do nowej rewolucji, a jedynie głosiła potrzebę usprawnienia funkcjonowania istniejących instytucji państwa. Ludzi ci, na przykład, żądali przestrzegania praw człowieka formalnie gwarantowanych przez odnośne zapisy w radzieckiej konstytucji, ale których w praktyce nie stosowano. Innym obiektem krytyki dysydentów stały się rady delegatów postrzegane przez nich jako wielka zdobycz rewolucji i pragnieniem opozycji było, aby rady stały się prawdziwym forum społecznej dyskusji, a nie zgromadzeniem wyselekcjonowanych "potaki- waczy". Tego rodzaju opozycja miała niewiele wspólnego z masami (z wyjątkiem powiązań rodzinnych), które zresztą zaabsorbowane były bardziej własnymi sprawami, swoimi codzien- nymi kłopotami niż polityką i moralnością władzy. Intelektualiści nie chcieli pobudzać mas, których powstanie mogłoby obrócić się przeciwko nim i ich przywilejom, zwłaszcza że "rewolucja kulturalna" w Chinach wykazała całą grozę tego zjawiska, a na jego tle słabość tamtejszego ruchu dysydenckiego. W tym sensie radzieccy dysydenci z lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych przypominali liberalną inteligencję rosyjską z czasów Mikołaja II odgrywającą co najwyżej rolę lewara, za pomocą którego starano się wyrwać samodzierżawiu nieco więcej swobód politycznych. W latach siedemdziesiątych represje wobec ruchu dysydenckiego nasiliły się. W 1973 r. KGB zanotował pierwszy większy sukces, kiedy po dłuższym pobycie w areszcie i niekoń- czących się przesłuchaniach zdołano wymusić na dwóch znanych dysydentach, Piotrze Jakirze i Wiktorze Krasinie, przyznanie się do agenturalnej działalności na rzecz zagranicznych organizacji antyradzieckich. Wielu dysydentów wyjechało z kraju bez możliwości powrotu lub zostało do tego zmuszonych. Literata Włodzimierza Bukowskiego, który przeszedł przez gabinety psychiatryczne KGB, wymieniono w grudniu 1976 r. po pertraktacjach na komunistę chilijskiego Luisa Corvalana. W 1978 r. wydano nową ustawę regulującą kwestię obywatelstwa, która znacznie uprościła postępowanie mające n celu pozbawienie kogoś tego "przywileju". W oparciu o tę ustawę wkrótce wydalono z kraju klasyka radzieckiej prozy batalistycznej Wiktora Niekrasowa, arcymistrza szachowego Wiktora Korcznoja oraz flozofa i logika Aleksandra Zinowiewa (który nie uważał siebie za dysydenta, lecz został przez władze do nich zaliczony po opublikowaniu za granicą satyrycznej, "wywrotowej" książki pt. Przepastne wyżyny). Pomimo prześladowań i represji ruch dysydencki dalej się rozwijał. Przed igrzyskami olimpijskimi w Moskwie w 1980 r. organy bezpieczeństwa wysiedliły przezornie ze stolicy prawie wszystkich dysydentów w obawie przed nawiązywaniem przez nich kontaktów z gośćmi zagranicznymi. Wśród wysiedlonych znalazł się również Sacharow, którego osadzono w areszcie domowym w mieście Gorki. Nieco wcześniej odbyło się kilka procesów działaczy dysydenckich wchodzących w skład założonej w 1976 r. grupy obserwatorów do przestrzegania praw człowieka (dokładnie: "Grupa Sprzyjania Wykonaniu Umowy Helsiń- skiej") zgodnie z podpisanymi przez ZSRR porozumieniami helsińskimi. Przebieg tych procesów, uwłaczający podstawowym regułom postępowania dowodowego i skazanie oskar- żonych na wysokie kary więzienia, wywołały nawet sprzeciw kilku przywódców zachodnich partii komunistycznych. W ZSRR istniały również określone koła intelektualne, których nie można byłoby zaliczyć do obozu dysydenckiego, aczkolwiek dysponowały one pewnymi możliwościami dyskretnego nacisku na władze dla osiągnięcia ważnych celów. Koła te miały swój udział między innymi w osłabieniu dążeń Kremla do rehabilitacji Stalina, czy też w zwróceniu uwagi władz na zagadnienie ochrony środowiska przed zanieczyszczeniem odpadami przemy- słowymi. Z ich inicjatywy w 1972 r. przystąpiono w Związku Radzieckim do opracowania szerokiego programu oczyszczania strefy rzek wpływających do Morza Kaspijskiego. W planie przyjęto założenie, że do 1980 r. wszystkie miasta nad Wołgą i rzeką Ural będą 302 musiały zastosować inne sposoby utylizowania swoich nieczystości bez odprowadzania ich do rzek (w ZSRR z uwagi na stosunkowo małą liczbę samochodów zanieczyszczenie powietiza nie stanowiło takiego problemu jak zanieczyszczenie rzek). Podobnie jak w innych krajach, administracja gospodarcza w Związku Radzieckim, poszczególne przedsiębiorstwa, a nawd lokalne władze polityczne uchylały się od instalowania kosztownych oczyszczalni ścieków, ala Pr niezależnie od tego już samo podjęcie tego tematu było w tym kraju dużym osiągnięciem. i r W 1977 r. w kilku gazetach zachodnich ukazały się artykuły moskiewskich korespondenů 19 tów tych pism, w których przedstawione zostały okoliczności zwolnienia z pracy sześciu radzieckich górników za krytykowanie swoich przełożonych. Zresztą na temat niewłaściwego stosunku kadry kierowniczej zakładów pracy do robotników pisała też sporadycznie prasa tra radziecka, co może świadczyć, że tego rodzaju przypadki nie były odosobnione i dotyczyły całego radzieckiego świata pracy. Lekceważący stosunek do robotników, zaniedbywanie )e spraw związanych z bezpieczeństwem i higieną pracy na rzecz bezwzględnej realizacji celów gospodarczych, obcinanie płac i premii przysługujących robotnikom, przyznawanie sobie r niezasłużonych gratyfikacji finansowych, kradzieże majątku zakładowego - to nieodłączne zjawiska, które cechowały radziecką administrację gospodarczą. Głosy krytyki, jakie często padały na ogólnych zebraniach pracowników przedsiębiorstw, nie odnosiły pożądanych skutków, a tych robotników, którzy ośmielili się pójść ze swoimi problemami do związków zawodowych lub organizacji partyjnej dyrekcje fabryk traktowały jako nieodpowiedzialnych "rozrabiaczy". Jeżeli związek zawodowy i organizacja partyjna związane interesami z kierow- nictwem zakładów, mimo pozornie życzliwego stosunku do domagającego się swoich praw robotnika nie załatwiały jego problemów, wówczas nierzadko kierował on swoją skargę do gazety, która, jeżeli nawet ją opublikowała, to także w zasadzie w niczym nie mogła mu pomóc. Najbardziej konsekwentnych w dochodzeniu "sprawiedliwości socjalistycznej" robot- ników pod byle pretekstem wyr ucano z pracy. Kiedy bardziej świadoma politycznie część radzieckiego świata pracy uzmysłowiła sobie, że legalne formy protestu nie mogą przynieść żadnych rezultatów, wówczas podjęto próbę zorganizowania tzw. "Wolnych Związków Zawodowych Robotników Radzieckich" (ini- cjatorem był doniecki górnik W. Klebanow). W 1978 r. "Wolny Związek Zawodowy" zwrócił się z apelem do Międzynarodowej Organizacji Pracy w Genewie o uznanie i poparcie. Jednak, ku zaskoczeniu inicjatorów tego ruchu, MOP okazała się bardziej zobowiązana wobec legalnych, państwowych organizacji związkowych w ZSRR i odmówiła "robotniczym dysydentom" swojego poparcia. Poza głównym strumieniem ruchu dysydenckiego pozostawali opozycjoniści, któczy w 1969 r. próbowali dokonać zamachu na Breżniewa (niektórzy historycy uważają, że wykonawca zamachu, porucznik Iljin, był ofiarą prowokacji KGB), oraz ci, którzy w 1977 r. podłożyli w moskiewskim metrze ładunek wybuchowy zabijając kilku pasażerów (byli to trzej Ormianie, skazani następnie na karę śmierci). Wszelako tego rodzaju odosobnione akty terrorystyczne nie mogły przyczynić się do rozv: ju ruchu rewolucyjnego w Związku Radzieckim. Podobnym błędem byłoby też porównywać - jak to się czyni w niektórych publikacjach zachodnich - radzieckich dysydentów z lat siedemdziesiątych z rewolucjoni- stami rosyjskimi XIX w. Podczas gdy dziewiętnastowieczni rewolucjoniści występowali nie tylko przeciwko samodzierżawiu, ale także przeciwko ówczesnej filozofii władzy - radzieckie środowiska opozycyjne krytykujące postalinowskie rządy, poza nielicznymi wyjątkami, w zasadzie akceptowały pryncypia socjalizmu. A gdyby już doszukiwać się jakichś podo- bieństw pomiędzy tymi odległymi od siebie w czasie nurtami, to może tylko w tym znaczeniu, że oba charakteryzowało jednakowe dążenie do podważenia wszechogarniających i hamują- ` cych wszelki postęp wpływów rozbudowanej i skorumpowanej biurokracji - wcześniej carskiej, później radzieckiej. f I I 303 10. Cerkiew Kulminacyjnym momentem wojennej współpracy między władzą a Cerkwią było przyjęcie 4 września 1943 r. na Kremlu przez Stalina metropolitów Sergiusza, Aleksego i Mikołaja. Rezultatem tego spotkania była zgoda na wybór patriarchy, którym 8 września 1943 r. został metropolita Sergiusz. Zakres władzy patriarchy był ograniczony, lecz zarówno z punktu widzenia kościelnego jak i politycznego, wybór ten oznaczał wzmocnienie niezależności i suwerenności hierarchii. Cerkiew miała być rządzona zgodnie z prawosławną tradycją przez synody lokalne oraz sobory, które winny być zwoływane co trzy lata. W statucie Cerkwi, uchwalonym na kolejnym Soborze w lutym 1945 r., nałożono jednak na jej władze obowiązek konsultacji z władzami państwowymi terminów synodów i soborów, co w praktyce oznaczało, że bez zgody władz sobór nie mógł się odbyć. W statucie znalazł się również zapis ustanawiający obowiązek konsultacji z władzami kandydatów na biskupów. Ustalono, że władze będą miały prawo dyskwalifikować niewygodnych dla siebie kan- dydatów. Ta kontrola aparatu ateistycznego państwa nad Cerkwią obejmowała wszystkie struktury kościelne - od patriarchatu po parafie. Patriarcha Sergiusz sprawował swój urząd do śmierci, tj. do 15 maja 1944 r., a jego następcą po kilku miesiącach, 2 lutego 1945 r., został wybrany metropolita leningradzki Aleksy. Po 1945 r. Cerkiew utrwaliła swoją pozycję i takim "spektakularnym" potwier- dzeniem stabilizacji życia kościelnego oraz nowego miejsca Cerkwi w społeczeństwie radzieckim były wszechprawosławne obchody 500-lecia autokefalii rosyjskiej Cerkwi prawo- sławnej, obchodzone w 1948 r. W 1946 r. Cerkiew wzięła czynny udział wraz z władzami państwowymi w brutalnej akcji likwidacji Kościoła greko-katolickiego na Ukrainie, a także popierała likwidację unitów na Rusi Zakarpackiej. W 1948 r Patriarchat Moskiewski nadał autokefalię Polskiemu Kościołowi Prawosławnemu, a w 1951 r. kościołowi prawosławnemu w Czechosłowacji. Ostatni okres rządów stalinowskich nie zmienił statusu Cerkwi ustanowio- nego w 1943 r. Stalin wyraził nawet zgodę na odbycie Soboru lokalnego, który przygotował grunt do wyboru metropolity Aleksego na patriarchę Moskwy i Wszechrusi (Aleksy I). Natomiast w niczym nie został zmieniony system kontroli administracji państwowej nad życiem kościelnym oraz zakaz katechizacji dzieci, młodzieży i osób dorosłych. Ateizm nadal pozostawał oficjalną doktryną państwową i stanowił fundament wychowania w przed- szkolach i szkołach. W dalszym ciągu nie ukazał się w ZSRR żaden egzemplarz Biblii, a jej i przywóz do kraju był surowo karany. Ożywienie życia religijnego w czasie wojny spowodowało zaniepokojenie części aparatu partyjnego. Jeżeli za życia Stalina nie było możliwości zmiany konkordatu z 1943 r., to po jego śmierci rozpoczęto działania mające na celu zintensyfikowanie propagandy antyreligijnej. Jednym z pierwszych aktów o charakterze antyreligijnym nowego kierownictwa partii po śmierci Stalina były dwie uchwały KC KPZR z 1954 r. "O wielkich niedomaDaniach : w propagandzie naukowo-ateistycznej i sposobach jej usprawniania" oraz "O błędach w prowadzeniu propagandy naukowo-ateistycznej wśród ludności". W obu tekstach zwróco- no uwagę na zanik działalności ateistycznej, wzrost uczuć religijnych oraz rozbudowę struktur kościelnych. W oparciu o te dokumenty wkrótce przystąpiono do gwałtownej nagonki na Cerkiew, której szczyt przypadł na rok 1961. Jak pokazały wydarzenia, państwo w walce z Cerkwią sięgnęło nie tylko po środki ideologiczne i wychowawcze, ale także administracyj- ne. Duży rozgłos zyskały wydarzenia związane ze zburzeniem w Moskwie cerkwi Przemienie- nia na placu Preobrażeńskim. Władze lokalne zawiadomiły wspólnotę cerkiewną, że Świątynia będzie zburzona, ponieważ będzie tam przechodziła budowa metra. Wszystkie prośby o zmianę projektu zostały odrzucone. Wobec tego, ostatniego dnia przed zniszczeniem 304 cerkwi, wierni zamknęli się w środku i odprawiali ciągłe nabożeństwo. Do opróżnienia cerkwi musiano wezwać milicję. Cerkiew została zburzona. Ogółem w Moskwie zburzono ponad 400 świątyń. Czynne cerkwie likwidowano nie tylko w Moskwie, ale w wielu innych miastach i wsiach, mimo że wiele burzonych świątyń zaliczano do zabytków kultury. Niszczono perły drewnianej architektury sakralnej dawnej Rusi, palono ikony i cenne rękopisy. Antycerkiewna kampania prowadzona była ze szczególnym rozmachem na Ukrainie. Na przykład w diecezji połtawskiej do 1958 r. było czynnych 340 świątyń i wszystkie one nie zaspokajały potrzeb wiernych. Do końca 1964 r. pozostały tam zaledwie 52 czynne świątynie. Ale na skutek prześladowań ucierpiała nie tylko Cerkiew prawosławna, lecz również Kościół katolicki, protestanci i wspólnoty muzułmańskie. Nastąpiła też kolejna nowelizacja prawa wyznaniowe- go. Osoby duchowne poddano ścisłej kontroli administracji Urzędu ds. Wyznań oraz KGB. Przez wiele lat jednym z głównych realizatorów polityki antyreligijnej w ZSRR był przewodniczący Rady ds. Religii, Wiktor Kurojedow, który swoje stanowisko stracił dopiero w okresie pierestrojki. Wraz z pojawieniem się ruchu dysydenckiego w ZSRR również wśród duchownych cerkiewnych powstały grupy księży-dysydentów, którzy kwestionowali system podporząd- kowania Cerkwi państwu, a przede wszystkim uległość i marazm samej hierarchii. W czasach Chruszczowa zamykano i niszczono cerkwie, zmniejszano do minimum liczbę miejsc w seminariach duchownych, ale nie zmniejszono poborów biskupich, nie ograniczono im możliwości podróżowania i nawiązywania kontaktów z przedstawicielami Kościołów na Zachodzie. Odbywało się to jednak za cenę wielkich zaniedbań duszpasterskich. Ceną, jaką przyszło Cerkwi zapłacić za kompromis, było pozostanie na uboczu w swoistym skansenie kulturowo-obyczajowym. Oznaczało to także zamknięcie się na wszelkie ruchy reformatorskie rodzące się w wielu Kościołach prawosławnych na świecie. Narzekania duchowieństwa na hierarchię za jej oportunizm i brak reakcji na ateistyczne działania władz stawajy się coraz głośniejsze. Po upadku Chruszczowa kilku biskupów z arcybiskupem Hermogenem z Kaługi na początku lata 1965 r. zarzuciło patriarsze Aleksemu świadome dopuszczenie do daleko idącej ingerencji czynników świeckich w sprawy wewnątrzcerkiewne. Przy okazji wysunięto szereg żądań domagających się od władz obrony przed bezprawiem. Aleksy zastosował wobec biskupów sankcje kościelne, a arcybiskupa Hermogena skazał na odosobnienie w jednym z odległych klasztorów (w tej sprawie istnieją uzasadnione podejrzenia, że cała akcja została zmontowana przez KGB, a Aleksy był tylko wykonawcą operacji rozbicia opozycji biskupów). W czerwcu 1965 r. grupa wiernych z miejscowości Kirow (dawniej Wiatka) wysłała list do patriarchy Aleksego domagając się rozpatrzenia postulatów wysuniętych przez abpa Hermogena. Patriarcha nie odpowiedział jednak na list, natomiast KGB represjami stłumiło dalsze protesty. W obronie wiernych z Kirowa wypowiedział się przebywający na wygnaniu abp Hermogen, a dwaj inni duchowni, Gleb Jakunin i Mikołaj Eszliman, napisali list do patriarchy ujawniając długą listę nadużyć i gwałtów popełnionych wobec wyznawców prawosławia. Spór zaostrzył się w grudniu 1965 r., gdy patriarcha publicznie oskarżył obu kapłanów o burzenie spokoju Cerkwi. A kiedy Jakunin i Eszliman opublikowali swój list na Zachodzie, wówczas patriarcha suspendował ich oraz skierował specjalny list do biskupów, w którym przestrzegał przed działalnością dysydentów. W tym okresie na temat sytuacji w Cerkwi zabrał również głos Aleksander Sołżenicyn, który po wyjściu z łagru ochrzcił się i został członkiem rosyjskiej Cerkwi. O sprawach Cerkwi i wiary coraz częściej zaczynali mówić również inni radzieccy dysydenci, a także niektórzy członkowie partii, jak na przykład pisarz Włodzimierz Sołouchin. Pogłębiający się kryzys oficjalnej ideologii, który znamionował epokę breżniewowskiego "zastoju", spowodował, że na początku lat siedemdziesiątych niektóre grupy inteligencji 305 starały się nawiązać kontakt z dysydenckimi duchownymi. Rezultatem tych inicjatyw było między innymi powołanie seminariów młodych, które realizowano w Leningradzie, Moskwie, Smoleńsku i Rostowie. Gromadziły one młodych ludzi, studentów i robotników na lekturze Pisma Świętego oraz dyskusjach na tematy religijne. Ważną datą było założenie przez księdza Gleba Jakunina w 1976 r. "Komitetu Obrony Praw Ludzi Wierzących", który zapoczątkował szeroki opór środowisk prawosławnych przeciwko ateistycznemu państwu i ubezwłasnowol- nionej hierarchii. Rozszerzenie działalności Komitetu na forum międzynarodowe spowodo- wało, że pod koniec 1977 r. Jakunin i jego najbliższy współpracownik, Wiktor Kapitanczuk, otrzymali milicyjne ostrzeżenie, a kilka miesięcy później obaj wraz z pozostałymi członkami tej organizacji zostali postawieni przed sądem i otrzymali surowe wyroki i kary więzienia. W odpowiedzi na oznaki ożywienia religijnego KGB zorganizował szereg napaści na działaczy religijnych z kręgów Cerkwi prawosławnej, a także z nieprawosławnych wspólnot religijnych, które nie chciały się poddać obowiązkowi rejestracji. Specjalne grupy napadały na modlących się po domach: uczestników spotkań religijnych bito, a niekiedy nawet dochodziło do zabójstw. W latach siedemdziesiątych aresztowano setki osób pod zarzutem uprawiania propagandy antyradzieckiej, chuligaństwa czy łamania ustawy o wolności sumienia. Wiele osób zmuszono do emigracji. Jednak pomimo prześladowań wśród ludności krzepło przywiązanie do wiary, a coraz liczniejsze zastępy młodej ateistycznej inteligencji próbowały odnaleźć drogę do Boga i własnej tożsamości. Wielu duchownych, nie oglądając się na obowiązujące zakazy, prowadziło katechizację grup młodzieżowych, a także udzielało tajnych chrztów ludziom, którzy z wielu względów nie chcieli oficjalnych uroczystości. Ważnym problemem było przygotowanie nowych duchownych. Władze konsekwentnie ograniczały liczbę kandydatów do seminariów duchownych (w ZSRR istniały wówczas dwie akademie teologiczne, w Zagorsku pod Moskwą i w Leningradzie, oraz trzy seminaria duchowne w Odessie, Leningradzie i Zagorsku). Kandydaci do seminariów przechodzili szereg rozmów wyjaśniających ze swymi nauczycielami w szko ach oraz z funkcjonariuszami KGB, podczas których starano im się odradzić ich decyzję. Kiedy to okazywało się nieskuteczne, młody kleryk poddawany był inwigilacji w samym seminarium, gdzie część wychowawców i studentów pochodziła z naboru prowadzonego przez KGB. Proces wy- chowania w akademiach teologicznych i seminariach duchownych oparty był na lojalności wobec władzy i pełnej akceptacji istniejącego systemu. Wraz z procesem unifikacji i ubezwłasnowolnienia struktur oficjalnych Cerkwi narastał ruch niezależnych wspólnot, grup młodzieżowych i parafialnych, które na własną rękę próbowały rozwiązywać problemy religijne swych środowisk. Organizowano kursy biblijne, tajną akcję charytatywną oraz przygotowywano tajne kadry zakonne. Oprócz nielicznych czynnych klasztorów powstała cała sieć wspólnot nieformalnych, żyjących według reguły zakonnej w życiu świeckim. Osoby te często poświęcały się pracy charytatywnej w szpitalach, domach starców, a także pracy w szkołach. Wraz ze wzrostem aktywności niezależnych środowisk religijnych przy jednoczesnej bierności hierarchii, rosła przepaść między Cerkwią oficjalną a wspólnotami ludzi wierzących. Taka sytuacja utrzymywała się nadal po śmierci Aleksego I, kiedy Sobór krajowy wybrał na nowego patriarchę w 1972 r. dotychczasowego metropolitę Kruticy i Kołomy - Pimena. Pomimo iż na początku lat siedemdziesiątych władze nie prowadziły szczególnie gwałtownej kampanii antyreligijnej, to jednak nie przestał funkcjonować system państwowej ateizacji, który owocował malejącą liczbą chrztów i innych obrzędów kościelnych. Sytuacja dla prawosławia stawała się coraz trudniejsza - Cerkiew zaczęła tracić wiernych, a jednocześnie pod rządami Pimena wzrosła jej aktywność na polu międzynarodowym, co jednak w żadnym wypadku nie oznaczało wzrostu samodzielności Cerkwi. Stanowisko reprezentowane przez delegatów Cerkwi rosyjskiej na imprezach międzynarodowych w niczym nie różniło się od 306 poglądów Kremla. Przykładem tego może być poparcie, jakiego udzieliła hierarchia Cerkwi agresji radzieckiej w Afganistanie, jak również polityce forsowania zbrojeń w Europie Środkowo-Wschodniej. O ile Cerkiew prawosławna pozostawała "oficjalnym" kościołem w ZSRR, to w szczegól- nie trudnej sytuacji znajdował się kościół rzymsko-katolicki, może z jednym tylko wyjątkiem, którym był kościół litewski. W republice litewskiej - jak już to sygnalizowaliśmy - Kościół rzymsko-katolicki, mając silne powiązanie z ruchem narodowym, stanowił dobre oparcie dla miejscowych dysydentów. Od 1972 r. ukazywała się "Kronika Kościoła rzymsko-katolickiego na Litwie", która należała do jednych z pierwszych tego typu wydawnictw samizdatowych. Ponieważ episkopat litewski miał mocne poparcie narodu, władze administracyjne tej republiki zezwoliły w 1972 r. na wydanie 10 tys. egzemplarzy Pisma Świętego - Nowego Testamentu. Wprawdzie w ostatnim dwudziestoleciu istnienia ZSRR liczba kościołów katolickich na Litwie nieustannie malała, ale jeżeli uwzględni się fakt, że w 1979 r. liczba ludności tej republiki wynosiła niecałe 3 mln wobec 600 kościołów, to proporcje te wyglądały dużo korzystniej niż w przypadku Cerkwi prawosławnej. Nie ulega wątpliwości, że na sytuację Kościoła litewskiego pozytywnie wpływał przykład Kościoła katolickiego w Polsce i wybór kardynała Karola Wojtyły na papieża w 1978 r. Drugą pod względem liczby wyznawców religią w ZSRR był islam. Stosunki pomiędzy państwem a islamem - o czym też już pisaliśmy - przypominały sytuację pozostałych wyznań - władze dążyły do jego zlikwidowania, ale w procesie likwidacji starały się go wykorzystać dla własnych celów politycznych. W 1959 r. liczba meczetów wynosiła w ZSRR około 1200, a w 1979 r. spadła do 300. Muzułmańskie akademie teologiczne w Bucharze i Taszkiencie kończyło rocznie około 50 duchownych. W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, wobec zaostrzającej się polityki antyreligijnej państwa, duchowieństwo muzułmańskie w dużym stopniu koncentrowało swoje wysiłki na poszukiwaniu takich form odprawiania obrzędów religijnych, które by nie prowad2iły do kontliktu z władzami, ale pozwoliły wierzącym na zachowanie poczucia więzi ze światem islamu. Ważnym składnikiem ideologicznym tych poszukiwań była teza o "pokojowym współistnieniu" islamu i komunizmu. Duchowieństwo muzułmańskie podróżując po świecie czynnie propagowało radziecką politykę zagraniczną. 11. Literatura i sztuka Jednym z największych osiągnięć literatury radzieckiej okresu "odwilży" była książka Aleksandra Sołżenicyna Jeden dzień Iwana Denisowicza. W ostatnich latach swoich rządów Chruszczow okazał się już dużo mniej tolerancyjny dla pisarzy i artystów. Podobnie Breżniew i jego ekipa niechętnym okiem patrzyli na twórców, którzy usiłowali wyjść poza obowiązujące kanony literackie i artystyczne. Literatura wymykająca się spod kontroli państwa mogła przecież niebezpiecznie rozkołysać opinię publiczną. W epoce Breżniewa ślepe trzymanie się "oficjalnej linii" przez zainstalowaną w agendach Związku Pisarzy ZSRR "drobnobiuro- kratyczną inteligencję" sprawiało, że żadne wybitne dzieło literackie nie miało szansy na druk w kraju, a ci autorzy, którzy chcieliby opublikować swoje książki za granicą mogli stracić członkostwo Związku, a co za tym idzie - także oFicjalny status pisarza. Na początku lat osiemdziesiątych sytuacja pisarzy w ZSRR w niczym się nie poprawiła; wciąż nie dostawało im tej z najważniejszych wolności - swobody wypowiedzi. W drugiej połowie lat sześćdziesiątych Aleksander Sołżenicyn zaczął publikować swoje książki właśnie za granicą, a nie w kraju. Jedną z tych książek był Oddzial chorych nu raka, , 1 i I 307 w której autor z rzadką precyzją opisał ludzkie charaktery oraz zachowania nomenklatury partyjnej w 1955 r., a więc już po śmierci Stalina. Podstawowym przesłaniem tej książki było uwrażliwienie społeczeństwa radzieckiego na próby restalinizacji w pierwszych latach rządów Breżniewa. Sołżenicyn pokazał stalinowską Rosję od najgorszej strony: zesłańców politycz- nych w Azji Środkowej, zdemoralizowane jednostki ludzkie przekonane o swoim posłanni- ctwie kierowania losami innych ludzi, korupcję, fałsz, donosicielstwo itp. Bohaterem książki jest człowiek o nazwisku Rusanow, przedstawiciel nomenklatury partyjnej, opływający w dostatek i posiadający rodzinę, która doskonale zdawała sobie sprawę, komu zawdzięcza swoje wygodne życie. Pomimo iż autor nie sugerował wprost, że wszyscy przedstawiciele władzy podlegają temu schematowi, wszelako typ komunistycznego aparatczyka-biurokraty był łatwo rozpoznawalny. Rusanow został przedstawiony jako typowy stalinowiec, jako człowiek, który z definicji musiał "kochać" ludzi, ale zarazem dobrze wiedział, że na pewne pytania nie ma odpowiedzi, ponieważ ustalona wykładnia "oficjalnej linii" nie podlegała żadnej dyskusji. Główny bohater książki Sołżenicyna był przy tym człowiekiem, który w swoim życiu zadenuncjował wiele osób i przerażenie budziły w nim początki "odwilży", kiedy z więzień i łagrów zaczęli powracać więźniowie polityczni. Zakaz organizowania uroczystości z okazji drugiej rocznicy śmierci Stalina oraz dymisja starego zespołu sędziów Sądu Najwyższego były dla niego złowieszczym znakiem, że świat, w którym żył, chylił się ku upadkowi. W 1969 r. Sołżenicyn został wydalony ze Związku Pisarzy ZSRR, a w 1974 r. skazano go na banicję. Pisarz wyjechał na Zachód ze sporą ilością mateńałów i niedokończonych prac. Swoje doświadczenia z establishmentem w radzieckiej literaturze i z cenzurą przedstawił w książce wspomnieniowej Łbem o ściang (Bodalsa tielionok s dubom) wydanej w 1980 r., a której pierwszy szkic ukazał się już w 1975 r. Ale najbardziej znaną powygnaniową książką Sołżenicyna jest Archipelag Gurag, którego pierwsze dwie części ukazały się w Paryżu na przełomie 1973/1974 r. W książce tej autor opisał swoje przeżycia i spostrzeżenia jako oficera Armii Czerwonej z lat wojny radziecko-niemieckiej oraz jako więźnia łagrów, ukazując przerażający radziecki system bezprawia i represji. Ukazanie się tej książki wywołało w ojczyźnie pisarza falę ostrej krytyki i oskarżeń pod jego adresem. Oto co pisała na ten temat "Prawda": "Burżuazyjna propaganda usiłuje przedstawić sprawę tak, jakoby utworów Soł- żenicyna nie drukuje się w Związku Radzieckim niby dlatego, że pisze on <> o pewnych dramatycznych momentach w historii państwa radzieckiego, szczególnie o mających miejsce ; nieuzasadnionych represjach. Są to niegodziwe wymysły. Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego otwarcie poddała bezkompromisowej krytyce związane z kultem jednostki I I naruszenia praworządności socjalistycznej, w pełni przywróciła leninowskie zasady i normy I , życia partyjnego i społecznego, zabezpieczyła dalszy rozwój socjalistycznej demokracji. W na- ' szym kraju ukazał się szereg utworów krytykujących w przeszłości błędy i wypaczenia, o których mowa, a społeczeństwo radzieckie przyjęło je z aprobatą, ponieważ ich autorzy pisali prawdę, nie popadając w jednostronność i nie tracąc poczucia historycznej perspektywy. Solżenicyn do tych zagadnień podchodzi wprost z przeciwnych pozycji. Usihxje dowieść, jakoby naruszenia praworządności nie były odstępstwem od norm obowiązujących w społeczeństwie socjalistycznym, lecz wynikały z samej istoty socjalizmu". Opinia "Prawdy" na temat Archipelagu Gulag była typowa dla radzieckiej propagandy okresu Breżniewa i nie wymaga komentarza. Jednak będąc na wygnaniu, Sołżenicyn niczym współczesny Tołstoj, swoimi dydaktyczno-moralizatorskimi tekstami i wypowiedziami atakował nie tylko system radziecki, ale także tych wszystkich na Zachodzie, którzy wydawali mu się zbyt tolerancyjni lub wręcz nieświadomi zagrożenia komunistycznego. Jego ultrarosyjska i ultrachrześcijańska postawa irytowała również czasami niektóre kręgi rosyjskiej emigracji oraz rosyjskich dysydentów. Aleksander Sołżenicyn był może największym, ale nie jedynym rosyjskim pisarzem- -dysydentem na emigracji. Oprócz niego do najbardziej znanych należeli ponadto: Wiktor 308 Niekrasow, Andrzej Siniawski, Włodzimierz Maksimow, Józef Brodski, Naum Korżawin, Jefim Etkind i Aleksander Zinowiew. Za granicą przebywało też liczne grono publicystów, eseistów, historyków i filologów. Ta nowa literatura emigracyjna zaczęła wciskać się między stare instytucje emigracyjne, ożywiła je i dodała do nich własne. Obok takich pism jak "Nowyj Żurnał" (Nowy Jork), "Wiestnik Russkogo Christnianskogo Dwiżenia" (Paryż), "Russkaja Mysl" (Paryż), "Grani" (Frankfurt) powstało szereg nowych, wśród nich szczególnie ważny paryski kwartalnik "Kontinient" redagowany przez Włodzimierza Ma- ksimowa, stawiający sobie ambitny cel "przeciwstawienia totalitaryzmowi zjednoczonej twórczej siły literatury i myśli Europy Wschodniej" (Polskę w tym piśmie reprezentowali: Józef Czapski, Jerzy Giedroyć i Gustaw Herling-Grudziński). Poza "Kontynentem" istotną rolę odgrywał kwartalnik "Syntaxis" (Andrzej Siniawski i Maria Rozanowa) i izraelski miesięcznik "Wriemia i my". Młodsze i bardziej radykalne środowisko rosyjskich emigrantów skupiało się wokół wydawanych w Paryżu czasopism "Echo" i "Kowczeg" ("Arka"). Nowego rozmachu nabrała też działalność wydawnictw. Zarówno w nich jak i w czasopis- mach publikowano utwory wielu pisarzy przebywających w kraju, tak bez ich wiedzy, jak i za ich pełną aprobatą. W ten sposób starano się zrealizować marzenia pierwszej emigracji rosyjskiej: wspólnotę literatury rosyjskiej jednej dla obu Rosji - zagranicznej i krajowej. W samym ZSRR pojawiały się inicjatywy zmierzające do wykorzystania subtelnej przestrzeni pomiędzy wyraźnie zakreślonym marginesem swobody wypowiedzi a zakazem pobudzania opinii publicznej, których rezultatem była nieco śmielsza od "nadwornej" literatura wydawana w bardzo małych nakładach. Aliści właśnie ze względu na niskie nakłady, publikacje te cieszyły się ogromnym zainteresowaniem czytelników i szybko znikały z półek księgarskich. Ale kiedy w 1979 r. grupa literatów podjęła próbę wydania w niewielkim nakładzie almanachu literatury radzieckiej i rosyjskiej "Metropol", cały nakład został przez władze skonfiskowany, a dwóch współautorów wydalono ze Związku Pisarzy ZSRR pod zarzutem "braku talentu literac iego". Początek lat sześćdziesiątych charakteryzował wzrost zainteresowania poezją. Setki zgłodniałych słuchaczy kierowały się pod pomnik Majakowskiego w Moskwie, aby słuchać recytacji młodych poetów. Lecz na skutek nacisku ze strony władz, ruch ten przeniósł się do pracowni twórców. Mniej więcej w tym samym czasie zaczęły pojawiać się w rękopisach pierwsze tomiki nieoficjalnej poezji. Do pierwszych poetyckich "chwastów" zaliczono wówczas między innymi takich poetów, jak: Ws. Niekrasowa, J. Kropiwnickiego, I. Cholina, C. Krasowickiego, G. Chudiakowa, J. Satunowskiego i G. Sapgira. W okresie od 1964 do 1967 r. działała energicznie grupa poetów o nazwie "SMOG" - Związek Młodych Geniuszy ("Sojuz Mołodych Gienijew), w skład której weszli: Ł. Gubanow, B. Alejnikow, A. Basiłowa, J. Wiszniewska, W. Len i inni. Ich twórczość była wolnościowym, lustrzanym "odbiciem" grupy Jewtuszenki, który w tym czasie przeszedł już na oficjalne pozycje. Samizdatowskie zbiory poetyckie docierały do rąk nie tylko moskwian; w Leningradzie Borys Tajgin przepisywał na maszynie almanach "Pryzmat" i wiersze J. Brodskiego, G. Garbowskiego i M. Rubcowa. Poeta W. Erl w taki sam sposób "opublikował" kilka książek zawierających własne wiersze, jak również utwory przyjaciół - A. Chwostienki i J. Galeckiego. W malarstwie może najbardziej głośną ekspozycją prezentującą nowe kanony artystyczne była wystawa zorganizowana w 1975 r. w Moskwie przez grupę "nieoficjalnych" artystów. Ich prace cechował świeży powiew, daleki od obowiązującego socrealizmu. Wystawa ta, i sami artyści, narazili się - jak to ujęła prasa radziecka - "na gwałtowną krytykę ludzi radzieckich". Owa "krytyka" społeczeństwa radzieckiego wyraziła się w zorganizowanych przez władze oficjalnych manifestacjach protestacyjnych, a przede wszystkim w użyciu ciężkiego sprzętu budowlanego, w tym buldożerów, do zniszczenia ekspozycji i zniesienia z powierzchni ziemi miasteczka namiotowego artystów zlokalizowanego na placu wy- 309 stawowym. Cała akcja odbywała się na oczach mieszkańców stolicy, cudzoziemskich turystów i korespondentów pism zagranicznych, którym brutalnie odbierano i niszczono aparaty fotograficzne. Wkrótce po tej awanturze sekretarz organizacji partyjnej dzielnicy, na terenie której zorganizowano wystawę, został pozbawiony swojej funkcji, a następnie władze centralne, chcąc załagodzić sprawę, zezwoliły na zorganizowanie drugiej takiej samej ekspozycji. Ten wymuszony obawą o reakcję opinii światowej akt łaski miał wytworzyć wrażenie - jak to już nieraz w historii ZSRR bywało - że całą winę za zajście ponoszą lokalni wykonawcy polityki centrum, którzy w swojej nadgorliwości niewłaściwie zrozumieli prawdziwe intencje kierownictwa partii. Podobna sytuacja miała miejsce kilka lat wcześniej w Nowosybirsku, gdzie w 1970 r. dyrektor miejscowej galerii podjął próbę zorganizowania wystawy prac Marca Chagalla i innych dysydenckich artystów. Człowiek ten został skazany na osiem lat obozu pracy za - jak to sformułowano w akcie oskarżenia - "współpracę z chińskim wywiadem". 12. "Wspólnota socjafistyczna" Czechosłowacja, najmłodszy europejski kraj "wspólnoty", najpóźniej weszła na drogę liberalizacji systemu komunistycznego. Po śmierci Klementa Gottwalda w 1953 r. do władzy doszedł Antonin Novotny, któremu udało się zachować swoją pozycję do 5 stycznia 1968 r. dzięki skutecznemu tłumieniu wszelkich tendencji reformatorskich. Upadek Novotnego nastąpił w momencie, gdy rosnące niezadowolenie zaczęło ogarniać także jego najbliższych współpracowników. Ofensywę przeciwko Novotnemu roapoczął przywódca słowackich komunistów, Aleksander Dubczek, doprowadzając do ostrego kryzysu w KC Komunistycznej Partii Czechosłowacji. Odejście Novotnego zapoczątkowało żywiołowy proces długo wstrzy- mywanych reform. Na ich ostateczny kształt większy wpływ miała presja społeczna niż inicjatywy nowego kierownictwa partii z Dubczekiem na czele. W marcu 1968 r. zaczął działać "Klub Zaangażowanych Bezpartyjnych", a w kwietniu "Klub 231" zrzeszający byłych więźniów politycznych. 5 kwietnia KC KPCz przyjął program działania, którego założeniem było "rozpoczęcie budowy nowego wzoru społeczeństwa socjalistycznego, o charakterze gruntownie demokratycznym i odpowiadającym warunkom życia w Czechosłowacji". Doku- ment ten, który w rzeczywistości zmierzał do wzmocnienia pozycji partii, przewidywał jednak prawne gwarancje wolności słowa, swobody zrzeszania się, gwarancje praw jednostki, pełną rehabilitację ofiar terroru, konstytucyjne zagwarantowanie równości Słowaków i swobody religijne. "Program działania" rychło okazał się niewystarczający: środowiska demokratyczne oraz partyjne różnych szczebli domagały się wprowadzenia systemu wielopartyjnego, wolnych wyborów, zniesienia cenzury itp. Na kierownictwie partyjnym zdołano wymusić decyzję o zwołaniu nadzwyczajnego zjazdu partii we wrześniu 1968 r. Pierwsze reformy wprowadzono I już w czerwcu, a przede wszystkim ustawę o rehabilitacji ofiar prześladowań oraz nowe prawo ; prasowe znoszące cenzurę. W każdym przeżywającym kryzys państwie socjalistycznym stan krytyczny systemu osiągnięto w różnych punktach. Jeżeli na Węgrzech w 1956 r. przyczyną interwencji stało się powołanie rad robotniczych, żądanie wycofania wojsk radzieckich, deklaracja o wyjściu Węgier z Układu Warszawskiego, to w Czechosłowacji w 1968 r. limity dopuszczalnych reform przekroczono z chwilą zniesienia cenzury i zapowiedzi wprowadzenia systemu wielopartyjnego. Na naradzie przywódców partii komunistycznych, zwołanej w dniu 14 lipca 1968 r. w Warszawie, stwierdzono, że socjalizm w Czechosłowacji jest zagrożony i zarzucono 310 Dubczekowi dopuszczenie do głosu poglądów kontrrewolucyjnych. Do KC KPCz wy- ckie stosowano specjalny list, w którym domagano się zdecydowanej rozprawy z siłami antyso- Cz cjalistycznymi. Kierownictwo czechosłowackich komunistów starało się ze wszystkich sił przekonać przywódców "bratnich państw", że reformy w ich kraju nie zagrażają wspólnocie interesów i nie naruszają podstaw socjalizmu. Seńa spotkań czechosłowackich reformatorów z szefami państw-członków Układu Warszawskiego nie przyniosła jednak żadnych rezul- tatów. Z inicjatywy Moskwy podjęto decyzję o interwencji. Na podstawie znanych już dziś cjo dokumentów wiadomo, że decyzję tę podjęto po ukazaniu się 27 czerwca 1968 r. w czterech opi czechosłowackich pismach apelu "Dwa tysiące słów do robotników, rolników, urzędników, naukowców, artystów i wszystkich", w którym stwierdzono, że Czechosłowacja jest w trakcie odi "odradzania się demokracji" i podkreślono potrzebę wywierania stałego, mocnego nacisku na sła rzecz dalszych reform. C z W noc 20 sierpnia 1968 r. około godziny 23, wojska pięciu państw-sygnatariuszy Układu w5 Warszawskiego (ZSRR, Polski, NRD, Węgier i Bułgańi) wkroczyły do Czechosłowacji. ko Jedynie Rumunia odmówiła swojego udziału w tej akcji. Ze strony polskiej bezpośredni udział Pr w interwencji wzięły jednostki Śląskiego Okręgu Wojskowego pod dowództwem generała Pp Floriana Siwickiego i z pełnym poparciem nowo mianowanego ministra obrony narodowej st. PRL, generała Wojciecha Jaruzelskiego. Aresztowano członków czechosłowackiego kiero- wnictwa państwowego i partyjnego, których następnie przewieziono do Moskwy, gdzie ni zmuszono ich do uznania inwazji, do wyrażenia zgody na stacjonowanie wojsk radzieckich w Czechosłowacji i zobowiązano do przywrócenia cenzury i zlikwidowania wszystkich reform. Tymczasem w Czechosłowacji narastało powszechne oburzenie tak z powodu agresji, jak n i ustępliwości władz. Dramatycznym wyrazem protestu przeciwko zdławieniu "praskiej wiosny" było samospalenie się w dniu 16 stycznia 1969 r. na placu św. Wacława w Pradze z 21-letniego studenta filozofii Uniwersytetu Karola, Jana Palacha (25 stycznia, w dniu pogrzebu Palacha, popełnił w ten sam"sposób samobójstwo 18-letni uczeń Jan Zajic). Śmierć t Palacha i eksplozja nowej fali protestów w całym kraju zmusiły kierownictwo radzieckie do pozostawienia na pewien czas Dubczeka u steru rządów. Po kilku miesiącach, kiedy opadły nastroje, w kwietniu 1969 r. Dubczeka zmuszono do rezygnacji ze stanowiska I sekretarza KC KPCz, a w jego miejsce postawiono posłusznego Moskwie Gustava Husaka. Od tej pory ' "normalizacja" zaczęła przebiegać zgodnie z życzeniami Kremla, a zmęczone społeczeństwo nie było już zdolne do obrony swoich zdobyczy. Interwencja w Czechosłowacji, w której władze komunistyczne zamierzały wprowadzić - jak mówiono - "socjalizm z ludzką twarzą", wywołała większe zaniepokojenie na Zachodzie, zwłaszcza w środowiskach komunistów, niż inwazja na Węgry w 1956 r. Wprawdzie - o czym na Zachodzie wiedziano - ograniczenie cenzury pozwalało opozycji w tym kraju na większą swobodę wypowiedzi, ale w żadnym momencie nie stwierdzono tam tak ostrych ataków na ZSRR, jak to miało miejsce na Węgrzech przed dwunastu laty. Jak już częściowo wspomnieliśmy, głównym argumentem Moskwy na rzecz interwencji była obawa, że Dubczek i jego ekipa mogą stracić kontrolę nad wydarzeniami. Władze radzieckie do pewnego stopnia były skłonne tolerować reformowanie gospodarki czechosłowackiej, nawet I gdyby miało to oznaczać częściowe odejście od modelu radzieckiego, ale nie zgadzały się na zmiany polityczne. W szczególności nie do przyjęcia była koncepcja zrzeczenia się monopolu ; władzy przez partię komunistyczną: byłby to niebezpieczny precedens, który w ostatecznym rezultacie mógł doprowadzić do osłabienia wpływów Moskwy na rządy pozostałych państw satelickich. Przy tym Czechosłowacja była państwem buforowym między ZSRR a wrogim Zachodem. Istniało też duże prawdopodobieństwo, że "zliberalizowana" rządząca partia I będzie szukała bliższych kontaktów z Niemcami Zachodnimi, które na Kremlu uważano za największe zagrożenie dla całej wspólnoty socjalistycznej. Oprócz tego kierownictwo radzie- 311 ckie miało wiele innych powodów do interwencji, a między innymi zainicjowanie przez Czechosłowaków dochodzenia w sprawie śmierci Jana Masaryka w 1948 r., które mogło wykazać, że było to zwykłe morderstwo dokonane przez radzieckie służby bezpieczeństwa za wiedzą i pod kierownictwem osób, które nadal jeszcze zajmowały wysokie stanowiska w radzieckim aparacie władzy. Generalnie interwencja w Czechosłowacji była praktyczną realizacją zasad "interna- cjonalizmu proletańackiego" i radzieckiej polityki zagranicznej - tych zasad, na których opierał się Lenin, kiedy zaczął budować państwo radzieckie. One też uzasadniały najazd na Polskę w 1920 r. czy ustanowienie władzy radzieckiej na Zakaukaziu w latach 1920-1921. Na odejście od tych zasad pozwalano sobie tylko wówczas, gdy państwo radzieckie było zbyt słabe. Owe leninowskie zasady przypomniano na łamach "Prawdy" wkrótce po inwazji na Czechosłowację w artykule zatytułowanym Front nieprzejednanej walki. Autor artykuhx wyłożył teoretyczne uzasadnienie agresji w sposób jasny i niedwuznaczny: "Każda partia komunistyczna odpowiedzialna jest nie tylko przed swoim społeczeństwem, lecz również przed wszystkimi państwami socjalistycznymi, przed całym ruchem komunistycznym... Państwo socjalistyczne jest częścią systemu innych państw stanowiących wspólnotę socjali- styczną i nie może odcinać się od zbiorowych interesów tej wspólnoty". Przechodząc do konkretnego przypadku Czechosłowacji "Prawda" stwierdzała: "Komuniści bratnich krajów nie mogli, naturalnie, pozwolić, by w imię abstrakcyjnie pojmowanej suwerenności, państwa socjalistyczne pozostawały w bezruchu patrząc, jak kraj ulega antysocjalistycznemu zwyrod- nieniu". Tak przedstawione w artykule "Prawdy" pryncypia dziennikarze zachodni, być może niesłusznie, nazwali "doktryną Breżniewa". Inwazja na Czechosłowację i sformułowanie "doktryny Breżniewa" nie na dhxgo zahamowały tendencje odprężeniowe na Zachodzie. Zresztą te dwa wydarzenia praw- dopodobnie były mniej kłopotliwe dla rządów państw achodnich niż dla przywódców tamtejszych komunistów, dla których "doktryna Breżniewa" oznaczała ograniczenie ich swobody działania. Przez wiele lat kierownictwo radzieckie szukało drogi do bliższej integracji państw "wspólnoty socjalistycznej" z ZSRR. Jeżeli w obszarze wojskowym osiągnięto pewien stopień integracji w ramach Układu Warszawskiego (chociaż pomimo nacisków Moskwy pozostałe państwa Układu Warszawskiego nie dały się wciągnąć w konflikt radziecko-chiński!), to na ; płaszczyźnie gospodarczej sprawy przedstawiały się już dużo gorzej. Owszem, poprzez RWPG zdołano doprowadzić do koordynacji działań w niektórych dziedzinach przemysłu z jednym lub dwoma partnerami, ale owe związki nie osiągnęły takiego stopnia zaawansowania, jakiego , Moskwa sobie życzyła. Wyraźną niechęć do ściślejszej integracji gospodarczej z ZSRR od pewnego czasu demonstrowała przede wszystkim Rumunia, ale i pozostałe kraje "wspólnoty" w mniejszym lub większym stopniu opierały się całkowitemu podporządkowaniu swych gospodarek interesom gospodarki radzieckiej. Taka sytuacja spowodowała, że polityka gospodarcza Moskwy okresowo wytracała swoje eksploatatorskie tendencje. W pewnym sensie potwierdzeniem tej tezy może być przykład ropy naftowej, którą ZSRR sprzedawał , swoim satelitom poniżej ceny obowiązującej na rynku światowym (aczkolwiek wynikało to z ogólnych relacji cenowych przyjętych w ramach RWPG). W momentach kryzysowych, jakie zdarzały się w krajach "wspólnoty", Moskwa - działając przede wszystkim we własnym interesie - wzięła na siebie obowiązek "wspomagania", jeżeli nie materialnie (jak w przypad- ' ku Kuby), to doradztwem rządy komunistyczne, by nie dopuścić do obniżenia się stopy ' życiowej ludności w tych krajach poniżej poziomu, który groziłby wybuchem niezadowolenia społecznego. Kiedy, na przykład, w grudniu 1970 r. robotnicy polscy wystąpili przeciwko drastycznej podwyżce cen żywności, Moskwa poradziła władzom polskim wyjście naprzeciw żądaniom społeczeństwa i wycofanie się z podjętych decyzji. 312 Innym problemem, który budził niepokój na Kremlu było zjawisko tzw. "eurokomuni- zmu". Jako idea "eurokomunizm" pojawił się w połowie lat siedemdziesiątych, a jego najpełniejszą wykładnię przedstawił w 1977 r. przywódca hiszpańskiej partii komunistycznej Santiago Carillo w pracy pt. Eurocommunismus y estado (Eurokomunizm i państwo). Najogólniej rzecz biorąc, "eurokomunizm" negował przydatność idei "dyktatury proletaria- tu" i "demokracji socjalistycznej" na rzecz idei demokracji parlamentarnej i pluralizmu politycznego jako bardziej odpowiadających mentalności społeczeństw zachodnioeuropej- skich. Moskwa dostrzegła w eurokomunizmie zagrożenie dla swojego panowania nad całym ruchem komunistycznym, zwłaszcza że hiszpańska, włoska, a w pewnym stopniu i francuska partie komunistyczne dążyły na jego fali do uwolnienia się spod kurateli Kremla. Szczególnie niebezpieczne w pojęciu ekipy Breżniewa było przekonanie przywódców tych partii, że komuniści w ich krajach mogą zdobyć władzę drogą wyborów parlamentarnych. Dyskusje nad tym, czy w programach partii komunistycznych powinno się brać pod uwagę zdobycie władzy siłą, osiągnęły szczyt w 1975 r., kiedy w prasie radzieckiej pojawiło się szereg artykułów nie pozostawiających żadnych wątpliwości, że w przekonaniu Moskwy jedynym sposobem na osiągnięcie władzy jest nadal rewolucja. Pryncypialność Moskwy w tej podstawowej kwestii wywołała nieprzychylne komentarze ze strony szefów wspomnianych partii. Zachodnioeuropejscy komuniści postawili się również w opozycji do uparcie lan- sowanego przez Breżniewa hasła "internacjonalizmu proletariackiego", które wyrażało wolę zachowania czołowej pozycji KPZR jako lidera w światowym ruchu komunistycznym. W 1976 r. zwołano w Berlinie "szczyt" przywódców europejskich partii komunistycznych, podczas którego radzieccy przywódcy starali się bez powodzenia nakłonić szefów hiszpań- skiej, włoskiej i francuskiej partii do poparcia deklaracji uznającej wiodącą rolę KPZR (i ZSRR) w światowym ruchu komunistycznym. Główny ideolog KPZR, Michaił Susłow, ostro zaatakował eurokomuni , którego obrońcy nie pozostali mu dłużni, zwłaszcza Santiago Carillo, kiedy odrzucając zarzuty skrytykowali stanowisko Kremla w słowach, których nie odważono się podać do wiadomości w prasie krajów socjalistycznych. Sprzyjającą okolicznością dla zwolenników eurokomunizmu były niepowodzenia, jakich w tym czasie doznawała portugalska partia komunistyczna o profilu stalinowskim. Stosunki ZSRR z niektórymi krajami socjalistycznymi komplikowały spory Moskwy z Pekinem, które osiągnęły swoje apogeum w latach sześćdziesiątych. Jak już pisaliśmy, Pekin bardzo się niepokoił liberalizacją w Związku Radzieckim, a także krytykował Tito za "rewizjonizm", uważając go za protegowanego Moskwy, podczas gdy Moskwa ganiła protegowanego Pekinu, Albanię, za "dogmatyzm". Między Moskwą a Pekinem krążyły dhzgie, pełne złośliwości listy. Zasadniczo spór dotyczył - co nie zawsze znajdowało wyraz w słowach - spraw ideologicznych, ekonomicznych, strategicznych, personalnych, a niekiedy nawet rasowych. W czasach Chruszczowa najwięcej żółci wylewano przy okazji wymiany uwag osobistych: kiedy podczas pewnej wymiany zdań Mao Tse-tung nazwał Chruszczowa "pośmiewiskiem świata", "czytaczem Biblii i błaznem śpiewającym psalmy", Chruszczow nie pozostając mu dłużny przyrównał Mao do "starych, zużytych kaloszy, które postawiono w kącie by je podziwiano". Kierownictwo pochruszczowowskie zrazu było przekonane, że stosunki z Chinami łatwo będzie można naprawić i taką nadzieję stwarzała wizyta chińskiego premiera w Moskwie jeszcze w 1964 r. Jednak od 1966 r. stosunki między Moskwą a Pekinem zaczęły się gwałtownie pogarszać. We wrześniu 1966 r. Moskwa poddała ostrej krytyce politykę zagraniczną Chin oskarżając Pekin o podjudzanie do wojny między ZSRR a USA (obie strony oskarżały się o potajemny "flirt" ze Stanami Zjednoczonymi zdradzając tym samym swoje obawy o taką ewentualność). Na początku 1967 r. chińscy studenci w ZSRR zorganizowali na Placu Czerwonym w Moskwie spontaniczną manifestację o wymowie antyradzieckiej, a ambasadę radziecką w Pekinie przez kilka dni oblegały tłumy demonstran- 313 tów wznosząc wrogie okrzyki. Takie incydenty powtarzały się w następnym okresie i zarówno rząd radziecki jak i chiński podjęły decyzję o odwołaniu swoich ambasadorów z Pekinu i z Moskwy oraz o wydaleniu ze swych krajów obywateli ChRL i ZSRR. Zaognienie stosunków radziecko-chińskich osiągnęło punkt kulminacyjny w czasie trwania "rewolucji kulturalnej" w Chinach. Celem konsolidacji narodu Mao Tse-tung świadomie wyolbrzymiał niebezpieczeństwo radzieckiego ataku. Prowokowane co pewien czas konflikty graniczne sprzyjały poczuciu zagrożenia. 2 marca 1969 r. kilkusetosobowy oddział żołnierzy chińskich ostrzelał z broni maszynowej radziecki patrol graniczny, który wylądował na wysepce Damanski na rzece Ussuri, którą Chińczycy uważali za część swojego terytorium o nazwie Czen-bao. Po tym incydencie, w którym oddział radziecki stracił 23 zabitych i 14 rannych, obie strony zmobilizowały swoje siły i 15 marca stoczyły prawdziwy bój o jeden kilometr kwadratowy mielizny ponosząc dotkliwe straty. Po walkach nad Ussuri doszło do incydentów w rejonie Sin-ciang i nad Amurem. W radzieckiej prasie pojawiły się fotografie oraz opisy zbrojnych incydentów przedstawiające okrucieństwa strony chińskiej. Pisarz Konstanty Simonow zamieścił w jednej z gazet płomienny artykuł, w którym zaapelował do uczuć patriotycznych narodu rosyjskiego wzywając go do zamanifestowania swojego poparcia dla stanowiska rządu radzieckiego. Simonow przypomniał najazd Tatarów na ziemie ruskie w XIII w. i bohaterskie walki Słowian, którzy uratowali Europę przed jarzmem i grabieżami wschodnich barbarzyńskich najeźdźców. Równocześnie politycy radzieccy różnymi sposoba- mi starali się poruszyć europejską opinię publiczną ostrzeżeniami, że Chińczycy zagrażają nie tylko Związkowi Radzieckiemu, ale całej Europie. W niektórych publikacjach zachodnich można spotkać się z tezą, że Związek Radziecki planował wojnę prewencyjną przeciwko Chinom, próbując zapewnić sobie pomoc państw-członków Układu Warszawskiego oraz poparcie Stanów Zjednoczonych i tylko niechęć satelitów i odmowa Waszyngtonu odwiodły go od tego zamiaru. Jednak wedhxg najnowszych ustaleń: ała sprawa przedstawiała się tak, że Moskwa tylko markowała przygotowania do wojny celem wywarcia nacisku na Chiny (i na rządy zachodnie), by je skłonić do zmiany nastawienia wobec ZSRR. Wszelako Pekin poważnie potraktował radziecką groźbę i oznajmił, że zgadza się na podjęcie ro- kowań. Jesienią 1970 r. nawiązano oicjalne stosunki dyplomatyczne i unormowano wymianę handlową między obu państwami. Po śmierci Mao Tse-tunga w 1976 r. kierowni- ctwo chińskie zaczęło powoli odstępować od antyradzieckiej polityki i w 1979 r. ponownie przystąpiono do pertraktacji w sprawie uregulowania kwestii granicznych i demarkacji granicy. Jednak jeszcze w tym samym, 1979 r., odprężenie na linii Moskwa-Pekin zostało poddane próbie, kiedy protegowany ZSRR - Wietnam, dokonał agresji na protegowanego ChRL - Kambodżę. W latach siedemdziesiątych Chiny podjęły pierwsze kroki na rzecz poprawy stosunków z USA oraz zapewnienia sobie stałego miejsca w ONZ. Do przywrócenia pełnych stosunków dyplomatycznych między Pekinem a Waszyngtonem doszło w 1978 r., a następnie Chiny zaczęły rozwijać szeroką współpracę gospodarczą i polityczną ze Stanami Zjednoczonymi, której bodźcem była obawa przed radzieckim ekspansjonizmem; towarzyszył jej szybki wzrost handlu chińsko japońskiego. Zmiana polityki zagranicznej Chin przyczyniła się do porzucenia dogmatycznej wizji świata, który jest nieuchronnie skazany na wojnę atomową, i do przyjęcia nowych i bardziej elastycznych zasad, przyświecających coraz większemu udziałowi Chin w międzynarodowym handlu i dyplomacji. Równocześnie Chiny rozpoczęły poszukiwanie sojuszników w Europie nie wyłączając satelitów ZSRR, co w pewnym stopniu nie mogło nie oddziaływać wzmacniająco na pozycję tych państw w stosunkach ze Związkiem Radzieckim, aczkolwiek nadal był on uważany przez nie za ich "ostatniego obrońcę". Przemiany w chińskiej Filozofii stosunków międzynarodowych musiały również doprowadzić - co oczywiste - do ochłodzenia stosunków między Pekinem a Tiraną. 314 Tym krajem "wspólnoty socjalistycznej", który przysparzał Moskwie najwięcej prob- lemów, była Polska. Wypadki w Polsce z 1956, 1968, 1970 i 1976 r. stanowiły groźne memento dla Moskwy o trudnych do przewidzenia konsekwencjach dla całego obozu socjalistycznego. Największym ciosem dla Kremla było zwycięstwo polskiego proletariatu w sierpniowej rewolucji pokojowej 1980 r. Było to pierwsze w historii zwycięstwo nad komunizmem wewnątrz systemu komunistycznego, i to zwycięstwo odniesione przez klasę, w imieniu której komuniści rzekomo sprawowali władzę. Zwycięstwo polskich robotników, mimo iż dokonało się na peryfeńach imperium radzieckiego - jak się okazało - miało dalekosiężne znaczenie, w ostatecznym bowiem rezultacie uderzyło w epicentrum tego impeńum. Wydarzenia w Polsce zaskoczyły Moskwę, która została postawiona przed ciężkim dylematem: rozwiązanie polityczne "polskiego incydentu" lub interwencja zbrojna. Wskutek zaangażowania się w Afganistanie, gdzie wojska radzieckie nie były w stanie skutecznie zdusić ruchu wolnościowego mudżahedinów, natychmiastowa interwencja zbrojna w Polsce - jak już wspominaliśmy - została odłożona. Na Kremlu zdecydowano się na zwłokę, częściowo z nadzieją rozwiązania kryzysu przez samych Polaków, ale przede wszystkim mając na względzie zyskanie na czasie celem precyzyjnego przygotowania operacji wojskowej, na co nalegał przede wszystkim Michaił Susłow i Jurij Andropow. W tym okresie zwłoki tkwią właśnie korzenie przewrotu wojskowego generała Wojciecha Jaruzelskiego. Przywódcy radzieccy doskonale zdawali sobie sprawę, że jeżeli zalegalizują, choćby milcząco, polski przykład, to spowodują tym w przyszłości reakcję łańcuchową strajków robotniczych z tymi samymi żądaniami nie tylko u pozostałych satelitów, ale i na własnym zapleczu. A to byłoby początkiem końca całego zbankrutowanego systemu politycznego i ekonomicznego Związku Radzieckiego. W miarę rozwoju wydarzeń w Polsce, w Moskwie szykowano się do zniszczenia zwycięstwa polskich robotników. Gazeta "Prawda" niemal wprost o tym pisała oświadczając, że walką klasy robotniczej w Polsce kierowały "elementy antysocjalistyczne i kontrrewolucyj- ne". Dla redaktorów "Prawdy" było nieistotne, że w tym czasie, kiedy robotnicy Gdańska, Szczecina, Krakowa i innych ośrodków przemysłowych podejmowali swoją walkę, zresztą wspólnie z tysiącami polskich komunistów z zakładów pracy tych miast, polscy "antysocjali- ści" siedzieli jeszcze w więzieniach. Zapowiedzią przygotowywanej interwencji było również wystąpienie Breżniewa na XXVI Zjeździe KPZR, który odbył się w dniach 23 lutego - 3 marca 1981 r. Powiedział wtedy: "Nie zostawimy w biedzie socjalistycznej Polski i nie pozwolimy jej skrzywdzić... Niechaj nikt nie wątpi o naszym zdecydowaniu w bronieniu naszych interesów". Propaganda radziecka podnosiła przy tym na każdym kroku fakt ingerencji w "wewnętrzne sprawy Polski" rządów państw zachodnich, podczas gdy Zachód, by nie dać powodu Moskwie do interwencji, w rzeczywistości nie tylko powstrzymywał się od pomocy materialnej i moralnej, ale i od jakichkolwiek oświadczeń na korzyść polskiej opozycji, zachodnie środki przekazu zaś podawały tylko to, czego nie przekazywały komunistyczne mass-media, a mianowicie, że w Polsce trwają strajki. Te właśnie suche komunikaty zachodnich agencji radzieccy propagandyści nazywali "ingerencją w wewnętrzne sprawy Polski". Po zakończeniu obrad XXVI Zjazdu KPZR kierownictwo radzieckie coraz natarczywiej domagało się od władz polskich podjęcia rozstrzygającej akcji przeciwko "Solidarności". W połowie sierpnia 1981 r., po kolejnej wizycie w Moskwie Wojciecha Jaruzelskiego i I sekretarza KC PZPR Stanisława Kani, obwieszczono o manewrach wojsk radzieckich na terenach republik radzieckich graniczących z Polską. Miały one być kontynuowane w okresie trwania I Zjazdu NSZZ "Solidarność", który odbywał się w Gdańsku w dwóch turach: 5-10 września i od 26 września do 7 października 1981 r. Wyraźną zapowiedzią zbliżającego się 315 terminu zbrojnej likwidacji "Solidarności" i powiązanego z nią ruchu społecznego były obrady IV Plenum KC PZPR, które zebrało się w dniach 16-18 października 1981 r. W uchwale końcowej plenum znalazły się zdania o zagrożeniu państwa i ewentualności stanu wojennego. W miejsce Kani plenum powierzyło funkcję I sekretarza KC PZPR Jaruzel- skiemu, który tym samym skupił w swoim ręku trzy stanowiska: szefa partii, premiera i ministra obrony. Od tego czasu przygotowania do wprowadzenia stanu wojennego przebiegały niemal jawnie. Jaruzelski zmilitaryzował rząd, Biuro Polityczne i zatrzymał w armii 40 tys. poborowych służby zasadniczej. Rozpoczęto frontalny atak propagandowy na "Solidarność". Wszystko to było przygotowaniem do polskiego "18 brumaire'a". W nocy z 12 na 13 grudnia 1981 r. większość członków opozycji została aresztowana. Kilka godzin później środki masowego przekazu poinformowały naród polski o wprowadzeniu stanu wojennego na obszarze całego kraju. Można zatem powiedzieć, że o ile "Solidarność" okazała się wówczas zdolna do osłabienia władzy politycznej w państwie, to jeszcze nie była w stanie tej władzy przejąć. Zniszczywszy autorytet partii "Solidarność" utorowała drogę armii, która wspomagana przez siły milicji i shiżby bezpieczeństwa na tyle okazała się skuteczna w rozprawie z opozycją, że - jak się wydaje - uwolniła Moskwę od konieczności wprowadzenia swoich wojsk, które - według przeważających dzisiaj opinii - czekały w gotowości bojowej pod polską granicą na terenie Białorusi. 13. Polityka zagraniczna :enia Następcy Chruszczowa starali się kontynuować ;apoczątkowaną przez niego politykę ając, zagranicmą,chociaż z dużo większą ostrożnością.Kiedy w 1965r.doszło do konfliktu zbrojnego lcyj- , między Pakistanem a Indiami,ZSRR - wystąpiwszy w roli "bojownika o pokój" - podjął się .ska, mediacji i z jego inicjatywy w stycmiu następnego roku odbyła się w Taszkiencie konferencja sztą ; pokojowa, która zakończyła wojnę indyjsko-pakistańską. W związku z eskalacją wojny jali- w Wietnamie za prezydentury Lyndona Johnsona,Kosygin odwiedził USA i Wielką Brytanię, nież starając się pomóc w malezieniu jakiegoś kompromisowego zakończenia kontliktu.Pomimo iż :ego w drugiej polowie lat sześćdziesiątych ZSRR rozpoczął nową fazę rozbudowy swojego potencjału nie militarnego,nie miało to jednak negatywnego wptywu na rysujące się odprężenie w jego .niu stosunkach z Zachodem,przede wszystkim z USA.Wszelako nie było to zasługą Związku 'akt , Radzieckiego a Stanów Zjednoczonych i państw Europy Zachodniej.Rozwój gospodarczy tych ód, krajów,który przybrał rozmiary nie notowane w dziejach świata,gwarantował bardzo wysoki od standard życiowy ogółu obywatel .Obawa przed wojną,która mogła omaczać utratę dobrobytu, kiej sprawiała,że społeczeństwa ro: viniętych krajów zachodnich domagały się od swoich rządów ały polityki ustępstw i unikania sy.zacji konfliktowych,zwłaszcza z ZSRR.Polityka niedrażnienia he Moskwy oficjalnie określana była jako polityka odprężenia - detente (ze strony Moskwy detente ne było traktowane jako sprzy-j:ijąca okoliczność do uzyskania kredytów i technologii od krajów wysoko rozwiniętych).Jak ů, wspomnieliśmy,nawet radziecka interwencja w Czechosłowacji ' eJ w 1968r.,choć wywolała. ,d Zachodzie spore zaniepokojenie,została tam umana za wewnętrzną sprawę bloku radzieckie .Rozszerzanie polityki odprężenia,między innymi przez zawieranie go z ZSRR licmych umń .v o współpracy w różnych dziedzinach,wynikało z nadziei Zachodu,iż na , wspólne interesy muszą przyczynić się w konsekwencji do powstxzymania ekspansjonistycmych sie zapędów Moskwy.Nadzieje te okazały się jednak zhzdne. 10 Niezależnie od rokowań SALT,ZSRR i USA podpisały w 1968r.układ o nierozprze- 'lę strzenianiu broni nuklearnej,a w 1970r.układ o zakazie umieszczania broni jądrowej i innej 316 broni masowej zagłady na dnie mórz i oceanów. Na początku lat siedemdziesiątych podpisano szereg innych porozumień dotyczących ograniczenia i kontroli zbrojeń jądrowych, które w niewielkim stopniu przyczyniły się do zahamowania zbrojeń, ale dyskusje, jakie je poprzedziły dały każdej stronie ogólną orientację co do poziomu uzbrojenia przeciwnika, jak również co do stopnia wykonania przez niego poprzednich zobowiązań. Duże nadzieje na Zachodzie obudziło również przemówienie Breżniewa wygłoszone podczas XXIV Zjazdu KPZR w 1971 r. (odbył się w dniach 30 marca - 9 kwietnia), w którym przedstawił nowy "program pokojowy" ZSRR. Bezpośrednio po zakończeniu zjazdu nastąpiło ożywienie kontaktów międzypaństwowych. Związek Radziecki zawarł układy "o przyjaźni i współ- pracy" z Egiptem i Indiami oraz podpisał szereg porozumień dotyczących wymiany handlowej i zakupu nowych technologii. W maju 1972 r. w związku z wizytą w Moskwie prezydenta USA Richarda Nixona podpisano między innymi deklarację o wzajemnych stosunkach, w której Stany Zjednoczone przyznały Związkowi Radzieckiemu "taryfę najwyższego uprzywilejowania" w handlu z USA, a także zaoferowały wielomiliardową pożyczkę na korzystnych warunkach (wkrótce potem ZSRR rozpoczął spłacanie długów zaciągniętych w USA jeszcze w okresie II wojny światowej w ramach Lend-Lease, który to problem stanowił ważki argument przeciwko ZSRR w rękach najbardziej antyradziecko nastawionych polityków amerykańskich). Ale kiedy w późniejszym czasie, przy omawianiu szczegółów wykonawczych deklaracji, Waszyngton uzależnił realizację układu od zgody na wydanie tysiącom radzieckich Żydów wiz emigracyjnych - Moskwa w 1975 r. odstąpiła od tego porozumienia. Mimo formalnego odstąpienia Związku Radzieckiego od układu handlowego z USA, wzajemna wymiana handlowa między obu państwami nie została przerwana, aczkolwiek podyktowane przez Waszyngton warunki zostały uznane przez licznych w ZSRR przeciw- ników detente za sprzyjającą okolicznoś do zwarcia szeregów. W związku z tym - mimo iż odprężenie, przynajmniej do końca 1979 r., przebiegało w zasadzie bez większych zakłóceń - prognozy na przyszłość nie były zbyt optymistyczne. Niczego dobrego nie rokowała również radziecka koncepcja "pokojowego współistnienia". Koncepcja ta odrzucała wpraw- dzie wojnę między wielkimi mocarstwami, dodajmy - w czasach Breżniewa - na rzecz regionalnych "wojen zastępczych", oraz akceptowała współpracę na zasadzie "wzajemnych korzyści", ale nie oferowała złagodzenia, a tym bardziej zaprzestania "konfrontacji ideo- logicznej" między Wschodem a Zachodem. Zresztą gwoli ścisłości, również Amerykanie nie zamierzali unikać tego rodzaju tematów w stosunkach z Moskwą i całym blokiem radzieckim. W pierwszych latach swojego urzędowania prezydent USA, Jimmy Carter, często podnosił kwestię naruszania praw człowieka w ZSRR. Między innymi Carter napisał list do Andrzeja Sacharowa, w którym zawarł słowa uznania dla jego działalności dysydenckiej i udzielił mu swojego moralnego poparcia. Tym sposobem prezydent USA dał do zrozumienia, że także z punktu widzenia Waszyngtonu współpraca bynajmniej nie oznacza koegzystencji ideologicz- nej, co jeszcze bardziej przyczyniło się do wzmocnienia antyodprężeniowego frontu w ZSRR. Powołanie profesora Zbigniewa Brzezińskiego na stanowisko doradcy do spraw bezpieczeń- stwa narodowego prezydenta Stanów Zjednoczonych, dzięki jego kompetencjom i publikacjom przydało amerykańskiej polityce wschodniej naukowej reputacji, ale też wyraźnie wzbogaciło ją o pierwiastki ideologiczne o ostrej wymowie antykomunistycznej. Nerwowość Kremla wywoływała także normalizacja stosunków między USA a Chinami. Wprawdzie Amerykanie nie zaoferowali Chińczykom pomocy w rozbudowie ich potencjału militarnego, jednak oświadczenia złożone przez amerykańskich, a także brytyjskich przedstawicieli resortów obrony podczas ich wizyt w Pekinie utwierdziły Moskwę w podejrzeniach co do możliwości zawiązania się złowrogiej dla niej zmowy między Zachodem a Chinami. Spośród wszystkich zagrożeń taka właśnie ewentualność w pojęciu radzieckiego kierownictwa była najbardziej 317 przerażająca. Innym czynnikiem, który pogłębił nieufność Kremla do Zachodu, była zainspirowana w 1979 r. przez Waszyngton i prasę amerykańską kampania oskarżeń ZSRR o zainstalowanie na Kubie brygady wojsk radzieckich w związku z wydarzeniami w Nikaragui i na Grenadzie. W oparciu o dostępne dzisiaj informacje można już potwierdzić słuszność tych zarzutów, w których obarczono Związek Radziecki winą za złamanie poprzednich amerykań- sko-radzieckich porozumień w sprawie Kuby. W owym czasie Moskwa potwierdziła jedynie obecność na Kubie licznych zastępów radzieckich doradców wojskowych, których zadania - jak to sformułowano - "ograniczały się wyłącznie do zabezpieczania wewnętrznych potrzeb armii kubańskiej". Zresztą sami Amerykanie nie potrafili wówczas przedstawić żadnego przekonywającego dowodu na potwierdzenie swoich zarzutów i wkrótce całą sprawę uznano za niebyłą, pozostawiając ją bez wyjaśnienia. Szczytowym osiągnięciem detente była helsińska Konferencja Bezpieczeństwa i Współ- pracy w Europie (KBWE), która zgodnie z intencjami Moskwy miała zatwierdzić rezultaty II wojny światowej. Wstępne konsultacje do konferencji trwały ponad dwa lata i zakończyły się podpisaniem 1 sierpnia 1975 r. w Helsinkach przez szefów 32 państw europejskich, ZSRR oraz USA i Kanady "Aktu Końcowego Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Euro- pie". Dokument ten precyzował wyniki porozumień w trzech zasadniczych problemach, określanych mianem "koszyków". Pierwszy "koszyk" obejmował sprawy bezpieczeństwa europejskiego i zatwierdzał powojenny kształt Europy, nie tylko w sensie granic, ale też systemów politycznych. Drugi "koszyk" zawierał porozumienia o charakterze ekonomicznym i w praktyce oznaczał dalszą pomoc Zachodu dla ZSRR i krajów bloku radzieckiego. "Koszyk" trzeci dotyczył praw człowieka i prawa do nieskrępowanej "wymiany informacji". Zatem o ile pierwsze dwa "koszyki" zawierały konkretne zobowiązania i umowy jednoznacz- nie korzystne dla ZSRR i jego satelitów, o tyle trzeci "koszyk" zobowiązywał blok komunistyczny do wprowadzenia u siebie szerokich swoj ód obywatelskich. Oczywiście, zarówno ZSRR, jak i pozostałe kraje "wspólnoty socjalistycznej" nie wywiązywały się z tego zobowiązania i wszelkie próby przypominania im o tym traktowały niezmiennie jako "ingerencję w wewnętrzne sprawy państw socjalistycznych". Nie będzie zatem przesady w stwierdzeniu, że ustalenia zawarte w "Akcie Końcowym" KBWE miast przyczynić się do ugruntowania odprężenia w stosunkach między Wschodem a Zachodem, zwłaszcza na linii Moskwa-Waszyngton, rychło stały się przyczyną narastania sytuacji konfliktowych, głównie w sferze ideologicznej. Od tej pory, to Kreml, to Biały Dom, oskarżały się nawzajem o łamanie porozumień helsińskich, co w dużej mierze wynikało z odmiennej interpretacji tych postanowień "Aktu Końcowego", które dotyczyły praw człowieka i "swobodnej wymiany informacji". Jednak sygnatariuszami układów helsińskich były nie tylko te dwa supermocarstwa i Kanada, ale i inne państwa europejskie, które wskutek tego uzyskały większy wpływ na kształtowanie stosunków między Wschodem a Zachodem. Dla niektórych z tych państw najważniejszą sprawą było zatwierdzenie ustalonych po II wojnie światowej granic państw europejskich. Nadanie trwałego statusu podziałowi terytorial- nemu Europy stało się szczególnie ważne dla rządów takich państw jak NRD i Polska. Po ustaleniach helsińskich międzynarodowa pozycja tych państw uległa wzmocnieniu między innymi w tym znaczeniu, że stały się one mniej zależne od dyplomatycznej i militarnej siły Związku Radzieckiego. Innymi słowy, w rezultacie podpisania "Aktu Końcowego" nastąpiło nieznaczne rozluźnienie rygorów wynikających z podporządkowania Moskwie krajów "wspólnoty socjalistycznej". W zamian za porozumienie w sprawach terytorialnych, Zachód uzyskał zapewnienie Kremla respektowania porozumień dotyczących praw człowieka zgodnie z zachodnią wykładnią tego zagadnienia. Jeszcze w trakcie konferencji helsińskiej przed- stawiciele państw zachodnich mieli wątpliwości, czy Moskwa będzie przestrzegała, zgodnie z przyjętą formułą, porozumień wchodzących w zakres trzeciego "koszyka", ale powstanie 318 w ZSRR w 1976 r. dysydenckiej "Grupy Sprzyjania Wykonaniu Umowy Helsińskiej" zostało przez nich uznane jako istotny czynnik, który będzie w stanie skutecznie kontrolować postępowanie władz radzieckich w tej materii. A zatem zawiązanie się w ZSRR takich grup dysydenckich było władcom Kremla po części na rękę, gdyż w pewnym sensie dowodziło ich dobrej woli wywiązywania się z zobowiązań przyjętych w "Akcie Końcowym". Mimo woli na korzyść ZSRR działały również okresowe międzynarodowe inspekcje powoływane do kontrolowania przestrzegania praw człowieka zgodnie z porozumieniami helsińskimi. Umieję- tnie manipulowani, pełni wiary w szczerość władz radzieckich zagraniczni "eksperci" w swojej naiwności przedstawiali opinii światowej obraz Związku Radzieckiego jako kraju, który może stanowić dla innych wzór praworządności. Duży wkład w politykę odprężenia wniósł kanclerz Republiki Federalnej Niemiec Willy Brandt. Jako burmistrz Berlina Zachodniego socjaldemokrata Brandt nieraz był opluwany przez wschodnioniemieckich i radzieckich komentatorów politycznych podczas kolejnych "kryzysów berlińskich". Wszelako kiedy w 1969 r. Brandt został kanclerzem RFN zainicjował politykę zbliżenia z ZSRR i pozostałymi krajami bloku radzieckiego. Władze w Bonn rozpoczęły negocjacje ze Związkiem Radzieckim i z Polską, które doprowadziły do uznania pr ez RFN granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej. Układy z RFN podpisane 12 sierpnia 1970 r. w Moskwie i 7 grudnia 1970 r. w Warszawie, a następnie ratyfikowane po dramatycznej walce między SPD a opozycją chadecką przez Bundestag w maju 1972 r. stanowiły istotny krok w kierunku uregulowania spraw europejskich i złagodzenia napięcia międzynarodowego. W 1973 r. unormowano również stosunki między RFN a Czechosłowacją. Bonn uznało układ monachijski za nieważny, a granice Czechosłowacji za nienaruszalne.W 1972 r. doszło do podpisania układu o podstawach normalizacji stosunków wzajemnych między RFN a NRD. Jednocześnie weszło w życie porozumienie czterech mocarstw w sprawie Berlina Zachodniego. Podpisano również porozumienie między NRD, RFN i Berlinem Zachodnim. W 1973 r. NRD została przyjęta do ONZ. Równocześnie Niemcy Zachodnie stały się ważnym partnerem handlowym Związku Radzieckiego i innych krajów "wspólnoty socjalistycznej", zwłaszcza w dziedzinie eksportu do tych krajów nowoczesnych technologii. Szczególnie dobrze zaczęły się układać stosunki między Bonn a Warszawą, co z kolei wywoływało podejrzenia ze strony Moskwy, która dość dwuznacznie reagowała na politykę Brandta: z jednej strony Moskwa podkreślała jego osobisty wkład w poprawę stosunków między- narodowych w Europie, a z drugiej strony niechętnym okiem patrzyła na bliższe związki Niemiec Zachodnich z państwami socjalistycznymi. Jednak po odejściu Brandta w 1974 r. (w rezultacie ujawnienia, iż jeden z jego najbliższych współpracowników Gunter Guillaume był agentem wschodnioniemieckiej STASI) polityka zagraniczna Moskwy więcej straciła niż zyskała w tym rejonie Europy. Zainteresowanie Chruszczowa krajami Trzeciego Świata podtrzymywali również jego następcy (należy podkreślić, że kontynuowanie polityki zagranicznej Chruszczowa przez ekipę Breżniewa w dużej mierze wynikało z faktu, iż ministrem spraw zagranicznych ZSRR w obu "epokach" był wciąż ten sam człowiek - Andriej Gromyko, który wiceministrem spraw zagranicznych został już w 1947!). Włączanie krajów Trzeciego Świata w orbitę wpływów radzieckich dokonywało się etapami: najpierw podpisywano z nimi traktaty handlowe, następnie oferowano im pomoc wojskową, a na końcu narzucano układy "o przyjaźni i współpracy". Taki tok postępowania był typowy dla ZSRR w rozszerzaniu jego wpływów na coraz to większe obszary globu. Ale zabiegi Moskwy zmierzające do podporządkowania sobie krajów Trzeciego Świata nie zawsze kończyły się dla niej pomyślnie. Zdarzało się - jeśli dany kraj poczuł się wystarczająco zdolny do zrzucenia kurateli protektora - że jego władze podejmowały decyzję o zerwaniu więzi z Moskwą bez podawania powodów. Może najlepszym tego przykładem była decyzja prezydenta Anwara Sadata w 1972 r., kiedy zażądał od Kremla 319 tało odwołania z Egiptu radzieckich doradców wojskowych,którzy wnieśli poważny wkład wać w unowocześnienie jego sił zbrojnych.Pomimo zerwania z Egiptem,Związek Radziecki nadal ;rup popierał świat arabski w jego konflikcie z Izraelem dotyczącym kwestii palestyńskiej, ich aczkolwiek w sytuacjach,kiedy kryzys palestyński ulegał zaostrzeniu,Moskwa zdążała raczej i na do łagodzenia napięcia niż sugerowania Arabom,by ci zaogniali sytuację polityczną w rejonie do Bliskiego Wschodu.Z tego względu Kreml poczuł się głęboko dotknięty,kiedy Biały Dom nie ' eję- zaproponował mu udziału w zainicjowanej przez siebie akcji dyplomatycznej mającej na celu ojej pokojowe rozwiązanie problemu palestyńskiego. oże W latach siedemdziesiątych uwagę Kremla przyciągał również,jak w poprzedniej k' dekadzie,kontynent afrykański.Już w 1963r.dawne Kongo Francuskie ogłosiło się Ludową 1lly Republiką Konga.Było to pierwsze na kontynencie afrykańskim państwo marksistowsko- 1ny -leninowskie,chociaż nie zawsze prowadziło politykę zgodną ze swoim charakterem,co ,ůch zresztą wynikało z faktu,że europejskie kategorie polityczne często nie dają się przełożyć na ał realia afrykańskie.Ekspansja na teren Czarnej Afryki była ważnym kierunkiem polityki nn zagranicznej ZSRR zwłaszcza w drugiej połowie lat siedemdziesiątych.Charakterystyczną ia cechą tego procesu było wykorzystywanie w roli najemnika satelickiej Kuby,należącej - co r. ważne - do bloku "państw niezaangażowanych".Wszak czarnych żołnierzy kubańskich lce trudniej było uznać za najeźdźców imperialistycznych.W grudniu 1975r.pod eskortą ok radzieckich okrętów wojennych w Angoli wylądował kubański korpus inwazyjny,który ůo zainstalował w Luandzie reżim marksistowski.Jednak w następnych latach wpływy Moskwy ;i ,. ad w Angoli nie były zbyt silne.Zainteresowanie zaś ZSRR Afryką Wschodnią wynikało przede io wszystkim z dążenia do opanowania ważnej strategicznie drogi morskiej z radzieckich portów D. czarnomorskich przez Morze Śródziemne,Kanał Sueski,Morze Czerwone,Zatokę Adeńską b, o. i dalej do Indii i na Daleki Wschód.A co najistotniejsze - była to niezwykle ważna na globie r. trasa morska,po której tankowcami przewożono ropę naftową z rejonu Zatoki Perskiej. . Druga strona Zatoki Adeńskiej nie budziła obaw,poniewaz od 1967r.władze Południowego lemenu (Ludowo-Demokratyczna Republika Jemenu) należały do najwierniejszych sojusz- ie ników Moskwy w tym rejonie świata.Najpierw więc ZSRR zainteresował się Somalią,której ' 'o władze,podobnie jak rząd Pohxdniowego Jemenu,zezwoliły na zakładanie na swoim I wybrzeżu radzieckich baz morskich.Ale kiedy po wojskowym zamachu stanu w Etiopii w 1974r.z poparciem Moskwy powstał tam rząd marksistowski,który w 1977r.podjął wojnę przeciwko Somalii - ta odrzuciła sojusz ze Związkiem Radzieckim. ! Komunistyczny reżim w Etiopii nie był dobrze postrzegany wśród państw afrykańskich. ł ! Zresztą w doborze swoich sojuszników ZSRR (także USA) nigdy nie kierował się abstrakcyj- ż nymi ideałami i względami moralnymi,a tylko pragmatyzmem politycznym.Moskwa,na przykład,popierała dyktaturę D.Amina w Ugandzie i nawet dostarczyła mu pewną liczbę ; myśliwców bojowych,a brytyjską groźbę cofnięcia kredytów w odpowiedzi na zlikwidowanie 'j swobód konstytucyjnych w tym kraju nazwała "zwyczajnym szantażem".Mimo to i Amin nie I pozostał do końca wierny swojemu protektorowi: dwa miesiące przed swoim upadkiem ů w 1979r.usunął ze swojej armii wszystkich radzieckich doradców. W grze o wpływy w Afryce Związek Radziecki rywalizował z jednej strony z Chinami, , a z drugiej z państwami zachodnimi,przede wszystkim ze Stanami Zjednoczonymi.Chiny, uważając się za naturalnego przywódcę Trzeciego Świata,wkładały wiele wysiłku w działania, ; które miały rozszerzyć ich wpływ na tym obszarze,jednak pomoc gospodarcza i militarna Pekinu dla tych krajów nie dorównywała radzieckiej i amerykańskiej.Wszelako zaabsor- , bowana rywalami chińskim i amerykańskim Moskwa nie dostrzegła "czwartej siły" - samej Afryki.Tymczasem Afrykanie szybko zorientowali się,o co naprawdę idzie gra i bez żenady , przyjmowali pomoc od tego,kto dawał więcej i na korzystniejszych warunkach,nie przejmując się ewentualną kompromitacją w bliższej lub dalszej przyszłości.Kiedy w 1980r.Zimbabwe 320 (dotąd Rodezja) ogłosiła niepodległość, jej rząd wyraźnie dał do zrozumienia, że nie poczuwa się do wdzięczności wobec ZSRR i innych państw socjalistycznych za okazaną wcześniej pomoc ruchowi narodowowyzwoleńczemu. Jednak pod koniec lat siedemdziesiątych w Afryce było już dziesięć państw, które w różnym stopniu wspierały ZSRR udzielając mu poparcia dyplomatycznego i propagandowego oraz dostarczały korzyści ekonomicznych i pozwalały na zakładanie na swoim terytorium radzieckich baz wojskowych. W 1979 r. zaś Kuba pozyskała pierwszy własny kraj satelicki w Ameryce Środkowej - Nikaraguę, gdzie władzę przejął po obaleniu dyktatury Anastasio Somozy, Front Wyzwolenia Narodowego im. Sandino kontrolowany przez komunistów. Do Nikaragui przybyli kubańscy, a także radzieccy, wschodnioniemieccy i wietnamscy doradcy wojskowi, by szkolić armię i rozbudować siły bezpieczeństwa. W krótkim czasie, wskutek kolektywizacji rolnictwa, ruiny gospodarki, masowych przedsiedleń, prześladowań Kościoła i bezpośredniego terroru, w Nikaragui doszło do spontanicznego narodzenia się antysandinowskiej partyzantki znanej pod nazwą "cont- ras". Fiasko polityki detente zostało przypieczętowane agresją Związku Radzieckiego na Afganistan. W maju 1978 r. w tym górzystym i biednym kraju w wyniku zamachu stanu władzę przejęli komuniści. W miejsce rozstrzelanego wraz z rodziną prezydenta Mohammeda Dauda powołano za zgodą Moskwy Mohammeda Tarakiego, lidera proradzieckiego skrzydła założonej w 1965 r. partii komunistycznej. Natychmiast po przewrocie do Afganistanu popłynął strumień radzieckich doradców, którzy podejmowali pracę w aparacie partyjnym i w różnych resortach. Do Kabulu wysłano misję KGB i Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, ażeby pomagała w zorganizowaniu policji i sił bezpieczeństwa. Ludowo-Demokratyczna Partia Afganistanu z Tarakim na czele starała się narzucić społeczeństwu reformy, które godziły w jego wiarę i życiowe przyzwyczajenia, co nie mogło nie wywołać sprzeciwu. Rozpoczęło się od rozruchów plemion Pusztu. W odpowiedzi na bunt Pusztunów rząd w Kabulu podjął próbę rozbrojeńia plemion, co stało się sygnałem do powstania w całym kraju. 22 marca 1979 r. w miejscowości Herat doszło do rozruchów, w czasie których zabito wielu radzieckich specjalistów wraz z całymi rodzinami. W odwecie władze zastosowały brutalne represje. W lecie 1979 r. spośród dwudziestu ośmiu prowincji Afganistanu jedynie w czterech panował spokój. Z armii nieustannie dezerterowali żołnierze, przyłączając się do oddziałów partyzanckich. We wrześniu 1979 r. Taraki stracił urząd prezydenta i życie w rezultacie zamachu dokonanego przez premiera rządu Hafizullaha Amina. Nowy prezydent Afganistanu nie został jednak zaakceptowany przez Moskwę i wkrótce powstał na Kremlu plan jego usunięcia. Kiedy wszystkie próby dyskretnego zlikwidowania Amina przez agentów KGB spaliły na panewce, postanowiono usunąć go siłą albo drogą opanowania pałacu prezyden- ckiego, albo przez wprowadzenie wojsk radzieckich do Afganistanu celem nie tylko zabicia Amina, ale również opanowania głównych miast, zniszczenia ośrodków oporu partyzantów i - po wykonaniu tego zadania - wycofania się do ZSRR, Pod naciskiem kół wojskowych wybrano tę drugą możliwość. Armia radziecka wkroczyła do Afganistanu 28 grudnia 1979 r. Termin rozpoczęcia akcji został wybrany z rozmysłem. Zawsze zatroskane o reakcję Zachodu kierownictwo radzieckie doszło do wniosku, że operacja w okresie świąt Bożego Narodzenia wywoła łagodniejsze protesty. Wojska wkroczyły drogą lądową i powietrzną. Komandosi opanowali pałac prezydencki, którego broniła zażarcie straż i osobista gwardia Amina. On sam nie ukrywał się - przebywał w jednym z pomieszczeń pałacowych i spokojnie oczekiwał dopełnienia się swojego losu. Zginął od długiej serii z broni automatycznej. Zastrzelono też wszystkich afgańskich świadków tego wydarzenia. W czasie gdy komandosi wykonywali swoje zadanie w pałacu prezydenckim, na lotnisku lądowały kolejne radzieckie samoloty transportowe. 321 Przylatywały nimi następne oddziały komandosów, które natychmiast udawały się do miasta i przejmowały kontrolę nad wyznaczonymi obiektami. W tym samym dniu radio Kabul nadało z Taszkientu przemówienie nowego prezydenta Afganistanu, Babraka Karmala, w którym powiadomił o obaleniu rządu Amina i przejęciu władzy. Kilka dni później Karmal prrybył do Kabulu radzieckim samolotem i rozpoczął swoje urzędowanie. Moskwa całą operację uznała za swój wielki sukces. Na Zachód nie przedostały się żadne informacje o tym, co naprawdę stało się z Aminem. Wszystkie większe miasta Afganistanu zostały szybko zajęte przez wojska radzieckie. Pozostawała do wykonania jeszcze druga część planu - likwidacja oporu "prymitywnych" partyzantów i spokojne wycofanie się z Afgani- stanu. Najeźdźcy przeliczyli się jednak sądząc, że łatwo spacyfikują kraj. Ruch oporu ogarniał coraz szersze kręgi społeczeństwa afgańskiego. Wykorzystując sprzyjające warunki topo- graficzne walkę z okupantem prowadziły liczne oddziały partyzanckie. Armia radziecka, wykorzystując najnowszą technikę wojskową, samoloty, helikoptery bojowe i czołgi nie odnosiła większych sukcesów militarnych. Walka powstańców, wspomaganych wojskowo i moralnie przez USA i Pakistan, była możliwa dzięki poparciu i pomocy ze strony ludności, która płaciła za to ogromną cenę. By zlikwidować zaplecze żywnościowe dla partyzantów, oddziały radzieckie dokonywały masowych mordów ludności cywilnej, palili domostwa, zatruwali studnie, niszczyli pola uprawne i zbiory. Ogromne straty ponosiła też ludność cywilna wskutek bombardowań i stosowania przez agresora broni chemicznej i bakterio- logicznej. Z 17 milionów ludności Afganistanu około 5 mln musiało wskutek tego szukać schronienia za granicą, przede wszystkim w sąsiednim Pakistanie. Zaangażowanie się Stanów Zjednoczonych po stronie mudżahedinów umiędzynarodowi- ło kryzys afgański. Ale - jak się wydaje - bezpośrednich powodów bliższego zainteresowa- nia się USA tym rejonem świata należy upatrywać nie tyle w agresji ZSRR na Afganistan, ile w zaniepokojeniu Waszyngtonu sytuacją w Iranie, gdzie aedawno doszła do władzy tzw. Islamska Rada Rewolucyjna, która potraktowała pracowników ambasady amerykańskiej w Teheranie jako zakładników (w niektórych publikacjach wysuwa się tezę, że interwencja ZSRR w Afganistanie spowodowana była obawą Moskwy przed inwazją wojsk Stanów Zjednoczonych na Iran oraz ogłoszeniem "doktryny Cartera" w sprawie Zatoki Perskiej jako strefy interesów USA). W każdym razie pierwszą reakcją Waszyngtonu na kryzys afgański było nałożenie embarga na eksport do ZSRR niektórych towarów, między innymi dodat- kowych partii zboża oraz ogłoszenie apelu o zbojkotowanie Igrzysk Olimpijskich w Moskwie w 1980 r. Jak się kierownictwu radzieckiemu zrazu przedstawiało, nie była to wysoka cena za spokój na granicach radzieckich republik muzułmańskich. Należy bowiem mieć na względzie, iż głównym powodem agresji ZSRR na Afganistan była obawa Kremla przed powstaniem niebezpiecznego precedensu, że proradziecki rząd mógł jednak zostać obalony przez własne społeczeństwo. Agresja ZSRR na Afganistan była największym ciosem w politykę odprężenia, ale - jak już wspomnieliśmy - detente zachwiała się już w 1975 r. po zakończeniu konferencji helsińskiej. I mimo że największą winę za ten stan rzeczy niewątpliwie ponosił ZSRR, to przecież i Stany Zjednoczone nie były całkiem bez skazy. Ale należy też przyznać, że obie strony od początku stanęły wobec zadania, które było na tyle trudne, na ile wymagało zrozumienia racji drugiej strony, a to przekraczało możliwości i Moskwy i Waszyngtonu. "Odprężenie" z definicji oznaczało stopniowe obniżanie potencjału zbrojeniowego każdej ze stron, co przy ludzkiej skłonności do podejrzeń i wyolbrzymiania obaw uniemożliwiało niezakłócony przebieg tego procesu. Z drugiej strony, zarówno w ZSRR, jak i w USA istniały silne grupy interesów, które sprzeciwiały się osłabianiu swojego potencjału militarnego z pobudek patriotycznych, politycznych, ekonomicznych, a nawet dla własnych korzyści. Moskwa i Waszyngton rzeczywiście próbowały w latach sześćdziesiątych i w pierwszej 322 połowie lat siedemdziesiątych zahamować wyścig zbrojeń jednak ze skutkiem, który w 1980 r. zaowocował wyraźnymi oznakami "zimnej wojny". W dodatku pod koniec lat siedem- dziesiątych, na Wschodzie i Zachodzie wystąpił zespół takich zjawisk, jak bezrobocie i regres ekonomiczny, a w rezultacie zbrojenia i tendencje do agresji. W celu złagodzenia skutków spadku zakupów broni, jaki wystąpił pod koniec wojny wietnamskiej, przemysł amerykański rozpoczął sprzedaż broni na niespotykaną dotąd skalę. W 1970 r. Stany Zjednoczone sprzedały zagranicy broń o wartości 952 mln dolarów, a w latach 1977-1978 za sumę ponad 10 mld dolarów. W tym wyścigu brały również udział inne kraje. W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych sprzedaż broni francuskiej wzrosła trzydziestokrotnie. Eksport broni radzieckiej rósł jeszcze szybciej niż amerykańskiej i w latach 1979-1981 USA straciły prymat w tej dziedzinie, spadając na trzecie miejsce po ZSRR i Francji (w 1980 r. ZSRR sprzedał za granicę broń na sumę 7,1 mld dolarów!). Z początkiem lat osiemdziesiątych wartość obrotów w handlu bronią zbliżyła się w skali rocznej do poziomu 70 mld dolarów, a prawie wszystkie transakcje zawierane były na szczeblu państwowym. Prawdą natomiast jest, że żadne z supermocarstw nie handlowało bronią atomową, co wszakże nie zapobiegło jej rozprze- strzenieniu się. Jednak zwiększając swój potencjał nuklearny, przywódcy wielkich mocarstw odrzucali prawdopodobieństwo wojny atomowej kierując się przekonaniem, że doprowadziło- by to do zagłady świata w jedno popołudnie. ROZDZIAŁ X Ostatnia dekada 1. Koniec ery Breżniewa Ostatnim doniosłym wydarzeniem w życiu Breżniewa był XXVI Zjazd KPZR, który odbył się w dniach 23 lutego-3 marca 1981 r. Zarówno pod względem formy, jak i treści obrad, zjazd ten był ogromnym zgromadzeniem elity partyjnej niemal w stalinowskim stylu, w którym oprócz pięciu tysięcy delegatów uczestniczyło także kilkuset gości zagranicznych. Zjazd reprezentował prawie 18 mln członków partii, z których - według oficjalnych statystyk - 43,4"% stanowili "robotnicy", 43,8% inteligencja, czyli biurokracja partyjna i państwowa, a 12,8"% "kołchoźnicy", tj. biurokracja kołchozowa. Po poprzednim zjeździe w 1976 r. dokonano cichej czystki w partii, z której usunięto kilkaset tysię y członków i kandydatów za korupcję, łapownictwo, kradzież własności państwowej i kołchozowej, pijaństwo itp. Przy okazji wykluczono również z partii tych członków i kandydatów, którzy wyemigrowali ze Związku Radzieckiego. Jednym z ważniejszych tematów zjazdu była kwestia rewizji dotychczas obowiązującego ! "Programu KPZR", który uchwalono w 1961 r. Przyjęty przed dwudziestu laty program obiecywał zbudowanie komunizmu w Związku Radzieckim do 1980 r. W swoim wystąpieniu Breżniew nie przyznając wprost oczywistego fiaska tego programu oświadczył, że pomiędzy socjalizmem a komunizmem istnieje etap pośredni - "faza rozwiniętego socjalizmu jako niezbędny, prawidłowy i historycznie długotrwały okres w kształtowaniu się formacji komunistycznej". Jednak pojęcie "rozwiniętego socjalizmu" weszło do obiegowej terminologii politycznej w ZSRR już w drugiej połowie lat siedemdziesiątych. Przy okazji wskrzeszono też starą i niedorzeczną teorię o "obumieraniu państwa przez jego wzmocnienie". W tym , kontekście, jak się wydaje, należałoby więc traktować pochwały Breżniewa wyrażone na forum zjazdu pod adresem partii, Komsomołu, rad, związków zawodowych, za ich "wkład w budowę w Związku Radzieckim rozwiniętego socjalizmu". Bliżej nieokreślona w czasie faza "rozwiniętego socjalizmu" miała uformować Nowego Radzieckiego Człowieka. W dążeniu do tego celu partia i państwo dysponowały pełnym arsenałem środków organizacyjnych, politycznych i wychowawczych. Może najbardziej charakterystyczną cechą tego procesu była militaryzacja oświaty i wychowania, którą zastąpiono eufemistycznym terminem - "wy- chowanie wojskowo-patriotyczne". Należy sądzić, iż zwiększenie w szkołach liczby godzin przeznaczonych na "wychowanie wojskowo-patriotyczne" w niemałym stopniu wiązało się ; z narastaniem atmosfery zimnowojennej w stosunkach z Zachodem na początku lat osiemdziesiątych. Ważnym czynnikiem w formowaniu "nowego radzieckiego człowieka" miał I 324 być KGB, do którego Breżniew skierował z trybuny zjazdowej następujące słowa: "Ostrość walki klasowej na arenie międzynarodowej stawia wysokie wymagania działalności organów bezpieczeństwa państwowego, partyjnemu hartowi, wiedzy i stylowi działania naszych czekistów. Komitet Bezpieczeństwa Państwo vego ZSRR pracuje operatywnie na wysokim poziomie profesjonalnym... Bystro i przenikliwie śledzą czekiści knowania wywiadów imperialistycznych. Zdecydowanie przecinają działalność tych, którzy wstępują na drogę wrogiej działalności antypaństwowej. I trud ten zasługuje na głęboką wdzięczność partii". Mówiąc o "wrogiej działalności antypaństwowej" Breżniew miał oczywiście na myśli radzieckich dysydentów. Inną sferą polityki wewnętrznej, która coraz bardziej niepokoiła Kreml były problemy narodowościowe. Powojenna polityka partii polegała na intensywnym wynaradawianiu ludów nierosyjskich poprzez rusyfikację językową, co w terminologii partyjnej nazywano "kształ- towaniem jednolitego narodu radzieckiego". Jednak wbrew oczekiwaniom proces ten nie przynosił pożądanych efektów. Przeciwnie, na początku lat osiemdziesiątych istniały już znaczne różnice pomiędzy poszczególnymi narodami. W kilku republikach prawa po- sługiwania się własnym językiem zostały znacznie utwierdzone. W republikach tych języki narodowe przetrwały jako języki główne u ponad 90a% ludności. Nieco niższe odsetki zanotowano w odniesieniu do niektórych narodów, takich jak Ukraińcy czy Ormianie, co należy przypisać ich rozproszeniu w diasporach. Z drugiej jednak strony języki narodowości żyjących w republikach lub obwodach autonomicznych często były chronione o wiele słabiej. Na samym dole skali znajdowały się dwie grupy nie posiadające swojego własnego terytorium - Żydzi i Polacy. Natomiast Niemcy, pomimo utraty swego narodowego terytorium, zachowali swój własny język w większym stopniu niż dwie wyżej wspomniane grupy. Jednym z istotnych elementów polityki narodowościowej Moskwy było obsadzanie prominentnych stanowisk w republikach narodowościowych działaczami nie pochodzącymi z rdzennej ludności, głównie Rosjaflami. Na XXVI Zjeździe Breżniew niemal otwarcie poparł zwolenników wewnętrznego wielkoruskiego ekspansjonizmu, kiedy powiedział: "Skład ludno- ści republik jest wielonarodowy. Naturalne jest, że w s z y s t k i e narodowości (w rozumieniu: także rosyjska - podkreślenie moje - M.S.) mają prawo do reprezentacji w organach partyjnych i państwowych". Breżniew zapewnił również, że partia będzie konsekwentnie walczyć z antysemityzmem, ale ponieważ powiązał to z walką przeciwko syjonizmowi, to w rzeczywistości dał antysemityzmowi wolną rękę, jako że w warunkach radzieckich legalną formą aktywizacji antysemityzmu była właśnie walka z "syjonizmem". Ważnym tematem XXVI Zjazdu była gospodarka. Główna teza przyjętych przez zjazd "Zasadniczych wytycznych" na lata 1981-1990 głosiła: "W latach osiemdziesiątych Partia Komunistyczna będzie konsekwentnie kontynuować realizację swej strategii gospodarczej, której najważniejszym celem jest nieustanny wzrost poziomu życia materialnego i kultural- nego ludności". A jak w rzeczywistości przedstawiał się ów "nieustanny wzrost"? Otóż przez osiemnaście lat rządów Breżniewa roczny przyrost dochodu narodowego w ZSRR zmalał z 9a% do 2,6"%, a produkcji przemysłowej z 7,3"% do 2,8"%. Gwałtownie spadła wydajność pracy w przemyśle, a w rolnictwie wyrażała się nawet wskaźnikiem ujemnym. Mimo ogromnych nakładów, które po 1975 r. osiągnęły poziom 27% ogólnej sumy inwestycji, w drugiej połowie lat siedemdziesiątych rolnictwo podupadało coraz bardziej. Ziemie były kompletnie wyjałowione, kołchoźnicy nie chcieli pracować za niską płacę. Ludność musiała dostosować się do specyficznych warunków systemu, w którym niebezpieczeństwo głodu było zażegnywane dzięki płodom wyprodukowanym na działkach przyzagrodowych kołchoź- ników, robotników i urzędników w przyzakładowych pomocniczych gospodarstwach rolnych oraz dzięki importowi produktów rolnych z zagranicy. Mimo osiągnięć w podboju kosmosu i w produkcji broni nuklearnej, radzieckie supermocarstwo nadal było krajem zacofanym, 325 w którym przemysł wydobywczy przeważał nad przemysłem maszynowym i przetwórczym. Wydobycie i produkcja surowców i paliw pochłaniała 40% krajowych funduszy produkcyj- nych i siły roboczej, a produkt finalny w tej gałęzi zmalał w latach 1950-1980 o 8%. W epoce gwałtownego postępu technicznego na świecie udział pracy ręcznej, niezmechanizowanej w radzieckim przemyśle wynosił 40% w 1981 r. W tych warunkach "zwiększenie - jak czytamy w dalszej części "Zasadniczych wytycznych" - wytwarzania produkcji przemysłowej w ciągu pięciu lat o 26-28%, w tym środków produkcji o 26-28% i dóbr konsumpcyjnych o 27-29%" było absolutnie nierealne. Trudności obiektywne uniemożliwiające wzrost produkcji przemysłowej w ZSRR w latach osiemdziesiątych zwiększał pogłębiający się deficyt siły roboczej w tym kraju. Zanotowany na początku lat sześćdziesiątych spadek liczby urodzeń znalazł swoje odbicie w drastycznym zmniejszeniu się podaży siły roboczej pod koniec lat siedemdziesiątych i do końca istnienia ZSRR to niekorzystne zjawisko nieustannie się pogłębiało. Wiele uwagi poświęcił Breżniew na zjeździe "sukcesom" w dziedzinie integracji krajów socjalistycznych oraz sprawie międzynarodowego ruchu komunistycznego. Odnotowawszy "poważną i pozytywną rolę" Układu Warszawskiego i jego Politycznego Komitetu Dorad- czego w sprawach europejskich i międzynarodowych, powiadomił o utworzeniu nowych, już działających organów: Komitetu Ministrów Spraw Zagranicznych i Komitetu Ministrów Obrony. Co do drugiej zaś kwestii, Breżniew w odnośnym referacie zwrócił przede wszystkim uwagę na rolę ZSRR i Chin w światowym ruchu komunistycznym. I co ciekawe, dokonana przez niego interpretacja zagadnienia stosunków radziecko-chińskich znacznie odbiegała od dotychczasowej - była bardzo dwuznaczna i pełna przypochlebiania się Pekinowi. Głównej przyczyny nieoczekiwanej zmiany nastawienia kierownictwa radzieckiego do Pekinu należy upatrywać w pogarszaniu się stosunków między Moskwą a Waszyngtonem, a przede ' wszystkim w wyborze Ronalda Reagana na prezydenta USA. W eak w tym kontekście należy interpretować konstatację Breżniewa wyrażoną przy okazji omawiania stosunków radziecko- -chińskich: "Imperialiści nie będą przyjacióhni socjalizmu". Na Zachodzie z dużą obawą oczekiwano reakcji Moskwy na zdecydowane wystąpienia prezydenta Reagana i sekretarza stanu Alexandra Haiga, którymi - jak się wydawało - na długo zamknęli drzwi do dalszych rokowań z ZSRR. Tymczasem ku zaskoczeniu komen- tatorów politycznych, na zjeździe Breżniew zaproponował Reaganowi rokowania na temat I; rakiet w Europie, rozszerzenie strefy podlegającej wzajemnemu uprzedzaniu się o manewrach i przemieszczeniach wojsk na całą europejską część ZSRR oraz - co jeszcze ważniejsze - na temat podjęcia nowych rozmów w kwestii SALT II. Były to zupełnie nowe akcenty w stanowisku Kremla wobec zgłaszanych poprzednio propozycji amerykańskich w tej kwestii. Przede wszystkim zaś niedowierzanie Zachodu budziła propozycja kontroli ruchów wojsk, jako iż dotąd Kreml zgadzał się powiadamiać o ruchach swoich wojsk tylko w zachodnich ;ůi rejonach swego terytorium. Wyrażona w słowach Breżniewa ustępliwość wobec Waszyngtonu miała swoje wytłumaczenie w wystąpieniu prezydenta Reagana z 29 stycznia 1981 r., w kórym i I w zdecydowanym tonie nakreślił stanowisko USA w podstawowych kwestiach dotyczących stosunków międzynarodowych i bezpieczeństwa światowego. Nie należy jednak sądzić, że propozycje Breżniewa były wyrazem szczerych intencji Kremla w tyc tak ważnych sprawach, ponieważ w rzeczywistości stanowiły element znanej taktyki Moskwy wobec Waszyngtonu stosowanej w sytuacjach, kiedy nie posiadano wystarczającego rozeznania co do kompetencji i możliwości każdego nowego prezydenta USA. Natomiast odnośnie do polityki zbrojeń Breżniew nie powiedział niczego nowego. Oświadczył jedynie, że nikomu nie pozwoli doścignąć, a tym bardziej prześcignąć poziomu zbrojeń, jaki osiągnął ZSRR: "Podobnego rodzaju próby, a także prowadzenie z nami rozmów z pozycji siły są absolutnie pozbawione perspektyw" - zakończył Breżniew tę część I 326 swojego wystąpienia. Rozwijając zbrojenia Moskwa kontynuowała jednocześnie politykę zmierzającą do rozkładu NATO od środka próbując wykorzystać w tym celu bądź Francję, bądź RFN. Na zjeździe Breżniew oświadczył z pogróżką, że rozmieszczenie na terytoriach europejskich członków NATO "nowych amerykańskich środków przenoszenia broni jąd- rowej" przynosi szkodę ich bezpieczeństwu. Nie precyzując, o jaką "szkodę" chodzi, uciekł się do szantażu.: "Tak więc rządy i parlamenty tych krajów mają powody, aby od nowa raz jeszcze rozważyć całą tę kwestię". * * * Leonid Breżniew zmarł 10 listopada 1982 r. i pozostawił kraj w stanie głębokiego upadku. W 1964 r. Breżniew mógł sięgnąć po władzę, ponieważ chruszczowowska seńa reform i kontrreform zaniepokoiła sporą część radzieckiej biurokracji i nie przyniosła większych rezultatów ekonomicznych. W tej sytuacji jego następcy łatwo było zebrać razem koalicję różnych interesów biurokratycznych, przeciwną jakimkolwiek dalszym "zwariowa- nym pomysłom". Manewrując pomiędzy nimi, nowy przywódca mógł zwiększać swoją kontrolę do czasu, gdy, łącząc stanowiska sekretarza generalnego partii i przewodniczącego Rady Najwyższej ZSRR, był nietykalny. Ale za swój sukces musiał zapłacić wysoką cenę. Przede wszystkim Breżniew musiał zjednać sobie tych wszystkich, którzy pomagali mu się piąć w górę, a to oznaczało pozostawienie na stanowiskach ustabilizowanych już biurokratów, bez względu na to, jak sprawowali swoje funkcje. Okres Stalina charakteryzował się masowymi krwawymi czystkami, okres Chruszczowa bezkrwawymi, natomiast w czasach Breżniewa poza wyżej wspomnianą, nieporównywalną z poprzednimi, nie było żadnych czystek. Był to długi okres biurokratycznej stabilizacji, w którym tylko śmierć usuwała wielu naczelnych biurokratów ze stanowisk. Kiedy umarł Stalin w 1953 r. przeciętny wiek członków Prezydium KC wynosił 55 lat, a sekretarzy,KC 52 lata, by do śmierci Breżniewa wzrosnąć odpowiednio do 70 i 76 lat! W gospodarce początkowo pozorowano wysiłki na rzecz kontynuacji reform próbując wprowadzić nowe zasady, które pozwoliłyby mierzyć osiągnięcia dyrektorów fabryk rentow- nością produkcji. Ale nowe reformy niebawem wygasły - majstrowanie w systemie nie przyniosło spodziewanych korzyści, a opozycja biurokratycznego betonu nie pozwoliła na dalsze kombinacje. Przez długi czas kierownictwu breżniewowskiemu wydawało się, że problemy, które piętrzyły się przed Chruszczowem, mogą być po prostu zignorowane. Same rozmiary ZSRR i występowanie ogromnych zasobów mineralnych pozwoliło lekceważyć słabość całych sektorów gospodarki. Nawet jeśli inwestycje w rolnictwie i dobrach konsump- cyjnych były opóźnione z uwagi na presję militarnej konkurencji, prawdopodobnie było jeszcze możliwe zwiększenie produkcji i podniesienie standardu życia ludności. Jednak zlekceważenie tych wszystkich problemów, które były obsesją Chruszczowa, spowodowało, że zaczęły one występować ze zdwojoną siłą pod koniec lat siedemdziesiątych. Stopień wzrostu gospodarczego zaczął gwałtownie spadać. Plan z lat 1976-1980 zakładał najniższy wzrost celów od lat dwudziestych, a i tak nie został wykonany. Jeśli roczna stopa wzrostu wynosiła przeciętnie 5% w ostatnich pięciu latach rządów Chruszczowa i 5,2% w pierwszych pięciu latach Breżniewa, to w latach 1976-1980 spadła do 2,6a%. Tendencja stagnacji uderzyła bardzo mocno w poszczególne gałęzie przemysłu: produkcja elektryczności i paliw wzrastała w 1980 r. w tempie, które stanowiło 2/3 tempa sprzed pięciu lat, a produkcja węgla, stali i maszyn do obróbki metalu znacznie spadła. W rolnictwie sytuacja pogarszała się dalej - po stosunkowo dobrych żniwach w 1978 r. nastąpiły słabe zbiory w dwu następnych latach i zupełnie katastrofalne w 1981 r. Reakcją breżniewowskiego pokolenia starzejących się biurokratów była próba ominięcia wszystkich problemów, które stwarzał spadek ekonomiczny. Próbowali oni nadal trwać przy 327 starych metodach i używać wpływów politycznych aby zachować swoje stanowiska. Jak się później okazało, w Moskwie doskonale zdawano sobie sprawę z istniejącej sytuacji, czego potwierdzeniem może być wypowiedź Andropowa podczas posiedzenia Biura Politycznego wkrótce po śmierci Breżniewa, której fragment zacytujemy: " Tak jak w centrum, tak i na prowincji wielu przywódców działa nadal przestarzałymi metodami i udowadnia nie- przygotowanie do pracy w nowych warunkach. Dyscyplina i porządek spadły do poziomu, który nie może być tolerowany. Wystąpił spadek pilności i odpowiedzialności. Występna praktyka zaniżania i rewizji planów stała się nagminna". Zatem - jak wynika z powyższego cytatu - partyjna "góra" upatrywała możliwość wyeliminowania niedomagań radzieckiej gospodarki jedynie poprzez "dokręcanie śruby", umocnienie dyscypliny i zaprowadzenie "porządku". Były to metody charakterystyczne dla piętnastomiesięcznego okresu rządów następcy Breżniewa - Jurija Andropowa. W latach Stalina i Chruszczowa biurokraci wszystkich szczebli mogli posiadać pewne wrażenie dumy ze swoich osiągnięć. Żyli w strachu przed Stalinem i czuli się zagrożeni nieustannymi zmianami polityki Chruszczowa, ale przynajmniej mogli patrzeć na, wątpliwy zresztą, wzrost ekonomiczny pod ich kolektywną kontrolą i związany z tym wzrost ich indywidualnego prestiżu. Mogli wierzyć w "nieustający rozwój komunizmu" - nie tyle w sensie wyzwolenia ludzi głoszonego przez Marksa i Lenina, ile wzrastania potęgi radzieckiego państwa. Za Breżniewa wiara w ideologię i duma ustąpiła miejsca cynizmowi, który rychło przerodził się w rażącą korupcję. Na samym szczycie władzy była w nią wplątana nawet rodzina Breżniewa. Trochę niżej w hierarchii biurokratycznej narodowe kierownictwa licznych republik budowały zaplecze do ukrywania swoich kryminalnych przedsięwzięć: po śmierci Breżniewa posypały się oskarżenia na przywódców Armenii, Gruzji, Kazachstanu i Uzbekistanu. Cynizm biurokracji szedł w parze z trwającą na dole alienacją mas. Do rekordowego poziomu wzrosło pijaństwo, narkomania, pro tytucja i przestępczość. Swoje struktury rozbudowywały powiązane z aparatem władzy przestępcze mafie. 2. Andropow i Czernienko Po śmierci Breżniewa kierownictwo partią przejął Jurij Władimirowicz Andropow. Grunt dla Andropowa został przygotowany jeszcze za życia Breżniewa. Sprzyjającą okolicznością po temu było odsunięcie od działalności drugiego sekretarza KC KPZR Andrzeja Kirylenki, a przede wszystkim śmierć głównego ideologa partii Michaiła Susłowa w styczniu 1982 r. W maju 1982 r. Andropow opuścił stanowisko przewodniczącego KGB i przeszedł do Sekretariatu KC (nowym przewodniczącym KGB został protegowany Andropowa, Witalij Fedorczuk). Jako człowiek z KGB, instytucji posiadającej wówczas największe wpływy w partii, Andropow od razu awansował w hierarchii członków Biura Politycznego i dwa dni po śmierci Breżniewa został wybrany sekretarzem generalnym KC KPZR, zresztą z rekomen- dacji swojego głównego rywala, Konstantina Czernienki. Urodzony w 1914 r. Andropow rozpoczął karierę polityczną w drugiej połowie lat trzydziestych, kiedy w miejsce starych kadr partyjnych rekrutowano nowe spośród młodych , działaczy komsomolskich. Pod koniec lat trzydziestych był sekretarzem Komitetu Ob- wodowego Komsomołu w Jarosławiu, a po wojnie radziecko- ińskiej szefem Komsomołu Karelofińskiego SRR. W czasie wojny z Niemcami wziął czynny udział w organizowaniu partyzantki na terenie tej republiki, a pod koniec lat czterdziestych objął stanowisko drugiego sekretarza tamtejszego KC. Dzięki nieustannemu manifestowaniu wierności Stalinowi w okre- 328 sie powojennych czystek uniknął aresztowania i w 1951 r. został ściągnięty do Moskwy i ulokowany w aparacie KC KPZR. W latach 1953-1957 pełnił funkcję ambasadora ZSRR w Budapeszcie, a następnie za wkład wniesiony w zdławienie powstania węgierskiego został mianowany kierownikiem Wydziału Krajów Socjalistycznych KC KPZR. W 1962 r. Andropow został sekretarzem KC, a w 1967 objął stanowisko przewodniczącego KGB. W tym samym roku został też zastępcą członka Biura Politycznego, a w 1973 r. za zasługi na polu walki z ruchem dysydenckim uzyskał status pełnoprawnego członka tej najwyższej wykonawczej instancji partyjnej. Sięgnięcie przez Andropowa po najwyższą władzę w partii, a następnie w państwie (w czerwcu 1983 r. objął stanowisko przewodniczącego Prezydium Rady Najwyższej ZSRR), było rezultatem zakulisowej walki z drugim sekretarzem KC, Konstantinem Czernienko, w którym Breżniew widział swojego następcę. Nie ulega wątpliwości, że dokonując "przewrotu pałacowego" Andropow oparł się przede wszystkim na KGB. Interesujący przy tym jest fakt, iż nie wywołało to sprzeciwu aparatu partyjnego i Biura Politycznego KC, które uznało przewrót Andropowa i zmusiło Czernienkę do wysunięcia na nadzwyczajnym plenum KC w dniu 12 listopada jego kandydatury. KGB miał swoje powody, by promować Andropowa: jako wieloletni przewodniczący podniósł znaczenie i rangę tej instytucji poważnie nadwerężonych przez Chruszczowa, a obecnie gwarantował dalszy wzrost jej wpływów i znaczenia w partii i państwie. Kiedy w maju 1967 r. Andropow otrzymał propozycję objęcia stanowiska szefa KGB, zgodził się go przyjąć, pod warunkiem że zostanie zastępcą członka Biura Politycznego. Osiągnął przez to podwójny cel: osobisty awans w hierarchii partyjnej, a przez to podniesienie prestiżu zdegradowanych przez Chruszczowa "organów". Od tej chwili także lokalnych przewodniczących KGB zaczęto ponownie włączać w skład komitetów partyjnych. A kiedy w związku z polityką "odprężenia" w sprawach międzynarodowych, przy równoczesnym zaostrzeniu walki z opozycją wewnętrzną mianowano Andropowa w 1973 r. członkiem Biura Politycznego, również terenowe komitety podążyły za tym przykładem, wprowadzając miej- scowych szefów KGB do swych egzekutyw. Odtąd KGB stał się równoprawnym uczestnikiem "trójkąta władzy": partia - armia - policja polityczna. Naturalną konsekwencją wzrostu realnej władzy KGB stała się potrzeba zrewidowania jego statusu prawnego - 5 czerwca 1978 r. Prezydium Rady Najwyższej ZSRR wydało dekret o przemianowaniu "KGB przy Radzie Ministrów ZSRR" "na KGB ZSRR", przez co uzyskał statuts samodzielnego resortu. Wbrew temu, jaki wizerunek Andropowa upowszechniali na Zachodzie agenci KGB, którzy przedstawiali go jako "liberała, intelektualistę i przyszłego reformatora", człowiek ten prawdopodobnie niewiele różnił się od swoich poprzedników. Zresztą mit o nim jako "skrycie liberalnym aparatczyku" rychło upadł, nie wytrzymując konfrontacji z rzeczywistością. Pryncypia polityki zagranicznej, jak zwykle zawoalowane deklaracjami o konieczności zachowania pokoju, pozostały te same: ekspansja polityczna i ideologiczna, a w konsekwencji globalna sowietyzacja. W polityce wewnętrznej podjęte środki zmierzały do "uporząd- kowania" gospodarki drogą wyciskania rezerw z istniejącego systemu bez naruszania jego fundamentów. W ciągu kilkunastu miesięcy urzędowania Andropow nie wprowadził ani jednej prawdziwej reformy, a gdyby podjął taką próbę, musiałby rozpocząć od reformowania systemu politycznego, podobnie jak usiłował to czynić Chruszczow. Jednak w takim przypadku niewątpliwie musiałby podzielić los Nikity Siergiejewicza. Ale znając w ogólnym zarysie jego program polityczny, możemy stwierdzić, iż takie niebezpieczeństwo And- ropowowi nie groziło. Ten program to przede wszystkim przywrócenie "żelaznej kurtyny" w jej pierwotnym kształcie oraz rozpętanie "szpiegomanii" w iście stalinowskim stylu. W realizacji tej "polityki" pierwszoplanową rolę miały odegrać KGB i armia. Pierwszym aktem prawnym Andropowa była "Ustawa o granicy państwowej ZSRR" wydana 24 listopada 1982 r. Ustawa nie tylko potwierdzała nietykalność i nienaruszalność 329 granic Związku Radzieckiego, ale jej podstawowym celem było umocnienie dyscypliny społecznej, wzmożenie czujności i nietolerancji. Artykuł 28 ustawy głosił, że wojska ochrony pogranicza winny "uniemożliwić przewóz przez granicę państwową ZSRR wszelkich druków, zdjęć fotograficznych, rękopisów, mikrofilmów, nagrań magnetofonowych i innych, których treść może być szkodliwa dla politycznych i gospodarczych interesów ZSRR, dla bezpieczeń- stwa państwowego, porządku publicznego, jak również dla zdrowia psychicznego i stanu moralnego ludności". Obowiązek czynnego udziału w strzeżeniu granicy państwowej nałożo- no na wszystkich obywateli radzieckich - ustawa miała stale przypominać, że Związkowi Radzieckiemu nieustannie grożą wrogowie zewnętrzni. Zatem to nowe prawo doskonale pasowało do podstawowego hasła czasów andropowowskich - umacniania dyscypliny. Drugą regulacją Andropowa, przyjętą 17 czerwca 1983 r., była ustawa "O kolektywach pracy i zwiększaniu ich roli w kierowaniu przedsiębiorstwami, instytucjami i organizacjami". W sierpniu zaś wydano szereg rozporządzeń wykonawczych zmierzających do zwiększenia kontroli oraz odpowiedzialności za łamanie dyscypliny w zakładach pracy. W komentarzu do ustawy z naciskiem podkreślono, że na czele kolektywu stoi organizacja partyjna. Przed- stawiciele organizacji partyjnej wraz z przedstawicielami Komsomołu, związków zawodowych i administracji zakładowej mieli również reprezentować to ciało na zewnątrz. Nowe przepisy miały zatem na względzie jeden konkretny cel - wzmóc kontrolę nad robotnikami. Aliści wyciągając wnioski z polskich wypadków lat 1980-1981 autorzy ustawy zdecydowali się rozszerzyć udział robotników w zarządzaniu przedsiębiorstwami, jak również w "polityce mieszkaniowej" przedsiębiorstw. Zasadniczą cechą "polityki gospodarczej" Andropowa było umacnianie dyscypliny pracy, ale oprócz tego władze wyszły z kilkoma innymi, bardziej konkretnymi propozycjami, takimi jak rozbudowa kompleksów rolno-przemysłowych, rozszerzanie prerogatyw kadry kierowniczej przedsiębiorstw, szersze uwzględnianie interesQw regionalnych w gospodarce krajowej oraz wprowadzanie nowych bodźców do realizacji uchwalonego jeszcze w czasach Breżniewa "programu żywnościowego". Trzeba też przyznać, że między innymi dzięki temu udało się nieco ruszyć radziecką gospodarkę z martwego punktu. Wedhxg oficjalnych danych z 1983 r. dochód narodowy zwiększył się o 3,l%, produkcja przemysłowa o 4%, a produkcja w sektorze uspołecznionym rolnictwa nawet o 6%. Z drugiej jednak strony przeprowadzona przez jednego z radzieckich ekonomistów analiza porównawcza przeciętnej rocznej dynamiki wzrostu produkcji w wybranych gałęziach przemysłu świadczyła o utrzymywaniu się tendencji spadkowej w kluczowych sektorach radzieckiej gospodarki. Przywracanie "ładu i porządku" w państwie Andropow rozpoczął od spektakularnego "oczyszczenia" kierownictwa partii i centralnych instytucji rządowych z tych osób, których niekompetencja i korupcja przekroczyły wszelkie dopuszczalne normy. Na najwyższych szczeblach władzy działania te należy utożsamiać z procesem umacniania pozycji nowego sekretarza generalnego partii. Pierwsze uderzenie poszło w rywalizujące z KGB Ministerstwo ! Spraw Wewnętrznych, którym kierował krewny Breżniewa, Mikołaj Szczełokow. Za pretekst , posłużyła "afera diamentowa", w którą zamieszana była córka Breżniewa, Galina, ochrania- ' na kiedyś przez szwagra Breżniewa, pierwszego zastępcę przewodniczącgo KGB w czasach ! Andropowa, Semena Cwiguna (aferę wykryto jeszcze w styczniu 1982 r. i Cwigun był przeshxchiwany przez samego Susłowa, który miał mu polecić popełnienie samobójstwa - dzień później Cwigun rzeczywiście "zmarł". Wkrótce zmarł również "nagle" Susłow). W czerwcu 1983 r. Szczełokow został wykluczony z KC, a w samym Ministerstwie Spraw Wewnętrznych oraz w milicji zarządzono czystkę i wprowadzono wydziały polityczne (zlikwidowane w czasach Chruszczowa), do których skierowano funkcjonariuszy aparatu ' partyjnego i KGB. Zmiany personalne przeprowadzono także w innych ministerstwach oraz w odpowiednich rządowych instytucjach miejskich i obwodowych. Ministrem spraw wewnę- 330 trznych został Witalij Fedorczuk, który poprzednio piastował stanowisko przewodniczącego KGB po Andropowie. Nowym szefem KGB mianowano natomiast Wiktora Czebrikowa. Przeprowadzono też szereg procesów łapówkarzy, w których wyroki skazujące objęły niemało osób z "nomenklatury" partyjnej wszystkich szczebli. Ale jakby "przy okazji" zaostrzono walkę z wszelką opozycją: aresztowano setki dział zy religijnych, narodowych i innych, a odbywającym karę zwiększano wyroki więzienia. Szczególnie głośnym echem odbił się w świecie proces i wyrok skazujący na 7 lat obozu pracy i 5 lat zesłania 28-letnią poetkę Irinę Ratuszyńską. Już po zakończeniu jej procesu, 11 stycznia 1984 r., zmodyfikowano starą ustawę z 1958 r. "O odpowiedzialności karnej za przestępstwa godzące w interes państwa", między innymi przez dołączenie artykuhz dotyczącego "przekazywania zagranicznym or- ganizacjom lub ich przedstawicielom informacji, zawierających tajemnice służbowe". Innym kuriozalnym uzupełnieniem tej ustawy było wprowadzenie zapisu, który ostrzegał, że za "działania dokonane przy użyciu środków pieniężnych lub innych walorów materialnych, otrzymanych od organizacji zagranicznych" grozi kara do 10 lat więzienia. Był to cios godzący w więźniów politycznych i ich rodziny, który uniemożliwiał im korzystanie z pomocy materialnej zagranicznych i wszelkich międzynarodowych organizacji charytatywnych. Jednym z najważniejszych wydarzeń politycznych w ZSRR w czasach Andropowa było plenum KC KPZR poświęcone zagadnieniom ideologicznym, które odbyło się w czerwcu 1983 r. To właśnie na tym plenum podjęto najważniejsze decyzje dotyczące spraw personal- nych na najwyższych szczeblach biurokracji partyjnej i państwowej oraz spraw związanych z funkcjonowaniem państwa i jego gospodarki. Istotnym tematem plenum była kwestia wpływu armii na dyscyplinowanie i proces wychowawczy społeczeństwa radzieckiego. Należy zresztą zauważyć, że już od kilku miesięcy zagadnienie to stanowiło główny temat zebrań partyjnych, nauczycielskich, spotkań weteranów itp. Prasa z tego okresu przepełniona jest artykułami i wystąpieniami poś więconymi wychowaniu "wojskowo-patriotycznemu". Na plenum szef Głównego Zarządu Politycznego Armii Radzieckiej, Aleksy Jepiszew, faktyczny koordynator tej akcji z dumą w głosie stwierdził, że "tylko w Okręgu Moskiewskim cztery tysiące wojskowych pełni funkcje nieetatowych pionierskich drużynowych". W szkołach wszystkich poziomów i typów poświęcano coraz więcej godzin lekcyjnych na szkolenie wojskowe. Szczególną wagę do wychowania "wojskowo-patriotycznego" przywiązywano w republikach nadbałtyckich i zakaukaskich. W świadomości całego radzieckiego społeczeń- stwa władze starały się zakorzenić koncepcję wychowawczej roli radzieckich sił zbrojnych jako specyficznego organu państwa. Podniesiono znaczenie armii - z narzędzia państwa próbowano ją przekształcić w jego nieodłączną część i obarczyć odpowiedzialnością za wychowanie młodego pokolenia. W polityce zagranicznej okres Andropowa charakteryzował się dalszym narastaniem napięcia między Wschodem a Zachodem. Przede wszystkim ważne jest zwrócenie uwagi na fakt, że Andropow stanął na czele partii w chwili, kiedy równowaga militarna między krajami NATO a Układu Warszawskiego zaczęła się przechylać w Europie na korzyść bloku radzieckiego. ZSRR dogonił i prześcignął USA w dziedzinie strategicznej broni jądrowej, wycelował w Europę Zachodnią 300 rakiet średniego zasięgu (SS-20 o zasięgu do 5 tys. km), a ponadto objął swoimi wpływami kilkanaście państw w Afryce, Azji i Ameryce Łacińskiej. Był to jedyny pozytywny dla ZSRR rezultat ery Breżniewa, chociaż nie było w tym jego osobistej zasługi, ale działania takich sił sprawczych, jak presja kompleksu wojskowo- -przemysłowego i polityki "odprężenia" sprytnie reżyserowanej i kontrolowanej, przy naiwności Zachodu, przez KGB. Zmiana układu sił w Europie na korzyść ZSRR zmusiła NATO do zainstalowania na terenie RFN, Wielkiej Brytanii i innych krajów - mimo protestów przeciwników tej akcji - wyrzutni rakiet balistycznych "Pershing II" i "Cruise". Odrzuciwszy wcześniej propozycję rozwiązania problemu środkami dyplomatycznymi, Mosk- ` 331 wa rozpoczęła hałaśliwą wojnę propagandową, uciekając się nawet do gróźb wobec rządów państw zachodnich, zwłaszcza wobec RFN. Kiedy nie udało się powstrzymać rozmieszczania amerykańskich rakiet w Europie Zachodniej, Moskwa oświadczyła, iż zamierza zainstalować własne wyrzutnie rakiet SS-20, SS-22 i SS-23 na terytońum NRD i Czechosłowacji. Jednak oświadczenie to nie było równoznaczne ze zrealizowaniem tego projektu. Przede wszystkim kłóciło się to z zasadą Kremla nieinstalowania najnowocześniejszych typów broni strategicz- nej na terytońum swoich sojuszników. Moskwa musiała się również liczyć z ewentualnością akcji protestacyjnych w tych krajach przeciwko obecności rakiet radzieckich. Zatem determinacja i konsekwencja Zachodu doprowadziły do pierwszej od wielu lat porażki Moskwy na jej drodze do dalszego umacniania swojej hegemonicznej roli w stosunkach międzynarodowych. Tym samym era radzieckiej polityki "z pozycji siły", wspieranej przez finansowane przez Moskwę, a zamierające właśnie ruchy pacyfistyczne, odchodziła w prze- szłość. Symbolicznym aktem zamykającym ową erę było demonstracyjne opuszczenie 23 listopada 1983 r. przez radzieckich dyplomatów z Julijem Kwiecińskim na czele rokowań genewskich w sprawie ograniczenia zbrojeń nuklearnych. Nie można było tego uznać za sukces Andropowa i weterana radzieckiego resortu spraw zagranicznych, Andrieja Gromyki. Także na innych odcinkach polityki zagranicznej Andropow nie mógł poszczycić się sukcesami. Pogorszyły się stosunki między ZSRR a Japonią wskutek rozmieszczenia rakiet radzieckich w azjatyckiej części ZSRR i na wyspie Iturup w pobliżu Hokkaido, oraz odmowy jakichkolwiek pertraktacji w sprawie zwrócenia Japonii Wysp Kurylskich, które po II wojnie światowej zostały przejęte przez ZSRR. Przedhzżały się również rozmowy z Chinami na temat normalizacji wzajemnych stosunków. Mimo nasilenia agresji w Afganistanie opozycja mudżahedinów nie zamierzała kapitulować. Również w Polsce proces likwidowania "Solidar- ności" i dławienia wszelkiej opozycji przez miejscowy reżim komunistyczny nie dawał pożądanych rezultatów. Jednak najbardziej wstrząsającynrwydarzeniem, które poruszyło opinię publiczną całego świata i groziło nawet przerodzeniem się w otwarty konflikt, było zestrzelenie z 31 sierpnia na 1 września 1983 r. przez radziecki myśliwiec południowokoreań- skiego samolotu pasażerskiego, lecącego z Nowego Jorku do Seulu, który zboczył z trasy i znalazł się nad terytońum ZSRR. Zginęło 269 pasażerów i członków załogi. Moskwa początkowo zataiła fakt zestrzelenia samolotu, a następnie oświadczyła, że jakoby wykonywał on misję szpiegowską na zlecenie CIA i dlatego został zestrzelony. Ale jak wykazało dochodzenie niezależnej międzynarodowej organizacji pilotów cywilnych, radziecka wersja "misji szpiegowskiej" nie była prawdziwa. Jako najbardziej prawdopodobny powód zbocze- nia z trasy podano usterki w działaniu automatycznych przyrządów nawigacyjnych. Wydarzenie to mocno nadszarpnęło reputację ZSRR na arenie międzynarodowej. Duże upokorzenie przeżyła również Moskwa w związku z inwazją wojsk amerykańskich na karaibską wyspę Grenadę jesienią 1983 r. W 1979 r. na Grenadzie do władzy doszedł prokomunistyczny rząd Maurice Bishopa, który podpisał tajne porozumienia z ZSRR, Kubą i Północną Koreą o dostawach broni, sprzętu wojskowego i o szkoleniu armii grenadzkiej. Wkrótce na Grenadzie pojawili się liczni doradcy radzieccy i kubańscy - szybko postępowała militaryzacja wyspy: rosły dostawy broni i sprzętu wojskowego z ZSRR, Czechosłowacji, Bułgańi, NRD, Korei Północnej i Kuby. Na rozwój wypadków z niepokojem spoglądały nie tylko Stany Zjednoczone, lecz także sąsiadujące z Grenadą wyspowe państewka, jak Dominikana czy Jamajka. Tymczasem inspirowane przez dowódców konflikty wewnątrzpar- tyjne doprowadziły do puczu wojskowego na Grenadzie: 19 października 1983 r. władzę objęła komunistyczna Rada Wojskowo-Rewolucyjna pod przewodnictwem generała Hudsona Austina. Bishop został aresztowany, a następnie zamordowany. Wojska Austina dokonały masakry protestującej ludności. Wówczas dopiero prezydent USA, Ronald Reagan, zdecydo- wał się na kontrakcję, krzyżując plany Moskwy. 25 października 1983 r. na wniosek 332 Organizacji Państw Karaibskich siły zbrojne sześciu państw karaibskich i Stanów Zjed- noczonych wylądowały na wyspie zaprowadzając tam w ciągu kilku dni porządek, usuwając radzieckich i kubańskich doradców i tworząc warunki do rozpisania powszechnych wyboców, przywracających demokratyczne rządy w państwie. Amerykańska akcja na Grenadzie była pierwszą od lat oznaką stanowczości Waszyngtonu wobec nieustannej, kierowanej z Moskwy dywersji w rejonie Morza Karaibskiego i Ameryki Łacińskiej. Upokorzenie Moskwy było tym większe, że akcja ta udowodniła, iż likwidacja reżimu komunistycznego jest jednak możliwa. * * * Jurij Andropow zmarł po piętnastu miesiącach po dojściu do władzy na ostrą niewydolność nerek, 9 lutego 1984 r., nie zdążywszy niczego doprowadzić do końca. Nowym sekretarzem generalnym KC KPZR po Andropowie został Konstantin Ustino- wicz Czernienko. Urodzony w 1911 r. w syberyjskiej wsi, w młodości był komsomolskim aktywistą, a do partii wstąpił w I931 r. Podczas wojny zajmował stanowiska sekretarzy komitetów obwodowych partii, stąd należy sądzić, iż nie brał bezpośredniego udziału w wojnie. W 1950 r., pracując w aparacie KC Komunistycznej Partii Mołdawii, spotkał się z Breżniewem, co zdecydowało o jego dalszej karierze. Kiedy w 1964 r. Breżniew został sekretarzem generalnym partii Czernienko najpierw został szefem Wydziału KC, następnie sekretarzem KC, a od 1978 r. członkiem Biura Politycznego. Pod względem poziomu wykształcenia Czernienko zajmował ostatnie miejsce w Biurze Politycznym - ukończył tylko szkołę średnią. Co się tyczy innych uczelni, które według twierdzeń "nadwornych" biografów ukończył, to chodzi tu o znaną już w czasach Stalina praktykę "poprawiania" biografii czołowych kadr partyjnych; jednym dorabiano "pochodzenie proletariackie", jeśli wyszli z rodzin urzędniczych (Malenkow, Bułganin, Breżniew, Andropow), innym wręczano dyplomy wyższych uczelni w dziedzinie nauk społecznych, choć żadnych szkół nie ukończyli. Tak też otrzymał dyplom od podległego mu Instytutu Pedagogicznego w Kiszyniowie Czernienko, pracując jako szef Wydziahz Agitacji i Propagandy KC KP Mołdawii, której I sekretarzem był wówczas Breżniew. W toku swej ponad pięćdziesięcioletniej działalności Czernienko zawsze odgrywał role drugoplanowe - był typem gorliwego służbisty i skrupulat- nego wykonawcy. Z takimi cechami charakteru pozostałby zapewne wiecznym referentem- -kierownikiem dziahz, gdyby nie przypadkowe skrzyżowanie się dróg, jego i Breżniewa w 1950 r. Od tej pory Czernienko był niezmiennie współtowarzyszem i "drugim ego" Breżniewa. Obaj różnili się od siebie cechami charakteru; wprawdzie w dziedzinie talentu organizacyjnego wzajem się dopełniali, ale w życiu prywatnym Breżniew lubił uroki życia, podczas gdy Czernienko był oschłym pedantem. Czernienkę wybrano sekretarzem generalnym KC KPZR 13 lutego 1984 r., a 11 kwietnia, zgodnie z konstytucją ZSRR z 1977 r. jako szef partii objął również funkcję przewodniczącego Prezydium Rady Najwyższej ZSRR. Najkrótsze ze wszystkich dotychczasowych urzędowanie Czernienki jako sekretarza generalnego było też i najbardziej bezbarwne. Trzynastomiesięczny okres rządów Czernienki zaowocował przyjęciem dwóch ustaw: "O szkole w warunkach rozwiniętego socjalizmu" oraz ustawy dotyczącej rolnictwa. Ustawa o szkolnictwie, której projekt opublikowano w styczniu 1984 r., a więc jeszcze za życia Andropowa, została zatwierdzona w kwietniu i dotyczyła szkolnictwa ogólnokształcącego i zawodowego. Przypominając, że "niewzruszoną podstawą komunistycznego wychowania szkolnego jest wdrożenie uczniów do marksistowsko-leninowskiego światopoglądu", ustawa przewidywała obniżenie dolnej granicy wieku przy zapisach do szkół z 7 do 6 lat, zwiększenie naboru młodzieży do szkolnictwa zawodowego w celu zredukowania liczby studentów i przezwyciężenia kryzysu siły roboczej oraz poprawę nauczania języka rosyjskiego. Ten 333 ostatni punkt reformy wiązał się z upowszechnianiem wychowania "wojskowo-patriotycz- nego" oraz potrzebami samej armii, w której wszystkie regulaminy, podręczniki, instrukcje obsługi sprzętu bojowego, rozkazy i polecenia wydawano w języku rosyjskim. Natomiast ustawa dotycząca rolnictwa była w istocie nowym programem przewidującym nawadnianie i osuszanie milionów hektarów. Program ów przewidywał również budowę kanałów oraz skierowanie części północnych i syberyjskich rzek na irygaeje ziem uprawnych w centralnych i południowych rejonach kraju, na równinie zauralskiej i w Zachodniej Syberii. Program nowych robót miał spełnić przede wszystkim dwie funkcje: zastąpić reformy oraz stworzyć pozory "rozwiązywania problemu rolnictwa". Nadto działania takie idealnie odpowiadały radzieckiemu modelowi gospodarki planowej, ponieważ pozwalały mobilizować entuzjazm mas i wykorzystywać pracę nisko wykwalifikowanych robotników, głównie więźniów. Rządy Czernienki zasadniczo stanowiły kontynuację poprzednich miesięcy zarówno w polityce wewnętrznej, jak i zagranicznej. Nadal trwała "walka z korupcją", z tą wszakże różnicą, że teraz zeszła ona w dół, "do mas". Za kraty wsadzano każdego, przeciwko komu dysponowano odpowiednimi "materiałami", głównie donosami. Wraz ze wzrastającą surowo- ścią reżimu szło bestialstwo służb więzienno-obozowych: tylko w drugiej połowie 1984 r. zamęczono na śmierć czterech znanych radzieckich dysydentów - Aleksego Nikitina, Ołeksę Tichyja, Jurija Litwina i Walentyna Sokołowa. W polityce zagranicznej nadal prowadzono niewybredną kampanię na rzecz usunięcia z Europy Zachodniej amerykańskich rakiet oraz przeciwko ponownemu wyborowi na stanowisko prezydenta USA Ronalda Reagana. Niezależnie od tego Moskwa w najgłębszej tajemnicy szukała sposobów na podjęcie , przerwanych z własnej winy rokowań rozbrojeniowych w Genewie. W dniach 7-8 lutego 1985 r. doszło do spotkania Andrieja Gromyki z sekretarzem stanu USA, Georgem Shultzem, którego rezultatem było porozumienie o powrocie do przerwanych przed czternastoma , miesiącami rozmów. Równocześnie do Moskwy przybyła legacja rządowa Stanów Zjed- I noczonych celem zawarcia układu w sprawie rozszerzenia amerykańsko-radzieckiej wymiany handlowej. Konstantin Czernienko zmarł 10 marca 1985 r., zamykając w Związku Radziec- kim epokę rządów przywódców urodzonych jeszcze przed rewolucją. Władzę po nim miał ; objąć człowiek, który reprezentował nowe, czwarte pokolenie działaczy partyjnych, 54-letni Michaił Gorbaczow. i 3. Gorbaczow - droga do władzy i Michaił Siergiejewicz Gorbaczow urodził się 2 marca 1931 r. we wsi Priwolnoje leżącej w przykaukaskim Stawropolskim Kraju, na południowym krańcu europejskiej części Związku Radzieckiego. Wedhxg życiorysu jego dziadek i ojciec uprawiali ziemię. Dziadek był współzałożycielem i przewodniczącym miejscowego kołchozu. Ojciec, Siergiej Andriejewicz, pracował jako mechanizator i za zasługi w szczególnie trudnych powojennych latach głodu, został odznaczony Orderem Lenina. W wieku osiemnastu lat także Michaił Gorbaczow za pracę w kołchozie otrzymał Order Czerwonego Sztandaru Pracy. Po ukończeniu szkoły średniej zdał egzamin na wydział prawa Uniwersytetu im. Łomonosowa w Moskwie. W 1955 r. jako absolwent prawa wrócił do Stawropolskiego Kraju, gdzie kontynuował rozpoczętą w czasie studiów uniwersyteckich działalność w Komsomole. W 1962 r. Gorbaczow, legitymujący się wówczas dziesięcioletnim stażem w KPZR, został powołany do pracy partyjnej. Pełnił kolejno funkcje organizatora w Stawropolskim Terytorialno-Produkcyjnym Zarządzie Kołchozowo-Sowchozowym, a następnie kierownika Wydziału Instancji Partyj- 334 nych w tamtejszym komitecie krajowym KPZR. We wrześniu 1966 r. został pierwszym sekretarzem Stawropolskiego Komitetu Miejskiego. Równolegle studiował zaocznie w Staw- ropolskim Instytucie Rolniczym, który ukończył w 1967 r. ze specjalizacją agronoma- -ekonomisty. W kwietniu 1970 r. Gorbaczow objął funkcję pierwszego sekretarza Stawropolskiego Komitetu Krajowego. W marcu 1971 r. na XXIV Zjeździe KPZR został wybrany członkiem Komitetu Centralnego, zaś w 1978 r. za wstawiennictwem Andropowa (który znał Gor- baczowa z jego działalności w Stawropolskim Kraju, gdzie często spędzał urlop), mianowano go sekretarzem KC KPZR do spraw rolnictwa. Kolejne nominacje następowały bardzo szybko: w rok później został zastępcą, a w październiku 1980 r. członkiem Biura Politycznego KC KPZR. Po śmierci Breżniewa, kiedy Andropow podjął "walkę z korupcją" i próbę ożywienia gospodarki między innymi przez wstrzyknięcie trochę świeżej krwi rządzącym, Gorbaczow stał się jego najbliższym pomocnikiem. Wiele osób dobierano teraz według klucza Gorbaczowa. Byli wśród nich Mikołaj Ryżkow i Jegor Ligaczow, który objeżdżał Związek Radziecki niczym carski rewizor. Działania zapoczątkowane przez Andropowa i Gorbaczowa były zniewagą dla breżniewowskiej "starej gwardii". Miała ona jeszcze ciągle wysoko postawionego protektora w osobie Czernienki. W najwyższych władzach partii u ormowały się dwa obozy. Ale kiedy antykorupcyjna akcja zaczęła nabierać rozmachu, Andropowa zmogła śmiertelna choroba. Mimo to, w szpitalu, otoczony najbliższymi współpracownikami, którzy byli nieświadomi dramatu, w jakim uczestniczą, Andropow nie przerywał pracy. Przygotowywał właśnie przemówienie, jedno z tych, które sekretarze generalni wygłaszali dwa razy do roku na posiedzeniach KC partii. W tym przypadku był to rodzaj testamentu politycznego, który zakończył następującymi słowami: "Ze zrozumiałych względów nie będę mógł uczestniczyć w posiedzeniu Biura Politycznego i Sekretariatu KC, dlatego proszę KC, by upoważnił towarzysza Gorbaczowa do przewodniczenia w moim imieniu". W podtekście słowa te oznaczały informację, że Andropow, odrzucając kandydaturę Czernienki, wyznaczał Gorbaczowa jako swojego następcę. Jednakże w czasie choroby Andropowa Czernienko i premier Tichonow dysponowali dużą siłą. Kiedy nadszedł dzień posiedzenia KC, powielony tekst przemówienia Andropowa, ku zaskoczeniu poinformowanych, nie zawierał ostatniego, zacytowanego wyżej akapitu. Okazało się, że rządząca krajem trójka - Czernienko, Tichonow i minister obrony marszałek Ustinow, poleciła pominąć ten właśnie fragment przemówienia. Wkrótce potem Andropow zmarł. "Banda trojga" najbardziej rozpaczała nad jego trumną, ale to ona stanęła zdecydowanie na drodze Gorbaczowa. Teraz mogła wybrać następcę z własnego grona. Zwyciężył Czernienko - stara gwardia wybrała sekretarza, którego mogła kontrolować. Tymczasem już na pierwszym posiedzeniu Biura Politycznego Czernienko sprawił im przykrą niespodziankę, kiedy powiedział: " Podczas mojej nieobecno- ści, czy to z powodu wyjazdu, czy choroby, posiedzenia Biura Politycznego będzie prowadził towarzysz Gorbaczow". Takie postawienie sprawy ponownie otwierało przed Gorbaczowem drogę na szczyt. W związku z oświadczeniem Czernienki, zdezorientowani członkowie starej gwardii orzekli, że są temu przeciwni, i ostrzegli, iż spowoduje to duże zamieszanie w kraju. Powstał impas. Szczęśliwą drogę wyjścia znalazł Gromyko, który powiedział: "Towarzysze, Gor- baczow ma pewne doświadczenie w przewodniczeniu Sekretariatowi - pozwólmy mu kontynuować pracę i zobaczymy, jak się sprawy potoczą". Tym sposobem, z pomocą Gromyki, Gorbaczow faktycznie został II sekretarzem KC KPZR. Jednak członkowie najwyższych władz partyjnych zdawali sobie sprawę, że przywództwo Czernienki jest sprawą przejściową, był to już bowiem człowiek bardzo chory. Z tego względu okres jego urzędowania zasadniczo ograniczył się do walki o przyszłą sukcesję. Oczywiście, nie prowadzono żadnej jawnej kampanii. Gorbaczow trzymał w odwodzie Ryżkowa i pozo- 335 stałych zwolenników, starając się w miarę możliwości osłabić przeciwników w Biurze Politycznym. Jego głównym rywalem do stanowiska sekretarza generalnego był Wiktor Gńszyn, I sekretarz moskiewskiego Komitetu Miejskiego partii, członek Biura Politycznego, przedstawiciel starej gwardii. Aliści jego siedemnastoletnia już działalność jako gospodarza miasta miała swoje ujemne strony. Słynny sklep spożywczy przy ulicy Gorkiego w Moskwie podejrzany był o sprzeniewierzanie, a także o sprzedaż czarnorynkową notablom partyjnym. Plotki dotarły do Biura Politycznego i władz Moskwy. Stara gwardia instynktownie postanowiła zatuszować sprawę. Jednak gazeta "Izwiestia" podjęła ryzyko wyświetlenia tej afery. Naczelny redaktor gazety, Iwan Łaptiew, porozumiał się z Gorbaczowem, który zgodził się na ujawnienie tej sprawy pod warunkiem, że całą odpowiedzialność weźmie na siebie redakcja "Izwiestii". Oczywiście Gorbaczow nie działał tylko zakulisowo. Telewidzowie mogli go oglądać, kiedy jako II sekretarz składał wizyty zagranicą. Specjalne reportaże pokazywały go w towarzystwie najbardziej znanych przywódców światowych. W tym samym czasie Gńszyn związał się z przywódcą starej gwardii i jako potencjalny kandydat do sukcesji rozpoczął wspinaczkę na szczyt. Czernienko był chory na rozedmę płuc, zaburzenia krążenia i na marskość wątroby. Po raz trzeci w ciągu dwóch lat zdrowie kolejnego przywódcy było w tak złym stanie, że nie dało się tego ukryć. Kilka dni przed udaniem się Czernienki do lecznicy na Kremlu zebrali się członkowie Biura Polityczngo i sekretarze KC, na które sekretarza generalnego dosłownie przyniesiono w fotelu. "Muszę iść do szpitala - powiedział do współtowarzyszy - a wy jesteście odpowiedzialni za pracę Biura Politycznego i Sekretańatu KC". Przed starą gwardią stanęła wizja niezbyt zachęcającej przyszłości. W szpitalu umierający sekretarz generalny udzielił swojego poparcia Griszynowi. Pokazano ich razem w dziwacznej ceremonii przygotowanej dla radzieckiej telewizji. Szpitalną salę zamieniono na lokal wyborczy: 24 lutego Czernienko na oczach milionów " elewidzów oddał swój głos w wyborach do Rady Najwyższej. Tydzień później ponowne pojawienie się Czernienki na ekranie było dowodem, że jest to część kampanii na rzecz Griszyna, której ten zresztą był głównym animatorem. Konstantin Ustinowicz Czernienko zmarł 10 marca 1985 r. o godz. 7.20 rano. Jeszcze raz, podobnie jak poprzednio, próbowano wymanewrować Gorbaczowa. Ale ten miał już teraz mocną pozycję: jako II sekretarz KC mógł kontrolować przebieg posiedzenia Biura Politycznego i wybór nowego przywódcy. Pierwszym jego posunięciem było pozyskanie przychylności ministra spraw zagranicznych Gromyki, który i tym razem miał mu udzielić swojego poparcia. W trybie nadzwyczajnym Gorbaczow zwołał posiedzenie Biura Politycz- nego, które zebrało się na Kremlu już dwie godziny po śmierci Czernienki celem omówienia spraw związanych z pogrzebem. Cały dzisięcioosobowy skład Biura nie zdążył więc przybyć do Moskwy. Podczas obrad Gromyko przekonał zebranych, że na czele komitetu po- grzebowego powinien stanąć, jak to było w zwyczaju, II sekretarz KC. Gdyby Biuro Polityczne wyraziło na to zgodę, Gorbaczow odniósłby połowę zwycięstwa, ponieważ kierowanie uroczystościami pogrzebowymi poprzedzało zwykle awans na stanowisko sek- retarza generalnego partii. Jak się okazało, decydujące znaczenie miała nieobecność dwóch członków Biura - I sekretarza KC KP Kazachstanu Dinmuhammeda Kunajewa (ur. w 1918 r.) i jego odpowiednika z Ukrainy Włodzimierza Szczerbickiego (ur. w 1912.). Nie należeli oni do "reformatorów" i mogli zburzyć układ sił w Biurze Politycznym na niekorzyść Gorbaczowa (szczególnie Szczerbicki, który przebywał wówczas na czele delegacji radzieckiej w USA). Tak więc dzięki nieobecności dwóch oponentów Gorbaczow uzyskał niezbędne poparcie i został przewodniczącym komitetu pogrzebowego. Ale wybór sekretarza general- nego przez Biuro Polityczne musiał zostać zatwierdzony przez Komitet Centralny. W tym celu trzystu jego członków z całego kraju musiało się zebrać w Moskwie. 336 Z krążących po Kremlu pogłosek należało przypuszczać, że członkowie Komitetu Centralnego będą obstawać za Gorbaczowem. "My młodzi wiedzieliśmy - wspominał później Mikołaj Ryżkow - że jeśli powtórzymy scenariusz ostatnich trzech lat, będziemy się spotykali na ceremoniach pogrzebowych i ściskać dłonie zagranicznych przywódców". Jeszcze tej nocy, nie dając starej gwardii żadnych szans na podjęcie inicjatywy, ludzie Gorbaczowa, na czele których stał Ligaczow, łamiąc wszelkie zasady, zwołali posiedzenie KC na następny dzień. "Wyszliśmy o trzeciej nad ranem, Gorbaczow, ja i szef KGB Czebńkow - wracał pamięcią do tych pełnych napięcia chwil Ligaczow - Na zewnątrz jeden z nas powiedział: ciekawe co przyniesie nam jutro?". Właśnie ten moment wspominał później Gorbaczow na zjeździe swojego rocznika Wydziału Prawa Uniwersytetu Moskiewskiego: "Do domu wróciłem po trzeciej. Wyszliśmy z Raisą na dwór. Powiedziałem do żony: jeśli towarzysze mnie poprą, będziemy musieli wszystko zmienić" (zdecydowana większość wypowiedzi Gorbaczowa i innych osobisto- ści radzieckiego życia politycznego cytowanych w tym i następnych podrozdziałach została zaczerpnięta z audycji i wywiadów telewizyjnych oraz prasowych z lat 1985-1991). Następnego ranka, 11 marca 1985 r., kiedy członkowie Komitetu Centralnego przybyli do Moskwy, nie wiedzieli, jaka jest pozycja Gorbaczowa. Szczerbicki mógł przecież wrócić ze Stanów Zje noczonych i zmienić przebieg wyborów. Uczestnik delegacji radzieckiej w USA, której pnewodał Szczerbicki, profesor Gieorgij Arbatow, w związku z tym wspominał: "Nasz odlot był ciągle odkładany. Wylecieliśmy dobrze po pótnocy. Skąd to opóźnienie - nie wiem. Niektóizy mówili, że nie można znaleźć pilota. Podejrzewali też, że ktoś specjalnie opóźniał naśz odlot, abyśmy nie mogli zdążyć na posiedzenie". Tak więc bez Szczerbickiego Biuro Polityczne zadecydowało, rzyje nazwisko będzie podane na sali posiedzeń, gdzie zebrali się członkowie Komitetu Centralnego. Nastroje wśród członków Biura Politycznego były zróżnicowane. Niektórzy obawiali się wyboru Gorbaczowa, inni nie. Jedni gorąco go popierali, inni bez entuzjazmu. Ale wszyscy zgodnie twierdzili, że na stanowisko sekretarza generalnego należy wysunąć jego kandydaturę (ptzeciwnicy Gorbaczowa zdali sobie sprawę, że nie będą mieli dostatecznego poparcia, przede wszystkim ze strony pizywódców poszczególnych republik, dlatego głosowali za Gorbaczowem, którego poparł nawet Gńszyn). Po wyborze Gorbaczowa na stanowisko sekretarza generalnego KC KPZR deklaracje lojalności w kuluarach tnvały tak długo, że członkowie KC czekali już miecierpliwieni na podanie nazwiska wybranego kandydata. W ciągu paru minut wyniki wyborów dotarły do Nowego Jorku, gdzie Szczerbicki i jego świta właśnie wsiadali na pokład samolotu Aerofłotu. "Na wieść o wyborze Gorbaczowa - wspominał po kilku latach jeden z uczestników delegacji - Szczerbicki stał się bardzo demokratyczny; zaprosił nas do swojego salonu, poczęstował kolacją, wypiliśmy trochę wódki i porozmawialiśmy. I nagle wszyscy okazali się przyjaciółmi Gorbaczowa". Tak więc - zamykając ten może zbyt szczegółowy i nieco reporterski opis okoliczności dojścia do władzy Gorbaczowa - można pokusić się o następującą konstatację: Gorbaczowa przywiodły do władzy dwie siły - jawna, manipulowana większość w Biurze Politycznym, oraz zakulisowa - andropowowski KGB. Armia zaś - podobnie jak poprzednio w takich sytuacjach - trzymała się na uboczu, nie mieszając się do rozgrywek personalnych na najwyższych szczeblach władzy. Jedynym wyjątkiem były okoliczności, jakie powstały po śmierci Stalina, ale i wówczas armia nie odegrała przecież pierwszoplanowej roli. Po wyborze na stanowisko sekretarza generalnego KC KPZR Gorbaczow podziękował członkom Biura Politycznego i zapewnił o swojej woli kontynuowania polityki swego poprzednika. Ale prawie natychmiast zaczął od zmiany układu sił w Biurze Politycznym. Pierwszy krok - awanse - był najłatwiejszy. Zaufanego Jegora Ligaczowa mianował II sekretarzem KC, a Mikołaja Ryżkowa, sekretarza ekonomicznego, wyznaczył premierem w miejsce Tichonowa. Wkrótce też przewodniczącym Prezydium Rady Najwyższej ZSRR został, po 28 latach pracy na stanowisku ministra spraw zagranicznych, Andriej Gromyko. Jego miejsce w resorcie spraw zagranicznych objął natomiast Eduard Szewardnadze. 337 Zdobywając zwierzchnictwo polityczne Gorbaczow starał się zmodyfikować zasady radzieckiej polityki prowadzonej za rządów Breżniewa. Latem 1985 r., podczas seńi podróży do głównych regionów ZSRR, Gorbaczow przedstawił w ogólnym zarysie swoje plany zmian gospodarczych na skalę niespotykaną od prawie trzydziestu lat. Powiedział wówczas między innymi: "Można zrozumieć konsumenta, który zastanawia się, dlaczego umiemy robić rakiety kosmiczne, ale często produkujemy wadliwe artykuły gospodarstwa domowego, buty i ubrania". Ta szczerość była czymś zupełnie nowym dla Związku Radzieckiego. "Kult jednostki", który otaczał sekretarza generalnego jeszcze w czasach Breżniewa, też został ograniczony. Kiedy w czasie sesji Rady Najwyższej po szczycie genewskim pewien weteran związkowy nazwał Gorbaczowa "sztandarem pokoju", nowy przywódca zagroził, że opuści salę, jeżeli takie komplementy będą się powtarzać. Podstawową cechą osobowości Gor- baczowa jako szefa partii, która go odróżniała od wszystkich jego poprzedników, był styl bycia, zarówno w kraju, jak i zagranicą. Zagranicą środki przekazu wnikliwie analizowały merytoryczną zawartość przemówień i publikacji Gorbaczowa, poddając szczegółowemu rozbiorowi ich styl i formę. Uważnie obserwowały sposób bycia nowego radzieckiego przywódcy, jego gusty i upodobania, a nawet styl ubierania się. Rzećz znamienna - ton tych ocen i komentarzy cechowała rzadko spotykana przychylność. "Gorbaczow jest typowym przykładem nowej generacji przywódców - pisała amerykańska agencja Associated Press - starannie wykształconych, wychowanych w latach powojennych, kiedy nastąpił największy postęp w radzieckim poziomie życia... Uważa się go za zdecydowanego zwolennika andropowowskiego stylu reform w gospodarce. Obserwatorzy zwracają uwagę na profesjonalizm nowego przywódcy oraz fakt, iż w przeszło- ści opowiadał się za głębokimi przeobrażeniami w gospodarce ZSRR". UPI w czasie wizyty Gorbaczowa w Wielkiej Brytanii jeszcze w grudniu 1984 r. podkreślała inne jego rysy: "Wszyscy, którzy mieli okazję zetknąć się z Gorbaczowem, cfllnieśli to samo wrażenie: zna się na rzeczy bez względu na to, czy mówi o rolnictwie, ropie naftowej, czy budownictwie sakralnym". Włoska "Unita" zaś pisała: "Sprawia wrażenie człowieka zręcznego, swo- bodnego, ciekawego i pewnego siebie, zdolnego do wypowiadania się w sposób nie mający ů wiele wspólnego z przyjętymi sztywnymi schematami". Zachodni publicyści prześcigali j się w wyszukiwaniu cech różniących nowego sekretarza generalnego od jego poprzed- ników. "Został wybrany pierwszy przywódca na Kremlu młodszy niż państwo, na czele ' którego stoi" - napisał dziennikarz monachijskiego "Quicka" H.Wagner. Inni przypominali fakt, iż Gorbaczow jest pierwszym radzieckim liderem urodzonym nie w Rosji carskiej, lecz po rewoluc i pazdziernikowe bardziej wykształconym, bo dysponującym dwoma fakultetami na młodszym w gronie członków obecnego Biura Politycznego. Surowo za- zwycza ocema ąca radzieckie działania i radzieckich działaczy premier Wielkiej Brytanii, ' Margareth Thatcher, również nie zamierzała ukrywać sympatii dla Gorbaczowa po jego wizycie w Anglii w grudniu 1984 r., kiedy powiedziała: "Pan Gorbaczow podoba mi się. Myślę, że możemy się z nim porozumieć". Pewien angielski parlamentarzysta wpadł w taki . zachwyt po spotkaniu z Gorbaczowem i jego małżonką Raisą, że porównał ich do małżonków Kennedy. Z pewnością części z tych opinii nie można odmówić trafności, ale niezależnie od tego należy zaznaczyć, iż Gorbaczow londyński a moskiewski, to dwaj różni ludzie. Podczas gdy na poprzedzającej jego angielską wizytę naradzie ideologicznej Gorbaczow głosił wydanie śmiertelnej wojny "imperializmowi światowemu", to w gnieździe tego impeńalizmu, Lon- dynie, głosił pokój, pomyślność i współistnienie. Dzisiaj już wiemy, że Gorbaczow nie sprawdził się także jako szef partii, polityk i reformator. Podejmując się w swojej naiwności naprawy systemu z gruntu niereformowalnego, wpadł w zastawioną przez samego siebie pułapkę, z której nieustannie lawirując pomiędzy skrajnymi obozami i programami, do końca 338 nie potrafił znaleźć sensownego wyjścia. Jedyną jego zasługą było to, że swoimi poczynaniami, mimo woli, przyspieszył upadek systemu, który wcześniej czy później i tak skazany był na zagładę. 4. Życie polityczne Dwa miesiące po objęciu funkcji sekretarza generalnego KC KPZR Michaił Gorbaczow przyjechał do Leningradu, kolebki rewolucji. Tu właśnie narody radzieckie zobaczyły prawdziwe oblicze swojego nowego przywódcy. "Powiedzcie mi, co myślicie tu, w Lenin- gradzie, o naszej polityce, czy jesteśmy na właściwej drodze, czy też nie?" - pytał przechodniów. Tu także, w Smolnym, rewolucyjnej siedzibie Lenina z 1917 r. Gorbaczow wygłosił przemówienie. Ale nie takiej mowy spodziewali się gospodarze: "Chciałbym was skrytykować - rozpoczął - waszą słabością jest produkcja dóbr konsumpcyjnych, jesteście na ostatnim miejscu. Muszę skrytykować przemysł lekki Leningradu, który nie nadąża za resztą - jest zaniedbany i nienowoczesny. Wasza technologia jest przestarzała, wydajność niska, a jakość nie do przyjęcia. Czy tak powinien wyglądać przemysł lekki Leningradu?" W przemówieniu tym Gorbaczow jeszcze dalej posunął krytykę radzieckiej gospodarki, kiedy podkreślił braki planowania centralnego w zderzeniu z rzeczywistością. Ostro skrytykował sposób zarządzania gospodarką. "Weźmy na przykład remont mieszkania - powiedział - potrzebny jest ktoś, kto zrobi to jako fuchę, i kto ukradnie dla was materiały ze swojej budowy. Okradnie wtedy państwo. Trzeba ruszyć głową towarzysze, chodzi o nasze wspólne dobro!". Przemawiając do czł ków partii Gorbaczow podał przykład mieszkania, ale w rzeczywistości myślał o odremontowaniu całej gospodarki Związku Radzieckiego. Swoich doradców zachęcał do wcielania w życie nowych idei. Na posiedzeniu Biura Politycznego, które zebrało się, by rozpatrzyć projekt planu na następną pięciolatkę, Gorbaczow zaakceptował jednak ustalenia głęboko tkwiące w starych mechanizmach. "Poczułem się dotknięty - powiedział później jeden z jego doradców ekonomicznych Abel Aganbegian - nie mogłem zrozumieć, jak on mógł to zaakceptować? A kiedy zapytałem go o to, dał mi interesującą odpowiedź: a co miałem zrobić? Stanęli murem! Miał oczywiście na myśli stare Biuro Polityczne - Griszyna, Kunajewa i Szczerbi- ckiego. Czego można się było po nich spodziewać?" Gorbaczow potrzebował Biura Politycz- nego, z którym mógłby współpracować. Wielu jego dotychczasowych członków musiało zatem odejść i na pierwszy ogień poszedł oczywiście Griszyn. Był on jednak wciąż zbyt silny, aby można go było łatwo usunąć, dlatego zdecydowano się na zastosowanie znanej metody: II sekretarz Ligaczow rozpoczął kampanię podkopywania autorytetu Griszyna w Moskwie. Przeprowadzono szereg kontroli na budowach stolicy, których celem było zbadanie jakości konstrukcji. Przez kilkanaście lat Griszyn zbierał same pochwały - teraz zaczęto wysuwać przeciwko niemu krytyczne uwagi. "Oczywiście - skarżył się potem Griszyn - jeżeli chce się znaleźć jakieś usterki, to się je zawsze znajdzie: zebrali dowody na polecenie Ligaczowa, żeby mnie skompromitować". Pod koniec roku Gorbaczow zorientował się, że pozycja Griszyna jest wystarczająco słaba i na jego wniosek, 24 grudnia 1985 r. na plenum moskiewskiego komitetu partii odwołano Griszyna z funkcji szefa tej organizacji, a w jego miejsce wybrano byłego I sekretarza Komitetu Obwodowego partii w Swierdłowsku, a od kilku miesięcy sekretarza KC ds. budownictwa, rówieśnika Gorbaczowa, Borysa Jelcyna. Jako I sekretarz moskiewskiego komitetu partii, Jelcyn - co oczywiste - wszedł również do Biura Politycznego KC KPZR w randze zastępcy członka. 339 25 lutego 1986 r. w Kremlowskim Pałacu Zjazdów zebrał się XXVII Zjazd KPZR. Przygotowania do tego najwyższego forum partyjnego trwały już od dawna, ale dopiero ' posiedzenia plenarne z kwietnia i października 1985 r. nadały im nowy wymiar. Uchwalono następujące dokumenty programowe: Statut KPZR (z proponowanymi zmianami), dokument pod nazwą "Główne kierunki rozwoju społeczno-gospodarczego ZSRR na lata 1986-1990 i w okresie do 2000 roku", oraz Program KPZR (projekt nowej redakcji). Wszyscy oczekiwali, sądząc po wystąpieniach Gorbaczowa na kwietniowym plenum KC w 1985 r., ; kiedy po raz pierwszy zadeklarował potrzebę "pierestrojki" i "głasnosti", że będzie to zjazd nie tylko antybreżniewowski, ale naprawdę okaże się zjazdem wielkich reform i istotnych przeobrażeń. Istniały jednak co do tego i poważne wątpliwości, gdyż sprzeciwiały się temu znaczące siły: wielomilionowa biurokracja partyjno-państwowa, wszechmocna policja polity- czna i breżniewowska stara gwardia. Wszyscy ci przeciwnicy reform wiedzieli doskonale, że w ostatecznym rozrachunku doprowadzą one do ograniczenia ich władzy i utraty przywilejów ' materialnych. Także sytuacja w okresie bezpośrednio przed zjazdem nie nastrajała optymi- ; l stycznie. XXVII Zjazd wyznaczony został w 30 rocznicę historycznego XX Zjazdu, na którym Chruszczow ujawnił zbrodnie Stalina. Taka zbieżność dała zachodnim obserwatorom powód do spekulacji, że pierwszy zjazd Gorbaczowa również będzie historyczny jako swego rodzaju zwieńczenie procesu przezwyciężania stalinizmu w życiu duchowym kraju i początek prawdziwych przemian w systemie politycznym ZSRR. Wymownej odpowiedzi na takie oczekiwania udzielono na Kremlu na kilka dni przed otwarciem zjazdu w zamieszczonych j w "Prawdzie" i w "Izwiestiach" artykułach napisanych ku czci innego "historycznego" I jubileuszu - dziewięćdziesięciolecia urodzin naczelnego szefa duchowej inkwizycji epoki Stalina - Andrzeja Żdanowa. "Na Zachodzie ciągle zapominano - napisał w jednej ze swych książek Abdurachman Awtorchanow - że bolszew m przypominał kameleona zdolnego zmienić kolor, oblicze, a nawet język odpowiednio do zmian środowiska politycz- nego, o ile wymagały tego jego cele strategiczne. W jednym był absolutnie stały: w niezmien- j ności swej totalitarnej istoty". Istnieją jednak obiektywne procesy historyczne, które mogły się wymknąć nawet spod kontroli polityków komunistycznych, jeżeli okazaliby niefrasobliwość. ' Tak właśnie było z Gorbaczowem. W materiałach XXVII Zjazdu KPZR przyjęto po- :A stanowienia, których intencją było tylko wstrząśnięcie systemem zarządzania gospodarką z epoki Breżniewa, ale które niosły w sobie niebezpieczeństwo powstania i rozwoju ' niekontrolowanych procesów. A system ten - jak już wielokrotnie podkreślaliśmy - był w istocie kontynuacją ortodoksyjnie stalinowskich metod w tym sensie, że aparat partyjny nie " tylko nadzorował politycznie, ale faktycznie zastępował aparat państwowy w operacyjnym I , , ii kierowaniu wszystkimi procesami ekonomicznymi w mieście i na wsi. W ten sposób partia działała przeciwko sobie i skutecznie przywiodła gospodarkę w ślepy zaułek. Wyprowadzić ją z niego mogły nie zwykłe reformy, a nawet radykalne zmiany w istniejącym systemie " zarządzania, a tylko rewolucja polityczna i ekonomiczna wprowadzająca mechanizmy i rynkowe. To jednak wymagało wyrugowania ideologii z procesu gospodarczego i rezygnacji i z "kierowniczej" roli partii. Innymi słowy, konieczne było oddzielenie partii od państwa. Tymczasem, przynajmniej w założeniu, "reformy" Gorbaczowa miały pójść dokładnie w przeciwnym kierunku. Polityka wewnętrzna Gorbaczowa była więc próbą zaradzenia zjawiskom kryzysowym = przez wzmocnienie podstaw systemu komunistycznego. Reżim początkowo wierzył, że problemy kraju uda się rozwiązać za pomocą zwykłych metod komunizmu: represji, kampanii na rzecz zwiększenia dyscypliny i zwykłego woluntaryzmu. Jednak te klasyczne leninowskie praktyki pogorszyły tylko sytuację i partia stanęła przed przykrą koniecznością przyznania, że tradycyjne metody nie są już skuteczne i że gdzie indziej należy szukać wyjścia z sytuacji. 340 Gorbaczowowską "pierestrojkę" można zatem podzielić na dwa okresy: okres lat 1985-1986, kiedy starano się kontynuować andropowowską politykę przywracania porządku i dyscy- pliny, i drugi, kiedy reżim nie czyniąc żadnych ustępstw w dziedzinie polityki dokonywał kolejnych improwizacji, desperacko starając się zmobilizować społeczeństwo odgrodzone murem obojętności. Celem pozyskania społeczeństwa dla reformatorskich poczynań ekipy Gorbaczowa władze podjęły ryzyko "głasnosti". W historii ZSRR "głasnost" nie była niczym nowym. Leninjuż w 1918 r. rzucił hasło "głasnosti", które wyraził w następujących słowach: "Musimy zmienić prasę i zmienimy ją przy pomocy zwykłego systemu przekazywania informacji, walcząc z burżuazyjnymi kłamstwami, wykorzystując nowy oręż - reedukację ekonomiczną mas; oręż, który nauczy masy, jak należy uregulować proces pracy na nowy sposób... Wprowadzenie głasnosti w tej dziedzinie będzie oczywiście ogromną reformą i posłuży do pobudzenia szerokich mas do osobistego uczestnictwa w rozwiązywaniu problemów, które je najbardziej dotykają". Ale dla ekipy Gorbaczowa "głasnost" - według "Literaturnoj Gaziety" z 8 października 1987 r. - miała też stanowić jedną z form kontroli społecznej; w szczególności zaś dla władz centralnych miała być środkiem pozwalającym kontrolować reakcje władz lokalnych, służyć do wykrywania przeciwników "pierestrojki", to jest tych, którzy nie podążali za "linią partii". "Głasnost" odgrywała główną rolę w ofensywie przeciwko aparatowi, w walce partii o odzyskanie rzeczywistej władzy w społeczeństwie, wymierzona bowiem była także przeciwko wszelkiemu "formalizmowi" - tej - jak to ujęła Fran,oise Thom w swej książce pt. Czas Gorbaczowa - "barierze pozorów, fałszowanych statystyk, wymyślanych rekordów, raportów o fikcyjnym wykonaniu zadań, za którą społeczeństwo kryło się przed nieustanną ekspansją partii". "Reżim Gorbaczowa zrozumiał również - napisała w innym miejscu Thom - jak ważne było pozyskanie intelektualistów ze względów politycznych - zarówno polityki wewnętrznej, jak i zagranicznej. Wewnątrz trzeba było stworzyć coś w rodzaju <> w chwili, gdy partia przygotowywała się do nowej ofensywy przeciwko społeczeństwu, tym razem w imię podniesienia wydajności pracy". W tym kontekście "głasnost" miała oderwać inteligencję od aktualnego stanu świadomości społecznej i postawić barierę pomiędzy nią a ludem. Wszelako - jak się wydaje - taka polityka odniosła większy sukces w stosunku do ograniczonych zresztą odłamów emigracji niż w kraju. "Głasnost" miała także zaprzeczyć ciągłości i pokazać całkowite odseparowanie się "ery pierestrojki" od starego porządku. Miała ona przekonać obywateli radzieckich do aktualnej polityki partii i wciągnąć społeczeństwo radzieckie do współpracy z reżimem. "Głasnost" potrzebna była również dla odzyskania przez partię wpływów ideologicznych utraconych w czasach Breżniewa i rozpoczęcia nowej ofensywy w tej dziedzinie zarówno wewnątrz, jak i na zewnątrz ZSRR. "Ze względu na rozwój komunikacji świat staje się coraz mniejszy - wyjaśniał jeden z głównych teoretyków "głasnosti" Aleksander Jakowlew - i coraz bardziej współzależny. Wyobrażać sobie, że możliwe jest w tym świecie stworzenie wyizolowanego obszaru odciętego od wpływów zewnętrznych i bierne pozostawanie tam, jest nie tylko popadaniem w iluzję, ale także skazywaniem się z góry na klęskę. Sami musimy być aktywni, musimy zająć pozycję ofensywną, która będzie gwarantować nam absolutne pierwszeństwo nie tylko w naszym domu, ale także będzie systematycznie wzmacniała nasze znaczenie w świecie zewnętrznym". Zatem "głasnost" miała na celu zneutralizowanie wpływów zachodnich - z jednej strony przez pozbawienie Zachodu wyłączności infor- mowania, a z drugiej strony przez wykorzystanie zachodnich środków przekazu dla radzieckiej propagandy zasypując je sensacyjnymi informacjami, które tamtejsze mass media starały się upowszechniać u siebie i w całym bloku radzieckim. Dzięki temu Zachód przestał się interesować opozycją w ZSRR, skupiając swoją uwagę na intrygach w Biurze Politycznym, 341 na prawdziwych lub domniemanych intencjach Gorbaczowa i jego zatargach z "konserwaty- stami". Jednym słowem, dzięki "głasnosti" reżim chciał odzyskać monopol na informacje dotyczące ZSRR, monopol, który w latach siedemdziesiątych został mu odebrany przez dysydentów. Jeden z najbliższych współpracowników Gorbaczowa, Eugeniusz Primakow, streścił to w jednym zdaniu: "Jest to najlepszy sposób wywierania wpływu na opinię publiczną u nas i na Zachodzie". Pierwszą oznaką wdrażania do praktyki życia idei "pierestrojki" była wydana w maju 1986 r. ustawa o zakazie wydawania nielegalnych czasopism, wprowadzenie tzw. "gosprio- mki" (była to niezależna od przedsiębiorstw produkcyjnych komisja kontroli powołana do sprawdzania jakości produkcji) i rozpoczęcie kampanii antyalkoholowej. Te właśnie elementy "pierestrojki" były kulminacyjnym punktem kampanii na rzecz przywracania porządku i dyscypliny. Ustawa o zakazie wydawania czasopism nielegalnych miała na celu zlik- widowanie gospodarki "drugiego obiegu". Pozwalała ona na ściganie wszystkich osób, które czerpały dochody z nieoficjalnych źródeł zatrudnienia - tych wszystkich, którzy wykonywali niezarejestrowaną działalność zawodową. Celem tej ustawy było skanalizowanie całej energii wykorzystywanej w nieoficjalnym sektorze gospodarczym i sprowadzenie jej do sektora państwowego. Drugim posunięciem związanym z likwidacją prowadzonej "na czarno" działalności gospodarczej była legalizacja w listopadzie 1986 r. "indywidualnej działalności gospodarczej" i ustawa dotycząca spółdzielczości wydana już w drugim okresie "pierestrojki", w czerwcu 1988 r. W ustawie tej władzom chodziło między innymi o wprowadzenie do życia gospodarczego warstw dotychczas nieaktywnych: emerytów, kobiet pozostających w domu, studentów i uczniów. Oprócz tych zasadniczych kroków, w pierwszym okresie "pierestrojki" władze podjęły szereg innych decyzji, takich jak: walkę z "pasożytami" (rezolucja z 10 czerwca 1986 r.), zróżnicowanie zarobków w zależności od rentowności (dekret z 17 września 1986 r.), które między innymi miały na celu "zwiększenie roli kolekty u w ocenie pracy robotników", czy wprowadzenie systemu trójzmianowego w zakładach pracy (dekret z 13 lutego 1987 r.). Początkowo społeczeństwo radzieckie pozytywnie odniosło się do kampanii na rzecz przywracania porządku i dyscypliny, pońieważ podzielało iluzję podsycaną przez Gor- baczowa w 1985 r., wedle której wystarczyło zmusić każdego do właściwego wykonywania swoich obowiązków, aby system w końcu zaczął funkcjonować. Wszelako to sprzyjające polityce Gorbaczowa nastawienie zmieniło się, kiedy tylko ludzie zdali sobie sprawę, że sankcje i środki przymusu administracyjnego dotykają nie tylko przejawów patologii systemu społeczno-gospodarczego, ale całego radzieckiego społeczeństwa. To niezadowolenie wzrosło jeszcze na widok pustych sklepów i targowisk. W 1986 r. kryzys zaostrzył się. Władze zrozumiały, że stosowanie tradycyjnych metod staje się niebezpieczne dla nich samych, zwłaszcza od kiedy radziecki świat pracy zaczął się bronić za pomocą nieogłoszonego strajku (przede wszystkim wielkie strajki górników). W tej sytuacji kierownictwo partii uświadomiło sobie, że sytuacja jest poważna i zdecydowało się ustąpić: na plenum KC w lutym 1987 r. Gorbaczow po raz pierwszy powiedział o "pierestrojce systemu politycznego". W drugim etapie "pierestrojki" wśród ekonomicznych środków działania należy wymienić przede wszystkim dwie ustawy: o przedsiębiorstwach (z lipca 1987 r.) oraz o kołchozach i przemyśle spożywczym (z września 1987 r.). Ustawa o przedsiębiorstwach, mimo iż zawierała takie terminy, jak "autonomia", "samofinansowanie", "ekonomiczna metoda zarządzania", "samodzielne zarządzanie", w praktyce niczego nie zmieniała, ponie- waż przedsiębiorstwa mogły rozporządzać swoją produkcją dopiero po wypełnieniu zobowią- zań wobec państwa, które nadal były ustalane zarówno przez "Gospłan", jak i przez ministerstwa. Musiało ono podporządkować się "liczbom kontrolnym" i "wskaźnikom" narzucanym z góry oraz ustanawianym przez państwo cenom. W dziedzinie rolnictwa postanowiono, że kołchozy i przemysł spożywczy muszą przejść na system samofinansowania 342 do końca 1989 r. Ustawa pozwalała też na długoterminową dzierżawę gruntów (była to zapowiedź długoterminowej dekolektywizacji rolnictwa - z takimi konstatacjami można się przynajmniej spotkać w niektórych tekstach), a władze lokalne zobowiązywała do ustalania limitów gruntów znajdujących się w rękach indywidualnych i do reglamentowania prywatnej hodowli. Pewną innowacją było przyznanie chłopom prawa posiadania koni lub wołów jako siły pociągowej na działkach przyzagrodowych, pod warunkiem że zwierzęta te będą jednocześnie mogły być wykorzystywane w sektorze państwowym. Dekret przewidywał również, że prywatna produkcja rolnic2a może być sprzedawana przede wszystkim w pań- stwowej sieci handlowej, co nie było dobrym prognostykiem na przyszłość. Duże nadzieje wiązano ze wspomnianą już ustawą z 8 czerwca 1988 r. dotyczącą spółdzielczości pracy. Dość liberalny w swej treści tekst ustawy gwarantował nienaruszalność własności spółdzielczej i nieingerencję państwa w jej działalność gospodarczą, ale równocześ- nie zawierał jeden znaczący artykuł, który mówił o dominującej pozycji organizacji partyjnych w zarządzaniu spółdzielniami, Komsomołu i związków zawodowych. Oprócz tego, mimo iż spółdzielnie mogły samodzielnie ustalać swoje plany produkcyjne, to w każdym przypadku były zobowiązane koordynować je z lokalnymi, państwowymi jednostkami planowania. Podsycana przez władze nadzieja, że spółdzielnie poprawią zaopatrzenie rynku i sytuację konsumentów, nie sprawdziła się. Społeczeństwo rzadko korzystało z usług spółdzielni ze względu na wysokie ceny. Nadto spółdzielnie wolały podpisywać duże kontrakty z przed- siębiorstwami państwowymi niż zadowalać się małymi zyskami na rynku bieżącego spożycia. Te nieprzewidziane zależności między sektorem państwowym a spółdzielczym skłoniły władze do wydania 5 stycznia 1989 r. rezolucji, która miała na celu wcielenie spółdzielni do sektora gospodarki państwowej. Tak więc wbrew gorbaczowowskim zapewnieniom gospodarka radziecka nadal podążała w starym kierunku. W poszuki jvaniu bardziej skutecznych rozwiązań kierownictwo KPZR zdecydowało się na zwołanie XIX Konferencji partyjnej, która odbyła się w dniach 28 czerwca - 1 lipca 1988 r. (poprzednia XVIII Konferencja odbyła się w lutym 1941 r.!). W toku burzliwych dyskusji starano się znaleźć drogi wyjścia z beznadziejnej sytuacji. W jednym z wystąpień stwierdzono bez ogródek, że wzrost "produktu narodowego" brutto w okresie "pierestrojki" był niższy niż w latach dziesiątej i jedenastej pięciolatek określanych mianem "stagnacji". "W naszych dążeniach do przełamania starego mechanizmu gospodarczego nie staraliśmy się stworzyć czegoś nowego, bardziej skutecznego - powiedział jeden z delegatów - zadowoliliśmy się na razie zmianą szyldów zdobiących najwyższe stopnie aparatu administracyjnego". "Dopiero teraz zdajemy sobie sprawę z rozmiarów klęski naszej gospodarki" - wyraził się inny delegat. Istotnie, XIX Konferencja KPZR stwierdziła, że niemożliwe było wprowadzenie nowego NEP-u. W 1921 r. wystarczyło, że partia zgodziła się na pewne samoograniczenia, by społeczeństwo odbudowało swe siły, ponieważ nie było całkowicie wyniszczone. W 1987 r. KPZR próbowała zrobić to samo co wtedy, ale nie dało to żadnego rezultatu. W obliczu fiaska "pierestrojki" w gospodarce, Gorbaczow wysunął potrzebę "pierestroj- ki w nadbudowie" pod hasłem "pluralizmu socjalistycznego". Zgodnie z dialektyką postępowania bolszewików, w myśl tego pojęcia można było obarczać współodpowiedzialnoś- cią za nieudolność komunistycznego zarządzania całe radzieckie społeczeństwo. "W oczach wielu - powiedziano między innymi na wspomnianej wyżej XIX Konferencji partyjnej - partia zajęła miejsce organizacji i agend państwowych i rządowych przejmując na siebie ich funkcje. Jednocześnie bierze ona na siebie wszelkie skargi pracowników na działalność tych organizacji państwowych, rządu, organizacji gospodarczych i społecznych. Partia pozwala im chować się w jej cieniu, przyzwyczaja do niedecydowania o niczym, do tego, że nie należy od nich niczego oezekiwać... Nagle całe niezadowolenie spada na barki partii". Ale wkrótce po 343 zakończeniu obrad konferencji, 20 lipca 1988 r. organ tejże partii "Prawda" napisała: "Partia u władzy nie może nigdy sama z siebie zrezygnować z kierowania rozwojem gospodarczym... ' Nie ma takiej kwestii ekonomicznej, społecznej, administracyjnej lub innej, która nie mieściłaby się w kompetencji partii". Zatem z tych dwóch cytatów wynika wyraźnie, że partia, starając się zrzucić część odpowiedzialności za stan gospodarki na społeczeństwo, sama nie miała zamiaru zrezygnować z najmniejszego nawet okruchu władzy. Kierownictwo partii zamierzało w związku z tym przekształcić instytucje państwowe i społeczne w takich wykonawców woli partii, które byłyby bardziej skuteczne niż w przeszłości, a które nie działałyby pod szyldem partii. Dotyczyło to przede wszystkim instytucji rad, które jako "organy państwowe i masowe organizacje ludności" mogły stanowić idealny pas transmisyjny od partii do mas. W dniu 1 października 1988 r. podczas przemówienia w Radzie Najwyższej j na temat konieczności podniesienia znaczenia rad w systemie radzieckim Michaił Gorbaczow I stwierdził: "Rady wezmą na swoje barki główny ciężar obowiązków państwa i w rzeczywisto- ści powinny stać się aktywnymi promotorami polityki partii w dziedzinie ekonomicznej, społecznej i narodowej". I Podobny mechanizm "zinstytucjonalizowanego piorunochronu" zastosowano również na szczycie państwa rozszerzając kompetencje Rady Ministrów. W rezultacie decyzji XIX Konferencji partyjnej utworzono też nowe ciało - Zjazd Deputowanych Ludowych, liczący 2250 miejsc, z czego 750 zarezerwowano dla przedstawicieli organizacji masowych: partii, Komsomołu, weteranów, organizacji kobiecych itd. Zadaniem Zjazdu miało być wybranie Rady Najwyższej, składającej się z dwóch izb. W ten sposób dotychczasowa Rada Najwyższa miała stać się nieco "odpartyjnioną" instytucją, aczkolwiek przyjęty dwustopniowy system wyborczy, niezgodny z dotychczasową praktyką, wzbudził w społeczeństwie wiele kontrower- sji. Z drugiej jednak strony nowe prawo wyborcze, pozwalające na reprezentację organizacji masowych, nie tylko partii, wprowadzało pewien element "demokracji". W warunkach radzieckich był to oczywisty kamuflaż, za pomocą którego usiłowano zapobiec przekształ- ceniu się kryzysu gospodarczego w kryzys polityczny. Innym kierunkiem "pierestrojki" była walka z aparatem i towarzyszące jej wzmocnienie osobistej władzy Gorbaczowa. Przejmowanie kontroli nad aparatem dokonywało się poprzez "głasnost" oraz czystki w partii i instytucjach rządowych. "Jeśli partia znajdzie w sobie dość siły, aby oczyścić swoje szeregi z kańerowiczów, gaduł i nierobów - pisała "Prawda" 8 maja 1988 r. - można będzie to nazwać prawdziwą pierestrojką". Jak pamiętamy, czystki rozpoczętojuż w 1983 r. w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych i do 1987 r. zwolniono z pracy ponad 180 tys. funkcjonańuszy wszystkich szczebli. W latach 1986-1987 wydalono z partii 327 tys. osób; w 1988 r. tylko 19,7"% sekretarzy szczebla regionalnego wywodziło się jeszcze z epoki Breżniewa, a 80"% ministrów było już mianowanych w czasach Gorbaczowa. Zasadniczym celem tej czystki - jak powiedziano - było "odbudowanie obrazu działacza komunistycznego jako człowieka czystego i uczciwego, a poprzez to - odbudowanie autorytetu najwyższych władz partii. Ważną rolę w radzieckiej "przebudowie" miał odegrać - zapewniał Gorbaczow w czerwcu 1987 r. - "jeden globalny system kontroli wyposażony w pełnię praw nad całym terytońum". "Jedynym pewnym sposobem zniszczenia biurokracji - napisano w "Prawdzie" 24 sierpnia 1988 r. - jest wybór i rotacja kadry kierowniczej, natychmiastowe przejście na , system, w którym wszyscy wykonywaliby funkcję kontroli i nadzoru, gdzie wszyscy czasowo byliby biurokratami tak, aby nikt nie mógł stać się biurokratą na zawsze". Tak właśnie należało pojmować słynną "demokratyzację" Gorbaczowa, w której nie chodziło o właściwy rozwój idei reprezentacji społeczeństwa, ale o sprawiedliwy podział wśród niego funkcji kontrolnych. Słaba kontrola odgórna miała być wzmocniona przez o wiele bardziej skuteczny oddolny nadzór. W istocie była to próba nawiązania do tradycji Inspekcji Robotniczo- 344 -Chłopskiej stworzonej przez Lenina w 1919 r. do zwalczaniabiurokracji, a następnie wchło- niętej przez Komisję Kontroli Partyjnej. Teraz owa instytucja miała przyjąć nazwę Komitetu Kontroli Ludowej ZSRR, którego kierownictwo zamierzano powier2yć wice- przewodniczącemu Rady Najwyższej. W ten sposób, już po objęciu przez Gorbaczowa funkcji przewodniczącego Prezydium Rady Najwyższej w październiku 1988 r., Komitet Kontroli Ludowej miał się stać instrumentem jego osobistej władzy w państwie. Owa leninowska idea kontroli leżała u podstaw prawie wszystkich modyfikacji instytu- cjonalnych Gorbaczowa, które na Zachodzie błędnie interpretowano jako drogę do demo- kratyzacji. Potrzebę "demokratyzacji" stosunków wewnątrzpartyjnych Gorbaczow wysunął już jesienią 1986 r. podczas wizyty w Krasnodarskim Kraju. Goszczący Gorbaczowa miejscowy sekretarz partii, Iwan Połozkow, był jednocześnie znaczącą figurą w Komitecie Centralnym KPZR. Zamiar przeprowadzenia demokratycznych wyborów na wszystkie stanowiska partyjne godził w wygodne życie jego i jemu podobnych. "Byłem pczekonany i powiedziałem to Gorbaczowowi - zwierzał się później Połozkow - że jeżeli przeforsujemy wybory z większą liczbą kandydatów, to nie wyniknie z tego nic dobrego. Lokalni sekretarze partii byli zadowoleni z dotychczasowej formy wyborów: jeden kandydat na jedno miejsce i żadnych problemów". W biurze Połozkowa Gorbaczow spotkał się z szefami lokalnych komitetów partyjnych, którym przedstawił swoje argumenty: "Pierestrojka może się udać tylko wtedy, kiedy partia całkowicie się zdemokratyzuje. Ale kiedy ludzie zorientują się, że KC podejmuje tylko półśrodki - musimy się liczyć z konsekwencjami. Czeka nas wielkie rozczarowanie". Obecni na sali inaczej jednak rozumieli "pierestrojkę": "Wielu z was doskonale wie, czym jest pierestrojka - oznajmił im Gorbaczow - wie też co to dla nich oznacza i dlaczego są jej przeciwni. Znamy tych ludzi, obserwujemy ich w działaniu. Na każdym kroku krzyczą o pierestrojce, ale - powołując się na szlachetne ideały - starają się ją hamować. Prędzej czy później naród rozprawi się z nimi". Członkowie partii zdawali sobie sprawę, że demokratyczne wybory byłyby podzwonnym dla nieograniczonej władzy lokalnych notabli - ich bezpieczne "twierdze" musiałyby zostać naruszone. Gorbaczow postanowił przedstawić szczegóły swojego planu na najbliższym posiedzeniu Komitetu Centralnego, 27 lutego 1987 r., który miał się zebrać na Kremlu, by zaakceptować lub odrzucić jego propozycję. Według tego projektu wyżsi funkcjonariusze mieli być odtąd wybierani a nie mianowani - było więc prawdopodobne, że większość z nich straci swoje stanowiska. Posiedzenie było burzliwe, atmosfera napięta, na sali obrad zapanował zamęt. Doszło do pierwszych otwartych ataków na Gorbaczowa. W obliczu oporu konserwatystów Gorbaczow wycofał się i zaprzestał prób forsowania wolnych wyborów na forum Komitetu Centralnego. Nie zrezygnował jednak z "demokratyzacji" przedstawicielskich instytucji państwa. Właśnie wtedy zaczęła się prawdziwa walka o "pierestrojkę", która miała potrwać dłuższy czas i w zasadzie do końca istnienia ZSRR nie została zakończona. W maju 1987 r. wyraźniejuż zarysowały się linie walki. "Pierestrojkę" zwalczali nie tylko konserwatyści, ale także radykałowie, którzy głosili, że starymi metodami niewiele się zdziała. Pierwszy ze składu głęboko podzielonego Biura Politycznego wyłamał się Borys Jelcyn. "Miałem wówczas wrażenie - powie później - że pierestrojka jest jeszcze możliwa, ale byłem przekonany, że tylko w ścisłej więzi z masami". Konserwatyści zaś twierdzili, że "najważniejsza jest partia". Przewodził im Jegor Ligaczow, prawa ręka Gorbaczowa, wówczas u szczytu władzy. Konflikt między zwolennikiem partii Ligaczowem a populistą Jelcynem mógł zdominować Kreml politycznie. Zresztą wkrótce konflikt ten wzrósł do tego stopnia, że w listopadzie 1987 r. Jelcyn został wydalony z Biura Politycznego i odwołany z funkcji pierwszego sekretarza Komitetu Miejskiego partii w Moskwie ("obdarzono" go stanowiskiem.pierwszego zastępcy przewodniczącgo Państwowego Komitetu Budownictwa w randze ministra). 345 Szczytowym momentem walki Gorbaczowa z aparatem były wybory do Zjazdu Deputowanych Ludowych, które odbyły się 26 marca 1989 r. Zapowiedziana podczas XIX Konferencji partyjnej i ogłoszona pod koniec 1988 r. ordynacja wyborcza do Zjazdu od samego początku wywoływała ostrą krytykę środowisk opozycyjnych, zwolenników "piere- strojki", jak i jej przeciwników, którzy nie mogli pogodzić się z odejściem od zasady "jeden człowiek - jeden głos". Wiele wątpliwości wzbudzał również sposób, w jaki mieli być rejestrowani kandydaci przez lokalne komisje wyborcze, których skład nie został prawnie określony, co stwarzało szerokie pole do manipulacji. Niejasną pozostawała też rola wyłonionego w ten sposób Zjazdu: czy ma on posiadać prawo inicjatywy ustawodawczej, czy też nie? A może jego głównym zadaniem miało być tylko wybranie ze swego grona Rady Najwyższej? A jeżeli tak, to według jakich zasad ma się odbyć ta elekcja? Rzeczywiście, w tych wszystkich zasadniczych kwestiach ordynacja wyborcza nie była przejrzysta i mogła wzbudzać wiele kontrowersji. Jeszcze ostrzejszą krytykę wywołał przebieg kampanii wyborczej, podczas której władze używały różnych sposobów, by wyeliminować nie zasługujących na ich zaufanie kandydatów. Aliści niespodziewanie dla aparatu partyjnego takie manipulacje wywołały w wielu miej- scowościach ostre reakcje lokalnych społeczności, które spontanicznie powoływały tzw. komitety "Wybory 89", wspierające kandydatów traktowanych nieprzychylnie przez aparat partyjny. W wielu miastach odbyły się demonstracje, wiece, a nawet strajki przeciwko machinacjom władz. Wszędzie tam, gdzie wyborcy mieli możliwość okazania swego niezado- wolenia z kierownictwa partii - możliwość tę wykorzystali. Zdarzało się, że w okręgach wyborczych, gdzie występował tylko jeden kandydat-członek partii, nie udało się mu zebrać wymaganych 50"% głosów. Największe możliwości dokonania wyboru mieli głosujący w republikach bałtyckich, gdzie powstały tzw. "Fronty Ludowe" skutecznie rywalizujące z KPZR. Ostatecznie - mimo iż Gorbaczow i jego zwo nnicy słusznie uznali wynik wyborów za zwycięstwo partii z uwagi na fakt, że 85% deputowanych było członkami KPZR - to w istocie wybory dowiodły politycznej klęski wielu konserwatystów. Doprowadziły one bowiem do upadku niemałej liczby prominentnych funkcjonariuszy KPZR, przy równocze- snym wyborze w poczet deputowanych, wprawdzie nielicznych, kandydatów niezależnych. Znaleźli się wśród nich Andrzej Sacharow (w grudniu 1986 r. powrócił z zesłania z Gorki) ) i Borys Jelcyn, który uzyskał ponad 85% głosów. Względny sukces wyborczy KPZR zawdzięczała ordynacji wyborczej, manipulacjom oraz skutecznej kontroli nad przebiegiem wyborów w wielu rejonach ZSRR, zwłaszcza w Azji Środkowej. W rezultacie wśród deputowanych, w porównaniu z poprzednią Radą Najwyższą, wzrosła liczba osób będących członkami wyższych i średnich szczebli administracji partyjno- -państwowej (z wyjątkiem członków rządu, którzy zostali wykluczeni z ciała ustawodaw- ;! , czego). Już pierwsza sesja Zjazdu, która odbyła się w dniach 25 maja - 9 czerwca 1989 r., wykazała, że niezależni deputowani stanowili niecałe 15% ogólnej liczby posłów. Deputowani ci w zasadzie dysponowali pewną swobodą wypowiedzi, ale kiedy z niej korzystali lub kiedy ; ' trzeba było podejmować ważne decyzje, ich głosów nie brano pod uwagę. Tak było na . przykład przy wyborze Gorbaczowa na przewodniczącego obrad Zjazdu, czy w przypadku wyborów 542 osobowej Rady Najwyższej, której członkowie w rzeczywistości zostali wyselekcjonowani przez delegacje regionalne, kierowane przez wysokich urzędników partyj- nych, a następnie ich listę przedstawiono Zjazdowi. Tego rodzaju praktyki wywołały wśród niektórych deputowanych krytyczne komentarze, jak ten ze strony Sacharowa, który i zauważył: "Obawiam się, że stworzona w ten sposób Rada Najwyższa będzie tylko parawanem maskującym realną władzę przewodniczącego oraz aparatu partyjno-pań- stwowego". Do Rady Najwyższej nie zostali wybrani najbardziej znani deputowani wywodzą- cy się z kręgów niezależnych, w tyxi; Andrzej Sacharow (Sacharow zmarł w grudniu 1989 r.). 346 Ciekawy był natomiast przypadek Jelcyna, który również nie został wybrany, ale wszedł do Rady Najwyższej w miejsce delegata z Krasnojarska, Aleksieja Kazannika, który oddał mu swój mandat (Jelcyna wybrano przewodniczącym Komitetu Rady Najwyższej ZSRR ds. budownictwa i architektury, w związku z czym został on również członkiem Prezydium Rady Najwyższej). Zwycięstwo aparatu partyjnego na Zjeździe stanowiło zapowiedź dalszej destabilizacji wewnętrznej państwa. Wspierająca dotąd Gorbaczowa, otwarcie bądź półoficjalnie, "liberal- na" inteligencja utraciła co do niego wszelkie zhidzenia i zdecydowała się polegać raczej na swych własnych siłach niż na "reformatorskich" elementach w kierownictwie partii. Przed- stawiciele ruchów narodowych zdali sobie sprawę, że nie mogą się spodziewać większego poparcia w Moskwie. Zwykli ludzie zaś z rozczarowaniem stwierdzili, że Zjazd niczego nie załatwił, że przemówienia nie pociągały za sobą żadnych czynów, i - jak to wyraził Sacharow - "nie dokonało sig przesunięcie władzy z partii do Rad". Wszystko to prowadziło do wzrostu radykalizmu wśród narodów ZSRR, który znajdował różne sposoby wyrazu: w strajkach robotników, w żądaniach publikacji Sołżenicyna, w coraz śmielszych żądaniach Frontów Ludowych w republikach, czy w utworzeniu się "międzyregionalnej grupy deputo- wanych ludowych" na Zjeździe. Właśnie w dniach 29-30 lipca 1989 r. odbyło się w moskiew- skim Domu Kina pierwsze posiedzenie grupy międzyregionalnej, której jednym ze współ- przewodniczących został Borys Jelcyn. Forum to wysunęło alternatywny wobec partii program dotyczący wszystkich dziedzin życia państwa i społeczeństwa. Znaleźć w nim można było między innymi żądanie likwidacji monopolu własności państwowej i uznania własności prywatnej, ziemi dla chłopów, likwidacji wszystkich ograniczeń samodzielności ekonomicznej i finansowej przedsiębiorstw i kolektywów pracowniczych, decentralizacji władzy oraz gospodarczej i realnej niezależności republik. Mówiono też o wolności słowa, wyznania, swobodzie praktyk religijnych, ograniczeniu władzy KGB, wprowadzeniu systemu wielopar- tyjnego itp. Tak więc gorbaczowowska reforma polityczna miast doprowadzić do "wzmocnienia roli partii jako przywódcy politycznego", w rzeczywistości wpłynęła na osłabienie ucisku, w jakim KPZR trzymała społeczeństwo. Oczywista stała się niepopularność partii w społeczeństwie: "Kiedy mówi się o jakimś urzędniku rządowym czy partyjnym - skarżył się jeden z rozgoryczonych funkcjonańuszy - ludzie zaraz myślą o nim jako o beznadziejnym biurokracie czy idiocie". Nastąpiło przyspieszenie rozpadu starych struktur i tego procesu nic już nie mogło powstrzymać. W ogromnym kraju narastały konflikty narodowościowe: w styczniu 1990 r. armia radziecka dokonała pacyfikacji stolicy Azerbejdżanu, Baku, w rezultacie czego zginęło 150 osób. Załamanie się reżimów komunistycznych w państwach "bloku" oraz rozwój wydarzeń w kraju doprowadziły do sytuacji, w której partia została wreszcie zmuszona do wyrzeczenia się - przynajmniej formalnie - monopolu władzy. Nastąpiło to pod presją liberalnego skrzydła partii na plenum KC KPZR w marcu 1990 r. W to miejsce, 10 marca, Zjazd Deputowanych Ludowych powołał Michaiła Gorbaczowa na nowo utworzone stanowisko prezydenta państwa. W listopadzie zaś tegoż 1990 r. decyzją Rady Najwyższej przyznano mu możliwość wydawania dekretów (było to jak się wyraził Borys Jelcyn - "przekształcenie prezydentury w dyktaturę"). Jeżeli wiosną 1990 r. przewagę w partii uzyskali liberałowie, to jesień i zima przyniosły zmianę układu sił. W dużym stopniu było to wynikiem przyspieszonego, kolejnego XXVIII Zjazdu partii, który odbył się w dniach 2-13 lipca 1990 r. (znamiennym wydarzeniem poprzedzającym zjazd był "założycielski zjazd" Komunistycznej Partii Rosyjskiej Federacyj- nej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, który odbył się w czerwcu 1990 r. I skretarzem tej organizacji został znany nam już "konserwatysta" Iwan Połozkow). Referat programowy Gorbaczowa na ostatnim już zjeździe KPZR zawierał wyraźną intencję pogodzenia różnych 347 nurtów w partii. Dopuszczając dyskusję wewnątrzpartyjną, odrzucał możliwość tworzenia frakcji. Przeciwstawiał się postulatom usunięcia KPZR z wojska, urzędów państwowych i przedsiębiorstw, ale aprobował działanie w nich innych partii. Mówił o gospodarce rynkowej, ale jednocześnie zapowiadał utrzymanie partyjnego nadzoru nad gospodarką. Jego przemówienie przyjęto w ciszy, po czym nastąpił atak zapoczątkowany przez Ligaczowa, który skrytykował gorbaczowowskie reformy za "bezmyślny radykalizm i improwizację". Podniosły się również głosy żądające rozliczenia, a nawet ustąpienia kierownictwa partii. Początkowo delegaci powstrzymywali się jeszcze przed otwartym atakowaniem Gorbaczowa. Zamiast tego dobrali się do jego liberalnych współpracowników - do Aleksandra Jakowlewa i Eduarda Szewardnadze. W pełnym emocji wystąpieniu Jakowlew zdemaskował pewien artykuł, który jego krytycy kolportowali na zjeździe. W artykule tym znajdowały się między innymi takie słowa: "Potrzebny nam nowy Hitler, a nie Gorbaczow. Potrzebujemy zamachu wojskowego - Sybeńa czeka na tych, którzy rozpętali nieład pierestrojki". Szewardnadze krytykowano za to, że nie przeciwstawiał się odrywaniu Europy Środkowo-Wschodniej od komunizmu, za doprowadzenie do osłabienia siły militarnej ZSRR przez dopuszczenie do nadmiernych cięć w budżecie wojskowym. Narastające niezadowolenie konserwatystów wreszcie wybuchło - doszło do otwartej konfrontacji Gorbaczowa z szefami lokalnych organizacji partyjnych. Oskarżano go o wszystko: o upadek ZSRR, o załamanie się Układu Warszawskiego, o utratę państw bałtyckich, o upadek partii, o podważenie ideologii partii itp. Pomimo tych ataków Gorbaczow umocnił swoją pozycję na Zjeździe. Zdołał przerwać przesłuchania członków Biura Politycznego przez delegatów, opanował kilka ważnych komisji zjazdowych i ostatecznie zdobył poparcie milczącej większości, czego najlepszym dowodem był bezdyskusyjny wynik głosowania przy wyborze szefa partii. Doprowadził też do wyboru swojego kandydata na nowo utworzone stanowisko pierwszego zastępcy sekretarza general- nego, Włodzimierza Iwaszko, którego zwycięstwo nad główn, m pretendentem, Ligaczowem, było druzgocące (w następstwie tej klęski Ligaczow wystąpił z partii). Jednak miernik "reformatorskiego" nastawienia zjazdu, czyli deklaracja uchwalona na zakończenie obrad praktycznie nie zawierała żadnych konkretnych "reformatorskich" sformułowań. Co więcej, jej język, jak i niektóre tezy nie nastrajały optymistycznie (na przykład, że zdecydowana większość komunistów nie ponosi odpowiedzialności za zbrodnie stalinowskie, czy też gwałtowny atak na "wyprowadzanie" partii z zakładów pracy). XXVIII Zjazd partii rozczarował zatem reformatorów. Wprawdzie na zjeździe nie doszło do rozłamu, ale deklaracje niektórych przedstawicieli tzw. "Platformy Demokratycznej", że opuszczą partię i demonstracyjne wystąpienie z KPZR Borysa Jelcyna były ostrzeżeniem, że szeregi organizacji mogą się wkrótce znacznie przerzedzić. Jednym z głównych rezultatów zjazdu było wyraźne zarysowanie się dążenia do oddzielenia struktur partyjnych od państwowych. Utworzenie stanowiska zastępcy sekretarza generalnego dawało zaś Gor- baczowowi możliwość skupienia się na obowiązkach prezydenta. Osoby pełniące funkcje kierownicze w państwie - Ryżkow, Szewardnadze i szef KGB Władimir Kńuczkow - nie weszły do naczelnych organów partyjnych. W związku z tymi zmianami, ośrodek władzy w ZSRR zaczął się przesuwać z partii ku instytucjom państwowym. Zatem, mimo iż zjazd nie spełnił wielu oczekiwań, to jednak nie można powiedzieć, że w jego wyniku nic się w Związku Radzieckim nie zmieniło. Zmieniło się, i to nie mało - nastąpiło dalsze osłabienie partii, a wzrosła, przynajmniej formalnie, władza Gorbaczowa. Jednak w chwili tńumfu Gorbaczowa nieco blasku odebrał mu Borys Jelcyn, który złamał ostatnie tabu, ogłaszając wystąpienie z partii "dla - jak to sformułował - lepszego reprezentowania woli ludu będąc przywódcą republiki oraz dla dalszej możliwości lepszej współpracy ze wszystkimi partiami i organizacjami" (krótko przed XXVIII Zjazdem partii Borys Jelcyn został wybrany na stanowisko przewodniczącego Rady Najwyższej Federacji 348 Rosyjskiej). Było to w istocie porzucenie starych towarzyszy i dogmatów. Teraz, posiadając ; niezależną bazę władzy jako przywódca republiki rosyjskiej, Jelcyn mógł przyczynić się do ; obalenia siedemdziesięciu lat komunizmu w Rosji. Pięć lat pozornych reform niewiele dało Związkowi Radzieckiemu i widoczna porażka Gorbaczowa w obszarze gospodarki poważnie naruszyła jego reputację polityczną. Jelcyn natomiast uczynił krok naprzód: był orędow- nikiem radykalnego planu przejścia do gospodarki rynkowej. Plan Jelcyna polegał na odrzuceniu wielkiego bolszewickiego snu o uprzemysłowieniu. Ziemia i przemysł miały być sprywatyzowane - ponad siedemdziesiąt lat gospodarki komunistycznej miało zostać unicestwione i to w ciągu 500 dni (był to pomysł profesora Grigońja lawlińskiego). Gorbaczow zainteresował się tym planem i polecił swoim współpracownikom rozwinąć go w program gotowy do realizacji. Grupa specjalistów pod kierunkiem Stanisława Szatalina pracowała nad nim kilka dni w daczy Gorbaczowa pod Moskwą (w jej skład wchodzili ponadto: Mikołaj Pietrakow, Leonid Abałkin i Grigorij Jawliński). A wszystko to wbrew stanowisku premiera Ryżkowa, który podjął się opracowania własnego programu gospodar- czego z zachowaniem centralnego systemu sterowania gospodarką. W końcu sierpnia 1990 r. Gorbaczow spotkał się z Jelcynem ustalając wspólne podejście do zasadniczych punktów programu gospodarczego. Wkrótce na tym tle doszło do starcia między Gorbaczowem a Ryżkowem. Dla radykałów był to moment największej nadziei - wszystko wskazywało na to, że Gorbaczow zdecydował się wreszcie na prawdziwą reformę starego systemu. Ale Ryżkow i jego rząd nie czuli się do tego powołani. Termin realizacji "programu 500 dni" nadszedł, minął, i nic się nie wydarzyło. Miesiące wyczekiwania nie zapełniły sklepów, radykalne rozwiązania ponownie odłożono na półkę. Oficjalnie gospodar- ka rynkowa nadal pozostawała celem, ale skończyły się działania zmierzające do jej wprowadzenia. Jelcyn poczuł się zdradzony i zarzucił Gorbaczowowi, że jest zwolennikiem centrum w starym stylu. Porzucenie przez Gorbacz wa "programu 500 dni" należy kojarzyć z gwałtowną ofensywą sił konserovatywnych zagrożonych ostateczną utratą kontroli nad wydarzeniami w kraju i przestraszonych wyraźnymi oznakami załamywania się państwa. W ostatnich miesiącach 1990 r. widmo rozpadu ogromnego kraju walczyło z widmem przewrotu wojskowego, o którym przestrzegł Eduard Szewardnadze 20 grudnia, na krótko przed publicznym ustąpieniem ze swojego stanowiska. Odtąd Gorbaczow, mimo prawa wydawania dekretów i posiadania ogromnej władzy politycznej, stał się zakładnikiem sił konserwatyw- nych. Bez skrupułów rozstał się ze swoimi dotychczasowymi współpracownikami i doradcami. W to miejsce pojawili się nowi ludzie, jak na przykład Walentin Pawłow, który został mianowany premierem rządu radzieckiego w miejsce dotkniętego chorobą serca Mikołaja Ryżkowa. Związany ściśle z konserwatystami Pawłow podjął próby uporządkowania systemu planowania i wzmocnienia pozycji centrum w sterowaniu gospodarką (jedną z pierwszych, "pokazowych" akcji Pawłowa było "ujawnienie próby sabotażu finansowego ze strony państw imperialistycznych, dążących do destabilizacji gospodarki ZSRR poprzez gromadze- nie ogromnych ilości 50- i 100-rublowych banknotów". Tymczasem dokładnie w tym czasie "imperialiści" przesyłali do głównych miast ZSRR znaczącą pomoc żywnościową!). Rok 1991 był rokiem przełomu. Bezwładny kolos, jakim był ZSRR, wszedł w fazę wewnętrznego rozkładu. Styczniowa "krwawa niedziela" na Litwie znalazła odzew w Rosji, która pod wodzą Jelcyna zdystansowała się od polityki centrum. Swoją suwerenność zaczęły deklarować kolejne republiki radzieckie. W gospodarce doraźne "antykryzysowe" improwiza- cje Pawłowa nie przynosiły żadnych pozytywnych skutków. Przedstawiciele lobby zbrojenio- wego torpedowali skutecznie wysiłki mające na celu uszczuplenie ich aktywów finansowych. Podobnie jak w poprzednich latach, ratunku przed ostatecznym krachem gospodarczym szukano w sprzedaży złota, którego wartość na rynkach zachodnich zaczęła gwałtownie 349 dając spadać.Chcąc zmusić kierownictwo do reform,1lipca 1991r.dziewięć znanych osobistości ię do życia politycznego podpisało apel "Do wszystkich obywatelsko myślących i obywatelsko dało odpowiedzialnych ludzi" nawołujący do zjednoczenia się w "Ruchu Reform Demokratycz- ażnie nych".Podpisy złożyli: Gawrił Popow,Arkadiusz Wolski,Aleksander Ruckoj,Anatol dow- Sobczak,Stanisław Szatalin,Eduard Szewardnadze,Aleksander Jakowlew,Iwan Siłajew .ł na i Mikołaj Pietrakow.Połowa z nich byli to ludzie związani z Jelcynem (który 12czerwca 1991r. ů być został wybrany prezydentem Rosji), a połowa z Gorbaczowem. Ruckoj piastował stać stanowisko wiceprezydenta Rosji,Siłajew premiera Rosji,Popow i Sobczak wraz z Jelcynem :go). zakładali kiedyś "międzyregionalną grupę deputowanych ludowych",Jakowlew był szefem ć go doradców prezydenta ZSRR,Wolski do niedawna kierował Wydziałem KC i nieraz bronił lina Gorbaczowa przed atakami konserwatystów,Pietrakow do stycznia 1991r.sprawował dzili funkcję doradcy ekonomicznego Gorbaczowa.Ludzie ci wysunęli teraz nowy program,który 1rew mówił o wolności ekonomicznej i jednocześnie o ochronie socjalnej,o demilitaryzacji dar- gospodarki i parlamentarnej kontroli wydatków na zbrojenia.Ruch Reform Demokratycz- nych wysuwał również potrzebę oddania chłopstwu ziemi, urealnienia płac w sferze jście przemysłowej,przywrócenia inteligencji prawa do własności intelektualnej,a także popierał rcia suwerenność polityczną republik wierząc zarazem w trwałość przestrzeni ekonomicznej tziei ů ZSRR.Gorbaczow,który - jak się wydawało - zrozumiał swoją pomyłkę sprzed kilku ę miesięcy sprawiał wrażenie zainteresowanego tymi nowymi propozycjami.Zanim jednak ;acji zdążył zająć oficjalne stanowisko w tej sprawie,w dniach 19-21sierpnia 1991r.miała miejsce nie próba przewrotu,której fiasko radykalnie zmieniło sytuację polityczną w ZSRR burząc iar- wszystkie dotychczasowe układy. 5. Gospodarka Po krótkim okresie ożywienia w niektórych sektorach produkcji w 1983 r. w następnych latach gospodarka radziecka ponownie uległa głębokiej stagnacji. Kumulujące się negatywne tendencje z poprzednich dekad i chaos "pierestrojki" spowodowały, że w drugiej połowie lat osiemdziesiątych weszła ona w stadium upadku, z którego nie zdołała się już podźwignąć. Szczególnie niekorzystnie wyglądała sytuacja w rolnictwie, którą dodatkowo obciążał masowy odpływ chłopów ze wsi. Wyjałowione gleby, wadliwe systemy melioracyjne, zasolenie gleb, zniszczenia w czarnoziemach, niedostatek i zły stan techniczny sprzętu rolniczego, to - oprócz obiektywnych, ustrojowych przyczyn - główne przesłanki fatalnej kondycji radzieckigo rolnictwa. Jeśli nawet w 1986 i 1990 r. uzyskano przyzwoite plony, to wobec braku właściwej infrastruktury organizacyjnej rolnictwa, transportu, magazynów, paliw itd. poniesiono takie straty, które nie pozwoliły odczuć dobrodziejstwa urodzaju spowodowanego korzystnymi warunkami meteorologicznymi. Wystarczy powiedzieć, że w drugiej połowie lat osiemdziesiątych połowa zbóż spożywanych w ZSRR pochodziła z importu (w latach 1985-1987 państwo wydało na zakup za granicą produktów żywnościowych 23 miliardy rubli!). W 1987 r. kryzys pogłębił się jeszcze bardziej - wskutek niewystarczającej ilości pasz pogłowie bydła zmniejszyło się w tym roku o dwa miliony sztuk. Zjawisko to dotknęło zarówno sektor państwowy, jak i prywatny, ponieważ chłopstwo zniechęcone ogólnymi trudnościami również zmniejszyło hodowlę zwierząt na działkach przyzagrodowych. Jak się wydawało, remedium na niewydolność radzieckiego rolnictwa miały być, wprowadzone na zasadzie eksperymentu na 2-3 lata, tzw. "kontrakty rodzinne" (w 1988 r. wskutek rosnących trudności zaopatrzeniowych zdecydowano się na przedłużenie "kontraktu 350 rodzinnego" na 50 lat). Instytucja "kontraktu rodzinnego" odczytywana przez wielu członków partii jako "utajona forma reprywatyzacji ziemi i środków produkcji" budziła jednak sceptycyzm i opór biurokracji partyjnej i rządowej i to nie tylko ze względów doktrynalnych. Z tej przyczyny przyjęła się ona tylko częściowo w niektórych rejonach ZSRR i nawet tam, sabotowana przez władze lokalne, nie przyniosła oczekiwanych, wymiernych efektów. Jedną z istotnych przeszkód w zwiększeniu podaży artykułów żywnościowych były wspomniane już ustawy dotyczące rolnictwa, a mieszczące się w polityce "pierestrojki". Otóż władze opierając się na ustawie o nielegalnych dochodach podjęły walkę z kołchoźnikami, którzy próbowali sprzedawać na targach niewielkie nadwyżki płodów rolnych ze swoich działek przyzagrodowych. Ustawa ta zazębiała się z innym dekretem, który mówił, że prywatna produkcja rolnicza winna być sprzedawana wyłącznie w państwowej sieci hand- lowej. Wadliwość tych regulacji rychło zaowocowała gwałtownym załamaniem się zaopa- trzenia i tak niebogatego przecież rynku produktów żywnościowych. W tym przypadku sytuację miało poprawić połączenie w jedną całość kołchozów i przemysłu przetwórczego lub -jak to nazywano - "integracja miasta ze wsią". Ale w tym mańażu wieś (kołchoz) stała na straconej pozycji tonąc w długach, podczas gdy fabryki otrzymywały wysokie premie. W przemyśle dyktatura planu i sztuczne ceny nadal stanowiły niewzruszalny fundament przetwarzanej w rzeczywistość teońi "ekonomii politycznej socjalizmu". Z upływem czasu rzeczywistość ta coraz bardziej upodabniała się do "scentralizowanej anarchii", w której zadania planu, przynajmniej w najważniejszych gałęziach produkcji, ani razu nie zostały wykonane. Wywoływało to reakcję łańcuchową braków i dysproporcji, co z kolei prowadziło do "planowej anarchii". Ta ostatnia zaś stanowiła "obiektywny pretekst" dla łańcuchowych zmian planu, który starano się dostosować do rzeczywistości. W końcu, rokrocznie, wprowadzano do obiegu mil ardy rubli nie mających pokrycia w produkcji, co zwiększało tylko dysproporcje między masą pieniądza a ilością dóbr na rynku. Wytworzył się chroniczny brak równowagi, który objął wszystkie komórki radzieckiej gospodarki. "Reformy" Gorbaczowa w niczym nie poprawiły tej sytuacji. Przeciwnie - wzmogły jeszcze działanie czynników kryzysogennych. Pierwszą akcją Gorbaczowa, obliczoną na podniesienie wydajności pracy, było podjęcie walki z alkoholizmem. W 1985 r. podwyższono cenę wyrobów alkoholowych o około 25"%, a w następnym, 1986 r. o dalsze 25"%. Znacznie ograniczono produkcję alkoholu i zlikwidowano wiele punktów jego sprzedaży. Dość szybko przekonano się jednak, że nie przyniosło to zamierzonych skutków. Nie poprawiła się ani wydajność, ani dyscyplina pracy, a państwo straciło na tej "operacji" do 1988 r. prawie 37 mld rubli. Wprawdzie na początku znacznie spadło spożycie alkoholu, ale wskutek rozkwitu nielegalnej produkcji po niespełna dwóch latach ponownie wróciło do "normy". Nadzieje władz zawiodła także "gospriomka". Nie dość, że ta kontrolna instytucja sama się szybko zbiurokratyzowała i skorumpowała, to wskutek pogorszenia się atmosfery wśród za- grożonych kontrolą załóg pracowniczych, nastąpił dalszy spadek jakości produkcji. Ustawa o przedsiębiorstwach nakładała na dyrektorów i zespoły robotnicze większą odpowiedzialność, jednak nie przyznawała im większej swobody w podejmowaniu decyzji. Według ustawy przedsiębiorstwo mogło rozporządzać swoją produkcją dopiero po zrealizo- waniu pńorytetów narzuconych przez "Gospłan" i odpowiednie ministerstwo. I właśnie pozostawienie "Gospłanu" i ministerstw w stanie nienaruszonym, z niezmienionym zakresem kompetencji spowodowało, że "samodzielność zarządzania" w odniesieniu do zakładów pracy była zwyczajną fikcją. Wprowadzenie "samofinansowania" także nie wpłynęło ożywczo na gospodarkę. Przy niskim poziomie uzbrojenia technicznego radzieckiego przemysłu i niskiej jakości surowców przedsiębiorstwa produkcyjne chcąc utrzymać "rentowność" wybierały najprostsze rozwiązanie = podnosząc ceny na swoje produkty. To z kolei, przy niskiej jakości 351 produktów powodowało, że "samofinansujący" się handel odmawiał przyjmowania towarów, które nie nadawały się do sprzedaży. A jeżeli uwzględnić przy tym działanie ustawy z listopada 1985 r. penalizującej złą jakość produkcji przez odbieranie przedsiębiorstwom od 5 do 15% dochodów, wiele z tych przedsiębiorstw przestało wytwarzać różnego rodzaju artykuły. W rezultacie zaopatrzenie rynku pogorszyło się i od połowy 1988 r. problemem stało się kupno nawet artykułów pierwszej potrzeby dla gospodarstw domowych. Celem zaktywizowania i zracjonalizowania gospodarki miało być zalegalizowanie "indywidualnej działalności zawodowej" oraz ruchu spółdzielczego. I należy przyznać, że mimo braku przekonania osób podejmujących decyzję o "działalności indywidualnej" i spółdzielczej co do trwałości tej regulacji, sektor ten przyciągnął wielu fachowców z przodujących dziedzin radzieckiej techniki. Wkrótce obawy tych ludzi potwierdziły się -już pod koniec 1988 r. znacznie ograniczono ich swobodę działania, następnie podniesiono podatki o 70-90%, a w latach 1989-1991 w ogóle zlikwidowano wszystkie kooperatywy handlowe i produkcyjne. Tak więc "reformy" Gorbaczowa z lat 1985-1988 nie dały żadnych rezultatów i od lata 1988 r. w Związku Radzieckim począł narastać ogólny kryzys, który w swój szczytowy i ostatni już etap wszedł na przełomie 1990/1991 r. Krach gospodarki opartej na systemie centralnego planowania był oczywisty, ale nawet w takiej sytuacji władze centralne z Gorbaczowem na czele nie były zdolne do podjęcia decyzji o jej urynkowieniu. Porzucenie programu "500 dni" i zastąpienie go projektem Pawłowa, polegającym w istocie na próbie wzmocnienia "centrum" w sterowaniu gospodarką i doraźnych działaniach "antykryzyso- wych", były tego najlepszym potwierdzeniem. 6. Siły zbrojne Poza wpływem negatywnych zjawisk, jakie drążyły wszystkie dziedziny życia państwa, nie mogły również pozostawać armia i marynarka wojenna. Przeciwnie, szczególne warunki, w jakich znajdowały się siły zbrojne, pogarszały tylko sytuację. Globalna defensywa komunizmu, kryzys ideologii, przegrane "wojny gwiezdne", klęski w Afganistanie, rozpad bloku radzieckiego, totalny kryzys wewnętrzny państwa, to główne przyczyny frustracji kadry dowódczej, żołnierzy i marynarzy. W rezultacie w całych radzieckich siłach zbrojnych zaczęło narastać zjawisko nieodpowiedzialności, braku dyscypliny, łamania prawa i regulaminów wojskowych, nielegalnego zatrudniania żołnierzy i kadetów poza jednostkami w różnych celach gospodarczych. W garnizonach lądowych i morskich odnotowywano coraz więcej przypadków zagarnięcia mienia, zwykłych aktów kradzieży, handlu bronią i niszczenia majątku. Wśród żołnierzy i marynarzy niektórych garnizonów szerzyła się narkomania, rosła liczba wypadków śmiertelnych i dezercji. W radzieckim społeczeństwie niebezpiecznie obniżył się prestiż sił zbrojnych, zwłaszcza kiedy po wprowadzeniu "głasnosti" przekonano się, że "nie były one elementem pokojowej polityki, lecz zbrojnym ramieniem ideologii nakierowanej na ekspansję globalną". Wywołało to między innymi nie notowany dotąd wzrost liczby osób odmawiających służby wojskowej. Za pierwszy krok Gorbaczowa zmierzający do "przebudowy" radzieckich sił zbrojnych można uznać zdymisjonowanie 30 maja 1987 r. ministra obrony narodowej marszałka Siergieja Sokołowa i innych wysokich dowódców wojskowych po słynnym lądowaniu dwa dni przedtem na Placu Czerwonym w Moskwie młodego Niemca, Mathiasa Rusta. Nowym ministrem obrony został generał Dmitrij Jazow, podniesiony w kwietniu 1990 r. do rangi 352 marszałka (był to pierwszy przypadek mianowania marszałka ZSRR od dojścia Gorbaczowa do władzy!). Zmiany personalne na najwyższych szczeblach dowodzenia zaniepokoiły początkowo środowisko starszych wiekiem wojskowych, jednak następne działania i "piere- strojkowy" proces ustawodawczy zyskały poparcie całego kompleksu militarnego. Kampania na rzecz dyscypliny, ustawy antyalkoholowe, hasło integracji ekonomicznej i naukowej w ramach RWPG i postępu naukowo-technicznego, a przede wszystkim priorytet dla przemysłu maszynowego, ogłoszony przez Gorbaczowa w 1987 r., odpowiadały aspiracjom kół wojskowych, dla których "rentowność" gospodarki oznaczała wzmocnienie potencjahz obronnego państwa. Aliści "pierestrojka" miała dla kół wojskowych drugie, mniej zachęcające oblicze: władze centralne wymagały lepszych osiągnięć w zamian za zmniejszenie wydatków na obronę o 14%, a także zapowiedziały jednostronną redukcję sił zbrojnych. Już w 1989 r. rozpoczęto redukcję 4,5-milionowej armii o 500 tys. osób, a w 1990 r. zwolniono z wojska dalszych 240 tys. Na czas pokoju była to nadal armia olbrzymia, najliczniejsza na świecie, na którą wydano w 1989 r. 9% dochodu narodowego (według niektórych obliczeń miało to wynosić około 30% całego budżetu państwa, co było obciążeniem ogromnym zważywszy, że w tym samym roku budżet Pentagonu, dysponującego 2 milionami żołnierzy nie przekroczył 6% dochodu narodowego USA). Redukcje stanu osobowego radzieckich sił zbrojnych i zmniejszenie wydatków na cele wojskowe jeszcze bardziej wzmogły nastroje defetystyczne w armii i marynarce wojennej, tracących swoje aktywa uzyskane w czasach Breżniewa. Wzmógł się opór przeciwko poborowi do wojska, rosła liczba dezercji. Według słów generała Michała Moisiejewa, szefa Sztabu Generalnego, po zdymisjonowaniu w 1988 r. marszałka Siergieja Achromiejewa (został doradcą wojskowym Gorbaczowa), w 1989 r. formalnie odmówiło służby wojskowej 6500 poborowych (jeżeli wierzyć słówom marszałka Jazowa wypowiedzia- nych podczas XXVIII Zjazdu partii, w latach 1986-1990 w ZSRR uchyliło się od służby wojskowej 400 tys. poborowych!). Tylko w pierwszej dekadzie marca 1990 r. zdezerterowało z armii ponad 1200 żołnierzy z tym, iż połowa z nich to mieszkańcy repubik zakaukaskich, którzy zabrawszy broń przyłączyli się później do nieoficjalnych armii narodowych w Armenii i Azerbejdżanie (ponad dwie trzecie stanu osobowego radzieckich sił zbrojnych powoływa- nych było drogą poboru, przy czym 55% z nich to byli nie-Rosjanie, a 35-40% poborowych stanowili mieszkańcy muzułmańskich republik środkowoazjatyckich). Tysiące, głównie z ob- szarów nadbałtyckich i zakaukaskich, spaliło karty powołania, wyrażając w ten sposób poparcie dla separatystycznych dążeń republik. Redukcje, odejście od programowej defnicji imperialistycznych zagrożeń, a także gorbaczowowska polityka "współistnienia" z Zachodem - to wszystko postawiło 700- -tysięczny korpus oficerski wobec niepewności jutra. Niepewność ta nasiliła się w związku z wycofywaniem radzieckich oddziałów z Węgier, Czechosłowacji, Niemiec i Polski. Resort obrony nie był w stanie zapewnić mieszkań dziesiątkom tysięcy oficerów z ich rodzinami, powracającymi na dodatek ze stosunkowo luksusowych warunków poza granicami kraju, w którym nawet artykuły pierwszej potrzeby, konieczne do codziennej egzystencji, trzeba było z niemałym trudem zdobywać. Tego poczucia degradacji środowisk wojskowych nie poprawiły desperackie wypowiedzi znanych osobistości z kręgów dowódczych armii, jak wspomnianych Moisiejewa i Achromiejewa, a także ostatniego dowódcy wojsk radzieckich w Afganistanie, generała Borysa Gromowa, którzy przestrzegali władze polityczne przed - ich zdaniem - ciągłym zagrożeniem ZSRR ze strony Stanów Zjednoczonych, rosnącą potęgą Niemiec czy Japonią, domagającą się zwrotu utraconych po wojnie terytoriów. Pod koniec 1989 r. odbyła się w Moskwie narada kierowniczego zespołu Ministerstwa Obrony ZSRR poświęcona sytuacji w siłach zbrojnych. Zwrócono uwagę na złe nastroje wśród oficerów, na negatywny stosunek części społeczeństwa do służby wojskowej, na pogarszające 353 się warunki materialne kadry, która niczego nie zyskała z wygospodarowanych przez redukcje zasobów. Jeden z referentów zakończył swoje wystąpienie taką oto konstatacją: "Usiłuje się podważyć marksistowsko-leninowską naukę o wojnie i armii, o roli sił zbrojnych w obronie socjalistycznej ojczyzny. W prasie, radiu i telewizji stało się modą występowanie przeciwko shiżbie wojskowej". Wielce symptomatyczne były te fragmenty narady, rozpowszechnione następnie przez pismo "Krasnaja Zwiezda", które dotyczyły złej sytuacji materialnej oficerów. Również fakty potwierdzały obniżenie atrakcyjności zawodu wojskowego, notowanego jeszcze do niedawna w Związku Radzieckim bardzo wysoko. W jednym tylko leningradzkim okręgu wojskowym odnotowano w 1989 r. 200 podań o zwolnienie ze służby zawodowej, złożonych w większości przez młodą kadrę. Redukcje w radzieckich siłach zbrojnych wiązały się ściśle z ideą restrukturyzacji potencjahx militarnego ZSRR zapowiedzianą przez Gorbaczowa w ONZ w grudniu 1988 r. Restrukturyzacja zaś oznaczała gotowość Moskwy do zlikwidowania części swojego poten- cjału nuklearnego, dodajmy, w znacznej mierze zneutralizowanego przez arsenał Stanów Zjednoczonych, w zamian za ważne korzyści wojskowe i polityczne. Innymi słowy, decydując się na jednostronną redukcję (restrukturyzację) na Kremlu kierowano się przekonaniem, że "dyplomacja nuklearna" stanowi jedyną przeszkodę uniemożliwiającą Związkowi Radzie- ckiemu polityczne lub militarne wykorzystanie jego (i Układu Warszawskiego) ogromnej przewagi w Europie, zwłaszcza w broni konwencjonalnej. Koncepcja ta zupełnie logicznie współgrała z wysuniętym przez Gorbaczowa w styczniu 1986 r. programem całkowitego zlikwidowania broni nuklarnej, jak również z ratyfikowanym w 1988 r. traktatem dotyczącym eurorakiet, który wprawdzie zobowiązywał ZSRR do pozbycia się dwukrotnie większej liczby rakiet niż Amerykanów, ale pozbawił NATO podstawowego rodzaju broni, której Moskwa najbardziej się obawiała. Takie rozwiązania dawały Moskwie jeszcze jedną niebagatelną korzyść: kontrola zbrojeń miała zastopować amerykńskie zaa ransowane technologie i tym samym dać czas Moskwie na nadrobienie opóźnień w tym obszarze. Taka strategia otrzymała nazwę "obrony nieofensywnej" (lub "rozsądnej siły wystarczal- nej") i wymagała głębokich przemian w sposobie myślenia radzieckich wojskowych. I to między innymi zadanie miała wziąć na siebie partia. Należało zatem pomyśleć o wzmocnieniu roli partii w siłach zbrojnych, a przez nią o promocji nowej generacji oficerów politycznych najpierw na najwyższym szczeblu hierarchii wojskowej. Jednak podstawowym zadaniem organizacji partyjnych w radzieckich siłach zbrojnych miało być powtórne podporządkowanie ich kierownictwu politycznemu państwa, praca nad morale i dyscypliną oraz walka ze wszelkimi przejawami patologii w środowiskach wojskowych. Organizacje partyjne wezwano do uniezależnienia się od władz wojskowych, do donoszenia o wszelkich nieprawidłowościach bez obawy przed represjami. Wyposażono je w wiele środków nacisku na kadrę dowódczą. Odtąd promocja każdego wyższego oficera miała zależeć od jego "charakterystyki", oceny wystawianej przez kierownictwo partyjne, które kładło nacisk na "zalety moralne komunisty, jego stosunek do krytyki, jego zdolność do przekształcania swojej osobowości, jego stosunki rodzinne, stosunki z podwładnymi" itd. Dowódcy wojskowi zobowiązani zostali do zdawania relacji ze swoich osiągnięć na zebraniach partyjnych. Wszelako polityka "centrum" ograniczenia niezależności sił zbrojnych nie przyniosła spodziewanych efektów przede wszystkim wskutek słabnięcia i rozkładu samej partii. Z drugiej znów strony, jak można wywnioskować z doświadczeń historycznych, organizacje wojskowe na ogół skutecznie potrafią odpierać próby ich ograniczania, a ograniczone - zadziwiająco szybko potrafią się odrodzić. Prawda, iż w Armii Radzieckiej serwilizm i bezkrytyczne podporządkowanie władzy było przez 70 lat podstawowym kanonem jej funkcjonowania, jednak na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych wraz z pogłębiającym się kryzysem państwa publiczne wystąpienia oficerów za bądź przeciwko 354 polityce rządu, krytykujące stosunki shzżbowe i personalne w wojsku, nie omijając władz naczelnych - świadczyły o tym, że wśród kadry wojskowej, tak jak i w całym radzie- ckim społeczeństwie ścierały się różne postawy, różnie kształtował się stosunek do peł- nionej shiżby, do reform i do zaistniałych w Związku Radzieckim wydarzeń. Ale niezależnie od tego aparat wojskowy, chcąc zapobiec własnej atrofii, stał na stonowisku zachowania całości państwa, którego był ostatnim obrońcą. Armia bowiem uważała się za jedyną w tym kraju organizację ponadnarodową, nie reprezentującą niczyich regionalnych interesów i marzeń o suwerenności, zdolną powstrzymać rozpad wielonarodowego imperium. Ale jak pokazała przyszłość, były to tylko złudzenia. Wielonarodowa armia w wielonarodowym państwie, mimo użycia niektórych jednostek do zadań ściśle policyjnych w tłumieniu wystąpień ludności cywilnej, w ostatecznym rozrachunku okazała się być narzędziem nieskutecznym. Wobec toczącej się walki politycznej na najwyższych szczeblach władzy między konserwatystami a reformatorami radzieckie siły zbrojne jako całość w istocie trzymały się na uboczu. Należy jednak pamiętać, że taka postawa była przede wszystkim rezultatem braku tradycji radzieckich sił zbrojnych bezpośredniego mieszania się do spraw politycznych. Raz jeszcze potwierdziły to gorące dni sierpniowe 1991 r., kiedy próba użycia armii przeciwko legalnej władzy zakończyła się kompletnym Fiaskiem w następstwie czego rozpad państwa uległ przyspieszeniu. Po kilku miesiącach przestało istnieć państwo, ale pozostała jego armia jako w zasadzie samodzielna siła, która dopiero w tych nowych warunkach na własną rękę próbowała podejmować interwencje zbrojne w różnych rejonach byłego imperium, jakby w oczekiwaniu na powrót starych dobrych czasów. 7. Cerkiew Początek lat osiemdziesiątych z jego bezideowością, tak charakterystyczną dla schyłkowego okresu epoki Breżniewa, przyniósł istotne zmiany w stosunkach między reżimem a Cerkwią na korzyść tej ostatniej. Głównym tego przykładem były niezwykle uroczyste obchody 600-lecia bitwy na Kulikowym Polu zorganizowane latem 1981 r., w które włączono również Cerkiew prawosławną. W okresie rządów Andropowa i Czernienki koegzystencja ta została na pewien czas przerwana, kiedy nowe władze, chcąc zaprowadzić "porządek", rozpoczęły prześladowania niezależnie myślących działaczy duchownych i świeckich z kręgów Cerkwi i innych wspólnot religijnych. Represje trwały zasadniczo do 1987 r., kiedy to władze, zdobywając się na kilka gestów dobrej woli, zezwoliły na zwrócenie Kościołowi prawosławnemu wielu cerkwi i klasz- torów oraz odstąpiły na terenie Moskwy od rejestrowania tych osób, które zawarły związek małżeński lub ochrzciły swoje dzieci w cerkwi. Zresztą celem zamanifestowania przed światem zmiany stosunku do religii reżim Gorbaczowa zorganizował z właściwą sobie pompą w 1987 r. w Moskwie całą paradę osobistości kościelnych niemal z całego świata. Znalazła się wśród nich Matka Teresa z Kalkuty, kardynał Jaime Sin z Filipin, Dalajlama, delegacja biskupów francuskich i przedstawiciele Światowego Kongresu Islamskiego. W polityce religijnej Gorbaczowa wystąpiły także nowe elementy o charakterze taktycznym, których głównym orędownikiem był nowy przewodniczący Rady ds. Religii przy Radzie Najwyższej Konstantin Charczew. Człowiek ten skonstatował jedną podstawową prawdę: że w aktualnych warunkach, przy braku kontaktu oficjalnej Cerkwi z rzeczywistoś- cią, stosowanie klasycznie leninowskiej polityki religijnej powoduje, że wpajana nieustannie społeczeństwu niewiara w Boga rozciąga się w sposób niepożądany również na komunizm. W jednej ze swoich prelekcji wygłoszonych w Wyższej Szkole Partyjnej Charczew powiedział 355 między innymi: "Musimy się zastanowić nad tym, czy ktoś, kto wierzy jednocześnie w Boga i w komunizm, nie jest bardziej użyteczny dla partii niż ten, który w nic nie wierzy. Trzeba wybrać mniejsze zło towarzysze!" W innym zaś miejscu prelegent, krytykując brutalne kampanie antyreligijne, niszczenie kościołów itp., zakończył pytająco: "Jaki sposób odnoszenia się społeczeństwa do władzy radzieckiej może spowodować tego rodzaju polityka?". Wkrótce po wystąpieniu Charczewa władze chętniej poczęły rozpatrywać pozytywnie prośby wspólnot wyznaniowych o rejestrację bądż o zwrot zabranych świątyń. Zaczęto też zwalniać więźniów politycznych, a wśród nich działaczy religijnych. Zmieniło się także nastawienie środków masowego przekazu do spraw religii. Innym spektakularnym pociągnięciem było przywrócenie parafiom osobowości prawnej zniesionej po rewolucji październikowej, czy oddanie Cerkwi świętych relikwi przechowywanych do tej pory w państwowym muzeum na Kremlu. Wszystkie te akty na rzecz Cerkwi, a także i innych Kościołów w ZSRR, miały na celu zapewnienie sobie ich poparcia dla gorbaczowowskiej "pierestrojki". Na łamach prasy, w radiu i telewizji często wypowiadali się w tym duchu wysocy dostojnicy oficjalnej Cerkwi, nawohzjąc wiernych do aktywnego włączenia się w proces "przebudowy". Jednak z drugiej strony władze, dostrzegając zagrożenia wynikające z ożywienia życia religijnego w kraju, nie miały zamiaru odstępować od szykan i programowego szerzenia ateizmu. Już na XXVII Zjeździe partii z całym naciskiem podkreślono konieczność wychowania społeczeństwa w duchu ateistycznym, między innymi poprzez rozwój obrzędowości świeckiej. Sam Gorbaczow w związku z ożywieniem islamu powiedział w listopadzie 1986 r. w Taszkiencie: "Musimy prowadzić zdecydowaną i bezwzględną walkę przeciwko religii i wzmocnić propagandę ateistyczną". Do walki o, rząd dusz" zmobilizowano wszystkie dostępne środki z odziedziczonym po poprzednich dekadach Urzędem ds. Wyznań. W 1987 r. obiektem zjadliwych ataków ponownie stały się sekty religijne baptystów, adwentystów, zielonoświątkowców, Świadków Jehowy itd. Nadal trwały represje przeciwko unitom i księżom katolickim. Starano się rozbić od wewnątrz wspólnoty wyznaniowe mahometan, wyznawców judaizmu, jak również Kościołów brmiańskiego i gruzińskiego (monofizytyzm ormiański należał do najstarszych religii chrześcijańskich - został przyjęty przez Ormian w 288 r. W Gruzji natomiast chrześcijaństwo datuje się od IV w.). Reżim złym okiem patrzył również na brak poparcia wiernych dla Kościołów oficjalnych. A już szczególnie niebezpieczne wydawało mu się istnienie dużej liczby niezarejestrowanych wspólnot religijnych w Azji Środkowej i na Kaukazie. "W tych regionach sytuacja religijna jest nienormalna - pisała 18 maja 1988 r. "Litieraturnaja Gazieta" - samozwańczy mollachowie kierują praktykami religijnymi i rytualnymi, kształtują opinie w mikrośrodowiskach". Bicz "pierestroj- ki" i "głasnosti" nie oszczędzał także Cerkwi oficjalnej: prasa poczęła zamieszczać cierpkie komentarze na temat "czarnych wołg" jej dostojników. Ci zaś w końcu marca 1988 r., na krótko przed spotkaniem na Kremlu, zorganizowanym w celu omówienia przygotowań do uroczystości 1000-lecia chrztu Rusi, oficjalnie potępili dysydentów Kościoła prawosławnego. Niezwykle ważnym wydarzeniem w życiu rosyjskiej Cerkwi prawosławnej były obchody 1000-lecia chrześcijaństwa na Rusi. Zwołany na tę okoliczność Synod odbył się w dniach 6-9 czerwca 1988 r. w Ławrze Troicko-Siergiejewskiej w Zagorsku - centruin rosyjskiego prawosławi a. W zgromadzeniu tym wzięło udział 272 delegatów z 67 diecezji oraz 400 gości z 90 krajów. Z przedstawionego na Soborze przez metropolitę rostowskiego Władymira referatu pt. Życie i dzialalność rosyjskiej Cerkwi prawoslawnej zebrani mogli się dowiedzieć, iż aktualnie w ZSRR istniały 6893 parafie, 67 biskupstw (diecezji), 6674 księży, 723 diakonów, 1190 mnichów w 21 klasztorach, 2 akademie teologiczne w Zagorsku i Leningradzie oraz 3 seminaria duchowne, w których pobierało naukę 1999 alumnów (7 czerwca zapadła decyzja o przekazaniu Cerkwi części Ławry Peczerskiej w Kijowie - matki wszystkich kościołów ruskich). Kilka dni przed uroczystym posiedzeniem Sobór przyjął nowy statut rosyjskiej Cerkwi prawosławnej, w którym odrzucono wiele krępujących jej działalność zakazów. Nowy 356 statut przewidywał między innymi powrót do dawnych, kanonicznych form zarządzania Cerkwią, a przez to, uniezależnienie jej od czynników administracyjnych. Wszelako statut ten mógł wejść w życie dopiero po zmianie prawa wyznaniowego z 1929 r., co nastąpiło dopiero w 1990 r., kiedy wydano "Ustawę o wolności sumienia i organizacji religijnych". Abstrahując od uroczystości centralnych, obchody milenijne zorganizowały również niezależ- ne środowiska religijne w Moskwie, Leningradzie, Kijowie i innych miastach. Szczególny charakter miały niezależne obchody milenijne na Ukrainie, gdzie tamtejsi działacze opozycyjni już w 1987 r. wystąpili z apelem o przywrócenie autokefalicznej ukraińskiej Cerkwi prawosławnej, niezależnej od Patńarchatu Moskiewskiego. Aliści najbardziej zdecydowane protesty przeciwko próbom zawłaszczenia przez Rosjan uroczystości milenijnych podniosły się ze strony ukraińskich grekokatolików, którzy w lipcu 1988 r. zorganizowali uroczystości milenijne w Gruszewie koło Lwowa i w Zarwanicy, gdzie biskup grekokatolicki Pawlo Wasyluk celebrował uroczystą mszę, na którą - mimo szykan milicji - przybyło około 20 tys. wiernych. Przy tej okazji warto zauważyć, że różne formy obchodów jubileuszu 1000-lecia chrztu Rusi dość dokładnie oddawały złożoność sytuacji w samej Cerkwi. Podczas gdy przedstawiciele Patńarchatu Moskiewskiego wzięli udział wraz z członkami najwyższych władz partyjnych i państwowych w centralnej akademii jubileuszowej w Teatrze Wielkim w Moskwie, to podzielone zresztą środowiska niezależnych wiernych organizowały dyskusje na tematy religijne, polityczne i społeczne oraz manifestacje wyrażające dążenia lokalnych społeczności do podkreślenia swojej odrębności. Wszystko to ukazywało głębokość podziałów i antagonianów dzielących te środowiska, jak również różnorod- ność dróg budowy życia religijnego w ZSRR. Wreszcie owa różnorodność dobrze oddawała uwarunkowania społeczno-polityczne, które niewątpliwie określą przyszłe losy Cerkwi. Innym ważnym wydar2eniem w życiu rosyjskiej Cerkwi prawosławnej była śmierć patriarchy Pimena 3 maja 1990 r. Jego następcą został wybrany miesiąc później Aleksy II (Aleksis Ridigier), który w przeszłości należał do najbardziej lojalnych wobec reżimu dostojników oficjalnej Cerkwi jako metropolita talliński i estoński zresztą nie mogło być inaczej, ponieważ tylko mając poparcie władz komunistycznych mógł zostać wybrany patńarchą). Jednak początek lat dziewięć- dziesiątych to już inny okres w dziejach rosyjskiego prawosławia. Przede wszystkim 3 kwietnia 1990 r. Synod biskupów po raz pierwszy odciął się od polityki władz, zgłaszając 12 postulatów dotyczących między innymi prawa duchownych do swobodnej działalności duszpasterskiej, misyjnej, charytatywnej i kulturalnej. Kilka miesięcy później prawa te zostały zagwarantowane we wspomnianej już ustawie wyznaniowej. W związku z wydaniem nowej ustawy wyznaniowej w Związku Radzieckim nastąpiła eksplozja życia religijnego przybierając różnorodne formy. Do cerkwi, meczetów i kościołów garnęli się wszyscy, starzy i młodzi, ci - którzy do tej pory z różnych względów nie przejawiali zainteresowania religią i w ogóle sprawami wiary. W nabożeństwach i uroczystościach religijnych uczestniczyło coraz więcej polityków z Jelcynem na czele, który oficjalnie przyznał, że został ochrzczony. W środkach masowego przekazu modne stały się cytaty z Biblii. W styczniu 1991 r. Cerkiew zabrała głos w sprawie wydarzeń na Litwie, kiedy metropolita wileński Chryzostom opowiedział się za prawem narodu litewskiego do niepodległości. W sietpniu zaś patńarcha Aleksy II oficjalnie potępił próbę zamachu stanu. 8. Literatura Zaledwie kilka tygodni po objęciu władzy, latem 1985 r., Gorbaczow rzucił ideę "jawności" w literaturze. Podobnie jak Chruszczow potrzebował poparcia pisarzy dla swojej polityki, tak i Gorbaczow potrzebował literatury, by skończyć z drętwym językiem 357 propagandy i zaproponować nowe wartości. W Związku Radzieckim bowiem, jak zresztą kiedyś w Rosji carskiej, literatura zawsze była kuźnią idei społecznych, a od lat trzydziestych stała się również skutecznym i wypróbowanym przekaźnikiem dyrektyw ideologicznych. Pod tym względem do czasów Gorbaczowa nic się tam nie zmieniło. ' Pierwsze oznaki nowej mentalności pojawiły się na początku 1986 r., a charakterystycz- ', nym tego sygnałem była radykalna zmiana oblicza "Litieraturnoj Gaziety", głównego organu Związku Pisarzy. Prawie równocześnie ukazało się kilka książek, które wywołały szeroki rezonans społeczny w postaci lawiny listów, krytyk i dyskusji. Pierwszą z nich był Pożar Walentyna Rasputina, książka wydana jeszcze w 1985 r., w której autor, jakby przepowiada- jąc tragedię Czarnobyla, opisał pożar w składzie bazy drzewnej jako rezultat ogólnego bałaganu i niedbalstwa. Pożar był oczywiście alegorią ówczesnego ZSRR, subiektywną refleksją nad przyczynami rozpadu świata wartości, który jeszcze dwadzieścia lat wcześniej scalał społeczność wiejską. W 1986 r. ukazały się trzy powieści, które przedstawiając rzeczywistość radziecką w niezwykle ciemnych barwach, skupiły się na zagadnieniach moralnych i religijnych, a także obnażyły szkodliwe skutki nowoczesnej technologii i środków ' masowego przekazu. Były to Sza Jot Czingiza Ajtmatowa, Smutny kryminal Wiktora Astafiewa i Wszystko przed nami Wasyla Biełowa. Powieści te podjęły przesłanie Pożaru i opisały owe "genetyczne przeobrażenia", które zdegenerowały społeczeństwo radzieckie. I Równocześnie w środowisku literackim dokonywały się pewne zmiany organizacyjne. W czerwcu 1986 r. odbył się VIII Zjazd Związku Pisarzy ZSRR, na którym poruszono wiele problemów dotyczących radzieckiej literatury i środowiska pisarzy w nowych warunkach. Rezultatem zjazdu były między innymi zmiany na stanowiskach redaktorów naczelnych niektórych czasopism literackich. W rezultacie, na przykład, już w styczniu następnego roku kierownictwo redakcją znanego nam już "Nowogo Mira" przejął jeden z przedstawicieli tzw. "prozy wiejskiej", Siergiej Załygin. Ożywiły się również i tne czasopisma, jak na przykład miesięcznik "Znamia" czy bardzo popularny, wysokonakładowy "Ogoniok" lansujący odtąd cięte utwory literackie i publicystyczne. Rozpoczął się proces rehabilitacji autorów i dzieł zakazanych. Pierwszym krokiem w tym kierunku był postulat przywrócenia pamięci i normalnego obiegu przedemigracyjnych utworów pisarzy-emigrantów, jak na przykład W okopach Stalingradu Niekrasowa, czy Jeden dzień Iwana Denisowicza Sołżenicyna. Wkrótce , też podano oficjalną informację, że utwory przedemigracyjne zostały z powrotem wprowadzo- ne do bibliotek publicznych. Pierwszym zrehabilitowanym pisarzem był Mikołaj Gumilow, a następnie Władimir Nabokow, Mark Ałdanow, Władysław Chodasiewicz, Gieorgij Iwanow i inni. Zaczęły się również ukazywać nieznane dotąd czytelnikowi radzieckiemu utwory Anny Achmatowej, Michała Bułhakowa, Osipa Mandelsztama, Borysa Pasternaka, Eugeniusza Zamiatina, Wasyla Grossmana i Andrzeja Płatonowa. W oficjalnym obiegu zaczęły się również ukazywać pozycje zakazanej dotąd literatury samizdatowej i emigracyjnej, autorów tych książek przedstawiano jako ludzi niesłusznie skrzywdzonych. Czytelnik radziecki mógł teraz bez przeszkód nabyć w księgarniach Stromą drogg Eugenii Ginzburg-Aksionowej, Opowiadania ko ymskie Warłama Szałamowa, Nad brzegami Sekwany Ińny Odojewcewej, utwory Andrzeja Siniawskiego, Julija Daniela i laureata Nagrody Nobla Josifa Brodskiego. Wielu pisarzy emigracyjnych zdobyło się na odwagę przyjazdu do / ojczyzny. Jednak - z nielicznymi wyjątkami - były to tylko krótkotrwałe wizyty. Można wymienić pośród nich takie nazwiska, jak: Naum Korżawin, Andrzej Siniawski, Wład.imir Maksimow, Lew Kopielew, Władimir Bukowski i Ińna Odojewcewa, która na stałe powróciła do kraju. Ludziom tym organizowano spotkania literackie, publikowano ich najnowsze teksty, przeprowadzano z nimi wywiady. W ten sposób, oprócz wzajemnych kontaktów, pisarzy krajowych i emigracyjnych na spotkaniach i konferencjach międzynarodowych, rozpoczął się proces zrastania "dwóch rozdzielonych obszarów rosyjskiej kultury: kraju i diaspory". 358 Jakby w cieniu literatury "rewindykacyjnej" w ZSRR funkcjonowała przecież krajowa literatura "bieżąca". Pod względem warsztatowym i artystycznym nie reprezentowała ona może jeszcze najwyższego poziomu, ale - jak to bywa w momentach przełomowych - dotykała wielu ważnych spraw i problemów oraz wnikała w sfery dawniej niedostępne. Pod względem formy łączyła w sobie "elementy eseju, wielkiego reportażu, studium pro- blemowego, beletrystyki". Jak to ujął Andrzej Drawicz: "współczesne czytelnictwo (radzieckie - M.S.) zaspokaja głód przede wszystkim <> Anatola Strielanego, Jurija Kariaki- na, Andrieja Nurkina, Arkadija Waksberga i innych, ale także artykułami o problematyce ekonomicznej, socjologicznej i historycznej czy wspomnieniami, odsłaniającymi oblicze czasów niedawno minionych".W takim właśnie klimacie powstały wspomniane wyżej prekursorskie utwory Rasputina, Ajtmatowa, Astafiewa i Biełowa, reprezentujące mierny poziom artystyczny i które u jednych budziły akceptację i zachwyt, a u innych sprzeciw i niesmak. "Powieść Astafiewa jest mało literacka, uderza za to swoim agresywnym, dosadnym językiem i oskarżycielską pasją - pisała Ewa Zarzycka-Berard - Wszystko przed nami -Wasyla Biełowa nie ma tych zalet. Język powieści, jej obraz i <>, jak to określił pewien krytyk, są żenująco trywialne". W 1987 r. ukazało się w Związku Radzieckim kilka książek bardziej "zbornych" pod względem formy, języka i treści. Może najbardziej wartościową z nich był utwór Anatola Rybakowa Dzieci Arbatu, który zdobył sobie w kraju wielki rozgłos. Książka opowiada o grupie mieszkańców centrum Moskwy w czasach, kiedy Stalin przygotowywał się do wprowadzenia w ZSRR "Wielkiego Terroru". W następnym roku Rybakow wydał powieść pt. Rok trzydziesty piąty i inne lata, która stanowiła kontynuację Dzieci Arbatu. Znany nam już pisarz z czasów chruszczowowskiej "odwilży" Władimir Dudincew opublikował w 1987 r. powieść Biale szaty. Akcja powieści rozgrywa się w 1948 r. w środowisku uczonych- -genetyków, a więc w czasacht' kiedy dominującą postacią wśród nich był popierany przez władze Łysenko. Inną pozycją poruszającą problemy środowiska uczonych był esej Daniła Granina Żubr. W 1987 r. ukazało się w Związku Radzieckim wiele innych interesujących pozycji, zarówno pisarzy żyjących, jak i tych, którzy nie doczekali nowych czasów, ale którzy mieli duży udział w ich przygotowaniu. Wśród pierwszych należy wymienić Anatola Pristawkina i jego powieść Nocowala chmurka zlota opowiadającą o wychowankach domu dziecka ewakuowanych na Kaukaz do Czeczenii, gdzie miejscowi górale prowadzili zajadłą walkę partyzancką o prawo do swojej ojczyzny, czy też dwóch autorów książek typu demaskatorskiego - Siergieja Antonowa ( Waśka) i Jurija Nagibina ( Wstań i idź). Wśród drugich wymieńmy tylko jedno nazwisko - Jurija Trifonowa i jego powieść Zniknigcie, w której z dużym wyczuciem i znajomością problematyki sportretował grozę wydarzeń 1937 r. w ZSRR. Jeśli zaś chodzi o autorów, których prozatorski trud znalazł swój wyraz w ostatnich latach istnienia ZSRR, to przede wszystkim należy wymienić takie nazwiska, jak: Siergiej Kaledin, Ludmiła Pietruszewska, Tatiana Nabatnikowa, Walery Popow, Eugeniusz Popow i Wiaczesław Piecuch. "Wszystkich ich łączy jednakowa - jak napisał wybitny znawca problematyki - wrażliwość na współczesny obyczaj i koloryt lokalny" oraz "brak po- szanowania dla dawnych konwencji i rytuałów". W cieniu prozy tradycyjnie pozostawała poezja. Tak jak w poprzednich dekadach również ostatnie lata ZSRR nie przyniosły w tej dziedzinie większych odkryć poetyckich. Obok mieszkającego zagranicą Josifa Brodskiego może jedynym wyjątkiem była osoba Borysa Shzckiego, którego poetycka gwiazda rozbłysła pełnym blaskiem dopiero w warun- kach "głasnosti". W dalszym ciągu liczyli się też ci twórcy, którzy wnieśli świeży powiew do radzieckiej poezji w epoce Chruszczowa, a przede wszystkim Siemion Lipkin i Oleg Czuchoncew, którego uważano za największego poetę rosyjskiego w kraju. Oprócz nich na wymienienie zasługują tacy twórcy, jak: Wiktor Kriwulin, Oleg Ochapkin, Siergiej Stratanow- 359 ski i Helena Szwarc. Wszyscy oni wywodzili się z Leningradu. Natomiast w moskiewskim środowisku poetyckim wyróżniali się Aleksander Jeńomienko, Wiktor Korkija, Aleksy Parszczykow, Dmitrij Prygow i Iwan Żdanow. Wszyscy wymienieni należeli do młodszego pokolenia poetów radzieckich. Czy polityka "głasnosti" w literaturze przyniosła spodziewane efekty? Bardzo trudno jednoznacznie odpowiedzieć na to pytanie. Nie ulega wątpliwości, że Gorbaczowowi udało się pozyskać wielu renomowanych pisarzy. Inicjatywy Rasputina, Ajtmatowa czy Załygina cieszyły się w kraju dużym powodzeniem. Ich ideologiczne wybory mogły obudzić uśpiony i zdemoralizowany naród, ułatwić mu odzyskiwanie utraconej tożsamości, odnaleźć poczucie solidarności i odpowiedzialności. Tego rodzaju twórczość pomagała kształtować nowe postawy ludzi wobec pracy i własności i przygotować grunt pod nie przymuszoną moderniza- cję. "Głasnost" stworzyła warunki do scalania się literatury krajowej z emigracyjną i przywracania kulturze literatury samizdatowej, nielegalnej. Jednak procesy te natrafiały na silny opór, bierny i czynny, starych struktur i ich popleczników, a jeszcze na to nałożyła się specyfika starych układów literackich. W dalszym ciągu, mimo zmian, siedliskiem konser- watyzmu była sama organizacja Związku Pisarzy, a zwłaszcza organizacja pisarska Federacji Rosyjskiej. Także niektóre czasopisma, mimo werbalnego popierania przemian, w rzeczywi- stości im się przeciwstawiały, podobnie jak większość miernych pisarzy, którzy obawiali się utraty swojej uprzywilejowanej pozycji materialnej. Innymi słowy, w czasach Gorbaczowa normalny, zdrowy obieg sił literackich i "ich wymiana w wyniku wolnej konkurencji i pojawiania się nowych pokoleń" rodziły się powoli i z wielkimi oporami. 9. Narodowości Przeważająca większość przedstawicieli tzw. nauk społecznych twierdzi dzisiaj, iż pierwszym i bezpośrednim produktem rozpadu systemu komunistycznego jest nacjonalizm. Jest to teza słuszna i nie ma potrzeby głębszego jej uzasadniania. Nie znaczy to jednak, że zjawisko nacjonalizmu nie występowało sporadycznie, w takiej czy innej formie, w czasach "realnego socjalizmu", zarówno w krajach "wspólnoty", jak przede wszystkim w wielo- narodowym ZSRR, o czym już wspominaliśmy. Epatowane "internacjonalizmem" narody Związku Radzieckiego miały swoje własne wartości odniesienia nawet jeżeli były one "narodowe" tylko w formie, a "socjalistyczne" w treści. Władcom Kremla, począwszy od Stalina, udało się jedynie wyhodować kastę ślepo oddanych władzy biurokratów, a nie "Nowego Radzieckiego Człowieka". I dotyczyło to zarówno Rosjan, jak i pozostałych narodowości wchodzących w skład ZSRR. Względną spoistość imperium utrzymywano jedynie za pomocą maksymalnie scentralizowanego systemu rządzenia, cenzury i represji. Gwałtowny wybuch nacjonalizmów w rozpadającym się ZSRR miał śwoje uwarun- kowania społeczne, ekonomiczne, ekologiczne, religijne, kulturowe i historyczne. I jeżeli uwzględni się właśnie aspekt historyczny, to wbrew temu, co mówili na ten temat członkowie ekipy Gorbaczowa, jednym z istotnych czynników, który walnie przyczynił się do eksplozji tego zjawiska, była niewątpliwie "głasnost". Nie można przecież nie docenić wrażenia, jakie na Białorusinach wywarło odkrycie masowych grobów w Kuropatach koło Mińska, gdzie pogrzebano setki tysięcy ludzi zamordowanych przez NKWD w latach 1937-1941. Takie same zbiorowe mogiły odkryto na Ukrainie i w Rosji (w Moskwie). Natomiast opublikowanie 13 sierpnia 1989 r. tajnego protokołu do paktu Ribbentrop-Mołotow odrodziło w społeczeń- stwach republik bałtyckich świadomość okupacji radzieckiej. "Głasnost" ujawniła również 360 . pojęcie "odpowiedzialności zbiorowej", które służyło za usprawiedliwienie dla deportacji całych narodów oskarżonych o kolaborację z Niemcami i zachęciła, między innymi Tatarów Krymskich, do dochodzenia swoich praw do swojej historycznej ojczyzny (w czerwcu 1988 r. Rada Najwyższa ZSRR wyraziła zgodę na indywidualny powrót na Krym Tatarów, jednak bez przyznania im autonomii administracyjnej). Swoje historycznie uprawnione pretensje zgłaszali Ormianie, Azerowie, Gruzini, Niemcy Nadwołżańscy, Turcy Meschetyńscy, Kaza- , chowie, Uzbecy i wiele innych mniejszych lub większych nacji. Coraz częściej też konflikty narodowościowe podsycali przedstawiciele lokalnej inteligencji, a nawet ludzie nauki i kul- ; tury, "podnosząc w swoich pracach i wypowiedziach - jak skarżył się jeden z delegatów na XIX konferencję partyjną - reakcyjne momenty przeszłości". Słowem, "narody ZSRR - pisała w cytowanej już książce Czas Gorbaczowa Fransoise Thom - przeżywają na nowo tragiczne chwile, porównują swoją najnowszą historię naznaczoną masowymi ekstermina- cjami, terrorem, głodem i kłamstwem z czasami bardziej odległymi, rzecz jasna przybranymi w idylliczne barwy - trudno więc w takich warunkach dziwić się zrywom narodowym, które wyrażają się przede wszystkim w odrzucaniu symboli sowieckich". Pierwsza informacja o konflikcie na tle narodowościowym została podana przez telewizję radziecką 26 czerwca 1985 r. i dotyczyła bójki między Jakutami a Rosjanami w Jakucku. Przyczyną tego zajścia była dyskryminacja miejscowej ludności w sferze kultury i języka. Dużo większe rozmiary przybrał konilikt w Ahna-Acie sprowokowany 16 grudnia 1986 r. zmianą na stanowisku pierwszego sekretarza KC KP Kazachstanu, gdy w miejsce Din- muhammeda Kunajewa mianowano Rosjanina, Giennadija Kołbina. Do rozpędzenia wielo- tysięcznej manifestacji młodych Kazachów władze lokalne użyły wojska. W marcu i maju 1987 r. podobne zajścia miały miejsce w Tadżykistanie i w Mołdawii, a w sierpniu w republikach nadbałtyckich. Swoje aspiracje narodowe zaczęli również zgłaszać mieszkańcy republik zakaukaskich, a zwłaszcza Ormianie i Gruzini. Szczególnie silny ruch nar dowy powstał w Armenii. "Kiedy powstał nasz ruch - wspominał późniejszy prezydent Armenii Lew Ter-Petrosjan - współgrał w tonie z pierestrojką, gdyż w istocie stanowił odbicie wiary Ormian w Gorbaczowa". Rzeczywiście, pierwsze wiece Ormian miały charakter otwarty - wszyscy popierali Gorbaczowa i pierestroj- kę. Jednak społeczeństwo oczekiwało przede wszystkim rozwiązania problemu Górnego Karabachu domagając się przyłączenia tej krainy do republiki przyznanej w 1923 r. Azerbejdżanowi, a zamieszkałej w 80% przez Ormian. Dla poparcia tych żądań 23 lutego 1988 r. odbyła się w stolicy Armenii, Erewaniu, potężna demonstracja. Reakcją na nią stała się pięć dni później rzeź Ormian w azerbejdżańskim Sumgaicie. Konflikt przybrał wyjątkowo zaciekłą postać, trwając z różnym natężeniem przez następne lata. Problem Karabachu pojawił się oddolnie i przerodził się w ruch, nad którym stracili kontrolę przywódcy republik. Gorbaczow, chcąc załagodzić sytuację, zgodził się spotkać z rzecznikami ormiańskich nacjonalistów, których przywódca, Zori Balaian, zażądał przyłą- , czenia Górnego Karabachu do Armenii. W rozmowie z Ocmianami Gorbaczow powiedział im, że Biuro Polityczne omawiało ten problem i zaleciło KC zajęcie się tą sprawą. Sekretarz generalny KC KPZR stwierdził również, że powiązania między Armenią a Górnym Karabachem powinny zostać przywrócone. Ormianie uwierzyli w te słowa tak, jak wierzyli w pierestrojkę, i przesłali do Moskwy 21-punktowy plan rozwiązania problemu, w którym zainspirowani obietnicami Gorbaczowa domagali się przekazania Armenii kontroli nad Górnym Karabachem. Moskwa jednak milczała. T mczasem starcia między chrześcijańskimi Ormianami a muzułmańskimi mieszkańcami Azerbejdżanu wyszły wkrótce poza Karabach i objęły obie republiki. W grudniu 1988 r., kiedy Gorbaczow przebywał z wizytą w USA, w Armenii wystąpiło straszliwe trzęsienie ziemi. Po powrocie z Nowego Jorku, gdzie 7 grudnia przemawiał 361 w Zgromadzeniu Ogólnym Narodów Zjednoczonych, Gorbaczow natychmiast udał się na miejsce tragedii, która pociągnęła za sobą 25 tys. ofiar śmiertelnych (niektóre przekazy mówią nawet o dwukrotnie wyższej liczbie ofiar), a pół miliona ludzi pozbawiła dachu nad głową. Spodziewał się zastać zrozpaczony naród. Tymczasem - wspominał Zoń Balaian - "Gor- baczow był ogromnie zaskoczony, kiedy jakiś człowiek, szukając w gruzach zwłok swojej matki, odwrócił się do niego i zaczął mówić o Karabachu. Wiedział, że jest to jedyna szansa porozmawiania z człowiekiem, który mógł coś zrobić dla tego kraju". W Armenii już przed trzęsieniem ziemi było wielu bezdomnych - uchodźców ze strefy konfliktu w Karabachu. Oburzenie Ormian z powodu bezczynności Moskwy doprowadziło do konfliktu z Gor- baczowem po jego przybyciu ze strefy katastrofy do Erewania. Na żądania Ormian Gorbaczow zareagował agresywnie oskarżając ich o "nacjonalistyczną obsesję". "Problem Karabachu - powiedział wówczas między innymi przywódca państwa radzieckiego - wyko- rzystują oszuści, demagodzy polityczni i awanturnicy, ludzie, którzy nie chcą by pierestrojka doprowadziła do zmian w Armenii". Tuż przed powrotem Gorbaczowa do Moskwy przywódcy ormiańskiego ruchu narodo- wego "Komitet Karabach" zostali aresztowani. Publiczna zniewaga, jaką było aresztowanie, zwróciła wszystkich Ormian przeciwko Gorbaczowowi i władzom w Moskwie, które nie zdawały sobie sprawy, jak poważny był problem Górnego Karabachu. Kiedy ruch nabrał powszechnego charakteru, Moskwa wysłała Surena Arutyniana, przyjaciela Aleksandra Jakowlewa, by stanął na czele Armenii. Kierowano się bowiem nadzieją, że jest to człowiek, który będzie w stanie wzmocnić miejscową organizację partyjną i skończyć z nacjonalizmem. Arutynian popadł jednak w konflikt ze zbiurokratyzowaną i skorumpowaną partią armeńską uważaną przez miejscowe społeczeństwo za "mafię". Ruch narodowy Ormian rozwijał się dalej i pod jego presją po sześciu miesiącach wszyscy aresztowani i przetrzymywani w więzieniu KGB w Moskwie członkowie "Komitetu Karabach" zostali zwolnieni. Tak więc aresztowanie przywódców nie tylko nie osłabiło ruchu narodĆ wego Ormian, ale zjednoczyło siły nacjonalistyczne w republice. Podobnie jak na Litwie ruch niekomunistyczny w Armenii zdobył powszechne poparcie, niezbędne do podjęcia próby uwolnienia narodu spod dominacji Moskwy. Wiosną 1989 r. w związku z wyborami, a następnie zwołaniem I Zjazdu Deputowanych Ludowych, duch buntu odbił się szerokim echem w całym Związku Radzieckim. Właśnie po wyborach, w centrum stolicy Gruzji, Tbilisi, doszło do zamieszek wywołanych przez miejscowych nacjonalistów. Kierownictwo KP Gruzji poprosiło Moskwę o przysłanie wojska dla opanowania sytuacji. Wieczorem 7 kwietnia czołgi wjechały do miasta, a następnego dnia 20 osób, w tym kobiety i dzieci, zostało pobitych na śmierć saperkami. W czasach Stalina dwudziestu zabitych byłoby niczym, ale w ZSRR Gorbaczowa był to szok. Radykałowie nie zapomnieli o tym i kiedy sześć tygodni później I Zjazd Deputowanych Ludowych zebrał się na swojej pierwszej sesji, zażądali utworzenia komisji śledczej do zbadania okoliczności zajść i ustalenia winnych. Gorbaczow zgodził się z tym wnioskiem, tworząc tym samym demokratyczny precedens. Przewodniczącym komisji został Anatol Sobczak z Leningradu. Ofiary z Tbilisi opłakiwał cały naród - "Komisja Sobczaka" mogła się więc zająć "działalnością" czołowych komunistów, generałów i członków Biura Politycznego. Jak się później okazało, na czele listy odpowiedzialnych za tragedię w Tbilisi figurowało nazwisko Jegora Ligaczowa. Kraje bałtyckie miały najkrótszy staż w radzieckiej wspólnocie. Bałtowie nie zapomnieli czasów niepodległości, której ślady widoczne były jeszcze po czterdziestu latach radzieckiej okupacji w wyższym na tle całego kraju poziomie życia, co przyciągało licznych osadników rosyjskich. Wiosną i latem 1988 r. w republikach tych wystąpiła znaczna intensyfikacja opinii publicznej, miejscowego aparatu władzy oraz środowisk niezależnych w żądaniach autonomii 362 terytorialnej i niezależności kulturalnej. Powstałe fronty ludowe na rzecz pierestrojki stały się platformą integracji społeczeństwa. Może najbardziej widoczne było to na Litwie, gdzie "Sajudis" - "Ruch na rzecz pierestrojki" (skorzystano z tego określenia, by ustrzec się sprzeciwu Moskwy) stał się główną siłą napędową nacjonalistów litewskich. Wśród jego założycieli znalazło się również wielu wysokiej rangi litewskich komunistów, których nowy przywódca - Algirdas Brazauskas zdobył sobie znaczną popularność wśród swoich ziomków w czerwcu 1988 r. przemawiając na wielkim wiecu zwołanym przez "Sajudis" w celu zamanifestowania narodowych praw Litwy. Brazauskas nie mówił jeszcze wówczas o secesji, tylko o większej samodzielności gospodarczej Litwy. Reakcją Gorbaczowa było wysłanie do Wilna Aleksandra Jakowlewa, członka Biura Politycznego. Litwini spodziewali się, że jego wizyta pozwoli ukształtować nowe stosunki z Moskwą i nie zawiedli się. Spełniając żądania społeczeństwa, "liberalni" komuniści litewscy zwrócili Kościołowi litewskiemu katedrę w Wilnie, język litewski zaś, a nie rosyjski, stał się językiem urzędowym republiki. Jednak radykałowie z "Sajudisu" pod kierownictwem Vytautasa Landsbergisa chcieli czegoś więcej niż symbolicznych reform - podnieśli kwestię litewskiego samostanowienia. Moskwa, nie udzieliwszy wprost odpowiedzi na to żądanie, oznajmiła tylko, że Litwini nie mogą zrobić dwóch rzeczy: odrzucić partii komunistycznej i zejść z drogi socjalizmu. W ogólnozwiązkowych wyborach do I Zjazdu Deputowanych Ludowych najwięcej głosów przeciwko komunistom oddano na Litwie: prawie wszyscy delegaci litewscy wywodzili się z "Sajudisu". I kiedy, już na zjeździe, Gorbaczow podjął próbę anulowania ustaw uchwalonych przez dążące do samodzielności republiki, 50 z 58 delegatów z Litwy odmówiło udziału w głosowaniu. Następnie ludzie ci opuścili salę obrad, wywołując ogólną konsterna- cję. Sytuacja stała się poważna - Litwini domagali się pełnej suwerenności. Powstała groźba realnego konfliktu - zapowiadała się ostra walka. Jesienią 1989 r. litewski ruch niepodległościowy uzyskał silne wsparcie w wyniku rozpadu reżimów komunistycznych ců Europie Środkowo-Wschodniej. Jednak już wcześniej, bo latem 1989 r., Litwini wspólnie z Łotyszami i Estończykami zamanifestowali swoje pragnienia, kiedy połączyli się w 600-kilometrowym żywym łańcuchu ludzkim od wieży Giedymina w Wilnie pod basztę "Długiego Hermana" w Tallinie. Właśnie 23 sierpnia 1989 r. we wszystkich trzech republikach nadbałtyckich odbyła się wspólna akcja upamiętnienia 50 rocznicy paktu Ribbentrop-Mołotow. Odpowiedzią Moskwy było wydane trzy dni później "Oświadczenie KC KPZR o sytuacji w republikach nadbałtyckich", w którym oskarżono fronty ludowe oraz zbliżone do nich organizacje o działania mające na celu odłączenie tych republik od Związku Radzieckiego: padły zarzuty o ekstremizm, separatyzm, antyradzieckie zamiary i rozniecanie "histerii nacjonalistycznej". Te mocne słowa wywołały odruchowy sprzeciw działaczy nowych ruchów społecznych, który najpierw znalazł wyraz w wypowie- dziach radiowych i telewizyjnych, w telegramach do KC KPZR i osobiście do Gorbaczowa, a następnie w oficjalnych oświadczeniach kierownictw ruchów. W wystąpieniach tych działacze demokratyczni wysunęli oskarżenia o przygotowywanie gruntu pod ewentualną interwencję zbrojną, o próbę zastopowania procesów przebudowy. Dotyczyło to zresztą nie tylko republik nadbałtyckich, ale również Mołdawii, gdzie pod koniec sierpnia, także w rocznicę paktu Ribbentrop-Mołotow, który też przecież zajął się losem Besacabii, polityka przeniosła się na ulice. Okazją stał się projekt ustawy o języku. Mieszkający w Mołdawii Rosjanie i Ukraińcy poczuli się zagrożeni widząc, że w projekcie ustawy nadającej status państwowy językowi rumuńskiemu, nie wspomniano nawet o miejscu języka rosyjskiego. Rozpad bloku radzieckiego odebrano w ZSRR jako wskazówkę, że komunistów można odsunąć od władzy. W marcu 1990 r. w wielu republikach odbyły się wybory do lokalnych parlamentów, w których działacze niepodległościowi odnieśli duży sukces. Litwini wybrali do swojego parlamentu przede wszystkim członków "Sajudisu", doprowadzając tym samym do 363 zakończenia panowania komunistycznego w swym kraju. Równocześnie w Moskwie uczestnicy największej od 1917 r. demonstracji domagali się tego samego dla całego impeńum. Żądano, by partia zrezygnowała ze swojej władzy. Gdy partia słabła, Gorbaczow zaproponował dla siebie nowe stanowisko - prezydenta państwa. Wśród członków władz centralnych dojrzewało bowiem przekonanie, że aby utrzymać jedność państwa potrzebny jest jeden człowiek u steru władzy. Ale kiedy w Moskwie zapowiedziano zwołanie na 10 marca 1990 r. Zjazdu Deputowanych Ludowych, który miał wybrać Gorbaczowa na to stanowisko - deputowani "Sajudisu" postanowili zostać w domu. Co więcej, tego wieczora, kiedy w Moskwie miało się odbyć decydujące głosowanie nad prezydenturą Gorbaczowa, w Wilnie zwołano nadzwyczajne posiedzenie parlamentu w celu rozważenia sprawy ogłoszenia niepodległości. 11 marca 1990 r. parlament w Wilnie proklamował Litwę jako państwo niepodległe i suwerenne. Precedens został stworzony. Wkrótce w Rosji Borys Jelcyn podjął zabiegi o objęcie funkcji przewodniczącego parlamentu Federacji Rosyjskiej. Gdyby został szefem największej republiki, mógłby stać się największym zagrożeniem dla Gorbaczowa jako prezydenta ZSRR. W czasie wyborów atmosfera była naelektryzowana, zwłaszcza że Gorbaczow, chociaż nie był członkiem tego parlamentu, wypowiedział się przeciwko Jelcynowi. Wszelako wszystkie manipulacje, jakie podjęto, by zablokować Jelcynowi drogę do najwyższego urzędu w repu- blice rosyjskiej, nie przyniosły spodziewanego rezultatu. Borys Jelcyn został wybrany przewo- dniczącym parlamentu rosyjskiego i wkrótce jako szef państwa zaczął podpisywać porozumie- nia między Federacją Rosyjską a innymi republikami. Wezwania Jelcyna do większej niezależności odbiły się szerokim echem w całym ZSRR. W ogromnym kraju nastąpiło ożywienie zjawisk nacjonalizmu. W czerwcu 1990 r., w miejscowości Nowyj Uzień w Kazach- stanie, miał miejsce pogrom Turków meschetyńskich, zesłanych tutaj z południowej Gruzji w 1940 r. W lipcu w Ferganie w starciach na tle etnicznym zginęło ponad sto osób. Na Zakaukaziu poza sporem ormiańsko-azerskim doszły wewnętrzne konflikty etniczne w repub- lice gruzińskiej. Rodził się konflikt o Południową Osetię, któ wybuchł na początku 1991 r. Na Ukrainie siłą polityczną, pretendującą do odegrania głównej roli w wypełnianiu niepodległościowego planu, ogłosił się w dniach 25-28 pażdziernika 1990 r. "Ludowy Ruch Ukrainy". Jeszcze dwa tygodnie wcześniej jego nazwa brzmiała "Ludowy Ruch Ukrainy na Rzecz Przebudowy", jednakże trzy ostatnie słowa postanowiono usunąć, aby odciąć się od gorbaczowowskiej "przebudowy", utożsamianej przez kierownictwo "Ruchu" z polityką modernizacji imperium radzieckiego. Podobny ruch narodowy rodził się w sąsiedniej Białorusi i w innych republikach. Jeżeli Gorbaczow nie był w stanie działać zdecydowanie w sprawach gospodarczych, to teraz nie mógł zapobiec rozpadowi imperium. Taki stan rzeczy przeraził konserwatystów. "Kraj pogrążony jest w chaosie, a my nie robimy nic - wszystko co się mówi nie przynosi eFektów" - skarżył się przedstawiciel grupy deputowanych ludowych z konserwatywnej frakcji "Sojuz", pułkownik Wiktor Ałksnis. Byli oni zdecydowani zachować ZSRR za wszelką cenę i odbudować silną władzę centralną. Było oczywiste, że "Sojuz" popierały potężne siły konserwatywne w partii, armii i przemyśle zbrojeniowym. Jednak w expose o stanie państwa wygłoszonym na kolejnym Zjeździe Deputowanych Ludowych w listopadzie 1990 r. Gorbaczow nie przedstawił żadnych propozycji rozwiązań. Od miesięcy konserwaty- wni deputowani zarzucali mu, że utracił kontrolę nad wydarzeniami. Teraz mógł utracić ich. Gorbaczow przestraszył się i po miesiącach wysiłków, by odsunąć partię od kierowania codziennymi sprawami państwa - poddał się bez walki. Zażądał nowych uprawnień, które pozwoliłyby mu rządzić przy pomocy dekretów, prawie jak carowi. Utrzymywał, iż jest to jedyny sposób na zachowanie jedności państwa. "Jestem zdecydowanie przeciwny rozbiciu Związku - powiedział - jestem przeciwny zerwaniu więzów między naszymi narodami". Gorbaczow powiedział więc konserwatystom to, co chcieli usłyszeć. 364 Sojusz Gorbaczowa z konserwatystami wywołał głęboki niepokój nie tylko wśród działaczy organizacji niepodległościowych w ZSRR, ale także w sercach jego liberalnych współpracowników, których zresztą pozbywał się jednego po drugim. Ostatni z nich, Eduard Szewardnadze, 20 grudnia 1990 r. zamiast przemówienia na temat polityki zagranicznej ZSRR ograniczył się do wypowiedzenia w dramatycznym tonie następujących słów: "To może najkrótsze i najtrudniejsze przemówienie w moim życiu. Zbliża się dyktatura. Nikt nie wie, kto będzie dyktatorem, i co ten dyktator zrobi. Oświadczam, że składam rezygnację. Ńiech to będzie protest przeciwko nadchodzącej dyktaturze". Proroctwo zbliżającej się dyktatury miało się sprawdzić na Litwie. Gorbaczow już miesiąc po decyzji parlamentu w Wilnie o niepodległości próbował zmusić Litwę do kapitulacji wprowadzając blokadę gospodarczą republiki. Teraz podjęto przygotowania do interwencji zbrojnej wysyłając tam specjalne jednostki desantowe. Jak się wydawało, sytuacja międzynarodowa sprzyjała podjęciu takiej akcji, jako że w tym czasie wzrosła realna groźba wojny w Zatoce Perskiej. "Wiedzieliśmy, że jeżeli do niej dojdzie - wspominał później Landsbergis - to wojna wybuchnie w dwóch miejscach, i że wojna w Zatoce spowoduje, że nie będzie się mówić o Litwie". Siły specjalne, podlegające bezpośrednio Moskwie, zajęły wiele gmachów publicznych w Wilnie. Powtarzały się incydenty zbrojne - padły pierwsze ofiary wśród ludności cywilnej. O wywołanie kryzysu Gorbaczow oskarżył rząd litewski, ale obiecał, że jego wojska będą działać rozważnie. Mieszkańcy Wilna bronili dostępu do siedziby parlamentu i wieży telewizyjnej. Wreszcie, w niedzielę wieczorem 13 stycznia 1991 r. oddziały specjalne przypuściły szturm na wieżę telewizyjną, którą po kilku godzinach udało im się zdobyć. W wyniku tej akcji zginęło 13 osób cywilnych - obrońców wieży i ludzi przypadkowych. "Zadzwoniłem do Gorbaczowa - powiedział później ówczesny przewo- dniczący parlamentu litewskiego Landsbergis - ale telefon odebrał jego pomocnik, który mi powiedział, że Gorbaczow jest nieosiągalny i nie może pódejść do telefonu". Następnego dnia minister obrony ZSRR marsźałek Dmitrij Jazow, relacjonując wydarzenia w Wilnie, stwierdził, że podstawowym źródłem kryzysu są władze litewskie, które - jak się wyraził - "wykorzystując demokratyczne slogany wprowadzają dyktaturę burżuazyjną oraz atakują państwo i armię". Gorbaczow wyraził ubolewanie z powodu o iar, ale awansował jednego z odpowiedzialnych za zajścia w stolicy Litwy ministrów. Przez następne kilka tygodni wojsko patrolowało ulice Moskwy i innych wielkich miast pod pretekstem "zwalczania narastającej przestępczości". Jelcyn zaś stwierdził, że rozpoczęło się wprowadzanie prorokowanej przez Szewardnadze dyktatury. 9 lutego na Litwie, a 3 marca na Łotwie i w Estonii przep- rowadzono referendum, w którym - wbrew oczekiwaniom Kremla - ludność tych republik wykazała zdecydowaną wolę odzyskania własnej państwowości. 10. Rozpad bloku Zmiany w Europie Środkowo-Wschodniej były ściśle związane z tym, co działo się w ZSRR, ale nie takie same jak w ZSRR. Nie były to też reformy zaplanowane i narzucone przez Gorbaczowa. On sam zresztą stał się ofiarą całkowitego bankructwa tego, co usiłował uratować. To, co Gorbaczow uznał za konieczne, to jest minimalne reformy, być może było wystarczające, by naprawić system, ale zupełnie inaczej odbierały je społeczeństwa, o których przywódcy komunistyczni sądzili, iż nimi rządzą. Bez względu na to, czy aparat poszczegól- nych partii świadomie blokował reformatorskie wysiłki kierownictw, to przecież sam system rządów, jaki stworzyli, podważył sens ich władzy oraz poparcie społeczne dla tej 365 władzy. Nadto system komunistyczny tak bezsensownie wymieszał ze sobą politykę, gospodarkę i opiekę społeczną, że ustępstwa w jednej z tych dziedzin nie były możliwe bez naruszenia całego systemu. Gorbaczow rzeczywiście oczekiwał, że wybory dokonane przez niego w polityce wewnętrznej znajdą odzwierciedlenie również w państwach satelickich. Owszem, Gorbaczow nie dokonał inwazji Czechosłowacji i Rumunii, ażeby je przekonać do "pierestrojki" i "głasnosti", ale jego chłodne wizyty w tych krajach dawały jasno do zrozumienia, że zarówno ich polityka, jak i miejscowi politycy, są przez niego zaledwie tolerowani. Gorbaczow, podobnie jak jego poprzednicy, nadal widział Związek Radziecki jako supermocarstwo pod względem gospodarczym i militarnym oraz jako czołowego gracza na arenie międzynarodowej. Przed szczytem na Malcie w grudniu 1989 r. dał jasno do zrozumienia, że kraje Europy Środkowo-Wschodniej są kowalem swojego losu i nie jest sprawą supermocarstw za nie decydować. Tym samym, kiedy w tych krajach doszły do kresu rządy komunistyczne i okres radzieckiej dominacji, można rzec, iż ZSRR rozwiązał swój problem europejski i sam stał się akceptowaną częścią Europy. Wydarzenia w krajach "wspólnoty socjalistycznej" od samego początku udowodniły aktualność "teorii domina", tyle że w odwrotnym porządku. Oznaczało to, że państwa bloku radzieckiego były ze sobą tak powiązane, iż reformy w jednym z nich musiały pociągnąć zmiany u innych. Potwierdziły one także prawidłowość twierdzeń radzieckiego KGB: "lojalność wobec systemu była w tych krajach, po latach, bardziej nawykiem niż rzeczywistością". Wszystko oczywiście zaczęło się w Polsce, której władze pod naciskiem międzynarodowej opinii publicznej zdecydowały się we wrześniu 1986 r. na pełną amnestię dla więźniów politycznych. To ustępstwo władz dało możliwość kierownictwu "Solidarności", z Lechem Wałęsą na czele, powołania jawnie działającej Tymczasowej Rady NSZZ "Solidarność". Po trzynastu miesiącach, 25 października 1987 r., na wspólnym posiedzeniu działającej dotąd w podziemiu Tymczasowej Komisji Krajowej i Tymczasowej Rady powołano do życia jednolite, jawne kierownictwo pod nazwą I ajowa Komisja Wykonawcza NSZZ "Solidarność". Mimo szykan i nagonki propagandowej na "Solidarność" władze polskie, znajdując się pod wpływem przemian w samym ZSRR, jak również wskutek pogłębiającego się w kraju kryzysu gospodarczego, zdecydowały się na dalszą liberalizację swojej polityki. Zbigniew Messner, który pod koniec 1985 r. objął urząd premiera (dotychczasowy premier, Wojciech Jaruzelski, objął funkcję przewodniczącego Rady Pań- stwa) podjął próby reforxn gospodarczych, które jedynie pogłębiły kryzys. W tej sytuacji, rezygnując z drastycznej podwyżki cen w obawie przed wybuchem społeczngo niezadowole- nia, władze zdecydowały się przeprowadzić referendum przed wprowadzeniem kolejnego etapu reform, chcąc uzyskać dla nich akceptację społeczeństwa. Referendum przeprowadzono 29 listopada 1987 r., w którym przeważająca większość społeczeństwa wypowiedziała się jednak przeciwko programowi władzy. W kwietniu, maju i sierpniu 1988 r. przez Polskę przetoczyła się fala strajków. Największe z nich miały miejsce w Nowej Hucie, Stoczni Gdańskiej i w Stalowej Woli. Strajkowały również kopalnie węgla kamiennego na Śląsku, porty w Szczecinie, w Gdańsku i wiele innych zakładów pracy. Napięta sytuacja w całym kraju uświadomiła władzom konieczność dalszych ustępstw politycznych i zawarcie jakiegoś porozumienia z opozycją. Tak zrodziła się idea tzw. "okrągłego stołu". Jednak objęcie 27 września funkcji premiera przez byłego redaktora naczelnego "Polityki", Mieczysława Rakowskiego, przyhamowało na kilka miesięcy dążenie władz do porozumienia z "Solidarnością" i dopiero na początku 1989 r., po uchwałach X plenum KC PZPR mówiących o przywróceniu pluralizmu związkowego w Polsce, idea "okrągłego stołu" zaczęła nabierać realnych kształtów. Obrady "okrągłego stołu" rozpoczęły się 6 lutego 1989 r. w Magdalence pod Warszawą. Przyjęte ustalenia przewidywały szereg istotnych ustępstw politycznych ze strony rządu, do których, jako 366 najważniejszych, należałoby zaliczyć zgodę na częściowo wolne wybory do Sejmu i Senatu oraz ponowną legalizację NSZZ "Solidarność". W rezultacie już 17 kwietnia 1989 r. Sąd Wojewódzki w Warszawie ponownie wpisał do rejestru związków zawodowych NSZZ "Solidarność". Pierwsza tura wyborów do Sejmu i Senatu odbyła się 4 czerwca 1989 r. i przyniosła druzgocącą klęskę obozu rządowego. Klęska była tak duża, iż za zgodą zaskoczonej rozmiarami swojego zwycięstwa opozycji złamano wcześniejsze ustalenia, tak zmieniając ordynację wyborczą, by kandydaci partyjni mogli wejść w skład parlamentu w drugiej turze wyborów wyznaczonej na 18 czerwca. Ostatecznie, według zawartego kontraktu, opozycja solidarnościowa (zorganizowana następnie w Sejmie w Obywatelski Klub Parlamentarny) zdobyła 35% mandatów, PZPR - 38"%, ZSL - 16a%, a pozostałe ugrupowańia koalicji rządowej - lla% mandatów. Natomiast deputowani "Solidarności" zdobyli 99 foteli na 100 w Senacie. Jednym z pierwszych zadań, jakie stanęły przed tym "kontraktowym" Sejmem, był wybór prezydenta państwa. W myśl uzgodnień wysunigto tylko jedną kandydaturę - genera- ła Wojciecha Jaruzelskiego. Wszelako sposób, w jaki tego w dniu 19 lipca 1989 r. dokonano wzbudził oburzenie całego społeczeństwa. Oto na oczach milionów telewidzów posłowie z solidarnościowego Obywatelskiego Klubu Parlamentarnego dokonali jawnej manipulacji, dzięki której kandydatura Jaruzelskiego przeszła tylko jednym głosem! Kolejny problem powstał przy wyłanianiu nowego rządu. Wybrany w miejsce Rakowskiego 2 sierpnia 1989 r. generał Czesław Kiszczak nie zdołał zrealizować powierzonej mu misji utworzenia rządu i podał się do dymisji. W tej sytuacji prezydent Jaruzelski zgodził się na kandydaturę redaktora naczelnego "Tygodnika Solidarność", Tadeusza Mazowieckiego, który 24 sierpnia objął urząd premiera PRL. W skład rządu Mazowieckiego weszli członkowie OKP, którzy objęli najważniejsze resorty gospodarcze, sprawy zagraniczne, kulturę, oświatę i środki masowego przekazu, następniejprzedstawiciele ZSL, którym powierzono resort rolnictwa i zdrowia, SD objęło rynek wewnętrzny, a PZPR - ministerstwo obrony, spraw wewnę- trznych i transport. Powołanie rządu Mazowieckiego stwarzało realną szansę na prze- prowadzenie w Polsce pełnej demokratyzacji stosunków politycznych i społecznych oraz zainicjowanie głębokich reform ekonomicznych. Wyrzeczenie się pod presją społeczną monopolu władzy przez PZPR postawiło na porządku dnia sprawę racji bytu tej organizacji w nowych warunkach politycznych. Na XIII Plenum KC, które odbyło się w dniu 29 lipca 1989 r., pierwszym sekretarzem wybrano byłego premiera Mieczysława Rakowskiego - jak pokazała niedaleka przyszłość - ostatniego już przywódcę tej partii. PZPR została ostatecznie rozwiązana na swym XI Zjeździe w dniu 28 stycznia 1990 r. W jej miejsce powstała z inicjatywy młodszych członków byłej PZPR "Socjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej" oraz efemeryczna tzw. "Unia Socjaldemo- kratyczna Rzeczypospolitej Polskiej". Ostatnie człony nazw tych organizacji nawiązywały do uchwały sejmowej z 1 stycznia 1990 r., kiedy w miejsce Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej przyjęto tradycyjną nazwę państwa - Rzeczpospolita Polska. W ten sposób organizacje postkomunistyczne próbowały się wkomponować w pluralistyczny system społeczno-politycz- ny w niekomunistycznej już Polsce. Pod wpływem wydarzeń w ZSRR i przeobrażeń w Polsce nastąpiło przyspieszenie procesów demokratycznych w pozostałych krajach bloku radzieckiego. Zmiany na Węgrzech rozpoczęły się w 1988 r., kiedy w maju w Budapeszcie powstała tzw. "Sieć Wolnych Inicjatyw", skupiająca przedstawicieli różnych odłamów opozycji węgierskiej. W skład "Sieci" weszły między innymi takie organizacje jak "Forum Demokratyczne" i "Demo- kratyczny Związek Pracowników Naukowych". 22 maja 1988 r. miało także miejsce inne ważne wydarzenie - krajowa konferencja Węgierskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej, na 367 której Janos Kadar został zmuszony do ustąpienia z Biura Politycznego (został honorowym "przewodniczącym" partii), a sekretarzem generalnym wybrano dotychczasowego premiera, Karoly Grosza. Od tej chwili przemiany na Węgrzech nabrały większego tempa. Może najbardziej spektakularnym tego przejawem było przeprowadzenie pełnej rehabilitacji Imre Nagy'a i innych przywódców rewolucji węgierskiej z 1956 r. oraz pozbawienie Ja.nosa Kadara funkcji przewodniczącego partii. 7 października 1989 r. odbył się ostatni zjazd Węgierskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej, która przekształciła się w niemarksistowską, aczkolwiek lewicową Węgierską Partię Socjalistyczną. 23 października tegoż roku decyzją węgierskiego parlamentu przyjęto nową nazwę państwa - Republika Węgierska, wprowadzono system wielopartyjny, zapowiedziano wolne wybory i wybór prezydenta, a także przewidziano na termin późniejszy wolne wybory do terenowych organów przedstawicielskich. Po zdławieniu "praskiej wiosny" w 1968 r. początki konsolidowania się nowej opozycji czechosłowackiej można odnieść do kampanii w obronie członków młodzieżowych grup rockowych, którym spreparowano procesy sądowe w 1976 r. Jednak pierwszą organizacją dysydencką w Czechosłowacji była tzw. "Karta 77", która zawiązała się 1 stycznia 1977 r. w celu nadzorowania realizacji przez władze porozumień helsińskich odnośnie do prze- strzegania praw człowieka. Do czołowych działaczy "Karty" należał późniejszy, pierwszy demokratyczny prezydent Czecho-Słowackiej Republiki Federacyjnej, znany dramaturg, Vaclav Havel. Pod koniec lat siedemdziesiątych coraz większą aktywność zaczął również przejawiać prześladowany Kościół katolicki. W latach osiemdziesiątych powstało więcej niezależnych inicjatyw. Należy podkreślić, że na rozwój tych inicjatyw duży wpływ miały wydarzenia w Polsce, a w związku z tym zakonspirowane spotkania polskiej i czechosłowa- ckiej opozycji na granicy obu państw. Na przykład w okresie stanu wojennego w Polsce zawiązała się wspólna organizacja pod nazwą "Solidarność Polsko-Czechosłowacka". Władze czechosłowackie nie zamierzały jednak tolerować coraz śmielszych wystąpień opozycji, nasilając wobec niej politykę represji. Równocześnie wśród kierownictwa czecho- słowackich komunistów zaczęło dojrzewać przekonanie o konieczności zreformowania sposobu sprawowania władzy. Przede wszystkim postanowiono dokonać rozdzielenia funkcji sekretarza generalnego partii i prezydenta republiki, które piastował Gustav Husak. Decyzją plenum KC KPCz z 17 grudnia 1987 r. Husakowi pozostawiono urząd prezydenta a sekretarzem generalnym partii wybrano Milośa Jakeśa. Decyzje te w niczym jednak nie poprawiły funkcjonowania systemu. Władze komunistyczne nadal nie mogły się zdobyć na liberalizację swojej polityki, tłumiąc w zarodku wszelkie przejawy niezależnej działalności. Przełom nastąpił dopiero jesienią 1989 r., kiedy w październiku i listopadzie na praskim Placu Wacława miały miejsce wielotysięczne demonstracje mieszkańców stolicy brutalnie roz- pędzone przez milicję i siły bezpieczeństwa. Odpowiedzią społeczeństwa na tę akcję były masowe manifestacje protestacyjne, podczas których wysuwano żądania ukarania winnych interwencji. Bierność władz zaowocowała desperackim dwugodzinnym strajkiem generalnym w dniu 27 listopada 1989 r. I dopiero to wydarzenie skłoniło komunistów do ustępstw i podjęcia rozmów z powstałym kilka dni wcześniej czternastoosobowym "Forum Obywatel- skim" złożonym z działaczy opozycji demokratycznej. Dokonano również zmian w kierowni- ctwie partii - dotychczasowego przywódcę, Jakeśa, w ogóle wykluczono z partii, a funkcję sekretarza generalnego powierzono Karlowi Urbankowi. Zmuszono również do ustąpienia z urzędu prezydenckiego Gustava Husaka. W rezultacie wspólnych negocjacji, 10 grudnia 1989 r., sformowano nowy rząd federalny, w składzie którego obok komunistów znaleźli się również członkowie "Forum Obywatelskiego". Natomiast na wakujące stanowisko prezydenta państwa Zgromadzenie Narodowe wybrało 29 udnia 1989 r. Vaclava Havla.11 stycznia 1990 r. podczas obrad czechosłowackiego "okrągłego stołu" wyznaczono termin wyborów powszechnych na dzień 8 czerwca tegoż roku. 368 Przemiany polityczne w ZSRR wzbudziły niepokój w sercu przywódcy wschodnio- niemieckich komunistów Ericha Honeckera, który sprawował swoją funkcję od 1971 r., tojest od czasu ustąpienia Waltera Ulbrichta. Od pewnego czasu w NRD istniały przejawy działalności opozycyjnej, jednak oparty na policji politycznej (STASI) system bronił się jeszcze skutecznie. W obawie przed ośmieleniem wewnętrznej opozycji władze blokowały wszelkie informacje o reformach w ZSRR i w innych państwach "bloku" posuwając się nawet do tego, że wstrzymywano rozpowszechnianie w kraju niektórych radzieckich gazet i czaso- pism, jak na przykład "Ogonioka". Co więcej - kierownictwo partii podejmowało również działania represyjne wobec tych komunistów, którzy z uznaniem odnosili się do "pierestrojki" i "głasnosti" Gorbaczowa. Wiosną 1989 r. wystąpiła rosnąca lawinowo fala ucieczek młodych obywateli NRD, którzy szukali schronienia na terenie ambasad RFN w Czechosłowacji, na Węgrzech, a także w Polsce. W kraju opozycja podniosła głos dorriagając się szybkich reform i pełnych swobód obywatelskich. Ulice miast wschodnioniemieckich coraz częściej stawały się areną masowych demonstracji. Jedna z takich manifestacji została brutalnie rozpędzona przez policję 7 października 1989 r., w dniu, kiedy władze uroczyście obchodziły 40-lecie powstania NRD. Demonstracje objęły również inne większe miasta - sytuacja w kraju stawała się coraz bardziej napięta. W uroczystościach 40-lecia NRD uczestniczył również Gorbaczow i inni przywódcy bloku radzieckiego z Nicolae Ceau escu, który zaproponował wykorzystanie wojsk Układu Warszawskiego do stłumienia sił antykomunistycznych zagrażających ich rządom. Gor- baczow był jednak innego zdania i w dwóch rozmowach z Honeckerem dał mu jasno do zrozumienia, że NRD powinna wejść na drogę reform. Po wyjeździe Gorbaczowa demonstra- cje objęły całe Niemcy Wschodnie, jednak Honecker i inni "twardogłowi" przywódcy NRD nadal nie chcieli wziąć pod uwagę tego, co było powypisywane na murze berlińskim. Nikt się więc nie spodziewał, że wypadki potoczą się tak szybko. Tymczasem już wkrótce, pod presją narastających wystąpień spółeczeństwa, dokonano zmian w kierownictwie Niemieckiej Socjalistycznej Partii Jedności (SED): 18 października 1989 r. Honeckera zastąpił były szef służby bezpieczeństwa, Egon Krenz. Zresztą niebawem SED zmuszona została do zrzeczenia się monopolu władzy. Zreorganizowano również rząd NRD, na czele którego postawiono zwolennika reform Hansa Modrowa. Zapowiedziano wolne wybory. 9 listopada runął mur berliński - otwarto granice. Właśnie zburzenie muru berlińskiego wzmogło presję społeczną na władze komunistyczne. 9 grudnia 1989 r. odbył się nadzwyczajny zjazd SED, który odwołał Krenza z pełnionej przez niego funkcji powołując na nowo utworzone stanowisko przewodniczącego partii Gregora Gysi, uważanego za czołowego przedstawiciela skrzydła reformatorskiego. W tym też czasie w Berlinie rozpoczęły się obrady wschodnioniemieckiego "okrągłego stołu", którego jednym z ważnych tematów była kwestia zjednoczenia obu państw niemieckich. 3 marca 1990 r. na terenie byłej NRD odbyły się pierwsze wolne wybory, I lipca tego roku podpisano unię gospodarczą z landami zachodnimi, a 3 października dokonało się formalne zjednoczenie Niemiec. W Bułgarii od czasu odejścia Wyłko Czerwenkowa u steru władzy pozostawał nieprzerwanie od 1954 r. Todor Żiwkow, ciesząc się nieustającym poparciem Chruszczowa, Breżniewa, a także jego bezpośrednich dwóch następców. W latach siedemdziesiątych i w pierwszej połowie osiemdziesiątych Bułgaria pod wodzą Żiwkowa była ważnym, sterowanym z Moskwy centrum międzynarodowego terroryzmu, co poważnie podrywało autorytet Żiwkowa i Bułgarskiej Partii Komunistycznej nie tylko w oczach cywilizowanego świata, ale przede wszystkim w opinii własnego społeczeństwa. Jednak kwestią, która w latach osiemdziesiątych najbardziej destabilizowała sytuację polityczną w Bułgarii, był problem mniejszości tureckiej. W kraju dochodziłn In konfliktów etnicznych między ludnością rodzimą a Turkami bułgarskimi. W maju 1989 r. Żiwkow zmusił do emigracji tych Turków, 369 którzy nie chcieli się zgodzić na bułgaryzację swoich nazwisk i uparcie walczyli o prawa narodowe. W rezultacie z Bułgarii wyemigrowało prawie 300 tys. ludności tureckiej, co poważnie przyczyniło się do pogłębienia kryzysu w gospodarce. W warunkach złej atmosfery wokół problemu mniejszości tureckiej i pogarszania się stanu bułgarskiej gospodarki w partii powstała frakcja zwolenników reform, która - nie bez poparcia Gorbaczowa - doprowadziła w dniu 9 listopada 1989 r. do ustąpienia Żiwkowa z zajmowanych stanowisk i wybrała na przywódcę partii dotychczasowego ministra spraw zagranicznych Petera Mładenowa. Odejście Żiwkowa po 35 latach sprawowania władzy i przemiany w innych krajach "demokracji ludowej" zaktywizowały opozycję bułgarską, która zorganizowała się w kilkudziesięciu niezależnych grupach i partiach politycznych. W grudniu 1989 r. większość tych ugrupowań zjednoczyło się w "Unię Sił Demokratycz- nych". Bułgarski świat pracy przystąpił do organizowania niezależnych związków zawodo- wych. Na ulicach miast bułgarskich trwały nieustanne manifestacje pod hasłami reform demokratycznych i pozbawienia partii komunistycznej kierowniczej roli w państwie. Jednak dopiero pod wpływem wydarzeń w sąsiedniej Rumunii odnowione władze komunistyczne wystąpiły z propozycją podjęcia rozmów z opozycją. Rozmowy rozpoczęły się w stycmiu 1990 r., otwierając drogę do demokratyzacji stosunków społecznych i politycznych w tym kraju oraz głębokich reform gospodarczych. Podczas odbywanych w kilku turach rozmów "okrągłego stohz" wyznaczono termin wyborów do bułgarskiego parlamentu na 10 i 17 czerwca 1990 r. Najbardziej dramatyczny przebieg miały wydarzenia w Rumunii. Po śmierci Stalina komuniści rumuńscy pod wodzą Gheorge Gheorghiu-Deja podjęli próbę stopniowego uniezależniania Rumunii od Związku Radzieckiego doprowadzając w 1958 r. nawet do likwidacji radzieckich baz wojskowych w swym kraju. Starali się również prowadzić w miarę niezależną od ZSRR politykę gospodarczą oraz liberalizować arówno politykę wewnętrzną, jak i zagraniczną. Po śmierci Gheorghiu-Deja zapoczątkowany przez niego kurs kontynuował również jego następca Nicolae Ceau escu. Może najbardziej spektakularnym tego przykładem była odmowa Rumunii przyłączenia się do akcji zbrojnej przeciwko Czechosłowacji w 1968 r. Ale wraz z ograniczaniem wpływów radzieckich, Ceau escu gromadził w swoich rękach coraz większą władzę, by w połowie lat siedemdziesiątych stać się niekwestionowanym dyktatorem. Objąwszy wszystkie najważniejsze stanowiska od sekretarza generalnego partii po zwierzch- nika sił zbrojnych, inne najbardziej prominentne stanowiska w partii i państwie obsadził członkami własnej rodziny. Wkrótce też tolerancja i liberalizm zastąpione zostały terrorem politycznym i fizycznym, a główną podporą władzy Ceau escu stała się rozbudowana do , monstrualnych rozmiarów tajna policja polityczna "Securitate" i system powszechnego ' donosicielstwa. Bezwzględnie dławiono najmniejsze nawet przejawy niezadowolenia społecz- nego, a ich prawdziwych lub domniemanych organizatorów wsadzano za kraty lub likwidowano bez śladu. Ważną datą w historii rządów Ceau escu był rok 1982, kiedy powziął on plan spłacenia wielomiliardowych kredytów zagranicznych oraz ogłosił tzw. "drugą rewolucję agrarną". ' Obłędna idea uniezależnienia biednej Rumunii od "świata imperialistycznego" przez szybką ; spłatę długów wymagała narzucenia własnemu społeczeństwu drakońskich norm oszczędnoś- ciowych, zwłaszcza w dziedzinie zużycia energii oraz ograniczenia do niezbędnego minimum indywidualnego spożycia. Natomiast "rewolucja agrarna" polegała na likwidacji wsi i tworze- niu w ich miejsce nielic :iych "miasteczek agrarnych", co w praktyce oznaczało odebranie . chłopstwu resztek ich własności w postaci działek przyzagrodowych, wyznaczenie norm pracy na roli i lokowanie rodzin chłopskich w prymitywnych blokach mieszkalnych. Generalnie władzom chodziło o rozbicie tradycyjnej struktury wsi rumuńskiej i całkowite uzależnienie chłopstwa od państwa. W pierwszym rzędzie akcją tą objęto chłopską mniejszość węgierską 370 w Siedmiogrodzie, krórą poprzednio starano się pozbawić praw narodowych, zwłaszcza w sferze kulturalnej. Dramatyczna sytuacja gospodarcza kraju, nie notowany w innych państwach środ- kowoeuropejskich (może z wyjątkiem Albanii) niski poziom warunków materialnych ludności i problem mniejszości węgierskiej były główną przesłanką "rewolucji" rumuńskiej. Za iskrę zapalną wybuchu posłużyło aresztowanie kalwińskiego pastora, Laszló T ekeśa, Węgra z pochodzenia, na co ludność miasta Timisoara (Temeśvar) odpowiedziała gwałtownymi demonstracjami. Sposób, w jaki władze rozprawiły się z manifestującymi, wywołał reakcję w całym kraju - w wielu miastach Rumunii doszło do masowych manifestacji poparcia dla mniejszości węgierskiej, wysuwano również żądania ustąpienia znienawidzonego reżimu. Interweniujące siły bezpieczeństwa użyły broni. Padło wielu zabitych i rannych. Po stronie narodu opowiedziała się armia. Jedynie "Securitate" pozostała do końca wierna Ceau escu, który nie widząc dla siebie szansy próbował ucieczki. Wszelako pochwycony 22 grudnia 1989 r. został postawiony wraz z małżonką przed tajnym trybunałem wojskowym, skazany na karę śmierci i natychmiast rozstrzelany. Walki z "Securitate" trwały jeszcze kilka dni i pochłonęły setki ofiar wśród ludności cywilnej. Władzę w kraju przejął Komitet Ocalenia Narodowego, w kórym wiodącą rolę odgrywali reformatorsko nastawieni komuniści. Wkrótce też, pod silną presją społeczną, zwłaszcza nieustannie protestujących mieszkańców stolicy, nowe władze Rumunii zapowiedziały przeprowadzenie wolnych wyborów, dopuszczenie do władzy opozy- cji, przywrócenie swobód obywatelskich i reformę gospodarki. * * * Załamanie się systemu komunistycznego w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, wbrew oczekiwaniom zamieszkujących je społeczeństw, nie rozwiązało podstawowych problemów tych krajów. Jeżeli przyjrzeć się bli ej temu, co się w tych krajach stało - szybkości zmian i analizie punktu wyjścia, to owe "rewolucje" inspirowane - z jednym lub dwoma wyjątkami - przez nieliczne grupy dysydenckie, odsłoniły jedynie faktyczny stan rzeczy pozbawiając go zewnę- trznej otoczki komunizmu. Nie można bowiem zaprzeczyć, że w tych krajach, prawdziwych, ideowych komunistów było niewielu. Nigdy też komunizm nie był w stanie wytworzyć niczego więcej jak tylko zewnętrznej otoczki wokół ludzkiego życia i myśli. "Społeczeństwo komuni- styczne" w sensie wartości i struktur, procesów rządzenia i stosunków społecznych było w istocie fikcją potrzebną do głoszenia w imieniu realnego, "nielegalnego" społeczeństwa wymaganych wzorców politycznych, społecznych i gospodarczych. Ten głoszony przez władze alternatywny zestaw wartości mógł funkcjonować tak dhzgo, jak długo Moskwa popierała rządy komunistyczne w tych krajach. Z chwilą gdy tego poparcia zabrakło, komuniści w zasadzie oddali władzę bez walki i wówczas na powierzchnię życia zaczęły wychodzić istniejące pod osłoną komunizmu rzeczywiste systemy społeczno-polityczne ujawniając swoje prawdziwe oblicze. A rzeczywistość wyglądała tak, że społeczeństwa w krajach "wspólnoty socjalistycznej", a przynajmniej ich duże odłamy, żyły w niekomunistyczny sposób. Zanim jeszcze uwidoczniły się pierwsze symptomy prawdziwych zmian w stosunkach własności związanych z procesem prywatyzacji, to przecież faktycznie istniał już zalegalizowany ów "drugi układ" ("drugi obieg"), i to nie tylko w obszarze literatury, ale także w sferze polityki, gospodarki itd. Później, kiedy po władzę sięgnęli niekomunistyczni przywódcy, charakterystycznym zjawiskiem było uwłaszczanie się nie tylko dawnej "nomenklatury", ale całej masy szarych konformistów, którzy posiadając własne przedsiębiorstwa popierali nowe władze i starali się wpływać na for- mułowanie nowych programów gospodarczych. Jednym słowem, to co wyłoniło się w byłych krajach "wspólnoty socjalistycznej" po wyrzeczeniu się monopolu władzy przez stare ekipy, było (i jest!) silnie przesiąknięte komunizmem, a najbardziej spektakularnym tego przykładem jest biurokratyzm, nacjonalizm i nietolerancja. 371 Innym aspektem nowej rzeczywistości było nie tylko wymazanie tradycyjnych linii podziału między Wschodem a Zachodem, ale - przynajmniej werbalnie - likwidacja struktur epoki komunizmu i zastąpienie ich "kapitalizmem". Jednak wraz z tym pojawiło sig bezrobocie, podwyżki cen oraz spadek stopy życiowej ludności. Ten zwrot, przynajmniej w niektórych z tych krajów, był na tyle radykalny, że pominięto fazę państwa opiekuńczego, zastępując go czystym, niemal dziewiętnastowiecznym kapitalizmem. Wraz z widocznym upadkiem systemu komunistycznego nadeszło również umiędzynarodowienie gospodarki. Polska i inne państwa postkomunistyczne stały się najwigkszymi w świecie strefami wolnego handlu, co stworzyło niebezpieczeństwo ich "kolonizacji". Projekty reform gospodarczych podporządkowano ściśle interesom międzynarodowych instytucji finansowych, a poszukiwa- nie zachodnich inwestorów dla upadających gospodarek wymusiło odłożenie na bok interesów narodowych. Prywatyzacja zaś przyszła nie tylko wraz z politycznym i finansowym poparciem Zachodu, ale także z importem zachodnich towarów i wzorów, które zdewaluowa- ły własne narodowe wyroby. Nie mniej niebezpiecznym zjawiskiem w krajach postkomunistycznych była dekompozy- cja dotychczasowej antykomunistycznej opozycji, która doszła do władzy. Najogólniej rzecz biorąc owe ruchy "wyzwolenia spod komunizmu" rozpadły się na dwa obozy: na intele- ktualistów (inteligencję) i robotników (także chłopów). Ale niezależnie od tego wystąpiły również głębokie sprzeczności interesów w łonie samych elit rządzących. Z jednej strony nowe władze, podobnie jak kiedyś stare, żądały poświęceń od tych, którzy wynieśli ich na stanowiska, a z drugiej strony rywalizujące ze sobą grupy, zaczęły tylko sobie przypisywać wyłączność na rację. Ten swoiście pojmowany mesjanizm, a w istocie polityczny egoizm i krótkowzroczność mógł (i może) - jak to już w historii bywało - doprowadzić do katastrofy. Wszak wszystkie te państwa, może z wyjątkiem ziem czeskich, po odzyskaniu niepodległości po I wojnie światowej przeszły kiedyś szybką drogę do rządów autorytarnych. Podobne niebezpieczeństwo istnieje i teraz, z tą tylko różnic' , że miast spod władzy obcych monarchów, systemy te wyzwoliły się spod panowania komunizmu i tym samym są ograniczone własną historią: wszak owe dziesiątki lat musiały pozostawić swój ślad także w mentalności społecznej - w sposobie myślenia i nawykach ludzi. 11. Polityka zagraniczna "Pierestrojka" w polityce zagranicznej ZSRR została ujęta przez Gorbaczowa w koncep- cji tzw. "nowego myślenia". Z jednej strony proklamowanie "nowego my lenia" samo w sobie miało stanowić instrument polityki zagranicznej Moskwy, za pomocą którego - jak w przypadku "głasnosti" - starano się przekonać świat o całkowitym zerwaniu ciągłości między teraźniejszością a pxzeszłością. Z drugiej strony "nowe myślenie" inspirowało określone zmiany, ale nie w leninowskiej strategii tej polityki a w radzieckiej dyplomacji. Innymi słowy, "nowe myślenie" dobrze odzwierciedlało - jak napisano w jednej z gazet radzieckich w kwietniu 1987 r. - "twórcze zastosowanie marksizmu-leninizmu w analizie rzeczywistości wieku broni nuklearnej, aby w końcu wypracować poprawną strategię i taktykę klasową". Potępiając Stalina za dopuszczenie do utworzenia przymierza państw zachodnich przeciwko ZSRR, Breżniewa za "brak zrozumienia prawdziwych interesów narodowych Kraju Rad", "nowe myślenie" nakazywało tak pokierować radziecką polityką zagraniczną, aby manifestując dobrą wolę i pozorną ustępliwość osiągnąć konkretne korzyści. Według tej koncepcji ZSRR powinien również obrócić na swoją korzyść własne słabości i wszelkie 386 uczestniczyć, ale mogę wydać oświadczenie, w którym stwierdzg, że gorbaczowowski układ związkowy nie jest zgodny z konstytucją". Łukjanow jako strażnik radzieckiej konstytucji mógł stwierdzić, że gorbaczowowski układ związkowy jest nielegalny i w ten sposób usprawiedliwić przewrót. Ale spiskowcy potrzebowali również ważkiego powodu do podjęcia szybkiego działania. "W tym momencie zdaliśmy sobie sprawę - zeznał w czasie przesłuchania Kńuczkow - że musimy przekazać uprawnienia prezydenta Janajewowi, jako że zgodnie z konstytucją, w przypadku choroby prezydenta, jego obowiązki miał przejąć wiceprezydent". Uzupełniając zeznanie Kriuczkowa, Jazow dopowiedział: "Na naszym oświadczeniu musiał figurować podpis wiceprezydenta Janajewa i chociaż Gorbaczow nie był chory, musieliśmy powiedzieć, że był. Powiedzieliśmy mu (Janajewowi - M.S.): musisz podpisać, teraz już nie ma odwrotu. Naszkicowaliśmy oświadczenie głoszące, że z powodu choroby prezydenta Gor- baczowa władzę przejmuje wiceprezydent Janajew. Około północy oświadczenie podpisali wszyscy. Pierwszy podpisał Janajew. Następnie on i Pawłow podpisali apel do narodu". 19 sierpnia 1991 r. codzienny program telewizyjny zastąpiły nadzwyczajne komunikaty i dwukrotna emisja Jeziora Łabgdziego. Borys Jelcyn i jego najbliżsi współpracownicy szybko zorientowali się w sytuacji i doszli do wniosku, że jedynym wyjściem jest przeciwstawienie się temu, co się stało. Widząc wojsko na ulicach, Jelcyn wyszedł przed siedzibę rządu republiki rosyjskiej, wdrapał się na pierwszy lepszy czołg (nr 110) i zaczął przemawiać: "Obywatele Rosji - rzekł - w nocy z 18 na 19 sierpnia 1991 r. obalono wybranego legalnie prezydenta. Powiedzmy sobie jasno - mamy do czynienia z reakcyjnym i sprzecznym z konstytucją przewrotem. Wzywam wszystkich żołnierzy - nie bierzcie udziału w tym reakcyjnym przewrocie. Wzywam do strajku generalnego". Mimo że apel Jelcyna szybko znalazł oddźwięk na ulicy, nie miał on jednak dostępu do telewizji, którą kontrolował nowy reżim. Telewizja zaś bez końca powtarzała oświadczenie Łukjanowa atakujące nowy układ związkowy. Łukjanow był jedyną osobą władną zwołać posiedzez e parlamentu radzieckiego, który jako jedyna instytucja mogła ogłosić bezprawność stanu wyjątkowego. Ale Łukjanow zdecydował, że parlament ZSRR zbierze się dopiero za siedem dni. W przeciwieństwie do Łukjanowa, Jelcyn już po dwóch dniach zwołał ńadzwyczajne posiedzenie parlamentu Federacji Rosyjskiej w jego miejscu obrad, tzw. "Białym Domu", który uznany został przez ludność za główną kwaterę oporu przeciw puczowi. Współtowarzyszom aresztu domowego Gorbaczowa na Foros udało się wykonać prymitywną antenę telewizyjną i mógł on obejrzeć konferencję prasową zwołaną przez rzecznika zamachowców. Nie wypadła ona zbyt przekonywająco - odpowiadając na pytania dziennikarzy czuli się najwyraźniej niepewnie, sprawiali wrażenie przestraszonych tym, na co się porwali, zwłaszcza Janajew. W środku nocy amatorską kamerą video Gorbaczow nagrał posłanie do świata: "Wszystko, .co powiedział towarzysz Janajew, oraz oświadczenia tego komitetu to wierutne kłamstwo. To zdrada. Decyzja o objęciu stanowiska prezydenta przez towarzysza Janajewa i wszystkie następne decyzje są bezprawne". W Moskwie zaś pod ratuszem, ignorując zgromadzone na ulicach wozy pancerne, zebrały się tłumy, aby wysłuchać Aleksandra Jakowlewa, powszechnie uważanego za ojca "pierestrojki". "Cel przewrotu jest jasny - zwrócił się do mieszkańców stolicy Jakowlew - chcą nas znowu wtrącić w otchłań śmierci i stalinizmu. Przyszłość naszych dzieci jest w naszych rękach. Musimy odrzucić ten system pałacowych intryg rządzących się prawem dżungli". Demonstranci skierowali się następnie pod siedzibę parlamentu rosyjskiego dając dowód zjednoczonej opozycji przeciw puczowi. Biały Dom osłaniała teraz "żywa tarcza". Wewnątrz, wskutek niedopatrzenia przywódców puczu(?) telefony działały przez cały czas. Na zaimprowizowanej konferencji prasowej Borys Jelcyn powiedział dziennikarzom krajowym i zagranicznym: "Przywódcy zachodni wyraźnie sprecyzowali swoje stanowisko - prezydent Bush, prezydent Mitterand i inni przywódcy - teraz my musimy działać, musimy obalić huntę". 371 Innym aspektem nowej rzeczywistości było nie tylko wymazanie tradycyjnych linii podziału między Wschodem a Zachodem, ale - przynajmniej werbalnie - likwidacja struktur epoki komunizmu i zastąpienie ich "kapitalizmem". Jednak wraz z tym pojawiło się bezcobocie, podwyżki cen oraz spadek stopy życiowej ludności. Ten zwrot, przynajmniej w niektórych z tych krajów, był na tyle radykalny, że pominięto fazę państwa opiekuńczego, zastępując go czystym, niemal dziewiętnastowiecznym kapitalizmem. Wraz z widocznym upadkiem systemu komunistycznego nadeszło również umiędzynarodowienie gospodarki. Polska i inne państwa postkomunistyczne stały się największymi w świecie strefami wolnego handlu, co stworzyło niebezpieczeństwo ich "kolonizacji". Projekty reform gospodarczych podporządkowano ściśle interesom międzynarodowych instytucji finansowych, a poszukiwa- nie zachodnich inwestorów dla upadających gospodarek wymusiło odłożenie na bok interesów narodowych. Prywatyzacja zaś przyszła nie tylko wraz z politycznym i finansowym poparciem Zachodu, ale także z importem zachodnich towarów i wzorów, które zdewaluowa- ły własne narodowe wyroby. Nie mniej niebezpiecznym zjawiskiem w krajach postkomunistycznych była dekompozy- cja dotychczasowej antykomunistycznej opozycji, która doszła do władzy. Najogólniej rzecz biorąc owe ruchy "wyzwolenia spod komunizmu" rozpadły się na dwa obozy: na intele- ktualistów (inteligencję) i robotników (także chłopów). Ale niezależnie od tego wystąpiły również głębokie sprzeczności interesów w łonie samych elit rządzących. Z jednej strony nowe władze, podobnie jak kiedyś stare, żądały poświęceń od tych, którzy wynieśli ich na stanowiska, a z drugiej strony rywalizujące ze sobą grupy, zaczęły tylko sobie przypisywać wyłączność na rację. Ten swoiście pojmowany mesjanizm, a w istocie polityczny egoizm i krótkowzroczność mógł (i może) - jak to już w historii bywało - doprowadzić do katastrofy. Wszak wszystkie te państwa, może z wyjątkiem ziem czeskich, po odzyskaniu niepodległości po I wojnie światowej przeszły kiedyś szybką drogę do rządów autorytarnych. Podobne niebezpieczeństwo istnieje i teraz, z tą tylko różnicą, że l iast spod władzy obcych monarchów, systemy te wyzwoliły się spod panowania komunizmu i tym samym są ograniczone własną historią: wszak owe dziesiątki lat musiały pozostawić swój ślad także w mentalności społecznej - w sposobie myślenia i nawykach ludzi. 11. Polityka zagraniczna "Pierestrojka" w polityce zagranicznej ZSRR została ujęta przez Gorbaczowa w koncep- cji tzw. "nowego myślenia". Z jednej strony proklamowanie "nowego my lenia" samo w sobie miało stanowić instrument polityki zagranicznej Moskwy, za pomocą którego - jak w przypadku "głasnosti" - starano się przekonać świat o całkowitym zerwaniu ciągłości między teraźniejszością a przeszłością. Z drugiej strony "nowe myślenie" inspirowało określone zmiany, ale nie w leninowskiej strategii tej polityki a w radzieckiej dyplomacji. Innymi słowy, "nowe myślenie" dobrze odzwierciedlało - jak napisano w jednej z gazet radzieckich w kwietniu 1987 r. - "twórcze zastosowanie marksizmu-leninizmu w analizie rzeczywistości wieku broni nuklearnej, aby w końcu wypracować poprawną strategię i taktykę klasową". Potępiając Stalina za dopuszczenie do utworzenia przymierza państw zachodnich przeciwko ZSRR, Breżniewa za "brak zrozumienia prawdziwych interesów narodowych Kraju Rad", "nowe myślenie" nakazywało tak pokierować radziecką polityką zagraniczną, aby manifestując dobrą wolę i pozorną ustępliwość osiągnąć konkretne korzyści. Według tej koncepcji ZSRR powinien również obrócić na swoją korzyść własne słabości i wszelkie 372 nieszczęścia, takie jak zbrodnie okresu stalinowskiego, awarię elektrowni atomowej w Czar- nobylu czy trzęsienie ziemi w Armenii. Podobnie starano się przekształcić w atut dyp- lomatyczny porażkę militarną w Afganistanie. Wszelako owa pozornie ustępliwa retoryka bynajmniej nie oznaczała zmiany wizji porządku światowego i stosunków międzynarodowych, a była odbiciem rzeczywistych możliwości i ograniczeń radzieckiej polityki zagranicznej. Na potwierdzenie tej tezy można zacytować jedno tylko zdanie z obszernego artykułu zamiesz- czonego w "Prawdzie" 29 października 1987 r.: "Socjalizm jest ruchem w kierunku doskonalenia egzystencji ludzkiej i wszystko to, co stanowi przeszkodę dla tego ruchu należy zburzyć". A zatem, na przykład, gorączkowe zabiegi Moskwy o zachowanie ciągłości negocjacji ze Stanami Zjednoczonymi na temat rozbrojenia (a nawet ogłoszenie przez Gorbaczowa 29 lipca 1985 r. i następnie dwukrotne przedłużeniejednostronnego moratorium na wszelkie próbne eksplozje nuklearne) wynikały nie tyle z autentycznego dążenia do obniżenia potencjału nuklearnego ZSRR, ile z utraty dystansu technologicznego do USA w związku z ogłoszeniem i realizacją przez Waszyngton programu tzw. "Inicjatywy Obrony Strategicznej" (SDI - "wojen gwiezdnych"). Już następnego dnia po wyborze Michaiła Gorbaczowa na stanowisko sekretarza generalnego KC KPZR,12 marca 1985 r. rozpoczęła się w Genewie pierwsza runda rokowań radziecko-amerykańskich w sprawie ograniczenia zbrojeń nuklearnych i kosmicznych (jak pamiętamy przerwa w rokowaniach na ten temat nastąpiła 23 XI 1983 r.). Miała ona przede wszystkim na celu zaprezentowanie stanowisk wyjściowych ZSRR i USA przed spotkaniem na "szczycie", które miało się odbyć z inicjatywy prezydenta Reagana 19-21 listopada tego roku w Genewie. Właśnie ta listopadowa, pierwsza od sześciu lat konferencja radziecko- -amerykańska na najwyższym szczeblu poświęcona omówieniu kluczowych problemów bezpieczeństwa, zapobieżeniu zbrojeń w kosmosie, ograniczeniu i redukcji zbrojeń nuklear- nych oraz umocnieniu stabilności strategicznej, była początkiem nowej detente w stosunkach między Wschodem a Zachodem. W Genewie obie strony opowiedtiały się za jak najszybszym osiągnięciem postępu, zwłaszcza w tych dziedzinach, w których istniały punkty styczne, a więc w sprawie 50% redukcji zbrojeń jądrowych ZSRR i USA, a także porozumienia dotyczącego rakiet średniego zasięgu w Europie. Gorbaczow i Reagan potwierdzili również wierność układowi o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej. Obie strony wypowiedziały się ponadto za rozszerzeniem dwustronnej wymiany kulturalnej, oświatowej i naukowo-technicznej oraz stosunków handlowych i gospodarczych. Ministrowie spraw zagranicznych obu państw podpisali porozumienie o kontaktach i wymianie w dziedzinie nauki, oświaty i kultury. Jak wiemy, głównym celem polityki odprężenia ze strony Moskwy było uzyskanie kredytów i technologii od krajów wysoko rozwiniętych. Jednak detente z czasów Gorbaczowa miało również inne motywy, które nie występowały jeszcze za Breżniewa. Teraz Moskwie chodziło również o to, by Zachód w s voim własnym interesie dobrowolnie dążył do samoograniczania, a nawet do współodpowiedzialności w zarządzaniu mocarstwem komunistycznym w dziedzinie gospodarczej oelem niedopuszczenia do destabilizacji układu światowego w związku z kryzysem ekonomicznym i politycznym w ZSRR i całym bloku radzieckim. Innym celem gorbaczowowskiego odprężenia, może jeszrze bardziej niż breiniewowskiej detente, było osłabienie oporu świata niekomunistycznego nie tylko po to, by uzyskać pomoc mateńalną Zachodu, ale pr2ede wszystkim, by zjednać międzynarodową opinię polityczną dla sprawy podtrzymania, a nawet rozszerzenia radzieckich wplywów w różnych częściach globu. Aliści zasadniczym celem gorbaczowowskiego "odprężenia" było stwoizenie korzystnego klimatu w środkach masowego przekazu i w dyplomacji dla kontroli rozbrojenia. Jednym słowem Moskwie zależało na zorganizowaniu na Zachodzie silnego lobby zainteresowanego obroną polityki Gorbaczowa, bez względu na oczywistość faktów. I należy przyznać, że to się Moskwie w dużym stopniu udało: w krajach zachodnich większym zainteresowaniem cieszyła się retoryka "pierestrojki" niż z zeczywisty stan rzeczy w ZSRR. 377 W tej sytuacji szansę taką stworzyło dopiero zaproszenie w maju 1990 r. Li-Penga do Moskwy. Mimo oburzenia, jakie w społeczeństwie radzieckim wywołała akcja wojskowa -' przeciwko demonstrantom na placu Tiananmen, Moskwa powstrzymała się od gwałtownych reakcji, co więcej, zdolała w pewnym sensie wypełnić próżnię powstałą po zawieszeniu przez kraje zachodnie współpracy gospodarczej z Chinami. Kiedy państwa zachodnie zbojkotowały targi międzynarodowe w Pekinie w lipcu 1989 r. wystawcy radzieccy wyszli z szeroką ofertą rozszerzenia kooperacji, wymiany i kontaktów. Przyjazd Li-Penga do Moskwy, mimo iż była to pierwsza wizyta szefa rządu chińskiego w tej stolicy od 1964 r., nie wywołał jednak wielkiego zainteresowania w świecie. Także strona radziecka potraktowała tę wizytę jako sprawę rutynową, nie stwarzając wokół niej atmosfery niecodzienności. W rozmowach Gorbaczowa z Li-Pengiem obie strony unikały tematów drażliwych - sprawy polityczne i ideologiczne pozostawiono na uboczu, zgadzając się co do tego, że "w sprawach modelu systemowego" istnieją między nimi rozbieżności. Chińczycy starali się zatrzeć niekorzystne wrażenie, jakie wywołały w Moskwie negatywne oceny "pierestrojki" przez przywódców chińskich, w tym także Deng Xiao-pinga, który zarzucił Gorbaczowowi, iż swoją polityką doprowadził do kryzysu w Europie Wschodniej i upadku socjalizmu, do destabilizacji na kontynencie europejskim, a także do napięć i tarć politycznych i etnicznych w samym Związku Radzieckim. Li-Peng wyraźnie tonował te oceny stwierdzając w Moskwie, iż "za wcześnie jest mówić o tym, że socjalizm w krajach wschodnioeuropejskich upadł". "Rozbież- ności w tej czy innej kwestii nie powinny jednak stanowić przeszkody w rozwoju stosunków między naszymi państwami" - głosił komunikat strony radzieckiej. Wspólnego komunikatu nie przyjęto, ponieważ różnice w niektórych sprawach były zbyt duże. Oto na przykład, kiedy przywódca chiński nieustannie podkreślał potrzebę umacniania modelu socjalistycznego i kierowniczej roli KPCh, "która jako jedyna siła może zagwarantować powodzenie programu reform i pomyślność narodu", to strona radziecka przedstawiła swoją koncepcję ustroju, w którym partia komunistyczna wyrzekła się roli przywódczej Z tych między innymi względów kwestia współpracy międzypartyjnej stała się bezprzedmiotowa. Dla świata, zwłaszcza dla Azji trapionej problemami narodowościowymi, religijnymi i politycznymi, niewątpliwie najistotniejszym rezultatem moskiewskiej wizyty Li-Penga było porozumienie o redukcji wojsk i zbrojeń w rejonie wspólnej granicy radziecko-chińskiej - najdłuższej, liczącej 7 tys. km granicy lądowej na świecie. Proces demilitaryzacji rejonów przygranicznych, gdzie stacjonowało naprzeciw siebie około 650 tys. żołnierzy chińskich i prawie tyle samo radzieckich, tysiące czołgów, dział i samolotów, przetrwał istnienie ZSRR i zapewne potrwa jeszcze wiele lat. Wszelako jedno było oczywiste - zarówno dla ZSRR, jak i dla Chin utrzymanie tych wojsk stało się ciężarem trudnym do zaakceptowania. Wizyta Li-Penga w Moskwie zaowocowała nadto podpisaniem z premierem rządu radzieckiego, Mikołajem Ryżkowem, porozumienia o współpracy gospodarczej, handlowej i naukowo-technicznej, a także dokumentu na temat wspólnych badań kosmicznych i pokojowego wykorzystania przestrzeni kosmicznej. Chiny przyznały na mocy osobnego porozumienia kredyt dla ZSRR na zakup chińskich artykułów konsumpcyjnych, natomiast ZSRR obiecał udzielić Chinom kredytu na sfinansowanie prac przy budowie siłowni jądrowej, która miała powstać przy udziale specjalistów radzieckich i w oparciu o radziecką technologię. Dla Chin długoterminowy program współpracy miał stanowić swego rodzaju element stabilizacji w polityce handlowej, na skutek bowiem sankcji zachodnich kraj ten nie zdołał wyeksportować towarów o wartości około jednego miliarda dolarów. Dla Związku Radzieckiego porozumienia te w praktyce nie przyniosły już konkretnych korzyści zważy- wszy, że od chwili ich podpisania przetrwał on zaledwie dziewiętnaście miesięcy. Przegranie "wojen gwiezdnych" ze Stanami Zjednoczonymi (we wrześniu 1989 r. podczas spotkania Szewardnadze z sekretarzem stanu USA Jamesem Bakerem, strona radziecka 378 zgodziła się na rokowania w sprawie redukcji zbrojeń strategicznych nie uzależniając tego od rezygnacji USA z programu SDI), osiągnięcie stanu zapaści gospodarczej i technologicznej- sprawiły, że w 1989 r. ZSRR nie móg#już ukryć przed światem swoich słabości. Samo "nowe myślenie" nie mogło przecież zapobiec degradacji państwa na arenie międzynarodowej. W rezultacie radziecka polityka zagraniczna zaczęła wytracać dotychczasowy dynamizm i ofensywny charakter. Z supermocarstwa Związek Radziecki zaczął się szybko przekształcać w jednego z wielu uczestników gry politycznej w stosunkach międzynarodowych. Początkiem końca impeńalnych ambicji ZSRR było uznanie swojej porażki w Afganistanie i wycofanie wojsk z tego kraju w lutym 1989 r. (powstałą w ten sposób "dziurę" Moskwa starała się "zapchać" wzmożonymi dostawami broni i sprzętu wojskowego dla tamtejszego proradzie- ckiego reżimu Nadżibullaha). Aliści wówczas nikt jeszcze nie przypuszczał, że była to zapowiedź generalnego powrotu do ojczystych garnizonów żołnierzy radzieckich sta- cjonujących poza granicami ZSRR (następnie Rosji). Zawarcie układu politycznego między "Solidarnością" a PZPR i klęska polskich komunistów w czerwcowych wyborach do Sejmu w 1989 r. również nie wywołały sprzeciwów Moskwy. Wszak sprzeciwienie się temu, co się w Polsce stało, groziłoby ZSRR powrotem do chłodnych stosunków z Zachodem i zapewne kolejnym ograniczeniem handlu i pomocy z jego strony. W interesie Związku Radzieckiego nie leżało również zatrzymywanie zdesperowanych Niemców z NRD w drodze do RFN po opuszczeniu przez nich zachodnioniemieckich ambasad w Pradze i innych stolicach, a upadek muru berlińskiego wyzwolił żywioł, któremu Moskwa w żaden sposób nie mogła się już przeciwstawić. W dniach 2-3 grudnia 1989 r. Michaił Gorbaczow spotkał się na Malcie z nowym prezydentem USA, Georgem Bushem, gdzie zgodził się na zjednoczenie Niemiec w procesie 2 + 4 oraz na demontaż bezpośrednich wpływów radzieckich w krajach byłej "wspólnoty". I tak oto, rozpadł się blok radziecki, a niewyobrażalne dotąd zjednoczenie Niemiec, pod demokratycznym i niekomunistycznym rządem, ni długo miało stać się faktem (układy radziecko-niemieckie w tej kwestii zosta#y podpisane przy okazji wizyty Gorbaczowa w Bonn 9 listopada 1990 r., a ratyfikowane przez Radę Najwyższą ZSRR dopiero wiosną 1991 r.). Radzieckie ustępstwa w Europie Środkowo-Wschodniej i w Trzecim Świecie (między innymi w Angoli i Nikaragui w 1990 r.) były ciężkim ciosem dla ZSRR, ale dzięki temu został on przynajmniej zaakceptowany na głównej scenie polityki światowej. W związku z tym bez żadnej przesady można powiedzieć, iż w stosunkach międzynarodowych nastąpiła prawdziwa rewolucja - nie tylko zmieniła się polityczna mapa świata, ale wraz z murem berlińskim - można rzec - upadło również pojęcie supermocarstw i bloków państw podporząd- kowanych. Tym samym wielonarodowe jednostki wojskowe, przynajmniej Układu Warszaw- skiego, straciły rację bytu, aczkolwiek sam Układ Warszawski przetrwał jeszcze kilkanaście miesięcy, zanim w kwietniu 1991 r. został rozwiązany. Tak więc zjednoczenie Niemiec i dominacja interesów narodowych w państwach Europy Środkowo-Wschodniej odstawiły do lamusa historii spuściznę II wojny światowej i "zimnej wojny". Pewne nadzieje na poprawę pozycji międzynarodowej Związku Radzieckiego wiązano w Moskwie z zapowiedzianym na listopad 1990 r. szczytem KBWE w Paryżu. Akt Końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie podpisany w Helsinkach w 1975 r. stanowił - jak cały tzw. "proces helsiński" - przez wiele lat przedmiot kontrowersji wśród opózycjonistów w krajach podległych Związkowi Radzieckiemu. Proces ten toczył się na dwóch płaszczyznach: uroczystych spotkaniach natury ogólnej z udziałem polityków (Helsinki 1975, Belgrad 1978, Madryt 1980, Wiedeń 1986) oraz ekspertów na tematy szczegółowe. Od przebiegu tych drugich zależał oczywiście sukces bądź niepowodzenie tych pierwszych i odwrotnie. Zatrucie klimatu międzynarodowego przez radziecką ingerencję w Angoli i Mozambiku oraz przez zbrojną interwencję w Afganistanie i wprowadzenie stanu wojennego w Polsce wpłynęło na zahamowanie całego procesu. Zmiana 379 klimatu nastąpiła po objęciu rządów w ZSRR przez Gorbaczowa, chociaż początkowo nic nie zapowiadało jeszcze głębokich przemian samego systemu komunistycznego, a tym bardziej jego upadku. Ale prawdziwy przełom został zapoczątkowany dopiero przez sukcesywny upadek reżimów komunistycznych w Polsce, na Węgrzech, w NRD, Czechosłowacji, wreszcie - w sposób najbardziej spektakularny, choć może najmniej przekonywający - w Bułgańi i Rumunii. I dopiero ta "rewolucja" w Europie Środkowo-Wschodniej oraz szybkie tempo procesu jednoczenia Niemiec pozwoliły ruszyć z miejsca ciągnącym się od kilkunastu lat negocjacjom wiedeńskim państw członkowskich NATO i Układu Warszawskiego na temat redukcji sił konwencjonalnych w Europie. Wszystko to sprawiło, że reputacja KBWE nieco się poprawiła. Nikt się więc nie zdziwił, gdy radziecki minister spraw zagranicznych Szewardnadze stwierdził, że konferencja mogłaby być znakomitą bazą dla nowej organizacji paneuropejskiej i zastąpić Układ Warszawski i NATO. Wstępem do tego miałoby być powołanie stałego sekretariatu KBWE, wprowadze- nie zasady regularnych spotkań na wszystkich szczeblach: szefów państw, ministrów spraw zagranicznych i ambasadorów oraz stworzenie centrum do spraw wymiany informacji wojskowych i rozwiązywania konfliktów. Inaczej mówiąc - Szewardnadze wysunął pomysł rozmontowania NATO i mimo zawoalowanego poparcia tej propozycji przez ministra spraw zagranicznych Republiki Federalnej Niemiec, Hansa D. Genschera, została ona skrytykowa- na w lipcu 1990 r. na szczycie Sojuszu Atlantyckiego przez sekretarza stanu USA Bakera. Konferencja, która odbyła się w stolicy Francji w dniach 19-21 listopada 1990 r. nie spełniła jednak nadziei Moskwy na zastąpienie rozpadającego się Układu Warszawskiego nową organizacją, w której ZSRR miałby odgrywać wiodącą rolę na kontynencie europej- skim. Zamiast tego w Paryżu podpisano tzw. "traktat rozbrojeniowy", który dotyczył broni konwencjonalnych w Europie, od Atlantyku po Ural, będących w posiadaniu państw członkowskich NATO i Układu Warszawskiego. Traktat ustalał ednakowe limity dla obu sojuszy w pięciu kategoriach broni, co w praktyce oznaczało, iż wyraźna dotąd przewaga Układu Warszawskiego została zastąpiona systemem równowagi obu sojuszy. Tym samym w razie ewentualnego konfliktu z Zachodem w Europie, ZSRR stawał się automatycznie dużo słabszy. W zamian za to Zachód zgodził się, by w ramach rozpadającego się Układu Warszawskiego ZSRR pozostał siłą dominującą. Na przykład na 20 tys. czołgów dla całego Układu, ZSRR uzyskał prawo do 13 tys., a na 6800 samolotów - do 5100. Kierowano się przy tym zasadą, że ZSRR może posiadać 1/3 ogólnej ilości broni konwencjonalnych na kontynencie europejskim. Zachód przymknął oko na fakt, że w ostatnich miesiącach ZSRR masowo przerzucał duże ilości broni za Ural, gdzie oczywiście nie podlegała ona już postanowieniom traktatu. Wszelako przy wszystkich zastrzeżeniach trzeba jednak uznać, że ostatecznie złamany został radziecki dyktat w dziedzinie broni konwencjonalnych w Europie. Drugim ważnym dokumentem paryskiego szczytu KBWE był utrzymany w uroczystym tonie dokument końcowy nazwany "Kartą Paryską na rzecz Nowej Europy". Przyjęcie tego dokumentu oznaczało uroczyste oznajmienie światu o zakończeniu "zimnej wojny". W pierw- szej części Karta stwierdzała odejście od dawnych podziałów wywołanych "zimną wojną" oraz przypominała zasady, którymi kierowały się 34 państwa: prawa człowieka, demokracja, wolność ekonomiczna i odpowiedzialność, przyjacielskie stosunki między państwami człon- kowskimi, bezpieczeństwo zbiorowe i jedność europejska. Jednak nie od rzeczy będzie dodać, że pomimo wszelkich przemian, jakie się dokonały, nie wszystkie 34 państwa realizowały te zasady w wystarczającym stopniu. Nie sposób było więc traktować tego katalogu jedynie jako przypomnienie prawd oczywistych, ponieważ w dalszym ciągu pozostawał on w jakiejś mierze deklaracją intencji. Nad szczytem paryskim zaważyły dwa wydarzenia bieżące - kryzys w Zatoce Perskiej oraz kwestia udziału państw bałtyckich w obradach. Prezydent USA George Bush przyjechał 380 do Paryża z konkretnym zadaniem uzyskania od Francji i Związku Radzieckiego, będących stałymi członkami Rady Bezpieczeństwa ONZ, zgody na uchwalenie rezolucji zezwalającej na użycie siły przeciwko Irakowi. Misja ta powiodła się tylko połowicznie, ponieważ Gorbaczow nie dał mu jednoznacznej odpowiedzi (aczkolwiek później, już w Radzie Bezpieczeństwa, przedstawiciel ZSRR głosował za użyciem wojsk ONZ w Kuwejcie). Natomiast skandal z państwami bałtyckimi wybuchł już w dniu otwarcia obrad. Francja zaprosiła ministrów spraw zagranicznych Litwy (Algirdasa Saudargasa), Łotwy (Janisa Jurkanasa) i Estonii (Lennarta Meri) na paryską konferencję w charakterze swych gości specjalnych. Ministrowie byli obecni na ceremonii otwarcia obrad (choć nie przy stole z przywódcami 34 państw), co wywołało gwałtowną reakcję strony radzieckiej. Gorbaczow, świeży laureat Pokojowej Nagrody Nobla, odwołał zaplanowane wcześniej spotkanie z prezydentem CSRF, Vaclavem Havlem, po tym, jak ten upomniał się w swym wystąpieniu o prawa państw bałtyckich. W tej sytuacji Francuzi poczuli się zmuszeni wycofać swoje zaproszenie dla Bałtów. Po zakończeniu konferencji paryskiej cały świat skupił swoją uwagę na kryzysie w Zatoce Perskiej. Podejmowano wiele prób rozładowania kryzysu środkami pokojowymi. Do tej akcji włączyła się również Moskwa, jednak misja osobistego wysłannika Gorbaczowa, Eugeniusza Primakowa, nie przyniosła żadnych rezultatów. 17 stycznia 1991 r. siły sprzymierzonych pod flagą ONZ rozpoczęły wojnę o wyzwolenie Kuwejtu spod okupacji irackiej. Wojna w Zatoce wykazała nie tylko słabość radzieckiej techniki wojskowej i radzieckiej doktryny wojennej stosowanych przez armię iracką, ale ostatecznie odsłoniła rzeczywistą skalę redukcji radzieckich wpływów politycznych w świecie. W czasie trwania konfliktu dyplomacja ZSRR w najlepszym razie grała zupełnie drugorzędną rolę. Jakby potwierdzeniem tej tezy była zakończona niepowodzeniem wizyta Gorbaczowa w Japonii. Tokio postawiło na porządku dnia sprawę przynależności Wysp Kurylskich, co oznaczało próbę rewizji granic ZSRR. Ostatnim doniosłym aktem polityki zagranicznej Gorbaczowa byj szczyt moskiewski z 30-31 lipca 1991 r., kiedy wspólnie z prezydentem Bushem podpisał układ "START I" o redukcji arsenałów nuklearnych o l0%. Ileż natomiast tragicznej symboliki zawierała w sobie obecność Gorbaczowa, jeszcze przed wizytą Busha w Moskwie, w "szczycie" siedmiu najbogatszych państw świata, który odbył się w dniach 16-17 lipca 1991 r. w Londynie, gdzie wystąpił jako ten "ósmy", jako petent zabiegający o pomoc gospodarczą dla upadającego imperium. W dramatycznych zaś dniach puczu sierpniowego cały świat serdecznie współczuł Gorbaczowowi jego losu, nie zdając sobie sprawy, że w istocie stał się on ofiarą na własne życzenie. 12. Pucz sierpniowy - rozpad ZSRR Pomysł prawicowego zamachu stanu, którego próbowano dokonać w ZSRR w dniach 19-21 sierpnia 1991 r., zrodził się sześć miesięcy wcześniej, kiedy 19 lutego Borys Jelcyn wykorzystał wystąpienie w radzieckiej telewizji, by złożyć następujące oświadczenie: "W 1987 r. ostrzegałem, że Gorbaczow jest żądny władzy - teraz sprawuje dyktaturę pod płasz- czykiem rządów prezydenckich. Odcinam się od tej polityki i apeluję o jego rezygnację. Przedstawiłem jasno swoje stanowisko, a teraz wszyscy muszą dokonać wyboru i określić, po której są stronie". Te słowa sprowokowały nowych "twardogłowych" sprzymierzeńców Gorbaczowa, którzy przypuścili kontratak na Jelcyna. Wiceprzewodnicząca Rady Najwyższej Federacji Rosyjskiej, Swietłana Goriaczewa, w imieniu sześciu (na ośmiu) członków Prezydium Rady oskarżyła swego szefa o autokratyzm i konfliktowość, a także o to, że jego 381 polityka buczy nie tylko Związek Radziecki, ale i Federację Rosyjską. Zażądała również zwołania nadzwyczajnego Zjazdu Deputowanych Ludowych Federacji Rosyjskiej. 23 lutego armia i jej sympatycy świętowali na ulicach Moskwy swoją 73 rocznicę: 300-tysięczny mityng, swoistą demonstrację siły i zdecydowania, zaszczycili swoją obecnością między innymi minister obrony Dmitrij Jazow, szef KGB Władimir Kriuczkow, minister spraw wewnę- trznych Borys Pugo i Iwan Połozkow - pierwszy sekretarz KC KP RSFRR. Następnego dnia na ulice wyszli demokraci, aby poprzeć Jelcyna i zdezawuować hasła, jakie dobę temu głosili podczas swojego mityngu w ojskowi. 26 lutego Jelcynowi i demokratom odpowiedział Gorbaczow, a jako miejsce wybrał spolegliwą Białoruś. Na pokazanym w telewizji spotkaniu z białoruską inteligencją zarzucił demokratom "neobolszewickie" metody w walce o władzę, której - jego zdaniem - nie mogli zdobyć w legalny sposób. "Dlatego właśnie przenieśli walkę na ulicę - przekonywał swoich shzchaczy Gorbaczow - organizując manifestacje, strajki i stwarzając atmosferę wojny psychologicznej. Z braku pozytywnych programów żądają dymisji prezydenta". Innym antydemokratycznym krokiem Gorbaczowa było powołanie 7 marca 1991 r., podczas posiedzenia Rady Najwyższej ZSRR, tzw. "Rady Bezpieczeństwa", która miała zastąpić dotychczasową "Radę Prezydencką". Weszli do niej, może z dwoma wyjątkami, sami "twardogłowi" współpracownicy Gorbaczowa: Giennadij Janajew, Dmitrij Jazow, Władimir Kriuczkow, Walentin Pawłow, Aleksander Biessmiertnych, Walery Bołdin, Eugeniusz Prima- kow i Wadim Bakatin. W tym samym dniu Jelcyn wygłosił przemówienie radiowe, w którym zarzucił konserwatystom hamowanie reform, jak również poparł rozszerzającą się falę strajkową, którą uznał za przejaw "aktywności obywatelskiej". Jelcyn zarzucił również komunistom, że na najbliższym Zjeździe Deputowanych Ludowych RSFRR zamierzają obalić legalne władze Rosji. W dniu otwarcia Zjazdu Deputowanych Ludowych RFSRR Jelcyn wezwał mieszkańców Moskwy, by na nowo podjęli manifestacje uliczne w obronie legalnych, demokratycznych władz Rosji. W tej sytuacji 29 najbardziej reakcyjnych funkcjonariuszy komunistycznych wystosowało apel do Gorbaczowa, aby "uchronił ich przed motłochem". "Miałem właśnie pod ręką raport ze spotkania demokratów - powiedział później Gorbaczow - w którym żądali dymisji obecnych władz ZSRR grożąc wzięciem Kremla szturmem - miałem to na papierze". Gorbaczow otrzymał te informacje od szefa KGB Kriuczkowa, który rozpo- wszechniał wśród członków kierownictwa partii i rządu wiele takich pogłosek. Łatwo było mu je zdobyć, zawsze też mógł je sprokurować. Całość zaś rozdmuchano do rozmiarów spisku imperialistycznego. Pod presją konserwatystów Gorbaczow skorzystał ze swoich uprawnień prezydenckich i wydał dekret, na mocy którego zakazano jakichkolwiek demonstracji ulicznych na rzecz Jelcyna. "Dekret musi być ściśle przestrzegany, jego celem jest zapewnienie bezpieczeństwa w stolicy w czasie ważnych wydarzeń politycznych" - głosił komunikat podany w środkach masowego przekazu. W celu realizacji tego zakazu Gorbaczow skierował na ulice Moskwy 1 S tys. wojska i milicji. Siły te miały trzymać tłumy z dala od Kremla, gdzie właśnie zbierali się deputowani ludowi. Była to jawna próba zastraszenia demokratów. Prawica, widząc na ulicach ciężki sprzęt wojskowy, uwierzyła w swoje zwycięstwo. Kiedy Jelcyn pojawił się na zjeździe wydawało się, że układ sił jest dla niego niekorzystny. P:zewodniczący parlamentu rosyjskiego nie zamierzałjednak kapitulować bez walki. Wyszedł na mównicę i powiedział do zebranych: "Nikt nigdy nie dał Gorbaczowowi takiej władzy. Jesteśmy legalnie wybranym parlamentem Rosji. Gorbaczow nie może legalnie rozwiązać nas ani nawet mieszać się w nasze sprawy". Wbrew oczekiwaniom konserwatystów zakaz demonstracji i wojskowa blokada Kremla przeciągnęły większość deputowanych na stronę Jelcyna. Przegłosowano apel o wycofanie wojsk i przedstawiono go Gorbaczowowi. Ten jednak nie zamierzał się ugiąć - gdyby spełnił to żądanie, odebrano by to jako jego 382 poniżającą porażkę. Kiedy informacja o nieustępliwości Gorbaczowa dotarła do zjazdu i mieszkańców Moskwy, demonstracje przybrały na sile - ludzie przestali się już bać wojska i czołgów. Wobec determinacji mieszkańców stolicy i w obawie przed prowokacją "twardo- głowych" Gorbaczow następnego dnia zdecydował się jednak wycofać wojsko do koszar. W tym momencie bilans sił przechylił się na stronę Jelcyna. Po zakończeniu zjazdu, który miast osłabić, wzmocnił pozycję Jelcyna, przewodniczący parlamentu rosyjskiego miał decydujący głos w każdej kryzysowej sytuacji. Kiedy zastraj- kowali górnicy kopalń syberyjskich, rzucając gospodarkę radziecką na kolana, Jelcyn oskarżył Gorbaczowa i Pawłowa o nieudolność działania. W rozmowie z delegacją górników premier Pawłow i minister górnictwa, Michał Szczadow, zaproponowali im podwyżkę płac, ale ci żądali czegoś więcej - odejścia Gorbaczowa. Przywódca strajku, Jurij Bołdyńew, w związku z tym powiedział później: "Stawialiśmy żądania polityczne, ale Pawłow odrzuciłje. Tylko ekonomiczne, powiedział - polityczne to nie moja sprawa". "To była sprawa prezydenta - zwierzył się Szczadow - nie wchodziło to w zakres moich kompetencji, jak i w zakres kompetencji rządu". W tej sytuacji na spotkanie z delegacją górników przybył Gorbaczow. Wszelako jego ostre wystąpienie nie zakończyło strajku, ale też do kopalń nie wysłano wojsk, czym szantażował górników premier Pawłow. Ów przejaw braku stanowczo- ści Gorbaczowa w tak ważnej kwestii zaskoczył konserwatystów: nie mogli zrozumieć, dlaczego prowadząc od sześciu miesięcy politykę zgodną z ich linią - teraz nie chce działać po ich myśli. Na zwołanym 24 kwietnia 1991 r. plenum KC partii dali wyraz swojemu niezadowoleniu z ostatnich posunięć Gorbaczowa. Większość wystąpień krytykujących Gorbaczowa miała emocjonalny charakter, nie wnosząc do obrad niczego konstruktywnego. "Posiedzenie plenum - stwierdził potem jeden z jego uczestników - stało się poszukiwaniem kozła ofiarnego, ponieważ ktoś musiał zostać obwiniony o spowodowanie kryzysu w partii". Najgłośniej przeciwko Gorbaczowowi wypowiadali się członkowie moskiewskiej organizacji partyjnej, którzy wezwali go do ustąpienia z funkcji sekretarza. eneralnego za "wypaczenie idei pierestrojki", za "poszukiwanie złotego środka, który stworzył ogromną przepaść między partią a jej przywódcami". "Michale Siergiejewiczu - zwrócił się do Gorbaczowa Iwan Połozkow - zdjęliście po prostu rękę ze steru, cała machina rządowa pozbawiona jest przywódcy". To był już otwarty atak na Gorbaczowa, którego celem było zmuszenie go do ustąpienia także ze stanowiska prezydenta. W tym momencie Gorbaczow zrozumiał, że największe niebezpieczeństwo grozi mu teraz ze strony prawicy. W odpowiedzi wygłosił jedno ze swoich najkrótszych przemówień: "Albo pójdziecie ze mną i zreformujecie partię, albo odchodzę". Członkowie liberalnego skrzydła partii postanowili jednak załagodzić konflikt i w tym celu zwrócili się do KC z petycją, w której zaprotestowali przeciwko odejściu Gorbaczowa. Petycję podpisały 72 osoby. Groźba odejścia tak wielu zwolenników Gor- baczowa zaniepokoiła "górę" partyjną - wszak rozłam w partii mógł ją teraz jeszcze bardziej osłabić. Można zatem powiedzieć, że Gorbaczow pobił konserwatystów ich własną bronią i pozostał na swym stanowisku, aczkolwiek od tej pory nie było już jedności między nimi a sekretarzem generalnym. Gorbaczow nie chciał odejść z partii z wielu powodów, a przede wszystkim dlatego, że - jak sam powiedział - "to przecież najpotężniejsza organizacja w kraju, która decyduje o każdym aspekcie życia, jeżeli więc zostawię partię jej własnemu losowi - skończy się pierestrojka". - Jednak skuteczność Gorbaczowa jako przywódcy była już na wyczerpaniu. Wprawdzie na arenie międzynarodowej nadal posiadał prestiż, ale w kraju Pokojowa Nagroda Nobla nie przysporzyła mu poważania. O latach pierestrojki pisano paszkwile jako o paśmie samych nieszczęść. Stawiając wszystko na jedną kartę, Gorbaczow zwrócił się teraz o pomoc do ludzi, którzy chcieli go pozbawić władzy - do przywódców piętnastu republik radzieckich. Gorbaczow upatrywał pewną szansę w odwołaniu się do wyników ogólnonarodowego 383 referendum nad przyszłym modelem ZSRR, które odbyło się 18 marca 1991 r. Wprawdzie w referendum nie wzięły udziału Litwa, Łotwa, Estonia, Ukraina, Mołdowa i Gruzja, ale mieszkańcy pozostałyeh republik wyrazili pragnienie zachowania Związku Radzieckiego, aczkolwiek w zmienionej strukturze. Gorbaczow wiedział, że nie będzie mógł utrzymać Związku Radzieckiego w dotychczasowym kształcie - wprowadził przecież "demokrację", która teraz domagała się nowego ułożenia stosunków między centrum a republikami. Wkrótce po referendum rozpoczęto prace nad projektem nowego układu związkowego. W kwietniu Gorbaczow i Jelcyn uzgodnili, że republiki podpiszą traktat dobrowolnie, a te, które nie zechcą tego uczynić, będą mogły wystąpić ze związku. 23 kwietnia odbyło się pierwsze spotkanie w podmoskiewskiej rezydencji prezydenckiej Nowo-Ogariewie z udziałem Gorbaczowa i przywódców dziewięciu republik bez Litwy, Łotwy, Estonii, Gruzji, Mołdowy i Armenii, które odmówiły udziału w tym zgromadzeniu. "Czuliśmy, że trzęsie się nam ziemia pod nogami, pęka dach - wracał pamięcią do tych dramatycznych chwil Gorbaczow - musieliśmy więc ratować cały nach". Gorbaczow powiedział dziewiątce, że pogodził się ze zmierzchem starego ZSRR i że każda z republik, jeśli chce, może z niego wystąpie. Przygotowano nowy układ związkowy, który jednak nie precyzował zbyt wyraźnie kwestii podziału władzy. Obie strony nadal sobie nie ufały i daleko było jeszcze do pełnej zgody.' Zamanifestowana przez Gorbaczowa w Nowo-Ogariewie skłonność do kompromisu z radykałami dała natychmiastowy rezultat: Jelcyn poleciał na Syberię do strajkujących górników i przekonał ich, by wrócili do pracy. Gorbaczow musiał jednak za to zapłacić wysoką cenę - zgodził się na przeniesienie na Rosję prawa własności kopalń znajdujących się na jej terytorium. Ustępstwa Gorbaczowa na rzecz Jelcyna wywołały sprzeciw konserwaty- stów w parlamencie radzieckim: "Powiedzieliśmy Gorbaczowowi wprost - wyraził się jeden z nich, Eugeniusz Kogan - że on i szefowie dziewięciu republik przypominali huntę próbując zastąpić parlament". Nie zrażony tym Gorbaczow starał się ułagodzić deputowanych zapraszając ich przywódców do wspólnych negocjacji z republikami. Rozpoczęła się walka o zachowanie władzy centrum, której przewodził przewodniczący parlamentu, Anatolij Łukjanow (wprawdzie Łukjanow pojawił się na krótko w Nowo-Ogariewie 18 czerwca, ale tylko po to, aby kategorycznie oświadczyć, iż sprzeciwia się nowemu układowi związ- kowemu). Przede wszystkim konserwatyści podjęli próbę powstrzymania Gorbaczowa przez przyjęcie 17 czerwca 1991 r. odważnego pociągnięcia w parlamencie - przyznania gabinetowi ministrów nadzwyczajnych pełnomocnictw. "Posiedzenie parlamentu miało się rozpocząć o godzinie dziesiątej - wspominał ten moment Iwan Łaptiew, przewodnicząc Rady Związku Rady Najwyższej ZSRR - zebraliśmy się trochę wcześniej w pokoju przewodniczącego obok sali posiedzeń. Łukjanow powiedział nam, że Pawłow. ma zamiar wystąpić o przyznanie mu nadzwyczajnych uprawnień". Oto fragment przemówienia Pawłowa: "Drodzy towarzysze delegaci, nie wszystkie sprawy leżą w gestii prezydenta; odpowiada za nie rząd. Nie wszystko da się załatwić za pomocą dekretów prezydenckich - przykro mi, ale to jest po prostu technicznie niemożliwe". W rzeczywistości Pawłow domagał się uprawnień do rządzenia bez Gorbaczowa. Na pytanie jednego z deputowanych, "czy prezydent zgodził się na przyznanie wam nadzwyczajnych uprawnień", Pawłow odpowiedział z rozbrajającą szczerością: "Nigdy na ten temat nie rozmawialiśmy". Zapytany zaś o rozbieżności między nim a Gorbaczowem uchylił się od odpowiedzi, ale wówczas głos zabrał znany nam już pułkownik Ałksnis, który wyraził to w następujących słowach: "Stoimy wobec konfliktu prezydenta z parlamentem, prezydenta z Radą Ministrów, musimy poprzeć żądanie premiera przyznania mu dodatkowej władzy". Grupa "Sojuz", z której wywodził się Ałksnis, stawiała bardzo ostre żądania, co wyglądało na zorganizowaną akcję. Żądali odebrania Gorbaczowowi wszelkich uprawnień, odwoływali się do ministrów bezpieczeństwa i szefa KGB Kriuczkowa, którzy ponoć mieli więcej danych. 384 Na popołudniowej, zamkniętej sesji Rady Najwyższej 17 czerwca przemawiali mini- strowie bezpieczeństwa, ale jak na ironię jeden z delegatów nagrał na taśmę przemówienie Kriuczkowa. "KGB - powiedział m.in. wówczas Kriuczkow - posiada wiarygodne informacje o spisku CIA, która złamała najwyższe osobistości w naszym państwie. Jej agenci zajmują kluczowe stanowiska w polityce, gospodarce i rządzie Związku Radzieckiego... Nasz kraj stoi na skraju przepaści - jeżeli nie podejmiemy nadzwyczajnych kroków, nasze najgorsze przeczucia staną się rzeczywistością". Przemówienia Kriuczkowa i Pugo miały na celu wywarcie presji na deputowanych, aby głosowali' za przyznaniem premierowi nad- zwyczajnych uprawnień. Na sali obrad nie było ani Łukjanowa ani Gorbaczowa, ale szef Rady Związku, Iwan Łaptiew, który przewodził obradom, odmówił poddania tego wniosku pod głosowanie. W ten sposób cała sprawa upadła, ale kiedy dowiedział się o niej Gorbaczow, nie zrobił nic - poza udzieleniem reprymendy jej inicjatorom - aby zabezpieczyć się na przyszłość przed podobnymi próbami "dywersji" ze strony swoich najbliższych współpraco- wników. Wszyscy pozostali na swoich stanowiskach - Gorbaczow nie wierzył, że mogliby go zdradzić. Sądził, że bez niego byliby niczym. 12 czerwca 1991 r. parlament RFSRR wybrał prezydentem Rosji Borysa Jelcyna. Był pierwszym w historii rosyjskim przywódcą wybranym w głosowaniu powszechnym. Podczas uroczystości przejmowania swojego urzędu Jelcyn powiedział m.in.: "Rosja pozostanie z ludem. Przekształcimy ją w kraj praworządny i demokratyczny". Prezydent Rosji natychmiast wykorzystał swoją władzę do uderzenia w jeden z bastionów władzy radzieckiej - KGB. Specjalnym dekretem utworzył oddzielną sekcję KGB, która miała podlegać Rosji, a nie ZSRR. "Chcemy utworzyć z KGB ramię demokracji i sądzę, że wszyscy podzielają moje zdanie" - zwrócił się Jelcyn do uczestników konferencji zorganizowanej z tej okazji na Łubiance. Kriuczkow sądził, że rosyjski KGB będzie jedynie fasadą, i że będzie mógł nim dowolnie manewrować. Teraz, ustosunkowując się do wypowiedzi Jelcyna, podzielił się z zebranymi następującą konstatacją: "Nasza niepodległość i w lność są w niebezpieczeń- stwie. Tylko jeden silny Związek Radziecki może nas obronić. Jeśli pozwolimy na upadek Związku Radzieckiego, nikt z nas nie przetrwa". Odpowiadając Kriuczkowowi, przewod- niczący KGB Federacji Rosyjskiej, Wiktor Iwanienko, powiedział: "Obecny kryzys n:e jest wynikiem walki o władzę - jest wynikiem starego, scentralizowanego systemu. Przywódcy starej gwardii ignorują rzeczywistość. Tymczasem nasze umęczone społeczeństwo oczekuje decydujących zmian. Nie wierzy już w stary nieludzki system". Przemówienie to podziaiało szokująco na Kriuczkowa i jego współpracowników. Nigdy nie słyszeli, aby ktoś z KGB wygłaszał takie bluźnierstwa. Takie herezje były natomiast zjawiskiem powszechnym przy stole, gdzie negocjowano nowy układ związkowy. Gorbaczow, Jelcyn i przywódcy dziesięciu republik (w lipcu do rozmów przystąpiła również Armenia) walczyli o to, kto i jaką władzę będzie miał w nowym ZSRR, którego proponowana nazwa miała brzmieć - Związek Suwerennych Republik Radzieckich. Występowały też duże rozbieżności dotyczące spraw finansowych, podatków na cele ogólnozwiązkowe i roli Rady Najwyższej ZSRR. Problemy te omawiano podczas trzeciego spotkania w Nowo-Ogariewie 27 lipca 1991 r. Jednak wskutek dużej różnicy zdań między Gorbaczowem a Jelcynem pozostali uczestnicy obrad upoważnili prezydenta Kazach- stanu, Nursułtana Nazarbajewa, do podjęcia się roli mediatora. Cała trójka spotkała się ponownie 29 lipca. "Poprosiłem Jelcyna, aby wypowiedział się pierwszy - relacjonował później to wydarzenie Nazarbajew - i ten już na wstępie stwierdził, że ludzie Gorbaczowa są przeciwni wolnemu rynkowi oraz układowi związkowemu". "Ci ludzie wiedzą, że układ oznacza ich koniec, i że mogą okazać się zbędni" - miał się wówczas wyrazić Jelcyn. Następnie wymienił nazwiska Łukjanowa, Kriuczkowa, Janajewa, Pawłowa i Jazowa. Poparł go Nazarbajew. Gorbaczow bronił jednak trzech pierwszych, starając się przekonać swoich rozmówców, że nie 385 mają racji (należy zauważyć, że treść tej rozmowy, jak zresztą wszystkich poprzednich, była dobrze znana osobom, których nazwiska wymienili Jelcyn i Nazarbajew. Rozmowy te bowiem podsłuchiwało KGB, a kierował tą akcją jeden z członków osobistej ochrony Gorbaczowa - Jurij Plechanow, ten sam, który trzy tygodnie później wprowadził delegację spiskowców do gabinetu letniej rezydencji Gorbaczowa na przylądku Foros na Krymie. Szczegółowe raporty z podsłuchu Plechanow słał bezpośrednio do Kriuczkowa). Rozmowy z 29 lipca na tyle zakończyły się sukcesem Gorbaczowa, że 2 sierpnia mógł on wysłać list do przewodniczących delegacji republikańskich z propozycją podpisania traktatu związkowego 20 sierpnia. Aliści w przeddzień planowanego aktu, 19 sierpnia 1991 r., radio moskiewskie podało następujący komunikat: "Zgodnie z artykułem 127/7 Konstytucji Związku Radzieckiega, wiceprezydent Giennadij Janajew przejmuje władzę. By zaprówadzić ład i porządek oraz ochronić społeczeństwo od marszu ku katastrofie ogólnonarodowej, 19 sierpnia 1991.r. o godz. 4.00 czasu moskiewskiego.wprowadza się stan wyjątkowy na ókres sześciu miesięcy. Konstytucja Związku Radzieclsiego i jego ustawodawstwo mają bezwarun- kowe pierwszeństwo. na terytorium całego kraju. W skład Komitetu Stanu Wyjątkowego wchodzą: pierwszy. wiceprzewodniczący Rady Qbr.ony ZSRR - Bakłanow, przewodniczący Komitetu Bezpieczeństwa Państwowego - Kńuczkow, premier ZSRR - Pawłow, minister obrony narodowej - Jazow i urzędujący prezydent - Janajew. Decyzje Komiteu są wiążące dla wszystkich obywateli w całym Związku Radzieckim. - Było to oświadczenie kierow- nictwa radzieckiego". * * * . Ostateczną decyzję ó przejęciu władzy podjęli spiskówcy 17 sierpnia 1991 r., kiedy zebrali się najpierw w gabinecie premiera Pa vłowa, a następnie przenieśli się.do obiektu KGB pod Moskwą, gdzie oczekiwał ich Kńuczkow i szef urzędu prezydenckiego. Walery Bołdin. Omawianó układ związkówy, który miał być podpisany za d' a. dni - wszyscy byli przekonani, że oznacza on. konieć ZSRR. Zdecydowano, że konieczne jest wprowadzenie stanu wyjątkówego. "Gospodarka upadała, groził głód, sądziliśmy, że ludzie poprą nasze działania - zeznał później przed komisją śledczą Kriuczkow - czuliśmy, że Gorbaczow skończył się jako działacz państwowy: albo utracił kontrolę, albo wypalił się" (fragmenty zeznań Kriuczkowa, Jazowa i Pawłowa cytujemy za niemieckim tygodnikiem "Der Spiegel", który kupił tajne materiały w prokuraturze rosyjskiej). Wszelako spiskowcy postanowili nawiązać kontakt z Gorbaczowem, który przebywał wraz z rodziną na urlopie na krymskim przylądku Foros. W tym celu następnego dnia,18 sierpnia, wysłali do niego delegację z szefem personelu prezydenta Bołdinem na czele. "Wybraliśmy Bołdina świadomie, gdyż Gorbaczow ufał mu - tylko on. mógł go przekonać, że nasza decyzja jest konieczna" - zeznał Pawłow. Spiskowcoin zależało na podpisie Gorbaczowa pod dekretem o stanie wyjątkowym. Kiedy odmówił - pozostawiońo go w areszcie domowym, odcinając wszystkie połączenia telefoni- czne. W niedzielę wieczorem, 18-sierpnia, w gabinecie Pawłowa na Kremlu zebrali się główni uczestnicy spisku. Wedhxg relacji Jazówa mieli oni właśnie otrzymać wiadomość od delegacji, która rozmawiała z Gorbaczowem; jakoby, ten miał się rtekomo wyrazić: "Działajcie, a zobaczymy, co się stanie". Zaś Pawłów podćzas przesłuchania zeznał: "Większość ż ńas w Komitecie nie bardzo wiedziała, ćo się.działQ". Natomiast Łuk anow, który prawdopodob- nie nie był we wszystko wtajemniczóny, podał w Radzie Najwyższej, już po klęsce puczu, własną wersję swójego udziału w spisku: "Jestem przewodniczącym Rady Najwyższej - miał powiedzieć wówczas Łukjanow - nie chcę być członkiem waszego Komitetu, nie. mam zamiaru podpisywać żadnych waszych. dokumentów". Łukjanow nie powiedział jednak całej prawdy: otóż jeżeli.wierzyć słówom Jazowa, wyraził się w ten spósób: "Nie chcę w tym 386 uczestniczyć, ale mogę wydać oświadczenie, w którym stwierdzę, że gorbaczowowski układ związkowy nie jest zgodny z konstytucją". Łukjanow jako strażnik radzieckiej konstytucji mógł stwierdzić, że gorbaczowowski układ związkowy jest nielegalny i w ten sposób usprawiedliwić przewrót. Ale spiskowcy potrzebowali również ważkiego powodu do podjęcia szybkiego dńałania. "W tym momencie zdaliśmy sobie sprawę - zeznał w czasie przesłuchania Kńuczkow - że musimy przekazać uprawnienia prezydenta Janajewowi, jako że zgodnie z konstytucją, w przypadku choroby prezydenta, jego obowiązki miał przejąć uviceprezydent". Uzupełniając zeznanie Kńuczkowa, Jazow dopowiedział: "Na naszym oświadczeniu musiał figurować podpis wiceprezydenta Janajewa i chociaż Gorbaczow nie był chory, musieliśmy powiedzieć, że był. Powiedzieliśmy mu (Janajewowi - M.S.): musisz podpisać, teraz już nie ma odwrotu. Naszkicowaliśmy oświadczenie głoszące, że z powodu choroby prezydenta Gor- baczowa władzę przejmuje wiceprezydent Janajew. Około północy oświadczenie podpisali wszyscy. Pierwszy podpisał Janajew. Następnie on i Pawłow podpisali apel do narodu". 19 sierpnia 1991 r. codzienny program telewizyjny zastąpiły nadzwyczajne komunikaty i dwukrotna emisja Jeziora Łabgdziego. Borys Jelcyn i jego najbliżsi współpracownicy szybko zorientowali się w sytuacji i doszli do wniosku, że jedynvm wyjściem jest przeciwstawienie się temu, co się stało. Widząc wojsko na ulicach, Jelcyn wyszedł przed siedzibę rządu republiki rosyjskiej, wdrapał się na pierwszy lepszy czołg (nr 110) i zaczął przemawiać: "Obywatele Rosji - rzekł - w nocy z 18 na 19 sierpnia 1991 r. obalono wybranego legalnie prezydenta. Powiedzmy sobie jasno - mamy do czynienia z reakcyjnym i sprzecznym z konstytucją przewrotem. Wzywam wszystkich żołnierzy - nie bierzcie udziału w tym reakcyjnym przewrocie. Wzywam do strajku generalnego". Mimo że apel Jelcyna szybko znalazł oddźwięk na ulicy, nie miał on jednak dostępu do telewizji, którą kontrolował nowy reżim. Telewizja zaś bez końca powtarzała oświadczenie Łukjanowa atakujące nowy układ związkowy. Łukjanow byłjedyną osobą władną zwołać posiedzet e parlamentu radzieckiego, który jako jedyna instytucja mogła ogłosić bezprawność stanu wyjątkowego. Ale Łukjanow zdecydował, że parlament ZSRR zbierze się dopiero za siedem dni. W przeciwieństwie do Łukjanowa, Jelcyn już po dwóch dniach zwołał ńadzwyczajne posiedzenie parlamentu Federacji Rosyjskiej w jego miejscu obrad, tzw. "Białym Domu", który uznany został przez ludność za główną kwaterę oporu przeciw puczowi. Współtowarzyszom aresztu domowego Gorbaczowa na Foros udało się wykonać prymitywną antenę telewizyjną i mógł on obejrzeć konferencję prasową zwołaną przez rzecznika zamachowców. Nie wypadła ona zbyt przekonywająco - odpowiadając na pytania dziennikarzy czuli się najwyraźniej niepewnie, sprawiali wrażenie przestraszonych tym, na co się porwali, zwłaszcza Janajew. W środku nocy amatorską kamerą video Gorbaczow nagrał posłanie do świata: "Wszystko, .co powiedział towarzysz Janajew, oraz oświadczenia tego komitetu to wierutne kłamstwo. To zdrada. Decyzja o objęciu stanowiska prezydenta przez towarzysza Janajewa i wszystkie następne decyzje są bezprawne". W Moskwie zaś pod ratuszem, ignorując zgromadzone na ulicach wozy pancerne, zebrały się tłumy, aby wysłuchać Aleksandra Jakowlewa, powszechnie uważanego za ojca "pierestrojki". "Cel przewrotu jest jasny - zwrócił się do mieszkańców stolicy Jakowlew - chcą nas znowu wtrącić w otchłań śmierci i stalinizmu. Przyszłość naszych dzieci jest w naszych rękach. Musimy odrzucić ten system pałacowych intryg rządzących się prawem dżungli". Demonstranci skierowali się następnie pod siedzibę parlamentu rosyjskiego dając dowód zjednoczonej opozycji przeciw puczowi. Biały Dom osłaniała teraz "żywa tarcza". Wewnątrz, wskutek niedopatrzenia przywódców puczu(?) telefony działały przez cały czas. Na zaimprowizowanej konferencji prasowej Borys Jelcyn powiedział dziennikarzom krajowym i zagranicznym: "Przywódcy zachodni wyraźnie sprecyzowali swoje stanowisko - prezydent Bush, prezydent Mitterand i inni przywódcy - teraz my musimy działać, musimy obalić huntę". 387 Tymczasem przywódcy puczu wykonali następny ruch: we wtorek wieczorem wprowa- dzili godzinę milicyjną. Po mieście rozeszły się również pogłoski, że tej nocy zostanie przypuszczony szturm na Biały Dom. Ale jak można się było dowiedzieć z późniejszych relacji niektórych osób, znajdujących sig wówczas w centrum wydarzeń, Jazow nie miał zamiaru użycia wojska do tej operacji. Natomiast - według niektórych opinii - Kńuczkow szykował do tej akcji specjalnie wyszkoloną grupę KGB pod nazwą "Alfa" (właściwie "Grupa A-7"). Ludzie ci mieli się wedrzeć do Białego Domu o godzinie trzeciej nad ranem 21 sierpnia z zadaniem zniszczenia dwóch pierwszych kondygnacji i zlikwidowania wszystkich osób stawiających opór, łącznie z Jelcynem. Takie przynajmniej pogłoski krążyły po Moskwie. Na wieść o przygotowywanej przez puczystów akcji na Biały Dom i słysząc odgłos czołgów, o godzinie jedenastej wieczorem pod budynek rosyjskiego parlamentu przybył Eduard Szewardnadze. Znalazłszy się w środku otaczających gmach tłumów, Szewardnadze zwrócił się do nich z następującymi słowami: "Decyduje sig nasz los, rozstrzyga się przyszłość rosyjskiej demokracji i wolności - niech żyje naród, niech żyje nasza młodzież - po- zdrawiam was wszystkich". Z upływem czasu, zgromadzeni wewnątrz Białego Domu z coraz większym niepokojem oczekiwali uderzenia grupy "Alfa". Atak jednak nie nastąpił. Członkowie tego elitarnego oddziału - jak się utrzymuje - odmówili wykonania rozkazu. "Zdaliśmy sobie sprawę, że wśród obrońców Białego Domu byli członkowie naszych rodzin, nasi znajomi i przyjaciele - to była główna przyczyna, dla której - mimo straszenia nas sądem wojennym i egzekucją - odmówiliśmy wykonania rozkazu" - miał powiedzieć dziennikarzowi po upadku puczu jeden z członków tej grupy (Michał Heller w zakończeniu swojej książki Siódmy sekretarz twierdzi, iż grupa "Alfa" nie otrzymała żadnego rozkazu ataku!). Tłumy zgromadzone w pobliżu Białego Domu starły się z wojskiem. Zginęły trzy osoby. Jelcyn zdecydował, że musi dostać się do Gorbaczowa: porozumiał się telefonicznie z Kńuczkowem, z którym uzgodnił, że polecą razem na Foros. 1' adzwyczajne posiedzenie parlamentu Federacji Rosyjskiej nie wyraziło jednak zgody na lot Jelcyna i wybrało delegację, która miała towarzyszyć Kriuczkowowi podczas jego wizyty u Gorbaczowa. Na czele delegacji postawiono wiceprezydenta Rosji, pułkownika Aleksandra Ruckoja. Ale przywódcy puczu wyruszyli bez nich - Kńuczkowa, Jazowa i Łukjanowa widziano udających się na lotnisko. Wiadomość ta dotarła do parlamentu rosyjskiego. "Był to swoisty wyścig, baliśmy się - wspominał Eugeniusz Pńmakow - Przywódcy puczu polecieli do Gorbaczowa jednym samolotem, wzięli samolot prezydencki. Obawialiśmy się, że mogą gdzieś uprowadzić Gorbaczowa". Delegacja wybrana przez parlament rosyjski wyleciała na Krym prawie półtorej godziny po puczystach, zabierając ze sobą 28 uzbrojonych żołnierzy. Postanowiono dotrzeć do Gorbaczowa za wszelką cenę, niezależnie od tego, w jakich warunkach by się znajdował. Nie otrzymawszy pozwolenia na lądowanie na lotnisku wojskowym w pobliżu willi Gorbaczowa, grupa Ruckoja musiała poszukać sobie innego miejsca do lądowania. Mieli szczęście - wedhxg zapewnień Ruckoja - gdyby wylądowali 20 minut wcześniej, zostaliby zaatakowani przez oddział piechoty morskiej, który miał rozkaz ich zlikwidowania. W chwili, kiedy grupa Ruckoja lądowała na Foros, puczyści wchodzili do willi Gorbaczowa. Byli wśród nich: Łukjanow, Kńuczkow, Jazow, Bakłanow i Iwaszko. Właśnie w tym momencie próba puczu zakończyła się. Trzy dni wcześniej spiskowcy domagali się dymisji Gorbaczowa - teraz sami przybyli, by skapitulować. "Chciałem się zapaść pod ziemię - wyznał potem członkowi komisji śledczej Jazow - czułem, że w całej rozciągłości ponoszę winę za to, co zrobiłem Gorbaczowowi i Raisie. Czułem się winny wobec społeczeństwa i partii". Gorbaczow nie chciał jednak z nimi rozmawiać - zażądał, by najpierw przywrócili połączenie telefoniczne. Otrzymał odpowiedź, że to musi potrwać. W tym momencie na jednym z zapasowych lotnisk wylądowała grupa Ruckoja. Nie mając 388 rozeznania w sytuacji zdecydowano, że najpierw do willi Gorbaczowa udadzą się politycy: Ruckoj, Siłajew, Primakow, Bakatin i kilku członków parlamentu rosyjskiego. Gdyby nie powrócili w ciągu trzech godzin, miała za nimi podążyć grupa uzbrojonych żołnierzy. "Wchodząc do rezydencji Gorbaczowa - wspominał Bakatin - widzieliśmy wszędzie uzbrojone w broń maszynową straże", Kiedy Gorbaczow otrzymał wiadomość o ich przybyciu - poprosił, by zaczekali w jadalni. Za chwilę wszedł - pogodny i uśmiechnięty. "To był pucz - powiedział - to była zdrada". Gorbaczow poinformował ich, że odmówił przyjęcia oczekujących puczystów z wyjątkiem Łukjanowa. Kiedy ten pojawił się w jadalni, Gorbaczow w obecności Bakatina i Primakowa (pozostałych członków delegacji poproszono o opuszczenie pomieszczenia) napadł na niego: "Jesteś strażnikiem prawa - dlaczego go nie przestrzegałeś? Jesteś przewodniczącym Rady Najwyższej - Jelcyn zebrał swój parlament, dlaczego ty nie zwołałeś naszego? Powinieneś osobiście rzucić się na czołgi, by bronić konstytucji, którą tak zawsze wymachiwałeś! Dlaczego nie przyłączyłeś się do lelcyna. - Wyjdź - zaczekaj za drzwiami!". Potem Gorbaczow spotkał się z grupą dziennikarzy, którym udało się dostać na.pokład samolotu, którym przyleciała delegacja z Ruckojem. Ściemniało się już, gdy Ruckoj zarządził powrót. .Obawiając się ewentualnego ataku, członkowie grupy Ruckoja, pod pretekstem umożliwienia poufnej rozmowy z Gorbaczowem, zwabili do swojego samolotu Kriuczkpwa, którego. po wejściu na pokład natychmiast aresztowano. . . . - Kiedy samolot z Gorbaczowem wylądował w Moskwie, Ruckoj nie wiedział, kto kontroluje lotnisko - polecił więc ńie wyłączać silników, by w razie konieczności można było natychmiast wystartować. Na szczęście nie było to potrzebne. Wśród witających. Gorbaczowa byli również ci, którzy go zdradzili. Następńego ranka, 22 sierpnia, zebral.się parlament rosyjski. Borys Jelcyn ogłosił o aresztowaniu. przywódców puczu. Jedna z grup pojechała aresztować miniśtra. spraw wewńętrznych Borysa Pugó. "Najpierw nie mogliśmy ńigdżie znaleźć Pugo - relacjonował przebieg tej akcji szef rosyjśkiego KGB, Wiktor Iwanienko - potem zadzwoniliśmy do niego z telefonu sąsiada. Odebrał jakiś starszy człowiek: Poprośiliśrny, aby otworzył nam drzwi - staruszek drżał cały. Czy coś się stało? - zapytałem. Pokazał głową w stronę mieszkania: to, co zobaczyliśmy, było przerażające - na łóżku ubrany w dres leżał Pugo. Zabił się strzałem w usta. Wszędzie było pełno krwi. Na podłodze leżała jego żona cała zalana krwią - została trafiona dwa razy. Była martwa". Jak wiemy, samobójstwo popełnił również marszałek Siergiej Achromiejew, który nie należał do ścisłego kierownictwa puczu. * * * . Próba reakcyjnego zamachu stanu w ZSRR nie powiodła się. .Przed 27 laty Breżniew przejmując władzę potrzebował tylko krótkiej informacji w prasie i kilku czołgów na ulicach - na wszełki wypadek. Teraż sytuacja była inna - po raz pierwśzy w historii ZSRR miliony ludzi w Moskwie, Leningradzie i w innych miastach wyszły na ulicę protestując przeciwko puczowi i wyrażając zdecydowaną wolę obrony wybrańych demokratycznie władz Rosji. Właśnie te masowe wiece, demónstracje i ogólnorosyjski strajk, do którego wezwał.Jelcyn, zniweczyły rachuby órganizatorów puczu.. Pozbawiły ich woli i siły. Z drugiej strony v ciągu tyćh trzech dramatycznych dni w Związku Radzieckim dokonały się głębokie przemiany nie tylko w układzie władzy; ale także w psychice, w świadomości rosyjskiego, a nawet.szerzej - radzieckiego śpołeczeństwa. Personalnie zwycięzcą został Jelcyn, który natychmiast pojął, co się stało, i. który pozyskanej w dramatycznych okolicznościach władzy nie wypuścił już z rąk ani też ńie chciał jej dzielić z Gorbaczowem. Ten natomiast nadal zamierzał trzymać się kurezowo partii, która wyniosła go do władzy. Dał ternu dowód już na swojej pierwszej konferencji prasowej po powrocie z.Foros, kiedy powiedział między innymi: "Panie 389 i Panowie, dopóki starczy mi sił, uważam za swój obowiązek oczyścić partię komunistyczną z elementów reakcyjnych". "Powiedziałem Gorbaczowowi, że była to jego najgorsza konferencja prasowa, był odizolowany przez całe trzy dni, nie rozumiał co się stało - zwierzył się kilka miesięcy później Aleksander Jakowlew - Spiskowcy byli jego obsesją. To co mówił było zupełnie oderwane od rzeczywistości. Nie przestał mówić o prasie i wewnętrznych kwestiach spornych w Komitecie Centralnym". Istotnie, ludzie odrzucili już partię komuni- styczną - liczne rzesze Moskwian maszerowały przez miasto przyglądając się z radością usuwanym symbolom potęgi radzieckiej. Na wspomnianym posiedzeniu parlamentu rosyjskiego, 22 sierpnia, zaproszony na sesję Gorbaczow zwrócił się do deputowanych ze słowami: "Borys Jelcyn wręczył mi zapis relacji z posiedzenia gabinetu z 19 sierpnia dotyczącego puczu - nie czytałem jej jeszcze". - "Więc przeczytaj - zachęcał go Jelcyn - przeczytaj, to są ostatnie minuty rządu radzieckiego". Gorbaczow nie bardzo wiedział, co Jelcyn miał na myśli - nie zrozumiał, że słowa te oznaczały koniec ZSRR. Jakiś czas potem w wywiadzie dla jednej z zachodnich stacji telewizyjnych Jelcyn powiedział: "Gorbaczow nie może uniknąć odpowiedzialności za pucz: kto wybrał tych ludzi? - on!, kto ich zatwierdził? - on!". Jeszcze tego samego dnia, 22 sierpnia, Jelcyn podpisał dekret o rozwiązaniu organizacji partyjnych w siłach zbrojnych na terytońum Rosji. Dwa dni później, 24 sierpnia, kolejnym dekretem zdelegalizował KPZR i Rosyjską Partię Komunistyczną oraz znacjonalizował majątek partii. Opieczętowano bydynki partyjne łącznie z siedzibą Komitetu Centralnego. Tym samym kilkunastomilionowa partia praktycznie przestała istnieć. W tej sytuacji Gorbaczowowi nie pozostało nic innego jak jeszcze tego samego dnia, 24 sierpnia, zrezygnować ze stanowiska sekretarza generalnego KPZR. W następnym okresie Borys Jelcyn stopniowo, krok po kroku, pozbawiał centrum kolejnych atrybutów władzy. W końcu października Bank Rosyjski przejął wszystkie aktywa Banku Państwowego ZSRR. Równocześnie rząd rosyjski ó łosił, że przestaje finansować ministerstwa ZSRR. W ten sposób pozbawiono administrację centralną materialnej podstawy funkcjonowania i całkowity zanik jej działalności stał się kwestią tygodni. Straciwszy partyjne pole działania Gorbaczowowi pozostał jeszcze urząd prezydenta państwa. 26 sierpnia na nadzwyczajnym posiedzeniu Rady Najwyższej ZSRR Gorbaczow powrócił do kwestii układu związkowego sugerując, że powinien zostać podpisany w możliwie najkrótszym terminie. Opowiedział się za szybkim, bezkonfliktowym wprowadzeniem go- spodarki rynkowej i reprywatyzacją ziemi. Zapowiedział reorganizację KGB i ściślejsze podporządkowanie go kontroli władzy politycznej. Przedstawił koncepcję nowej Rady Bezpieczeństwa i dokooptowanie do niej kilku swoich dawnych, liberalnych współpracow- ników, między innymi Bakatina, Jakowlewa i Sobczaka. Na koniec zaproponował wybór nowego prezydenta. Jednak sprawą, która najbardziej absorbowała uwagę członków Rady Najwyższej, była kwestia układu związkowego, zwłaszcza że po nieudanym puczu przywódcy niektórych republik domagali się wprowadzenia kilku istotnych poprawek do wynego- cjowanego w lipcu tekstu traktatu. Zgłoszone poprawki dotyczyły zwiększenia samodzielności i uprawnień republik. Nadto Rosja zastrzegła sobie prawo do rewizji granic z republikami, które wycofają się ze Związku Radzieckiego z wyjątkiem Litwy, Łotwy i Estonii, z którymi podpisała porozumienie o współpracy. Tak więc wskutek radykalnej zmiany sytuacji politycznej w ZSRR po klęsce puczu, Gorbaczow zmuszony został do dalszych ustępstw w sprawie układu związkowego. Wpraw- dzie 18 października w Moskwie podpisano traktat o Wspólnocie Gospodarczej między republikami byłego Związku Radzieckiego, jednak podpisało go tylko osiem republik, bez w pełni już niepodległych krajów bałtyckich oraz Azerbejdżanu, Gruzji, Mołdowy i Ukrainy. Z upływem czasu negocjacje natrafiały na coraz to nowe trudności. Stawiało to pod znakiem 390 zapytania przyjętą w Nowo-Ogariewie gorbaczowowską koncepcję Związku Suwerennych Republik Radzieckich, który po ostatnich ustaleniach miał się przekształcić w państwo konfederacyjne o nazwie Związek Suwerennych Państw. Zatem nadal miał to być "Związek, który - jak to objaśnił Gorbaczow podczas konferencji prasowej 12 listopada - sam będzie podmiotem państwowym z jednym obywatelstwem, terytorium, siłami zbrojnymi, prze- strzenią ekonomiczną i polityką zagraniczną". Wkrótce Gorbaczow dokonał nawet pewnych posunięć organizacyjnych dostosowanych do swoich zamierzeń w tej kwestii, kiedy 19 listopada podpisał dekret o mianowaniu Eduarda Szewardnadze "Ministrem Stosunków z Zagranicą", co oznaczało likwidację Ministerstwa Spraw Zagranicznych ZSRR. Sprawiając pozory przywódcy wielkiego mocarstwa, Gorbaczow jeszcze na przełomie października i listopada wziął udział w bliskowschodniej konferencji pokojowej w Madrycie, gdzie spotkał się z prezydentem Bushem i innymi szefami państw zachodnich. Należy zresztą zaznaczyć, że Gorbaczow liczył na poparcie Zachodu dla swojej koncepcji układu związkowego, jako że Zachód nie był zainteresowany rozpadem ZSRR w obawie przed dostaniem się jego potencjału nuklearnego w niepowołane ręce. Podczas "szczytu" NATO w Rzymie, który odbył się w dniach 7-8 listopada 1991 r., przyjęto na ,vet oświadczenie w sprawie sytuacji w ZSRR, w którym wezwano "wszelkie władze ZSRR jo powstrzymania się od jakichkol- wiek kroków, które mogłyby doprowadzić do rozprzestrzenienia się broni nuklearnej lub innej broni masowej zagłady". Wezwanie to skierowano przede wszystkim pod adresem republik dążących do niepodległości. Kluczową sprawą dla popieranej przez Gorbaczowa federacji był udział w niej Ukrainy. Wprawdzie Ukraina podpisała 6 listopada traktat o Wspólnocie Gospodarczej (wkrótce uczyniły to również pozostałe republiki, które odmówiły te o 18 października, oczywiście z wyjątkiem państw bałtyckich), jednak w warunkach toczącej się na Ukrainie kampanii prezydenckiej kandydaci do fotela coraz głośnie mówili o pełnej niepodległości i tworzeniu własnych sił zbrojnych. 25 listopada w Nowo-Ogariewie odbyła się kolejna debata nad układem związkowym. Wbrew wcześniejszym zapowiedziom Gorbaczowowi nie udało się skłonić przywódców Rosji, Białorusi, Kazachstanu, Kirgizji, Tadżykistanu, Turkmenii i Uzbekistanu do parafowania traktatu o wspólnocie politycznej. Liderzy pozostałych republik, to jest Ukrainy, Mołdowy, Azerbejdżanu, Armenii i Gruzji w ogóle nie przyjechali do Nowo-Ogariewa. Sytuacja stała się poważna, zwłaszcza w kontekście oświadczenia Jelcyna, który w wywiadzie dla "Izwiestii" zagroził, że Rosja nie podpisze układu związ- kowego, jeżeli równocześnie nie uczyni tego Ukraina. W rozmowie telefonicznej z prezyden- tem Bushem 30 listopada, a więc na dzień przed referendum w sprawie niepodległości Ukrainy i wyborami prezydenckimi w tej republice, Gorbaczow powiedział, że jeśli Ukraina nie wejdzie w skład federacji - będzie to katastrofa dla Związku, Ukrainy, Europy i świata. Również Borys Jelcyn starał się nakłonić Ukraińców do zmiany stanowiska. We wspomnianym wyżej wywiadzie prezydent Rosji oświadczył, że mimo wszystko wierzy, że Ukraina podpisze traktat o wspólnocie politycznej republik byłego ZSRR. "Secesja Ukrainy - powiedział Jelcyn - byłaby ciężkim ciosem nie tylko dla ZSRR, lecz również dla Rosji. W takim wypadku - stwierdził - i my zmuszeni będziemy wprowadzić własną walutę i pomyśleć o utworzeniu własnej armii". Jednak społeczeństwo ukraińskie w referendum przeprowadzonym 1 grudnia 1991 r. jednoznacznie opowiedziało się za niepodległością Republiki i wybrało swoim prezydentem Leonida Krawczuka (akt proklamujący niepodleg- łość Ukrainy Rada Najwyższa Republiki przyjęła już 24 sierpnia 1991 r., a więc tuż po próbie przewrotu w ZSRR). Wynik referendum na Ukrainie oznaczał koniec marzeń o układzie związkowym. Była to osobista klęska Gorbaczowa. Powstała nowa sytuacja polityczna, w której ciężar od- powiedzialności za tworzenie nowej rzeczywistości na gruzach ZSRR wzięli na siebie 391 przywódcy trzech republik: Rosji - Borys Jelcyn, Ukrainy = Leonid Krawczuk i Białorusi - Stanisław Szuszkiewicz, przewodniczący białoruskiego parlamentu. Po dwóch dniach negocjacji, które toczyły się za zamkniętymi drzwiami rezydencji rządu białoruskiego Wiskuli w Puszczy Białowieskiej, 8 grudnia 1991 r. podpisali oni w Mińsku traktat o utworzeniu Wspólnoty Niepodległych Państw. W preambule tego historycznego dokumentu stwierdzono, co następuje: "My, Białoruś, Federacja Rosyjska i Ukraina jako państwa założycielskie ZSRR i strony umowy związkowej z 1922 r. stwierdzamy, że ZSRR przestał istnieć jako podmiot prawa międzynarodowego i składnik rzeczywistości geopolitycznej". W zakończeniu zaś tego dokumentu napisano: "Traktat jest otwarty dla wszystkich członków byłego ZSRR, a także dla innych państw, uznających jego cele i zasady. Siedzibą organów koordynacyjnych Wspólnoty będzie Mińsk". 21 grudnia w Ałma-Acie odbył się "szczyt" jedenastu państw, byłych republik Związku Radzieckiego. Uczestnicy spotkania podpisali protokół, na mocy którego do porozumienia o utworzeniu Wspólnoty Niepodległych Państw przyłączyły się na prawach członków- -założycieli: Kazachstan, Uzbekistan, Azerbejdżan, Kirgizja, Tadżykistan, Turkmenia, Ar- menia i Mołdowa. Otwartą pozostała kwestia przystąpienia do Wspólnoty Gruzji, której delegacja przybyła do stolicy Kazachstanu, ale nie posiadała wystarczających pełnomocnictw. Podjęto również decyzję o rozwiązaniu ZSRR oraz likwidacji urzędu prezydenta ZSRR i funkcji zwierzchnika sił zbrojnych ZSRR. Innymi słowy - odsunięto od władzy Michaiła Gorbaczowa, o czym poinformowano go w rozmowie telefonicznej, w czasie której podziękowano mu za jego "historyczny" wkład w demontaż struktur totalitarnych w byłym ZSRR. Do czasu zawarcia porozumienia o wspólnej obronie i zakończenia procesu reformowania armii byłego ZSRR, jej naczelnym dowódcą uznano ministra obrony ZSRR, marszałka lotnictwa Eugeniusza Szaposznikowa, a potencjał nuklearny byłego ZSRR postanowiono oddać pod wspólną kontrolę Rosji, Ukrainy, Białorusi i Kazachstanu, decyzję żaś o jego ewentualnym użyciu złożono w ręce prezydenta Rosji w porozumieniu z przywód- cami pozostałych trzech państw atomowych byłego ZSRR. Prezydenci 11 państw -- byłych republik ZSRR ustalili też, że miejsce Związku Radzieckiego w Radzie Bezpieczeństwa ONZ przejmie Rosja, która z kolei poprze starania pozostałych republik o ich przyjęcie do Organizacji Narodów Zjednoczonych. Przywódcy 11 państw uzgodnili nadto, że najwyższym organem Wspólnoty Niepodległych Państw będzie Rada Szefów Państw, która powinna się zebrać w niedalekiej przyszłości w Mińsku celem rozpatrzenia problemów związanych z likwidacją struktur byłego ZSRR i utworzenia struktur koordynacyjnych nowej Wspólnoty (spotkanie takie odbyło się 31 grudnia). Niezwykle ważnym dokunientem podpisanym w Ałma-Acie było porozuxnienie Rosji, Ukrainy, Białorusi i Kazachstanu w sprawie dalszych losów arsenahx jądrowego byłego ZSRR i gwarancji przestrzegania przez nie odpowiednich porozumień międzynarodowych. Choć nie rozwiało ono wszystkich wątpliwości i obaw, niemniej wniosło jasność co do intencji czterech państw, na których terytorium skupiony jest potencjał strategiczny byłego ZSRR. Dokument ten przewiduje, że broń nuklearna jest częścią zjednoczonych sił strategicznych, które z kolei służyć będą wspólnej obronie wszystkich państw Wspólnoty. Państwa-stron tego porozumienia zobowiązały się, że nie użyją broni jądrowej jako pierwsze oraz że będą wspólnie określać swoją politykę nuklearną. ?5 grudnia, w środę, o godz, 19.00 czasu moskiewskiego Michaił Gorbaczow wystąpił przed kamerami telewizyjnymi z kilkunastominutowym orędziem do narodu, w którym oświadczył, że ustępuje ze stanowiska prezydenta ZSRR. Tuż po tym wystąpieniu Gorbaczow przekazał kody nuklearne do dowodzenia broniami strategicznymi ministrowi obrony byłego ZSRR, marszałkowi Eugeniuszowi Szaposznikowowi, a nie, jak to było wcześniej ustalone, Borysowi Jelcynowi. Natomiast w wywiadzie dla amerykańskiej sieci telewizyjnej CNN, 392 nagranym przed wygłoszeniem orędzia, Gorbaczow poinformował, iż podpisał dekret, na mocy którego zrzekł się obowiązków zwierzchnika sił zbrojnych, a prawo do kontroli nad arsenałem nuklearnym przekazał prezydentowi Federacji Rosyjskiej. Jeszcze wcześniej, w rozmowie telefonicznej z Georgem Bushem, o godz. 17.00 czasu moskiewskiego, Gor- baczow powiedział, iż dekret ten wchodzi w życie z chwilą ogłoszenia jego decyzji o ustąpieniu. ZAKOŃCZENIE Przejęcie władzy w Rosji przez bolszewików w listopadzie 1917 r. stało się możliwe nie tyle dzięki sile ich partii i wpływom, jakimi dysponowała w kraju, ile wskutek braku konkurenta zdolnego się jej przeciwstawić. W drugiej połowie 1917 r. w Rosji wytworzyła się próżnia polityczna, a co może jeszcze ważniejsze, wystąpił brak odpowiednich struktur społecznych zdolnych zablokować działania bolszewickich konspiratorów zmierzających do zdobycia władzy. Ów brak właściwych struktur społecznych był produktem wojny (wojny totalnej mobilizującej całe społeczeństwo i całą machinę gospodarczą państwa), która dla społeczeństwa tradycyjnego o słabo rozwiniętych strukturach obywatelskich, tj. zdolnych do rządzenia się bez pomocy państwa, musiała przynieść katastrofalne następstwa. W rezultacie, w ciągu 1917 r. w Rosji, kraju o ogromnej przewadze stosunkowo ubogiego chłopstwa i niedojrzałej klasie robotniczej, przy braku silnych, programowo demokratycznych partii. politycznych, powstała sytuacja, w której niewielkiej grupie zawodowych rewolucjońis2ów udało się przechwycić władzę w najważniejszych centrach polityćznych ogromnegó kraj;.. Pod pewnym warunkiem można przyjąć, że "prawdziwa" rewolucja dokonała się w Rosji dopiero w 1918 r., kiedy w wyniku sprowokowanej przez bolszewików gwałto vnej walki klasowej na wsi doszło do zepchnięcia z areny. historycznej klasy wielkich posiadaczy ziemskich, a w rezultacie nieudanego pówstania lewicowych eserowców partia bolszewicka stała się jedyną rządzącą siłą polityczną przemieniając się w partię rzeczywiście leninowską, która czerpała swoją siłę z głoszonej przez siebie ideologii socjalistycznej. Siła partii nie wynikała z liczby jej członków, ale z głoszonej przeż nią mesjanistycżnej wizji świata, w myśl której reprezentowała ona, w wyobrażeniach jej członkó v, interesy.proletariatu i wszystkich uciskanych, tj. tych, którzy ućieleśniali obiektywny, sprawiedliwy bieg historii. W okresie komunizmu wojennego, nowo powstałej partii-państwu udało się objąć kontrolą wszystkie sfery życia kraju z wyjątkiem jedynego ogromnego sektora, jakim była wieś rosyjska. Koństruowane przez bolszewików państwo było jeszcze za słabe, by mogło ujarzmić niezlicżone masy chłopstwa i zlikwidować autońomiczną siłę chłopstwa zarówno w jego bycie jak i swoistej organizacji. To właśnie opór wsi, bierny i czynny, doprowadził w 1921 r. do.wprówadzenia Nowej Ekonomicznej Polityki. .Innymi słowy, powszechny opór chłopstwa zmusił partię do cofnięcia się, do częściówego przywrócenia gospodarki rynkowej, częściowej decentralizacji i dezetatyzacji gospodarki. NEP w gruncie rzeczy był porażką partii, ponieważ zmusił ją do zrezygnowania z totalnego zastępowania wszelkich instytucji społecz- nych przez partię, co było najważniejszym elementem leninowskiej formuły państwa. W 1929 r. okrzepłe już państwo przystąpiło do drugiego ataku na niezależńe od niego struktury społeczne za pomocą przymusowej kolektywizacji rolnictwa i przjůmusowej industńalizacji w ramach pierwszego planu pięcioletniego. I nie osobowość Stalina była tutaj najważniejsza, a sama logika systemu, którą on jedynie wyrażał. W rezultacie chłopstwo zostało zniszczone jako niezależna od państwa klasa społeczna i ekonomiczna i wmontowane w ramy totalistycznego państwa ideologicznego. W pewnym sensie ujarzmienie przez państwo całego społeczeństwa stało się czynnikiem twórczym, gdyż pobudziło określony typ rozwoju gospodarczego: budowę wielkiego przemysłu i wyzysk rolnictwa dla sfinansowania for- sowanej industrializacji kraju. 394 W 1934 r. Stalin zakończył drugą, tym razem udaną kampanię "komunizmu wojennego , a więc dokonał tego, czego nie zdołał zrobić Lenin - według swoich wyobrażeń zbudował "socjalizm" i obsługujący go system uniwersalnej ideokratycznej biurokracji. Zatem globalny cel, do którego zdążali bolszewicy, został osiągnięty. Jednak ów docelowy, idealny system ujawniał braki, które zrodziły pytanie - czy rzeczywiście jest to socjalizm? (w rzeczywistości zbudowany system był systemem powszechnego poddaństwa państwowego). W tej sytuacji jedynym rozwiązaniem było więc zastąpienie prawdy kłamstwem, a za istniejące w systemie braki obciążono odpowiedzialnością zdrajców, trockistów, "elementy burżuazyjne", za- granicznych agentów itd. Wszyscy ono mieli być zamieszani w monstrualny spisek za- grażający tym wielkim, nowym dokonaniom. Lata 1936-1937 były tym momentem w historii ZSRR, w którym stalinizm osiągnął swoją pełną dojrzałość - ukształtował się ideologicznie i zastygł. Towarzyszyło mu zjawisko świadomego tworzenia, a następnie zinstytucjonalizowania "luki historycznej", luki w pamię- ci, czego jakby naturalnym następstwem było pozbycie się tych kadr, które pamiętały czasy "przedsocjalistyczne", i które w okresie "budowy socjalizmu" pozwalały sobie na mniej, czy bardziej zawoalowaną krytykę "prawidłowej linii partyjnej". W latach 1936-1938 Stalin dokonał więc uderzenia w partię: wymieniono prawie 80a% kadr partyjnych, które zastąpiono ludźmi "wyhodowanymi" już w "socjaliźmie" stalinowskim. Stara partia została zastąpiona nową, całkowicie stalinowską, dla której dzieło wodza było prawdziwym socjalizmem. W ten sposób cel został naprawdę osiągnięty i osłonięty hermetyczną powłoką ideologicznego kłamstwa, by całość mogła funkcjonować. Na zewnątrz, przynajmniej w latach 1922-1938, państwo radzieckie manifestowało się raczej defensywnie. Dopiero od 1939 r. (poza okresem lat 1918-1921, który przypominał "zbieranie ziem" przez wielkich książąt moskiewskich w czasach panowania mongolskiegoj, układ ten zaczął ujawniać tendencje ekspansjonistyczne wynikłe jednej strony z zaistniałej bariery rozwoju gospodarczego, a z drugiej strony z odrodzenia się tradycji "imperialnego" postrzegania rzeczywistości przez kierownictwo radzieckie. Po 1939 r. ów system zaczął więc sterować w kierunku etatyzmu militarnego, tj. zorientowania przemysłu na wzrost produkcji zbrojeniowej w celu wzmocnienia siły militarnej państwa. Skonstruowany w latach trzydziestych w ZSRR system "realnego socjalizmu" w zasad- niczej postaci przetrwał do 1990 r. Jednak u progu II wojny światowej, w 1939 r., była to jeszcze bardzo słaba konstrukcja, z czego Stalin zdawał sobie sprawę i dlatego pragnąc uniknąć próby wojny zawarł pakt o nieagresji z Hitlerem. A kiedy w 1941 r. Związek Radziecki został wciągnięty do wojny, kiedy wróg podszedł do bram Moskwy, a w następnym roku do Wołgi - cały system omal się nie załamał. Uratowały go błędna polityka Hitlera wobec społeczeństwa radzieckiego na obszarach okupowanych przez armie niemieckie, która skłoniła ludność ZSRR do wyboru "mniejszego zła" i opowiedzenia się po stronie Stalina oraz fakt, że ZSRR był krajem "głębokiego zaplecza", co z jednej strony sprawiło, że utrata wielkiego obszaru nie oznaczała jeszcze całkowitej klęski, a z drugiej strony pozwalało na nieprzerwaną produkcję zbrojeniową. Od 1942 r. owemu systemowi nacisku i przymusu udało się zwiększyć produkcję przemysłową na użytek potęgi militarnej, dzięki czemu odnalazł on dla siebie nowe powołanie "powołanie narodowe": podczas wojny po raz pierwszy nastąpiło sprzężenie stalinizmu i rosyjskiego nacjonalizmu. Znalazło to między innymi wyraz w tym, że partia komunistyczna powiększyła swe szeregi z 4 mln w 1941 r., do ponad 6 mln członków w chwili zakończenia wojny. Jednak najbardziej miarodajnym rezultatem tego mariażu było zwycięstwo w wojnie z Niemcami i to w warunkach, kiedy - przynajmniej w oczach zwykłych Rosjan - wkład sojuszników wydawał się mało znaczący. To zwycięstwo, jak również zajęcie przez Armię Czerwoną prawie połowy Europy, miało ostatecznie przekonać społeczeństwo radzieckie (i nie 395 tylko radzieckie) o wyższości socjalizmu rosyjskiego nad innymi systemami politycznymi. Z drugiej jednak strony wojna nadwerężyła system "realnego socjalizmu" - konieczne więc było cofnięcie się w lata trzydzieste. Zatem lata 1946-1953, tj. do śmierci Stalina, były okresem przywracania konstrukcji ustrojowej z 1939 r. przy pomocy starych, sprawdzonych narzędzi i metod, jak również - co było nowym elementem - za pomocą kampanii przeciwko kosmopolityzmowi. Ale był to też okres, kiedy dokonało się podporządkowanie krajów Europy Środkowo-Wschodniej: najpierw drogą tworzenia "frontów ludowych", a następnie przez otwarte narzucenie stalinizmu (procesy w Budapeszcie, Sofii, Tiranie, Warszawie, Pradze i Bukareszcie). Mniej udane próby ekspansji imperialnej miały miejsce na Dalekim Wschodzie. Po śmierci Stalina reżim, nie mając już żadnych zadań wewnętrznych do spełnienia, żył głównie z ekspansji zewnętrznej odnosząc w tym obszarze zarówno sukcesy jak i niepowodze- nia. Nie mogąc rozwiązać swoich problemów wewnętrznych, społecznych i gospodarczych, logiką systemu stała się właśnie strategia imperialna. Ale pomimo iż ekspansja zewnętrzna stanowiła zasadniczą cechę polityki ZSRR po zakończeniu II wojny światowej (aż po rok 1989), to jednym z pierwszych zadań, jakie postawił przed sobą następca Stalina, Chruszczow, było zapewnienie bezpieczeństwa partii i pozyskanie zaufania jej członków. Zamierzał tego dokonać przez ujawnienie zbrodni Stalina. Tylko w ten sposób - jak mu się wydawało - można było zapobiec pojawieniu się nowego dyktatora, który byłby zdolny do wymiany całej partii, tak jak po raz wtóry chciał to zrobić jego zmarły poprzednik. Jednak próba odejścia od stalinizmu miała być zabiegiem kontrolowanym - tajnym i ograniczonym do rehabilitacji niesłusznie represjonowanych komunistów. Wszelako takiego wydarzenia nie można było utrzymać w tajemnicy ani w kraju, ani za granicą. I kiedy na obrzeżach imperium zorientowano się, że żelazny uścisk zelżał - najpierw w Polsce, a potem na Węgrzech wybuchły rozruchy, a w samym ZSRR poczęły budzić się z letargu niektóre środowiska inteligenckie i naukowe. W tej sytuacji trzeba było przywrócić por ądek starymi metodami. Wydarzenia te dowodnie wykazały, że istniała genetyczna sprzeczność między "destaliniza- cją" a leninizmem (ostatecznie "stalinizm" stanowił najwyższe stadium leninizmu), tj. partią-państwem zorganizowaną w myśl zasad centralizmu demokratycznego. Chruszczow nie dostrzegał tej sprzeczności i na początku lat sześćdziesiątych spróbował zaatakować Stalina po raz drugi sądząc, że można to zrobić nie ruszając reszty. Jednak Breżniew i jego najbliżsi współpracownicy dobrze wiedzieli, znając strukturę systemu, że rzecz idzie nie o "destaliniza- cję", a o "deleninizację" (a ściślej - o "desowietyzację"), dlatego w sprzyjających okolicznościach postanowili odsunąć Chruszczowa od władzy. Nie można bowiem było raz jeszcze od nowa budować socjalizmu i utrwalać go terrorem. Zadanie Breżniewa polegało więc na położeniu kresu reformatorskim zapędom Chruszczowa, które w 1956 r. (i rykoszetem w 1968 r.) zagroziły istnieniu imperium w Europie Środkowo-Wschodniej, a także zagroziły trwałości samego ZSRR. A zatem jeżeli nie było możliwe odejście od stalinizmu bez wyjścia z leninizmu, ekipie Breżniewa nie pozostało nic innego, jak powrócić do czegoś w rodzaju zliberalizowanego stalinizmu, w którym nie piętnowało się już Stalina, ale też się go nie potępiało. Reżim zrezygnował więc z kosztownych i najbardziej brutalnych metod represji, które teraz próbowano maskować leczeniem psychiatrycznym, zezwolił na wyjazd, a nawet zmusił do niego najbardziej głośnych dysydentów (obcy termin "dysydent" wprowadzono świadomie, by mu przydać bardziej pejoratywnego znaczenia), oraz podejmował nieudane zresztą próby poprawy warunków życia ludności głównie poprzez handel finansowany z kredytów zachodnich. Owe pozorne ustępstwa czyniono po to, by wewnątrz kraju zachować i wzmocnić władzę partii, a poprzez nią sprawność i siłę represyjną państwa. Wszak nieustannym pragnieniem Breżniewa było zachowanie systemu w postaci, w jakiej objawił się po II wojnie 396 światowej - jako systemu zablokowanego od wewnątrz, zniewolonego społeczeństwa. Ale jeżeli stalinowski "racjonalny" terror wykreował potęgę, która wymusiła powszechny szacunek, a nawet pewien rodzaj dumy z "osiągnięć" wodza, partii i radzieckiego państwa, to w czasach Breżniewa zniewolenie społeczeństwa nastąpiło wprawdzie na niższym poziomie terroru, ale na znacznie wyższym poziomie różnego rodzaju miernoty, erozji oficjalnej ideologii, cynizmu i wszechogarniającej korupcji. Także pod względem gospodarczym system wyczerpał już swoje możliwości jedynego w jego warunkach rozwoju ekstensywnego: metody nakazowo-administracyjne, też przecież stworzone w czasach stalinowskiej "szturmowszczy- zny", zwróciły się przeciwko celowi, jakiemu miały służyć i stały się źródłem "zastoju". Następca Breżniewa, Andropow, jako były szef KGB, mając świadomość zagrożeń wynikających z marazmu ideowego, moralnego i gospodarczego, w jakim się znalazł system w poprzedniej epoce, starał się zaprowadzić w kraju porządek policyjny oraz podnieść efektywność gospodarki przez wzmocnienie dyscypliny pracy. Ważnym elementem "refor- matorskich" poczynań Andropowa było wprowadzenie do kierownictwa partii nowych ludzi z Gorbaczowem na czele, co do pewnego stopnia zmieniło układ sił na szczytach władzy. Jednak konserwatyści byli jeszcze wystarczająco mocni, by po jego śmierci wybrać se- kretarzem generalnym "prawowitego" sukcesora Breżniewa - Czernienkę. Wszelako młod- sza grupa działaczy, mając poparcie tajnej policji, nie pozwoliła się już odsunąć od udziału we władzy. I kiedy zmarł Czernienko, ludzie ci użyli wszelkich sposobów, aby przejąć kierownictwo partii i państwa stawiając sobie za cel wzmocnienie systemu przez odwołanie się do konserwatywnego leninizmu. Ale próba odkurzenia przez Gorbaczowa starych idei i metod rządzenia w zderzeniu z postępującym rozkładem gospodarki i zacofaniem technologicznym wobec Zachodu doprowadziła do wyzwolenia się niekontrolowanych procesów społecznych, politycznych oraz ruchów narodowościowych, których reżim nie był już w stanie okiełznać. Słabła siła ekspansywna państwa, czego przykładem było wycofanie wojsk radzieckich z Afganistanu, utrata wpływów politycznych krajach Trzeciego Świata, a przede wszystkim rozpad "wspólnoty", co z kolei wzmocniło tendencje separatystyczne w samym centrum. Upadek reżimów komunistycznych w państwach "bloku" oraz rozwój wydarzeń wewnątrz kraju ostatecznie podważyły wiarę przywódców w skuteczność systemu. Powstała sytuacja, w której partia zmuszona została do wyrzeczenia się monopolu władzy, a w to miejsce wprowadzono urząd prezydenta państwa, który wkrótce wyposażono w możliwość wydawania dekretów. Jak się wydawało - miało to zapobiec rozpadowi istniejących struktur. Ale zmiany te oznaczały w istocie uznanie ostatecznej klęski leninowsko- -stalinowskiej koncepcji partii-państwa, co musiało doprowadzić do jego upadku. Podobnie jak samodzierżawie w 1917 r., tak "realny socjalizm" runął w otchłań historii w 1991 r. Była to swoista powtórka z historii. Zatem znane pytanie Ludwika Bazylowa postawione w latach siedemdziesiątych, a odnoszące się do Rosji 1917 r.: "carat upadł, czy też został obalony?" równie dobrze - parafrazując - można odnieść do ZSRR z 1991 r. - "realny socjalizm upadł, czy też został obalony?". Ale nie podejmując się jednoznacznej odpowiedzi na tak postawione pytania - jedno z całą pewnością można powiedzieć: koło historii Rosji wykonało swój pełny obrót - od puczu do puczu. Bo jeżeli klęska puczu Korniłowa w sierpniu 1917 r. (wg starej datacji) otworzyła bolszewikom drogę do władzy, to klęska puczu sierpniowego Janajewa z 1991 r. przesądziła o utracie tej władzy przez ich spadkobier- ców. BIBLz T . . N :T /T ', ;, ' ; ; ' LSZE) 1': .. . . , ' '! GĆC/B : JIć:U I `acń 'r inwent, 56 Z tych wszystkich "elementów składowych" komunizmu wojennego najważniejszym były przymusowe repartycje żywności (głównie zboża) wprowadzone oficjalnie dekretem Rady Komisarzy Ludowych I 1 stycznia 1919 r. Nawet bez dekretu o ziemi, w Rosji - jak wiemy - występował ostry niedobór żywności, ale w 19 I 8 r. bolszewicy doprowadzili w tym względzie do sytuacji katastrofalnej. Zupełnie ustały dostawy do miast, ponieważ chłopi oczekiwali, że państwo podniesie ceny zboża. Władze odpowiedziały na to wysłaniem na wieś uzbrójonych oddziałów młodych robotników lub Czeki z zadaniem konfiskaty wszelkich nadwyżek zboża ponad potrzeby rodzin chłopskich (często zdarzało się, że kon iskowano wszystko zboże). Bolszewicy już wiosną 1918 r. zainspirowali "walkę klasową" na wsi, czego instytucjonalnym wyrazem było utworzenie dekretem WCIK I 1 czerwca 1918 r. "komitetów biedoty" (kombiedy), powołanych do wyszukiwania skrywanych nadwyżek zboża przez bogatych chłopów. Działalność kombiedów prowadziła do szerzenia się uczucia nienawiści i wrogości wśród ludności wiejskiej i do stosowania aktów przemocy wobec średniorolnych i bogatych chłopów (należy przy tym zaznaczyć, że nie istniały wówczas żadne urzędowe kryteria określające status średniorolnego i bogatego chłopa. Stosunkowo łatwiej było określić grupę biedoty wiejskiej, tj. osoby, które w ogóle nie posiadały ziemi bądź posiadały bardzo małe nadziały. Wiodąca rola biedoty i jej stosunek do pozostałych mieszkańców wsi budziły wrogość średniorolnych i bogatych chłopów do kombiedów i nowych władz). Faktyczne czy domniemane skrywanie nadwyżek zostało uznane przez władze za "zbrodnię spekulacji". Tego rodzaju polityka bynajmniej nie zachęcała chłopów do zwiększania produkcji, zwłaszcza bogatszych, których naturalną reakcją na repartycje było ograniczenie areału zasiewów, a to z kolei doprowadziło do ogólnego, gwałtownego spadku produkcji rolnej w Rosji. W miastach wprowadzono racjonowanie żywności i innych dóbr. Przyjęcie zasady: "kto nie pracuje, ten nie je" określiło dyskryminujący sposób racjonowania żywności w zależności od fizycznych i politycznych kwalifikacji człowieka. Najwięcej otrzymywali robotnicy i żołnierze, najmniej lub w ogóle nic - "elementy burżuazyjne". Niekiedy racje żywnościowe, nawet dla robotników, były niższe od poziomu głodowego. Istniało kilka kategorii kartek żywnościowych: dla przykładu, na kartkę pierwszej kategorii można było otrzymać 1/3 funta chleba i około 1,75 funta ziemniaków. Sytuację ratował czarny rynek, ale ceny były na nim bardzo wysokie. Czarny rynek był oczywiście nielegalnym rynkiem (specjalnym dekretem z dnia 26 listopada 1918 r. handel prywatny został zabroniony), ale często przez władze tolerowanym. Za uprawianie nielegalnego handlu groziło rozstrzelanie na miejscu, zależało to zaś od dobrej czy złej woli i humoru czekisty, a więc od okoliczności czasu i miejsca działania "spekulanta". Powołane państwowe instytucje handlowe i aprowizacyjne, od początku niesprawne i skorumpowane, pogłębiały jeszcze bałagan i chaos i nie były zdolne do żywienia obywateli, dlatego często tym, który utrzymywał ludzi przy życiu, był spekulant. Był to okres, kiedy na czarnym rynku miast rosyjskich pojawiły się duże ilości towarów "luksusowych" - nierzadko wspaniałych dzieł sztuki: obrazów, rzeźby, porcelany, które można było wymienić na worek mąki czy koszyk jaj. Okres wojny domowej i komunizmu wojennego zebrał obfite śmiertelne żniwo wśród mieszkańców republiki radzieckiej. Nieustanne przemarsze zawszonych oddziałów woj- skowych, brak mydła, gorącej wody, medykamentów w połączeniu z niedożywieniem spowodowały, że ogromna liczba ludzi zmarła w tych latach z powodu chorób, z których tyfus był najbardziej powszechny. Jeżeli w latach wojny domowej straciło życie w sumie około dziesięciu milionów osób, to zdecydowana większość z nich zmarła z głodu, zimna i chorób. Mieszkańcy miast masowo uciekali na wieś, na prowincję, sądząc że głód będzie tam mniej dokuczliwy: liczba robotników przemysłowych spadła w tym czasie z 2 milionów do 1250 tys. W 1921 r. całość produkcji przemysłowej wynosiła 1/5 poziomu produkcji z 1913 r., a w kilku 57 kluczowych sektorach gospodarki spadek był jeszcze większy: wydobycie węgla obniżyło się z 29 do 9 mln ton, produkcja cukru spadła z 1300 tys. do 50 tys. ton, a stali.z 4300 tys. do 200 tys. ton. Nic zatem dziwnego, że od 1917 do 1921 r. stosunek społeczeństwa do nowych władz przemienił się z apatycznego w powszechne oburzenie. ; Wśród entuzjastów nowego porządku wielu było takich członków lokalnych i central- nych władz, a nawet ludzi nauki, którzy w galopującej inflacji dopatrywali się "nieunik- nionego zaniku pieniądza" - środka, który uważali za "burżuazyjny relikt przeszłości". Znany ówczesny radziecki ekonomista Eugeniusz Preobrażeński, charakteryzując istniejące stosunki pieniężne w Rosji jakże malowniczo oddał sposób myślenia podobnych mu ludzi: "drukarnie pieniędzy są jak gniazda karabinów maszynowych, które zniszczą burżuazyjne struktury od tyłu, przez system monetarny". W październiku 1920 r. 1 rubel posiadał l% I wartości rubla z 1917 r., a w następnych miesiącach jego wartość zaczęła maleć coraz szybciej: na przykład w maju 1922 r. ceny biletów kolejowych były milion razy wyższe niż w czerwcu 1917 r., a w listopadzie 1922 r. już cztery miliony razy wyższe. W przemyśle pieniądz przestał odgrywać rólę głównego środka wymiany, ponieważ transakcje pomiędzy zakładami produk- ; cyjnymi po prostu księgowano, a za pracę i materiały coraz częściej płacono towarami , z własnej produkcji fabrycznej lub artykułami konsumpcyjnymi (żywność, odzież) otrzymy- wanymi z zasobów rządowych. Na początku 1921 r. więcej niż 9/10 zarobków wypłacano w towarze. Przy tym usługi, takie jak transport, były bezpłatne (w wielu miastach tramwaje przestały kursować, ale formalnie były bezpłatne). Wiosną 1919 r. w nawiązaniu do uchwał I VIII Zjazdu RKP(b) (odbył się w dniach 18-23 marca) sprecyzowano nowe zasady nacjonalizacji, które nakazywały upaństwowienie wszystkich zakładów pracy zatrudniających więcej niż dziesięciu robotników (nawet "lewicowi komuniści" tacy jak Mikołaj Bucharin ! sprzeciwiali się nacjonalizacji małych przedsiębiorstw). Ale i w tym przypadku ów proces przebiegał swoim własnym, lokalnym kursem, niezależnie od tego, czego pragnęli Lenin, Trocki czy nawet Bucharin. Według niektórych źródeł w 1920 r. znacjonalizowano w oparciu o tę zasadę ponad 30 tys. przedsiębiorstw, włączając również takie, które zatrudniały tylko jednego robotnika! To, czy Najwyższa Rada Gospodarki Narodowej była w stanie znaleźć ; odpowiednią liczbę osób zdolnych do kierowania tymi zakładami, było nieistotne dla gorliwych wykonawców ustawy - dla nich proces nacjonalizacji kojarzył się wyłącznie z oddelegowaniem w teren kilku uzbrojonych osobników, którzy siłą przejmowali od przerażonego właściciela jego warsztat, sklep, czy nędzny, wysłużony i skrzypiący wiatrak. W 1920 r. w krytycznym okresie wojny domowej, bolszewicy kontynuowali ten sam I bezlitosny i rygorystyczny kurs wobec społeczeństwa. Lenin nie przyjmował żadnych, nawet i' najbardziej oczywistych argumentów przemawiających za umiarkowaniem w polityce gos- podarczej państwa. Za mnożenie się chłopskich powstań oskarżał eserowców. W odpowiedzi na skurczenie się obszaru zasiewów zaproponował administracyjne, planowe wyznaczanie wielkości areału zasiewu dla każdego indywidualnego chłopa. Przeciążenie i bałagan , w Najwyższej Radzie Gospodarki Narodowej próbowano przezwyciężyć przez podporząd- kowanie tej instytucji Radzie Obrony Robotniczej i Chłopskiej, którą kierował Lenin. Ustanowiono tzw. "komunistyczne soboty" ("Subotniki") jako ochotniczą formę pracy , robotników w soboty, które według oficjalnej propagandy miały być drogą do uporania się z powojenną odbudową. Tymczasem na prowincji ogólna nędza i gwałtowne pogorszenie się warunków bytowania ' w połączeniu z rujnującą wieś działalnością "kombiedów" uświadomiły chłopom, że dalsze popieranie bolszewików przeciwko białym na zasadzie mniejszego zła jest bezcelowe. Dotychczasowe odosobnione i sporadyczne wybuchy niezadowolenia zaczęły nabierać charakteru zorganizowanych, masowych powstań chłopskich zwłaszcza w najbardziej chlebo- dajnych obszarach Rosji europejskiej na Ukrainie, Powołżu, a także na Syberii. Powstała 58 zo niebezpieczna sytuacja, która wreszcies epa y zlboź lsyś ememtku y 21Ń ..- - p y .. y w ł n ć na wzrost rodukc 1 z wnv l 1==~ -~D- - p Lenina o wprowadzeniu tzw. Nowej Ekonomicznej Polit ki 2p 'nąźaszokował parL decyzję w buchł 28 lutego 19 lę rnizonu kronsztadzkiego, który Y UVlJL ' - .-- v.. - kiej nowych oborowycn, n Marynarze kronsztadzcy byll uona Glal .y - y p as w miejsce starych roczników powołano do Flot Bałt doświadczenia lat po p 1C Lllllt ii-- y garnizonu, d1a którego h w warunkach rządóaździerniku 1917 przecież ogólnej atmosfer rewolucyjnyc ić się tylko w5 to ą dawn ch tradycji li posź bolszewickich r. były kontynuacj y e garnizonu kronsztadzkiego mog 921 r. także Podobną tradycją jak maryn pr emysłowych Piotrogrodu, aczkolwiek 921 r. robotnicy ; robotnicy dużych zakładów m co w 1917 r. Na początku . Ros i nie był tym samy p ulicach miasta wyraza ą - Trockiego (w lSLOClG "al==ů=-.~------ , Armii Pracy' umożliwiającej I wpruwauL . --- b rów do raa aGlc a ůů - - - rac uzorv) lly =ů . bolszewikom wygrY 'anie wY o ę p żądali onadto likwidacji wszechobecnej Czeki oraz usuni cia z zakładów p g rasowa aka towarzysz ła protestom y fabrycznej. Hałaśliwa na onka p i oś ulaty w słowach dalekich od oddziałów straż robotników piotrogrodzkich, przedstawiła ich problemy p prawdy. , co łosiła prasa, a rzeczywistością znany był marynarzom Rozdźwięk pomiędzy tym g botnikami Piotrogro zkim, którzy posiadali bliskie kontakty z ro du. Do K lon a a kronsztad szej ręki o sytuacji W tym aśGsdział n represz n ć, jakie docierały więc informacje z pierw raz przemilczanie przez p ę Y) ś anej do oficjalna propaganda bolszewi k Wzburzony garnizon, po aresztow ucyj y. Komitet p wobec robotni TYmczasow g odejmowano owołał y Komitet Re Piotrogrodu delegacji marynarzy, p rze rowadzenia nowych wYborów do rad dele atów ę, w której domagano się p p środków zabezpieczających wyborców przed wydał rezolucj az zastosowania wolności słowa w oparciu o tajne głosowanie or . W sunięto również żądania j oszukańczymi manipulac ami bolszewików or w wobec więźniów politycznych a w wielu i prasy, swobody zgromadzeń, złag dowodówg kazania za dz ść politac Ś ecjalny h ra ji przypadkach ponownego dne o dowozu żywności ze wsi do miasLn racy uzbrojonej straży niesieni domagali się nadto swobo g ch, usunięcia z zakładów p nic partii źywnościowych dla osób uprzywilejowany w zebraniach rzecz Y WCzK itp. Kiedy uczestniczący asta, a ostrzegające fabrycznej, rozwiązania h żądań, zostali przemocą wydaleni z mituacji władze pchnęły odmówili spełnienia Y rzez nich odrzucone j Y g tc .Wte marynarz ultimatum Trockiego zostało p róba o anowania zbuntowane o y ę Tuchaczewskiego. Jednak pierwsza p po lodzie armii w większo- na Kronsztad anni y a się fiaskiem, ponieważ żoł uiełze ead óch tygodni, uzu ełniwszy swoje siły wiernyml vuuLů~= ---- X Zjazdu partii), bolszewlx lll -- i widownią prawdziwe) odbywającego się właśnie d i ulice walczącego Kronsztadu stały s ę zdobyć miasto. Na kilka n y. Walki ustały 18 marca 1921 r. y broniących się desperacko marynarz ami ć o nim ' masakr dł wiony, ale p ę w umysłach radzieckich Bunt kronsztadzki został z a i ćdziesięciu latach, już w innych - jeszcze po p ę L nin, próbując komunistów przetrwała bardzo długo . Wkrótce po upadku powstania bunt marynarzy go z trwogą ł się w razić: okolicznościach, wspominano czyny buntu, tak uświadomić sobie p rawdziwe przy mia y r 59 w Kronsztadzie jak blysk światła rozjaśnił nam rzeczywistość". Ale czy Lenin właściwie zrozumiał cały społeczno-polityczny kontekst tego wydarzenia, nie jest takie pewne. Gdyby zestawić żądania powstańców z praktyką rządzenia bolszewików łatwo można dostrzec, jak daleko odeszli oni od swoich haseł i ideałów, które głosili jeszcze w 1917 r. Żądania marynarzy Kronsztadu ujawniły ogromną lukę, jaka powstała pomiędzy aspiracjami bol- szewików sprzed października 1917 r. a ustrojem państwowym, jaki stworzyli do 1921 r. Cztery lata, jakie upłynęły od rewolucji, bolszewicy poświęcili na zachowanie i umocnienie zdobytej siłą władzy przy równoczesnym lekceważeniu, a nawet niszczeniu naturalnych aspiracji poddanego surowym rygorom prawa wojennego społeczeństwa. W ich własnych wyobrażeniach zwycięstwo w walce o władzę było jedynym kryteńum oceny politycznej ich sposobu rządzenia, dlatego z punktu widzenia ideologii, której wcześniej hołdowali, z punktu widzenia ich stosunku do aspiracji społeczeństwa oraz zrozumienia dla zwykłych, ludzkich pragnień i potrzeb, a także tych wszystkich wartości, które rewolucję czyniły wartą zachodu - bolszewicy nie byli już tymi samymi ludźmi. Rosyjska Komunistyczna Partia (bol- szewików) z 1921 r. nie była już tą samą partią bolszewicką z roku 1917 r. Tak więc kiedy Lenin nazwał powstanie kronsztadzkie "rozjaśnieniem rzeczywistości", to prawdopodobnie odwoływał się tylko do rzeczywistości gospodarczej. Chociaż - być może miał on na myśli inną rzeczywistość - tę mianowicie, że w wojnie domowej prawdziwi bolszewicy zostali pokonani. 8. Partia Pod koniec wojny domowej organizacje partyjne przybrały formy, które utrwaliły się w następnych dekadach. W 1921 r. partia bolszewicka liczyła około 730 tys. członków (w czasie rewolucji lutowej około 20 tys., a w październiku 1917 r. - 300 tys. członków). Pomimo iż w okresach intensywnej rekrutacji członków, w okresie wojny domowej, w latach dwudziestych i trzydziestych, kryteria przyjęć do partii obniżano, to generalnie kandydatów dobierano z wielką ostrożnością. RKP (b) nie była partią masową, ale organizacją elitarną, która jednak wywodziła się z mas i chciała tymi masami kierować. Członkostwo partii było przywilejem i w każdej chwili mogło zostać cofnięte: tysiące członków partii wydalano za pijaństwo, bierność i inne przywary. Podstawowym kryteńum oceny członka partii była lojalność: decyzje kierownictwa organizacji były wiążące i przyjmowano je bezkrytycznie nawet jeżeli dotyczyły wydalenia z partii. Centralizm demokratyczny, na którym opierała się partia, oznaczał zasadę hierarchicznego podporządkowania i wypracowywania decyzji, ale także oferował szeregowym członkom możliwość wpływania na ten wycinek polityki, który władze zwierzchnie uznały za stosowne oddelegować w ich ręce. Ów wpływ realizował się poprzez podstawowe, macierzyste organizacje, w których każdy członek posiadał głos, wybierał delegatów i kolektywnie podejmował uchwały przedstawiane następnie organiza- cjom nadrzędnym. Najniższe komórki mogły być tworzone wszędzie tam, gdzie było co najmniej trzech członków partii, którzy razem tworzyli związek produkcyjny lub instytu- cjonalny (na przykład w warsztacie pracy lub na okręcie wojennym). Takie organizacje były reprezentowane w wyższej organizacji (miejskiej lub gubernialnej), która z kolei posiadała swoich przedstawicieli w ciałach kolegialnych instancji nadrzędnej, itp. Na szczycie tej piramidy stał Zjazd partii, który w tamtych latach zbierał się corocznie. Zjazd dokonywał oceny działalności partii za poprzedni okres oraz wypracowywał wytyczne i zadania na przyszłość. Na zjeździe wybierano również piętnastu członków Komitetu Centralnego (podczas następnych zjazdów liczbę członków KC stopniowo zwiększano), który stanowił 60 naw ższe ciało wykonawcze partii. W trudnych porewolucyjnych latach, kiedy istniała pó rź ba pode mowania sz bkich decyzji, Komitet Centralny okazał się ciałem zbyt licznym, dlatego najważniejszą rolę odgrywało Biuro Polityczne KC. Przez cały y res wojny domowej w skład Biura Polit cznego wchodziło tylko pięciu członków, z któr ch dwóch - Lenin y partii coraz rzadziej sprzeciwiał się i Trocki - miało w nim stałe miejsce. Odkąd KC decyzjom Biura Politycznego - znaczenie tej instytucji zaczęło szybko rosnąć i z upływem czasu stała si ona faktycznym czynnikiem rządzącym w ZSRR. j Równoleęłe z organizac ami art n mi funkcjonowały instytucje rządowe. Administrac a g p y y ł swo siatką organów gubernialnych (później rządowa, podobnie jak partyjna, dysponowa e sk ćh i wiejskich. Zarówno centralne jak obwodowych), powiatowych (rejonowych), j g i lokalne organy administracji rządowej były odpowiedzialne p dwó ń anć ł nkost o wo parti partii nad administracją rządową realizowano poprzez p j ę i w państwowych instytucjach przedstawiciek k a czych adxnin śtpacji państw W ienie si praktyki obsadzania stanowisk w organach wy o ę nkami od owiednich or anizac i art n ch. W najwyższych instancjach rządowych l00o/a urz dników p g p Y y Ludow ch należał do odpowiednich, centralnych należało do partii: cały skład Rady Komisarzy y nkiem Biura Politycznego). organizacji partyjnych (na przykład premier, Lenin, był czło t nowisk administracyj- Jedną z główn ch funkc i artii b ła zatem troska o obsadzenie s a n ch i inn ch zaufan mi ludźmi rzede wszystkim dotyczyło to kadry kierowniczej na y Y y ' p y pocz na c, a na wydawcach gazet wszystkich poziomach, od Rady Komisarzy Ludow c y" z aszcza w latach trzydziestych, i dyrektorach fabryk kończąc. Ci d r kt wamilstwó h organizacji partyjnych, odpow kierowali się w swoim działaniu y y ąiadali przezartię mogli zostaekonwwanie, iń yminsłowy bowi zkiem przed parti i t lkop szeregowych członków była propaganda, agitacja, p ł ,em czasu różnicujące się fu lkcje, wanie mas bezpartyjnych dla polityki bolszewików. Z ra iły się nieformalnym podziałem tej a co za tym idzie i możliwości członków partii, wy organizac i na kilka kate orii. Pierwszą stanowili etatowi działacze partyjni, którzy tworzyli g nabardzie u rz wilejowaną pozycję zajmowali se- tzw. "aparat". Wśród ludzi aparatu j ) p y y kretarze organizacji partyjnych, z wodzem kle tlz rekomendacjizemstan ietnadrzędnej rado s ośród członków danej organizacji, zwy Y p ) działalnością partii na określon m terenie. organizowania i kierowania (nadzorowania o ł o stanu osobowego part. W latach trz dziestych a arat part n stanowił około 8 % ca e ii p Yj Y g p y za mowali y ru Drugą najbardziej wpływow stanowili ci członkowie artii, którz j ą g pę stanowiska w administracji państwowej i gospodarczej. Do tej gr źWła o zaate e olwej arlczyć, pod pewnymi warunkami, znaczną część biurokracji partyjnej obot- ników i chłopów ostatecznie partia rekrutowała swoich członków głównie pośród nich), ( g j y mnie odrzędne stanowiska desygnowanych przez swoje or anizacje t ki kla yfikowały jako, urzędników". Propor- administracyjne, których ówczesne statys y y w s ołeczeństwie, właśnie kategoria urz dnicza była najliczniej cjonalnie do swojej liczb p k ło 30"%, a w 1941 r. już 70% urzędn reprezentowana w partii: pod koniec 1917 r. o o ików należało do artii. Tak wysoki odsetek upartyjnienia urzędników nie może dziwić, kiedy p na awans, zachowanie stanowiska bądź otrzymanie "nobilitującej" z reguły jedyną szansą unek wstąpienia do partii. Z tej samej przyczyny wobec innych posady urzędniczej był war j ą ę urzędnicy najrzadziej opuszczali szeregi partyjdalszaakarielr nbądźdwysoka lp cz ść członków y Ros i Radzieckie rodziła się n społeczna partii, ponieważ t lko od nie zależała ich . W ten sposób w j owa klasa i lepsze warunki bytowania woje losy z partią zaczęła odgr dni ć wdć raz wsiększym s ołeczna, która związawszy s z rol w polityce i gospodarce państwa, i której interesy musiało uwzg ę stopniu kierownictwo partii. 61 W czasach intensywnego naboru do partii napływało sporo osób, których postawa i działalność budziły później zastrzeżenia lokalnych i centralnych władz organizacji. W celu pozbycia się tych ludzi - a później także wszelkiej opozycji wewnątrzpartyjnej - prze- prowadzano co pewien czas tzw. czystki. Pierwsze czystki miały nieoficjalny charakter i polegały na zwykłej ocenie przez powołaną do tego komisję każdego członka partii, który po uzyskaniu pozytywnej opinii pozostawał w organizacji. Najczęstszą przyczyną wydaleń były niezdyscyplinowanie i "bierna postawa". Równocześnie wielu członków występowało z partii dobrowolnie. W takich przypadkach opuszczający szeregi zwykle motywowali swoją decyzję wysokimi wymaganiami, jakie partia stawiała przed nimi, którym nie mogli podołać. Jednak główną przyczyną wystąpień było po prostu rozczarowanie się tych osób do polityki partii i zwątpienie w możliwość zmiany kursu. Pierwszą dużą czystkę przeprowadzono w latach 1921-1922, kiedy niemal co trzeci członek został wydalony, wskutek czego całkowity stan osobowy partii zmniejszył się do 490 tys. członków. W czasie wojny domowej jednym z głównych zadań partii była działalność na rzecz podnoszenia morale obywateli i mobilizowanie całego społeczeństwa i walczących na frontach żołnierzy. Najlepszych z członków partii wysyłano do fabryk, na wieś i na poszczególne odcinki frontu - wszędzie tam, gdzie sytuacja stawała się krytyczna. Ale z drugiej strony wojna, z jej zapotrzebowaniem na szybką, autorytarną i centralną decyzję, stwarzała luksus rządzenia bez potrzeby liczenia się ze zdaniem podwładnych, z opinią społeczną i w takich okolicznościach zaczęła zanikać tradycyjna rola komunisty-społecznika. Powszechną prak- tyką aparatu partyjnego stawało się kierowanie określonych osób do wykonania określonych zadań - mianowanie i odwoływanie bez prawa sprzeciwu ze strony zainteresowanego. Partia zaczęła odchodzić od demokratycznych metod podejmowania decyzji w kierunku biuro- kratycznego komenderowania, a tych działaczy, którzy nie zgadzali się z takim stylem pracy "delegowano" do najbardziej odległych placówek politycznych lub innych w państwie. 9. Emigracja Przed 1917 r. emigracja rosyjska składała się w większości z przedstawicieli niezadowolo- nej inteligencji działającej na rzecz tak, czy inaczej pojmowanej "rewolucji". Największymi skupiskami owej emigracji były Genewa, Zurich, Berno, Paryż i Londyn. Drugą grupę emigrantów stanowili chłopi i Żydzi, ale ci emigrowali przede wszystkim do Ameryki bez zamiaru powrotu do Rosji. Dziesięć lat później ten obraz zmienił się całkowicie. Inteligencja "rewolucyjna" w większości powróciła do kraju (aczkolwiek część z nich ponownie wyemigrowała), a jej miejsce zajęli uciekinierzy po klęsce białych armii. Kiedy generał Wrangel opuszczał Krym, towarzyszyło mu około 150 tys. uciekinierów. Większość z nich osadzono w tymczasowych obozach w Turcji. Spośród tej masy ludzi - 60 tys. to żołnierze, których starano się utrzymać jako siłę zorganizowaną na wypadek załamania się reżimu bolszewickiego w Rosji. Wszelako armia ta wkrótce się rozproszyła, chociaż Rosyjska Marynarka Impeńalna istniała jeszcze kilka lat kotwicząc w Bizercie i szkoląc coroczne zastępy nowych kadetów. Pewna liczba emigrantów znalazła schronienie w pań- stwach Europy Środkowej, ale większość osiedliła się w Paryżu i w Berlinie, a niemała liczba wyjechała na półkulę zachodnią. Wielu uciekinierów, zwłaszcza z rozbitych armii Kołczaka, znalazło się w Mandżuńi. W 1949 r., po przejęciu władzy w Chinach przez komunistów, znaczna część tej emigracji opuściła Mandżurię i wyjechała głównie do Australii. W latach dwudziestych znaczna liczba dysydentów, w szczególności intelektualistów, uzyskała po- 62 zwolenie lub została zmuszona przez władze radzieckie do legalnej emigracji (całkowita liczba emigracji porewolucyjnej nie jest znana, ale prawdopodobnie sięgała dwóch milionów osób). Następne fale emigracji z ZSRR wystąpiły w latach trzydziestych, w czasie II wojny światowej i po jej zakończeniu, lecz była to emigracja nieco innego typu. Pomimo iż wielu uciekinierów skupiło się w Berlinie, to jednak Paryż był głównym centrum politycznym rosyjskiej emigracji. Tutaj członkowie starych partii politycznych starali się kontynuować dawne, najczęściej zresztą jałowe dysk usŚeerpniukl922 rę ć rem Cyrylemie- rzowicz został ogłoszony przez koła monarchistyczne Program monarchistów sprowadzał się do postulatu powrotu do Rosji na czele nowe, ochotniczej armii, z pomocą finansową (a także militarną) Zachodu. Patronowała mu organizacja pod nazwą Związek Białych k an Piotr Struve. Pierwszy założył Z Odrębne ośrodki tworzyli Paweł Miu wiązek Republikańsko-Demokratyczny, który odrzucał pomoc państw zachodnich i w walce w bolszewikami stawiał na wewnętrzne siły narodu rosyjskiego. Struve natomiast wysunął ide konserwat wnego liberalizmu i domagał się silnego rządu, który przywróciłby w Rosji po ź dek, stanął na straży prawa własności oraz wprowadził szerokie swobody obywatelskie. Partie lewicowe - eserowcy, ludowi socjaliści, mieńszewicy, lewicowi eserowcy i anarchi- ści spierali się, czy bolszewicy są, czy też nie są socjalistami. Spośród eserowców, aczkolwiek niezależnie od nich, może najbardziej dynamicznie działał Borys Sawinkow, były członek Organizacji Bojowej PSR w latach 1903-1908, a w 1917 r. komisarz przy Kwaterze Głównej Dowództwa Armii i zast ca Kiereńskiego w Ministerstwie Wojny. W 1918 r. Sawinkow ęp od nazwą Narodowy Związek Obrony powołał do życia antybolszewicką organizację p O cz zn i Wolności. Latem 1918 r. kierował powstani Ro y kosławiu i Muromie. W 1921 r. y y acyjny przy im Komitecie Politycznym. Po utworzył w Polsce rosyjski Komitet Ewaku ł on w Pradze organizację pod nazwą y wydaleniu Sawinkowa z Polski, w 1922 r. utw fcerów białogwardyjsk Zielona Gwardia, która skupiała eserowcó ich oraz aktywnie ws ół racowała z jego Związkiem Obrony Ojczyzny i Wolności zakonspirowanym na terenie Ró ji Radzieckiej. Następnie Sawinkow ulokował się w Paryżu, skąd utrzymywał aktywny kontakt z krajem. W sierpniu 1924 r. został podstępnie zwabiony przez OGPU do ZSRR, aresztowany, osądzony i skazany na karę śmierci, którą za zasługi w walce z caratem zamieniono mu na dziesięć lat więzienia. W maju 1925 r. Sawinkow wypadł z piątego piętra moskiewskiego więzienia ponosząc śmierć na miejscu. Nie jest pewne, jak w wielu podobnych przypadkach, czy było to samobójstwo, i tyc ńych na emigracji powstały ró Obok tradycyjnych rosyjskich partii p kołaj Trubecki), czy Młoda Rosja partie i ruchy, takie jak m.in. Euroazjaci (Piotr Sawicki, Mi y (Aleksander Kazem-Bek), który starał się łączyć w swoim programie idee monarchist czne z "młodymi ideami narodowymi". Znamiennym hasłem ruchu młodorosyjskiego było "Za Cara i Rady", a zewnętrzną oznaką jego wyznawców niebieskie koszuly Wspólną cechą tych wszystkich organizacji, z niewielkimi wyjątkami, b ło eksponowanie w swoich ro ramach konieczności odbudowy silnej rosyjskiej państwowości oraz na- cjonalizm p ań ydemokratyzm. Większość z nich próbowała też nawiązać jakiś rodzaj ws ół rac z kra em, a nawet z bolszewikami. Ich aktywność w tym kierunku czyniła z tych p p y GPU-OGPU (później NKWD). Poza przypadkiem organizacji łatwe pole infiltracji przez y ą Sawinkowa między innymi dwóch najbardziej hałaśliwych działacz Zwi zku Białych Weteranów zostało u rowadzonych do ZSRR w 1930 i 1937 r- gran p ę tów rosyjskich Oprócz tych aktywnych politycznie kół, znakomita wi kszość e p osiadła s okojnie w różnych częściach świata tworząc zwykle własne ws ólnoty, które oczątkowo złożone z kilku rodzin, z czasem rozrastały się kultywując w wybudowanej cerkwi własne obrządki religijne, zakładając własne szkoły oraz "domy narodowe". Pod koniec lat trzydzie tysięcy zbrojen En pod wz uczony i czen kwalifi w Ros stanov przykł w Ro Muro - i uů nastęl kolor - św emigi wspo emig: 63 trzydziestych we Francji istniało około 70 rosyjskich szkół. W samym Paryżu pracowało kilka tysięcy Rosjan głównie jako taksówkarze, a język rosyjski był niemal oficjalnym w zakładach zbrojeniowych Renault. Emigracja porewolucyjna, niezależnie od swojej liczby, była dużą stratą dla Rosji także pod względem jakościowym. Wraz z ogromną falą uciekinierów opuściło swoją ojczyznę wielu uczonych, literatów, artystów oraz inżynierów. Można zatem powiedzieć, że emigracja i czerwony terror były w dużym stopniu odpowiedzialne za chroniczny brak wysoko kwalifkowanych fachowców i organizatorów życia naukowego, kulturalnego i gospodarczego ; w Rosji Radzieckiej. Wielu rosyjskich uczonych i techników zajęło później eksponowane ' stanowiska w zachodnich uniwersytetach, instytutach badawczych i w przemyśle. Dla przykładu można wymienić kilka nazwisk: Igor Sikorski - konstruktor silników lotniczych w Rosji (m. in. w latach 1913-1918 zbudował wielosilnikowy bombowiec typu "Ilja Muromiec"), od 1919 r. prowadził w USA prace nad helikopterem; Włodzimierz Zworykin - radiotechnik i elektronik, od 1919 r. w USA, gdzie w 1923 r. wynalazł ikonoskop, następnie ulepszył kineskop, a później w oparciu o te wynalazki prowadził prace nad telewizją kolorową i mikroskopem elektronowym; Gustaw Struve - astronom; Sergiusz Winogradski - światowej sławy mikrobiolog, pracownik Instytutu Pasteura w Paryżu. Oprócz tej elity na emigracji znalazły się setki znanych profesorów i inżynierów. Wielu Rosjan pracowało we wspomnianym Instytucie Pasteura, który jeszcze przed 1917 r. stańowił prawdziwą kolonię ! emigracyjną rosyjskich mikrobiologów. Podobnie przedstawiała się sytuacja w literaturze i sztuce, aczkolwiek kilka wybitnych ii ; talentów, którzy nie byli zdolni do tworzenia w oderwaniu od ojczystej gleby, powróciło do osji, gdzie zostali wspaniałomyślnie powitani przez władze. Wśród nich 1 ł R zna az się literat Maksym Gorki i kompozytor Sergiusz Prokofiew. Dokąd żył Lenin wybitnym osobom łatwiej było otrzymać pozwolenie na legalną emigrację i wielu twórców skorzystało z tego przywileju, jak na przykład laureat Nagrody Nobla z 1933 r. Iwan Bunin, pisarz i tłumacz (m. in. z polskiego dzieł Mickiewicza i wierszy Adama Asnyka). W muzyce Rosja straciła wówczas " Sergiusza Rachmaninowa, Igora Strawińskiego oraz światowej sławy śpiewaka Fiodora Szalapina. Pośród malarzy może największą stratę poniosła Rosja wraz z wyjazdem z kraju Marca Chagalla, znakomitego kolorysty. Po październiku Chagall został dyrektorem Akademii Sztuk i na jednej z uroczystości z okazji pierwszej rocznicy rewolucji wystawił swój obraz z zielonymi krówkami i konikami brykającymi po niebie, który przez krytykę uznany został za kontrrewolucyjny, zarówno w treści, jak i barwie. W rezultacie Chagalla pozbawiono stanowiska i możliwości wystawia ą a swoich prac w Rosji, wyemigrował więc - podobnie jak Ilja Repin - do Finlandii, sk d w 1922 r. przeniósł się do Francji, gdzie ! został już na stałe. 10. Rosja Radziecka a świat zewnętrzny W połowie 1918 r. terytorium Rosji Radzieckiej zostało zredukowane do obszaru niewiele większego od starego Wielkiego Księstwa Moskiewskiego, na którego granicach stały wrogie, białogwardyjskie i inne armie. W dodatku, po październiku 19I7 r. przed bol- szewikami stanęły trzy zasadnicze problemy w polityce zagranicznej. Po pierwsze - Rosja wciąż prowadziła wojnę z państwami centralnymi; po drugie - narodowości nierosyjskie byłego imperium coraz natarczywiej domagały się formalnego uregulowania ich niezależności państwowej; po trzecie - oczekiwany przez bolszewików rychły wybuch rewolucji w innych 64 aństwach Europy i świata oddalał się w bliżej nieokreśloną przyszłość. Te trzy kwestie, jak luteg zresztą wszystkie inne zagadnienia, przed którymi stanęli bolszewicy po przejęciu władzy, były z ze sobą ściśle powiązane, lecz my rozpatrzymy je oddzielnie. p Przyjęty przez II Wszechrosyjski Zjazd Rad Dekret o pokoju bolszewicy starali si Buch ę - c szeroko rozpropagować wewnątrz kraju i poza jego granicami, jednakże w stolicach państw ' zagra zachodnich nie wywołało to większego entuzjazmu. Przeciwnie, alianci zachodni próbo y li p naty w erswadować bolszewikom konieczność ozostania w koalicji - ci ednak nie chcieli o t m dod słyź eć. Lenin w tym czasie spodziewał się, a nawet pragnął zwycięstwa Niemców, ponieważ pro wierz ł, że były one na drodze do rewolucji, a silne rewolucyjne Niemcy były lepsze niż słabe rewol c ne Niemcy. Opublikowanie zaś przez bolszewików tajnych traktatów rządu carskiego, łącznie z porozumieniem z aliantami z 1915 r. dotyczącym podziału Turcji, war trak wywołało oburzenie w Londynie i Paryżu. Y , ogr; 13(26) listopada 1917 r. pełnomocnicy rządu bolszewickiego nawiązali pierwsz kontakt opc z Niemcami. Na początku grudnia wynegocjowano zawieszenie broni, a 9(22) grud- nia rozpoczęto rokowania pokojowe w Brześciu nad Bugiem. Pozycja wyjściowa delegacji zat, radzieckiej, którą najpierw kierował Adolf Joffe, a następnie Trocki, od początku nie zd b ła najlepsza i Niemcy orientując się co do słabości partnera, zażądali zgody Rosjan na nai Y ą Y p g ję Y p j ani okupację terenów należ c ch kiedyś do aństwa rosyjskie o za t ch teraz rzez wo ska pr niemieckie. Z biegiem czasu delegacja niemiecka zaostrzała warunki podpisania pokoju. , Sytuacja skom likowała się jeszcze bardziej, kiedy w Brześciu pojawiła się delegacja z i Ukraińców z żądaniem niepodległości dla swojego narodu, które zostało poparte przez stro ę pc niemieck. Ewentualne usamodzielnienie się chlebodajnej Ukrainy, dostarczającej przecież 4 5 bc całości rosyjskiej produkcji węgla i żelaza, byłoby dla Rosji niepowetowaną stratą. sa Postulat samostanowienia narodów był jednym z głównych haseł, pod którym bolszewicy w szli do rewolucji w 1917 r. Tymczasem podczas rokowań pokojowych w Brześciu, kiedy Niemcy łc zażądali rezygnacji bolszewików z panowania nad niektórymi z tych nacji, wywołało to sprzeciw n znacznej cz ści kierownictwa partii i rządu radzieckiego. Nastąpiła przerwa w obradach, podczas które delegacje konsultowały własne stanowiska ze swoimi rządami. W Rosji Radzieckiej rozgorzała gorąca dyskusja na temat zawarcia pokoju z Niemcami. Kilku działaczy partii bolszewickiej, tzw. lewicowi komuniści (m. in. Mikołaj Bucharin i Mojżesz Urycki) s doma ało się odrzucenia warunków pokoju i rozpoczęcia wojny rewolucyjnej z niemieckim i 1 im rializmem. Trocki natomiast wysunął inną propozycję: "wojnę kończymy, armię demobili- j my, ale pokoju nie podpisujemy". Lenin zaś uważał, że aczkolwiek warunki podyktowane przez stronę niemiecką są ciężkie i upokarzające dla Rosji, to jednak należy j aprzyjąć, gdyż państwo radzieckie nie jest w stanie prowadzić wojny: "armia rosyjska się wyraził wówczas przywódca bolszewików - nie jest zdolna nawet do odwrotu". Należy wszelako zaznaczyć, że początkowo Lenin w pewnym sensie akceptował propozycję Trockiego "ani wojny, ani pokoju", ale równocześnie, zanim ten powrócił do Brześcia, wymógł na nim obietnicę, że w przypadku gdyby ta koncepcja została przez państwa centralne odrzucona, wówczas on, Trocki, poprze propozycję Lenina "pokoju za wszelką cenę". 28 stycznia (10 lutego) 19I8 r. Trocki złożył w Brześciu wobec zdumionych członków dele ac i niemieckiej i austriackiej oświadczenie, że Rosja Radziecka nie przyjmuje warunków pokoju nie podpisze traktatu, ale i wojny prowadzić nie b tdz u. t mo ozumó raniule, Jeżel sam wyznaje w swoich wspomnieniach, opierało się na n ęp ją Y imperializm niemiecki nie będzie mógł pchnąć wojsk przeciwko nam - będzie się to równało z olbrzymim zwycięstwem o nieprzewidzianych wprost następstwach. Jeżeli zaś okaże się, że Hohenzollern może wymierzyć nam cios, to zawsze zdążymy skapitulować dość wcześnie..., wówczas zmuszeni będziemy do podpisania pokoju, ale wszyscy zrozumieją, że nie mieliśmy innego wyjścia''. 65 Hohenzollern "pchnął" jednak swoją armię, zdobywając bez trudu nowe tereny. 23 lutego wojska niemieckie znalazły się już pod Narwą i Pskowem. W tej sytuacji niektórzy z przywódców bolszewickich sugerowali skorzystanie z pomocy Ententy, inni zaś, jak Bucharin, proponowali "walkę do ostatniego człowieka". Lenin jednak obstawał przy swoim - odwołał Trockiego z Brześcia i zwolnił go z funkcji ludowego komisarza spraw zagranicznych, desygnując w jego miejsce Jerzego Cziczerina, który wyraził gotowość natychmiastowego podpisania warunków pokoju. Niemcy się jednak nie spieszyli i wysunęli dodatkowe żądania, a w tym oficjalnego zrzeczenia się przez Rosję pretensji do Finlandii, prowincji nadbałtyckich, Ukrainy i do niektórych terytoriów na granicy rosyjsko-tureckiej. W zawartym 3 marca w Brześciu pokoju delegacja radziecka zaakceptowała wszystkie warunki państw centralnych razem z narzuconym przez Niemcy niekorzystnym dla Rosji traktatem handlowym. Ponadto Rosja zobowiązała się do wprowadzenia u siebie znacznych ograniczeń wojskowych. W dniu 8 marca zjazd partii bolszewickiej po burzliwej dyskusji opowiedział się za ratyfikacją pokoju, a 14 marca 1918 r. IV Ogólnorosyjski Zjazd Rad zatwierdził traktat. Dla Lenina pokój z Niemcami był rozwiązaniem tymczasowym i zgodnie z dialektyką myślenia i postępowania bolszewików zamierzał go wypowiedzieć przy pierwszej nadarzającej się okazji.13 listopada 1918 r., po kapitulacji wojsk centralnych, uchwałą WCIK anulowano traktat. Tymczasem bolszewicy, obawiając się wznowienia działań wojennych przez Niemców, czym prędzej, jeszcze w pierwszej połowie marca, przenieśli stolicę państwa z położonego blisko granicy Piotrogrodu do Moskwy. Mnogość problemów, jakie w byłym imperium rodziła kwestia narodowościowa, powodowała, że przez współczesnych nie zawsze była ona prawidłowo postrzegana. Kiedy bolszewicy przejęli władzę w Rosji, wydawało im się, że rozwiązanie tej kwestii na zasadzie samostanowienia narodów, aż do oderwania się od Rosji włącznie, nie powinno nastręczyć większych kłopotów. Po rewolucji lutowej powstała w Rosji cała mozaika ruchów niepodleg- łościowych, ale rząd Tymczasowy niewiele zrobił, aby zadośćuczynić żądaniom poszczegól- nych nacji. Po październiku, kiedy Stalin, sam nie-Rosjanin, został komisarzem do spraw narodowości jako człowiek - w opinii Lenina - najlepiej obeznany z tymi zagadnieniami, jednym z pierwszych aktów nowych władz było przyznanie w listopadzie 1917 r. niepodległo- ści Finlandii. Można powiedzieć, że w przyjętej przez Radę Komisarzy Ludowych 2(15) listopada 1917 r. Deklaracji praw narodów Rosji w zasadzie akceptowano także pośrednio niepodległość Polski. Jednak kierownictwo partii z Leninem na czele miało nadzieję, że w niedalekiej przyszłości oderwane narody w większości przypadków w taki czy inny sposób powrócą do Rosji, zwłaszcza te, wśród których działały silne partie komunistyczne. W Finlandii miejscowi komuniści, wspierani przez stacjonujące tam wciąż rosyjskie oddziały wojskowe, już w styczniu 1918 r. zorganizowali powstanie, które przybrało rozmiary wojny domowej. Fińskie siły narodowe skupiły się pod dowództwem carskiego generała C. Mannerheima, który z poparciem Niemców pobił komunistycznych rebeliantów, a następnie poddał ich okrutnym represjom. W sprawie polskiej bolszewicy niewiele mieli do powiedzenia i w czasie, kiedy wojska kaizerowskie okupowały cały obszar byłej Kongresówki, zagadnienie to rysowało się raczej jako wypadkowa stosunków radziecko-niemieckich. Można to było między innymi zaobserwować na przykładzie nastawienia rządu bolszewickiego do przed- stawicielstwa Rady Regencyjnej w Moskwie kierowanego przez Aleksandra Lednickiego. Sytuacja zmieniła się dopiero po klęsce państw centralnych, ale ten okres omówiliśmy już w podrozdziale "Wojna z Polską". Ukraina, która w 1917 r. uzyskała status quasiautonomiczny, po rewolucji paździer- nikowej ogłosiła się Ukraińską Republiką Ludową. Równocześnie Centralna Rada Ukraińska wysunęła żądanie zwolnienia wszystkich Ukraińców z Armii Czerwonej z zamiarem włączenia ich do twoczonej armii narodowej (należy zaznaczyć, że w Armii Czerwonej służyło wielu 66 Ukraińców i spełnienie te o żądania doprowadziłoby do poważn h sPbypadek Ukraini, I g recedens dla inny ! Y ckich, a poza tym byłby to niebezpiecznyr pym bez którego Rosja Radziecka nie mogła dysponującej przy tym potencjałem gospoda si obe ść, pozwolił bolszewikom zrozumieć, że i h y owisko w kwestii samostanowienia ę j mu i należy go poddać gruntownej narodów godzi w podstawy tworzonego przez nic ą rewiz i. Na oczątku st cznia 1918 r. Stalin przekwalifikował więc dot chczasow narodow formuł sam stanowień a i nadał jej charakter klasowy: tylko masy pracujące danego narodu mają prawo wypowiadać się w sprawie niepodległości i budowy swojej odrębnej państwowo- ę p rzedstawicieli - komunistów. Jeszcze ści. Dodajmy - wYpowiadać si rzez,swoich" p omóc" miejscowym w tym samym miesiącu, czerwone hufce" ruszyły na Kijów, aby "p komunistom w przejęciu władzy i ustanowieniu "niezależnej" Ukraińskiej Republiki Socjali- styczne. 26 stycznia (8 lutego) stolica Ukrainy znalazła się w rękach bolszewikóp, a 30 stycznia (12 lutego) zainstalował się tam rząd Ukrainy Radzieckiej. Powstało niebez ieczeń- stwo podboju całego terytorium Ukrainy przez łcńń ków ó w łali skę do pomocylN Rady ewakuowali się na Wołyń, skąd przez swoich wys a yemców konferujących właśnie z bolszewikami w Brześciu nad Bugiem. Ostatecznie, bolszewic zostali zmuszeni rzez państwa centralne do opuszczenia Kijowa i wycofania swoich wojsk z terenu Ukrainy oraz do zawarcia z Centralną Radą układu granicznego. 29 kwietnia 1918 r. Centralna Rada Ukraińska została zastąpiona rządem hetmana Pawła Skoropadskiego, który proklamował powstanie państwa ukraińskiego i przywrócił porządki przedrewolucyjne w tym kraj 1918 r. wiele omniejszych narodowości byłego imperium rosyjskiego utworzyło swoje p ą g y, W Zakaukaziu na niezależne państwa z bezpośrednią lub pośrednią pomoc za ranic przykład 22 kwietnia 1918 r roklamowano utworzenie Niezależnej Zakaukaskiej Republiki Federalne. Wkrótce federacja ta rozpadła się na trzy republiki: Gruzję, Armenię i Azerbej- dżan. Jednak z wyjątkiem Polski, Litwy, Łotwy, Estonii i Finlandii, które potrafiły obronić swoją niepodległość ozostałe re ubliki nie przetrwały długo. Po klęsce państw centralnych w I wojnie światowej p w owiedź niu przez Rosję Radziecką traktatu brzeskiego bolszewicy Yp ,samostanowienia" do likwidowania rządów przystąpili w oparciu o swoją koncepcj tku 1919 r. ustanowili swoją narodowych w tych republikach. Na począ Azerbejdżanu, a z Turj ą pa Białorusi i na Ukrainie. W 1920 r. zlikwidowali niezależność odzielili się Armeni. Równocześnie, w 1920 r., bolszewicy musieli uznać niepodległość Gruzji, gdzie rządzili mieńszewicy ciesząc się poparciem rodzimych i z grani łany chgka m en t go.p ń nak już w 1921 r. z inicjatywy Stalina Armia Czerwona w g ę stwa i podporządkowała je Rosji Radzieckiej. d w Rosji bolszewicy przeżyli być może W pierwszych latach sprawowania f łak e tak upragnionej przez nich "rewolucji największe rozczarowanie w związku M rksa, kierownictwo partyjne światowej". Kierując się wskazaniami a z nielicznymi wYjąt- kami uważało, że w ewn m sensie zwycięstwo rewolucji w Rosji było przedwczesne na tyle, na ile aństwo to było za ofane gospodarczo w stosunku do wysoko rozwiniętych krajów p i świata. Stary Marks uczył bowiem, że rewolucja zwycięży najpierw w najwyżej py socjalistyczn Euro e można budować tylko w warunkach rozwiniętych krajach, a społeczeństwo w roblem ten rozwiązał teoretyczn dobrobytu. Z komunistów pierwszej połowy XX. P ie Le Trocki tworząc swoją słynną koncepcję "permanentnej rewolri lał, u homić se ię e olucji bolszewicka była tylko "językiem spustowym", któ a zw cięski proletariat tych krajów y y j ęY p ' socjalistycznych w inn ch, w że rozwini darć ej komunistyczn j Rosji, k miał następnie dostarczyć pomocy gospo li na bezpośrednie rozprzestrzenienie sbę ic ła. W październiku 1917 r. bolszewicy liczy h rewolucji przynajmniej do Niemiec, których siły zbrojne były już mocno nadwyrężone. Tę 67 I nadzieję podtrzymywali w sobie bolszewicy prawie przez cały rok 1918, ale po zakończeniu I wojny światowej, kiedy widoki na rychłą, samoczynną rewolucję, nawet w Niemczech, wyraźnie się oddaliły, stopniowo zaczęli nastawiać się na dłuższe, ale co należy podkreślić - aktywne czekanie. Katalizatorem rewolucji światowej miała być teraz Trzecia Międzynarodówka Komuni- styczna (Komintern), która została założona w marcu 1919 r. w Moskwie. Pierwszym przewodniczącym Komitetu Wykonawczego Kominternu został Grzegorz Zinowiew. Ko- mintern miał spełniać rolę ogniwa łączącego i koordynującego działalność wszystkich patńi komunistycznych świata na rzecz rewolucji. Taka była idea Kominternu, ponieważ w prak- tyce w niedługim czasie organizacja ta przekształciła się w narzędzie polityki bolszewików, realizując jedynie interesy "pierwszego w świecie państwa socjalistycznego" ponad interesami innych partii komunistycznych. Taki stan rzeczy można było nawet uznać za normalny i logiczny w sytuacji, kiedy istnienie Rosji Radzieckiej było konieczne dla utrzymania się i rozwoju idei komunizmu w ogóle, ale ta egoistyczna zasada była sztywno stosowana również w następnych latach, kiedy taka potrzeba już nie istniała. Z tej przyczyny Komintern niewiele zrobił w dziedzinie stymulowania ruchów rewolucyjnych w Europie i na świecie. Pokazał to już rok 1919: rewolucje w Bawarii i na Węgrzech zostały szybko zdławione (chociaż Bawarska Republika Rad przetrwała dwa miesiące). W 1923 r. Komintern podjął następną próbę wzniecenia rewolucji w Niemczech, ale i ona zakończyła się całkowitym fiaskiem: "tysiące uzbrojonych proletariuszy maszerujących na Berlin" - w co wierzył Zinowiew - było zwyczajnym wymysłem agentów Kominternu - niemieckim komunistom nie udało się nawet zorganizować strajku generalnego w swym kraju. Jedynym beneficjantem tej nieudanej próby ; był Hitler, który umocnił swoją pozycję w Niemczech dzięki obietnicom walki z komunistami. Prestiż Kominternu poniósł dalszy uszczerbek, kiedy w 1924 r. Zinowiew podjął próbę wzniecenia rewolucji w Estonii, przerzucając tam kilka dywersyjnych grup żołnierzy Armii , Czerwonej przebranych w cywilne ubrania. Komintern nie przysporzył zatem wielu korzyści bolszewikom. Organizacja ta nie tylko zawiodła jako katalizator ruchów rewolucyjnych na świecie, ale przez swoje machinacje, obliczone na destabilizację sytuacji wewnętrznej w innych państwach, przyczyniła się do zmiany nastrojów wielu społeczeństw europejskich na korzyść rządów prawicowych i ruchów faszystowskich. Dyrektywy Kominternu dla komunistów niemieckich, włoskich czy bułgar- skich, nakazujące im zwalczanie (często w sojuszu z faszystami) innych ruchów socjalistycz- nych, były decydującym czynnikiem, który umożliwił prawicowej ekstremie skuteczną rozprawę z lewicą w tych krajach. W kilku przypadkach postawiło to nawet w niezręcznej sytuacji ludowy komisariat spraw zagranicznych ZSRR, ponieważ wiele postępowych, zachodnich kół politycznych i intelektualnych nie chciało uwierzyć, że akurat te działania nie mają żadnych powiązań z istniejącą w ich krajach siatką radzieckich tajnych służb specjalnych. W latach trzydziestych ów brak zaufania do państwa radzieckiego był jednym z zasadniczych powodów, który wywołał niechęć rządów zachodnich do tworzenia wspólnego frontu z ZSRR przeciwko ofensywie sił faszystowskich. ROZDZIAŁ III W poszukiwaniu nowych rozwiązań l. Nowa Ekonomiczna Polityka Jak już powiedzieliśmy, w lutym 1921 r. Lenin zdecydował się skończyć z praktykami polityki gospodarczej wobec wsi stosowanymi w czasach komunizmu wojennego. Na lutowym posiedzeniu plenum RKP(b) przywódca bolszewików zgodził się na wprowadzenie tzw., podatku zbożowego" w miejsce przymusowych kontyngentów. X Zjazd partii, który obradował w dniach 8 - 16 marca 1921 r., przyjął przedstawioną przez Lenina rezolucję O zastąpieniu kontyngentów podatkiem w naturze. Pod wpływem wydarzeń w Kronsztadzie zjazd poszedł jeszcze dalej, obiecując rychłe obniżenie zaproponowanej przez Lenina wysokości podatku, który i tak miał być niższy od dotychczasowych kontyngentów. Teraz, po zapłaceniu wyznaczonej sumy, chłop mógł dowolnie dysponować nadwyżkami produkcyj- nymi i przeznaczyć je bądź do własnej konsumpcji, bądź na sprzedaż. Ta nowa zasada niewątpliwie zachęciła chłopów do zwiększenia produkcji rolnej, co w tamtych latach zaznaczyło się wyraźnym wzrostem obsiewanej ziemi. Decyzje zjazdu oznaczały zatem zgodę państwa na produkcję rynkową, a więc odchodzenie od państwowej dystrybucji towarów i powrót do handlu prywatnego. To zaś z kolei oznaczało, że prywatny kupiec (nepman -jak go nazwano) został oficjalnie uznany przez państwo przynajmniej w jednym obszarze gospodarki, chociaż wkrótce zaczął dominować nad całym handlem detalicznym: chłop, posiadając gotówkę, potrzebował ją wydać, a państwo czy kooperatywy nie były w stanie zorganizować rynku handlu detalicznego. W tych nowych warunkach, wobec katastrofalnego stanu przemysłu, władze zdecydowa- ły się przeprowadzić ograniczoną reprywatyzację również w tym sektorze gospodarki, aczkolwiek Lenin musiał zaangażować wszystkie swoje zdolności perswazyjne, aby przeko- nać do tego całe kierownictwo partii: "dopóki w rękach państwa - uspokajał Lenin swoich towarzyszy - znajdują się kluczowe gałęzie gospodarki (przemysł ciężki, banki, transport - M.S), drobna wytwórczość nie może zagrozić podstawom ustrojowym Rosji Radzieckiej". Już w lipcu 1921 r. zezwolono na oddawanie w dzierżawę niektórych zakładów produkcyj- nych i usługowych, wyrażając jednocześnie zgodę na tworzenie nowych fabryk prywatnych zatrudniających do dwudziestu robotników. Dla ilustracji można podać, że w 1924 r. w posiadaniu państwa znajdowało się 98% dużych zakładów przemysłowych, podczas gdy sektor prywatny kontrolował 4/5, a spółdzielczy (kooperatywy) 1/5 drobnej wytwórczości. W sytuacji, kiedy w ZSRR brakowało kompetentnych kadr administracyjno- -gospodarczych, reprywatyzacja większości małych przedsiębiorstw była rozsądnym rozwiązaniem, chociaż niezbyt chętnie widzianym przez partię komunistyczną. 69 Rok 1921 był okresem wielkiego kryzysu w przemyśle. Oprócz ogólnego braku żywności, wystąpiły ostre niedobory paliwa oraz taboru kolejowego, co razem doprowadziło do zamknięcia wielu przedsiębiorstw. W tym samym roku podjęto radykalne środki celem ożywienia produkcji, które jednak spowodowały krótkotrwały chaos w funkcjonowaniu 'G gospodarki. Dotąd przedsiębiorstwa podporządkowane były takiemu czy innemu departamen- towi Najwyższej Rady Gospodarki i ich zadaniem było tylko wykonanie w określonym terminie narzuconych nań planów produkcyjnych bez względu na koszty. Ucieczka pieniądza z rozliczeń gospodarczych wyeliminowała z procesu wytwórczego element kalkulacji: Najwyższa Rada Gospodarki przydzielała poszczególnym przedsiębiorstwom surowce i określała cel ich wyko- rzystania - inaczej mówiąc - dyktowała, co i ile ma zostać wyprodukowane. Zarobki wypłacano w racjach żywnościowych, odzieży i usługach. Teraz kapitałochłonna, nisko wydajna produkcja i system biurokratycznego sterowania nią zostały odrzucone. Duże przedsiębiorstwa zreorganizowano, pogrupowano w trusty, którym nadano większy zakres autonomii i zmuszo- no do funkcjonowania na rozrachunku gospodarczym. Powstały wówczas m.in. takie trusty: "Chimugol", "Donugol", "Jugostal", "Sacharotrest" i "Aznieft". Na przedsiębiorstwa nałożo- no podatek, wprowadzono też nowy system płac uzależniający wynagrodzenie od kwalifikacji pracowników. Zlikwidowano naturalne formy wypłaty, wprowadzając wynagrodzenie pienięż- ne. Zniesiono tzw. "urawniłowkę" - jednakowe wynagrodzenie za różną jakościowo i iloś- ciowo pracę. Przywrócono też opłaty za usługi komunalne. W październilcu 1921 r. powołano Bank Państwowy, w którym można było zaciągać kredyty na działalność gospodarczą oraz podjęto wysiłki mające na celu uzdrowienie pieniądza i usprawnienie obiegu waluty (w 1922 r. wprowadzono nowego rubla). Starano się tworzyć warunki do podniesienia poziomu za- ! I rządzania produkcją, pozyskiwania i przyswajania zaawansowanych technologii, jak również do zachęcania kapitału zagranicznego do inwestowania w przemysł radziecki. Pomimo oporów ; pewnej części kierownictwa partii rozwijano handel zagraniczny - właśnie w 1921 r. podpisano i ; wiele porozumień handlowych, m.in. z Wielką Brytanią. Poważnym hamulcem rozwoju gospodarczego Rosji Radzieckiej w warunkach NEP-u była dysharmonia pomiędzy cenami żywności (dochodami chłopów) a cenami produktów przemysłowych (wydatkami chłopów). "Nożyce cen" ujawniły się najostrzej w 1923 r., kiedy ! ceny artykułów przemysłowych relatywnie trzykrotnie przekroczyły poziom cen przedwojen- j '" nych, podczas gdy ceny żywności były nieco niższe niż w 1913 r. Ta sytuacja wywołała niezadowolenie chłopów, które przejawiało się w różnych formach, a przede wszystkim , doprowadziła do zmniejszenia się rynku dóbr. W następnym okresie było to jedną z przyczyn paradoksalnego w warunkach radzieckich "kryzysu nadprodukcji" w przemyśle. Natomiast prywatna przedsiębiorczość w przemyśle i w handlu z powodzeniem realizowała zadania, których nie były w stanie podjąć organizacje i instytucje państwowe. 1 Prywatni przedsiębiorcy i kupcy bogacili się i obrastali w zbytek, który był jedną ' z charakterystycznych cech "nepmanów", co irytowało bardziej wrażliwych członków partii. W 1923 r. udział sektora prywatnego w handlu detalicznym wynosił około 80% całości , obrotów. Handel prywatny nie tylko sprawniej i szybciej dostarczał towary od producenta do ; konsumenta, ale nie będąc obciążony biurokracją oferował je po znacznie niższych cenach. Kooperatywy na przykład podnosiły ceny na cukier lub odzież nawet o l00a% ponad cenę hurtową, gdy "nepmani", którzy zaopatrywali się zarówno u państwowych, jak i prywatnych 'I ! wytwórców, zadowalali się relatywnie niską marżą - o ich dochodach decydowały szybkość i liczba dokonanych operacji. W liczbach bezwzględnych handel prywatny nieustannie I ' wzrastał do 1926 r., natomiast relatywnie wielkość jego obrotów zaczęła maleć już od 1923 r., kiedy państwo w ramach nowo powołanego ludowego komisariatu handlu starało się z nim ;i : konkurować. Generalnie, pierwsze trzy, a nawet cztery lata NEP-u były najlepszym okresem ' dla "nepmanów", ale także okresem, kiedy rząd i partia wyplątały się z samobójczej polityki komunizmu wojennego. W 1926 r. gospodarka radziecka globalnie osiągnęła poziom z 1913 r. 7o 2. Głód Zanim społeczeństwo radzieckie zaczęło odczuwae pozytywne rezultaty Nowej Ekonomi- cznej Polit ki, niektóre rejony Rosji Radzieckiej nawiedziła klęska głodu. Dla mieszkańców Ros i łód nie byl nowym doświadczeniem. Nie sięgając zbyt daleko w przeszłość, klęski głodu w st gowaly w Rosji dość regularnie przez cały wiek XIX i później. Najobfitsze żniwo śmierci ź brał łód w 1891 r., ale jego rozmiary nie były aż tak tragiczne, gdy je porównać z ofiarami, g lód w latach 1921-1922. Jedną z ważnych przyczyn tego zjawiska jakie pociągnął za sobą g -1920, w następstwie której gwałtownie byla polityka bolszewików wobec wsi w latach 1918 skurczył si areał u raw w Ros i Radzieckiej. Wystarczy powiedzieć, że w porównaniu z nie ę rzecież rokiem 1917, w 1920 r. ogólny areał ziemi obsianej owsem i pszenicą najlepszym p 7. Zresztą oznaki nadciągającego k yzysu wyniósł 3/5, a żyta ozimego 4/5 powierzchni z 191 r były widoczne już w 1918 r., kiedy zgony wskutek głodu nie były może zbyt liczne, ale rosła wyraźnie śmiertelność w rezultacie niedożywienia. W roku 1921 duże obszar rolnieze Ukrainy, Powołża, Kaukazu, Krymu i Uralu, na których w sumie mieszkało 22 miliony ludzi, nawiedziła susza, która zupełnie zniszczyła zasiewy. Kied zaczęło brakować żywności najpierw umierali ludzie starsi i słabsi. Wzrastała liczba sierot i fiz cznie ułomn ch noworodków. Gwałtownie wzrosła przestępczość kryminal- y y ,karier " zwykle od kradzieży - liczne przestępcze elementy rozpoczynały swoją, ę zywności. Działając zrazu w pojedynkę, przestępcy łączyli się w dobrze zorganizowane grupy, dokonując zbrojnych napadów na nieliczne sklepy, magazyny z żywnością lub bezpośrednio na pola, rabując stojące jeszcze zboża czy dopieńo ę pp szukiwańz ywni Wyludniały się miasta, których mieszkańcy udawali się na prow ości. Równocyeś nie mieszkańcy głodujących wsi uciekali na tereny, których nie dotknęła klęska. W dramat cz rzeż cia przemieszczające się tam i z powrotem wyglodniałe masy nej pogoni za szansą p y kacyjnych bia c widok. Źle funkcjon ludzkie tworzyły na szlakach komuni przygnę ją y ował koleje - nieliczne pociągi pasażerskie przepełnione były głodującymi. Słabsi, nie mogąc się dostać do wa onów, całymi dniami, a nawet tygodniami tłoczyli się na dworcach kolejowych, wyłuskując j den z drugiego wszy i umierając w milczeniu. Oblicza się, że w tym czasie zmarło w Rosji z głodu około 5 mln osób. p W s ołeczeństwie nast ił upadek moralności. Nawet członkowie artii, którzy zaj- mowali s ię podzialem żywnó ci, robili to nieuczciwie rozdając mniejsze racje, a nadwyżki zatrz mu c dla siebie. Wcale nierzadko zdarzały się przypadki kanibalizmu. W opu- blikó ań j już w 1922 r. Kni ie o golodie dwaj autorzy, lekarze pracujący w okolicy Ufy, L.A. i L.M . Wasilewscy, opisaligwiele wstrząsających przypadków spożywania ludzkiego ciała w tamtych okolicach. Na str. 81 - 82 swojej książki zanotowali takie między innymi s ostrzeżenie: "Zdarzało si, że głodująca rodzina zjadała kogoś z młodszych członków. Czasami ojciec, nie mogąc znaleźć innego sposobu, podcinał gardło dziecka sąsiadów i przynosił swoim dzieciom ako <>..., ale bywało też, że nocą rodzice przynosili z cmentarza jak ś cz ść ludzkie o ciała i karmili tym swoje dzieci." W innym zaś miejscu, na str. 178 autorzy op śali następujący przypadek: "Pewien Tatar uderzeniem w głowę kłodą drewna,zabił 13-letnią dziewczynkę, która przyszła go odwiedzić. Część ciała zamordowanej człowiek ten spożył sam, a resztę sprzedał na rynku". dzie zadano ostatnie , gdzie brakowało i zboża, i materiału siewnego, g j Na wsiach - tam nie było żadnej nadziei na przeżycie, chyba że wychudzone konie i kościste krowy obietnice władz jakimś sposobem udało się spełnić. lednak w większości przypadków lokalne społeczności nie miały powodów, aby w te obietnice łie dnak pewneldzaał niaę by pomo musiały radzić sobie same. Rząd radziecki podejmowa je 1 ina Centralną Komisję głodującym. W lipcu 1921 r. powołano pod kierownictwem Ka in Pomoc potrzet narodc Sojusz Natycl amery pudóv organ: p onie, tymcz doko radziů cudzi oska radzi Nale złagů 1 Pomocy Głodującym, której zadaniem było organizowanie dostaw żywności dla najbardziej potrzebujących guberni. Zwrócono się także o pomoc zagraniczną, w tym do Między- narodowego Czerwonego Krzyża. W odpowiedzi na apel Moskwy, Najwyższa Rada Sojusznicza w Paryżu powołała specjalną komisję do zajęcia się sprawą pomocy dla Rosji. Natychmiast też zareagowały organizacje społeczne, religijne i charytatywne, jak na przykład amerykańska fundacja Herberta Hoovera, która wkrótce dostarczyła Rosji około 30 mln pudów zboża. Znany norweski filantrop i badacz polarny Fridtj f Nansen założył odrębną organizację pomocy głodującym. Początkowo istniały pewne trudności z dostawami żywności, ponieważ władze radzieckie nie życzyły sobie na swoim terenie zachodnich "wywrotowców" tymczasem organizacje udzielające pomocy, nie ufając bolszewikom, same zamierzały dokonywać dystrybucji swoich dostaw. Ostatecznie osiągnięto kompromis, aczkolwiek władze radzieckie cały czas podchodziły z dużą nieufnością do pracujących ofiarnie w Rosji cudzoziemskich członków tych organizacji, nierzadko stosując wobec nich szykany, a nawet oskarżając ich o sabotaż i szpiegostwo. Często też zdarzały się aresztowania obywateli radzieckich pracujących w lokalnych agendach zagranicznych organizacji charytatywnych. Należy wszelako stwierdzić, że pomoc Zachodu w znacznym stopniu przyczyniła się do złagodzenia następstw klęski głodu w Rosji. 3. Partia Podczas wojny domowej za najbardziej wartościowych członków partii uchodzili ci, którzy w trudnych sytuacjach potrafili wymusić na swoich towarzyszach oraz współbraciach pożądane sposoby zachowania się - jeżeli trzeba było, to nawet pod groźbą rewolweru. W okresie NEP-u ci twardzi i surowi komuniści skonstatowali, że ich niewyszukane sposoby załatwiania spraw nie spotykały się już z uznaniem organizacji partyjnych, które teraz pracowały w przyjemnych, dobrze urządzonych gabinetach, zatrudniając młode, szykowne sekretarki, a zamiast rewolweru używały gumowych pieczątek. Jednocześnie styl pracy , ' organizacji partyjnych, tj. władza, jaką uzyskały one nad swoimi członkami, nie uległ zmianie, pomimo iż był on sprzeczny z przedrewolucyjnymi zasadami. "Centralizm demokratyczny" przekształcił się w centralizm bez demokracji. Obserwowano też zjawisko dalszego rozwarst- wiania się szeregów partyjnych. Członkowie funkcyjni lub sprawujący urzędy w administracji państwowej i gospodarczej stopniowo tracili kontakt z szeregowymi członkami partii i ze społeczeństwem: gdy powstawał jakiś konflikt - zwykle górę brała urzędowa wygoda. Kiedy Lenin w swoich ostatnich listach użalał się na biurokrację wewnątrzpartyjną - miał na myśli właśnie to zjawisko. Pomimo iż Lenin dostrzegał nieprawidłowości w funkcjonowaniu partii, to jednak odrzucał wszelkie ataki grup członków, które krytykowały styl pracy organizacji partyjnych, aktualną politykę partii, a nawet ostrzegały przed jej upadkiem. Najgłośniejszą spośród tych frakcji byli "lewicowi komuniści", którzy już w 1918 r. występowali przeciwko pokojowi z Niemcami, a teraz upatrywali w napływie do partii i administracji byłych carskich urzędników zagrożenie dla "czystości" partii. Inna frakcja znana jako "opozycja robotnicza" z Aleksandrem Szlapnikowem (wł. Bieleninem) i Aleksandrą Kołłontaj, domagała się zwiększenia i wzmocnienia robotniczego trzonu w partii oraz przywrócenia autonomii związkom zawodowym. Z kolei frakcja tzw. "centralizmu demokratycznego" (Tymoteusz Sapronow) żądała właśnie przywrócenia przedrewolucyjnych norm w partii, a więc pod- niesienia do potrzebnego poziomu zasad demokratycznych w stosunkach wewnątrzpartyj- 72 nych. Lew Trocki zaś lansował koncepcję upaństwowienia związków zawodowych, zmilitary- zowania zakładów pracy oraz podjęcia działań na rzecz wzmocnienia dyscypliny społecznej. Grupy frakcyjne publikowały swoje deklaracje i rozpowszechniały je wśród członków partii. W 1921 r. X Zjazd RKP(b) na wniosek Lenina postanowił skończyć z frakcyjnością i przyjął rezolucję O jedności w partii. Było znamienne, że rezolucję przyjęto pod nieobecność prawie 300 delegatów, którzy wyjechali tłumić powstanie w Kronsztadzie! Rezolucja zabraniała tworzenia grup wewnątrz partii i wypowiadania się w ich imieniu. Pojedynczy członek mógł wyrazić swoje zdanie, ale nie wolno mu było wciągać innych do opozycji: w razie stwierdzenia takich zamiarów osoba taka podlegała wydaleniu z partii. Wprowadzając zakaz frakcyjności, kierownictwo RKP(b) motywowało swoją decyzję niebezpieczną sytuacją, w jakiej znalazła się partia w związku z wzbierającą falą strajków robotników, co mogło doprowadzić do rozłamu. Ów zakaz skutecznie zahamował krytykę stylu działania i aktualnej "linii" partii, jak również wszelką, konstruktywną dyskusję wewnątrzpartyjną. Od tej pory nie tylko lewicowa czy prawicowa frakcje w RKP(b), ale także inne, niebolszewickie partie i nieformalne ugrupowania polityczne zostały wyeliminowane z życia politycznego jako źródła zorganizowanej krytyki polityki kierownictwa partii i państwa. Dotyczyło to zwłaszcza byłych działaczy partii eserowskiej i mieńszewickiej - tych, którzy pozostali w Rosji i niekiedy nawet podejmowali współpracę z bolszewikami na wielu płaszczyznach (sporo z tych osób wstąpiło do RKP(b), jak np. Jerzy Cziczerin, były mieńszewik, ludowy komisarz spraw zagranicznych, czy Andrzej Wyszyński, także były mieńszewik, który wstąpił do RKP(b) w 1920 r., a od 1935 r. sprawował funkcję prokuratora generalnego ZSRR). W 1922 r. wiele z tych osób poddano represjom, postawiono przed sądem i skazano - nierzadko na karę śmierci. W 1923 r. eserowców i mieńszewików gruzińskich zmuszono do rozwiązania swoich partii. W 1924 r. rozwiązali się także mieńszewicy ukraińscy. Zakaz frakcyjności wykorzystywał później Stalin do rozprawiania się z prawdziwymi czy urojonymi krytykami swojej polityki, z których wielu w 1921 r. oddało swoje głosy za rezolucją. Inny problem, który poważnie zafrasował bolszewików w tym czasie, związany był z pogorszeniem się sytuacji klasy robotniczej w warunkach NEP-u. Robotnicy, idąc za głosem niewykorzenionego jeszcze przedrewolucyjnego nawyku, podjęli wiele masowych akcji strajkowych. Winą za strajki bolszewicy po dawnemu obciążali wszystkich - monarchistów, eserowców, mieńszewików, anarchistów, ale także - co było czymś zupełnie nowym samych robotników. Winę rosyjskiego proletariatu uzasadnił teoretycznie Lenin na XI Zjeździe RKP(b) (obradował w dniach 27 marca - 2 kwietnia 1922 r.), na którym wystąpił po raz ostatni z referatem sprawozdawczym KC oświadczając, że skoro w Rosji Radzieckiej "wielki przemysł kapitalistyczny został zlikwidowany, skoro fabryki stanęły - proletariat zniknął". Podobnie ujął to Zinowiew twierdzac, że "klasa robotnicza została wskutek powikłań rewolucyjnych zdeklasowana". A zatem proletariat - stwierdziło kierownictwo partii bolszewickiej - który obecnie strajkuje, nie jest prawdziwą klasą robotniczą - taką klasę należało dopiero stworzyć. Można więc powiedzieć, że "awangarda klasy robotniczej", za jaką uważała się RKP(b), przewodziła klasie, która nie istniała! Należy się zgodzić, co zresztą już wyżej powiedziano - że proletariat rosyjski w 1921, 1922 r. nie był tym samym, który towarzyszył bolszewikom w przejmowaniu władzy w 1917 r.: wielu zmobilizowanych robotników zginęło na frontach wojny domowej, inni zaś awansowali w hierarchii partyjnej i przeszli do kategorii biurokracji partyjno-urzędniczej, do fabryk zaś napłynęło sporo chłopów, głównie ze zdemobilizowanych armii. Ta sytuacja niewątpliwie spowodowała obniżenie się świadomości klasowej i x yrobienia politycznego klasy robotniczej, ale gdyby odwołać się do Marksa, to pisał on przecież, że "do fabryk idzie i pracuje w nich prawdziwy proletariat". Konstatacja Lenina oznaczała więc rewizję poglądów Marksa w tej kwestii, ale unaoczniła bolszewikom, w jakim niebezpieczeństwie znalazła się rządząca partia, która 73 straciła oparcie klasowe. Wnioski, jakie z tej konstatacji wyciągnięto, były brzemienne w skutki - motywowały bowiem ideologicznie następców Lenina do postawienia na rozwój przemysłu ciężkiego, wielkich zakładów pracy - "bastionów" ideowej, wielkoprzemysłowej klasy robotniczej - "klasy hegemona", jak ją nazywali partyjni propagandziści. 4. Ostatnie lata Lenina - powstanie ZSRR Pod koniec 1921 r. Lenin na skutek postępu choroby wenerycznej zmuszony został do wycofania się z życia publicznego na kilka tygodni. Kiedy powrócił na scenę polityczną, miał ograniczoną zdolność do pracy i jego stan zdrowia stopniowo się pogarszał. 25 maja 1922 r. doznał ciężkiego ataku apopleksji i w rezultacie musiał czekać do jesieni z podjęciem pracy. Był jednak wtedy - i pozostał już do końca - tylko cieniem bojownika, który porwał Rosję do rewolucji. W ostatnich dwóch latach życia Lenina w działalności partii pojawiły się problemy, które dostrzegał jasno i wyraźnie, i które przejmowały go głębokim niepokojem. W ciągu tych ostatnich dwóch lat Lenin poświęcił się przede wszystkim walce z niebezpiecznymi tendencjami, jakie ujawniły się wewnątrz RKP(b). Oderwany od codzien- nych obowiązków, miał teraz więcej czasu, aby głębiej przyjrzeć się problemom, które nurtowały partię. Wówczas też podjął drugą - po przeforsowaniu w 1921 r. zakazu frakcyjności - decyzję, która ogromnie zaważyła na dalszych losach partii: na plenarnym posiedzeniu KC w kwietniu 1922 r. utworzono stanowisko sekretarza generalnego RKP(b), na które z rekomendacji Lenina powołano Józefa Stalina. Te właśnie dwa fakty, bardziej niż wszystkie inne, położyły podwaliny pod przyszłe przemiany, którym uległa partia w następ- nych dekadach. W dotychczasowej pracy w Biurze Politycznym Lenin w zasadzie nigdy nie narzucał swoich poglądów towarzyszom, polegając raczej na cierpliwej perswazji. Jednak pod nieobecność w tej instytucji, wskutek rozwoju choroby, jego stosunek do współpracowników uległ zasadniczej zmianie - Lenin stał się mniej cierpliwy, a nawet apodyktyczny. Z jednej strony było to oczywiście skutkiem postępującej choroby, ale też na "warsztacie" znalazły się wówczas problemy, które - obok spraw wewnątrzpartyjnych - budziły wiele kontrowersji wśród członków najwyższych władz partyjnych i państwowych. W pierwszym rzędzie dotyczyły one kwestii przyszłego modelu państwa radzieckiego, a na tym tle stosunków narodowościowych. Komisarzem ludowym do spraw narodowości w dalszym ciągu pozostawał Stalin, który miał własny pogląd na to zagadnienie i pierwsza różnica zdań w tej kwestii pomiędzy nim a Leninem ujawniła się na tle sprawy Gruzji. Komuniści gruzińscy nie podzielali zdania Moskwy, która żądała zjednoczenia się tej republiki z Armenią i Azerbejdżanem. Najgorętszymi zwolennikami tej koncepcji w Biurze Politycznym byli dwaj ; Gruzini - Stalin i Ordżonikidze. Gruzinom nie odpowiadała także wysunięta przez Stalina koncepcja przyszłych powiązań narodowości, które miały być włączone do RSFRR (Rosyjska Socjalistyczna Federacyjna Republika Radziecka) na zasadach republik autonomicznych. Wdrożenie tej koncepcji stanowiłoby jawne naruszenie nawet bolszewickiej zasady samo- stanowienia, dlatego przeciw niej zaprotestował także Lenin. Stalin zarzucił Leninowi "narodowy liberalizm", ale kiedy chorego wodza poparła większość Politbiura - wycofał swoją propozycję. Nie zrezygnowal jednak z rozwiązania po swojemu kwestii gruzińskiej. Latem 1922 r. z poparciem Dzierżyńskiego, rozprawił się z KC KP Gruzji, a kilka miesięcy później -13 grudnia 1922 r. - przyczynił się do utworzenia Federacji Zakaukaskiej, na czele której stanęło Zakaukaskie Biuro RKP(b) z I sekretarzem Sergo Ordżonikidze. 74 Arbit r alne zachowanie się Stalina w sprawie gruzińskiej było punktem zwrotnym się w nastawieniu Lenina do sekretarza generalnego RKP(b). Teraz Lenin postanowił sam po roztrzygnąć problem narodowościow bez uciekania się do "wielkoruskiego szowinizmu", jak ogr również podjął próbę oczyszczenia kierownictwa partyjnego z "autokratycznego i biuro- wct kratycznego elementu", polecając Trockiemu zorganizowanie w kierownictwie partii "bloku ; ę.i kontrbiurokratycznego". 26 września 1922 r. Lenin wystoso a ęlfederacji łktóra u Blglę- r k Politycznego, przeciwstawiając stalinowskiej autonomizacji z n dniała nastroje panujące wśród mniejszości narodowych. Wedhzg niego państwo radzieckie pr2 winno otrzymać nową strukturę jednoczącą wszystkie republiki, włączając RSFRR, na jed zasadzie wza emnej równości. Równość miała więc być kluczowym pojęciem leninowskiej ali koncepcji federacyjnej. W t m schemacie federacja radziecka miała być rządzona przez rząd zb Y I w związkowy (federalny), a nie przez rząd RSFRR. twierdził Deklarację oraz Uklad pc 30 grudnia 1922 r. odbył się I Zjazd Rad ZSRR który za na mocy które o owstał ZSRR, zawarte pomiędzy RSFRR a republikami radzieckimi ( g p ) e Re ubliki Zakaukaskiej - po narzuceniu ich Ukrainy i Białorusi, a w końcu i Federacyjn j p sił Gruzinom. W Deklaracji zawarto łówne, formalno-prawne ustalenia, które w 1924 r. b ą g Y złożyły się na konstytucję ZSRR. Federacja, która się z nich wyłoniła, była rzecz wiście nową I p organizacją ustrojową, taką, jakiej chciał Lenin. Jej instytucje były swoiste - różniły się od dů instytucji RSFRR. zenia prawne są niewystarczające, aby " Lenin jednak zdawał sobie sprawę, że zabezpiec , z zrównoważyć znaczenie realnych faktów. Stalin również rozumiał ową dysproporcję między prawem a rzeczywistością, co wyjaśnia, dlaczego tak łatwo zgod i óskizz ge lniecistni jącej koncepcji autonomizacji. Stalinowi nietrudno przyszło wyciąg ą s tuac i: nie było żadne rzeciwwagi dla prymatu RSFRR pod względem liczby ludności r iYznać enia politycznego.pJe możliwości kontroli narodowych formacji terytorialnych za i, 1 - partii, instytucji gospodarczych, armii - nie pośrednictwem rozmaitych instytucji Y podlegały dyskusji. Stalin uważał, że ideałem byłby taki stan prawn, który odzwierciedlałb tę rzeczywistość - stąd jego projekt autonomizacji. Zmuszony jednak przez Lenina do ů porzucenia go, uczynił to bez specjalnych oporów, wierzyf e a a jestregalitarna sć y nie j j silniejsza od prawa. Nie miało większego znaczenia, czy j j drem miała być przecież RSFRR. Lenin zdawał sobie sprawę z te nieuniknionej 'ů konsekwencji dysproporcji między rzeczywistością a oficjalnym prawem. Łączył ją jednak - ak to nazwał "stuprocentowo rosyjskim produktem, wielkoruskim szowinizmem, z tym j Y - jak zaobserwował - zaczynali charakteryzującym rosyjskiego biurokratę". A bolszewicwłaśnie Lenin nie bardzo wierzył się upodabniać do rosyjskich biurokratów. Dlatego - rozwi zanie, które przyjęto, w wartość tekstów prawnych, "albowiem - jak pisał ą sprowadza prawo wycofania się ze Związku, które służy nam za usprawiedliwienie, do zwykłego świstka papieru". tak choroby, ale pomimo to nie prze 13 grudnia 1922 r. Lenin przeszedł następny a stawał zajmować się najpilniejszymi, jego zdaniem, sprawami, w tym przede wszystkim sprawą Gruz i. Pracował bardzo wytrwale wraz z żoną i sekretarkami, dyktując i telefonując. Nie ufając już informacjom Stalina - kontaktował się głównie z Trockim. Zaniepokoiło to Stalina, któr zatelefonował do Krupskiej z prośbą o zaaranżowanie spotkania z Leninem. Krupska ednak odmówiła i Stalin obrzucił ją stekiem niewybrednych epitetów i pogróżek. Po kolejnym ataku, 23 grudnia, lekarze pozwolili Leninowi dyktować tylko przez pięć minut dziennie: wówczas to powstało wiele notatek, które później złożyły sie na tzw. "testament Lenina". Lenin usiłował przede wszystkim przekonać towarzyszy o konieczności oczyszczenia artii z biurokratycznego i autokratycznego stylu rządzenia oraz zapobiec rysującemu się rozłamowi w kierownictwie RKP(b). Ale pomimo iż był świadom zbliżającej I 75 się śmierci, w tych ostatnich już artykułach i listach (m.in. tzw. "List do Zjazdu") powstrzymywał się od wyznaczania konkretnego następcy na swoje miejsce w partii, ograniczając się tylko do uwag pod adresem osób ze ścisłego kierownictwa, które mogłyby wchodzić w rachubę. Jednak w "Liście do Zjazdu" najwięcej uwagi poświęcił Stalinowi pisząc m.in.: "Towarzysz Stalin po objęciu stanowiska sekretarza generalnego skupił w swoich rękach nadmierną władzę i nie mam pewności, czy zawsze potrafi z tej władzy korzystać z należytą ostrożnością". Odnośnie do Trockiego, Lenin wskazując na jego "niebolszewizm", przedstawił go jako człowieka o ponadprzeciętnych zdolnościach, ale jednocześnie jako jednostkę bezwzględną, o zbyt wielkim wyobrażeniu o swojej wartości. Lenin poczynił pewne aluzje na temat Kamieniewa i Zinowiewa, przypominając ich sprzeciw wobec powstania zbrojnego w październiku 1917 r., ale sugerował też, by z tego powodu nie wyciągać w stosunku do nich żadnych negatywnych konsekwencji. Dalej autor "Listu do Zjazdu" poświęcił kilka słów dwóm m#odym członkom KC - Bucharinowi i Grzegorzowi Piatakowo- wi (wł. Kijewskiemu), określając ich jako ludzi o wybitnej woli i zdolnościach spośród najmłodszych działaczy kierownictwa partyjnego. "Bucharin - pisał Lenin - jest nie tylko bardzo cennym i wybitnym teoretykiem partii, uchodzi on również słusznie za ulubieńca całej partii, jednakże jego poglądy teoretyczne mogą być tylko z dużymi zastrzeżeniami zaliczane do poglądów całkowicie marksistowskich". Kilkanaście dni później, już po incydencie Stalina z Nadieżdą Krupską, Lenin uzupełnił "List" następującym post scriptum: "Stalin jest zbyt brutalny i wada ta, która jest całkiem do zniesienia w naszym środowisku i w stosunkach między nami komunistami, staje się nie do zniesienia na stanowisku sekretarza generalnego. Wobec tego proponuję towarzyszom, by zastanowili się nad sposobem przeniesienia Stalina z tego stanowiska i wyznaczyli na to miejsce innego człowieka, który pod wszystkimi względami różniłby się od tow. Stalina jedną tylko zaletą, a mianowicie - większą tolerancyjnością, większą lojalnością, większą uprzej- mością, bardziej uważnym stosunkiem do towarzyszy, mniej kapryśnym usposobieniem, itp." Opinia o Stalinie nie była jednak żądaniem - jakby sie mogło wydawać - wyeliminowa- nia go z centralnych władz partii, ponieważ wymienienie jego osoby przed Trockim sugerowało, że Lenin - pomimo wszystko - stawiał go wyżej od niego. Zaś Zinowiew i Kamieniew, wyraźnie zostali w "Liście" odsunięci na drugi plan. Treść "testamentu" Lenina nie pozostawia zatem żadnych wątpliwości, że przywódca bolszewików doszedł do bolesnego wniosku, iż pośród najbliższych mu działaczy nie ma osoby, która byłaby zdolna samodzielnie pokierować partią według jego wyobrażeń. Zatem do czasu "dojrzenia" młodszych pretenden- tów, największą nadzieję pokładał w mało prawdopodobnej możliwości współpracy Stalina i Trockiego pod czujnym okiem pozostałych członków Biura Politycznego KC. Problem nierównowagi w najwyższych instancjach partii spowodowanej zakresem władzy Stalina i jego biurokratycznymi skłonnościami uchwycił Lenin później, we wspo- mnianym post scriptum. W tym spostrzeżeniu utwierdziły go dalsze szczegóły "sprawy gruzińskiej", które poznawał nie zaprzestając badać tego zagadnienia, jak również analiza i ocena działalności tzw. Inspekcji Robotniczo-Chłopskiej, którą również kierował Stalin. Otóż Inspekcja Robotniczo-Chłopska, powołana w 1919 r. (istniała do 1934 r.), była instytucją przeznaczoną do zwalczania arbitralnych i biurokratycznych praktyk administracji państwowej. Tymczasem pod kierownictwem Stalina instytucja ta miast realizować swoje przeznaczenie - sama stała się źródłem monstrualnie rozrastającej się biurokracji. Na początku marca 1923 r. Lenin zakończył badanie "sprawy gruzińskiej" i wydał zalecenie, aby najbliższy, XII Zjazd partii (odbył się w dniach 17-25 kwietnia 1923 r.) zwrócił uwagę na możliwość odrodzenia się koncepcji autonomizacji, która - jak stwierdził - wynikała z "pośpiechu Stalina i jego administracyjnych skłonności". Lenin zażądał, by wszystko, co dotyczyło zabezpieczenia suwerennych praw republiki, zostało opracowane 76 bardzo dokładnie, a nawet drobiazgowo, by nie stwarzać możliwości dowolnej interpretacji postanowień konstytucyjnych. Obronę "sprawy gruzińskiej" przed Stalinem i jego zwolen- nikami Lenin powierzył Trockiemu. Równocześnie napisał list do Stalina z żądaniem przeproszenia Krupskiej. 10 marca 1923 r. Lenin uległ jeszcze jednemu atakowi choroby, w rezultacie którego został na wpół sparaliżowany i pozbawiony zdolności mówienia. Tym samym jego działalność polityczna została zakończona. W ostatnich miesiącach aktywnego życia Lenin robił, co mógł, by osłabić wpływy Stalina i doprowadzić do przezwyciężenia niebezpiecznego, biurokratycz- nego i autokratycznego stylu kierowania partią, oraz by przestrzec przed poddawaniem się wielkoruskiemu szowinizmowi, zwłaszcza nierosyjskich członków kierownictwa - Stalina, Ordżonikidze i Dzierżyńskiego. Ale jak pokazała przyszłość, te wysiłki pierwszego wodza partii nie zdały się na nic - we wszystkich tych sprawach jego zamierzenia poniosły kompletne fiasko. Lenin zmarł wieczorem 21 stycznia 1924 r. 5. Stalin Stalin urodził się jakó Józef (Soso) Wissańonowicz Dżugaszwili w miejscowości Goń, w Gruzji, 21 grudnia 1879 r. (domniemywa się, że jest to data sfałszowana i że naprawdę urodził się w 1878 r.). Jego ojcem był Wissarion Iwanowicz Dżugaszwili, chłopskiego pochodzenia, szewc z zawodu i nałogowy alkoholik (wśród bolszewików panowało powszech- ne przekonanie, że ojcem Stalina był zrusyfikowany Polak, znany odkrywca, gen. Mikołaj Przewalski). Wissarion Iwanowicz miał ciężką rękę dla syna - bił go często brutalnie i przypuszcza się, że podczas jednej z codziennych porcji batów uszkodził dziecku lewą rękę, w którą później wdała później się gangrena. Miejscowy znachor wprawdzie zapobiegł amputacji albo nawet śmierci dziecka, ale na całe życie pozostał mu uszkodzony łokieć, krótsza ręka i lekko wykrzywione palce. W dodatku, w wieku siedmiu lat mały Dżugaszwili zachorował na ospę, która pozostawiła na jego twarzy trwałe ślady. W wieku ośmiu lat poszedł do szkoły przycerkiewnej, a w wieku czternastu lat - zgodnie z życzeniami matki (Katarzyny, z domu Geładze) - do seminarium duchownego w Tbilisi. W seminarium robił raczej korzystne wrażenie na ojcach-nauczycielach i kolegach-alumnach, wykazując się wszelkimi zadatkami na dobrego duchownego. Jednak po pewnym czasie zaczął zdradzać zainteresowanie działalnością rewolucjonistów, o których wówczas w imperium rosyjskim było bardzo głośno. W czasie wakacji 1898 r., po czwartym roku seminarium, Józef Dżugaszwili wstąpił do tajnego kółka robotniczego w Tbilisi, w którym przyjął pseudonim "Koba" (pseudonim zaczerpnął z awanturniczej powieści Aleksandra Kazbergi pt. Nunu, której bohaterem był walczący z władzą i pomagający uciśnionym kaukaski góral Abrek Koba). Działalność w kółku socjalistycznym nie uszła uwagi jego przełożonych i będąc już na piątym, ostatnim roku nauki, został skreślony z listy seminarzystów, aczkolwiek dano mu szansę zdawania egzaminów końcowych, do których jednak nie przystąpił. Mimo iż formalnie Stalin nie ukończył seminarium i nie przywdział habitu duchownego, to jednak kapłańska edukacja wyraźnie odzwierciedlała się później w jego zewnętrznej uniżoności, w stylu pisania, sposobie argumentacji, co sugerowało, że gdyby jego losy potoczyły się zgodnie z pierwotnym przeznaczeniem - mógłby być rzeczywiście przekonywającym kaznodzieją. Następny okres w życiu Stalina nie jest zupełnie jasny, przynajmniej do 1905 r. Rosyjscy socjaldemokraci dopiero formowali swoją partię, prowadząc między sobą zaciekłe polemiki programowe. Ale w tym okresie Dżugaszwili nie był już postacią nieznaną, przynajmniej wśród lokalnych, gruzińskich organizacji socjaldemokratycznych - brał udział w ruchach strajkowych na Kaukazie, uczestniczył także w wielu konferencjach partyjnych. W 1905 r. już jako delegat Zakaukazia pojechał na I Ogólnorosyjską Konferencję SDPRR do Tammerforsu (Tampere) w Finlandii, gdzie po raz pierwszy spotkał Lenina. W kwietniu 1906 r. wziął udział w IV Zjeździe rosyjskich socjaldemokratów w Sztokholmie. Kiedy na zjeździe ujawniły się ostre sprzeczności pomiędzy bolszewikami a mieńszewikami - Dżugaszwili stanął po stronie Lenina. Wiosną 1907 r. uczestniczył w V Zjeździe SDPRR w Londynie. W trudnych, gorących latach rewolucji 1905-1907, a także później, kiedy "ruch" potrzebował dużo pieniędzy, bolszewicy organizowali wiele akcji ekspropriacyjnych na banki i transporty pieniędzy. Wielu ówczesnych działaczy wiedziało, że "Koba" często brał udział w takich akcjach, zwłaszcza w Tbilisi (w tych czasach używał wielu pseudonimów, m.in. "Dawid", "Iwanowicz", "Wartanowicz", "Kato", "Solin". Pseudonim "Stalin" przybrał w 1913 r.). Tak więc w dziesięcioleciu poprzedzającym wybuch I wojny światowej Dżugaszwili - Stalin był już bardzo aktywnym działaczem rewolucyjnym, bywał też aresztowany i zsyłany, lecz z wyjątkiem ostatniego zesłania - zawsze udawało mu się zbiec z miejsca przymusowego pobytu. W 1913 r. Stalin znalazł się w Wiedniu, gdzie na prośbę Lenina podjął się napisania rozprawy na temat problemu narodowościowego. Okres od 1914 do początku 1917 r. znowu spędził na zesłaniu w syberyjskiej głuszy, skąd przybył do Piotrogrodu uwolniony po rewolucji lutowej. Do czasu przyjazdu Lenina do Piotrogrodu, Stalin jako redaktor "Prawdy" popierał Kamieniewa w jego dążeniu do zjednoczenia bolszewików z mieńszewikami, ale później stał się lojalnym zwolennikiem polityki Lenina. Po październiku został mianowany komisarzem ludowym do spraw narodowości, sam będąc przedstawicielem mniejszości narodowej. Podczas wojny domowej był komisarzem politycznym w Armii Czerwonej spierając się z Trockim w wielu sprawach. Spór Stalina z Trockim datuje się od czasu walk pod Carycynem w 1918 r. Stalin oskarżył Trockiego, że mianuje dowódców bez zasięgania opinii lokalnych władz partyjnych, które lepiej wiedzą, jak oceniać ludzi. Wielu z tych dowódców zostało z rozkazu Stalina rozstrzelanych za udowodnioną czy też nie nieudolność lub zdradę. Nie ma wątpliwości, że Stalin był również odpowiedzialny za śmierć około 60 tys. chłopów powołanych do Armii Czerwonej prosto od pługa i skierowanych bez przeszkolenia do walk pod Carycynem. Od 1919 r. Stalin kierował Inspekcją Robotniczo- -Chłopską, która dawała mu prawo do ingerowania w działalność wszystkich instytucji . państwowych, począwszy od ludowych komisariatów. Cieszył się też, będąc jego członkiem, dużymi wpływami w Biurze Organizacyjnym KC (działało w latach 1919-1952), które zajmowało się polityką kadrową w partii. W 1922 r. Stalin został sekretarzem generalnym RKP(b). Członkowie najwyższych władz partii bolszewickiej, dobrze obeznani z historią Europy, byli niezwykle wrażliwi na wszelkie przejawy bonapartyzmu, które mogły zrodzić się w ich szeregach. Ale podczas gdy wokół siebie szukali Korsykanina, nie zauważyli pod swoim nosem Gruzina. Tymczasem Stalin jako sekretarz generalny RKP(b), kierując pracami swojego nowego biura, nie wzbudzał takich podejrzeń. Dźwigając na swoich barkach wiele obowiązków, wykonywał ciężką i żmudną "robotę", aby oni mogli zajmować się "wyższymi sprawami". Jednak ów poszerzony zakres obowiązków prowadził nieuchronnie do uzy- , skiwania przez Stalina coraz większych wpływów wewnątrz partii. Jego najbliższymi i najbardziej zaufanymi pomocnikami byli Mołotow i Walerian Kujbyszew, z których ' poparciem dokonywał roszad personalnych na kluczowych stanowiskach w partii, jak & również zdobył decydujący głos w sprawach programowych i polityki informacyjnej. Podczas dyskusji, które pod nieobecność Lenina w Biurze Politycznym doprowadziły do ostrych sporów w 1923 r. w najwyższych władzach partii, a następnie do rozłamu, rywalizujące ze sobą frakcje odkryły, że Stalin w istocie pragnął sojuszu obu tendencji. Był to 78 manewr, który później stosował wielokrotnie, nie identyfikując się do końca z żadną ze stron, prowadząc własną politykę i traktując współpracowników instrument ynie. Już wówczas, na przełomie 1923/1924 r., posiadał takie wpływy, które umożliwiał mu zainstalowanie w Komitecie Centralnym swoich protegowanych - ludzi skłonnych w każdej chwili oddać swoje głosy na osoby lub programy, które on popierał. Trocki mógł go więc nazywać "najbardziej wybitną miernotą w partii", ale wt.eń e l WezWłŚzyś kimuPomimoetęgich umysłózy tym Stalin nie był taką miernotą, przynajmn inowiew nie potrafili przecież wystarczająć tacy ludzie jak na przykład Kamieniew y y zabezpieczyć swoich pozycji w partii, stawiając zwykle na niewłaściw ch ludzi. T mczasem Stalin, otoczony rozstrzygającymi ciągle trudne problem gW e p óstocie, umiejęt oi zresztą zagmatwać każdą, najbardziej nawet oczywistą kwes ę ści izolowania się i korzystania z cudzych myśli, mógł rzeczywiście sprawiać na ich tle wrażenie niemal genialnego człowieka. 6. Walka o władzg Po śmierci Lenina w Gorki jego ciało przewieziono do Moskwy. Niczym doczesne szczątki świętego w rosyjskiej cerkwi prawosławnej ciało Lenina zostały zabalsamowane, złożone w szklane ablocie i umieszczone w mauzoleum na Placu Czerw e m Moskwie do wego znalazła s w specjal- stałej ekspozycji. Także lokomotywa pociągu pogrzebo p n m muzeum, wystawiona do oglądania przez turystów. W ten s osób ciało wodza i wszystkie rzeczy z nim związane zostały podniesione do rangi świętych relikwii, które z odnie z intencjami władz miały być czczone przez potomnych. g Podczas pogrzebu Stalin zajął miejsce pierwszegh własnyć e koncepcji i sa gum zaczął entów. używać terminu "leninizm" dla uzasadnienia swoic rawidłową "linię partyjną", zaczął oznaczać "prawomyślność" i jedyną, p nakresloną, w słowach i pismach Lenina. Trocki był tylko jednym z liderów partii, dorównującym może Leninowi pod względem poziomu inteligencji i wiedzy, lecz brakowało mu umiejętności wypracowywania polityki partii. Ponadto Trocki przystąpił do bolszewików zbyt późno (w sier niu 1917 r.) i nie dysponował takim prestiżem jak Lenin, stąd jego zdolność erswaz i przekonywania, nie miała takiej mocy. Być może, iż Trocki przewyższał Lenina jako kó entator, krytyk, mówca, wykonawca jego polityki i jako taki był znakomitym uzupełnieniem przywódcy bolszewików. Z odejściem Lenina Trocki stracił swoją najważniejszą rolę. p Określenie "walka o władzę" może być mylące gdyby je odnieść do olemik w kierowni- ctwie artii w latach dwudziestych. Należy bowiem zauważyć, że w tym okresie, jeżeli chodzi o we ńętrzne spory w partii, tendencje polityczne bezwzględnie dominowały nad animozjami personalnymi. W przeważającej mierze "manewry" czy intrygi rywalizujących strong ie były mot owane ra nieniem dostania się na szczyt, a chęcią zablokowania do nie o drogi rywa óm. Pomimo iż Stalin w ostatecznym rezultacie wyszedł z tej rywalizacji jako zwycięzca, to chyba nie można byłoby zgodzić się z twierdzeniem, że postępował według z góry przygotowanego planu działania. Stalin nie musiał tego robić - mógł sobie pozwolić na trzymanie się z boku obserwując walczących ze sobą rywali, wspomagając raz jednych, raz drugich, w zależności od swoich własnych int e W Śugestiom Lenina, mając jego poparc, Trocki popełnił duży błąd w chwili, kiedy w re kie ". Ostatnią szansą dla niego był nie wystąpił przeciwko Stalinowi w "sprawie gruzińs j 79 "testament" zmarłego wodza, ale i w tym przypadku sam przyczynił się do zneutralizowania wymowy tego dokumentu, co przy ówczesnym układzie sił w Biurze Politycznym i w KC wyszło na dobre - przy poparciu Kamieniewa i Zinowiewa - tylko Stalinowi. To była klęska Trockiego, chociaż nie zdawał sobie z tego sprawy. Prawdopodobnie gdyby na XIII Zjeździe RKP(b) (odbył się w dniach 23-31 maja 1924 r.), na którym zgodnie z życzeniem Lenina zajmowano się tą kwestią, Trocki oświadczył, że "testament" należy uszanować, mogłoby to jeszcze zmienić bieg spraw, mimo iż jego wpływ wśród starej bolszewickiej gwardii znacznie zmalał. Być może Trocki uznał, że mógłby przez to zaszkodzić bardziej sobie aniżeli Stalinowi, dlatego zgodził się z pozostałymi, że dla dobra partii "testamentu" Lenina nie należy ujawniać masom członkowskim i społeczeństwu (po raz pierwszy "testament" został opublikowany w 1926 r. w "New York Times", ale w ZSRR dowiedziano się o nim dopiero w 1956 r., kiedy po wystąpieniu Chruszczowa z "tajnym referatem" na XX Zjeździe KPZR, 18 maja tego roku, tekst ten w całości wydrukowała "Komsomolskaja Prawda"). W ten sposób ostatni "oręż" przeciwko Stalinowi został złożony do archiwum i nie mógł być stamtąd wyciągnięty bez zgody KC. Kiedy umierał Lenin, partią kierował "triumwirat" w osobach Stalina, Kamieniewa i Zinowiewa, który już uprzednio zgłaszał wiele zastrzeżeń pod adresem Trockiego. Sojusz tej trójki miał na celu stworzenie większości w Biurze Politycznym przeciwko Trockiemu i uniemożliwienie mu, by stał się pierwszą osobą w partii. "Sojusznicy" mieli ułatwione zadanie, ponieważ Trocki nie był człowiekiem popularnym w kołach kierowniczych RKP(b), nie darzył go też sympatią aparat partyjny za ataki na biurokratyzm, a także za jego "intelektualną, błyskotliwą arogancję" i za były mieńszewizm. Nie mieli powodu kochać go również robotnicy, znając jego dążenia do militaryzacji przemysłu i próby "upaństwowienia" związków zawodowych. Jedynie niektóre koła wojskowe, inteligenckie oraz pracownicy administracji rządowej i studenci mieli dla niego jakieś względy. Zresztą to był jeden z powodów, dla którego Komitet Centralny, już po śmierci Lenina, postanowił przeprowadzić akcję masowego "zaciągu" do partii, rekrutując głównie pośród "nowej" klasy robotniczej (ignorując ostrzeżenie Lenina), obniżając wymogi statutowe dla kandydatów. Do partii wstąpiło wówczas wiele osób o relatywnie niskiej świadomości politycznej, ale byli to ludzie posłuszni, skłonni do głosowania wedhxg życzeń lokalnych organizacji partyjnych, w których zdecydowaną większość stanowili zwolennicy Stalina. Przeprowadzana zaś wkrótce czystka miała na celu wydalenie z partii wszystkich tych, o których wiedziano, że są stronnikami Trockiego. Nowi członkowie partii dawali się łatwo manipulować organizacjom partyjnym: dla większości z nich wstąpienie do partii stwarzało szansę zdobycia lub odzyskania pracy, co w warunkach wzrastającego bezrobocia miało duże znaczenie. Wiele osób z nowego zaciągu zostało bezpośrednio wybranych do ciał kolegialnych lub nawet zasiliło aparat partyjny. Wbrew bowiem statutowi - nowo przyjętym przyznano prawo obejmowania funkcji organizacyjnych i prawo głosowania nad uchwałami i w wyborach delegatów na zjazd partii. ; XIII Zjazd RKP(b) był wskutek tego pierwszym w historii ZSRR, który przebiegał pod dyktando rządzącego bloku. Różnice zdań, które ujawniły się pomiędzy "triumwiratem" a Trockim na XIII Zjeździe, w istocie rzeczy dotyczyły sprzeczności pomiędzy NEP-em a koncepcją "permanentnej I rewolucji". W odróżnieniu od poprzednich, na forum tego zjazdu zamiast autentycznej dyskusji i rzeczowej wymiany poglądów delegaci z aplauzem przyjęli wystąpienie Stalina i jego ; sojuszników. Formalnie jako przywódca partii na forum zjazdu wystąpił Zinowiew. On też j najgłośniej atakował Trockiego i jego zwolenników, których poglądy uznano na ostatniej i XIII Konferencji partyjnej za "odchylenie drobnomieszczańskie". "Jedyne mądre i godne bolszewików, co mogłaby opozycja uczynić - wołał Zinowiew - to zrobić to, co czyni; 80 bolszewik, gdy popełni błąd - stanąć przed partią na trybunie zjazdu i ogłosić: błądziłem, partia miała rację". Trocki nie podjął jednak wyzwania i nie chcąc prowokować rozłamu odpowiedział Zinowiewowi ustępliwie: "Wiem, że nie można mieć racji przeciwko partii. Rac można mieć tylko z partią i tylko w partii... '. Jednak kończąc swoją mowę, zakończył ą ń eco prowokacyjnie oświadczając, że podporządkuje się decyzji partii nawet wtedy, gdy b dzie uważał, że jest niesłuszna. Owa niechęć Trockiego do rozłamu w partii była prawdopodobnie główną okolicznością jego późniejszego upadku. Po przegranej na XIII Zjeździe miał już związane ręce: w 1921 r. gorąco poparł zakaz frakcyjności i teraz zakaz ten mó ł zostać wykorzystany przeciwko niemu, gdyby próbował zorganizować opozycję. W gednym tylko nie ustąpił - nie spełnił żądania Zinowiewa i nie wyparł się swoich poglądów. Co więcej, już po zjeździe, jesienią tego s ą g Źpartyjne u wli1 to ym ostro skrytykoł pt. I,ekcje Października poświęcony demokracji we wał Zinowiewa i Kamieniewa. Wraz z wycofaniem się Trockiego z aktywnej opozycji Stalin zaczął "rozchodzić się z Zinowiewem i Kamieniewem. Podczas rozprawy z Trockim odsunął na dalszy plan dzielące go z nimi kontrowersje, pozostawiając swoim sojusznikom wolne pole do dyskusji. Dyskusje te skutecznie nadwerężyły polityczną reputację Trockiego, ale też Zinowiewa i Kamieniewa - tylko nie Stalina. Teraz konflikt z nimi stawał się nieunikniony, zwłaszcza że od końca 1924 r. tworzyła się w partii silna liczebnie grupa pod przewodnictwem Bucharina. Mikołaj Bucharin b ł "lewicowy komunista" zaczął ewoluować na prawo i w 1925 r. stał się or c m zwolennikiem własności chłopskiej i NEP-u, broniąc go przed atakami "lewicy" jako ku śu w ekonomice, który bez oglądania się na pomoc "zwycięskiego proletariatu krajów wysoko rozwiniętych" umożliwi rozwój gospodarczy państwa i zapewni trwałość władzy bolszewików w ZSRR. Stalin zaakceptował program Bucharina i sformułował go w lapidar- nym haśle: "socjalizm w jednym kraju" - koncepcji zasadniczo przeciwnej "permanentnej rewoluc i" Trockiego. W kwestii agrarnej Stalin jesienią 1925 r. oświadczył: "Teraz zadanie polega na tym, aby zespolić proletariat i najbiedniejsze chłopstwo ze średnim chłopstwem, by ułożyć właściwe stosunki wzajemne między proletariatem a chłopstwem". Odtąd na tej płaszczyźnie począł się formować nowy układ personalny - sojusz Stalina Bucharine Oba or dowali za naborem większej liczby chłopów do partii. Inicjatywie te s rzeciwił si Zinowi w i jego leningradzka organizacja partyjna (II Zjazd Rad ZSRR, który odbył się w dniach 26 stycznia - 2 lutego 1924 r. zmienił nazwę Piotrogrodu na Leningrad). Zinowiewa poparły także terenowe organizacje partyjne północno-zachodniego rejonu ZSRR i organizacja moskiewska, którą kierował Kamieniew. W tej sytuacji Stalin wycofał się ze sporu, pozostawiając plac boju Bucharinowi, który ostro natarł na oponentów. Walka rz brała na ostrości po nieudanych żniwach 1925 r., kiedy w miastach znów p y oczęli domagać się zaostrzenia walki klasowej zaczęło brakować żywności i "lewicowcy" p ą z chło stwem. Zinowiew z poparciem Kamieniewa podjął szeroką kampanię prasow przeci ko zainicjowanej na szeroką skalę przez Bucharina akcji rekrutacyjnej wśród chłopów w perspektywie XIV Zjazdu partii. Ale jedną z głównych cech kontrolowanej prasy jest mani ulowanie faktami i liczbami i w rezultacie niewłaściwe, zafałszowane przedstawienie prob emu. Tak było i w tym przypadku: kiedy na przykład zwolennicy Zinowiewa pisali, że y, p y 90% składu członkowskiego partii winni stanowić robotnic "Prawda" s tnie zmieniła interpretację tej wielkości przez zastosowanie nonsensownej sugestii, że 90 /a robotników powinno b ć członkami partii. W podobny sposób przekręcano inne wypowiedzi i artykuły Zinowiewayi Kamieniewa, dla których XIV Zjazd partii był początkiem końca ich kariery politycznej. Na zjeździe Zinowiewa i Kamieniewa wygwizdano, a pojawienie się Stalina i Bucharina wywołało aplauz. Zwolennicy Zinowiewa znaleźli się w mniejszości - on sam po zjeździe 81 został pozbawiony funkcji sekretarza w Leningradzie, a w jego miejsce postawiono Ser usza Kirowa (wł. Kostrikowa) przybyłego z Baku. Zinowiew i Kamieniew nie złożyli jednak broni - weszli w kontakt z Trockim i założyli "zjednoczoną opozycję", która konsekwentnie występowała przeciwko prochłopskiej polityce partii, przeciwko biurokracji i wytykała błędy w polityce zagranicznej państwa. W rezultacie w 1926 r. Zinowiew został wykluczony z Biura Politycznego (do 1925 r. w skład Politbiura wchodzili: Stalin, Trocki, Bucharin, Zinowiew, Kamieniew., Rykow i Michał Tomski - wł. Jefremow, a w 1925 r. na wniosek Stalina dokooptowano jeszcze trzech jego poplecznikó v: Kalinina, Mołotowa i Woroszyłowa). Kamieniew natomiast został pozbawiony stanowiska ludowego komisarza handlu zagranicz- nego na rzecz Ormianina, Anastasa Mikojana, od 1926 r. zastępcy członka Biura Politycz- nego. W styczniu 1925 r. Trocki stracił kierownictwo komisariatu obrony, które objął Michał Frunze, a po jego śmierci (w grudniu 1925 r.) w lipcu 1926 r. stanowisko to objął Woroszyłow. W październiku 1926 r. Trockiego i Kamieniewa wydalono z Biura Politycznego, a Zi- nowiewa odwołano ze stanowiska przewodniczącego Kominternu. Kiedy w 1927 r. w Chinach dokonano pogromu komunistów, w ZSRR opozycja znów podniosła głowę; Trocki kreśląc apokaliptyczną wizję upadku bolszewików w związku z niebezpieczeństwem inwazji na ZSRR "międzynarodowej kontrrewolucji" napomknął nawet o konieczności ustanowienia dyktator- skiej władzy w kraju i wprowadzenia stanu wojennego. Skutkiem tego Trocki i Zinowiew zostali wydaleni także z Komitetu Centralnego, a kiedy wraz ze swoimi zwolennikami próbowali zorganizować uliczne demonstracje - wydalono ich z partii. "Zjednoczona opozycja" została ostatecznie pokonana na XV Zjeździe WKP(b) (na ?. poprzednim, XIV Zjeździe, RKP-b przemianowano na WKP-b: Wszechzwiązkowa Komuni- styczna Partia - bolszewików), który odbył się w dniach 2-19 grudnia 1927 r. Zwolennicy Trockiego i Zinowiewa zostali uznani za "narzędzie drobnoburżuazyjnej demokracji we- wnątrz ZSRR i pomocniczy oddział międzynarodowej socjaldemokracji poza jego granica- mi", a głoszenie jej poglądów za niezgodne z członkostwem partii. Zjazd potwierdził j wcześniejszy wniosek o wykluczeniu Trockiego i Zinowiewa z partii, a na zjeździe zostali wykluczeni ponadto: Kamieniew, Radek, Piatakow i wielu innych - w sumie 75 głównych I zwolenników opozycji. Członków opozycji starano się skłonić do uznania swojej winy ' i publicznego odwołania głoszonych poglądów. W niemałej liczbie przypadków kierownictwo partii osiągnęło swój cel. W pewnym momencie nawet Kamieniew i Zinowiew ukorzyli się i złożyli samokrytykę, co umożliwiło im powrót do działalności partyjnej na kilka lat, ' aczkolwiek powierzalio im zupełnie drugorzędne zadania. Jedynie Trocki pozostał nieugięty, ale też zapłacił za to odpowiednią cenę: 16 stycznia 1928 r. został deportowany do Ałma-Aty, a w lutym 1929 r. wygnano go do Turcji. W Ałma-Acie przebywał w dość komfortowych warunkach i nawet pozwolono mu na utrzymywanie kontaktu z kilkoma towarzyszami. Ale kiedy Stalin przyjął program uprzemysłowienia podobny do programu Trockiego, wielu jego dotychczasowych zwolenników przeszło na stronę sekretarza general- ' nego. Być może właśnie to było głównym powodem skazania Trockiego na banicję. W 1932 r. pozbawiono go też obywatelstwa radzieckiego. Przebywając na emigracji Trocki nie zaprzestał walki politycznej przeciwko Stalinowi, którą prowadził między innymi w ramach zorganizowanej przez siebie tzw. "IV Międzynarodówki". Lew Trocki zginął w 1940 r. w Meksyku zamordowany przez agenta NKWD Ramona Mercadera (alias Jacquesa ; Mornarda), któremu, po odsiedzeniu długoletniego wyroku, w 1960 r. nadano bez rozgłosu tytuł Bohatera Związk Radzieckiego. i Rozprawiwszy się z "opozycją trockistowsko-zinowiewowską" Stalin był gotów wystąpić przeciwko swoim ostatnim sojusznikom. Konflikt narastał w miarę, jak Stalin upewniał się, że jedynym lekarstwem na wszystkie kłopoty wewnętrzne państwa jest przyjęcie "twardego kursu" wobec chłopstwa. 82 7. Rolnictwo i przemysl w okresie NEP-u Jednym z zasadniczych czynników, który pozwolił bolszewikom zachować władzę po październiku 1917 r., było rozbrojenie ewentualnej opozycji ze strony mas chłopskich w drodze reformy rolnej. Owa "reforma", jak już powiedzieliśmy, była w istocie formalnym uznaniem przez władze tego, co już się dokonywało - samowolnych, spontanicznych aktów parcelacji wielkich majątków ziemskich przez chłopów. Mimo iż przejmowanie ziemi przez chłopów na własność nie podobało się niektórym członkom kierownictwa partii, to jednak politycznie metoda ta okazała się skuteczna. Ale to, co ideologicznie lub politycznie wydaje się słuszne, często zawodzi w praktyce, zwłaszcza jeżeli dotyczy gospodarki: NEP był potwier- dzeniem tej prawdy historycznej - przyznaniem się, że ideologia i polityka nie są najważniejsze, kiedy masy głodują. Według oficjalnych statystyk radzieckich ekspropriacje żywności z lat 1918-1920 wykazały, że liczba średnich gospodarstw rolnych rosła wolniej w miarę jak duże posiadłości ziemskie dzielono pomiędzy chłopów, zważywszy że ogólna liczba gospodarstw wzrosła w tym czasie około półtora raza. Pośród parcelowanych majątków wiele było takich, które skorzystały z "reformy Stołypina" w 1906 r., i których właściciele uważali się za niezależnych, bogatych lub średniozamożnych chłopów. Natomiast w tych okolicznościach o wiele lepiej trzymała się wspólnota gminna; tak więc "mir" raz jeszcze okazał się silniejszy od indywidualnego rolnika, ale też wskutek tego w radzieckim rolnictwie znów zaczęła upowszechniać się charakterystyczna dla wspólnoty trójpolówka. Umacnianie się "miru" zaowocowało zatem negatywnymi skutkami w produkcji rolnej, ale jeszcze większe osłabienie zdolności rynkowej radzieckiego rolnictwa przyniosło względne zmniejszenie się liczby średnich gospodarstw chłopskich. Najbiedniejsi chłopi nie produkowali na rynek, kon- sumowali wszystkie swoje nadwyżki, a nawet często przeznaczali dochody z innych źródeł na zakup dodatkowej żywności od bogatych chłopów, którzy byli głównymi dostawcami produktów rolnych w Rosji Radzieckiej. Tak więc po 1917 r. produkcja rolna w Rosji nie tylko się załamała, ale żywność, którą produkowano, była raczej konsumowana przez samych chłopów niż kierowana na rynek. Inaczej mówiąc - w Rosji Radzieckiej znacznie więcej było takich gospodarstw rolnych, które zaledwie mogły wyżywić tych, którzy w nich pracowali. Demobilizacja arznii i exodus ludności z miast oznaczały więcej osób do wykarmienia na wsiach z tego samego, a nawet malejącego areału uprawianej ziemi. Lekarstwem na tę sytuację był NEP, ale stosunek bolszewików w następnych latach do kwestii agrarnej sugeruje raczej, że u jego podstaw leżała bardziej obawa przed ostatecznym upadkiem przemy słu niż troska o wzrost produkcji rolnej, o poprawę bytu chłopa. Lepiej prosperująca, o większej sile nabywczej, wieś miała stanowić chłonny rynek zbytu towarów przemysłowych, a wprowadzony system podatkowy główne źródło finansowania państwa. Kiedy minął głód z lat 1921-1922, bolszewikom wydawało się, że problem braku żywności należy już do przeszłości. Władze podjęły nawet decyzję o zwiększeniu eksportu zboża, przystąpiono do odbudowy miast i przemysłu. Jednak w tej sytuacji przed partią stanął problem zagrożenia ideologicznego ze strony dobrze pro- sperujących chłopów. W wyobrażeniach kierownictwa RKP(b) chłopstwo wciąż było nosicielem "drobnoburżuazyjnych" idei, co przy jego liczebnej przewadze nad robotnikami w dłuższej perspektywie mogło zagrozić głoszonej przez partię "dyktaturze proletariatu". Z tej przyczyny dla większości członków centralnych władz partii każdy krok w kierunku zachęcania chłopstwa do zwiększania produkcji był krokiem, który osłabiał socjalizm. Zatem już od pierwszych dni NEP-u prowadzono w partii gorące dyskusje na temat "prawidłowej linii" wobec bogatego chłopstwa: prawie wszystkie wypowiedzi władz w sprawie polityki 83 rolnej cechowała charakterystyczna sprzeczność - z jednej strony nawoływano do bardziej wydajnego gospodarowania, z drugiej natomiast nieustannie wysuwano pogróżki pod adresem bogatego chłopstwa. Lenin, który zawsze głosił, że rewolucja może przetrwać tylko w oparciu o sojusz robotniczo-chłopski, w ostatnich latach życia opowiadał się za rozwojem kooperatyw chłopskich i państwowych ośrodków mechanizacji rolnictwa. Przywódca bolszewików miał bowiem nadzieję, że tym sposobem zachęci się chłopstwo do łączenia się w kolektywy, przekona do socjalizmu i tym samym osłabi, a następnie wykorzeni tkwiące w nim "burżuazyjne instynkty". Ów proces miał być długi i Lenin ostrzegał przed stosowaniem przymusu. Po śmierci Lenina debata nad tym zagadnieniem splotła się z walką poszczegól- nych frakcji w centralnych władzach partii i ogólnie rzecz biorąc zmierzała do rozwiązania następującego dylematu: jak dopracować się wydajnego rolnictwa bez bogatego "burżuazyj- nego" chłopstwa. Bez wydajnego rolnictwa industńalizacja była niemożłiwa, a bez indu- strializacji nie można było budować socjalizmu w kraju. Takie było przekonanie większości kierownictwa partii bolszewickiej w tych latach. Bolszewicy traktowali NEP jako tymczasowe odstępstwo od swoich zasad, za chwilę wytchnienia, po której powinna nastąpić dalsza ofensywa gospodarcza partii i budowa społeczeństwa socjalistycznego. Kwestia, jak długo miał trwać NEP, nigdy nie została przez bolszewików rozstrzygnięta, ale mniej więcej od 1925 r. w partii rosła liczba zwolenników rychłego wycofania się z tej polityki. Radziecka gospodarka zbliżała się do poziomu przedwojennego, a jej dalszy wzrost był już niemożliwy w oparciu o istniejący przemysł. Wycofanie się z NEP-u nie sprowadzało się tylko do odpowiedzi na pytanie - kiedy to ma nastąpić? Ważniejszą sprawą, która wywołała najwięciej kontrowersji w WKP(b), było - jak należy to zrobić? "Lewicowa opozycja" z Trockim i jego zwolennikami, a od 1925 r. także Zinowiew i Kamieniew twierdzili, że NEP jest "zgniłym kompromisem", a wynikająca z niego polityka wobec chłopów jest zbyt "miękka". Trocki orędował za szybką industrializa- cją kraju, ponieważ - jak sądził - tylko w ten sposób ZSRR może stać się państwem prawdziwie proletariackim, przygotowanym do budowy socjalizmu. W celu zmobilizowania kapitału na industńalizację "lewicowa opozycja" proponowała wzmożenie nacisku na chłopów przez radykalne obniżenie cen na produkty rolne, a maksymalne ich podniesienie na artykuły przemysłowe potrzebne gospodarstwom wiejskim. Z tą koncepcją współgrała teońa "permanentnej rewolucji" Trockiego: szybka industrializacja będzie możliwa po zwycięstwie rewolucji w wysoko rozwiniętych państwach kapitalistycznych, kiedy proletariat tych krajów I dostarczy pomocy ekonomicznej ZSRR. Tak zwani teraz "prawicowcy" (Bucharin, Rykow, Tomski, a początkowo i Stalin) uznali za absurdalną taką koncepcję szybkiej industrializacji proponowaną przez "lewych", ponieważ uważali, że proces uprzemysłowienia kraju powinien być stopniowy, ale za to konsekwentny. Wedhxg ich przekonania przemysł powinien nastawić się na produkcję dóbr konsumpcyjnych, a możliwości tego przemysłu powinny zachęcić , chłopów do zwiększania produkcji rolnej. "Więcej zboża - więcej industrializacji" zwykł , i mawiać Bucharin, sugerując że jest to jedyny sposób umożliwiający rozwój miejskiego świata pracy i eksport towarów. Jak łatwo się zorientować, konflikt pomiędzy tymi dwoma koncepcjami bardziej dotyczył wyboru środków niż ostatecznego celu. Zasadnicze pryncypia akceptowali bowiem wszyscy uczestnicy dyskusji: konieczność industrializacji, potrzebę przeciwdziałania wzrastającemu bezrobociu czy bardziej efektywne wykorzystanie wzmocnionej w ostatnich kilku latach pozycji partii i rządu. Jedną z najważniejszych spraw była walka z nepmanami. Tymczasem polityka niskich cen na dobra konsumpcyjne przy małej podaży sprzyjała spekulacji. W latach 1925-1928 władze podjęły specjalne kroki w tej materii, które zyskały sobie aprobatę całej partii: maksymalnie podniesiono taryfy przewozowe na kolei dla prywatnych dostawców, 84 radykalnie zwiększono opodatkowanie za prywatną działalność gospodarczą oraz zaostrzono kary za spekulację i gromadzenie towarów. Rok 1927 dostarczył dodatkowego argumentu na rzecz industrializacji: było to gwałtowne pogorszenie się stosunków ZSRR z Zachodem, według niektórych kół politycznych Moskwy grożące wojną. Pomimo braku funduszy, w latach 1926-1927 podwojono inwestycje w przemyśle. W tym okresie rozpoczęto realizację wielu projektów, które później stały się sławne jako przykłady gospodarczych osiągnięć ZSRR: hydroelektrownia na Dnieprze, fabryka traktorów w Stalin- gradzie czy połączenie turkiestańskiej z transsyberyjską linią kolejową. W kwietniu 1927 r. IV Zjazd Rad podjął uchwałę o opracowaniu pierwszego pięcioletniego planu rozwoju kraju - w ten sposób zaczął się wyłaniać system gospodarki planowej w ZSRR. Państwowa Komisja Planowania ("Gospłan") została powołana w 1921 r., a doświad- czenia w ogólnopaństwowym planowaniu zbierał również przyjęty w 1920 r. dziesięcioletni plan elektryfikacji kraju "GOELRO". Obsadzony głównie przez niekomunistycznych ekono- mistów i statystyków "Gospłan" opracowywał jedynie dane liczbowe dla zainteresowanych resortów, mówiące o stanie poszczególnych dziedzin gospodarki państwa, a w najlepszym wypadku dostarczał ekspertyz dotyczących przewidywanego wzrostu lub spadku produkcji w jakiejś gałęzi przemysłu w danym roku. Specjaliści z "Gospłanu" występowali również w charakterze doradców ekonomicznych w procesie podejmowania decyzji gospodarczych, ale nie mieli wpływu na formułowanie strategicznych cclów, może z wyjątkiem jednego czy dwóch kluczowych przemysłów. Trusty na przykład same planowały swoje nakłady i przy- chody na podstawie bilansu stanu finansowego zrzeszonych przedsiębiorstw. W późniejszym czasie, w miarę jak umiejętności i technika służb statystycznych osiągały coraz wyższy poziom, "Gospłan" opracowywał również "narodowy bilans gospodarczy". Ów "bilans" stanowił kwalifikowaną analizę powiązań pomiędzy różnymi gałęziami przemysłu dostar- czającą danych, na podstawie których można było sterować produkcją w obrębie poszczegól- nych resortów, na przykład: na podstawie statystycznych przewidywań pewne zmiany w przemyśle drzewnym wymagać będą podwojenia objętości gazet, itp. Takie bilanse, na których opierały się później plany pięcioletnie, nie mogły być precyzyjne, ponieważ dokładne statystyki nie były możliwe, a co najważniejsze - nie były kompletne, gdyż z uwagi na ograniczoną ilość kompetentnych kadr obejmowano nimi tylko kluczowe gałęzie przemysłu. Pomimo wszystko bilansowanie działalności gospodarczej było dużym krokiem do przodu w niekapitalistycznym systemie przedsiębiorczości. Niedoskonałości radzieckiej statystyki utrudniały opracowanie i ostateczne zredagowanie pierwszego planu pięcioletniego, dużych rozmiarów dokumentu, który zaprezentowano dopiero w kwietniu 1929 r. podczas XVI Konferencji WKP(b), pomimo iż obejmował okres od października 1928 r. do września 1933 r. Zaprezentowano dwie wersje planu: wyjściową i optymalną. Wybrano tę drugą. Dla przykładu podajmy kilka danych dotyczących wydobycia najważniejszych surowców w milionach ton: ropa ruda węgiel naftowa żelaza wydobycie 1927/1928 35 12 3 planowane wydobycie 1932/ 1933 75 22 10 wydobycie 1932 64 21 12 W rzeczywistości oba warianty były nazbyt optymistyczne.W istniejących warunkach założenie podwojenia produkcji przemysłowej w ciągu pięciu lat okazało się niemożliwe - brakowało przede wszystkim kapitału inwestycyjnego.W pierwszym planie pięcioletnim położono nacisk na produkcję środków produkcji,na rozwój przemysłu ciężkiego.Ze względu 85 na minimalną ilość środków przeznaczonych na rozwój przemysłu lekkiego, podstawowym towarem eksportowym państwa miało być zboże, za które zamierzano sprowadzać urządzenia fabryczne. Przyznanie absolutnego pńorytetu dla przemysłu ciężkiego wywołało sprzeciw "prawicowców" z Bucharinem, Rykowem i Tomskim, którzy 9 lutego 1929 ogłosili swoją "platformę", żądając przedyskutowania jej w Komitecie Centralnym. Stalinowi udało się przeciągnąć na swoją stronę bardziej ugodowych członków Biura Politycznego: Kalinina, Kujbyszewa i Jana Rudzutaka. Politbiuro zdecydowało, że "platfornta" prawicowej trójki nie będzie rozpatrywana w KC, a krytykujące Stalina wystąpienie Bucharina zakwalifikowano jako działalność antypartyjną, frakcyjną i intrygancką. Jednocześnie eksperci, którzy uznali plan za nierealny, poddani zostali różnym szykanom, a nawet represjom. Powszechnym zjawiskiem stały się procesy pokazowe za tzw. "szkodnictwo" i sabotaż ludzi zaan- gażowanych zawodowo na wszystkich poziomach w realizację planu, którzy wskutek przyczyn obiektywnych nie byli w stanie wykonać narzuconych zadań produkcyjnych. Szczególnie liczne przypadki "szkodnictwa" i sabotażu "ujawniono" pośród kadry inżynieryj- no-technicznej w przemyśle wydobywczym. W ten sposób Stalin torował sobie drogę do własnej rewolucji, którą kilka lat później ujął w słynnej tezie "o zaostrzaniu się walki klasowej w miarę rozwoju socjalizmu". Tymczasem sekretarz generalny WKP(b) szykował się do rozprawy z chłopstwem. 8. Kolektywizacja rolnictwa ' Zdecydowana większość obrońców Stalina, ludzi, którzy starali się pomniejszyć jego odpowiedzialność za kontrowersyjne posunięcia w kierowaniu państwem, twierdziła, że wprowadzona w 1929 r. powszechna kolektywizacja rolnictwa była wspólną decyzją kompetent- nych czynników partyjnych i państwowych ZSRR, podjętą w rezultacie dhxgich i szczegółowych dyskusji. Natomiast ci, którzy oskarżali Stalina o "makiawelizm", sugerowali, że Stalin wybrał ' kolektywizację jako rozwiązanie radzieckich problemów gospodarczych na długo przed 1929 r. nie zdradzając się z tym nikomu do czasu, kiedy usunął wszystkich swoich rywali. Innego zaś wyjaśnienia dostarcza następujące rozumowanie: industńalizacja wymagała kapitału inwestycyj- nego, którego w ówczesnych warunkach wewnętrznych i zewnętrznych ZSRR mogła dostarczyć tylko wieś radziecka, i właśnie kolektywizacja, z jednej strony, miała zapewnić dostawy zboża , po maksymalnie niskich cenach dla miasta i ośrodków przemysłowych, jak również na eksport, oraz, z drugiej strony, mogła dostarczyć potrzebną ilość wolnych rąk do pracy dla nowych fabryk, a wzrost produkcji przemysłowej wymusiłby wzrost produkcji rolnej. Ale pomimo iż od , tamtej pory minęło wiele lat, to dzisiaj jest jeszcze za wcześnie na rozstrzygający werdykt w tej kwestii, chociaż najbardziej prawdopodobna wydaje się teza, że powszechna kolektywizacja rolnictwa w ZSRR była rezultatem pośpiesznej decyzji podjętej w ostatnim momencie. Od 1917 r. każdej jesieni w stolicy państwa radzieckiego niecierpliwie wyczekiwano informacji z prowincji o ilości ściągniętego lub zakupionego od chłopów zboża. Po 1922 r. , niebezpieczeństwo głodu zostało częściowo zażegnane, ale w dalszym ciągu dostawy zboża dla miast i na eksport spędzały sen z powiek kierownictwa partii i rządu. Podczas NEP-u produkcja żywności szybko rosła, przekraczając w 1925 r. poziom przedwojenny. W ZSRR I istniały jednak realne możliwości dalszego wzrostu produkcji rolnej: na przykład według , niektórych ówczesnych radzieckich ekonomistów, szarańcza, myszy, szczury i inne plagi niszczyły corocznie około 1/3 potencjalnych zapasów zboża, a w radzieckim rolnictwie używano w tym czasie ponad 5 mln prymitywnych, drewnianych soch. ;, 86 Od połowy lat dwudziestych prywatny handel zbożem, który często płacił chłopu podwójną cenę państwową, był cora baru yskiwały lep źą p W cjęni mogł y dyktotwo i skupujące zboże organizacje koopera yw p ąwać . W 1924 r. podatek zbożowy został zastąpiony podatkiem w ieni dzu, ałw ęc, fosrmalniey po spłaceniu podatku, w miarę jak spadały ceny zboża, chłop mógł sprzedawać go więcej, aby wyrównać poniesione straty. Takie były przynajmni ę oczekiwania, w raktyce bowiem omimo iż początkowo rzeczywiście zaobserwowano zwi kszoną podaż p p wzroście cen mięsa, chłopstwo zaczęło karxnić zbożem żywy zboża, już wkrótce, przY o robić gromadzili zapasy w inwentarz, a ci chłopi, którzy nie musieli teg , ę czekiwp iu na wzrost cen skupu państwowego. Według obliczeń z końca 1927 r. okazało si, że sku zboża Y p p g p g osiągnął w t m roku 3 4 wielkości z roku o rzednie o Bucharin i e o zwolennicy nawoływali do podni aipr y u sku u zboża. Wedłu nich j g su wobec chłopów. Jednak komunizm wojenny wykazał bezowocność stosowani w przekonaniu wi kszości członków kierownictwa WKP(b) komunizm wojenny dostarczył argumentów właśń e na rzecz jeszcze bardziej restrykcyjnej polityki wobec chłopstwa. Wielu członków artii uważało kont nuowanie aktualnych stosunków ekonomicznych za relikt "myślenia burżuazyjnego '; part.ia, która szturmowała Pałac Zimowy, była z całą pewnością , Y zdolna do zniszczenia starych koncepcji ekonomicznych. Tak więc zamiast podnieść cen zboża, w styczniu 1928 r. Stalin odbył trzytygodniową podróż do zachodniej Syberii wraz z cał świtą, w składzie której znaleźli się między innymi wysocy funkcjonariusze OGPU i mil ć i. Kilku zaufan ch towarzyszy Stalina wizytowało inne rejony zbożowe. Odwiedzali wsie, przeglądali spichl rze i domostwa. Stalin w najwyższym stopniu oburzył się na to, co zobacz ł: chłopi przechow wali duże ilości zboża i dzięki NEP-owi - skonstatował - stali się klasą łami c rawo, w stosunku do której należy zastosować przepisy kodeksu karnego. W krótkim ć asie wedhzg tej nowej "linii" opracowano program konfiskaty zboża. Owa taktyka owrotu do przymusowych rekwizycji z czasów komunizmu wojennego dała p - ściągnięto wystarczającą ilość zboża, ale złamano "sojusz robotniczo- hłopski'n'e o któreyo trwałość tak obawiał się Lenin, i który rzeczywiście zawiązywał się g socjali " - czego tak bardzo pragnął w okresie NEP-u. "Pozyskiwanie chłopstwa dla zmu Bucharin - zostało przez artię odrzucone. Ale na początku 1928 r. "prawicowcy" nie zostali jeszcze w daleni z partii, a ich krytyczne głosy zostały przez Stalina wyciszone obietnicą, że Y ą powtórzone w przyszłości. "nadzwyczajne środki" wobec chłopstwa nie zostan Y ponownie użyte Jednak w 1929 r. owe "nadzwyczajne środki" został , głównie ze wz 1 du na fakt, że zbiory w 1928 r. były niskie, a także dlatego, że w ostatnim czasie znów zm iejszył się ogólny areał uprawianej ziembr plony, ale jeś ze w ierpnid w elkó ć kupu racjonowania żywności. W 1929 r. zebrano do g budziła obaw. Należ wszakże zaznaczyć, że poważnie szwankowała or anizacja skupu zboża; powołn e do teYo celu organizacje państwowe i spółdzielcze funkcjonowały niespraw- nie, zarządzane przezgkorumpowanych urzędników. Przy tym ludzie ci nie dorównywali kompetencjami prywatnym kupcom, którzy zostali ostatecznie wygliminowani z życia gospodarcze o aństwa w 1929 r. Chłopi niejednokrotnie sami mo li się przekonać, że za rabione im zboże cał mi t odniami, a nawet miesiącami niszczało w nie zabezpieczonych magazynach lub w r zmach pod gołym niebem. Co ciekawe, pośród państwowych, czy s ółdzielczych gospodarstw rolnych znajdowały się takie, które - kiedy cały impet władz p - niezb t chętnie pozbywały się swojego zwrócił się przeciwko indywidualnemu rolnikowi Y zostało zdekolektywizowanych. zboża. W 1929 r. wiele takich gospodarstw "za karę" O bezwzględności akcji rekwizycyjnej niech świadczy fakt, iż w jej pzultacie terg owi działacze art ni często skarżyli się na brak wystarczającej ilości zboża ozostawione o do lokalnej konsumpcji. W październiku 1929 r. przetoczyła się przez niektóre rejony ZSRR fala ! sponta inne c prowa i zast< rolnyl I kołch zarzą pona niacl> kole potr2 i pó przy strac 87 spontanicznych, niezorganizowanych protestów chłopskich, która groziła rozlaniem się na inne obszary. Z tej właśnie okazji "Prawda" zaczęła napomykać o konieczności prze- prowadzenia powszechnej kolektywizacji - likwidacji prywatnych gospodarstw chłopskich i zastępowania ich spółdzielczymi (kołchozy) i państwowymi (sowchozy) gospodarstwami rolnymi. Do tej pory partia komunistyczna akceptowała stopniowy, ograniczony wzrost liczby kołchozów i sowchozów. W 1928 r. tylko 3"% areału ziemi w ZSRR znajdowało się pod zarządem spółdzielczym i państwowym. W pierwszym planie pięcioletnim przyjęto, że w 1933 r. ponad 20"% produkcji rolnej powinny dostarczać gospodarstwa skolektywizowane. W założe- niach kolektywizację widziano jako proces dobrowolny, a zachętą do tworzenia gospodarstw kolektywnych miało być wyposażenie ich na dogodnych warunkach w traktory i wszystkie potrzebne narzędzia rolnicze. Partia uznała, że ze względów ekonomicznych, społecznych i politycznych zbyt szybkie tempo kolektywizacji nie byłoby pożądane, a także i z tej przyczyny, iż państwo nie dysponowało wystarczającą ilością kompetentnych kadr admini- stracyjnych, specjalistycznych służb rolnych i parku maszynowego. Można zatem założyć, że w połowie 1929 r. najwyższe czynniki partyjne nie przewidywa- ły jeszcze powszechnej kolektywizacji rolnictwa. Dopiero na początku listopada tego roku, po usunięciu z Biura Politycznego Bucharina, Stalin podjął decyzję o powszechnej kolektywizacji (wyraził ją w artykule zamieszczonym w "Prawdzie" 7 listopada pt. Rok wielkiego przetomu), w grudniu zaś zadeklarował zamiar "zlikwidowania kułaków jako klasy". W rzeczywistości w ZSRR nie było kułaków w dawnym, przedrewolucyjnym rozumieniu tego słowa. W czasach carskich terminem "kułak" określano tych bogatych chłopów, którzy m.in. udzielali pożyczek ' na lichwiarski procent swoim biedniejszym sąsiadom lub wymuszali na nich różnego rodzaju usługi na swoją korzyść. Kiedy więc Stalin mówił o kułakach w 1929 r., miał na myśli bogatych chłopów. Ci "kułacy" stanowili integralną część społeczności wiejskiej posiadającą nierzadko rodzinne powiązania z uboższymi mieszkańcami wsi. Ich gospodarstwa stały na wyższym poziomie, wyposażone były w niezbędne narzędzia, które często wynajmowali na rozsądnych warunkach tym, którzy ich potrzebowali. Była to kategoria społeczna, która cieszyła się poważaniem większości chłopów i która najgłośniej domagała się tworzenia warunków do podnoszenia wydajności i towarowości radzieckiego rolnictwa. Po przy- wróceniu repartycji zbożowych w latach 1928 i 1929 ci właśnie chłopi poddani zostali najbardziej surowym rygorom. Podobnie jak w czasach komunizmu wojennego, także i teraz reakcją bogatych chłopów na repartycje było zmniejszenie swojego areału upraw i dołączanie do kategorii średniorolnych (ów proces "samorozkułaczania" prasa radziecka nazwała "pewnym rodzajem konspiracji"). W wielu miejscowościach władze odpowiadały na takie akty "samorozkułaczania" konfiskowaniem "konspiratorom" ziemi i narzędzi pod pretek- stem spekulowania nimi, a w oficjalnych enuncjacjach KC WKP(b) pojawiły się żądania "wyłączenia kułaków jako klasy" z powszechnej kolektywizacji. 5 grudnia 1929 r. przy Biurze Politycznym powołano specjalną komisję z ludowym komisarzem rolnictwa Jakubem Jakowlewem (wł. Epstein) na czele, która opracowała ogólnopaństwowy plan powszechnej kolektywizacji. Według planu terytońum ZSRR po- dzielono na kilka rejonów kolektywizacyjnych, i tak: rejon Powołża (Dolnej Wołgi) zamierzano skolektywizować do jesieni 1930 r.; rejon Centralnego Czarnoziemu i stepów Ukrainy - do jesieni 1931 r.; lewobrzeżną Ukrainę do wiosny 1932 r.; rejony Północy i Syberii - do 1933 r. ! 27 grudnia 1929 r. na konferencji "agrarników-marksistów" Stalin ogłosił początek nowej rewolucji, podkreślając konieczność szybkiego tempa kolektywizacji. Jednak co się właściwie stało w ciągu następnych dwóch miesięcy, tj. do jego oświadczenia z 2 marca 1930 r., które wyraził w artykule zamieszczonym w "Prawdzie" pt. Zaw rót g owy od sukcesów, że 58% 88 własności chłopskiej zostało skolektywizowane - nie jest całkiem jasne. Jedno wszelako nie ulega wątpliwości - był to niezwykle dramatyczny okres w historii ZSRR. Przez te dziewięć tygodni zdruzgotano podstawy życia ponad 130 mln chłopów - zupełnie zmieniono charakter gospodarki państwa, a nawet charakter samego państwa. Owej "rewolucji" towarzyszyły dwa zjawiska: "rozkułaczanie" i tworzenie kołchozów. "Rozkułaczanie" miało dostarczyć bazy materiałowej dla kolektywizacji i do połowy 1930 r. "rozkułaczono" ponad 320 tys. gospodarstw. Ich mienie przekazano kołchozom jako wkład parobków i biedoty. Likwidacja "kułaków" pozbawiła wieś najbardziej przedsiębiorczych i niezależnych chłopów, oraz - co również istotne - osłabiła ducha oporu mieszkańców wsi. "Rozkułaczonych" podzielono na trzy kategorie: do pierwszej zaliczono najbogatszych i tych chłopów, którym zarzucono postawę antyradziecką - wszyscy oni zostali zesłani do obozów pracy, głównie w północne rejony ZSRR i w okolice Uralu; drugą kategorię stanowili mniej zamożni "kułacy", których wraz z całymi rodzinami przesiedlono do odległych rejonów, przede wszystkim do Azji Środkowej i na Syberię; w trzeciej grupie znaleźli się najbiedniejsi "kułacy", nieliczni szczęśliwcy, którym pozwolono zostać w swoich gospodarstwach. Ta ostatnia kategoria została później wyeliminowana przez system niemożliwych do zrealizowania kontyngentów zboża, a następnie deportowana za niewywiązywanie się z dostaw. Chłopów średniorolnych i biednych, którzy oparli się kolektywizacji, zakwalifikowano jako "kułaków ideologicznych" lub "podkułaków" i potraktowano w taki sam sposób. Dokładna liczba osadzonych w obozach pracy, zesłanych i przesiedlonych nie jest możliwa do ustalenia, ale w grę wchodzą miliony ludzi. Wielu z nich, transportowanych tysiące kilometrów w stra- szliwych warunkach, zginęło po drodze z. zimna, głodu i chorób. Niemało zmarło już po przybyciu do miejsca przeznaczenia, ponieważ z reguły wyładowywano ich na pustkowiu - w lesie, w górach czy w stepie. Obwieszczone w marcu 1930 r. przez Stalina owe 58% skolektywizowanej własności chłopskiej najlepiej oddaje natężenie przesięwziętej akcji. Ale pomimo wszystko, do dzisiaj trudno zrozumieć determinację władz radzieckich, które zdecydowały się przepędzić w ciągu kilku tygodni w warunkach surowej rosyjskiej zimy taką masę wyzutej z ziemi ludności w odległe rejony kraju. Na pytanie - ile sił i środków trzeba było zaangażować, aby przeprowadzić tak gigantyczną operację - nie sposób odpowiedzieć. Według oficjalnych informacji partia zaangażowała 25 tys. aktywistów wspomaganych przez oddziały milicji, OGPU i wojska, którzy poszli na wieś zapędzać chłopów do kołchozów, "rozkułaczać" i organizować transporty. Towarzyszące im "kadry" urzędnicze "zagospodarowywały" przejmowane ziemie, inwentarz żywy i martwy, które stanowiły podstawę gospodarstw kolektywnych. W wielu rejonach państwa chłopi próbowali stawiać opór. Buntowali się chłopi na Ukrainie, Kubaniu, Kaukazie, nad Donem, w Azji Środkowej i na Syberii. Na północnym Kaukazie i w niektórych rejonach Ukcainy przeciw chłopom rzucono regularne oddziały wojska, a nawet lotnictwo. Wypowiedziawszy chłopstwu wojnę, propaganda radziecka z oburzeniem odnotowywała fakty oporu, przypadki zabójstw aktywistów zapędza- jących chłopstwo do kołchozów. Z nastaniem wiosny, kiedy przyszła pora siewów, karkołom- ne tempo kolektywizacji zostało spowolnione. Wyhamowując tempo kolektywizacji, Stalin w swojej hipokryzji całą winę za powstałą sytuację zrzucił na członków brygad kole- ktywizacyjnych, lokalnych działaczy partyjnych i urzędników zarzucając im "brak umiaru", co wyraził we wspomnianym artykule Zawrót glowy od sukcesów. Tak więc, podobnie jak w czasach carskich, również w kraju "budującym socjalizm" próbowano wmówić chłopom, że przyczyną ich nieszczęść są urzędnicy, którzy wtrącają się pomiędzy nich a "ojcem" na szczycie. Kiedy Stalin oświadczył w cytowanym artykule, że chłopi, którzy sobie tego życzą, mogą opuszczać kolektywy - w wielu rejonach kraju nastąpił masowy, spontaniczny proces dekolektywizacji. O skali tego zjawiska niech świadczy fakt, że 89 do czerwca 1930 r. tylko 24"% chłopów pozostało w kołchozach. W następnym okresie władze nastawiły się na mniej pośpieszną, ale za to konsekwentną kolektywizację, która w rezultacie przyniosła we wrześniu 1931 r. 60"%, a w 1934 r. - 75"% skolektywizowanych gospodarstw. Pod koniec lat trzydziestych 98% ziemi uprawnej w ZSRR należało do kołchozów i sowchozów. Naturalną konsekwencją tego przewrotu był głód, który pociągnął za sobą śmierć wielu milionów ludzi na wsi w latach 1932-1933. Liczba ofiar tego głodu nigdy nie została dokładnie obliczona, ale według niektórych danych znacznie przekroczyła 7 mln osób. Ustalenie dokładnej liczby ofiar nie jest możliwe z uwagi na fakt, iż statystyka urodzeń, śmiertelności i liczebności ludności przestała być publikowana w ZSRR po 1932 r. Głód z lat 1932-1933, inaczej niż przed jedenastu laty, nie został przez władze o icjalnie uznany. Moskwa, zatajając klęskę, nie zaapelowała do zagranicy o pomoc, pomimo iż świat kapitalistyczny dysponował wówczas dużymi nadwyżkami żywności. Władze nie podjęły też we własnym zakresie żadnych środków zaradczych, aby pomóc głodującym. Co więcej - osoby, które na swoją rękę próbowały się ratować przez zdobywanie żywności poza zwykłymi przydziałami (np. zbieranie kłosów po zżętych zbożach) karano obozem pracy lub śmiercią. Trudne do oszacowania są również ekonomiczne koszty kolektywizacji. Gdyby odwołać się do oficjalnego źródła (Istorija SSSR w 12 tomach, t.8, s.587,589,594), przez cztery lata pierwszej pięciolatki globalne zbiory zboża spadły z 733,3 mln kwintali w 1928 r. do 696,7 mln kwintali w latach 1931-1932. Wydajność w 1932 r. wyniosła 5,7 kwintali/ha wobec 8,2 kwintali/ha w 1913 r. Produkcja rolna brutto wynosiła w 1928 r. 124% w porównaniu ů z rokiem 1913, w 1929 r. -121a%, w 1930 r. -117%, w 1931 r. -114%, w 1932 r. -107% , w 1933 r. - lOl%. Jednak najdotkliwsze straty poniosła hodowla. Przejmowany przez gospodarstwa kolektywne żywy inwentarz z braku odpowiednich pomieszczeń i paszy padał masowo z zimna i z głodu. Również zdeterminowani chłopi, spodziewając się przybycia do swojego obejścia brygady kolektywizacyjnej, wybijali zwierzęta woląc je skonsumować niż stracić. Masowy ubój koni doprowadził do braku siły pociągowej, co stało się bardzo dokuczliwym problemem gospodarstw kolektywnych. W 1933 r. pogłowie koni spadło do 16,6 mln sztuk wobec 34 mln sztuk w 1929 r., bydła rogatego do 38,6 mln sztuk (68,1 mln w 1929), owiec i kóz do 50,6 mln (147,2 mln w 1929), świń do 12,2 mln (20,9 mln w 1929). Na ogólny spadek produkcji rolnej duży wpływ miał też brak kadr kierowniczych i agrotechnicz- nych potrzebnych do organizowania produkcji i podnoszenia kultury upraw, jak również słabe przygotowanie fachowe wynikające z braku umiejętności i doświadczenia tych osób, które skierowano do zarządzania kołchozami. Produkcja żywności spadła gwałtownie, a odradzała się bardzo wolno i przed wybuchem II wojny światowej w wielu dziedzinach rolnictwa była dużo niższa niż w 1913 r. Wskutek tego codzienna dieta przeciętnego mieszkańca ZSRR była bardzo uboga w proteiny. Dziesięć lat później Stalin zwierzył się prywatnie Churchillowi, że lata powszechnej i kolektywizacji rolnictwa zapamiętał jako najtrudniejszy okres w swoim życiu. Rzeczywiście był to niezwykle trudny okres w jego życiu i w życiu wielu radzieckich komunistów, ale przede wszystkich kolektywizacja.była dramatem dla wielu milionów radzieckich chłopów. Zatem raz jeszcze mozna postawić pytanie: dlaczego zdecydowano się na powszechną kolektywizację rolnictwa i dlaczego realizowano ją w taki, a nie inny sposób? Jest to zagadnienie, które czeka na badaczy, ale wydaje się, że dla Stalina i jego najbliższych współpracowników powszechna kolektywizacja jawiła się jako radykalny, najprostszy środek na uporanie się z chłopskimi rebeliami, które wybuchały w proteście przeciwko niesprawie- dliwości rządów komunistycznych i marnotrawstwu wymuszanych dostaw. Może to się wydać ! p i aradoksem, ale właśnie niepokoje na wsi bardzo wzmocniły pozycję Stalina w partii. Nawet te osoby, które być może znały prawdziwe powody, które skłoniły kierownictwo WKP(b) do 90 podjęcia decyzji o powszechnej kolektywizacji, uznały Stalina za jedynego przywódcę partii, zdolnego do przerwania corocznej udręki powstań chłopskich w różnych rejonach kraju. Pomimo iż powszechna kolektywizacja rolnictwa zlikwidowała najbardziej produktywne gospodarstwa chłopskie, to zwykle ma się na uwadze, że dzięki niej państwo uzyskało kapitał i wymagane zasoby siły roboczej dla industralizacji kraju. Ale i to nie jest takie oczywiste. Wprawdzie dostawy zbóż z gospodarstw kolektywnych były relatywnie łatwiejsze, to jednak znacznie zmniejszyła się ogólna podaż zboża. Jest prawdą i to, że chłopi opuszczając swoje gospodarstwa kierowali się głównie do pracy w przemyśle, ale industrializacja i ubóstwo wsi wymuszały na nich takie właśnie decyzje. Zresztą w krótkim czasie ów trend nabrał takich rozmiarów, że władze musiały podjąć specjalne środki, aby zahamować ucieczkę ludności wiejskiej do miast (w 1932 r. przywrócono stare, carskie paszporty wewnętrzne tylko dla mieszkańców miast, natomiast chłopi musieli starać się o pozwolenie na opuszczenie wsi!). Kolektywizacja niewątpliwie wyeliminowała bezrobocie na wsi, kiedy biedota i bezrolni zostali wchłonięci przez kolektywy, ale nie przyczyniła się do podniesienia wydajności pracy, ponieważ chłopi kołchozowi nie pracowali tak wydajnie i w nieograniczonym wymiarze godzin, jak chłopi indywidualni. Zatem nie można się zgodzić z upowszechnianym kiedyś przez historiografię radziecką poglądem, że lepsza organizacja pracy i wyższa wydajność gospodarstw kolektywnych umożliwiły powstanie nadwyżki siły roboczej na wsi, którą można było przesunąć do przemysłu, gdyż zjawisko to występowało już na wiele lat przed kolektywizacją i wynikało z ogólnego przeludnienia wsi. W latach dwudziestych wieś radziecka była niedoinwestowana, przeludniona i niezdolna do radykalnego zwiększenia produkcji nawet drogą ekstensywną. W latach trzydziestych, kiedy to nasycenie rolnictwa w traktory i maszyny było dużo większe, gospodarstwa kolektywne z przyczyn obiektywnych nie mogły rozwiązać tych problemów. Pomimo, na przykład, licznych dyskusji i mnogości programów "traktoryzacji", w ZSRR nie udało się przezwyciężyć deficytu siły pociągowej w rolnictwie. Wybór sposobu rozwiązania "kwestii chłopskiej" w ZSRR na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych nie sprowadzał się do prostego wyboru pomiędzy stalinowską powszechną kolektywizacją a bucharinowskim "zjednywaniem" chłopa dla socjalizmu, albowiem ówczes- ne warunki pozwalały również na inne rozwiązania. Lata dwudzieste pokazały, że indywidual- ny chłop, któremu zaproponuje się uczciwą cenę na jego produkty, nie ucieka się do aktów desperacji zagrażających władzy. Lata dwudzieste dostarczyły również dowodów na to, że rolnik indywidualny może produkować więcej, pod warunkiem że mu się zapewni dostęp do niezbędnych narzędzi przydatnych w "małym rolnictwie". Ale radzieckim komunistom łatwiej trafiały do wyobraźni traktory i wielkie powierzchnie gospodarstw rolnych, dające możliwość ekstensywnego rozwoju produkcji, niż jej intensyfikacja - podnoszenie poziomu agrokultury. Należy więc przyjąć, że wydajność radzieckiego rolnictwa w latach trzydziestych byłaby dużo wyższa, gdyby państwo mniej inwestowało w produkcję traktorów, a więcej środków przeznaczało na produkcję nawozów sztucznych, na walkę ze szkodnikami, a przede wszystkim gdyby przechodzenie od "małego" do "dużego rolnictwa" rozpoczęto później oraz gdyby te zmiany przebiegały inaczej i wolniej. Przed 1929 r. nieliczne, zakładane raczej na eksperymentalną skalę gospodarstwa kolektywne sprowadzały się do prostych kooperatyw, skupiających 100"% własności społecz- nej. W latach trzydziestych gospodarstwa wiejskie, według tzw. "Modelowego Statutu Gospodarstwa Rolnego" z 1935 r., przybrały prokolektywną formę kołchozu (kolliektiwnoje choziajstwo), opartą na zasadach znanego od wielu lat artelu. Kołchoz nie był postrzegany jako całkowicie socjalistyczna forma produkcji rolnej, ale przynajmniej nie była to forma kapitalistyczna. Członkowie kołchozu wnosili do wspólnego użytkowania ziemię (ale nie jej własność!), narzędzia rolnicze i żywy inwentarz. Od tej pory ich główne zadanie polegało na 91 wspólnym uprawianiu ziemi, z tym że każda rodzina mogła zachować dla własnych potrzeb działkę przyzagrodową o powierzchni do 40 arów, krowę, świnię i nieograniczoną ilość drobiu. Prywatne zwierzęta wolno było wypasać na łąkach kołchozowych. W tamtych latach typowy kotchoz składał się z 50-100 gospodarstw chłopskich i generalnie nie przedstawiał sobą imponującego widoku: zachwaszczone uprawy, gnijące na polach sterty słomy lub siana, prymitywne, odrapane chałupy, podszyte wiatrem zabudowania gospodarcze, brudne, błotniste podwórka, niedożywione i zaniedbane zwierzęta oraz niski poziom hi eny cechujący ludzi - w niczym nie przypominały socrealistycmych, plakatowych wizji nowoczes- nego gospodarstwa socjalistycmego. Na przewodniczącego kołchozu wymaczano najczęściej osobę nie związaną z lokalną społecznością wiejską, człowieka, który zwykle miał nikłe pojęcie o gospodarce rolnej. O obsadzie tego stanowiska decydowała miejscowa organizacja partyjna i ona też była władna odwołać przewodniczącego za brak osiągnięć produkcyjnych, za niewykonanie planu. Plany produkcji ustalano na takim poziomie, aby ich wykonanie zmusiło chłopów do maksymalnego wysiłku. Pomimo iż formalnie całością działalności kołchozu kierowała wybrana demokratycznie rada, to faktycznie ostatecma decyzja należała do przewod- niczącego. W dodatku, duży wptyw na produkcję miały istniejące poza strukturami kołchozów tzw. Państwowe Stacje Maszynowo-Traktorowe (MTS-y), utworzone dekretem 5 czerwca 1929 r. Tak więc kołchozy dysponowały ziemią i siłą roboczą, a maszyny znajdowały się w dyspozycji państwa. Za swoje usługi w sprzęcie mechanicznym MTS-y pobierały opłaty w naturze w wysokości 20"% zbiorów. Jeżeli dodać do tego ponad 30% produkcji rolnej, którą kołchozy musiały oddawać państwu w ramach obowiązkowych dostaw (było to "pierwsze przykazanie . kołchoźnika") i obciążenia wynikające z utrzymania rozrastającej się administracji - to kotchoźnikom pozostawała mikoma część wyprodukowanych przez nich dóbr. Kołchozy funkcjonowały na własnym rozrachunku. Podstawę obliczeniową wyna- grodzenia kołchoźnika stanowiła dniówka robocza. Wysokość dniówki zależała od charak- teru i rodzaju pracy: możliwe było wypracowanie więcej niż jednej roboczodniówki w ciągu dnia. Kołchoźnicy nie otrzymywali zwykłego wynagrodzenia, na przykład, w odstępach miesięcznych, ale dopiero po zakończeniu "roku rolniczego" (cyklu produkcyjnego). Wów- czas w oparciu o roczny bilans zysków dzielono je pomiędzy chłopów w zależności od przepracowanych roboczodniówek. Wynagrodzenie wypłacano głównie w produktach rol- nych (zwykle w zbożu). W czasach Stalina pieniądze, które otrzymywali kołchoźnicy, nie odgrywały w ich życiu większej roli, ponieważ ceny na produkty rolne utrzymywano na minimalnym poziomie i niewiele gospodarstw wypracowywało jakiś zysk. Równocześnie w połowie lat trzydziestych ceny produktów przemysłowych wzrosły przesadnie, i tak na przykład odzież podrożała dziesięciokrotnie, a cukier sześciokrotnie. Podstawowe zadanie gospodarstw kolektywnych sprowadzało się do dostarczenia państwu obowiązkowych kontyngentów zboża i innych produktów. Pomimo iż państwo nabywało je po bardzo niskich cenach, a odsprzedawało miastu drożej, to wciąż były to ceny zbyt niskie, chociaż w ten sposób spełniono warunek taniej żywności. Tymczasem chłopi po zrealizowaniu obowiązkowych dostaw mogli pozostałe nadwyżki sprzedać na wolnym rynku. "Wolny rynek", w jego legalnej, typowej postaci, był to niewielki stragan w pobliskim miasteczku, w którym handlowały wiejskie kobiety. Główne znaczenie takiego "rynku", który był typowym atrybutem "wolnej przedsiębiorczości" w gospodarce socjalistycznej polegało na tym, że kołchoźnicy mogli na nim sprzedawać produkty ze swoich własnych działek i hodowli. Podaż tej żywności nie była duża, ale za takie produkty, jak mięso, jaja, masło, miód, owoce i jarzyny kołchoźnik otrzymywał przyzwoitą cenę. Taki stan rzerzy doprowadził do sytuacji, że chłop więcej uwagi poświęcał pracy na swojej działce, niż w gospodarstwie kołchozowym. W związku z tym w 1939 r. wprowadzono w kołchozach obowiązkowy limit roboczodniówek, które chłop musiał od- pracować, ale i tak niewiele to poprawiło zdolność produkcyjną gospodarstw kolektywnych. ROZDZIAŁ IV Realny socjalizm 1. Industrializacja Niewiarygodnie wysokie normy przyjęte w I planie pięcioletnim spotkały się w nie- których środowiskach ZSRR z entuzjastycznym przyjęciem, w innych zaś z dezaprobatą, a jeszcze w innych z całkowitą obojętnością. Nie ulega wątpliwości, że wśród tych ostatnich zdecydowaną większość stanowili chłopi - ci, którzy uciekając od nędzy skolektywizowane- go rolnictwa, szukali zatrudnienia w nowych gałęziach przemysłu. Wskutek ich masowego napływu w latach 1930-1933 liczba robotników w przemyśle radzieckim podwoiła się zamiast przewidywanego wzrostu o 1/4. Wśród pesymistów znaleźli się niektórzy ekonomiści oraz dyrektorzy zakładów przemysłowych, przed którymi postawiono praktycznie niewykonalne zadania: wielu z nich oskarżono o "sabotaż" i "szkodnictwo", podczas gdy inni "zniknęli" bez śladu w niewyjaśnionych okolicznościach. Do entuzjastów planu należała, przynajmniej zewnętrznie, większość członków partii. Wizja przekształcenia ZSRR z kraju zacofanego w potęgę przemysłową była rzeczywiście podniecająca. Liczne rzesze robotników niewątpliwie inspirowały wielkie zadania. Ci właśnie robotnicy, przeważnie ludzie młodzi, którzy w następ- nych kilku latach pracowali ochotniczo na dalekich budowach w niezwykle ciężkich warunkach, głęboko wierzyli w sens swojej pracy i byli gotowi poświęcić się całkowicie dla tych dokonań. Jeżeli więc industrializacja rzeczywiście miała przynieść postęp, to należy stwierdzić, że na tle pesymistycznych wypowiedzi nielicznych realistów owo entuzjastyczne poparcie miało zasadnicze znaczenie. Ale Stalin i jego ekonomiści przecenili chyba potencjał sił wytwórczych państwa, a głosy wzywające do umiarkowania były zbyt słabe, aby mogły uprzytomnić im, że w trakcie realizacji planu mogą wystąpić trudności, które nie pozwolą na osiągnięcie wyznaczonych wskaźników. Zresztą wkrótce ów optymizm przerodził się w hur- raoptymizm, co znalazło wyraz w tym, że już w 1929 r. rzucono hasło przedterminowego wykonania planu ("pięciolatka w cztery latka"), nawet przy podwyższonych normach. Niezależnie od faktu, że światowy kryzys ekonomiczny nie sprzyjał eksportowi radzie- ckiego zboża, za które sprowadzano urządzenia fabryczne, a przedwczesna kolektywizacja rolnictwa ujemnie wpłynęła na realizację programu produkcji traktorów, to w 1932 r. Stalin oświadczył, że plan będzie wykonany, a w niektórych dziedzinach gospodarki nawet przekroczony. W rzeczywistości w większości branż przed wykonawcami postawiono zadania niemożliwe do zrealizowania, ale należy przyznać, że prawie we wszystkich osiągnięto znaczny wzrost produkcji. Produkcja energii elektrycznej na przykład wzrosła trzykrotnie z tym, że założenia planu były dużo wyższe. Podobnie węgiel i ruda żelaza, których wydobycie zostało T 93 podwojone.Natomiast w produkcji stali osiągnięto tylko 1/3wzrostu przy planowanym 2,5. Zdecydowanie w tyle pozostawał przeżnysł chemiczny - bardzo słabo rozwijała się produkcja I nawozów sztucznych (Stalin w tym czasie wypowiadał się,że wpływ nawozów sztucznych na wzrost produkcji rolnej jest przeceniany).Niewystarczającą ilość środków przeznaczano także na rozwój kolejnictwa: nowych linii kolejowych budowano niewiele,a podejmowane działania zmierzały raczej do bardziej racjonalnego wykorzystania ładowności istniejącego taboru kolejowego.Ograniczone możliwości przewozowe odbiły się bardzo dotkliwie nie tylko na dostawach żywności do miast,ale przede wszystkim na sytuacji w przemyśle lekkim,który cierpiał z tego powodu na niewystarczające dostawy surowców i półfabrykatów do produkcji. Plany produkcyjne dla przemysłu lekkiego już w wańancie wyjściowym nie były wysokie,ale i tych nie wykonywano.Na przykład w produkcji tkanin wełnianych zanotowano spadek w porównaniu z 1928r.,zamiast planowanego,trzykrotnego wzrostu.W czasie realizacji I planu pięcioletniego praktycznie zanikła produkcja rzemieślnicza,a sytuacja w budowni- ctwie mieszkaniowym,bardzo zła w 1928r.,w roku 1932stała się wręcz tragiczna. Odnośnie do przemysłu węglowego i metarulgicznego większość inwestycji realizowano w starym regionie przemysłowym Donbas,ale podjęto również decyzję o budowie drugiej, nowej "bazy żelaznej i stalowej" w rejonie wschodniego Uralu.Był to tzw.Uralsko-Kuźniecki Okręg Przemysłowy.Rudy Magnitogorska na Uralu i węgiel Kuzbasu miały być przerabiane w nowoczesnych piecach hutniczych wybudowanych w obu miejscowościach przez specjali- stów amerykańskich.Zakład w Kuźniecku w Zachodniej Syberii miał bazować na rudzie ' uralskiej,natomiast kombinat w Magnitogorsku miał być zaopatrywany w węgiel z Zagłębia Kuźnieckiego.Do transportu tych surowców zorganizowano wahadłowy ruch pociągów na trasie 2tys.km,tj.tyle,ile dzieli obie miejscowości.Przyjęte sztucznie niskie taryfy przewozowe maskowały fundamentalną nieopłacalność tego systemu.Takie rozwiązanie usprawiedliwiało jednak dążenie za wszelką cenę do wzrostu produkcji stali i strategiczny wymóg lokowania przemysłu ciężkiego daleko od granic państwa,i ten punkt widzenia władz radzieckich przeważył w tym,jak i w wielu podobnych przypadkach nad konwencjonalnym liczeniem ewentualnych zysków i strat. W czasie realizacji I planu pięcioletniego rachunek ekonomiczny prawie na wszystkich frontach inwestycyjnych ustępował argumentacji politycznej.Inwestowano ogromne sumy w kosztowne i często przestarzałe projekty-,kładąc główny nacisk na terminowe wykonanie zadania,bez oglądania się na jakość wykonania.Dyrektor fabryki czy budowy łatwiej mógł zostać zwolniony za niewykonanie planu w terminie niż za zmuszanie podległych mu pracowników do ponadwymiarowego czasu pracy,za brak bezpieczeństwa pracy,czy nawet za niską jakość produkcji.Na barki dyrektorów nałożono w tym czasie dużą odpowiedzial- ność: zjednej strony większość przedsięwzięć realizował cały zespół przedsiębiorstw (w 1932r. funkcje trustów i Najwyższej Rady Gospodarki przejęły cztery komisariaty ludowe: przemysłu ciężkiego,lekkiego,drzewnego i żywności),co rzeczywiście wymagało terminowości od pojedynczych dyrektorów,a z drugiej strony,do instytucji gospodarczych wprowadzono właśnie jednoosobowe kierownictwo (i odpowiedzialność),sprowadzając do minimum wpływ organizacji partyjnych i branżowych związków zawodowych na proces podejmowania decyzji i sterowania produkcją.Tym samym organizacje te straciły swoją władzę nad dyrektorami, ; chociaż lokalni sekretarze i wysocy funkcjonariusze partyjni przysyłani z Moskwy nadal starali się ingerować w sprawy zakładów pracy. Ogromne marnotrawstwo,chaos,złe zarządzanie i niski poziom przygotowania zawodo- ! wego robotników - to główne cechy karkołomnej industrializacji z okresu pierwszej I pięciolatki.Bardzo często odnotowywano przypadki dewastowania kosztownych,zagranicz- nych urządzeń fabrycznych już po kilku miesiącach,a nawet tygodniach eksploatacji wskutek , nieumiejętnego użytkowania przez niewykwalifikowanych robotników.Oczywiście,takie 94 przypadki kwalifikowano jako świadomy sabotaż czy "szkodnictwo" i odpowiedzialne osoby I 2. lub całe zespoły ludzkie pociągano do odpowiedzialności karnej. W atmosferze masowych '; procesów o sabotaż i szkodnictwo kształcili swoją "rewolucyjną czujność" tacy stalinowscy inkwizytorzy, jak na przykład Andrzej Wyszyński, którzy doświadczenia w inscenizowaniu takich spraw wykorzystywali później w słynnych procesach politycznych drugiej połowy lat do trzydziestych. Ich ofiary z okresu pierwszej pięciolatki to przede wszystkim "burżuazyjni specjaliści", inżynierowie i technicy, wykształceni jeszcze przed 1917 r. - generacja sto fachowców, która pomimo wszystko zdecydowała się pozostać w ojczyźnie i pracować dla sty swojego kraju (zdarzało się też, iż za sabotaż i szkodnictwo oskarżano zagranicznych specjalistów, których w najlepszym razie deportowano z ZSRR). , za W latach 1933-1937 realizowano II plan pięcioletni. W założeniach był to także plan o bardzo ambitny, chociaż już po kilku miesiącach został zmodyfikowany. Wprowadzone i pr zmiany miały przede wszystkim na celu zmniejszenie dysproporcji w inwestowaniu pomiędzy przemysłem ciężkim a produkującym na potrzeby rynku. Bardzo szybko okazało się bowiem, po że możliwości rozwojowe "ekonomii politycznej" z pierwszej pięciolatki osiągnęły swój kres zarówno w sferze produkcji środków produkcji, jak i materialnego poziomu życia ludności. R A warunki życia były w tym czasie przerażające; zniknął także bez śladu początkowy pr entuzjazm, tak charakterystyczny dla pierwszych lat industrializacji - ludzie stali się apatyczni i bez wiary reagowali na wszelki przymus oraz gorączkowe nawoływania do zdwojenia wysiłku. Także wśród członków partii rodziło się poczucie zwątpienia w możliwość b osiągnięcia celów głoszonych przez Stalina. "Wielki Skok do przodu" został dokonany, teraz w - zdaniem niektórych działaczy gospodarczych - należało skonsolidować wysiłki na i O usprawnianiu techniki i podnoszeniu wydajności pracy oraz na tworzeniu warunków do poprawy standardu życia ludności. W ciągu trzech lat osiągnięto znaczy postęp w tych dziedzinach: nastąpił wyraźny wzrost w wielu gałęziach produkcji, poprawiły się warunki ; życia ludności, ukończono inwestycje rozpoczęte w czasie pierwszej pięciolatki, podjęto n n; realizację nowych, ważnych przedsięwzięć, między innymi uruchomiono wiele kopalni węgla w Azji Środkowej oraz zapoczątkowano eksploatację "drugiego okręgu naftowego" w rejonie p położonym między Wołgą a Uralem. p s Jednak od 1937 r. w ZSRR poczęto obserwować wyraźne spowolnienie tem a wzrostu a gospodarczego, a w tak priorytetowych dziedzinach, jak produkcja żelaza i stali, odno- p towano spadek w 1938 r. Być może, iż wiązało się to z chaosem spowodowanym przestawianiem przemysłu na produkcję zbrojeniową, ale główną przyczyną były jednak czystki w partii i szalejący w tym czasie terror stalinowski. Tysiące dyrektorów, inżynierów, c techników, a także robotników zesłano do obozów pracy, a ci, którzy przejmowali ich stanowiska i funkcje, unikali podejmowania samodzielnych decyzji, kiedy to tylko było a możliwe. i III plan pięcioletni obejmował okres 1938-1942, ale został skrócony wskutek wybuchu wojny. Plan ten zakładał podwojenie produkcji i podobnie jak poprzedni obiecywał wzrost I produkcji środków konsumpcji, który nie został przedtem w pełni urzeczywistniony. Ale już c po roku od rozpoczęcia realizacji tego planu stało się oczywiste, że nie zostanie wykonany. Główną barierą uniemożliwiającą osiągnięcie pierwotnych założeń planu był głęboki kryzys paliwowy spowodowany niedorozwojem przemysłu rafineryjnego, a także ostry niedobór siły roboczej, jaki wystąpił w tym czasie. Sytuację poprawiły dopiero aneksje terytorialne z lat 1939-1940. Generalnie należy jednak przyznać, że wszystkie ułomności i niedociągnięcia, jakie ujawniły się w gospodarce radzieckiej w ostatnim dziesięcioleciu przed wojną, nie mogą przysłonić faktu, że w 1941 r. główne cele gwałtownej industrializacji zostały osiągnięte. ZSRR, chociaż politycznie zdemoralizowany, stał się jedną z wielkich światowych potęg gospodarczych. 95 2. Gospodarka planowa System gospodarki planowej, jaki rozwinął się w ZSRR w latach trzydziestych, zmierzał do dwóch rzeczy: do koordynowania działalnością różnych gałęzi i branż produkcji oraz do optymalnego wyboru pomiędzy alternatywnymi metodami, technologiami, kierunkami inwe- stowania i innymi strategicznymi celami gospodarczymi. W klasycznej gospodarce kapitali- stycznej cele te osiągano w mniejszym lub większym stopniu, poprzez manipulowanie popytem i podażą za pośrednictwem cen. W gospodarce planowej głównym celem było zastąpienie finansowych regulatorów systemem gospodarczej administracji, która decydowała o wielkości i kierunkach inwestowania, rodzaju i sposobie oraz miejscu, ilości i czasie produkcji. Do końca lat trzydziestych prawie wszystkie przedsięwzięcia gospodarcze państwa podporządkowano komisariatom ludowym takiej czy innej branży przemysłowej (w 1941 r. Rada Komisarzy Ludowych rozrosła się do 27 przemysłowych i 9 "tradycyjnych" mini- sterstw, jak również działało w jej ramach 6 kluczowych "komitetów". Komisariaty przemysłowe obejmowały dziedziny od przemysłu ciężkiego po rybołówstwo. W 1947 r. było już 60 ministerstw przemysłowych!). Planowaniem obejmowano różne okresy i prawie wszystkie dziedziny gospodarki. Największy rozgłos uzyskały jednak plany pięcioletnie, które były planami perspektywicznymi dla gospodarki narodowej i mogły być modyfikowane w różnych fazach realizacji. Plany te wytyczały główny kierunek rozwoju gospodarczego. Oprócz nich opracowywano również plany roczne i kwartalne, które miały bardziej operatywny charakter, były bardziej szczegółowe i odnosiły się nawet do pojedynczych przedsięwzięć. Plany pięcioletnie były w istocie aktami legislacyjnymi, stąd ich niewykonanie na poszczególnych odcinkach mogło zostać uznane jako przestępstwo kryminalne. Premiowa- no natomiast wykonanie planu przed terminem. Teoretycznie przedsiębiorstwa miały pewien wpływ na opracowanie planu: w fazie przygotowawczej zakłady pracy otrzymywały do przedyskutowania przez załogi szkic planu przed jego formalnym ogłoszeniem. Dawało to sposobność dokonywania korekt planu stosownie do propozycji zgłaszanych przez załogi, aczkolwiek w czasach Stalina owe "konsultacje" przybierały formę "spontanicznych" akcji poparcia podejmujących masowo zobowiązania przekroczenia przed terminem norm przyję- tych w planie. Plany szczegółowe opracowywały ludowe komisariaty, każdy dla swojego obszaru działania, jednak z uwzględnieniem ogólnych celów ustanowionych dla danej gałęzi gospodarki. Realizację tych planów koordynował "Gospłan", ale jego głównym zadaniem było pośredniczenie pomiędzy poszczególnymi dziedzinami przemysłu a partią. Bo to partia, a ściślej Stalin i Biuro Polityczne decydowali o generalnej strategii gospodarczej państwa i wytyczali zadania dla kluczowych gałęzi przemysłu. Biuro Polityczne odgrywało zarazem rolę najwyższej instytucji kontrolującej i interweniującej w zagrożonych sektorach, głównie drogą nacisku i roszad personalnych, począwszy od ministerstwa, aż do pojedynczego przedsiębiorstwa włącznie. Ujemną stroną systemu planowania było to, że wymagał on obiegu ogromnej ilości dokumentów i pomieszczone w nich zestawienia liczbowe i inne, przy ówczesnym sposobie przetwarzania danych, wymykały się spod kontroli urzędników. Dlatego też poza politycznymi, była to główna przyczyna dużych rozbieżności pomiędzy zamierzenia- mi i urzędowymi oświadczeniami o stanie faktycznym, a tym, co rzeczywiście osiągnięto. Główną cechą radzieckiej gospodarki planowej - jak już częściowo wspomnieliśmy - była więc nadrzędna pozycja partii komunistycznej w sterowaniu gospodarką, która poprzez "Gospłan" narzucała "priorytety" kluczowym gałęziom przemysłu i kontrolowała ich realizację. Ale w latach trzydziestych gospodarka i jej problemy nie były jeszcze tak skomplikowane jak dwadzieścia lat później. Stąd też, jeżeli wypracowany wówczas system 96 dałoby się jakoś uzasadnić w realiach lat trzydziestych, i który nawet przyniósł wymierne rezultaty, to utrwalenie się tego modelu w następnych dekadach przyniosło gospodarce radzieckiej, a także gospodarkom kilku innych państw same szkody. Osobiste cechy Stalina sprzyjały popełnianiu błędów w polityce gospodarczej państwa. Wódz nie znosił krytyki i eliminował ze swojego otoczenia wszystkich realistycznie myślących ekspertów zastępując ich ludźmi, którzy reprezentowali postawę, jakiej żądał. Tymczasem nieujawnienie błędu we właściwym momencie prowadziło do dalszych błędów i w ostatecznym rezultacie owocowało negatywnymi tendencjami gospodarczymi na szeroką skalę. Takim kardynalnym błędem było oparcie gospodarki narodowej na węglu jako podstawowym surowcu energetycznym, co doprowadziło do relatywnych zaniedbań w przemyśle naftowym, zwłaszcza rafineryjnym. Inny przykład, to przeznaczanie ogromnych sum pieniędzy na budowę wewnętrznych dróg wodnych, głównie kanałów, podczas gdy koleje żelazne można było wykorzystać bardziej ekonomicznie i nie wymagały one tak dużych nakładó v finan- sowych (w ogóle transport wodny miał w sobie jakiś fałszywy urok dla Stalina). Chociaż i w kolejnictwie popełniano błędy, kiedy na przykład, wbrew ostrzeżeniom specjalistów, zdecydowano się na "dieselizację" (zastępowanie parowozów lokomotywami spalinowymi z silnikami Diesla) kolei w Azjii Środkowej, gdzie nie zdała ona egzaminu i musiano się z niej wycofać. Poważnym błędem było również przeinwestowanie w przemysł budowy maszyn, co w efekcie doprowadziło do sytuacji, że te nowe urządzenia nie były później w pełni wykorzystywane. Ale pomimo wszystko dla większości mieszkańców ZSRR system stalinow- ski przyniósł zauważalne efekry gospodarcze, a to w Rosji było już dużym osiągnięciem. 3. Praca W Rosji carskiej nigdy nie było silnie zakorzenionej tradycji związków zawodowych, dlatego podporządkowanie cadzieckich związków zawodowych rządowi nie było niczym nadzwyczajnym. W latach trzydziestych Stalin oskarżył przywódców związkowych o tzw. "trade unionizm", ale przecież już dużo wcześniej stało się oczywiste, że organizacje robotnicze nie będą mogły utrudniać pracy rządu. Po październiku 1917 r. przywódcy bolszewickich związhuw zawodowych usiłowali stawiać interesy robotników ponad partią, dlatego Lenin w 1920 r. próbował przekonać ich, że odgrywanie kierowniczej roli w państwie nie jest sprawą robotników. Należy przy tym zaznaczyć, że w tym czasie w instancjach kierowniczych przedsiębiorstw zasiadali przed- stawiciele robotników bądź jako członkowie dyrekcji, bądź jako komisarze nadzorujący pracę dyrektorów z ramienia komitetów fabrycznych lub związków zawodowych. Podczas NEP-u upowszechnił się system "trójkowy" w zarządzaniu przedsiębiorstwem: "burżuazyjny spec- jalista", przedstawiciel związków zawodowych i przedstawiciel partii. Ów system miał na celu połączenie wiedzy i doświadczenia starych menadżerów i "politycznej czujności" nowej klasy. Jednak ten system nie okazał się skuteczny, dlatego Stalin miał rację wprowadzając na początku lat trzydziestych do przedsiębiorstw jednoosobowe kierownictwo. W 1920 r. Lew Trocki proponował militaryzację pracy celem przezwyciężenia kryzysu w przemyśle. Podporządkowanie robotników prawu wojennemu uwidoczniło się zwłaszcza na kolei, ale generalnie militaryzacja gospodarki nie została zaakceptowana przez kierownictwa partii i państwa. W latach dwudziestych tacy bolszewiccy związkowcy jak Michał Tomski, znajdowali się w trudnej sytuacji: rozumiejąc lepiej niż inni niedostatki robotników, nie mogli jednak pozwolić ruchowi związkowemu występować przeciwko polityce partii. I jeżeli nawet 97 robotnicy w proteście przeciwko niskim płacom i złym warunkom pracy organizowali jakieś strajki, to zwykle nie znajdowały one oparcia w związkach zawodowych. Dla działaczy związkowych najważniejszą sprawą stała się produkcja, chociaż zdarzało się, że w sytuacjach przymusowych konsultowali się niekiedy z dyrekcjami w kwestiach bytowych załóg, pomimo iż w radach konsultacyjnych przedsiębiorstw zasiadali również przedstawiciele robotników (ci "przedstawiciele" niewiele mieli w tych ciałach do powiedzenia, a tylko odbierali informacje o problemach dyrekcji). W latach trzydziestych związki zawodowe zostały ostatecznie ujarzmione przez państwo. Wielu działaczy związkowych poddano represjom. Był to też okres, kiedy warunki i bezpieczeństwo pracy osiągnęły najniższy poziom w dotychczasowej historii ZSRR. W latach dwudziestych w ZSRR występowało duże bezrobocie, które w 1929 r. osiągnęło liczbę 1,5 mln osób. W następnym okresie bezrobocie zostało zabsorbowane przez wyzwania I planu pięcioletniego: do 1932 r. liczba robotników podwoiła się osiągając 23 mln osób. Od 1917 r. obowiązywał w ZSRR ośmiogodzinny dzień pracy. W latach trzydziestych dzień wolny od pracy nie wypadał wyłącznie w niedzielę. Zresztą w tych latach w radzieckim kalendarzu, w ramach walki z cerkwią, niedziela nie była oficjalnie uznawana jako dzień świąteczny. (27 sierpnia 1929 r. wprowadzono pięciodniowy tydzień pracy - cztery dni pracy, piąty dzień wolny.) Poszczególne branże, a nawet pojedyncze przedsiębiorstwa ustalały różne dni wolne od pracy. To oznaczało, że czas wolny pracujących męża i żony mógł wypadać w inne dni tygodnia (w latach 1939-1940, kiedy wprowadzono siedmiogodzinny dzień pracy, robotnicy odpoczywali każdego szóstego dnia). Duży napływ chłopów do przemysłu w latach I planu pięcioletniego wywołał wiele problemów. Pomimo podjęcia przez władze ograniczonych środków mających na celu przyśpieszenie procesów adaptacyjnych tych ludzi, było niemożliwością przysposobić do zawodu w krótkim czasie tak ogromną liczbę osób. W konsekwencji nowy robotnik był pracownikiem mało wydajnym, łatwo ulegał wypadkom przy pracy, uszkadzał maszyny i nie stosował się do dyscypliny fabrycznej. Wynikająca z tradycji jego chłopska mentalność odzwierciedlała się w postawie niewłaściwej dla nowoczesnego przemysłu: w tendencji do absentowania się w pracy, kiedy tylko zarobki pokryły jego najpilniejsze potrzeby, lub w skłonności do przedkładania wolnego czasu nad pieniądze w określonej sytuacji. Taki robotnik, przyzwyczajony do dhxgiej i ciężkiej pracy wyznaczanej cyklem wegetacyjnym upraw, zmniejszał swój wysiłek i zaangażowanie zgodnie z rytmem przyrodniczym, i te, trudne do wykorzenienia nawyki, przynosił z sobą do fabryki. Z tej między innymi przyczyny w tym okresie w radzieckiej gospodarce zaczęła upowszechniać się tzw. "szturmowszczyzna", tak charakterystyczna dla niej aż do lat osiemdziesiątych - powolna praca na początku okresu objętego planem, a pod jego koniec gorączkowy pośpiech i wydhzżony czas pracy, aby osiągnąć wyznaczone normy. Nowy robotnik nie bardzo też rozumiał, dlaczego musi pracować w deszczu, w padającym śniegu, lub że punktualność jest jednym z podstawowych obowiązków pracownika przemysłu, a uszkodzonej maszyny nie można naprawić za pomocą młotka i nasmarować łojem. Typowym zjawiskiem w tym czasie była duża fluktuacja siły roboczej w zakładach pracy: robotnicy zmieniali pracę przeciętnie cztery do pięciu razy w roku, co czyniło jeszcze trudniejsze przyuczanie ich do zawodu (to między innymi z tego powodu, jak również za względu na brak doświadczenia kierownictw zakładów, pierwsze zadania produkcyjne nie były wykonywane w terminie. Na przykład budowa fabryki traktorów w Stalingradzie została zakończona przez specjalistów amerykańskich kilka miesięcy przed terminem, ale potrzebowano jeszcze trzech lat, aby osiągnąć planowaną produkcję). Poza chłopami, drugie, ważne źródło siły roboczej stanowiły kobiety: w tych latach obserwowano duży napływ do przemysłu kobiet, które podejmowały pracę jako robotnice w fabrykach, chociaż największy nabór kobiet notowano w budownictwie 98 mieszkaniowym i w zakładach oczyszczania miasta (w szybkim tempie feminizowały się też takie zawody, jak lekarze, przede wszystkim z zakresu medycyny ogólnej, oraz nauczyciele). Zarobki wypłacano robotnikom w ratach, co miało stanowić zachętę do nieprzerwanej pracy. Dodatkowym czynnikiem zapobiegającym iluktuacji siły roboczej było znaczne zróżnicowanie poszczególnych rat pensji: w latach trzydziestych najwyższa rata pensji była kilka razy wyższa od najniższej, wypłacanej na początku (w 1934 r. zniesiono racjonowanie żywności i jej ceny zaczęły szybko rosnąć). Oprócz tych bodźców wprowadzono również inne rodzaje zachęt, jak na przykład wiele rodzajów nagród dla wyróżniających się robotników lub całych zespołów pracowniczych. Podczas drugiej pięciolatki znacznie podniosła się wydajność pracy przede wszystkim wskutek kończenia przez coraz większą liczbę robotników kursów zawodowych, a także dzięki upowszechnianiu się tzw. "ruchu stachanowskiego" - ruchu współzawodnictwa pracy. Aleksy Stachanow, górnik z Donbasu, jako pierwszy w ZSRR zainicjował w 1935 r. "wyścig pracy", kilkakrotnie przekraczając normę tonażu węgla wydobytego w ciągu dniówki roboczej. Przykład Stachanowa szeroko popularyzowano w kraju, zachęcając innych do podjęcia rywalizacji. Wkrótce też we wszystkich gałęziach przemysłu pojawili się ludzie, którzy przystąpili do współzawodnictwa wielokrotnie prze- kraczając dotychczasowe normy produkcji, wynagradzani wysokimi premiami pieniężnymi, wycieczkami do Moskwy i odznaczeniami państwowymi. Jak należało oczekiwać, "ruch stachanowski" doprowadził do sytuacji, że ponadnormatywne wydobycie (produkcja) zostało po niedługim czasie potraktowane jako norma dla wszystkich - dniówkę akordową ustalono na nowym, wyższym poziomie. Takie postawienie sprawy, mimo towarzyszącej jej krzykliwej kampanii propagandowej, budziło niezadowolenie robotników, którzy jak mogli, tak starali się utrudniać życie "stachanowcom", zwłaszcza że ci przystępując do współzawodnictwa otrzymywali z reguły lepsze materiały i narzędzia oraz najlepszych pomocników. Jednak pomimo całej niesprawiedliwości "socjalistycznego współzawodnictwa pracy", która polegała na rażącej eksploatacji ludzi przez ludzi - "ruch stachanowski" wykazał, że przemysł radziecki był zdolny do bardziej wydajnej produkcji pod warunkiem lepszej organizacji pracy. W latach realizacji II i III planu pięcioletniego doskonalono też sposoby kontroli siły roboczej. Jednym z bardziej wyrafinowanych sposobów było nakłanianie robotników do nabywania obligacji państwowych, jako "nadzwyczajnych bodźców finansowych" równych dwutygodniowemu zarobkowi i płatnych raz w roku. Innym, mniej wyszukanym sposobem była walka z tzw. "bumelanctwem" (uchylaniem się od pracy). Otóż jeżeli do tej pory bumelanctwo karano zwolnieniem z pracy (chociaż często wiązało się to z utratą mieszkania zakładowego), to w 1940 r. uznano je za przestępstwo, za które groziło więzienie lub obóz pracy, a należy pamiętać, że już dwudziestominutowe spóźnienie traktowano jako nieobec- ność w pracy! (w 1940 r. przywrócono ośmiogodzinny dzień pracy, a niedzielę ponownie uznano za dzień odpoczynku). Robotnik mógł zmienić pracę tylko w wyjątkowych okolicznościach, a absolwentów szkół zawodowych kierowano tam, gdzie występowały niedobory siły roboczej. Jednym z najbardziej skutecznych sposobów sprawowania kontroli było wprowadzenie w lutym 1931 r. "książeczek pracy" dla wszystkich robotników. Oprócz danych personalnych robotnika, książeczka zawierała informacje o jego kwalifikacjach, miejscu i rodzaju wykonywanej pracy, a także o popełnionych przez niego wykroczeniach. Jak w karcie informacyjnej - negatywny wpis mógł pociągnąć za sobą poważne konsekwencje. Większość z wymienionych sposobów kontrolowania siły roboczej przetrwało w ZSRR do lat pięćdziesiątych. Odrębnym zagadnieniem wiążącym się z pracą w ZSRR był system pracy przymusowej jako integralnej części radzieckiego systemu ekonomicznego, co najmniej od 1930 r. Już w 1917 r., bezpośrednio po rewolucji bolszewickiej, nowe władze zainicjowały nową metodę reedukacji przestępców przez umieszczanie ich w "obozach wychowawczych", zgodnie zresztą 99 z ideologicznym przesłaniem "wychowania przez pracę". W 1918 r. zaś założono pierwsze obozy koncentracyjne dla - jak to nazywano - "kontrrewolucyjnych elementów burżuazyj- nych". Po zakończeniu wojny domowej, na początku lat dwudziestych, owe dwa typy "ośrodków reedukacyjnych" zunifikowano, kiedy w północnych rejonach europejskiej części ZSRR (m.in. na Wyspach Sołowieckich) zorganizowano pierwsze "wychowawcze obozy pracy" poddane nadzorowi GPU, a następnie OGPU. Do 1929 r. powstało tam siedem dużych obozów pracy z ogólną liczbą więźniów przekraczającą pół miliona osób. Jako że ZSRR potrzebował wówczas dewiz, a jednym z jego głównych artykułów eksportowych, obok zboża, było drewno - ludzie ci pracowali głównie przy wyrębie lasów (więźniów tych obozów zatrudniano także w rybołówstwie). Wraz z nastaniem ery planów pięcioletnich, kiedy podjęto budowę nowych centrów przemysłowych, linii kolejowych, dróg, kanałów wodnych itp., gwałtownie wzrosło zapotrzebowanie na surowce. A że państwu nie dostawało dobrowolnej, ochotniczej siły roboczej do ich eksploatacji - przymus stał się konieczny. Pierwszymi ofiarami systemu pracy przymusowej byli głównie, chociaż nie wyłącznie, bogaci chłopi- -"kułacy", których partia skazała na likwidację, co zresztą było częścią procesu kolek- tywizacji. Wraz z rozwojem systemu obozów pracy w europejskiej części ZSRR, w Azji Centralnej i na Syberii wyroki skazujące na kary więzienia stawały się coraz rzadsze, a zasądzane wyroki ! coraz dłuższe (pobyt w obozie pracy nie mógł trwać krócej niż trzy lata i tylko wyroki skazujące na pobyt w "kolonii pracy" mogły być krótsze). Na początku lat trzydziestych wyroki skazujące na krótkotrwałe kary więzienia zniknęły prawie zupełnie: jeżeli w 1927 r. stanowiły one trzecią część wszystkich skazań, to w 1930 r. już tylko co pięćdziesiąty zapadający wyrok był krótszy niż jeden rok więzienia lub kolonii pracy (zresztą "kolonie pracy" zostały wkrótce przekształcone w "obozy pracy"). Jednak przełomowym momentem, który przyniósł gwałtowny wzrost armii pracy przymusowej w ZSRR był rok 1932. Wówczas to wydano ustawę "o ochronie własności państwowej", której naruszenie karano śmiercią lub zesłaniem do obozu pracy na okres nie krótszy niż dziesięć lat. I niezależnie od tego, czy był to akt celowy, czy też nie - następstwa tej regulacji umożliwiły zakończenie rozpoczętej w listopadzie 1931 r. budowy kanału łączącego jezioro Onega z Morzem Białym zgodnie z planem, tj. w czerwcu 1933 r. (aczkolwiek oficjalne otwarcie kanału nastąpiło dopiero w 1935 r.). "Biełomorkanał" miał dhzgość prawie 230 kilometrów,19 śluz,15 zapór i 32 tzw. "kanały pomocnicze". Koszt budowy kanału był relatywnie niski, ponieważ został on zbudowany głównie rękami więźniów. Całkowita liczba więżniów zatrudnionych przy jego budowie nie jest znana, ale - według niektórych przekazów - w końcowym etapie budowy pracowało przy nim około 300 tysięcy więźniów. Dziesiątki tysięcy z nich straciło życie, a 72 tysiące więźniów po zakończeniu pracy zwolniono jako "zrehabilitowanych". W latach 1933-1937 zbudowano także kanał "Moskwa - Wołga", przy którym pracowało 200 tysięcy więźniów. W trakcie budowy tego kanału, w 1934 r., OGPU zostało włączone do NKWD, który równocześnie wyposażono w możliwość skazywania osób w trybie administracyjnym na kary od pięciu lat zesłania lub obozu pracy. W ten sposób praca przymusowa w ZSRR jako , kategoria ekonomiczna została prawnie usankcjonowana, a przede wszystkim prawnie zapewniona. W celu jej "zagospodarowania" już od 1930 r. istniał Główny Zarząd Obozów (Gławnoje Uprawlenije Łagieriej - GUŁAG), który teraz z całym jego aparatem planowania i własnym budżetem oddano do dyspozycji NKWD. Odtąd, na przykład, budowa wszystkich dróg w ZSRR została powierzona NKWD. Pomimo iż jakieś wiarygodne liczby są niemożliwe do ustalenia, to jednak nie ulega wątpliwości, że w latach trzydziestych GUŁAG był największym pracodawcą pośród wszystkich organizacji gospodarczych w ZSRR. Z upływem czasu zasięg jego działalności nieustannie się rozszerzał, obejmując coraz to nowe dziedziny gospodarki. Pracę więźniów 100 regularnie wykorzystywano przy budowie i konserwacji dróg, linii kolejowych, kanałów wodnych, lotnisk, fortyfikacji, portów morskich i rzecznych. Więźniów zatrudniano też w budownictwie mieszkaniowym, przemysłowym i w niektórych dziedzinach przemysłu a także w rybołówstwie, rolnictwie, przy wyrębie lasów, w kamieniołomach i we wszystkich rodzajach górnictwa. Ostrożne szacunki mówią, że w 1940 r. ogólna liczba więźniów obozów pracy w ZSRR wynosiła około 13 milionów osób. Już sama ta cyfra uświadamia, że praca przymusowa w ZSRR nie była jedynie ubocznym produktem gospodarki planowej, ale była ona niezbędną, integralną częścią tego systemu. 4. Wielkie Czystki W 1928, konflikt pomiędzy Stalinem a "blokiem prawicowym" wszedł w decydującą fazę. Szczegółów dotyczących rozbieżności oczywiście nie podawano do publicznej wiadomo- ści, ale było oczywiste, że Stalin zdecydował się dokonać zwrotu w polityce partii i samodzielnie wypracowywać kierunki jej działania. Szybka industrializacja i kolektywizacja rolnictwa oraz teońa o zaostrzaniu się walki klasowej były jego głównymi hasłami. Bucharin - główny teoretyk i nieformalny pierwszy człowiek w partii, Rykow - przewodniczący Rady Komisarzy Ludowych oraz Tomski - przewodniczący związków zawodowych, znaleźli się więc w roli opozycjonistów zanim Stalin rozpoczął realizację swoich zamierzeń. Przez nieostrożność Bucharin zwrócił się jeszcze o poparcie do swojego niedawnego przeciwnika - Kamieniewa. Ten fakt dostarczył Stalinowi nowych argumentów przeciwko niemu, a także pokrzyżował plany pozostałym towarzyszom Bucharina, którzy zawzięcie zwalczali "lewicow- ców". Różnice poglądów między Stalinem a Bucharinem nie ograniczały się tylko do zagadnień gospodarczych, ale dotyczyły także ważnych aspektów polityki zagranicznej ZSRR. Bucharin, który po Zinowiewie sprawował funkcję przewodniczącego Komitetu Wykonawczego Kom- internu, opowiadał się za wspólnym frontem walki komunistów i socjalistów przeciwko ruchom faszystowskim, podczas gdy Stalin uważał Komintern za organizację, która winna mobilizować partie komunistyczne Europy właśnie przeciwko wszelkiej lewicy niekomuni- stycznej. 24 stycznia 1929 r. Bucharin opublikował w "Prawdzie" (był jej redaktorem naczelnym) artykuł pt. Polityczny testament Lenina, w którym wezwał partię do przywrócenia leninow- skiej zasady cozwiązywania problemów wsi, tj. odstąpienia od walki politycznej, która - jak twierdził - została wygrana, na rzecz cierpliwej i pokojowej perswazji na bazie sojuszu robotniczo-chłopskiego. Pomimo iż w polemice pomiędzy dwoma głównymi rywalami nie padały jeszcze żadne nazwiska, to obserwatorzy moskiewskiej sceny politycznej, znając poglądy Stalina, nie mieli wątpliwości przeciwko komu ten artykuł był skierowany. Na kwietniowym plenum KC w 1929 r. Stalin w długim referacie najpierw zaatakował Bucharina jako przewodniczącego Kominternu za brak zdecydowania w walce z socjaldemo- kracją i lekceważenie zagadnienia "żelaznej dyscypliny" w partiach komunistycznych, a następnie - nawiązując do swojej teorii o zaostrzającej się walce klasowej - obnażył jego "ślepotę i dezorientację", zarzucając mu "niezrozumienie mechaniki walki klasowej w warun- kach dyktatury proletariatu". "Klasy społeczne mogą zostać zniesione - dowodził Stalin - jedynie w drodze uporczywej walki klasowej, która w warunkach dyktatury proletariatu staje się jeszcze bardziej zacięta niż przed dyktaturą proletariatu". Politykę agrarną uznał Stalin za następny błąd Bucharina i jego towarzyszy, oskarżając ich o wspomaganie 101 kontrrewolucji przez występowanie w obronie kułaków. Po przyjęciu przez XVI Konferencję WKP(b) I planu pięcioletniego Stalin poczuł się wystarczająco silny, aby podjąć otwartą akcję prześladowania swoich przeciwników. Już w kwietniu 1929 r. KC odwołał Bucharina ze stanowiska redaktora naczelnego "Prawdy" i pozbawił go funkcji przewodniczącego Komin- ternu. Tomskiego usunięto ze stanowiska przewodniczącego związków zawodowych, desy- gnując w jego miejsce stalinowca Mikołaja Szwernika. W listopadzie 1929 r. Bucharina wykluczono także z Biura Politycznego. Najmniej szkodliwego Rykowa pozbawiono stanowi- ska przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych w 1930 r. (jego następcą na tym stanowisku został Mołotow). Pod koniec 1929 r. cała trójka próbowała odzyskać swoje pozycje w partii, jednak KC WKP(b) nie przyjął złożonej przez nich samokrytyki, uznając ją za niewystarczającą. W tej sytuacji wszyscy trzej przedstawili następną, "poprawioną" wersję samokrytyki, w której w pełni uznali swoje błędy i obiecali nawet energicznie występować przeciwko wszelkim przyszłym odchyleniom od "prawidłowej" linii partii (na XVI Konferen- cji partyjnej "odchylenie prawicowe" zostało uznane za przestępstwo). Tak więc kiedy w grudniu 1929 r. Stalin ogłosił zamiar "zlikwidowania kułaków jako klasy" - w ZSRR nie było już żadnej zorganizowanej opozycji, która mogłaby mu się sprzeciwić. Nawet rozproszeni "lewicowcy", z Trockim na wygnaniu, nie mieli nic do powiedzenia, kiedy zrozumieli, że gwałtowna industrializacja i przymusowa kolektywizacja nie były niczym innym, jak zaadoptowaniem przez Stalina ich własnych propozycji. Na XVI Konferencji partyjnej podjęto również decyzję o przeprowadzeniu generalnej czystki, której poddani zostali ci wszyscy, którzy w przeszłości popierali jakąkolwiek platformę opozycyjną. Decyzją konferencji czystkę rozszerzono na bezpartyjnych pracow- ników administracji państwowej i gospodarczej. Do rozpatrywania spraw personalnych, badania przebiegu pracy i prawomyślności zaangażowano liczny "aktyw ludzi pracy": komsomolców, działaczy związków zawodowych, przodowników pracy itd. Partia wciągnęła w działalność represyjną szerokie warstwy społeczne. Czystki, które przeciągnęły się na rok ; 1930, szczególnie mocno dotknęły wiejskie organizacje partyjne eliminując tych wszystkich członków, których podejrzewano o niechętny stosunek do przymusowej kolektywizacji. Takie osoby piętnowano mianem "prawicowców", co miało podziałać odstraszająco na potencjal- ' nych krytyków aktualnej "linii partii". Mniej więcej od połowy 1931 r. Stalin zaczął przekształcać partię w organizację urzędniczo-biurokratyczną. Dotychczas urzędnicy, mimo iż zaliczano ich do inteligencji, nie cieszyli się zbyt wielkim prestiżem partii, dla której - przynajmniej teoretycznie - jedynie klasa robotnicza zasługiwała na szacunek (sektor drobnotowarowy, rękodzielnictwo, rzemio- sło, uznawano za azyl elementów burżuazyjnych). Jednak wraz z wejściem w epokę planów pięcioletnich, kierownictwo partii zaczęło zmieniać swoją optyką hierarchii struktur społecz- nych państwa: dyrektor zakładu pracy czy urzędnik administracji gospodarczej stał się na tyle ważną figurą, że pożądane było związać go ściślej z partią. Dyrektor-członek partii lepiej rozumiał i wypełniał życzenia partii. W opinii kierownictwa WKP(b) starzy, "burżuazyjni specjaliści" odchodzili już w przeszłość, stawali się niepotrzebni, kiedy coraz większa liczba ' osób o "dobrym", proletariackim pochodzeniu przejmowała stanowiska dyrektorskie, a ich synowie kończyli właśnie szkoły i uczelnie. To była główna przyczyna, dla której partia rekrutowała teraz członków przede wszystkim pośród inteligencji, obsadzając nimi najważ- niejsze i mniej ważne stanowiska w administracji gospodarczej. Ale taka polityka prowadziła do niekontrolowanego wzrostu elementu urzędniczego w partii, który podejmując decyzję I o wstąpieniu w szeregi tej organizacji, częściej kierował się interesem osobistym niż pobudkami ideologicznymi. Na początku 1933 r. nabór nowych członków do partii został powstrzymany na trzy lata, kiedy organizacja ta przeszła pierwszy etap największej czystki w swojej dotychczasowej 102 historii. Po 1917 r. przez prawie pięćdziesiąt lat prawidłowością partii komunistycznej w ZSRR był gwałtowny wzrost liczby członków w latach kryzysów. Pierwszym z takich kryzysów była wojna domowa, a drugim - "druga rewolucja" z lat 1929-1932. Kiedy kryzys mijał i malała potrzeba szerokiego poparcia społecznego, partia redukowała swoje szeregi wydalając "nieprawomyślnych", karierowiczów, degeneratów i pijaków. Czystki z lat 1933-1935 w pewnym sensie można by uznać za takie właśnie "pranie" szeregów, zwłaszcza że pozbyto się wówczas dużej liczby osób, które przyjęto w latach masowych kampanii rekrutacyjnych, kiedy znacznie obniżano kryteria przyjęć do partii. Jednakże w trakcie przeprowadzania czystki wyraźnie zaznaczyła się tendencja do wykorzystania jej przede wszystkim jako środka przeciwko podejrzanym o krytyczny stosunek do "generalnej linii" partii nakreślonej przez Stalina. Nawoływania do usuwania z szeregów "wrogów i kłamców", jak również wszelkich "odchyleńców" oznaczały, że kierownictwo partii zmierzało do pozbycia się tych członków, którzy mogli w przyszłości opowiedzieć się po stronie rywali Stalina. W rezultacie tej czystki stan osobowy WKP(b) zmniejszył się prawie o 1/3 łącznie z tymi, którzy dobrowolnie opuścili partię i krwawymi ofiarami prześladowań po zabójstwie Kirowa w grudniu 1934 r. W 1933 r. popularność partii w społeczeństwie spadła poniżej poziomu z poprzedniego dziesięciolecia, który przecież nigdy nie był wysoki. Przemoc, destrukcja, prawnie usank- cjonowane rozboje kolektywizacji postawiły chłopstwo w szeregach wrogów reżimu: zabój- stwa nadgorliwych, znienawidzonych działaczy komunistycznych na wsiach stały się dość powszechne. Także robotnicy miejscy nie mieli powodów do zadowolenia - entuzjazm z lat 1929-1930 został roztrwoniony wskutek wszelkich niedostatków, jakich doświadczały szerokie rzesze robotników, a powszechny pęd nomenklatury partyjnej do urządzania się także nie robił dobrego wrażenia w społeczeństwie. W trudnych chwilach realizacji pierwszego planu pięcioletniego niektórzy członkowie kierowniczych instancji WKP(b) różnych szczebli zastanawiali się nad możliwością powściągnięcia karkotomnego tempa industńalizacji, aby dać masom więcej żywności, więcej odzieży i w ogóle poprawić warunki życia ludności, a Stalina zastąpić bardziej zrównoważonym przywódcą. Jednak shiżby bezpieczeństwa i rozbudowany system donosicielstwa skutecznie funkcjonowały wewnątrz partii i w 1933 r. wiele takich dysydenckich grup członków zostało usuniętych z organizacji i skazanych na wygnanie. Z relacji późniejszych emigrantów i z wypowiedzi Nikity Chruszczowa w 1956 r. wynikałoby, że Stalin żądał stracenia tych osób, ale wydaje się to mało prawdopodobne. W 1933 r. nie tylko partia i aparat bezpieczeństwa wewnętrznego nie były jeszcze gotowe do podjęcia akcji masowego terroru, ale i społeczeństwo radzieckie nie było do tego przygotowane pod względem psycholo cznym. Do 1934 r. członków partii, którzy popadli w niełaskę wodzów, skazywano raczej na wygnanie w odległe rejony kraju, gdńe przebywali, podobnie jak w czasach carskich, pod nadzorem milicji w lepszych lub gorszych warunkach. Możliwe że Stalin żądał potraktowania tych osób jako bezpartyjnych przeciwników władzy radzieckiej (po wykluczeniu ich z partii), i w takim przypadku rzeczywiście mógł się domagać postawienia ich przed sądem i skazania na najwyższy wymiar kary. Byłby to jednak niebezpieczny precedens na przyszłość i w takiej sytuacji w Biurze Politycznym mogła powstać jakaś opozycja, która dostrzegła taką groźbę w żądaniu Stalina. Z dziewięciu pełnych, poza Stalinem, członków ówczesnego składu Biura Politycznego tylko Mołotow i Łazar Kaganowicz byli gotowi poprzeć go w każdej sprawie, natomiast Kalinin i Woroszyłow tylko pod pewnymi warunkami, podczas gdy pozostali, tj. Kirow, Ordżonkidze, Stanisław Kosior, Waleńan Kujbyszew i Jan Rudzutak prawdopodobnie stanowili opozycję. Za taką hipotezą przemawiałby fakt, że żaden z tych ostatnich nie przeżył następnych pięciu lat. Sergiusz Kirow był prawdopodobnie najbardziej umiarkowanym w swoich poglądach członkiem Biura Politycznego KC WKP(b) w tym czasie i chyba najbardziej odpowiednim 103 kandydatem na miejsce Stalina. Kirow cieszył się ponadto dużą popularnością w partii, był mężczyzną przystojnym, dobrym mówcą, a nade wszystko był Rosjaninem. Na XVII Zjeździe WKP(b), który odbył się w dniach 26 stycznia -10 lutego 1934 r. Kirow otrzymał tyle samo owacji co Stalin, ale było to złowieszcze wyróżnienie. Już w czasie zjazdu dało się zauważyć, że Stalin dostrzegł w Kirowie potencjalnego przeciwnika, chociaż ten nie występował przeciwko niemu. Jednak przygotowując się do likwidacji wszystkich potencjalnych i prawdziwych wrogów Stalin nie zareagował jeszcze otwarcie, przeciwnie - zgodził się nawet, aby dawniejsi jego przeciwnicy, Zinowiew, Kamieniew, Bucharin, Rykow i Tomslsi wygłosili na zjeździe przemówienia. Nie zgłosił również sprzeciwu, kiedy do nowego KC partii wybrano wielu byłych opozycjonistów, a w Biurze Politycznym ponownie znaleźli się Kirow, Ordżonkidze i Kosior. Przygotowując się do walnej rozprawy z leninowskim trzonem partii i do zaprowadzenia w kraju absolutniej dyktatury, Stalin dokonał przede wszystkim reorganizacji organów bezpieczeństwa. Wkrótce po śmierci przewodniczącego OGPU Wiaczesława Mienżyńskiego przekształcił tę instytucję w Główny Urząd Bezpieczeństwa Państwowego (Gławnoje Upraw- lenije Gosudarstwiennoj Biezopasnosti, GUGB) i 10 lipca 1934 r. włączył go - jak wiemy z poprzedniego podrozdziału - do Komisariatu Spraw Wewnętrznych, czyli NKWD. Komisarzem NKWD mianowany został Henryk Jagoda. Podporządkowanemu służbom bezpieczeństwa NKWD podlegały odtąd milicja, shzżby ochrony pogranicza oraz wszelkie oddziały wojskowe, które nie wchodziły w skład armii i floty, ponadto - jak już pisaliśmy - obozy pracy przymusowej, a także więziennictwo i straż pożarna. 10 lipca 1934 r. powołano również nadzwyczajne kolegia (osoboje sowieszczanije) NKWD, które zostały uprawnione do wydawania w drodze pisemnego i tajnego przewodu wyroków więzienia, do stosowania specjalnych środków prewencyjnych oraz do wysiedlania. Wyroki wydane przez te kolegia nie podlegały apelacji. Owe kolegia zamieniły się niebawem w najbardziej osławione narzędzia terroru w ZSRR. Stalin dokonał również przebudowy, zgodnie z własnymi potrzebami, aparatu prokuratury. W 1933 r. utworzył Biuro Prokuratury ZSRR i powierzył jego kierownictwo Andrzejowi Wyszyńskiemu. Biuro było formalnie uprawnione do sprawo- wania kontroli nad działalnością organów bezpieczeństwa. Odnośnie do partii, w styczniu 1933 r. rozszerzone plenum KC i Komisji Kontroli Partyjnej na wniosek Stalina postanowiło ' przeprowadzić wspomnianą już czystkę, a 29 kwietnia utworzono w tym celu specjalną komisję, której kierownictwo powierzono Mikołajowi Jeżowowi, od 1930 r. kierownikowi Wydziału Kadr KC. Latem 1934 r. Jeżow otrzymał zadanie przeprowadzenia generalnej czystki w całej partii. Przygotowawszy w ten sposób machinę terroru, Stalin czekał tylko na okazję, aby ją uruchomić. Takiej właśnie okazji dostarczyła mu śmierć Kirowa. Kirow został zastrzelony I grudnia 1934 r. w Instytucie Smolnym w Leningradzie - siedzibie tamtejszych władz partyjnych. Zabójcą okazał się członek Komsomołu - Leonid Nikołajew. Obecnie historycy, nie tylko zresztą na Zachodzie, twierdzą na ogół, że głównym inspiratorem tej zbrodni był Stalin. On to miał wydać rozkaz Jagodzie zorganizowania zabójstwa Kirowa. Przemawiałby za tym między innymi fakt, że przewożony na drugi dzień I na przesłuchanie przyboczny strażnik Kirowa Borisow, prawdopodobnie wspólnik Nikołaje- ! wa, zginął w "wypadku" samochodowym, przy czym żadna z trzech konwojujących go osób, należących do osobistej ochrony Stalina, nie ucierpiała. Oczywiście, Nikołajew wraz z kilkoma jeszcze innymi osobami został wkrótce osądzony, skazany i rozstrzelany (29 grudnia). Śledztwo w sprawie zamordowania Kirowa nadzorował Stalin osobiście. Jednak bez względu na to, czy Stalin rzeczywiście był zamieszany w zabójstwo Kirowa, czy nie, nie ulega wątpliwości, że śmierć przywódcy leningradzkiej organizacji partyjnej, a zwłaszcza okoliczno- ści, w jakich nastąpiła, były mu bardzo na rękę. Za zbrodnię, która wstrząsnęła krajem i postawiła w stan alarxnu partię najpierw obwiniono ośrodki zagraniczne, które miały 104 rzekomo "przerzucić z Polski i innych krajów zachodnich" swoich agentów, którzy posłużyli się Nikołajewem jako narzędziem. Kiedy ta wersja upadła, wówczas obwiniono Zinowiewa i jego zwolenników, a w końcu trockistów. Wkrótce po śmierci Kirowa zapoczątkowano kampanię terroru nakierowaną przeciwko jawnym i "ukrytym" wrogom w szeregach partii i poza nią. Już I grudnia ogłoszono przygotowany wcześniej w kancelarii Stalina dekret o rozpatrywaniu spraw politycznych w trybie przyspieszonym, uproszczonym i nie podlegającym zaskarżeniu. Dekret nakazywał ponadto sądom "niewstrzymywanie wykonania wyroków śmierci w związku z prośbą przestępców tej kategorii", a organom NKWD natychmiastowe ich wykonywanie. Wzmagająca się z dnia na dzień fala terroru uderzyła w pierwszym rzędzie w ludzi, którzy nie byli związani z partią, ale w oczach opinii publicznej mogli uchodzić za "wrogów ludu". Już 5 grudnia 1934 r. w Leningradzie skazano na śmierć 37 rzekomych białogwardzistów, w Moskwie 33, a w Kijowie 28. W Kijowie ofiarami represji padli przede wszystkim lewicowi pisarze i intelektualiści, którzy poprzednio przybyli tutaj z zachodniej Ukrainy jako uchodźcy polityczni. Jednak już wkrótce stało się jasne, w kogo naprawdę wymierzona była cała akcja: 16 grudnia 1934 r. aresztowano Zinowiewa, Kamieniewa i jeszcze kilkanaście innych osób rzekomo odpowiedzialnych za zamordowanie Kirowa. Pomimo iż służbom bezpieczeństwa z Jagodą na czele nie udało się wymusić na nich bezpośredniego przyznania się do winy, to na zainscenizowanym 15 i 16 stycznia 1935 r. procesie oskarżeni wzięli na siebie "moralną odpowiedzialność" za śmierć Kirowa. Zinowiewa skazano na dziesięć, a Kamieniewa na pięć lat więzienia. Pozostałym wymierzono kary od trzech do dziesięciu lat więzienia. Jest bardzo prawdopodobne, że Zinowiewa i Kamieniewa oszczędzono nie tylko z braku dowodów winy, ale przede wszystkim dlatego, iż cieszyli się oni jeszcze zbyt dużą popularnością wśród mas. Ludzie mogliby nie uwierzyć, że byli oni szpiegami, terrorystami i agentami obcych wywiadów. Stalin zdawał sobie sprawę, że fizyczna likwidacja starych bolszewików bez odpowiedniego przygotowania mogłaby wywołać sprzeciw społeczeństwa. Postanowił więc najpierw przygotować masy do zbliżających się wypadków rozpoczynając intensywną kampanię prasową przeciwko zabójcom Kirowa i ich poplecznikom. Jednocześnie rozwiązano dwie organizacje skupiające weteranów bolszewickich, symbole rewolucyjnej przeszłości: Towarzystwo Starych Bolszewików oraz Towarzystwo Byłych Więźniów Politycznych. Zlikwidowano też wszelkie inne organizacje - od kół filatelistycznych po kluby esperanto. W tym czasie najbardziej zaufani ludzie Stalina przejmowali stanowiska w najważniejszych organach partii: Jeżowa wyznaczono przewodniczącym Komisji Kontroli Partyjnej, a 1 lutego 1935 r. został obrany sekretarzem KC, Andrzej Żdanow objął funkcję I sekretarza organizacji leningradzkiej po Kirowie, natomiast Chruszczowa ściągnięto z Ukrainy do kierowania moskiewską organizacją partyjną. Inną ważną i niezwykle wpływową figurą w partii był Aleksander Poskriebyszew, który od 1929 r. kierował osobistym sekretariatem Stalina. Wyszyński - jak wiemy - otrzymał w 1935 r. funkcję Prokuratora Generalnego ZSRR. Coraz większą rolę w otoczeniu Stalina zaczął również odgrywać Ławrientij Beria, także Gruzin, od 1931 r. I sekretarz KC KP(b) Gruzji, a od 1932 r. Zakaukaskiej FSRR. W 1934 r. wybrano go na członka KC WKP(b). W lipcu 1935 r. Beria wygłosił na zebraniu partyjnym w Tbilisi referat pt. Przyczynek do dziejów organizacji bolszewickich w Kraju Zakaukaskim, w którym dowodził, że partia bolszewicka powstała z połączenia się dwóch ośrodków rewolucyjnych: Związku Walki o Wyzwolenie Klasy Robotniczej, założonego przez Lenina w 1895 r., oraz podobnej organizacji zakaukaskiej założonej i kierowanej przez Stalina. Ta właśnie teoria dwóch ośrodków, dwóch przywódców, była bardzo miła sercu Stalina. Referat był pracą zbiorową napisaną przez kilku pracowników tbiliskiej filii Instytutu Marksizmu- -Leninizmu, którzy po jego opublikowaniu pod nazwiskiem Berii co do jednego zostali zgładzeni. 105 W 1935 r. czystkę w partii prowadzono nadal zgodnie z tajnym okólnikiem KC zalecającym dalsze weryfikacje. Lokalnym organizacjom partyjnym nakazano ujawniać "trockistów i innych wrogów ludu". Mianowany w 1934 r. szefem Wydziału Kadr KC Gieorgij Malenkow, któremu wraz z Jeżowem polecono kierować całą akcją, skarżył się, że "w organizacjach partyjnych pozostało jeszcze wielu liberałów, którzy nie zostali dotąd zdemaskowanijako przestępcy". W 1936 r. centralne władze partii wydały decyzję o wymianie legitymacji partyjnych, co dało okazję do następnej czystki. W połowie 1936 r. rozpoczęła się tzw. "Wielka Czystka". Organizacje partyjne ponownie otrzymały polecenie z KC demaskowania "trockistów-zinowiewców" i wszelkich "wrogów ludu": szpiegów, prowokatorów, dywersantów, białogwardzistów, kułaków. Był to sygnał do masowych denuncjacji, oskarżeń, egzekucji i zsyłek. Protokoły z przesłuchań po "dokładnym zbadaniu" ujawniały "niebezpieczne odchylenia". Los "wrogów ludu" był zawsze ten sam: zdemaskowanych przez rodziny, kolegów, współpracowników czy współoskarżonych zmusza- no do przyznawania się do winy (według formuły Wyszyńskiego z 1935 r. - "przyznanie się do winy było dowodem winy", co bezpośrednio pociągnęło za sobą stosowanie tortur w aresztach i więzieniach NKWD), i jeżeli nie zostali skazani na śmierć, zsyłano ich do obozów pracy, gdzie mieli małą szansę przeżycia. W kwietniu 1935 r. wydano ustawę, w myśl której dzieci od lat dwunastu podlegały takiej samej odpowiedzialności i karom jak dorośli. Było to prawo, którym często posługiwano się wobec aresztowanych szantażując ich, aby składali zeznania pod groźbą represjonowania ich dzieci. Prawo to stosowano masowo po czerwcu 1935 r., kiedy opublikowano przepisy uzupełniające do ustawy z 8 czerwca 1934 r., w myśl których również członkowie rodzin "wrogów ludu" podlegali karze więzienia, obozu pracy, a nierzadko i karze śmierci (zasada odpowiedzialności zbiorowej). Nie należy jednak sądzić, że prześladowano tylko członków partii. Jak można się dowiedzieć z tzw. "Archiwum Smoleńskiego", które zawiera dokumenty smoleńskiej or- ganizacji partyjnej, Komsomołu i NKWD z lat 1917-1938, a które w 1941 r. zostało przejęte przez Niemców, szalejący terror może nawet w większym stopniu dotknął osoby nie należące do partii - chłopów, robotników, inteligencję, duchownych ("Archiwum Smoleńskie" przejęli później Amerykanie, co umożliwiło napisanie podstawowych prac Merle Fainsoda, z których najbardziej znaną jest Smoleńsk under Soviet Rule, wyd. II Boston 1989. Można w niej między innymi zapoznać się z zeznaniem pewnej chłopki, którą zdemaskowano jako "wroga ludu" za to, że w jej chałupie znaleziono portret Trockiego zawieszony między ikonami). Pod koniec 1935 r. NKWD aresztowało grupę młodych komunistów, studentów Instytutu Pedagogicznego w Gorki, którym zarzucono przygotowywanie zamachu na Stalina. Sprawa studentów miała posłużyć do odkrycia nowego spisku, w którym rzekomo uczestniczyli trockiści i zinowiewowcy. Zinowiewa, Kamieniewa i innych podejrzanych sprowadzono z miejsc odosobnienia i ponownie usiłowano nakłonić do przyznania się, że sami zaplanowali zabójstwo Kirowa. Po kilku miesiącach przesłuchań i zastraszania (Kamieniewa straszono zabiciem syna), w czerwcu 1936 r. wymuszono na nich satysfak- cjonujące śledczych zeznania, w których "przyznali się" również do sugerowanych im powiązań z trockistami. 19 sierpnia 1936 r. rozpoczął się przy drzwiach otwartych proces szesnastu byłych "lewicowych opozycjonistów" z Zinowiewem i Kamieniewem na czele. Podsądnych obwiniono o zorganizowanie "centrum terrorystycznego", które z pomocą grupy Nikołajewa zamordowało Kirowa oraz przygotowywało zamach na Stalina, Kaganowicza, Żdanowa, Pawła Postyszewa i na inne wysoko postawione osobistości. Szóstego dnia rozprawy wszyscy oskarżeni zostali skazani na karę śmierci i wkrótce straceni. Wraz z unicestwieniem Zinowiewa i jego zwolenników Stalin uznał, że dotychczasowy komisarz spraw wewnętrznych Henryk Jagoda wypełnił swoją misję dziejową. Dyktator miał 106 na jego miejsce innego, "wyhodowanego" przez siebie, wywodzącego się z "młodej gwardii" inkwizytora - Mikołaja Jeżowa. Już we wrześniu 1936 r. Jagodę odwołano ze stanowiska szefa NKWD i mianowano ludowym komisarzem łączności. W kwietniu 1937 r. Jagoda został aresztowany pod zarzutem szpiegostwa, zabójstwa Kirowa, otrucia Gorkiego, Mienżyńskiego i Kujbyszewa. Wraz z nim uwięziono wielu jego bliższych i dalszych współpracowników, głównie tych, którzy bezpośrenio i pośrednio zamieszani byli w zorganizowanie zabójstwa Kirowa. Głównym reżyserem "procesu 16" był Andrzej Wyszyński, oskarżyciel państwowy. Jego pytania i odpowiedzi oskarżonych uwikłały w sprawę innych byłych "lewicowców", a także "p rawicowców" - Bucharina, Tomskiego i Rykowa. Wyszyński polecił zbadać sprawę całej trójki, a gazety rozpoczęły przeciwko nim kampanię prasową przypominając ich przeszłość i nawołując robotników do organizowania masówek potępiających "zdrajców". Jak podają niektórzy autorzy, Stalin już we wrześniu 1936 r. przygotowywał proces przeciwko Buchari- nowi i Rykowowi (Tomski obawiając się aresztowania popełnił samobójstwo). Podobno jednak Stalin nie otrzymał wystarczająco silnego poparcia plenum KC, dlatego odłożył sprawę na jakiś czas i nakazał Jeżowowi przygotować proces innych czołowych starych bolszewików, którzy kiedyś byli lub mogli się stać jego przeciwnikami. Tak doszło do oskarżenia Piatakowa i Radka, jak również piętnastu innych działaczy partyjnych o utworze- nie "równoległego centrum terrorystycznego" na wypadek, gdyby odkryto spisek Zinowiewa. Obarczono ich również odpowiedzialnością za sabotaż w fabrykach, kopalniach, w zakładach chemicznych, na kolei, a także za zdradę stanu i szpiegostwo na rzecz Niemiec i Japonii, które to mocarstwa jakoby szykowały się do napaści na ZSRR (prawie wszyscy oskarżeni sprawowali poprzednio kierownicze funkcje w komisariatach gospodarczych, a Radek był pracownikiem komisariatu spraw zagranicznych i różnych agend Kominternu. Zarzucając Piatakowowi sabotaż i szkodnictwo Stalin chciał obarczyć go odpowiedzialnością, jako ludowego komisarza przemysłu ciężkiego, za niedociągnięcia programu industrializacji). Spośród siedemnastu oskarżonych, piętnastu skazano na karę śmierci, a dwóch - Radka i Grzegorza Sokolnikowa, komisarza finansów - na dziesięć lat więzienia (stosunkowo łagodne potraktowanie Radek zawdzięczał prawdopodobnie "właściwej współpracy" z pro- kuratorem Wyszyńskim, a przede wszystkim temu, że postanowiono go wykorzystać w przyszłym procesie przeciwko Bucharinowi i Rykowowi. Radka następnie zesłano do łagru, gdzie w 1939 r. został zamordowany - jak to często się zdarzało z politycznymi - przez więźnia kryminalnego). W pewnym sensie do skutków "procesu 17" można również zaliczyć śmierć Sergo Ordżonikidze, który energicznie wstawiał się u Stalina za Piatakowem. Według oficjalnej wersji Ordżonikidze zmarł na atak serca 18 lutego 1937 r., ale istnieje wiele przesłanek, które sugerują, że nie była to jednak śmierć naturalna. Zeznania oskarżonych w procesie Piatakowa i Radka ponownie włączyły do sprawy "centrum terrorystycznego" Bucharina, Rykowa, a także Tuchaczewskiego i innych wyższych dowódców wojskowych. Zresztą od dłuższego już czasu dało się słyszeć pogłoski, że przygotowywana jest czystka w Armii Czerwonej. Można było oczekiwać, że i w armii "odnajdzie się" wielu trockistów, skoro Trocki kierował kiedyś przez kilka lat komisariatem obrony. Prawie wszyscy dowódcy, którzy w połowie lat trzydziestych stali na czele radzieckich sił zbrojnych, byli dowódcami z okresu wojny domowej, walczyli zatem pod komendą Trockiego, a więc byli "ludźmi Trockiego" - trockistami. Pod koniec maja 1937 r. aresztowano wielu pracowników Sztabu Generalnego Armii Czerwonej, a w tym między innymi: marszałka Tuchaczewskiego - zastępcę ludowego komisarza spraw wojskowych, generała Hieronima Uborewicza - dowódcę mińskiego okręgu wojskowego, generała Jonasza Jakira - dowódcę kijowskiego okręgu wojskowego, generała Augusta Korka - dowódcę Akademii Wojskowej, generała Witalija Primakowa - zastępcę dowódcy 107 leningradzkiego okręgu wojskowego i jeszcze kilku innych wyższych dowódców (zaliczony do tej grupy generał Jan Gamarnik, członek KC i Biura Organizacyjnego KC, 31 maja -jak się powszechnie przypuszcza - popełnił samobójstwo). Wszystkim tym osobom zarzucono planowanie "prawicowo-troskistowskiego, kontrrewolucyjnego przewrotu w ZSRR" oraz szpiegostwo na rzecz Niemiec i Japonii. Oskarżenie oparto na sfałszowanych przez Niemców dokumentach (istnieją domniemania, że ów pomysł podsunął Niemcom, z czego nie zdawali sobie sprawy, sam Stalin), podrzuconych najpierw wywiadowi czeskiemu, który dostarczył je prezydentowi Beneszowi, a ten - za radą Francuzów - przekazał je Stalinowi (kopie tych dokumentów dostały się do ZSRR również innymi kanałami). Do dnia dzisiejszego nie ma pewności, jak w istocie przebiegała rozprawa generałów oraz kiedy i gdzie ich stracono. Niektórzy historycy utrzymują, że nie było żadnego procesu, jednak większość przychyla się do wersji oficjalnej, tzn. że sądził ich tajny, doraźny trybunał wojskowy 11 czerwca 1937 r. w sali Sądu Najwyższego ZSRR. Zarówno w przypadku Tuchaczewskiego, jak też w przypadku innych oficerów, krwawe represje spadły na członków ich rodzin. Rozstrzelano żonę Tuchaczewskiego oraz jego braci - Aleksandra i Mikołaja. Jego trzy siostry zesłano do obozu pracy, a małoletnią córkę aresztowano. Matka oraz siostra Tuchaczewskiego, Zofia, zmarły na zesłaniu. Egzekucja Tuchaczewskiego, którego sława z okresu wojny domowej przyćmiła sfabrykowaną legendę jako dowódców wojskowych Stalina i Woroszyłowa musiała przynieść osobistą jak również polityczną satysfakcję tym dwóm (Stalin z pewnością nie zapomniał także Tuchaczewskiemu oskarżeń pod swoim adresem z okresu wojny z Polską, kiedy jako komisarz polityczny odradził Budionnemu zastosowania się do rozkazu głównodowodzącego, co między innymi - jak już pisaliśmy w poprzednich rozdzialach - przyczyniło się do klęski czerwonych pod Warszawą). Ogółem do końca 1938 r. represjonowano 90o/a generałów, 80% pułkowników i prawie l00% oficerów politycznych. Na podstawie danych odnośnie do partyjnej przynależności w armii przed i po czystce oblicza się, że represje pochłonęły 125 tys. komunistów - łącznie dwie trzecie wyższego i jedną trzecią niższego dowództwa. Mniej więcej w tym samym czasie "oczyszczono" również kierownictwo Komsomołu, a ruch ten zreorganizowano. Jednak przez następnych kilka miesięcy nie odbył się już żaden większy proces, który mógłby przyciągnąć uwagę szerokiej opinii publicznej. Dopiero pomiędzy 2 a 13 marca 1938 r. odbył się trzeci "proces moskiewski", tym razem przeciwko "antyradzieckiemu blokowi prawicy i trockistów" (Stalin zawsze uważał Trockiego za swojego głównego wroga, zwłaszcza że ten właśnie w 1938 r. powołał "własną" IV Międzynarodówkę, tzw. "trockistowską"). Pośród dwudziestu jeden oskarżonych najważniej- szą postacią był oczywiście Bucharin (aresztowany wraz z Rykowem w lutym 1937 r.), a następnie Rykow i Jagoda, co było sporą sensacją, zwłaszcza że proces miał charakter pokazowy. Oskarżonym zarzucono wiele różnych przestępstw, a w tym oczywiście szpiego- stwo na rzecz Niemiec i Japonii. Natomiast w odniesieniu do sprawy Kirowa akt oskarżenia mówił, że Bucharin i "prawicowcy" od samego początku stanowili część spisku trockistow- sko-zinowiewowskiego, a ich rola w zamordowaniu Kirowa polegała na wykorzystaniu NKWD poprzez Jagodę (określanego teraz mianem "prawicowca"), aby ułatwić Nikołajewo- wi dostęp do Kirowa. Równocześnie z nimi sądzono trzech lekarzy oskarżonych o zabójstwo Gorkiego i jego syna. Bucharina, Rykowa, Jagodę i piętnastu innych skazano na śmierć i rozstrzelano. Pozostali otrzymali wyroki od 15 do 25 lat więzienia. Oprócz byłych partyjnych "prominentów" represje dotknęły niezliczone rzesze zwykłych ludzi, których rozstrzelano lub zmarli w obozach pracy NKWD: niskiego szczebla działaczy partyjnych, państwowych, wojskowych, dyplomatów, ludzi nauki i kultury, dziennikarzy, dyrektorów zakładów pracy, urzędników, weteranów wojny domowej, byłych pracowników NKWD, uczestników hiszpańskiej wojny domowej, byłych mieńszewików, eserowców, 108 pracowników "Gospłanu", byłych współpracowników Kirowa i zagranicznych komunistów (między innymi Belę Kuna). Pośród tych ostatnich szczególnie tragiczna była likwidacja Komunistycznej Partii Polski. Akcja ta rozpoczęła się od aresztowania pisarza Bruno Jasieńskiego, autora dyskutowanych wówczas powszechnie powieści Palg Paryż i Cz owiek zmienia skórg. Jasieńskiemu zarzucono, że był trockistą i współpracownikiem Jagody. Zmarł on w 1942 r. w obozie pracy. Rozproszonych niemal po całej Europie komunistów polskich (wśród nich było wielu pracowników Kominternu) wezwano na początku 1937 r. do Moskwy na "ważną konferencję". Wobec niebezpieczeństwa napadu Niemiec na Polskę i zwycięstwa faszyzmu w Hiszpanii, ludzie ci usłuchali obłudnego wezwania. Podczas przekraczania granicy radzieckiej wszystkich aresztowano i w wielu wypadkach na miejscu zgładzono. Pozostałym przedstawiono zmyślone zarzuty i bez przesłuchania, według sporządzonych list, rozstrzelano. Mieszkająca od wielu lat w ZSRR Maria Koszutska (Wera Kostrzewa), weteranka polskiego ruchu komunistycznego, zmarła w moskiewskim więzieniu tuż po aresztowaniu. Wszyscy polscy członkowie Kominternu zostali rozstrzelani z wyjątkiem Feliksa Kona, sędziwej wdowy po Marchlewskim i wdowy po Dzierżyńskim. Najbardziej okrutny los spotkał tych, którzy znaleźli się w ZSRR w drodze wymiany więźniów politycznych pomiędzy Warszawą a Moskwą. Wśród nich znaleźli się także działacze PPS-Lewicy i ruchu chłopskiego. Wszyscy bez wyjątku zginęli w 1937 r. w kazamatach NKWD. W miarę jak fala donosicielstwa rozlewała się po kraju, wzrastała różnorodność "przęstępstw". Na kolejach, na przykład, ofiarami najczęściej padali maszyniści, których raz oskarżano o zbyt wolne prowadzenie pociągów w stosunku do możliwej, maksymalnej szybkości ("sabotaż planu"), to znów za nadmierną prędkość ("szkodnictwo", ponieważ groziło to szybszym zużyciem się taboru i spalaniem nadmiernej ilości paliwa). Często też zdarzały się przypadki donosicielstwa z chęci zemsty, zawiści lub nadziei na "odziedziczenie" po aresztowanym jego mieszkania, miejsca w pracy, zwłaszcza że zachęcano ludzi to tego, robiąc im takie obietnice. Wcale nie rzadkie były przypadki donosicielstwa na członków najbliższej rodziny. Literatura, film i inne rodzaje sztuki szeroko propagowały zdradę rodziny w interesie państwa. Bohaterem dzieci radzieckich stał się dwunastoletni Pawlik Morozow, który zdradził własnego ojca. W filmie Partbiliet (Legitymacja partyjna) żona demaskuje męża, a w książce Leonida Leonowa Skuratewski uczony ojciec zdradza syna. Rezultatów terroru nie da się dzisiaj ocenić dokładnie. Na ogół przyjmuje się, że straciło wtedy życie od pięciu do dziesięciu milionów ludzi, a między nimi 90"% starej, bolszewickiej gwardii. Szczególnie okrutna była zemsta Stalina na uczestnikach XVII Zjazdu partii: z 1966 jego uczestników straciło życie 1108, a ze 139 członków Komitetu Centralnego wybranych na tym zjeździe, zlikwidowano 98. Można założyć, że gdyby terror kontynuowano w tym samym tempie po 1938 r., to prawie każdy obywatel ZSRR zostałby nim w jakimś stopniu dotknięty. Skazani często spotykali w więzieniach lub w obozach pracy swoich prześladowców - oskarżycieli i oficerów śledczych. Nierzadko też zdarzały się przypadki, że potencjalna ofiara tylko dlatego uniknęła represji, ponieważ pracownik służb bezpieczeństwa sam został aresztowany zanim zdążył aresztować zadenuncjonowanego. W połowie 1938 r., kiedy kraj zaczął odczuwać negatywne skutki dezorganizacji administracji państwowej i gospodarki oraz deformacji stosunków społecznych wywołanych polityką masowego terroru, Stalin podjął decyzję o zahamowaniu wielkiej czystki (trudno byłoby mówić o całkowitym zaprzestaniu terroru, który z mniejszym lub większym natężeniem trwał do 1953 r., tj. do śmierci Stalina). Już w styczniu 1938 r. pojawiły się pierwsze oznaki przyszłych przemian: plenum KC WKP(b) potępiło "wypaczenia", jakie wystąpiły podczas przeprowadzanych w partii czystek. Ta cyniczna uchwała osłabiła pozycję Jeżowa jako ludowego komisarza spraw wewnętrznych. 31 sierpnia 1938 r. powierzono mu 109 dodatkowo stanowisko komisarza transportu wodnego - wyraźny znak zbliżającego się końca. W grudniu 1938 r. Jeżowa odwołano z resortu spraw wewnętrznych, a w styczniu lub lutym 1939 r. aresztowano. Nie jest całkiem pewne, w jaki sposób dopełnił się los Jeżowa - co do tego historycy nie są zgodni. Jedni utrzymują, że po aresztowaniu, z uwagi na manię prześladowczą, umieszczono go w zakładzie psychiatrycznym, gdzie zmarł śmiercią naturalną lub też został otruty, a inni zaś twierdzą - i jest to wersja bardziej prawdopodobna - że został skazany na śmierć przez Kolegium Wojskowe Sądu Najwyższego ZSRR i 4 lutego 1940 r. rozstrzelany. Miejsce Jeżowa jako komisarza spraw wewnętrznych przejął Ławńentij Beńa. Nadciągały nowe czasy, zmieniła się partia: w 1939 r. 4/5 członków partii stanowili ludzie, którzy wstąpili do niej po 1930 r. Rozpoczęto też nabór nowych członków głównie wśród inteligencji urzędniczej. W 1941 r. WKP(b) liczyła już około 4 mln członków. 5. Ustrój Już na wczesnym etapie rozwoju rosyjskiej myśli marksistowskiej doktrynę marksizmu co pewien czas modyfikowano, przystosowując ją do zmieniających się w Rosji warunków. Dokonując własnej interpretacji marksizmu Lenin stworzył nową doktrynę - "marksizm- -leninizm", w której główny akcent położył na walkę o państwo, a nie na budowę nowego, porewolucyjnego społeczeństwa. Inaczej też niż Marks, Lenin zapewniał (co zresztą udowod- nił w 1917 r.), że rewolucja socjalistyczna ma szansę zwycięstwa w społeczeństwie chłopskim, jeżeli chłopstwo potraktuje się jako sojusznika klasy robotniczej. Lenin zaadoptował też narodnicką koncepcję Piotra Ławrowa "małej, zawodowej partii rewolucyjnej", przed którą postawił zadanie przejęcia biurokratycznego aparatu państwowego (przejęcie władzy) celem przeprowadzenia rewolucji socjalnej. Tworząc taką partię Lenin oparł ją na zasadzie j "centralizmu demokratycznego", jako podstawie organizacji partyjnej, aby tym sposobem połączyć tradycję demokratycznych dyskusji w kółkach socjalistycznych z autorytarną tradycją zcentralizowanego rosyjskiego systemu biurokratycznego. Również po 1917 r. Lenin poddał rewizji wiele elementów doktryny marksistowskiej, a po jego śmierci dzieło to kontynuował Stalin tworząc nową doktrynę: "marksizm-leninizm- -stalinizm". Pośród nowych myśli wprowadzonych do teońi marksizmu-leninizxnu w czasach stalinowskich do najważniejszych można zaliczyć następujące konstatacje: twierdzenie, że socjalizm można zbudować w jednym kraju; ustawę o industńalizacji, która oznaczała, że planowanie gospodarcze jest jedynym sposobem na stworzenie bazy przemysłowej, w oparciu o którą możliwe będzie zbudowanie socjalizmu; tezę o zaostrzaniu się walki klasowej wraz z postępem w budowie socjalizmu; teońę, że państwo nie będzie automatycznie obumierało, gdyż jest potrzebne do kierowania gospodarką i do ochrony przed wrogiem zewnętrznym (teońa "oblężonej twierdzy" - "okrążenie kapitalistyczne"). Stalin powtarzał też wielokrotnie, że przed wejściem w ostatnią marksowską fazę, w okres komunizmu, kiedy według Marksa miała obowiązywać zasada "od każdego według jego zdolności - każdemu według jego potrzeb", najpierw należy zbudować socjalizm, jako etap przejściowy na drodze do komunizmu, kiedy powinna obowiązywać zasada: "od każdego według jego zdolności - każdemu według jego pracy". W 1936 r. Stalin ogłosił, że w ZSRR zbudowano socjalizm i właśnie wydana wówczas konstytucja miała być tego potwierdzeniem (dwadzieścia lat później Chruszczow oświadczył, że wzrost siły i znaczenia "obozu socjalistycznego" wyeliminował niebezpieczeństwo wynikające z "okrążenia kapitalistycznego", oraz że zbudowano konieczną bazę przemysłową, co razem miało oznaczać, że ZSRR "wkroczył na drogę do komunizmu"). 110 Pomimo czystek, w drugiej połowie lat trzydziestych wystąpiło wiele symptomów, które wskazywały, że Stalin był jednak skłonny ustabilizować życie społeczeństwa radzieckiego: czystki wyeliminowały z partii przekonanych, ideowych komunistów; wydany w 1935 r. Modelowy Statut Gospodarstwa Rolnego umocnił status prywatnych działek przyzagrodo- wych; do szkół wprowadzono historię Rosji jako przedmiot obowiązkowy; poczyniono pewne ustępstwa na rzecz cerkwi, a ograniczenie możliwości rozwodów czy częściowy powrót do rządów prawa, to dalsze oznaki wewnętrznej stabilizacji państwa. Takim znakiem miała też być nowa konstytucja, określająca podstawy ustrojowe ZSRR. Pierwsza konstytucja radziecka została wydana w 1918 r. i od początku była traktowana jako ustawa tymczasowa, a przyjęto ją głównie dlatego, aby z jednej strony przydać formalnego znaczenia oficjalnym deklaracjom partyjnym i rządowym, a z drugiej strony - dla szerokich rzesz społeczeństwa i szeregowych członków partii konstytucja miała być wyrazem szczerości intencji i dobrej woli kierownictwa partii bolszewickiej w urzeczywi- stnianiu tych żądań, które rosyjscy socjaldemokraci wysuwali już od końca XIX w. Konstytucja z 1924 r. miała już bardziej praktyczne znaczenie, ponieważ określała charakter federacji radzieckiej, w której republiki narodowe podporządkowano w istocie władzom centralnym w Moskwie. Konstytucja z 1936 r. została opracowana przez zespół specjalistów pod kierownictwem Bucharina i Radka i była ich ostatnim dokonaniem w służbie partii i państwa. Dzieło to zostało następnie szeroko rozpropagowane po świecie jako przepojony duchem humanitaryzmu idealny przykład troski państwa o postęp, sprawiedliwość społeczną, obronę praw człowieka itd. Rzeczywiście, postanowienia konstytucji sytuowały ją na pierwszym miejscu pośród tego rodzaju ustaw na świecie, ale w rzeczywistości pomieszczone w niej artykuły nie miały żadnego praktycznego znaczenia, ponieważ rządzący krajem Stalin i Biuro Polityczne, jak również NKWD, nigdy nie traktowały ich poważnie. Według konstytucji z 1936 r. (przyjętej 5 grudnia) ZSRR stanowił federację republik radzieckich. Wówczas były to następujące republiki związkowe: Rosja, Ukraina, Białoruś, Gruzja, Armenia, Azerbejdżan (rozwiązano Zakaukaską FSRR), Kazachstan, Kir zja, Uzbekistan, Tadżykistan i Turkmenia. W 1939-1940 r. "federacja" została powiększona o Litwę, Łotwę, Estonię, Mołdawię i Republikę Karelofińską, którą w 1956 r. włączono do republiki rosyjskiej. Rząd związkowy (tj. federalny) w Moskwie monopolizował takie dziedziny, jak obrona i polityka zagraniczna, ale w pozostałych sprawach ludowe komisańaty nie miały charakteru wszechzwiąz- kowego, lecz "związkowo-republikański", to znaczy, że komisariaty federalne miały działać poprzez odpowiednie komisańaty rządów republikańskich. W niektórych dziedzinach rządy republikańskie dysponowały wyłącznymi kompetencjami, jak na przykład w zakresie szkolnictwa podstawowego. W praktyce rządzenia w zasadzie bardzo rzadko dochodziło do konfliktów na linii rząd związkowy - rząd republikański, ponieważ partia kontrolowała obie instytucje. W kompetencji rządu związkowego pozostawała kontrola nad budżetem republikańskim, a wszechzwiązkowy porządek prawny miał moc nadrzędną nad republikańskimi systemami prawnymi. Oprócz republik związkowych utworzono również republiki autonomiczne oraz mniejsze obwody i okręgi autonomiczne, zamieszkałe przez zbyt małe narodowości, by mogły uzyskać status republiki związkowej (status republiki związkowej mogła uzyskać republika, która spełniała następujące warunki: musiała liczyć co najmniej 1 milion ludności, graniczyć z obcym państwem i być samowystarczalną gospodarczo). Owe cztery kategońe podziału narodowego i usankcjonowanie zachowania i rozwoju kultur narodowych (które miały być narodowe w forxnie, ale socjalistyczne w treści), wychodziły naprzeciw poszanowaniu tożsamości narodowej mniejszości, zwłaszcza w sferze języka. Konstytucja gwarantowała również prawo republik do wyjścia z federacji, ale odnośny artykuł został sformułowany tak ogólnikowo, że jego moc prawna miała czysto teoretyczne znaczenie (kiedy w 1951 r. przywódcy komunistycznej partii Gruzji wysunęli propozycję secesji z ZSRR - co do jednego zostali straceni). W myśl konstytucji wyłączność w stanowieniu wszechzwiązkowego porządku prawnego uzyskała powołana właśnie Rada Najwyższa ZSRR. Ciało to składało się z dwóch izb: Rady Związku, w skład której wchodzili deputowani wybrani w okręgach wyborczych ( 1 mandat na 300 tys. wyborców) i Rady Narodowości, którą tworzyli delegaci poszczególnych narodowo- , ści (25 delegatów z republiki związkowej, 11 z republiki autonomicznej, 5 z obwodu autonomicznego i 1 z okręgu narodowego). Rada Najwyższa ZSRR zbierała się dwa razy w roku na kilkudniowych posiedzeniach, podczas których deputowani zapoznawali się z pracą rządu, dokonywali oceny działalności rządu oraz zatwierdzali proponowane przez rząd rozwiązania w polityce wewnętrznej i zagranicznej państwa. Rada Najwyższa ZSRR nie j była ciałem ustawodawczym w dzisiejszym, polskim rozumieniu tego słowa, ale dawała deputowanym i wyborcom poczucie udziału we władzy. Z Rady Najwyższej wybierano Prezydium, którego przewodniczący spełniał funkcję prezydenta ZSRR. Funkcja przewod- niczącego Rady Najwyższej miała charakter bardziej tytularny, bez większych prerogatyw w zakresie inicjatywy ustawodawczej i władzy wykonawczej, tak jak to miało miejsce w zachodnich systemach prezydenckich. Rada Najwyższa wybierała Radę Komisarzy Ludowych z przewodniczącym (premierem) na czele. Podobnie wyglądała struktura władz republikańskich, z tą tylko różnicą, że Rady Najwyższe były ciałami jednoizbowymi. Najbardziej charakterystyczny dla radzieckiego modelu sprawowania władzy był artykuł 126 konstytucji, który mówił, że rzeczywistą siłą rządzącą w ZSRR jest partia komunistyczna jako "zorganizowane jądro wszystkich społecznych i państwowych organizacji ludu pracującego". Konstytucja wprowadzała wiele podobieństw, aczkolwiek mało istotnych, pomiędzy ! radzieckim (czytaj: stalinowskim) a carskim systemem rządzenia. Na przykład, podobnie jak w czasach carskich, oprócz formalnych dróg stanowienia prawa, uznawała także inne sposoby regulacji prawnych. Jeżeli w Rosji carskiej od 1906 r., kiedy powstała Duma Państwowa, wiele spraw regulowały także dekrety rządowe lub manifesty cara, to w ZSRR komisariaty ludowe również mogły wydawać własne rozporządzenia, które nie miały charakteru ustawy, ale posiadały moc prawną. A i ludowe komisariaty, podobnie jak carskie ministerstwa, stały tylko na czele poszczególnych wydziałów (departamentów) i były raczej instytucjami urzędniczymi (biurokratycznymi) niż politycznymi. To tłumaczy, dlaczego niektórzy ludowi komisarze (później ministrowie) mogli utrzymywać swoje stanowiska przez całe dekady. Artykuł I konstytucji wyszczególniał podstawowe zasady ustrojowe, na których opierał się ZSRR. Wymieńmy najważniejsze: "ZSRR jest państwem socjalistycznym robotników i chłopów"; "Polityczną podstawą ZSRR jest Rada Delegatów Ludzi Pracy, która rozwija się i umacnia, jako rezultat obalenia władzy obszarników i kapitalistów oraz zdobyczy dyktatury proletariatu"; "Cała władza w ZSRR należy do ludu pracującego miast i wsi, który posiada swoich przedstawicieli w Radach Delegatów Robotniczych"; "Podstawą ekonomiczną ZSRR jest socjalistyczny system gospodarki - socjalistyczna własność narzędzi i środków produkcji, ustanowiony w rezultacie likwidacji gospodarki kapitalistycznej, zniesienia prywatnej własno- ści narzędzi i środków produkcji oraz zniesienia wyzysku człowieka przez człowieka"; "Praca w ZSRR jest obowiązkiem i sprawą honoru każdego obywatela i zgodnie z tą zasadą: kto nie pracuje - ten nie je". Niektóre z tych deklaracji rzeczywiście wydawały się optymistyczne: faktycznie czy teoretycznie "ludzie pracy" mieli udział w sprawowaniu władzy w państwie poprzez rady delegatów, ale w konfrontacji z rzeczywistością twierdzenie to z wielkim trudem dałoby się utrzymać. Jeżeli zaś "wyzysk człowieka przez człowieka" traktować jako konsekwencję i prywatnej własności środków produkcji jednych, podczas gdy drudzy dysponowali tylko własną pracą, to rzeczywiście eksploatacja mas pracujących w ZSRR została zniesiona. Faktycznie jednak państwo radzieckie wprowadziło wiele innych form wyzysku pracownika. ' W związku z tezą Stalina o zaostrzaniu się walki klas, a przede wszystkim z uwagi na 112 fakt, że czystki i terror miały dopiero osiągnąć swój szczytowy moment, można by oczekiwać, że ZSRR ogłosił się społeczeństwem klasowym. Tak jednak nie było. Ogłaszając wprowadze- nie konstytucji, Stalin powiedział wyraźnie, że konflikty klasowe zostały zniesione, stare klasy społeczne zlikwidowane, a na arenie pozostali tylko robotnicy i chłopi, którzy uformowali się w dwie "wzajemnie przyjazne klasy". Owa teza stanowiła logiczne uzasadnienie argumentacji Stalina, że w ZSRR nie ma podstaw do wprowadzania systemu wielopartyjnego, skoro partie polityczne są organizacjami, które reprezentują interesy klas antagonistycznych ("interesy partii politycznych są odzwierciedleniem konfliktów klasowych"). Natomiast inteligencja według Stalina nie stanowiła klasy, a "warstwę społeczną" ("inteligencja pracująca"), która nie ma nic wspólnego ze starą "inteligencją burżuazyjną". Taka formuła struktury klasowej zawierała oczywiście wiele elementów samookłamania, aczkolwiek nie ulega wątpliwości, że sytuacja w 1936 r. była pod tym względem zasadniczo inna niż w roku 1916. W ostatniej dekadzie caratu struktura klasowa społeczeństwa rosyjskiego ulegała zauważalnym, szybkim przemianom. Obok tradycyjnych, oficjalnych stanów, jak szlachta, duchowieństwo czy chłopi, nieustannie powiększała się liczba ludzi, którzy nie pasowali do starych kategorii społecznych. Poza urzędowymi i dziedzicznymi podziałami tworzyły się nowe, nieoficjalne, ale bardzo istotne podziały wynikające ze zróżnicowanego statusu materialnego społeczeństwa. Przy tym stan szlachecki nie był już tak hermetyczny jak dawniej: uniwersytety i inne szkoły wyższe stały się dostępnym pomostem dla chłopskich czy mieszczańskich synów do osiągnięcia szlachectwa. W 1917 r. istniejący system klasowy został obalony, ale to nie oznaczało zlikwidowania różnic klasowych. W istocie poza okresem komunizmu wojennego i pierwszych dwóch lat pierwszej pięciolatki, egalitaryzm społeczny odrzucili także komuniści. W 1931 r. Stalin oficjalnie wystąpił przeciwko zasadzie równości, kiedy zażądał wyraźnego zróż- nicowania płac, ponieważ industrializacja wymagała bodźców. Różnica pomiędzy najwyżej a najniżej zarabiającymi stała się rzeczywiście bardzo duża. Nowa ioteligencja, którą Stalin "wyhodował" w latach trzydziestych, domagała się wysokich zarobków, wysokimi zarobkami szczyciły się też zespoły przodowników pracy. Z upływem czasu dobrze opłacana i coraz bardziej wpływowa sfera urzędnicza pod wieloma względami zaczęła upodabniać się do klasy uprzywilejowanej w społeczeństwie klasowym. Oczywiście jej pozycja w niczym nie przypomi- nała statusu dziedzicznego szlachty rodowej, ale na przykład jej dzieci miały dużo większe szanse niż dzieci chłopów i robotników zdobycia wykształcenia i osiągnięcia lepszego stanowiska razem z przypisanymi do niego przywilejami. 6. Wymiar sprawiedliwości Dążenie do stabilizacji, które znalazło swój wyraz w konstytucji, odcisnęło się również na radzieckim wymiarze sprawiedliwości. Nową generalną wykładnię teorii prawa radzieckiego przedstawił Andrzej Wyszyński w pracy pt. Radzieckie prawo pań.stu,ow e. Była to bombastycz- na rozprawa, której niedojrzałość kamuflowały tkwiące u podstaw zaprezentowanej w niej teońi konserwatywne zasady. Odnosząc się do systemów prawnych innych krajów, autor określił je jako "niehumanitarne i bestialskie". Wyszyński odrzucił również "zgniłe i mgliste" teorie prawnicze radzieckich teoretyków rewolucyjnych z lat dwudziestych. W rozprawie proponowano rozwiązania, które miały "odpolitycznić" system prawny ZSRR z wyjątkiem tych dziedzin, "gdzie czynniki polityczne wyrażając interesy racji stanu powinny ingerować". Generalnie jednak zasada, że wymiar sprawiedliwości i wszystkie rozstrzygnięcia prawne winny przede wszytkim uwzględniać kontekst polityczny, została w tej pracy jednoznacznie 113 potępiona. Jednym słowem, centralnym punktem teorii Wyszyńskiego było położenie nacisku na praworządność z wyjątkiem tych kwestii, "które - jak napisano - będą wymagać rozstrzygnięć przy użyciu siły". Podobnych zastrzeżeń w dziele Wyszyńskiego znalazło się więcej, ale mimo swojej dwuznaczności i nieokreśloności teoria Wyszyńskiego przyczyniła się do wprowadzenia kilku istotnych, pozytywnych zmian w praktyce radzieckiego wymiaru sprawiedliwości. Przede wszystkim dotyczyło to ściślejszego niż dotąd przestrzegania prawa i procedury prawnej przez organy ścigania i sądy. Poważnie, na przykład, ograniczono stosowaną dotąd powszechnie tzw. "doktrynę analogii", która oznaczała, że działania nie będące przestępstwem z punktu widzenia prawa, mogły podlegać represji karnej, jeżeli sąd uznał to za właściwe. Do wymierzenia kary konieczne było odtąd stwierdzenie przez sąd osobistej winy oskarżonego - innymi słowy, krewni lub znajomi oskarżonego nie mogli zostać pociągnięci do odpowiedzialności karnej razem z nim, jeżeli nie udowodniono im osobistego udziahx w przestępstwie. Te innowacje nie miały zastosowania w przypadkach uznanych za przestępstwa polityczne, a w gestii oficerów śledczych NKWD leżała kwalifika- cja charakteru przestępstwa. Jeżeli uznano, że dana osoba powinna zostać wyeliminowana poza nawias społeczeństwa - z całą świadomością fabrykowano potrzebne dowody, które przesądzały o politycznym charakterze działania aresztowanego. Sądy radzieckie były podporządkowane Sądowi Najwyższemu ZSRR, którego prezes należał bardziej do centralnej nomenklatury partyjnej niż do zespołu wybitnych znawców prawa. Sądy dzieliły się na: ludowe w rejonach okręgowe, obwodowe, krajowe, sądy najwyższe republik związkowych i autonomicznych i Sąd Najwyższy ZSRR. Obok nich istniały sądy specjalne: trybunały wojskowe, sądy transportu kolejowego i sądy transportu wodnego. Kompetencji sądów ludowych podlegały sprawy o przestępstwie kontrrewolucji, szcze- gólnie niebezpieczne przestępstwa przeciwko administracji państwowej, przeciwko własności państwowej, ważne przestępstwa urzędnicze i gospodarcze, a także sporne sprawy cywilne pomiędzy instytucjami państwowymi i społecznymi, przedsiębiorstwami i organizacjami. Były też instancjami odwoławczymi od wyroków sądów niższego stopnia. Sądy wyższe działały w dwóch kolegiach: karnym i cywilnym. Sąd najwyższy republiki związkowej również składał się z kolegium karnego i cywilnego. Prowadził on nadzór nad działalnością wszystkich oragnów sądowych w republice. Sąd Najwyższy ZSRR posiadał 5 kolegiów: karne, cywilne, wojskowe, transportu kolejowego i transportu wodnego. Nadzorował on działalność całego sądownictwa radzieckiego i był instancją odwoławczą od orzeczeń sądów specjalnych i najwyższych sądów republikańskich. Sąd Najwyższy ZSRR rozpatrywał sprawy karne i cywilne, nadzwyczajnej wagi odwołania, a także rewizje wniesione przez prokuratora generalnego ZSRR i przewodniczącego Sądu Najwyższego ZSRR. Po zniesieniu "burżuazyjnego" systemu sądowniczego sprawy rozpatrywały i wyrokowa- ły w nich zespoły orzekające, w skład których wchodził sędzia i dwóch ławników. Sędziów i ławników wybierała odpowiednia rada delegatów lub w przypadku sądów ludowych niższego stopnia lokalna społeczność, ale w rzeczywistości głos decydujący miała odpowiednia organizacja partyjna (okres kadencji sędziów ludowych wynosił 3 lata, a ławników 2 lata. Od 1957 r., kiedy Sąd Najwyższy ZSRR działał w kadencji 5-letniej, okres kadencji sędziów ludowych również zwiększono do 5 lat). Sędziego można było odwołać przed upływem kadencji, jeżeli nie spełniał oczekiwań miejscowych władz. Od sędziów nie wymagano fachowego, prawniczego przygotowania, a tylko "właściwej" postawy ideowej i politycznej lub - jak to wówczas nazywano - "świadomości bolszewickiej". Prokuratura stała się w radzieckim systemie prawnym instytucją wysoce scentralizowaną. Dekret o sądach z 1917 r. zniósł prokuraturę, jednak już w 1918 r. urząd ten przywrócono w postaci 3-osobowego kolegium oskarżycielskiego przy miejscowych radach i w formie 114 centralnego kolegium oskarżycielskiego. Dekret WCIK z 25 sierpnia 1921 r. wskazywał, że "wprowadzenie w życie zasad rewolucyjnej praworządności jest jedną z najbardziej palących konieczności republiki radzieckiej". Na gubernialne wydziały sprawiedliwości nałożono wtedy obowiązek ingerowania we wszystkie ujawniane przypadki niezgodnej z prawem działalności miejscowych organów władzy. Ale wydziały te nie mogły nadzorować samego gubernialnego komitetu wykonawczego, gdyż mu podlegały służbowo. Dlatego też sprawa nadzoru prokuratorskiego domagała się nadal uregulowania. 28 maja 1922 r. uchwalona została ustawa o prokuraturze. Wszechzwiązkowy organ prokuratorski na całym obszarze ZSRR powołano jednak dopiero w 1933 r. w postaci tzw. "Biura Prokuratury ZSRR". Konstytucja z 1936 r. powierzyła nadzór nad wykonywaniem ustaw Prokuratorowi Generalnemu ZSRR, mianowanemu formalnie przez Radę Najwyższą ZSRR. Prokurator Generalny mianował rokuratorów republikańskich, krajowych i obwodowych oraz zatwierdzał prokuratorów niższych szczebli. W praktyce rola prokuratury jako organu ściagania i oskarżyciela ublicznego sprowadzała się głównie do obrony interesów państwa, a mniej do kontrolowania pracy milicji i służb bezpieczeństwa pod kątem zgodności z obowiązującym porządkiem prawnym. Po zlikwidowaniu adwokatury carskiej, adwokatura radziecka została powołana do życia na mocy dekretów o sądach z 1917 i 1918 r. Działała ona na podstawie ustawy z roku 1922 ako "dobrowolna organizacja prawników, złożona z kolegiów adwokackich". Na czele kolegium adwokackiego stało prezydium wybierane przez ogólne zebranie członków. Istniały następujące kolegia adwokackie: republikańskie, obwodowe, krajowe i miejskie. Kierowni- ctwo nad nimi sprawowała bądź Komisja Prawnicza Rady Komisarzy Ludowych danej republiki, bądź też same republikańskie Rady Komisarzy Ludowych. Rolę adwokatury radzieckiej, zwłaszcza w latach trzydziestych, zredukowano do minimum i została ona ograniczona w zasadzie tylko do niektórych spraw karnych rozpatrujących przypadki przestępstw pospolitych. 7. Armia Po odejściu Trockiego z ludowego komisariatu obrony w 1925 r. Armia Czerwona została zredukowana pod względem liczebności do około 600 tys. żołnierzy z dużą przewagą kawalerii. Jednocześnie znacznie zaostrzono dyscyplinę w wojsku i uporządkowano umun- durowanie żołnierzy i oficerów. Od 1918 r. trzykrotnie wymieniono skład osobowy Sztabu Generalnego, który był główną instytucją dowodzenia armią. Nowi poborowi rekrutowali się w przeważającej liczbie spośród robotników i biedoty wiejskiej. Synów kułackich i wszelkich "elementów burżuazyjnych" kierowano do nieuzbrojonych batalionów roboczych. W drugiej połowie lat dwudziestych, kiedy stary, serdeczny przyjaciel Stalina, Woroszy- łow, został ludowym komisarzem obrony, ZSRR nawiązał bliską współpracę wojskową z Niemcami, której szczytowy moment przypadł na lata 1927-1931. Pośród najważniejszych osiągnięć tej współpracy należy wymienić szkołę czołgistów w Kazaniu, specjalne poligony nad Wołgą i Kamą, na których konstruktorzy niemieccy wypróbowywali zakazane w Nie- mczech bronie: pancerną, lotniczą i gazową. Specjaliści niemieccy pomagali również w reor anizacji radzieckiego przemyshz zbrojeniowego. Dowódcy radzieccy, tacy jak Tucha- czewski, Uborewicz i Kork, wykładali w niemieckich uczelniach wojskowych, a ich niemieccy koledzy, między innymi Walter von Reichenau i Heinz Guderian, szkolili radzieckie kadry oficerskie, a także uczestniczyli w manewrach poszczególnych rodzajów wojsk Armii I15 Czerwonej (zaznajamiając się przy okazji z rejonami przygranicznymi ZSRR, gdzie zwykle owe manewry odbywano!). Zakończenie tej niezwykle owocnej współpracy w 1933 r. bardzo zmartwiło sztaby dowódcze obu armii. Ale jeżeli idzie o Armię Czerwoną, władze radzieckie zapewniły jej dowódców, że w związku z szybką industrializacją kraju, ZSRR bez niczyjej pomocy, sam wkrótce będzie zdolny wyposażyć swoje siły zbrojne w niezbędny, najnowocześ- niejszy sprzęt wojskowy. Nowe fabryki traktorów w Stalingradzie i Charkowie, w razie potrzeby, w każdej chwili można było przestawić na produkcję czołgów. Napięcie spowodo- wane dojściem w Niemczech Hitlera do władzy i niepokoje na Dalekim Wschodzie przyspieszyły liczebny rozwój Armii Czerwonej, która w 1935 r. osiągnęła stan osobowy przekraczający 1250 tys. żołnierzy. Z drugiej jednak strony, gwałtowny wzrost szeregów wojska spowodował, że poziom wyszkolenia żołnierzy nie mógł być wysoki. Dotyczyło to głównie poborowych pochodzących ze wsi, których przeważnie kierowano do piechoty i przed którymi, zwłaszcza w okresie powszechnej kolektywizacji rolnictwa, zamknięto możliwość osiągania najniższych nawet funkcji dowódczych. Z kolei kierowanie poborowych po- chodzenia "burżuazyjnego" do batalionów roboczych i niedostępność dla nich szkół oficerskich spowodowały, że w Armii Czerwonej wystąpił dotkliwy brak młodych, zdolnych podoficerów i oficerów biegłych w wojskowych technikach inżynieryjnych i w artylerii; na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych w siłach zbrojnych ZSRR zdecydowaną większość wojskowych, roszczących sobie prawo do stopni oficerskich, powoływała się na swoje robotnicze pochodzenie jako główne kryterium osiągnięcia funkcji dowódczych. Ta sytuacja zmieniła się dopiero w drugiej połowie lat trzydziestych, kiedy zniesiono zasadę dy- skryminowania poborowych ze względu na ich pochodzenie społeczne. W 1934 r. dowództwo siłami zbrojnymi ZSRR powierzono ludowemu komisariatowi obrony i wchodzącym w jego skład jedenastu szefom poszczególnych rodzajów broni. W 1935 r., w miejsce dotychczas obowiązujących rang funkcyjnych, wprowadzono w Armii Czerwonej stopnie oficerskie i generalskie włącznie ze stopniem marszałka dla pięciu najwyższych dowódców. Był to początek procesu, który osiągnął swój szczyt w chwili przywrócenia oficerskich epoletów - symbolu carskiego militaryzmu. Tym samym w siłach zbrojnych ZSRR ustanowiono zawodowy korpus oficerski. Tradycje i symbole rewolucyjne Arnlii Czerwonej, takie jak na przykład wspólne spożywanie posiłków dowódców i żołnierzy czy brak obowiązku salutowania, zastąpiono konwencjonalnymi wymogami wynikającymi ze statusu oficerskiego dowódcy i z powagi jego władzy. W połowie lat czterdziestych tylko szorstkiego, surowego dowódcę uważano za dobrego oficera - poufałość w stosunkach pomiędzy oficerami a żołnierzami została zabroniona. Pod koniec lat trzydziestych poziom intelektualny i przygotowanie fachowe oficerów Armii Czerwonej pozostawiały wiele do życzenia. Starzy "wojskowi specjaliści" zniknęli, podobnie jak ich cywilni odpowiednicy - "burżuazyjni specjaliści" w przemyśle. Większość wyższych oficerów było weteranami wojny domowej, którzy nie potrafili zrozumieć specyfiki i wymagań współczesnego pola walki, wierząc nadal święcie w aktualność starych sposobów gry wojennej stosowanych z powodzeniem w latach 1918-1920. Ale należy też zaznaczyć, że zdecydowaną większość z tych oficerów awansowano w poprzednich latach bardziej za zashigi polityczne niż wojskowe. Pomimo to już w pierwszej połowie lat trzydziestych w arxnii zaczęły tworzyć się ośrodki wokół niektórych wyższych dowódców o szerszych horyzontach myślowych, którzy postulowali konieczność zreformowania przestarzałej radzieckiej doktryny wojennej. Najbardziej znanym z takich dowódców był Michał Tuchaczewski. W opracowa- nym przez siebie nowym Regulaminie polowym Tuchaczewski zalecał użycie na masową skalę dużych zgrupowań czołgów jako podstawowego rodzaju broni na współczesnym polu walki w ścisłym współdziałaniu z piechotą zmotoryzowaną, artylerią i lotnictwem. Tuchaczewski widział również konieczność zastosowania w przyszłej wojnie formacji spadochronowych. 116 Należy zresztą zaznaczyć, że pierwsze w świecie oddziały spadochronowe prawdopodobnie zostały sformowane właśnie w ZSRR: już w 1931 r. zaobserwowano tam ćwiczenia wojskowe, podczas których wydzielone oddziały piechoty, przebrane za amerykańskich spadochroniarzy i wynoszone w powietrze na skrzydłach niemieckich samolotów, przeprowadziły wiele desantów szkoleniowych. Czystki z lat 1937-1938 poważnie osłabiły zdolność bojową Armii Czerwonej. Stracono najlepszych dowódców, a ci, których oszczędzono, byli to starzy towarzysze Stalina z czasów wojny domowej i należeli do grona jego najbardziej zaufanych przyjaciół. Wszyscy oni nie byli zdolni do zaakceptowania i rozwijania nowoczesnych teorii sztuki wojennej wysuwanych przez ich poprzedników. W 1939 r., właśnie kiedy Hitler demonstrował światu sprawność swoich pancernych hufców, nowe dowództwo radzieckich sił zbrojnych odrzuciło koncepcję Tuchaczewskiego zmasowanych operacji pancernych i powróciło do starej taktyki, polegającej na wykorzystaniu małych ugrupowań czołgów jako wsparcia atakującej piechoty. Jedyną w swoim rodzaju w Armii Czerwonej była rola komisarza politycznego. Pod koniec lat dwudziestych z uwagi na fakt, że znakomita większość dowódców należała do partii, komisarze polityczni stracili swoje dotychczasowe znaczenie: rozkazy dowódców nie wymagały już kontrasygnaty komisarza politycznego z wyjątkiem najważniejszych decyzji. W 1934 r. nastąpiło dalsze wzmocnienie zasady jednoosobowego dowództwa, kiedy to oficerowie operacyjni uzyskali również wpływ na szkolenie polityczne żołnierzy. Komisarzy przemianowano na "doradców politycznych" i odtąd stali się jedynie pomocnikami dowód- ców w szkoleniu politycznym, jak również w sprawach dotyczących morale i dyscypliny żołnierzy. Czystki w wojsku nie oszczędziły także Zarządu Politycznego Armii Czerwonej, a jego szef, generał Jan Gamarnik, stał się jedną z ich pierwszych ofiar. Ale jednocześnie, po wyeliminowaniu starych kadr, wzmocniono pozycję komisarza politycznego i - jak można sądzić - był to zabieg, który w pojęciu Stalina miał osłabić niezadowolenie w szeregach armii wywołane wszechobecnością NKWD. I właśnie przywrócenie zasady podwójnego dowództwa było jedną z przyczyn małej sprawności operacyjnej Armii Czerwonej w wojnie przeciwko Finlandii. Po zakończeniu kampanii fińskiej ów mankament starano się wyeliminować poprzez ponowne zredukowanie pozycji komisarzy do cangi "doradców politycznych", podporządkowując ich jednocześnie dowódcy pułku. Niestety, na początku wojny z Nie- mcami ponownie przywrócono zasadę podwójnego dowodzenia, by ją ograniczyć dopiero w krytycznej dla ZSRR fazie wojny w okresie bitwy pod Stalingradem. W następnych latach wojny i po jej zakończeniu wprowadzono dalsze zmiany na tym polu, które - najogólniej rzecz ujmując - zmierzały z jednej strony do zagwarantowania aparatowi partyjnemu kontroli nad dowódcami, a z drugiej strony pozostawiały im tyle swobody w dowodzeniu wojskiem, ile potrzebowali do właściwego wypełniania swoich zadań. 8. Cerkiew Przed 1917 r. stosunek Lenina do Cerkwii prawosławnej opierał się na przekonaniu, że państwo nie powinno zabraniać obywatelom kultywowania swojej wiary, ale też nie powinno przeznaczać żadnych funduszy publicznych na działalność religijną. Jednym zdaniem, Lenin opowiadał się za rozdziałem Cerkwi od państwa. Równocześnie obowiązkiem partii bol- szewickiej po zdobyciu władzy miało być - zdaniem jej przywódcy - prowadzenie walki propagandowej z Cerkwią o ludzkie umysły, aby je przekonać, że religia jest rzeczywiście "opium dla ludu". Rewolucja październikowa była dla Cerkwi katastrofą, tym bardziej że po 117 abdykacji Mikołaja II Rząd Tymczasowy podjął pewne działania na rzecz przywrócenia jej niezależności. W ostatnich latach caratu prestiż Cerkwi bardzo ucierpiał w oczach ludu prawosławnego wskutek zdominowania Synodu przez Grzegorza Rasputina (Świątobliwy Synod, była to instytucja państwowa wprowadzona w 1721 r. po zlikwidowaniu godności patńarchy w 1718 r.). Po rewolucji lutowej Cerkiew dostrzegła szansę wyzwolenia się spod kurateli państwa bez utraty przywilejów, które uzyskała we współpracy z państwem. Przede wszystkim przywrócono godność patriarchy. Pierwszym patriarchą wybrano metropolitę moskiewskiego Tichona. Z drugiej jednak strony, Rząd Tymczasowy zniósł urzędową dyskryminację wyznań religijnych, przez co pozbawił Cerkiew wyłączności między innymi w nauczaniu religii. Rewolucja bolszewicka stworzyła sytuację, w której mała, ateistyczna partia wzięła się do rządzenia społeczeństwem chrześcijańskim (w miarę rozprzestrzeniania się jej władzy także muzułmańskim). Owa sprzeczność postawiła partię w kłopotliwej sytuacji i już po kilku tygodniach jej rządów doszło na tym tle do konfliktu. Lenin prawdopodobnie obawiał się, że Cerkiew, jeżeli pozostawi się ją w spokoju, wcześniej czy później stanie się inspirującą siłą ruchu antybolszewickiego, co w warunkach wojny domowej, biorąc pod uwagę wpływ Cerkwi na masy ludności wiejskiej, mogło przeważyć szalę zwycięstwa na korzyść wrogów bol- szewików. Zatem pierwszym, głównym zadaniem, jakie postawił Lenin przed partią, było osłabienie Cerkwi jako instytucji, ale nie destrukcja rosyjskiego chrześcijaństwa. 23 stycznia (5 lutego) 1918 r. wydano dekret, który proklamował oddzielenie Cerkwi od państwa, pozbawił ją statusu prawnego oraz wprowadzał równość wszystkich wyznań wobec prawa. Oddzielenie Cerkwi od państwa oznaczało między innymi zerwanie wszelkich zależności obywateli od instytucji i stowarzyszeń religijnych: Cerkiew zachowała prawo do obrzędów religijnych, ale zniesiono moc prawną urzędowych dokumentów cerkiewnych, a wiernym zabroniono wszelkich świadczeń na rzecz Cerkwi. Jednak najbardziej brzemienne w skutki dla Cerkwi było pozbawienie wszystkich stowarzyszeń religijnych (Cerkiew była jednym z nich) osobowości prawnej. Utrata osobowości prawnej oznaczała utratę majątku: ziemie i budynki cerkiewne zostały znacjonalizowane. Jeżeli zatem wierni pragnęli kultywować swoją wiarę, musieli wydzierżawiać swoje cerkwie od państwa. Później wierzącym polecono organizować się w lokalne "stowarzyszenia religijne", liczące co najmniej dwudziestu członków, którym przyznano prawo do dzierżawienia cerkwi i zatrudniania duchownych do posług religijnych. Władze zakazały nauczania religii, a konferencje duchownych mogły się odbywać tylko za pozwoleniem władz. Konstytucja z 1918 r. wprowadziła dalsze ograniczenia - między innymi duchowieństwo pozbawiono praw wyborczych i zaklasyfikowano je do kategorii ludności "nie pracującej" (tzw. "liszeńców"), co pociągnęło za sobą konieczność płacenia wysokich podatków na rzecz państwa. Prawdę mówiąc, konflikt pomiędzy Cerkwią a partią zapoczątkowała sama Cerkiew w styczniu 1918 r., kiedy Tichon publicznie wyłożył swój "patriarchalny" kurs wobec polityki bolszewików: "opamiętajcie się, wy szaleńcy, i zaprzestańcie waszych krwawych czynów". Jednak podjęte w następnych miesiącach przez państwo środki przeciwko Cerkwi, czerwony terror i niepowodzenia białych złamały Tichona, który już w 1919 r. zaapelował do duchowieństwa prawosławnego o uznanie reżimu bolszewickiego. Następny kryzys przyszedł wraz z głodem w latach 1921-1922. Rząd radziecki zaapelował do zagranicy o pomoc i także Cerkiew zwróciła się do kościołów chrześcijańskich z we- zwaniem o pomoc głodującym. Powstał Cerkiewny Komitet Pomocy Głodującym, ale rząd bolszewicki odmówił uznania tej organizacji, a następnie wymusił jej rozwiązanie. 19 lutego 1922 r. Tichon zaproponował radom diecezjalnym, by przekazały na fundusz pomocy głodującym kosztowności cerkiewne z wyjątkiem przedmiotów sakralnych. 26 lutego na mocy dekretu rządowego skonfiskowano wszystkie kosztowności cerkiewne z przedmiotami sakral- 118 nymi włącznie. Wierni usiłowali przeciwstawić się konfiskacie - w wielu miejscowościach doszło do krwawych starć z milicją, GPU i wojskiem, w których zginęło wielu duchownych i osób świeckich. Równocześnie bolszewicy rozwinęli gwałtowną akcję propagandową przeciwko Cerkwi, oskarżając ją o chęć zachowania swojego majątku kosztem życia wiernych. A kiedy przebywający na emigracji rosyjscy duchowni prawosławni zaapelowali do rządów i instytucji charytatywnych Zachodu o zaniechanie pomocy na rzecz głodujących, ponieważ może to pomóc tylko bolszewikom - podstawa oskarżenia Cerkwi o egoizm uległa wzmocnieniu. Mając w ten sposób przygotowany grunt, Lenin wydał siłom bezpieczeństwa polecenie "aresztowania jak największej liczby przedstawicieli reakcyjnej burżuazji i reakcyj- nego duchowieństwa", postawienie ich przed sądami i rozstrzelanie. Pierwszy większy proces zorganizowano w Moskwie na przełomie kwietnia i maja 1922 r., w którym jedenastu oskarżonych skazano na śmierć i na kilku z nich wyrok wykonano. W procesie tym w charakterze świadka i oskarżonego wystąpił również Tichon, którego osadzono w areszcie domowym i pozbawiono możliwości wykonywania swoich funkcji. W lipcu 1922 r. podobny proces odbył się w Piotrogrodzie, a wśród oskarżonych znalazł się tamtejszy metropolita Beniamin, którego skazano na śmierć i rozstrzelano. W sumie, w 1922 r. stracono ponad osiem tysięcy kapłanów, mnichów i mniszek. Walkę z Kościołem prawosławnym ułatwił rozłam w łonie Cerkwi, kiedy grupa piotrogrodzkich duchownych z Aleksandrem Wwiedeńskim na czele zażądała od aresz- towanego patriarchy przekazania zwierzchnictwa nad jego kancelarią. Tichon przekazał swoją władzę metropolicie w Jarosławiu Agafangełowi, a do czasu jego przybycia do Moskwy powierzył kancelarię patriarchalną Wwiedeńskiemu. 18 maja 1922 r. Wwiedeński wraz ze swoimi zwolennikami dokonał formalnego przewrotu, zlikwidował patriarchat i w jego miejsce ustanowił Najwyższy Zarząd Cerkiewny. Tak doszło do powstania tzw. "Żywej Cerkwi", której bolszewicy udzielili wszechstronnego poparcia. Wiosną 1923 r. odbył się pokazowy proces Tichona, na którym były patriarcha przyznał się do post iwinnych mu zarzutów i publicznie wyraził ubolewanie z powodu swoich wystąpień przeciwko bol- szewikom. Przyznanie się do winy i wyrażona skrucha pomogły Tichonowi -- nie tylko zwolniono go z aresztu, ale i umożliwiono odzyskanie godności jako głowy rosyjskiej Cerkwi prawosławnej. Wielu z tych, którzy podporządkowali się "Żywej Cerkwi" ponownie przeszło na stronę Tichona, zwłaszcza że nie znalazła ona szerszego uznania w oczach wiernych. Jednak w następnych latach "Żywa Cerkiew" istniała nadal i rząd radziecki wykorzystywał okazjonalnie jeden kościół przeciwko drugiemu. W 19?5 r. Tichon zmarł i w, testamencie polecił swoim wiernym popierać bolszewików. Pomimo to następcy zmarłego patriarchy nie zdołano wybrać do 1927 r., ponieważ wszyscy kandydaci zostali aresztowani. Dopiern pn podpisaniu zobowiązania lojalności i zwolnieniu z więzienia metropolity Sergiusz i, pn- zwolono mu stanąć na czele Cerkwi, chnciaż jego oficjalny ingres jako patriarchy nast pił dopiero w 1943 r. Niezależnie od faktu, że w latach dwudziestych i trzydziestych istniała w ZSRR duża rozbieżność pomiędzy praktyką a teorią jeżeli idzie o stosunek państwa do Cerkwi, to przecież władze komunistyczne miały coś do zaoferowania w tym względzie społeczeństwu: przede wszystkim pozostawiono obywatelom wolność wyboru praktyk religijnych, mimo iż Cerkiew jako instytucję pozbawiono władzy nad wiernymi. Lenin, gardząc wszelkimi religiami, zdawał sobie sprawę, że państwo powinno zagwarantować wolność wyznania swoim obywatelom, chociaż - jak się wydaje.- nie wziął pod uwagę jednej rzeczy, a mianowicie, że przywiązanie do tradycji i religii może okazać się przeszkodą dla członkostwa w partii. W latach dwudziestych w Azji Środkowej na zebraniach partyjnych ich uczestnicy powszechnie zannsili modły do Allaha na przyniesionych ze sobą w tym celu matach modlitewnych. Cirupie nbywateli, jakn wspólnocie religijnej, można było ngraniczyć mnżliwnść uczestniczenia 119 ; w obrzędach przez zamknięcie cerkwi, meczetu lub uwięzienie duchownego, ale takie działania nie ograniczały swobody osobistych praktyk religijnych. Tak więc Kościoła jako instytucji nie traktowano tak tolerancyjnie jak pojedynczych wiernych: pozbawiwszy go prawa własności cerkwie i klasztory obracano w magazyny, szpitale, muzea ateizmu, a kler prześladowano. Wprawdzie konstytucja z 1936 r. przywróciła prawa cywilne duchowieństwu, ale potwierdziła zakaz publicznego głoszenia słowa Bożego, pozwalając jednocześnie na prowadzenie propa- gandy ateistycznej. Tolerując wierzenia religijne, państwo było zdecydowane zwalczać "szkodliwe przesądy" środkami propagandowymi. Jeden z najbardziej udanych ataków propagandowych miał ; miejsce w 1919 r., kiedy z polecenia ludowego komisariatu sprawiedliwości otworzono ! znajdujące się w cerkwiach szkatułki z relikwiami i w obecności członków partii, dziennikarzy i wiernych poddano je ekspertyzie. W wielu przypadkach udało się stwierdzić że relikwie były sfałszowane, odlane z mieszaniny wosku i gipsu. Nakręcone przy tej okazji filmy propagan- i dowe, rozpowszechniane następnie w kinach całego kraju, były ważnym środkiem walki propagandowej państwa z religią. W 1925 r. założono tzw. Związek Wojujących Bezbożników (używano też nazwy "Liga Bezbożników"), groteskową organizację, której młodociani członkowie organizowali się w bojówki dokonujące aktów wandalizmu na obiektach cerkiewnych oraz profanacji przedmiotów kultu religijnego i cmentarzy. Związek Wojujących Bezbożników organizował również prelekcje uświadamiające, szczególnie na wsiach, które nie ' cieszyły się jednak zbyt dużym zainteresowaniem lokalnych społeczności chłopskich. Podobne wykłady starano się również wprowadzać jako przedmioty obowiązkowe do szkół wszystkich szczebli. Związek publikował również w dużych nakładach książki o treści antyreligijnej i wydawał swoje czasopisma. Wśród tych ostatnich do najważniejszych tytułów można by zaliczyć pismo przeznaczone dla agitatorów Związku pt. "Bezbożnik", czy wydawane do 1970 r. "Nauka i Życie", które - co należy przyznać - cieszyło się dużym zainteresowaniem czytelników przede wszystkim ze względu na niezły poziom artykułów popularnonaukowych o różnej tematyce. A jeżeli zamieszczane w tym czasopiśmie artykuły propagujące ateizm i uzupełniające je ilustracje często były prymitywne w swej treści i formie - było to raczej nawiązaniem do niskiego poziomu nauczania Cerkwi, w którym kładziono nacisk raczej na ignorancję i zabobony niż na eksponowanie nauk moralnych wynikających z Pisma Świętego i innych tekstów religijnych. Zresztą po kilku latach Związek Wojujących Bezbożników odszedł od niedojrzałych i często brutalnych metod działania, koncentrując się na czysto propagandowej walce z Cerkwią. Za przykład takiej działalności może posłużyć próba zorganizowania lekcji poglądowej dla grupy wieśniaków, których zabrano na wycieczkę samolotową, aby im pokazać, że tam, gdzie według ich wyobrażeń, miało znajdować się niebo - żadnego Boga nie ma. Niestety, była to próba nieudana, ponieważ maszyna znalazłszy się na dużej wysokości uległa awarii, stanęła w płomieniach i runąła wraz z pasażerami na ziemię. Propaganda ateistyczna nakierowana była głównie na chłopów i zawsze starano się w niej wiązać kler z reakcją: to duchowni lubili oglądać ku swej uciesze pijanego chłopa w wiejskiej karczmie; to duchowni przeciwstawiali się współczesnej nauce utrzymując chłopstwo w ciem- nocie; to przede wszystkim kler sprzeciwiał się kolektywizacji rolnictwa obawiając się utraty swojej własności na rzecz chłopów, itd. Należy wszelako przyznać, że w latach dwudziestych wpływy Cerkwi na wsi stanowiły poważny problem dla bolszewików w ich walce z chłop- stwem, a jednocześnie Cerkiew łatwiej znosiła wymierzone w nią działania rządu. Jednak na początku lat trzydziestych, w okresie kolektywizacji rolnictwa, antyreligijna ofensywa państwa, mając oparcie w ustawie wyznaniowej przyjętej w 1929 r. gwałtownie przybrała na sile: zamknięto wiele cerkwii, represjonowano ogromną liczbę duchownych, a Związek Wojujących Bezbożników stał się rzeczywiście silną organizacją z liczbą członków dochodzącą w 1932 r. do 5 mln osób (członkostwo Związku mogło mieć charakter zbiorowy). Jednak po 120 zakończeniu powszechnej kolektywizacji, w drugiej połowie lat trzydziestych, niezależnie od intensywnej propagandy antyreligijnej, państwo i Cerkiew podejmowały sporadycznie dialog, co przygotowało grunt do przyszłego pojednania. W przededniu II wojny światowej, kierując się potrzebą odrodzenia i wykorzystania uczuć patriotycznych społeczeństwa, państwo radzieckie zaczęło łagodzić swoją antyreligijną politykę. W latach 1939-1940, po wcieleniu do ZSRR Zachodniej Ukrainy, Zachodniej Białorusi i państw bałtyckich, Cerkiew z poparciem partii i rządu wysłała swoich biskupów na nowo zajęte tereny. Po napaści Niemiec hitlerowskich na ZSRR metropolita Sergiusz wezwał Cerkiew i lud prawosławny do obrony kraju. Za przyzwoleniem Stalina, 8 września 1943 r. sobór prałatów wybrał metropolitę Sergiusza na Patriarchę Moskwy i Wszechrosji, a w cerkwiach rozpoczęto modły o zdrowie Stalina. 9. Nauka i oświata W okresie wojny domowej wielu rosyjskich uczonych straciło życie, wolność lub wyemigrowało za granicę. Można zatem powiedzieć, że w następnym okresie naukę radziecką odbudowywano z pozostałości starej. W 1925 r. starą Imperialną Akademię Nauk przemiano- wano w Akademię Nauk ZSRR i podporządkowano Radzie Komisarzy Ludowych. Akademia Nauk ZSRR i Akademie Nauk poszczególnych republik otrzymały zadanie organizowania badań naukowych w ZSRR. Takie usytuowanie Akademii Nauk określiło jej działalność zgodnie z wymaganiami rządu i ukierunkowało wykorzystywanie przydzielanych jej funduszy dla wybranych instytucji naukowych i tematów badawczych. Członkostwo Akademii Nauk było najwyższą nagrodą dla pracownika naukowego - dostarczało wielkiego prestiżu i poważania, dlatego w latach dwudziestych liczba pełnych członków Akademii nigdy nie przekroczyła stu osób. Władze państwowe i kierownictwo Akademii bardzo dbały, aby tej liczby nie powiększać. Mniej więcej do połowy lat trzydziestych uczeni radzieccy cieszyli się wzrastającą renomą w świecie - dobrze też rozwijała się wymiana naukowa z zagranicą. Uczeni zagraniczni odwiedzali ZSRR dzieląc się swoimi osiągnięciami, a ich radzieccy koledzy wizytowali Zachód. Dużym ułatwieniem dla takiej wymiany były radzieckie czasopisma naukowe publikowane między innymi w Anglii i w Niemczech. W 1935 r. światowej sławy fizyk radziecki Piotr Kapica, odbywający staż naukowy w Cambridge, nie powrócił już do Anglii z wizyty w kraju. Z dzisiejszej perspektywy ten fakt symbolizował zerwanie przez ZSRR kontaktów naukowych z zagranicą. Odtąd też radziecka nauka, podobnie jak inne dziedziny życia umysłowego, coraz silniej zaczęła odczuwać kontrolę partii i państwa realizowaną między innymi przez takich ludzi jak Andrzej Żdanow, który od początku lat trzydziestych uchodził za głównego eksperta od spraw nauki, oświaty i kultury w ZSRR. W czasach stalinowskich, pomimo represji, nauka radziecka miała spore osiągnięcia. Dobrze rozwijało się szkolnictwo wyższe, dostarczając gospodarce i kulturze nowych kadr fachowców. Z drugiej jednak strony, międzynarodową reputację i udział nauki radzieckiej w osiągnięciach światowych osłabiały procesy patologiczne drążące życie naukowe w ZSRR w sytuacji, kiedy nauka powiązana jest instytucjonalnie z gospodarką i polityką i kiedy instytucjonalizacja tych związków dokonuje się w ramach totalitarnego systemu rządzenia. Zjawisko to dotknęło wszystkie dziedziny wiedzy: nauki humanistyczne, przyrodnicze, ekonomiczne, techniczne. W 1930 r. Akademia Nauk ZSRR "otrzymała" nowy regulamin, który następująco formułował cel istnienia i działania tej instytucji: "współudział w opraco- waniu jednej, uniwersalnej metody naukowej na bazie światopoglądu materialistycznego, 121 planowe skierowanie całego systemu wiedzy naukowej na zaspokojenie potrzeb socjalistycznej rekonstrukcji kraju i dalszego rozwoju socjalistycznego ustroju społecznego". Równocześnie podwojono liczbę członków Akademii, głównie o uczonych proweniencji marksistowskiej. Z nauk humanistycznych, poza filozofią, największą wagę przykładał Stalin do historii. W październiku 1931 r. dwa pisma: "Rewolucja Proletariacka" i "Bolszewik" wydrukowały w formie listu do redakcji artykuł Stalina O pewnych zagadnieniach historii bolszewizmu, w którym autor nakazał historykom przerobienie historii partii i rewizję historii Rosji ("List" , Stalina spotkał się z oddźwiękiem we wszystkich dyscyplinach naukowych w ZSRR). Listem tym zapoczątkowano w ZSRR zwrot w traktowaniu rosyjskiej historii: odtąd historię marksizmu należało pisać z punktu widzenia rosyjskich bolszewików, jako awangardy międzynarodowego ruchu robotniczego; rewolucja rosyjska stała się początkiem rewolucji światowej. W 1934 r. władze oświatowe wydały postanowienie O nauczaniu historii obywatel- skiej w szkolach ZSRR, a w 1936 r. prasa opublikowała kolejny list Stalina (i Żdanowa), który ' był instrukcją, jak należy wykładać historię Rosji. Był to sygnał do odrzucenia tzw. "szkoły Pokrowskiego", która po 1917 r. dokonała rewizji historii Rosji z punktu widzenia walki ' klasowej (zmarły w 1932 r. Michał Pokrowski, historyk, był kierownikiem Instytutu Czerwonej Profesury). Teraz historię należało interpretować jako zgodną walkę panujących i poddanych o silne państwo rosyjskie, jako jedyną rękojmię rozwoju wewnętrznego i bezpieczeństwa zewnętrznego mieszkających w jego granicach narodów. Ale najbardziej chyba spektakularnym przykładem negatywnych zjawisk w nauce radzieckiej był przypadek Trofima Łysenki w naukach przyrodniczych. Przypadek ów zrodził się ze splotu wielu konfliktów: trudności teoretycznych w biologii oraz potrzeby zastosowania jej odkryć w praktyce rolniczo-hodowlanej; starych sporów filozoficznych i aktualnych konfrontacji ideologicznych; kłopotów ekonomicznych zacofanego kraju oraz wewnętrznych i zewnętrznych napięć politycznych; sprzeczności między rygorami metody naukowej a pragmatycznym poglądem na zadania nauki i odpowiadającymi mu metodami zarządzania nią. Trofim Denisowicz Łysenko pochodził z biednej rodziny chłopskiej na Ukrainie, wykształcenie odebrał na studiach zaocznych w Kijowskim Instytucie Rolniczym. Po- szukiwanie i promowanie wywodzących się z ludu "praktyków", którzy mieli zreformować oderwaną od życia naukę burżuazyjną, było hasłem dnia w ZSRR począwszy od drugiej połowy lat dwudziestych co najmniej do końca lat pięćdziesiątych. Łysenko nie był jedynym, który miał na tym zrobić karierę. Miał także swoich poprzedników, na przykład Iwana Miczurina. Nawiązując właśnie do wątpliwych osiągnięć Miczuńna (zmarł w 1935 r.), któremu udało się "wyhodować" nowe odmiany drzew owocowych, Łysenko odrzucił "konwencjonal- ne" teorie dziedziczenia. Według Łysenki, w genetyce chromosomy nie były jedynym czynnikiem decydującym o dziedziczeniu cech - twierdził on bowiem, że przeobrażenie jednego gatunku w drugi jest możliwe pod wpływem działania czynników zewnętrznych. Twierdzenie to oparł na eksperymencie, który przeprowadził w 1929 r. na działce swojego ojca: wówczas to doradził ojcu, by ze względu na duże straty, jakie w zasiewach ozimin spowodowały w ubiegłych latach silne mrozy, nie zasiał pszenicy jesienią, lecz przechował ją w chłodnym miejscu, a wiosną zwilżył i wysiał lekko już kiełkujące ziarno. W ten sposób - przekonywał - ziarno przejdzie zimowe stadium wegetacji w dogodnych warunkach i przeobrazi się w pszenicę jarą. Ojciec posłuchał syna i przeprowadził eksperyment na swej półhektarowej działce przyzagrodowej. Jesienią obaj zawiadomili władze o znakomitym wyniku tego zabiegu, któremu nadano miano jarowizacji. Wobec dotkliwych klęsk nieurodzaju, spowodowanych w tych latach zarówno wyjąt- kowo mroźnymi zimami, jak przede wszystkim kolektywizacją, ludowy komisariat rolnictwa (najpierw Ukrainy, a później Wszechzwiązkowy) nadał niesłychany rozgłos tej sprawie, 122 zwłaszcza iż nowy materiał siewny stwarzał nadzieję na uprawę pszenicy w zimniejszych strefach ZSRR, co byłoby ogromnym osiągnięciem partii zaangażowanej w przekształcanie przyrody i państwa radzieckiego. W lipcu 1931 r. po wysłuchaniu sprawozdania Łysenki ludowy komisarz rolnictwa Jakub Jakowlew nakazał masowe siewy jarowizowanej pszenicy. Wszyscy agronomowie mieli bezwarunkowo słuchać zaleceń Łysenki, który został mianowany dyrektorem odeskiej filii Wszechzwiązkowego Instytutu Uprawy Roślin, którego prezesem był akademik Mikołaj Wawiłow. W 1933 r. metodą Łysenki miało być obsianych kilka milionów hektarów. Stosunek uczonych do jarowizacji pszenicy był, ogólnie rzecz biorąc, następujący: po pierwsze, metoda nie była nowa - stosowano ją w niektórych krajach już w ubiegłym stuleciu bez specjalnych rezultatów jeżeli chodzi o zwiększenie plonów; po drugie, doświadczenie przeprowadzone na małej działce bez wysiania próbki kontrolnej tego samego, ale niejarowi- zowanego ziarna, nawet jeżeli rzeczywiście dało w danym przypadku dobre wyniki, o niczym jeszcze nie świadczyło - przed masowym zastosowaniem metodę należało rzetelnie spraw- dzić; po trzecie, przekształcenie pszenicy ozimej w jarą, lub odwrotnie, nie świadczyło o możliwości przekształcenia gatunków pod wpływem czynników zewnętrznych. Przez dhzgie lata wielu laików sądziło, że Łysenko dokonał ważnych odkryć w dziedzinie fizjologii roślin, natomiast pobłądził, gdy z odkryć tych próbował wyprowadzić wnioski teoretyczne dotyczące mechanizmu dziedziczenia. Do utrzymywania się tego poglądu przy- czyniło się również poparcie, jakim cieszył się on u władz rolnictwa. Mogło się więc wydawać, że problem, przed którym stoją teoretycy, polega na znalezieniu wyjaśnienia odkryć Łysenki. Mniej więcej od 1937 r. takie, nazwijmy je "kompromisowym", stanowisko wobec Łysenki zajmowało wielu radzieckich biologów, także genetyków, jak między innymi M. Wawiłow, C. Meister czy B. Zawadowski. Trudno powiedzieć, na ile wypowiedzi tych uczonych były szczere, ponieważ pełniąc różne funkcje organizacyjne w nauce radzieckiej znajdowali się niewątpliwie pod silną presją władz. W połowie lat trzydziestych tylko stosunkowo nieliczna grupa uczonych, takichjak akademicy Piotr Lisicyn, Aleksander Sierebrowski oraz pracujący w ZSRR do 1936 r., późniejszy laureat Nagrody Nobla, Amerykanin Hermann Muller - zajęła od początku wobec Łysenki bezkompromisowe stanowisko (później do tej grupy dołączył również M. Wawiłow). Jednak ci, którzy nie zgadzali się z teorią Łysenki, zostali wyklęci i usunięci ze swoich stanowisk, nierzadko przy pomocy NKWD. Ich miejsca w instytutach naukowych zajmowali łysenkowcy. Jedną z najbardziej znanych ofiar Łysenki był właśnie wspominany już Mikołaj Wawiłow, który wkrótce po przejściu na stronę jego przeciwników został aresztowany i osadzony w obozie pracy, gdzie zmarł w 1943 r. Innym przykładem "uczonego", który spełniał życzenia Stalina był zrusyfikowany Amerykanin Celt Vilyams (prawdziwe nazwisko - Williams). Także ten człowiek wywarł szkodliwy wpływ na radzieckie rolnictwo, aczkolwiek jego teoria nie znalazła żadnego oddźwięku w radzieckiej nauce. Vilyams, członek partii od 1928 r., wysunął koncepcję tzw. "travopolja" -= zwiększania wydajności łąk (i innych upraw) przez zastosowanie rotacyjnego systemu kultur na określonym areale z wyłączeniem użycia nawozów sztucznych. Taka metoda - twierdził Vilyams = mogła być stosowana w każdych warunkach glebowych. Upowszech- nienie się takiego przekonania, które zresztą nie było całkiem bezpodstawne, doprowadziło do spadku zainteresowania radzieckich ośrodków decyzyjnych produkcją nawozów sztucznych, co było szczególnie widoczne w czasie realizacji pierwszych trzech planów pięcioletnich. * * * Przed 1914 r. rosyjska Duma Państwowa opracowała program powszechnego systemu oświaty do 1922 r., jednak wybuch I wojny światowej spowodował, że program ten miał małe szanse, jeżeli chodzi o możliwości jego wdrożenia w przyszłości. Po pażdzierniku 1917 r. 123 kwestia zorganizowania nowego systemu oświaty została uznana przez władze bolszewickie jako jedno z głównych zadań. Rozpoczęto od podporządkowania ludowemu komisariatowi oświaty wszystkich szkół i instytucji oświatowych z wyjątkiem tych, które przekazano do dyspozycji innych komisariatów. W 1918 r. wszystkie szkoły cerkiewne przejęły miejscowe rady delegatów. W 1919 r. VIII Zjazd RKP(b) sformułował zasady, na jakich powinien opierać się socjalistyczny system oświaty i wychowania. Wprowadzono obowiązkowe nauczanie w zakresie dziewięcioletnich szkół podstawowych dla dzieci i młodzieży od 8 do 17 roku życia (w praktyce nie zdołano tego osiągnąć ze względu na brak szkół i nauczycieli, chociaż od 1927 r. powszechnym nauczaniem udało się objąć wszystkie dzieci do 12 roku życia w zakresie szkół czteroklasowych). Podstawowym typem miała być szkoła ogólnokształ- cąca, jako forma szkoły powszechnej, która miała wyeliminować podziały klasowe w szkolni- ctwie. Ludowy komisarz oświaty Anatol Łunaczarski i Nadieżda Krupska (która żywo interesowała się oświatą) orędowali za zwiększeniem w szkołach liczby przedmiotów zawodowych, ale spotkali się ze stanowczym sprzeciwem specjalistów-dydaktyków, którzy układając nowe programy nauczania nie chcieli rezygnować z dobrych doświadczeń dziewię- cioklasowych szkół z czasów Rosji carskiej. Dyskusja nad tym zagadnieniem trwała w ZSRR do początku lat trzydziestych, kiedy zaczęto organizować na szeroką skalę odrębne szkolnictwo zawodowe. Charakterystyczną instytucją edukacyjną w radzieckim systemie oświaty były tzw. "fakultety robotnicze" ("rabfaki"). "Rabfaki" stanowiły rodzaj kursów wieczorowych i zostały powołane w celu objęcia nowym, "rewolucyjnym" systemem edukacji klasy robotniczej. Należy przyznać, iż "rabfaki" cieszyły się dużym zainteresowaniem wśród młodych robotników, zwłaszcza że ich ukończenie otwierało drogę na wyższe studia. Z drugiej strony, upowszechnienie się tych kursów, z uwagi na niewielkie wymagania wobec ich uczestników, w poważnym stopniu przyczyniło się, obok preferencji za pochodzenie społeczne, do ogólnego obniżenia się poziomu kształcenia w radzieckich szkołach wyższych. Wielu działaczy partyjnych i rządowych, jak na przykład Chruszczow, było absolwentami "rabfaków". "RabFaki" przetrwały do lat czterdziestych, kiedy poczęto je zastępować kursami korespondencyjnymi. Ważną stroną polityki oświatowej władz radzieckich było podjęcie energicznej kampanii przeciwko analfabetyzmowi zapoczątkowanej jeszcze w czasach carskich. Aczkolwiek i w tym przypadku oświadczenia władz nie całkiem pokrywały się z rzeczywistością, to należy przyznać, że na tym polu zanotowano znaczne osiągnięcia. Istotną rolę w zwalczaniu analfabetyzmu odegrała Armia Czerwona - wszyscy niepiśmienni rekruci przechodzili w ramach szkolenia wojskowego obowiązkową naukę czytania i pisania. Z inicjatywy społecznej powołano zaś w tym celu organizację pod nazwą "Związek Oświatowy", który wydawał swoje pismo "Precz z analfabetyzmem". Do 1939 r. analfabetyzm w ZSRR został prawie zlikwidowany i ograniczony w zasadzie tylko do ludzi starszych. Według spisu z tego roku osoby pomiędzy 9 a 49 rokiem życia w 94"% w miastach i w 86% na wsiach umiały czytać i pisać (w 1959 r. odpowiednio - 99% i 98%). Można się zgodzić, iż w latach 1918-1931 radziecką politykę oświatową cechował w pewnym sensie rewolucyjny charakter jeżeli chodzi o programy i metody nauczania. W tym okresie kompetentne środowiska zajmujące się rozwojem oświaty w ZSRR wykazywały duże zainteresowanie,achodnimi postępowymi koncepcjami edukacyjnymi i niektóre z nich próbowano wprowadzać do szkół radzieckich. Szczególną popularnością cieszyła się teoria amerykańskiego socjologa, psychologa i pedagoga Johna Deweya, inicjatora tzw. "szkoły pracy". Otóż Dewey, przedstawiciel pragmatyzmu i twórca instrumentalizmu w psychologii, głosił funkcjonalną koncepcję myślenia, która odrzucała tradycyjny, sformalizowany system nauczania i sprawdzania wiadomości na rzecz aktywnego i partnerskiego angażowania ucznia 124 w proces dydaktyczny. Do Deweya odwoływali się przede wszystkim zwolennicy rozwijania 10. szkolnictwa zawodowego, w którym łatwiej było połączyć teorię z praktyką, ale jego metodę starano się również wprowadzać do szkół ogólnokształcących. Przemiany rewolucyjne nie ominęły również szkolnictwa wyższego. W latach dwudzie- stych nastąpiła szybka "proletaryzacja" środowiska akademickiego, szczególnie widoczna pra w uniwersytetach. Młodzież pochodzenia robotniczego i chłopskiego dysponowała dużymi I m preferencjami przy naborze kandydatów i podczas studiów, natomiast osoby pochodzenia wąt; "burżuazyjnego", jeżeli uzyskały pozwolenie władz na podjęcie studiów, zobowiązane były ski, płacić wysokie czesne za naukę. Władze uniwersyteckie dbały też, aby co najmniej dwie trzecie ogółu studentów pochodziło z rodzin robotniczych i chłopskich. W 1931 r., w szczytowym usta okresie realizacji pierwszego planu pięcioletniego i powszechnej kolektywizacji rolnictwa, nad decyzją KC WKP(b) wszystkie "rewolucyjne" metody dydaktyczne i pedagogiczne stosowane i hi dotąd w radzieckim szkolnictwie zostały odrzucone. Łunaczarski przestał pełnić funkcję kors ludowego komisarza oświaty w 1929 r. (zastąpił go Andrzej Bubnow, wieloletni szef Zarządu wyr; Politycznego Armii Czerwonej), a w następnym okresie wyeliminowano ze szkolnictwa ściz wszystkie osoby, które poprzednio zaangażowały się w realizację zachodnich koncepcji spac i metod edukacyjnych. Wszystkie eksperymenty w dziedzinie programów nauczania napię- nieu tnowano jako odchylenie lewackie i "ukryty trockizm". W latach 1931-1932 oświata jego radziecka weszła w -okres zastoju, a wkrótce potem w szkołach zaczęto przywracać stare, co s sprawdzone jeszcze w czasach carskich praktyki dydaktyczne. Powrócono do modelu i za nauczyciela wymagającego, dyscyplinującego uczniów, przywrócono egzaminy i starą skalę ocen, ujednolicono podręczniki szkolne, z których można się było między innymi dowiedzieć, stwt że Stalin jest geniuszem. Za przywrócenie większości tych reakcyjnych instrumentów woji dydaktycznych odpowiedzialny był przede wszystkim Andrzej Żdanow. Ale podczas gdy odn oświata szkolna zaczęła dryfować do tyłu, oświata przedszkolna przyjęła odwrotny kurs: utw w żłobkach i przedszkolach wróciły do łask bajki, lalki i inne tego typu - zakazane w latach wsk dwudziestych - pomoce dydaktyczne. najt W latach trzydziestych, w okresie "rewolucji" stalinowskiej, w ZSRR wystąpił alarmujący boh wzrost przestępczości nieletnich, którą cechowała wyjątkowa brutalność i skłonności do Zjeć wandalizmu, szczególnie w miastach. W związku z tym - jak już wcześniej zauważyliśmy cjali - w 1935 r. w ZSRR obniżono wiek odpowiedzialności karnej do 12-latków (w szczególnych i bi przypadkach dzieci nawet od 10 roku życia podlegały represji karnej), co stworzyło sytuację, że wojc tzw. "trudne" dzieci mogły zostać potraktowane jako przestępcy. Odtąd rola szkoły jako czynnika i sk: wychowawczego, "cywilizacyjnego", w coraz większym stopniu przypada systemowi więzień napi i obozów koncentracyjnych, którego burzliwy rozwój zaczął się w latach pierwszej pięciolatki. stwc W 1932 r. w radzieckich szkołach wyższych odstąpiono od sztywno przestrzeganej dotąd - " zasady procentowej przewagi studentów pochodzenia robotniczo-chłopskiego. W rezultacie ukła nastąpił szybki wzrost liczby studentów pochodzenia inteligenckiego, co zaowocowało , Min wzrostem poziomu kształcenia w uczelniach radzieckich (w drugiej połowie lat trzydziestych włac sale wykładowe szkół wyższych ZSRR otwarto również na tych samych zasadach dla w 1 młodzieży pochodzenia "burżuazyjnego"). Oświata "proletariacka" poniosła dalszy uszczer- Maj bek, kiedy w 1940 r. wprowadzono opłaty za ostatnie trzy lata szkoły średniej i za studia utwc wyższe (po 1934 r. obowiązkowe nauczanie zostało ograniczone do czterech klas szkoły rzec; podstawowej i pierwszych trzech klas szkoły średniej, składając się razem na szkoły siedmioklasowe; następne, nieobowiązkowe trzy klasy uzupełniały średnie wykształcenie. szyn Wprowadzenie opłat za ostatnie trzy klasy oznaczało, że na dalszą naukę decydowały się zdeE przede wszystkim dzieci dobrze sytuowanych rodziców, a więc w tamtych latach przede w s wszystkim dzieci urzędników). Jednak oprócz szkół stacjonarnych w ZSRR rozwijano aczk szeroko szkolnictwo dla pracujących, z czego korzystała relatywnie duża liczba osób. . giga: 125 10. Literatura i sztuka Lata rewolucji i wojny domowej były niezwykle trudnym okresem dla pisarzy i artystów: prawie nie rozwijała się sztuka, a literatura cierpiała zarówno na brak pisarzyjak i... papieru. I może właśnie nie wymagająca dużej ilości papieru poezja rozwijała się najlepiej. Bez wątpienia pierwszą parę poetów rewolucji tworzyli Aleksander Błok i Włodzimierz Majakow- ski, którzy jednak nie mieli nic wspólnego ze sobą z wyjątkiem przedwczesnej śmierci. Nazwany ongiś "ostatnim szlachetnym grzesznikiem", Aleksander Błok do 1917 r. miał ustaloną renomę poetycką. Ten niezwykle wrażliwy twórca na dhzgo przed 1917 r. wyczuwał nadciągającą rewolucję, której się obawiał, ale którą uważał za usprawiedliwioną duchowo i historycznie. Jego wiersze z tego okresu, chociaż odmienne od poprzednich, swoimi korzeniami tkwiły w klasycznej poezji rosyjskiej. Jeżeli Błok w okresie przedwojennym wyrażał kompleks winy rosyjskiej inteligencji posiadającej świadomość współodpowiedzialno- ści za krzywdy społeczne, po przewrocie październikowym wszystkie nieszczęścia, które na nią spadły, uznał za uzasadnione, a więc słuszne. Ta wiara nakazywała mu akceptować nieustannie rosnące koszty rewolucji z nadzieją na ich pozytywny, historyczny bilans. Stąd jego fascynacja ludem, proletariatem. Lud jednak te wyidealizowane nadzieje poety zawiódł, co spotęgowało u niego smak klęski i ogólnego rozczarowania. Żyjący w nędzy, ciężko chory i załamany Błok zmarł 7 sierpnia 1921 r. w wieku 41 lat. W przeciwieństwie do Błoka, Włodzimierz Majakowski był rewolucjonistą od dzieciń- stwa - jeszcze jako młodociany przyłączył się do bolszewików. Najbardziej znany z przed- wojennych futurystów ze względu na temperament i styl, w Rosji rewolucyjnej Majakowski odnalazł swój dom, swoją prawdziwą ojczyznę. Poświęcając się sprawie "Rewolucji" w swoich utworach wyrażał uczucia mas bez poniżania siebie i swojego talentu. Jego poezja była na wskroś nowatorska w treści i w formie. Z kilku jego utworów poświęconych rewolucji, może najbardziej znanym był poemat 150 000 000. Owe 150 mln to radzieckie społeczeństwo, bohater wiersza, któremu poeta przeciwstawił jedną tylko osobę - prezydenta Stanów Zjednoczonych Wilsona. Ten utwór był portretem konfliktu pomiędzy kapitalizmem a so- cjalizmem, cechował go głęboki antyamerykanizm i afirmacja dwóch skrajności: czerwonej i białej i nic pomiędzy nimi. Później, zwłaszcza po zakończeniu polityki komunizmu wojennego, Majakowski zaczął oddalać się od bolszewików rozczarowany ich filisterstwem i skłonnością do wcielania się w starą biurokrację. W Łaźni na przykład (1930), utworze napisanym w ostrym, satyrycznym stylu, Majakowski przedstawił pewną instytucję pań- stwową, kierowaną przez partyjnego urzędnika o nazwisku Pobiedonosikow, jak go nazwał - "żywy kawałek socjalizmu", który trwonił swoje cnotliwe i czyste ideologicznie życie na układanie propagandowych przemówień, podpisywanie dokumentów i przybijanie pieczątek. Mimo iż Majakowski niewątpliwie zasłużył sobie na niechęć ówczesnych przedstawicieli władzy, wielu starych bolszewików nadal uważało go za swojego poetę. Jego samobójstwo (?) w 1930 r. (przeżył 37 lat) było wielkim szokiem dla partii. Po tragicznej śmierci; Majakowskiego wyniesiono na ołtarz poetów "Rewolucji", ale pośród jego wydanych utworów nie znalazł się żaden, w którym poeta odniósł się krytycznie do radzieckiej rzeczywistości. Na początku lat dwudziestych atmosfera względnej wolności, jaka towarzyszyła pierw- szym dniom NEP-u, ośmieliła wielu potencjalnych twórców do podjęcia próby literackiego zdefiniowania pełnych życia nowych idei. Jeżeli tylko pisarz nie był rażąco antyrewolucyjny w swoich wypowiedziach, miał możność publikowania wszystkiego, co pragnął wyrazić, aczkolwiek mógł się narazić na upokarzającą krytykę. Jednak niewielu przedwojennych gigantów literatury rosyjskiej powróciło do pióra i ten fakt, przy wzrastającej umiejętności 126 czytania społeczeństwa radzieckiego i schlebiającej twórcom polityce władz, stworzył sprzyja- jące warunki dla nowej generacji pisarzy. Mniej więcej od 1922 r., kiedy wielu młodych, zdolnych ludzi, pragnących opisać swoje przeżycia i doświadczenia, powróciło do domów ze zdemobilizowanych armii lub oddziałów partyzanckich, w ZSRR zaczęło pojawiać się coraz więcej książek o różnej tematyce i wartości. Okres wojny domowej w młodej literaturze radzieckiej znalazł swoje najwierniejsze odbicie w epopei Michała Szołochowa Cichy Don, wydanej w 1929 r. i słusznie porównywanej z wielkimi powieściami rosyjskimi XIX w., a w tym z Wojną i pokojem Lwa Tołstoja. Cichy Don jest powieścią o wstrząsie, jaki spowodowały w życiu Kozaków dońskich I wojna światowa, rewolucja 1917 r. i wojna domowa. Główny bohater powieści - Grigorij Melechow - po rewolucji bolszewickiej, w okresie wojny domowej, zniechęcony okrucieństwami białych wstępuje do Armii Czer- wonej, by z tego samego powodu opuścić jej szeregi i przyłączyć się do zielonych. Akcja powieści rozgrywa się w długim okresie (lata 1914-1922) i na ogromnej przestrzeni. Oprócz literackiej fikcji autor opisał w niej również fragmenty swoich własnych przeżyć, podając wiele prawdziwych faktów i nazwisk. Szołochow sportretował z chwalebną bezstronnością białych i czerwonych, ale w następnych wydaniach powieści, pod naciskiem władz, wprowadził w tym względzie wiele poprawek podważających pierwotny obiektywizm książki. Cichy Don przyniósł jego autorowi zasłużone uznanie i sławę, jednak w opublikowanych później tytułach Szołochowowi z najwyższym trudem udało się utrzymać pisarską maestrię cechującą tę właśnie książkę (pojawiły się nawet pogłoski, że duże fragmenty Cichego Donu pochodziły z rękopisu oficera białogwardyjskiego, pochwyconego i rozstrzelanego przez oddział czerwo- noarmistów, w którym znajdował się Szołochow!). Wszelako nie wszyscy pisarze lat dwudziestych w ZSRR zajmowali się opisywaniem wojny domowej - wielu podejmowało mniej, czy bardziej udane próby Formalne, eks- perymenty językowe i tematyczne, przechodząc od gloryfikowania, do zawoalowanego krytykowania radzieckiej rzeczywistości, spotykając się już to z aprobatą, już to z niechęcią władz bolszewickich. Literaci, którzy z pełnym oddaniem opowiadali się po stronie bolszewików, zostali zaklasyfikowani przez oficjalną krytykę jako pisarze "proletariaccy", tych zaś, którzy zaledwie tolerowali przemiany rewolucyjne, Lew Trocki nazwał w 1923 r. "poputczykami" ("towarzyszami podróży"). Pisarze i artyści "proletariaccy" przemienili się wkrótce w zarządców kultury radzieckiej wydając swoje pismo, którego tytuł - Na straży - mówił sam za siebie najlepiej oddając istotę rzeczy. Do "poputczyków", według Trockiego - ludzi pragnących żyć i pracować w ZSRR, ale jeszcze nie wystarczająco do tego przygotowanych - zaliczono między innymi Maksyma Gorkiego, który wyjechał z kraju, Włodzimierza Majakowskiego za jego zjadliwe, uszczypliwe wiersze, Izaaka Babla, Michała Bułchakowa za jego Dni Turbinyeh, Osipa Mandelsztama, nawet zmarłego samobójczą śmiercią w 1925 r. Sergiusza Jesienina, a przede wszystkim Eugeniusza Zamiatina. Jako prozaik Zamiatin zaistniał jeszcze przed 1917 r., a po rewolucji jako pierwszy dostrzegł początek nowej epoki zagrażającej kulturze i swobodnej twórczości. Jego znakomita, wizjonerska powieść My (napisana w 1920 r.) - należąca do najsłynniejszych na świecie antyutopii, pierwowzór Nowego wspanialego świata Aldousa Huxleya i Roku 1984 George'a Orwella, była pierwszym wielkim osiągnięciem literatury radzieckiej o światowym rozgłosie, (jej publikacja została zakazana w kraju - w ZSRR opublikowano ją dopiero w 1988 r.!). My ukazuje groteskową i groźną wizję państwa i społeczeństwa totalitarnego, w którym życie obywateli pozbawionych nazwisk uregulowane jest w sposób wydumany, mający rzekomo zastąpić całkowity porządek, harmonię i szczęście. W tym systemie pisarstwo jest służbą państwową i najlepsze utwory pożytecznej literatury - to codzienne Ody do Dobroczyńcy, żarliwe Kwiaty yroków sądowych, nieśmiertelna tragedia Tego, który spóźni! sig do prac.y. Minęło kilkanaście lat i ponure proroctwo Zamiatina stało się rzeczywistością. Zamiatin nie 127 był osamotniony - niezależność sztuki głosił również Kazimierz Malewicz, polskiego pochodzenia malarz-abstrakcjonista i kilku jeszcze pisarzy i artystów. Ale podczas gdy reżim odmówił publikacji My, to tolerował teksty satyryczne innych twórców, między innymi Eugeniusza Pietrowa (wł. Katajewa), który pokpiwał sobie z Nowego Radzieckiego Człowie- ka. Szczególną popularnością cieszyły się jego Dwanaście krzesel i Zloty cielec, szydzące z konwencjonalnego ekscentryzmu lat dwudziestych w ZSRR, kiedy ludzie przyzwyczajali się do nowych, rewolucyjnych warunków: do obowiązkowej nowomowy posługującej się sloganami ("Orkiestra dęta: droga do budownictwa socjalistycznego"), zmiany nazw ulic ("Ulica Leny Masakry"), do kompromisu pomiędzy tradycją a rewolucją ("Plac Zbawiciela Spółdzielni"), do nudnych, oficjalnych mów działaczy partyjnych i rządowych przy wszy- stkich możliwych okazjach, do byłego arystokraty wykonującego skromną pracę biurową w instytucji rządowej pod nazwą "Moskiewski Artel Słodkiej Bułeczki", która nie wypiekała bułeczek, ale spekulowała odzieżą. W przypadku literatury emigracyjnej można pokusić się o następującą konstatację: prawie wszyscy liczący się poeci pozostali w Rosji, natomiast liczący się prozaicy wyjechali za granicę. Z poetów pierwszej rangi opuścili Rosję tylko Władysław Chodasiewicz, Maryna Cwietajewa, Konstanty Balmont i Wiaczesław Iwanow. Z prozaików należy wymienić Iwana Bunina, Aleksandra Kuprina, Borysa Zajcewa, Arkadiusza Awerczenkę, Michała Arcy- baszewa, Marka Ałdanowa, Aleksego Tołstoja, Maksyma Gorkiego i od 1931 r. Eugeniusza Zamiatina. Spośród wymienionych tylko Tołstoj i Gorki pogodzili się z nowym reżimem i powrócili do kraju. Tołstoj w latach trzydziestych zaczął nawet schlebiać Stalinowi, czego przykładem może być jego Chleb, ale niezależnie od tego napisał także znakomitą trylogię pt. Droga przez mękę, ukazującą bolesne doświadczenia, jakie przeszła rosyjska inteligencja na drodze do rewolucji. Gorki, który wyemigrował w 1921 r., a powrócił w 1928, został uznany w latach trzydziestych jako wzór do naśladowania dla tych wszystkich pisarzy, którzy aspirowali do miana socjalistycznych. Pod koniec lat dwudziestych literatura radziecka zaczęła odzwierciedlać meandry walki wewnątrzpartyjnej. W pismach, stowarzyszeniach i związkach literackich poczęto też odnaj- dywać zwolenników Trockiego, Kamieniewa, Zinowiewa i innych przeciwników "prawi- dłowej linii". Skończono z pobłażliwością wóbec "towarzyszy podróży", a kierownictwo całym życiem literackim przejął w swoje ręce Rosyjski Związek Pisarzy Proletariackich (RAPP). Na temat literatury coraz częściej zaczął wygłaszać swoje sądy Stalin. "Pisarz - mówił Stalin - jest inżynierem dusz ludzkich", którego zadanie powinno polegać na dostarczaniu fikcyjnych przykładów Nowego Radzieckiego Człowieka, którego kreowała partia oraz na ukazywaniu czytelnikowi "socjalistycznych" wzorców ludzkich zachowań. Literatura otrzymała zadanie uczestnictwa w "walce z ideologią burżuazyjną i drobnomiesz- czańską" oraz z "wiernopoddańczym naśladownictwem burżuazyjnej kultury". RAPP ogłosił, że "literatura to potężny oręż w walce klasowej". W 1932 r. uchwałą KC WKP(b) zlikwidowano wszystkie szkoły, prądy i stowarzyszenia literackie, w tym także RAPP (Stalin potrzebował przede wszystkim "pisarzy wykonawców" a nie "marksistowskich ideologów", za jakich uważał pisarzy "proletariackich"). W miejsce RAPP-u powołano Związek Pisarzy Radzieckich, który na swoim pierwszym zjeździe w 1934 r. zamknął proces upaństwowiania literatury radzieckiej (prezesem Związku został Aleksander Szczerbakow - przedstawiciel KC partii). W praktyce Związek Pisarzy Radzieckich przez całe lata służył za narzędzie do niszczenia talentów literackich, które nie chciały się podporządkować dyktatowi władz (wydalenie ze Związku w praktyce oznaczało zakaz publikowania). Już podczas pierwszego zjazdu Związku Andrzej Żdanow poinstruował jego uczestników o obowiązku trzymania się w granicach "realizmu socjalistycznego" (Żdanow po raz pierwszy użył tego terminu!), jako jedynego wzorca odniesienia dla twórcy. "Realizm 128 socjalistyczny" to określenie, którego znaczenie zmieniało się w ciągu lat, ale generalnie oddawało obraz rzeczywistości rewolucyjnej w aspekcie reedukacji społeczeństwa w duchu socjalistycznym. Dostosowanie się twórców do tej instrukcji spowodowało, że poziom literatury radzieckiej zaczął się gwałtownie obniżać. Niski poziom literatury współczesnej przy wzrastającej umiejętności czytania ludzi stworzył ogromny popyt na starą rosyjską literaturę klasyczną, którą wznawiano w milionach egzemplarzy. W latach trzydziestych powstało wiele tzw. "powieści planu pięcioletniego" (w polskiej literaturze nazywa się je "powieściami produkcyjnymi"). Prekursorem tego gatunku był Fiodor Gładkow jako autor wydanej w 1925 r. książki pt. Cement. Zasadniczym zadaniem tego rodzaju pisarstwa było pokazanie jakiegoś działu gospodarki, który wykonał, a jeszcze lepiej - przekroczył zadanie planu bez względu na pleniących się wszędzie szkodników, sabotażystów i inne niebezpieczenstwa. Nowy literacki bohater tych powieści to chłop, który sumienną pracą przyczynił się do podwojenia zbioru ziemniaków w swoim kołchozie, mimo machinacji miejscowego popa, to kierowca autobusu, który dzięki ekonomicznej eksploatacji pojazdu zmniejszył zużycie paliwa, oraz robotnik, który pokonawszy wszystkie przeciwności, wyprodukował lepsze i bardziej błyszczące łożysko kulkowe. Tego rodzaju literatura może nie grzeszyła dobrym smakiem i wysokim poziomem, ale spełniała stalinowski postulat literatury masowej. Pierwsze dekady reżimu bolszewickiego zbiegły się z rozwojem kina światowego jako środka o ogromnej sile oddziaływania na masy. Już Lenin traktował kino jako najważniejszą ze sztuk i gorąco polecał wykorzystanie go nie tylko jako rozrywki, ale także jako środka informacji i propagandy. Ale podobnie jak to miało miejsce w literaturze, ów mariaż propagandy ze sztuką nie zawsze wypadał szczęśliwie, chociaż w latach dwudziestych subwencjonowana przez rząd kinematografia radziecka miała spore osiągnięcia. Radziecka twórczość filmowa rozwijała się w oparciu o kinematografię rosyjską, której początki sięgają 1907 r. Do 1917 r. w Rosji powstało około tysiąca stałych kin (w 1969 r. - 59 tys.) - a więc jak na tamte czasy i ogromny analfabetyzm ludności była to widownia wcale nie mała. Do 1917 r. nakręcono też wiele dobrych, długometrażowych filmów, przenosząc na ekran przede wszystkim dzieła klasyków literatury rosyjskiej. Pierwszym zaś rosyjskim filmem rysunkowym był Konik polny i mrówka nakręcony w 1913 r. Po wojnie domowej okazało się, że większość przedrewolucyjnych aktorów, reżyserów filmowych i teatralnych wyemigrowało za granicę, aczkolwiek część z nich powróciła później do kraju. Przemysł filmowy w ZSRR najpierw podporządkowano ludowemu komisariatowi oświaty, a w 1929 r. oddano go pod bezpośredni zarząd Rady Komisarzy Ludowych (w latach 1946-1953 w ZSRR istniało oddzielne Ministerstwo Kinematografii, chociaż rozpowszech- nianie filmów znajdowało się w gestii Ministerstwa Kultury). Podobnie jak literatura, również kinematografia radziecka podejmowała wiele eksperymentów. W tym celu w radzieckich szkołach i studiach filmowych kładziono nacisk przede wszystkim na sztukę montażu. Jednak już na początku lat trzydziestych sytuacja w kinematografii radzieckiej gwałtownie się pogorszyła - ofensywa stalinizmu w ZSRR zbiegła się wówczas z udźwiękowieniem filmu. Dotychczasowych eksperymentatorów zmuszono do opuszczenia pracowni studyjnych, chociaż ich wpływ znalazł swoje odbicie choćby w twórczości Sergiusza Eisensteina, Aleksandra Dowżenki i Wsiewołoda Pudowkina. Właśnie ci trzej zdobyli największy rozgłos przede wszystkim takimi filmami, jak Pancernik Potiomkin, Ziemia i Matka, które zain- spirowały między innymi realistyczny nurt kina włoskiego lat czterdziestych. Od początku lat trzydziestych do śmierci Stalina radziecki przemysł filmowy podlegał pod względem artystycz- nym naciskom zewnętrznym, ale mimo to mógł się poszczycić pewnymi osiągnięciami. Było to zasługą tych reżyserów, którzy popadłszy w niełaskę podjęli działalność dydaktyczną, a filmy dyplomowe nakręcone przez ich uczniów pod każdym względem stały na daleko wyższym 129 poziomie niż patetyczna, socrealistyczna produkcja studyjna przeznaczona dla masowej widowni. Malarstwo i rzeźba przeszły przez podobny porządek rzeczy jak literatura i inne sztuki: eksperymentalizm lat dwudziestych został zastąpiony na początku lat trzydziestych realizmem socjalistycznym. W malarstwie przejawiło sig to odrzuceniem abstrakcjonizmu na rzecz portretu i wygodnego malarstwa rodzajowego, które łączyło w sobie dwie uznawane zalety - obiektywny realizm i pochlebstwo. Malarstwo portretowe cechowało przy tym fotogra icz- ne wręcz ukazywanie szczegółów tematu, jak w przypadku ogromnego obrazu zatytułowane- go Stalin i Woroszylow na Krymie. Jednak tego typu malarstwo nie odnosiło się tylko do konkretnych osób, ale również do wykonywanych zawodów i obiektów gospodarczych czego przykładem mogą być takie "dzieła" jak Dojarka czy Fabryka na Uralu. Wielu malarzy, podobnie jak literatów, tworzyło oryginalne i wartościowe dzieła sztuki tylko dla własnej satysfakcji lub w oczekiwaniu na lepsze czasy, stąd po śmierci Stalina obrazy te wydobywano ze strychów i z piwnic i próbowano organizować na własną rękę zaimprowizowane wernisaże. W czasach stalinowskich nie rozwijała się również rzeźba. Typowym produktem tego rodzaju twórczości stały się wówczas popiersia, głównie Stalina, które z niewielkimi wyjątkami były bardziej sztampowymi wytworami produkcji "taśmowej" niż dziełami sztuki. Okres stalinowski także i dla architektury był najgorszym ze wszystkich w historii Rosji i ZSRR. Zresztą rosyjska architektura także przed 1917 r. nie należała do wybijających się w Europie i świecie. Pod koniec XIX w. w Rosji nastąpił powrót do neoklasycyzmu, który pozostawił po sobie mnóstwo pozbawionych wdzięku obiektów architektonicznych, g#ównie budynków banków i stacji kolejowych, ale także całkiem sympatycznych rezydencji wiejskich. W tym czasie w Rosji podejmowano też wysiłki odrodzenia starego rosyjskiego stylu: architektura gotycka nigdy nie zawitała do Rosji i zamiast odrodzonego gotyku zachodniego starano się tam rozwijać tradycyjne rosyjskie formy architektoniczne. Typowym przykładem tych prób jest zbudowany z czerwonej cegły, nie pozbawiony smaku estetycznego, gmach Muzeum Historycznego na Placu Czerwonym w Moskwie. Od 1917 r. mniej więcej do połowy lat trzydziestych w ZSRR intensywnie poszukiwano nowych form architektonicznych, zwłaszcza w Moskwie, która stała się światowym centrum najbardziej "postępowej" architektury. W założeniach architektura ta miała mieć charakter rewolucyjny i internacjonalistyczny: dawne formy zostały odrzucone na rzecz tzw. "form ery maszynowej". W Rostowie nad Donem, na przykład, wybudowano teatr w formie traktora, w nowo wznoszonych gmachach użyteczności publicznej i innych zaczęto stosować szklane ściany celem uzyskania optymalnego naświetlenia wnętrza i najlepszej klimatyzacji, a świato- wej sławy francuski architekt i.urbanista Le Corbusier (wł. Karol Edward Jeanneret) zaprojektował kilka gmachów rządowych w Moskwie. Jednak od połowy lat trzydziestych również w architekturze zapanował socrealizm, chociaż może nie tak bezkompromisowo, jak w innych dziedzinach sztuki. Najbardziej typową cechą nowej, socrealistycznej architektury były próby imitowania wychwalanych form neoklasycznych: ciężka ornamentyka, wysokie sufity i okazałe "monolityczne" fasady budowli. Generalnie, architektura stalinowska była cieżka, niezgrabna, ostentacyjna i często nawet niewygodna. Z drugiej jednak strony projektowanie urbanistyczne w ZSRR, aczkolwiek uwzględniano w nim tylko nieliczne rozbudowywane obiekty z czasów carskich, miało spore-osiągnięcia. Wprawdzie kilka szerokich ulic w przebudowywanych rejonach Moskwy przeprojektowano nieciekawie i bez natchnienia, to jednak "parki kultury i wypoczynku", które zakładano w dużych miastach, były cennym nabytkiem dla ich mieszkańców. Również radziecka muzyka poniosła duży uszczerbek z powodu wypaczeń w latach trzydziestych i czterdziestych. Należy wszelako przyznać, że w tej dziedzinie sztuki istniał lepszy klimat dla rozwoju nowych talentów, przede wszystkim wskutek dużego zapo- 130 trzebowania społecznego na ten rodzaj twórczości: znanych kompozytorów i instrumentali- stów powszechnie szanowano i honorowano wysokimi nagrodami. Z ówczesnych radzieckich kompozytorów największą sławę, także poza granicami ZSRR, zdobyli Aram Chaczaturian, Sergiusz Prokofiew i Dymitr Szostakowicz, ale oprócz nich było wielu innych, których twórczość doceniano w kraju. Ormianin Chaczaturian ukończył konserwatorium moskiewskie w 1934 r. i wkrótce stał się znany głównie dzięki wprowadzonym do swoich utworów oryginalnym motywom folkloru ormiańskiego, gruzińskiego, a nawet tureckiego. Znany już poprzednio Prokofiew powrócił do ZSRR w 1933 r., gdzie w 1936 r. ukończył swój słynny balet Romeo i Julia. Szostakowicz zaś, syn petersburskiego inżyniera-chemika, napisał swoją pierwszą kompozycję w wieku jedenastu lat. Autor wielu symfonii, koncertów, baletów i oper - jego muzykę cechowała duża indywidualność i wysoki kunszt. Niektóre z jego dzieł potępiono w 1936 r., wskutek czego Szostakowicz pozostawał w niełasce do czasów wojny. Po wojnie również zakazano wykonywania jego utworów w ZSRR. Artysta ten został "zrehabili- towany" w swoim kraju dopiero w 1956 r. ROZDZIAŁ V Konspiracja i dyplomacja 1. Uwagi ogólne Pierwszym i podstawowym celem polityki zagranicznej Lenina było przyczynianie się do wywołania rewolucji światowej. W 1917 r. przywódca bolszewików zapisał w Zadaniach proletariatu następujące pouczenie: "W rzeczywistości jest jeden i tylko jeden rodzaj internacjonalizmu - szczera praca dla rozwoju ruchu rewolucyjnego, walka rewolucyjna każdego komunisty w jego własnym kraju i wspieranie propagandą, wyrażaną sympatią i pomocą materialną takiej, i tylko takiej walki i linii działania w każdym kraju bez wyjątku". W innym zaś miejscu Lenin uzupełnił powyższą wskazówkę takim oto stwierdzeniem: "Obowiązkiem kraju, w którym rewolucja zwyciężyła wcześniej, jest działać możliwie najlepiej na rzecz rozwoju, pobudzania i podtrzymywania rewolucji w innych krajach". Wreszcie na drugim kongresie Kominternu w 1920 r. Lenin powiedział: "Podstawowym zadaniem partii komunistycznych jest zjednoczenie rozproszonych sił w celu utworzenia w każdym kraju zjednoczonej partii komunistycznej (lub by wzmocnić i ożywić istniejące już partie - M.S.) dla dziesięciokrotnego wzmocnienia pracy nad przygotowaniem proletariatu do zdobycia władzy politycznej i ustanowienia dyktatury proletariatu". Pod wpływem Lenina Kongres przyjął i opublikował następujące oświadczenie: "Międzynarodówka Komunistyczna będzie się koncentrować na światowym rewolucyjnym proletariacie. Jej misją jest organizowanie klasy robotniczej całego świata dla zaburzenia porządku kapitalistycznego i wprowadzenia komunizmu". Natychmiast po śmierci Lenina, Stalin uspokoił członków Kominternu takim oto wyznaniem: "Lenin nigdy nie traktował republik radzieckich jako celu samego w sobie. Dla niego były one jedynie ogniwem potrzebnym do wzmocnienia łańcucha ruchu rewolucyj- nego w krajach Zachodu i Wschodu, ogniwem koniecznym do ułatwienia zwycięstwa ludu pracującego całego świata nad kapitalizmem... Odchodząc od nas tow. Lenin zobowiązał nas do wierności ideom Międzynarodówki Komunistycznej. Zapewniamy cię tow. Lenin, że nie będziemy szczędzić własnego życia dla wzmocnienia i rozszerzania związku wszystkich strudzonych tego świata - Międzynarodówki Komunistycznej". W zasadzie pomiędzy Kominternem a bolszewikami nie istniał żaden konflikt w kwestii podwójnych celów polityki Moskwy - wzmacniania radzieckiego państwa i powiększania stanu jego posiadania oraz działań na rzećz rewolucji światowej. "Zadaniem wszystkich partii komunistycznych - stwierdził Stalin w 1925 r. - jest popieranie państwa radzieckiego i obnażanie interwencyjnych machinacji imperialistów przeciwko ZSRR, który stanowi jedyne oparcie dla ruchu rewolucyjnego we wszystkich krajach... Utrzymanie i wzmacnianie ZSRR oznacza przyspieszenie zwycięstwa klasy robotniczej nad burżuazją". Nieco później Stalin 132 złożył przed Komitetem Wykonawczym Kominternu bardziej elegancko brzmiące, chociaż nie mniej autorytatywne oświadczenie: "ZSRR nie ma interesów, które byłyby niezgodne z interesami rewolucji światowej, stąd też i międzynarodowy proletariat nie ma żadnych interesów, które byłyby niezgodne z interesami Związku Radzieckiego". "Ofensywy pokojowe, apele do strudzonych i eksploatowanych mas", jak również gromadzenie wszystkimi możliwymi sposobami funduszy we własnym kraju i poza jego granicami przez agentów Kominternu były rzeczywiście konkretnymi działaniami na rzecz rewolucji światowej. Z drugiej strony bolszewicy nie tylko potrafili przeciwstawić się obcej interwencji w Rosji Radzieckiej, ale sami byli zdolni mieszać się w sprawy wewnętrzne innych krajów, między innymi Węgier, Niemiec, Estonii, Indii, Chin i wielu innych. Wprawdzie Moskwa nie wysyłała tam oddziałów zbrojnych, czy dużych ilości sprzętu wojskowego, ale w to miejsce słała rewolucjonistów, pieniądze i propagandę. W okresie swojego istnienia Komintern przeszedł kilka faz rozwojowych. W ciągu pierwszych pięciu lat, tj. w okresie swojej największej aktywności, organizacja ta, mimo iż znajdowała się pod niewątpliwym wpływem partii bolszewickiej, posiadała jednak pewien margines niezależności. To Komintern pierwszy udzielił poparcia chińskim komunistom w 1920 r., a w 1923 r. usiłował wywołać rewolucję w Niemczech. Ta ostatnia akcja zakończyła się niepowodzeniem nie tylko z uwagi na sytuację w samych Niemczech i dlatego, że została źle zorganizowana, ale przede wszystkim ze względu na fakt, że Komintern stopniowo przechodził pod całkowitą kontrolę bolszewików i został wciągnięty w walki wewnętrzne RKP(b), która zaczęła zmieniać swoją optykę polityki wewnętrznej i zagranicznej Związku Radzieckiego. Owa zmiana szła w kierunku poparcia tezy Stalina, który sugerował, że właściwa taktyka międzynarodowego ruchu komunistycznego powinna polegać na wspieraniu tych inicjatyw, które zmierzają do "wzmacniania dyktatury proletariatu w jednym kraju, w tym, który stanowi oparcie dla walki z kapitalizmem we wszystkich krajach świata". Reorientacja ta zachodziła stopniowo, co z jednej strony sugerowało, że wśród szefów Kominternu istniał podział opinii w tej kwestii, a z drugiej strony wskazywało na fakt, że Stalin nie dysponował jeszcze pełnią władzy w partii. VI Kongres Kominternu w 1928 r. definitywnie skończył ze względną swobodą działania tej organizacji przez przyjęcie na- stępującej tezy Stalina: "ZSRR niezawodnie staje się podstawą światowego ruchu wszystkich klas uciskanych, ośrodkiem rewolucji międzynarodowej, największym czynnikiem postępu w historii świata". Od tego czasu Komintern stał się wyłącznie narzędziem w rękach WKP(b). Ci działacze, którzy nie potrafili się z tym pogodzić, zostali usunięci z tej organizacji bądź wystąpili z niej dobrowolnie. Jest charakterystyczne, że pomiędzy 1928 a 1935 r. nie odbył się żaden kongres Kominternu. VII Kongres, który odbył się właśnie w 1935 r., był już ostatnim kongresem Kominternu i został zwołany tylko po to, aby przekazać delegatom polecenie podjęcia nowych zadań, które już wcześniej zostały wypracowane i wprowadzone w życie przez WKP(b). Tym zadaniem był nakaz tworzenia tzw. "zjednoczonego frontu". Rząd radziecki zawsze podkreślał, że nie jest odpowiedzialny za działania Kominternu i jego agentów. Ale przeciwko temu twierdzeniu przemawiają, po pierwsze - nie kwe- stionowany fakt wszechwładzy stalinowskiej WKP(b), a poprzez nią sterowanie całym radzieckim systemem władzy, i po drugie - następujące oświadczenie Dymitra Manuilskiego, członka Komitetu Wykonawczego Kominternu i zarazem członka Biura Politycznego WKP(b): "żaden dokument o ważniejszym znaczeniu międzynarodowym nie został wydany przez Międzynarodówkę Komunistyczną bez aktywnego udziału w jego przygotowaniu tow. Stalina". ' Wypracowywanie polityki zagranicznej jest sprawą złożoną. Osoby zajmujące się tą dziedziną muszą brać pod uwagę nie tylko okoliczności wewnętrzne i zewnętrzne, ale także wiele sprzecznych ze sobą interesów. Bardzo często zdarzają się też konflikty pomiędzy 133 aktualnymi, bezpośrednimi potrzebami a koncepcjami polityki długofalowej, które można rozwiązywać tylko przez chwilowe poświęcenie jednych kosztem drugich. Jak wszędzie, problemy te nie były również obce architektom radzieckiej polityki zagranicznej. Podstawową wytyczną polityki zagranicznej ZSRR było inspirowanie wszechświatowej rewolucji, chociaż było niemożliwe podporządkowanie wszystkich działań wyłącznie temu jednemu celowi. Dlatego politycy radzieccy szukali możliwości rozwiązania tego dylematu przez wykorzy- stanie dwóch kanałów działania: "otwartej" dyplomacji w ramach ludowego komisariatu spraw zagranicznych i tajnych, zakonspirowanych działań Kominternu i jego agentów. Zresztą taką praktykę stosowano już od 1917 r. Podczas gdy, na przykład, Trocki, jeszcze jako ludowy komisarz spraw zagranicznych, prowadził pertraktacje z Niemcami w Brześciu Litewskim, agenci bolszewiccy skrzętnie pracowali nad wywołaniem rewolucji w Niemczech. Jego następca, Cziczerin, został zobowiązany przez partię i Radę Komisarzy Ludowych do oficjalnego uznania niepodległości Gruzji w 1920 r., ale już w 1921 r. Armia Czerwona wtargnęła w granice tego państwa i podporządkowała je Moskwie. Dalej, podczas gdy ludowy komisariat spraw zagranicznych zajęty był negocjacjami dotyczącymi zawarcia radziecko- -brytyjskiego traktatu handlowego w 1921 r. oraz traktatów o pokoju i przyjaźni, które rząd radziecki podpisał w latach 1921-1922 prawie ze wszystkimi swoimi sąsiadami, agenci Kominternu gwałtownie nasilili propagandę komunistyczną w Indiach i w krajach graniczą- cych z ZSRR. Podpisanie przez ludowy komisariat spraw zagranicznych radziecko-niemie- ckiego traktatu w Rapallo w 1922 r. nie powstrzymało bolszewików przed próbą wzniecenia w następnym roku rewolty komunistycznej w tym kraju. W związku z Nową Ekonomiczną Polityką, która wymagała kapitałów, nowych technologii i innej pomocy zagranicznej należało oczekiwać, że rząd, który prowadził otwartą wojnę z kapitalistami, będzie się starał, przynajmniej oficjalnie, uznać istniejący porządek świata. I rzeczywiście - "nowy kurs" w polityce zagranicznej Rosji Radzieckiej zapowiedział już w 1920 r. Cziczerin w komentarzu do amerykańskiej noty, w której Waszyngton odrzucał prośby Moskwy o uznanie tego państwa: "Ponieważ w Ameryce i w wielu innych krajach - oświadczył Cziczeńn - robotnicy nie zdobyli władzy i nawet nie są przekonani o konieczności jej zdobycia, rząd radziecki uważa za konieczne ustanowić oparte na zaufaniu, pokojowe i przyjazne stosunki z istniejącymi rządami w tych krajach... Elementarne potrzeby ekonomiczne ludzi radzieckich i innych krajów wymagają normalnych stosunków i wymiany dóbr pomiędzy nimi. To jest całkiem jasne dla rządu radzieckiego i pierwszym warunkiem takich stosunków powinno być wzajemne zaufanie i nieingerencja w wewnętrzne sprawy tych krajów...". Z powyższego cytatu wynika jedna tylko konkluzja - że Cziczeńn był może bardziej skłonny niż inni przywódcy radzieccy uznać, że sprawa rewolucji światowej nie jest zagadnieniem tak prostym, i że nie jest to kwestia niedalekiego czasu. Natomiast odnośnie do merytorycznej strony oświadczenia Cziczerina - charakteryzowała je tylko zmiana frazeolo- gii "otwartej" dyplomacji radzieckiej, ponieważ nie należało sądzić, że za zwrotami mówiącymi o zaufaniu i nieingerencji kryły się szczere intencje. Zresztą normalną praktyką radzieckich polityków było stwarzanie pozorów szczerości i prostoduszności w kontaktach z otoczeniem. Cechował ich przy tym całkowity brak zrozumienia dla nieufnej postawy partnerów, którzy z wahaniem przyjmowali ich oświadczenia i zapewnienia wynikające - o czym zawsze starali się przekonać rozmówców - z istoty radzieckiej polityki. Takie osoby, czy całe środowiska, Moskwa zwykła określać mianem "podżegaczy wojennych". Fakty są jednak nieustępliwe, a jednym z nich był ten, że ludowy komisariat spraw zagranicznych i Komintern nie były dwoma oddzielnie działającymi instytucjami, ale dwoma ramionami jednego ciała - RKP(b), później WKP(b). Inny fakt, to zupełny brak "dobrej woli" w polityce zagranicznej ZSRR. To oczywiście nie oznacza, że rządy innych państw 134 zawsze działały w dobrej wierze w kontaktach z zagranicznymi partnerami, ale przynajmniej starały się zachować w tych kontaktach minimum moralności. Tymczasem dla ZSRR jego sojusze, porozumienia itp. z krajami kapitalistycznymi były z definicji nie więcej niż traktatami tymczasowymi określonymi przez bezpośrednie okoliczności i nie posiadającymi dla Moskwy realnego, wiążącego znaczenia. Ale niezależnie od tego znanego faktu, najbardziej rozwinięte państwa kapitalistyczne nawiązały w różnym czasie z ZSRR oficjalne stosunki dyplomatyczne. 2. Komintern i "zjednoczony front" VII Kongres Kominternu odbył się w dniach 25 lipca - 25 sierpnia 1935 r. Kongres został zwołany przede wszystkim w celu poinformowania delegatów o podwójnej polityce "zjednoczonego frontu". Ściślej rzecz biorąc, zagadnienie to przedstawiano wówczas jako "zjednoczony front przeciwko faszyzmowi", co było tylko częścią prawdy. Bułgarski komunista Gieorgij Dymitrow, który z działaczy zagranicznych cieszył się największym zaufaniem Kremla, i który sprawował wówczas funkcję sekretarza generalnego Kominternu, określił to bardziej precyzyjnie, chociaż nie wyczerpująco, kiedy otwierając kongres zwrócił się do delegatów: "dla zapewnienia sukcesu w walce przeciwko ofensywie kapitału, przeciwko reakcyjnym ośrodkom burżuazji, przeciwko faszyzmowi... konieczne jest ustanowienie zjednoczonego działania wszystkich oddziałów klas pracujących dla zmiażdżenia kapitalizmu i zwycięstwa rewolucji proletariackiej". Wezwanie do połączenia się przeciwko kapitalizmowi i faszyzmowi odzwierciedlało punkt widzenia radzieckich teoretyków, którzy uważali, że faszyzm i kapitalizm są sobie pokrewne. Przywódcy radzieccy traktowali więc faszyzm jako element kapitalizmu niezdolny od oddzielenia się od niego. Według nich faszyzm był "manifestowaniem się kapitalizmu w jego imperialistycznej fazie". Jedynie od lipca 1941 r. do połowy roku 1945 kierownictwo radzieckie dostrzegało różnicę pomiędzy "demokracjami kapitalistycznymi a faszystowskimi agresorami". Przedtem i później traktowano je nierozłącznie. Tak więc to, czego żądał Dymitrow, miało być "zjednoczonym frontem" przeciwko trzem elementom jednego systemu: przeciwko kapitalizmowi, reakcyjnej burżuazji i przeciwko faszyzmowi. Ale to nie wszystko co rozumiano przez "zjednoczony front". Opublikowany w 1934 r. Zary s historii Migdzy- narodóii ki Komunisty c znej zawierał następującą jego definicję: "Naczelnym zadaniem Kom- internu jest ustanowienie związku wszystkich robotników w ich walce z kapitalizmem, zjednoczenie ich bojowych działań i równoczesne kontynuowanie nieprzejednanej walki przeciwko głównej przeszkodzie w tym boju - socjaldemokracji... Przyjmując taką taktykę komuniści zastrzegają sobie nieograniczone prawo do demaskowania prawdziwego oblicza socjaldemokratów w okresie wspólnych działań". Postępując według tej podwójnej zasady, komuniści próbowali sformować "zjednoczony front" ze wszystkimi organizacjami "klasy pracującej", włączając socjaldemokratów, które były skłonne zaakceptować ich program. Działając w ramach takiego "frontu", komuniści dążyli jednocześnie do rozbijania i osłabiania partii socjaldemokratycznych, a nawet, kiedy to było możliwe, dokonywali skrytobójczych mordów i uprowadzeń działaczy tych partii, współpracując nierzadko na tym odcinku z nazistami. Ów niesławny zakulisowy sojusz komunistów z nazistami był skutecznym narzędziem w ręku Hitlera w jego walce z niemiecką socjaldemokracją i związkami zawodowymi. W poprzednim okresie sojusz ten niewątpliwie ułatwił mu osiągnięcie urzędu kanclerskiego w 1933 r. Innym przejawem podwójnej polityki 135 komunistów wobec europejskich nurtów postępowych były nawoływania Moskwy do tworzenia tzw. "frontów ludowych", tj. organizowanie koalicji nie tylko z lewicowymi organizacjami robotniczymi, ale również z tymi wszystkimi, które szukały pomocy w walce przeciwko faszyzmowi. Dotyczyło to przede wszystkim środowisk zachodniej inteligencji liberalnej. Należy przyznać, że wielu przedstawicieli liberalnych kół inteligenckich, zwłaszcza francuskich i hiszpańskich, dało się zwieść oszukańczym hasłom komunistów, którzy w rzeczywistości robili, co mogli, aby ostatecznie zdyskredytować liberalizm. Taktyka stosowana przez komunistów w ramach "zjednoczonego czy "ludowego" frontów była wewnętrznie sprzeczną taktyką. Zgodnie z instrukcjami płynącymi z centrali Kominternu w Moskwie, działający na Zachodzie członkowie tej organizacji mówili jedno, podczas gdy w tajemnicy zmuszeni byli robić zupełnie coś innego. To musiało i powodowało stany frustracji wśród mniej zorientowanych, szeregowych członków partii komunistycznych, którzy wielokrotnie ze zdumieniem stwierdzali fakt blokowania ich oddolnych i często nawet słusznych inicjatyw przez wyżej postawionych w hierarchii partyjnej towarzyszy. Obowiązy- wała ich jednak surowa dyscyplina partyjna, która wymagała bezwzględnego, bezdyskusyj- nego podporządkowania się decyzjom instancji nadrzędnych. A kluczowym zadaniem wszystkich komunistów na Wschodzie i na Zachodzie w tym czasie była troska o wzrost znaczenia, siły i bezpieczeństwa ZSRR. Dymitrow wyłożył to w ten sposób: "Historyczna linia podziału pomiędzy siłami faszyzmu, wojny i kapitalizmu z jednej strony, a siłami pokoju, demokracji i socjalizmu z drugiej strony przebiega pomiędzy ZSRR a innymi państwami i określa faktycznie stosunek do Związku Radzieckiego, który istnieje dwadzieścia lat pod kierownictwem partii Lenina i Stalina". Nie był to nowy wątek w retoryce Kominternu. Przywódcy komunistyczni już przedtem wskazywali na ową "historyczną" linię podziału. "Albo zatriumfują rządy radzieckie..., albo najbardziej reakcyjny imperializm" - powiedział Lenin w 1918 r., a dwa lata później dodał do tego, jakże obrazowo brzmiące, a jednocześnie pełne obawy zdanie: "albo pogrzebową pieśń żałobną świat będzie śpiewał nad republiką radziecką, albo nad światowym kapitali- zmem". Jeszcze przed dojściem do władzy bolszewicy utrzymywali, że podstawowym obowiązkiem wszystkich komunistów na świecie będzie pomagać Rosji, i ten wątek podnosili również często później. W 1925 r. Stalin, na przykład, wysoko sytuował "obronę państwa radzieckiego" na liście zadań partii komunistycznych. Zaś dwa lata później powiedział: "prawdziwym rewolucjonistą jest tylko ten, kto bezdyskusyjnie, bezwarunkowo, otwarcie i szczerze gotów jest bronić Związku Radzieckiego". A w 1933 r. Komitet Wykonawczy Kominternu otrzymał następujące oświadczenie Biura Politycznego WKP(b): "Ten, kto nie poświęca wszystkich sił dla obrony interesów ZSRR, nie jest rewolucjonistą - jest kontrrewolucjonistą..." Za takie, "kontrewolucyjne" uznano na VII Kongresie Kominternu wszystkie rządy, które sprzeciwiały się działalności w swoich krajach ich narodowych komunistów. 3. Rozbrojenie, Liga Narodów, "pakty o nieagresji" Procesy zachodzące wewnątrz Kominternu rzutowały na całość stosunków ZSRR z innymi państwami. Ponieważ stosunki dyplomatyczne z zagranicą Moskwa budowała od zera, ZSRR od początku swojego istnienia zajęty był ustanawianiem rutynowych kontaktów dyplomatycznych. Od 1920 do 1937 r. ZSRR zawarł prawie trzysta traktatów, z których większość podpisano po 1924 r. W przybliżeniu 4/5 z nich miało charakter bilateralny, a tylko 136 I/5 stanowiły porozumienia wielostronne wszystkich rodzajów. Z układów bilateralnych około stu dotyczyło takich specyficznych kwestii, jak sprawy granic, stosunków konsularnych i umów pocztowych. Pozostałe dotyczyły stosunków handlowych i gospodarczych, neutralno- ści i nieagresji oraz oficjalnego uznania ZSRR. W ciągu następnych czterech lat (1937-1941) ZSRR zawarł ponad siedemdziesiąt porozumień wszystkich typów. Większość z tych porozumień w jakimś stopniu wiązało się z wojną i agresją ZSRR na inne państwa. Jednym z rodzajów działalności ZSRR na forum międzynarodowym, który znalazł pewne uznanie mało zońentowanej światowej opinii publicznej, było rzekomo szczere współdziałanie radzieckich dyplomatów z delegacjami innych krajów w ramach konferencji dotyczących problemów rozbrojenia. Protestując przeciwko wyłączeniu przedstawicieli rządu radzieckiego z konferencji waszyngtońskiej (1921/1922), Cziczerin oświadczył, że "Rosja Radziecka z największym zadowoleniem powita każde rozbrojenie". Na konferencji w Genui w 1922 r. delegacja radziecka wysunęła propozycję zredukowania wszystkich rodzajów uzbrojenia z wyjątkiem broni gazowej i lotnictwa, ale inicjatywa ta nie była dyskutowana. Pod koniec tego samego roku Rosja Radziecka zaproponowała wzajemną redukcję uzbrojenia Finlandii, Estonii, Litwie, Łotwie i Polsce, ale i ta propozycja po jej szczegółowym przeanalizowaniu została przez te państwa odrzucona. W 1924 r. Cziczerin zaś stanowczo odrzucił przedstawiony przez Ligę Narodów projekt traktatu, w którym sugerowano ujęcie kwestii rozbrojenia jako części składowej całego problemu bezpieczeństwa. "ZSRR - powie- dział Cziczerin - popiera ograniczone rozbrojenie, ale nie może ono mieć nic wspólnego z żadnym porozumieniem międzynarodowym lub organizacją, która mogłaby sugerować możliwość użycia środków przymusu... przeciwko jakiemukolwiek pojedynczemu państwu". W to miejsce, postępując zgodnie z właściwą sobie logiką, ZSRR zaproponował zwołanie specjalnej konferencji, która miałaby się zająć przygotowaniem porozumień ograniczających wielkość budżetów wojskowych i liczebność sił zbrojnych. Propozycja ta spotkała się z przychylnym zainteresowaniem Zachodu i ZSRR otrzymał wkrótce zaproszenie do wzięcia udziału we wstępnej konferencji, którą postanowiono zorganizować w Genewie. Moskwa bezzwłocznie zaakceptowała zaproszenie, ale wskutek sporu ze Szwajcarią dotyczącego uniewinnienia przez sąd szwajcarski rzekomego zamachowca na życie szefa delegacji radzieckiej na konferencję w Lozannie w 1923 r. - planowany udział ZSRR w tej konferencji uległ odroczeniu. Związek Radziecki nie brał już udziału w dalszych, wstępnych sesjach konferencji rozbrojeniowej w Genewie, aż do listopada 1927 r., kiedy to jego przedstawiciel Maksym Litwinow (wł. Wallach Meir) raz jeszcze przyciągnął uwagę świata propagandową, demagogiczną propozycją "całkowitej demobilizacji wszystkich sił zbrojnych lądowych, morskich i powietrznych". Wszelako ani ta propozycja, ani następne zgłoszone przez stronę radziecką nie weszły pod obrady konferencji, ale odbiły się szerokim echem w wielu wpływowych środowiskach w Europie i na świecie. W związku z tą sprawą powstało wów- czas wiele wątpliwości wśród komentatorów politycznych, nie tylko co do autentycz- ności i szczerości zgłaszanych przez delegację radziecką propozycji, ale również co do słuszności stanowiska, dobrej woli, a nawet prawdomówności zachodnich uczestników konferencji. Podobna atmosfera towarzyszyła podpisywaniu paktu Brianda-Kellogga o wyrzeczeniu się wojny jako narzędzia polityki narodów. ZSRR został odsunięty od tego paktu, aczkolwiek w to miejsce zaproponował niektórym swoim sąsiadom, Polsce, Litwie, Turcji i Iranowi, podpisanie porozumienia rozszerzającego działanie paktu na ten rejon Europy i Azji. Był to tzw. "protokół Litwinowa" (lub "protokół moskiewski"), który został podpisany w Moskwie 9 lutego 1929 r. Później ZSRR wyparł się tych gwarancji, ale należy przyznać, że w pierwszym okresie zrobił znacznie więcej od zachodnich sygnatariuszy paktu, którzy nie spieszyli się z ostatecznym sfinalizowaniem tego ważnego układu międzynarodowego. 137 Pod koniec lat trzydziestych prasa radziecka zamieściła kilka danych, które dały zupełnie inny obraz polityki rozbrojeniowej ZSRR niż deklarowany podczas konferencji między- narodowych przez radzieckich dyplomatów. Otóż według tych informacji radziecki budżet wojskowy w 1936 r. był o 175"% wyższy niż w roku poprzednim, a liczebność armii wzrosła w tym czasie o 200 tys. żołnierzy. Należy mieć przy tym na względzie fakt, że ZSRR związany był wówczas sojuszem z Francją, opracowywano również wspólne radziecko-francuskie plany współpracy wojskowej. Ludowy komisarz spraw zagranicznych Litwinow (od 1929 r.) na forum międzynarodowym uprawiał propagandę "zbiorowego bezpieczeństwa", ale równo- cześnie w samym ZSRR obniżono w tym czasie wiek poborowych z 21 do 19 roku życia oraz rozpoczęto opracowywanie wielkiego projektu rozbudowy marynarki wojennej. W 1937 r. ustanowiono oddzielny ludowy komisariat marynarki wojennej, rozpisano pożyczkę wewnę- trzną na sumę czterech bilionów rubli przeznaczoną na potrzeby armii. Nieustannie wzrastał też budżet wojskowy - w 1937 r. ZSRR wydał na zbrojenia w przeliczeniu na głowę mieszkańca ponad 23 dolary - najwięcej na świecie. W 1938 r. marszałek Woroszyłow oświadczył, że w przeciągu ostatnich pięciu lat radziecka obrona wybrzeża została wzmoc- niona na tyle, aby państwo od tej strony mogło czuć się zupełnie bezpiecznie. Druga pożyczka wewnętrzna, również na sumę czterech bilionów rubli, została przeznaczona na rozbudowę przemysłu zbrojeniowego, który - co należy przyznać - w poważnym stopniu przyczynił się do ogólnego wzrostu potencjału gospodarczego Związku Radzieckiego. W ramach tych inwestycji zbudowano wiele nowych fabryk w bezpiecznych, położonych daleko od granic, rejonach. W latach trzydziestych w ZSRR rozwijano też energicznie formacje obrony cywilnej, którą rokrocznie obejmowano coraz większą liczbą obywateli (obrona cywilna finansowana była w znacznym stopniu z funduszy uzyskiwanych z gier loteryjnych). Na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych wiele wybitnych osobistości ze świata polityki poddawano ostrej krytyce za to, że Związek Radziecki nie został zaproszony do Ligi Narodów. Gdyby się jednak przyjrzeć wypowiedziom radzieckich polityków z okresu 1919-1933, które wyrażały stosunek ZSRR do tej organizacji trudno byłoby uwierzyć, że takie ewentualne zaproszenie zostałoby przez Moskwę przyjęte. W programie RKP(b) z 1919 r. (który nawiasem mówiąc w wielu fragmentach obowiązywał do 1957 r.!) określono Ligę Narodów jako "międzynarodową organizację kapitalistów służącą do systematycznej eks- ploatacji wszystkich ludzi na ziemi". Ofcjalna radziecka nota z marca 1923 r., w której Moskwa anonsowała o przyjęciu zaproszenia Ligi Narodów do udziału w konferencji poświęconej ograniczeniu zbrojeń morskich stwierdzała, że "stosunek rządu radzieckiego do tzw. Ligi Narodów pozostaje niezmienny". W nocie oświadczono ponadto: "Rząd radziecki traktuje Ligę Narodów jako koalicję pewnych państw, które uzurpują sobie władzę nad innymi państwami i maskującą ich próby zamachu na prawa i niezależność innych narodów... Rząd radziecki jest przekonany, że to pseudomiędzynarodowe ciało służy jako zwykła maska skrywająca przed szerokimi masami agresywne cele polityki imperialistycznej wielkich mocarstw i ich wasali". Podobnie duży ładunek nienawiści do tej organizacji zawierało oświadczenie ludowego komisariatu spraw zagranicznych z 1926 r. i wiele późniejszych enuncjacji władz radzieckich. Jakimże więc zaskoczeniem musiały być dla zagranicznych obserwatorów wypowiedzi Mołotowa i Litwinowa pod adresem Ligi Narodów z grudnia 1933 r., które zawierały radykalnie inną od dotychczasowych ocenę Ligi. "Liga Narodów - powiedział Mołotow - wywiera pozytywny, powstrzymujący wpływ na te wszystkie siły, które szykują się do wojny". Litwinow zaś przyznał, że "siły, które są zainteresowane utrzymaniem pokoju niewątpliwie posiadają przewagę w Lidze Narodów". Tak więc kiedy w 1934 r. ZSRR otrzymał zaproszenie do Ligi Narodów - Moskwa bez wahania je przyjęła. Oficjalnie członkostwo ZSRR w Lidze Narodów datuje się od 18 września 1934 r. Przez następne pięć 138 lat (w grudniu 1939 r. ZSRR po agresji na Finlandię został wykluczony z Ligi Narodów) przedstawiciele Związku Radzieckiego w Lidze Narodów gorąco popierali wszystkie działania zmierzające do zachowania pokoju, wszelkie inicjatywy rozbrojeniowe i politykę zbiorowego bezpieczeństwa - wszystko oczywiście na radzieckich warunkach. Ale świat miał wiele powodów, aby powątpiewać w dobrą wolę pracujących w Lidze Narodów dyplomatów radzieckich, chociaż nierzadko miał również powody do kwestionowania dobrej woli innych członków Ligi. Jednym z instrumentów "oficjalnej" dyplomacji radzieckiej były tzw. "pakty o nie- agresji", które obejmowały wzajemne gwarancje "nienaruszalności istniejących granic" i zobowiązania do "powstrzymywania się od aktów agresji skierowanych przeciwko drugiej stronie". Poczynając od 1926 r. ZSRR podpisał takie pakty z kilkunastoma państwami i większość z nich została przynajmniej raz przedłużona. "Paktom o nieagresji" towarzyszyły zwykle, zwłaszcza od pierwszej połowy lat trzydziestych, tzw. "definicje agresora", co razem ustaliło reputację ZSRR na arenie międzynarodowej jako państwa "miłującego pokój". Aliści, jak pokazała przyszłość, gwarancje te nie miały żadnego praktycznego znaczenia. Radziecko-polski czy radziecko-fiński "pakty o nieagresji" z 1932 r. nie przeszkodziły w agresji ZSRR na te państwa w 1939 r. Należy wszelako powiedzieć, że takie pakty nie zabezpieczały również ZSRR, czego przykładem może być "pakt o nieagresji" zawarty przez to państwo z Niemcami 23 sierpnia 1939 r., który nie ustrzegł go przed agresją III Rzeszy w czerwcu 1941 r. Innym pomysłem radzieckiej dyplomacji były "pakty o wzajemnej pomocy". Pakty te można podzielić na dwa zasadnicze typy: radziecko-francuski "pakt o wzajemnej pomocy" z 1935 r. stanowił sojusz obronny starego typu - układ ten przewidywał wzajemne konsultacje w razie niebezpieczeństwa agresji oraz konkretną pomoc w przypadku rzeczywi- stej agresji na terytorium jednego z sygnatariuszy. Ten sam charakter posiadał układ z Czechosłowacją z 1935 r. Natomiast inny typ "paktu o wzajemnej pomocy" stanowił układ podpisany przez ZSRR z Mongolią Zewnętrzną (Mongolska Republika Ludowa) w 1936 r., czy pakty podpisane z państwami bałtyckimi po wybuchu wojny w 1939 r. Pakty z małymi państwami bałtyckimi stanowiły wstęp do ich zaanektowania w 1940 r. Pakt z Mongolią Zewnętrzną zaś ustalał panowanie ZSRR na tym obszarze jako rodzaj zabezpieczenia przed wpływami Japonii. 4. Stosunki z Chinami i Japonią W 1921 r. Rosja Radziecka zawarła układy z Turcją, Iranem, Afganistanem i Mongolią, ale obraz stosunków międzynarodowych w Azji mąciły wydarzenia w Chinach. Politykę ZSRR wobec Chin określało kilka szczególnych okoliczności, do których należałoby zaliczyć próby wykorzystania chińskich komunistów dla zabezpieczenia radzieckich interesów na Dalekim Wschodzie, a w tym przede wszystkim przeciwko Japonii okupującej część dalekowschodniego terytorium Związku Radzieckiego i rozszerzającej swoje wpływy na kontynencie azjatyckim. Ważnym problemem dla ZSRR była również sprawa wschodniochiń- skiej kolei żelaznej. W Chinach komunizm pojawił się najpierw jako ruch czysto intelektualny, który w sensie organizacyjnym przybrał postać bardziej klubów dyskusyjnych niż działających organizacji politycznych. W czasie I wojny światowej kluby dyskusyjne zaczęły się szybko rozrastać gromadząc coraz więcej członków. Wkrótce ich pozycja uległa wzmocnieniu dzięki kontak- 139 tom z organizacjami marksistowskimi, które powstawały w środowiskach emigracji chińskiej głównie w Europie Zachodniej. W Paryżu, na przykład, chiński marksista Czou En-lai, założył "Towarzystwo Chińskich Komunistów", a jego żona sformowała taką samą organizację w Berlinie. Wkrótce też podobne organizacje zaczęły powstawać w samych Chinach, a jedną z pierwszych była organizacja założona przez Mao Tse-tunga. Rewolucja bolszewicka w Rosji dostarczyła odczuwalnego impulsu dla ruchu chińskiego, a chińscy działacze komunistyczni zostali zaproszeni na I założycielski Kongres Kominternu w 1919 r. W 1920 r. agent Kominternu o nazwisku Marlin przybył do Szanghaju, aby wspomóc tamtejszych działaczy w tworzeniu Chińskiej Partii Komunistycznej, która zaistniała oficjalnie w 1921 r. Od tego czasu partia, składająca się w przeważającej mierze z inteligentów i studentów, zaczęła szybko powiększać swoje szeregi o robotników i chłopów, którzy masowo napływali do ruchu. Ale oprócz komunistów w Chinach istniał drugi, bardziej wpływowy, "narodowo-burżuazyjny" nurt rewolucyjny z Sun Jat-senem na czele - Kuomin- tang. Wychodząc z założenia, że popieranie narodowych, "burżuazyjnych" nurtów rewolucyj- nych w krajach walczących o uwolnienie się spod obcej dominacji jest dla interesów ZSRR ze wszech miar pożądane, Moskwa zdecydowała się na udzielenie poparcia siłom Kuomintangu. Poprzez Komintern zasugerowano więc komunistom połączenie ich sił z Kuomintangiem, zwłaszcza że dysponował on o wiele lepszą i sprawniej działającą siatką organizacyjną obejmującą całe południowe Chiny z ośrodkiem w Kantonie. Sun Jat-sen nie bardzo kwapił się do współpracy z komunistami, dlatego ludowy komisariat spraw zagranicznych ZSRR w porozumieniu z Kominternem wydelegował do Chin na początku 1923 r. Adolfa Joffe z zadaniem przekonania szefa Kuomintangu do takiego aliansu w zamian za pomoc Związku Radzieckiego w doprowadzeniu do końca rewolucji chińskiej. Wszelako głównym, tajnym celem misji Joffego było wybadanie na miejscu, czy istniała szansa opanowania Kuomintangu przez siły komunistyczne. Przybywszy na miejsce, wysłannik Moskwy zorientował się, że komuniści są jeszcze zbyt słabi, by myśleć o przechwyceniu kierownictwa rewolucją i w tej sytuacji nie pozostało mu nic innego, jak podjąć rzeczowe rozmowy z Sun Jat-senem. Rezultatem tych negocjacji było wysłanie do Moskwy, w celach szkoleniowych, grupy oficerów związanych z Kuomintangiem, wśród których znajdował się Czang Kai-szek. Sun Jat-sen upoważnił także Czang Kai-szeka do reprezentowania Kuomintangu przed władzami radzieckimi i do służenia im pomocą w dalszym rozwijaniu współpracy z chińskimi patriotami. Teraz Joffego zastąpił Lew Karachan i Michał Borodin, niezwykle zdolny i bystry konspirator, który wkrótce stał się głównym agentem Moskwy w Kantonie i Szanghaju. Zdaniem Borodina, Chiny były gotowe do rewolucji socjalistycznej, aczkolwiek na obecnym etapie postulował on konieczność współpracy komunistów z Kuomintangiem w walce z "anglo-amerykańskim imperializmem", jak również w budowaniu chińskiego nacjonalizmu. Borodin zaproponował zreorganizowanie partii Sun Jat-sena przez przyjęcie w jej szeregi komunistów. Odtąd komuniści, zachowując własną partię, zaczęli przenikać do struktur Kuomintangu, wspomagając jednocześnie ruch narodowowyzwoleńczy skierowany przeciwko podporządkowanemu obcym mocarstwom rządowi w Pekinie Tsao Kuna. Kuomintang podzielił się wkrótce na dwa skrzydła: prawe skupiło się wokół Czang Kai-szeka, który niedawno powrócił z Moskwy, a lewe zostało zdominowane przez komunistów, których głównym doradcą i łącznikiem z Moskwą pozostał Michał Borodin. Wkrótce też do Chin zaczęli napływać w większej niż dotychczas liczbie agenci Kominternu, a także agenci reprezentujący bezpośrednio interesy władz radzieckich. W 1926 r. komuniści pomogli Czang Kai-szekowi w zwycięstwie nad rządem w Pekinie, ale kiedy w następnym roku podjęli próbę ustanowienia w Szanghaju "rządu robotniczo-chłopskiego" i wysunęli żądania konfiskaty posiadłości ziemskich, zostali przez niego rozgromieni. Resztki roz- 140 proszonych grup komunistycznych schroniły się w zachodnich Chinach i zasiliły obóz Mao Tse-tunga. Innym zagadnieniem, które przyciągnęło uwagę Moskwy w tym rejonie Azji, był problem wschodniochińskiej kolei żelaznej, przebiegającej przez terytońum Mandżuńi do Władywo- stoku. W latach 1919-1920 Rosja Radziecka zrzekła się koncesji, jakie na tym obszarze Chin posiadała Rosja carska, kiedy rząd w Pekinie odmówił nawiązania stosunków dyplomatycz- nych z Republiką Dalekowschodnią, która reprezentowała interesy RFSRR (w listopadzie 1922 r. Republika Dalekiego Wschodu została włączona do Rosji Radzieckiej). W 1924 r. ustanowiono oficjalne stosunki pomiędzy Moskwą a Pekinem przez podpisanie układu, któremu towarzyszyły porozumienia dotyczące spornych terytońów granicznych i wymiany handlowej. Jedno z porozumień ustanowiło wspólny radziecko-chiński zarząd nad wschod- niochińską koleją żelazną. Ponieważ aktualna władza w Pekinie nie obejmowała Mandżurii, ZSRR podpisał również odpowiednie porozumienie z lokalnym rządem w Mukdenie. W oparciu o ten układ, który miał obowiązywać do 1929 r., ZSRR dzielił z Chinami administrowanie wschodniochińską linią kolejową. Była to typowa "lwia spółka", która polegała na tym, że 3/4 pracowników tej kolei było Rosjanami, co faktycznie oddawało władzę nad nią w ich ręce. Latem 1929 r. Chińczycy postanowili zmienić tę sytuację - Rosjan przepędzili, a linię kolejową przejęli pod własną administrację. W odpowiedzi Moskwa odwołała swoich dyplomatów z Chin, a do Mandżurii wprowadziła sformowaną właśnie Specjalną Armię Dalekowschodnią dowodzoną przez Wasyla Bluchera. Militarny opór Mandżuńi wkrótce się załamał, a chiński rząd w Mukdenie został zmuszony do przyjęcia w grudniu 1929 r. traktatu, który przywracał status quo ante. Ten stan rzeczy trwał w zasadzie do 1931 r., tzn. do czasu, kiedy Japonia zajęła Mandżuńę i utworzyła na tym obszarze zależne od siebie państewko Mandżukuo. Oficjalne zaś stosunki pomiędzy ZSRR a Chinami zostały przywrócone pod koniec 1932 r. Upadek imperium carskiego i przedłużająca się w Rosji rewolucja dały Japonii dobrą sposobność do powiększenia zdobyczy terytorialnych na kontynencie azjatyckim. Większość rosyjskich obszarów na Dalekim Wschodzie znajdowało się pod kontrolą japońską do 1922 r. W styczniu 1925 r. ZSRR podpisał z Japonią w Pekinie konwencję, na mocy której przywrócono stosunki dyplomatyczne oraz konsularne pomiędzy obu państwami. Za punkt wyjścia konwencja przyjęła zasadę nieingerencji w sprawy wewnętrzne umawiających się stron i stwierdzała, że żadna z nich nie zezwoli na obecność na jej terytońum organizacji lub grup, które by pretendowaly do objęcia władzy na jakiejkolwiek części terytorium drugiego państwa. Rząd japoński wyraził zgodę na ewakuację swoich wojsk z północnego Sachalinu do 15 maja 1925 r., rząd radziecki zaś poczynił ustępstwo na rzecz Japonii i zgodził się na udzielenie jej koncesji na północnym Sachalinie, zwłaszcza na eksploatację 50% obszarów ze złożami ropy naftowej. Ten cenny prezent bardzo wspomógł japońskie koncerny naftowe. Zbliżenie radziecko-japońskie trwało nieprzerwanie do końca lat dwudziestych, a nawet częściowo przez lata trzydzieste, jeżeli nie liczyć kilku napięć wywołanych przede wszystkim sytuacją w Chinach. Zajęcie Mandżuńi przez Japonię w 1931 r. i utworzenie tam wasalnego państewka Mandżukuo należało do najpoważniejszych zadrażnień we wzajemnych stosun- kach radziecko-japońskich i zmusiło Moskwę do znacznego wzmocnienia radzieckich garnizonów wojskowych na Dalekim Wschodzie. Ale kiedy Japonia odmówiła w 1932 r. podpisania z ZSRR paktu o nieagresji, Moskwa nie podjęła przeciwko niej żadnych działań dyplomatycznych, aczkolwiek Stalin wykorzystał ten fakt jako straszak przeciwko własnemu społeczeństwu dla usprawiedliwienia twardego kursu w polityce wewnętrznej. Rozszerzająca się agresja Japonii w Chinach przybliżyła ją do granic Mongolii Zewnętrznej zagrażając interesom radzieckim na tym obszarze. Coraz częściej też zaczęło dochodzić do zbrojnych incydentów radziecko-japońskich. ZSRR nie czuł się jednak zdolny 141 w tym momencie do przeciwstawienia się presji japońskiej lub - być może - nie zdawał sobie sprawy, że sytuacja wymagała zdecydowanego przeciwdziałania. W 1935 r. ZSRR sprzedał Japonii wschodniochińską kolej żelazną za sumę stanowiącą niewielki procent jej rzeczywistej wartości. Równocześnie Moskwa kontynuowała rozbudowę swojego potencjału militarnego na Dalekim Wschodzie, głównie w pobliżu granicy w Mandżuńą. W 1936 r., kiedy w Japonii przewagę zdobyli militaryści i kraj ten przystąpił do "paktu antyko- minternowskiego", ZSRR porozumiał się z Chinami Czang Kai-szeka. Był to rodzaj układu wojskowego, który zaowocował ściślejszą współpracą jeszcze przed japońską agresją na Chiny w 1937 r. Po japońskim ataku Moskwa udzieliła Chinom pomocy w postaci kredytów i dostaw sprzętu wojskowego, kierując je przez Singkiang w chińskim Turkiestanie. Doprowadziło to do stanu niewypowiedzianej wojny pomiędzy Związkiem Ra izieckim a Japonią, której szczytowy moment przypadł na lata 1938-1939. 5. Stosunki z Zachodem Radziecko-niemiecki traktat zawarty w Rapallo 16 kwietnia 1922 r. zapoczątkował okres normalizacji stosunków Rosji Radzieckiej (od 30 grudnia 1922 r. ZSRR) ze światem kapitalistycznym. Od 1921 r. przez następne kilka lat realizacji Nowej Ekonomicznej Polityki władzom radzieckim towarzyszyła świadomość, że nawiązanie stosunków z innymi państwami jest absolutnie niezbędne dla zachowania pokoju, którego Rosja tak potrzebowała, jak również dla pozyskania pomocy gospodarczej i technologicznej Zachodu. Z kolei dla rządów państw zachodnich dyplomatyczne rozpoznanie nowej Rosji miało być pierwszym krokiem do nawiązania z nią stosunków handlowych, zwłaszcza że potencjalni kupcy i inwestorzy tych państw nie kwapili się do lokowania swoich kapitałów w kraju, którego nie uznawały ich rządy (wyjątek stanowili Amerykanie, którzy zawarli prywatny układ handlowy z ZSRR na długo przed uznaniem tego państwa przez rząd USA). Państwa zachodnie nie spieszyły się do uznania ZSRR dejure między innymi i z tej przyczyny, że niektóre środowiska społeczne tych krajów, a szczególnie amerykańskie, co pewien czas doświadczały aktów prowokacji politycznej lub dywersji ideologicznej dokonywanych przez agentów Kominternu bulwer- sujących opinię publiczną. Rząd brytyjski zaś był dodatkowo urażony antykolonialną propagandą komunistyczną szerzoną przez zwolenników Moskwy prawie w całym Imperium, natomiast Paryż nie mógł zapomnieć strat tysięcy obywateli francuskich, których zainwes- towane w Rosji kapitały zostały znacjonalizowane przez bolszewików po 1917 r. Zawarcie traktatu handlowego z Wielką Brytanią w 1921 r. oznaczało uznanie defacto Rosji Radzieckiej przez Londyn i równocześnie Moskwa rozpoczęła starania o nawiązanie stosunków z Republiką Weimarską. Niemcy i Rosja ze względu na swoje problemy gospodarcze oraz z uwagi na fakt, iż traktat wersalski postawił je poza nawiasem państw kształtujących powojenne oblicze świata ciążyły ku sobie, dlatego układ między nimi stawał się czymś naturalnym. Ponieważ Niemcy zostały zobowiązane traktatem wersalskim do drastycznego ograniczenia zbrojeń, również niemiecki Sztab Generalny był zadowolony z tych tendencji, gdyż mógł liczyć na nawiązanie współpracy wojskowej z Armią Czerwoną. Wielka Brytania i Francja zostały więc nieprzyjemnie zaskoczone, kiedy pod ich bokiem, podczas konferencji w Genui, w jednej z dzielnic tego miasta Rapallo., Rosja Radziecka podpisała traktat z Republiką Weimarską. Traktat zapowiadał ustanowienie normalnych stosunków pomiędzy tymi państwami, a jednocześnie obie strony zrezygnowały ze wzajemnych roszczeń finansowych wynikających ze strat wojennych i obiecały sobie nawiązać współpracę gos- 142 podarczą. Dla bolszewików było to pierwsze uznanie ich państwa de jure przez państwo zachodnie. W 1924 r. nowy lauborzystowski rząd Wielkiej Brytanii uznał ZSRR de jure oraz zapowiedział podpisanie z nim nowego traktatu handlowego (w tym samym roku ZSRR nawiązał również stosunki dyplomatyczne z Francją). Zasadniczym warunkiem podpisania takiego traktatu miało być zobowiązanie się Moskwy do wypłacenia odszkodowania za znacjonalizowane w ZSRR kapitały brytyjskie. Moskwa uznała ten warunek za możliwy do przyjęcia (już w 1922 r. rząd radziecki zgodził się negocjować kwestię swojego zadhxżenia zagranicznego). Jednak w październiku 1924 r. w Wielkiej Brytanii wybory wygrali konserwatyści, którzy oskarżali lauborzystów o daleko idące ustępstwa wobec Moskwy. Jeszcze przed wyborami gazety konserwatywne opublikowały sfałszowany list Zinowiewa wysłany rzekomo do komunistów brytyjskich, w którym jakoby nakazywano im podjęcie agitacji komunistycznej w armii brytyjskiej i w Irlandii. Strach społeczeństwa brytyjskiego przed komunizmem spotęgowany "listem Zinowiewa" pomógł konserwatystom zwyciężyć w wyborach, którzy po utworzeniu swojego rządu odmówili ratyfikacji traktatu handlowego z ZSRR. Jednym z następstw takiej postawy konserwatystów był apel Kominternu skierowany w 1926 r. do robotników brytyjskich wzywający ich do zorganizowania strajku generalnego. W odpowiedzi rząd brytyjski 27 maja 1927 r. zerwał stosunki z Moskwą, a kiedy w październiku 1929 r. lauborzyści ponownie je nawiązali, było już za późno, Stalin bowiem zdążył wykorzystać zerwanie jako argument przeciwko pojednawczej polityce zagranicznej proponowanej przez Bucharina i Rykowa. Po abdykacji Mikołaja II Stany Zjednoczone uznały Rząd Tymczasowy i z dużym pośpiechem przyznały mu znaczną pomoc finansową. W Waszyngtonie akredytowano ambasadora rosyjskiego Borysa Bachmietiewa, który praktycznie urzędował tam do czerwca 1922 r. (Ludwig Martens, którego bolszewicy wysłali do USA w 1919 r. jako swojego ambasadora, został deportowany z tego kraju już w 1920 r.). Stany Zjednoczone nie uznały rządu bolszewickiego, a jednym z wielu tego powodów był ten, że większość Amerykanów było przekonanych, iż bolszewicy są agentami niemieckimi. Stany Zjednoczone, aczkolwiek niechętnie, wzięły udział w interwencji zbrojnej w Rosji Radzieckiej i amerykańskie oddziały pozostawały w niektórych rejonach tego kraju do 1920 r. USA nie wzięły udziału we francusko-brytyjskiej blokadzie Rosji Radzieckiej, chociaż osiągnęły ten sam rezultat przez wstrzymanie wydawania pozwoleń swoim obywatelom na handel z tym państwem. Restrykcje te obowiązywały do 1920 r. W latach 1920-1933 stosunki radziecko-amerykańskie charakteryzowała znacząca współ- praca z ZSRR amerykańskich prywatnych przedsiębiorców. Już od końca 1920 r. koncerny amerykańskie i indywidualni businessmani zaczęli odwiedzać Rosję Radziecką w znacznej liczbie. Lista amerykańskich kompanii, które inwestowały w tym kraju, jest długa. Wymień- my tu takie koncerny, jak Ford, Dupont, General Electric, American Asbestos i Radio Corporation of America. Te kontakty, a przede wszystkim zmiana sytuacji politycznej w Europie stworzyły warunki do oficjalnego uznania ZSRR przez USA, co nastąpiło 16 listopada 1933 r. W lipcu 1935 r. podpisano radziecko-amerykański traktat handlowy, który przyniósł w 1938 r. import amerykańskich towarów do ZSRR na sumę prawie 70 mln dolarów. Względnie dobre stosunki ustanowione między Rosją Radziecką a Republiką Weimarską w Rapallo przetrwały w zasadzie do 1933 r., pomimo okresowych napięć wywoływa- nych działalnością agentów Kominternu w Niemczech. 12 października 1925 r., a więc w czasie, kiedy trwała konferencja w Locarno, ZSRR podpisał z Niemcami traktat gospodarczy, który 24 kwietnia 1926 r. uzupełniono układem o neutralności stwierdzającym, że podstawę wzajemnych stosunków między obu państwami stanowi nadal traktat z Rapallo z 1922 r. Artykuł 2 układu zobowiązywał oba państwa do zachowania - neutralności 143 w wypadku gdyby jedno z nich, "mimo swojego pokojowego postępowania", stało się obiektem napaści ze strony trzeciego państwa lub grupy państw trzecich. Konwencja zobowiązywała również obie strony do nieuczestniczenia w koalicji państw trzecich, której celem byłaby gospodarcza oraz finansowa dyskryminacja jednej z umawiających się stron. Istotne znaczenie miała też wymiana not między rządami radzieckim i niemieckim przy podpisywaniu układu. Rząd niemiecki potwierdził w swojej nocie zobowiązanie do przeciw- stawiania się całą siłą - po wstąpieniu do Ligi Narodów - wszelkim dążeniom w jej łonie, które by "byty jednostronnie wymierzone przeciwko ZSRR". Rząd niemiecki stwierdzał, że "udział Niemiec w Lidze Narodów nie może stanowić przeszkody w rozwoju przyjaznych stosunków między Niemcami a ZSRR". Gwarantowało to w pewnej mierze, iż Niemcy nie będą w Lidze Narodów prowadziły polityki przeciwko ZSRR. Rząd radziecki zaś przyjmował do wiadomości oświadczenie rządu niemieckiego oraz wyrażał przekonanie, że "rządy obu państw będą kierowały się w toku rokowań koniecznością zachowania powszechnego pokoju". Porozumienia te doprowadziły do nawiązania bliskiej współpracy gospodarczej i handlowej między obu państwami. Szczególnie w czasie realizacji w ZSRR pierwszego planu pięcioletniego Niemcy starały się przywrócić na tej drodze pozycję ekonomiczną, jaką posiadały w Rosji carskiej w latach 1912-1913. Właśnie w latach pierwszej pięciolatki Niemcy dostarczały 46% całego radzieckiego importu, a jak już wspomnieliśmy, na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych istniała też między obu partnerami zadowalająca ich współpraca wojskowa. Sytuacja zmieniła się radykalnie po dojściu Hitlera do władzy, kiedy Niemcy wystąpiły z Ligi Narodów w 1933 r., w 1935 r. wypowiedziały traktat wersalski, a w 1936 r. zajęły Nadrenię. Wzrost ambicji mocarstwowych Niemiec zniszczył starą równowagę sił na kontynencie i stworzył nowe realia polityczne w Europie. Były to wydarzenia, które zarówno w przypadku ZSRR, jak i innych państw europejskich musiały podziałać jednocząco. Jeżeli lata 1917-1921 w polityce radzieckiej można by nazwać okresem "ofensywy rewolucyjnej", lata 1921-1934 okresem "obronnego izolacjonizmu", to lata 1934-1938 były erą "eksperymen- talnych sojuszy politycznych" ZSRR z państwami kapitalistycznymi. Już we wrześniu 1933 r. ZSRR zerwał współpracę wojskową z Niemcami, rok później wstąpił do Ligi Narodów, a w 1935 r. podpisał trójstronny układ z Francją i Czechosłowacją (do układu dołączona była klauzula, w której ZSRR zobowiązał się udzielić pomocy Czechosłowacji w wypadku napaści na to państwo dowolnego agresora, jednak pod warunkiem że takiej pomocy udzieli Czechosłowacji także Francja. Wartość tego układu poddana została próbie w związku z układami monachijskimi: ZSRR oprócz werbalnych deklaracji, nie włączył się do obrony Czechosłowacji). W 1936 r. uforxnowała się oś Berlin-Rzym i doszło do zawarcia przez Niemcy i Japonię "paktu antykominternowskiego", do którego w 1937 r. dołączyły Włochy. W 1936 r. rozpoczęła się też wojna domowa w Hiszpanii. Właśnie wojna domowa w Hiszpanii postawiła Moskwę w dosyć niezręcznej sytuacji: zwycięstwo faszystów mogło prowadzić do faszystow- skiego zamachu stanu we Francji, zaś zwycięstwo republikanów, w razie utworzenia silnego rządu z komunistami, mogło skłonić Francję do szukania sojuszu antykomunistycznego z Niemcami. Nie tak prosto przedstawiała się również sprawa ewentualnej interwencji zbrojnej ZSRR w Hiszpanii. Jeżeli Moskwa zdecydowałaby się na taki krok - mogła liczyć tylko na poparcie komunistów. Kompetentne radzieckie czynniki polityczne długo więc rozważały tę kwestię zanim podjęły decyzję o udzieleniu pomocy obrońcom republiki. Najpierw Komintern zorganizował dostawy broni dla republikanów, a następnie wziął się do tworzenia "brygad międzynarodowych". Jednocześnie Moskwa starała się złagodzić radyka- lizm hiszpańskich komunistów i odwieść ich od żądań nacjonalizacji zagranicznych inwestycji i likwidacji własności prywatnej w swym kraju. ZSRR dostarczył broń do Hiszpanii i wysłał 144 tam ludzi, ale nie mógł współzawodniczyć z niemiecką i włoską interwencją po przeciwnej stronie. W rezultacie tej interwencji ZSRR stracił też wiele ze swojego prestiżu między- narodowego, i to nie wskutek zwycięstwa generała Franco, a w rezultacie działań agentów NKWD, którzy licznie "towarzyszyli" radzieckiej pomocy w tym kraju. Próby narzucenia swojej woli republikanom, intrygi, morderstwa, sądy kapturowe i porwania przeciwników stalinizmu, w tym przede wszystkim trockistów i anarchistów - członków brygad między- narodowych, dokonywane przez radzieckie służby specjalne, dopełniały całości obrazu sytuacji w obozie antyfaszystowskim, a nie wszystkie takie przypadki udało się zachować w tajemnicy. Francja i Wielka Brytania stanęły na stanowisku "nieingerencji" w wojnę domową w Hiszpanii, którą traktowały jako rozgrywkę pomiędzy faszyzmem a komunizmem. W ówczesnej europejskiej opinii publicznej istniało przekonanie, że linia walki pomiędzy faszyzmem a komunizmem najostrzej uwidoczniła się właśnie w Hiszpanii. To prawda, że w Hiszpanii doszło do starcia pomiędzy tymi dwoma ekstremalnymi systemami, ale przecież ZSRR, pomimo zaangażowania się w tej wojnie, prowadził równocześnie szeroką wymianę handlową z Niemcami i Japonią. Moskwa nie przestała też traktować faszyzmu i kapitalizmu jako nierozłącznych elementów jednego systemu, jako wroga państwa radzieckiego (Stalin w tym czasie poinstruował Komintern o konieczności połączenia się francuskiej partii komunistycznej z innymi partiami lewicowymi w tym kraju we wspólnym "froncie ludowym" do walki z faszyzmem i "reakcyjną burżuazją"). Przywódcy radzieccy mogli też podać wiele wymownych przykładów na - lansowane zwłaszcza wobec własnego społeczeństwa - "o- krążenie kapitalistyczne" i powinowactwo faszyzmu z kapitalizmem. W krajach Europy Zachodniej - we Francji i Wielkiej Brytanii - wielu polityków jawnie wychwalało reżim Mussoliniego za jego rzekomą, nadzwyczajną skuteczność. Nie brakowało tam również osób ze świata polityki i finansjery, które nie tylko były przekonane, że mogą zrobić z Hitlerem dobry interes, ale także podejmowały w tym kierunku konkretne działania. Wprawdzie w krajach Europy Zachodniej organizowano wiele manifestacji przeciwko ofensywie sił faszystowskich w Niemczech, Włoszech, Hiszpanii i wypowiadano pod ich adresem nawet bardzo ostre słowa, ale jednocześnie rządy tych państw nie zrobiły nic, aby zapobiec agresji japońskiej na Chiny, niemieckim zbrojeniom czy atakowi Włoch na Etiopię. Natomiast po Anschlussie Austrii ograniczono się tylko do nieśmiałych słów protestu. Zajęcie Czecho- słowacji przez Niemcy, w rezultacie układu monachijskiego, nie zakończyło procesu kreowania nowego porządku w Europie - było tylko chwilowym uspokojeniem, jeszcze jednym ustępstwem na rzecz Niemiec, którą to politykę państwa zachodnie rozpoczęły już na długo przedtem. ZSRR nie brał udziału w przygotowaniach, które doprowadziły do konferencji w Mona- chium, ani w samej konferencji (odbyła się w dniach 29-30 września 1938 r.), ale jego rola w późniejszych wydarzeniach nie jest całkiem jasna. Czy ZSRR naprawdę był gotów do udzielenia pomocy Czechosłowacji, gdyby o nią poprosiła - nikt nie może odpowiedzieć na to pytanie z całkowitą pewnością, ponieważ takiej prośby nie wysunięto, a i dowody na radziecką propozycję takiej pomocy także nie są ani wiarygodne, ani jednoznacznie potwierdzone. Natomiast niezaprzeczalnym faktem jest, że Monachium przekonało polityków radzieckich - jeżeli w ogóle potrzebowali takiego przekonania - że ZSRR pozostał sam we wrogim sobie świecie. To musiało wpłynąć na sposób zachowania się ZSRR w następnym okresie, chociaż nie może tłumaczyć wszystkich działań, jakie w tym czasie podejmowali radzieccy dyplomaci. Należy się zgodzić, że radzieckie koncepcje "zbiorowego bezpieczeń- stwa", niezależnie od tego, czy wysuwano je w dobrej wierze, czy nie - ostatecznie doznały niepowodzenia. Ale jednym z powodów tej porażki było stosowanie przez ZSRR w jego polityce zagranicznej dwóch sprzecznych ze sobą sposobów działania - "rewolucyjnej i 145 konspiracji" i "otwartej", oficjalnej dyplomacji. Niewątpliwie prawdą również jest to, że niechęć Paryża i Londynu do występowania przeciwko III Rzeszy wspólnie z ZSRR wynikała z braku zaufania do Armii Czerwonej po czystkach, jakie właśnie przeszła, a także z braku zaiteresowania tych stolic pomocą dla małych i odległych państw i prawdopodobnie z przekonania niektórych konserwatywnych polityków, że ekspansja Niemiec na Wschód leży w interesie Zachodu. 6. Stosunki z Polską Podpisany 18 marca 1921 r. w Rydze traktat pokojowy z Polską zakończył okres dwuletniej wojny o wschodnie granice Polski, a równocześnie rozwiał nadzieje Moskwy na rychłe przeniesienie rewolucji rosyjskiej na zachód Europy. Na mocy traktatu Rosja Radziecka zgodziła się uznać pretensje Polski do około 1/3 jej dawnych ziem kresowych, to znaczy wrócono mniej więcej do granic po II rozbiorze Polski. Natomiast Polska przyjęła radziecki warunek dotyczący uznania Ukrainy radzieckiej, która zresztą figurowała obok Rosji Radzieckiej jako sygnatańusz traktatu ryskiego. Polska zobowiązała się również do rozwiązania istniejących na jej terytońum oddziałów ukraińskich atamana Petlury, białoruskich gen. S. Bałachowicza i rosyjskich gen. J. Perenykina. W sprawach finansawych Rosja Radziecka zobowiązała się do wypłacenia Polsce w ciągu roku 30 mln rubli w złocie z tytułu udziału ziem polskich w życiu gospodarczym carskiej Rosji. Suma ta nigdy nie została Polsce wypłacona. Nadto Rosja Radziecka miała wypłacić Polsce 29 mln rubli w złocie za zatrzymany w Rosji tabor kolejowy z Królestwa Polskiego - z sumy tej wypłacono tylko znikomą część. Rosja Radziecka zobowiązała się także do zwrócenia Polsce zagrabionych przez rząd carski zbiorów sztuki, archiwów, bibliotek i trofeów wojennych. Akcja zwrotu tych przedmiotów trwała bardzo długo i znaczna ich część, chociaż nie wszystkie, wróciła do Polski. Pokój ryski był pokojem kompromisowym, ponieważ żadna ze stron nie posiadała wystarczającej siły do narzucenia stronie przeciwnej swoich warunków. Wyegzekwowanie pozostałych warunków traktatu ryskiego również natrafiało na poważne trudności. Utrudniano, na przykład, powrót do kraju Polakom, którzy wyrazili taki zamiar, tych zaś, którzy znajdowali się w więzieniach Czeki, wymieniano za komunistów aresztowanych w Polsce. Powracającym władze radzieckie często.uniemożliwiały zabranie swojego mienia. Nagminnie też strona radziecka gwałciła VII artykuł traktatu, gwarantujący swobody religijne Polaków w Rosji. Protestujących duchownych i wiernych świeckich zsyłano masowo do obozów pracy. Księży polskich oskarżano o rzekomy udział w organizacjach kontrrewolucyjnych i o wykorzystywanie "przesądów religijnych" do spiskowania przeciwko władzy radzieckiej. Równocześnie władze radzieckie inspirowały z terenu Białorusi i Ukrainy radzieckiej zaburzenia na kresach. Uzbrojone bandy dywersantów przekraczały nielegalnie granicę celem prowadzenia agitacji przeciwko państwu polskiemu pośród zamieszkałej na kresach ludności białoruskiej i ukraińskiej. Radziecko-niemiecki traktat z Rapallo oceniony został przez niektórych polityków polskich jako wznowienie śmiertelnego zagrożenia niepodległości Polski i pokoju europej- skiego. Polska jako jedyne państwo europejskie odczuwała bezpośrednie zagrożenie ze strony Niemiec i Rosji Radzieckiej. Tymczasem po Rapallo Rosja Radziecka podjęła próbę wciągnięcia w orbitę swoich wpływów państw bałtyckich i Polski. W grudniu 1922 r. z inicjatywy Moskwy zwołano tam konferencję, która miała rozwiązać problem rozbrojenia państw-uczestników konferencji, tj. Rosji Radzieckiej, Polski, Litwy, Estonii i Finlandii. Ale 146 kiedy państwa te odpowiedziały na radziecką propozycję paktów o nieagresji z każdym z osobna kontrpropozycją podpisania przez Rosję Radziecką wspólnego i jednego paktu ze wszystkimi uczestnikami konferencji - Moskwa odmówiła i zerwała obrady. Kiedy więc nie udało się wciągnąć tych państw w orbitę wpływów radzieckich, ZSRR wystąpił z propozycją do Republiki Weimarskiej zepchnięcia Polski w jej granice etnograficz- ne. Jednak nadzieje Moskwy na konkretne kroki w tej sprawie unicestwiło zbliżenie Niemiec i państw zachodnich zakończone podpisaniem traktatu w Locarno 16 października 1925 r. Mimo tych wrogich wobec Polski działań, w sierpniu 1924 r. Warszawa wystosowała notę do komisariatu spraw zagranicznych ZSRR z propozycją zwołania konferencji, której celem byłoby unormowanie wzajemnych stosunków. Wkrótce potem do Moskwy udał się jako poseł Rzeczpospolitej Polskiej, Stanisław Kętrzyński, do Warszawy zaś przybył poseł radziecki Piotr Wojkow. Rozpoczęto także rozmowy nad zawarciem paktu o nieagresji. Wszelako jednoczesne zabiegi Polski do zbliżenia z państwami bałtyckimi odczytano w Moskwie jako poczynania antyradzieckie i wzajemne kontakty uległy ochłodzeniu. Pomimo to 3 sierpnia 1925 r. udało się zawrzeć tzw. "umowę moskiewską", dotyczącą trybu rozstrzygania zatargów granicznych, oraz podpisać protokół w Jampolu o zapobieganiu napadom i likwidacji band granicznych. We wrześniu do Warszawy przybył Cziczerin, by podjąć przerwane rozmowy na temat paktu o nieagresji. Moskwa uzależniała jednak podpisanie paktu od spełnienia przez Polskę pewnych warunków, między innymi zrezygnowania z radzieckich spłat reparacji wojennych wynikających z traktatu ryskiego oraz uznania jako legalną Komunistycznej Partii Polski. ZSRR zastosował jednocześnie szantaż przez zawarcie wcześniej niż z Polską porozumienia z Niemcami, próbował też pozyskać sobie Litwinów, dając im do zrozumienia, że tylko przy jego poparciu mogą liczyć na odzyskanie Wilna. Działania te miały na celu rozbicie polskiej inicjatywy, jaką była propozycja zawarcia przez ZSRR paktu o nieagresji z wszystkimi zainteresowanymi państwami Europy Wschodniej, a więc oprócz Polski, także z Rumunią i państwami bałtyckimi. ZSRR odrzucał taką koncepcję sugerując, że Polska dąży rzekomo do hegemonii w pasie od Morza Bałtyckiego do Morza Czarnego. Od chwili zgłoszenia paktu o nieagresji do momentu jego podpisania upłynęło siedem lat, ponieważ negocjacje natrafiły na szereg trudności, wskutek czego były wielokrotnie od- raczane. Trudności te można podzielić na dwie kategorie: pierwsze, niejako uboczne, nie związane z samą istotą paktu, oraz drugie, zasadnicze, wypływające z zakresu i treści paktu. Do pierwszych należy zaliczyć nie przebierającą w środkach nagonkę propagandową Moskwy, a za nią Kominternu, wymierzoną w polskie rządy pomajowe. Przewrót majowy określono jako faszystowski i dokonany pod dyktando Wielkiej Brytanii w ramach budowania rzekomego frontu antyradzieckiego. Istotną trudnością było też podpisanie przez ZSRR i Litwę paktu o nieagresji 28 września 1926 r., w którym obie strony powoływały się na traktat pokojowy pomiędzy nimi z 12 lipca 1920 r., na mocy którego Wilno zostało uznane za integralną część terytorium Litwy, co stało w sprzeczności z traktatem ryskim. Wzajemne stosunki uległy dalszemu pogorszeniu, gdy latem 1927 r. emigrant rosyjski, Borys Kowerda, dokonał zabójstwa posła radzieckiego Piotra Wojkowa. ZSRR obciążył władze polskie za ten mord i nasilił kampanię antypolską. Jednocześnie Moskwa rozpoczęła brutalne akcje przeciwko Polakom zamieszkującym w ZSRR. Do drugiej, znacznie ważniejszej kategorii przeszkód, należy zaliczyć różnice poglądów pomiędzy Moskwą a Warszawą w sprawie zakresu i treści paktu. Przede wszystkim Polska, wychodząc z założenia, że problemy terytorialne między ZSRR a Polską, Łotwą, Estonią i Finlandią zostały już rozwiązane w traktatach pokojowych, dążyła do tego, aby wspólny pakt o nieagresji między tymi państwami i groźba wspólnej interwencji przeciwko temu, kto by pokój pogwałcił, były dodatkową gwarancją zabezpieczenia pokoju (później Polska odstąpiła od zasady wspólnego i jednego paktu o nieagresji na rzecz paktów dwustronnych). Druga podstawowa różnica 147 dotyczyła uznania przez ZSRR zobowiązań, jakie spoczywały na Polsce w konsekwencji jej przynależności do Ligi Narodów. ZSRR odnosił się negatywnie do traktatu wersalskiego i w owym czasie zwalczał Ligę Narodów, dlatego nie chciał uznać zobowiązań, jakie wynikały z tytułu przynależności Polski do Ligi. Prowadząc pertraktacje Polska jednocześnie starała się osłabić zagrożenie ze wschodu. W grudniu 1928 r. Warszawa zareagowała pozytywnie na propozycję Litwinowa dotyczącą podpisania układu, który mógłby wprowadzić w życie pakt Brianda-Kellogga o wyrzeczeniu się wojny między ZSRR, Polską i Litwą. Polska ze swojej strony zaproponowała włączenie do tego układu pozostałych krajów bałtyckich i Rumunii. Propozycja ta została przyjęta przez ZSRR i 9 lutego 1929 r. przedstawiciele rządów ZSRR, Polski, Rumunii, Łotwy i Estonii podpisali "protokół Litwinowa". Kilka tygodni później swój akces do "protokołu" zgłosiły również Litwa, Gdańsk, Turcja i Iran. Była to pierwsza wspólna umowa zawarta przez ZSRR z jego zachodnimi sąsiadami. Podpisanie protokołu nie wpłynęło w zasadniczy sposób na zmianę stosunków między ZSRR a Polską - każda ze stron zarzucała drugiej odchodzenie od ducha porozumienia. 23 sierpnia 1931 r. wznowiono oficjalne rozmowy między ZSRR a Polską w sprawie zawarcia paktu o nieagresji, który ostatecznie podpisano 25 lipca 1932 r. Normalizacja stosunków z Polską znalazła swoje odzwierciedlenie między innymi w wielu imprezach kulturalnych zorganizowanych w Moskwie i w Warszawie. Na przykład, w marcu 1933 r. otwarto w Warszawie wystawę malarstwa radzieckiego, która według krytyków polskich stała się wydarzeniem roku. W tak sprzyjającym klimacie nastąpiło podpisanie w Londynie 3 lipca 1933 r. konwencji o tzw. "definicji agresora". Oprócz ZSRR i Polski wśród sygnatariuszy tej konwencji znalazły się następujące kraje: Estonia, Łotwa, Rumunia, Turcja, Iran i Afgani- stan. Ostatnią umową o charakterze politycznym zawartą przed wybuchem II wojny światowej między ZSRR a Polską był protokół podpisany w Moskwie 26 listopada 1938 r. W zasadzie była to polska inicjatywa, która zmierzała do położenia kresu pewnemu napięciu we wzajemnych stosunkach polsko-radzieckich, jakie uwidoczniło się przed i po Monachium. Ów protokół nie tylko potwierdził aktualność istniejących już umów politycznych, lecz również rozszerzał podstawę tych porozumień na sferę gospodarczą. W rezultacie tego porozumienia, 19 lutego 1939 r., podpisano pierwszy traktat handlowy między ZSRR a Polską. 7. Pakt Ribbentrop-Mołotow Po konferencji w Monachium przywódcy radzieccy ze Stalinem na czele postanowili uznać jej postanowienia jako naczelną wskazówkę dla aktualnej polityki zagranicznej ZSRR. Zresztą odpowiadało to zasadom, jakimi kierowano się w Moskwie od kilku już lat, a które zostały wyłożone przez Stalina jeszcze na XVII Zjeździe WKP(b) w 1934 r. Zwracając się do delegatów Stalin powiedział wówczas: "my nie mamy żadnej ońentacji politycznej ani na Niemcy, ani na Polskę czy Francję. Naszą ońentacją w przeszłości i obecnie jest ZSRR i tylko ZSRR. I jeżeli interesy ZSRR wymagają zbliżenia z tym lub innym państwem, które nie jest zainteresowane w zakłócaniu pokoju, powinniśmy podjąć taki krok bez wahania". Przyjęcie takiej zasady pozwalało usprawiedliwić każde nieprzewidziane posunięcie w polityce zagraniczej ZSRR. "Związek Radziecki gotów jest - powiedział Stalin w 1939 r. - porozumieć się z każdym państwem bez względu na jego ustrój". Równocześnie jednak Związek Radziecki prowadził politykę zabezpieczania się ze wszystkich stron. Nie ulega 148 wątpliwości, że na politykę ZSRR wobec Zachodu miała też wpływ sytuacja, jaka zaistniała na Dalekim Wschodzie - starcia zbrojne z Japonią i wojna w Chinach, którym Moskwa nie zaprzestała udzielać pomocy. ZSRR patrzył na Zachód z wielką podejrzliwością, szczególnie jeżeli chodziło o chęć powstrzymania agresywności Niemiec. Stalin nie miał powodu ufać skuteczności działań Zachodu - układ monachijski był dla niego potwierdzeniem tego podejrzenia. Generalną zasadę aktualnej radzieckiej polityki przedstawił Stalin podczas XVIII Zjazdu WKP(b) 10 marca 1939 r., kiedy powiedział: "Jednym z zadań partii jest ostrożność i niedopuszczenie do wciągnięcia naszego kraju w konflikty przez podżegaczy wojennych, którzy są przyzwyczajeni do wyciągania kasztanów z ognia cudzymi rękami". Słowa te zrozumiano wówczas, nie tylko zresztą w Niemczech, jako gotowość ZSRR do podjęcia rozmów z każdym państwem, które chciałoby się z nim porozumieć bez żadnych zobowiązań z jego strony. Zaś dzień po wystąpieniu Stalina, Manuilski w następujących słowach sprecyzował radziecki pogląd na aktualną sytuację międzynarodową: "Dążeniem burżuazji brytyjskiej jest poświęcenie małych państw Europy Południowo-Wschodniej na rzecz Niemiec. To tak, jakby skierować Niemcy bezpośrednio przeciwko ZSRR..., aby w ten sposób odwrócić ich imperialną uwagę od brytyjskich kolonii. Równocześnie brytyjscy reakcjoniści chcieliby użyć ZSRR do wyrwania kłów niemieckiemu imperializmowi i osłabić Niemcy... " Ale cztery dni później, Iwan Majski, radziecki ambasador w Wielkiej Brytanii zadeklarował Londynowi: "Nasze dwa państwa nie zawsze szły ręka w rękę w poszukiwaniu najlepszych sposobów zabezpieczenia pokoju, ale równocześnie jest prawdą, i to jest najważniejsze, że obecnie nie ma konfliktu interesów pomiędzy ZSRR a Imperium Brytyjskim w żadnej części świata". Majski dodał również, że radziecko-brytyjskie stosunki powinny określać "kwestię wojny lub pokoju w dzisiejszych czasach". Ta wypowiedź była z kolei oczywistym zaproszeniem do wspólnego poszukania możliwości nawiązania bliższych stosunków między ZSRR a Wielką Brytanią. Ówczesne radzieckie koła opiniodawcze w okresie trwania sojuszu z Niemcami (a za nimi i dzisiaj zdecydowana większość historyków) interpretowały wypowiedź Stalina z 10 marca 1939 r. jako zachętę do podjęcia rokowań z ZSRR adresowaną wyłącznie do Niemiec. Tymczasem wypowiedź Majskiego sugerowałaby mniej jednoznaczne spojrzenie na tę sprawę. Wszystkie "manewry" dyplomatyczne, które nastąpiły w 1939 r. - wbrew temu, co się powszechnie sądzi - nie są takie jasne. Na ich tle politykę Moskwy można by określić jako typowo oportunistyczną, która w rezultacie przyniosła jej konkretne korzyści. Już brytyjsko- -francuskie gwarancje dla Polski i Rumunii w pewnym sensie zabezpieczały również ZSRR przed bezpośrednim atakiem niemieckim na jego terytorium, dopóki te dwa państwa dzieliły go od Rzeszy. Po wejściu Niemców do Czechosłowacji w marcu 1939 r., zajęciu Kłajpedy i próbach Hitlera wywarcia nacisku na Polskę dla wymuszenia zmiany statusu "Wolnego Miasta Gdańska" i zgody rządu polskiego na budowę eksterytorialnej autostrady do Prus Wschodnich, w polityce brytyjskiej i francuskiej nastąpił zasadniczy zwrot. Polegał on na odrzuceniu polityki ustępstw i próbach przekonania Hitlera, że jego atak na Polskę wywoła natychmiastową zbrojną reakcję Zachodu. Jednym z punktów planu zniechęcenia Hitlera do działań agresywnych było podjęcie starań pozyskania Moskwy dla wspólnego sojuszu wojskowego. Sprawa była na tyle pilna, że już od pewnego czasu dyplomacja radziecka rzeczywiście zaczęła kusić Hitlera możliwością wzajemnego porozumienia. I prawdopodobnie dopiero uparte milczenie Berlina skłoniło ZSRR do podjęcia, w połowie kwietnia, rokowań z Francją i Wielką Brytanią, najpierw w Paryżu, a później w Moskwie. Przebieg rokowań ZSRR z Francją i Wielką Brytanią jest historią długą i zawikłaną, zakończoną niepowodze- niem. Pomimo uznania konieczności sojuszu, rządy państw zachodnich podchodziły do rokowań z wieloma zastrzeżeniami i z wyraźnym brakiem dobrej woli. Również sposób, w jaki ZSRR prowadził te rozmowy, wskazywał niedwuznacznie na podwójną grę z jego 149 strony. Delegacja radziecka zjednej strony obawiała się, że niedoszli sojusznicy chcą wciągnąć ZSRR do wojny z Niemcami, co zwolniłoby Zachód od przyjścia z pomocą Polsce, a z drugiej strony podchodziła do rokowań z wyraźnym celem wybadania sytuacji: czego można się spodziewać od Zachodu w zamian za sojusz. Analiza radzieckich warunków wysuwanych podczas negocjacji wskazuje, że ZSRR próbował osiągnąć drogą pokojową to, co uzyskał później drogą podtioju. Jednym z warunków sojuszu było żądanie wymuszenia przez Francję i Anglię na Polsce i Rumunii ich zgody na otwarcie granic dla Armii Czerwonej. Domagano się też zgody na obsadzenie przez wojska radzieckie portów i wysp przybrzeżnych należących do krajów bałtyckich. Odmowa spełnienia tych żądań, co zresztą byłoby ingerencją w sprawy wewnętrzne wskazanych przez ZSRR państw, była dobrym argumentem propagandowym Moskwy do zerwania rokowań i obciążenia za to odpowiedzialnością państwa zachodnie. Jeżeli w rokowaniach radziecko-francusko-brytyjskich żadna ze stron nie wykazała dobrej woli, nie ma też podstawy twierdzić, że prowadzone równolegle rokowania radziecko- -niemieckie od początku cechował lepszy klimat. Jednak w tym przypadku ważniejsza była, w sensie czynników decydujących, realna sytuacja. Francja i Anglia w najlepszym wypadku mogły zaproponować Moskwie niepewny sojusz, niepewną pomoc i pewną wojnę z Niem- cami. Nie była to atrakcyjna oferta. Niemcy były w lepszej sytuacji: mogły zaoferować zgodę na zaanektowanie przez ZSRR pewnych obszarów oraz wzajemne korzyści gospodarcze. Wreszcie, podczas gdy sojusz z koalicją zachodnią prowadził do wojny z Niemcami, to sojusz z tymi właśnie Niemcami stwarzał szansę jej uniknięcia. Ten ostatni argument był dla ZSRR prawdopodobnie decydujący. To oczywiste, że Moskwa potrzebowała więcej czasu na przygotowanie się do wojny, ale jest też wysoce prawdopodobne, iż Stalin łudził się, że ZSRR w ogóle może uniknąć wojny. Początek zakulisowych pertraktacji radziecko-niemieckich można datować od ł7 kwiet- nia 1939 r. Tego dnia radziecki ambasador w Berlinie, Aleksy Mierkałow, złożył na ręce sekretarza stanu niemieckiego MSZ oświadczenie, w którym zapewnił, że różnice ideologicz- ne, jakie dzieliły Moskwę i Rzym miały bardzo mały wpływ na stosunki między ZSRR a Włochami i nie będą również przeszkadzały stosunkom z Niemcami. "Związek Radziecki - stwierdził dalej Mierkałow - nie wykorzystuje obecnych tarć pomiędzy Niemcami a demokracjami Zachodu ani też nie pragnie tego czynić. Nie ma dla ZSRR powodu, by nie mógl żyć z Niemcami na normalnej stopie. Poczynając od normalizacji, stosunki nasze mogłyby się stawać coraz bliższe". Kiedy 28 kwietnia Niemcy wypowiedziły polsko-niemiecki pakt o nieagresji z 1934 r. i niemiecko-angielski układ morski z roku 1935, Stalin, chcąc przypodobać się Hitlerowi, odpowiedział 3 maja dymisją Litwinowa, rzecznika polityki zbiorowego bezpieczeństwa, i powierzeniem funkcji ludowego komisarza spraw zagranicznych premierowi Mołotowowi. To posunięcie miało wyraźnie na celu zachęcenie Berlina. Dla Niemiec porozumienie z ZSRR było konieczne ze względów strategicznych - chodziło o odizolowanie Polski od Zachodu i tym samym uniemożliwienie porozumienia między Francją i Anglią a ZSRR, w rezultacie którego Niemcy musiałyby toczyć wojnę na dwa fronty. 17 maja 1939 r. radziecki charge d'affairs w Berlinie, Grzegorz Astachow, poinformował kierownika Wydziału Wschodnioeuropejskiego w sekcji ekonomicznej niemieckiego MSZ, J. Schnurra, że nie ma konfliktów w polityce zagranicznej między obu państwami i że nadzieje Zachodu co do sojuszu z ZSRR nie zostaną urzeczywistnione. Reakcja Niemiec na te i inne sugestie była ostrożna i nieufna co do motywów Moskwy. Wreszcie, po tych wstępnych i nacechowanych wzajemną podejrzliwością sondażach, pod płaszczykiem negocjacji w spra- wie traktatu gospodarczego, z inicjatywy Moskwy podjęto konkretne rozmowy o charakterze politycznym (traktat gospodarczy podpisano 19 sierpnia 1939 r.). Traktat przewidywał pomoc Niemiec dla ZSRR w postaci kredytów, które ZSRR mógł użyć na zakup w Niemczech 150 urządzeń fabrycznych i uzbrojenia; w zamian Moskwa zgodziła się dostarczać Niemcom takie surowce, jak: ropę naftową, fosforan, drewno, bawełnę i zboże. W ściśle poufnym memorandum Ministerstwa Spraw Zagranicznych III Rzeszy zauważono przy tej okazji, że "niezależnie od znaczenia gospodarczego traktatu, jego znaczenie wynika z faktu, że negocjacje posłużyły do odnowienia politycznych kontaktów z ZSRR, a obustronne korzyści wynikające z traktatu są pierwszym krokiem w kierunku przemiany stosunków politycznych między obu państwami". Z upływem tygodni, wskutek zmieniających się okoliczności zewnętrznych, Niemcy, chcąc rozpocząć wojnę z Polską, zaczęły naciskać na przyspieszenie konkretyzacji warunków traktatu politycznego z ZSRR. Znając apetyty Moskwy, minister spraw zagranicznych III Rzeszy, Joachim von Ribbentrop, przedstawił Astachowowi sugestię podziahx terytorium państwa polskiego. Reakcja Moskwy była natychmiastowa - Mołotow wystąpił z propozycją przyjazdu delegacji niemieckiej na rozmowy do ZSRR (uczynił to w momencie, kiedy Woroszyłow dyskutował z delegacjami brytyjską i francuską na temat udziału ZSRR we wspólnej akcji przeciwko Niemcom w razie ich napaści na Polskę). Jednak zdając sobie sprawę, jak Niemcom bardzo zależy na tym porozumieniu, Stalin przystąpił do gry na zwłokę odwlekając przyjazd von Ribbentropa do Moskwy.18 sierpnia ZSRR postawił następujący wat-unek: obok jawnego paktu o nieagresji powinien zostać podpisany tajny protokół specjalny, który by ściśle określał interesy obu stron w Europie Wschodniej. Po otrzymaniu pozytywnej odpowiedzi Berlina, Stalin zgodził się przyjąć Ribbentropa 23 sierpnia. Późnym wieczorem tego samego dnia podpisano radziecko-niemiecki pakt o nieag- resji na 10 lat, przy czym znamienne było to, że pakt nie zawierał klauzuli ewentualnego unieważnienia, gdyby jeden z sygnatariuszy układu zaatakował trzecie państwo. Do paktu - zgodnie z żądaniem strony radzieckiej - dołączono tajny protokół, który ustalał strefy wpływów Niemiec i ZSRR w Europie Wschodniej oraz podział Polski. Treść tajnego protokołu brzmiała następująco: "Z okazji podpisania paktu o nieagresji migdzy Rzeszą Niemiecką a ZSRR, podpisani pelnomocnicy obu stron poruszyli w ściśle poufnej wymianie zdań sprawg wzajemnego rozgraniczenia sfer interesów obu stron. Wymiana ta doprowadzila do nastgpującego wyniku: 1. Na wypadek przeksztalcenia terytorialno politycznego obszaru należącego do państw baltyckich (Finlandia, Estonia, ,otwa i Litwa), pólnocna granica Litwy tworzy automatycznie granicg sfery interesów niemieckich i ZSRR, przy czym obie strony uznają roszczenia Litwy do terytorium wileńskiego. 2. Na wypadek terytorialno politycznego przeksztalcenia terytoriów, należących do państwa polskiego, sfery interesów Niemiec i ZSRR bgdą rozgraniczone w przybliżeniu przez linig Narew-Wisla-San. Kwestia, czy w interesie obu stron uznane bgdzie za pożądane utrzymanie niepodleglego państwa polskiego, zostanie definitywnie zdecydowana dopiero w ciągu dalszego rozwoju wypadków politycznych. W każdym razie oba rządy rozw iążą tg kwestig na drodze przyjacielskiego porozumienia. 3. Jeżeli chodzi o poludniowy wschód Europy, to ze strony radzieckiej podkreśla sig zainteresowanie Besarabią. Ze strony Niemiec stwierdza sig zupelne "desintere.ssement" odnośnie tego terytorium. 4. Protokó! ten traktowany bgdzie przez obie strony w sposób ściśle tajny. Podpisali: Za Rząd Rzeszy J.J. Ribbentrop Jako pelnomocnik Rządu ZSRR W. Molotow Moskwa, 23 sierpnia 1939 r. Podpisanie radziecko-niemieckiego paktu o nieagresji wywołało wieki szok w społeczeń- stwach zachodnich, chociaż dla rządów francuskiego i brytyjskiego nie był on niespodzianką. 151 Pakt Ribbentrop-Mołotow był natomiast niemiłym zaskoczeniem dla partii komunistycznych Zachodu - raz jeszcze okazało się bowiem, że służenie radzieckiej polityce zagranicznej zaszkodziło ich własnym interesom. Reakcja Polski na pakt była raczej spokojna. W War- szawie utrzymywało się przekonanie, że dla ZSRR najbardziej korzystny byłby dhxgotrwały konflikt wojenny, w którym sam nie brałby udziahx. Władze polskie stały na stanowisku, że najpierw z pomocą państw zachodnich należy pobić Niemcy, aby uniknąć kłopotów z ZSRR. Społeczeństwo radzieckie zaś szybko zaakceptowało upowszechnio: v przez propagandę pogląd, że przez zawarcie paktu z Niemcami kierownictwo państwa od aliło niebezpieczeń- stwo wojny od ZSRR. Tymczasem przez podpisanie układów z Niemcaini ZSRR stał się w istocie współsprawcą II wojny światowej. ROZDZIAŁ VI ZSRR w czasie II wojny światowej l. Agresja na Polskę 1 września 1939 r. Niemcy uderzyły na Polskę rozpoczynając II wojnę światową. Osamotniona Polska podjęła nierówną walkę z najeźdźcą. Od 3 września do wojny włączyły się Francja i Wielka Brytania, ale nie wywiązały się z przyjętych wobec Polski zobowiązań. Inaczej natomiast zachował się sojusznik Hitlera - ZSRR. 17 września, zgodnie z tajnym protokołem podpisanym z Niemcami 23 sierpnia 1939 r., rząd radziecki zakomunikował polskiemu ambasadorowi w Moskwie, Wacławowi Grzybowskiemu, o unieważnieniu trak- tatów między ZSRR a Polską i o przekroczeniu przez Armię Czerwoną granicy z Polską celem - jak to sformułowano - "wzięcia pod swoją opiekę życia i majątku mieszkańców Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi". Dwa fronty radzieckie - ukraiński, dowodzony przez Siemiona Timoszenkę, i białoruski pod Michałem Kowalowem w niedługim czasie osiągnęły linię Kowel - Włodzimierz Wołyński - Sokal, a następnie dotarły do Sanu. Znajdujące się na tym terenie wojska polskie, zgodnie z rozkazem Naczelnego Dowództwa, nie podejmowały walki ze wschodnim najeźdźcą, jeżeli nie liczyć drobnych potyczek niektórych oddziałów radzieckich z Korpusem Ochrony Pogranicza, grupą kawalerii Włady- sława Andersa, czy oddziałami polskimi przedzierającymi się w kierunku granicy z Rumunią. Generał Anders, ranny 29 września, dostał się do niewoli. Zrazu umieszczono go w szpitalu we Lwowie, skąd 20 listopada został przewieziony do więzienia na Łubiance w Moskwie. Według informacji Sztabu Generalnego Armii Czerwonej, w dniach 17-21 września wojska radzieckie wzięły do niewoli prawie 175 tys. jeńców. Natomiast według obliczeń polskiego Ministerstwa Obrony Narodowej =- Biuro Opieki nad Żołnierzem z października 1944 r. liczba zabitych i rannych Polaków w walce z wojskami radzieckimi wynosiła 20 tys., a wziętych do niewoli -181 tys. żołnierzy i oficerów (w niektórych opracowaniach podaje się liczbę 230 tys. żołnierzy polskich wziętych do niewoli, w tym 10 tys. oficerów). Napadając na Polskę ZSRR gwałcił nie trzy, co zarzucano Niemcom na procesie w Norymberdze, a sześć poprzednio zawartych porozumień:1. traktat ryski z 18 marca 192 I r. ; 2. pakt Brianda-Kelloga z 27 sierpnia 1928 r. 3. protokół moskiewski z 9 lutego 1929 r. 4. pakt o nieagresji z 25 lipca 1932 r.; 5. konwencję o defnicji agresora z 3 lipca 1933 r.; 6. przedłużenie paktu o nieagresji z Polską do dnia 31 grudnia 1945 r. podpisane w Moskwie 5 maja 1934 r. Zwłaszcza konwencja o definicji agresora winna była postawić Moskwę w niezręcznej sytuacji. Zawarte w niej zwroty dałoby się w pełni zastosować do agresora radzieckiego napadającego na Polskę 17 września 1939 r. Jednak ZSRR znalazł klucz, który otworzył mu furtkę do obejścia tej konwencji, kiedy w nocie do ambasadora Grzybowskiego 153 użyto sformułowania, że "państwo polskie przestało istnieć". Tymczasem, wedhxg prawa międzynarodowego, państwo przestaje istnieć albo w chwili podpisania pokoju, albo z chwilą całkowitego podboju (debellatio). 17 września 1939 r. prawie połowa terytońum państwa polskiego była całkowicie wolna od nieprzyjaciela i polska administracja rządziła na tym obszarze w zasadzie bez zakłóceń. Z Niemcami walczyło jeszcze 25 dywizji z 33 zmobilizowa- nych przez Polskę w chwili wybuchu wojny, działały też jeszcze sojusze Polski z Francją i Wielką Brytanią. Nawet po 17 września, w którym to dniu wkroczenie wojsk radzieckich zadało Polsce śmiertelny cios w plecy i uniemożliwiło jej dalszą akcję wojenną przeciwko Niemcom, Polska jeszcze walczyła. Dowództwo radzieckie wydało po 17 września dwanaście komunikatów wojennych donoszących o walkach z wojskami tego "nieistniejącego" państwa. Warszawa broniła się do 27 września, a ostatnia regularna bitwa wojska polskiego stoczona jednocześnie z niemieckimi i radzieckimi oddziałami miała miejsce 5 października 1939 r. Dowództwa obu tych armii, niemieckiej i radzieckiej, za koniec działań wojennych z Polską uważały dzień 7 października 1939 r. Wkrótce po przyłączeniu się ZSRR do wojny przeciwko Polsce po stronie III Rzeszy, między Moskwą a Berlinem, mimo trwania działań wojennych, podjęto rozmowy na temat podziału zagarniętych terytońów. Propozycje Niemiec, sugerujących na tym etapie rozwoju wypadków rozwiązania tymczasowe, były stanowczo odrzucane przez ZSRR, którego przywódcy uważali, że wszelka tymczasowość może wywołać w przyszłości niepotrzebne konflikty między sojusznikami. Ostatecznie, po konsultacjach, 27 września przybył do Moskwy Ribbentrop i rozpoczęto rozmowy na temat wytyczenia linii granicznej na obszarze Polski. Mimo drobnych różnic zdań rozmowy przebiegały sprawnie, gdyż Hitler skłonny był do ustępstw w sprawie podziału terytońum, który w pojęciu Stalina powinien wyglądać następująco: terytońum między Wisłą a Bugiem miało znaleźć się pod okupacją niemiecką, a Litwa pod wpływami ZSRR. Stalin uzasadniał stanowisko radzieckie niedzieleniem rdzennie polskich obszarów, gdyż - jak się wyraził: "Podział ludności polskiej stworzyłby źródła niepokoju, z którego mogłaby wyniknąć niezgoda pomiędzy Niemcami a Związkiem Radzieckim". 28 września 1939 r. podpisano w Moskwie "Układ o przyjaźni i granicach" między ZSRR a Niemcami. W preambule układu stwierdzono między innymi: "Rząd Rzeszy Niemieckiej i Rząd ZSRR, po rozpadzie dotychczasowego państwa polskiego, uważają wyłącznie za swoje zadanie stworzyć ponownie spokój i porządek, a żyjącym tam narodom zapewnić ich narodowym. właściwościom pokojowe współistnienie". Układ zawierał pięć artykułów, które precyzowały warunki porozumienia, a na załączonej mapie wyznaczono dokładną granicę "wzajemnych interesów narodowych na terytońum byłego państwa polskiego". Linia ta została opisana w protokole dodatkowym przyjętym 4 października. Do układu dołączono trzy tajne protokoły, z których pierwszy dotyczył przemieszczeń ludności, w drugim dokonano korekty ustaleń z 23 sierpnia w kwestii linii strefy wpływów, a trzeci mówił o wzajemnych konsultacjach w sprawach polskich: "Obie strony - powiedziano w nim - nie będą tolerowały na swoich terytoriach żadnej organizacji wymierzonej przeciw terytońum drugiej strony. Będą one dławić na swoich terytońach wszelkie zalążki takiej agitacji i informować się wzajemnie w sprawie środków podejmowanych w tym celu". Układ z 28 września 1939 r. był uzupełnieniem i rozwinięciem traktatu radziecko- -niemieckiego z 23 sierpnia o linii granicznej i podstawach stosunków między obu państwami. Oba państwa dokonały rozbioru Polski i wykreśliły ją z mapy Europy. Stanowisko o nieistniejącym państwie polskim prezentowane było przez ZSRR do chwili agresji Niemiec na Związek Radziecki. Dopiero pakt Sikorski - Majski z 30 lipca 1941 r. przekreślił dotychczasowe stanowisko ZSRR w tej kwestii i uznawał istnienie państwa polskiego. Ustalona układem granica radziecko-niemiecka przebiegała wzdłuż Pisy, Narwi, linii Ostrołęka-Treblinka, Bugu, linii Bałżec-Wisłok oraz rzeki San. W ten sposób po stronie 154 radzieckiej znalazła się Białostocczyzna oraz województwa: lwowskie, stanisławowskie, tarnopolskie, wołyńskie, poleskie, nowogródzkie i wileńskie (bez Wilna i okolic, które weszły do Litwy). Ogółem w wyniku agresji ZSRR zajął prawie 202 tys. kmz całości obszaru Polski z ludnością liczącą 13 400 tys. osób. Stanowiło to 51,7"% obszaru Polski i 38,la% ludności. 22 października 1939 r. przeprowadzono na tych ziemiach komedię wyborczą, w której - jak w przypadku Ukrainy - 92,8o/a uprawnionych do głosowania wybrało delegatów do "zgromadzeń narodowych" Ukrainy. Natychmiast po "wyborach" przedstawiciele tych narodów zwrócili się do Rady Najwyższej ZSRR z "prośbą" o przyłączenie tych ziem do ZSRR. W dniach 1-2 listopada 1939 r. Rada Najwyższa ZSRR wydała odpowiednie dekrety inkorporacyjne, a dwa tygodnie później obszary te włączono do Ukraińskiej i Białoruskiej Republik Radzieckich. Natomiast 28 listopada 1939 r. dekretem Rady Najwyższej przymuso- wo nadano wszystkim mieszkańcom tych ziem obywatelstwo radzieckie, co miało szczególnie negatywne konsekwencje dla Polaków. Tuż po zajęciu wschodnich terenów Polski przez ZSRR nowe władze natychmiast przystąpiły do akcji masowych aresztowań. Najpierw zwrócono się przeciwko nie zmobilizo- wanym we wrześniu polskim o icerom, żołnierzom KOP-u, policjantom i urzędnikom państwowym, a następnie przeciwko szeroko rozumianej inteligencji i duchownym. Część aresztowanych rozstrzelano na miejscu, a większość wywieziono. 11 października 1939 r. NKWD wydało specjalny rozkaz, polecając w jak najszybszym tempie przeprowadzenie ewidencji "elementów kontrrewolucyjnych i wrogich kategorii osób" niezależnie od konkret- nych dowodów ich antyradzieckiej działalności. W oddzielnej instrukcji nakazano rozdziela- nie wywożonych na wschód rodzin polskich. Ważnym elementem radzieckiej polityki w tym pierwszym okresie była podjudzająca propaganda antypolska wykorzystująca zadawnione konflikty narodowościowe. Rozrzucane ulotki zachęcały Białorusinów i Ukraińców do pomszczenia krzywd, do samosądów nad "polskimi panami", "burżujami", "wrogami ludu". Ich ofiarami padali nie tylko o icerowie Wojska Polskiego, ale także ludność cywilna. Czerwonoarmiści i żołnierze NKWD, często wspólnie z przychylnymi im przedstawicielami miejscowej, białoruskiej czy ukraińskiej ludności, palili dwory, rabowali mieszkania, dokonywali masowych rzezi, nie oszczędzając kobiet i dzieci. Szczególne represje dotknęły polski Kościół katolicki. KonfiSkowano majątek kościelny, a przedmioty kultu religijnego beszczeszczono i niszczono. Wielu księży i zakon- ników wymordowano już we wrześniu 1939 r., a tych, którzy uszli z pierwszego pogromu, aresztowano w następnych tygodniach. Na obu okupowanych obszarach Polski działała partyzantka powrześniowa. Pierwsze uderzenia polskich organizacji podziemnych przeprowadzono już jesienią 1939 r. i były one skierowane przede wszystkim w transporty materiałów wojennych idące z ZSRR do Niemiec. W walce z rodzącym się polskim ruchem oporu NKWD ściśle współpracowało z gestapo. Współpracę taką nawiązano podczas pierwszej konferencji obu shzżb, która odbyła się prawdopodobnie w październiku 1939 r. we Lwowie. Ustalając warunki współpracy i metody działania uczestnicy konferencji nawiązali do wspomnianego, trzeciego "tajnego protokołu dodatkowego", który uzupełniał "Układ o przyjaźni i granicach" z 28 września 1939 r. Później, w celu ostatecznego rozbicia polskiego podziemia, okupanci postanowili zacieśnić współpracę. W styczniu 1940 r. zorganizowano więc w Krakowie drugą konferencję NKWD i gestapo. Narady w Krakowie trwały kilka tygodni i po ich zakończeniu, począwszy od 9 lutego rozpoczęła się wielka deportacja Polaków z Kresów Wschodnich na Syberię, która objęła około 220 tys. osób. Jednak najbardziej tragiczne wydarzenia nastąpiły po zakończeniu trzeciej konferencji NKWD i gestapo, która odbyła się w marcu 1940 r. w Zakopanem. Rezultatem tych "owocnych" obrad była deportacja z terenów zajętych przez ZSRR do Kazachstanu i na Syberię ponad 320 tys. Polaków. Od 3 kwietnia do połowy maja 1940 r. 155 trwała też akcja likwidacyjna obozów w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie, gdzie przetrzymywano polskich jeńców. Istnieją przypuszczenia iż los tych ludzi został przesądzony właśnie na konferencji zakopiańskiej. Gdy Niemcy odrzucili sugestię strony radzieckiej przyjęcia tych jeńców do swoich obozów jenieckich, Biuro Polityczne KC WKP (b) na wniosek Beńi 5 marca 1940 r. podjęło decyzję o ich zlikwidowaniu. Odpowiedni dokument w tej sprawie podpisali: Stalin, Woroszyłow, Mołotow i Mikojan, zaś - wedhzg notatki protokolanta - Kalinin i Kaganowicz opowiedzieli się "za". W rezultacie tej decyzji zamordowano 14 560 polskich oficerów, żołnierzy KOP-u i policjantów. Część z nich odnaleziono w masowych grobach w Katyniu - 4421 osób. Szczątki pozostałych znajdują się w Piatichatkach koło Charkowa (z obozu w Starobielsku) i w Miednoje koło Tweru (z obozu w Ostaszkowie). NalEży jednak zaznaczyć, że decyzją o rozstrzelaniu objęto ponad 21 tys. osób: oprócz wyżej wspomnianych zlikwidowano jeszcze około 8 tys. Polaków duchow- nych, przedstawicieli inteligencji, "osadników" i tzw. "elementów burżuazyjnych. Ludzi tych rozstrzelano w innych obozach i więzieniach Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi (w październiku 1940 r. rozkazem Beńi nagrodzonych zostało wysokimi premiami pieniężnymi około 130 oficerów NKWD, którzy wykazali się szczególną gorliwością w likwidowaniu polskich jeńców). W końcu czerwca i lipcu 1940 r. władze radzieckie przystąpiły do trzeciej wielkiej akcji deportacyjnej, która objęła prawie 240 tys. osób, głównie tych, które uchodząc spod okupacji niemieckiej znalazły się w strefie radzieckiej. Ostatnia wielka akcja deportacyjna ludności polskiej z terenów zabranych przez ZSRR miała miejsce tuż przed wojną radziecko-niemiecką w czerwcu 1941 r. i objęła około 300 tys. osób. W sumie - w okresie ponad 20 miesięcy okupacji radzieckiej polskich Kresów Wschodnich deportowano lub zgładzono co najmniej 1700 tys. obywateli polskich. Deportowanych w krótkim czasie zdziesiątkowały straszliwe warunki bytowe. Po agresji Niemiec na Związek Radziecki w czerwcu 1941 r. wskutek trudności ewakuacyjnych większość Polaków przebywających w więzieniach NKWD została wymordowana. Tylko w dwóch więzieniach lwowskich, w Brygidkach i na Zamarstynowie, NKWD rozstrzelało bądź zakłuło bagnetami wszystkich więźniów z większymi wyrokami, jak również chorych i niezdolnych do dhiższego marszu - w sumie około 8 tys. osób. Podobnie rozprawiono się z polskimi więźniami z Berezwecza na Wileńszczyźnie, w Prowieniszkach i Wilejce. 2. Wojna z Finlandią, aneksja państw bałtyckich i Besarabii Zabezpieczywszy swoje granice zachodnie na obszarach ziem polskich, ZSRR zabrał się do zabezpieczania Leningradu. Położenie tego miasta tuż nad granicą z Finlandią już od dłuższego czasu budziło niepokój Stalina. Jeszcze wiosną 1938 r. Moskwa starała się wymusić na rządzie Fińskim ustępstwa terytońalne, które odsunęłyby granicę tego państwa od Leningradu i ważnej strategicznie linii kolejowej prowadzącej do Murmańska. Jednak ówczesna sytuacja polityczna nie pozwoliła Stalinowi na bardziej zdecydowane działania. Dopiero wybuch wojny, sukcesy w kampanii polskiej, traktat przyjaźni z Niemcami i uzgodnienia zawarte w tajnych protokołach pozostawiły ZSRR wolną rękę w krajach bałtyckich z Finlandią włącznie. Początkowo Moskwa miała nadzieję na włączenie Finlandii do radzieckiej strefy wpływów bez uciekania się do siły. Stalin nie chciał się wdawać w konflikt zbrojny z Finlandią, która cieszyła się poparciem Francji i Anglii oraz USA. 5 października 1939 r. 156 Moskwa sformułowała swoje żądania wobec Finlandii, w których domagała się przekazania ZSRR części fińskiego terytorium w zamian za przylegający do Finlandii od strony Karelskiej SRR większy obszar, słabo zaludniony i niezagospodarowany. ZSRR domagał się też prawa do wydzierżawienia od Finlandii półwyspu Hank położonego u wejścia do Zatoki Fińskiej, a także niezamarzającego portu Petsamo na półwyspie Rybackim w celu budowy baz dla radzieckiej marynarki wojennej i lotnictwa. Po dręczących negocjacjach rząd fiński odmówił spełnienia tych żądań obawiając się, że wyrażenie zgody ośmieliłoby Moskwę do wysunięcia dalszych pretensji. 23 listopada doszło do zerwania pertraktacji, a 28 listopada ZSRR zerwał pakt o nieagresji z Finlandią z 1932 r. i rozpoczął działania wojenne. Moskwa była przekonana, że Finlandia skapituluje już po pierwszych salwach radzieckich artylerii i przyjmie radzieckie warunki. 30 listopada 1939 r. 29 radzieckich dywizji piechoty, wzmocnionych korpusem pancer- nym, zaatakowało z ośmiu kierunków Finlandię, a radzieckie lotnictwo zbombardowało Helsinki. Na wszelki wypadek Stalin polecił też, starym zwyczajem, sformować przyszły marionetkowy "rząd ludowy" przyszłej, socjalistycznej Finlandii złożony z fińskich komuni- stów przebywających w ZSRR z Otto Kuusinenem na czele. W prasie radzieckiej opu- blikowano nawet program owego rządu (długotrwały i bohaterski opór małej Finlandii zjednał jej wiele sympatii na świecie i prawdopodobnie z tego głównie powodu Stalin zrezygnował z planu utworzenia "radzieckiej" Finlandii i "rząd" Kuusinena został roz- wiązany). Rzucone w bój radzieckie dywizje napotkały zacięty opór wojsk fińskich doskonale przygotowanych do walki w trudnych zimowych warunkach. W ciągu pierwszych dwóch miesięcy wojny, mimo ogromnej przewagi liczebnej, wojska radzieckie nie potrafiły przełamać obrony przeciwnika. Wykorzystując dobrą znajomość terenu i przyzwyczajenie do warunków zimowych Finowie zadawali przeciwnikowi dotkliwe straty. W końcu grudnia radziecka ofensywa załamała się na wiele tygodni. Dopiero zmiana na stanowisku głównodowodzącego wojsk radzieckich, ściągnięcie z Dalekiego Wschodu dywizji syberyjskich oraz dodatkowe dostawy czołgów i armat pozwoliły Armii Czerwonej na początku lutego 1940 r. przerwać linię obronną wojsk fińskich ("linię Mannerheima") i rozpocząć ofensywne działania operacyjne. W tej sytuacji, nie posiadającej rezerw Finlandii, nie pozostało nic innego, jak zwrócić się do ZSRR o zawieszenie broni i podjęcie rokowań pokojowych. 12 marca podpisano w Moskwie traktat pokojowy, w którym Finlandia nie tylko spełniła wysunięte w listopadzie wszystkie żądania potężnego sąsiada, ale zmuszona została do oddania ZSRR większego terytorium z miastem Wyborg włącznie. Wojna z Finlandią wykazała słabość militarną ZSRR, który poniósł ogromne straty zarówno w ludziach, jak i sprzęcie. Gdyby wierzyć niektórym przekazom odwołującym się do "najnowszych" fińskich danych, Armia Czerwona straciła prawie 250 tys. żołnierzy w zabi- tych, rannych i zaginionych, podczas gdy Finlandia około 25 tys. zabitych. Natomiast według opracowania radzieckiego, którego rękopis pod kierownictwem G.F. Kriwoszejewa ukoń- czono w listopadzie 1991 r., dotyczącego "pełnych" strat bojowych sił zbrojnych ZSRR w latach 1918-1989 pt. GrJsiekretnosti snjat, w wojnie tej poległo 126 875 czerwonoarmistów, 264 908 zostało rannych, Finlandia zaś straciła 48 243 zabitych i 43 tysiące rannych żołnierzy. Agresja na Finlandię wrogo usposobiła do ZSRR Anglię i Francję oraz unaoczniła Hitlerowi aktualną, niską wartość bojową Armii Czerwonej. Spadek prestiżu ZSRR jako agresora na arenie międzynarodowej przejawił się przede wszystkim w tym, żejuż w grudniu 1939 r. został on wykluczony z Ligi Narodów. Jeżeli o żądane obszary terytorium fińskiego ZSRR musiał walczyć, to przyłączenie Estonii, Łotwy, Litwy, Besarabii i północnej Bukowiny przebiegało - jeżeli można tak powiedzieć - drogą "pokojową". W chwili gdy ZSRR traktatem "o przyjaźni i granicach" zagwarantował sobie strefy wpływów w Europie Wschodniej, Moskwa przystąpiła do działań 157 mających na celu podporządkowanie sobie państw bałtyckich. Jesienią 1939 r. rządy Estonii (20 września), Łotwy (5 października) i Litwy (10 października) zostały zmuszone do podpisania ze Związkiem Radzieckim układów o wzajemnej pomocy, które w praktyce obligowały je do wyrażenia zgody na budowę baz wojskowych na ich obszarze dla Armii Czerwonej. Od tego momentu ZSRR zaczął coraz bardziej jawnie i bezceremonialnie ingerować w wewnętrzne sprawy tych, formalnie niezawisłych państw. Gdy latem 1940 r. świat skupił swoją uwagę na sukcesach Hitlera we Francji, Stalin postanowił skorzystać z okazji i dokonać aneksji państw bałtyckich, Besarabii i północnej Bukowiny. W czerwcu 1940 r. Moskwa oskarżyła władze Litwy, Łotwy i Estonii o niedotrzymanie warunków umów z poprzedniego roku i o organizowanie wrogich prowokacji wobec radzieckich baz wojskowych, co posłużyło za pretekst do wkroczenia w granice tych państw Armii Czerwonej i poddania ich okupacji (państwa te zostały zajęte w ciągu dwóch dni:14 czerwca Litwa, a 17 czerwca Łotwa i Estonia). Następnie, po spreparowanym "referendum", utworzono tam "rządy ludowe" i w dniach 14-15 lipca przeprowadzono wybory do sejmów narodowych Litwy, Łotwy i estońskiej Dumy Państwowej. 21 lipca we wszystkich trzech krajach proklamowano ustanowienie władzy radzieckiej, a w dniach 3-6 sierpnia 1940 r. republiki te wcielono w skład ZSRR. Do nowo utworzonych republik radzieckich natychmiast napłynęły wojska NKWD, które przystąpiły do masowych deportacji na Syberię "elementów niepew- nych i wrogich władzy radzieckiej". Operacją kierował osobiście wybitny specjalista w tej dziedzinie, wprawiony już w organizowaniu takich akcji na polskich Kresach Wschodnich - generał Iwan Sierow. W lipcu 1940 r. ZSRR zajął też rumuńską Besarabię i północną Bukowinę. 2 sierpnia decyzją Rady Najwyższej ZSRR połączono Besarabię z Mołdawską Autonomiczną SRR, wchodzącą dotąd w skład Ukraińskiej SRR i utworzono Mołdawską SRR. Jeżeli roszczenia ZSRR do Besarabii dałoby się jakoś uzasadnić, to zajęcie północnej Bukowiny było typową aneksją, której nie przewidywał nawet tajny protokół radziecko-niemiecki z sierpnia 1939 r. Z tego między innymi powodu stosunki radziecko-niemieckie stały się odtąd trudniejsze. 3. Przyjaźń z Niemcami Zadeklarowane we wzajemnych układach radziecko-niemieckich przyjazne stosunki z Rzeszą Niemiecką wymagały nie tylko dużych zmian w polityce zagranicznej ZSRR, lecz także w pracy ideologicznej w kraju i w działalności Kominternu. Od jesieni 1939 r. w ZSRR całkowicie zaprzestano propagandy antyfaszystowskiej. Moskwa bez zastrzeżeń zaczęła usprawiedliwiać wszystkie poczynania III Rzeszy jako kraju rzekomo napadniętego przez Anglię i Francję. W wywiadach prasowych i oficjalnych przemówieniach wygłaszanych przez przywódców radzieckich dawano do zrozumienia, że Związek Radziecki ściśle wypełnia swoje zobowiązania wynikające z traktatu o "granicach i przyjaźni". W swojej słynnej mowie, wygłoszonej na sesji Rady Najwyższej ZSRR w dniu 31 paździenika 1939 r., ludowy komisarz spraw zagranicznych, Wiaczesław Mołotow, nie tylko chełpił się błyskawicznym roz- gromieniem Polski, którą określił mianem "bękarta traktatu wersalskiego", ale także potępił Anglię i Francję za próby prowokowania wojny z "pokojowo usposobionymi - jak się wyraził - Niemcami hitlerowskimi". "Wiadomo, że w ciągu kilku ostatnich miesięcy - powiedział wówczas Mołotow - takie pojęcie, jak agresja, agresor, nabrały nowej konkretnej treści, zyskały inny sens... Teraz, jeśli mowa o wielkich mocarstwach Europy, Niemcy znajdują się w sytuacji państwa dążącego do jak najszybszego zakończenia wojny i do 158 zawarcia pokoju, natomiast Anglia i Francja, które jeszcze wczoraj występowały przeciwko agresji, upierają się przy dalszym prowadzeniu wojny i są przeciwko zawarciu pokoju. Role, jak widzicie, zmieniają się... Ideologię hitleryzmu, jak zresztą każdy inny system ideologiczny, można uznawać lub odrzucać - jest to kwestia poglądów politycznych. Ale każdy człowiek rozumie, że ideologii nie można zniszczyć siłą, nie można zabić jej siłą. Dlatego jest sprawą nie tylko niedorzeczną, ale również przestępczą prowadzić taką wojnę, jak wojna o zniszczenie hitleryzmu pod osłoną fałszywej flagi walki o demokrację". Po tym przemówieniu szef NKWD, Ławńentij Beńa, wydał administracji GUŁAG-u tajne zarządzenie zabraniające straży obozowej nazywania więźniów "faszystami" (zarządzenie to zostało odwołane po napaści Niemiec na Związek Radziecki). Innego rodzaju aktem przyjaźni wobec Niemiec było wydanie przez Stalina instrukcji dla Kominternu, w której Moskwa żądała porzucenia polityki antyfaszystowskiego "frontu ludowego". Teraz główne ostrze propagandy komunistycznej Stalin polecił skierować przeciwko angielskiemu i francuskiemu "impeńaliz- mowi". Ten zwrot Stalina w kierunku przyjaźni z Hitlerem był szokiem dla światowego ruchu komunistycznego. Zupełnie zdezońentowani zostali zwłaszcza komuniści w krajach bałkań- skich, którzy chlubili się znacznymi sukcesami w walce z faszyzmem. W partiach komunistycznych angielskich i francuskich zapanował zamęt. Każda partia komunistyczna uważana była wówczas za jedną z "sekcji" Kominternu i zobowiązana była podporządkować się wspólnej dyscyplinie. Nowe dyrektywy Kominternu oznaczały, że partie komunistyczne Anglii i Francji powinny były występować przeciwko militarnym wysiłkom rządów własnych krajów. Takie stanowisko nie miało dużego znaczenia w Anglii, gdzie partia komunistyczna była słaba i nie miała większego wpływu na społeczeństwo. Inaczej wyglądała sytuacja we Francji, gdzie tamtejsza partia komunistyczna należała do największych i najsilniejszych w Europie Zachodniej, a jej szef - Maurice Thorez - był jednym z najwierniejszych zagranicznych towarzyszy Stalina. Komuniści francuscy nie tylko podjęli we własnym kraju akcję propagandową zmierzającą do zniechęcenia społeczeństwa francu- skiego do wojny z Niemcami, ale nie cofnęli się także przed sabotażem i dywersją. Taka postawa komunistów doprowadziła do delegalizacji Francuskiej Partii Komunistycznej. Zaostrzenie się sytuacji politycznej we Francji było bardzo Hitlerowi na rękę. Już po agresji Niemiec na Francję i tworzeniu marionetkowego rządu marszałka Philippe'a Petaina, francuscy komuniści spodziewali się, że otrzymają pozwolenie na legalną działalność w okupowanej części Francji i nawet przygotowywali się do jawnego wydawania w Paryżu "L'Humanite". Iluzje te rozwiały się dopiero po masowych aresztowaniach i rozstrzeliwa- niach komunistów na początku 1941 r., a Francuska Partia Komunistyczna zaczęła bardziej wyraźnie przechodzić na pozycję antyfaszystowską. Jednak walka zbrojna z okupantem niemieckim zaczęła się rozwijać we Francji dopiero po czerwcu 1941 r. Moskwa nie podjęła również żadnych kroków w obronie komunistów niemieckich represjonowanych i mordowanych w hitlerowskich obozach koncentracyjnych. Przeciwnie, wielu z tych niemieckich komunistów, którym w poprzednich latach udało się zbiec do ZSRR, zostało przekazanych w przyjacielskim geście w ręce gestapo na początku 1940 r. na nowej radziecko-niemieckiej granicy w Brześciu nad Bugiem. Manifestowana przez Moskwę przyjaźń z Niemcami była przedmiotem ostrej krytyki ze strony partii socjaldemokratycznych i innych ugrupowań lewicowych, które w drugiej połowie lat trzydziestych przystąpiły razem z komunistami do tworzenia "wspólnego frontu przeciwko faszyzmowi" zgodnie z zaleceniami VII Zjazdu Kominternu z 1935 r. Ostre głosy protestu podnosili przede wszystkim antyfaszyści francuscy, hiszpańscy i włoscy. Głosili oni bez ogródek, że ZSRR "zdezerterował" z frontu walki przeciwko faszyzmowi. Wiosną 1940 r. Niemcy dokonały agresji na Danię, Norwegię, Belgię i Holandię. Następnie dywizje niemieckie wtargnęły na terytorium Francji, która po kilku tygodniach i 159 , , skapitulowała. Tak szybka klęska Francji zaskoczyła nawet sam Berlin, ale była ona ; w najwyższym stopniu niespodzianką także dla Moskwy, która liczyła na długotrwałą wojnę ; na Zachodzie. Ekspansja III Rzeszy na Zachodzie Europy raz jeszcze odsłoniła agresywny i charakter wojny prowadzonej przez Hitlera. Tymczasem po rozgromieniu Francji prasa ; radziecka podkreślała znaczenie radziecko-niemieckich umów o przyjaźni i nieagresji dla ' stworzenia Niemcom "spokojnego zaplecza na Wschodzie". Co więcej - "Prawda" , z lubością cytowała wypowiedzi gazet niemieckich, które pisały, że właśnie dzięki radziecko- -niemieckim umowom "niemieckie natarcie na Zachodzie rozwija się pomyślnie". Należy wszelako powiedzieć, że Moskwa nie ograniczyła się tylko do werbalnego manifestowania swojej przyjaźni z Berlinem. Oprócz działań Kominternu i współpracy z Niemcami na wielu innych płaszczyznach, ZSRR miał również nadzieję na wyciągnięcie z owej przyjaźni konkretnych korzyści. Między innymi w drugiej połowie 1940 r. ZSRR rozpoczął rozmowy z Niemcami w sprawie podziału stref wpływów na świecie po spodziewa- nej klęsce Anglii. W tym wypadku inicjatywa należała do Hitlera (prawdopodobnie był to ' bluff!), który chciał odwrócić uwagę Moskwy od rozpoczętych w Niemczech przygotowań do wojny z ZSRR. W właściwym dla Berlina momencie rozmowy te zostały przerwane, chociaż Stalin jeszcze wielokrotnie indagował w tej sprawie listownie Hitlera, na co ten już nie odpowiadał. Ważnym elementem radziecko-niemieckiej przyjaźni była także korzystna, zwłaszcza dla . Niemiec, współpraca gospodarcza. Z ZSRR szerokim strumieniem płynęły do Niemiec dostawy radzieckich surowców, głównie ropy naftowej i rud potrzebnych do produkcji wojennej. Umowa gospodarcza z 28 września 1939 r. została uściślona i rozszerzona układem z 10 lutego 1940 r. W tym czasie Niemcy zaczęły coraz dotkliwiej odczuwać skutki blokady brytyjskiej i tylko dostawy radzieckich surowców mogły umożliwić im realizację kolejnych planów agresji na kraje Beneluksu i Francję. Tylko w 1940 r. aż 52"% całego radzieckiego eksportu kierowano do Niemiec. Ostatnie pociągi z surowcami strategicznymi dla niemieckiej produkcji wojennej przekroczyły granicę radziecko-niemiecką jeszcze kilka godzin po napaści Hitlera na ZSRR. 4. Czerwiec 1941 r. Rozpoczęta 22 czerwca 1941 r. "Operacja Barbarossa" była opóźniona o miesiąc wskutek trudności, jakie napotkały wojska niemieckie na Bałkanach. Katastrofalne straty, jakie poniósł ZSRR w pierwszych tygodniach wojny, sugerowały, że Związek Radziecki został kompletnie zaskoczony agresją Niemców. Jak zawsze, tak i w tym przypadku prawda była bardziej złożona, ale owe pierwsze cztery tygodnie po 22 czerwca wciąż nie są całkiem jasne, jeżeli chodzi o łatwość, z jaką wojska niemieckie osiągnęły ogromne obszary zachodnich rejonów ZSRR. Radziecko-niemiecki pakt o nieagresji z 23 sierpnia 1939 r. w najlepszym wypadku mógł być uważany przez kierownictwo radzieckie jako zabezpieczenie dla ZSRR tak długo, jak dhxgo Niemcy były zaangażowane w Europie Zachodniej. ZSRR lojalnie wypełniał swoje zobowiązania wynikające z paktu: do Niemiec regularnie szły dostawy radzieckich surowców, Murmańsk uczyniono portem dostępnym dla niemieckiej marynarki, partiom komunistycz- nym w państwach Europy Zachodniej nakazano przeciwstawiać się działaniom swoich rządów zmierzających do organizowania walki z agresorem. Nawet przebywający w ZSRR niemieccy komuniści wzywali niemieckich robotników do wspierania wojennych wysiłków 160 Hitlera. Należy też przyznać, że początkowo i Niemcy wywiązywali się ze swoich zobowiązań wobec ZSRR: niemieccy eksperci wspierali radzieckich stoczniowców w budowie okrętów wojennych, a radziecka misja wojskowa w Berlinie otrzymała dokumentację techniczną, jak się jej wydawało, "nowoczesnego" niemieckiego samolotu. Według wielu znawców problematyki, decyzję Hitlera z końca 1940 r. o inwazji na ZSRR w 1941 r. wywiad radziecki znał już po dwóch tygodniach od momentu jej podjęcia. W każdym razie w następnych miesiącach intensywne przygotowania Niemców do ataku na ZSRR były wyraźnie widoczne. Jeszcze w 1940 r. dowództwo Wehrmachtu rozpoczęło przegrupowanie wojsk niemieckich ku granicy radzieckiej. Na początku 1941 r. przemiesz- czanie wojsk i sprzętu bojowego na wschód wyraźnie się nasiliło, a w marcu i kwietniu niemieckie transporty wojskowe podążały w kierunku granicy z ZSRR nieprzerwanym strumieniem. Od 25 maja dowództwo niemieckie rozpoczęło przerzucanie nad zachodnie granice ZSRR do stu transportów na dobę. Do połowy czerwca rozwinięcie niemieckiej armii inwazyjnej zostało praktycznie zakończone. W pobliżu granic radzieckich znajdowało się ponad 180 w pełni skompletowanych dywizji (łącznie z dywizjami sojuszniczymi), 3500 czołgów, 4000 samolotów, 50 000 dział i moździerzy. Mimo że Niemcy starały się utrzymać swoje przygotowania w tajemnicy i dezorientowały wywiad radziecki, tak wielkie przygotowa- nia nie mogły pozostać niezauważone. Od służby granicznej i dyplomatycznej, od wywiadu wojskowego i wywiadu NKWD, od działaczy państwowych krajów zachodnich oraz agentów Kominternu napływały nieprzerwanie informacje o niemieckich przygotowaniach do agresji. Na przykł d dowództwo radzieckich wojsk ochrony pogranicza regularnie kierowało do KC WKP(b), Rady Komisarzy Ludowych, do NKWD i Ludowego Komisariatu Obrony pisemne meldunki o sytuacji na granicy. W 1940 r. prowokacje graniczne przybrały charakter systematyczny. Niszczono znaki graniczne, ostrzeliwano radzieckie terytorium i podej- mowano próby ujęcia radzieckich patroli granicznych itp. Na terytorium radzieckie prze- rzucono liczną agenturę niemiecką. Tylko od października 1939 r. do grudnia 1940 na zachodniej granicy ZSRR unieszkodliwiono ponad 5 tys. niemieckich agentów. W pierwszym kwartale 1941 r. liczba zatrzymanych lub zlikwidowanych szpiegów zwiększyła się około 20 razy w porównaniu z pierwszym kwartałem 1940 r., a w kwietniu i maju wzrosła jeszcze trzykrotnie. Stale też zwiększała się liczba przypadków naruszania obszaru powietrznego ZSRR. Od stycznia do czerwca 1941 r. niemieckie samoloty wtargnęły w obszar powietrzny ZSRR ponad 150 razy na głębokość do 200 kilometrów. Dowództwa okręgów wojsk ochrony pogranicza nieustannie meldowały o rozmieszczaniu w pobliżu radzieckich granic wielkich jednostek wojskowych. Do rejonów nadgranicznych przybywał liczny personel medyczny, a wojska niemieckie zaczęły zajmować pozycję wyjściową. Traktując pakt o nieagresji jako wielkie osiągnięcie radzieckiej polityki zagranicznej (13 kwietnia 1941 r. ZSRR podpisał również "pakt o neutralności" z Japonią), Stalin odrzucał możliwość zdrady Hitlera i wszystkie ostrzeżenia o niebezpieczeństwie niemieckiego ataku z niezrozumiałym uporem lekceważył. Dużą winę za taki stosunek wodza do tej zasadniczej kwestii ponosili jego doradcy, a pośród nich głównie Andrzej Żdanow, który w naj- wyższych władzach partyjnych zajmował się sprawami wojska i marynarki wojennej. Zarówno pod względem kompetencji jak i charakteru człowiek ten nie bardzo nadawał się do roli wojskowego doradcy Stalina. Żdanowowi nie udało się, na przykład, osłabić przekonania Stalina, że Niemcy nie podejmą wojny na dwa fronty, i że Kanał La Manche jest jednym z takich właśnie frontów. Stalin sądził, że Niemcy mogą zwrócić się na Wschód dopiero po pokonaniu Wielkiej Brytanii, wyłączając oczywiście ewentualną prowokację. Kierownictwo WKP(b) obawiało się prowokacji przede wszystkim ze strony antyradziecko nastawionych niemieckich generałów zdolnych z własnej inicjatywy podjąć działania, których nie dałoby się powstrzymać. Ale Stalin obawiał się również przypadkowych posunięć ze strony radzieckich 161 jednostek pogranicznych, które mogłyby zostać uznane przez Nierr ców za prowokację i dać im pretekst do podjęcia działań zbrojnych przeciwko ZSRR na większą skalę, co groziłoby wojną. Takie niebezpieczeństwo było całkiem realne, gdyby, wbrew "oficjalnej linii" i nie zważając na ewentualne represje ze strony NKWD, jakiś mniej odporny psychicznie oficer radziecki, świadom niebezpieczeństwa, podjął środki ostrożności na własną rękę wszczynając alarm. Licząc się z taką ewentualnością kierownictwo partii i państwa, podkreślając konieczność zachowania czujności, nieustannie przestrzegało dowódców i żołnierzy jednostek pogranicznych przed przyjmowaniem postawy "alarmistycznej" i zapewniało z maniakalnym uporem, że układy radziecko-niemieckie są pewną gwarancją bezpieczeństwa państwa. Jako prowokacyjne Stalin traktował też wszystkie ostrzeżenia płynące z zagranicy, zwłaszcza te, które przychodziły od dyplomatów i rządów zachodnich. Moskwa odczytywała je jako podstępną próbę wciągnięcia ZSRR do wojny z Niemcami. Zaś na przygotowania i prowokacje niemieckie odpowiadała środkami pojednawczymi. Zwiększono i przyspieszono dostawy surowców do Niemiec, radzieccy dyplomaci w Berlinie zapewniali kompetentne czynniki niemieckie o lojalności ZSRR wobec III Rzeszy, a 14 czerwca radziecka agencja informacyjna TASS (założona w 1925 r.) ogłosiła znany komunikat o stanie stosunków radziecko-niemieckich. W komunikacie tym, adresowanym do radzieckiej i zagranicznej opinii publicznej, stwierdzono między innymi: "Ostatnie przemieszczenia wojsk niemieckich do wschodnich i północno-wschodnich rejonów Niemiec są przypuszczalnie spowodowane motywami całkowicie niezależnymi od stosunków radziecko-niemieckich i w opinii władz radzieckich pogłoski o zamiarach Niemców złamania paktu o nieagresji nie mają uzasad- nienia". Komunikat TASS-a miał także wpłynąć na nastroje w radzieckich garnizonach przygranicznych - po tak autorytatywnym oświadczeniu żaden z dowódców jednostek wchodzących w skład tych garnizonów nie miał prawa podejmować żadnych działań mających na celu przeciwstawienie się ewentualnym naruszeniom terytorium ZSRR przez "nieodpowiedzialnych niemieckich prowokatorów". Tak więc już po latach ci politycy europejscy, którzy. poprzednio prowadzili politykę "ugłaskiwania" Hitlera, mogli ze szczegól- nym rodzajem satysfakcji skonstatować, że w gruncie rzeczy i w tej dziedzinie Stalin był od nich dużo lepszy. Z drugiej jednak strony owe rozpaczliwe wysiłki Moskwy, mające na celu właśnie "ugłaskanie" niepewnego sojusznika, mogłyby sugerować, że Stalin był jednak świadom niebezpieczeństwa, a jeżeli tak, to niemiecka inwazja na ZSRR zastała go nie tyle zaskoczonym, ile kompletnie nieprzygotowanym. Nagłe opuszczenie portów radzieckich przez niemieckie statki i okręty, przejście na stronę radziecką "gadatliwego" niemieckiego dezertera i inne wskazówki, skłoniły Stalina do zwołania 21 czerwca, wieczorem, nadzwyczajnego posiedzenia kierownictwa ludowego komisariatu obrony. na którym podjęto decyzję o wysłaniu dyrektywy do wszystkich jednostek wojskowych rozlokowanych w najbliższym sąsiedztwie granicy z ostrzeżeniem o narastającej groźbie ataku, ale w której jednocześnie nakazano powstrzymywanie się od wszelkich działań w razie niemieckiej prowokacji. Wiele jednostek nie otrzymało tej dyrektywy lub otrzymało ją zbyt późno. Zaś te, które ją otrzymały na czas, odpowiedziały zapytaniem: kiedy mogą otworzyć ogień, jeżeli zostaną ostrzelane? Ale na to pytanie dowództwa tych jednostek nie otrzymały już odpowiedzi. Inwazja rozpoczęła się o świcie (o godzinie 3.15) 22 czerwca 1941 r. poprzedzona nalotami Luftwaffe na radzieckie lotniska i niektóre miasta. Radio moskiewskie podało informację o niemieckiej agresji dopiero w południe 22 czerwca, co może świadczyć, że w stolicy nie bardzo zdawano sobie sprawę, co się naprawdę dzieje na zachodnich rubieżach państwa. Ale Moskwa znajdowała się jeszcze daleko od enigmatycznej zresztą linii frontu, podczas gdy ci, którzy znajdowali się w jej bezpośrednim zasięgu, mieli jeszcze mniejsze pojęcie o tym, co się właściwie stało. Ze wspomnień osób, które znajdowały się w strefie działań inwazyjnych w pierwszych godzinach niemieckiego ataku, przebija obraz zupełnego zagubienia, chaosu i braku rozeznania sytuacji. W pamiętnikach tych powtarza się na ogół taki oto opis owego feralnego poranka: w brzasku budzącego się dnia, na tle płomieni i dymów lotnisk i koszar, w ogłuszającym huku eksplodujących zbiorników z paliwem, składów amunicji, rozrywających się bomb i ryku silników nurkujących bombowców, w metalicznym jazgocie broni pokładowej, oszaleli z przerażenia, rozbiegani ludzie, oficerowie i żołnierze, szukając się nawzajem pośród ciał zabitych i rannych w zgliszczach zburzonych budynków - zadawali sobie rozpaczliwe pytanie: "czy to wojna"? 5. Przebieg działań wojennych Ponieważ w radzieckiej doktrynie wojennej wciąż obowiązywała zasada bezpośredniego, natychmiastowego kontruderzenia w razie ataku z zewnątrz, wiele jednostek Armii Czerwonej i baz zaopatrzeniowych rozlokowanych było wzdhzż zachodniej granicy państwa, stąd w chwili inwazji znalazło się w bezpośrednim zasięgu niemieckiej artylerii i zostało zniszczonych już w pierwszych godzinach wojny. Ogromne straty poniosło przede wszystkim radzieckie lotnictwo: większość samolotów bojowych została zniszczona na ziemi, zanim zdążyły one wystartować (tylko do południa pierwszego dnia wojny ZSRR stracił 1200 samolotów!). Niemieckie uderzenie poszło w trzech kierunkach: w kierunku Leningradu, Moskwy oraz Kijowa i dalej w kierunku południowo-wschodniej Ukrainy. I pomimo że Niemcom nie udało się zupełnie rozbić wszystkich radzieckich sił na tym obszarze, to jednak większość jednostek Armii Czerwonej poszła w rozsypkę ponosząc ogromne straty. Cał- kowicie bezużyteczny okazał się również budowany przez wiele lat ogromny system fortyfikacyjny - tzw. "Linia Stalina". Niemcy bez większych trudności przekroczyli ją w wielu miejscach, zanim cofające się w popłochu armie radzieckie zdołały ustalić linię obrony. Już w czasie pierwszych dni kampanii kilku radzieckich generałów zostało roz- strzelanych za nieudolność, za zarządzenie odwrotu wbrew rozkazowi, a kilku innych popełniło samobójstwo, aby uniknąć odpowiedzialności. Dopiero w czwartym dniu wojny Kwatera Główna Naczelnego Dowództwa zrozumiała, że wszelkie próby zorganizowania przeciwnatarcia są niewykonalne. Tymczasem w ciągu pierwszego tygodnia wojny wojska niemieckie posunęły się w różnych kierunkach od 130 do 250 kilometrów w głąb terytorium ZSRR. 28 czerwca padł Mińsk, gdzie w ręce Niemców dostało się prawie 320 tys. jeńców i duża ilość uzbrojenia. Na Froncie Północno-Zachodnim niemiecka Grupa Armii "Północ" w ciągu tylko pięciu dni zdołała zniszczyć 15 dywizji radzieckich, sforsować Dźwinę, Libawę i zdobyć Rygę, a 9 lipca część jednostek tej grupy zdobyło z marszu Psków. Na Froncie Zachodnim oddziały Armu Czerwonej po ciężkich walkach wycofały się za Dniepr. Na Froncie Południowo-Zachodnim Niemcy zdobyli na początku lipca Berdyczów i Żytomierz. Po trzytygodniowych walkach wojska hitlerowskie zajęły Łotwę, Litwę, Białoruś, prawobrzeżną Ukrainę i Mołdawię. Takiej klęski Rosja nie zaznała od czasów kampanii napoleońskiej. 8 sierpnia Niemcy sforsowali Dniepr między Kijowem a Krzemieńczukiem. Sztab Generalny z Gieorgijem Żukowem na czele, obawiając się uderzenia Niemców na tyły Frontu Południowo- -Zachodniego, zaproponował przegrupowanie kilku dywizji z Dalekiego Wschodu na Front Zachodni, uważany za najsłabszy, a Front Południowo-Zachodni wycofać za Dniepr. Oznacza- ło to opuszczenie Kijowa. Niemcy obchodzili już to miasto z dwu stron i utrzymanie go dhiższy czas było niemożliwe. Stalin nie zgodził się z tą propozycją. W rezultacie Niemcy okrążyli cztery armie radzieckie, częściowo je zniszczyli, a tych oficerów i żołnierzy, którzy przeżyli, wzięto do 163 niewoli. W ten sposób na południu kraju powstał ogromny wyłom w obronie, w który weszły armie niemieckie zajmując nowe tereny na wschodzie i południu. Wyniki walk na froncie radziecko-niemieckim w okresie czerwiec-wrzesień 1941 r. były dla Armiii Czerwonej tragiczne: jeżeli 21 czerwca stan liczebny wojsk radzieckich w okręgach zachodnich wynosił około 4,5 mln ludzi, to do września Armia Czerwona straciła ponad 3 mln żołnierzy w zabitych i rannych, podczas gdy straty wojsk niemieckich wyniosły 550 tys. ludzi. Należy jednak zaznaczyć, że na tak niekorzystny dla ZSRR bilans pierwszych miesięcy wojny, oprócz powszechnie znanych przyczyn, wpłynął również w znacznym stopniu sposób zachowania się Stalina na wiadomość o niemieckiej agresji. Istnieją uzasadnione podstawy, by stwierdzić, że Stalin zrozumiawszy krach swojej dotychczasowej polityki, zupełnie się załamał i przynajmniej do 30 czerwca 1941 r. był nieobecny na Kremlu przebywając wjednej ze swoich daczy poza Moskwą. Na potwierdzenie takiej sugestii można przytoczyć fakt, że właśnie 30 czerwca radzieckie kierownictwo wydało pierwszą dyrektywę skierowaną do organizacji partyjnych i instytucji rządowych w rejonach przyfrontowych. Ale publicznie Stalin wypowie- dział się po raz pierwszy dopiero 3 lipca 1941 r., kiedy radio wyemitowało nagrane na płycie gramofonowej jego przemówienie, w którym, jak nigdy przedtem i potem, zwrócił sie z błagalnym apelem do narodu rozpoczynając go od słów: "Bracia i siostry. Drodzy rodacy...". Innym istotnym powodem klęsk wojsk radzieckich w tym czasie był nieprecyzyjny system dowodzenia wojskami. Do 22 czerwca w radzieckich siłach zbrojnych nie istniał, oczywiście poza ludowym komisariatem obrony i Sztabem Generalnym żaden centralny organ dowodzenia. Dopiero po 23 czerwca 1941 r. powołano Kwaterę Główną Dowództwa z ludowym komisarzem obrony Timoszenką na czele (Stalin był tylko jednym z członków Kwatery Głównej). 10 lipca Stalin mianował się ludowym komisarzem obrony. 8 sierpnia 1941 r. Kwatera Główna Naczelnego Dowództwa została zreorganizowana i przemianowana na Kwaterę Główną Naczelnego Dowódcy. Od tego czasu Stalin zajmował stanowisko naczelnego dowódcy sił zbrojnych ZSRR. Tymczasem Niemcy po zajęciu Kijowa rozpoczęli natarcie w kierunku Charkowa, Donbasu i Krymu, zaś na wschód od Kijowa w kierunku na Briańsk i Orzeł stawiając sobie za cel zdobycie Moskwy. Dowództwo niemieckie nie było jednak zadowolone z wyników walk w okresie od czerwca do września 1941 r. Zgodnie z pierwotnymi planami Hitlera armie niemieckie powinny były już do I października rozgromić ZSRR i wyjść nad Wołgę, zdobyć Moskwę i Leningrad. Zacięte walki pod Smoleńskiem, Kijowem, Odessą i Leningradem pokrzyżowały plany naczelnego dowództwa wojsk niemieckich. Generalne natarcie na Moskwę rozpoczęło się 30 września 1941 r. Niemieckie dowództwo zdawało sobie sprawę, że każda chwila jest cenna i jeżeli nie złamie się oporu wojsk radzieckich do zimy, to perspektywa zwycięstwa bardzo się oddali. Ponieważ kampanię rozpoczęli latem w przekonaniu, że zostanie rozstrzygnięta do końca roku, Niemcy nie mieli ekwipunku zimowego począwszy od odzieży i obuwia, a skończywszy na smarach do broni i maszyn. Zadanie przeprowadzenia rozstrzygającej ofensywy na Moskwę otrzymała Grupa Armii "Środek" marszałka Fedora von Bocka, któcy w pierwszych dniach natarcia odniósł wiele sukcesów. Linia obrony radzieckiej została przełamana w kilku miejscach. Okrążono wiele związków taktycznych i operacyjnych Armii Czerwonej. Do niewoli niemieckiej dostało się ponad 500 tys. jeńców i duże ilości sprzętu wojskowego. Ale okrążone armie nadal walczyły wiążąc znaczne siły wroga. Ponadto długie przemarsze w ulewnym deszczu, w błocie i związane z tym trudności transportowe wyhamowały impet ofensywy niemieckiej. Świadomość, że ofensywa może się załamać, dodawała Niemcom nowych sił. Jednak pod Moskwą rzucono przeciwko nim dywizje syberyjskie, a w drugiej połowie listopada również bataliony złożone z robotników zmobilizowanych do obrony stolicy. A kiedy w połowie listopada temperatura spadła do -20oC, wojska niemieckie znalazły się u kresu wytrzymałości. Pociągi z zimowym ekwipun- 164 kiem utknęły daleko na tyłach, w Warszawie i na innych węzłach kolejowych. 1 grudnia von Bock zawiadomił Kwaterę Główną, że należy zaniechać natarcia. 8 grudnia 1941 r. Hitler wydał rozkaz wstrzymania ofensywy na całym froncie od Zatoki Fińskiej do Morza Czarnego i przygotowania się do obrony. W najgorętszym okresie niemieckiej ofensywy na Moskwę, kiedy wojska hitlerowskie posuwały się naprzód dysponując ponad dwukrotną przewagą w sile żywej i sprzęcie bojowym, powstało realne zagrożenie stolicy. A kiedy po 5 października większość urzędów państwowych przeniesiono do Kujbyszewa w Moskwie wybuchła panika. Tłumy moskwian w popłochu opuszczały stolicę, oblegały dworce kolejowe, w kilku dzielnicach miasta odnotowano wiele incydentów antysemickich wywołanych - jak się wydaje - przez oczekujące Niemców elementy profaszystowskie. Z zamiarem opuszczenia Moskwy nosił się również sam Stalin. Specjalnym pociągiem opuścił nawet Moskwę, ale przed upływezn doby, po otrzymaniu od dowódców frontów kolejnych meldunków, zdecydował się powrócić na Kreml. Wiadomość o pozostaniu Stalina w stolicy podziałała mobilizująco na mieszkańców Moskwy, którzy uwierzyli, że miasto się obroni. A należy powiedzieć, że niebezpieczeństwo utraty Moskwy było na tyle realne, iż władze zdecydowane były skorzystać z doświadczeń 1812 r., tj. zostawić wrogowi miasto zniszczone i wyludnione. Przygotowano się do wysadzenia elektrowni, metra oraz tych zakładów przemysłowych, których nie można było ewakuować. Na szczęście dla Moskwy przygotowania te okazały się niepotrzebne. Wojska radzieckie, wykorzystując świeżo wprowadzone do walki jednostki, przeszły do niespodziewa- nego kontrnatarcia i w okresie od 5 do 15 grudnia 1941 r. zadały armiom niemieckim dotkliwą klęskę. To pierwsze zimowe przeciwnatarcie Armii Czerwonej zakończyło się 7 stycznia 1942 r. Wojska niemieckie zostały odrzucone od Moskwy na odległość od 100 do 300 kilometrów. Zwycięsto pod Moskwą miało ogromne znaczenie strategiczne, moralne i polityczne. Ten pierwszy sukces Armii Czerwonej przekonał również Stalina co do jej dalszych możliwości ofensywnych. Tymczasem Armia Czerwona wskutek ogromnych strat nie miała jeszcze przewagi nad wrogiem ani w sile żywej, ani w sprzęcie bojow ym. Nie licząc się z niewy- starczającym potencjałem ofensywnym wojsk radzieckich, Stalin rozkazał na początku stycznia 1942 r. kontynuować natarcie, które -- jak należało się spodziewać - w styczniu i lutym zakończyło się niepowodzeniem. Nie dysponując koniecznymi odwodami, Armii Czerwonej nie udało się rozbić żadnego z głównych zgrupowań niemieckich. W ciągu następnych dwóch miesięcy natarcie wojsk radzieckich ostatecznie wygasło i w tej sytuacji Kwatera Główna zarządziła przejście do obróny. Wskutek tego wojska radzieckie przystąpiły do kampanii wiosenno-letniej wykrwawione i osłabione. Była to jedna z przyczyn niepow o- dzeń Armii Czerwonej latem 1942 r. Wiosną 1942 r. wojska niemieckie po otrzymaniu uzupełnień zaczęły się przygotowywać do realizacji nowego planu strategicznego Hitlera. Jego celem było pozbawienie Związku Radzieckiego głównych ośrodków zaopatrzeniowych na południu kraju oraz zniszczenie sił radzieckich w rejonach centralnych. Hitlerowcy liczyli, że pozbawienie ZSRR kaukaskiej ropy i nadwołżańskiej pszenicy zmusi go do kapitulacji. To był zasadniczy powód, dlaczego Niemcy latem 1942 r. skierowali się ku Wołdze i Morzu Kaspijskiemu, podczas gdy dowództwo radzieckie przypuszczało, że wojska hitlerowskie dokonają głównego uderzenia na środkowy odcinek frontu, w kierunku na Orzeł. Kwatera Główna uznała też za możliwe, że drugie natarcie niemieckie ruszy w kierunku na Kursk i Woroneż celem przeprowadzenia mangwru oskrzydlającego Moskwę od południowego wschodu. Tymczasem właśnie na Froncie Zachodnim, a przede wszystkim na Froncie Północno-Zachodnim, gdzie obrona 165 radziecka była najsilniejsza, Niemcy planowali operacje na ograniczną skalę, których głównym celem miało być zdobycie Leningradu. 28 czerwca 1942 r. wojska niemieckie rozpoczęły ofensywę letnią. Jako główne zadanie Hitler postawił przed swoimi generałami "zniszczenie wszystkich sił pozostających w dys- pozycji Związku Radzieckiego i w miarę możliwości pozbawienie ich najważniejszych ośrodków wojskowo-ekonomicznych". Grupa Armii "Południe" wzmocniona trzema ar- miami sprzymierzonymi - włoską, węgierską i rumuńską - ruszyła do ataku wzdłuż liczącej 800 kilometrów linii frontu pomiędzy Kurskiem a Taganrogiem. Niemcy dokonali przełama- nia frontu pancernym klinem, a następnie podjęli próbę okrążenia i rozbicia zgrupowań radzieckich pod Woroneżem i bardziej na południe, pod Stalingradem. 15 lipca przerwana została radziecka obrona na odcinku między Donem a Dońcem, a 17 lipca rozpoczęły się walki na kierunku stalingradzkim. Dla Armii Czerwonej powstała sytuacja krytyczna - wiele jednostek wycofało się w nieładzie porzucając broń, amunicję, sprzęt kwatermistrzowski. Załamała się dyscyplina wśród żołnierzy, coraz częstsze były przypadki dezercji, samookale- czeń, zwykłego tchórzostwa, przechodzenia na stronę Niemców. Wzbudziło to ogromne zaniepokojenie naczelnego dowództwa, które postanowiło podjąć odpowiednie środki celem wzmocnienia dyscypliny. Wzn iocniono powołane na początku wojny tzw. "oddziały zaporo- we", które otrzymały zadanie strzelania do wycofujących się bez rozkazu jednostek i żołnierzy. 28 lipca Stalin wydał rozkaz, w którym nakazał zaprowadzenie w armii żelaznej dyscypliny i bezlitosne karanie tych, którzy ją naruszają. Szczególną odpowiedzialność złożono na barki oficerów politycznych. Dołączony do rozkazu specjalny okólnik mówił nadto, że każdy żołnierz, który da się wziąć do niewoli niemieckiej, ma być uznany za zdrajcę. 19 sierpnia 1942 r. rozgorzały pierwsze walki na przedpolach Stalingradu. W tym czasie wojska niemieckie rozwinęły natarcie w kierunku pohzdniowym i szybko zbliżały się do Morza Kaspijskiego i Kaukazu. Zatrzymały się dopiero na jego północnych zboczach zdobywszy kilka ważnych strategicznie przełęczy górskich, a także najwyższy szczyt Kaukazu - Elbrus (5633 m), na którym zatknięto flagę niemiecką. Ale to były już ostatnie sukcesy Niemców w tej wojnie. Właśnie kilkaset kilometrów na północ wytworzyła się sytuacja, która miała przełomowe znaczenie dla dalszych losów wojny. Oto niemiecka 6 Armia dowodzona przez feldmarszałka Friedricha von Paulusa i 4 Armia Pancerna generała Hermanna Hotha przedarły się do Stalingradu. W końcu sierpnia obie armie - na północ i południe od Stalingradu - przebiły się nad Wołgę. W sensie strategicznym Stalingrad jako ważny ośrodek przemysłu zbrojeniowego i węzeł komunikacyjny miał duże znaczenie, ale Hitler i Stalin, każdy po swojemu, traktowali go przede wszystkim symbolicznie. Zdobycie lub utrata tego miasta mogły mieć ogromne znaczenie psychologiczne. Stalin, pragnąc za wszelką cenę utrzymać Stalingrad, wysłał tam swoich najpewniejszych dowódców wojskowych i działaczy politycznych: Aleksandra Wasilewskiego - nowego szefa Sztabu Generalnego, Gieorgija Żukowa - świeżo mianowanego zastępcę Stalina w Kwaterze Głównej Naczelnego Dowód- cy, Wasilija Czujkowa - dowódcę garnizonu miejskiego, Gieorgija Malenkowa - swojego osobistego przedstawiciela i Nikitę Chruszczowa - starszego komisarza politycznego Armii Czerwonej, który przebywał w Moskwie po wycofaniu się wojsk radzieckich z Ukrainy. Pod Stalingradem sformowano też armie rezerwowe i ściągnięto duże ilości sprzętu bojowego. Zepchnięte zrazu do wąskiego paśa wzdłuż rzeki wojska radzieckie stawiały zacięty opór w ruinach stalingradzkich domów i fabryk. Ulice, poszczególne budynki, a nawet piętra budynków przechodziły z rąk do rąk. Niektóre epizody bitwy o Stalingrad, jak na przykład bitwa o Kurhan Mamaja, na stałe weszły do literatury jako jedne z najgłośniejszych wydarzeń wojny radziecko-niemieckiej. Mając dobrze przygotowane zaplecze,19 listopada 1942 r. armie radzieckie ruszyły do ofensywy 150 km od Stalingradu. Już pierwszego dnia wbiły się klinem 60 km w głąb stanowisk rumuńskich, a następnie rozpoczęto ofensywę także na południe od 166 miasta. Trzeciego dnia wojskom radzieckim udało się wyjść na tyły armii Paulusa i okrążyć 21 niemieckich i dwie rumuńskie dywizje - łącznie 230 tys. ludzi. Jednocześnie powstało niebezpieczeństwo odcięcia na Kaukazie i w rejonach wschodnich wybrzeży Morza Czarnego operujących tam sił niemieckich liczących w sumie 2,5 mln żołnierzy. Musiały one przeprowadzić błyskawiczny odwrót, jeżeli chciały uniknąć podobnego losu jak topniejąca pod Stalingradem 6 Armia Paulusa, której nie zdołał pomóc idący jej z odsieczą na czele świeżo sformowanej Grupy Armii "Don", feldmarszałek Erich von Manstein. Powstrzymanie kilkadziesiąt kilometrów od Stalingradu Mansteina oznaczało zagładę 6 Armii i to nie tylko wskutek napierającego nieprzyjaciela, ale także z zimna i z głodu, jako że została ona odcięta od wszystkich źródeł zaopatrzenia. 8 stycznia 1943 r. dowództwo radzieckie przysłało Paulusowi propozycję honorowej kapitulacji, którą ten odrzucił wiedząc, że jego poddanie się zwolni trzy armie radzieckie, które mogły być użyte do odcięcia odwrotu siłom niemieckim wycoFującym się z Kaukazu. W tej sytuacji armie radzieckie przystąpiły do ostatecznego ataku, który musiał się skończyć likwidacją armii Paulusa (w bitwie stalingradzkiej zginęło w sumie 147 tys. żołnierzy niemieckich i ich sojuszników). Resztki armii poddały się zwycięzcom 2 lutego 1943 r. Do niewoli radzieckiej dostało się 92 tys. żołnierzy i ofcerów oraz 23 generałów z von Paulusem na czele. Z wziętych do niewoli pod Stalingradem Niemców po wielu latach może około 5 tys. ponownie zobaczyło swój kraj (sam Paulus po wojnie wykładał w akademiach wojskowych ZSRR). Zimowa ofensywa Armii Czerwonej osiągnęła wielkie sukcesy także na innych odcinkach szerokiego frontu. Jednym z najważniejszych osiągnięć było przełamanie w styczniu 1943 r. blokady Leningradu. Od prawie 17 miesięcy liczące 2,5 mln mieszkańców, otoczone żelaznym pierścieniem miasto, znajdowało się pod nieustannym ostrzałem niemieckiej artylerii. Przerwano łączność i dostawy żywności. Szeroki na 10 km wyłom w blokadzie pozwolił na odzyskanie łączności z zapleczem i od tej pory sytuacja wygłodzonego miasta zaczęła się stopniowo poprawiać, aczkolwiek oblężenie zakończyło się dopiero w 1944 r. W ciągu tych niemal 900 dni blokady w Leningradzie straciło życie prawie 800 tys. jego mieszkańców. Pomimo dotkliwych porażek, wiosną 1943 r. Niemcy przygotowywali się do wielkiej operacji wojskowej mającej ostatecznie rozstrzygnąć dalsze losy wojny z ZSRR. Do początku lipca 1943 r. Niemcom udało się zgromadzić w rejonie Kurska znaczne siły, które według planu naczelnego dowództwa miały być użyte do zniszczenia wysuniętych łukiem na zachód zgrupowań wojsk radzieckich. W razie powodzenia operacji można było następnie dokonać okrążenia Moskwy. Ów łuk o długości prawie trzystu kilometrów skupił na sobie całą uwagę naczelnych dowództw obu armii. Niemcy zdecydowali się na ofensywę, natomiast dowództwo radzieckie postanowiło najpierw przyjąć pozycję obronną, a następnie uderzyć z całą siłą. Dowództwo radzieckie skupiło w "łuku kurskim" około 40% sił, w tym prawie wszystkie oddziały pancerne: 36 dywizji pancernych oraz 16 brygad zmotoryzowanych i 54 dywizje piechoty. Armia Czerwona, oczekując niemieckiego ataku, przygotowywała głębokie pozycje obronne i zaplanowała wielką ofensywę po przetrzymaniu pierwszego uderzenia przeciwnika. Ofensywa niemiecka ruszyła 5 lipca 1943 r., nie osiągając jednak większych sukcesów: na północy dywizje hitlerowskie przedarły się 15 km, a na południu 35 km w głąb pozycji przeciwnika i utknęły przed rozbudowaną obroną radziecką. Na południowym ramieniu "łuku kurskiego",12 lipca pod miejscowością Prochorowka, wzięło udział w walkach w sumie 1500 czołgów i dział samobieżnych. Ogółem na "łuku kurskim" użyto w walkach po obu stronach prawie 6 tys. czołgów - była to największa bitwa pancerna w drugiej wojnie światowej. 23 lipca ofensywa niemiecka została zatrzymana na całym froncie, a 3 sierpnia zaczęła się wielka kontrofensywa radziecka, prowadzona na linii Orzeł-Kursk-Biełgorod. 167 W trwającej 50 dni bitwie pod Kurskiem potęga armii hitlerowskiej została złamana, co ostatecznie przekreśliło szansę odzyskania przez Niemców inicjatywy strategicznej na froncie wschodnim. O d tego momentu armie radzieckie przystąpiły do operacji zaczepnych, nie oddając inicjatywy już do końca wojny. Równocześnie z bitwą na "łuku kurskim", w połowie lipca 1943 r. Armia Czerwona ruszyła do natarcia na północy i na pohxdniu, na całym froncie, aż do Morza Azowskiego. Wojska radzieckie zdobyły Orzeł, Biełgorod, Charków i Donbas. Niemcy próbowali zatrzymać się nad Dnieprem, ale nie na długo. Po zdobyciu wů październiku 1943 r. przyczółka na Dnieprze pod Luteżem, dowództwo radzieckie zgromadziło tam 2 tys. dział i 500 "katiusz". Po druzgocącym przygotowaniu artyleryjskim, 3 listopada ruszyła w bój piechota przerywając niemiecką obronę. Następnie do szturmu ruszyła 3 Gwardyjska Armia Pancerna. 7 listopada wyzwolono "matkę miast rosyjskich" - Kijów, a następnie armia pancerna wyszła na tyły niemieckiej Grupy Arxnii "Południe". ! W styczniu 1944 r. Arxnia Czerwona rozpoczęła kolejną ofensywę, podczas której 27 ; stycznia odblokowała Leningrad i wyzwoliła Nowogród. Wiosną 1944 r. wojska radzieckie , wyzwoliły prawobrzeżną Ukrainę włącznie z Krzywym Rogiem, Nikopolem, Nikołajewem , i Odessą. Na przełomie kwietnia i maja wyzwolono Krym. 10 czerwca wojska radzieckie rozpoczęły drugie natarcie na Froncie Leningradzkim, zajęły Wyborg i podeszły pod granicę z Finlandią. 23 czerwca rozpoczęło się wielkie natarcie trzech frontów radzieckich w kierunku na zachód. 3 lipca wyzwolono Mińsk, a 4 lipca Armia Czerwona przekroczyła przedwojenną granicę Polski. W ciągu lata 1944 r. Niemcy zostali wyparci z większości terytoriów republik bałtyckich. Wkraczającym na ziemie polskie wojskom radzieckim towarzyszyła Armia Polska ' sformowana w 943 r. w ZSRR z inicjatywy Stalina, licząca lÓ0 tys. żołnierzy. Armia ta wzięła swój początek z I Dywizji Piechoty im. T. Kościuszki sformowanej z Polaków przebywających w ZSRR, głównie w obozach pracy, i przeszła swój "chrzest bojowy" w bitwie pod Lenino z 12/13 października 1943 r., odnosząc okupione dużymi stratami zwycięstwo (bitwa pod Lenino była elementem gry politycznej Stalina w sprawie polskiej z aliantami wobec mającej się odbyć za kilka dni w Moskwie konferencji ambasadorów ZSRR, USA i Wielkiej Brytanii). Historia tego wojska wymaga uczciwego potraktowania, a przede wszystkim dokładnego wyjaśnienia wielu mało jeszcze znanych faktów z jego dziejów. Dzisiaj wiemy na przykład, że w czerwcu 1944 r. prawie 500 żołnierzy i oficerów tej . armii zostało odesłanych do obozów pracy w ZSRR za manifestowanie swojej narodowej postawy. Natomiast w okresie od września 1944 r. do maja 1945 w jej szeregach prowadzono nieustanną czystkę: w tym czasie stracono z wyroków sądów polowych ponad 1000 żołnierzy i oficerów za "przestępstwa polityczne '. Wyroki śmierci własnoręcznie podpisywali generało- wie: Zygmunt Berling, Stanisław Popławski, Karol Świerczewski, Michał Żymierski-"Rola". Dnia 18 lipca 1944 r. Armia Czerwona i towarzyszące jej oddziały polskie podjęły natarcie zmierzające do sforsowania rzeki Bug. Po złamaniu obrony niemieckiej jednostki te 22 lipca zajęły Chełm, a w noc z 23/24 lipca - Lublin, gdzie zainstalowano sformowany wcześniej w Moskwie tzw. "Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego", który jako agentura radziecka miał stanowić przeciwwagę dla rządu polskiego na wychodźstwie. W końcu lipca armie radzieckie zbliżyły się do Wisły - należało więc oczekiwać, że dysponując kilkakrotną przewagą nad Niemcami sforsują rzekę i zajmą stolicę Polski. Ta okoliczność zmusiła kierownictwo polskiego podziemia do podjęcia decyzji w sprawie wybuchu w Warszawie powstania zbrojnego przeciwko Niemcom. Ewentualne powodzenie powstania pozwoliłoby polskim władzom stolicy wystąpić w roli gospodarza ,obec Armii Czerwonej i tym samym 168 stworzyć szansę, że dalsze losy Polski nie będą zależeć wyłącznie od Moskwy. 1 sierpnia 1944 r. oddziały Armii Krajowej pod dowództwem generała Tadeusza Bora-Komorowskiego roz- poczęły powstanie, do którego przyłączyła się znaczna część mieszkańców Warszawy. Dowództwo polskie spodziewało się, że zajmujące właśnie prawobrzeżną dzielnicę Warszawy - Pragę - jednostki Armii Czerwonej udzielą powstańcom pomocy. Mogłoby się wydawać, że wybuch Powstania Warszawskiego powinien zostać przyjęty przez Moskwę jako okoliczność sprzyjająca przygotowywanej przez wojska radzieckie operacji sforsowania Wisły w rejonie Warszawy. Wszelako w momencie rozpoczęcia powstania radziecka ofensywa została świadomie zatrzymana na przedpolach miasta. Dowództwo radzieckie przez wiele tygodni nie podjęło żadnych starań, aby przyjść z pomocą powstaniu, a nawet odmówiło prawa lądowania na "swoim" terenie sojuszniczym samolotom, które z baz we Włoszech usiłowały dostarczyć walczącej Warszawie broń, amunicję, lekarstwa i żywność. Dopiero w połowie września dow ódca 1 Frontu Białoruskiego, Konstanty Rokossowski, wydał rozkaz podjęcia próby przeprawy na zachodni brzeg Wisły, na wysokości Czerniakowa, batalionowi piechoty wybranemu z dywizji dowodzonej przez Zygmunta Berlinga. Wyprawa ta skończyła się całkowitym tiaskiem i pociągnęła wielkie straty. Zresztą, z wojskowego punktu widzenia, cała ta operacja nie miała żadnego znaczenia, a była jedynie próbą zamanifestowania rzekomo szczerych zamiarów pomocy dla powstańców ze strony dowództwa Armii Czerwonej. Tymczasem prawdziwa "pomoc" wyglądała w ten sposób, że spieszące z różnych rejonów Polski na pomoc walczącej Warszawie oddziały AK były przez jednostki radzieckie zatrzymywane, rozbrajane i wywożone do obozów pracy w Związku Radzieckim. W październiku 1944 r. całe terytorium ZSRR zostało wyzwolone z wyjątkiem Łotwy, gdzie w Kurlandii siły niemieckie przetrwały aż do zakończenia wojny. W 1944 r. armie radzieckie wkroczyły do Polski, Rumunii, Bułgarii, Węgier (Budapeszt został opanowany dopiero w styczniu-lutym 1945 r.) i dotarły do granic Jugosławii, gdzie władza znajdowała się już w rękach komunistów pod wodzą Josipa Broz Tito. Była to jedyna partia, która od lipca 1941 r. prowadziła nieugiętą walkę z Niemcami, tworząc liczną armię powstańczą. Ostateczne zwycięstwo odniesiono przy pomocy Armii Czerwonej, która wspomogła armię Tito w zdobyciu Belgradu 20 października 1944 r. Wraz z Armią Czerwoną podążały zwykle "armie narodowe" i przygotowywane w Moskwie kadry komunistyczne do kierowania nowymi, proradzieckimi reżimami w "wyzwolonych" krajach. Jeszcze wiosną 1944 r. Armia Czerwona wkroczyła do Rumunii rządzonej przez dyktatora Iona Antonescu. 23 sierpnia król Rumunii, Michał I, w porozumieniu z miej- scowymi komunistami doprowadził do obalenia Antonescu, a 31 sierpnia Armia Czerwona wraz ze sformowaną w ZSRR dywizją rumuńską wkroczyła do Bukaresztu. 12 września walcząca dotąd po stronie Niemiec Rumunia podpisała w Moskwie rozejm z aliantami i formalnie przystąpiła do wojny przeciwko Rzeszy hitlerowskiej (król Michał został udekorowany radzieckim odznaczeniem bojowym - Orderem Zwycięstwa, ale w 1947 r. zmuszono go do abdykacji, kiedy Moskwa stwierdziła, że nadszedł czas oddania pełni władzy w ręce komunistów). 8 września 1944 r. wojska radzieckie wkroczyły do Bułgarii, gdzie już wcześniej, 9 sierpnia, władzę przejął Front Narodowy, w którym większość posiadali komuniści. Do Sofii powrócił też były szef Kominternu, Gieorgi Dymitrow. Inaczej wyglądała sytuacja w Słowacji, gdzie w sierpniu 1944 r. rozwinęła się wojna partyzancka. 26 sierpnia zagrożony rza 'osefa Tiso zwrócił się do Hitlera z prośbą o pomoc wojskową. Kiedy do Słowacji 29 s . ,nia wkroczyły wojska hitlerowskie, w kraju wybuchło powstanie narodowe. Wojska radzieckie próbowały wkroczyć do Słowacji, ale nie potrafiły sforsować niemieckich linii obronnych w Karpatach. Po zaciekłych walkach 6 października na 169 ziemię słowacką wmaszerował idący z wojskami radzieckimi Korpus Czechosłowacki, który próbował sforsować Przełęcz Dukielską. Do końca października trwały walki w górach, lecz wskutek silnego oporu wojsk niemieckich Armia Czerwona nie zdołała połączyć się z powstańcami słowackimi. W tej sytuacji powstańcy naciskani przez dywizje hitlerowskie wycoFali się w góry. Wkroczenie Armii Czerwonej na Bałkany sprzyjało zmianie sytuacji na okupowanych terenach Albanii i Grecji. W sierpniu 1944 r. Albańczycy wyzwolili spod okupacji hitlerow- skiej południową część kraju. Korzystając z ewakuacji zagrożonych przez wojska radzieckie oddziałów niemieckich, albańska armia "ludowo-wyzwoleńcza" zajęła Tiranę, gdzie sfor- mowano rząd komunistyczny, który następnie przejął władzę w całym kraju. W Grecji, gdzie jeszcze przed wycofaniem się Niemców sytuację kontrolował lewicowy "front narodowowy- zwoleńczy", 4 października wylądowały wojska brytyjskie, które umożliwiły restaurację monarchii w tym kraju (było to rezultatem tajnego porozumienia pomiędzy Stalinem a Churchillem, które w zamian za rezygnację Moskwy z objęcia swoimi wpływami Grecji dawało jej wolną rękę w Albanii, Jugosławii i na Węgrzech). Ze wszystkich krajów tego rejonu najtrudniejsza sytuacja była na Węgrzech rządzonych przez regenta Miklosa Horthy'ego, których terytorium od marca 1944 r. okupowały wojska niemieckie. Węgrzy, dotychczasowy sojusznik III Rzeszy, nie pogodzili się z okupacją - Horthy zerwał układ sojuszniczy z Niemcami i zwrócił się do mocarstw koalicji antyhitlerowskiej o zawieszenie broni. Jednak faszyści węgierscy obalili rząd Horthye'go i wojna trwała nadal. 6 października 1944 r. wojska radzieckie rozpoczęły ofensywę w kierunku Ukrainy Zakarpackiej (którą 26 listopada 1944 r. włączono do Ukrainy radzieckiej), a 29 października podjęły frontalne natarcie na Budapeszt, które jednak zostało powstrzymane przez Niemców. Działania wojenne na terenie Węgier zakończyły się dopiero w marcu 1945 r., kiedy wojska hitlerowskie wycofały się do Niemiec. Jednak tzw. "rząd tymczasowy", zatwierdzony przez Moskwę, objął formalnie władzę na Węgrzech już w grudniu 1944 r. Po pewnym czasie sprzymierzeńcy komunistów zostali odsunięci i w dużej części osadzeni w więzieniach lub zlikwidowani, a tych, którzy zachowali życie i wolność, zmuszono do ucieczki z kraju. Na czele państwa stanął były działacz Kominternu, stalinowiec, Matyas Rakosi (wł. Roth). 6 czerwca 1944 r. alianci zachodni dokonali planowanego desantu u wybrzeży Norman- dii. Była to największa w dziejach świata morska i powietrzna operacja desantowa, kierowana przez amerykańskiego generała Dwighta Eisenhovera. W ciągu 12 dni prawie milionowa armia sojusznicza znalazła się na kontynencie europejskim i rozpoczęła natarcie. Jednakże postępy wojsk sprzymierzonych były powolne - alianci z najwyższym trudem zdobywali kolejne miejscowości. Dopiero lądowanie aliantów na południu Francji 15 sierpnia 1944 r. przyspieszyło nieco tempo operacji wojennych na zachodzie, ale w dalszym ciągu było ono niezadowalające. W tej sytuacji dowództwo armii sojuszniczych zwróciło się do Stalina z propozycją. by Armia Czerwona przyspieszyła swoją ofensywę od wschodu i południowego wschodu. 12 stycznia 1945 r., zatrzymane poprzednio w związku z wybuchem Powstania Warszawskiego, wojska radzieckie ponownie ruszyły na obszarze od Bałtyku do Karpat. Natarcie 1 Frontu Białoruskiego, w składzie którego walczyła 1 Armia Wojska Polskiego dowodzona przez generała Michała "Rolę"-Żymierskiego, który zastąpił Berlinga, przyniosło 17 stycznia ł945 r. zdobycie zniszczonej Warszawy.18 stycznia wojska 1 Frontu Ukraińskiego zmusiły Niemców do wycofania się z Krakowa i w ciągu następnych kilku dni dotarły nad Odrę. Duże siły niemieckie zostały odcięte w Prusach Wschodnich, gdy wojska radzieckie 26 stycznia osiągnęły brzeg Bałtyku w rejonie Elbląga.1 Armia Wojska Polskiego po krwawych walkach i z ogromnymi stratami przełamała "Wał Pomorski", dotarła do Bałtyku i 18 marca zdobyła Kołobrzeg. Jednocześnie na południu armie radzieckie zajęły znaczną część Moraw i o oraz wkroczyły do Austrii i na Węgry. Po zdobyciu Budapesztu, a następnie stolicy Słowacji, Bratysławy (4 kwietnia), 13 kwietnia Armia Czerwona weszła do Wiednia. 25 kwietnia 1945 r. pierwsze oddziały Armii Czerwonej spotkały się z czołówką armii sojuszniczych, amerykań- skiej i brytyjskiej, w miejscowości Torgau nad Łabą. Po klęsce Powstania Warszawskiego Armia Krajowa starała się kontynuować akcję "Burza" w zachodnich i południowych rejonach Polski, aczkolwiek zdawano sobie sprawę, że nie jest już możliwe zrealizowanie wyjściowych założeń planu. Postępujące za radzieckimi armiami frontowymi jednostki NKWD wraz z powołanymi przez PKWN polskimi służoami bezpieczeństwa dokonywały masowych aresztowań ujawniających się żołnierzy AK, których wywożono do ZSRR. Skłoniło to rząd polski w Londynie i dowództwo AK do oficjalnego rozwiązania Armii Krajowej, a odpowiedni rozkaz w tej sprawie wydał ostatni komendant AK, generał Leopold Okulicki - "Niedźwiadek" 19 stycznia 1945 r. W podziemiu zachowano tylko nieliczną, kadrową organizację "Nie" ("Niepodległość"), pod dowództwem generała Augusta Emila Fieldorfa - "Nila". Po zakończeniu konferencji jałtańskiej osamotnieni Polacy gotowi byli do poszukiwania rozwiązań, które mogłyby znaleźć aprobatę Moskwy. Z drugiej zaś strony Stalin, starając się zachować pozory przestrzegania ustaleń poczynionych w Jałcie, nie zamierzał prowadzić otwartej walki z polską opozycją. Jednak z punktu widzenia Moskwy jakiekolwiek porozumie- nie się z polskim podziemiem nie wchodziło w rachubę, dlatego szukano sposobu na unieszkodliwienie bez rozgłosu w pierwszym rzędzie jego centralnego ośrodka dyspozycyjnego. Tak doszło do opracowania perfidnego planu porwania przywódców Polskiego Państwa Podziemnego. Zadanie to powierzono znanemu nam już generałowi Iwanowi Sierowowi. Przystępując do wypełnienia zadania, Sierow za pośrednictwem swoich agentów w polskich organizacjach niepodległościowych przesłał list zaadresowany do Delegata Rządu, Jana Stanisława Jankowskiego, przewodniczącego Rady Jedności Narodowej, Kazimierza Pużaka, generała Okulickiego i wybranych członków Rady Jedności Narodowej, w którym zapraszał ich na rozmowy z dowództwem wojsk radzieckich. W liście tym strona radziecka proponowała podjęcie rozmów na temat rzekomego unormowania wzajemnych stosunków oraz wy- pracowania sposobu zgodnej współpracy w odbudowie państwa polskiego. Oczywiście delegacji polskiej obiecano całkowite bezpieczeństwo. Strona polska, mimo początkowych obaw, zdecydowała się przystąpić do rozmów, które miały się toczyć w Pruszkowie pod Warszawą. Pierwsze, wstępne spotkanie, uspokoiło Polaków co do szczerości intencji partnerów. Termin następnego spotkania ustalono na dzień 27 marca 1945 r. i zgodnie z sugestią strony radzieckiej mieli w nim wziąć udział przedstawiciele czterech głównych stronnictw politycznych działają- cych w polskim podziemiu: PPS-WRN, Stronnictwa Ludowego, Stronnictwa Narodowego i Stronnictwa Pracy, w sumie 16 osób. Kiedy w oznaczonym dniu delegacja polska stawiła się w Pruszkowie, gdzie miał ją osobiście przyjąć generał Sierow, zamiast niego w sali konferencyj- nej zjawili się uzbrojeni funkcjonariusze NKWD, którzy odwieźli Polaków na lotnisko wojskowe w pobliżu Warszawy. Po kilku godzinach cała polska delegacja znalazła się na Łubiance w Moskwie. W czerwcu 1945 r. podstępnie uprowadzonym zorganizowano proces pokazowy, a przedstawiony akt oskarżenia zarzucał im "organizowanie aktów dywersji na tyłach Armii Czerwonej". Tylko trzy osoby spośród całej szesnastki uniewinniono, natomiast pozostałych skazano na kary więzienia. Niestety, nie wszystkim dane było dożyć wolności - Okulicki, Jankowski i Stanisław Jasiukowicz, jeden z zastępców delegata rządu, zmarli w radzieckich więzieniach w bliżej nie znanych okolicznościach (Okulickiego zamordowano 24 XII 1946 r., Jankowski zmarł, jak się dzisiaj przypuszcza 13 marca 1953 r. Nie znana jest data śmierci Jasiukowicza). Charakterystyczne było także to, że ogłoszenie wyroków w tym procesie zbiegło się w czasie z powołaniem w Warszawie Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej z premierem Edwardem Osóbką-Morawskim, nad którym Moskwa uzyskała pełną kontrolę. 171 16 kwietnia 1945 r. trzy fronty radzierkie:1 Białoruski dowodzony przez marszałka Żukowa, 1 Ukraiński z Iwanem Koniewem i 2 Białoruski Rokossowskiego, po starannym przygotowaniu rozpoczęty nata ie w kierunku na Berlin. Po sforsowaniu Odry i dotarciu do pri.edmieść stolicy III Rzeszy, 26 kwietnia przystąpiono do ostatniej fazy wojny - do bitwy o Berlin. 30 kwietnia rozgorzały walki o Reichstag - tego samego dnia Hitler popehńł samobójstwo. 2 maja zakończyła się się bitwa o Berlin, a 7 maja Armia Czerwona szerokim frontem wyszła nad Łabę. W noc z 8 na 9 maja 1945 r. na przedmieściach Berlina, w Karlshorst, feldmarszałek Wilhelm Keitel złożył akt bezwarunkowej kapitulacji na ręce pxzedstawicieli zwycięskich aliantów: marszałka Żukowa, brytyjskiego marszałka Arthura Teddera, amerykańskiego generała Carla A. Spaatza i francuskiego generała, Jeana de Lattre de Tassigny (pierwszy akt kapitulacji złożyli Niemcy w osobie generała Alfreda Jodla w sztabie dowódcy wojsk sprzymierzonych generała Eisenhovera 7 maja w Reims, który miał obowiązywać od 8 maja, czego nie uznali Rosjanie i zażądali złożenia powtórnego aktu kapitulacji). 9 maja jedna z dywizji tzw. Rosyjskiej Arniii Wyzwoleńczej generała Andrzeja Własowa, wypowiedziawszy służbę Niemcom, wspomogła powstańców czeskich w wyzwoleniu stolicy Czechosłowacji - Pra . 11 maja sojusznicy wzięli do niewoli resztki wojsk hitlerowskich. Kapitulacja Niemiec nie oznaczała zakończenia II wojny światowej, ponieważ trwały jeszcze walki z Japonią na Dalekim Wschodzie. Po ataku na amerykańską bazę morską w Pearl Harbor na Hawajach 7 grudnia 1941 r. Japonia w stosunkowo krótkim czasie zagarnęła większość wysp na Pacyfiku oraz duże obszary w południowo-wschodniej Azji. Amerykanie dopiero od końca 1942 r. zaczęli stopniowo odzyskiwać inicjatywę w rejonie Oceanu Spokojnego, a w 1944 r. odebrali Japonii większość jej zdobyczy. Podczas konferencji jałtańskiej prezydent USA, Franklin D. Roosevelt, w zamian za obietnicę Stalina wypowiedzenia wojny Japonii przyrzekł ZSRR koncesje w Mandżuńi i przyznanie prawa zwycięzcy na Dalekim Wschodzie (5 kwietnia 1945 r. ZSRR wypowiedział "pakt o neutralności" zawarty z Japonią 13 kwietnia 1941 r.). Stany Zjednoczone zobowiązały się też, co ciekawe, do poparcia komunistów chińskich przeciwko Czang Kai-szekowi, który stał na czele rcądu w Pekinie. 26 lipca 1945 r. rządy USA, Wielkiej Brytanii i Chin wystosowały do Japonii ultimatum żądając bezwarunkowej kapitulacji, które Tokio ńgnorowało. Gdy na kolejne wezwania do kapitulacji Japonia odpowiedziała nasileniem ataków na cele amerykańskie, nowy prezydent Stanów Zjednoczonych, Harry Truman, podjął decyzję o użyciu bomby atomowej. 6 sierpnia 1945 r. nad Hiroszimą, a 9 sierpnia nad Nagasaki, po raz pierwszy w histońi ludzkości wzniosły się gizyby wybuchów atomowych. Wkrótce potem,15 sierpnia 1945 r. cesarz Hirohito oznajmił o kapitulacji Japonii. Oficjalna ceremonia podpisania aktu kapitulacji Japonii odbyła się 2 września 1945 r. na pokładzie amerykańskiego okrętu liniowego "Missouń". Zanim jednak Japonia uznała swoją klęskę, 8 sierpnia 1945 r. ZSRR wypowiedział jej wojnę, aby nie zaprzepaścić korzyści wynikających z uchwał jałtańskich. 9 sierpnia wojska radzieckie (i od 10 sierpnia także mongolskie) przystąpiły do natarcia zajmując Wyspy Kurylskie, Mandżuńę i północną część Korei, oddzieloną od amerykańskiej strefy okupacyjnej linią 38 równoleżnika. W Chinach zaś, zachęcani przez Moskwę tamtejsi komuniści pod wodzą Mao Tse-tunga rozpoczęli wojnę domową w celu obalenia rządu Czang Kai-szeka i przejęcia władzy. 6. Siły zbrojne Do głównych przyczyn niepowodzeń Armii Czerwonej, przynajmniej w pierwszej fazie wojny przeciwko Finlandii w 1939/1940 r. należy zaliczyć brak współdziałania poszczególnych rodzajów wojsk, niski poziom wyszkolenia oficerów i żołnierzy i - co może wydać się 172 paradoksem - brak umiejętności prowadzenia działań bojowych w warunkach zimowych: W czasie tej kampanii zmasowane ataki czerwonej piechoty były zwykle skutecznie pow trzymywane ogniem zaporowym zza ińskich umocnień, których artyleria radziecka nie potrafiła zniszczyć: nie dysponując danymi zwiadu lotniczego, radzieccy artylerzyści nie trafiali do celu. Armia Czerwona poniosła również duże straty w czołgach, których całą grupę wspierającą działania piechoty potrafił unieruchomić jeden żołnierz Fiński z rusznicy przeciwpancernej w momencie wykonywania przez nie manewru skrętu. Niezdolni do samodzielnej oceny sytuacji i podjęcia właściwej decyzji o icerowie radzieccy trzymali się sztywno wpojonego im starego regulaminu polowego, co było szczególnie widoczne w nieo- czekiwanych sytuacjach, jakie często zdarzały się na polu walki. Jeżeli dodać do tego brak odwagi osobistej cechujący dowódców radzieckich w tej wojnie -- otrzym imy ogólny obraz niskiej sprawności bojowej Armii Czerwonej na przełomie 1939!1940 r. jako widomy rezultat czystek, jakie dotknęły ją w poprzednich latach. Wiele z tych mankamentów można było usunąć w krótkim czasie i w następnym okresie dokonano pewnych zmian w tej materii. Przede wszystkim po zakończeniu kampanii fińskiej dokonano zmiany na stanowisku ludowego komisarza obrony - w miejsce nieudolnego Klimenta Woroszyłowa powołano nieco bystrzejszego Siemiona Timoszenkę. Wzmocniono pozycję oficera operacyjnego, zaostrzono dyscyplinę w armii. Najlepsi z wyższych dowódców z wojny fińskiej zostali przeniesieni do ludowego komisariatu obrony, a nowym szefem Sztabu Generalnego mianowano w styczniu 1941 r. Gieorgija Żukowa, który w 1939 r. jako dowódca I Grupy Armijnej pobił Japończyków nad Chałchyn-Gołem. Ale to wszystko na co było stać kierownictwo państwa radzieckiego - nie zmodyfikowano doktryny wojennej, nie uwzględ- niono postulowanej w drugiej połowie lat trzydziestych koncepcji Tuchaczewskiego zmasowa- nych operacji pancernych (czołgów) jako podstawowej siły uderzeniowej armii. Zatem okres wytchnienia, jaki upłynął od zakończenia wojny z Finlandią do napaści Niemiec na ZSRR, nie został przez władze należycie wykorzystany, i to głównie z tej przyczyny, że Stalin odrzucał możliwość rychłego ataku Hitlera na Związek Radziecki. Pomimo zmiany na stanowisku ludowego komisarza obrony, instytucja ta w dalszym ciągu funkcjonowała mało sprawnie -jej prace cechował chaos, bezwład i odwlekanie często nie cierpiących zwłoki decyzji. Przy tym szefowie poszczególnych wydziałów komisariatu nie zawsze zgadzali się ze sobą co do hierarchii priorytetów i uzgodnienie jednolitego stanowiska w jakiejś kwestii zawsze wymaga- ło długiego czasu. Działalność komisariatu dezorganizowało również wtrącanie się w jego sprawy Stalina i jego zauszników. W radzieckich planach operacyjnych przed II wojną światową lotnictwo i marynarkę wojenną traktowano jako siły pomocnicze wobec armii lądowej. W chwili napaści Niemiec na ZSRR większość radzieckich samolotów była przestarzała: radzieckie myśliwce były dużo wolniejsze od niemieckich bombowców. Podobnie jak w przypadku czołgów i dział, wymiana sprzętu na bardziej nowoczesny została poważnie opóźniona wskutek dużych zniszczeń i dezorganizacji przemysłu w pierwszych miesiącach wojny. Jednak do wybuchu wojny radziecki przemysł lotniczy teoretycznie był w stanie produkować więcej samolotów niż przewidywały plany produkcyjne, mimo iż kilku wybitnych konstruktorów, z Andrzejem Tupolewem na czele, zostało uwięzionych (niektórym konstruktorom, w tym Tupolewowi, pozwolono kontynuować prace w więzieniu). Szczególnie nieporadnie przebiegała przebudowa radzieckiej marynarki wojennej. Od czasu powstania marynarzy w Kronsztadzie kierownictwo radzieckie przez długie lata nie potrafiło pozbyć się urazy do marynarki wojennej. Wskutek tego w ciągu całego dwudziesto- lecia zrobiono niewiele dla unowocześnienia floty, a te okręty, które przetrwały do początku lat czterdziestych znajdowały się w opłakanym stanie. W 1939 r., kiedy admirał Mikołaj Kuźniecow został ludowym komisarzem marynarki wojennej, w resorcie tym podjęto 173 rozważania na temat roli radzieckich sił morskich w przyszłej wojnie, sprowadzając ją jedynie do obcony wybrzeża. Największy postęp osiągnięto, zresztą jako rezultat wcześniejszej współpracy z Niemcami, w dziedzinie budowy okrętów podwodnych, kiedy w połowie lat trzydziestych zbudowano podstawowy trzon cadzieckiej floty podwodnej właśnie do obrony wód terytorialnych na Bałtyku i Morzu Czarnym. Jeżeli chodzi o okręty nawodne, to zasadniczy plan rozwoju w tej dziedzinie przedstawiono dopiero w 1938 r. W dyskusji, jaka wywiązała się wokół tego programu, większość specjalistów opowiadała się za budową lotniskowców głównie dla nowej Floty Dalekowschodniej, ale Stalin sprzeciwił się temu preferując budowę tradycyjnych okrętów wojennych, pczede wszystkich krążowników. Tak więc radziecka marynarka wojenna pozostała bez lotniskowców. Do chwili agresji niemieckiej zdążono ukończyć budowę kilku krążowników, wszelako po 22 czerwca 1941 r. jednostki te zniszczono w macierzystych portach w obawie przed dostaniem się ich w ręce wroga. Generalnie, "Czerwona Marynarka" poza kilkoma "kombinowanymi" operacjami nie odegrała w II wojnie światowej większej roli - w zasadzie do końca wojny nie udało się wyrównać strat poniesionych w wyniku zniszczenia okrętów w bazach w 1941 r. Jedynie radzieckie okręty podwodne stanowiły pewne zagrożenie dla niemieckich szlaków komunika- cyjnych. W 1941 r. Armia Czerwona pod względem liczby żołnierzy, sprzętu bojowego i rezerw była największą armią na świecie, chociaż pod względem jakościowym - jak już wspominaliś- my - nie pczedstawiała się już tak imponująco. Hitler mając na względzie niską wactość bojową Armii Czerwonej, co udowodniła wojna z Finlandią, i licząc na załamanie się w momencie agresji i tak słabego systemu komunikacyjnego ZSRR, nie obawiał się liczebnej przewagi wojsk radzieckich nad wojskami III Rzeszy. Zresztą w razie potrzeby Niemcy mogły skierować na ZSRR większe siły niż te, których użyto. Wojska radzieckie w okręgach zachodnich liczyły 4,5 mln żołnierzy (około 200 dywizji), miały dwukrotnie więcej czołgów i samolotów niż Niemcy. Po 1941 r. ta różnica powiększała się jeszcze bardziej w miarę, jak w ZSRR mobilizowano do armii coraz większe rezerwy ludzkie i w miarę, jak rosła produkcja zbrojeniowa. W ostatnich tygodniach wojny Armia Czerwona liczyła w sumie ponad 11 mln żołnierzy i oficerów (z tego ponad 6 mln na froncie niemieckim) i była w stanie zgromadzić 300 dział na jeden kilometr fcontu w najważniejszych sektorach ofensywy. Podobnie jak w wojnach prowadzonych przez Rosję w czasach carskich, tak i w drugiej wojnie światowej nieudolność dowódców radzieckich często rekompensowały poświęcenie i męstwo żołnierzy szeregowych. Z relacji naocznych świadków, żołnierzy i oficerów Wehrmachtu, można się było na przykład dowiedzieć, jak zwarte formacje zamroczonych alkoholem żołnierzy radzieckich maszerowały ze śpiewem na umocnienia wroga do momentu, kiedy zostały skoszone seriami z broni maszynowej. W ogóle należy podkreślić, że stcaty wojsk cadzieckich, zwłaszcza wśród żołnierzy szeregowych, były nadzwyczaj dotkliwe i wraz ze zbliżaniem się końca wojny rosły jeszcze bardziej. Dokładne liczby nie są możliwe do ustalenia, ale oblicza się, że w II wojnie światowej zginęło 7-10 mln czerwonoarmistów, podczas gdy Niemcy straciły na fconcie wschodnim połowę tej liczby. Trochę światła na zagadnienie niepotrzebnie wysokich strat ludzkich w Armii Czerwonej w II wojnie światowej rzucają autorzy niektórych powieści wojennych, którzy sami uczestniczyli w walkach, najczęściej jako korespondenci wojenni. W nagrodzonej książce Wiktoca Niekrasowa W okopuch Stalingrudu (1946, wydanie polskie 1948) pokazano, jak nie posiadający wyobraźni i bezwzględni dowódcy posyłali swoich żołnierzy raz za razem do samobójczych ataków na stanowiska nieprzyjaciela. W każdym takim przypadku żołniecz stawał przed alternatywą - albo małej szansy przeżycia w trakcie wykonywania zadania, albo - w razie jego niewykonania - odesłania do batalionu karnego, gdzie śmiertelność była najwyższa. W postalinowskiej książce Konstantego Simonowa Nikt nie rodzi sig żo nierzem (1963) autor 174 sportretował oficerów słabo przygotowanych do wypełniania zadań bojowych, ludzi często bezmyślnie narażających własne życie i życie podwładnych, osoby, które swoje funkcje zawdzięczały również miernej wartości generałom mianowanym na dowódców przez samego Stalina. Simonow opisał również pewien incydent, kiedy jakiś dowódca został odwołany ze swojej funkcji, ponieważ opracowany przez niego plan ataku, mimo iż stwarzał szansę bezkrwawego sukcesu, przewidywał przeprowadzenie akcji w tak ważnym dniu, jak święto Armii Czerwonej. Dużą niedogodnością, poważnie utrudniającą sprawne dowodzenie wojskami była obowiązująca w Armii Czerwonej zasada wydawania rozkazów na piśmie z kontrasygnatą komisarza politycznego. Zasada ta została ograniczona dopiero w krytycznej dla ZSRR fazie wojny - w 1942 r., w toku walk pod Stalingradem, kiedy wprowadzono możliwość wydawania rozkazów ustnych od szczebla pułku w dół. Należy jednak zaznaczyć, że zachowanie tej reguły na wyższych szczeblach dowodzenia wiązało się z brakiem zaufania Kwatery Głównej Naczelnego Dowódcy do osób, które w okresie czystek zostały wydalone z armii i uwięzione, a po wybuchu wojny z Niemcami uwolnione i powołane na wysokie stanowiska dowódcze (np. generał Konstanty Rokossowski). Jako przykład negatywnych skutków obowiązywania zasady pisemnych rozkazów można przytoczyć następujący fakt: w pierwszych miesiącach wojny na korzyść Niemców działa między innymi ta okoliczność, że po wycofujących się oddziałach radzieckich przejmowali wiele nie zniszczonych mostów, co niebywale ułatwiało im szybkie posuwanie się do przodu. Tymczasem główna przyczyna pozostawiania nieprzyjacielowi tak ważnych strategicznie obiektów w stanie nienaruszonym wynikała nie z braku czasu cofających się oddziałów, a z braku rozkazu ich zniszczenia, który nie zdążył dotrzeć na czas do grupy saperów. Wraz z ograniczeniem zasady "biurokratycz- nego" sposobu podejmowania decyzji i przebiegu toku rozkazodawczego w armii, w paździer- niku 1942 r. wprowadzono też zasadę jednoosobowego dowodzenia oddziałami, a rolę komisarza politycznego zredukowano do "zastępcy dowódcy do spraw politycznych". Od tej pory podstawowym zadaniem oficera politycznego był obowiązek pracy nad morale i stanem dyscypliny żołnierzy. Najważniejszym elementem edukacyjnego i dyscyplinującego oddziały- wania oficerów politycznych było służenie własnym przykładem. Tymczasem pod tym względem, podobnie jak w latach wojny domowej, ludzie ci różnili się między sobą nie tylko poziomem kompetencji, ale i cechami charakteru. I chociaż wśród nich trafiały się osoby nie grzeszące nadmiarem odwagi, to jednak zdecydowana większość oficerów politycznych, pozując czasem na bohaterów dyskutowanych z żołnierzami książek, dawała przykłady męstwa, a nawet niepotrzebnej brawury. Ludzie ci starali się kreować w wyobraźni podwładnych model wytrwałego, nie cofającego się przed żadnym niebezpieczeństwem i ślepo wykonującego rozkazy przełożonych żołnierza. I należy przyznać, że w następnym okresie uzyskano na tym polu pewne osiągnięcia: pojedynczy żołnierze coraz częściej demonstrowali pewien spryt i inicjatywę, chociaż w zwartych oddziałach, jako całość, nadal walczyli odważnie i mądrze tylko wtedy, gdy mieli dobrego dowódcę. W ostatnim okresie wojny, kiedy Armia Czerwona w swoim "wyzwoleńczym" marszu wkroczyła do innych państw europej- skich, miejscowa ludność często skarżyła się na swoich "wyzwolicieli" za kradzieże, gwałty i rozboje. Ale gdyby po czterech latach bicia barbarzyńskiego wroga jakiś czerwonoarmista mógł zostać oskarżony tylko o to, że ukradł zegarek lub połeć słoniny - to i tak nie byłby on jeszcze najgorszym z wojennych "bohaterów-zdobywców", jakich zna historia. Tymczasem zdarzały się o wiele cięższe przewinienia, a nawet zbrodnie popełniane na miejscowej ludności. W chwili, kiedy rozpoczęła się wojna z Niemcami, radziecki przemysł dopiero wdrażał do produkcji nowe rodzaje uzbrojenia. Nie od rzeczy będzie też przyznać, że ten nowy sprzęt, chociaż nie zawsze, był wyjątkowo udany: czołg T-34 był prawdopodobnie najlepszym czołgiem w II wojnie światowej. Niestety, brak zrozumienia nowoczesnego pola walki przez 175 dowódców radzieckich,tak jak je pojmował Tuchaczewski,to znaczy potraktowania dużych zgrupowań czołgów jako samodzielnego rodzaju broni i wykorzystywania ich do zwalczania takich samych formacji pancernych przeciwnika,było jedną z głównych przyczyn klęsk Armii Czerwonej,przynajmniej w pierwszym okresie wojny.Pośród radzieckiej generalicji awan- sowanej na wysokie stanowiska dowódcze w okresie wielkich czystek,wciąż dominowało przywiązanie do carskiej tradycji,która nakazywała jej upatrywać w artyleńi główną siłę uderzeniową armii.Ale czystki przetrzebiły również kadry artylerzystów,tak iż ten rodzaj broni także cierpiał na brak wysoko kwalifikowanych oficerów-specjalistów.Brakowało też dobrych podoficerów-kanonierów.Tym stanem rzeczy należy więc tłumaczyć relatywnie niewielką skuteczność ognia radzieckiej artylerii (co było szczególnie widoczne zwłaszcza w wojnie z Finlandią) oraz nadzwyczaj duże zaufanie radzieckich dowódców do moździerzy różnych kalibrów (w latach 1942-1944przemysł radziecki produkował do 100tys.moździerzy rocznie).W końcowej fazie wojny w Armii Czerwonej pojawiła się duża ilość opancerzonych samobieżnych dział gąsienicowych,które stanowiły ruchome wsparcie atakującej piechoty. Charakterystycznym typem uzbrojenia w Armii Czerwonej była tzw."katiusza" - rodzaj wielokrotnej wyrzutni rakietowej osadzonej na podwoziu samochodu ciężarowego,która choć mało precyzyjna,budziła strach na pozycjach wroga zasypując go gradem spadających z przerażającym świstem pocisków.Co ważne - urządzenie to było bardzo proste i idealnie nadawało się do masowej produkcji. Po napaści Niemiec na ZSRR Wielka Brytania zapewniła Moskwę o swoim pełnym poparciu i chociaż obietnica ta nie mogła być rychło zmateńalizowana,to jednak w stolicy Związku Radzieckiego przyjęto ją z radością.A kiedy w grudniu 1941r.do wojny zostały wciągnięte Stany Zjednoczone, Moskwa odetchnęła z ulgą,ponieważ z jednej strony oznaczało to,że Japonia nie zaatakuje ZSRR,a z drugiej strony,teraz można było liczyć na dostawy amerykańskich wyrobów przemysłowych.Jednak trudności transportowe ogranicza- ły amerykańską pomoc dla ZSRR.W zasadzie istniały dwa główne szlaki komunikacyjne - przez Iran,który okupowały wojska brytyjskie i radzieckie oraz przez Morze Arktyczne, ale był to szlak bardzo niebezpieczny ze względu na niemieckie łodzie podwodne i transporty tą drogą przynosiły duże straty.Jeżeli chodzi o rodzaj pomocy zachodnich sojuszników dla ZSRR,to dostawy takiego sprzętu,jak czołgi i samoloty były niewielkie,natomiast bardzo znacząca była pomoc Amerykanów i Anglików w dostawach samochodów,których Armia Czerwona odczuwała duży deficyt,i których potrzebowała najwięcej,zwłaszcza w ostatniej fazie wojny (w 1944r.w radzieckiej dywizji piechoty na pięciu żołnierzy przypadał jeden koń, który stanowił podstawową siłę pociągową shxżb zaopatrzeniowych).Innym towarem,który sojusznicy zachodni dostarczali ZSRR w dużych ilościach,były produkty żywnościowe, głównie konserwy mięsne.Armia Czerwona otrzymywała też narzędzia mechaniczne,jak również okresowo paliwo lotnicze i kable telefoniczne. W skład radzieckich sił zbrojnych wchodziła nie tylko Armia Czerwona i marynarka wojenna,ale także podstawowe siły NKWD,które w chwili napaści Niemiec na ZSRR liczyły około 200tys.żołnierzy.Niezależnie od swojego przeznaczenia jako aparat bezpieczeństwa wewnętrznego i obejmowania takich służb jak straż pożarna,więziennictwo,służby karto- graficzne i inne,NKWD stanowiło wielki kompleks wojskowo-przemysłowy.Dysponując złożoną z więźniów ogromną armią pracy, kompleks ów realizował własne zadania gospodarcze i w związku z tym utrzymywał własne siły zbrojne do ochrony tej działalności. Ale oprócz tego do zadań NKWD należała także ochrona granic państwa,stąd w jego składzie znajdowały się również oddziały straży granicznej,które tworzyły pierwszą linię obrony w przypadku agresji z zewnątrz.NKWD działał także wewnątrz Armii Czerwonej. Były to tzw."oddziały specjalne",które z jednej strony penetrowały nastroje wśród żołnierzy, a zwłaszcza wśród oficerów za pomocą rozbudowanej siatki informatorów,a z drugiej strony 176 tworzyły "oddziały zaporowe" do zwalczania dezercji i zapobiegania nieplanowemu wycofy- waniu sig żołnierzy i eałych oddziałów z pozycji bojowych. W kwietniu I943 r. "oddziały specjalne" NKWD zostały usunięte z armii, z wyjątkiem "oddziałów zaporowych", i prze- kształcone w samodzielną organizację kontrwywiadu podległą bezpośrednio Państwowemu Komitetowi Obrony (PKO powstał 30 czerwca 1941 r. w składzie: Stalin - przewodniczący, Mołotow - jego zastępca, i członkowie - Malenkow, Beria i Woroszyłow. Później dokooptowano jeszcze Mikojana, Kaganowicza i Bułganina. W praktyce PKO przejął na czas wojny funkcję Rady Komisarzy Ludowych). W następstwie tych zmian powst ł oddział kontrwywiadu ludowego komisariatu obrony, któremu nadano nazwę "śmierć szpiegom" (w języku rosyjskim - "Smiert' szpionam" - "Smiersz"). "Smiersz" złączona więc została z aparatem wojskowym, a poprzez ludowy komisariat obrony podporządkowana Pań- stwowemu Komitetowi Obrony. W ten sposób z armii usunięto jeden organ nadzoru NKWD, lecz go nie zlikwidowano. Biura "Smierszy" ulokowano przy każdym sztabie i ich taktycznym zadaniem miało być sprawowanie kontroli nad wszystkimi dowódcami. Metody pracy tych komórek uległy jednak radykalnej zmianie - inaczej niż NKWD, miały one tak działać, by nie naruszyć zasady jednoosobowego dowodzenia wojskiem. Ale sprawowanie nadzoru nad armią nie było jedynym zadaniem "Smierszy". O wiele ważniejsze było organizowanie komórek zajmujących się zwalczaniem zdrajców i szpiegów. Jednak z upływem czasu "Smiersz" coraz bardziej nabierała charakteru organizacji ofensyw- nej. Dlatego w chwili, kiedy armie radzieckie wkroczyły do Polski i innych państw, "Smierszy" powierzano coraz więcej zadań czysto politycznych. Jeszcze przed wkroczeniem Armii Czerwonej na ziemie polskie w ramach "Smierszy" utworzono specjalne "grupy operacyjne", na czele których stali oficerowie mówiący po polsku. Ich zadaniem miało byi ściganie agentów nieniieckich i kolaborantów, ale w Polsce zadanie to interpretowano nadzwyczaj szeroko. W ten sposób obok prawdziwych kolaborantów likwidowano tysiące ludzi, którzy nie będąc komunistami, podczas okupacji wykazywali wrcigość wobec hitlery z- mu. Samowola,.grup operacyjnych" przybrała szczególnie jaskrawe formy na terenełch polskich Ziem Odzyskanych (po zakończeniu wojny na Dolnym Śląsku zorganizowano kilka obozów koncentracyjnych, między innymi w Złotym Stoku koło Kłodzka, gdzie polscy więźniowie pracowali przy wydobywaniu rud arsenu. Także w Lubiążu koło Brzegu Dolnego istniał obóz w erytikacyjny dla powracających z Niemiec byłych żołnierzy radzieckich - - jeńców niemieckich, jak ró nież dla żołnierzy "armii" Własowa). In iiy m naI-zędziem służącym do wy'musz tnia bezwzględnego postuszeństwa i budzącym lęk żołnierzy były bataliony karne. Do batalionów karnych kierowano tych żołnierzy i oficerów, którym zarzucano łamanie dyscypliny, niestosow,anie się do regulaminu polowego, lub którzy zostali uznani przez NKWD (później "Smierszę") za politycznie podejrzanych. Batalionów karnvch użv ano do najbardziej niebezpiecznych zadań wymagających ogromnej ofiarności i nieprawdopodobnej odwagi. Regułą było, na przykład, wykorzystywanie batalionów karnych do "oczyszczania" pól minowych dla oddziałów idących do ataku przez zmuszanie tych ludzi do "przemaszerowania" przez zaminowany obszar. W drugiej fazie wojny niemiecko-radzieckiej przywrócono nazwę tzw. "gwardyj- skich" pułków czy większych związków operacyjnych. To honorowe miano nadawano tym jednostkom, które szczególnie wyróżniły sig w walkach i przedstawiały najwyższą wartość bojową. Żołnierze i oficerowie tych elitarnych jednostek otrzymywali podwójny żołd, lepsze wyposażenie i, co może najważniejsze - po otrzymaniu takiego wyróżnienia, jednostek tych starano się nie marnować w dających małą szansg powodzenia operacjach bojowych. Bez wątpienia do mniej znanych faktów z wojny niemiecko-radzieckiej należało tworzenie przez władze radzieckie oddziałów wojskowych rekrutujących się z więźniów obozów pracy. Otóż w październiku 1942 r. powstał przy GUŁAG-u specjalny urząd do 1 spraw mobilizacji więźniów. Do pełnienia służby zobowiązani byli w zasadzie wszyscy więźniowie, którzy do 15 października 1942 r. zostali skazani za wszystkie przestępstwa z wyjątkiem przestępstw politycznych (artykuł 58 kodeksu karnego). Utworzona z więźniów armia składała się w 20"% z kryminalistów, w 30% z tzw. "ukaźników" (skazani za spóźnienie się do pracy, za brakoróbstwo i za drobne kradzieże), w 20"% z osób, które popełniły jakieś przestępstwo przeciwko władzy radzieckiej nie mające jednak charakteru politycznego, oraz w 30o/a z pracowników kołchozów, którzy wykroczyli przeciwko przepisom kołchozowym. Zdaniem niektórych ówczesnych dowódców tej "łagrowej armii", liczyła ona około 1,5 mln ludzi. Stanowiło to 10"% ogółu zmobilizowanej podczas wojny ludności, nie przekraczając jednak 15o/a ogólnej liczby więźniów znajdujących się w obozach pracy i w więzieniach. 7. Społeczeństwo Szczególnie barbarzyński charakter niemieckiej inwazji na ZSRR sprawił, że wielu obywateli tego państwa po raz pierwszy zdecydowało się udzielić poparcia Stalinowi i jego partii, i -- być może - po raz pierwszy Stalin mógł być odbierany przez społeczeństwo radzieckie bardziej jako prawdziwy przywódca niż biurokratyczny dyktator. Stalin dobrze rozumiał te wyjątkowe okoliczności i celem podtrzymania tego nastroju w propagandzie radzieckiej czasu wojny częściej pojawiały się takie słowa, jak ojczyzna, naród, patriotyzm niż socjalizm. Pomimo to szczególnie na Ukrainie, Białorusi i w republikach nadbałtyckich, nastroje antyradzieckie były na tyle silne, by znaczne odłamy zamieszkałych tam narodów dostrzegły w Niemcach swoich wyzwolicieli spod jarzma komunizmu. I kto wie - gdyby Hitler obiecał zniesienie kolektywizaji - czy także rosyjscy chłopi na obszarach nie zajętych przez wojska niemieckie nie przedsięwzięliby jakiejś próby buntu przeciwko politycznym i ekonomicznym formom panowania komunizmu (w samej Moskwie zagrożonej przez niemieckie czołgi dochodziło do rozruchów ulicznych). Wszelako wódz III Rzeszy nie wysyłał na te ziemie swoich żelaznych hufców w imię wolności zamieszkałych tam ludów, ale po to, by poddać je niemieckiej dominacji i jako siłę niewolniczą zaprząc do morderczej pracy na rzecz teutońskich "nadludzi". Kiedy więc mieszkańcow tych obszarów ponownie zaczął dręczyć głód, a gospodarstwa kolektywne, mimo początkowych prób dekolektywizacji, okazały się dla najeźdźców znakomitym narzędziem eksploatacji, nastroje lokalnej ludności zaczęły się obracać przeciwko okupantom. Zajęte przez Niemców terytorium radzieckie zostało podzielone na dwa główne Reichskommissariaty - Ostland i Ukraina. W skład pierwszego weszły: Estonia, Łotwa, Litwa i Białoruś, natomiast na drugi składały się: Wołyń i Podole z centrum w Równem oraz Żytomierz, Kijów, Nikołajew, Dniepropietrowsk i Tauryda z centrum w Melitopolu. W obu Reichskommissariatach rządziła administracja cywilna: w miastach władzę sprawowali wyznaczeni przez okupanta burmistrzowie, a na wsiach - starostowie. Wszędzie też utworzono z miejscowych kolaborantów lokalną policję. Obszary na południowym zachodzie, między Dniestrem a Bohem, oraz na północ od Odessy przekazano Rumunii i nazwano Transnistrią. Pozostałe terytoria okupacyjne zostały zaliczone do strefy działań wojennych i zarządzały nimi władze wojskowe. Tuż za wkraczającymi na tereny ZSRR wojskami niemieckimi posuwały się grupy operacyjne policji bezpieczeństwa, które na obszarze swojego działania miały w pierwszym rzędzie wymordować pracowników aparatu partyjnego, oficerów politycznych Armii Czerwonej, kierowniczych przedstawicieli administracji pań- stwowej, przedstawicieli inteligencji, Cyganów i Żydów (największej masakry dokonano 178 w "Babim Jarze" koło Kijowa, gdzie wymordowano co najmniej 150 tys. Żydów). Szacuje się, że w okresie od czerwca do października 1941 r. grupy operacyjne wymordowały ponad 350 tys. obywateli radzieckich. Niełatwe było również życie ludzi na nieokupowanych terenach ZSRR. Już na początku wojny na tym obszarze wprowadzono, podobnie jak kiedyś podczas wojny domowej, dyskryminujący sposób racjonowania żywności z tym, że teraz dyskryminacja nie opierała się na zasadzie klasowej, a została uzależniona od wykonywanej pracy: ciężko pracujący robotnicy otrzymywali podwójne przydziały w stosunku do najmniejszej racji żywnościowej, która przysługiwała osobom niepracującym (robotnicy zatrudnieni w przemyśle ciężkim otrzymywali od 0,8 do 1,2 kg chleba dziennie, urzędnikom przysługiwało od 400 do 450 g, a członkom rodzin pozostających na ich utrzymaniu od 300 do 400 g). Uprzywilejowana część społeczeństwa, przede wszystkim nomenklatura partyjna, miała własny system zaopatrzenia znacznie różniący się od powszechnego pod względem ilości i jakości. W całym kraju zmobilizowano wszystkie rezerwy siły roboczej włącznie z emerytami i młodocianymi. Zaprowadzono pełną militaryzację pracy - zniesiono dni wolne od pracy, niedziele i święta. Zgony z przepracowania, głodu i zimna były zjawiskiem powszechnym. Razem z ofiarami spowodowanymi działalnością wroga i własnego aparatu represji można przyjąć, że w ciągu czterech lat wojny straty wśród ludności cywilnej ZSRR osiągnęły liczbę około 16 mln osób. Jeżeli dodać do tego 7-10 mln poległych i zaginionych na frontach czerwonoarmistów, ZSRR stracił w II wojnie światowej około 25 mln obywateli (niektórzy historycy twierdzą, że ta liczba była dużo wyższa i mogła dochodzić do 30 mln i więcej!). Natomiast z 5 mln osób, które dostały się do niewoli niemieckiej, większość z nich po powrocie z obozów jenieckich do kraju natychmiast zesłano do obozów pracy. Doniesienia radzieckiej prasy wojennej o ofiarności i poświęceniu dla ojczyzny zwyczaj- nych ludzi, obywateli ZSRR, nie były przesadzone. Celem pobudzenia dodatkowej energii społecznej i skierowania jej na dobrowolne działania wspierające wysiłek wojenny państwa, władze nieustannie organizowały kampanie prasowe. Najpowszechniejszą formą pomocy były zbiórki funduszy na potrzeby armii. Gazety codziennie drukowały listy do Stalina od prostych ludzi ze wszystkich nie zajętych przez wroga zakątków ZSRR. Dla przykładu zacytujmy fragment jednego z takich listów zamieszczonego w "Izwiestiach" 26 grudnia 1942 r.: "Drogi Józefie Wissarionowiczu. W odpowiedzi na Wasze historyczne wezwanie i nakaz chwili, przekazuję wszystkie swoje oszczędności - 155 tysięcy rubli na zakup czołgu... Może gąsienice tego czołgu zmiażdżą bezlitośnie niemieckich, faszystowskich najeźdźców. = Łok- tiew Jewgienij Iwanowicz - pszczelarz kołchozowy". Zarysowujące się pod koniec lat trzydziestych pojednanie państwa z Cerkwią nabrało realnych kształtów po agresji Niemiec na ZSRR. Już w pierwszym, dniu wojny pełniący obowiązki patriarchy, metropolita Sergiusz, wezwał Cerkiew i "cały lud prawosławny , do obrony kraju, potępiając jednocześnie tych duchownych, którzy nie chcieliby usłuchać jego apelu. Zaś kilka miesięcy później metropolita ostrzegł duchownych na terenach okupowanych przed podejmowaniem współpracy z Niemcami, zwłaszcza że takie przypadki nie były wcale rzadkie (na terenach okupowanych wznowiono za zgodą Niemców odprawianie nabożeństw - Hitlerowi zależało na zjednaniu Cerkwi dla III Rzeszy). W 1942 r. miało miejsce ciche porozumienie między państwem a Cerkwią puszczające w niepamięć wszystkie "grzechy" obu stron z poprzednich lat w imię "wspólnej walki przeciwko najeźdźcy". Ów sojusz został potwierdzony 9 listopada 1942 r., kiedy metropolita Sergiusz opublikował posłanie do Stalina na łamach "Prawdy", z którego warto przytoczyć tylko jedno zdanie: "Serdecznie i szczerze witam w Waszej osobie Przywódcę z woli Boga naszych wojskowych i kulturalnych sił..." Wkrótce potem, 12 listopada, Stalin otrzymał na łamach tejże "Prawdy" duchowe wsparcie także ze strony muftiego muzułmańskiego: "Niech Allah dopomoże Wam doprowadzić do 179 zwycięskiego końca Waszą pracę w uwalnianiu ciemiężonego ludu. Amen". Następnie, po przezornym odczekaniu kilku dni,16 listopada w "Prawdzie" ukazało się płomienne poparcie dla Stalina wyrażone przez zwierzchnika wspólnoty żydowskiej w Moskwie: "Wszechmogący przygotował dla faszystowskich hord sromotną i haniebną zagładę, jakiej doznali faraonowie egipscy i Ammonici..." Stalin nie chcąc okazać się niewdzięcznikiem, a przede wszystkim pragnąc zamanifestować przed narodem rosyjskim swoje uznanie dla patriotycznej postawy duchowieństwa i wiernych Kościoła prawosławnego, zezwolił na wybór Patriarchy oraz na ustanowienie Świętego Synodu. 8 września 1943 r. metropolita Sergiusz został wybrany Patriarchą Moskwy i Wszechrosji (ingres patriarchy Sergiusza odbył się 12 września 1943 r. w katedralnej cerkwi w Moskwie). Wkrótce potem zezwolono na otwarcie w Moskwie dwuletniego Instytutu Teologicznego, a w diecezjach - rocznych kursów teologiczno- -duszpasterskich. Narzędziem, za pomocą którego Moskwa usiłowała przywrócić swoją kontrolę nad mieszkańcami terenów okupowanych, miała być radziecka partyzantka. W pierwszym roku wojny rola partyzantki rzeczywiście sprowadzała się przede wszystkim do kontrolowania ludności, a nie do czynnej walki z wrogiem. Z tego względu ludowy komisariat spraw wewnętrznych przypisywał wielkie znaczenie działaniom partyzanckim na zajętych przez Niemców terenach, a kierownictwo nad nimi powierzono NKWD. Przy każdym oddziale partyzanckim działał oficer polityczny NKWD, do którego obowiązków należało badanie każdego ochotnika i troska o stan dyscypliny. Partyzanci rekrutowali się z rozbitych oddziałów Armii Czerwonej, członków partii, którzy zostali wysłani w tym celu poza linię frontu, oraz z osób spośród miejscowej ludności obawiającej się wywózki do Niemżec lub represji właśnie za działalność partyzantów na ich terenie. Znaczny odsetek oddziałów partyzanckich stanowili specjalnie wyszkoleni agenci NKWD przerzucani na niemieckie tyły. Ich głównym zadaniem było terroryzowanie miejscowej ludności, aby ją odstraszyć od podejmowania współpracy z okupantem. Patryzanci masowo palili całe wioski i mordowali ich mieszkańców w przypadku najmniejszego podejrzenia o taką współpracę. Innym sposobem działania w tym kierunku było dążenie do zaostrzenia i tak krótkowzrocznej polityki niemieckiej przez akty prowokacji polegające na mordowaniu przedstawicieli niemieckiej administracji lub wojska, a następnie podrzucanie ich zmasakrowanych ciał w takie miejsca, by podejrzenia padły na mieszkańców lojalnych wobec Niemców miejscowo- ści. Podejmowane w odwecie ekspedycje karne niemieckich służb bezpieczeństwa wyręczały partyzantów w krwawych pacyfikacjach i powodowały narastanie nienawiści do okupantów. Dopiero po położeniu kresu współpracy z Niemcami ludności terenów okupowanych, partyzantom zaczęto przydzielać zadania wywiadowcze i wojskowe. Pierwsze większe jednostki partyzanckie powstały dopiero w 1942 r. Dowództwo nad nimi objął Główny Sztab Partyzancki powołany 30 maja 1942 r. przy Sztabie Generalnym Armii Czerwonej z Pantelej- monem Ponomarienką na czele. W sierpniu 1942 r. dowódcą sztabu armii partyzanckiej mianowany został Kliment Woroszyłow. Rozbudowa tej armii została przyspieszona po konferencji dowódców partyzanckich odbytej na Kremlu we wrześniu 1942 r., na której Stalin sam określił zadania armii partyzanckiej. Do najbardziej znanych dowódców oddziałów partyzanckich należeli Sidor Kowpak i Piotr Werszyhora. Na skutek niepowodzeń Armii Czerwonej na wielu obszarach ZSRR zajętych przez Niemców nastąpiła druga "kontrrewolucja". Gdy zabrakło NKWD, poshzszeństwo wypowie- działy nie tylko narody małe, jak Estończycy czy Łotysze, ale również duże, jak Białorusini i Ukraińcy. Na Litwie zaś powstanie antyradzieckie wybuchło jeszcze przed inwazją niemiecką. Na Ukrainie formowano pułki kozackie, które włączono od Wehrznachtu. Wielu nacjonalistów ukraińskich służyło w dywizji SS "Galizien" (SS "Hałyczyna") oraz w batalio- nach "Nachtigall" i "Rolland" (15 kwietnia 1944 r. zginął na Ukrainie z ręki partyzantów 180 antyradzieckich dowódca 1 Frontu Ukraińskiego generał Mikołaj Watutin). Nie najlepiej przedstawiała się również sytuacja w innych, nie kresowych rejonach kraju. Gdy tylko zaczęła się wojna, Moskwa - obawiając się powstania nastrojów profaszystowskich wśród Niemców nadwołżańskich - już w sierpniu 1941 r. pod pretekstem współpracy z Rzeszą hitlerowską, zlikwidowała Autonomiczną Republikę Niemców Powołża (tymczasem właśnie Niemcy byli chyba najbardziej lojalną wobec władzy grupą etniczną w ZSRR). W ciągu dwóch miesięcy wywieziono z Powołża w oddalone rejony Kazachstanu i Syberii setki tysięcy Niemców. Jednocześnie zlikwidowano wszystkie niemieckie osiedla na Ukrainie, Krymie, Kubaniu i Zakaukaziu. Z Karelii wysiedlono lub aresztowano dziesiątki tysięcy Finów. Z Dalekiego Wschodu zaś przesiedlono na zachód około 300 tys. Koreańczyków. Z Zakaukazia wysiedlono Kurdów, Greków oraz Gruzinów i Ormian wyznania mahometańskiego (Mes- chów i Chemszyłów). W latach 1943/1944 posługując się podstępnymi metodami organy bezpieczeństwa na mocy decyzji Państwowego Komitetu Obrony dokonały nowej fali wysiedleń niektórych narodowości mieszkających na Powołżu i Północnym Kaukazie. Do Kazachstanu i na Syberię wysiedlono i deportowano Karaczajów (październik-listopad 1943), Kałmuków (grudzień 1943), Czeczeńców i Inguszów (luty 1944), Bałkarów (marzec-kwiecień 1944) i Tatarów Krymskich (czerwiec 1944). Ich narodowe autonomie uległy likwidacji, a dobytek został skonfiskowany. Kiedy pod wpływem klęsk wojsk radzieckich w pierwszym roku wojny pękł pancerz ideologiczny i znaczna część Rosjan (i innych narodowości) zaczęła budzić się do nowego życia - w Hitlerze napotkała równie bezwzględnego wroga jak w Stalinie. Obsesyjne trzymanie się przez wodza III Rzeszy ideologii nazistowskiej zburzyło widoki Niemców (mimo pozytywnego nastawienia dowództwa Wehrmachtu) na skuteczne wykorzystanie przeciwko ZSRR oddziałów rosyjskich, które zostały sformowane z radzieckich jeńców wojennych i licznych ochotników. Taka armia mogła osiągnąć liczbę 1,5 mln żołnierzy, a nawet więcej i gdyby została dobrze wyposażona mogła odegrać znaczącą rolę na froncie wschodnim. Jednak Hitler nie chciał pozwolić na przyczynienie się do zwycięstwa nad ZSRR armii, która mogłaby pozbawić wyższy rasowo Wehrmacht miana jedynego pogromcy Armii Czerwonej (dochodził tutaj również czynnik braku zaufania Hitlera do tych wojsk). To był jeden z głównych powodów, dla którego jednostki wojskowe złożone z jeńców radzieckich były przez Niemców raczej rzadko używane na froncie wschodnim do wypełniania zadań wojskowych, wykonując najczęściej funkcje policyjne (do działań wojskowych używano ich częściej na froncie bałkańskim i w północnych Włoszech). Stosunkowo największym zaufaniem Niemców cieszyli się Kozacy, których nienawiść do komunizmu była powszechnie znana. Lata terroru stalinowskiego spowodowały, że Kozacy witali wkraczające armie niemieckie jako wyzwolicieli. Złożone z Kozaków jednostki Armii Czerwonej masowo przechodziły na stronę niemiecką (w 1944 r. liczba żołnierzy kozackich w Wehrmachcie przekroczyła 200 tys. osób). Jednak takich oddziałów, złożonych z jeńców i ochotników - obywateli ZSRR, było więcej i w literaturze historycznej nazywa się je eufemistycznie Rosyjską Armią Wyzwoleńczą (Russkaja Oswoboditielnaja Armia - ROA). Tymczasem ROA w zasadzie nigdy nie istniała! Nazwę tę stworzyli sami Niemcy - ci, którzy próbowali wpłynąć na zmianę nastawienia Hitlera do tej kwestii i sformowali mityczną armię po to, by obywatele radzieccy walczący w szeregach Wehrmachtu poczuli swojego rodzaju jedność i dostrzegli konkretne cele walki. Wielu żołnierzy służących w niemieckich jednostkach i dowodzonych przez Niemców sądziło, że należą do tej iluzorycznej armii walczącej o wyzwolenie Rosji. Do swoich mundurów żołnierze ci przyszywali insygnia nieisteniejących formacji. Ruch ten nazywano też "własowcami" od nazwiska jego nominalnego przywódcy generała Andrzeja Własowa. Ale Własow dostał się do niemieckiej niewoli dopiero w lipcu 1942 r., a różne jednostki wojskowe powstały dużo wcześniej. Wbrew swoim wszystkim 181 nadziejom, Własow stał się jedynie narzędziem propagandowym Niemców - dopiero w styczniu 1945 r. zezwolono mu na utworzenie dwóch dywizji. Oddziały te były znane jako Siły Zbrojne Komitetu Wyzwolenia Narodowego Rosji (WS KONR). Czasem określa się je jako ROA, ponieważ żołnierze nosili na mundurach jej insygnia. Oddziały WS KONR w większości formowano z jeńców wojennych, a nie spośrod żołnierzy rosyjskich jednostek Wehrmachtu, którzy uważali się za część mitycznej Rosyjskiej Armii Wyzwoleńczej pod dowództwem Własowa. Właśnie - jak już wspomnieliśmy - jedna z dywizji KONR-u sprzeniewierzywszy się Niemcom pomogła niekomunistycznym powstańcom czeskim w wy- zwoleniu Pragi (Armia Czerwona zatrzymała się na przedpolach miasta, by dać Niemcom czas na wymordowanie powstańców), a następnie poddała się Amerykanom. Ci jednak nie uznali tych żołnierzy za jeńców wojennych i podobnie jak Brytyjczycy postąpili z inter- nowanymi w ich strefie formacjami kozackimi - wydali ich ZSRR. Los tych ludzi był tragiczny: oficerów z reguły od razu mordowało NKWD, zaś żołnierzy szeregowych zesłano do kopalń na Uralu bez prawa wychodzenia na powierzchnię. Przywódcę ruchu, generała Własowa i kilkunastu innych wysokich oficerów w 1946 r. skazano na karę śmierci i publicznie powieszono na Placu Czerwonym w Moskwie. Można zadać sobie pytanie - dlaczego tak duża liczba radzieckich jeńców wojennych, pomijając ochotników, zdecydowała się wstąpić do "armii" Własowa? Odpowiedź jest tylko jedna - ludzie ci nie mieli innego wyjścia! Napiętnowani przez władze radzieckie jako zdrajcy za to, że dali się wziąć do niewoli, w razie zwycięstwa w wojnie ZSRR i tak nie mieli po co wracać do kraju. Z drugiej zaś strony, będąc "rasowo niżsi", jako jeńcy nie mieli szans na uzyskanie statusu, jaki przysługiwał żołnierzom innych sojuszniczych armii w niewoli niemieckiej (Hitler uzasadniał to faktem, że ZSRR nie podpisał konwencji genewskiej o jeńcach wojennych). Wskutek szczególnie okrutnego traktowania w niewoli niemieckiej zmarło około 2 mln jeńców radzieckich. 8. Stosunki z aliantami Wzajemna współpraca pomiędzy ZSRR a jego zachodnimi sojusznikami nie przebiegała bez zadrażnień. W latach 1942-1943 Stalin użalał się na swoich zachodnich partnerów zarzucając im brak dobrej woli w sprawie utworzenia drugiego frontu. Prasa radziecka w tych latach prowadziła szeroką kampanię przeciwko - jak to określano - "bezczynności brytyjskich generałów", którzy, jej zdaniem, byli mniej skłonni niż, na przykład Amerykanie, do udzielenia rzeczywistego wsparcia ZSRR. Jednak Stalin nie dostrzegał ogromnego niebezpieczeństwa inwazji morskiej III Rzeszy na Wielką Brytanię, jak również tego, że alianci wiązali duże siły niemieckie w Afryce. Moskwa nie chciała też docenić faktu, że sama groźba desantu sojuszników w Normandii przeszkodziła Hitlerowi w zaangażowaniu większych sił przeciwko ZSRR. Należy przy tym pamiętać, że alianci prowadzili konsekwent- ne bombardowania obiektów wojskowych i cywilnych w Niemczech, zmuszając Luftwaffe do zatrzymania większości swoich samolotów, głównie myśliwców, do obrony kraju, umoż- liwiając w ten sposób lotnictwu radzieckiemu zdobycie przewagi w powietrzu, co było szczególnie istotne w czasie prowadzonych przez Armię Czerwoną wielkich operacji lądowych w latach 1944-1945. Z drugiej strony - pomimo iż Stalin nie rozumiał powodów, dla których Zachód nie mógł prowadzić wojny tak jak on sobie tego życzył, oraz tego, że alianci nie chcieli poświęcać ogromnych mas żołnierzy dla osiągnięcia szybkiego zwycięstwa - prawdą jest, że aliantom również zabrakło zrozumienia racji Moskwy. W ZSRR dobrze pamiętano o I wojnie 182 światowej, kiedy Rosja organizowała wielkie ofensywy tylko po to, by odciążyć front zachodni. Przy tym w Moskwie zdawano sobie sprawę, że wojna na froncie wschodnim przebiega zupełnie inaczej niż na zachodzie Europy. Jeżeli na Zachodzie Niemcy prowadzili wojnę - jeżeli można tak powiedzieć - z pewnym "umiarem", bez rasowych uprzedzeń, to na Wschodzie była to wojna ras i prowadzono ją ze skrajnym barbarzyństwem. Z tego też między innymi względu straty, jakie ponosił ZSRR w tej wojnie, były bez porównania wyższe niż straty aliantów. Szczególnie sporną kwestią w stosunkach ZSRR z aliantami zachodnimi była sprawa Polski. Po agresji Niemiec na Związek Radziecki, premier rządu polskiego na emigracji, generał Władysław Sikorski, podkreślając fakt rozpadu sojuszu radziecko-niemieckiego już 23 czerwca 1941 r. wskazał na potrzebę dążenia do odnowienia porozumienia z Moskwą na bazie pogwałconych w 1939 r. postanowień traktatu ryskiego. Sikorski upomniał się też o polskich więźniów politycznych i jeńców wojennych oraz wspomniał o niedoli setek tysięcy obywateli polskich deportowanych w głąb Rosji. Warunki te stały się podstawą do rozpoczęcia w Londynie, przy udziale dyplomacji brytyjskiej, rokowań polsko-radzieckich, które zakoń- czyły się podpisaniem 30 lipca 1941 r. układu zwanego "paktem Sikorski -= Majski" (Iwan Majski - ambasador ZSRR w Londynie). W układzie tym rząd ZSRR uznał za nieważne traktaty radziecko-niemieckie z 1939 r. dotyczące zmian terytorialnych w Polsce. Oba rządy postanowiły przywrócić stosunki dyplomatyczne zerwane 17 września 1939 r., zobowiązały sig do udzielania sobie wzajemnej pomocy i poparcia w wojnie przeciwko III Rzeszy oraz zdecydow-ały o utworzeniu na terenie ZSRR Armii Polskiej, co zostało szezegółowo określone w przygotowywanym równolegle układzie wojsko vym (układ taki został podpisany 14 sierpnia 1941 r.). Niestety, w pakcie Sikorski - Majski nie zostały uchylone decyzje dotyczące wschodnich terenów Polski zajętych przez ZSRR. I właśnie utrzymanie w mocy aktów inkorporacyjnvch z 1939 r. było jedną z istotnych przeszkód w ułożeniu dobrych stosunków między rzadami polskim i radzieckim. Jednytn z przejaw ów braku dobrych stosunków między obu stronami była sprawa armii polskiej w' ZSRR. Na dowódcę tej armii premier Sikorski wyznaczył generała Władysław ł Andersa, którego i ładze radzieckie przetrzymyw,ały na Łubiance w Moskwie. Po zwolnieniu z vięzienia generał Anders udał się w okolice Kujbyszewa, gdzie, według ustaleń, miano tworzyć polską armię. W tym czasie władze radzieckie ogłosiły tzw. "amnestię" dla obywateli polskich przetrzymvwanych w więzieniach i obozach pracy ZSRR, z których zamierzano ow'a armię sforn ować. Wszelako, w skutek niechęci Moskwy do rzetelnego wywiązywania się ze swoich zobowiązań wynikających z polsko-radzieckiego układu, nie wszyscy Polacy odzyskali olność. Natomiast ci, których uwolniono, całymi tygodniami, a nawet miesiącami, podróżow ili w strasznych warunkach szukając drogi do polskiego w,ojska. Wiele nieporozu- mień budziła rów'nież sprawa zaopatrzenia tej armii, poniew aż władze radzieckie często odmawiały dostarczania obiecanego ekwipunku, głównie żywności, a w każdym razie zaopatrzenie to było dalece niewystarezające. Duże zaniepokojenie wzbudzał również iakt niezgłaszania się do miejsc koncentracji polskich jeńców z obozów w Kozielsku, Ostaszkowie i Starobielsku, zwłaszcza że na interpelacje strony polskiej z Moskwy przychodziły niejasne, wymijające odpowiedzi. Sprawa wojska polskiego w ZSRR oraz inne kwestie związane z przetrzymywaną tam ludnością polską skłoniły Sikorskiego do złożenia wizyty Stalinowi w grudniu 1941 r. W rozmowie, która odbyła się na Kremlu 3 grudnia, poruszono w zasadzie wszystkie nurtujące stronę polską problemy, ale najtrudniejsza okazała się dyskusja na temat polskiej armii. Stalin nie chciał się zgodzić n i zwiększenie racji żywnościowych tłum icząc to ogólnym niedostatkiem żywności w ZSRR, natomiast pozytywnie odniósł się do postulatu Sikorskiego przeniesienia miejsca postoju armii polskiej w pobliże granicy z Iranem, aby umożliwić dowóz 183 żywności obiecanej przez Wielką Brytanię. Jednak zaproponowane przez Stalina nowe miejsce zakwaterowania armii polskiej okazało się fatalne pod względem klimatycznym - epidemie tyfusu i innych chorób dziesiątkowały Polaków. A kiedy w marcu 1942 r. władze radzieckie drastycznie zredukowały i tak niewystarczające przydziały żywności, generał Anders w roz- mowie ze Stalinem uzyskał jego zgodę na wyprowadzenie części swojego wojska z ZSRR - tej części, dla której nie starczało żywności. Tak doszło do ewakuacji w marcu-kwietniu 1942 r. pierwszej partii żołnierzy liczącej ponad 30 tys. osób. Pozostali, w liczbie 40 tys., zostali ewakuowaniu w sierpniu 1942 r. na prośbę premiera Wielkiej Brytanii, Winstona Churchilla, który potrzebował tego wojska w Afryce w związku z trudną sytuacją, jaka powstała tam z chwilą rozpoczęcia niemieckiej ofensywy generała Ervina Rommla. Ewakua- cja objęła także rodziny żołnierzy, przede wszystkim dzieci. Po zakończeniu ewakuacji Armii Polskiej z ZSRR w stosunkach radziecko-polskich poczęły gwałtownie narastać z winy Moskwy sytuacje konfliktowe. Przede wszystkim zmienił się na gorsze stosunek władz radzieckich do działalności delegatur ambasady polskiej (pierwsza siedziba polskiej ambasady znajdowała się w Kujbyszewie) rozsianych po całym obszarze ZSRR. Delegatury zajmowały się sprawowaniem opieki nad licznymi rzeszami Polaków, otwierały zakłady opiekuńcze, ośrodki dożywiania dla dzieci, domy starców, a nawet polskie szkoły. Już latem 1942 r. aresztowano kilku pracowników polskiej ambasady pod zarzutem szpiegostwa. W następnych miesiącach powstała sytuacja, która spowodowała, że prawie milionowa rzesza obywateli polskich została pozbawiona opieki i oddana na łaskę władz radzieckich. 16 stycznia 1943 r. Moskwa przesłała do Londynu notę, w której informowała, że wszyscy mieszkańcy ziem polskich zagarniętych przez ZSRR w 1939 r. zostają uznani za obywateli radzieckich. W praktyce oznaczało to pozbawienie ambasady polskiej w ZSRR prawa sprawowania opieki nad obywatelami polskimi w tym kraju oraz że dokonany w 1939 r. zabór ziem polskich jest aktem nieodwracalnym. Stopniowo też Moskwa zaczęła coraz wyraźniej ujawniać skrywane tendencje do rozgrywania sprawy polskiej w oparciu o polskich komunistów. Już od stycznia 1942 r. w Warszawie i kilku innych mejscowościach okupowanej przez Niemców części Polski zaczęła działać radziecka agentura w postaci Polskiej Partii Robotniczej, a w samym ZSRR powstał tzw. "Związek Patriotów Polskich" z Wandą Wasilewską i Alfredem Lampe na czele (Wasilewska po 17 września 1939 r. wstąpiła do WKP(b), z ramienia której prowadziła agitację w Armii Czerwonej). Związek Patriotów Polskich miał pełnić rolę "polskiej" reprezenatcji politycznej, złożonej wyłącznie z komunistów i całkowicie zależnej od Moskwy. W tej sytuacji utrzymywanie dalszych stosunków dyplomatycznych z polskim rządem w Londynie stawało się dla Stalina coraz bardziej niewygodne. Na przełomie marca i kwietnia 1943 r. w stosunkach polsko-radzieckich doszło do takich napięć, że w każdej chwili mogły ulec zerwaniu. Churchill podczas rozmowy z Sikorskim w dniu I2 kwietnia sugerował zmianę stanowiska rządu polskiego w kwestii granic wschodnich Rzeczpospolitej na korzyść Związku Radzieckiego obiecując rekompensatę ziem na zachodzie. Jednak nazajutrz, 13 kwietnia 1943 r. radio niemieckie nadało komunikat, że "w okolicach Smoleńska pod Katyniem władze niemieckie odkryły groby zbiorowe 10 tysięcy polskich oficerów, a rozstrzelań dokonały władze radzieckie". 14 kwietnia zaś radio moskiewskie z oburzeniem zareagowało na niemieckie oskarżenia twierdząc, że "oficerowie polscy dostali się w ręce niemieckie w okolicy Smoleńska w lecie 1941 r. i mordu tego dokonały wojska hitlerowskie". Wobec takiego oświadczenia Moskwy rząd polski zwrócił się do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża w Genewie o wysłanie międzynarodowej komisji celem zbadania sprawy na miejscu. Następnie władze polskie w Londynie wysłały notę do rządu radzieckiego domagając się wyjaśnień w sprawie losu zaginionych w ZSRR polskich oFicerów. W odpowiedzi na polską notę Stalin wysłał jednobrzmiące pisma do premiera 184 Churchilla i prezydenta Rnosevelta, w których oskarżał Sikorskiego o zmowę z Niemcami hitlerowskimi i zapowiedział zerwanie stosunków dyplomatycznych z rządem polskim. Politycy zachodni odrzucając oskarżenie starali się wpłynąć na Stalina, aby stosunki polsko-radzieckie zostały utrzymane. Niestety, 25 kwietnia 1943 r. Mołotow w niewybrednych słowach oznajmił ambasadorowi polskiemu w ZSRR, Tadeuszowi Romerowi, o zerwaniu stosunków dyplomatycznych z rządem polskim. Wkrótce potem nastąpiła likwidacja am- basady polskiej w Moskwie, a jej pracownicy, łącznie z ambasadorem, opuścili Związek Radziecki. W następnych miesiącach dyplomaci państw sojuszniczych Zachodu podejmowali próby wpłynięcia na unormowanie stosunków radziecko-polskich, jednak bez rezultatu. Już po śmierci Sikorskiego (4 lipca 1943 r.), jeszcze na jego uprzednią prośbę, ambasadorowie USA i Wielkiej Brytanii w ZSRR, 11 sierpnia 1943 r. wyrazili wobec Mołotowa zaniepokojenie przedłużającymi się rozbieżnościami radziecko-polskimi. Moskwa uzależniała jednak swoje stanowisko w tej kwestii od uznania przez rząd polski włączenia wschodnich terenów Polski do republik radzieckich, na co Polacy nie chcieli się zgodzić. Ostatecznie, podczas konferencji ministrów spraw zagranicznych USA, Wielkiej Brytanii i ZSRR, która odby ła się w Moskwie w dnia 19-30 października 1943 r., poświęconej przygotowaniu spotkania na szczycie, postanowiono, że sprawy polskie zostaną rozstrzygnięte ponad głowami Polaków przez "Wielką Trójkę". Jako miejsce spotkania szefów trzech mocarstw wybrano stolicę Iranu - Teheran. Konferencja w Teheranie odbyła się w dniach 28 listopada - 1 grudnia 1943 r. Zasadniczym tematem konferencji było uzgodnienie współdziałania sojuszników w dalszych etapach wojny z Niemcami - innymi słowy chodziło o ustanowienie tzw. "drugiego Frontu". Brytyjski premier Churchill proponował uderzenie na Niemców od Grecji przez Bałkany i dalej na północ. Koncepcja ta jednak nie odpowiadała Stalinowi, który "wyzwolenie" tego obszaru rezerwował dla Armii Czerwonej, by tym sposobem poddać go wpływom Moskwy. Wobec nieustępliwości Stalina i uległości Roosevelta przyjęto plan zaatakowania Niemiec od strony Francji, z wybrzeży Normandii, oraz uzgodniono termin rozpoczęcia inwazji na maj 1944 r. (ostatecznie tzw. operacja "Overlord" rozpoczęła się 6 czerwca 1944 r.). W sprawie polskiej zaś uczestnicy konferencji, ignorując żądania samych zaintersowanych, przychylili się do propozycji Stalina przesunięcia Polski na zachód i oparcia jej granicy z ZSRR na linii uzgodnionej przez Mołotowa i Ribbentropa w 1939 r. Równocześnie Churchill i Roosevelt zgodzili się, że przyszłe państwo polskie powinno pozostawać w "przyjaznych stosunkach ' z ZSRR, co praktycznie oznaczało całkowitą zależność tego państwa od ZSRR. Oprócz omówienia "sprawy polskiej" w Teheranie, aczkolwiek jeszcze w sposób dość ogólnikowy, dokonano podziału stref wpływów w całej powojennej Europie, pozostawiając Stalinowi wolną rękę w Polsce, Rumunii, na Węgrzech i w państwach bałtyckich, a także pewne wpływy w Austrii i Jugosławii. Przyznano mu też połowę Prus Wschodnich i obiecano Wyspy Kurylskie, co miało stanowić zachętę do przystąpienia w przyszłości Związku Radzieckiego do wojny przeciwko Japonii. Wszystkie te decyzje na wniosek prezydenta Roosevelta objęto ścisłą tajemnicą. Spektakularne sukcesy Armii Czerwonej w 1944 r. i na początku 1945 r. miały być znakomicie wykorzystane przez Stalina podczas kolejnej konferencji "Wielkiej Trójki", która odbyła się w dniach 4-1 I lutego 1945 r. w Jałcie. Konferencja w Jałcie ustaliła porządek świata na bez mała pół wieku i bez żadnej przesady można powiedzieć, że "sprawa polska" stanowiła jedno z zasadniczych ogniw tego systemu. Wystarczy zauważyć, że podczas tej konferencji "Wielka Trójka" na siedmiu z ośmiu posiedzeń, jakie się odbyły, dyskutowała o problemie polskim. Wszelako większość zagadnień, które zamierzano rozstrzygnąć w Jałcie, zostało już omówionych w Teheranie - teraz miano im nadać moc obowiązującą. Oprócz tego na 185 ' porządku dziennym obrad postawiono tak pilną kwestię, jak wybór środków dla najszybszego zakończenia wojny, kwestię struktury i zakresu działania Organizacji Narodów Zjed- noczonych oraz zagadnienie podziału Niemiec na strefy okupacyjne, a Europy na strefy wpływów. W dyskus i na temat ONZ termin konferencji założycielskiej tej organizacji wyznaczono na dzień 25 kwietnia 1945 r. w San Francisco. Początkowo Stalin niezbyt ' przychylnie odniósł się do propozycji Roosevelta utworzenia ONZ, która miała zastąpić starą, nieskuteczną Ligę Narodów. Dla ZSRR - według niego - byłoby korzystniej, gdyby los świata pozostał w rękach "Wielkiej Trójki", w której wygrywając jednego partnera przeciwko drugiemu łatwiej byłoby mu wpływać na bieg wydarzeń w Europie i na świecie (to też prawdopodobnie było głównym motywem, którym kierował się Stalin żądając prawa veta dla ' "Wielkiej Piątki" w Radzie Bezpieczeństwa ONZ). Przystając na powołanie ONZ, Stalin wysunął w Jałcie propozycję, by w jej skład powołać jako pełnoprawnych członków wszystkie . radzieckie republiki związkowe, ale propozycja ta została odrzucona. Jednak Stalin zyskał dla ZSRR więcej niż przywódcy innych państw, jako że w ONZ zagwarantowano miejsca Ukrainie i Białorusi, co w sumie dawało ZSRR trzy głosy w powoływanej do życia organizacji. Odnośnie do podziału Niemiec na konferencji w Jałcie ustalono, że zostaną utworzone cztery strefy okupacyjne: radziecka, amerykańska, brytyjska i francuska, która miała powstać z części terytorium zajętego przez wojska amerykańskie i brytyjskie. Nad całością spraw związanych z prawidłowym wdrażaniem w życie i funkcjonowaniem postanowień nałożonych na pokonane Niemcy miała czuwać "Rada Kontrolna" z siedzibą w Berlinie, w skład której / mieli wejść naezelni dowódcy wojsk okupacyjnych ZSRR, USA, Wielkiej Brytanii i Francji. W Jałcie Stalin zobowiązał się też, że w zamian za koncesje na Dalekim Wschodzie w dwa do trzech miesięcy po zakończeniu wojny w Europie ZSRR przystąpi do wojny przeciwko , Japonii. , Największą batalię z aliantami musiał stoczyć Stalin o Polskę, zwłaszcza że pierwotnie, jeszcze przed konferencją w Teheranie, Churchill chciał ją widzieć po wojnie jako sojusznika mocarstw zachodnich i po to, by służyłajako pomost z ZSRR do Europy Zachodniej. Jednak już w Teheranie okazało się, że jest to nierealne i że żaden kompromis w tej sprawie ze Stalinem nie będzie możliwy. Na konferencji w Jałcie, jako dodatkowy argument na korzyść Stalina, przemawiał fakt istnienia na zapleczu frontu radzieckiego władzy "ludowo-demo- kratycznej", która nie uznawała rządu polskiego w Londynie. Churchill i ciężko już wtedy chory Roosevelt bez sprzeciwów zgodzili się na zaproponowaną przez Stalina wschodnią granicę Polski mającą przebiegać wzdłuż tzw. "linii Curzona", a zatem wzdłuż nieco tylko ' zmodyfikowanej linii ustalonej przez Mołotowa i Ribbentropa w 1939 r. W zamian za utracone ziemie wschodnie Polska miała się powiększyć kosztem zwyciężonych Niemiec o tereny na zachodzie i północy. Jednak dokładne określenie zachodniej granicy Polski odłożono do czasu konferencji pokojowej. Sprzymierzeni przyjęli również "kompromisową" -jak im się wydawało - propozycję Stalina połączenia przekształconego w grudniu 1944 r. z PKWN Rządu Tymczasowego ż polskim rządem w. Londynie. Nowy połączony rząd miał ' przyjąć nazwę "Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej" i w sprzyjających warunkach przeprowadzić wolne, powszechne wybory, w których Polacy sami mieli zadecydować ; o politycznym kształcie państwa. Podjęte w Jałcie decyzje w sprawie Polski i niektórych r innych państw Europy Środkowo-Wschodniej dawały mocarstwom zachodnim złudzenie, iż ) osiągnęły najkorzystniejsze z możliwych rozwiązań, gdy w rzeczywistości było to całkowite uzależnienie losu Polski i innych państw od Moskwy. A Stalin miał swoją wizję przyszłości krajów "wyzwolonych" przez Armię Czerwoną, którą chyba najlepiej wyłożył Tito członkowi jugosłowiańskiej delegacji, Milovanowi Dżilasowi, w kwietniu 1945 r. w Moskwie, tuż przed audiencją u Stalina: "Ta wojna nie jest taka jak poprzednie: ten, kto zajmie jakieś terytorium 186 - narzuci własny ustrój społeczny. Wszyscy wprowadzają swoje systemy społeczne tak daleko, dokąd dotrą ich wojska. Inaczej być nie może". Wydarzeniem formalnie zamykającym okres II wojny światowej, mimo że trwały jeszcze walki z Japonią na Dalekim Wschodzie, była konferencja w Poczdamie na przedmieściach Berlina, która odbyła się w dniach 7 lipca - ? sierpnia 1945 r. Stany Zjednoczone na konferencji reprezentował prezydent Harry Truman, Wielką Brytanię początkowo Churchill, zastąpiony w drugiej fazie konferencji przez Clementa Attlee, przywódcę labourzystów, którzy wygrali w Anglii wybory. Tak więc z poprzedniej "Wielkiej Trójki" pod koniec konFerencji w Poczdamie pozostał tylko Stalin, co niewątpliwie dawało mu przewagę moralną i faktyczną. W Poczdamie sprzymierzeni uzgodnili konieczność likwidacji niemieckich sił zbrojnych, partii hitlerowskiej i całego potencjału militarnego Niemiec. Zostało to ujęte w czterech następujących zasadach: demilitaryzacji, dekartelizacji, denazyfikacji i demo- kratyzacji. Niemcy, jak również Berlin, podzielono na cztery strefy okupacyjne. W sprawie granic Polski ZSRR jeszcze przed rozpoczęciem konferencji przekazał tak zwane "ziemie zachodnie", należące uprzednio do Niemiec, pod polską administrację. Na konferencji, po krótkich sporach zdecydowano, że granica polsko-niemiecka przebiegać będzie wzdłuż Odry i Nysy Łużyckiej. Polsce, oprócz Szczecina, przyznano także Gdańsk i południowo-zachodnią część Prus Wschodnich. Polska zatem nie tylko odzyskała ziemie zagrabione jej przez Hitlera, ale jeszcze przesunęła swoje granice w głąb przedwojennego terytorium Niemiec, przy czym - według ustaleń konferencji - z ziem tych mieli zostać wysiedleni wszyscy Niemcy. Dążąc do takiego właśnie rozwiązania problemu zachodnich granic Polski, Stalinowi chodziło o skłócenie Niemiec i Polski po wsze czasy, aby tej ostatniej pozostawić tylko jedną możliwość obrony: szukania oparcia w Moskwie. A ponieważ jedynie ZSRR będzie zainteresow iny w obronie polskich granic, Polsce na zawsze będzie sądzona wola radzieckiego sojusznika. Generalnie, dla samego ZSRR, owe trzy wielkie konferencje z okresu II wojny światowej z konferencją w Poczdamie włącznie, przyniosły zatwierdzenie jego zdobyczy terytori ilnvch z lat 1939-1940 oraz przyznały mu część Prus Wschodnich z Królewcem (K nigsberg, przemianowany w 1946 r. na Kaliningrad). Na Dalekim Wschodzie zaś ZSRR otrzymał japońską część Sachalinu i Wyspy Kurylskie. , ROZDZIAŁ VII Powojenne zamrożenie l. Powojenna reakcja Pomimo ogromu cierpień, jakie mieszkańcom ZSRR przyniosły lata wojny, pod wieloma względami był to jednak okres bardziej znośny od poprzedniego, ponieważ - podobnie jak w 181 ? r. - nastąpiło wówczas ściślejsze zespolenie interesów państwa z interesami społeczeństwa i zdecydowana większość obywateli radzieckich identyfikowała się z rządem, z partią, ze Stalinem, we wspólnej walce z hitlerowskim najeźdźcą. Był to rzeczywiście okres pewnego rodzaju odprężenia w stosunkach wewnętrznych i ludzie zaczęli żywić nadzieję, że ta atmosfera zostanie utrzymana, a nawet pogłębiona po wygranej wojnie. Tymczasem zamiast zmian na lepsze w ZSRR nastąpił powrót do starych metod sprawowania władzy. Inaczej niż w większości krajów. które wzięły udział w wojnie. moskiewskie czynniki rządzące obróciły się plecami do świata - w ZSRR nastąpiło cofnięcie się w lata trzydzieste. Jeszcze latem 1945 r. przewodniczący Rady Najwyższej ZSRR, Michał Kalinin, wydał w jej imieniu oświadczenie, w którym wyraźnie dano społeczeństwu do zrozumienia, że zwycięstwo nad Niemcami nie oznacza zlikwidowania zagrożenia zewnętrznego ZSRR, ponieważ w dalszym ciągu istnieje niebezpieczeństwo ataku ze strony..międzynarodowego imperializmu". Rzecz jasna, oświad- czenie to miało stanowić usprawiedliwienie dla wprowadzanego twardego, reakcyjnego kursu w polityce wewnętrznej państwa. Jednym z pierwszych obiektów ataku były "wpływy zachodnie", które rzekomo miały przeniknąć do ZSRR wraz z milionami żołnierzy radzieckich powracającymi do kraju po zakończonej w ojnie. Tak więc -- propzigując szeroko "rcidziecki patriotyzm" - rozpoczęto pod kierownictwem Andrzeja :danowa gwałtowną kampanię ideologiczną przeciwko kul- turze zachodniej, a osoby pců ejrzane o sympatie prozachodnie represjonowano. Totalnej krytyce poddano zachodnią i eraturę, film, muzykę (szczególnie jazz), technikę i wszelkie "burżuazyjne" osiągnięcia socjalne. W 1947 r. Żdanow, upominając literatów radzieckich, zwrócił się do nich w słow ch godnych czasów cara Mikołaja I: "Czyż waszym zadaniem, patriotów radzieckich, je ' zachwycanie się kulturą burżuazyjną, a nie reprezentowanie i propagowanie naszej, p stępowej radzieckiej kultury? Nasza kultura jest odbiciem naszego społeczeństwa, które zn:,duje się na wyższym poziomie rozwoju niż jakiekolwiek społeczeń- stwo burżuazyjne. N:: za kultura przewyższa kulturę burżuazyjną i dlatego musimy twardo powiedzieć, że ma una prawo być przykładem i uczyć innych nowej, uniwersalnej moralności. Gdzież na świecie moźna znaleźć takich ludzi jak nasi? Gdzież można znaleźć takie wspaniałe ludzkie charaktery jak u nas?" 188 Jednym z najważniejszych instrumentów rządzenia jest umiejętne posługiwanie się informacją. Przywódcy ZSRR opanowali tę sztukę już w latach trzydziestych, by po drugiej wojnie światowej podnieść ją na wyżyny kunsztu dezinformacji, zarówno jeżeli dotyczyło to wiadomości o świecie zewnętrznym, jak i informacji wewnętrznej. W 1946 r. poważnie zaostrzono cenzurę - narzędzie, którym w ZSRR, nawet po śmierci Stalina, posługiwano się nadzwyczaj chętnie i o wiele bardziej rygorystycznie niż w czasach carskich (w okresie rządów Chruszczowa, Breżniewa i jego bezpośrednich następców prasa radziecka nie mogła podawać żadnych informacji na przykład o klęskach nieurodzaju, epidemiach chorób czy katastrofach komunikacyjnych z wyjątkiem tych, w których ucierpieli również cudzoziemcy; natomiast charakterystyczną cechą radzieckich mediów było wyolbrzymianie wszelkich tragicznych wydarzeń w krajach kapitalistycznych). Takim typowym przykładem manipulowania infor- macją za pomocą cenzury mogą być kolejne wydania Wielkiej Enc,vklopedii Rud:ieckiej, z której już w latach trzydziestych usunięto hasło "Trocki", a w 1954 r. po śmierci Berii, wydawcy otrzymali polecenie wstawienia w miejsce jego biogramu nowego hasła - "Cieśnina Beringa" ("Beringa Cieśnina"). Cenzura, której istnienia oczywiście nie ujawniano, skutecznie blokowała nie tylko publikowanie "heretyckich" poglądów, ale również wszelkich faktów, które mogły podać w wątpliwość obowiązującą ideologię lub oficjalną informację. Wydaw- com gazet regularnie organizowano odprawy z wysokimi, odpowiedzialnymi urzędnikami partyjnymi, od których otrzymywali polecenia, co i jak należy podawać do wiadomości publicznej. Gazety poddawano podwójnej cenzurze: przed wydrukowaniem i przed rozpo- wszechnieniem. Taki zabieg miał jeden pozytywny skutek - ten mianowicie, że teksty w gazetach radzieckich były prawie zupełnie wolne od błędów drukarskich. Podstawowym narzędziem radzieckiej polityki wewnętrznej i zewnętrznej była propagan- da. Wypracowany w drugiej połowie lat trzydziestych w ZSRR specyficzny typ propagandy, którym karmiono własne społeczeństwo, w drugiej połowie lat czterdziestych Moskwa starała się również narzucić innym społeczeństwom i nacjom poprzez miejscowe partie komunistycz- ne lub organizacje tworzone i finansowane przez specjalne agendy rządu radzieckiego i WKP(b). Jednak tam, gdzie istniało lub docierało kilka konkurencyjnych źródeł infomacji, owa propaganda przysparzała Moskwie więcej wrogów niż przyjaciół. Nierzadko propagan- dzie tej zdarzały się lapsusy przez upowszechnianie absurdalnych tez, jak ta na przykład, że Wielka Brytania planuje wojnę przeciwko ZSRR, gdy właśnie Londyn obiecał Związkowi Radzieckiemu dostarczenie dużej liczby samolotowych silników odrzutowych, w których produkcji przemysł radziecki miał bardzo małe doświadczenie. Także szeroko głoszony przez propagandę radziecką w 1950 r. tzw. "Apel Sztokholmski", pod którym zebrano miliony podpisów przeciwko propagandzie wojennej, był podobnie niedorzecznym pomysłem ludzi rządzących państwem, które dysponowało największą armią na świecie. W 1945 r. Stalin ukończył 66 lat życia i zajmował dwa kluczowe stanowiska w partii i państwie - sekretarza generalnego WKP(b) i premiera rządu (od maja 1941 r.). Jego pragnienie powrotu do starych sposobów rządzenia krajem wyraziło się między innymi w tym, że po wojnie postanowił zachować podstawowy, przedwojenny skład Biura Politycznego KC partii, w którym w drugiej połowie lat czterdziestych znajdowali się ci sami ludzie, kórzy byli w nim w 1939 r. (oprócz Stalina, w składzie Biura Politycznego w 1948 r. znajdowały się następujące osoby, które wchodziły w jego skład w 1939 r.: Mołotow, Woroszyłow, Chruszczow, Łazar Kaganowicz, Anastas Mikojan i Andrzej Andriejew. Dwóch jego członków z 1939 r. - Kalinin i Żdanow zmarło; pierwszy w 1946 r., a drugi właśnie w 1948 r. Natomiast Gieorgij Malenkow, Ławrentij Beria, Mikołaj Wozniesieński i Mikołaj Bułganin weszli do Biura Politycznngo po 1939 r.). Na początku lat czterdziestych, w okresie wojny z Niemcami, do najbardziej zaufanych, najbliższych współpracowników Stalina należeli Żdanow i Malenkow. Cała trójka tworzyła 189 w najwyższych władzach partyjnych coś na kształt "wiecznego trójkąta" na wzór tego z początku XIX w., kiedy Rosją rządził triumwirat w składzie: car Aleksander I, książę Aleksander Golicyn - oberprokurator Świątobliwego Synodu i członek Rady Państwa, oraz generał Aleksy Arakczejew - minister wojny. Andrzej Żdanow, urodzony w 1896 r., pochodził z rodziny inspektora gimnazjalnego, studiował w Moskiewskiej Piotrowsko- -Razumowskiej Akademii Rolniczej, a po rewolucji 1917 r. wstąpił do partii bolszewickiej, w której z biegiem czasu i w miarę potrzeby zaczęto mu zlecać wystąpienia na temat polityki zagranicznej, historii ilozofii i międznarodowego ruchu robotniczego. W latach trzydziestych zaczął pretendować do miana głównego eksperta w dziedzinie ideologii i nauk społecznych w WKP(b). Po wojnie, na zlecenie Stalina, Żdanow przystąpił do organizowania "zimnej wojny" zarówno w kraju, jak i za granicą. Celem zimnej wojny w kraju było zaostrzenie atmosfery i psychologiczne przygotowanie następnej "wielkiej czystki". Gieorgij Malenkow urodził się w 1902 r. w Orenburgu w rodzinie urzędnika gubernialnego. Do partii wstąpił w 1920 r., w latach 1921-1925 studiował w Szkole Technicznej, w latach 1925-1930 pracował już w KC WKP(b), początkowo jako funkcjonariusz wydziału statystyki i informacji, a następnie jako członek "sekretariatu Stalina" oraz jednocześnie protokolant w Biurze Politycznym. W latach 1934-1939 był kierownikiem wydziału kadr KC, a od 1939 r. członkiem KC. W 1939 r. został też sekretarzem do spraw kadrowych, a w latach 1941-1945 sekretarzem KC, zastępcą przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych i członkiem Państwowego Komitetu Obrony. Po wojnie został pełnoprawnym członkiem Biura Politycz- nego. Obaj "faworyci" Stalina nie pałali jednak do siebie sympatią i prowadzili między sobą walkę o wpływy w otoczeniu wodza. Po 1945 r. Stalin odrzucił przyjęte w czasie wojny kolegialne formy kierownictwa i jeszcze bardziej niż kiedykolwiek przedtem oparł swoją władzę na rozbudowanym aparacie terroru. Wzmacniając podstawy swojej władzy, Stalin uniezależnił organy bezpieczeństwa od partii i podporządkował je swojemu osobistemu sekretariatowi. Już w 1946 r. dokonał przekształ- cenia NKWD w Ministerstwo Spraw Wewnętrznych - MWD (15 marca 1946 r. Radę Komisarzy Ludowych przemianowano na Radę Ministrów ZSRR, natomiast ludowe komisariaty na ministerstwa), a Naczelny Komisariat Bezpieczeństwa Państwowego (NKGB) przekształcono w Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego - MGB. Na czele MWD stanął generał Sergiusz Krugłow (dotychczasowy zastępca szefa "Smierszy"), natomiast kierownictwo MGB objął generał Wiktor Abakumow. Od tej chwili Beria został formalnie pozbawiony bezpośredniego zwierzchnictwa nad organami bezpieczeństwa, aczkolwiek jako wiceprzewodniczący Rady Ministrów (od 1946 r.) nadal nadzorował na najwyższym szczeblu ich działalność (sprawował również nadzór nad zbrojeniami atomowymi). Wszystkie te zmiany podyktowane zostały nowymi zadaniami, Stalinowi zaś przede wszystkim chodziło o stłumienie ożywionych nadziei niepodległościowych wśród ujarzmionych narodów żyjących w granicach ZSRR. Istotną sprawą było również nadzorowanie uzależnionyh państw Europy Środkowo-Wschodniej, w kórych na wzór radziecki powstawały ministerstwa bezpieczeństwa publicznego (nie mając zaufania do tamtejszych partii komunistycznych, Moskwa po- stanowiła przekształcić te ministerstwa w instrument polityki radzieckiej). Rozbudowując aparat terroru Stalin stawał się coraz bardziej nieufny w stosunku do najbliższych i najwierniejszych nawet współpracowników. Obsesyjną podejrzliwość dyktatora pogłębiał pogarszający się stan jego zdrowia. Okoliczności te wzmogły walkę o władzę wśród najbliższego otoczenia Stalina. Przez krótki okres o iarą tej walki padł nawet Malenkow. Z udziałem syna Stalina, Wasyla, sfabrykowano prowokacyjne oskarżenie o niski poziom radzieckiego przemysłu lotniczego. W rezultacie aresztowano dowódcę Sił Powietrznych Armii Radzieckiej, Głównego Marszałka Lotnictwa, Aleksandra Nowikowa, członka KC WKP(b), Aleksego Szachurina, który w czasie wojny zajmował stanowisko ludowego 190 komisarza przemysłu lotniczego ZSRR, oraz wielu innych pracowników tej gałęzi przemysłu i lotników wojskowych. Aresztowania te odbiły sig również na Malenkowie, który został zwolniony z pracy w aparacie KC i wysłany do Taszkientu. "Zesłanie" nie trwało jednak długo. O całkowitą rehabilitację i powrót Malenkowa do Moskwy zabiegał przede wszystkim Beria, knujący w owym czasie intrygę mającą na celu skompromitowanie Żdanowa, Wozniesieńskiego i ich najbliższych współpracowników, którzy opowiadali się za "narodowo- -komunistyczną suwerennością" krajów zależnych od ZSRR. Malenkow włączył się do tej akcji, zwłaszcza że od dłuższego czasu - jak już wspominaliśmy -- prowadził cichą walkę ze Żdanowem. Berii i Malenkowowi udało się przekonać Stalina, którego też zaczęły już drażnić teoretyczne aspiracje Żdanowa, o jego szkodliwym wpływie na politykę zagraniczną ZSRR oraz o "separatystycznych" tendencjach leningradzkiej organizacji partyjnej, z którą ściśle związany był Żdanow. Ale kiedy przygotowywano się do uderzenia w Żdanowa, ten nagle zmarł 31 sierpnia 1948 r. w sanatorium na Wałdaju, w nie wyjaśnionych do końca okolicznościach (niektórzy autorzy podają, że będąc alkoholikiem, Żdanow zmarł podczas delirium tremens). Jednak śmierć ta, podobnie jak kiedyś śmierć Kirowa, nastąpiła w najodpowiedniejszej chwili jeśli idzie o zmiany, jakie miały wkrótce nastąpić. Jak na ironię, śmierć Żdanowa, człowieka, który sam w poważnym stopniu przyczynił się do przygotowania kampanii masowego terroru, była sygnałem do rozpoczęcia nowych czystek, które pod wieloma względami były jeszcze bardziej okrutne niż te za czasów Jeżowa. Do najbardziej wstrząsających wydarzeń po śmierci Żdanowa należała tzw. "sprawa leningradzka". W 1949 r. Stalin polecił służbie bezpieczeństwa, by dostarczyła "dowodów" na "zdradziecką rolę" niektórych prominentnych działaczy partyjnych. Dyktator powodował się kilkoma przesłankami: pierwszą był fakt, że część radzieckich komunistów, przede w szystkim Mikołaj Wozniesieński, kierując się ideą nieżyjącego Żdanowa, nie zgadzała się z kursem Stalina przyjętym wobec jugosłowiańskiego przywódcy, Josipa Broz Tito. Grupa takich osób była dość liczna i większość z nich pochodziła z Leningradu. Stalin poddał więc represjom całą leningradzką organizację partyjną, ponieważ uznał, że z jej strony grozi mu największe niebezpieczeństwo. Zresztą Stalin już od 1948 r. przygotowywał gruntowną reorganizację Biura Politycznego i najwyższych władz partii. W tym celu potrzebował precedensu, który by mu pozwolił przeprowadzenie metodami niezgodnymi ze statutem partii zmian personalnych według własnego uznania. Drugim powodem była konieczność znalezienia kozłów ofiarnych, na których można by złożyć odpowiedzialność za błędy popełnione podczas realizacji pierwszego powojennego planu pięcioletniego. Nazwa "sprawa leningradzka" jest jedynie zbiorowym pojęciem dla kilku fal czystek, jakie nastąpiły w tym czasie. Taktyka Stalina i działających na jego rozkaz funkcjonariuszy z MGB polegała na tym, by z wielu odrębnych i niepowiązanych ze sobą elementów skonstruować jedną sprawę celem umożliwienia wydania wyroków skazujących (WlększOśĆ aresztowanych rozstrzelano w 1949 r., a należy zauważyć, że po wojnie w ZSRR zniesiono karę śmierci i przywróconoją dopiero uchwałą Prezydium Rady Najwyższej 12 stycznia 1950 r.). W pierwszym rzędzie ofiarami represji padli wszyscy kierownicy leningradzkiej organizacji partyjnej z I sekretarzem Komitetu Miejskiego i Obwodowego partii, Piotrem Popkowem na czele. Następnie represje rozprzestrzeniły się "w dół". ogarniając setki i tysiące funk- cjonariuszy partyjnych i komsomolskich w Leningradzie, pracowników nauki i gospodarki. Po niedługim czasie rozszerzyły się również "w górę", doprowadzając do aresztowania i śmierci Mikołaja Wozniesieńskiego, Aleksieja Kuźniecowa, Michała Rodionowa i wielu innych pracowników wysokiego szczebla w aparacie partyjnym i państwowym. W Lenin- gradzie czystkami kierował Malenkow, a w Moskwie Beria. Po straceniu Wozniesieńskiego i Kuźniecowa (który był sekretarzem do spraw bez- pieczeństwa i członkiem Biura Organizacyjengo KC, a w latach 1945-1946 sprawował funkcję 191 pierwszego sekretarza Komitetu Leningradzkiego partii) wpływy Malenkowa w kierownictwie partyjnym i państwowym znacznie wzrosły. Wraz ze śmiercią Żdanowa stał się on również jednym z liderów w sferze ideologii. Pod jego przewodem zaczęła też nabierać rozmachu kampania antyżydowska, kiedy wraz z powstaniem państwa Izrael Moskwa zaczęła podej- rzewać radzieckich Żydów o sympatie do swojej nowej ojczyzny. Od 1948 r. zaczęto więc prześladować Żydów biorących czynny udział w życiu politycznym. MGB prowadziło tę akcję pod hasłem walki z syjonizmem, który rzekomo zagrażał państwu radzieckiemu oraz miał dokonywać aktów sabotażu i szkodnictwa gospodarczego. Szczytowym momentem kampanii antyżydowskiej była tzw. "sprawa krymska". Według słów Chruszczowa, cała ta sprawa pojawiła się w rezultacie zwyczajnej propozycji, uczynionej rządowi radzieckiemu przez "Żydowski Komitet Antyfaszystowski" (Komitet ten powstał w czasie wojny z inicjatywy KC WKP(b), na czele którego stał znany aktor i reżyser Salomon Michoels, a dotyczącej utworzenia na Krymie Żydowskiej Republiki Autonomicznej. Stalin doszedł do wniosku, że jest to próba oderwania Krymu od ZSRR i przekazania go pod kontrolę Stanów Zjednoczonych. Nie chcąc wywoływać rozgłosu na Zachodzie aresztowaniem Michoelsa, Stalin polecił zainscenizować wypadek samochodowy, w wyniku którego ten zginął. Wkrótce potem aresztowano wszystkich członków wspomnianego Komitetu z wyjątkiem Ilji Erenbur- ga. Wielu aresztowanych Żydów MGB zlikwidowało pojedynczo, a pozostałych postawiono przed sądem wymuszając na nich potrzebne zeznania torturami. "Sprawa syjonistów" skończyła się tym, że 10 sierpnia 1952 r. członek KC, wiceminister spraw zagranicznych i przewodniczący radzieckiego Biura Informacyjnego, Salomon Łozowski, oraz dwudziestu wybitnych przedstawicieli żydowskiej kultury i sztuki zostało rozstrzelanych. Inna czystka znana była pod nazwą "sprawy mingrelskiej" i miała miejsce na przełomie 1951 / 1952 r. w Gruzji. Aresztowano wówczas i rozstrzelano wiele osób z najwyższych władz partyjnych i republikańskich Gruzji, którym zarzucono próbę oderwania tej republiki od ZSRR. W 1949 r., w chwili gdy zaczęła nabierać tempa "sprawa leningradzka", Stalin postanowił ściągnąć z Ukrainy do Moskwy Chruszczowa i powierzyć mu stanowisko I sekretarza Moskiewskiego Komitetu Obwodowego i Komitetu Miejskiego. Ale Chruszczow powrócił do Moskwy nie tylko jako sekretarz Komitetu Obwodowego partii, został również wybrany na sekretarza KC WKP(b), co sugerowałoby, że Stalin w tym czasie szukał w najwyższych władzach partyjnych przeciwwagi dla Malenkowa. Dyktator w ciągu owych miesięcy wyraźnie faworyzował Chruszczowa, aczkolwiek na XIX Zjeździe partii w 1952 r. to właśnie Malenkow został wyznaczony przez Stalina do wygłoszenia referatu sprawozdaw- czego, co było dowodem szczególnego zaufania i mogło wskazywać, że jest on drugą osobą w partii i w państwie. Sam Stalin był już wówczas zbyt słaby i stary, by przez wiele godzin odczytywać referat wobec wielkiego audytorium. O tym jednak nie wiedział nikt poza jego najbliższym otoczeniem. Nie w tym jednak kryła się główna przyczyna. Pozycja Stalina była tak silna, że nie musiał się tłumaczyć przed partią i narodem i wysłuchiwać ewentualnych krytycznych uwag delegatów, zwłaszcza że był to pierwszy zjazd od trzynastu lat. Partia straciła swoje znaczenie już w latach trzydziestych, kiedy stała się narzędziem w rękach Stalina. Taka sytuacja utrwaliła się jeszcze podczas wojny, kiedy do partii przyjęto znaczną liczbę członków o niskich kwalifikacjach ideowych i moralnych. Wystarczy powiedzieć, że o ile w 1941 r. WKP(b) liczyła 4 mln członków, to do 1945 r., mimo strat wojennych, liczba ta wzrosła do 6 mln. Podczas XIX Zjazdu partii 3/4 członków tej organizacji liczyło poniżej 45 roku życia i większość z nich miała małe poczucie tradycji rewolucyjnej, niską wiedzę o świecie zewnętrznym, ale duże uznanie dla reżimu, który dał im wykształcenie i nieźle płatną pracę urzędniczą. W latach powojennych ową niekorzystną sytuację w partii starano się poprawić: ograniczono nabór nowych członków, podniesiono kryteria przyjęć, a wiele organizacji 192 partyjnych, które w latach wojny przekształciły się w zwyczajne kliki, zostało "oczysz- czonych". Podjęto również działania mające na celu wzmocnienie pozycji partii w kołchozach i sowchozach, chociaż równocześnie drastycznie zmniejszono liczbę jej członków w szeregach armii. XIX Zjazd, który obradował w dniach 5-14 października 1952 r., przyniósł przede wszystkim zmianę nazwy partii z WKP(b) na KPZR, w mi sce sekretarza generalnego wprowadził stanowisko I sekretarza KC KPZR, a Biuro Polityczne zastąpił Prezydium KC KPZR. Wkrótce po wyborze Prezydium, złożonego z 25 członków i 11 zastępców członków, Stalin zaproponował wydzielenie w nim węższego Biura Prezydium, do którego nie weszli ani Mołotow, ani Mikojan. Z kolei w ścisłym Biurze Stalin wyodrębnił "piątkę ' głównych członków Prezydium, którzy byli powołani do rozstrzygania o najważniejszych sprawach kraju. W skład tej "piątki" weszli: Stalin, Malenkow, Beria, Bułganin i Chruszczow. Wiele oznak świadczyło o tym, że po XIX Zjeździe Stalin przygotowywał nową czystkę w górze partyjnej, której prawdopodobnymi ofiarami mieli stać się Mołotow, Mikojan i Woroszyłow. Nawet nad Berią zawisła groźba. Sytuacja w kraju zaostrzyła się jeszcze bardziej, kiedy w styczniu 1953 r. aresztowano grupę lekarzy kremlowskich (w tym siedmiu Żydów) oskarżonych o szpiegostwo na rzecz USA i Wielkiej Brytanii. Ludziom tym zarzucono również zamiar pozbawienia życia niektórych wysokiego szczebla działaczy partyjnych i otrucie Żdanowa. Aresztowano również ministra bezpieczeństwa państwowego Abakumowa i wielu fukcjonariuszy MWD. Jednak następca Abakumowa, Siemion Ignatiew, nie zdążył już zakończyć sprawy lekarzy, ponieważ 5 marca 1953 r. Stalin zmarł. Wkrótce "spisek lekarzy" uznany został za sfabrykowany i ci z nich. kórzy przeżyli przesłuchania lub nie zostali wcześniej straceni - odzyskali wolność. 2. Gospodarka Ogromne straty materialne, jakie poniósł ZSRR podczas II wojny światowej, nałożyły się ciężkim brzemieniem na trudną sytuację wewnętrzną tego państwa po jej zakończeniu. Jednak niezależnie od zniszczeń spowodowanych przez Niemców, do ogólnego bilansu strat przyczyniły się również zniszczenia w majątku narodowym ZSRR. które powstały w skutek stosowania przez cofające się armie radzieckie w 1941 r. taktyki "spalonej ziemi". Taktykę "spalonej ziemi" stosowali również Niemcy od 1943 r. Kiedy zakończyła się wojna, około 25 mln obywateli radzieckich pozostało bez dachu nad głową, zniszczeniu uległo ponad 1500 miast i osiedli miejskich, ponad 70 tys. wsi, 32 tys. fabry k, dziesiątki tysięcy kilometrów linii kolejowych, tysiące zapór wodnych, mostów itd. Okupanci zrujnowali wiele dziesiątków tysięcy kołchozów, około 2 tys. sowchozów, wywieźli i wyrżnęli miliony sztuk bydła; wsie na terenach okupowanych niemal doszczętnie pozbawiono siły pociągowej. Liczba ludzi zdolnych do pracy w rejonach rolniczych spadła o blisko jedną trzecią. Wyludnianie się wsi wiązało się też w latach powojennych z naturalnym procesem odbudowy i rozwoju miast. Okres przejściowy od wojny do pokoju był w ZSRR stosunkowo krótki. We wrześniu 1945 r. rozwiązano Państwowy Komitet Obrony, a jego funkcję przejęła Rada Komisarzy Ludowych. Zreorganizowano resorty przemysłu zbrojeniowego: zakłady produkujące czołgi i armaty przestawiono na produkcję traktorów i pojazdów. W latach 1946-1950 realizowano czwarty plan pięcioletni, który według jego twórców miał być planem odbudowy gospodarki radzieckiej do poziomu przedwojennego. W 1946 r. Stalin zapowiedział, że ZSRR czekają przynajmniej dwie trudne pięciolatki, aby ten cel osiągnąć. Faktycznie jednak proces 193 odbudowy gospodarki radzieckiej, mimo wielu popełnionych błędów, przebiegał bardzo szybko i już w zasadzie po trzech latach osiągnięto standardy przedwojenne w przemyśle. Relatywnie szybki postęp w przemyśle uzyskano dzięki niewiarygodnie ciężkiej pracy i cierpliwemu znoszeniu przez społeczeństwo radzieckie wszelkich niedostatków. Do tego należy dodać niewolniczą pracę więźniów, w tym co najmniej dwóch milionów jeńców wojennych, reparacje niemieckie, fińskie, rumuńskie i węgierskie. Dużą pomocą były również jednostronne traktaty gospodarcze z państwami tzw. "demokracji ludowej", między innymi z Polską, dostawy wielu ważnych towarów i urządzeń dostarczanych przez różne agendy ONZ, Wielką Brytanię, Szwecję i inne kraje kapitalistyczne. Ważnym wreszcie czynnikiem, ułatwiającym postęp w odbudowie gospodarki, był brak silnego centralnego planowania, którego cała infrastruktura została poważnie nadwerężona w latach wojny. Ów brak totalnej ingerencji mechanizmów planowania w gospodarkę radziecką w czasie realizacji czwartej pięciolatki zrekompensowano z nawiązką w piątym planie pięcioletnim. Większość środków wyasygnowanych na jego realizację przeznaczono na "wspaniałe stalino- wskie projekty", z których najbardziej kosztownym była budowa kanału "Wołga - Don" o długości ponad stu kilometrów (zbudowano go głównie rękami więźniów w latach 1951-1952). Była to typowa "chybiona" inwestycja gospodarcza, która "zaowocowała" tym, że ruch przewozowy po kanale był niewielki, ale za to wzdłuż jego brzegów ciągnęły się szpalerem ogromne posągi Stalina. Zbudowane równocześnie na Wołdze gigantyczne systemy hydroelektryczne zamieniły długie odcinki tej rzeki w sztuczne jeziora i pomijając już fakt naruszenia równowagi ekologicznej na tym obśzarze, czym w tamtych latach nikt się zresztą nie przejmował, inwestycje te pochłonęły przede wszystkim ogromne ilości pracy oraz materiału i trzeba było wielu lat, by można było liczyć na zwrot włożonych w nie kosztów. Inaczej niż w przemyśle, sytuacja w rolnictwie przedstawiała się nadzwyczaj tragicznie. Podczas wojny uległa wyraźnemu osłabieniu kontrola państwa nad gospodarstwami rolnymi, co spowodowało, że wcale nierzadkie były przypadki rozkradania ziem i innych dóbr kołchozowych przez fabryki, władze miejskie oraz lokalnych funkcjonariuszy aparatu partyjnego i rządowego. Spadek znaczenia organizacji partyjnych na wsi zaznaczył się również rozwojem na niespotykaną dotąd skalę korupcji sfery urzędniczej gospodarstw kolektywnych. Przewodniczący kołchozów i dyrektorzy sowchozów nagminnie wykorzystywali swoje stano- wiska dla własnych korzyści odbierając od chłopów pod różnymi pretekstami naturalną daninę. Wieś cierpiała na dramatyczny niedostatek siły pociągowej - traktorów i koni. Powszechnym widokiem na polach były zaprzężone do pługa kobiety. W wyniku poniesio- nych strat wojennych w ZSRR istniał problem braku sprawnych fizycznie mężczyzn w wieku produkcyjnym, ale na wsi radzieckiej ten problem stał się szczególnie dokuczliwy. Jeszcze kilka lat po wojnie w niektórych rejonach ZSRR spotykało się całe wsie zamieszkałe przez wdowy i dzieci. Państwo wciąż przeznaczało na rolnictwo minimalne środki - w powojennej pięciolatce było to niecałe 16% ogólnej sumy zainwestowanej w rozwój gospodarki. W 1946 r. zasiano jedynie 76"% powierzchni z 1940 r. Susza, jak również inne czynniki sprawiły, że urodzaj w 1946 r. był gorszy niż w roku poprzednim, pomimo iż w 194$ r. ZSRR znajdował się jeszcze w stanie wojny (w latach 1949-1953 wydajność produkcji zbóż z jednego ha wyniosła 7,7q, podczas gdy w Rosji carskiej w 1913 r. osiągnięto 8,3q/ha). Słabe żniwa 1946 r. wywołały sytuację głodową w 1947 r., której towarzyszyły rozruchy w wielu miejscowościach. W związku z zaostrzeniem się atmosfery na wsi władze poszukiwały sposobów poprawy kondycji ekonomicznej gospodarstw kolektywnych. Jednak za małe nakłady inwestycyjne, wysokie kontyngenty, niskie ceny skupu, brak wystarczającej liczby wykwalifikowanych specjalistów i mechaników, ograniczenia nałożone przez państwo na działki.przyzagrodowe, odbierały kołchoźnikom ochotę do pracy i niweczyły wszelkie nadzieje na polepszenie ich bytu. Mając na względzie uzdrowienie tej sytuacji, Chruszczow, który po dymisji Andriejewa 194 uważał się za głównego eksperta od spraw rolnictwa w najwyższych władzach partii, zaproponował w 1950 r. komasację kołchozów, której celem miało być, z jednej strony, ułatwienie nad nimi kontroli ze strony państwa (kołchozy winne być według jego argumen- tacji na tyle duże, by można było tworzyć w nich silne organizacje partyjne), a z drugiej strony, komasacja miała się przyczynić do wzmocnienia ekonomicznego tego typu gos- podarstw. W rezultacie wdrożenia do praktyki pomysłu Chruszczowa już pod koniec 1952 r. nastąpiło zmniejszenie się liczby kołchozów z ćwierć miliona do około 100 tys. dużych kombinatów rolniczych. W rzeczywistości propozycja Chruszczowa oznaczała uznanie fiaska polityki rolnej partii. Nasuwają się tu pewne podobieństwa do reformy rolnej Piotra Stołypina z 1906 r. Zamiarem Stołypina było stworzenie warunków do powstania silnych, niezależnych gospodarstw chłopskich, działających w oparciu o reguły gospodarki rynkowej. Chruszczow zaproponował utworzenie dużych, rentownych przedsiębiorstw rolniczych, w których chłop- stwo kołchozowe przekształciłoby się w robotników rolnych. Jednak dla realizacji tego planu nie istniały żadne materialne przesłanki i kontynuowana w następnych latach komasacja w niczym nie poprawiła sytuacji chłopów. 33 mln kołchoźników nadal żywiło ciężkim trudem prawie 200 milionową ludność kraju i stanowiło najbiedniejszą po więźniach i najbardziej pokrzywdzoną warstwę radzieckiego społeczeństwa. 3. ZSRR a świat zewnętrzny W chwili zakończenia wojny Armia Czerwona była najsilniejszą armią na świecie i okupowała większość krajów Europy Środkowo-Wschodniej. Z drugiej jednak strony, pomimo iż Stalin oficjalnie pomniejszał znaczenie bomby atomowej, monopol Stanów Zjednoczonych na ten rodzaj broni określił limity radzieckiej polityki zagranicznej w tym sensie, że utrzymywanie w czasie pokoju tak olbrzymiej armii w pobliżu granic państw Europy Zachodniej wydawało się Moskwie koniecznym czynnikiem odstraszającym. Poza narodami, które znalazły się w strefie wpływów Moskwy, ZSRR cieszył się dużym respektem, a nawet swego rodzaju sympatią niektórych rządów i całych społeczeństw zachodnich za swoje dokonania w czasie wojny. W Wielkiej Brytanii, na przykład, rząd labourzystowski szczerze pragnął wywiązać się ze swoich obietnic złożonych wyborcom w 1945 r., kiedy bazując na haśle, że "lewica może porozumieć się z lewicą", Partia Pracy wygrała wybory. Inaczej przedstawiała się sytuacja w USA, gdzie uległy Stalinowi Roosevelt zmarł w kwietniu 1945 r., a jego następca Harry Truman, były producent i sprzedawca pasmanterii z Missouń, nie pałał sympatią do komunistów i jednym z jego pierwszych aktów było wstrzymanie pomocy dla ZSRR w ramach Lend-Lease. Ale niezależnie od osobistych przekonań Trumana wydaje się wątpliwe, wziąwszy pod uwagę podejrzliwość Stalina i zachowanie się ZSRR, czy jakikolwiek inny prezydent Stanów Zjednoczonych byłby w stanie zapobiec "zimnej wojnie" - napięciu w stosunkach między Wschodem a Zachodem, jakie powstało wkrótce po zakończeniu II wojny światowej. Jedną z najważniejszych przyczyn niezgody pomiędzy byłymi sojusznikami było stop- niowe wprowadzanie stalinowskiej "demokracji ludowej" w państwach Europy Środkowo- -Wschodniej. Ten proces, który rozpoczął się w Polsce w 1944 r. objął następnie Jugosławię, Węgry, Albanię, Bułgarię, Rumunię i Czechosłowację. Równocześnie trzy niezależne do 1939/1940 r. państwa bałtyckie zostały włączone do ZSRR. Finlandia straciła wschodnie i północne pograniczne pobrzeża. Wschodnia część przedwojennej Polski, czechosłowacka Ukraina zakarpacka, rumuńska północna Bukowina i Besarabia także zostały wchłonięte 195 przez Związek Radziecki. Na tej powierzchni, liczącej prawie pół miliona kilometrów kwadratowych, mieszkało z górą 20 mln ludności. Jednak ponad dwa razy większe były sąsiadujące terytoria, które zamieszkiwało w sumie ponad 100 mln ludzi i o ich losach od tej pory nie decydowano w stolicach tych państw a w Moskwie. Wydarzenia w tych krajach nie przebiegały jednakowo. Działo się tak, w większym lub mniejszym stopniu z woli rządzących sił politycznych, w większym lub mniejszym stopniu z woli samych narodów, o ile w ogóle była wyrażana i mogła się uzewnętrznić. Komuniści którzy w swoich krajach przejęli władzę, byli zbyt słabi na przeprowadzenie zmian, jakie się tam dokonywały. Wschodnioeuropejskie partie komunistyczne zostały zdziesiątkowane w czasie czystek przed siedmiu, ośmiu laty. Najbardziej poszkodowana była partia polska - czystkę przeżyli w zasadzie tylko ci, którzy siedzieli w więzieniach w kraju. 16 sierpnia 1938 r. KPP decyzją Moskwy (Kominternu) została rozwiązana, ponieważ Stalin uznał ją za "bandę trockistow- skich szpiegów i prowokatorów". Przybliżone liczby członków wschodnioeuropejskich partii komunistycznych w 1945 r. przedstawiały się następująco: w Polsce - 20 tys., w Czecho- słowacji 30 tys., w Bułgańi tysiąc, w Rumunii dwa tysiące, na Węgrzech kilkaset. Jedynie w Jugosławii i Albanii, gdzie walczyły i zwyciężały ruchy o ońentacji komunistycznej, komuniści dysponowali silnymi i dobrze zorganizowanymi kadrami. Oblicze europejskiego Środkowego Wschodu nie kształtowały w tym okresie poszczególne partie czy stronnictwa, silniejsze lub słabsze, ale Armia Czerwona. Trzy lata po zakończeniu II wojny światowej, w 1948 r., wpływy radzieckie w tych krajach zostały ustabilizowane i utwierdzone. W tym czasie poszczególne partie komunistyczne wzrosły: czechosłowacka do 2 mln członków, polska do 1300 tys., rumuńska do 940 tys., węgierska do 900 tys. i bułgarska do 500 tys. członków. Komuniści trzymali się już mocno władzy rządząc zgodnie z dyrektywami płynącymi z Kremla, a często również z osobistymi poleceniami Stalina. Najbardziej oczywiste i otwarte wpływy ZSRR istniały we wschodniej części Niemiec, która do czasu powstania Niemieckiej Republiki Demokratycznej stanowiła radziecką strefę okupacyjną. Wraz z uzależnieniem politycznym rozwijała się eksploatacja gospodarcza tych krajów przez ZSRR, wszędzie ledwo ukrywana i bezpardonowa (ZSRR dokonywał jej w oparciu o tzw. "układy o przyjaźni, współpracy i pomocy wzajemnej" podpisane z Polską 21 IV 1945 r., a z Rumunią, Węgrami, Bułgańą w lutym-marcu 1948 r.). Z państw sąsiadujących na terenie europejskim z ZSRR jedynie Finlandia uniknęła tego losu. W rzeczywistości Finlandia została potraktowana w taki sposób, w jaki Zachód początkowo chciał widzieć ułożenie stosunków ZSRR z innymi państwami Europy Środ- kowo-Wschodniej, to znaczy ustanowienia w tych krajach rządów demokratycznych wybra- nych w wolnych wyborach, które w swojej polityce zagranicznej uznałyby, jako podstawową zasadę, utrzymywanie przyjaznych stosunków ze Związkiem Radzieckim. Jedyna "demokra- cja ludowa", która upadła niedługo po jej wprowadzeniu, miała miejsce w radzieckiej strefie Iranu. Okupujące północny Iran wojska radzieckie (południowy Iran okupowali Brytyjczycy) zostały ewakuowane z tego kraju po zakończeniu wojny. Początkowo ZSRR nie był skłonny do wycofania się z północnego Iranu, z owych "wysuniętych przyczółków" na Środkowym Wschodzie, gdzie Moskwa zainstalowała "rząd ludowy". Jednak wskutek nacisków zewnę- trznych, w 1946 r. "rząd ludowy" został rozwiązany i jego członkowie powrócili wraz z wojskami do ZSRR. Inną przyczyną tarć między ZSRR a jego byłymi sojusznikami była sprawa reparacji wojennych. Oczywiście, nie było w tym nic dziwnego, że ZSRR jako państwo zwycięskie, zwłaszcza jeżeli się weźmie pod uwagę poniesione straty, domagał się za udział w wojnie określonego okupu, ale jego żądania strona zachodnia uznała za zbyt wygórowane. Byli sojusznicy nie sprzeciwiali się, kiedy Związek Radziecki brutalnie plądrował gospodarkę w swojej strefie okupacyjnej Niemiec, wywożąc stamtąd ocalałe kompletne zakłady przemy- 196 słowe łącznie z podstawowym, fachowym personelem (ZSRR przywłaszczył sobie przy okazji większość tych poniemieckich zakładów i urządzeń, które znajdowały się na ziemiach przyznanych Polsce!), ale Moskwa zażądała też części urządzeń przemysłowych z Zagłębia Ruhry oraz udziału w administrowaniu tym regionem (w sumie ZSRR zażądał odszkodowań na sumę 10 miliardów dolarów!). Żądanie to zostało odrzucone przez mocarstwa zachodnie i to właśnie stało się jednym z powodów późniejszych różnic zdań pomiędzy nimi a ZSRR co do losu Niemiec. Moskwa odwzajemniła się odmową podpisania układu pokojowego z Austrią, a na Dalekim Wschodzie zaś, w Mandżurii, wojska radzieckie przystąpiły do grabieży lokalnych zakładów przemysłowych, zanim ten rejon został oddany Chinom. Następną przyczyną napięć w stosunkach między ZSRR a Zachodem był "Plan Marshalla" (wł. Plan Odbudowy i Rozwoju). 5 czerwca 1947 r. sekretarz stanu USA George Marshall ogłosił swój plan, w którym zaproponował udzielenie pomocy zrujnowanym i wygłodzonym przez wojnę krajom. Udzielając pomocy krajom zniszczonym przez wojnę Amerykanie chcieli w ten sposób zapobiec rozprzestrzenianiu się komunizmu, który bazując na ludzkiej nędzy zyskiwał sobie zwolenników w wielu obszarach Europy i Azji. Kierowana przez Mołotowa delegacja radziecka na konferencję w Paryżu 3 lipca 1947 r. opuściła obrady twierdząc, że "Plan Marshalla" prowadzi do "imperialistycznego zniewolenia Europy". Pod naciskiem Moskwy "Plan Marshalla" odrzuciły również kraje "demokracji ludowej" (władze polskie poinformowały o tym rząd USA w specjalnej nocie z 9 lipca 1947 r.). Równocześnie w tym samym, 1947 r. Moskwa ogłosiła nowy, bezkompromisowy kurs w polityce zagranicznej ZSRR oświadczając, że świat został nieodwołalnie podzielony na dwa wrogie obozy: obóz kapitalistyczny i obóz socjalistyczny. W miejsce rozwiązanego w l943 r. Kominternu (Stalinowi zależało wówczas na przekonaniu światowej opinii publicznej, że partie komunistyczne nie są narzędziem polityki radzieckiej) został powołany Kominform (Biuro Informacyjne Partii Komunistycznych i Robotniczych), którego zadaniem miało być koordynowanie polityki europejskich partii komunistycznych (narada założycielska Kom- informu odbyła się we wrześniu 1947 r. w Polsce, w Szklarskiej Porębie). W praktyce oznaczało to iństytv nalne podporządkowanie sobie przez Moskwę partii komunistycznych zarówno w krajach, gdzie były partiami rządzącymi, jak również w państwach kapitalistycz- nych. Przywódcy radzieccy obawiali się bowiem, że partie te będą szukać własnych dróg rozwoju, jakiegoś swojego "komunizmu narodowego", niezgodnego z interesami ZSRR. Zaś partiom komunistycznym, włoskiej i francuskiej, nakazano organizowanie kampanii strajków, demonstracji i przedsiębranie akcji sabotażowych obliczonych na dezorganizowanie gospoda- rki, życia społecznego i politycznego w swoich krajach (w rezultacie tych działań we Włoszech i we Francji nastąpił wyraźny spadek popularności partii komunistycznych, co znalazło swoje odbicie między innymi w kampaniach wyborczych). Założenie Kominformu oznaczało zamknięcie fazy różnorodności w budowaniu podstaw systemu komunistycznego w krajach Europy Środkowo-Wschodniej i zapoczątkowanie okresu ścisłego podporządkowywania wytycznym z Moskwy, lub - innymi słowy - przeszczepianie radzieckiego modelu komunizmu do tych krajów. W swoim słynnym wystąpieniu w amerykańskim mieście Fulton, w dniu 5 marca 1946 r., Winston Churchill ostrzegł Stany Zjednoczone o dwuznaczności radzieckich intencji wobec Niemiec i tę jego mowę należy uznać za pierwszy krok zmierzający do podziału tego kraju (Churchill skonstatował fakt zapadnięcia "żelaznej kurtyny" od Bałtyku po Adriatyk). Wkrótce potem strefy okupacyjne brytyjska i amerykańska zostały połączone i razem z francuską złożyły się później na Republikę Federalną Niemiec. Równocześnie w strefie radzieckiej Moskwa, posługując się szantażem i terrorem, zmusiła tamtejszych socjaldemo- kratów do połączenia się z komunistami i w ten sposób powstała Niemiecka Socjalistyczna Partia Jedności (SED), całkowicie uzależniona od Kremla, której szefem został przybyły 197 , z Moskwy Walter Ulbricht. Fatalny stan gospodarki Niemiec skłonił w 1948 r. rządy trzech zachodnich mocarstw okupacyjnych do szybkiego przeprowadzenia reformy walutowej na ; całym ich obszarze. A kiedy Moskwa odrzuciła zachodnie propozycje w tej sprawie i reforma została wprowadzona z pominięciem strefy radzieckiej, ZSRR odpowiedział blokadą zachod- nich sektorów Berlina, położonego wewnątrz obszarów Niemiec okupowanych przez Związek Radziecki (była to próba zmuszenia Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Francji do opuszczenia Berlina). Krok ten wywołał najpoważniejszy kryzys polityczny od czasu zakończenia wojny i postawił Europę na krawędzi nowego konfliktu zbrojnego. Państwa zachodnie zdołały jednak utrzymać zaopatrzenie swoich sektorów w Berlinie drogą powietrz- ną i Moskwa, widząc nieskuteczność swojego posunięcia, w maju 1949 r. odstąpiła od blokady. W tym samym czasie dokonał się ostatecznie podział Niemiec. Mocarstwa zachodnie połączyły swoje strefy okupacyjne w jedną całość i zgodziły się na konstytucję Republiki Federalnej Niemiec (tzw. "Prawo Kardynalne"). Po wyłonieniu rządu niemieckiego, którego kanclerzem został lider partii chadeckiej, Konrad Adenauer, i po spełnieniu warunków demilitaryzacji i demokratyzacji, mocarstwa zachodnie oddały mu pełnię władzy nad tą częścią narodu, który go wybrał (za powstanie RFN przyjmuje się datę 21 IX 1949 r.). W strefie radzieckiej zaś okupant powołał tzw. Kongres Ludowy (rodzaj parlamentu), który zgodnie ze wskazówkami Kremla zatwierdził konstytucję wzorowaną na radzieckiej. 7 paź- dziernika 1949 r. utworzono rząd Niemieckiej Repubiki Demokratycznej z socjalistą Otto Grotewohlem na czele, ale faktyczna władza pozostała w rękach komunistów, których w rządzie reprezentował jako wicepremier, Walter Ulbricht. W ten sposób powstało państwo, w którym pod ochroną wojsk radzieckich władzę sprawowali niemieccy komuniści. W latach 1947-1948 zapoczątkowany został proces głębokich przekształceń nie tylko w Niemczech, ale także - zgodnie z ideą Komiformu - wewnątrz krajów tzw. "demokracji ludowej". W Polsce taktyka PPR w pierwszych powojennych latach nacechowana była polityczną obłudą, co było szczególnie widoczne w stosunku do Kościoła. Jednak głównym celem komunistów było unieszkodliwienie kierowanej przez Stanisława Mikołajczyka partii chłopskiej - PSL. Zaostrzono politykę represji wobec opozycji antykomunistycznej. Przy pomocy wszelkich możliwych sposobów starano się wyeliminować z PSL najbardziej aktywnych działaczy: funkcjonariusze Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego dokonywali uprowadzeń i zabójstw osób znanych ze swoich antykomunistycznych przekonań. Od stycznia 1946 r. walka z opozycją przybrała masowy charakter - do akcji włączono bataliony operacyjne KBW, Wojsko Polskie i specjalne jednostki urzędu bezpieczeństwa i milicji. Władze, przygotowując się do przewidywanych na niedaleką przyszłość wyborów, wzmogły naciski na Mikołajczyka domagając się przystąpienia PSL do wspólnego bloku wyborczego z komunistami i socjalistami. Równocześnie kontynuowano akcję aresztowań wsród człon- ków PSL. Ponieważ nastroje społeczne nie sprzyjały komunistom, postanowili oni poprzedzić wybory referendum, by w ten sposób odroczyć ostateczną rozgrywkę. Za pomocą uporczywej agitacji, wszechogarniającej cenzury, powszechnego terroru i fałszerstw władzom udało się uzyskać zadowalający wynik referendum, a zdobyte w ten sposób doświadczenie wykorzystać w wyborach do sejmu, których termin wyznaczono na styczeń 1947 r. Według oficjalnych danych, w wyborach na tzw. Blok Demokratyczny (PPR, PPS, SD i SL) padło ponad 80% głosów. Oczywiście wybory również zostały sfałszowane, ale nie miało to już żadnego znaczenia. Stanisław Mikołajczyk w obawie przed aresztowaniem potajemnie wyjechał z kraju. Resztki PSL zostały wchłonięte przez prokomunistyczne Stronnictwo Ludowe, które następnie przyjęło nazwę Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego (ZSL). Wybory 1947 r. oznaczały w praktyce klęskę opozycji i przejęcie pełni władzy przez komunistów, którzy przez kilkanaście miesięcy dzielili ją formalnie z socjalistami. Prezyden- 198 tem Rzeczpospolitej wybrano byłego członka WKP(b) i działacza Kominternu Bolesława Bieruta, a premierem socjalistę, Józefa Cyrankiewicza. W grudniu 1948 r. po czystkach w PPS, doszło do zjednoczenia się tej partii z PPR i tak powstała Polska Zjednoczona Partia Robotnicza (PZPR), która określiła się partią komunistyczną. Po uchwaleniu tzw. "Małej Konstytucji" w 1947 r. władze komunistyczne podjęły działania zmierzające do stworzenia w Polsce według wzorów radzieckich sterowanej centralnie gospodarki jednosektorowej. W Bułgańi już w lipcu 1946 r. przeprowadzono gruntowną czystkę w armii. Wkrótce potem "wybory" do bułgarskiego Zgromadzenia Narodowego dzięki fałszerstwom i terrorowi przyniosły zwycięstwo komunistom. Premierem Bułgarii został Gieorgi Dymitrow, który wcześniej zrzekł się obywatelstwa radzieckiego. W 1947 r. władze komunistyczne rozprawiły się z opozycją, mimo protestów alianckiej Sojuszniczej Komisji Kontroli sprawującej nadzór nad Bułgarią jako krajem, który w czasie wojny był związany unią z Niemcami (w sierpniu 1947 r. ratyfikowano pokój z Bułgarią i Sojusznicza Komisja Kontrolna została rozwiązana). Komuniści uderzyli w pierwszym rzędzie w cieszącą się dużym poparciem społecznym partię chłopską, co ułatwiło im przeprowadzenie powszechnej kolektywizacji rolnictwa. Na począt- ku 1948 r. w Bułgarii przystąpiono do likwidacji pozostałych partii niekomunistycznych: socjaldemokratów zmuszono do połączenia się z Bułgarską Partią Robotniczą i w rezultacie tej "fuzji" powstała Bułgarska Partia Komunistyczna. Na umocnienie wpływów komunistów w Rumunii duży wpływ miał fakt, że na czele analogicznej jak w Bułgarii Sojuszniczej Komisji Kontroli stał radziecki marszałek Rodion Malinowski. Represje w Rumunii rozpoczęły się już w 1945 r. od aresztowań osób odpowiedzialnych za zbrodnie faszystowskiego reżimu Antonescu, a następnie także liberałów i ludowców. Represje dotknęły również rumuńskich socjaldemokratów, którzy utworzyli wraz z komunistami blok wyborczy pod nazwą "stronnictw demokratycznych". W listopadzie 1947 r. po "oczyszczeniu" Rumuńskiej Partii Socjaldemokratycznej, na zjeździe zjednoczeniowym powołano Rumuńską Partię Robotniczą, w której komuniści stanowili zdecydowaną więk- szość. Nieobecnego w tym czasie w kraju króla Michała I zmuszono do abdykacji i odtąd Rumunia stała się republiką rządzoną przez komunistów. Na Węgrzech tamtejsi komuniści nie mieli łatwej drogi do władzy: ich znane powszechnie powiązania z Moskwą i pamięć narodu węgierskiego o krwawej rewolucji Beli Kuna z 1919 r. przekreślały rachuby na poparcie znaczniejszej części społeczeństwa. W wyborach do parlamentu węgierskiego w listopadzie 1945 r. komuniści uzyskali zaledwie 17"% głosów. Jednak rozpętanie masowego terroru i zmiana ordynacji wyborczej przyniosły im i zblokowa- nym z nimi socjaldemokratom w następnych wyborach, w sierpniu 1947 r. 60% głosów. W następnym okresie już bez trudności rozprawiono się z całą opozycją. Nieco inaczej zaś wyglądała początkowo sytuacja w Czechosłowacji, która w 1945 r. odrodziła się jako demokratyczna republika narodów czeskiego i słowackiego. Pierwszym prezydentem republiki ponownie został Edward Benesz. W tym układzie partia komunistycz- na była jednak liczącą się siłą polityczną i w wybocach do Zgromadzenia Narodowego w 1946 r. zdobyła więcej niż jedną trzecią głosów. Sukces wyborczy komunistów zmusił prezydenta Benesza do powierzenia misji utworzenia rządu ich przywódcy, Klementowi Gottwaldowi, który na jedno z kluczowych stanowisk w rządzie - ministra spraw wewnętrznych - powołał swojego towarzysza partyjnego, Vaclava Noska. Te nominacje zadecydowały o dalszym przebiegu wydarzeń w Czechosłowacji. W 1947 r. komuniści rozbudowali swoje wpływy w armii, policji i kierownictwie związków zawodowych. Wreszcie, pod koniec 1947 r., policja aresztowała wielu działaczy opozycyjnej Słowackiej Partii Demokratycznej oraz uczestników antyniemieckiego powstania słowackiego z 1944 r. - wszystkich pod zarzutem szykowania zamachu stanu. Była to zwyczajna prowokacja, zresztą przygotowana i kierowana przez Moskwę, która w ten sposób zareagowała na wieść o zamiarze wystąpienia Czechosłowacji , 199 , z Kominformu. W kraju wzrastało napięcie podsycane przez komunistów. W tej sytuacji, w lutym 1948 r. Benesz, ońentując się kto stoi za tymi działaniami, odmówił dalszego sprawowania władzy , i złożył dymisję (wkrótce potem zmarł), zaś minister spraw zagranicznych, Jan Masaryk, został pnez agentów Beńi zamordowany (oficjalna wersja utrzymywała, że popehiił samobójstwo skacząc przez okno). Po przejęciu pełni władzy komuniści przystąpili do bezwzględnego niszczenia wszelkiej opozycji. Czechosłowacja pozostała w strukturach Kominformu. Po zakończeniu wojny Jugosławia była jedynym państwem, w którym radziecki model komunizmu został wprowadzony najwcześniej i najbardziej konsekwentnie. W marcu 1945 r. powstał w Belgradzie rząd koalicyjny, w którym komuniści stanowili zdecydowaną większość. W następnych miesiącach, nie zważając na zalecenia Moskwy, która nakazywała większe , umiarkowanie w tym względzie (przede wszystkim Andrzej Żdanow), przywódca jugosłowiań- skich komunistów, Chorwat, Josip Broz Tito, podjął próbę skupienia całej władzy w swoich rękach. Zarządzone w listopadzie 1945 r. "wybory" potwierdziły formalnie tytuł do władzy jugosłowiańskich komunistów. W styczniu 1946 r. ogłoszono nową konstytucję, która stanowiła wierną kopię konstytucji radzieckiej z 1936 r. Zgodnie z tą ustawą państwo określono jako Federacyjną Republikę Jugosławii, złożoną z sześciu republik: Serbii, Chorwacji, Słowenii, Macedonii, Czarnogóry oraz Bośni i Hercegowiny. W 1946 r. znacjonalizowano też cały przemysł i podjęto przygotowania do kolektywizacji rolnictwa. Josip Broz Tito skupił w swoim ręku urząd premiera, ministra obrony i najwyższe funkcje w partii. Do 1948 r. cała opozycja jugosłowiańska, włącznie z dotychczasowymi sojusznikami komunistów, znalazła się w więzieniach i licznych, zbudowanych na wzór radziecki obozach pracy. Mimo wiernego kopiowania wzorców radzieckich, Tito wykazywał jednak zbyt dużą samodzielność w swoich działaniach, co wzbudziło duże zaniepokojenie Stalina i z czasem doprowadziło do otwartego konfliktu Jugosławii ze Związkiem Radzieckim. Czystki i likwidacje przeprowadzone w ZSRR nie należały do największych osiągnięć radzieckiego aparatu bezpieczeństwa - odbywały się one bądź co bądź we własnym domu. Natomiast to, co Stalin i MGB zdziałali niemal we wszystkich państwach bloku radzieckiego, należy słusznie uznać za przejaw rzeczywistej potęgi radzieckich służb bezpieczeństwa. W państwach tych odbyły się pod kontrolą specjalistów radzieckich serie procesów opartych na sfałszowanych materiałach dowodowych. W zasadzie czystek uniknęła tylko Jugosławia i to właśnie dzięki konfliktowi Tity ze Stalinem, który nie chciał podporządkować się dyrektywom Kremla. Konflikt zaostrzył się w chwili, kiedy Tito poparł projekt utworzenia federacji komunistycznych państw bałkańskich, którą to ideę wysunął przywódca bułgarski Gieorgi Dymitrow (w niektórych publikacjach autorstwo tej koncepcji przypisuje się niesłusznie właśnie Tito). W kierownictwie radzieckim koncepcja ta znalazła poparcie Żdanowa, ale sprzeciwił się jej Stalin, według którego polityka ZSRR wobec krajów Europy Środkowo-Wschodniej powinna zmierzać nie ku ich narodowo-komunistycznej suwerenności, lecz ku wchłonięciu ich przez Związek Radziecki. Oczywiście Stalin nie mówił o tym wprost, jednak zlecił ideologom Kominformu opracowanie problemu "demokracji ludowych jako form przejściowych ku demokracji socjalistycznej". Odpowiednie artykuły na ten temat pojawiły się nawet w prasie radzieckiej. Jednakże planowane przez Stalina wejście państw Europy Środkowo-Wschodniej (z wyjątkiem Niemiec wschodnich) w skład ZSRR miało następować stopniowo. Tak więc najpierw miało powstać coś w rodzaju brytyjskiego "Commonwealthu", czyli wspólnoty narodów na gruncie ideologii marksizmu-leninizmu- -stalinizmu. Puszczono nawet w obieg analogiczny termin - "socjalistyczna wspólnota narodów". Różnica polegała na tym, że w przypadku brytyjskim droga biegła od kolonii przez dominia ku niezależnym państwom, gdy Stalin chciał ją odbyć w zgoła odwrotnym kierunku - od niezależnych państw ku komunistycznym dominiom, a następnie ku koloniom.  11) 21) 31) 41. l1 .1 .1 .1 .1 .1 rI.A.1.a  200 Idea ta, która w samym ZSRR miała wyraźnie antyżdanowskie ostrze, była gorąco popierana przez Berię oraz Malenkowa i została uzasadniona teoretycznie przez grupę ekspertów pod kierunkiem Andrzeja Wyszyńskiego. Uzasadnienie to było całkiem oczywiste - eksperci oparli się na następujących zasadach leninizmu: "Republika Rad... stanowi wyższą formę instytucji demokratycznych, ale też j e d y n ą formę". Według Lenina suweren- ność narodowa nie była celem, lecz środkiem, nie głównym, a podporządkowanym wymogiem bolszewizmu. "Poszczególne wymogi - pisał przywódca bolszewików w 1918 r. - a wśród nich samookreślenie, nie są wartościami absolutnymi, lecz cząstkami ogólnodemokratycznego (czytaj: "ogólnosocjalistycznego" - M.S.) światowego ruchu. Może się zdarzyć - prze- strzegał Lenin - że w pojedynczych, konkretnych przypadkach, cząstka będzie się przeciw- stawiać całości, wówczas należy ją odrzucić". W tym miejscu można postawić pytanie: a co zrobić z bolszewizmem, który stanowi "produkt czysto rosyjski", którego tak rzekomo obawiał się twórca państwa radzieckiego? Odpowiedź Lenina była niezwykle prosta: "Bolszewizm jest wzorem taktyki dla wszystkich". Również w referacie dotyczącym programu RKP(b) na VIII Zjazd w 1919 r. Lenin zapewniał, ż wszystkie powstające państwa komunistyczne przyłączą się do Rosji Radzieckiej i wraz z nią utworzą powszechną "Wszechświatową Republikę Rad". "Być może - dodawał Lenin - kiedy powstanie Wszechświatowa Republika Rad, będziemy mieli wspólny program". Natomiast Żdanow w latach 1945-1946 zaczął wprowadzać w życie nie politykę sowietyzacji, lecz desatelityzacji pod hasłem umocnienia suwerenności krajów Europy Środkowo-Wschodniej wobec Zachodu. Wkrótce okazało się, że taka polityka godzi rykoszetem również w ZSRR. Beria i Malenkow z łatwością przekonali Stalina, że linia Żdanowa prowadzi ku zwiększeniu nasilenia sił odśrodkowych w tej części Europy i popiera- niu w niej nacjonalizmów skierowanych nie tyle przeciw Zachodowi, ile przeciw ZSRR. Żdanow nie zdawał sobie sprawy, że w rezultacie radzieckich zwycięstw w drugiej wojnie światowej sam Zachód zgodził się w Jałcie na to, że kraj; Europy Środkowo-Wschodniej znajdą się w stre ie wpływów Związku Radzieckiego. Ten ostatni zaś zobowiązał się jedynie odbudować tam demokrację i zamierzał to zrobić w jej "najwyższej", radzieckiej formie. Taka była linia Berii - Malenkowa i Moskwa zaczęła ją wprowadzać w życie za pomocą Kominformu, z pominięciem Żdanowa. Jako pierwsi zauważyli to Czechosłowacy i po- stanowili opuścić Kominform, ale Beria pokrzyżował ich plany przy pomocy spisku z lutego 1948 r. Natomiast znajdujący się politycznie i geopolitycznie w lepszej sytuacji Jugosłowianie bezkarnie porzucili Kominform. To ostatecznie przekreśliło Żdanowa w oczach Stalina. Konflikt z Jugosławią był dla Stalina niebezpieczny jako precedens, który mógł posłużyć przykładem dla innych krajów i zniszczyć całą strategię ich sowietyzacji. Precedens winien zatem zostać zlikwidowany. Najpierw Moskwa prawdopodobnie planowała akcję wojskową przeciwko Jugosławii, ale ostatecznie skończyło się na tym, że Tito został potępiony przez Kominform, a partia jugosłowiańska wezwana do obalenia jego władzy. Jednak przywódca jugosłowiański potrafł przeciwstawić się groźbom Kremla, a nawet bojkotowi gospodar- czemu, jego partia zaś nie usłuchała apeli Kominformu i dochowała wierności swojemu wodzowi. Reakcją Moskwy na niespodziewany opór Jugosławii było rozpoczęcie kampanii przeciwko tzw. "odchyleniu nacjonalistycznemu" w pozostałych krajach bloku radzieckiego. Działaczy, którzy zdawali się popierać punkt widzenia Tito lub byli zwolennikami rodzimej wersji komunizmu, poddano represjom. Do tej grupy osób został zaliczony sekretarz generalny KC polskiej partii Władysł w Gomułka, kiedy latem 1948 r. sprzeciwił się zaproponowanym przez ZSRR sank ., m wymierzonym w partię jugosłowiańską i oświadczył, że nie wierzy w prawdziwość zarzutów wobec Tity (w latach 1926-1939 Gomułka był również członkiem KP Zachodniej Ukrainy, a w 1941 r. został przyjęty do WKP(b)). Pretekstem do 201 rozprawy z Gomułką stała się treść referatu, jaki wygłosił nieco wcześniej na plenum KC PPR, w którym wskazał na potrzebę wytyczenia "polskiej drogi do socjalizmu" w związku z planowanym wówczas kongresem zjednoczeniowym PPR i PPS. Innym argumentem przeciwko Gomułce była jego reakcja na żądanie Kominformu kolektywizacji rolnictwa w krajach "demokracji ludowej". Uważał on, że w odniesieniu do warunków polskich żądanie to jest przedwczesne i ewentualna próba jego spełnienia mogłaby wywołać w Polsce niepokoje społeczne. Na najbliższym plenum KC PPR, na przełomie sierpnia i września 1948 r., Gomułka został pozbawiony funkcji sekretarza generalnego partii, a jego miejsce zajął Bolesław Bierut. Na III plenum KC PZPR, w listopadzie 1949 r., Gomułkę i jego najbliższych współpracowników (Zenona Kliszkę i Mariana Spychalskiego) usunięto z KC i pozbawiono możliwości sprawowania funkcji partyjnych. Nieco wcześniej ze stanowiska ministra obrony narodowej zwolniono Michała Rolę-Żymierskiego, powołując na jego miejsce marszałka ZSRR, zrusyfikowanego Polaka, Konstantego Rokossowskiego. Już w październiku 1948 r. rozpoczęto śledztwo pod nadzorem Bieruta i Jakuba Bermana (odpowiedzialnego w Biurze Politycznym KC partii za sprawy bezpieczeństwa), którym objęto ponad sto osób. Wymuszo- ne torturami zeznania dostarczyły pretekstu do aresztowania w maju 1950 r. Spychalskiego (zajmował poprzednio stanowisko wiceministra obrony narodowej) i wielu innych wysokich rangą oficerów Wojska Polskiego o akowskiej lub emigracyjnej przeszłości, w tym generała Stanisława Tatara. 31 lipca 1951 r. rozpoczął się w Warszawie proces Tatara i jego współpracowników, którym zarzucono rzekome zainstalowanie w Wojsku Polskim "or- ganizacji szpiegowsko-dywersyjnej". W procesie uczestniczył Spychalski w roli świadka. Surowe wyroki, jakie zapadły na tym procesie, były jedynie prologiem do procesu przeciwko Gomułce, którego aresztowano w dniu rozpoczęcia rozprawy generałów pod zarzutem przygotowywania zamachu stanu w oparciu o spisek wojskowy. Gomułce zarzucano też działalność frakcyjną i dywersję w międzynarodowym ruchu robotniczym. Jednak przygoto- wywany z dużą starannością proces nie odbył się wskutek śmierci Stalina i dzięki zmianom politycznym, jakie potem nastąpiły. W Albanii w październiku 1948 r. aresztowano wicepremiera i ministra spraw wewnę- trznych, generała Koczi Dzodze, który był zarazem sekretarzem Albańskiej Partii Pracy. Wraz z nim aresztowano i stracono wielu komunistów. W kraju zapanował reżim Envera Hodży. W Bułgarii 26 marca 1949 r. usunięto z Biura Politycznego i KC partii, Trajczo Kostowa. W pierwszej połowie grudnia tego roku zaaranżowano proces, w którym na ławie oskar- żonych zasiadło w sumie 11 wybitnych działaczy komunistycznych (Gieorgi Dymitrow "zmarł po długiej i ciężkiej chorobie" - jak głosił oficjalny komunikat - 2 lipca 1949 r. w sanatorium Barwicha pod Moskwą, gdzie udał się na "leczenie i odpoczynek"). Kostowa oskarżono o niezliczone zbrodnie dokonane jeszcze za życia Dymitrowa i za jego zgodą. Kostow jako jedyny w czasie trwania procesu konsekwentnie odrzucał twierdzenia o swojej winie oraz demaskował prawdziwe kulisy sprawy. Odważne zachowanie się Kostowa w niczym mu nie pomogło - został skazany na karę śmierci i jeszcze w grudniu 1949 r. powieszony. W Czechosłowacji w latach 1949-1951 aresztowano wielu czołowych komunistów oraz znanych działaczy aparatu państwowego. Byli wśród nich: Gustav Husak, Vladimir Clemen- tis, Eduard Goldstucker, Josef Smrkovski, Artur London, Maria Śvermowa, Eugen Lebl i Ludvik Frejk. W przygotowaniu represji brał aktywny udział późniejszy prezydent Czechosłowacji, Antonin Novotny, oraz sekretarz KC Komunistycznej Partii Czechosłowacji, Rudolf Slansky. Jednakże Slansky został wkrótce usunięty z zajmowanego stanowiska i w listopadzie 1951 r. aresztowany. Proces Slansky'ego odbył się w listopadzie I952 r. i był to najbardziej haniebny proces pokazowy lat powojennych. Proces zorganizowano przy współ- pracy agentów radzieckiego ministerstwa bezpieczeństwa państwa. Przed sądem stanęło 202 czternastu czołowych działaczy partyjnych. Zarzuty objęły "syjonizm", "titoizm", "trockizm" i kolaborację ze "szpiegostwem na rzecz imperialistycznego Zachodu". Wszystkich oskar- żonych skazano, w tym jedenastu na karę śmierci. Fala represji nie ominęła również Węgier, gdzie większość członków dawnego podziemia komunistycznego zostało uznanych za potencjalnych zwolenników Tity. Wśród nich najgłoś- niejszą postacią był Laszlo Rajk, skazany i stracony w 1949 r. Oprócz niego na karę śmierci zostali również skazani: Tibor Szonyi, Andras Szalay i Gyorgi Paleffyi. W pełnym toku znajdowały się również przygotowania do dużego procesu w NRD. Głównymi oskarżonymi mieli być: Paul Merker, Franz Dahlen, Kurt Muller i Leo Bauer. Maltretując oskarżonych oficerowie śledczy starali się wymusić na nich potrzebne im zeznania, jak na przykład, że Dahlen był agentem francuskim. Podobnie sfałszowane zarzuty postawiono oskarżonym na prowokacyjnym procesie w Rumunii w kwietniu 1954 r. Zostali tam straceni: sekretarz generalny Rumuńskiej Partii Komunistycznej w latach konspiracji oraz organizator obalenia dyktatury Antonescu, Lucretiu Patrascanu, prezes Rady Ministrów Rumunii, Vasile Luca, oraz minister spraw zagranicznych, a zarazem działaczka międzynarodowego ruchu komunistycznego, Anna Pauker i wiele innych osób. Procesom sądowym w krajach "demokracji ludowej" towarzyszyła fala masowych represji wobec komunistów i bezpartyjnych, działaczy ruchu chłopskiego, partii drobnych wytwórców itp. Dziesiątki tysięcy więźniów politycznych przebywało w więzieniach w Polsce, Bułgarii, Czechosłowacji i na Węgrzech. Stalinowi i MGB udało się tymi procesami przenieść "styl radziecki" na wszystkie partie komunistyczne bloku wschodniego. Posługiwano się intrygami, wzajemnymi oskarżeniami oraz szantażem. Ani w jednym przypadku aresztowań nie uzasadniono odmiennymi poglądami politycznymi - oskarżeni musieli być koniecznie "zdrajcami", "szpiegami" i "płatnymi agentami zachodnich organizacji wywiadowczych". Radzieccy doradcy, pracujący w aparacie bezpieczeństwa państw bloku wschodniego, odnieśli podczas tych procesów największy sukces w swojej karierze: starzy i doświadczeni komuniści, jak Rajk i Slansky, przyznali się "dobrowolnie", że istotnie popełnili zbrodnie, jakie im zarzucano w akcie oskarżenia. Czystki w krajach bloku wschodniego były krokiem na drodze do realizacji nowego kursu obranego przez Stalina wobec krajów "demokracji ludowej" po niepowodzeniu eksperymentu z Kominformem. Stalin uprościł problem w osobliwy sposób. W następstwie likwidacji starych kadr przywódczych, partie komunistyczne pozbawione zostały zarówno znaczenia, jak i wpływu na kierowanie sprawami państwowymi. Stara kadra została zastąpiona "małymi Stalinami" - Bolesław Bierut w Polsce, Klement Gottwald w Czecho- słowacji, Matyas Rakosi na Węgrzech, Wyłko Czerwenkow w Bułgarii, Enver Hodża w Albanii byli osobiście odpowiedzialni za funkcjonowanie systemu. Podporą Stalina nie były ani partie, ani armie państw satelickich, lecz kierowane z Moskwy organy bezpieczeństwa. Mając przede wszystkim na względzie zabezpieczenie swoich interesów w państwach Europy Środkowo-Wschodniej, Moskwa nie zapominała jednak o innym ważnym dla niej rejonie świata - Azji Dalekowschodniej. Stalin uważnie obserwował rozwój sytuacji w Chinach, gdzie po drugiej wojnie światowej wyraźnie zaktywizował się obóz komunistyczny pod przywództwem Mao Tse-tunga. Dzięki zręcznej propagandzie, a przede wszystkim wskutek wzrastającego niezadowolenia z rządów Czang Kai-szeka, partyzantka komunistycz- na zyskiwała sobie coraz większe poparcie społeczeństwa. Wiosną 1949 r. komuniści przystąpili do generalnej ofensywy, zajmując niemal cały obszar Chin południowych i środkowych i do jesieni osiągnęli takie sukcesy, że 1 października tego roku Mao Tse-tung mógł ogłosić w Pekinie utworzenie Chińskiej Republiki Ludowej. Władza Kuomintangu z Czang Kai-szekiem została ograniczona tylko do wyspy Tajwan. ZSRR oprócz ograniczo- 203 nych dostaw broni, niewiele zrobił, aby wspomóc chińskich komunistów w ich walce z siłami narodowymi, aczkolwiek po ich zwycięstwie Moskwa wysłała do Pekinu pewną ilość "specjalistów" do spraw wojskowych i gospodarczych, wśród których większość stanowili funkcjonańusze MWD. Innym państwem Azji Dalekowschodniej przyciągającym uwagę Kremla była Korea, której północną część, po kapitulacji Japonii, okupowały do końca 1948 r. wojska radzieckie (część południową okupowali Amerykanie). Na okupowanym przez ZSRR obszarze powstała Koreańska Republika Ludowa, której siły zbrojne, wyszkolone i wyekwipowane przez ZSRR, podjęły w 1950 r. próbę opanowania południowych rejonów kraju rządzonych po wycofaniu się Amerykanów i uzyskaniu niepodległości przez rząd narodowy prezydenta Li Syng-Mana. Niezdolna do przeciwstawienia się komunistom Korea Południowa zaapelowała o pomoc wojskową do ONZ. Wkrótce armia ONZ pod dowództwem amerykańskiego generała Douglasa Mac Arthura dokonała pomyślnego desantu w Korei i w październiku przekroczyła dzielącą obie części linię 38 równoleżnika, dążąc nie tylko do obrony niepodległej Korei, ale już do zjednoczenia kraju pod jednym demokratycznym rządem. Jednak na takie rozwiązanie nie chciały pozwolić komunistyczne Chiny, które nie bez inspiracji Moskwy, i na prośbę przywódcy komunistów koreańskich Kim Ir-Sena, podjęły w Korei interwencję zbrojną. 14 lutego 1950 r. ZSRR podpisał z ChRL układ "o przyjaźni, przymierzu i wzajemnej pomocy", który go zobowiązywał do udzielenia wsparcia wojskowego Chinom, gdyby Pekin tego zażądał. Jednak ewentualne włączenie się ZSRR do wojny koreańskiej mogło zagrozić rozszerzeniem się konfliktu na skalę światową i z tej przyczyny Moskwa ograniczyła się tylko do wsparcia materialnego, politycznego i propagandowego sił komunistycznych. Niezwykle dramatyczna i krwawa wojna koreańska została zakończona w 1952 r., aczkolwiek ostateczne porozumienie osiągnięto dopiero w 1953 r., w którym utrzymano podział Korei na dwa państwa. Nadzór nad przestrzeganiem zasad porozumienia powierzono Wojskowej Komisji Rozejmowej oraz Komisji Nadzorczej Państw Neutralnych, do której obok Szwecji i Szwaj- carii, pod naciskiem ZSRR włączono również Polskę i Czechosłowację. Północna Korea pozostała państwem komunistycznym, na którego terytorium do 1958 r. przebywały wojska chińskie, natomiast w Korei Południowej ustalony porządek miał zabezpieczać z ramienia ONZ kontyngent wojsk amerykańskich. Wojna koreańska zaowocowała daleko idącymi konsekwencjami w polityce światowej - ukazała bowiem realne niebezpieczeństwo globalnego konfliktu zbrojnego, w którym użycie broni atomowej było całkiem prawdopodobne. Odtąd też dysponujące potencjałem nuklearnym dwa supermocarstwa - Stany Zjednoczone i Związek Radziecki - coraz wyraźniej zaczęły uświadamiać sobie konieczność nawiązania jakiegoś dialogu w interesie pokoju. Jeżeli w Moskwie reorientacja ta zachodziła wolno i z dużymi oporami, to stanowisko Waszyngtonu wobec ZSRR dość rychło stało się stanowiskiem partnera gotowego do wspólnego porozumienia się ze względu na poczucie współodpowiedzialności za losy świata. Kolejnym państwem Azji Dalekowschodniej, które w latach pięćdziesiątych również dostało się w orbitę wpływów Moskwy, był Wietnam. Sytuacja na Półwyspie Indochińskim, który od połowy XIX w. był kolonią francuską, przedstawiała się po zakończeniu II wojny światowej nadzwyczaj skomplikowanie. Podczas wojny Indochiny dostały się pod okupację Japonii, która z uwagi na swoje kłopoty, w marcu 1945 r. proklamowała na tym obszarze niezależne państwo - Wietnam. Wkrótce po tym akcie w Wietnamie rozpoczęła się komunistyczna rebelia pod kierownictwem Ho Szi-Mina, którego siły już wcześniej zaczęły przenikać na ten obszar z terytońum Chin. Po kapitulacji Japonii komuniści zdobyli Hanoi, a następnie Sajgon, dwa główne ośrodki największych prowincji Indochin - Tonhinu i Konchichiny. Wówczas na interwencję zdecydowali się Francuzi, którzy nadal uważali Indochiny za strefę swoich wpływów. Interwencja francuska okazała się jednak mało 204 skuteczna i w istocie przyczyniła się do wzmocnienia wpływów komunistów wśród ludności prowincji Tonhin, gdzie przy poparciu Czang Kai-szeka Ho Szi-Min proklamował powstanie Demokratycznej Republiki Wietnamu. Wkrótce jednak komuniści pozbyli się wojsk chińskich z rządzonego przez siebie terytorium i w marcu 194fi r. podpisali porozumienie z Francuzami, w rezultacie którego Demokratyczna Republika Wietnamu uznana została za część tzw. "Federacji Indochińskiej" pod patronatem Francji (do tej "federacji" weszła również Kambodża i Laos, które stały się później odrębnymi państwami). Ho Szi-Min nie pogodził się jednak z protektoratem francuskim (uzurpował on sobie prawo do reprezentowania całej "federacji") i w grudniu 1946 r. wywołał powstanie, które przerodziło się w regularną wojnę z Francuzami zakończoną dopiero w 1954 r. układami genewskimi (w wojnie tej komunistów wietnamskich popierał ZSRR i ChRL). Traktat genewski utrwalił podział Wietnamu mniej więcej wzdłuż 17 równoleżnika doprowadzając do powstania komunistycznej Wietnamskiej Republiki Ludowej ze stolicą w Hanoi i znacznie od niej mniejszego Wietnamu Południowego ze stolicą w Sajgonie, któremu znacznej pomocy gospodarczej udzieliły Stany Zjednoczone. Generalnie należy stwierdzić, iż polityka ZSRR w ostatnich latach życia Stalina była polityką niezwykle agresywną, wynikającą z ambicji imperialnych Moskwy, powodującą wiele napięć w różnych częściach globu grożących wybuchem konfliktu światowego na niewyo- brażalną dotąd skalę. Ów brak umiarkowania Kremla w tworzeniu nowego porządku terytorialno-politycznego po I1 wojnie światowej zaznaczył się również na forum ONZ, gdzie - sprawujący funkcję ministra spraw zagranicznych ZSRR w latach 1949-1953 - Andrzej Wyszyński, dał wiele przykładów pogardy, braku poszanowania i nieliczenia się z interesami małych narodów. Jego sposób zachowania się podrywał autorytet ONZ w oczach tych, którzy w tej organizacji pokładali wszystkie swoje nadzieje. Wzrastające zagrożenie dla pokoju światowego ze strony ZSRR zmusiło Zachód do zawarcia w 1949 r. w Waszyngtonie obronnego układu polityczno-wojskowego - "Paktu Północno-Atlantyckiego" - NATO, którego głównymi sygnatariuszami były Stany Zjednoczone, Wielka Brytania i Kanada. Podpisując układ USA wzięły na siebie obowiązek czynnego udziału w obronie Europy Zachodniej w przypadku radzieckiej agresji. Dwóch członków NATO - Norwegia i Turcja graniczyły z ZSRR i w ten sposób oskrzydlono państwa "demokracji ludowej", które stanowiły strefę buforową między ZSRR a Zachodem. 4. Ludność Według spisu z 1926 r. ludność ZSRR liczyła prawie 168 mln i zgodnie z przewidywania- mi w następnych latach miała wzrastać średnio rocznie o 3 mln osób. Wyniki spisu z l939 r. wykazały 193 mln mieszkańców ZSRR. Stopniowy, przewidywany wzrost ludności ZSRR został więc zahamowany i to nie tylko wskutek polityki masowego terroru w latach trzydziestych, ale również ze względu na spadek ilości urodzeń. W tym samym okresie liczba mieszkańców wsi obniżyła się z 82% w 1926 r. do 67a% w 1939, chociaż i w mieście przyrost naturalny był niższy niż przewidywany, przede wszystkim z uwagi na niedostatek mieszkań. Wojna przyniosła dalsze straty wśród ludności ZSRR, ale też nowe nabytki na zaanek- towanych terytoriach. Po wojnie liczba ludności zaczęła zauważalnie wzrastać (w drugiej połowie lat czterdziestych wystąpiła wysoka śmiertelność wśród ludności starszej i słabej wskutek przebytych niedostatków wojny) i niezależnie od utrzymującej się do 1950 r. spadkowej tendencji urodzeń, w 1959 r. ludność ZSRR osiągnęła liczbę 209 mln, w 1970 r. - 242 mln, a w 1979 r. ponad 262 mln osób. Po 1963 r. liczba ludności miejskiej przekroczyła liczbę mieszkańców wsi. ' 205 Jeszcze w latach osiemdziesiątych w Moskwie interpretowano rozwój demograficzny społeczeństwa radzieckiego z punktu widzenia dwóch założeń. Po pierwsze, że jest to jednolite społeczeństwo, którego tendencje rozwojowe, zachowania i zachodzące w nim zjawiska demograficzne tworzą jedną całość, w której wprawdzie istnieją regionalne odrębności, ale rozwój gospodarczy i intelektualny zapewnia wyrównywanie się trendów demogra icznych, nie zaś ich różnicowanie. Po drugie, że kraje socjalistyczne są jedynymi krajami zdolnymi "zagwarantować stały wzrost ludności, ponieważ planowanie rozwoju gospodarczego umoż- liwia wzniesienie potencjału ekonomicznego na optymalny poziom, niezbędny dla tego regularnego wzrostu". Oprócz tych dwóch przeświadczeń przywódcy radzieccy zawsze żywili przekonanie, że ZSRR jest państwem stałego postępu demograficznego, dzięki czemu uchroni ; się od problemów ludnościowych nękających inne uprzemysłowione społeczeństwa od czasów I wojny światowej. . Tymczasem spis ludności z 1970 r., niezwykle ważny z racji ustalenia faktów demo- gra6cznych dotyczących pierwszego dhzższego okresu pokoju i stabilizacji wewnętrznej ZSRR, podważył dotychczasową diagnozę demograficzną w postaci ogólnych trendów przypisywanych dotąd społeczeństwu radzieckiemu. Spis ten wykazał, że ZSRR ma problemy ludnościowe i że system socjalistyczny nie jest tak dobrze wyposażony, jak sobie wyobrażano, by zapewnić stały planowy wzrost ludności. Przede wszystkim zaś spis ów dowiódł, że społeczeństwo radzieckie nie jest narodem jednolitym, gdyż podziały narodowościowe znajdują potwierdzenie w odrębnościach demograficznych, tworząc dysproporcje, które w niedalekiej przyszłości muszą spowodować znaczne problemy. Spis z 1979 r. wskazał już na wyraźne zwolnienie tempa wzrostu ludności. W ciągu dziewięciu lat, jakie upłynęły od poprzedniego spisu, ludność ZSRR wzrosła o niecałe 21 mln, osiągając ponad 262 mln. Liczba ta była około 10 mln mniejsza, niż tego oczekiwali radzieccy demografowie. W ciągu 11 lat, jakie dzieliły spisy ludności z 1959 i 1970 r. liczba ludności wzrosła o 32,9 mln, co dawało średnią 3,3 mln rocznie, gdy tymczasem w latach 1970-1979 wzrost ten wyniósł 20,7 mln, czyli średnio 2,3 mln rocznie. Prawdziwy obraz historii demograficznej ZSRR można jednak uzyskać dopiero wtedy, gdy weźmie się pod uwagę straty ludnościowe. Ale na ten temat podaje się liczby sprzeczne i często wręcz niewiarygodne, stąd też trudno wysuwać jakieś poważne wnioski, gdy różnice między danymi w poszczególnych zestawieniach statystycznych wyrażają się w milionach. Z drugiej strony, można otrzymać przybliżone szacunki w drodze analizy strat ludnoś- ciowych, polegającej na rozbiciu ich na grupy zależnie od przyczyn strat, tj. wojen, klęsk głodu i epidemii, czystek, spadku wskaźnika urodzeń wynikającego z ubytków ludnoś- ciowych, ustawodawstwa dotyczącego kontroli urodzeń itp. Po pierwsze więc, ludność Rosji zmniejszyła się znacznie w wyniku wojen. O ile wojna rosyjsko-japońska z lat 1904-1905 kosztowała imperium carskie tylko 46 tys. zabitych, to w czasie I wojny światowej zginęło około 4 mln poddanych Mikołaja II (żołnierzy i ludności cywilnej), zaś II wojna światowa - jak już wspominaliśmy - kosztowała ZSRR około 25 mln jego obywateli, w tym 7-10 mln żołnierzy. Do tych strat należy doliczyć jeszcze ofiary rozmaitych rzezi dokonanych w latach 1918-1939. W czasie samej wojny domowej zginęło ponad 7 mln ludności cywilnej. Głód z lat 1921-1922 spowodował śmierć 5 mln ludzi. Jeżeli do tych liczb dodamy około 2 mln emigrantów, którzy opuścili Rosję po rewolucji bolszewickiej, oraz stratę około 8,5 mln potencjalnych urodzeń, łączne ubytki ludnościowe z lat 1914-1922 należałoby oszacować na 26 mln osób. Podczas gdy relatywnie spokojne lata Nowej Ekonomicznej Polityki pozwoliły krajowi na chwilę wytchnienia, początek lat trzydziestych otworzył nową dramatyczną epokę w historii ZSRR. Wedhxg Chruszczowa, w tym okresie straciło życie około 10 mln ludzi, ale rzeczywiste liczby bez wątpienia były wyższe. Spis ludności z 1937 r. ujawnił różnicę 16,7 mln 206 osób pomiędzy rzeczywistą liczbą ludności ZSRR w dniu 1 stycznia tego roku a liczbą przewidywaną w drugim planie pięcioletnim. Zniknięcie w statystykach owych ponad 16 mln osób jest łatwe do wytłumaczenia. Przymusowa kolektywizacja pociągnęła za sobą deportacje całych mas ludzkich i w konsekwencji śmierć nieznanej jeszcze dotąd liczby chłopów. Częściowe dane dają nam jednak pewne pojęcie o całościowym obrazie tego dramatu. Sama klęska głodu w latach 1932-1933 spowodowała śmierć ponad 3 mln małych dzieci. Tak zwane "osiedlanie nomadów", towarzyszące kolektywizacji na obszarach narodów koczowniczych, "kosztowało" samych Kazachów około 1 mln osób, czyli jedną czwartą całej populacji tego narodu. Do tej liczby należy dodać niezliczoną liczbę deportowanych, którzy zmarli z niedożywienia w obozach pracy lub na placach budów, gdzie ich praca, prawie darmowa, przyniosła sukces stalinowskim planom pięcioletnim. Trzeba też do niej dodać chłopów, których nie oszczędzano w ogromnym wysiłku na rzecz przekształcania gospodarki, a zwłaszcza tych, którzy byli najbardziej narażeni - dzieci i starców. Na koniec trudno nie wspomnieć o tych, których mniej lub bardziej legalnie zamordowano w latach stalinowskich represji. Straty ludnościowe do 1939 r. spowodowane były również zmniejszeniem się wzrostu demograficznego, niską stopą urodzeń wynikającą z ubytków w czasie I wojny światowej oraz legalizacją przerywania ciąży. Straty doznane w czasie II wojny światowej zostały częściowo zrekompensowane dzięki zdobyczom terytońalnym, w wyniku których w granicach Związku Radzieckiego znalazło się w 1945 r. dodatkowe 20 mln osób. Jednak pomimo tych zdobyczy oraz polityki propopulacyjnej liczba ludności ZSRR osiągnęła poziom przedwojenny dopiero w 1955 r. A zatem demograficzny deficyt ludności ZSRR w latach 1914-1946 wynosiłby w przybliżeniu 60 mln osób, czyli 1/3 powojennej populacji kraju, gdyby terytorium państwa nie rozszerzyło się dzięki nabytkom terytońalnym. Nawet jeśli tę liczbę zmniejszymy do 40 mln, biorąc pod uwagę aneksje terytońalne, i jeśli uświadomimy sobie, że deficyt ten jest odbiciem nie tylko przedwczesnych zgonów, lecz również braku jakiegokolwiek wzrostu wskaźnika urodzeń, liczba ta nie przestaje przypominać o przerażającej tragedii, jaka spotkała radzieckie społeczeństwo. Jednak wzrost liczby ludności w latach 1946-1959, zwłaszcza jeśli uwzględni się postęp dokonany w okresie powojennej odbudowy, dostarcza dowodów żywotności tego społeczeństwa. Ważnym czynnikiem posiadającym duży wpływ na sytuację demograficzną jest poziom trwałości małżeństw i polityka kontroli urodzeń, które określają zarówno warunki socjalne ludności, jej postawy moralne, jak i potrzeby demograficzne państwa. Tymczasem w ZSRR władze nie dopracowały się w tej dziedzinie spójnej i konsekwentnej polityki. Wprowadzenie po rewolucji bolszewickiej ślubów cywilnych, poza innymi przesłankami, miało ułatwić i obniżyć koszty zawierania małżeństw, ale te zalety rychło zostały podważone przez gwałtownie wzrastającą liczbę rozwodów. Wystarczy powiedzieć, że w latach 1920-1927 wskutek nasilającego się zjawiska rozpadu małżeństw zostało porzuconych przez roz- wiedzionych rodziców około 2 mln dzieci, z których następnie wiele zmarło z zimna i z głodu. W 1926 r. prawodawstwo radzieckie celem zmniejszenia liczby dzieci niechcianych zalegalizo- wało przerywanie ciąży, co w konsekwencji doprowadziło do szybkiego spadku liczby urodzeń. Przez następne dziesięć lat problem ten stał się na tyle poważny, że w 1936 r. władze powzięły decyzję o zatrzymaniu dalszego drastycznego obniżania się liczby urodzeń przez wprowadzenie środków zmierzających do "wzmocnienia rodziny": ponownie zakazano przerywania ciąży (z wyjątkiem przypadków, kiedy ciąża zagrażała zdrowiu lub życiu kobiety), podwyższono koszty rozwodów, a wielodzietnym małżeństwom przyznano zasiłki pieniężne. Wojna spowodowała nie tylko dalszy spadek stopy urodzeń, ale i zmniejszenie się liczby zdolnych do prokreacji mężczyzn przy równoczesnym wzroście liczby młodych wdów. W związku z tą sytuacją w 1944 r. wydano nowy, propopulacyjny dekret, na podstawie 207 którego wielodzietne matki - mężatki, wdowy i posiadające dzieci kobiety niezamężne - mogły otrzymać dodatkowe przydziały żyůwności i odzieży oraz podwyższone zasiłki pieniężne (kobietom, kóre posiadały co najmniej dziesięcioro dzieci, nadawano tytuł "matek-bohaterek ZSRR"). Równocześnie na bezdzietne małżeństwa, na kawalerów i panny, nałożono ekstra podatek, aby tym sposobem zachęcić ich do prokreacji. Działania te przyniosły odczuwalne skutki dopiero na początku lat pięćdziesiątych, kiedy stopa urodzeń zaczęła się kształtować na poziomie 25/1000 z tendencją do progresji. Jednak na początku lat sześćdziesiątych stopa urodzeń znowu zaczęła dostrzegalnie spadać, jak się wydaje, częściowo w związku z powtórnym zalegalizowaniem w 1955 r. zabiegów przerywania ciąży "na prośbę pacjentki". W krótkim czasie, na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, powstała taka sytuacja, że liczba aborcji prawdopodobnie przewyższyła liczbę urodzeń. W miastach liczebność rodziny mógł też obiektywizować problem mieszkaniowy. Nawet "osiągnięcia" budownictwa mieszkaniowego w czasach Chruszczowa niewiele tutaj zmieniły na lepsze zważywszy, że oddawane do użytku lokale cechował niski standard i mała powierzchnia mieszkalna. Tak więc polityka kontroli urodzeń w ZSRR niczego nie rozstrzygnęła - była to polityka niezdecydowana, chwiejna. W zasadzie prawo kobiety do wyboru modelu rodziny nie zostało zakwestionowane, ale przez system odpowiednich zachęt państwo preferowało rodziny wielodzietne jakby to był jedyny sposób, bez względu na warunki, na osiągnięcie pożądanego trendu demograficznego społeczeństwa radzieckiego. Jeszcze w drugiej połowie lat sześćdziesiątych Rada Najwyższa ZSRR przyznawała rocznie około 9 tys. tytułów "matek-bohaterek", w dalszym ciągu też wypłacano zasiłki pieniężne dla posiadających dzieci niezamężnych kobiet, a na rynku radzieckim jeszcze w latach siedemdziesiątych środki antykoncepcyjne były praktycznie niedostępne. Ogromne straty wojenne wśród męskiej populacji społeczeństwa radzieckiego, jak również motywacje ideologiczne doprowadziły do sytuacji, że w ZSRR procentowy wskaźnik udziału kobiet w życiu gospodarczy m państwa był dużo wyższy niż w innych krajach Europy czy Ameryki Północnej. Według spisu z 1959 r. 2/3 kobiet powyżej czternastego roku życia było zatrudnionych w pełnym wymiarze godzin, osiągając I/10 poziomu zatrudnienia w przedziale wiekowym 14-15 lat i 4/5 w grupie wiekowej 20-39 lat. Pomimo iż urzędowy, emerytalny wiek kobiet wynosił 55 lat (60 lat dla mężczyzn), I/3 kobiet powyżej 60 roku życia nadal pracowała z tym, że prawie połowa z nich to były chłopki pracujące na swoich działkach przyzagrodowych. Generalnie, wedhzg tego spisu - 55"% pracowników rolnych stanowiły kobiety, a 4/5 radzieckich kobiet-robotnic była to niskopłatna, niewykwalifikowana siła robocza. Innym zagadnieniem, którego nie udało się w Związku Radzieckim rozwiązać w sposób zamierzony przez władze, była kwestia ogromnych dysproporcji w rozmieszczeniu ludności tego kraju. Najwyższe kierownictwo partyjne i państwowe już w latach dwudziestych dostrzegało ujemne strony tego zjawiska dla gospodarki państwa, zwłaszcza że w jego azjatyckiej części znajdowały się nieprzebrane złoża surowcowe, od lasów poczynając, a na minerałach kończąc. W latach trzydziestych, przede wszystkim w okresie realizacji pierwszego planu pięcioletniego, na obszarze Sybeńi poczyniono szereg wielkich inwestycji, wokół których powstawały całe miasta, wszelako ludność z europejskiej części kraju przenosiła się tam niechętnie mimo preferencyjnych warunków pracy, ze względu na trudności życia, jakie stwarzały tam klimat, olbrzymie przestrzenie i niedostatek infrastruktury technicznej i kul- turalnej. W czasach stalinowskich jednym ze sposobów na przynajmniej częściowe roz- wiązanie tego problemu miały być przymusowe deportacje ludności. W okresie postalinow- skim przywódcy radzieccy, mając na względzie przeludnienie wielu miast europejskiej części kraju, starali się kontynuować ową politykę "wyrównywania dysproporcji" i zwiększyć 208 dopływ ludności do azjatyckiej części ZSRR jednak bez większych rezultatów. W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych więcej ludności opuszczało Syberię niż tam przyjeżdżało na stałe. I należy stwierdzić, że nie byli to tylko przymusowi "mieszkańcy" obozów pracy uwolnieni po śmierci Stalina, ale także dobrowolni imigranci, którzy po krótszym czy dłuższym pobycie, masowo powracali do europejskiej części ZSRR uznając ją za bardziej atrakcyjne miejsce do życia. 5. Warunki życia ludności Po okresie komunizmu wojennego, w latach Nowej Ekonomicznej Polityki (l9?1-1928), warunki życia ludności w ZSRR poprawiały się bardzo wolno, ale prawdopodobnie szybciej niż pokazują to oficjalne statystyki, ponieważ, na przykład, rozwój usług nie znalazł w nich pełnego odbicia w cyfrach. Po 1928 r. poziom życia ludności gwałtownie się obniżył i pozostał już taki przez następne dziesięciolecia istnienia ZSRR, przy czym w ciągu tego okresu wystąpiło kilka dramatycznych załamań: w 1933 r., w czasie wojny z Niemcami, w 1947 r. (jako rezultat nieurodzaju w 1946 r.) i w ostatnich latach zwiastujących załamanie się systemu komunistycznego w tym kraju. W każdym takim przypadku władze, starając się prze- zwyciężyć kryzys, sięgały zwykle po najprostsze środki: zmuszanie społeczeństwa do maksymalnego wysiłku przy minimalnym zabezpieczaniu jego potrzeb. Już po kilku miesiącach realizacji pierwszego planu pięcioletniego gwałtownie wzrosły ceny artykułów konsumpcyjnych, a w 1931 r. wprowadzono nowy system podatkowy = podatek "od wartości dodanej", który był niczym innym, jak sposobem na wyciśnięcie ponad miarę energii ludzkiej i stał się głównym źródłem dochodów państwa (podobnie jak w Rosji carskiej, w ZSRR podatek od osobistych dochodów ludności, jeśli idzie o budżet państwa, nie miał większego znaczenia). W warunkach narzuconego systemu gospodarki planowej w Z,SRR, począwszy od 19?9 r. zanikał - i tak zresztą słabo rozwinięty -,.rynek konsumenta", a w jego miejsce rozprzestrzeniał się i umacniał "rynek producenta" jako nieodłączny atrybut systemu "nakazowo-rozdzielczego". "Rynek producenta" miał to do siebie, że znajdująca się na nim niedostateczna masa towarów była niskiej jakości i to nie tylko jako rezultat braku konkurencji, ale przede wszystkim dlatego, iż najlepszym sposobem na wykonanie planu przez producenta było produkowanie bubli. W 1934 r. w ZSRR zniesiono racjonowanie żywności, ale równocześnie ograniczono żywienie zbiorowe, z którego dotąd szeroko korzystał radziecki świat pracy. W okresie drugiej pięciolatki zaopatrzenie rynku w dobra konsumpcyjne nieco się poprawiło - zmniejszyła się też dysproporcja między płacami a cenami. Jednak w następnym okresie, tj. w latach 1938-1941, nie nastąpiła już żadna poprawa warunków życia ludności w stosunku do 1937 r. Potem przyszła wojna, której skutki pod tym względem były katastrofalne dla mieszkańców ZSRR. Jak zwykle w takich okolicznościach, również w ZSRR znalazło się niemało osób, które bazując na powszechnych trudnościach, dostrzegły szansę "dorobienia się" spekulując towarami, przede wszystkim żywnością, którą nabywały w gospodarstwach rolnych i od- sprzedawały w mieście po astronomicznych cenach. Ale i one, dysponując wysokimi dochodami, mogły je tylko odkładać z braku innych dóbr czekając na lepsze czasy, co - wziąwszy pod uwagę inflację - obniżało realną wartość ich nieuczciwie zdobytego majątku (w 1945 r. wartość nabywcza rubla spadła do poziomu 40% jego wartości z 1940). Na przełomie 1946/1947 r. stopa życiowa ludności w ZSRR obniżyła się do poziomu z pierwszej pięciolatki, ale w 1947 r. państwo przedsięwzięło radykalne środki, które 209 spowodowały stopniową poprawę warunków materialnych ludności. Zniesiono wprowadzone podczas wojny racjonowanie żywności, zahamowano inflację, skonfiskowano przekraczające ustaloną normę indywidualne oszczędności obywateli i zreformowano pieniądz. W 1952 r. stopa życiowa przeciętnego robotnika w ZSRR osiągnęła poziom z 1940, aczkolwiek teraz musiał on pracować dłużej niż przed dwunastu laty, 10-12 godzin dziennie, i przez sześć dni w tygodniu. Chroniczny niedostatek towarów konsumpcyjnych nie był jedynym powodem codziennej udręki obywateli ZSRR. Innym, nie mniej dokuczliwym zjawiskiem, zwłaszcza w miastach, była słabo rozwinięta infrastruktura komunikacyjna, handlowa i socjalna. Braki w taborze, jego zły stan techniczny, wpływały na nieregularność transportu miejskiego, co powodowało spóźnianie się do pracy, do szkoły, a w godzinach szczytu przewozowego ogromny tłok i wszelkie związane z tym niewygody. Źle funkcjonowały usługi i handel detaliczny - niewystarczająca sieć sklepów pogłębiała trudności zaopatrzeniowe i stwarzała sytuację, że codzienne zakupy takich towarów jak chleb i warzywa zmuszały ludzi do wystawania w długich kolejkach kosztem czasu pracy lub odpoczynku. W takich warunkach nieocenioną stała się rola tej "trzeciej osoby" - babki ("babuszki"), która opiekowała się dziećmi, oczekiwała w kolejce po żywność, przygotowywała posiłki, podczas gdy mąż i żona pracowali na utrzymanie rodziny. Prawdziwą "czarną plamą" na stalinowskim systemie polityki socjalnej było budownictwo mieszkaniowe. W tej dziedzinie państwo rzeczywiście zrobiło niewiele dla zabezpieczenia potrzeb relatywnie szybko wzrastającej populacji miejskiej. W połowie lat trzydziestych tylko około 6o/a rodzin w Moskwie użytkowało więcej niż jedną izbę, co czwarta rodzina dzieliła jedno pomieszczenie z jedną lub więcej innymi rodzinami, co czwarta osoba mieszkała w hotelu robotniczym, a około 5"% mieszkańców stolicy nie dysponowało żadnym lokalem mieszkalnym sypiając w kuchniach, łazienkach, korytarzach lub w klatkach schodowych. Zniszczenia wojenne doprowadziły pod tym względem do sytuacji wręcz dramatycznej, a pierwsze odczuwalne zmiany na lepsze w budownictwie mieszkaniowym w ZSRR zaczęto obserwować dopiero w połowie lat pięćdziesiątych. Dla Stalina i jego najbliższych współpracowników ważniejsze były wielkie prestiżowe budowy pochłaniające niewyobrażalne sumy pieniędzy i trudno dostępnych materiałów niż problem braku mieszkań. W Moskwie jeszcze na długo przed wojną ogromnym nakładem sił i środków zbudowano metro, którego każda stacja przypominała podziemny pałac - po wojnie zaś wzniesiono tam wiele potężnych wysokich gmachów, w których znalazły siedzibę zbiurok- ratyzowane instytucje państwowe. Jednak pomimo dużego deficytu, mieszkania były stosun- kowo tanie - na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych wysokość czynszu w zasadzie nie przekraczała 8a% przeciętnej płacy robotnika. Od kiedy strajki w ZSRR zostały zakazane, kiedy nie do pomyślenia stało się wysuwanie żądań ekonomicznych, związki zawodowe przestały odgrywać rolę reprezentacji interesów robotniczych. Wprawdzie działacze związkowi mogli dyskutować z dyrekcjami zakładów pracy niektóre problemy przedsiębiorstw, ale ich kompetencje ograniczały się do spraw związanych z produkcją i wydajnością pracy. Generalnie związki zawodowe w systemie radzieckim spełniały bardziej rolę organizacji społecznych, a nawet usługowych. Lokalne organizacje branżowych związków zawodowych angażowały się w różne przedsięwzięcia na swoim obszarze działania - od budownictwa obiektów użyteczności publicznej, przez organizowanie zawodów sportowych, pokazów filmowych i innych imprez kulturalnych po handel. Związki zawodowe utrzymywały własne sklepy, szpitale, sanatońa i ośrodki wypoczynkowe. Wreszcie organizacje związkowe zajmowały się rozdziałem wczasów pracow- niczych i zasiłków chorobowych (zasiłki dla bezrobotnych zostały w ZSRR zniesione w 1930 r., tj. od kiedy państwo nie uznawało oficjalnie bezrobocia). Każdemu pracownikowi przy- sługiwały dwa tygodnie płatnego urlopu w roku (kiedy w danym przedsiębiorstwie zaostrzono 210 dyscyplinę pracy, skorzystanie z takiego urlopu możliwe było jedynie po uzyskaniu pozytywnej opinii organizacji partyjnej i związków zawodowych) i zdarzało się, że szczególnie wyróżniający się pracownicy otrzymywali bezpłatny pobyt w ośrodku wczasowym prowadzonym przez związki zawodowe. Wydalenie ze związku zawodowego nie było sprawą błahą, ponieważ mogło pociągnąć za sobą nie tylko pozbawienie pracownika świadczeń socjalnych, ale nawet mógł on zostać pozbawiony prawa do pracy, co w czasach stalinowskich było regułą. Na warunki życia ludności duży wpływ ma stan opieki lekarskiej. Podobnie jak w oświacie, organizacja radzieckiej służby zdrowia sięgała jeszcze czasów przedrewolucyjnych, ale w żadnym wypadku nie umniejsza to jej osiągnięć w następnym okresie, zwłaszcza jeżeli weźmie się pod uwagę nieproporcjonalnie duże straty, jakie poniosło środowisko medyczne w latach 1914-1920. Podobniejak starano się upowszechniać oświatę, tak i opieką medyczną planowano objąć możliwie najszersze rzesze społeczeństwa radzieckiego. Przede wszystkim zaś opracowano program szczepień ochronnych dzięki czemu, na przykład, w 1921 i 1970 r. udało się opanować epidemię cholery. Od 1928 do 1940 r. liczba lekarzy w ZSRR wzrosła z około 70 tys. do 155 tys. (w 1913 r. w Rosji było 23 tys. lekarzy). W 1958 r. liczba lekarzy przekroczyła 362 tys., a od 1967 wzrastała średnio rocznie o jednego lekarza na 450 osób - był to więc wzrost relatywnie wyższy niż w Stanach Zjednoczonych. W odniesieniu do łóżek szpitalnych liczba ich rosła od około 207 tys. w 1912 r., do 247 tys. w 1928 r., 79I tys. w 1939 r.,1533 tys. w 1958 r. i 2567 tys. łóżek w 1969 r. Te liczby nie obejmowały sanatoriów, które dysponowały około 300 tys. łóżek w 1958 r. W radzieckiej służbie zdrowia duży nacisk kładziono na leczenie profilaktyczne, dlatego wszyscy inspektorzy sanitarni musieli posiadać wykształcenie medyczne. Natomiast jeżeli chodzi o stosunek do pacjentów - pod tym względem radzieckie służby medyczne cechował - jeżeli można tak powiedzieć - daleko posunięty "autorytaryzm". Pacjenci nie mieli żadnego wpływu nie tylko na wybór lekarza, ale również na sposób leczenia, ponieważ obowiązywało ich ścisłe dostosowywanie się do zaordynowanej im terapii, nawet jeżeli dotyczyło to szczepień czy operacji, których woleliby uniknąć. Duży wpływ na taką sytuację miało zbiurokratyzowanie systemu przyjęć w punktach lekarskich i szpitalach, gdzie czas oczekiwania na przyjęcie przez lekarza wynosił długie godziny, a nawet dni. Z drugiej strony miało to ten pozytywny skutek, że do lekarzy zgłaszali się ludzie naprawdę chorzy, z konkretnymi a nie urojonymi dolegliwościami (ale był to też jeden z powodów zaniedbań w leczeniu chorób nerwowych w ZSRR). Charakterystycznym zjawiskiem w radzieckiej służbie zdrowia była stosunkowo duża liczba kobiet-lekarzy i felczerek: w 1970 r. prawie 70% lekarzy stanowiły kobiety (10'% w 1913.). Jednak 6-letnie studia medyczne w ZSRR były mniej kompletne niż w innych krajach, a i przemysł farmaceutyczny nie stał tam na najwyższym poziomie, co razem nie mogło nie wpływać na poziom opieki zdrowotnej w tym kraju (doświadczenia kra,jów zachodnich dowodziły wszelako, że długi okres studiów medycznych nie wyeliminował tam problemu słabo przygotowanych do wykonywania swojego zawodu lekarzy, a przemysł farmaceutyczny łatwo można było unowocześnić). W ZSRR opieka lekarska miała charakter państwowy i - poza wyjątkami - była bezpłatna (aczkolwiek w latach trzydziestych wprowadzono na pewien czas odpłatność za usługi lekarskie). Rzadko też zdarzało się, by lekarz pracujący w szpitalu lub przychodni otrzymał pozwolenie na prywatną praktykę w własnym gabinecie - do tego potrzeba było dobrych znajomości i niemałych pieniędzy celem przekupienia właściwego urzędnika. W ostatnim okresie życia Stalina, na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych, w związku z wykryciem "spisku lekarzy", sytuacja ludzi w białych kitlach w ogóle stała się dość trudna. Można powiedzieć, że medycyna stała się zawodem wysokiego ryzyka, szczególnie dla Żydów. MWD nadzwyczaj gorliwie aresztowało lekarzy, którzy zostali zadenuncjowani przez niezadowolonych z leczenia pacjentów. 211 6. Narodowości Do 1970 r. ponad 53% społeczeństwa radzieckiego stanowili Rosjanie, ale byli oni też relatywnie najstarszą pod względem średniej wieku narodowością, co oznaczało, że w niedale- kiej przyszłości, gdyby ZSRR przetrwał, mogliby zostać zmajoryzowani przez inne, młodsze nacje, podobnie jak to było przed 1914 r. Po 1917 r., kiedy bolszewicy przystąpili do demontażu pozostałości starego imperium, chcieli to zrobić w taki sposób, by nie narazić na jakiekolwiek niebezpieczeństwo republiki rosyjskiej i władzy partii komunistycznej. Oryginal- na i szeroko propagowana przez bolszewików idea wolności dla wszystkich narodów - mieszkańców dawnego imperium, być może głoszona szczerze jeszcze w 1917 r. po zdobyciu władzy została przez nich zupełnie zniweczona wskutek pragnienia zachowania przy Rosji Radzieckiej możliwie najwięcej obszarów byłej Rosji carskiej. Stare imperium rosyjskie nie rozciągało się na kraje zamorskie, a na stałym lądzie, stąd ludność nierosyjska z natury rzeczy zamieszkiwała jego strategiczne, graniczne obszary. Z tego przede wszystkim względu, po pierwszym porywie idealizmu, polityka bolszewików zmierzała do zachowania kontroli nad tymi obszarami przyznając zamieszkałym tam narodom tyle niezależności, ile wydawało się to bezpieczne dla Moskwy. Po 1936 r. polityka Stalina zmierzała do zrusyfikowania instytucji politycznych tych narodowości. W okresie czystek, w drugiej połowie lat trzydziestych, zlikwidowano wielu tzw. "burżuazyjnych nacjonalistów" wśród przywódców narodowych partii komunistycznych. Praktyką stało się obsadzanie kluczowych, "strategicznych" stanowisk w republikach narodowych Rosjanami, co zwykle maskowano faktem powoływania ńa pozornie wyższe funkcje przedstawicieli miejscowej nomenklatury. Jednak do śmierci Stalina w republikach tych wyrosły młode elity narodowe, odpowiednio "wykwalifikowane", zrusyfikowane i wy- starczająco lojalne, aby zajmować ważne stanowiska w administracji państwowej i w partii. To z kolei dawało nadzieję, że z czasem również niższe warstwy danego narodu same się zrusyfikują przyjmując język rosyjski i pozytywne nastawienie do Moskwy dla własnych korzyści. W tym procesie niezwykle ważne stało się właśnie zagadnienie języka. W jednej ze swoich ostatnich prac teoretycznych zatytułowanej W sprawie marksizmu w jgzykoznawstwie (z 1950 r.) Stalin skrytykował popieraną kiedyś przez siebie "rewolucyjną teońę" przedwojen- nego radzieckiego językoznawcy Mikołaja Marra. Zmarły w 1934 r. Marr, niedhzgo przed swoją śmiercią wysunął absurdalną tezę, według której zrodzony z rewolucji ustrój wytworzy nowy, uniwersalny "rewolucyjny" język, który jako nowa nadrzędna wartość miał być jednym z głównych elementów spajających wielonarodowe społeczeństwo radzieckie. Teraz, od- rzucając tezę Marra, Stalin dowodził, że dla dobra socjalistycznego państwa wszystkie narodowości zamieszkujące ZSRR powinny używać języka jego największego i najsilniejszego członka - Rosji (wkrótce też wprowadzono obowiązkową naukę języka rosyjskiego we wszystkich typach i na wszystkich szczeblach szkolnictwa w krajach "demokracji ludowej" motywując to tym właśnie, że język rosyjski, jako obowiązkowy, wprowadzono poprzednio do szkolnictwa we wszystkich republikach ZSRR). Według spisu z 1959 r. ludność pochodzenia rosyjskiego w ZSRR liczyła 114 mln osób, której niemały odsetek zamieszkiwał w republikach nierosyjskich. Drugą największą narodo- wością byli Ukraińcy liczący 37 mln, aczkolwiek w samej Ukrainie stanowili oni 3/4 ogóhx ludności (na Ukrainie mieszkało 7 mln Rosjan). Trzecią co do liczebności narodowością byli Białorusini liczący 8 mln. W sumie, w 1959 r. w ZSRR występowały 22 narodowości, z których każda liczyła co najmniej 1 mln osób, a oprócz nich istniała cała plejada mniejszych grup narodowościowych. Trzy z tych 22 narodowości - Żydzi, Tadżycy i Mordwini - od I939 r. stopniowo zmniejszały się pod względem liczebności. Najbardziej "rozrzedzoną" 212 narodowościowo republiką radziecką był Kazachstan, gdzie Kazachowie stanowili tylko 30% mieszkańców (niecałe 3 mln), podczas gdy Rosjan było tam 43"% (prawie 4 mln), a Ukraińców 8"%. Także w Kirgizji sami Kirgizi stanowili populację liczącą 837 tys. osób (40,5"%), zaś Rosjan zamieszkiwało w tej republice 624 tys. (32,2%). W następnych dziesięcioleciach w republikach azjatyckich proporcje te zaczęły się zmieniać na korzyść autochtonów. Rosjanie występowali w dużej liczbie również w innych republikach. Stosunkowo najmniej Rosjan zamieszkiwało w Armenii (3,7"% w 1959 r., 2,3"% w 1979 r.), na Białorusi (8,2"% w 1959 r., 11,9% w 1979 r.) i na Litwie (8,5% w 1959 r., 8,9% w 1979 r.). Obecność Rosjan w republikach nierosyjskich miała ułatwić proces rusyfikacji, a istotnym czynnikiem tego procesu miały być małżeństwa mieszane. Ale takie eksperymenty nie zawsze, a przede wszystkim nie wszędzie przynosiły zamierzone efekty. W republikach nadbałtyckich, na przykład, rosyjscy przybysze-robotnicy, zetknąwszy się z wyższą miejscową kulturą, dążyli zwykle do zasymilowania się z nią, a przynajmniej pragnęli tego dla własnych dzieci. Spośród większych liczebnie narodowości radzieckich, jedna z nich, Żydzi, znajdowali się w wyjątkowej sytuacji ze względu na uwarunkowania historyczne i swoją "prawdziwą" ojczyznę - Izrael. W pewnym sensie w podobnej sytuacji znajdowali się także Polacy i Niemcy, jednak te narodowości były rozproszone, a ich "rodzime" ojczyzny, zwłaszcza Polaków, po II wojnie światowej znalazły się w orbicie wpływów Moskwy (w okresie przedwojennym w ZSRR istniały dwa "Polskie Rejony Narodowościowe": im. J. Marchlew- skiego na Ukrainie ze stolicą w Marchlewsku - przedtem Dołbysz, istniejący w latach 1925-1935, oraz im. F. Dzierżyńskiego na Białorusi ze stolicą w Dzierżyńsku - przedtem Kojdanow, istniejący w latach 1932-1938). Pod koniec lat dwudziestych władze radzieckie podjęły decyzję o ustanowieniu odrębnego, narodowego okręgu autonomicznego dla Żydów koło Chabarowska na Dalekim Wschodzie ze stolicą w Birobidżanie. Władze radzieckie zadawały sobie wiele trudu, aby zachęcić Żydów do osiedlania się w Birobidżanie i okolicy. Fundusze i osadników starano się ściągać zarówno z ZSRR, jak i z zagranicy. W 1934 r. obszar ten nazwano "Żydowskim Rejonem Autonomicznym". Wszelako Żydzi nie odnieśli się do tego przedsięwzięcia ze zbyt dużym entuzjazmem, jako że miejsce było bardzo odległe i warunki życia bardzo ciężkie, czego doświadczyli już pierwsi osadnicy. Spis ludności z 1939 r. wykazał, że rejon ten zamieszkiwało 108 tys. Żydów - mniej niż 1/9 wszystkich Żydów radzieckich (do 1948 r. populacja "Żydowskiego Rejonu Autonomicznego" wzrosła go 140 tys. osób). W okresie powojennym powstanie państwa Izrael - jak już wspomnieliśmy - zrodziło podejrzenia u Stalina co do lojalności Żydów radzieckich. Zaczęły się prze- śladowania, które pociągnęły za sobą nie tylko liczne ofiary wśród ludności żydowskiej, ale także ograniczenia w sferze życia kulturalnego: zakazano publikowania w języku jiddisz, zamykano żydowskie teatry i szkoły. Osoby pochodzenia żydowskiego odwoływano z placó- wek dyplomatycznych, z urzędów administracji państwowej i z armii. Prześladowania nie ominęły również "Żydowskiego Rejonu Autonomicznego" na Dalekim Wschodzie, gdzie między innymi zamknięto jedyną żydowską gazetę w ZSRR - "Birobidżhaner Stern". W 1947 r. rozpoczęto masowe deportacje Żydów do tego rejonu z całego obszaru ZSRR, których z reguły osadzano w obozach pracy przymusowej. W latach 1949-1952 w rejon Birobidżanu zesłano około 30 tys. Żydów. W chwili rozpoczęcia tej akcji wprowadzono zakaz opuszczania "Rejonu" bez specjalnego pozwolenia, jak również zakaz opuszczania własnych domów przez "cywilnych" mieszkańców tego obszaru na dłużej niż jedną dobę. Ileż gorzkiej ironii zawierała wypowiedź przełożonego wspólnoty żydowskiej w Moskwie, który w związku z tymi wydarzeniami skonstatował: "rewolucję w Rosji robili Troccy, a płacą za nią Bronsteinowie. . . '. Po śmierci Stalina w ZSRR nastąpiły pewne pozytywne zmiany w polityce państwa wobec Żydów (między innymi rozwiązano "Żydowski Rejon Autonomiczny"), aczkolwiek 213 - jak się wydaje - i Chruszczow nie był zupełnie wolny od "skazy" antysemityzmu. Jeszcze na początku lat sześćdziesiątych prasa radziecka często pisała o żydowskich "spekulantach", którzy zostali osądzeni i straceni za przestępstwa gospodarcze. Jednak gdyby potraktować okres radziecki jako całość, można dostrzec, że w ZSRR istniał określony zamiar wykorzenie- nia antysemityzmu. W wielu rejonach ZSRR, które w latach 1941-1942 zostały zajęte przez Niemców, a których ludność za czasów carskich była tradycyjnie nastawiona do Żydów negatywnie, dopiero w okresie II wojny światowej, pod wpływem polityki okupantów hitlerowskich nastąpiła reaktywacja antysemityzmu. Po wojnie zaś, owa odbudowana przez Niemców fobia antyżydowska, znalazła dobre wsparcie ze strony państwa radzieckiego. Należy jednak zauważyć, że przynajmniej w oficjalnej retoryce Kremla istniało rozróżnienie pomiędzy "syjonistami" a Żydami, których do syjonistów nie zaliczano. Z tego punktu widzenia "spisek lekarzy" oraz niektóre posunięcia Chruszczowa i jego następców można byłoby więc potraktować jako "tymczasowe odstępstwo" od oficjalnej "linii". Nie ulega wątpliwości, że na sytuację Żydów radzieckich duży wpływ miały konflikty na Bliskim Wschodzie. Pomimo iż Związek Radziecki zaakceptował powstanie państwa Izrael, to właściwie od samego początku łączyły go lepsze stosunki z państwami wrogo do niego nastawionymi, z Egiptem (do chwili "zdrady" prezydenta Anwara Sadata), z Syńą i innymi państwami arabskimi. Od 1970 r. władze radzieckie, w geście wobec świata zachodniego, zliberalizowały nieco politykę paszportową wobec obywateli radzieckich pochodzenia żydow- skiego, ale był to raczej gest propagandowy, bo w rzeczywistości w dalszym ciągu robiono ogromne trudności tym osobom, które zgłosiły zamiar wyjazdu z tego kraju. Dopiero w ostatnich latach istnienia ZSRR, od chwili objęcia funkcji sekretarza generalnego KPZR przez Michaiła Gorbaczowa, nastąpiła pod tym względem radykalna zmiana, która umoż- liwiła masową emigrację Żydów ze Związku Radzieckiego do Izraela, jak również częściowo do USA. Podobne koncesje poczyniono także na rzecz obywateli radzieckich pochodzenia niemieckiego. Innym elementem mieszczącym się w "polityce narodowościowej" Kremla był jego stosunek do religii. Odkrywając zjawisko życia religijnego w ZSRR badacze radzieccy na ogół dzielili wierzących na dwie kategorie: na wyznawców "tradycyjnych" religii, tj. prawosławia i islamu, oraz na tych, którzy wyznawali "mniej ważne" religie w kontekście dziejów swego kraju, na przykład luteranów, baptystów i rzymskokatolików. Generalnie jednak, w latach pięćdziesiątych i później, w sensie społeczno-kulturowym religię traktowano już nie jako objaw przywiązania do tradycji, ale rezultat niedostatków oświaty. Takie podejście pozwalało na przyjęcie założenia, że religia jest specyficznym zjawiskiem, którego reperkusje w sferze narodowościowej i politycznej nie są dość jasne. Tymczasem doświadczenia ostatnich lat wykazały, że było to założenie z gruntu fałszywe, i że właśnie przywiązanie do tradycji, do wiary, stanowi niezwykle istotny czynnik poczucia odrębności narodowej i kulturowej, co tak wyraźnie objawiło się zwłaszcza w katolickiej Litwie. Propaganda i oświata antyreligijna były w krajach bałtyckich szczególnie rozwinięte ze względu na stosunkowo późne przyłączenie tych republik do ZSRR, co w pojęciu Moskwy zagrażało działaniom zmierzającym do zniszczenia religii na terenach przylegających do krajów bałtyckich w latach 1917-1945. Jednak sowietyzacja republik nadbałtyckich odbywała się w środowisku bardzo zróżnicowanym tak pod względem religijnym, jak i politycznym. Na Łotwie i w Estonii, gdzie w zasadzie istniały wszystkie odłamy chrześcijaństwa, dominującym wyznaniem jest luteranizm, ale kościół luterański w przeszłości był tam raczej nośnikiem kultury germańskiej i nie wytworzył wyraźnej świadomości narodowej. W czasach carskich rusy ikacja nie była tam więc skierowana przeciwko tradycyjnym rodzimym wartościom, ale raczej przeciw kulturowym wpływom ludów bałtyckich pochodzenia germańskiego. Dalekie od stawiania oporu, wykształcone elity w tych republikach szybko się podzieliły nie wiedząc, 214 czy w ich interesie leży obrona kultury germańskiej, czy wręcz przeciwnie - wykorzystanie rusyfikacji do osłabienia wpływów germańskich na korzyść ewentualnej kultury narodowej. Rosja, uważana przez katolicką Litwę za zagrożenie jedności narodowej i kulturowej, na Łotwie i w Estonii widziana była jako ewentualny sojusznik w rozwoju odrębności narodowej. Jednak w okresie radzieckim, pomimo intensywnej sowietyzacji i uprzywilejowanej pozycji kościoła prawosławnego, według oceny Kremla liezba czynnych wyznawców luteranizmu nie zmniejszyła się w tych republikach. Następnym problemem, aczkolwiek o odmiennym znaczeniu dla kwestii narodowoś- ciowej w ZSRR, był istniejący tam liczny "świat islamu". W pierwszej połowie lat pięćdziesiątych wyznawców islamu w ZSRR szacowano na 50 mln skupionych przede wszystkim w Azji Środkowej i na Kaukazie (radzieccy badacze tego problemu twierdzili, że większość z tej liczby nie praktykowała czynnie swojej religii). Podobnie jak chrześcijaństwo, islam dzieli się na kilka "kościołów", z których część działała w ZSRR. Większość radzieckich muzułmanów należała do islamu ortodoksyjnego, do sunnitów (grupa szyitów, zresztą podzielona wewnętrznie, była w ZSRR stosunkowo nielicznaj. Jednak w przeciwieństwie do chrześcijan, określających siebie na przykład jako katolików lub prawosławnych, muzułmanie w ZSRR nigdy nie mówili o sobie, że są sunnitami czy szyitami utrzymtijąc, że są po prostu inuzułmanami. Taka odpowiedź implikowała twierdzenie, że islam w' ZSRR nie stanowił zbiorowiska różnych religii, a wspólnotę wyznaniową - "ummę". To poczucie podziału we wspólnocie stanowiło jaskrawy kontrast z obowiązującym w ZSRR statusem religii jako sprawy osobistej obywatela. Tymczasem już sama organizacja islamu w ZSRR była odbiciem istnienia wspólnoty: istniały tam cztery "muftiaty" = przywództwa duchowe, które przewodniczyły całemu radzieckiemu islamowi. Przywództwo w Ufie rozciągało swoją wł idzę na sunnitów w europejskiej części ZSRR i na Syberii; przyw ództwo w Tćłszkiencie obejmowało sunnitów w Azji Środkowej i w Kazachstanie; na Kaukazie przywództwo hujnakskie rozciągało się na sunnitów północnego Kaukazu i Dagestanu; przywództwo w Baku sprawowało jurysdykcję nad mieszaną zbiorowością sunnitów i szyitów przede wszystkiin w Azerbejdżanie. Tak więc od samego początku można było zaobSerwowiić OCzywlStą \VlĆlOzn lCznOŚĆ statusu islamu w ZSRR, gdzie zgodnie z ideologią państwo uznawało wyłącznie istnienie pojedynczych wierzących. Tymczasem w przypadku islamu władze musiały tolerować takie wspólnotowe instytucje jak muftiaty. które w ich oczach miały jednak spełniać role religijnych, terytorialnych ośrodków adininistracji. Ale muftiaty. wbrew' pragnienioin Mosk- w y, rządziły się swoimi własnymi prawami i w pi-aktyce duchow'e przyw'eidztw i muzułmanów', podobnie zresztą jak patriarehat praw'osławny. nie stanowiły odz vierciedlenia si.iruw'ych zasad dotyczących podziałów terytoria lnvch (na przykład przywództwo duchowe w Taszkien- cii obejmowało cały obszar da i nego Turkiest:snu). Jeszcze bardziej komplikow'ałćl sytuację lnna wliiŚClwOŚĆ lSlalllll. ' l rj2Cl Yl2IlStwlt: d0 wvznań chrześcijańskich, w których oddziela się sprawy duchowe od doczesnych, islam ze swojej definicji łączy obie te sfery. Doktryna muzułmańska. produkt Koranu i tradycji, narzuca wiernym specjalne instytucje, które pomimo różnic w obrębie każdej z kulttir. charakterystyczne s dla wszystkich muzułmańskich terenów' i dominują w ich ży ciu s ołecznym. Tu jednak państwo radzieckie ze swoją ideą jednolitości nie mogło już zakceptować specjalnego statusu wspólnoty muzułmańskiej. W pierwszych latach swej władzy bolszewicy znieśli podstawowe elementy tej wspólnoty, to znaczy' system prawnv, instytucje prawne i podstawy tinansowe. Ale pomimo pozbawieni i jej pod ta 'i w ych instytucji, religia muzułinańska przetrwała więcej = islam w ZSRR pocz tw'szy od lat pięćdziesiątych, zaczął się odradzać i renesans ten był świ idomy i pożadany przez jego wyznawców. Dopomagało mu i wytyczało drogę zwierzchnictwo muztiłmańskie, które swoje 215 wysiłki kierowało na dwie podstawowe sprawy: ułatwianie praktykowania islamu poprzez przystosowanie go do potrzeb współczesnego życia i nadanie mu tymczasowej władzy poprzez zreformowanie go i przystosowanie do struktury państwa radzieckiego. 7. Nauka, oświata, kultura Jak należało oczekiwać, po zakończeniu wojny kierownictwo radzieckie starało się ponownie wpasować naukę radziecką w ramy, jakie dla niej skonstruowało w latach trzydziestych. W szczególnie trudnej sytuacji znalazły się nauki społeczne, w których tak samo jak przed wojną nie było miejsca na swobodę dyskusji i ścieranie się poglądów - panowały w nich dogmatyzm, doktrynerstwo, zastój i bezwład. W naukach historycznych pod- stawowym rodzajem literatury stały się dzieła apologetyczne i komentatorskie przeinaczające fakty i ignorujące rzeczywistość. W latach 1946-1952 ukazało się co najmniej 600 tytułów książek i broszur na temat poszczególnych przemówień i artykułów Stalina, którego zasługi wynoszono pod niebiosa. Odnośnie do historii ZSRR nadal podstawowym dziełem była wydana w 1938 r. Historia WKP(b . Krótki kurs oraz opublikowana po wojnie biografia Stalina. Skrajnie jednostronna i schematyczna koncepcja tych publikacji podporządkowana była zadaniu wywyższania i wychwalania Stalina, uzasadniania i usprawiedliwiania wszyst- kich jego działań. Publikacje te traktowano jako "encyklopedię podstawowej wiedzy w dziedzinie marksizmu-leninizmu" i jako jedyny i oficjalny przewodnik po historii partii bez inożliwości samodzielnej interpretacji. Historycy zostali pozbawieni możliwości badania zjawisk życia społecznego i naukowej analizy faktów. W oparciu o zawarte w Krótkim kursie wskazówki metodologiczne zaczęto również fałszować historię będących w niełasce narodów radzicckich oraz historię powszechną (Krótki kurs został wydany po polsku w 1949 r.). Trudna sytuacja wytworzyła się również w naukach ekonomicznych = zupełnie zaniechano opracowywania podstawowych problemów ekonomii. Gwałtownie zmniejszyła się liczba książek poświęconych problemom ekonomicznym, zlikwidowano wiele instytutów naukowo-badawczych, czasopism ekonomicznych, nie prowadzono dyskusji naukowych. Nie zajmowano się także ekonomią poszczególnych dziedzin gospodarki. Szczególnie podupadła ckonulnika rnlnictwa. Nie interesowano się również organizacją i zarządzaniem gospodarką narodową == w praktyce zarządzanie gospodarką radziecką nabrało charakteru biurokracji papierowej. totalnie scentralizowanej. Prawdziwa praca naukowa w dziedzinie ekonomii była niemożliwa, ponieważ nauki ekonomiczne zostały oderwane od statystyki, przyrodoznawstwa Itp. Wlększa częśĆ danych statystycznych została utajniona i nie wprowadzono ich do obiegu naukowego. W wielu przypadkach w ogóle zaprzestano zbierania danych statystycznych, wskutek czego nastąpił prawie całkowity upadek statystyki jako nauki. Nienormalna sytuacja utrzymywała się w naukach prawniczych, w których wszechwładnym dyktatorem nadal był Andrzej Wyszyński. Człowiek ten jeszcze w latach trzydziestych przeforsował szereg blędnych i szkodliwych koncepcji: o niedostępności dla sądu prawdy absolutnej (wystar- czający był określony stopień wiarygodności), o ocenie dowodów sądowych wyłącznie na podstawie wewnętrznego przekonania, o prawie jako wzorze matematycznym, którego stosowanie koryguje sędńa. W sprawach o przestępstwo "kontrrewolucji" Wyszyński uważał za wystarczające nie całoksztah róazych dowodów winy, lecz przyznanie się oskarżonego. Odrzucając wychowawczą i organizatorską rolę prawa Wyszyński sprowadził ją wyłącznie do przymusu. W ten sposób nauka, która powinna stać na straży praworządności i porrądku prawnego, przeksrtałcona została w p eudonaukową tarczę ochronną systemu stalinowskiego w ZSRR. 216 W filozofii podstawowym "dziełem" była niewielka broszurka Stalina O mutcriulizmie dialektycznym i historycznym, która wiele lat wyznaczała kierunek rozwoju badań filozoficz- nych w ZSRR. Opublikowanie tej broszurki sprawiło, że radzieccy filozofowie prawie nie zajmowali się problemami dialektyki materialistycznej i teorii poznania, logiki, procesami myślenia i problemami metodologii (innymi systemami filozoficznymi, poza marksistowskim, w ZSRR w ogóle się nie zajmowano). Regres nastąpił także w historii flozofii, gdzie niemal zaprzestano badań nad klasyczną filozofią niemiecką. Z pewnym lekceważeniem odnoszono się w tych latach nawet do filozo icznych prac Lenina. Naruszony został związek filozofii z przyrodoznawstwem. Radzieccy filozofowie zupełnie wypaczyli sens tego związku i zaczęli samowolnie uznawać te lub inne niewygodne dla nich lub po prostu niezrozumiałe teorie przyrodnicze za "idealistyczne" i "metafizyczne". Za pseudonaukę uznana została także rozwijana na Zachodzie cybernetyka i logika matematyczna oraz teoria względności. Fatalna sytuacja występowała również w naukach przyrodniczych, w których postacią dominującą pozostał "wyrosły" na gruncie lat trzydziestych Trofim Denisowicz Łysenko. Podczas II wojny światowej powstałe jeszcze w połowie lat trzydziestych kontrowersje wobec łysenkizmu zamarły, by odżyć w 1948 r., kiedy KC WKP(b) wydał oświadczenie, że teoria dziedziczenia Łysenki jest teorią prawdziwie marksistowską, i jako taka - jest niepodważal- na. Owa deklaracja wywołała kpiny za granicą, ale w ZSRR była sygnałem dla wyłonienia się łysenkizmu w wielu dziedzinach nauki radzieckiej. Kierując się wskazaniami "naukowej linii" Żdanowa, wobec uczonych, którzy nadal odwoływali się do zachodnich "burżuazyjnych" teorii i metod naukowych, ponownie zaczęto stosować różnego rodzaju szykany, podczas gdy tych, którzy rozwijali "radzieckie naukowe teorie rewolucyjne" awansowano na wysokie stanowiska i urzędy w instytutach naukowych i szkołach wyższych ZSRR. W całym systemie oświatowym Związku Radzieckiego wprowadzono zakaz nauczania genetyki, do prohibitów włączono wszystkie monografie i podręczniki z tej dziedziny, zmieniono programy naucźania i zlikwidowano wiele placówek zajmujących się teorią i zastosowaniem genetyki w uprawie roślin, hodowli zwierząt i w medycynie oraz zwolniono wiele tysięcy pracowników nauko- wych. Po śmierci Stalina Łysenko został oskarżony o sfałszowanie rezultatów swoich eksperymentów, jednak po XX Zjeździe partii Chruszczow przywrócił go do łask (po przejęciu pełni władzy Chruszczow miotał się pomiędzy dwoma nie dającymi się pogodzić stanowiskami: z jednej strony domagał się od uczonych obiektywnych opinii ekspertów, a z drugiej, narzucał im, jak dotąd było w zwyczaju, własne opinie "doświadczonego praktyka"). Nieco lepiej niż w naukach społecznych i przyrodniczych przedstawiała się sytuacja w naukach technicznych i w dziedzinie izyki jądrowej. Przygotowywana w tych dziedzinach nowa generacja uczonych nie została tak bardzo przetrzebiona w latach masowego terroru jak kadry w innych dyscyplinach wiedzy. Jeszcze w okresie stalinowskim podjęto prace, które przygotowały grunt dla rozwoju w ZSRR w latach pięćdziesiątych programu atomowego i kosmicznego. Do 1945 r. badania nad strukturą atomu nie uzyskały jednak w ZSRR priorytetu przed innymi działami fizyki, chociaż ten obszar nauki uprawiano tam już mniej więcej od 1930 r., głównie w leningradzkim Instytucie Radu. Do 1937 r. działał też w leningradzkim Instytucie Fizyki cyklotron, a tacy radzieccy uczeni jak Piotr Kapica i Igor Kurczatow zdawali sobie sprawę z możliwości, jakie może dać rozszczepienie jądra atomowego. Także szeroko rozbudowany w Ameryce Północnej wywiad radziecki dostarczał wiele cennych informacji na temat amerykańsko-kanadyjsko-angielskiego programu atomo- wego, ale i to nie przyczyniło się jeszcze do rozpoznania w ZSRR znaczenia naukowego tego zagadnienia. Dopiero po użyciu bomby atomowej przez Amerykanów w 1945 r. w Hiroszimie i Nagasaki, Stalin - mimo publicznego zminimalizowania znaczenia tego faktu - przekonał się o ogromnej wadze atomistyki. Do prac przy stworzeniu radzieckiej bomby atomowej 217 zmobilizowano najlepszych radzieckich uczonych (w tym również niemieckich uczonych j "przejętych" w 194S r.), jak również zagranicznych naukowców-sympatyków ZSRR. Wywiad radziecki przystąpił do masowego werbowania agentów w celu zdobycia jakichkolwiek , informacji dotyczących badań nad energią atomową (między innymi słynna sprawa Klausa ; Fuchsa, skazanego przez sąd brytyjski w 1950 r. na 14 lat więzienia, czy Juliusza i Ethel ; Rosenbergów w USA aresztowanych w 1950 r. i straconych na krześle elektrycznym w 1953 r. za szpiegostwo na rzecz ZSRR). Należy podkreślić, że uzyskane drogą wywiadowczą informacje miały niebagatelne znaczenie dla ZSRR, gdyż tym sposobem radzieccy uczeni uniknęli co najmniej bezowocnych poszukiwań w kierunkach, które zostały uznane za niewłaściwe przez badaczy zachodnich. Powołano kilka wyspecjalizowanych instytutów, zorganizowano zamknięte miasteczka i poligony, utworzono też utajniony resort zajmujący się rozwojem badań i wykorzystaniem energii atomowej. Te działania oraz ogromne nakłady finansowe przyniosły wkrótce oczekiwane efekty: już w 1947 r. grupa uczonych pod kierunkiem Kurczatowa opanowała tajniki wywoływania reakcji atomowej, a w 1949 r. dokonano próbnego wybuchu pierwszej radzieckiej bomby atomowej. W 1950 r. ZSRR rozpoczął pierwszy powojenny wyścig zbrojeń: w 1953 r. dokonał udanej próby termonuklear- nej, a w 1955 r. - a więc na rok przed Amerykanami - eksplodowano pierwszą radziecką bombę wodorową. W 1952 r. bezpośrednie wydatki na zbrojenia wyniosły prawie 1/4 rocznego budżetu ZSRR. Podejmowane w czasie wojny z Niemcami wysiłki władz radzieckich zmierzające do ochrony oświaty utrudniał brak nauczycieli i sal lekcyjnych. Pośród zmian, jakie wprowadzo- no w tym czasie do szkolnictwa średniego, wymienić należy przede wszystkim zwiększenie liczby godzin przeznaczonych na szkolenie wojskowe młodzieży (dziewczęta szkolono na sanitariuszki) z 6"% przed wojną do 11% ogółu godzin lekcyjnych w 1942 r. (ustalony podczas wojny wymiar godzin przeznaczonych na szkolenie wojskowe utrzymał się do 1954 r., aczkolwiek nigdy nie został całkowicie zniesiony). Dla synów żołnierzy walczących lub poległych na froncie utworzono odrębne szkoły "Suworowa" i "Nachimowa", które przygotowywały młodocianych kadetów do kariery wojskowej. Przełomowym momentem dla szkolnictwa był rok 1943, kiedy wprowadzono całą serię reform w oparciu o przywrócone do łask metody pracy dydaktyczno-wychowawczej wypracowane w latach dwudziestych. Powo- łano nawet oddzielną Akademię Nauk Pedagogicznych. Obniżono wiek dziecka pod- legającego powszechnemu obowiązkowi nauczania z 8 do 7 roku życia, utworzono wiele szkół wieczorowych dla młodych robotników i chłopów, których naukę przerwał wybuch wojny. Jednak oprócz tych postępowych zmian opracowano i wprowadzono surowy regulamin szkolny, a obowiązkiem każdego ucznia było nauczyć się go na pamięć. Pierwszy punkt regulaminu głosił: "Obowiązkiem każdej szkoły jest przekazanie uczniowi trwałej wiedzy, aby mógł stać się świadomym i kulturalnym obywatelem, przygotowanym do o iarnej służby dla swojego kraju". W regulaminie położono nacisk na bezwzględne poshzszeństwo ucznia wobec nauczycieli. W 1944 r. wprowadzono dobrowolne egzaminy końcowe po ukończeniu czwartej, siódmej i dziesiątej klasy. Przywrócono też świadectwa ukończenia szkoły. Zwrot nastąpił szybko w latach powojennych, kiedy w oświacie przywrócono większość norm, którym podlegała w latach trzydziestych. Zresztą sytuacja stała się teraz jeszcze trudniejsza niż przed wojną, ponieważ brakowało pomieszczeń dla szkół, a w tych, które się zachowały, pracowano zwykle w systemie trzyzmianowym (ów problem łagodził nieco utrzymujący się niski przyrost naturalny oraz straty poniesione podczas wojny wśród najmłodszej populacji społeczeństwa radzieckiego). W dalszym ciągu brakowało też potrzeb- nej liczby nauczycieli, a z tych, którzy pracowali w szkolnictwie, zdecydowaną większość 218 stanowiły kobiety o bardzo zróżnicowanym poziomie kwalifikacji [jeszcze w latach siedem- dziesiątych 2/3 nauczycieli szkół podstawowych i średnich stanowiły kobiety, ale tylko 1/4 z nich zajmowała stanowiska dyrektorów szkół). W 1949 r. w ZSRR przystąpiono do upowszechniania średniego nauczania w zakresie szkoły dziesięcioletniej (do tej pory powszechne nauczanie realizowano w ramach szkół siedmioklasowych) z zamiarem objęcia nim młodzieży miejskiej do 1955 r., a całej młodzieży radzieckiej do 1960 r. W 1952 r. władze oświatowe podjęły również próbę ponownego wdrożenia do szkolnictwa metod dydaktyczno- -wychowawczych, które stosowano w latach dwudziestych. Jednak ze względu na śmierć Stalina i reformy oświatowe Chruszczowa wszystkie te zamierzenia nie zostały zrealizowane. W latach wojny również literatura radziecka poniosła niemałe straty: w Armii Czerwonej walczyło około tysiąca członków Związku Pisarzy ZSRR i prawie 1/5 z nich poległa na froneie. Większość ze zmobilizowanych pisarzy podjęła się funkcji korespondentów wojen- nych, co pozwoliło im zebrać materiały do książek, które pisali na gorąco lub zamierzali napisać w spokojniejszych czasach. Podczas wojny wielu przedstawicieli kultury radzieckiej, korzystając z ogólnego rozluźnienia klimatu ideologicznego, odnowiło, na ile to było możliwe, kontakty z innymi krajami. Ale ta s rzyjająca atmosfera zmieniła się nagle w 1946 r. wrllz z rozpoczęciem w ZSRR kampanii przeciwko "kosmopolityzmowi", "uleganiu cudzoziemsz- czyźnie", "apolityczności" w literaturze i sztuce oraz przeciwko "niedostatkom obiektywiz- mu", co w rzec ywistości oznaczało brak całkowitego podporządkowania się aktualnej "linii partii". Główny ideolog owej wewnętrznej "zimnej wojny", Andrzej Żdanow, rozpoczynając kampanię wskazał najpierw na znanego humorystę Michała Zoszczenkę i poetkę Annę Achmatową, którzy zostali napiętnowani i wykluczeni ze ZwiąZku Pisarzy ZSRR. Ach- matowa, która uprawiała raczej poezję liryczną niż politycZną, została okrzyknięta przeZ oficjalną krytykę to.,mniszką", to "kurtyzaną" poezji równocześnie. Natomiast co do Zoszczenki, Sam Żdanow upomnićlł go \v następująCy'ch SIOWaCh: "lCż2l1 ChCCCIC ZEldr C7.aĆ czytelników swoimi Pr: i'yorlm zi nlcrlpi' (była to a luzja do jednego z utWorów ZosZezenki = M.S.), jeżeli próbujecie przed nilni odkryć, że teraz nawet gesty małpy mogą Zostać uznane za wyrażanie antyradzieckiej, szkodliwej, plugawej opinii..., jeżeli chcecie im powiedziei, że życie w ZOO jest lepsze niż na zewnątrz klatki - to wy' rzeczywiście bardziej nadajecie się do życia w' klatce niż wśród ludzi radzieckich. - = !ak mogliście tak nisko upaść pod wZględem lnol-alliym i politycZnvln?, Tendencyjnej krytyce poddano również twórczość takich zn lnych przedstaWicieli kul- tury, jak Borys Paternak, Sergiusz Eisenstein, Wsiewołod Pudowkin, Mikołaj Pogodin, Aleksander Gładkow i innych. Wielu literatów i artystów aresztowano (W tyni Głac kowa) 1 nlektill-zy' Z r11C11 StrlłĆlll ZVClC W Cz lSle przeSłLlChan lub zoStllll rOZSlrZClilnl n11 pOdS llWIC Wyroków skazujących. W takim klimacie na.,szczyty" literatury i sztuki w znosiły się miernoty, ale których praee dotyk iły określonych zagadnień Związanych z życiem "cZłowieka radzieckiego" opluwając wszystko co zachodnie, a zawierając bałwochw llczą cześć dla Stalina. Charakterystyczną cechą tamtego okresu było, oprócz obowitlZkowego potępi lnia "zgniłego i rozpustnego" Zachodu, wznawianie publikacji napisanych w lattlch wojlly, a następnie przerabianych i uzupełnianych o nowe, wymagane treści i "prawidłow e" przesłanie, którego zasadniczym motywem w każdym przypadku było podniesienie roli Stalina w opisywanych wydarzeniach. Wśród książek, które prZeszły' tego rodz lju "ubróbkę ', należv wymienić przede vszystkim Mlocfc! Gls nrcli Aleksandra Fadiejewa. którtj pierwsZe wydanie ukazało się w 1945 r. w nakładzie lniliona egZemplarzy i otrzym lła n lw et "Nagrodę Stalinowską". Ta, op lrta na faktach autentycznych książka, opowiadała o grupi kilkunastu- letnich chłopców i dziewcząt, którzy utworzyli oddzilił p lrtyZancki w Kr lsnodoliie i po 219 przeprowadzeniu wielu śmiałych akcji zostali przez Niemców aresztowani i rozstrzelani. Sposób, w jaki powstała ta grupa, sugerował, że miejscowa organizacja partyjna nie zrobiła nic, aby zabezpieczyć miasto przed barbarzyńskim wrogiem. Opisany zaś przez autora ogrom zniszczeń, jakim w trakcie walk z Niemcami uległ Krasnodon, dawał złe wyobrażenie o Armii Czerwonej. W 1947 r. Fadiejew został więc zmuszony do przedstawienia zrewidowanej wersji książki, w której Armia Czerwona działała już nieco sprawniej, ale i to jeszcze nie zadowoliło recenzentów. Ostatecznie, po następnej przeróbce, książka pokazała już Armię Czerwoną jako bezbłędnie funkcjonującą maszynerię, organizację partyjną w Krasnodonie jako głównego i ofiarnego organizatora walki z okupantem na swoim terenie, a nad całością dominował strategiczny geniusz Józefa Stalina. Przykładem autora, który bez wahania poddał się wezwaniom Żdanowa do "zachowania pisarskiej czujności", był Emmanuel Kazakiewicz. Człowiek ten wkupił się w łaski władz powieścią pt. Wiosna nad OdrĄ, w której najbardziej nawet paranoiczny partyjny cenzor z największym trudem mógłby się dopatrzeć jakiegoś odstępstwa od obowiązującego schematu. Bohaterem tej książki jest niejaki Lubiencow, członek partii i zawodowy oficer, człowiek przyjacielski, dobrze zbudowany, o inteligentnych, pełnych humoru niebieskich oczach, które zdawały się mówić: "kocham was wszystkich, którzy jesteście obywatelami Związku Radzieckiego i walczycie o tę samą sprawę". Przy tym Lubiencow posiadał nieskazitelne pochodzenie społeczne - jego ojciec był robotnikiem leśnym, a matka chłopką w kołchozie, i -- jakby tego jeszcze było za mało - bohater ów nigdy w swoim życiu nie założył krawata. Cieszył się nadto poważaniem zwierzchników i miłością podwładnych, cechowały go prawdomówność, bezkompromisowość i niebywałe męstwo - chcąc dzielić niebezpieczeństwo z żołnierzami na pierwszej linii frontu odmówił bezpiecznej funkcji w sztabie armii na tyłach. Natomiast osoby, które odnosiły się do niego z niechęcią były koniecznie bardzo złymi ludźmi. Lubiencow stanowił więc niemal doskonały wizerunek bohatera literatury stalinowskiej. Obowiązujący w literaturze i sztuce od lat trzydziestych realizm socjalistyczny również w latach wojny i w okresie powojennym odbił się negatywnie na twórczości teatralnej i tilmowej. Socrealistycznej sztampy nie ustrzegł się nawet Sergiusz Eisenstein w swoim dwuczęściowym tilmie lis ui: Gro iri (1944, 1945) gloryfikując postać tego władcy, który zresztą należał do najbardziej ulubionych postaci historycznych Stalina. Innym, jeszcze bardziej nieudanym tilmem, był obraz Michała Cziurelego z l950 r. Upadeh Ber-lincr, który ukazy .ał Stalina jako jedynego architekta zwycięstwa n d Niemcami pomniejszdjąc zasługi czołow ych radzieckich dowódców. Niezbyt imponująco przedstawiała się również radziecka kinematografia pod względem ilości nakręconych filmów. Jeżeli, na przykład, w 1940 r. w ZSRR nakręcono 54 filmy długometrażowe i 19H krótkometrażowych, to po wojnie, kiedy tylko wypróbow'ani i zaufani re yserzy mogli kontynuować swoją pracę. do kin radzieckich trafało zaledwie kilka filmów, .,cznie, tj. te, które zostały zakwalifikowane do powszechnego wyświetlania (w 1952 r. byłc to 5 filmów długometrażowych!). Niesprawiedliwej krytyc poddano również twórczość kompozytorów radzieckich, a w ty.m ponownie Dymitra Szostakowicza, a także Sergiusza Prokofiewa i Arama Chaczaturiana. Zwracając ę w 194H r. do kompozytorów i wykonawców Andrzej Żdanow wyraźnie określił kierunek w jakim powinna zdążać muzyka radzieck t: "Są dwa bardzo odpowiedzialne zadania. rzed którymi stoją radzieccy kompozytorzy: pierwsze, to rozwijać i udoskonalać radziecią muzykę; drugie, zabezpieczać ją przed infiltracją elementów burżuazyjnego zepsiů;.ia. Nie możemy zapominać - pouczał swoich słuchaczy Żdanow - że tak, jak w innych dziedzinach, państwo radzieckie jest prawdziwym protektorem kultury muzycznej narodu, ścianą chroniącą cywilizację ludzką i humanistyczne wartości kultury przed zepsuciem burżuazyjnym". ROZDZIAŁ VIII Odwilż l. Śmierć Stalina Według oficjalnego komunikatu KC KPZR i Rady Ministrów ZSRR Stalin zmarł po krótkiej chorobie 5 marca 1953 r. w swoim mieszkaniu na Kremlu. Pierwszy komunikat o ciężkim stanie zdrowia Stalina pojawił się w "Prawdzie" 4 marca 1953 r. Podano w nim następującą informację: "W noc na 2 marca, kiedy towarzysz Stalin znajdował się w swoim moskiewskim mieszkaniu, miał wylew krwi do mózgu. Towarzysz Stalin stracił przytomność. Nastąpił paraliż prawej ręki i nogi oraz utrata mowy". Następnie podano nazwiska lek rzy opiekujących się Stalinem, komunikat zaś kończył się takim oto oświadczeniem: "KC KPZR i Rada Ministrów ZSRR mają pełną świadomość znaczenia faktu, że ciężka choroba towarzysza Stalina spowoduje jego dłuższe lub krótsze nieuczestniczenie w działalności kierowniczej. KC i Rada Ministrów z całą powagą uwzględniają wszystkie okoliczności, związane z czasowym odejściem towarzysza Stalina od kierowniczej pcacy pratyjnej i pań- stwowej". Ostatnie zdania komunikatu nawoływały społeczeństwo radzieckie do jedności, solidarności, hartu ducha i czujności, podwojenia wysiłku w budowie komunizmu i "jeszcze ściślejszego skupienia się" wokół KC KPZR i rządu. Tak więc o ciężkiej chorobie Stalina zakomunikowanio dopiero czwartego dnia, podczas gdy według późniejszej relacji Chruszczowa, atak choroby nastąpił prawdopodobnie już 28 lutego i nie na Kremlu, a w podmoskiewskiej daczy Stalina w Kuncewie. Ostateczna wersja opowieści Chruszczowa przedstawiała się tak: "Stalin zachorował w lutym 1953 r. (z innych jego relacji wynikało, że nastąpiło to właśnie 28 lutego - M.S.). Malenkow, Beria, Bułganin i ja - pisał Chruszczow - byliśmy u niego w willi Bliżnaja w sobotę wieczorem... Kolacja, jak zwykle, przedłużyła się do godziny 5-6 nad ranem. Stalin porządnie wypił i znajdował się w bardzo dobrym nastroju. Nie było widać po nim żadnych oznak fizycznego niedomagania... Rozjechaliśmy się do domów zadowoleni, że kolacja skończyła się tak dobrze... Byłem przekonany, że następnego dnia, w niedzielę, Stalin wezwie nas na spotkanie, ale nie zadzwonił. Raptem zabrzmiał dzwonek telefoniczny. Był to Malenkow. Powiedział: <>. Ubrałem się szybko i pojechalem do willi Stalina - powrócił do wątku swojej relacji Chruszczow - po piętnastu minutach byłem już na miejscu. Kiedy zebraliśmy się wszyscy przed wejściem do pokoju Stalina, poszliśmy do oficerów dyżurnych. Oficerowie wyjaśnili nam, dlaczego podnieśli alarm: <>. ; Dlatego posłali po Matronię Pietrownę, żeby się zorientowała, o co chodzi. Była to stara panna, która od dawna pracowała u Stalina. Nie odznaczała się błyskotliwymi zdolnościami, , ale była uczciwa i oddana Stalinowi. Wróciwszy oznajmiła, że Stalin leży na podłodze w dużym pokoju, w którym zazwyczaj sypia. Widocznie spadł z łóżka. Strażnicy podnieśli go z podłogi i położyli na kanapie w małym pokoiku. Kiedy nam to wszystko opowiedziano, ; doszliśmy do wniosku, że nie wypada przychodzić do Stalina, kiedy jest w takim niereprezen- tacyjnym stanie i rozjechaliśmy się do domów... Późną nocą - kontynuował swoją opowieść Chruszczow - Malenkow zadzwonił powtórnie: <>... Kiedy znowu posłaliśmy Matrionę Pietrownę, aby sprawdziła, w jakim stanie jest Stalin, powiedziała, że śpi głęboko, ale że nie jest to normalny sen. Doszliśmy do wniosku, że lepiej będzie odjechać. Zleciliśmy Malen- kowowi wezwanie Kaganowicza i Woroszyłowa, których nie było z nami poprzednio, a także I lekarzy... Lekarze rozebrali Stalina i przenieśli z powrotem do dużego pokoju, gdzie było ; więcej światła. Lekarze... powiedzieli nam, że choroba tego rodzaju nie trwa długo i kończy się śmiercią". W dalszej części swojej relacji Chruszczow wyraźnie pragnął dać do zrozumienia, iż ; jedynym człowiekiem, który cieszył się z agonii Stalina był Beria. W kontekście późniejszych wydarzeń taka sugestia nie może dziwić, zwłaszcza jeżeli weźmie się pod uwagę fakt, który zresztą wynika z następnych fragmentów przekazu Chruszczowa, że jeszcze dyżurując przy ' łożu umierającego wodza, sądząc, że jest to sprawka Berii, wspólnie z Bułganinem, przejęci trwogą o swój los, postanowili odsunąć go od władzy (Abdurachman Awtorchanow w swojej znanej książce Zagadka śmierci Stalina twierdzi, że śmierć Stalina była rezultatem spisku Berii, Malenkowa, Chruszczowa i Bułganina). Nie mamy zamiaru rozstrzygać, co naprawdę było przyczyną śmierci Stalina, choroba czy trucizna, i czy rzeczywiście trzej ostatni byli zamieszani w spisek, jeżeli miał on miejsce, ale należy zauważyć, że relacje Chruszczowa pokrywają się w niektórych miejscach z wyznaniami córki Stalina, Swietłany Alliłujewej. Wezwana do Kuncewa w chwili, kiedy stało się oczywiste, że śmierć Stalina jest już nieunikniona, Alliłujewa opisując zachowanie się osób obecnych przy łożu śmierci jej ojca tak sportretowala zachowanie się Berii: "Tylko jeden człowiek zachowywał się prawie nieprzy- zwoicie - był to Beria. Był niesłychanie podniecony, na jego twarzy ustawicznie odbijały się wypełniające go emocje. A emocjami tymi były - pycha, okrucieństwo, chytrość, żądza władzy, władzy... Dokładał w tym odpowiedzialnym momencie niesłychanych starań, by nie okazać się zbyt chytrym... podchodził do łóżka i długo wpatrywał się w twarz chorego... Ojciec czasami otwierał oczy, chociaż był już nieprzytomny... Beria wpijał się wówczas wzrokiem w te zamglone oczy... A kiedy wszystko się skończyło pierwszy wypadł na korytarz i w ciszy pokoju, w którym wszyscy stali w milczeniu wokół zmarłego dał się słyszeć jego donośny i nieskrywający triumfu głos: <>. Był to idealny typ współczesnego, przewrotnego dworzanina, wcielenie wschodniej zdrady, pochlebczości i ob- łudy, które omotało nawet ojca, skądinąd niełatwo dającego się oszukać... Pod wieloma względami Ławrientij potrafił chytrze wprowadzić ojca w błąd... Bano się go strasznie i wiedzano, że w momencie śmierci ojca nikt w całej Rosji nie miał w rękach większej władzy niż ten okropny człowiek". Ostatni, trzeci komunikat informujący już o śmierci Stalina został wydany 6 marca o godzinie czwartej rano i jeszcze tego samego dnia po południu jego ciało wystawiono w Sali Kolumnowej Kremla, udekorowanej na czarno. Leżał tam trzy dni, podczas których u trumny zmieniały się warty honorowe, a przez salę przeciągały nieprzerwanym szeregiem żegnające zmarłego wodza tłumy. 9 marca o godzinie 12 w południe przy akompaniamencie salw z 30 dział, ciało zmarłego złożono w Mauzoleum Lenina, gdzie nad wejściem pod 222 nazw iskiem twórcy państwa radzieckiego wyryto nazwisko Stalina. Nad trumną w obecności niezliczonych uczestników uroczystego pogrzebu wygłoszono szereg pożegnalnych przemó- wień. Na czele komitetu pogrzebowego stał Chruszczow. Zagadnienie władzy po Stalinie wyłoniło się już w momencie, kiedy członkowie najwyższego kierownictwa upewnili się, że jego stan jest beznadziejny. Rozmawiał o tym Beria z Malenkowem i Chruszczow z Bułganinem. Na następców Stalina spadło zadanie wy- pracowania nowego kursu polegającego na odrzuceniu okrutnych, absurdalnych metod rządzenia z lat stalinowskich, jednak bez dyskredytowania samych siebie w tym procesie. Ale pomimo, iż "osieroceni" przez Stalina członkowie Prezydium KC zgadzali się, że sprawy nie mogą podążać jak przedtem, to jednak nie było wśród nich zgodności co do zakresu tych zmian. W ten sposób nie pierwszy już raz w historii Rosji najwyższe czynniki rządzące w tym kraju, stając przed koniecznością rozluźnienia dławiącego społeczeństwo uścisku, wykazały jak wielce ryzykowne to dla nich zadanie. Teraz poroblem ten utrudniały dodatkowo konflikty personalne wśród pretendującej do władzy czwórki. Stalin nie dobierał swoich współpracowników mając na względzie uczynienie z nich zespołu wzajemnie miłujących się ludzi, co w przypadku jego śmierci oznaczało, źe dzielące ich różnice polityczne nie będą jedyną przyczyną konfliktu. Jak się miało okazać, z tej walki o władzę zwycięsko wyszedł tylko jeden człowiek - Nikita Chruszczow. 2. Chruszczow Nikita Siergiejewicz Chruszczow urodził się 4 (16) kwietnia 1894 r. w ubogiej chłopskiej rodzinie, w chacie krytej strzechą, we wsi Kalinowka w guberni kurskiej. Od najmłodszych lat głównym zajęciem Nikity było wypasanie bydła, zresztą był to zwykły los dzieci z biednych rodzin chłopskich. W zimie zaś uczęszczał do szkoły - jego edukacja zakończyła się na szkole podstawowej. W 1908 r. wraz z rodziną przeniósł się na Uspienski Rudnik, nieopodal Juzowki, jednej z typowych ówczesnych osad robotniczych. W nowym miejscu zamieszkania Nikita ponownie najął się do krów, ale oprócz tego podjął się czyszczenia kotłów w kopalniach. Wkrótce przyjęto go na ucznia ślusarskiego w fabryce. Znalazłszy się pod wpływem zaangażownych politycznie robotników, młody Chruszczow sam zaczął czytać literaturę marksistowską, zwłaszcza że po 19l2 r. nastąpiło ożywienie działalności organizacji rewolucyjnych w Rosji. Na żądanie naczelnika policji zwolniono go z fabryki wraz z kilkoma innymi robotnikami, którym zarzucono zorganizowanie strajku. Po zwolnieniu z fabryki podjął pracę jako ślusarz w kopalni w niedalekim Rutczenkowie, gdzie po rewolucji lutowej wszedł w skład Rady Delegatów Robotniczych, a po nieudanym puczu Korniłowa wybrano go na członka Komitetu Wojskowo-Rewolucyjnego w luzowce. Po przewrocie bolszewickim, jako bezpartyjny, został przewodniczącym miejscowego związku zawodowego metalowców przemysłu górniczego. Po rewolucji w Donbasie utrzymywała się trudna sytuacja. Od południa zagrażali mu Kozacy Aleksego Kaledina, z innej zaś strony wojska Centralnej Rady Ukraińskiej. W Donbasie przystąpiono więc do gorączkowego formowania pułków Gwardii Czerwonej. Chruszczow zaciągnął się do jednego z nich i wstąpił do partii bolszewickiej. Wiosną 1918 r. na terytorium Ukrainy wkroczyły wojska niemieckie zmuszając bolszewików do wycofania się na wschód. Chruszczow powrócił w swe ojczyste strony w guberni kurskiej, gdzie rozpoczął pracę w gminnym komitecie rewolucyjnym. Wkrótce ponownie go zmobilizowano i wysłano jako komisarza politycznego na front carycyński. Niedługo potem został mianowany 223 instruktorem wydziału politycznego tzw. Kubańskiej Armii Czerwonej. Po zakończeniu wojny domowej Chruszczow został zdemobilizowany i ponownie skierowany do Donbasu z polece- niem objęcia stanowiska zastępcy kierownika zarządu Kopalni Rutczenkowskiej. Podjął również naukę w szkole przyzakładowej ("rabfaku"), powołanej przy Technikum Donieckim w Juzowce. Jako uczeń "rabfaku" poznał tam swoją drugą żonę, Ninę Kucharczuk, która była nauczycielką w szkole przyzakładowej (pierwsza żona Chruszczowa, Jefrosinja, zmarła , na tyfus plamisty w 1919 r.). Chruszczow miał pięcioro dzieci - dwoje z pierwszej i troje z drugiej żony. W grudniu 1925 r. Chruszczow po raz pierwszy odwiedził Moskwęjako członek delegacji ukraińskiej na XIV Zjazd WKP(b) z głosem doradczym, na którym z entuzjazmem poparł "linię generalną" Stalina. Na XV Zjeździe WKP(b) Chruszczow był już pełnoprawnym delegatem organizacji ukraińskiej i głosował za wykluczeniem z partii Trockiego, Zinowiewa, Kamieniewa i innych przeciwników Stalina. W 1928 r. awansował już na zastępcę kierownika Wydziału Organizacyjnego KC KP(b) Ukrainy, ściągnięty do Charkowa (ówczesnej stolicy radzieckiej Ukrainy) przez Stanisława Kosiora, a następnie otrzymał stanowisko kierownika Wydziahz Organizacyjnego Kijowskiego Komitetu Okręgowego partii. W 1929 r. został słuchaczem Akademii Przemysłowej w Moskwie, której zadaniem było kształcenie partyjnych I kadr kierowniczych dla przemysłu. Niedługo po podjęciu nauki wybrano go na szefa organizacji partyjnej Akademii. W owym czasie w Akademii Przemysłowej studiowała również żona Stalina, Nadieżda Alliłujewa, z którą Chruszczowowi udało się nawiązać przyjazne stosunki. Nie to jednak zadecydowało o jego dalszym awansie, a Łazar Kagano- wicz, były sekretarz KC KP(b) Ukrainy, który w owym czasie, już jako członek Biura Politycznego i sekretarz KC WKP(b), sprawował równocześnie funkcję pierwszego sekretarza Moskiewskiego Komitetu Obwodowego. Kaganowicz znał Chruszczowa z okresu swojej pracy na Ukrainie i teraz chciał go wykorzystać w pracy moskiewskiej organizacji partyjnej. Odtąd kariera Chruszczowa rozwijała się bardzo szybko. Już w 1932 r. został drugim sekretarzem Moskiewskiego Komitetu Miejskiego partii, a na XVII Zjeździe WKP(b) wybrano go członkiem KC. Po zjeździe został również pierwszym sekretarzem Komitetu . Miejskiego i drugim sekretarzem Moskiewskiego Komitetu Obwodowego partii, tj. pierwszym zastępcą Kaganowicza. Kiedy w 1935 r. Kaganowicz został mianowany ludowym komisarzem komunikacji, z jego rekomendacji i za zgodą Stalina, Chruszczowa powołano na stanowisko pierwszego sekretarza Moskiewskiego Komitetu Obwodowego. Praca w organizacji moskiew- skiej miała swoją specyfikę i umożliwiła Chruszczowowi poznanie wszystkich członków kierownictwa partii i państwa. Między innymi poznał wówczas Mikołaja Bułganina, który sprawował funkcję przewodniczącego Rady Moskiewskiej. Obaj też byli częstymi gośćmi na "obiadach domowych" u Stalina. Chruszczow był zafascynowany Stalinem i uFał mu bezgranicznie. Dyktator także musiał być pewny całkowitego oddania szefa moskiewskiej organizacji partyjnej dla "generalnej linii", skoro w okresie największych represji, tj. właśnie w latach, kiedy Chruszczow zajmował to stanowisko, nie spadł na niego nawet cień podejrzenia, gdy tymczasem jego organizacja została dokładnie "oczyszczona". Jaki napraw- dę był stosunek Chruszczowa do terroru - trudno powiedzieć. Rosyjski historyk, Roj Miedwiediew, w swojej biografii Chruszczowa pisze na ten temat w ten sposób: "Nie natra iliśmy na świadectwa tego, że Chruszczow również aktywnie uczestniczył w prze- prowadzaniu terroru w Moskwie. Ale też nie mamy dowodów na to, by kiedykolwiek za życia Stalina występował przeciwko terrorowi lub próbował wziąć w obronę pracowników instytucji moskiewskich. Jeśli musiał sygnować otrzymane z NKWD materiały, które miały stanowić podstawę do aresztowań, udzielał niezmiennie zgody, zagłuszając swoje sumienie". Zasługi Chruszczowa jako pierwszego sekretarza stołecznej organizacji zaprowadziły go na przełomie 1937/1938 r. do Rady Najwyższej ZSRR, a na pierwszej, styczniowej sesji Rady, 224 wybrano go do Prezydium. Podczas obrad tej sesji (odbyła się w dniach 12-16 stycznia 1938 r.) miało miejsce posiedzenie plenarne KC WKP(b), na którym jednomyślnie wprowadzono go w skład zastępców członków Biura Politycznego. W ten sposób Chruszczow dostał się do pierwszej dziesiątki najbardziej wpływowych działaczy WKP(b) i ZSRR. Ten błyskawiczny awans, wbrew temu, do czego stara się nas przekonać Miedwiediew, potwierdzałby tezę wysuwaną często w publikacjach zachodnich, że Chruszczow należał jednak do najbardziej gorliwych organizatorów terroru w Moskwie i obwodzie moskiewskim. Zresztą po wybraniu go zastępcą członka Biura Politycznego, 29 stycznia 1938 r. Stalin wysłał go na Ukrainę, by dokończył tam krwawych czystek (których szczytowy moment przypadł na 1937 r.) i sformował nowe kierownictwo partyjne w tej republice. Podjąwszy funkcję p.o. pierwszego sekretarza KC KP(b) Ukrainy, Chruszczow nadzwyczaj dobrze wywiązał się z powierzonego mu zadania, a następnie skompletował nowe władze partyjne i rządowe z osób dotąd mało znanych. W dowód uznania na XVIII Zjeździe WKP(b) w marcu 1939 r. Chruszczow został pełnoprawnym członkiem Biura Politycznego. Po agresji ZSRR na Polskę 17 września 1939 r. Chruszczow, z racji pełnionej funkcji, oczywiście patronował całemu bezprawiu, jakiego dopuszczano się na Polakach na obszarze Zachodniej Ukrainy. A kiedy Zgromadzenie Ludowe podejmowało w październiku decyzję o wejściu tych ziem do Ukraińskiej SRR zajmował honorowe miejsce w loży Zgromadzenia mając po swojej prawej ręce dowódcę Frontu Ukraińskiego, Siemiona Timoszenkę. Po wkroczeniu zaś Armii Czerwonej do Besarabii i Północnej Bukowiny Chruszczow udał się do Kiszyniowa, gdzie wygłosił przemówienie do mieszkańców miasta uzasadniając ten akt "historycznie". Po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej Chruszczow został członkiem Rady Wojennej Kijowskiego Okręgu Wojskowego i całą uwagę skupił na problemach natury wojskowej - został jednym z dowódców obrony Kijowa. Po zajęciu Kijowa przez Niemców Chruszczow przeniósł się ze swoim sztabem do Charkowa, skąd usiłował organizować obronę lewobrzeż- nej Ukrainy. Wkrótce został wezwany przez Stalina do Moskwy i mianowany członkiem Rady Wojennej Frontu Stalingradzkiego, którego dowódcą został generał Andrzej Jeremien- ko. Pozostając w czynnej służbie w armii, Chruszczow poświęcał wiele uwagi ruchowi partyzanckiemu, który rozwijał się na Ukrainie. Po rozformowaniu Frontu Stalingradzkiego skierowano go na Front Południowy, a następnie po wyzwoleniu części Ukrainy na Front Południowo-Zachodni i nadano mu stopień generała-porucznika. Koniec wojny zastał Chruszczowa w Kijowie, gdzie zajął się organizowaniem kampanii siewów wiosennych. W 1949 r. rozpoczął się nowy okres w życiu i działalności politycznej Chruszczowa - powrócił do Moskwy, gdzie ponownie powierzono mu funkcję pierwszego sekretarza Moskiewskiego Komitetu Obwodowego i Komitetu Miejskiego oraz - co najważniejsze - wybrano w skład sekretariatu KC. W centralnych władzach partyjnych Chruszczow coraz więcej swojej uwagi zaczął poświęcać sprawom rolnictwa. Po XłX Zjeździe partii znalazł się w ścisłej "piątce" głównych członków Prezydium obok Stalina, Malenkowa, Berii i Bułganina. 3. Walka o władzę Upewniwszy się, że Stalin nie żyje, Beria natychmiast wyjechał z Kuncewa i udał się na Łubiankę, aby przejąć kontrolę nad MGB. Wkrótce potem na Kremlu zebrali się wszyscy dawni członkowie Biura Politycznego (obecnie Prezydium KC), kierownictwo Rady Mini- strów i kilku członków Prezydium Rady Najwyższej. Już na pierwszym posiedzeniu, mimo że 225 Stalin nie został jeszcze pochowany, uczestnicy narady postanowili rozwiązać powołane po XIX Zjeździe Prezydium KC. W skład nowego Prezydium weszli: Malenkow, Beria, Chruszczow, Bułganin, Mołotow, Woroszyłow, Kaganowicz, Mikojan, Aleksander Saburow i Michał Pierwuchin. Przewodniczącym Rady Ministrów na wniosek Berii został Malenkow, który zachował również funkcję sekretarza KC. Natomiast szefem połączonych w jedno ministerstwo MGB i MWD na wniosek Malenkowa został Beria. Na wniosek zaś Chrusz- czowa na stanowisko ministra obrony ZSRR powołano Bułganina, a jego zastępcą uczyniono Żukowa. Ministrem spraw zagranicznych ponownie wyznaczono Mołotowa, który z Buł- ganinem, Kaganowiczem, Berią i Mikojanem został także zastępcą Malenkowa (wice- premierem), a wszyscy razem tworzyli Prezydium Rady Ministrów. Przewodniczącym Rady Najwyższej został Woroszyłow, a Mikołaj Szwernik przewodniczącym Centralnej Rady Związków Zawodowych. Chruszczow nie otrzymał żadnego ministerialnego stanowiska, ponieważ uczestnicy narady uznali za konieczne, by skoncentrował się na pracy w KC KPZR. W związku z tym zwolniono go z obowiązków sekretarza Moskiewskiego Komitetu I I Obwodowego i Miejskiego partii. Formalnie nie wprowadzono stanowiska pierwszego sekretarza KC KPZR, chociaż faktycznie Chruszczow stanął na czele Sekretariatu KC I i całego aparatu partyjnego. Został też jedynym członkiem Sekretariatu KC, który równocześ- nie wchodził w skład Prezydium KC KPZR. ; Decyzje w sprawie zmian na najwyższych stanowiskach partyjnych i rządowych opublikowano już 6 marca i oznaczały one ustanowienie zasady kolegialnego przywództwa, pierwszego "triumwiratu", do którego faktycznie należeli: Malenkow, Beria i Chruszczow. W tym układzie pozycja Chruszczowa, jako szefa aparatu partyjnego, wydawała się ' najmocniejsza, zwłaszcza że posiadał on poparcie Bułganina i Żukowa, co w warunkach niepewnej sytuacji politycznej mogło mu zapewnić lojalność armii. Jednak w tej pierwszej rozgrywce o władzę okazało się, że nie Chruszczow, a Malenkow i Beria stanowili najbardziej wpływowy, wzajemnie popierający się duet, chociaż wiele oznak wskazywało na fakt, iż układ ten nie jest stabilny. Dla wszystkich było oczywiste, że najmocniejszą figurą jest Beria i - co istotne - on sam był o tym przekonany. Beria nie tylko kontrolował aparat bezpieczeństwa z całym jego potencjałem przemysłowym, wojskowym i informacyjnym, ale miał -jak mu się wydawało - najmocniejszą pozycję wyjściową ze wszystkich pretendentów, ustabilizowaną jeszcze za życia Stalina. Z nich wszystkich on właśnie stał najbliżej dyktatora. W swoich pamiętnikach Chruszczow zauważył między innymi, że kiedy Stalin i Beria nie zgadzali się ze sobą w jakiejś sprawie, wyglądało to jak "przyjacielska sprzeczka dwóch Gruzinów", po , której wszystko wracało do normy. Wszelako Beria okazał się nie tylko silnym, ale także groźnym konkurentem. Natych- miast po śmierci Stalina dokonał wielu ważnych zmian kadrowych w aparacie bezpieczeń- stwa, obsadzając najważniejsze stanowiska swoimi zaufanymi ludźmi. Podlegała mu także ochrona Kremla, wszystkich najwyższych organów władzy i wszystkich członków Prezydium KC KPZR i Rady Ministrów. Jako ministrowi spraw wewnętrznych podlegało mu też wiele dywizji MWD, które - korzystając z okazji pogrzebu Stalina - ściągnął w pobliże stolicy, a niektóre udało mu się zakwaterować bezpośrednio w Moskwie. Można zatem z dużą dozą prawdopodobieństwa założyć, że pozostali członkowie kierownictwa, może z wyjątkiem Malenkowa, dostrzegli w nim zagrożenie nie tylko dla ZSRR, ale i dla samych siebie - dla własnego życia. Od samego początku szukano więc sposobu na osłabienie wpływów pary Malenkow - Beria. Już dwa tygodnie po śmierci Stalina podważono pozycję Malenkowa przez pozbawienie go funkcji sekretarza KC, którą przeniesiono na Chruszczowa. W pojęciu wielu członków kierownictwa partii i rządu zabieg ten nie wzmacniał pozycji Chruszczowa, jako że w ostatnich latach życia Stalina nie partia, a Rada Ministrów, którą dyktator kierował osobiście, stanowiła najważniejszy ośrodek władzy w państwie. Jednak obecnie pośród 226 działaczy postalinowskiego kierownictwa zaczęło dojrzewać zrozumienie dla przywrócenia dawnego znaczenia partii i wyniesienia jej na czołowe miejsce w hierarchiii najważniejszych organów władzy. Tak przynajmniej przedstawiała się koncepcja tych, którzy popierali Chruszczowa. Ale dla Chruszczowa -jak się wydaje -jako absolwenta szkoły stalinowskiej, ważny był nie stalinowski, czy antystalinowski program, lecz władza; ważne było wzięcie "steru partii i państwa" z "niewłaściwych rąk" w swoje własne. Wiemy, że Chruszczow istotnie to osiągnął, co prawda tylko dlatego że nikt, z jego towarzyszy nie przypuszczał, iż podoła takiemu zadaniu. A więc po śmierci Stalina dokonało się coś w rodzaju powtórzenia historii partii. Za czasów Lenina Stalin został wysunięty na stanowisko sekretarza general- nego, ponieważ uważano go za człowieka skromnego i ograniczonego i zamierzano wykorzystać dla własnych celów. Takie same intencje przyświecały zapewne przy wysuwaniu Chruszczowa na stanowisko p.o. I sekretarza KC po Stalinie - dla najbliższego otoczenia wydawał się nierozgarniętym chłopkiem, trybikiem partyjnej maszyny, który można będzie wykorzystać dla własnych interesów. Ale ów "nierozgarnięty chłopek" okazał się wielkim sfinksem. Na razie objawiło się to w tym, że wszelkie decyzje Malenkowa jako premiera wymagały odtąd aprobaty Prezydium KC, w którym z upływem czasu coraz bardziej zaczęło się liczyć zdanie - "wyrażającego głos partii" - Chruszczowa. Nowe kierownictwo starało się dokonywać spektakularnych, reformatorskich posunięć niemal we wszystkich dziedzinach życia państwa. Szczególnie gorliwymi w manifestowaniu swojego oddania dla antystalinowskiego kursu byli Beria i Malenkow. Natomiast Chruszczow, wedhzg skąpych świadectw z tamtego okresu, na tym etapie był mniej "liberalnym" członkiem owego triumwiratu i sprzeciwiał się "destalinizacji". Kiedy Malenkow, a zwłaszcza Beria, popierali głosy przemawiające za zwiększeniem produkcji dóbr konsumpcyjnych czy wprowa- dzeniem środków, które by poprawiły dolę chłopów, Chruszczow był w tej materii bardziej powściągliwy. Z racji zajmowanego stanowiska Beria z całej trójki najlepiej znał oczekiwania radzieckiego społeczeństwa. Ale nie należy sądzić, że chcąc się postawić na czele ruchu reformatorskiego, robił to z miłości do narodu czy ze skruchy z powodu własnych przestępstw - ten największy ze stalinowskich inkwizytorów robił to z politycznego wyrachowania i dla osobistych interesów. Jeszcze wpatrując się badawczo w oblicze umierającego nauczyciela, Beria, być może, nie zamierzał rządzić inaczej niż Stalin - to dopiero milcząca i groźna radość ludzi z powodu śmierci tyrana mogła go natchnąć przeczuciem, że system stalinowski skazany jest na zagładę i należy go obalić wziąwszy inicjatywę w swoje ręce. To, co Chruszczow zrobił ze Stalinem na XX Zjeździe KPZR w 1956 r., Beria chciał zacząć od razu. Dlatego błędem jest wiązanie początku "liberalizacji" i pojawienia się samego określenia "kult jednostki" z Chruszczowem i XX Zjazdem. Po raz pierwszy tego określenia użyto w trzy miesiące po śmierci Stalina, kiedy faktycznym władcą kraju był Beria. W niepodpisanym artykule Partia komunistlůczna kierunko i ą i kieroi niczĄ silą narodu, wydrukowanym w "Prawdzie" 10 kwietnia 1953 r., pisano co następuje: "W pracy propagandowej aż do ostatnich czasów miały miejsce przeżytki dawno przez partię potępionych antymarksistowskich poglądów na rolę mas, klas i partii oraz elementy kultu jednostki; przeniknęły one na strony niektórych książek, czasopism i gazet... Siła naszego kierownictwa partyjnego i państwowego - zapewniano w artykule - polega na jego kolektywności, a istota polityki naszej partii zawarta jest w wystąpieniach G.M. Malenkowa, Ł.P. Berii i W.M. Mołotowa". Ten ukryty antystalino- wski program Berii niewątpliwie popierał i Malenkow, natomiast Chruszczow był mu przeciwny, ponieważ program ten prowadził ku popularności Berii i Malenkowa, co nie mieściło się w jego kalkulacjach. Chruszczowa zaniepokoiło też wyraźne dążenie do stworzenia nowego "triumwiratu" - Malenkow, Beria, Mołotow. Rozpoczynając "swoją" liberalizację Beria zaczął od uwolnienia "lekarzy-szkodników" 4 kwietnia 1953 r. i od potępienia metod śledczych byłego MGB. W ciągu pierwszych tygodni 227 po śmierci Stalina zwolniono selektywnie na mocy amnestii liczne grono osób skazanych na podstawie różnych paragrafów kodeksu karnego. Zamknięto kilka obozów pracy, a ich "mieszkańców" zwolniono. Co jednak charakterystyczne, z obozów pracy zwalniano także przestępców kryminalnych, a nawet niemieckich jeńców wojennych, natomiast "liberalizacja" ta w najmniejszym stopniu objęła Polaków. W kilku przypadkach wywołało to akty desperackich buntów w obozach pracy, których celem była przynajmniej poprawa warunków , bytowania więźniów: w szczególnie ciężkim obozie w Workucie wybuchł strajk więźniów zorganizowany i kierowany przez Polaków. Podczas negocjacji siły MWD otworzyły ogień do protestujących, a następnie dokonały brutalnej pacyfikacji obozu. Chruszczow bacznie obserwował poczynania Berii i nie miał najmniejszych wątpliwości co do tego, że ten przygotowuje się do zagarnięcia władzy. Również Beria bacznie przyglądał się zachowaniu wszystkich członków Prezydium KC. Chruszczow działał jednak ostrożnie zachowując pełną konspirację. Mając tylko poparcie Bułganina i Żukowa obawiał się, że jest to za mało, by aresztować Berię i dlatego postanowił wciągnąć do spisku Malenkowa. Chruszczow zaryzykował rozmowę z Malenkowem, którego uważano za przyjaciela Berii: podczas spaceru w podmoskiewskim lesie zdołał go nakłonić do przejścia na swoją stronę. Od razu też omówiono techniczne szczegóły aresztowania Berii, które - jak uzgodniono - miało nastąpić na najbliższym, czerwcowym posiedzeniu Prezydium KC i Rady Ministrów. Jeszcze w dniu otwarcia sesji, 26 czerwca, kilka minut przed rozpoczęciem obrad, Chruszczow omówił ostatnie szczegóły "operacji" z Malenkowem, a następnie obaj udali się do sali konferencyjnej, gdzie przebywali już wszyscy członkowie Prezydium KC KPZR z Berią włącznie. W pokoju obok zainstalowano grupę wojskowych, którzy dysponowali podpisanym przez Prezydium Rady Najwyższej nakazem aresztowania Berii. Mieli oni wkroczyć do akcji na sygnał dzwonka, którego przewód w tajemnicy przeprowadzono od stołu Malenkowa do pomieszczenia, w którym się znajdowali. Według opisu Roja Miedwiediewa połączone posiedzenie Prezydium KC i Rady Ministrów otworzył Malenkow i natychmiast oddał głos Chruszczowowi. Ten wygłosił długie przemówienie przeciwko Berii, w którym oskarżył go o wszystkie możliwe zbrodnie oświadczając, że nie jest on komunistą a karierowiczem, dla którego nie ma miejsca w partii. Chruszczow zaproponował zwolnienie Berii ze wszystkich zajmowanych stanowisk i zanim członkowie Prezydium - jak pisze Miedwiediew - zdążyli przegłosować ten wniosek, Malenkow już nacisnął guziczek dzwonka. Do sali weszło kilku uzbrojonych wojskowych, którzy na polecenie Malenkowa aresztowali Berię i wyprowadzili do pomieszczenia, z którego wyszli. Co naprawdę stało się w tym momencie z Berią - nie sposób powiedzieć, ponieważ relacje na ten temat są diametralnie rozbieżne. Sam Chruszczow puścił w obieg kilka wersji. Aburachman Awtorchanow pisze we wspomnianej wyżej książce, opierając się tylko na relacjach Chruszczowa i Alliłujewej, że Beria został zastrzelony na miejscu w chwili aresztowania przez jednego z wojskowych lub nawet przez samego Chruszczowa. W 1989 i 1990 r., w kilku pismach radzieckich pojawiły się jeszcze inne wersje przedstawiające okoliczności aresztowania Berii również odwołujące się do wspomnień bezpośrednich uczestników tego wydarzenia, między innymi generała-majora I. Zuba, które też jednak nie wyjaśniają tej zagadki. Natomiast syn Berii, Sergo Gegeczkori, w swoim opowiadaniu spisanym przez Raula Cziłaczawę wysuwa przypuszczenie, że jego ojciec mógł zginąć od kul właśnie 26 czerwca 1953 r., ale nie na Kremlu, lecz w swojej willi przy rondzie Sadowoje Kolco. Jest to wersja najmniej prawdopodobna. Najbardziej prawdopodobną wersję podaje Miedwiediew, który twierdzi, iż po aresztowaniu Berię natychmiast wywieziono z Kremla i umieszczono w jednym ze schronów przy sztabie dowódcy wojsk obrony przeciwlotniczej Moskiewskiego Okręgu Wojskowego generała K. Moskalenki, gdzie go przetrzymywano do czasu rozprawy. W oparciu o dostępne dzisiaj informacje i materiały trudno powiedzieć, kto 228 ma rację. W każdym razie proces Berii, żywego czy martwego, oraz sześciu jego najbliższych współpracowników zainscenizowano w dniach 18-23 grudnia 1953 r. i wszyscy zostali skazani nas karę śmierci i jeszcze w dniu ogłoszenia wyroku rozstrzelani (jeśli nie liczyć Berii, stracono wówczas W. Mierkułowa, W. Diekanozowa, S. Goglidze, B. Kobułowa, P. Mieszyka i L. Włodimirskiego). Usunięcie Berii oznaczało koniec pierwszego "triumwiratu" i władza przeszła w ręce drugiego "triumwiratu" w składzie: Malenkow, Chruszczow i Bułganin. Nowym ministrem spraw wewnętrznych został Sergiusz Krugłow, który już wcześniej zajmował to stanowisko, ale w czasach, kiedy istniały odrębne MWD i MGB. Chruszczow nie darzył jednak Krugłowa zaufaniem i działalność tego ostatniego z miejsca poddano ścisłej kontroli ze strony instancji partyjnych, rządu i prokuratury ZSRR. Zlikwidowanie wpływów wszechmocnego kierowni- ctwa organów bezpieczeństwa wewnętrznego oznaczało przejęcie pełni władzy w kraju przez KC KPZR i terenowe instancje partyjne. Tydzień po aresztowaniu Berii odbyła się sesja plenarna KC KPZR. Podczas sesji przedyskutowano w zasadzie tylko treść i formę komunikatów o aresztowaniu Berii dla prasy, wszystkich instancji partyjnych oraz dla kierowniczych czynników zagranicznych partii komunistycznych (oficjalny komunikat o aresztowaniu Berii podano w "Prawdzie" 10 lipca). Jeżeli z lakonicznego komunikatu prasowego obywatele Związku Radzieckiego dowiedzieli się tylko o usunięciu Berii z partii i zajmowanych stanowisk za "działalność antypartyjną i antypaństwową", to niewiele więcej informacji otrzymali szeregowi członkowie partii z przeznaczonej dla nich rezolucji. Całą winę za fatalny stan państwa, przemysłu i rolnictwa złożono oczywiście na Berię. Jemu też przypisano zepchnięcie partii na drugi plan za organa bezpieczeństwa, "co uczyniło ją niezdolną - jak stwierdzono - do przeciwstawienia się tendencjom zmierzającym do powstania i utrwalenia się w partii kultu jednostki". Zatem pod adresem Stalina w rezolucji nie padło żadne oskarżenie - za wszystkie "wypaczenia" obciążono Berię. Tak więc aktualne kierownictwo partii i rządu, akcpetując niektóre zmiany w polityce wewnętrznej i zewnętrznej państwa, nie odważyło się na jawne potępienie stalinizmu. Otwarte wyparcie się Stalina - zdaniem tych ludzi - mogło wywołać niepokoje społeczne, a nawet bunt. Stalin zbyt głęboko zakorzenił się w świadomości społeczeństwa, dotyczyło to zwłaszcza biurokracji partyjnej i rządowej, która mu zawdzięczała swoje stanowiska i przywileje. Przedwczesna próba wyrwania uwielbianego wodza z serc i umysłów tych ludzi mogła zrodzić desperacki sprzeciw. Po wyeliminowaniu Berii rozpoczęta przez niego "liberalizacja" w kilku obszarach życia państwa została powstrzymana. Wprawdzie nazwisko Stalina coraz rzadziej pojawiało się w oficjalnych przemówieniach, w prasie i radiu, porzucono również najbardziej charakterystyczne dla niego metody rządzenia, ale do 1956 r. nie podjęto już żadnych poważniejszych działań, których celem byłoby podważenie mitu zmarłego wodza. Natomiast okres ten został znakomicie wykorzystany przez Chruszczowa do wzmocnienia swojej pozycji na szczytach władzy. Dnia 7 września 1953 r. plenum KC KPZR wybrało Chruszczowa na stanowisko pierwszego sekretarza Komitetu Centralnego partii. Jako pierwszy sekretarz KC Chruszczow rozpoczął swoją działalność od obsadzenia kluczowych stanowisk w aparacie centralnym swoimi ludźmi, z którymi współpracował kiedyś w organizacjach partyjnych Moskwy i Kijowa. Równocześnie podjął energiczne starania o przywrócenie wpływu partii w ad- ministracji państwowej. Należy wszelako podkreślić, e w tym czasie wśród członków partii obserwowano wyraźny podział na tych, którzy bardziej uważali się za przywiązanych do stanowisk administracyjnych, a następnie za komunistów-członków partii, oraz na tych, którzy najpierw czuli się komunistami, a potem dopiero urzędnikami, robotnikami itd. W 1953 i 1954 r. w dyskusjach politycznych, jakich w zdezorientowanym środowisku partyjnym nie brakowało, pierwsi na ogół wypowiadali się po stronie Malenkowa, a drudzy 229 po stronie Chruszczowa. Dominującym zaś tematem tych dyskusji była kwestia ewentualnego przesunięcia środka ciężkości w polityce inwestycyjnej państwa z przemysłu ciężkiego do przemysłu lekkiego (co popierał Malenkow, a czemu wówczas sprzeciwiał się Chruszczow) oraz sprawa wykorzystania słabo zagospodarowanych ziem północnego Kazachstanu, pohzdniowych okręgów Syberii, północnego Kaukazu i Uralu dla zwiększenia produkcji zbóż. Był to pomysł Chruszczowa i chociaż początkowo spotkał się z wieloma sprzeciwami, to wkrótce przystąpiono do jego realizacji wykorzystując zapał licznych ochotników i włączenie j się do tej akcji Komsomołu. Jesienią 1954 r. nastąpiło zachwianie się pozycji Malenkowa. Przypomniano mu powiązania z Berią oraz czystki w Leningradzie, którymi osobiście kierował. Obciążono go również winą za zły stan rolnictwa oraz lekceważenie rozwoju przemysłu ciężkiego. W lutym 1955 r. sprawę Malenkowa omawiano na posiedzeniu plenarnym KC KPZR. Malenkow i usiłował się bronić, ale przeciwko niemu wystąpili wszyscy członkowie Prezydium KC. W tej ' sytuacji nie pozostało mu nic innego, jak ustąpić z zajmowanego stanowiska. Dnia 8 lutego na sesji Rady Najwyższej odczytano jego prośbę o zwolnienie z obowiązków szefa rządu, a w jego miejsce, na wniosek Chruszczowa, powołano Bułganina. Ministrem obrony ! narodowej mianowano Żukow a. Malenkowowi powierzono drugorzędne stanowisko ministra energetyki oraz uczyniono jednym z zastępców przewodniczącego Rady Ministrów. Drugi "triumwirat" przestał zatem istnieć i powstał trzeci w składzie: Chruszczow, Bułganin i Żukow. Podczas tej samej sesji zatwierdzono również reformę Sądu Najwyższego ZSRR, ze składu którego usunięto kilka osób mających na swoim sumieniu tysiące niewinnie skazanych ludzi, a w ich miejsce powołano nowych członków. Po pozbawieniu Malenkowa urzędu premiera władza Chruszczowa znacznie wzrosła, ale były to wciąż jeszcze rządy kolegialne. Wprawdzie nowy premier, Bułganin, był człowiekiem uległym Chruszczowowi, ale pozycja tego ostatniego nie była jeszcze wystarczająco zabez- pieczona, co zresztą pokazał rok 1956, kiedy jego "rewelacje" na temat Stalina przysporzyły mu więcej wrogów niż przyjaciół. Jeszcze w 1957 r. w czasie, kiedy Chruszczow odbywał serie wizyt zagranicznych, na Kremlu nieustannie spiskowano przeciwko niemu domagając się jego ustąpienia. Podczas gdy w czerwcu tego roku Chruszczow z Bułganinem udali się z oficjalną ' wizytą do Finlandii, Mołotow, Malenkow i Kaganowicz przygotowali posiedzenie Prezydium KC, na którym zamierzali postawić sprawę odwołania Chruszczowa ze stanowiska pierw- szego sekretarza KC (w spisek zamieszany był także Bułganin, który zadbał o to, by wizyta w Finlandii przedłużyła się). 18 czerwca, cztery dni po powrocie Chruszczowa z Helsinek, na Kremlu zebrało się Prezydium KC, na którym Malenkow i Mołotow zgłosili wniosek o zdjęcie Chruszczowa zarzucając mu woluntaryzm w kwestiach ekonomicznych oraz inne samowolne i nieprzemyślane czyny. Jednak główny zarzut, aczkolwiek nie sformułowany wyraźnie, dotyczył tego, że Chruszczow za daleko posunął się w demaskowaniu Stalina, co miało doprowadzić do podważenia autorytetu KPZR w międzynarodowym ruchu komunistycznym i w ogóle autorytetu tego ruchu. Jednakże Chruszczow odrzucił wszystkie oskarżenia, powołując się na sukcesy gospodarcze i na istotne osiągnięcia w polityce zagranicznej. W toku ostrej dyskusji Chruszczowa poparło tylko dwóch członków Prezydium - Mikojan i Michaił Susłow oraz kilku zastępców członków Prezydium, a wśród nich Żukow i Breżniew. Chruszczow, mając poparcie Żukowa, któremu udało się stworzyć most powietrzny między Moskwą a Leningradem (dzięki czemu ściągnięto działaczy leningradzkiej organizacji partyjnej - członków KC popierających Chruszczowa) doprowadził do zwołania plenum KC, którego większość opowiedziała się po jego stronie. Na posiedzeniu plenarnym, które odbyło się w dniach 22-29 czerwca 1957 r., Malenkow, Mołotow i Kaganowicz zostali przegłosowani i napiętnowani jako "grupa antypartyjna". Pozostali, tj. Woroszyłow, Bułganin, Saburow i Pierwuchin, ukorzyli się i wygłosili mowy pełne skruchy. Zarówno 230 Woroszyłow jak i Bułganin zachowali swoje stanowiska, natomiast ze składu Prezydium i z KC KPZR usunięto Mołotowa, Malenkowa, Kaganowicza i Szepiłowa. Saburow stracił stanowisko członka Prezydium KC. Czerwcowe plenum rozszerzyło liczbę członków Prezy- dium KC do IS osób. Weszli do niego niedawni zastępcy członków: Leonid Breżniew, J. Furcewa, F. Kozłow, M. Szwernik, G. Żukow. Członkami Prezydium zostali również: A. Aristow, M. Biełajew i O. Kuusinen. Wśród 9 zastępców członków Prezydium pojawiły się nazwiska Aleksieja Kosygina, A. Kirylenki i K. Mazurowa. Mołotow, Malenkow i Kagano- wicz utracili stanowiska pierwszych zastępców przewodniczącego Rady Ministrów i zostali odesłani z Moskwy do zupełnie drugorzędnych zajęć. Urząd ministra spraw zagranicznych objął po Szepiłowie Andriej Gromyko. W lipcu zdjęto ze stanowisk wicepremierów Saburowa i Pierwuchina, a w ich miejsce powołano Dmitrija Ustinowa i Kosygina. Wkrótce Chruszczow poczuł się na tyle silny, że postanowił usunąć ze stanowiska ministra obrony narodowej Żukowa. Gieorgija Żukowa powszechnie uważano w ZSRR na najwybitniejszego dowódcę radzieckiego z czasów wojny i cieszył się on dużym i zasłużonym prestiżem w społeczeństwie radzieckim i w armii. Jego amerykański odpowiednik, generał Dwight Eisenhower udowodnił, że człowiek tej pozycji może sięgnąć nawet po najwyższe stanowisko w państwie. W przypad- ku Żukowa prawdopodobnie nie wchodziło to w grę, ale zachowanie tej miary i reputacji człowieka na stanowisku ministra obrony narodowej stwarzało sytuację, w której armia mogła stać się na dłuższą metę ważnym czynnikiem gry politycznej w państwie. Dymisja Żukowa oznaczała więc wolę utrzymania armii na właściwym dla niej miejscu. Na stanowisko ministra obrony narodowej desygnowano bliskiego towarzysza Chruszczowa z czasów wojny, marszałka Rodiona Malinowskiego. W 1958 r. nastąpiły również zmiany w kierownictwie Komitetu Bezpieczeństwa Państwowego przy Radzie Ministrów (KGB). KGB powstał I 3 marca 1954 r. jako wydzielona z MWD jednostka z Iwanem Sierowem na czele (MWD pozostawiono dochodzenia w sprawach kryminalnych, a KGB w sprawach bezpieczeństwa państwa). Jednym z żądań grupy Malenkowa - Mołotowa było zdjęcie ze stanowiska przewodniczącego KGB Sierowa, którego uważano za człowieka Chruszczowa. Sierow miał na sumieniu, zresztą jak każdy stary funkcjonariusz służb bezpieczeństwa, wiele przestępstw i zbrodni. Wystarczy przypo- mnieć, że to właśnie on kierował z ramienia NKWD akcjami pacyfikacyjnymi na zajętych przez ZSRR we wrześniu 1939 r. ziemiach polskich (zajmował wówczas stanowisko ministra spraw wewnętrznych USRR), a w 1940 r. na Litwie, Łotwie i Estonii. Później kierował wysiedlaniem niektórych narodowości północnego Kaukazu. Po XX Zjeździe KPZR, kiedy po powrocie do domów milionów zrehabilitowanych obywateli, wychodziły na światło dzienne coraz to nowe zbrodnie aparatu bezpieczeństwa, Chruszczowowi coraz trudniej przychodziło osłaniać ciemną przeszłość przewodniczącego KGB, zwłaszcza że wysokie stanowisko Sierowa drażniło również niektórych przywódców zagranicznych partii komuni- stycznych, a przede wszystkim Tito, który znał jego przeszłość. Ale ---- jak twierdzi Miedwiediew - bezpośrednim powodem odwołania Sierowa stała się "sprawa korony belgijskiego domu królewskiego". "Zrabowana przez nazistów = pisze Miedwiediew w swojej książce pt. Chruszczovv - znajdowała się na terytorium Niemiec i ślad jej zgubił się gdzieś w radzieckiej strefie okupacyjnej. O ile korona królów węgierskich została znaleziona w jednym z muzeów USA, o tyle korona belgijska, jak wykazało długotrwałe śledztwo, znajdowała się w prywatnym <> Sierowa. Wykorzystawszy swoje stanowisko jako jednego z członków kierownictwa kontrwywiadu wojskowego <>, Sierow ukradł koronę belgijską wraz z licznymi kosztownościami. Korona bez żadnego rozgłosu powróciła do Belgii, Sierow zaś musiał pożegnać się ze stanowiskiem przewodniczącego KGB" (Chruszczow odmówił jednak wszczęcia dochodzenia w sprawie przeszłej działalności Sierowa 231 dium i mianował go szefem Głównego Zarządu Wywiadowczego Armii Radzieckiej.Dopiero po tracił kilku latach,w związku z inną sprawą, odwołano go ze wszystkich odpowiedzialnych 'rezy- stanowisk). niew, W miejsce Sierowa Chruszczow zaproponował mianowanie urodzonego w 1918r.byłego ż: A. sekretarza KC Komsomołu,a wówczas kierownika wydziału KC do spraw organizacji fy się partyjnych republik związkowych,Aleksandra Szelepina.I ten fakt,wraz z jego następ- ;ano- stwami,rzuca dodatkowe światło na sprawę zwolnienia Sierowa: jego odejście można uważać stali za konsekwencję wyłomu dokonanego w organach bezpieczeństwa przez młode pokolenie. nych W każdym razie nie ulega wątpliwości,że równowaga sił,jaka dotychczas panowała między .owa starymi funkcjonariuszami a młodym pokoleniem,uległa przesunięciu na korzyść tych ;zow drugich.Doświadczony Sierow uosabiał stare czasy i stare metody,podczas gdy nowa wej sytuacja wymagała nie tyle doświadczonego czekisty,co zręcznego polityka.Po wydarzeniach 1956r.w Polsce i na Węgrzech KPZR wyraźnie zmieniła swój kurs,który zmierzał do idcę "zaostrzenia czujności",ale bez uciekania się do przemocy i terroru.Doszło do tego twie ; zaostrzenie walki na odcinku ideologicznym, szczególnie przeciwko "rewizjonistom". inił, Czynniki te nakazywały położenie nacisku na "moment polityczny" w organach bezpie- 1ad- czeństwa.Wraz z odejściem Sierowa dokonano gruntownej czystki we wszystkich zarządach acji KGB.Wielu funkcjonariuszy odprawiono na emerytury i renty,innych kierowano do rnia pracy w wydziałach kadr różnych instytucji,a jeszcze innych mianowano naczelnikami isja wydziałów zmilitaryzowanych oddziałów różnego rodzaju ochrony lub zatrudniano w niewiel- sko , kich organizacjach gospodarczych. Nowe kadry dla KGB rekrutowały się głównie ny. ze środowisk młodych działaczy komsomolskich.Pierwsi sekretarze komitetów miejskich i obwodowych Komsomołu niejednokrotnie stawali się naczelnikami miejskich i obwodo- wa i wych urzędów KGB,instrukturzy KC lub komitetów miejskich Komsomołu obejmowali na ; stanowiska o icerów śledczych KGB.Drugi sekretarz Komsomołu Władimir Semiczastny został mianowany pierwszym zastępcą przewodniczącego KGB.Jednak w ostatecznym ań rezultacie zmiany te zmierzały w kierunku podporządkowania KGB partii,co doprowadziło ra, do osłabienia wpływów aparatu bezpieczeństwa na politykę wewnętrzną i zagraniczną dy państwa. 'o- , Ostatnim doniosłym aktem w dążeniu Chruszczowa do jedynowładztwa było zdymi- , sjonowanie 27marca 1958r.Bułganina,któremu zarzucono popieranie w poprzednim roku ra "grupy antypartyjnej".Jego urząd przejął Chruszczow,łącząc w ten sposób w swoim ręku ał funkcję pierwszego sekretarza partii i premiera rządu. Należy jednak podkreślić, że ly Chruszczow, dążąc do uchwycenia pełni władzy, nie zlikwidował żadnego ze swoich oponentów z wyjątkiem Berii.Ten fakt,jak i inne wydarzenia,które nastąpiły później el zdawały się potwierdzać, że wśród radzieckich przywódców ostatecznie utrwaliło się ie przekonanie,iż przywrócenie dawnych,stalinowskich metod rządzenia państwem nie jest już i- możliwe.Konsekwentna destrukcja "mitu Stalina" zapoczątkowana przez Chruszczowa 'i w 1956r.pod wieloma względami przypominała zniesienie poddaństwa przez cara Aleksandra y II w 1861r.i otworzyła drogę do całej serii długo oczekiwanych przez społeczeństwo reform. j Chruszczow starał się zreformować niemal wszystkie dziedziny życia państwa i społeczeństwa , radzieckiego i w niemałym stopniu to mu się udało,aczkolwiek w wielu obszarach jego "reformy" były połowiczne,a w innych w ogóle się nie powiodły.A jeżeli nawet najbardziej . charakterystyczną cechą rządów Chruszczowa było piętnowanie stalinowskiego totalitaryz- mu,które poszło dalej niż wszystkie inne przemiany,to przecież jego osobistą zasługą był 1 fakt,że udało mu się tego dokonać w sposób w zasadzie bezkrwawy.Jednak inspirowany przez niego proces przemian przysporzył mu wielu wrogów,zwłaszcza wśród przywiązanej do swoich stanowisk i przywilejów biurokracji partyjnej i rządowej,co nie mogło nie wpłynąć na dalsze losy "odwilży" i jego własne. 232 4. XX Zjazd KPZR - "tajny referat" Chruszczowa XX Zjazd KPZR odbył się w dniach 14-?5 lutego 1956 r. i do pewnego stopnia był punktem zwrotnym w postalinowskiej historii Związku Radzieckiego ze względu na oticjalne ujawnienie przez Chruszczowa zbrodni zmarłego przed trzema laty dyktatora. W porównaniu do XIX Zjazdu skład delegacji był znacznie odnowiony, co odzwierciedlało istotne zmiany w składzie kierownictwa partyjnego wszystkich szczebli. Niewątpliwie było to okolicznością sprzyjającą zamiacom Chruszczowa i już pierwsze godziny obrad zdawały się potwierdzać te przypuszczenia: wprawdzie w dniu otwarcia zjazdu delegaci uczcili chwilą ciszy pamięć Stalina, ale ani w referacie KC, ani w pierwszych wystąpieniach delegatów nie było żadnych szczególnych pochwał pod adresem nieżyjącego wodza. Jednak odczytany pierwszego dnia zjazdu przez Chruszczowa referat sprawozdawczy KC utrzymany był jeszcze w wymijającym tonie. Z jednej strony Chruszczow wygłosił kilka krytycznych uwag pod adresem Stalina, ale z drugiej strony odnotował jego zasługi w eksterminacji "wrogów ludu". Natomiast znacznie ostrzejszy w tej sprawie był głos Mikojana, który 16 lutego z trybuny zjazdowej przypomniał nazwiska kilku prominentnych działaczy partyjnych oszczerczo zaliczonych do "wrogów ludu". Jednak w dalszej części zjazdu, kiedy otrzymano wyniki powołanej wcześniej tzw. "komisji Pospiełowa" (Piotr Pospiełow, jeden z głównych teoretyków partii, twórca słynnego Krótkiego kursu i Biografii J.W. Stalina, został przez Chruszczowa postawiony na czele utworzonej przy KC KPZR komisji do zbadania przestępstw ery stalinowskiej), Chruszczow zwołał zamknięte posiedzenie Prezydium KC, na którym wymógł zgodę na ogłoszenie rezultatów prac komisji. Po długich i burzliwych debatach uczestnicy dyskusji większością głosów podjęli decyzję, że Chruszczow wygłosi przygotowany właśnie drugi referat, tym razem już o zbrodniach Stalina, ale dopiero po wyborze nowego KC i na specjalnym, zamkniętym posiedzeniu zjazdu (wielu członków kierownictwa partyjnego obawiało się, że inna kolejność wydarzeń mogłaby uniemożliwić ich ponowny wybór do KC KPZR). Postanowiono również, że nad referatem nie będzie żadnej dyskusji. Według opublikowanego stenogramu, Chruszczow wygłosił swój referat O kulcie jednostki i jego skutkach na porannym zamkniętym posiedzeniu zjazdu w dniu 25 lutego. Tekst referatu nie został uprzednio podany do wiadomości kierownictwa KC, którego skład nie był jeszcze ogłoszony (później treść referatu podano do wiadomości wszystkich krajowych organizacji partyjnych i zagranicznych partii komunistycznych). Mimo iż referat uchodził za tajny, to wkrótce po zakończeniu zamkniętego posiedzenia zjazdu jego treść uzyskała w kraju szeroki rozgłos i rychło też przedostała się do prasy zachodniej. I co ciekawe, Moskwa nie podważyła prawdziwości tekstu opublikowanego w gazetach krajów kapitalistycznych. Ale i komentatorzy zachodni, inaczej niż zwykle przy innych okazjach, nie zgłosili do referatu żadnych krytycznych uwag: ostra krytyka stalinizmu i Stalina została przez nich uznana za autentyczną, szczerą i - co najważniejsze - pełną. Tymczasem referat tak został pomyślany, by uwypuklić w nim te treści, które wiązały się z osobą Stalina i "kultem jednostki" przy jednoczesnym zminimalizowaniu negatywnej roli partii. W zasadzie Chruszczow ograniczył się tylko do potępienia przestępstw popełnionych przeciw członkom partii, którzy popierali Stalina i "generalną linię", natomiast z rezerwą odniósł się do ofiar "procesów pokazowych", uczestników opozycji itp. Bardzo ogólnikowo i dwuznacznie potraktował również pod- stawowy grzech stalinizmu - miliony ofiar zbrodniczego systemu, zwyczajnych ludzi, którzy stracili życie w katowniach NKWD - GB, z wyroków sądów, w łagrach czy na zesłaniu. Pomimo iż wystąpienie Chrus-.. uwa nie odsłoniło wszystkich ponurych stron epoki stalinowskiej, to jednak dogłębnie wstrząsnęło delegatami i nielicznymi gośćmi zjazdu. Przystępując do ataku na Stalina, mówca poddał ostrej krytyce tendencyjnie opracowaną 233 historię partii, krwawą rozprawę z Komunistyczną Partią Polski, aresztowanie Gomułki i egzekucję węgierskiego komunisty Beli Kuna. Wśród włączonych do referatu zagadnień znalazł się także "testament Lenina", który po raz pierwszy odczytano delegatom wraz z ostatnimi "listami" pierwszego wodza partii krytykującymi Stalina. Potępiając postawę i działalność Trockiego, Zinowiewa i Bucharina, Chruszczow wyraził jednak wątpliwość, czy śmierć tych osób była konieczna. Przy tej okazji nie omieszkał zaznaczyć, że każdy, kto nie zgadzał się ze Stalinem "obowiązkowo podlegał... psychicznemu i fizycznemu unicestwieniu". Korzystając z materiałów archiwalnych MWD odczytał kilka ostatnich listów do Stalina skazanych na śmierć działaczy partyjnych, w których ludzie ci pisali o okrutnych torturach, jakim ich poddawano, aby wydobyć od nich potrzebne zeznania. Ważną część referatu zajął problem odpowiedzialności Stalina za nieprzygotowanie Związku Radzieckiego do wojny z Niemcami. Chruszczow posunął się nawet do tego, by potępić pakt "Ribbentrop - Mołotow" i rozbiór Polski w 1939 r. (po wystąpieniu Chruszczowa kwestia ta nie została jednak podjęta przez ówczesne kompetentne czynniki warszawskie i zawisła w powietrzu!). Chruszczow czynił Stalina odpowiedzialnym nie tylko za poważne błędy w polityce zagranicznej, ale także za głęboki kryzys w rolnictwie i całej radzieckiej gospodarce. W słowach pełnych ironii skrytykował ustanowienie i funkcję "Nagrody Stalinowskiej", która w ZSRR miała zastąpić "Nagrodę Nobla" oraz zwyczaj używania nazwiska Stalina i innych I żyjących jeszcze przywódców radzieckich jako nazw dla niezliczonej liczby miast, instytucji, kołchozów i ulic (wkrótce rozpoczęto akcję zmiany nazw, a nawet przywracania dawnych nazw poszczególnym miejscowościom, i tak na przykład Stalingrad przemianowano na Wołgograd; Woroszyłowgrad raz jeszcze stał się Ługańskiem; Mołotow Permem itp.). Dzisiaj, zwłaszcza dla kogoś, kto nie pamięta czasów stalinowskich, wstrząs psychiczny, , jakiego wskutek wystąpienia Chruszczowa doznali świadkowie tego wydarzenia, społeczeń- ; stwo radzieckie, a nawet w pewnym sensie i inne społeczeństwa poddane wpływom Moskwy, może być trudny do zrozumienia. Tymczasem dla ówczesnych członków KPZR i zagranicz- ' nych partii komunistycznych, właśnie dla radzieckiego społeczeństwa nauczonego przez prawie ćwierć wieku traktować Stalina jako istotę nadprzyrodzoną, niemal jak Boga, było to ogromne przeżycie. Do tego momentu żaden obywatel Związku Radzieckiego urodzony po 1920 r. nie miał okazji spotkać się w swoim życiu z opinią kwestionującą dobroć i geniusz Stalina. W każdej sprawie, czy dotyczyło to nauki, polityki, kultury, gospodarki czy czegokolwiek innego, zdanie Stalina było wyrocznią - jego niekwestionowana wszechmoc implikowała niekwestionowaną wszechwiedzę. Prawo nakazywało, a szkoła uczyła od dziecka obywatela radzieckiego kojarzyć Stalina ze wszystkim co najlepsze i słuszne, a jego pokonanych oponentów traktować jak zoologiczne hybrydy określane w historii partii mianem faszystowskich hien, psów gończych kapitalistów, białogwardyjskich gadów itp. Od każdego obywatela ZSRR wymagano absolutnego oddania i poświęcenia się dla "Wielkiego Stalina" - z jego imieniem łączono osobiste pragnienia, dla niego formowano ludzkie charaktery i dla niego wreszcie dokonywano haniebnych i zbrodniczych czynów. Na ludzi zewsząd spoglądały portrety i posągi Stalina: ze ścian pomieszczeń i z placów parkowych, z rogów ulic, z lokomotyw, tramwajów, a nawet z drzwi do stajni i stodół. Książki, gazety, radio rozpoczynały swoje teksty i audycje od rytualnych peanów na cześć wodza - były to zresztą slogany stanowiące główną treść haseł na ogromnych planszach dekorujących wszystkie możliwe miejscowości. Tymczasem teraz, następca i były towarzysz Stalina, w obecności innych jego towarzyszy nazwał go kłamcą i zbrodniarzem przytaczając na to konkretne dowody. To był szok! Spośród najwyższych funkcjonariuszy partyjnych najbardziej zagrożeni wystąpieniem Chruszczowa musieli się poczuć starzy stalinowcy, jak Mołotow, Kaganowicz i Woroszyłow, którzy od początku nie zgadzali się z kursem liberalizacji ze względów politycznych, a także 234 Malenkow, który znajdował się w konflikcie personalnym i politycznym z Chruszczowem. W tym kontekście przemówienie Chruszczowa na zjeździe było decydującym posunięciem w walce o władzę. Wszyscy oni byli świadomi następstw inicjatywy pierwszego sekretarza KC, który swoim referatem i adresowanymi do nich aluzjami usuwał grunt spod nóg wczorajszych "przywódców", przygotowując odsunięcie ich od władzy. Wiele niepokoju wkradło się również w serca działaczy niższego szczebla partii. Część z nich obawiała się po prostu ujawnienia swojej przeszłości, swojego udziału w zbrodniach - inni zaś, mniej czy bardziej bierni uczestnicy represji, przekonali się, że swoje najlepsze lata stracili w służbie zbrodr iczej ideologii. Ludzi tych ogarnęły teraz zwątpienie i frustracja, co stało się powodem wielu aktów samobójczych wśród tej kategorii członków partii. W wielu miejscowościach Związku Radzieckiego, a przede wszystkim w stolicy ojczyzny Stalina, Tbilisi, przeciwko jego "detronizacji" zaprotestowali studenci. Na centralnym placu miasta, pod pomnikiem Stalina, zorganizowano wielki wiec z okazji trzeciej rocznicy jego śmierci, który przerodził się w masową manifestację. Część manifestantów usiłowała zająć budynek Centralnego Telegrafu i gmach KC KP Gruzji. Do miasta wkroczyły jednostki wojskowe, które używając broni rozpędziły manifestujących. Padły setki zabitych i rannych. Powtarzające się w następnym okresie protesty i opór części aparatu partyjnego z członkami kierownictwa centralnego na czele sprawiły, że dopiero w 1961 r. stało się możliwe usunięcie zwłok Stalina z Mauzoleum Lenina i złożenie ich pod murem Kremla obok prochów Feliksa Dzierżyńskiego. W czasach Breżniewa miejsce wiecznego spoczynku Stalina ozdobiono jego popiersiem. Pomimo powierzchowności, braku analizy teoretycznej i przemilczeniu wielu spraw w wygłoszonym na XX Zjeździe referacie, niewątpliwą zasługą Chruszczowa było to, że demaskując tzw. "kult jednostki" dokonał historycznego dzieła, które otwierało drogę do zrozumienia istoty radzieckiego socjalistycznego systemu społecznego, najbardziej chyba antyhumanitarnego w dziejach ludzkości. W tym względzie Chruszczow, mimo iż sam nie był bez skazy, okazał się jedynym człowiekiem w kierownictwie KPZR zdolnym podjąć sprawę omówienia błędów i zbrodni Stalina. Należy też przyznać, biorąc pod uwagę ówczesne realia polityczne i społeczne w ZSRR, że było to przedsięwzięcie niezwykle odważne, zwłaszcza że wśród wyższych warstw biurokracji partyjnej znajdowało się wielu ludzi, którzy wprost lub pośrednio byli zamieszani w bezprawia lat stalinowskich. Nie można było również lekceważyć ewentualnych reperkusji treści referatu na międzynarodową opinię publiczną, w szczególności w krajach "wspólnoty socjalistycznej" i w ogóle na międzynarodowy ruch komunistyczny. Należało przypuszczać, że tacy zatwardziali staliniści jak Mao Tse-tung, Bolesław Bierut, Matyas Rakosi, Enver Hodża, Maurice Thorez i inni stanowczo opowiedzą się przeciwko demaskowaniu Stalina i stalinizmu. W tym miejscu można by zatem postawić pytanie o motywy, jakimi kierował się Chruszczow przygotowując referat: czy miał to być - jak już wspomnieliśmy - tylko oręż w jego ręku w walce o władzę? Jest to problem złożony i w literaturze tematu niejednoznacznie przedstawiany. Roj Miedwiediew w cytowanej już biografii Chruszczowa skłania się raczej ku tezie, że decydującym czynnikiem w tym względzie były cechy charakteru Nikity Siergiejewicza: jego prostota i przyrodzona uczciwość, a w związku z tym szczera chęć powrotu do tych ideałów, którymi kierowało się pierwsze pokolenie zawodowych rewolucjonistów-bolszewików na początku lat dwudziestych. W lite- raturze zachodniej zaś przeważa pogląd, że potępienie Stalina na XX Zjeździe Chruszczow przedsięwziął przede wszystkim w tym celu, aby zracjonalizować system biurokratycznego zarządzania i umocnić władzę nomenklatury partyjnej. Innymi słowy, potępiając tylko represje przeciwko kadrom partyjnym chciał je uwolnić od strachu przed represjami umocniwszy ich pozycję w partii. Być może prawda leży gdzieś pośrodku i stąd najbardziej prawdopodobną wydaje się teza, że Chruszczow jako absolwent szkoły stalinowskiej, nie widząc możliwości utrzymania władzy w swoim ręku i nie mając nic do stracenia, zdecydował T 235 się na ten ryzykowny krok, by z jednej strony osłabić wpływy w partii swoich konkurentów i ich zwolenników, a z drugiej strony, by przyciągnąć do siebie oraz wzmocnić i pomnożyć szeregi tych wszystkich członków partii, których aspiracje społeczne i materialne z różnych względów nie zostały zaspokojone w poprzednim okresie. Tak przecież rozgrywał kiedyś swoją wielką partię Stalin. Jednak uczeń pod żadnym względem nie dorównywał nauczycielowi, aczkolwiek można się zgodzić, iż ze względu na okoliczności, Stalin miał chyba łatwiejsze zadanie. Przy tym Chruszczow - co istotne - także pod względem charakteru w niczym nie przypominał Stalina. Bez szerokiego poparcia społecznego same dobre chęci, gorące serce i źywiołowy temperament nie wystarczały, by w krótkim czasie skruszyć skamielinę stalinizmu, zwłaszcza że jej obrońcy prędko otrząsnęli się po pierwszym ciosie i przystąpili do kontrofensywy, domagając się rewizji postanowień XX Zjazdu potępiających "kult jednostki". Dla starej gwardii stalinowskiej ważne było zarówno osłabienie wrażenia, jakie wywołał referat Chruszczowa, oraz zawężenie kręgu oskarżeń, jak również odcięcie się od ewentualnego oskarżenia ich samych o współudział w przestępstwach. Wspólne starania radzieckich i zagranicznych stalinowców nie poszły na marne. 30 czerwca 1956 r. plenum KC KPZR przyjęło uchwałę O przezwycigżeniu kultujednostki ijego nastgpstw, w której Stalina określono mianem "wybitnego teoretyka i organizatora" i przypisano mu liczne zasługi, przede wszystkim w walce z opozycją, zapewnienie "zwycięstwa socjalizmu" w ZSRR, a także rozwój światowego ruchu komunistycznego i wyzwoleńczego. Zarzucano mu jedynie nadużywanie władzy, co - jak głosiła rezolucja - było skutkiem ujemnych cech jego charakteru. W rezolucji podkreślono nadto, że kult jednostki wprawdzie hamował rozwój społeczeństwa radzieckiego, to jednak nie mógł zmienić charakteru ustroju radzieckiego, dlatego polityka KPZR była słuszna, gdyż odpowiadała interesom narodu. Uchwała z 30 czerwca 1956 r. faktycznie zastąpiła decyzje XX Zjazdu, stając się odtąd zasadniczą platformą ideologiczną postalinowskiego konformizmu. 5. Gospodarka Śmierć Stalina, a szczególnie zdemaskowanie prawdziwego oblicza stalinizmu w 1956 r., otworzyły drogę do całej serii reform prawie we wszystkich dziedzinach życia w ZSRR. I owe tak potrzebne przemiany zostały uwarunkowane właśnie tymi dwoma czynnikami, jako że i Stalin nigdy by na nie nie pozwolił, a i ci, którzy dostrzegali taką potrzebę, bali się o tym mówić. Tego ryzykownego zadania podjął się dopiero Chruszczow po 1956 r., aczkolwiek trzeba przypomnieć, że nie wszystkie reformy zostały przez niego zapoczątkowane, jak również wiele z nich miało zupełnie drugorzędny charakter. Jednak najważniejsze reformy zostały przeprowadzone tylko dzięki jego inicjatywie i energii. Niektóre z nich miały rzeczywiście fundamentalne znaczenie, inne zaś były produktem jego charakteru - pasji zmieniania wszystkiego wokół bez względu na okoliczności. Działem gospodarki, któremu Chruszczow poświęcał najwięcej uwagi było rolnictwo. Spośród wszystkich członków najwyższych władz ZSRR Chruszczow uważał siebie za największego eksperta w dziedzinie rolnictwa i po umocnieniu swojej pozycji osobiście ingerował w politykę rolną chętnie wyręczając swoich ministrów w ich pracy. Tymczasem skolektywizowane rolnictwo było tym działem gospodarki radzieckiej, w którym oficjalna propaganda chyba najbardziej rozmijała się z rzeczywistością. Wprawdzie Chruszczow, kiedy go o to zapytano, nie zawahał się nazwać rzeczy po imieniu, to jednak pierwsza wzmianka na 236 temat rzeczywistej sytuacji w radzieckim rolnictwie i w życiu chłopów wyszła nie od niego, a od ludzi pióra. Bo to faktycznie zmarły w 1968 r. pisarz Walentyn Owieczkin był tym, który pierwszy w ZSRR zwrócił uwagę szerokiej opinii na to zagadnienie publikując kilka szkiców o radzieckich gospodarstwach rolnych. Pomimo iż Owieczkin trzymał się konwencji, że w pewnych okolicznościach krytyka ludzi władzy może być dopuszczalna, ale nie krytyka ustroju państwowego, to i tak musiał wykazać wiele odwagi, by zdecydować się, jeszcze za życia Stalina, w 1952 r., na opublikowanie s vojego pierwszego krytycznego szkicu o życiu radzieckich chłopów pt. Dzień zn dniem H rejonie. Po śmierci Stalina Owůieczkin opublikował cały cykl podobnych dokumentalnych opowiadań pod wspólnym tytułem Spruit y dnia pois szedniego, w którym wykazał, ile złego może wyrządzić gospodarstwu kolektywnemu niekompetentny sekretarz obwodowej lub rejonowej organizacji partyjnej. Jedną z najbardziej negatywnych postaci w opowiadaniach Owieczkina jest człowiek o nazwisku Borzow, pierwszy sekretarz komitetu rejonowego partii, typ brutalnego karierowicza, który stwarzając pozory poświęcenia i sprawnego działania, niepomny nakazów centralnych dyrektyw, zasypuje instancje nadrzędne radosnymi doniesie- niami o nieistniejących sukcesach, podczas gdy w rzeczywistości zajmuje się tylko dręczeniem chłopów, którzy w końcu zawsze sami znajdują jakiś sposób na nadrobienie zaniedbań. Przeciwieństwem Borzowa jest u Owieczkina Martynow, sekretarz komitetu partii w innym rejonie, który rozumie konieczność dobrego traktowania chłopów i potrzebę materialnych zachęt celem wyzwolenia u nich zapału do pracy. Hałaśliwe wtargnięcie Chruszczowa do radzieckiego rolnictwa ośmieliło innych twórców do kontynuowania przykładu Owieczkina. Może najbardziej kompetentnym z nich był Gabriel Trojepolski, zawodowy agronom. Jego Zapiski agronomu, pod względem konstrukcji wewnętrznej jako żywo przypominiające Zapiski my.śliw ego Iwana Turgieniewa, ukazują kilka kołchozów owładniętych paraliżem wskutek niekompetentnego, dyrektywnego sterowania ich pracą przez obwodową organizację partyjną. Wydając dyrektywę po dyrektywie, które z kolei opierano na dyrektywach przysyłanych z Moskwy, obwodowa organizacja partyjna wydawa- ła podległym sobie gospodarstwom polecenia, w których nie uwzględniano ani miejscowych warunków klimatycznych, ani glebowych. Autor napiętnował również niewłaściwą politykę kadrową niektórych obwodowych i rejonowych organizacji partyjnych - mianowanie i odwoływanie przewodniczących kołchozów i dyrektorów sowchozów bez trzymania się obowiązujących kryteriów. Problem ten przedstawił na przykładzie fikcyjnej postaci "Pro- chora XVII" - siedemnastego dyrektora pewnego sowchozu, zupełnego nieudacznika, zachowującego swoje stanowisko tylko dzięki patronatowi sekretarza komitetu rejonowego partii, któremu jest służalczo we wszystkim oddany. O ile pisarze radzieccy interesujący się sprawami wsi wyrażali w pewnym sensie "głos ludu", o tyle Chruszczow działał "od góry". I należy przyznać, iż osiągnął pewne sukcesy na tym polu, zwłaszcza w pierwszym okresie swoich rządów. Ale jego działania reformatorskie nie zawsze były przemyślane, nadto gwałtowne i nierzadko przynosiły odwrotny skutek od oczekiwanego. Pod koniec swojej kariery, kiedy jego wcześniejsze osiągnięcia w rolnictwie zostały zniwelowane przez nowe niepowodzenia, Chruszczow, chcąc ratować sytuację w swojej niecierpliwości wykonał tyle ruchów, że ludzie zajmujący się sprawami rolnictwa, od ministra w dół, zupełnie potracili głowy (generalnie chodziło o natychmiastowe opracowanie i wdrożenie programu "chemizacji" rolnictwa). Podobnie jak kiedyś w czasach stalinowskich, tak i w okresie rządów Chruszczowa wielu działaczy terenowych organizacji partyjnych, chcąc zyskać uznanie pierwszego sekretarza KC, na różne sposoby starali się wykazywać - na przekór jego oponentom - prawidłowość aktualnej "linii" w polityce rolnej partii. Zresztą podobnie jak Stalin wyolbrzymiał zasięg i siłę poparcia dołów partyjnych dla kolektywizacji rolnictwa na początku lat trzydziestych, 237 podobnie i Chruszczow szukał usprawiedliwienia dla swoich reform u działaczy średniego i niższego szczebla partii. W jednym przypadku dziwnym trafem Chruszczow uzyskał takie wsparcie w najmniej sprzyjającym dla siebie momencie - po wprowadzeniu w 1959 r. niemożliwie wysokich norm na obowiązkowe dostawy mięsa. Decyzja ta została oprotes- towana przez wszystkich, którzy byli obeznani z sytuacją panującą w rolnictwie. Tymczasem po kilku miesiącach obwiązywania zarządzenia z obwodu Riazania zaczęły napływać niezwykle optymistyczne informacje o nadzwyczajnych osiągnięciach tamtejszego sekretarza partii A. Łańonowa, któremu udało się dostarczyć państwu taką masę wołowiny, która trzykrotnie przekroczyła wyznaczony kontyngent: zamiast 48 tys. ton - 150 tys. ton! Wszelako - o czym w Moskwie nie wiedziano - już po roku tej przykładowej "kampanii" ńazańskiej okazało się, że w celu uzyskania tak imponującego wyniku w obwodzie tym wyrżnięto prawie każdą sztukę bydła. W następnym roku, by uniknąć skandalu, Riazań w tajemnicy zakupił potrzebną do uboju ilość bydła w innych obwodach. Wkrótce jednak cała mistyfikacja się wydała wprawiając w zażenowanie Chruszczowa i riazański komitet obwodowy partii, którego "przedsiębiorczy" sekretarz popełnił samobójstwo. Zasadnicze reformy Chruszczowa w rolnictwie wprowadzane od 1958 r., dotyczyły organizacji, bodźców i ustalenia hierarchii produkcji artykułów rolnych. Rozpoczęto od ograniczenia siły oddziaływania scentralizowanego systemu sterowania gospodarką rolną sprowadzając ministerstwo rolnictwa do poziomu zwykłego ciała doradczego. W to miejsce przyznano większą samodzielność w kierowaniu gospodarstwami rolnymi radom terenowym i lokalnym organizacjom partyjnym. Ale w przeważającej liczbie przypadków wymagało to delegowania na wieś działaczy z miejskich rad i organizacji partyjnych, którzy obarczeni różnymi zadaniami w swoim dotychczasowym miejscu pracy najczęściej nie mogli udźwignąć rozszerzonego zakresu obowiązków. Równocześnie kontynuowano, aczkolwiek w zmiennym tempie, akcję łączenia gospodarstw w większe kolektywy: do 1967 r. ogólna liczba kołchozów zmalała do 36 187 ze średnią liczbą gospodarstw chłopskich 418, podczas gdy liczba sowchozów, których powierzchnia była średnio dwa razy większa od kołchozów, wzrosła do 12 773 (proces komasacji kołchozów kontynuowano również po odejściu Chruszczowa i w 1978 r. odpowiednie cyfry przedstawiały się następująco: 26 700 - 495 - 20 484. Należy jednak zaznaczyć, że komasacje wywoływały niezadowolenie chłopów, ponieważ w tego typu gospodarstwach działki przyzagrodowe i ilość inwentarza były dużo mniejsze niż w koł- chozach. W miarę łączenia kołchozów w większe gospodarstwa powstawał problem rozszerzania ich możliwości i praw w zakresie mechanizacji. Pod koniec 1958 r. plenum KC KPZR na wniosek Chruszczowa powzięło uchwałę o reorganizacji Państwowych Stacji Maszynowo- -Traktorowych (MTS-ów) i sprzedaży techniki rolniczej kołchozom (Stalin uważ ił sprzedaż maszyn i narzędzi kołchozom za niedopuszczalną ze względów zasadniczych w społeczeństwie socjalistycznym, albowiem rozszerzyłoby to sferę obrotu towarowego, przekształcając część środków produkcji w towar. Kołchozom wolno było kupować tylko samochody ciężarowe). Pomiędzy MTS-ami, powołanymi w 1929 r., a kołchozami od zarania istniał konflikt interesów, ponieważ kołchozy tak organizowały swoją pracę, aby w jak najmniejszym stopniu korzystać z bardzo drogich usług technicznych, podczas gdy MTS-y, chcąc zapewnić sobie rentowność i wyższe dochody (płace), dążyły do maksymalnego rozszerzenia swojego serwisu. Jednak rozwiązanie MTS-ów i odpłatne przekazanie ich sprzętu kołchozom nie poprawiło sytuacji gospodarstw i warunków materialnych chłopów. Przeciwnie, kołchozy musiały wydać ogromne sumy nie tylko na zakup maszyn (w 1958 r. ceny tych maszyn podnoszono dwukrotnie), lecz również na budowę pomieszczeń dla ich przechowywania i remontów, w związku z czym większość kołchozów musiała odstąpić od realizacji innych potrzebnych projektów, a nawet obniżyć wynagrodzenie kołchoźnikom. Nie utworzono też zawczasu 238 nowego systemu usług w zakresie remontów techniki kołchozowej - kołchozy mogły zapewnić jedynie bieżący remont, nie zaś kapitalny, a należy mieć na uwadze fakt, że bardziej intensywna od tego czasu eksploatacja maszyn i traktorów znacznie skróciła czas ich żywotności. Likwidacja MTS-ów odbiła się również na pracy zakładów budowy maszyn rolniczych. Po zakupieniu sprzętu od MTS-ów kołchozom nie pozostawało już środków na zakup nowo produkowanych maszyn. W tej sytuacji państwo niast udzielić kołochozom długoterminowych kredytów zaczęło zmniejszać produkcję maszyn rolniczych. Dostawy sprzętu rolniczego gwałtownie zmalały. !uż w latach 1958-1959 wieś otrzymała dwukrotnie mniej nowych kombajnów, ciężarówek i innych urządzeń. W zasadzie jedynie produkcja traktorów utrzymywała się na niezmienionym poziomie z niewielką tendencją do progresji. Według oficjalnych statystyk w 1969 r. produkcja traktorów wynosiła 441 700 jednostek, ale liczba traktorów znajdujących się na wyposażeniu gospodarstw roinych, kołchozów i sow- chozów nie była imponująca i wynosiła tylko 1 704 000 (do 1978 r. ten stosunek nieco się poprawił: produkcja traktorów wzrosła do 567 000 rocznie, a w posiadaniu gospodarstw znajdowało się w tym roku 2 297 000 traktorów). W 1953 r., przemawiając do członków KC, Chruszczow przyznał, że wydajność radzieckiego rolnictwa w czasach stalinowskich w wielu dziedzinach była niższa niż w ostatnich latach Rosji carskiej, co maskowano fałszywymi statystykami. Pragnąc zmienić tę sytuację, Chruszczow uznał za najważniejsze zwiększenie inwestycji w rolnictwie i stworzenie systemu bodźców ekonomicznych. Odnośnie do pierwszej sprawy Chruszczow obiecał przede wszystkim elektryfikację części kołchozów - tam, gdzie było możliwe podłączenie ich do państwowej sieci energetycznej (do tej pory większość kołchozów nie była zelektryfikowana, aczkolwiek niektóre z nich posiadały własne generatory dieslowskie). Co do sfery bodźców materialnych - już w 1953 r. wydano rozporządzenie, które zresztą odsłoniło zasięg eksploatacji chłopów w czasach stalinowskich, zwalniające chłopów nie posiadających inwentarza żywego od obowiązkowych dostaw mięsa. Do sfery bodźców materialnych należałoby też zaliczyć zapowiedź obniżenia podatku od działek przyzagrodowych oraz faktyczne podniesienie minimalnych cen państwowych na obowiązkowe dostawy przy równoczesnym obniżeniu wielkości kontyngentów niektórych płodów rolnych (wszelkie nadwyżki produkcyjne kołchozy mogły sprzedawać po wyższych cenach). Z drugiej jednak strony zwiększono liczbę godzin, które chłopstwo musiało przepracować w gospodarstwie kolektywnym oraz zaostrzono kary za niewywiązywanie się z tego obowiązku, aż do groźby obcięcia areału działki przyzagrodowej włącznie. Wszelako wszystkie te zmiany, mając przede wszystkim na względzie usprawnienie funkcjonowania kołchozów, nie poprawiły sytuacji chłopów. Podniesienie cen na obowiązkowe dostawy, a w związku z tym chęć uzyskania jak najlepszych rezultatów finansowych i przypodobania się zwierzchnikom, wyzwoliły niezdrową konkurencję pomiędzy zainteresowanymi organizacjami partyjnymi, dyrektorami i przewod- niczącymi gospodarstw, co w praktyce przejawiało się w zmuszaniu chłopów do poświęcania maksimum swojej energii i czasu na pracę w gospodarstwie kolektywnym kosztem pracy na działce przyzagrodowej, która stanowiła główne źródło ich utrzymania. Innyr:z przykładem braku wyobraźni w reformowaniu wsi, który zresztą wynikał z pryncypiów ideologicznych, mógł być stosunek Chruszczowa do "sektora prywatnego" w radzieckim rolnictwie. Otóż zaalarmowany "nadzwyczajnym" rozwojem produkcji na działkach przyzagrodowych w rezul- tacie kilkuletniej względnie liberalnej polityki państwa w tym obszarze, Chruszczow za- inscenizował kampanię przeciwko zwiększaniu hodowli bydła prywatnego zalecając lokalnym organizacjom partyjnym nakłanianie chłopów do "dobrowolnego" oddawania krów gospodarstwom kolektywnym. Owa "kampania" z jednej strony spowodowała roz- goryczenie chłopów, a z drugiej strony rychło doprowadziła do spadku produkcji mleka w ZSRR. 239 Pragnąc jak najszybciej urzeczywistnić swoją wizję rolnictwa Chruszczow nie oszczędzał się i dużo czasu spędzał w terenie konferując z działaczami, schlebiając przewodniczącym kołchozów i dyrektorom sowchozów oraz czyniąc obietnice chłopom w zrozumiałym dla nich języku. Już samo to było dużym postępem nie tylko w dziejach ZSRR, ale w ogóle w historii Rosji od czasów Piotra I - po raz pierwszy bowiem od początku XVIII w. zaistniał pewien bezpośredni kontakt pomiędzy "ojcem na szczycie" a społeczeństwem. Dlaczego w takim razie rezultaty poczynań Chruszczowa w ostateczności nie były zadowalające? Otóż w ZSRR - poza wymienionymi już wyżej przyczynami - podstwową przeszkodą dla realizacji jakichkolwiek reform zawsze była niewłaściwa interpretacja, albo jeszcze lepiej - nad- interpretacja przez lokalne organy wykonawcze odgórnych zaleceń wypaczająca sens wszel- kich inicjatyw władz centralnych. Na przykład apel Chruszczowa skierowany bezpośrednio do chłopów i wzywający ich do "otrząśnięcia się z apatii" został odczytany przez nadgorliwych pracowników lokalnych organizacji partyjnych jako wezwanie do przyspiesze- nia tempa zmian w podległych sobie gospodarstwach bez potrzeby zastanawiania się nad celowością podejmowanej akcji. Ową szkodliwą nadgorliwość instancji terenowych można zilustrować na następującym przykładzie: kiedy Chruszczow skrytykował system tzw. "travopolja" - planowej, rotacyjnej metody uprawy łąk i pastwisk, odpowiedzialni funkcjonariusze komitetów rejonowych partii nakazali szefom gospodarstw kolektywnych natychmiastowe zaoranie tych terenów, pomimo iż w danym miejscu i czasie przewidywano na nich bardzo dobry urodzaj traw i wysokie zbiory siana. Kiedy zaś Chruszczow napomknął swego czasu o korzyściach, jakie daje uprawa roślin motylkowatych - wkrótce na dużych obszarach ZSRR zlikwidowano zasiewy pszenicy i żyta zastępując je bobem i koniczyną. Chruszczow bardzo pasjonował się uprawą kukurydzy: zamierzając przeznaczyć zago- spodarowywane w Kazachstanie i w innych rejonach ugory pod uprawę pszenicy, postulował szersze wykorzystanie starych obszarów rolniczych w europejskiej części ZSRR pod uprawę - dającej wysokie plony i doskonale nadającej się na paszę - kukurydzy. Ale i w tym przypadku zamiar Chruszczowa zaowocował brakiem umiaru na prowincji, gdzie wiele gospodarstw o nieodpowiednich dla tej kultury warunkach glebowych zostało zmuszonych do zaniechania uprawy pszenicy i przestawienia się na uprawę kukurydzy osiągając fatalne wyniki. Po wizycie Chruszczowa w Stanach Zjednoczonych w 1959 r. w Związku Radzieckim zainicjowano szeroką kampanię propagandową na rzecz wykorzystania kukurydzy jako pożywienia dla ludzi. I tak pewnego dnia, przyzwyczajeni do kaszy grycznej i owsianki mieszkańcy tego kraju zobaczyli półki sklepowe uginające się pod ciężarem opakowań z nie znaną im dotąd zawartością - płatkami kukurydzianymi. Jednak w tym przypadku, zrazu nieufni wobec owego "luksusowego specyfiku" świata zachodniego, ludzie prędko przekonali się do niego i odtąd posiłek złożony z kilku płatków kukurydzianych zatopionych w misce mleka zaczął wypierać tradycyjne rosyjskie dania śniadaniowe. Ów brak skuteczności wysiłków Chruszczowa, zmierzających do uleczenia chronicznych chorób wsi radzieckiej, znalazł swój literacki wyraz w krótkim opowiadaniu Fiodora Abramowa pt. Nowe życie wydrukowanym w 1963 r. w piśmie "Newa". Autorowi udało się przemycić między wierszami tego opowiadania wyraźnie uchwytną konstatację, że wszelkie niedole radzieckiego chłopstwa trwały nadal, i to nie tyle pomimo, ile właśnie na skutek "reform" Chruszczowa. Na tle bankructwa polityki rolnej Chruszczowa jedynym osiągnięciem, które ustaliło w ZSRR jego reputację jako "dobrego gospodarza", było zagospodarowanie ziem leżących odłogiem w Kazachstanie, na Syberii, Kaukazie i w okolicach Uralu. W rezultacie tej kampanii areał ziemi przeznaczonej pod uprawę pszenicy wzrósł do 67 mln ha w I956 r., co w porównaniu z 39 mln ha w 1950 r. stanowiło rzeczywiście niemałe osiągnięcie. Również pierwsze lata wykorzystywania tych ziem usprawiedliwiały celowość zainwestowanych w tę 240 operację ogromnych środków finansowych. Wszelako Chruszczow nie poprzestał na tym i wkrótce plan zagospodarowania ugorów został rozszerzony, ale - wbrew ostrzeżeniom rodzimych i zagranicznych ekspertów - uparte uprawianie na tych obszarach monokultury, bez stosowania płodozmianu i nawożenia gleby, nie rokowało niczego dobrego na przyszłość. Szybka erozja i wyjałowienie gleby w następnych latach doprowadziły do drastycznego spadku wydajności i obniżenia się jakości zboża czyniąc zasiewy każdego następnego roku coraz mniej opłacalne. I właśnie załamanie się produkcji rolnej na nowo zagospodarowanych obszarach oraz wyjątkowo zła pogoda, która objęła stare tereny rolnicze w europejskiej części Związku Radzieckiego spowodowały bardzo niskie zbiory w 1963 r. W ZSRR wystąpił ostry niedobór żywności i państwo, które w tym czasie zaopatrywało w zboże Kubę, samo zostało zmuszone do zakupu dużej ilości zboża w innych krajach, głównie w USA, Kanadzie i Australii. Tak więc trwający z górą czterdzieści lat eksperyment na radzieckim rolnictwie zaowocował brakiem żywności i koniecznością importu zboża z krajów kapitalistycznych, co było bolesnym ciosem dla prestiżu ZSRR na arenie międzynarodowej i dla samego Chruszczowa. To też prawdopodobnie przyspieszyło jego dymisję - dobre zbiory w 1964 r. przyszły zbyt późno, by go uratować. Jak należało się spodziewać, bezpośrednim następstwem niedoboru zboża był brak wystarczającej ilości paszy dla zwierząt, zwłaszcza dla bydła i świń, a w związku z tym spadek podaży mięsa. Zresztą hodowla świń zawsze stanowiła jedną z najsłabszych dziedzin radzieckiego rolnictwa, a teraz gwałtownie spadła z 70 do 40 mln sztuk i była to strata, którą zdołano odrobić dopiero po dziesięciu latach. * * * W przemyśle po 1956 r. położono nacisk na produkcję dobór konsumpcyjnych (przed trzema laty wobec takiej właśnie propozycji Malenkowa Chruszczow postawił się w opozycji ze względów politycznych) i już wkrótce w sieci handlowej ZSRR pojawiło się więcej towarów i w bogatszym asortymencie. W radzieckich sklepach zaczęła się nawet pojawiać niewielka ilość dóbr importowanych, którą wszakże wykupywano w ciągu kilku minut. Jednocześnie podniesiono płace pracownicze, zwłaszcza najmniej zarabiających oraz obniżono ceny na większość artykułów, z czego skorzystali już wszyscy konsumenci. Przystąpiono do stop- niowego wprowadzania siedmiogodzinnego dnia pracy (sześć godzin w sobotę), podwyższono emerytury, a nawet przejściowo przyznano niewielkie emerytury dla chłopów. Zmniejszono podatek "kawalerski", a takie samo świadczenie pobierane od bezdzietnych małżeństw zostało zniesione. XX Zjazd KPZR zatwierdził szósty 5-letni plan rozwoju gospodarczego, ale już w grudniu 1956 r. okazało się, że jest on nierelany. W tej sytuacji w pośpiechu opracowano plan przejściowy na 1-2 lata, a następnie nowy, tym razemjuż siedmioletni na lata 1959-1965. Owe "manewry" z ustaleniem planu spowodowane zostały z jednej stróny walką o władzę w łonie elity rządzącej, która doprowadziła do wyeliminowania w 1957 r. ze składu kierownictwa Mołotowa, Malenkowa i Kaganowicza, a następnie Pierwuchina i Saburowa, oraz z drugiej strony dążeniem Chruszczowa do zmiany priorytetów gospodarczych i przesu- nięcia środka ciężkości z tradycyjnie eksponowanego przemysłu ciężkiego na niedoceniany dotąd przemysł lekki, a w tym przemysł chemiczny (głównie produkcja nawozów sztucznych i tworzyw sztucznych). Jednak pomimo gorączkowych zabiegów organizacyjnych, coraz to nowych programów i bodźców, propagowane przez Chruszczowa na przełomie lat pięć- dziesiątych i sześćdziesiątych hasło "dogonić i przegonić USA w produkcji na głowę do 1970 r." było nierealne. O ile różnica pomiędzy ZSRR a USA w produkcji przemysłowej per cupita była w tym czasie rzeczywiście niewielka, to na początku lat sześćdziesiątych dotychczasowy relatywnie szybki wzrost gospodarczy w ZSRR uległ zahamowaniu. W 1963 r., w warunkach ostrego kryzysu w rolnictwie, globalny wzrost gospodarczy w ZSRR liczony w wartościach 241 bezwzględnych był już dużo niższy niż w USA. Do zahamowania rozwoju wielu sektorów radzieckiej gospodarki na początku lat sześćdziesiątych przyczyniły śię też wydatki na zbrojenia i realizacja programu kosmicznego. Szczególnie ucierpiał na tym zainicjowany przez Chruszczowa w latach pięćdziesiątych program budownictwa mieszkaniowego. Już na początku rządów Chruszczowa w Związku Radzieckim podjęto wiele działań mających na celu przyspieszenie postępu technicznego w gospodarce. Wówczas to między innymi rozpoczęto wielką akcję elektryfikacji linii kolejowych oraz zastępowanie parowozów lokomotywami spalinowymi (jednym z zarzutów wysuwanych przez Chruszczowa przeciwko Kaganowiczowi w 1957 r. była właśnie uparta wiara tego ostatniego w lokomotywy parowe). Starając się ulżyć kolejom rozwijano transport powietrzny - w krótkim czasie AEROFŁOT awansował do roli najważniejszego przewoźnika pasażerów na trasach długodystansowych (głównym typem samolotu pasażerskiego w tym czasie był odrzutowiec Tu-104). Ceny biletów lotniczych na kilku trasach obniżono do wysokości nie przekraczającej ceny biletów kolejowych. W 1959 r. w ZSRR zwodowano pierwszy na świecie lodołamacz atomowy "Lenin". Wiele wyrobów radzieckiej techniki zaprezentowano światu na międzynarodowej wystawie w Brukseli w 1958 r. (oraz w Montrealu w 1967 r.). Jednak najbardziej spektakularną demonstracją osiągnięć radzieckiej techniki było wypuszczenie 4 października 1957 r. pierwszego radzieckiego sztucznego satelity (sputnika), co stanowiło duże zaskoczenie dla świata zachodniego, który nie wierzył, mimo wcześniejszych zapowiedzi Moskwy, w możliwość rychłego zrealizowania przez ZSRR tego przedsięwzięcia. Wystrzelenie 3 li- stopada tego samego roku drugiego sputnika (z psem "Łajką" na pokładzie) uświadomiło Zachodowi, że sukces ZSRR miał swoje oparcie w zaawansowanej technologii w zakresie wysokiej mocy silników rakietowych. Te dwa wydarzenia zrodziły na Zachodzie następujące pytanie: jak to możliwe, by państwo przedstawiane jako technologicznie zacofane o niedoj- rzałej gospodarce, mogło zdobyć się na takie osiągnięcia? Szuk jąc odpowiedzi kompetentne czynniki w tych krajach doszły do wniosku, że tajemnica radzieckich sukcesów tkwi w dobrze rozbudowanym zapleczu naukowo-badawczym i technicznym, ale przede wszystkim w or- ganizacji oraz sposobie i zakresie jego finansowania. W ten sposób radziecki program "Sputnik" spowodował nie tylko wzrost prestiżu ZSRR na arenie międzynarodowej pod względem nauki i techniki, ale również przyczynił się do zwiększenia zainteresowania zachodniej, zwłaszcza amerykańskiej opinii publicznej bardziej dynamicznym rozwojem we własnych krajach tych dziedzin nauki i przemysłu, które bezpośrednio czy pośrednio wiązały się z badaniami kosmosu. Wkrótce też, zarówno wojskowi i jak przemysłowcy w tych krajach dostrzegli, że najlepszym sposobem na uzyskanie większych funduszy lub zrobienie dobrego interesu konieczne jest ściślejsze niż dotąd powiązanie własnych potrzeb z interesami państwa w dziedzinie prestiżowego programu kosmicznego, a co za tym idzie, również w dziedzinie obronności. Jeżeli bowiem rakieta mogła wynieść na taką wysokość sputnika z psem na pokładzie - równie dobrze mogła wynieść głowicę atomową. 6. Ku "praworządności socjafistycznej" Przywracanie "praworządności socjalistycznej" - jak nazywano w ZSRR odchodzenie od terroru i arbitralności w rządzeniu państwem - rozpoczęło się od uwolnienia osób zamieszanych w "spisek lekarzy". W następnym okresie zwolniono również i zrehabilitowano setki tysięcy osób, które przeżyły piekło łagrów włączając nawet żyjących członków byłej antyradzieckiej "armii" Własowa. Na mocy uchwały KC zrewidowano sprawy oskarżonych 242 w latach 1949-1950 działaczy kultury żydowskiej. Najwięksi spośród pisarzy i poetów żydowskich, artystów i reżyserów, tacy jak Lew Kwitko, Dawid Hoffstein, Icyk Fefer, Beniamin Zuskin - zostali rozstrzelani w 1952 r. Po ich pośmiertnej rehabilitacji powróciły z Kazachstanu tylko ich rodziny. Dokonano także rewizji "sprawy leningradzkiej". W tym przypadku zrehabilitowano również pośmiertnie znaczną liczbę działaczy partyjnych. Do Leningradu wróciło co najmniej dwa tysiące osób. Jednocześnie wytoczono szereg procesów przeciwko oficerom służby bezpieczeństwa. W grudniu 1954 r. odbył się publiczny proces przeciwko Wiktorowi Abakumowowi oraz pięciu byłym wyższym urzędnikom Ministerstwa Bezpieczeństwa Państwowego. Egzekucja skazanego na śmierć Abakumowa i jego współ- pracowników miała być dowodem, że reżim zdecydował się skończyć raz na zawsze z polityką fałszerstw, konstruowania oskarżeń oraz samowolą organów bezpieczeństwa. Rozwiązano powołane w 1934 r. słynne "trojki" - trzyosobowe Komisje Specjalne, których wydawane w trybie administracyjnym wyroki nie podlegały zaskarżeniu. Zreorganizowano - o czym już pisaliśmy - aparat służby bezpieczeństwa i poddano go ścisłemu nadzorowi Prokuratury ZSRR (odpowiednia ustawa w tej sprawie została wydana 24 maja 1955 r.). Odstąpiono od praktyki rozpatrywania przestępstw "przeciwko państwu" (terminem tym zastąpiono "prze- stępstwa o charakterze kontrrewolucji") w procesach tajnych, a kompetencje sądów wojskowych ograniczono do wyrokowania w sprawach o szpiegostwo i rozpatrywania przestępstw popełnionych przez wojskowych. Pomimo iż tego oficjalnie nigdy nie ogłoszono, w praktyce wymiaru sprawiedliwości przestano stosować "doktrynę Wyszyńskiego" z 1935 r., według której oskarżony o "przestępstwo kontrrewolucji" powinien zostać uznany za winnego, chyba że sam potrafił dowieść swojej niewinności (zniesiono natomiast ofcjalnie tzw. "doktrynę analogii" ograniczoną w 1935 r. do przestępstw o charakterze politycznym). Zawężono również interpretację definicji "aktu terrorystycznego", wyłączając z niej przestęp- stwa mniejszej wagi dokox ne z "motywów politycznych", jak na przykład naruszenie nietykalności osobistej urzędnika partyjnego lub państwowego. Okrojono kompetencje prokuratury w kwestii odwołań od wyroków na niekorzyść skazanego. Odtąd taka rewizja mogła zostać wniesiona najpóźniej do dwunastu miesięcy od zapadnięcia ostatniego wyroku w danej sprawie. Zmniejszono też wysokość kar za wiele rodzajów przestępstw, a nicktóre kategorie przestępstw w ogóle zostały zniesione (aborcja, nieobecność w pracy, porzucenie pracy). Z terminologii urzędowej wykreślono nazwę "obóz pracy i zastąpiono ją nieco łagodniejszym terminem - "kolonia pracy", co w praktyce nie miało żadnego znaczenia, aczkolwiek poprawiono nieco warunki bytowe więźniów. Innym krokiem naprzód były zapowiedzi unieważnienia przestarzałych, ale wciąż obowiązujących tysięcy ustaw, dekretów i zarządzeń wydanych w czasach Stalina. Zmianą godną uwagi było również podniesienie statusu zawodu prawnika, który od 1917 r. nie cieszył się w Związku Radzieckim zbyt dużym poważaniem władz (w ZSRR prawnicy nigdy nie uzyskali znaczenia, jakim cieszyli się w Rosji przed rewolucją bolszewicką, chociaż korzystano z ich porad jako konsultantów podczas dyskusji nad przygotowywanymi zmianami w systemie prawnym państwa). W 1956 r. przyspieszono tempo zwalniania więźniów politycznych i tryb rehabilitacji. W pierwszej kolejności zwalniano byłych członków partii i członków rodzin straconych komunistów. Natychmiast zwolniono z łagrów tych więźniów, których wyroki już wygasły, a których nadal więziono bezprawnie. W bardziej złożonych sytuacjach więźniów zwalniano bez rehabilitacji jako tych, którzy "odsiedzieli" wyrok. Proponowano im przy tym, żeby starali się o rehabilitację w trybie indywidualnym w późniejszym terminie. Zwalniano bezpartyjnych fałszywie oskarżonych o "działalność antyradziecką". Zwrócono również wolność nielicznym, pozostałym przy życiu członkom partii mieńszewickiej, eserowcom, anarchistom, spośród których większość znajdowała się w więzieniach, łagrach i na zesłaniu od 25-30 lat. W ciągu tych miesięcy zrehabilitowano i zwolniono wszystkich jeńców 243 wojennych i ludzi "przemieszczonych", którzy nie splamili się kolaboracją z wrogiem. Jednak gwoli prawdy należy powiedzieć, że proces rehabilitacji nie był wolny od niesprawiedliwości i braków. Sprawy rehabilitacji osób rozstrzelanych i zmarłych w więzieniach i łagrach cozpatrywano z reguły tylko na podstawie podań składanych przez rodziny lub przyjaciół. Jeśli takie podanie nie wpłynęło, sprawy nie rozpatrywano. Nie dokonywano też rehabilitacji uczestników ruchów opozycyjnych z lat dwudziestych i członków innych partii. Nie dokonano rewizji sfałszowanych procesów lat trzydziestych. Większość akt szeregowych więźniów po ich rehabilitacji natychmiast palono. Zamiast licznych protokołów przesłuchań pozostawało tylko krótkie zaświadczenie o rehabilitacji. Nikt też nie pociągał do odpowiedzialności oficerów śledczych NKWD-MGB, którzy prowadzili "dochodzenia" z zastosowaniem tortur, ani naczelników łagrów i więzień oraz strażników słynących ze swego okrucieństwa w stosunku do więźniów. Nie podano do publicznej wiadomości nazwisk donosicieli i oszczerców. Jedynie w pojedynczych przypadkach, kiedy sprawa nabrała rozgłosu, poszczególni funkcjonariusze NKWD-MWD otrzymywali upomnienia jako kary partyjne za "nadużycie władzy" lub za "stosowanie niedozwolonych metod śledczych" itp. Złagodzenie rygorystycznego prawa zaowocowało wzrostem przestępczości (w grudniu 1958 r. "uchwalono" nowe radzieckie prawo karne). To z kolei doprowadziło do przy- wrócenia w 1961 r. ostrzejszych sankcji za wiele rodzajów przestępstw. Na przykład, zniesiona w 1947 r. i przywrócona w 1950 r. kara śmierci została rozszerzona na szereg przypadków szpiegostwa, zdradę stanu, spowodowanie katastrofy, zabójstwo funkcjonariusza państwo- wego pełniącego służbę, zabójstwo w afekcie, gwałt, wszelkie akty terrorystyczne i za szerzący się na ogromną skalę bandytyzm. Karę śmierci zaczęto także orzekać za przestępstwa o charakterze gospodarczym: za defraudację, łapówkarstwo, spekulację itp. (karę śmierci w Rosji i ZSRR znoszono, a raczej ograniczano jej stosowanie w następujących latach: 1754, 1917, 1918, 1920 i 1947, ale tylko w krótkim okresie abolicji w 1917 r. zniesiono ją zupełnie. Od 1932 r. karę śmierci, określaną wówczas eufemistycznie jako "najwyższą formę obrony społecznej", zaczęto orzekać na szeroką skalę wobec osób oskarżonych o kradzież własności państwowej oraz za przestępstwa popełnione z motywów politycznych). Z przestępstw gospodarczych zagrożonych karą śmierci, spekulacja była tym rodzajem przestępstwa, wobec którego nowa regulacja prawna posiadała moc wsteczną - skazani wcześniej za spekulację i odsiadujący długoletnie kary więzienia prawie bez wyjątku zostali straceni (odpowiedni dekret w tej sprawie został wydany przez Prezydium Rady Najwyższej ZSRR w lipcu 1961 r.). Jednym z nabardziej powszechnych typów przestępstw w ZSRR była korupcja, ale zakwalifikowanie jej do kategorii przestępstw ciężkich bynajmniej nie oznaczało, że w każdym udowodnionym przypadku karano ją śmiercią. Zależało to bowiem od okoliczności: osobę, której udowodniono korupcję, na przykład wzięcie łapówki od zagranicznego (kapitalistycz- nego!) kontrahenta zwykle karano śmiercią, ale takie same przypadki pomiędzy obywatelami ZSRR traktowano bardziej selektywnie i w sprawach tych rzadziej orzekano najwyższe wyroki. Podobnie traktowano sprawy dotyczące handlu na "czarnym rynku" (z wyjątkiem handlu obcymi walutami) - musiało zostać naruszonych kilka artykułów kodeksu karnego, aby sprawcy zasądzić karę śmierci. Dla ilustracji można podać następujący przykład: w 1970 r. powien pomysłowy Ukrainiec mieszkający w bliskim sąsiedztwie gorzelni, zainstalował do swojego obejścia niewielki rurociąg, którym odprowadzał część spirytusu destylowanego dla własnych prywatnych potrzeb. Człowiek ten został skazany na karę śmierci, ponieważ dokonał naraz trzech poważnch przestępstw: ukradł własność państwową, handlował nielegalnie towarem o "wysokim stopniu społecznej drażliwości" i uzyskał wysokie dochody osobiste. Krokiem wstecz była Ustawa przeciwko pasożytom. Ustawa ta była skierowana - jak to określono - "przeciwko osobom uchylającym się od społecznie użytecznej pracy" i mogła 244 być zastosowana bez potrzeby dokonywania kwalifikacji prawnej czynu, który "kolidował" z powszechnie obowiązującymi normami społecznymi lub obyczajowymi. Początkowo mianem "pasożytów" określano drobnych spekulantów, pijaków i chuliganów zakłócających porządek publiczny. Jednak wkrótce okazało się, że ustawa ma również, a może przede wszystkim, zastosowanie wobec ludzi wolnych zawodów: pisarzy, poetów, malarzy, artystów. Wielu spośród nich nie było członkami stowarzyszeń twórczych i dlatego nie 'posiadali "społecznego oblicza". Bardzo prędko stawali się ofiarami moralnego terroru, szczucia ze strony sąsiadów podjudzanych przez władze, nierzadko trafiali za kraty. Przeważającą liczbę przypadków objętych "ustawą o pasożytach" rozpatrywały rozpowszechnione w tym czasie "sądy koleżeńskie" (robotników fabryki lub mieszkańców bloku czy osiedla), które mogły orzekać kary nawet do pięciu lat "wewnętrznego zesłania" w odległe rejony kraju (po zatwierdzeniu wyroku przez odpowiednią radę miejską). Podobnie jak kampania walki ze spekulantami przerodziła się niebawem w akcję antysemicką, tak kampania zwalczania "pasożytów" stała się jedną z form represji politycz- nych. Represje objęły nie tylko domagających się większej swobody słowa ludzi nauki i kultury, ale także rodzące się nieliczne ośrodki dysydenckie skupiające w tamtych latach przeważnie młodych pracowników nauki i studentów. Pierwsze takie grupki powstały w Moskwie jeszcze w dniach powstania węgierskiego w 1956 r. Grupy te zorganizowały kilka wystąpień na zebraniach komsomolskich i rozpowszechniały ulotki nawołujące do solidarno- ści z powstańcami węgierskimi i potępiające radziecką interwencję zbrojną. W Moskiewskim Uniwersytecie Państwowym zajmowała się tym między innymi grupa Lwa Krasnopiewcewa, która przyjęła nazwę " Związek Patriotów Rosji". Co najmniej dziesięciu członków tej grupy aresztowano i skazano na kary od trzech do dziesięciu lat więzienia. W 1957 r. w Leningradzie uwięziono niewielką grupę młodzieży, której przewodził Riewolt Pimienow. Represje dotknęły również wiele innych podobnych grup. Na początku lat sześćdziesiątych zakazano też zgromadzeń młodzieży pod pomnikiem Majakowskiego w Moskwie. Zbierające się pod obeliskiem grupki studentów były rozpędzane przez tzw. "drużyny ludowe" (utworzone decyzją Rady Najwyższej w 1959 r. "do nadzoru nad przestrzeganiem porządku publicz- nego"). W republikach dokonywano aresztowań osób oskarżonych o "nacjonalizm", a w niektórych obwodach o "krytykę kultu Chruszczowa". Należy jednak przyznać, że skala tych represji była nieporównywalna z masowym terrorem i aresztowaniami w czasach stalinowskich i być może o większości tych aresztowań Chruszczow mógł nawet nie wiedzieć. Grupy "dysydentów" z przełomu lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych działały z reguły w konspiracji, nie szukały rozgłosu i nie dążyły do nawiązania kontaktu z korespondentami zachodnimi, którzy zresztą mieli małe pojęcie o istnieniu tych grup. Innymi słowy, w porównaniu z poprzednim okresem za Chruszczowa było stosunkowo niewielu więźniów politycznych, ale też w zasadzie nie istniały jawne ruchy opozycyjne, które powstawały w drugiej połowie lat sześćdziesiątych. "Modernizacja" systemu prawnego w ZSRR po 1953 r., pomimo utrzymania się kilku reakcyjnych elementów, była dużym krokiem do przodu na drodze odchodzenia od pragmatyki okresu stalinowskiego. Generalnie reżim Chruszczowa, odrzucając masowy terror położył nacisk na społeczną kontrolę nad działalnością i życiem obywateli (13 stycznia 1960 r. rozwiązano ogólnozwiązkowe ministerstwo spraw wewnętrznych). A jeżeli podnosiły się głosy protestu przeciwko funkcjonowaniu szeroko pojmowanego aparatu przymusu, to przecież - gdyby przewrotnie odwołać się do konstatacji cara Aleksandra II w tej kwestii - można by to skwitować następująco: "represje tak samo jak swobody są pojęciem względnym i kiedy swobody rozszerza się kosztem represji, to narzekania na represje stają się bardziej głośne". W czasach Stalina nie do pomyślenia było wyrażanie niezależnej opinii nawet w obecności członka najbliższej rodziny - w czasach Chruszczowa teoretycznie można sobie było 245 pozwolić nawet na publiczną krytykę rządu, pod warunkiem że jest to prywatne zdanie nie wyrażające poglądów zorganizowanej grupy. 7. Oświata Reformy oświatowe Chruszczowa z 1958 r. z jednej strony zostały wymuszone przez krytykę istniejącego systemu oświatowego w ZSRR, a z drugiej strony przez brak spójności tego systemu z gospodarką państwa. Sam Chruszczow, samouk, o niewysokim cenzusie wykształcenia, nie był zbyt życzliwie usposobiony do ludzi, którzy chcąc uniknąć losu wyrobnika fizycznego poprzez szkołę szukali drogi do lepszego życia. Większość przed- stawicieli inteligencji radzieckiej miała wyższe wykształcenie i jak wszędzie na świecie, ludzie ci pragnęli tego samego dla swoich dzieci, ponieważ stwarzało to szansę osiągnięcia wyższego stanowiska zawodowego, a przez to wyższego statusu społecznego i lepszej pozycji material- nej. Ale niezależnie od swoich pragnień ograniczania rozwoju inteligencji jako kategorii społecznej (kategorii zawodowej), Chruszczow miał swoje powody, by zainicjować reformy w oświacie. W miarę jak radziecka gospodarka stawała się coraz bardziej skomplikowanym organizmem, w ZSRR zaczął wyłaniać się problem wysoko kwalifikowanych kadr kierow- niczych, a przede wszystkim dobrze przygotowanych do wykonywania specjalistycznych czynności kadr robotniczych. Redukcje w armii nie mogły wypełnić tej luki i tylko zmiany w systemie edukacyjnym były w stanie - w powszechnym odczuciu - sprostać takiemu zapotrzebowaniu. Do tej pory młodzi ludzie z podstawowym lub średnim wykształceniem nie spełniali tych wymogów, a i szkoły wyższe, politechniczne i uniwersytety, funkcjonujące w oparciu o "oderwany od życia", przestarzały system kształcenia również nie były zdolne "dostarczyć" gospodarce potrzebnych, nowocześnie myślących praktyków. Innym zagad- nieniem był fakt często podnoszony przez Chruszczowa, że radziecki system edukacyjny w ogóle "produkował" zbyt wiele osób z wyższym wykształceniem, a zbyt mało z przygotowa- niem zawodowym i średnim technicznym, a więc tej kategorii wykwalifikowanych pracow- ników, którzy w zakładach pracy stykali się z bezpośrednią produkcją. W reformach oświatowych Chruszczowa w zasadzie odstąpiono od wcześniejszej koncepcji wprowadzenia dziesięcioletniego systemu oświaty powszechnej. Przed 1958 r. szkoły dziesięcioletnie istniały w niektórych miastach, jednak większość uczniów w Związku Radzieckim zadowalała się ukończeniem siedmioklasowej szkoły podstawowej. Jedynie ci z nich, których ambicją było (lub ich rodziców) uzyskanie matury lub podjęcie w przyszłości studiów wyższych, decydowali się dobrowolnie na dalsze trzy lata nauki w zakresie szkoły dziesięcioletniej. Po 1958 r. obowiązkowym typem szkoły powszechnej stała się szkoła ośmioletnia obejmująca młodzież od 7 do 15 roku życia. Zgodnie z postulowanym kursem zdecydowana większość absolwentów szkół podstawowych nie powinna podejmować nauki w szkołach średnich, lecz bezpośrednio kierować się do pracy lub do szkół zawodowych (Chruszczow w ogóle proponował maksymalnie ograniczyć liczbę średnich szkół ogólno- kształcących). Ci z nich, którzy podjęli pracę zawodową, mogli uzupełniać swoje wykształ- cenie w szkołach wieczorowych, w których zajęcia odbywały się 2-3 razy w tygodniu w dni wolne od pracy produkcyjnej. Młodzież, która w przyszłości zamierzała podjąć studia wyższe, musiała uczęszczać do zreformowanej szkoły dziesięcioletniej, którą teraz wydłużono o jeden rok (Chruszczow zniósł opłaty za owe 3-4 dodatkowe lata szkoły średniej wprowadzone kiedyś przez Stalina). W ciągu tych czterech lat uczniowie poza normalnym programem szkolnym odbywali praktyki w przemyśle i rolnictwie w wymiarze jednej trzeciej godzin 246 lekcyjnych. Tego rodzaju system miał doprowadzić do "wzmocnienia więzi szkoły z życiem", co zresztą zostało wyrażone w specjalnym memorandum Chruszczowa skierowanym do członków KC KPZR w lipcu 1958 r. W związku z zawartymi w memorandum sugestiami władze oświatowe rozważały również możliwość wprowadzenia obowiązkowego dwuletniego "stażu produkcyjnego" dla absolwentów szkół średnich przed podjęciem studiów. Według założeń rozwiązanie to miałoby zmniejszyć "nacisk" na ograniczoną ilość miejsc w szkołach wyższych, a przede wszystkim odwieść potencjalnych kandydatów na studia od ich pierwotnej decyzji, z których wielu - jak się spodziewano - straci "po drodze" motywację do dalszej nauki. Pomimo szczerych chęci władz, w ZSRR nie udało się wprowadzić wszystkich postulowa- nych przez Chruszczowa zmian w oświacie do praktyki życia. Może najlepsze rezultaty osiągnięto we wdrażaniu koncepcji politechnizacji szkoły. W szkołach zaczęto urządzać nieduże pracownie techniczne, a na zajęcia techniczne przeznaczono 2-4 godziny tygodniowo. Przy szkołach wiejskich powstawały szkółki hodowli roślin, a w niektórych szkołach miejskich organizowano wydziały produkcyjne, wytwarzające produkcję towarową = meble, narzędzia, zabawki itp. Podobne "szkolne" wydziały powstawały również w obrębie poszczególnych przedsiębiorstw. Natomiast już w 1964 r. zrezygnowano z jedenastoklasowej szkoły średniej, powracając do dziesięcioletniego okresu nauczania. Po dymisji Chruszczowa, w drugiej połowie lat sześćdziesiątych, nowe władze oświatowe podjęły decyzję, że w przyszłości model powszechnej szkoły ogólnokształcącej będzie przedstawiał się następująco: pierwsze trzy klasy zamierzano przeznaczyć na kształcenie podstawowe, a następne pięć klas na średnie z dwuletnim, fakultatywnym przedłużeniem nauki dla tych uczniów, którzy chcieliby uzyskać maturę i ewentualnie przystąpić do egzaminów wstępnych na wyższe uczelnie. W związku z tym w 1973 r. podniesiono wiek ukończenia szkoły z 15 do 17 roku życia. Nie udało się również zastosować w pełni popieranej przez Chruszczowa zasady.,szkoły egalitarnej" dającej wszystkim równe szanse. Mimo iż zdecydowana większość rodziców popierała oficjalnie ideę szkół "bezklasowych", to w praktyce dzieci rodziców stojących wyżej w hierarchii społecznej, podobnie jak w czasach stalinowskich, nadal stanowiły "elitę", która uczęszczała do wybranych, cieszących się lepszą reputacją szkół. Tak więc mimo wszelkich ograniczeń i wprowadzenia zasady "umacniania więzi szkoły z życiem", w następnych latach nie nastąpił oczekiwany przez Chruszczowa spadek zainteresowania młodzieży studiami wyższymi - uczelnie z roku na rok "dostarczały" państwu coraz więcej absolwentów, którzy napotykali coraz większe problemy ze znalezieniem odpowiedniej pracy. Nie udało się też zlikwidować w oświacie łapówkarstwa, korupcji, protekcji itp. Prasa radziecka nieraz podnosiła ten problem pisząc o presji, jaką wywierają zamożni, wpływówi rodzice, często członkowie partii, na dyrektorów, nauczycieli, wychowawców, na komisje egzaminacyjne oraz nauczycieli akademickich celem zapewnienia swoim dzieciom lepszego, uprzywilejowanego traktowania w szkole, podczas egzaminów wstępnych i na uczelni. Pewną innowacją, którą próbowano upowszechnić w radzieckim szkolnictwie w czasach Chruszczowa, były organizowane w niektórych miejscowościach średnie szkoły koedukacyjne z internatami. Szkoły te z poszerzonym programem nauczania i regulaminem, który dawał więcej czasu na samokształcenie oraz na prace "społecznie użyteczne" dostarczały dodat- kowych korzyści uczniom pozwalając na nawiązanie bliższego kontaktu z nauczyciela- mi-pedagogami, jak również miały ich nauczyć współżycia w zróżnicowanej wspólnocie uczniowskiej. Powołując ten typ szkół władze oświatowe zamierzały osiągnąć dwa trudne do pogodzenia ze sobą cele: zorganizować środowisko wychowawcze dla dzieci pokrzywdzonych społecznie (na przykład dzieci z rozbitych rodzin) i równocześnie stworzyć modelowy układ wyzwalający aktywność (ińicjatywę) uczniowską. Eksperyment ten nie trwał jednak długo i jeszcze za Chruszczowa szkoły te były stopniowo likwidowane. Przy tym wiele cech tych 247 szkół zaczęły przejmować mniej kosztowne, coraz liczniejsze szkoły o wydłużonym dniu pracy, w których uczniowie przebywali do godzin wieczornych odbywając tzw. "zajęcia pozalekcyjne" w warsztatach szkolnych lub specjalnie przygotowanych do tego "świetlicach". Wiele dyskusji w środowisku radzieckich władz oświatowych, pedagogów i rodziców wywołało pytanie, czy dla dzieci nieprzeciętnie uzdolnionych należy tworzyć szkoły specjalne? Dotąd podstawowym typem szkoły, zresztą zgodnie z radziecką tradycją, była szkoła ogólnokształcąca, w ramach której, przynajmniej oficjalnie, nie przewidywano dzielenia dzieci ze względu na uzdolnienia. Wprawdzie w ZSRR istniały szkoły dla uzdolnionych artystycznie, jak na przykład Szkoła Baletowa im. Kirowa w Leningradzie, ale takie przypadki były bardzo nieliczne i ze względu na specy ikę tych szkół nie uważano ich istnienia za sprzeczne z zasadami wynikającymi z obowiązującej ideologii. Z czasem jednak, pod wpływem nacisków oddolnych, zakładane początkowo na eksperymentalną skalę szkoły dla dzieci wyjątkowo uzdolnionych, zwłaszcza w matematyce i językach obych, stawały się coraz liczniejsze. Ważną cechą "kampanii oświatowej" Chruszczowa, jego hasła "łączenia teorii z prak- tyką", był dynamiczny rozwój szkolnictwa korespondencyjnego i wieczorowego. Tego typu kursy pozwalały pracować i uczyć się lub studiować w różnych kombinacjach. Ten rodzaj edukacji dotyczył zarówno szkolnictwa średniego, jak i szkolnictwa wyższego. W 1964 r. w ZSRR korzystało z kursów korespondencyjnych około 1708 tys., a z wieczorowych 569 tys. studentów, co w porównaniu z liczbą 1584 tys. studentów stacjonarnych było relatywnie , wielkością bardzo dużą. W 1969 r. w 794 szkołach wyższych w ZSRR studiowało ogółem 4500 tys. studentów. W liczbie uczelni było 40 uniwersytetów, ponad 80 szkół medycznych ; oraz szkoły techniczne, pedagogiczne, rolnicze itd. Powoływano również nowe typy szkół wyższych, podejmujących kształcenie studentów w zakresie dziedzin dotychczas w ZSRR nie ' uprawianych. W 1965 r. w instytutach naukowych zaczęto stosować nowe techniki badawcze, I takie jak na przykład metody matematyczne w planowaniu gospodarczym itp. (coraz , powszechniej zaczęto też korzystać z techniki komputero vej). Podobnie jak w szkołach średnich, także w radzieckich szkołach wyższych proces , kształcenia polegał na przyswojeniu sobie przez studenta określonego kwantum informacji, a następnie poprawne wyrecytowanie ich podczas egzaminów. Zatem inaczej niż w zachod- nich systemach kształcenia studentów, w radzieckim systemie edukacyjnym nie przywiązywa- no większej wagi do rozwiązywania problemów utrzymując, że powinnością szkoły wyższej winno być wyposażenie absolwenta w niezbędną wiedzę teoretyczną, która ułatwi mu rozwiązywanie określonych zagadnień później, w trakcie pracy. Inną charakterystyczną cechą radzieckiej oświaty od najniższych poziomów kształcenia aż po studia wyższe była intensywna indoktrynacja uczniów i studentów "marksizmem-leninizmem". W szkołach wyższych wykładom z zakresu wiedzy społeczno-politycznej poświęcano ponad dziesiątą część ogółu zajęć studentów bez względu na typ uczelni i kierunek studiów (w zakres tego bloku programowego wchodziły następujące dyscypliny: historia KPZR, filozofa marksistowska, ekonomia polityczna socjalizmu i tzw. "naukowy komunizm"). Pomimo iż ów blok przedmiotowy kończył się egzaminami, to jednak wskutek naturalnego cynizmu tego rodzaju "nauki", jak również wskutek ignorancji wykładowców tych przedmiotów, zdecydowana większość studentów podchodziła do nich bez wiary w przekazywane im treści i traktowała je z ledwo skrywaną nonszalancją. W 1956 r. wiele zamieszania w umysłach uczniów ostatniej klasy szkół średnich, a zwłaszcza nauczycieli historii ZSRR (historii KPZR), spowodowała decyzja władz oświatowych zakazująca egzaminu końcowego z tego przedmiotu po wy- stąpieniu Chruszczowa na XX Zjeździe partii, które zdeaktualizowało dotychczasową wykładnię tej dziedziny wiedzy. W ogóle generacja radzieckich nauczycieli i wykładowców przedmiotów humanistycznych, zwłaszcza historii, której przyszło pracować w szkołach i uczelniach w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych, przeżywała nieustanne rozterki 248 z powodu braku pewności, czy to, co jest aktualne dzisiaj, będzie obowiązywało również jutro? Jednym z bardziej pozytywnych aspektów szkolnictwa w ZSRR był szeroko roz- budowany system stypendialny. Poza nielicznymi wyjątkami, które dotyczyły młodzieży z rodzin zamożniejszych, w zasadzie wszyscy studenci mogli otrzymać stypendium. Stypendia nie były wysokie, ale mogły być różnicowane w zależności od wyników w nauce - słabe oceny groziły utratą stypendium. Po ukończeniu studiów każdego absolwenta obowiązywał kilkuletni "staż zawodowy" w miejscu i zakładzie pracy, gdzie go skierowano zgodnie z "potrzebami narodu radzieckiego". Tylko najlepsi absolwenci, a także ci, którzy posiadali wpływowych rodziców, mogli sami sobie wybierać miejsce i rodzaj pracy. Być może jedyną cechą środowiska młodzieży akademickiej w ZSRR, przynajmniej do końca lat sześć- dziesiątych, która odróżniała go pozytywnie od Zachodu był fakt, że ominęła go fala narkomanii, chociaż i to nie jest takie pewne. Wszelako brak łatwego dostępu do narkotyków studenci radzieccy rekompensowali sobie innym rodzajem "odurzenia", bardziej szkodliwym z punktu widzenia władz - słuchaniem, tam gdzie to było możliwe, zagranicznych audycji radiowych (według nieoficjalnych danych, ponad 1/3 studentów Uniwersytetu im. M. Kapsukasa w Wilnie notorycznie słuchała zachodnich radiostacji). Możliwość słuchania radiostacji zachodnich dawała tym młodym ludziom poczucie nonkonformizmu i rozszerzała ich horyzonty myślowe dostarczając tym samym podobnych, ale tańszych wrażeń niż trans narkotyczny. Kiedy w latach sześćdziesiątych przez środowiska młodzieży akademickiej na Zachodzie przetoczyła się fala niepokojów, również w ZSRR, aczkolwiek z pewnym opóźnieniem, wystąpiło podobne zjawisko, chociaż o mniejszym natężeniu i w dużo łagodniejszej formie. 8. Nauka i kultura W nauce najlepsze rezultaty osiągnął ZSRR w dziedzinie badań kosmicznych i atomo- wych związanych przede wszystkim z zainicjowanym przed kilku laty przez Moskwę wyścigiem zbrojeń. Ogromnymi nakładami środków rozwijano nowoczesną technikę rakieto- wą, badania nad fizyką jądrową i techniką atomową. Energię atomową starano się również wykorzystywać w gospodarce cywilnej. Jeszcze w 1954 r. w Obnińsku w obwodzie kałuskim uruchomiono pierwszą w świecie przemysłową elektrownię atomową. Pragnąc zamanife- stować przed światem swoje możliwości w innych dziedzinach, w latach 1956-1957 podjęto spektakularne badania naukowe na Biegunie Północnym i na Antarktydzie, gdzie zain- stalowano dwie stacje badawcze "Wostok" i "Sowietskaja". W samym ZSRR otwierano jeden po drugim nowe instytuty i ośrodki badawcze: Instytut Badań Jądrowych w Dubnej pod Moskwą (1961), w którym podjęli pracę poza uczonymi radzieckimi naukowcy z państw "wspólnoty socjalistycznej", tym w z Polski, Instytut Fizyki Ziemi i Atmosfery, Instytut Radio- i Fizyko-Chemicznej Biologii, Akademię Architektury i Budownictwa, Instytut Sinologii i inne. Ważnym przedsięwzięciem związanym z imieniem Chruszczowa stało się powołanie Syberyjskiego Oddziału Akademii Nauk ZSRR i budowa największegó ośrodka naukowego niedaleko Nowosybirska - Akadiemgorodka. Wkrótce zaczęło tu funkcjonować ponad dziesięć dużych instytutów powołanych do rozwiązywania nie tylko regionalnych problemów Syberii i Dalekiego Wschodu, lecz również do prowadzenia badań podstawowych w dziedzinie nauk przyrodniczych i ekonomiki. W latach 1956-1957 zaczęło się też ukazywać wiele nowych pism popularnonaukowych i naukowych, także z zakresu historii: "Istorija 249 SSSR", "Woprosy Istorii KPSS", "Nowaja i Nowiejszaja istorija". W pismach tych zaczęły się pojawiać publikacje poruszające tematy traktowane dotąd jako zakazane. Przywrócono wydawanie roczników gospodarczych ("Narodnoje choziajstwo SSSR") i branżowych roczników statystycznvch. Przystąpiono do prac nad 55-tomowym wydaniem Dziel wszystkich Lenina oraz wielotomowych wydawnictw encyklopedycznych: Wsiemirnaja istorija, Istoriezes- kaja encyklopedija, Wsieobszczaja istorija iskusstw. W latach 1958-1960 rozszerzały się, aczkolwiek bardzo powoli, kontakty między- narodowe nauki radzieckiej. Z dużymi oporami rozwijała się zakazana dotąd socjologia. Po Międzynarodowej Naradzie Socjologów, w której w niewielkiej liczbie wzięli również udział radzieccy uczeni, w ZSRR powołano Radzieckie Stowarzyszenie Socjologiczne. Nadal jednak utrzymywało się poważne zacofanie w radzieckiej biologii i w naukach rolniczych. Chrusz- czow znajdował się pod silnym wpływem Łysenki i popierał go przy każdej okazji. Kiedy w 1959 r. Chruszczow odwiedził Syberyjski Oddział AN ZSRR i dowiedział się, że dyrektorem Instytutu Cytologii i Genetyki jest przeciwnik Łysenki - profesor Mikołaj Dubinin, zażądał jego natychmiastowego odwołania. Wcześniej, bo w 1958 r. Chruszczow zmusił prezesa Ukraińskiej Akademii Nauk, by wprowadził do praktyki proponowane aktualnie przez Łysenkę metody nawożenia gleby. A kiedy w 1962 r. Akademia Nauk ZSRR powołała komisję do sprawdzenia wyników doświadczeń prowadzonych przez Łysenkę, Chruszczow przyczynił się do rozwiązania komisji. W 1963 r. zaś, gdy na wniosek Andrzeja ' Sacharowa, Akademia Nauk odrzuciła w wyborach kandydatury dwóch zwolenników Łysenki, Chruszczow polecił powołać specjalną komisję mającą rozważyć możliwości rozwiązania Akademii. "Takiej Akademii - powiedział jej prezesowi - w ogóle nie potrzebujemy". Dopiero po odsunięciu Chruszczowa od władzy łysenkizm stopniowo zaczął tracić rację bytu w nauce radzieckiej. Jednak samego Łysenkę, który zmarł w I976 r., nie i pozbawiono ani tytułów naukowych, ani nie odebrano mu odznaczeń państwowych. Tyle ; tylko, że pozbawiony monopolu zagwarantowanego mu przez władzę przestał istnieć jako uczony. To samo dotyczyło wielu jego zwolenników. Niektórzy z nich jeszcze w latach ' osiemdziesiątych zajmowali wysokie stanowiska w systemie organizacyjnym nauki radzieckiej. Pierwsze oznaki ożywienia kulturalnego w Związku Radzieckim dały się już zauważyć w latach 1953-1955. Jednym z najbardziej popularnych pism literackich w tym okresie był redagowany przez znanego poetę Aleksandra Twardowskiego "Nowyj Mir" (w 1954 r. na pewien czas redaktorem naczelnym tego pisma został Konstanty Simonow), na łamach którego zaczęły się pojawiać artykuły wyraźnie sugerujące, że podstawowym obowiązkiem pisarza jest ukazywanie prawdy, a nie konformizm wobec oficjalnie obowiązujących streotypów (po odejściu Chruszczowa "Nowyj Mir" jako pismo wysokonakładowe był stopniowo ograniczany, a do redakcji wprowadzono mniej "liberalnych" ludzi). W opozycji do osób, które podjęły w swojej twórczości sugestie pisma Twardowskiego postawiła się liczna grupa "nadwornych" działaczy kultury i twórców, dla których w dalszym ciągu jedynym kryterium oceny dzieła literackiego powinna być jego wierność ideałom lansowanym przez partię. Ich głównym argumentem w polemice ze zwolennikami ożywczych prądów w literatu- rze była teza, że "w przypadku, kiedy pisarz jest ideologicznie niezdecydowany lub jeżeli cechuje go przeciwstawne nastawienie, szczerość jego wypowiedzi powiększa tylko szkodliwy wpływ na czytelników". Walka pomiędzy "liberałami" a "konserwatystami" w literaturze toczyła się przez lata pięćdziesiąte i sześćdziesiąte głównie na łamach niektórych czasopism oraz w ramach "kółek literackich" i niestety przysłoniła wiele innych problemów, z którymi borykała się wówczas kultura radziecka. Ale mimo to dostarczyła ona odczuwalnego impulsu dla odrodzenia się ogólnego dążenia w kierunku większych swobód nie tylko w literaturze, 250 zwłaszcza po XX Zjeździe KPZR. Nie od rzeczy będzie też dodać, iż owa poszerzona wolność wypowiedzi wpłynęła między innymi na zachowanie się cenzury, której działalność od tej pory zmierzała raczej w kierunku ustanowienia limitów na nowe swobody niż przywracania starych, restrykcyjnych metod ingerencji. W latach 1953-1954 w ZSRR mogły się ukazywać tylko takie książki, które led vie dotykały najgorszych stron stalinizmu. Należy do nich zaliczyć W rodzinni'm mieście Wiktora Niekrasowa, a przede wszystkim Odwilż Ilji Erenburga, której tytuł stał się nazwą pospolitą dla określenia pierwszego okresu postalinowskiego odprężenia. Nieoczekiwanie dla radzie- ckiego czytelnika Odvs,ilż po raz pierwszy zwróciła jego uwagę na ujemne strony "socrealiz- mu" w kulturze i sztuce oraz na patologiczne zjawiska w stosunkach społecznych i narodowo- ściowych w ZSRR, jaki zrodził system stalinowski. Erenburg opisał przede wszystkim nędzę życia robotników, ale także utalentowanych artystów, którzy zmuszeni przez okoliczności zarabiali na swoje utrzymanie malowaniem na murach socrealistycznych scen z życia kołchoźników, wizerunków przodowników pracy czy żydowskich "cyrulików" o twarzach morderców oczekujących trwożnie na dopełnienie się ich losu z ręki "sprawiedliwości ludowej" w związku ze spiskiem lekarzy. Bohaterem książki jest szczery stalinowiec, Iwan Wasiliewicz Żurawlew, dyrektor fabryki, który całą swoją energię poświęcał na wykonywanie planu bez zwracania uwagi na warunki pracy i zdrowie robotników. Odwilż w literaturze i sztuce trwała także w latach 1956-1957. Wraz z ogólną akcją rehabilitacyjną, zrehabilitowano wówczas pośmiertnie wielu pisarzy i artystów, a ich dzieła starano się selektywnie wznawiać. W oficjalnym obiegu ponownie pojawiło się nazwisko Anny Achmatowej, której twórczość poetycka, tak potępiona kiedyś przez Żdanowa, obecnie zaczęła zyskiwać sobie uznanie radzieckiej krytyki. Niewątpliwym znakiem tamtych czasów było również publikowanie przez radzieckie oficyny wydawnicze szerszego niż dotąd katalogu autorów zachodnich. Taka tendencja zrodziła jednak sprzeciw ze strony niektórych członków Związku Pisarzy Radzieckich (drugi od 1934 r. zjazd pisarzy odbył się w grudniu 1954 r.), którego prezes, Aleksander Fadiejew, w l956 r. popełnił samobójstwo (tragiczną śmierć Fadiejewa niektórzy wiążą z jego chorobą alkoholową). Od połowy lat pięćdziesiątych zaczął się rozwój poezji, która do 1953 r. nie była niczym więcej, niż rodzajem rymowanej propagandy i ze wszystkich gatunków literackich miała chyba największy udział w utrwaleniu się stalinizmu w świadomości społeczeństwa radzie- ckiego. Jakże wymowne w tym kontekście były słowa Pawła Antokolskiego, poety, aktora i reżysera, który zakończył jeden ze swoich wierszy z 1956 r. taką oto konstatacją: "Jego, który umarł, nienawidziliśmy mniej niż naszego milczenia...". Oprócz wspomnianego już Twardowskiego w połowie lat pięćdziesiątych do literatury radzieckiej weszła cała plejada młodych, energicznych i odważnych poetów, a wśród nich Andrzej Wozniesieński, Bułat Okudżawa, Borys Słucki i Robert Rożdiestwieński. Do pisania powrócił ruwnież Mikołaj Zabołocki, który wiele lat spędził w więzieniach i obozach. Jednak największy entuzjazm czytelników i słuchaczy budził swoimi wierszami (i podczas wieczorów autorskich), urodzony w 1933 r. Eugeniusz Jewtuszenko. Z racji konsekwentnie antystalinowskiej postawy Jew- tuszenkę powszechnie uważano niemal za oficjalnego poetę Chruszczowa, aczkolwiek zarówno dla pierwszego, jak i dla drugiego, takie połączenie nie zawsze były wygodne i miłe. Jewtuszenko i kilku jeszcze innych radzieckich poetów cieszyło się cównież niemałym zainteresowaniem na Zachodzie, gdzie kilkakrotnie wyjeżdżali zapraszani na specjalnie organizowane dla nich spotkania literackie. Znaczącym wydarzeniem w literaturze radzieckiej tamtego okresu stała się powieść Owieczkina Trudnci i io.snu, która kończyła jego cykl Spru :i dnia pois,szednicKo, rozpoczęty jeszcze w 1952 r., a także opowiadanie Trojepolskiego Knrieru Knrluka. Z niemałym odzewem spotkały się również takie książki, jak Okruc icństis.o P. Nilina, Biti u nu drod:e 251 G. Nikołajewej, Wyboje W. Tendriakowa, czy szkice W. Sołouchina Wladimirskie osadv.. Wszelako pierwszym radzieckim pisarzem, który całkowicie uwolnił się od stalinowskiej konwencji literackiej, był Władimir Dudincew. W 1956 r. Dudincew opublikował we wspomnianym już czasopiśmie "Nowyj Mir" powieść o stosunkach w środowisku uczonych pt. Nie samiům chlebem, w której poruszył temat niesprawiedliwych i bezprawnych represji. Autor po raz pierwszy pokazał czytelnikowi radzieckiemu, jak utalentowana, szczera i wartościowa jednostka może zostać zniszczona przez okopaną w swoich pozycjach klikę zawistnych współpracowników i biurokratów sprzeciwiających się wszelkim zmianom, które mogłyby zagrozić ich własnym interesom. O książce tej mówiono wszędzie, studenci wielu uczelni urządzali otwarte i nieoficjalne konferencje czytelnicze. Duże wrażenie na opinii publicznej wywarła dyskusja nad powieścią na zebraniu pisarzy Moskwy, a zwłaszcza ostre, żarliwe przemówienie Konstantego Paustowskiego, którego tekst, przekazywany w odpisach z rąk do rąk obiegł cały kraj. Niebezpiecznie szeroki rozgłos, jaki uzyskała powieść Dudincewa, skłonił nawet samego Chruszczowa do zabrania głosu w tei sprawie: nie będąc jeszcze przygotowany do udzielenia poparcia "odwilży" w literaturze, Chruszczow w swoich oficjalnych wystąpieniach przy każdej okazji atakował książkę Dudincewa za rzekomy brak obiektywizmu i przedstawianie rzeczywistości w "krzywym zwierciadle". Powieścią, która narobiła najwięcej zamieszania w życiu kulturalnym ZSRR w latach 1958-1960, była książka Borysa Pasternaka Doktor Żyrs ago, przy czym -jak na ironię - nie była ona uważana przez samego autora za powieść antyradziecką. Powieść powstała w połowie lat pięćdziesiątych i opisywała los człowieka uwikłanego w wydarzenia rewolucyj- ne, który - podobnie jak bohater Cichego Donu Szołochowa - nie potrafił określić swojego miejsca w latach wojny domowej. Zatem nie był to zupełnie nowy temat w literatucze radzieckiej i prawdopodobnie książka ta nie zwróciłaby na siebie uwagi krytyków niemal całego świata, gdyby nie zakazano jej publikacji w ZSRR. Po odmowie wydrukowania książki w ojczyźnie, Pasternak przekazał rękopis jednemu z lewicowych wydawców włoskich i w 1957 r. powieść ukazała się drukiem we Włoszech i innych krajach zachodnich. Początkowo powieść nie wywołała sensacji i nie spowodowała żadnych publicznych ataków na pisarza - prasa radziecka po prostu przemilczała całe to wydarzenie. Ale kiedy w październiku 1958 r. Pasternakowi przyznano za tę książkę literacką Nagrodę Nobla, wówczas w ZSRR rozpoczęto przeciwko niemu kampanię niewybrednych oskarżeń, pomówień i oszczerstw. Do akcji najpierw przystąpiła "Prawda", a za nią organizacje partyjne, społeczne, Komsomoł, utworzony właśnie Związek Pisarzy RFSRR oraz pojedyncze osoby - często dotychczasowi przyjaciele pisarza. W tych okolicznościach Pasternak odmówił przyjęcia Nagrody Nobla. Opuszczony, ciężko chory i pognębiony, poeta zmarł w maju I 960 r. w swoim domu w osiedlu pisarzy Pieriediełkino pod Moskwą. Okres od l958 do 1960 nie był zbyt bogaty w wydarzenia literackie. Może najgłośniej- szym tytułem był poemat Za alą dal Twardowskiego opublikowany w "Prawdzie" oraz pierwsze powieści kirgiskiego p ;arza Czingiza Ajtmatowa, zwłaszcza powieść pt. Dżamila. Za to w tych latach zaczęły się uk: zywać drukiem wspomnienia wojskowych radzieckich, co było nie do pomyślenia w poprzedi:im okresie. Podobnego rodzaju wspomnienia zaczęły pisać setki ludzi, ale tylko niewielka ich część została oficjalnie opublikowana. Większość z tych wspomnień zostało rozpow . echnionych w postaci rękopisów lub maszynopisów wśród osób bliskich autorom. Natom. st przełomowym okresem w historii literatury i kultury radzieckiej okazały się lata 1961-19t,. W tym czasie dokonano wielu rzeczy, których później nie udało się już wymazać z pamie.;i ludzi. Pierwszym znaczącym wydarzeniem w tym okresie stało się wydanie w 1961 r. zuioru poezji Maryny Cwietajewej - pierwszej tego typu publikacji wierszy znakomitej rosyjskiej poetki, która popełniła samobójstwo w 1941 r., wkrótce po powrocie do ZSRR. Duże zainteresowanie czytelników wzbudziły również wspomnienia Ilji Erenburga 252 Ludzie, lata, żyrie. Jednak największym wydarzeniem stało się opublikowanie w 11 numerze "Nowogo Mira" za rok 1962 powieści skromnego nauczyciela fizyki z Riazania, Aleksandra Sołżenicyna pt. Jeden dzień Iwana Denisowicza. Powieść ta po raz pierwszy w ZSRR za przyzwoleniem władz oficjalnie podniosła temat stalinowskich łagrów (w 1960 r. powieść o podobnej tematyce W. Grossmana Życie i losy została skonfiskowana w maszynopisie). Wydanie powieści Sołżenicyna za zgodą Prezydium KC KPZR stało się ważnym wydarzeniem nie tylko w literaturze, ale także w życiu społecznym kraju i wywołało znaczny oddźwięk tak w ZSRR jak i zagranicą. Powieść została następnie wydana jeszcze dwukrotnie w formie książkowej i w dużym nakładzie. Wkrótce też w innych czasopismach zaczęły ukazywać się liczne publikacje na podobny temat, a także na temat - co również świadczyło o przełamaniu dotychczasowego zakazu - radzieckich jeńców wojennych i ich tragicznych losów. Niezależ- nie od "ofcjalnego" obiegu, rozwijała się również wielotematyczna twórczość w ramach "drugiego obiegu" - "samizdatu" i w tym czasie dużą poczytnością ograniczonego kręgu czytelniczego cieszyły się Opowiadania kolymskie W. Szałamowa, Stroma.ściana E. Ginzburg, To sig nie może powtórzyć G. Gazariana i wiele innych. Na początku lat sześćdziesiątych ostatecznie wykrystalizowały się w radzieckiej ideologii i kulturze zarysowujące się już od pewnego czasu dwa nurty: nurt postępu, przezwyciężania zastoju i dogmatyzmu, rozszerzania możliwości twórczych i krytyki wszelkich zjawisk negatywnych w przeszłości i teraźniejszości, oraz nurt konserwatyzmu i słabo zakamu- flowanego stalinizmu, usprawiedliwiania i wybielania przeszłości. Jak już wspomnieliśmy, pierwszy nurt w dziedzinie literatury wyrażał się najpełniej na łamach miesięcznika "Nowyj Mir", podczas gdy drugi nurt reprezentował miesięcznik "Oktiabr". Te same dwie tendencje można było również zaobserwować w dziedzinie teatru, filmu, sztuk plastycznych, a nawet w naukach społecznych. "Odwilż" w teatrze rozpoczęła się od wystawienia sztuki Włodzimie- rza Majakowskiego Pluskwa w nowej inscenizacji w Moskiewskim Teatrze Satyry w 1956 r. Mniej więcej w tym samym czasie w Moskwie rozpoczął działalność nowy teatr "Sowriemien- nik", którego wszystkie spektakle cieszyły się dużym uznaniem widowni. W latach 1958-1960 największym powodzeniem cieszyła się sztuka Aleksego Arbuzowa Irkucka hi.storia wy- stawiana w Teatrze im. J. Wachtangowa. Na początku lat sześćdziesiątych spektaklem sztuki Bertolta Brechta Dobry czton,iek z Seczuanu rozpoczął działalność Teatr Dramatu i Komedii na Tagance pod kierownictwem Jurija Lubimowa. Teatr ten stał się na wiele lat najbardziej popularnym teatrem w Moskwie, zwłaszcza wśród młodszego pokolenia. Z filmów końca lat pięćdziesiątych na uwagę zasługuje obraz Michała Kałatozowa Lecą żuraw,ie ( 1957) oraz Grigorija Czuchraja Ballada o żolnierzu (1959), który szedł z dużym powodzeniem również w wielu krajach Zachodu. Natomiast w latach I 96 I -1963 na ekrany kin radzieckich weszły między innymi takie filmy jak Czy ste niebo Czuchraja i 9 dni jednego roku Michała Romma. Kończono zdjęcia do dużego dwuczęściowego filmu PrzeH odnicząci,, który wszedł na ekrany w 1964 r. i odniósł wielki sukces wśród radzieckiej widowni. Po XX Zjeździe KPZR zaczęto również poszukiwać nowych form w malarstwie i rzeźbie, starając się odejść od obowiązującego monumentalizmu i realizmu jednak bez większego powodzenia. Symptomatycznym wydarzeniem, które przyhamowało rozwój nowoczesnych form w radzieckim malarstwie, była wizyta Chruszczowa w Maneżu 1 grudnia 1962 r. na wystawie sztuk plastycznych. Wystawa poświęcona 30-leciu moskiewskiego oddziału ogól- nokrajowego związku artystów-plastyków była już czynna od miesiąca, ale nie wywołała większego zainteresowania wśród mieszkańców Moskwy. Ekspozycja prezentowała bowiem prace oficjalnie uznanych malarzy - N. Andriejewa, S. Gierasimowa i J. Biełaszewej, a więc nie było wśród nich nikogo spośród tzw. "lewicowych" artystów, nie uznających kanonów tradycyjnego realizmu. Dopiero tuż przed 1 grudnia najaktywniejsza grupa "nieoficjalnych" malarzy otrzymała propozycję wystawienia w Maneżu swoich prac. Po przeglądzie oficjalnej 253 części wystawy organizatorzy skłonili Chruszczowa do obejrzenia ekspozycji "sztuki abstrak- cyjnej" Oto, co na ten temat 2 grudnia napisała "Prawda": "Kierownictwo partii i rządu obejrzało prace tak zwanych abstrakcjonistów. Trudno bez uczucia zdziwienia i oburzenia patrzeć na bohomazy na płótnach pozbawione sensu, treści i formy. Te patologiczne dziwactwa stanowią żałosne naśladownictwo zdeprawowanej, formalistycznej sztuki bur- żuazyjnego Zachodu. <> jest obca naszemu narodowi, on ją odrzuca - mówi Chruszczow - Oto nad czym powinni zastanowić się ludzie, którzy mianują się artystami, a sami tworzą <>, o których nie wiadomo - rysowała je ręka człowieka czy ogon osła. Powinni oni zrozumieć swoje błędy i pracować dla dobra narodu". Wizyta Chruszczowa w Maneżu stanowiła początek nowej nagonki przeciwko mala- rzom-abstrakcjonistom, zaś kilka miesięcy później, 10 marca 1963 r., "Prawda" zamieściła następujące wyznanie pierwszego sekretarza KC na temat radzieckiej muzyki wygłoszone dwa dni wcześniej na spotkaniu przywódców partii i rządu z działaczami kultury: "W życiu duchowym naszego narodu, w pracy ideologicznej, muzyka odgrywa dużą i ważną rolę. Z tego względu wydaje się konieczne poczynić kilka uwag na temat trendów w muzyce... Krótko mówiąc, jesteśmy za muzyką melodyjną, która dostarcza mocnych doznań i pobudza ludzkie dusze... Kto, na przykład, nie rozumie Międzynarodówki? Ileż to lat śpiewamy tę pieśn, która stała się międzynarodowym hymnem ludzi pracy? Jakżeż ona inspiruje rewolucyjną myśl i uczucia dodając ludziom otuchy i mobilizując ich przeciwko wrogom klasy robotniczej! Albo gdy słyszę muzykę Glinki (Michał Glinka, 1804-1857, twórca tzw. "narodowej szkoły" w muzyce rosyjskiej - M.S.), to łzy wzruszenia same napływają mi do oczu! A tymczasem obecnie często daje się słyszeć muzykę, która sprawia mi ból...' Nieustającą ambicją władz radzieckich było stworzenie yarunków, w których każdy obywatel ZSRR miałby zapewniony dostęp do słowa drukowanego, co w praktyce chciano osiągnąć przez niską cenę książek i rozbudowę sieci bibliotek publicznych. W 1959 r. w ZSRR istniało 135 tys. tego typu bibliotek dysponujących łącznie liczbą 800 mln tomów. Obie te liczby były dziesięciokrotnie wyższe niż w 1913 r. Największą biblioteką publiczną była Biblioteka im. Lenina w Moskwie (19 mln tomów w 1959 r.), która kontynuowała tradycje dawnej biblioteki publicznej założonej w 1862 r. Drugą co do wielkości w Związku Radzieckim była Biblioteka im. Sałtykowa-Szczedńna w Leningradzie (12 mln tomów w 1959 r.), oparta na byłej carskiej bibliotece i Bibliotece Akademii Nauk, założonej w 1775 r. W 1958 r. wydano w ZSRR 64 tys. tytułów książek, a zatem ponad dwukrotnie więcej niż w 1913 r. W 1958 r. ukazało się w ZSRR prawie 10 tys. tytułów gazet o ogólnym nakładzie 59 mln egzemplarzy (większość z nich to były pisma lokalne). W Moskwie wydawano cztery gazety centralne o zasięgu ogólnopaństwowym i były to takie pisma, jak: "Prawda" - organ KC KPZR, "Izwiestia" - organ rządowy, "Komsomolskaja Prawda" - gazeta Komsomołu i "Trud" - gazeta wydawana przez Centralną Radę Związków Zawodowych (w 1967 r. gazetą o największym nakładzie były "Izwiestia" - blisko 9 mln egzemplarzy). Redaktorów naczelnych gazet dobierano z największą ostrożnością - musieli oni być ludźmi, którzy dawali gwarancję właściwego doboru i "prawidłowej" interpretacji zamieszczanych na łamach swoich gazet informacji. W czasach Stalina, Chruszczowa i później radzieckie gazety cechowała tendencja raczej do pouczania i apelowania do społeczeństwa niż informowania go, aczkolwiek bardziej spostrzegawczy czytelnik mógł o pewnych faktach dowiedzieć się między wierszami. Dobór informacji i sposób ich przedstawiania był planowany tak dalece naprzód, jak to było możliwe; na przykład informacja o śmierci Chruszczowa w 1971 r. została opóźniona o tyle, by można było uniknąć ceremonialnego pogrzebu. Zaś w przypadkach, 254 kiedy powstawał duży natłok informacji lub też informacje dotyczyły ogromnej wagi zdarzenia, do którego Biura Polityczne (Prezydium KC) nie zdążyło się jeszcze ustosunkować - wówczas opóźniano wydawanie gazet albo nie wydawano ich w ogóle. 9. Siły zbrojne Należy chyba uznać za słuszne utrzymujące się dość powszechnie w literaturze przedmiotu przekonanie, że po śmierci Stalina w ZSRR podniósł się prestiż publiczny generalicji i całej artnii, która w odczuciu własnym i szerokich kręgów społecznych nie splamiła się udziałem w masowych zbrodniach w poprzednim okresie (od 1946 r. używano nazwy Armia Radziecka, odchodząc od dotychczasowej - Armia Czerwona). Pomimo iż Żukow, podobnie jak wielu innych wybitnych dowódców radzieckich z okresu II wojny światowej, po jej zakończeniu zostali "oddelegowani" przez Stalina na zupełnie drugorzędne stanowiska, nierzadko daleko od Moskwy, to przecież w oczach przeciętnych obywateli nie przekreśliło to ich zasług, jako głównych architektów zwycięstwa ZSRR nad Niemcami. Nie mamy też podstawy wątpić, że Żukow należał do najlepszych dowódców w II wojnie światowej - zresztą przebieg całej jego kariery wojskowej potwierdzał opinię o jego wybitnych zdolnościach dowódczych i należało się spodziewać, że po śmierci Stalina będzie on dążył do odegrania znacznej roli także w sferze polityki. Nie ulega wątpliwości, że przemiany, jakie dokonały się w ZSRR po marcu 1953 r., wzmocniły pozycję armii jako jednego z ważnych czynników oddziaływania na mechanizm władzy w państwie. W połowie lat pięćdziesiątych istniała już taka sytuacja, że wiele decyzji podejmowanych na najwyższym szczeblu partyjnym i rządowym wymagało co najmniej zgody korpusu generalnego z ministrem Żukowem na czele. Armia odegrała też prawdopodobnie istotną rolę w ukonstytuowaniu się "kolektywn"go" przywództwa zaraz po śmierci Stalina, a na pewno w wyeliminowaniu Berii, kiedy - pomijając okoliczności jego aresztowania - w zasadzie zneutralizowała posłuszne mu siły MWD. Poparcia armii poszukiwał również Chruszczow (i otrzymał je) w okresie walki o władzę, mianując Żukowa ministrem obrony narodowej. Jednak po rozprawieniu się z "grupą antypartyjną" Chruszczow poczuł się wystarczająco silny, by obyć się bez aktywnego poparcia armii. Kiedy więc we wrześniu 1957 r. Żukow na zaproszenie Josipa Broz Tito udał się z wizytą do Jugosławii, a następnie odwiedził Albanię, Rada Najwyższa ZSRR na wniosek Chruszczowa odwołała go ze stanowiska ministra obrony narodowej i powierzyła tę funkcję mniej niezależnemu w swoich poglądach na rolę armii w państwie - marszałkowi Rodionowi Malinowskiemu. Po powrocie do Moskwy, Żukowa odwołano również z Prezydium KC oraz z KC KPZR i zaproponowano mu "znalezienie jakiejś innej pracy". Podejmu;ąc taką decyzję Plenum KC KPZR obciążyło Żukowa odpowiedzialnością za zły stan pracy partyjno-politycznej w armii i flocie. Zarzucono mu w szczególności lekceważący stosunek do pracowników partyjno-politycznych w armii oraz ugruntowanie w kołach wojskowych własnego kultu jednostki. Po tych decyzjach Żukow nie podjął jednak żadnej "innej pracy" i wkrótce, mając 61 lat, podał się do dymisji. W okresie kilku lat poprzedzających dymisję Żukowa korpus oficerski armii radzieckiej dowartościował się wewnętrznie. Zrewidowano Historig Wielkiej Wojni Ojc: vźniunej, w któ- rej Stalin przestał już być traktowany jako "genialny strateg i taktyk", a generałowie tylko wykonawcami jego decyzji. Jednak w odczuciu kół wojskowych nie wszystko jeszcze zostało do końca naprawione: ważnym i długo skrywanym pragnieniem korpusu oficerskiego było uzyskanie zadośćuczynienia za czystki, jakim poddano armię w końcu lat trzydziestych oraz 255 dążenie do ograniczenia roli oficerów politycznych. Rozumiejąc racje podwładnych Żukow jako minister obrony narodowej zrobił wiele, by wyjść naprzeciw tym żądaniom. Pośród ulg, jakie przyznano oficerom, jedną z najważniejszych było znaczne zmniejszenie liczby godzin przeznaczonych na obowiązkowe szkolenie polityczne, a z drugiej strony zobowiązanie pracowników politycznych w armii do nabywania wiedzy wojskowej w zakresie obowiązują- cym oficerów operacyjnych. Zarządzenie to wywołało niezadowolenie i sprzeciw ze strony szeregowych i odpowiedzialnych pracowników politycznych w armii. Stało się to - jak już wspomnieliśmy - bezpośrednią przyczyną dymisji Żukowa i wykluczenia go z centralnych władz partii. Żukowa oskarżano również o "bonapartyzm", aczkolwiek nie istniały żadne podstawy, by przypuszczać, że może on się pokusić o dokonanie przewrotu wojskowego. Wprawdzie Żukow był człowiekiem ambitnym, ale nie miał wyraźnie sprecyzowanych aspiracji politycznych i w niczym nie przypominał "radzieckiego Napoleona". Prawdą natomiast jest, że samodzielność i władczość Żukowa utrudniały kontrolę KC KPZR i osobiście Chruszczowa nad armią. Żukow nie lubił ingerencji "polityków" w rozstrzyganie czysto wojskowych problemów i niewiele liczył się z rekomendacjami Głównego Zarządu Politycznego Armii Radzieckiej, który miał stautus wydziału KC KPZR, tj. podlegał nie ministrowi obrony, lecz sekretarzowi KC. Żukow był popularny wśród żołnierzy i oficerów; jak również kombatantów i szerokich kręgów społecznych, ale wśród wyższego dowództwa, wśród marszałków i generałów miał niemało ludzi sobie nieżyczliwych, którzy nieraz starali się insynuować Chruszczowowi, iż zagraża on jego władzy. A kiedy po czerwcowym plenum KC, które powołało Żukowa w skład Prezydium KC, jego wpływy wzrosły jeszcze bardziej, Chruszczow obawiając się o swoją pozycję zdecydował pozbawić go zajmowanych stanowisk. Wkrótce też w nowo zrewidowanej Historii Wielkiej Wojny Ojczy źnianej również Żukowa obciążono współodpowiedzialnością za klęski Armii Czerwonej w 1941 r. Po dymisji Żukowa Chruszczow stopniowo obsadzał najwyższe stanowiska w resorcie ; obrony ludźmi, których znał jeszcze z kampanii stalingradzkiej i którym mógł ufać. Ale jak się wkrótce okazało, również ci oficerowie często powstrzymywali się od publicznej aprobaty niektórych posunięć Chruszczowa, co było widomym znakiem niezgody. Przyczyna tej niezgody tkwiła przede wszystkim w znacznej redukcji wydatków państwa na obronę. Kwestia redukcji wydatków na zbrojenia pojawiła się już w 1954 r. i dotyczyła najpierw marynarki wojennej. Otóż wkrótce po wojnie, jeszcze na wniosek Stalina, Biuro Polityczne zaakcep- towało uchwałę o budowie większej liczby wielkich okrętów nawodnych jako podstawy radzieckiej marynarki wojennej. Przed 1954 r. zakończono budowę wielu jednostek, jednak doprowadzenie tego programu do końca wymagało jeszcze ogromnych nakładów fnan- sowych. Chruszczow nie podzielał tej koncepcji rozbudowy marynarki wojennej i poszukując dodatkowych środków na rozwój gospodarki postulował stopniową redukcję wydatków wojskowych. Sądząc, iż rozwój broni rakietowo-jądrowej czyni z wielkich okrętów wojennych łatwy cel dla przeciwnika, opowiadał się za rozwojem floty podwodnej i niewielkich okrętów nawodnych wyposażonych w broń rakietową. Ten punkt widzenia przeważył i zdecydowano skierować niedokończone krążowniki na przetopienie. Tej decyzji sprzeciwił się głów- nodowodzący marynarką wojenną ZSRR, admirał Mikołaj Kuźniecow, co stało się powodem jego zdymisjonowania w 1956 r. (za Stalina funkcjonował samodzielny ludowy komisariat, a następnie Ministerstwo Marynarki Wojennej i do 1953 r. Kuźniecow piastował urząd ministra marynarki wojennej ZSRR. Jednak od połowy 1953 r. wszystkie siły zbrojne zostały podporządkowane ministrowi obrony i Kuźniecow stał się jednym z jego zastępców). Nowym dowódcą marynarki wojennej po Kuźniecowie został admirał Sergiusz Gorszkow. O ile okręty podwodne miały zastąpić krążowniki, o tyle rakiety miały zastąpić dywizje: w 1960 r. Chruszczow zainicjował program redukcji radzieckich sił zbrojnych. Wkrótce stan osobowy armii radzieckiej zmniejszył się z 3,6 do 2,4 mln żołnierzy i oficerów. Ta ostatnia 256 liczba była dwa razy mniejsza niż w 1953 r. Jednak owa demonstracja szczerości polityki "pokojowego współistnienia" i przesuwania wydatków przeznaczonych na obronę do sektora cy wilnego nie przebiegała dla Chruszczowa gładko. Jeżeli zdemobilizowani żołnierze znaj- dowali zwykle zajęcie w przemyśle, to tysiące przedwcześnie emerytowanych oficerów miało poważne trudności w dostosowaniu się do nowych warunków. Wprawdzie spora ich część podjęła pracę urzędniczą w różnych instytucjach, ale wskutek utraty dotychczasowego statusu i przywilejów, niezbyt jasno malowała się przyszłość tych ludzi. Był to jeden z zasadniczych powodów, obok upokorzenia w związku z "kryzysem kubańskim" w 1962 r. oraz zapowie- dziami dalszych cięć w wydatkach na zbrojenia, który spowodował, że armia nie opowiedziała się po stronie Chruszczowa, kiedy w 1964 r. grupa Breżniewa zażądała jego ustąpienia. 10. "Wspólnota socjalistyczna" Pierwsze symptomy kryzysu w krajach tzw. "wspólnoty socjalistycznej" wystąpiły wkrótce po śmierci Stalina w Czechosłowacji i w najbardziej wykorzystywanym przez Moskwę państwie satelickim - NRD (konieczne jest przypomnieć, iż mniej więcej od 1952 r. "demokracja ludowa" w terminologii radzieckiej zmieniła się w "ustrój socjalistyczny", dawny zaś "obóz socjalizmu" przekształcił się we "wspólnotę socjalistyczną"). Kiedy 30 maja 1953 r. rząd i KC partii komunistycznej w Czechosłowacji ogłosiły reformę pieniężną, zniesienie systemu kartkowego i podwyżkę cen towarów sprzedawanych przedtem na kartki, I czerwca w Pilźnie, a następnie w innych miastach Czechosłowacji miały miejsce demonstra- cje robotników rozproszone przez siły bezpieczeństwa przy użyciu broni palnej. Większe rozmiary przybrały wydarzenia w NRD. Wskutek postępującej sowietyzacji życia politycz- nego, po podwyżkach cen na podstawowe produkty żywnościowe i narzuceniu wysokich norm w wielu zakładach przemysłowych, w kwietniu 1953 r. przez całe Niemcy Wschodnie przetoczyła się fala niepokojów. A kiedy, mimo zapowiedzi, podwyżki cen żywności nie zostały anulowane, 17 czerwca 1953 r. wybuchło w Berlinie powstanie pod hasłami "Precz z rządem", "Chcemy wolności, prawa i chleba". Wkrótce powstanie rozszerzyło się również na Erfurt, Magdeburg, Lipsk i inne ośrodki przemysłowe. Protesty miały charakter zdyscyplinowany, a porządku pilnowały wybrane przez robotników komitety strajkowe. W Moskwie zapadła jednak decyzja uśmierzenia powstania przy pomocy wojska. Przeciwko manifestantom skierowano radzieckie czołgi, zaś fabryki obsadzono oddziałami armii radzieckiej. Powstanie zostało szybko stłumione: od kul i pod gąsienicami czołgów zginęło 267 osób cywilnych, a 92 osoby zostały rozstrzelane. Jednym z najważniejszych skutków powstania była rezygnacja ZSRR z dalszych reparacji wojennych oraz zgoda Moskwy na zmniejszenie kontyngentu wojsk radzieckich w tym kraju, który dotąd w ogromnym stopniu obciążał gospodarkę wschodnioniemiecką. Następny kryzys w niektórych krajach "wspólnoty socjalistycznej" wystąpił po zdema- skowaniu zbrodni Stalina na XX Zjeździe KPZR. Dotąd komuniśći w tych krajach kategorycznie odrzucali wszelkie "kłamstwa" zachodnich "imperialistów" na temat systemu komunistycznego oraz samego Stalina i teraz, po wygłoszeniu "tajnego referatu" przez Chruszczowa, znaleźli się w bardzo niezręcznej sytuacji. Wielu członków partii komunistycz- nych zdecydowało się oddać legitymacje partyjne, inni pozostawszy w niej, stracili wiarę w swoich przywódców oraz, co najistotniejsze - szerokie rzesze mas pracujących w tych krajach przestały wierzyć w sens dotychczasowej polityki komunistów. To było głównym czynnikiem, który doprowadził do wybuchu kryzysu w Polsce i na Węgrzech w 1956 r. Inną 257 ważną przesłanką kryzysu w tych krajach oraz w Bułgańi stało się rozwiązanie w kwietniu 1956 r. "Kominformu" i odprężenie w stosunkach radziecko-jugosłowiańskich, które zaowocowało wspólnym oświadczeniem, że "każdy kraj może dojść do socjalizmu własną drogą". Stosunkowo najłagodniej przebiegał kryzys w Bułgańi, gdzie Wyłko Czerwenkow już 1954 r. został zastąpiony przez Todora Żiwkowa. Nowe władze w Sofii zwolniły wszystkich więźniów politycznych, zrehabilitowano też bezprawnie osądzonych i w wielu wypadkach straconych komunistów, w tym Trajczo Kostowa, któremu pośmiertnie nadano tytuł "Bohatera". Inna sytuacja powstała w Polsce, gdzie proces "liberalizacji" rozpoczął się już na przełomie 1953/1954 r. od przesunięć personalnych w resorcie spraw wewnętrznych. Po II Zjeździe PZPR w marcu 1954 r. nastąpiło rozdzielenie stanowisk szefa partii i premiera, sprawowanych dotąd przez Bolesława Bieruta. Na czele rządu stanął ponownie Józef Cyrankiewicz. Na przyspieszenie procesu "destalinizacji" w Polsce duży wpływ miała ucieczka na Zachód wicedyrektora departamentu w Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego, pułkownika Józefa Światły, który przed mikrofonami Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa odsłonił szerokiej opinii publicznej mechanizmy sprawowania władzy w Polsce przez partię i reśort bezpieczeństwa. Jednym ze skutków tego wydarzenia było rozwiązanie w grudniu I954 r. Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego i utworzenie w jego miejsce Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego przy Radzie Ministrów. Zwolniono też z aresztu Władysława Gomułkę, Mańana Spychalskiego i wielu innych działaczy partyjnych i społecznych, chociaż tego faktu nie podano do wiadomości publicznej. Zmianie uległo także oficjalne nastawienie do Armii Krajowej, a wiosną 1956 r. postawiono sprawę rehabilitacji i konieczność wypuszczenia z więzień byłych żołnierzy AK. Po śmierci Bieruta, który zmarł nagle 12 marca 195 r. w Moskwie, pierwszym sekretarzem KC PZPR wybrany został Edward Ochab, ale zarówno on, jak i jego współtowarzysze nie potrafli zachować kontroli nad sytuacją w kraju w związku z pogar- szaniem się warunków materialnych klasy robotniczej oraz atmosferą polityczną, jaka wytworzyła się po XX Zjeździe KPZR. 28 czerwca 1956 r. od strajku w "Zakładach im. Józefa Stalina" (Zakłady "Cegielskiego") rozpoczęło się powstanie robotników w Poznaniu, które po dwóch dniach zostało krwawo stłumione przez połączone siły wojska, milicji i shzżb bezpieczeństwa. Według o icjalnych danych w walkach straciło życie 75 osób, a około 800 zostało rannych. Natomiast po zdławieniu powstania władze przystąpiły do aresztowań osób podejrzanych o udział w zamieszkach lub sympatyzujących z powstańcami. Wkrótce jednak w kierownictwie partii pojawiły się głosy wskazujące na potrzebę bardziej realistycznej interpretacji wydarzeń. Takie przekonanie zdominowało obrady VII plenum KC PZPR, które odbyło się w dniach 18-28 lipca 1956 r. Plenum wydaliło z najwyższych władz partii m. in. Jakuba Bermana i wybrało w skład Biura Politycznego nowych działaczy: Edwarda Gierka, Adama Rapackiego i Romana Nowaka. Mimo to sytuacja w kraju zaostrzyła się, a i we- wnątrz PZPR nadal nie było jedności. Coraz powszechniej rozlegały się głosy żądające powrotu do władzy Władysława Gomułki. W tej sytuacji, na kolejnym VIII plenum KC PZPR, które rozpoczęło obrady 19 października 1956 r., do KC dokooptowano Gomułkę i jego zwolenników. Wiadomość ta niezmiernie zaniepokoiła Moskwę. Dla zrozumienia zachowania się Chruszczowa w dniach kryzysu polskiego, jak również węgierskiego, ważne jest, by pamiętać, że w 1956 r. również w Prezydium KC KPZR oraz poza nim zaczęła kształtować się opozycja przeciwko Chruszczowowi, która czyhała na każde jego potknięcie czy niepowodzenie. C ruszczow nie mógł jeszcze rozwiązywać wielu kwestii samodzielnie i lekceważyć coraz silniejszego nacisku, jaki wywierali na niego konserwatywni członkowie kierownictwa partyjnego. Ci jeszcze bardzo wpływowi ludzie wiązali kryzys 258 w Polsce i na Węgrzech z "tajnym referatem" Chruszczowa, który, ich zdaniem, wyrządził olbrzymią szkodę światowemu ruchowi komunistycznemu i czołowej pozycji ZSRR. Opozycja antychruszczowowska znajdowała wyraźne wsparcie ze strony przywódców chińskich. Z kolei sam Chruszczow był głęboko przekonany, że ZSRR i cały "obóz socjalistyczny" nie może pozwolić sobie, ze względów politycznych i strategicznych, na utratę Polski i Węgier. W tym kierunku Chruszczow rozwinął niezwykle energiczną działalność jesienią 1956 r. Gdy tylko do Moskwy dotarła wiadomość o zmianach w kierownictwie PZPR, Chrusz- czow zrozumiał, że w Polsce chodzi o powrót Gomułki do władzy. Znając stanowisko Gomułki, którego ambicją zawsze była większa samodzielność w działaniu polskich komunistów, Chruszczow przestraszył się ewentualnej utraty wpływów radzieckich w Polsce i zarządził, by do Warszawy natychmiast udała się delegacja radziecka pod jego kierownictwem. Oprócz Chruszczowa w składzie delegacji znaleźli się: Mołotow, Kaganowicz, Mikojan oraz Iwan Koniew - głównodowodzący wojskami Układu Warszawskiego. Równocześnie stacjonujące w Polsce jednostki armii radzieckiej otrzymały rozkaz marszu w kierunku Warszawy, a na Bałtyku w kierunku polskich wód terytońalnych ruszyły okręty radzieckiej marynarki wojennej (nie wyjaśniona jest natomiast sprawa "ruchu wojsk polskich" w tym czasie). W rozmowach z delegacją radziecką ze strony polskiej udział wzięli: Władysław Gomułka, Edward Gierek, Edward Ochab, Aleksander Zawadzki, Roman Zambrowski i Konstanty Rokossowski. Na początku rozmowa była niezwykle ostra i Chruszczow nie powstrzymał się nawet przed kilkoma ordynarnymi sformułowaniami i pogróżkami o bezpośredniej interwencji zbrojnej w Polsce. Stopniowo jednak napięcie rozmów opadało i stronie polskiej udało się przekonać swoich radzieckich towarzyszy, że tylko szybka zmiana w kierownictwie PZPR, jak również pewne ustępstwa na rzecz robotników i chłopów (rozwiązanie spółdzielni produkcyjnych) oraz rozszerzenie wolności słowa, zebrań i manifestacji umożliwi partii utrzymanie ogólnej kontroli nad sytuacją w kraju. Chruszczow i pozostali członkowie delegacji radzieckiej nie mieli innego wyjścia, jak przystać na zmiany w Polsce, pod warunkiem że kraj ten nie wystąpi ze struktur Układu Warszawskiego i pozostanie niezawodnym sojusznikiem ZSRR (wśród powodów wycofania się Chruszczowa z zamiaru interwencji w Polsce podaje się również protest Pekinu, który miał zawiadomić Moskwę, że nie życzy sobie interwencji oraz, iż takie decyzje winny być konsultowane w "międzynarodowym ruchu robotniczym"). Po zakończeniu rozmów z delegacją radziecką plenum KC PZPR wznowiło obrady i powołało na pierwszego sekretarza partii Władysława Gomułkę, eliminując ze składu Biura Politycznego Rokossowskiego, którego powrotu do ZSRR domagano się powszechnie w całej Polsce. W najwyższych władzach partyjnych pozostali jednak Józef Cyrankiewicz, Roman Zambrowski, Aleksander Zawadzki i Edward Ochab. Jednym z pierwszych posunięć nowych władz PZPR było przywrócenie wolności księdzu prymasowi Stefanowi Wyszyńskiemu oraz zwolnienie ze stanowiska ministra obrony narodowej Rokossowskiego. Te pierwsze akty "dobrej woli" dawały nadzieję, że w Polsce zmiany pójdą w pożądanym kierunku. Nowe kierownictwo partii nie spełniło jednak pokładanych w nim oczekiwań: postawa Gomułki, układ sił, stan świadomości w społeczeństwie i w obozie władzy sprawiły, że demokratyczne skrzydło w partii wkrótce zostało wyeliminowane. Wszelako w pewnym sensie rok 1956 w Polsce był rokiem przełomu. Po Październiku komuniści stopniowo rezygnowali z władzy ideologicznej i uznali pewne elementy pluralizmu w niektórych obszarach życia społeczeń- stwa, zachowując jednak pełną kontrolę nad zachowania i istotnymi z politycznego punktu widzenia. "Z biegiem czasu te wymuszone ustępstwa -jak pisała Krystyna Kersten wjednym ze swoich artykułów - prowadziły do zmniejszenia stopnia zależności społeczeństwa od władzy, umożliwiając dużym grupom społecznym artykułowanie ich aspiracji". Bardziej dramatyczny przebieg miał kryzys na Węgrzech, gdzie tamtejsze społeczeństwo silniej niż w pozostałych krajach bloku radzieckiego odczuwało brzemię stalinizmu. Podobnie 259 jak w innych państwach "wspólnoty socjalistycznej", przywódcy węgierscy starali się wiernie naśladować radziecką drogę w rozwoju gospodarczym i rozpoczęli wprowadzanie programu uprzemysłowienia i kolektywizacji rolnictwa. Tak jak w przypadku ZSRR, wzrost przemysłu ciężkiego miał nastąpić kosztem sektora rolniczego i dóbr konsumpcyjnych, czyli poprzez zwiększenie wyzysku robotników i chłopów. W rezultacie obniżyła się stopa życiowa większości Węgrów i wzmogły się odgórne represje mające zapobiec protestom. Od 1952 r. do końca 1955 r. milicja założyła kartoteki dla ponad miliona obywateli kraju i 45"% z tej liczby represjonowano. W ciągu czterech lat 7% pełnoletnich Węgrów otrzymało wyroki skazujące. Nasilającym się represjom towarzyszyła czystka w partii: w ciągu kilku lat reżim komunistycz- ny Rakosiego zgładził więcej komunistów niż antykomunistyczny reżim Horthy'ego. Kierow- nicze funkcje w aparacie represji, podobnie jak w Polsce, pełnili głównie Żydzi, między innymi Mihaly Farkas, minister obrony i zarazem szef shxżb bezpieczeństwa, oraz Gabor Peter, szef policji politycznej - AVO. Wielu bezpośrednich podwładnych Petera było Żydami wy- szkolonymi w radzieckim Instytucie im. Feliska Dzierżyńskiego. Rozrastający się aparat ścigania przyjmował nowych ludzi z doświadczeniem w dziedzinie brutalnych metod śledztwa - dawnych horthystów i członków "Strzałokrzyżowców". W ten sposób Żydzi - ofiary faszyzmu - wraz z eksfaszystami budowali wspólnie komunizm na Węgrzech. Pod koniec 1952 r. Rakosi, sam Żyd, dowiedział się o szczegółach "procesu lekarzy" w ZSRR, gdzie nabierała rozmachu kampania antysemicka. W obawie o własne głowy, Rakosi i inni przywódcy Węgier rozpętali własną krucjatę antysemicką. Aresztowano Lajosa Stosklera, czołową postać społeczności żydowskiej, Laszlo Benedeka, dyrektora byłego szpitala żydowskiego i wielu Żydów - lekarzy. Podobnie jak na procesie moskiewskim, węgierscy lekarze żydowskiego pochodzenia mieli odpowiadać za rzekome przestępstwa natury medycznej. Żydów zaczęto odsuwać od funkcji kierowniczych i wykluczać z partii. Żydzi w milicji i AVO utracili stopnie oficerskie, a w stycz iu 1953 r. uwięziono samego Gabora Petera. Szykował się proces pokazowy o wymowie antykosmopolitycznej i anty- syjonistycznej. Śmierć Stalina przerwała te przygotowania - nie doszło do antysemickiego procesu w reżyserii komunistów żydowskich. Powstanie w Berlinie z 1953 r. i upadek widma "titoizmu" zmusiły następców Stalina do pewnych korekt w polityce Moskwy wobec krajów satelickich, w tym także w stosunku do Węgier. Na stanowisku premiera Rakosiego zastąpił Imre Nagy, jednak już w kwietniu 1955 r. ten pierwszy na tyle wzmocnił swoją pozycję, że doprowadził nawet do usunięcia Nagy'a z partii. Ale głosy domagające się demokratyzacji na Węgrzech nie ucichły, a nasiliły się, zwłaszcza po XX Zjeździe KPZR, kiedy wyszło na jaw, że ofiarą represji stalinowskich padł nawet przywódca Węgierskiej Republiki Rad z 1919 r. Bela Kun. W końcu marca 1956 r. Rakosi ogłosił rehabilitację Rajka i innych ofiar represji, zrzucając odpowiedzialność na szefa węgierskiej policji politycznej Gabora Petera. Społeczeń- stwo jednak coraz powszechniej zaczęło domagać się ustąpienia znienawidzonego Rakosiego. W ciągu lipca uwidocznił się opór przeciwko Rakosiemu także w centralnych organach partii. W tej sytuacji kierownictwo radzieckie zdecydowało się zdjąć Rakosiego ze stanowiska i przywieźć do Moskwy. Jego następcą został Ern Ger , który funkcję pierwszego sekretarza Węgierskiej Partii Pracujących sprawował do czasu powstania węgierskiego. Nagromadzony przez lata na Węgrzech potencjał nienawiści do rządów komunistycznych osiągnął stan krytyczny pod wpływem wiadomości o przemianach w Polsce. Do wybuchu doszło 23 października 1956 r., gdy do manifestującego tłumu zaczęli strzelać prowokatorzy z tajnej policji. Demonstranci obalili monumentalny pomnik Stalina, a w całym kraju przystąpiono do niszczenia wszystkich symboli zależności od ZSRR. W Budapeszcie podjęto szturnt na budynek rozgłośni radiowej. Na nadzwyczajnym posiedzeniu KC Węgierskiej Partii Pracy oceniono wydarzenia jako kontrrewolucję i zwrócono się o pomoc wojsk radzieckich. Równocześnie ponownie powołano na stanowisko premiera Imre Nagy'a, któremu niedługo 260 przed tym przywrócono członkostwo w partii. Pojawienie się radzieckich czołgów na ulicach Budapesztu wzmogło tylko determinację mieszkańców węgierskiej stolicy - zbrojne grupy atakowały czołgi butelkami z benzyną. Rząd nie był w stanie zapewnić kontroli nad wydarzeniami, które przybrały żywiołowy obrót. W mieście dokonywano zabójstw funk- cjonańuszy organów bezpieczeństwa i samosądów nad poszczególnymi działaczami partyj- nymi. Rozgromiono lokale partii komunistycznej; komuniści, którzy bronili siedziby komitetu miejskiego partii, zginęli. Powstawały rady robotnicze, domagano się likwidacji organów bezpieczeństwa, wolności słowa i demokratycznego ustroju. W Budapeszcie po stronie powstańców opowiedziały się liczne oddziały Węgierskiej Armii Ludowej, którymi dowodził pułkownik Pal Maleter. Partia usiłowała ratować się jeszcze zmianami kadrowymi: Gero został zastąpiony przez torturowanego kiedyś przez tajną policję Rakosiego, Janosza Kadara. Węgrzy nie chcieli jednak rządów komunistów i pod presją społeczną Nagy ogłosił 30 października wprowadzenie systemu wielopartyjnego, zapowiedział niezależność Węgier i zażądał natychmiastowego wycofania z kraju wojsk radzieckich. Powołano nowy rząd i jeszcze tego samego dnia rozwiązała się Węgierska Partia Pracy, a w jej miejsce miała powstać Węgierska Socjalistyczna Partia Robotnicza. Dnia 1 listopada 1956 r. nowy rząd ogłosił o wystąpieniu Węgier z Układu Warszawskiego i proklamował neutralność. Poparcia rządowi Imre Nagy'a udzielił uwolniony z więzienia węgierski kardynał Mindszenthy. W Moskwie narastał niepokój z powodu wydarzeń na Węgrzech, prawie codziennie obradowało Prezydium KC KPZR. Do ZSRR przybył dla "konsultacji i koordynacji działań" drugi pod względem wpływów przywódca ChRL, Liu Szao-tsi. Ale ani Chruszczow, ani pozostali członkowie radzieckiego kierownictwa nie mieli początkowo jasności co do tego, jaki krok należałoby podjąć. Na Węgrzech przebywał Susłow, Mikojan i Żukow. W Budape- szcie funkcjonowała nadal ambasada ZSRR z Jurijem Andropowem. Ostatecznie 31 października Chruszczow, na ponaglającą prośbę Ern Ger , zdecydował się na interwencję zbrojną i na terytorium Węgier zaczęto przerzucać przez granicę dywizje radzieckie, które miały wesprzeć stacjonujące tam oddziały. W celu zachowania w tajemnicy przygotowywanej kontrakcji wojskowa delegacja radziecka podjęła rozmowy w miejscowości Tokol pod Budapesztem z przedstawicielami rządu węgierskiego, którym obiecano wycofać wojska radzieckie z Węgier do połowy stycznia następnego roku. Rozmowy okazały się podstępem: w trakcie obrad członkowie delegacji węgierskiej z pułkownikiem Maleterem zostali obez- władnieni i uwięzieni (akcją kierował Iwan Sierow!). Następnego dnia, 4 listopada, radzieckie dywizje przystąpiły do szturmu na Budapeszt. Dla usprawiedliwienia interwencji Moskwa ogłosiła o powstaniu na Węgrzech w miejscowości Szolnok "rządu rewolucyjnego robotniczo- -chłopskiego" z Janoszem Kadarem, Antalem Apro i Ferencem Munnichem, który zwrócił się do władz radzieckich o pomoc w walce z "kontrrewolucją". Rząd ten miał stanowić przeciwwagę dla rządu Nagy'a. Tymczasem uzbrojeni powstańcy i żołnierze armii węgierskiej z ogromną determinajcą stawiali opór posiadającym miażdżącą przewagę w ludziach i sprzęcie interwentom. Wszelako po tygodniu walki zaczęły wygasać, a ostatni powstańczy punkt oporu, usytuowany na dunajskiej wysepce w zakładach metalurgicznych Csepel, padł 15 listopada 1956 r. W walkach zginęło ponad 6 tys. powstańców. Po upadku powstania na Węgrzech rozpoczął się okres surowych represji: skazano i stracono ponad Z tys. osób, a prawie 6 tys. wywieziono w głąb Związku Radzieckiego. Ponad 200 tys. Węgrów wyemigrowało na Zachód. Imre Nagy zrazu uzyskał schronienie w ambasadzie jugosłowiańskiej w Budapeszcie, a Tito obiecał udzielić mu azylu politycznego (należy jednak zaznaczyć, że Tito i przywódcy jugosłowiańscy współpracowali z Moskwą - jak zresztą przywódcy innych państw "wspólnoty socjalistycznej", może z wyjątkiem Gomułki - w usunięciu rządu Nagy'a i pomagali w dojściu do władzy marionetkowego rządu Kadara). Jednak autobus wiozący Nagy'a ku granicy jugosłowiańskiej został zatrzymany, 261 a były premier aresztowany. Po upływie dwóch lat Imre Nagy, internowany na terenie Rumunii, został bez sądu rozstrzelany (w ostatnim czasie pod adresem Nagy'a zaczyna wysuwać się zarzuty jakoby w latach trzydziestych, w okresie "Wielkich Czystek" w ZSRR, będąc agentem NKWD przyczynił się do zgładzenia wielu komunistów węgierskich i niemie- ckich). Natomiast kardynał Mindszenthy, który brał aktywny udział w powstaniu, znalazł schronienie w ambasadzie amerykańskiej w Budapeszcie nie opuszczając jej przez wiele lat. Wierni Moskwie komuniści dokonali również gruntownej czystki w partii: wiele osób zwolniono ze stanowisk i niektórych z nich represjonowano. Rozwiązano również szereg związków twórczych. Pewne odprężenie przyniosły dopiero kolejne amnestie z 1960 i 1963 r. oraz liberalizacja polityki gospodarczej, która po kilku latach przyczyniła się do poprawy warunków życia ludności. Zdławienie powstania narodowego Węgrów wywołało liczne protesty w środowiskach komunistów na Zachodzie - wielu członków partii komunistycznych opuściło ich szeregi. Natomiast w samym ZSRR, w warunkach ostrej cenzury, społeczeństwo radzieckie, poza nielicznymi środowiskami inteligenckimi i studenckimi, spokojnie przyjęło do wiadomości, że "internacjonalistyczna pomoc dla bratnich Węgier była niezbędna, ponieważ część węgierskiej klasy robotniczej dała się użyć jako narzędzia do walki z socjalizmem przez kapitalistów i zachodnioniemieckich kontrrewolucjonistów". Z dzisiejszej perspektywy interwencja armii radzieckiej na Węgrzech w 1956 r. wyznaczała w istocie granicę "odwilży", na jaką Moskwa była skłonna zgodzić się w państwach "bloku". Przemiany w Polsce utrzymały się w dozwolonych ramach, ale Węgrzy, z punktu widzenia Kremla, granicę tę przekroczyli. Rozumiejąc konieczność dokonania rozróżnienia pomiędzy tymi państwami a ZSRR, Moskwa nie zamierzała jednak przyznawać Polakom czy Węgrom znacząco większego zakresu swobód politycznych niż własnemu społeczeństwu, ponieważ nie mogła pozwolić na osłabienie systemu komunistycznego w strefie państw buforOwych, która stanowiła fun- damentalny element bezpieczeństwa Związku Radzieckiego przynajmniej w tym rejonie świata. Interesów radzieckich na tym obszarze miał strzec podpisany 14 maja 1955 r. w Warszawie przez ZSRR i inne europejskie kraje socjalistyczne, z wyjątkiem Jugosławii, "Układ o przyjaźni, współpracy i pomocy wzajemnej" - tzw. "Organizacja Układu Warszawskiego". Przy Układzie Warszawskim powołano Zjednoczone Dowództwo Sił Zbrojnych, jak również Doradczy Komitet Polityczny, w którego pracach mieli okresowo uczestniczyć szefowie partii komunistycznych i rządów krajów członkowskich Układu Warszawskiego. Powstanie Układu Warszawskiego było odpowiedzią Moskwy na włączenie Republiki Federalnej Niemiec do NATO. Sankcjonował on stacjonowanie jednostek radzie- ckich na terytońum państw-sygnatariuszy paktu. Ograniczał też zakres niezależnego działania własnych wojsk tych państw oraz narzucał podporządkowanie ich ogólnemu dowództwu państw Układu Warszawskiego, na czele którego stał przedstawiciel ZSRR. Kryzys węgierski odsłoniłjeszczejedną, nie mniej egoistyczną cechę Moskwy, a mianowi- cie podwójną rolę, jaką odgrywał ZSRR od bez mała czterdziestu lat w polityce między- narodowej: rolę państwa "budującego socjalizm" oraz rolę przywódcy i inspiratora "rewolucji światowej". Stalin ukrywał ten podwójny cel przez położenie nacisku w działaniach Kominternu na eksponowanie interesów ZSRR, co w praktyce oznaczało, że członkowie zagranicznych partii komunistycznych mieli obowiązek dbać przede wszystkim o interesy "ojczyzny światowego proletariatu", a nie o interes społeczeństw, z których się wywodzili i wśród których działali. Taką praktykę, przynajmniej do powstania komunistycznych Chin, usprawiedliwiano tezą, że zwycięstwo socjalizmu może zostać osiągnięte tylko poprzez ZSRR i dzięki ZSRR (co było dobre dla ZSRR, było dobre dla całego świata). Jednak po 1953 r. sytuacja zasadniczo się zmieniła i zagraniczni komuniści stawali się coraz mniej skłonni do przedkładania interesów "pierwszego w świecie państwa robotników i chłopów" ponad 262 właśne interesy, lub - jak kto woli - ponad narodowe interesy państw, którymi rządzili. Aliści Moskwa nie chciała się z tym pogodzić. Zdławienie powstania węgierskiego oznaczało koniec otwartego antysowietyzmu w kra- jach "wspólnoty" z wyjątkiem Albanii, która nie zaakceptowała "liberalizacji" i ostro skrytykowała Kreml za dopuszczenie do przemian w ZSRR i "obozie socjalistycznym". Wszelako w zamian za poparcie w konflikcie z Chinami, Moskwa była jednak skłonna przyznać jakieś koncesje swoim satelitom. Najbardziej skorzystała na tym Rumunia, która od pewnego czasu kYvestionowała uprzywilejowaną pozycję Związku Radzieckiego w Radzie Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG), założonej jeszcze za życia Stalina w styczniu 1949 r. z siedzibą w Moskwie. Instytucja ta, powołana do koordynacji działalności gospodarczej państw członkowskich, w rzeczywistości od samego początku stanowiła instrument eksploatacji gospodarczej tych państw przez Związek Radziecki. Narzucanie przez RWPG priorytetów produkcyjnych, zgodnie z potrzebami gospodarki radzieckiej, szybko doprowadziło do trudności ekonomicznych w tych krajach. Ideą RWPG było, by każde państwo członkowskie skoncentrowało się na produkcji dla całego "bloku" tych dóbr, które z racji swojej specyfiki i możliwości jest w stanie wytworzyć najlepiej i w wymaganej ilości. Jednak przyjęcie zasady specjalizacji produkcji okazało się niekorzystne dla niektórych państw, a szczególnie dla Rumunii, kraju najsłabiej uprzemysłowionego, którego pod- stawowym towarem eksportowym były surowce, głównie ropa naftowa, co w takim przypadku oznaczało kolonialną eksploatację jej gospodarki i zasobów w zamian za wysoko przetworzone produkty finalne. W 1963 r. Rumuni sprzeciwili się takim praktykom oświadczając, że mają pełne prawo do samodzielnego planowania swojego rozwoju gospodar- czego i podpisali szereg porozumień handlowych z krajami Europy Zachodniej, a także z Chinami i Jugosławią. Rumunia zaakceptowała również propozycję Waszyngtonu przyjęcia kredytów z USA. Nawiązanie kontaktów gospodarczych pociągnęło za sobą zacieśnienie stosunków dyplomatycznych z tymi państwami, a nawet nawiązanie nowych stosunków bez zgody Moskwy, jak na przykład z tak "antypatycznym" z punktu widzenia Kremla państwem, jak Republika Federalna Niemiec (Rumunia jako pierwszy kraj "wspólnoty" już w styczniu 1967 r. nawiązała stosunki dyplomatyczne z RFN). Do 1964 r. kierownictwa prawie wszystkich partii komunistycznych na świecie uznały za swoje niezbywalne prawo wybór własnej "drogi do socjalizmu". Przywódcy tych partii, trzymając się tej zasady, głosili równocześnie, z mniejszą lub większą dozą szczerości, że "socjalizm nie oznacza sowietyzmu", co z kolei miało sugerować, że Moskwa przestała być "trzecim Rzymem" dla świata komunistycznego. Zmarły właśnie w 1964 r. przywódca Włoskiej Partii Komunistycznej, Palmiro Togliatti, ujął to w lapidarnym terminie "policent- ryzmu", wedhzg którego Moskwa przestała być centrum światowego komunizmu, które teraz znajduje się wszędzie tam, gdzie istnieją partie komunistyczne. Może najbardziej dobitnym potwierdzeniem tej prawdy były Chiny, które od pewnego czasu coraz energiczniej sprzeciwia- ły się hegemonistycznej roli Moskwy w międzynarodowym ruchu komunistycznym. 11. Polityka zagraniczna Po śmierci Stalina nastąpił spadek napięcia w stosunkach międzynarodowych i - co należy przyznać - głównym inicjatorem tego odprężenia była Moskwa. Celem sfor- mułowania nowych zasad polityki zagranicznej Kremla w ZSRR wskrzeszono leninowską koncepcję "pokojowego współistnienia", która bynajmniej nie oznaczała przyjaźni ze światem 263 kapitalistycznym, ale dopuszczała możliwość kompromisu i nawiązania z nim wielostronnych kontaktów w przekonaniu, że kraje kapitalistyczne, w rezultacie rozwoju sprzeczności wewnętrznych i antagonizmów klasowych, będą musiały wejść na drogę budowy socjalizmu. Decydując się na zainicjowanie odprężenia w stosunkach międzynarodowych, przywódcy radzieccy kierowali się kilkoma względami: jałowością stalinowskiego wrogiego izolacjoniz- mu, obawą przed niszczącymi następstwami ewentualnego użycia broni atomowej, negatyw- nym wpływem na gospodarkę wydatków na zbrojenia oraz zrozumieniem, jakich korzyści może dostarczyć naśladownictwo lub zakup zachodnich technologii i nawiązanie wymiany handlowej. Ta nowa postawa Moskwy znalazła wkrótce swój wyraz w konkretnych działaniach. Już w 1954 r. Związek Radziecki wziął udział w negocjacjach w Genewie, pomagając w zakoń- czeniu wojny koreańskiej i chińsko-indonezyjskiej. W 1955 r. ZSRR zgodził śię na podpisanie pokoju z Austrią, w rezultacie czego wojska radzieckie opuściły okupowaną część terytońum tego państwa z Wiedniem w zamian za gwarancję neutralności Austrii. Moskwa podjęła również decyzję o zlikwidowaniu powojennych radzieckich baz wojskowych w Finlandii. W pewnym sensie gestem pod adresem Zachodu było również rozwiązanie w 1956 r. Kominformu. Od 1954 r. ZSRR rozpoczął też, aczkolwiek jeszcze na ograniczoną skalę, rozszerzanie wymiany naukowej, kulturalnej i turystycznej z innymi krajami, w tym także z państwami kapitalistycznymi. Podpisano też szereg porozumień handlowych. Charakterys- tyczną cechą dyplomacji chruszczowowskiej były tzw. "spotkania na szczycie". We wrześniu 1954 r. Chruszczow odbył swoją pierwszą oficjalną podróż zagraniczną. Była to wizyta w Chinach, gdzie spotkał się z Mao Tse-tungiem, z którym podpisał porozumienie o wycofaniu garnizonu radzieckiego z Port Artura i przekazał ChRL udziały ZSRR w różnych spółkach mieszanych i przedsiębiorstwach oraz przyrzekł wysłać do Chin nowe grupy radzieckich specjalistów. ; W 1954 r. nastąpił również początek "odwilży" w stosunkach radziecko-jugosł.owiań- skich. Wówczas to na wniosek Chruszczowa powołano komisję KC KPZR dla rozpatrzenia "problemu jugosłowiańskiego", która po zbadaniu przedłożonych jej materiałów doszła do wniosku, że Jugosławia jest państwem socjalistycznym, nie zaś "dyktaturą wojskowo- -faszystowską", za jaką uchodziła w ZSRR w czasach Stalina. Moskwa powstrzymała więc kampanię antyjugosłowiańską, a 20 października 1954 r. "Prawda" zamieściła artykuł poświęcony dziesiątej rocznicy wyzwolenia Belgradu, który kończył się słowami mówiącymi o braterstwie krwi między narodami ZSRR i Jugosławii. W celu normalizacji stosunków między obu państwami w maju 1955 r. do Belgradu udała się delegacja radziecka z Chruszczowem, Bułganinem, Mikojanem i Szepiłowem. Wizyta wywołała ogromną sensację w świecie: była to swoista Canossa - przywódcy ZSRR przybyli do Jugosławii, by prosić o przebaczenie za wieloletnią kampanię nacisków i oszczerstw! Rozmowy były niełatwe dla obu stron - mimo to zakończyły się pomyślnie. Oba kraje zdecydowały się "położyć kres wszelkim formom propagandy i dezinformacji wymierzonym przeciwko drugiej stronie". ZSRR i Jugosławia podpisały porozumienie o rozwoju kontaktów gospodarczych, nauko- wych i kulturalnych. Chruszczowowi nie udało się jednak pozyskać Jugosławii do powołanego kilka dni wcześniej Układu Warszawskiego. Jugosławia zachowała również pełną niezależność w polityce zagranicznej. W czerwcu następnego roku, podczas wizyty Tito w Moskwie, podpisano komunikat o przywróceniu wzajemnych stosunków między KPZR a Związkiem Komunistów Jugosławii. W czerwcu 1955 r. Chruszczow powitał w Moskwie premiera rządu Indii Jawaharlala Nehru z córką Indirą Ghandi. Po rozmowach na Kremlu Bułganin i Nehru podpisali deklarację o rozwoju stosunków gospodarczych, technicznych i kulturalnych między ZSRR a Indiami. Wkrótce po wizycie Nehru w Moskwie bawiła delegacja partyjno-rządowa 264 Ludowej Republiki Wietnamu z Ho Szi-Minem na czele. W drugiej połowie lipca 1955 r. Chruszczow udał się do Genewy na spotkanie szefów państw ZSRR, USA, Wielkiej Brytanii i Francji. Było to pierwsze spotkanie przywódców wielkich mocarstw od czasu konferencji w Poczdamie w 1945 r. Szefowie państw omówili szeroki wachlarz spraw, nie podpisali jednak żadnych konkretnych porozumień, zleciwszy ministrom spraw zagranicznych prowadzenie dalszych rozmów. W 1955 r. z inicjatywy Chruszczowa udała się do USA i Kanady delegacja radziecka w celu zapoznania się z amerykańskimi metodami stosowanymi w rolnictwie, w listopadzie tego roku Chruszczow w towarzystwie Bułganina rewizytował premiera Nehru w Indiach. Chruszczow wiedział, że mieszkańcy Indii, jedni z najuboższych na globie, wiążą swoje nadzieje z każdą obietnicą, z każdą wizją lepszego jutra. Podróż ta była obmyślona w szczegółach i metodycznie przygotowana. W następstwie wizyty Chruszczowa w New Delhi inżynierowie radzieccy otrzymali misję wybudowania w prowincji Hadhya Pradesh najwięk- szej stalowni Indii, a liczna ekipa radzieckich geologów, wyspecjalizowanych w badaniu gruntów, eksploatacji węgla i metali nieżelaznych rozpoczęła w tym kraju prace zakrojone na olbrzymią skalę. Rok 1956 był bardzo trudny dla radzieckiej dyplomacji głównie z tej przyczyny, iż już na XX Zjeździe KPZR ujawniły się pierwsze rysy w stosunkach między Moskwą a Pekinem oraz z uwagi na sytuację w Polsce i na Węgrzech. W kwietniu Chruszczow i Bułganin odbyli wizytę "dobrej woli" w Wielkiej Brytanii, przeprowadzając kilka spotkań z premierem Anthony Edenem, zostali przyjęci przez królową Elżbietę II, a oprócz tego Chruszczow miał długą rozmowę z Winstonem Churchillem, który niedługo przedtem opuścił urząd premiera. W maju przebywała w Moskwie francuska delegacja rządowa z premierem Guy Molletem na czele. Jednak spotkania te nie wpłynęły na polepszenie stosunków między ZSRR a Anglią i Francją w związku z poparciem, jakiego Moskwa udzieliła prezydentowi Egiptu Gamalowi Abdel-Naserowi, który wiaśnie latem 1956 r. znacjonalizował Kanał Sueski, co doprowadziło do brytyjsko-francuskiej intwerwencji w tym rejonie. Wiosną i latem 1956 r. Moskwa witała przywódcę Korei Północnej - Kim Ir Sena, Kambodży - księcia Norodoma Sihanouka, szacha Iranu Rezę Pahlavi, premiera NRD Otto Grotewohla, prezydenta Indonezji Sukarno oraz sekretarza generalnego ONZ Daga Hammarskj lda. Umacnianiu się władzy Chruszczowa po 1956 r. towarzyszyła aktywizacja polityki zagranicznej ZSRR. Moskwa raz po raz występowała z oświadczeniami o gotowości polepszenia stosunków z Zachodem, zgłaszając równocześnie propozycje zakazu doświadczeń z bronią atomową, zawarcia układów o nieagresji, redukcji sił zbrojnych w obu częściach Niemiec itp. Wszelako ze względu na brak zaufania Zachodu kampania ta nie dała konkretnych rezultatów. Jednocześnie Związek Radziecki starał się umacniać swoje panowa- nie w krajach "wspólnoty socjalistycznej", próbując wciągnąć w orbitę swoich wpływów również Jugosławię. Chruszczow twierdził bowiem, że skoro Jugosławia jest krajem socjali- stycznym, powinna "wrócić" do obozu państw socjalistycznych. Tito nie miał jednak na to ochoty i Belgrad na własną rękę systematycznie rozwijał swoje stosunki ze Wschodem i Zachodem, zwłaszcza że Jugosławia miała ambicję zająć ważne miejsce w ruchu państw niezaangażowanych, jaki się wówczas kształtował. W tej sytuacji w maju 1958 r. ZSRR wstrzymał uzgodnione dwa lata temu kredyty dla Jugosławii, które miały być przeznaczone na rozbudowę jej przemysłu chemicznego. W maju 1959 r. Chruszczow odwiedził Tiranę w nadziei przełamania impasu w stosun- kach radziecko-albańskich. Jednak, jak nokazała najbliższa przyszłość, rozmowy z przywódcą albańskim niczego nie zmieniły = ia odwrót: po niecałych dwóch latach od tej wizyty Albania zerwała wszystkie stosunki z ZSRR, Enver Hodża zaś stał się jednym z najbardziej zaciekłych krytyków Chruszczowa. Ale rok 1959 to przede wszystkim podróż Chruszczowa 265 do Stanów Zjednoczonych, którą poprzedziła wizyta w Moskwie wiceprezydenta USA, Richarda Nixona. Była to pierwsza w historii wizyta szefa radzieckiego rządu i partii w USA. Chruszczow przebywał tam od 15 do 28 września w towarzystwie ministra spraw zagranicz- nych Andrieja Gromyki i innych osobistości z życia politycznego, gospodarczego i kultural- nego ZSRR. W tym czasie Chruszczow odwiedził kilka miast amerykańskich na wschodnim i zachodnim wybrzeżu Stanów Zjednoczonych, kilka fabryk i farm. Wygłosił wiele przemó- wień i odbył szereg konferencji prasowych. W podmiejskiej rezydencji prezydentów USA, Camp David, spotkał się z Eisenhowerem. Obie strony wymieniły poglądy dotyczące kwestii niemieckiej, spraw rozbrojenia oraz stosunków dwustronnych. Ogłoszono komunikat o wy- mianie informacji w zakresie pokojowego wykorzystania energii atomowej oraz podpisano porozumienie o wspólnym programie badań w dziedzinie zwalczania chorób. Rezultatem wizyty stało się ogólne złagodzenie napięcia w stosunkach między ZSRR a krajami zachodnimi. Polepszenie stosunków między ZSRR a Zachodem stworzyło sprzyjający klimat dla idei ponownego spotkania szefów rządów "Wielkiej Czwórki" nawiązującego do wspólnej konferencji z 1955 r. Termin takiego spotkania wyznaczono na połowę maja 1960 r., jednak wskutek incydentu związanego z zestrzeleniem nad terytorium ZSRR 1 maja 1960 r. amerykańskiego samolotu wywiadowczego z pilotem Francisem Powersem - do spotkania na szczycie nie doszło. Strona radziecka odwołała też zaplanowaną na czerwiec wizytę prezydenta USA w ZSRR. Na pogorszenie stosunków radziecko-amerykańskich duży wpływ miała również sytuacja, jaka wytworzyła się na Kubie, gdzie ZSRR systematycznie umacniał swoją obecność, wspierając ewoluujący coraz bardziej na lewo reżim Fidela Castro. . Na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych rozpad systemu kolonialnego wszedł w decydującą fazę i opinia publiczna całego świata poświęcała temu zagadnieniu, obok problemu rozbrojenia, najwięcej uwagi. W 1960 r. do ONZ w tąpiło ponad 20 krajów, które odzyskały niepodległóść i głównie tej kwestii poświęcona była XV Sesja Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych we wrześniu tego roku. Do Nowego Jorku zjechało wielu szefów państw Europy, obu Ameryk, Afryki, Azji i Oceanii. W dniu 19 września do Nowego Jorku przybyła również delegaeja radziecka z Chruszczowem, który na posiedzeniu plenar- nym Zgromadzenia Ogólnego, 23 września, wygłosił przemówienie na temat "wolności i niepodległości wszystkich ludów kolonialnych" oraz "o rozwiązaniu problemu powszech- nego rozbrojenia". Przemówienie to spotkało się z głośnym odzewem w krajach "Trzeciego Świata", podobnie jak wystąpienia Tito, Castro czy Kwame Nkrumaha z Ghany. W trakcie tej sesji Chruszczow, korzystając z prawa repliki, kilkakrotnie zabierał głos w różnych sprawach i nieraz, tracąc cierpliwość, przerywał mówcy w pół zdania odpowiadając mu w ordynarnych słowach. W taki sposób potraktował między innymi ministra spraw zagranicznych Filipin, kiedy ten oświadczył, że ZSRR powinien również dać wolność swoim koloniom i krajom zależnym. Chruszczow przerwał mówiącemu wymyślając mu od "błaznów, miernot, mazgajów i lokajów amerykańskiego imperializmu". Do historii ONZ weszło też wydarzenie, kiedy Chruszczow, niezadowolony z przemówienia delagata jednego z krajów zachodnich, ściągnął but i zaczął głośno walić nim w stół, przerywając w ten sposób posiedzenie ONZ. Zachowanie to spotkało się z potępieniem w kołach ONZ i delegacja radziecka została ukarana za naruszenie porządku grzywną w wysokości 10 tys. dolarów. Potępienie zbrodni Stalina w ZSRR wywołało w kierownictwie chińskich komunistów wielkie niezadowolenie. Mao Tse-tunga nie tyle niepokoiła detronizacja Stalina, ile jej konsekwencje dla Chin i dla międzynarodowego ruchu komunistycznego, do którego kierowania Komunistyczna Partia Chin rościła sobie takie same pretensje jak KPZR. Innym czynnikiem komplikującym stosunki radziecko-chińskie były wzajemne oskarżenia o od- chylenia od "prawdziwego" marksizmu-leninizmu", o rewizjonizm, dogmatyzm, awanturni- 266 ctwo polityczne itp. Obie strony nieustannie rościły sobie pretensje do posiadania wyłącznej racji, co w rzeczywistości sprowadzało się do walki o hegemonię w sferze ideologicznej i politycznej, a w konsekwencji do walki o strefy wpływów. Również dążenie Chin do posiadania własnej bomby atomowej stało w sprzeczności z interesami ZSRR, który wówczas dążył do zahamowania wyścigu zbrojeń ze względów czysto pragmatycznych. Ważną wreszcie przyczyną wzajemnych rozbieżności były sporne problemy graniczne oraz rozpoczęta w Chinach na początku lat sześćdziesiątych tzw. "rewolucja kulturalna", która miała wyzwolić "nowego ducha rewolucji" uwzględniającego maoistowską wizję systemu koniuni- stycznego. Jak już wspomnieliśmy, pierwsze różnice między Moskwą a Pekinem ujawniły się już podczas XX Zjazdu KPZR. Nieudaną próbę przezwyciężenia tych rozbieżności podjęto w trakcie narad partii komunistycznych i robotniczych, jakie odbyły się w listopadzie 1956 r. w Moskwie. W 1958 r., kiedy władze KPCh wystąpiły z programem "Wielkiego Skoku", który miał pozwolić Chinom w ciągu najbliższych 10-15 lat stanąć na czele potęg gospodarczych świata, ZSRR nie zapewnił im żądanej pomocy, wzajemne urazy jeszcze się pogłębiły. Stosunków tych w niczym nie poprawiły dwie kolejne wizyty Chruszczowa w Pekinie w 1958 i 1959 r. Zresztą podróż do Pekinu w 1959 r. była już ostatnią wizytą Chruszczowa w Chinach i także ostatnim spotkaniem z Mao Tse-tungiem. Dalszą dyskusję między ZSRR a Chinami prowadzono głównie w formie wymiany tajnych listów. Podej- mowane w następnym okresie przez Chruszczowa kolejne próby przezwyciężenia rozbieżności nie przyniosły Moskwie oczekiwanych rezultatów. W miarę jak pogarszały się stosunki radziecko-chińskie w basenie Morza Karaibskiego dojrzewał kryzys kubański, a w Europie tzw. "kryzys berliński". Kryzys berliński rodził się kilka lat. Otóż po stłumieniu powstania robotników w czerwcu 1953 r. władze komunistyczne NRD powróciły w polityce wewnętrznej do dawnych metod. Wzrastający terror i pogar- szające się warunki życia ludności skłaniały tysiące osób do ucieczki do Niemiec Zachodnich, zwłaszcza że granice między obu państwami niemieckimi nie stanowiły dużej przeszkody we wzajemnym przemieszczaniu się ludności. Ustanowione w 1945 r. "granice sektorowe" także w podzielonym Berlinie miały symboliczny charakter. Nie znajdując sposobu na zahamowa- nie odpływu ogromnych mas ludności, władze NRD, za namową Moskwy, zdecydowały się na uszczelnienie granic z Republiką Federalną Niemiec i z Berlinem Zachodnim, zwłaszcza że jego mieszkańcy domagali się formalnego włączenia tej części miasta do RFN jako kraju związkowego. Jednak ustanowienie granicy państwowej wymagało uznania NRD przez państwa zachodnie, które nie chciały się na to zgodzić. W tej sytuacji Chruszczow, dla którego sprawa Berlina - jak sam się wyraził - była "ością w gardle", zagroził, że ZSRR podpisze separatystyczny układ z NRD i zrezygnuje z pełnomocnictw jako mocarstwo okupacyjne, co praktycznie oddałoby sprawę zapewnienia łączności między Berlinem Zachodnim a RFN w ręce nie uznawanego przez Zachód NRD. Takie rozwiązanie z punktu widzenia Waszyngtonu, Londynu i Paryża było niedopuszczalne, ponieważ groziło odcięciem ich części Berlina od Zachodu i naruszeniem status quo w tym rejonie Europy o nie dających się przewidzieć konsekwencjach międzynarodowych. Wobec stanowczej postawy mocarstw zachodnich, 3 sierpnia 1961 r. Moskwa wystosowała pod ich adresem notę zbliżoną do ultimatum: "W ciągu bieżącego roku, tak czy inaczej, powinien zostać rozwiązany problem zawarcia niemieckiego traktatu pokojowego i na jego podstawie uregulowanie sytuacji w Berlinie Zachodnim". Radziecka nota oraz oświadczenie Chruszczowa w telewizji z dnia 7 sierpnia, w którym zapowiadał mobilizację wojsk i zwiększenie radzieckich kontyngentów stacjonujących w NRD, jeszcze bardziej zaostrzyły sytuację w Europie. W siłach zbrojnych NATO ogłoszono zwiększoną gotowość bojową, a w Moskwie odbyło się posiedzenie przedstawicieli państw-członków Układu Warszawskiego, które wezwało NRD do ustanowie- 267 nia na granicach republiki "porządku", który zapobiegałby destrukcyjnej działalności przeciwko krajom "wspólnoty socjalistycznej". 12 sierpnia Rada Ministrów NRD podjęła decyzję o zamknięciu granicy z RFN, a wszelkie linie komunikacyjne i łączność objąć ścisłą kontrolą. Wokół całego Berlina Zachodniego rozpoczęto wznoszenie wysokiego, betonowego muru z drutem kolczastym i niewielką liczbą przejść, których przekroczenie wymagało odtąd specjalnej przepustki. W ten sposób mur berliński stał się symbolem odosobnienia nie tylko dwóch państw niemieckich, ale także Wschodu od Zachodu, bańerą dzielącą dwa światy - świat wolności, dobrobytu i postępu od świata totalitarnego komunizmu i nędzy życia zamieszkującej w jego obrębie ludności. Akcja rządu wschodnioniemieckiego wywołała oburzenie na Zachodzie - pod mur berliński z jednej strony podjechały czołgi amerykańskie, a z drugiej strony radzieckie. Był to poważny kryzys o charakterze polityczno-wojskowym, który jednak w końcu udało się załagodzić. Zachód musiał przyjąć do wiadomości zamknięcie granicy NRD, co skutecznie zahamowało masowy odpływ ludności z Niemiec Wschodnich do RFN, Moskwa zaś nie zgłaszała już więcej pretensji do otoczonej betonowym murem enklawy świata zachodniego w sercu NRD - Berlina Zachodniego. Wszelako wydarzeniem, które na początku lat sześćdziesiątych postawiło świat na krawędzi wojny - dodajmy - wojny nuklearnej, był kryzys kubański. I ten kryzys nie powstał z dnia na dzień. W styczniu 1959 r., po obaleniu rządów dyktatora Fulgencio Batisty na Kubie doszedł do władzy rząd rewolucyjny kierowany przez przywódcę antybatistow- skiego "Ruchu 26 lipca" Fidela Castro, absolwenta uczelni amerykańskich, adwokata z zawodu. Nie małą rolę w ustanowieniu nowego porządku na Kubie odegrały Stany Zjednoczone, które nie tylko pomogły w obaleniu Batisty, ale również były drugim krajem po Wenezueli, który uznał rewolucyjny reżim w Hawanie i to już 7 stycznie 1959 r., czyli zaledwie tydzień po tym, jak wojska Castro zajęły stolicę. Nowy dyktator kubański od pierwszych dni działał na dwa fronty. Z jednej strony , nadawał insygnia władzy rządowi jedności narodowej, w którego składzie znajdowali się wszyscy demokraci, którzy pomagali obalić Batistę. Z drugiej zaś utworzył złożony ze swoich najwierniejszych zwolenników i ich compadres tajny rząd, który dzierżył rzeczywistą władzę. Od tego momentu Castro zaczął stosować znaną praktykę stopniowego pozbywania się wszystkich polityków o orientacji bardziej liberalnej i wszystkich partii politycznych stojących na prawo od "Ruchu 26 lipca". Wzmagająca się walka z opozycją demokratyczną, zawieszenie wyborów, rozpoczęcie gwałtownej kampanii antyamerykańskiej i znacjonalizowa- nie amerykańskich kompanii naftowych na Kubie doprowadziły do zaostrzenia się stosunków ' między Hawaną a Waszyngtonem, co postanowiła wykorzystać Moskwa. Do tej pory ZSRR nie interesował się wydarzeniami na wyspie, a teraz nagle się obudził i zorientował, że ten nieoczekiwany "prezent" można wykorzystać dla własnych interesów. Położenie wyspy zaledwie 180 mil morskich od wybrzeży Stanów Zjednoczonych dawało ZSRR wyjątkową okazję do ulokowania swoich baz strategicznych w niezwykle dogodnym miejscu. Otwierały się też nowe możliwości penetracji ideologicznej. Mimo iż ówczesne poglądy Castro trudno byłoby uznać za marksistowskie, Moskwie udało się go przekonać do korzyści, jakie , w kontlikcie ze Stanami Zjednoczonymi może osiągnąć budując system komunistyczny w tym rejonie świata. Zabiegi Moskwy przyniosły wkrótce praktyczne rezultaty - w 1962 r. na Kubie powstała oficjalna rządząca partia komunistyczna pod nazwą Zjednoczona Partia Rewolucji, która natychmiast nawiązała stosunki z KPZR. Widoczna i natrętna penetracja radziecka na Kubie i stopniowe przekształcanie się rządu Castro w dyktaturę komunistyczną zmusiło Stany Zjednoczone do podjęcia bardziej energicznych kroków. Dnia 3 stycznia 1961 r. USA zerwały stosunki dyplomatyczne i konsularne z Kubą, a 13 kwietnia uchodźcy kubańscy, zorganizowani i przeszkoleni przez CIA, podjęli próbę zbrojnego desantu w Zatoce Świń na pohzdniowym wybrzeżu Kuby. A 268 Oddziały emigrantów nie zdołały się jednak przebić w głąb wyspy i po kilkudziesięciu godzinach walk, opuszczone przez amerykańskiego sojusznika, zostały rozgromione przez siły rządowe. Fidel Castro, który do tej pory wzbraniał się przed nawiązaniem bliższej współpracy wojskowej z ZSRR, obawiając się ponownego ataku swoich przeciwników, udał się pospiesznie do Moskwy z zapewnieniem o swojej wierności ideałom marksizmu-leninizmu i z prośbą o pomoc. ZSRR już na przełomie 1961/1962 r. podjął przygotowania do zawarcia z Kubą układów wojskowych. W lipcu 1962 r. do Moskwy przybyła delegacja kubańska z bratem Fidela, Raulem Castro na czele. Prowadziła ona rozmowy z kierownictwem radzieckich sił zbrojnych. W pertraktacjach wziął również udział Chruszczow. To praw- dopodobnie podczas tych rozmów podjęto decyzje i ustalono szczegóły dostarczenia na Kubę rakiet średniego zasięgu z głowicami jądrowymi i bombowców przystosowanych do przeno- szenia bomb atomowych. Już od końca lipca 1962 r. transporty radzieckie zaczęły przewozić na Kubę jednostki swojej armii, broń, łącznie z wyrzutniami rakietowymi oraz specjalistów wojskowych. Do połowy października ZSRR zorganizował prawie sto takich transportów. Wiadomość o radzieckiej pomocy wojskowej dla Kuby zaniepokoiła Waszyngton, zwłaszcza kiedy 15 października 1962 r. amerykański samolot zwiadowczy U-2 w trakcie rutynowego lotu nad wyspą odkrył w odległości 80 kilometrów na zachód od Hawany radzieckie rakiety typu ziemia-ziemia z głowicami bojowymi, których zasięg pozwalał razić obszar USA. To odkrycie było dla rządu amerykańskiego niespodzianką. Po burzliwej dyskusji waszyngtoński sztab wojskowo-polityczny, na wniosek prezydenta, podjął decyzję o blokadzie morskiej Kuby i wkrótce w rejonie Karaibów pojawiła się tlotylla 180 okrętów. Amerykańskie siły zbrojne na całym globie doprowadzono do stanu podwyższonej gotowości bojowej. Na Florydzie postawiono w stan gotowości kilka dywizji, a do bazy wojskowej na Kubie, Guantanamo, przerzucono dodatkowe jednostki wojskowe. 22 października prezydent Kennedy wystąpił w telewizji, informując Amerykanów o blokadzie Kuby i niektórych innych przedsięwzięciach oraz wyjaśnił przyczyny, jakimi się powodował podejmując takie działania. ZSRR od początku zaprzeczał istnieniu na Kubie broni ofensywnej i stanowczo zaprotestował przeciwko blokadzie, żądając natychmiastowego zwołania Rady Bezpieczeń- stwa. Na niezwłocznie zwołanym posiedzeniu Rady Bezpieczeństwa radziecki przedstawiciel W. Zorin raz jeszcze kategorycznie zaprzeczył istnieniu na Kubie rakiet z bronią jądrową. W tym samym czasie ponad 20 radzieckich transportowców płynęło na Kubę i 24 października dwa z nich podeszły do linii blokady. Na ich spotkanie wyruszył amerykański lotniskowiec "Essex". Widząc stanowczość postępowania Amerykanów, Chruszczow nie chciał ryzykować i polecił zatrzymać radzieckie jednostki, proponując Kennedy'emu pilne spotkanie na szczycie. Prezydent USA odpowiedział, że gotów jest się spotkać z Chrusz- czowem, ale dopiero po usunięciu z Kuby radzieckich rakiet. W tym czasie sytuacja znacznie się skomplikowała - nad Kubą został zestrzelony amerykański samolot zwiadowczy, którego pilot poniósł śmierć. W sztabie kryzysowym w Waszyngtonie podniosły się głosy domagające się odwetu. W tym właśnie momencie świat znalazł się na krawędzi wojny nuklearnej: po otrzymaniu wiadomości o śmierci amerykańskiego lotnika Kennedy wydał rozkaz przygoto- wania inwazji na Kubę. 26 października Chruszczow wystosował dhzgi list do prezydenta Kennedy'ego, utrzymany jednak w bardziej pojednawczym tonie. Ale już następnego dnia, 27 października, Kennedy otrzymał następny list od Chruszczowa znacznie odbiegający treścią od poprzedniego, w którym Moskwa stawiała w ostrym tonie następujące warunki: ZSRR zabierze rakiety z Kuby, jeśli USA wycofają swoje wyrzutnie z Turcji; ZSRR zagwarantuje nieingerencję w wewnętrzne sprawy Turcji, jeżeli USA złożą analogiczne zobowiązania odnośnie do Kuby. Było to pierwsze oficjalne przyznanie się Kremla do rozmieszczenia radzieckich rakiet na Kubie. Kennedy postanowił jednak zignorować ten list i w wysłanym 27 października do Moskwy posłaniu odpowiedział tylko na list z 26 269 października, w którym oznajmił o gotowości Stanów Zjednoczonych do zlikwidowania blokady Kuby i nie atakowania wyspy, jeżeli Związek Radziecki usunie z tego kraju broń ofensywną. Równocześnie nieoficjalnie kanałami dyplomatycznymi prezydent zapewnił Chruszczowa, że USA zabiorą swoje rakiety z Turcji, ale później - po zlikwidowaniu sytuacji kryzysowej. Dnia 28 października do Waszyngtonu nadszedł z Moskwy telegram z informa- cją, że Chruszczow wyraził zgodę na demontaż wyrzutni rakietowych na Kubie i na wywiezienie ich "pod obserwacją i kontrolą". Telegram ów był decydującym posunięciem Moskwy w rozładowaniu sprowokowanego przez nią kryzysu kubańskiego, który mógł doprowadzić do globalnego konfliktu atomowego grożącego niewyobrażalnymi skutkami. Po zażegnaniu kryzysu Kuba wprawdzie pozostała pod komunistyczną dyktaturą, jednak zamiar Moskwy przekształcenia jej w radziecką bazę wojskową został udaremniony. Kryzys kubański nauczył wiele zarówno kierownictwo ZSRR jak i USA, określając bardziej precyzyjnie granice poza które nie wolno wykroczyć, by nie postawić świata na krawędzi zagłady. Po rozwiązaniu kryzysu Chruszczow wyxnienił z Kennedym kilka prywatnych długich listów, co w znacznym stopniu przyczyniło się do złagodzenia napięcia. W tych kategoriach należy też traktować ustanowienie w tym czasie tzw. "gorącej linii" między Kremlem a Białym Domem - bezpośredniego połączenia telefonicznego, które pozwalało na natychmiastowe porozumienie się głów obu państw w niektórych bardzo pilnych sprawach. Był to swoisty "zawór bezpieczeństwa" w sytuacjach powstających napięć w różnych rejonach świata. Po kryzysie kubańskim Moskwa w widoczny sposób osłabiła swoje naciski na rozwiązanie po swojej myśli problemów niemieckich i przestała grozić zawarciem separatystycznego pokoju z NRD, co również mogło doprowadzić do kolejnego niebezpiecznego kryzysu. Zmiana ogólnej atmosfery przyspieszyła tak ważne wydarzenie, jak podpisanie przez ZSRR, USA i Wielką Brytanię 5 sierpnia 1963 r. Ukladu o zakazie doświadczeń z bronią jądrową w atmos Jerze, w przestrzeni osmicznej i pod wodą. 10 października 1963 r. układ ten wszedł w życie i został następnie ratyfikowany przez ponad sto państw z wyjątkiem Chin. W okresie od lipca do września 1963 r. Pekin opublikował szereg oświadczeń potępiających porozumienie jako "zmowę imperialistów". Oświadczenia te oznaczały faktycznie zerwanie stosunków między ZSRR a Chinami, a to z kolei doprowadziło do pogorszenia stosunków radziecko-rumuńskich, jako że Bukareszt próbował zająć w kon- flikcie radziecko-chińskim pozycję neutralną. Pewną rekompensatą dla Moskwy była natomiast poprawa stosunków z Belgradem. Jest rzeczą oczywistą, że na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych sytuacja międzynarodowa była bardziej złożona niż w pierwszych latach istnienia państwa radzie- ckiego. W czasach Lenina na Kremlu zwykło się dzielić świat na Rosję Radziecką oraz na wrogi świat kapitalizmu i jego posiadłości kolonialne, a zatem "generalna linia" w polityce zagranicznej Moskwy była całkiem jasna (strategiczna koncepcja Lenina polegała na ujarzmieniu Zachodu do końca bieżącego stulecia poprzez opanowanie jego zaplecza kolonialnego). Tymczasem do końca lat pięćdziesiątych obóz komunistyczny znacznie się poszerzył, świat kapitalistyczny skurczył, a oprócz nich istniało wiele nowo powstałych państw, które nie były ani kapitalistyczne, ani socjalistyczne. W związku z tym przed Moskwą powstał problem wyboru: czy w krajach postkolonialnych lub walczących o swoją niepodleg- łość popierać lokalne partie komunistyczne, które nie miały większych szans na uzyskanie masowego poparcia swojego narodu, czy nowe narodowe rządy, które dzierżyły władzę, ale często były zwalczane przez miejscowych komunistów. Chruszczow i jego następcy skłaniali się raczej ku popieraniu rządów tych państw, udzielając im pomocy gospodarczej, technicznej, a nierzadko i wojskowej, by tym sposobem zyskać przyjaciół i wpływy na nowych obszarach globu. Ale taka polityka doprowadziła do otwartego konfliktu z Pekinem, który oskarżał Moskwę o przedkładanie swoich aspiracji mocarstwowych nad potrzeby rewolucji światowej. 270 Polityka ta budziła również niezadowolenie żyjących w ubóstwie dużych odłamów radzieckiego społeczeństwa, zwłaszcza że pomoc gospodarcza i finansowa krajom "Trzeciego Świata" miała charakter "pożyczki bezzwrotnej". To prawda, że w 1956 r. radziecka pomoc dla Egiptu doprowadziła do osłabienia wptywów Wielkiej Brytanii i Francji na Bliskim Wschodzie, ale równocześnie ZSRR nie odniósł żadnych porównywalnych sukcesów gdzie indziej, możc z wyjątkiem nieskrępowanej interwencji wojskowej na Węgrzech, sprytnie wykorzystując zaangażowanie się militarne Londynu i Paryża w strefie Kanału Sueskiego. Nawet włączenie Kuby Fidela Castro do obozu państw socjalistycmych, z jednej strony, powiększyło grono przywódców komunistycznych o człowieka, który swoimi infantylnymi oracjami zajmowal większość czasu na licznych wspólnych konferencjach "na szczycie", a z drugiej strony przysporzyło ZSRR jeszcze jednego, ałmużnika", którego utrzymywanie kosztowało Moskwę w latach osiemdziesiątych okolo czterech miliardów dolaró v rocznie. Ale Castro pozostał przynajmniej wierny Moskwie, podczas gdy można podać wiele przykładów "chybionych inwestycji" Kremla, jak na przykład inansowany przez niego i dozbrajany reżim Sukarno w Indonezji, który zanim został zastąpiony prozachodnim rządem generała Suharto w 1967 r., jako jeden z pierwszych opowiedział się po stronie Pekinu. Podobnie przedstawiała się sprawa z obalonym w 1967 r. Kwame Nkrumahem w Ghanie, czy kwestia radzieckich inwestycji w Indiach, gdzie budowane w ramach "współpracy" stalownie dostarczały później tego surowca przede wszysckim dla kapitalistycmego sektora gospodarki indyjskiej. A już ewidentnym błędecn Chruszczowa, który poważnie nadszarpnął reputację ZSRR jako "ojczyzny" światowego komunizmu, było przymanie prezydentowi Egiptu (wówczas Zjednoczonej Republiki Arabskiej, w skład której obok Egiptu wchodziła również Syria) Naserowi w maju 1964 r. tytułu "Bohatera Związku Radzieckiego", podczas gdy w tym samym czasie partia komunistyczna w Egipcie działała w głębokim podziemiu, a wielu komunistów poddawano okrutnym prześladowaniom i torturom (Chruszczow wystąpił o przyznanie tego tytułu Naserowi podczas swojej wizyty w Egipcie, której formalnym powodem było przegrodzenie Nilu i uruchomienie pierwszego odcinka tamy Assuańskiej, którą budowano według radzieckiego projektu z wykorzystaniem radzieckich urządzeń i kredytów). Ostatnim aktem w karierze politycznej Chruszczowa miała być wizyta w drugiej połowie 1964 r. w Republice Federalnej Niemiec. Nie zważając na sprzeciw Waltera Ulbńchta, jak również wielu członków najwyższych władz ZSRR, Chruszczow zamierzał doprowadzić do istotnych przemian w stosunkach między Moskwą a Bonn. Wizyta w Niemczech Zachodnich nie doszła jednak do skutku, ponieważ Chruszczowa odsunięto od władzy. Ale czy upadek Chruszczowa został przypieczętowany właśnie podjęciem wstępnych rozmów z Bonn, nie jest takie pewne, aczkolwiek bardzo prawdopodobne. 12. "Dymisja" Chruszczowa" Skuteczny atak na mit Stalina w 1956 r., odsunięcie od udziału we władzy "grupy antypartyjnej" w 1957 r. i połączenie w swoim ręku funkcji pierwszego sekretarza KC KPZR i premiera rządu w 1958 r. mimo wszystko nie pozwoliły Chruszczowowi wprowadzić własnej dyktatury, nawet jeżeli tego - jak się często twierdzi - bardzo pragnął. Na szczytach aparatu partyjno-państwowego pilnie bowiem przestrzegano działania zasad mechanizmów demokratycznych uzależniających pozycję Chruszczowa od większości głosów w Prezydium KC i w samym KC. A zatem jeżeli pozycja Chruszczowa i zakres jego władzy jako szefa partii zależały od siły poparcia jego najbliższego otoczenia, to w równym stopniu było ono zdolne do zadecydowania o jego ustąpieniu. 271 W październiku 1964 r. Chruszczow opuścił Moskwę i udał się do Picundy nad Morze Czarne na wypoczynek. Poza Moskwą znajdowało się również kilku jego najbardziej zaufanych współpracowników kontrolujących kluczowe służby informacyjne, a tylko jeden z nich, redaktor naczelny "Izwiestii" Aleksiej Adżubej, zięć Chruszczowa, znajdował się w stolicy. Korzystając z tych okoliczności przeciwnicy Chruszczowa, przede wszystkim Susłow i były szef KGB Szelepin, zwołali poszerzone posiedzenie Prezydium KC i postawili sprawę zdjęcia Chruszczowa ze wszystkich stanowisk. Decydujące znaczenie miał jednak współudział w spisku drugiego sekretarza KC Leonida Breżniewa i ministra spraw zagranicz- nych Gromyki.13 października Breżniew wezwał telefonicznie Chruszczowa do Moskwy pod pretekstem omówienia ważnych problemów dotyczących struktury zarządzania rolnictwem. Ale kiedy na lotnisku w Moskwie Chruszczowa powitał tylko szef zdegradowanego przez niego KGB W. Semiczastny (Semiczastny został powołany na to stanowisko w 1961 r.), stało się dla niego oczywiste, że plenum KC bynajmniej nie będzie omawiało spraw związanych z rolnictwem (nazwiska Semiczastnego i Szelepina sugerowałyby, że główną siłą, która doprowadziła do upadku Chruszczowa, był jednak KGB!). Jeszcze tego samego dnia, 13 października, na posiedzeniu Prezydium KC z referatem wystąpił sekretarz KC Michaił Susłow, w którym przedstawił Chruszczowowi długą listę zarzutów, w tym - powołując się na wiele przykładów - stworzenie własnego "kultu jednostki". Chruszczow początkowo usiłował się bronić, ale niebawem zrozumiał, że jest osamotniony i musiał wyrazić zgodę na odejście "ze względu na podeszły wiek i zły stan zdrowia". Następnego dnia plenum KC podjęło decyzję o zwolnieniu Chruszczowa z funkcji pierwszego sekretarza KC KPZR i przewodniczącego Rady Ministrów oraz o usunięciu go ze składu Komitetu Centralnego. Decyzję tę podjęto jednomyślnie, ponieważ na plenum nie zaproszono tych członków KC, którzy mogliby się z tą decyzją nie zgodzić. Plenum KC przyjęło jeszcze jedno postanowienie - na przyszłość nie dopu cić do skupienia w jednym ręku stanowiska szefa partii i rządu. Na pierwszego sekretarza KC KPZR wybrano Leonida Breżniewa, a na stanowisko premiera rekomendowano Aleksieja Kosygina. Ponieważ "Izwiestia" nie ukazały się tego szczególnego dnia (Adżubej również został usunięty ze stanowiska redaktora naczelnego tej gazety), oficjalny komunikat o dokonanych zmianach zamieściła tylko "Prawda". Tak więc Chruszczow odszedł w "stan spoczynku" bez żadnego rozgłosu w ZSRR, a w zasadzie również i za granicą. Wprawdzie poza granicami Związku Radzieckiego, w środowiskach komunistów tu i ówdzie odezwały się głosy wyrażające ubolewanie, że w drugiej połowie XX w. po śmierci Stalina i Berii, kierownictwo radzieckie okazało się niezdolne do przeprowadzenia zmiany swojego przywódcy w sposób otwarty i uczciwy, to jednak generalnie bez sprzeciwów zaakceptowano powody, dla których go usunięto. Największą zasługą Chruszczowa było to, że odsłaniając przeszłość ujawnił podstawowe problemy systemu komunistycznego w ZSRR i pozostawił swoim następcom zadanie szukania trwałych rozwiązań. Współcześni, zarówno w ZSRR jak i poza jego granicami, często szydzili z Chruszczowa. Rzeczywiście jego prostota, a nawet prostactwo, na każdym kroku przypominały o jego chłopskim pochodzeniu i o brakach w wykształceniu. Ale z drugiej strony pozwalało mu to na nawiązywanie bezpośrednich kontaktów ze zwyczajnymi ludźmi, w zdobywaniu zaufania prostego człowieka. Przy tym był on bystrym polemistą (co nieraz udowodnił podczas licznych konferencji prasowych z dziennikarzami zachodnimi), chociaż używając prostego języka, celem przybliżenia sensu swoich wypowiedzi, nierzadko posługiwał się cytatami jakby żywcem wyjętymi z Pisma Świętego. Jego wrogowie oskarżali go o bufonadę, twierdząc jednocześnie, że ludzie kpią sobie z niego, co miało podrywać nie tylko jego osobisty prestiż, ale przede wszystkim autorytet władzy. Wszelako takie oskarżenia wysuwa się zwykle pod adresem osób, które, sprawując najwyższe urzędy, często sami 272 świadomie nie chcą być traktowani nazbyt serio, przynajmniej nieoficjalnie. Lekceważący stosunek Chruszczowa do wszelkiej biurokracji, tak charakterystyczny dla tych polityków, którzy tylko w bezpośrednim kontakcie ze społeczeństwem upatrują szans skutecznego rządzenia, także musiał przysporzyć mu wrogów i ostudzić entuzjazm potencjalnych zwolenników. Pośród czynników, które zdecydowały o upadku Chruszczowa, najczęściej wymienia się błędy w polityce zagranicznej oraz sytuację w rolnictwie, jaka wytworzyła się wskutek jego "reform". Jest to teza słuszna o tyle, o ile traktuje się ją jako bezpośrednią przyczynę, albo jeszcze lepiej - jako sprzyjającą okoliczność, w której jego współpracownicy zdecydowali się na odsunięcie go od władzy. Natomiast rzeczywistym powodem upadku Chruszczowa był fakt, którego zresztą nie dostrzegał, że swoimi reformami naraził na śmiertelne niebezpieczeństwo system, który ze swej natury był niereformowalny. W reżimie tak scentralizowanym, kiedy coś zaczyna się psuć na górze, bardzo prędko może pęknąć wszystko. Tak przecież stało się na Węgrzech w 1956 r., gdzie reżim zawalił się z dnia na dzień, i to samo omal nie stało się w Polsce. Rozumiał to Breżniew i pozostali inicjatorzy spisku, chociaż takiej argumentacji trudno byłoby doszukać się w oficjalnym komentarzu "Prawdy" z dnia 17 października 1964 r. uzasadniającym decyzję nowego kierownictwa o pozbawieniu Chruszczowa wszelkich funkcji partyjnych i państwowych, aczkolwiek z dzisiejszej perspektywy i po odrzuceniu typowej dla miejsca i czasu frazeologii, głębsze zastanowienie się nad jego treścią może wywołać i takie skojarzenia. Oto co pisała "Prawda": "Partia leninowska, będąc wrogiem subiektywizmu i zmierzając do zbudowania komunizmu, nie może pozwolić na tworzenie niespójnych wewnętrznie programów zawierających niedo- jrzałe wnioski i opartych o pospieszne decyzje i działania nie uwzględniające istniejących warunków i okoliczności... Przechwałki, apodyktyczność, niechęć do teorii naukowych i do sprawdzonych praktycznie rozwiązań są partii całkowicie obce... Tylko przestrzeganie leninowskich zasad kolektywnego kierownictwa daje gwarancję rozwoju i postępu oraz stwarza warunki prawidłowej realizacji kreatywnej roli partii...'. Chruszczow nie miał żadnej szansy, by odpowiedzieć na te zarzuty, a przynajmniej tak sądzili jego następcy. Tymczasem i w tym przypadku wykazał się on niemałą przebiegłością: jakiś czas po ustąpieniu nagrał swoje wynurzenia na taśmę magnetofonową i w tajemnicy wysłał za granicę, gdzie zostały przetłumaczone i opublikowane. Owe "pamiętniki" Chrusz- czowa są fascynującym źródłem historycznym, ale zarazem źródłem bardzo tendencyjnym, jak zresztą każde wspomnienia, zwłaszcza przegranych polityków. ROZDZIAŁ IX Epoka zastoju 1. Breżniew Leonid Iljicz Breżniew urodził się w 1906 r. w przyfabrycznej osadzie Kamienskoje położonej 35 km od Jekaterynosławia. Gdyby sięgnąć do jego głośnej kiedyś w ZSRR autobiograficznej książki pt. Nowe ziemie (Warszawa 1979), tak pisał on na temat swojego pochodzenia społecznego: "Jako syn robotnika i wnuk chłopa wypróbowałem siebie zarówno w pracy w zakładach przemysłowych, jak też na roli. Zaczynałem jako robotnik, ale w latach, kiedy gospodarka była w ruinie i na długo stanęły zakłady, musiałem poznać orkę, siewy, żniwa...". Wszelako fakty, którym nie można zaprzeczyć, mówi inaczej. Po pierwsze, w 1927 r., a więc w wieku 21 lat, Breżniew ukończył technikum miernicze w Kursku (później podjął studia w Instytucie Hutnictwa). Jako minimum musiał przedtem skończyć siedmioletnią szkołę podstawową, co oznacza, że z 21 lat życia co najmniej 10 musiał poświęcić na naukę. Nasuwa się więc pytanie: kiedy zdążył być "robotnikiem" i "chłopem"? Po drugie, Breżniewa przyjęto do partii w 1931 r. po odbyciu dwuletniego stażu kandydackiego, a taka procedura I obowiązywała tylko przy wstępowaniu osób o nieproletariackim i niechłopskim pochodzeniu. Na początku lat trzydziestych, gdy partia walczyła z kułakami, Breżniew nie uczestniczył w jej działaniach, a w szczytowym momencie powszechnej kolektywizacji, jako mierniczy, faktycznie zdezerterował ze wsi i wrócił do swojego rodzinnego miasta. Pośrednia odpowiedź na konstatację tego faktu znajduje się w Nowych ziemiach: ".. toczyłem boje z kułakami na zebraniach, organizowałem pierwsze kołchozy - pisał Breżniew - jako specjalista rolny zacząłem pracować od samego początku kolektywizacji, do huty zaś wróciłem, kiedy ten proces był już w zasadzie zakończony". Otóż gdyby Breżniew albo jego pomocnicy zajrzeli chociaż do Wielkiej Enc y klopedii Radzieckiej i porównali daty początku kolektywizacji z datą I odejścia Breżniewa ze wsi, to zobaczyliby, że Breżniew opuścił wieś (na Uralu) w 1930 r., ' a kolektywizacja zaczęła się tam właśnie w tym roku i zakończyła w latach 1932/1933. Przytaczamy te fakty po to, by pokazać, że jeśli Breżniew tak bezceremonialnie obchodził się z faktami historycznymi, których wiarygodność jest niepodważalna, to można sobie łatwo wyobrazić jego stosunek do faktów i wydarzeń, których sprawdzenie często jest niemożliwe. W następnych latach, podczas wojny i po jej zakończeniu, Breżniew stopniowo, , z uporem, piął się w górę pozyskując sobie na tej drodze protektorów i protegowanych. ; W maju 1937 r. został wybrany zastępcą przewodniczącego rady miejskiej w Dnieprodzier- żyńsku (dawne Kamienskoje), a w maju 1938 r. objął stanowisko zastępcy wydziału agitacji i propagandy w obwodowym komitecie partii w Dniepropietrowsku (dawny Jekaterynosław). 274 W początkowej fazie Breżniew piął się ku szczytom władzy pod protekcją piecwszego sekretarza KC KP Ukrainy Chruszczowa, za wstawiennictwem którego już w czasie wojny z Niemcami objął stanowisko szefa wydziału politycznego armii, a pod koniec wojny szefa Zarządu Politycznego Frontu, awansując od podpułkownika do generała-majora. Po wojnie, jako sekretarz obwodowego komitetu partii na Zaporożu i w Dniepropietrowsku, kierował odbudową zniszczonych podczas wojny zakładów i miast. W 1950 r. Chruszczow, mianowany przez Stalina sekretarzem KC, zabrał go z sobą do Moskwy. W lipcu tegoż roku Breżniew udał się do Kiszyniowa jako pierwszy sekretarz KC KP Mołdawii. Niebawem sprowadził z Dniepropietrowska grupę przyjaciół, którzy stworzyli trzon ekipy jego najbliższych współpracowników, przyszłej,;kliki dniepropietrowskiej". W Kiszyniowie dołączyli do nich inni "oddani towarzysze" Breżniewa z miejscowego aparatu, a wśród nich szef wydziału propagandy i agitacji KC KP Mołdawii, Konstantin Czernienko. W 1952 r. na XIX Zjeździe partii Breżniew został zastępcą członka powołanego wówczas Prezydium KC. Zaliczał się z pewnością do tych młodych aparatczyków, których Stalin zebrał wokół siebie na październikowym plenum KC odbytym po zjeździe, by przy ich pomocy zlikwidować swoją "starą gwardię" - dawne Biuro Polityczne. Po śmierci Stalina kariera Breżniewa gwałtownie się załamała: wykluczono go z Prezy- dium i Sekretariatu KC i mianowano szefem Zarządu Politycznego Marynarki Wojennej. Według zasad rządzących nomenklaturą partyjną była to zupełna katastrofa. Dalszy upadek w hierachii mógł przemienić byłego sekretarza KC w polityczne zero. Breżniew osobiście nie był winien załamaniu się swojej kariery. Trudno doszukiwać się jego własnej winy w tym, że Stalin postawił na niego widząc w nim doświadczonego, zdolnego do spełnienia wszystkich poleceń aparatczyka. W naturze Breżniewa jako człowieka i w jego stalinowskim wykształ- ceniu aparatczyka leżało bezwzględne posłuszeństwo w wypełnianiu rozkazów Stalina bez względu na towarzyszące temu trudności i upokorzenia. Breżniew odziedziczył także po ' swoim nauczycielu cechę "dalekowzrocznej" polityki - żelazną cierpliwość. Te nauki przydały mu się wtedy, kiedy jego długoletni protektor - Chruszczow - został we wrześniu ů 1953 r. pierwszym sekretarzem KC KPZR. Po czterech miesiącach od objęcia władzy Chruszczow przypomniał sobie Breżniewa, swojego dawnego protegowanego na Ukrainie. W miarę jak umacniała się pozycja Chruszczowa, awansował w hierarchii również Breżniew: w 1955 r. został pierwszym sekretarzem KC KP Kazachstanu, w 1956 - sekretarzem KC KPZR, w 1957 - członkiem Prezydium KC, by w październiku 1964 r. zdradzić swojego protektora i wstąpić na najwyższy szczebel władzy. 2. Życie polityczne Wraz z odejściem Chruszczowa zamknięta została postalinowska era "odwilży" w radzie- ckiej historii. Był to okres, podczas którego dokonało się przejście od stalinowskiej "epoki lodowcowej" do breżniewowskiego "konformizmu". Pierwszym posunięciem nowych władz w polityce wewnętrznej po październikowym plenum KC był powrót do "kolektywnego kierownictwa", od którego Chruszczow odszedł w 1958 r. Ale kiedy w 1971 r. prawie 5 tys. delegatów na XXIV Zjazd partii zebrało się, by wysłuchać sprawozdania KC na temat działalności partii za ostatnie pięć lat, wówczas okazało się, że Breżniew jako sekretarz generalny KC KPZR (termin "sekretarz generalny" przywrócono 8 kwietnia 1966 r.), wyrobił sobie pozycję co najmniej "pierwszego wśród równych" w najwyższych władzach partii. Jednak koncepcja "kolektywnego przywództwa" i wówczas jeszcze wydawała się na Kremlu 275 wciąż silna, a politykę Moskwy w całym okresie rządów Breżniewa cechował raczej pragmatyzm niż dążenie do destabilizacji istniejących układów. Dla zewnętrznych, głównie zachodnich obserwatorów sceny radzieckiej, polityka Moskwy po 1964 r. wydawała się -jak to określali - "tępa i konserwatywna", a "Breżniew - według jednego z amerykańskich dziennikarzy - w miarę upływu czasu upodabniał się swoim stylem rządzenia bardziej do autokratycznego dyrektora internatu niż do szefa państwa eksplorującego kosmos i prowa- dzącego mocarstwową politykę globalną". Odejście od polityki nieograniczonego terroru po śmierci Stalina miało nie tylko "osłodzić" życie ludzi, ale także stworzyło warunki do wykształcenia się w ZSRR nowych mechanizmów rządzenia. Jak już wspomnieliśmy, wzlot i upadek Chruszczowa był funkcją jego zdolności do wykorzystania i utrzymania poparcia swojego otoczenia. To otoczenie - najbliżsi współpracownicy Chruszczowa - zapewne posiadali osobiste ambicje polityczne, ale przede wszystkim reprezentowali określone grupy interesu. Niezależnie bowiem od wyjątkowej roli partii komunistycznej w systemie jednopartyjnym i występowania takich charakterystycznych instytucji, jak cenzura i szeroko interpretowane pojęcie "tajemnicy państwowej", w ZSRR istniało jednak życie polityczne z zachowaniem wszelkich reguł gry interesów. Oczywiście, jedne grupy interesów były mniej, inne bardziej wpływowe, a władze starały się okazjonalnie ograniczać ich wpływy. W pierwszych latach rządów Chruszczowa poza kompleksem wojskowo-przemysłowym duży wpływ na rząd i kierownictwo partii posiadał rozbudowany aparat biurokratyczny Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Minister- stwa Spraw Wewnętrznych. Ale już po zdymisjonowaniu Mołotowa, minister spraw zagranicznych nie posiadał pełnego członkostwa w Prezydium KC do chwili wejścia do Biura Politycznego Gromyki w 1973 r. Podobnie rzecz się miała z urzędem ministra obrony: od chwili zdymisjonowania Żukowa dopiero Greczko w 1973 r. został członkiem Biura Politycznego (po śmierci Greczki funkcję tę otrzymał jego następca - Dmitrij Ustinow, aczkolwiek był to człowiek, który w najwyższych władzach partii nie odgrywał już tak znaczącej roli jak jego poprzednik). Pozycja MWD została zaś osłabiona po aresztowaniu Berii, a w marcu 1954 r. wydzielono z niego podporządkowany Radzie Ministrów KGB kierowany od 1958 r. przez wyższych funkcjonariuszy partyjnych. I kiedy na czele KGB stali tacy ludzie, jak Szelepin i Semiczastny, instytucja ta konsekwentnie, a w wielu przypadkach skutecznie występowała przeciwko polityce odprężenia w stosunkach międzynarodowych. Sytuacja zmieniła się dopiero po 1967 r., kiedy na czele tej instytucji stanął Jurij Andropow, bliski zaufany Breżniewa, który, tak jak Gromyko i Greczko, również w 1973 r. został powołany w skład Biura Politycznego. W polityce gospodarczej nieustanną troską reżimu Breżniewa było przywrócenie i zachowanie w miarę możliwości racjonalnych proporcji w inwestowaniu w poszczególne działy gospodarki. Nie było to zadaniem łatwym przede wszystkim z racji ograniczonych zasobów budżetowych państwa. Należało też dokonać właściwego wyboru zarówno między poszczególnymi sektorami gospodarki, jak i między kierunkami poszukiwania źrodeł finasowania. Tym działem gospodarki, który w pierwszej kolejności wymagał dużych inwestycji było oczywiście rolnictwo. Wzrost produkcji rolnej oznaczał bowiem poprawę warunków życia ludności (ekipie Breżniewa bardzo zależało na tym, by pokazać społeczeńst- wu, że partia jako "kierownicza siła narodu" jest zdolna do spełnienia swoich obietnic). Ale, co może jeszcze ważniejsze - istniał bezpośredni związek pomiędzy inwestycjami w rolnictwie a ograniczeniem wydatków na import zboża z zagranicy. Owszem, w opinii nowego kierownictwa takie kontakty handlowe były potrzebne, ale tylko w przypadku, jeżeli dotyczyły zakupu zachodnich technologii dla modernizacji radzieckiego przemysłu. Jednak tradycyjnie tym działem gospodarki, który w Związku Radzieckim zawsze posiadał pierw- szeństwo przed innymi, był przemysł zbrojeniowy - ów główny "zjadacz stali", jak go kiedyś 276 nazwał Chruszczow. W tym przypadku postępowanie Breżniewa, przynajmniej do końca lat siedemdziesiątych, polegało na ograniczaniu wydatków na obronę przy równoczesnym, odpowiednim do tego "wzbogacaniu" polityki zagranicznej państwa o pierwiastki od- prężeniowe. Taka polityka miała swoich zwolenników, ale też miała przeciwników. Mikołaj Podgorny, który w grudniu 1965 r. został przewodniczącym Rady Najwyższej, był w pełni świadom potrzeby odprężenia w polityce zagranicznej. W jednym ze swoich przemówień, wygłoszonym w Rydze w 1973 r., starał się uświadomić słuchaczom, co może oznaczać III wojna światowa. Te właśnie fragmenty jego przemówienia nie zostały odnotowane przez prasę radziecką. Podobną opinię jak Podgorny utrzymywał Aleksiej Kosygin, który w najwyższych władzach reprezentował interesy środowisk związanych z przemysłem lekkim. Kiedy w 1974 r. gospodarka państw kapitalistycznych zaczęła wykazywać symptomy kryzysu i bardziej ideowo nastawieni politycy radzieccy dostrzegli w tym sprzyjającą okoliczność do nasilenia propagandy rewolucyjnej w tych krajach, Kosygin wielokrotnie ostrzegał swoich towarzyszy, że aktualnie nie leży w interesie ZSRR podejmowanie jakichkolwiek działań mających na celu destabilizowanie sytuacji wewnętrznej w krajach zachodnich. Ale podczas gdy Kosygin i jemu podobni dowodzili, że zwiększanie wydatków wojskowych nie wpłynie na zmniejszenie ryzyka wojny, marszałek Greczko i jego najbliżsi współpracownicy nieustannie głosili o potrzebie rozbudowy armii i jej potencjału ofensywnego celem uprzedzenia ewentualnego uderzenia "podstępnych imperialistów". Jednak kolejne zjazdy partii w 1971 i 1976 r. pokazały, że polityka Breżniewa "pokojowej koegzystencji" miała poparcie większości delegatów i należy przyznać, że w latach siedemdziesiątych rzeczywiście była ona realizowana z mniejszymi lub większymi korektami, w zależności od okoliczności (w istocie polityka zagraniczna ZSRR w "erze Breżniewa" była wypadkową sił partii, KGB i armii). Podstawowym, chociaż niewypowiedzianym tematem tamtych lat w ZSRR, była kwestia możliwej "restalinizacji". Taka perspektywa miała wielu zwolenników zwłaszcza wśród tych działaczy, którzy uważali, że krytyka Stalina została posunięta zbyt daleko. Dotyczyło to przede wszystkim tej kategorii członków partii, którzy nadal tęsknili za starymi dobrymi czasami, kiedy wykonując swoje obowiązki organizacyjne nie musieli liczyć się z nastrojami społecznymi. Starsi spośród nich szczyt swojej kariery mieli już za sobą, ale młodsi, którzy przeżyli masowe czystki z lat trzydziestych i końca lat czterdziestych wykazywali szczególną skłonność do traktowania stalinizmu w sposób, który można by nazwać czymś więcej niż tylko niewinną nostalgią. I należy stwierdzić, że reżim Breżniewa okazał się podatny na presję neostalinowskiego skrzydła partii, w każdym razie bardziej niż na naciski skrzydła "liberal- nego", co może najwyraźniej zaznaczyło się w przejmowaniu starych technik informacyjnych i propagandowych. W 1969 r., w dziewięćdziesiątą rocznicę urodzin Stalina, na Kremlu planowano zorganizować uroczyste obchody tego wydarzenia, przygotowano też wiele arykułów okolicznościowych, które zamierzano opublikować w prasie i tylko energiczny sprzeciw kierownictw zagranicznych partii komunistycznych przekonał Biuro Polityczne KC KPZR do odstąpienia od tego zamiaru. Zresztą podobne "zderzenie interesów" miało miejsce już wcześniej, w 1966 r., kiedy ostry protest zagranicznych central komunistycznych, a także radzieckich intelektualistów, zapobiegł przygotowywanej przez kierownictwo KPZR oficjalnej rehabilitacji Stalina. W tym kontekście należy domniemywać, że większość członków Biura Politycznego zaczęła traktować problem Stalina i stalinizmu jak "gorący kartofel", który lepiej będzie pozostawić w spokoju. Potwierdzeniem tej tezy może być usunięcie z Biura Politycznego w 1975 r. Aleksandra Szelepina - głównej ostoi stalinizmu w najwyższych władzach partii. W 1976 r. zaś - ów niezawodny barometr atmosfery politycznej w ZSRR - Bolszaja SoH ietskaja Encyk opedija ograniczyła się do zamieszczenia pod hasłem "Stalin" zaledwie czterech wierszy. 277 Zagadnienia "destalinizacji" nie można było jednak podejmować, dopóki w KPZR i jej organach działali starzy funkcjonariusze partii, którzy byli produktem reżimu stalinowskiego. Już Biuro Polityczne KC, najwyższa instancja wykonawcza KPZR, grupowała osoby w bardzo zaawansowanym wieku: w 1980 r. najbardziej wpływowi członkowie Biura Politycznego liczyli sobie około siedemdziesiątki i tylko Grigorij Romanow, przedstawiciel leningradzkiej organizacji partyjnej, miał 57 lat. Kilku spośród nich było ludźmi schorowany- mi, jak na przykład Kosygin (zmarł w 1980 r.), którzy z powodu ogólnego wyczerpania często byli nieobecni w pracy. Należał do nich również Breżniew, który już pod koniec lat siedemdziesiątych - jak zaobserwowano podczas jego podróży zagranicznych - "był bardzo chorym i ledwie trzymającym się na nogach człowiekiem, ograniczającym swój udział w rozmowach do odczytywania przygotowanych wcześniej oświadczeń". O fatalnej kondycji fizycznej Breżniewa wiedziało tylko wąskie grono osób i w ZSRR udawało się to dość długo zachowywać w tajemnicy, ale komentatorzy zachodni nieraz zastanawiali się, jak dalece jest on w stanie wpływać na politykę Kremla. Jeszcze latem 1980 r., kiedy kanclerz Republiki Federalnej Niemiec bawił z wizytą w Moskwie, po opadnięciu napięcia na linii Wschód- -Zachód w związku z interwencją wojsk radzieckich w Afganistanie, Breżniew, uczestniczący krótko w ceremonii powitania, "w trakcie grania hymnów narodowych - jak to ujął jeden z korespondentów zagranicznych - stał wyprostowany jak kukła z widocznymi oznakami wspomagania farmakologicznego". Po Stalinie i Chruszczowie na Kremlu ustabilizowała się dyktatura kolektywna. W tym sensie postalinowska partia powróciła do tzw. "leninowskich zasad" kolektywnego przywó- dztwa. Ale, jak wyżej zauważyliśmy, do 1971 r. Breżniew potrafił sobie wyrobić pozycję "pierwszego wśród równych" w Biurze Politycznym, a w 1976 r. wjego otoczeniu pojawiły się już wyraźne oznaki "kultu jednostki". Jego udział w II wojnie światowej jako komisarza politycznego jednej z armii, a następnie frontu, zaczęto pr dstawiać jako ważny czynnik zwycięstwa ZSRR nad Niemcami. 7 maja 1976 r. nadano mu też stopień marszałka, co z kolei miało mu przydać potrzebnego autorytetu w jego stosunkach z kompleksem wojskowo- -przemysłowym zważywszy, że mniej więcej w tym samym czasie marszałkiem ZSRR został minister obrony Ustinow. Jednocześnie Breżniew został obdarzony tytułem "Bohatera Związku Radzieckiego", a niedługo potem otrzymał swój piąty już "Order Lenina". Wkrótce też zaczęły się ukazywać jego pamiętniki, które szły seriami w kilku periodykach, za które zresztą przyznano mu najwyższą nagrodę literacką. Celem podtrzymania kultu Breżniewa, dzień w dzień, przez wiele lat, używano wszystkich środków masowej agitacji i propagandy - w gazetach, radiu i telewizji mówiło się o nim jako o "wodzu". Było to czynione tak niemoralnie, z takim lekceważeniem uczuć społeczeństwa, że czytanie gazet i oglądanie programów telewizyjnych z fotografiami Breżniewa zaczęło wywoływać u ludzi wzrastającą nienawiść do wszelkiej pochodzącej "z góry" informacji. W czerwcu 1977 r. Breżniew objął stanowisko przewodniczącego Prezydium Rady Najwyższej ZSRR i w ten sposób połączył w swoim ręku dwie funkcje: przywódcy partii i głowy państwa (należy zauważyć, że Mikołaj Podgorny, który odszedł ze stanowiska przewodniczącego Rady Najwyższej, faktycznie został do tego zmuszony, co daje do myślenia, iż w tym czasie istniał konflikt pomiędzy nim a Breżniewem). Wszelako Breżniew, inaczej niż Stalin i Chruszczow, nie objął stanowiska premiera rządu. Jednak skupiwszy w swoim ręku dwa najwyższe urzędy w państwie, Breżniew ze względu na zły stan zdrowia oczywiście nie był w stanie wykonywać obu tych funkcji osobiście, dlatego większość obowiązków przewodniczącego Prezydium Rady Najwyższej przyjął na siebie jego pierwszy zastępca. W drugiej połowie lat siedemdziesiątych niekorzystne zjawiska zaczęły się również ujawniać wewnątrz KPZR. Wprawdzie w 1977 r. partia wzrosła do 16 mln członków, ale od pewnego czasu ów wzrost zaczął wykazywać tendencję malejącą. Być może, iż zjawisko to 278 było rezultatem świadomej polityki kadrowej kierownictwa, które widziało konieczność zachowania określonych proporcji w składzie społecznym członków partii oraz w stosunku do ogólnej liczby mieszkańców państwa zważywszy, że na początku lat siedemdziesiątych ponad 1/3 obywateli ZSRR z wyższym wykształceniem należała do KPZR. Niewątpliwie pewną rolę odegrało również w tym względzie dążenie centralnych władz partii do zachowania KPZR jako organizacji elitarnej w społeczeństwie radzieckim. Ale wskutek zahamowania wzrostu szeregów wzrastał średni wiek członków partii. Zważywszy zaś, że przeciętny członek partii nie odgrywał żadnej roli w życiu politycznym państwa, a jego aktywność mierzono regularnością uczestnictwa w zebraniach partyjnych, pozostali, z roku na rok coraz starsi, przeż długie lata zajmowali "nomenklaturowe" stanowiska partyjne i rządowe wszystkich szczebli, tworząc wpływową i uprzywilejowaną kastę radzieckiej "gerontokracji", tak charakterystyczną dla okresu rządów Breżniewa. W dniach 4-7 października 1977 r. uchwalono nową konstytucję ZSRR, zapowiadaną już przed szesnastu laty przez Chruszczowa. W zasadzie konstytucja ta została oparta o stary tekst z 1936 r., aczkolwiek wprowadzono do niej kilka istotnych zmian. I tak na przykład ; artykuł I konstytucji z 1977 r. określał ZSRR jako państwo socjalistyczne "wszystkich obywateli", podczas gdy w tekście z 1936 r. było to państwo "robotników i chłopów". To zaś implikowało konieczność awansowania w hierarchii społecznej inteligencji radzieckiej, która teraz przestała być podrzędną "warstwą", a stała się "grupą" społeczną równoprawną z klasami robotniczą i chłopską. Wedhzg nowej konstytucji Związek Radziecki jawił się jako . "rozwinięte społeczeństwo socjalistyczne" - etap na drodze do komunizmu. Tym sa- ; mym odrzucono więc lekkomyślną deklarację Chruszczowa sprzed kilkunastu lat mówią- cą o wkroczeniu ZSRR w okres budowy komunizmu. Artykuł 6 konstytucji potwier- dzał i bardziej jednoznacznie precyzował kierowniczą rolę partii w państwie. Wpraw- dzie w tekście konstytucji pie było żadnej wzmianki o Biurze Politycznym jako nadrzę- dnej instytucji wypracowującej najważniejsze decyzje, ale "centralizm demokratyczny" został w niej uznany co najmniej za zasadę ustrojową. Pewną innowacją było również i wydłużenie kadencji Rady Najwyższej z czterech do pięciu lat tak, by przystosować ją do G. odpowiednich odcinków czasowych dzielących kolejne zjazdy partii. Odnośnie do statu- su republik związkowych konstytucja przyznawała im większą swobodę w zakresie pla- nowania swojego rozwoju gospodarczego, a nawet przyznawała republikom prawo utrzymy- wania własnych sił zbrojnych, jednak w praktyce nie miało to oczywiscie żadnego znaczenia. Zachowano też prawo republik do wyjścia z federacji, wszelako było to tylko powtórze- nie odnośnego zapisu z 1936 r. bez dodatkowego precyzowania warunków ewentualnej secesji. Może najbardziej znaczącą modyfikacją w konstytucji z 1977 r. był brak w jej tekście zapisu mówiącego o jednym wielkim narodzie radzieckim, a przede wszystkim artykuły gwarantujące bezpłatną opiekę lekarską, prawo do mieszkania i szerszy udział społeczeństwa w rządzeniu państwem. W jednym z artykułów wspomniano również ;. o ochronie środowiska w innym zaś o pokojowych celach polityki radzieckiej, który jednakże został zrównoważony zapisem akcentującym wagę "obrony socjalistycznej oj- czyzny". Generalnie, konstytucja ZSRR z 1977 r. (jeszcze bardziej dotyczyło to konstytucji z 1936 r.) mimo zawartych w niej postępowych rozwiązań, w praktyce nie gwarantowa- ła zastosowania ich w życiu, ponieważ znajdowały się one w "stanie zamrożenia". Dzia- łał mechanizm hamowania. Nie wystarczyło bowiem zadeklarować takiej lub innej wolności obywatelskiej, czy też stworzyć odpowiednią instytucję prawną - trzeba było jeszcze zapewnić jej realizację, a taki mechanizm "przełożenia" w systemie prawnym ZSRR nie istniał. Na początku lat osiemdziesiątych, pod koniec życia Breżniewa, międzynarodowa pozycja Związku Radzieckiego znacznie się skomplikowała: od grudnia 1979 r. wojska radzieckie 279 walczyły w Afganistanie i nic nie zapowiadało rychłego zakończenia wojny, a w stosunkach międzynarodowych zaczęły narastać tendencje zimnowojenne. Obawy Moskwy budził również wybór Ronalda Reagana na prezydenta USA. W 1980 r. zmarł Aleksiej Kosygin, z którym wiązano nieuzasadnione zresztą nadzieje na głębokie reformy gospodarcze (urząd premiera po Kosyginie objął zaledwie rok od niego młodzy Mikołaj Tichonow). Jednak największy niepokój Moskwy budziła sytuacja w Polsce, gdzie masowy ruch protestu przeciwko niekompetentnej i skorumpowanej władzy doprowadził do powstania niezależ- nych od rządu związków zawodowych "Solidarność". W obliczu realnego niebezpieczeń- stwa rozszerzenia się polskiego przykładu na inne kraje "wspólnoty socjalistycznej" na Kremlu z dużą obawą rozważano możliwość interwencji zbrojnej w Polsce. W samym ZSRR zaostrzono cenzurę i nasilono zagłuszanie radiostacji zachodnich, blokując tym sposobem informacje o wydarzeniach nad Wisłą. W niektórych publikacjach, zwłaszcza na Zachodzie, można spotkać się z sugestią, że szef KGB Jurij Andropow z poparciem Susłowa, wykorzystując okres "bezkrólewia" w Białym Domu po wyborze nowego prezydenta USA oraz wizytę w Indiach Breżniewa, nie czekając na sankcje Biura Politycznego rozpoczął nawet przygotowania do agresji na Polskę (termin interwencji miano wyznaczyć na początek grudnia 1980 r.). W trybie pilnym do armii powołano rezerwistów i nie jak zwykle na trzy, a na sześć tygodni. W stronę Polski - jak się twierdzi - ruszyły kolumny wojsk radzieckich, a w prasie radzieckiej rozpoczęła się - co rzeczywiście jest prawdą - bez- precedensowa kampania antypolska. Niektóre zachodnie stacje telewizyjne podały informa- cję, że wojska radzieckie już zaczęły przekraczać granicę z Polską. Gdyby wierzyć tym sugestiom, można by powiedzieć, że od czasu agresji niemieckiej i radzieckiej na Polskę we wrześniu 1939 r. - w polskiej historii nie było bardziej niebezpiecznego momentu. W pewnym sensie za taką figurą interpretacyjną przemawiałby znany skądinąd fakt, że poranne komunikaty TASS-a z 5 grudnia 1980 r. o kontrre volucji w Polsce, które - być może - miały uzasadnić ideologicznie okupację, w trybie nadzwyczajnym wycofano z wieczornych serwisów. Do interwencji nie doszło. Zachodni politycy i dziennikarze w swoich spekulacjach wskazywali na różne przy- czyny wycofania się Kremla z podjętej decyzji o agresji na Polskę w grudniu 1980 r. i później. Najczęściej powoływano się na międzynarodową opinię publiczną, mówiono o obawie Moskwy przed sankcjami gospodarczymi ze strony USA, o rzekomym liście Jana Pawła II do Breżniewa zc słowami ostrzeżenia itp. Na podstawie dzisiaj dostępnych infortnacji nie można jeszcze jednoznacznie rozstrzygnąć tej kwestii, ale wydaje się, że oprócz wymienionych czynników niemałe znaczenie mogła mieć również (a może przede wszystkim?) obawa przywodców radzieckich przed patriotyczną postawą polskiego społe- czeństwa i - być może - pronarodową reakcją polskiej armii. Wszak zaangażowany w wojnę w Afganistanie ZSRR mógł przerzucić do Polski - jak się pisze w niektórych tekstach - nie więcej niż 600 tys. żołnierzy i polska armia, najsilniejsza po radzieckiej w Układzie Warszawskim, w ocenie Moskwy w znacznej mierze "nacjonalistyczna i wojownicza", zwłaszcza na niższych szczeblach dowódczych, nie byłaby łatwym przeciw- nikiem. Możliwe, iż to właśnie było główną przyczyną odstąpienia Kremla od zamiaru bezpośredniej interwencji w Polsce do czasu, kiedy polska rewolucja wejdzie w stadium ogólnej anarchii i kraj okaże się niezdolny do jakiegokolwiek oporu. Szczęściem dla Moskwy okazało się to niepotrzebne - mimo pogróżek ostatecznie zwyciężył tzw. "wariant polski", lansowany przez większość kierownictwa radzieckiego (i kierownictwo polskie), tj. zlikwidowanie kryzysu siłami polskiej armii przy ewentualnym wsparciu - w razie niepowodzenia - ze strony wojsk radzieckich. Jakąż ulgę musiało zatem przynieść ekipie Breżniewa sprawne i skuteczne wprowadzenie przez generała Wojciecha Jaruzelskiego stanu wojennego w Polsce 13 grudnia 1981 r. 280 3. Rolnictwo Należy przyznać, że następcy Chruszczowa przyjęli mniej niszczące niż on metody administrowania radzieckim rolnictwem, ale też byli oni w pełni świadomi faktu, że właśnie rolnictwo stanowi najsłabszy punkt gospodarki radzieckiej i było tym sektorem, gdzie ideologia najmocniej wiązała się z praktyką. To był jeden z powodów, dla którego szefowie resortu rolnictwa, nawet po odzyskaniu znaczenia tego urzędu po upadku Chruszczowa, stanowili tę kategorię urzędników państwowych najwyższego szczebla, których wymieniano najczęściej. Ich dymisje zbiegały się zwykle z okresem kiepskich zbiorów i to nawet wówczas, kiedy nieurodzaj spowodowany został bardziej wpływem złej pogody niż wynikał z braku kompetencji ministra. Na ogół jednak każde następne lata nieurodzaju w ZSRR dawały wyższe zbiory niż w poprzedzających je dekadach, co pod pewnymi warunkazni można by uznać za dowód postępu w radzieckim rolnictwie. W tym sensie w okresie Breżniewa rolnictwo radzieckie wykazywało tendencję rozwojową nawet pomimo iż w latach rządów Chruszczowa wszystkie "ukryte rezerwy" w tej dziedzinie zostały wyczerpane. Zasadniczą cechą programu rolnego Breżniewa był powrót do starych zasad organizacyj- nych gospodarki wiejskiej - przywrócenie dawnego znaczenia Ministerstwu Rolnictwa, które miało oddziaływać na cały kompleks wiejski poprzez terenowe instytucje administracji państwowej i nadzorujące ich pracę lokalne organizacje partyjne. Takie uporządkowanie systemu zarządzania gospodarką rolną wprowadziło wreszcie spokój w serca ludzi zaj- mujących się sprawami wsi. W każdym razie zarówno dla administratorów gospodarstw wiejskich jak i dla samych chłopów było to dużo lepsze niż dotychczasowy bałagan, nieustanne napięcie wynikające z oczekiwania na nowe dyrektywy zmieniające poprzednie zarządzenia i priorytety bez gwarancji pozytywnych rezultatów. Trzymając się tej zasady, . nowe kierownictwo odstąpiło ró nież od chruszczowowskich kampanii obliczonych na szybkie efekty, na przykład w uprawie kukurydzy czy produkcji mięsa. Odrzucono także wszystkie "genialne" metody Łysenki, a w ich miejsce zaczęto stosować inne "wypróbowane" w ZSRR i podpatrzone za granicą sposoby podnoszenia kultury upraw rolnych. Program Breżniewa obiecywał kołchoźnikom zniesienie przymusu uprawy kukurydzy oraz zwiększenie inwestycji w centralnych rejonach kraju, a nie na dalekich ugorach. Zapowiadano zwiększenie prac melioracyjnych, budowę kanałów, podniesienie produkcji nawozów sztucznych i sprzętu . rolniczego. Program przewidywał ponadto pewne posunięcia w zakresie potrzeb socjalnych kołchoźników: rozszerzono prawo do emerytury i zagwarantowano minimum płacowe, choć znacznie niższe od pensji robotników fabrycznych, a nawet sowchozowych. W rzeczywistości "nowy program" Breżniewa" nie był całkiem nowy - jego pod- stawowe wytyczne stanowiły kontynuację polityki rolnej zapoczątkowanej przez Chruszczowa w 1958 r. Z projektu Chruszczowa usunięto tylko te elementy, których nie można było zrealizować w praktyce, po czym zaprezentowano go jako nowy program reform oparty na podstawach naukowych mający zapewnić "rozkwit" radzieckiego rolnictwa. Nowe kierowni- ctwo uświadomiło sobie przede wszystkim jedną zasadniczą prawdę - że celem podniesienia ; j produkcji żywności niezbędne jest konsekwentne wywiązywanie się państwa z opracowanego w czasach Chruszczowa systemu bodźców materialnych dla gospodarstw rolnych. Rozpoczęto od znacznego podniesienia cen,na obowiązkowe dostawy płodów rolnych, zwłaszcza na mięso, przy zachowaniu niskich cen detalicznych żywności. Powstałą różnicę pokrywano z dotacji państwowych: do 1970 r. hurtowe ceny mięsa w ponad 50% subsydiowano z budżetu państwa co sprawiało, że były to dotacje dużo wyższe niż w wysoko rozwiniętych krajach Zachodu. Wyższe ceny skupu umożliwiły podniesienie płac kołchoźników, ale jeszcze większej . satysfakcji miało im dostarczyć wprowadzenie w 1966 r. dniówkowego systemu pracy. Od 281 tego czasu gospodarstwa rolne miast oczekiwać końca roku produkcyjnego mogły wypłacać swoim pracownikom niewielkie pensje po przepracowaniu ustalonej liczby dniówek. Zarobki chłopów mogły zostać uzupełnione pod koniec roku jednorazową premią, pod warunkiem, że gospodarstwo wypracowało jakieś nadwyżki. Deicytowym gospodarstwom pozwolono zaciągać kredyty bankowe na pensje dla swoich pracowników. Ale jeżeli w ogóle można mówić o jakichś "sukcesach" rolnictwa radzieckiego w czasach Breżniewa, to może najbardziej odczuwalnym osiągnięciem, które zaowocowało wyraźnym zwiększeniem produk- cji globalnej, było poluzowanie rygorów stosowanych dotąd wobec działek przyzagrodowych. Wystarczy powiedzieć, że w rezultacie tej liberalizacji chłopi dostarczyli w 1978 r. na rynek radziecki prawie 35% ogólnej produkcji jaj i mięsa tylko z działek przyzagrodowych. Z drugiej jednak strony mimo wzrostu dochodów wsi, nieco szybszego niż miast, ale przy szeroko rozumianej gospodarce miejskiej, blokującej fundusze inwestycyjne dla rolnictwa, można z całym przekonaniem powiedzieć, że także w latach rządów Breżniewa gospodarka radziecka bazowała na ekploatacji mas chłopskich. Tego przekonania w żadnym razie nie mogło nawet podważyć oświadczenie władz radzieckich z 1974 r. mówiące o przywróceniu wewnętrznych paszportów dla chłopów, co miało symbolizować rozszerzenie zakresu swobód ludności wiejskiej do rozmiarów przysługujących dotąd mieszkańcom miast (ów niezbędny do poruszania się wewnątrz ZSRR dokument przywrócono w 1932 r. tylko dla mieszkańców miast z pominięciem chłopów). Wobec deficytu środków inansowych i technicznych niezbędnych do kontynuowania ekstensywnej metody rozwoju gospodarki wiejskiej, jedynym sposobem, jaki pozostał w dyspozycji reżimu Breżniewa, była intensyfikacja produkcji rolnej, głównie zboża. Wprawdzie od pewnego czasu produkcja zboża w Związku Radzieckim nie była już tylko kwestią unikania groźby głodu, ale w dalszym ciągu "dieta" przeciętnego mieszkańca tego kraju była bardzo uboga w proteiny. Wszak wzrost produkc,jx mięsa i mleka zależał przede wszystkim od wzrostu produkcji pasz. W tej sytuacji szczególnie pilnym zadaniem stawało się wyhodowanie wysokiej jakości gatunków zboża i materiału siewnego oraz zwiększenie nawożenia gleb, co razem dawałoby nadzieję na uniknięcie katastrofalnych następstw niekorzystnych warunków meteorologicznych takich, jakie wystąpiły w 1963 r. Najprostszym sposobem na rozwiązanie tego problemu było oczywiście szersze niż dotąd zastosowanie nawozów mineralnych. Jak wiemy, już Chruszczow widział potrzebę użycia nawozów mineralnych na szerszą skalę i należy przyznać, że osiągnął w tej dziedzinie pewne rezultaty. Zasadniczą przeszkodą, uniemożliwiającą szerokie zastosowanie nawozów mineralnych w radzieckim rolnictwie, była ich niedostateczna produkcja, a także fatalny stan dróg, nie zawsze przejezdnych o każdej porze roku, co utrudniało dostarczanie nawozów na czas do gospodarstw rolnych. Istotną barierą był również zwyczajny brak umiejętności prawidłowego ich stosowania oraz niewystarczająca ilość sprzętu mechanicznego do rozprowadzania tego środka nawożenia gleby. Były to przeszkody, którym w latach sześćdziesiątych i siedem- dziesiątych starano się zaradzić przez zakup zachodnich technologii i zwiększenie inwestycji w przemysł chemiczny produkujący dla potrzeb rolnictwa. Równocześnie usprawniano dystrybucję i stosowanie środków do chemizacji rolnictwa. Wysiłki te przyniosły wkrótce wymierne rezultaty: do 1978 r. w ZSRR zanotowano wyraźny wzrost produkcji zboża i przekonano się, że był to efekt wyłącznie zwiększenia użycia nawozów mineralnych (jednak w następnych latach nastąpiło gwałtowne załamanie się produkcji rolnej w ZSRR). Gdyby nakłady inwestycyjne na rozwój przemysłu zaopatrującego rolnictwo dodać do inwestycji w same gospodarstwa rolne, to okazałoby się, że do 1982 r. udział tych nakładów stanowił w ZSRR czwartą część wszystkich wydatków z budżetu państwa. W porównaniu z innymi krajami były to nieproporcjonalnie duże nakłady (na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych w Stanach Zjednoczonych nakłady te stanowiły 5% wszystkich inwestycji). 282 Jednak w Związku Radzieckim ów wzrost nakładów na rolnictwo i zaopatrujący je przemysł, zresztą tak samo jak w pozostałych gałęziach gospodarki, umożliwiał jedynie bezwzględny wzrost produkcji rolnej. Innymi słowy, wielkość wzrostu produkcji była dużo mniejsza niż wynikałoby to z wielkości włożonych w nią nakładów finansowych. Zresztą tego rodzaju zależność była typowa dla gospodarek planowych odrzucających działania mechanizmów rynkowych. Trzeba wziąć przy tym pod uwagę fakt, że w ZSRR czwarta część siły roboczej nadal znajdowała zatrudnienie w rolnictwie, podczas gdy kołchozy i sowchozy były takimi strukturami organizacyjnymi w radzieckiej gospodarce wiejskiej, które nie mogły stworzyć właściwych warunków do podnoszenia wydajności pracy. Jeżeli nawet zdarzali się kompeten- tni administratorzy gospodarstw kolektywnych, którzy znajdowali uznanie w oczach chło- pów, to często okazywało się, że gospodarstwa te były zbyt dużymi jednostkami, by można było nimi skutecznie zarządzać. Innym problemem była narastająca tendencja, zwłaszcza wśród młodych chłopów, do opuszczania wsi i przenoszenia się do miasta w poszukiwaniu atrakcyjniejszego miejsca do życia i lepszych zarobków w przemyśle. Zjawisko to, którego rozmiary zaczęły przybierać masowy charakter po 1974 r. rodziło określone problemy niedostatku fachowej siły roboczej w gospodarstwach rolnych, w których pozostawali ludzie starsi, mniej sprawni i słabo obeznani z nowoczesną techniką. To z kolei oznaczało, że nowe , urządzenia i maszyny były niewłaściwie eksploatowane, często ulegały awariom i nie nadawały się nawet do naprawy. W ten sposób mechanizacja rolnictwa, miast przyczynić się do wzrostu wydajności pracy i obniżania kosztów produkcji, nierzadko przynosiła odwrotne efekty - powiększała kapitałochłonność gospodarki wiejskiej. Tego rodzaju zależność, prawdopodobnie nieznana w krajach zachodnich, była rzeczywiście poważnym problemem w warunkach radzieckich. Jeżeli na przykład elektryczne urządzenie do udoju mleka uległo awarii i nie można go było naprawić w miejscowym punkcie usługowym lub jeżeli szwankowała dostawa elektryczności, wówczas wykorzystywano kobiety-dojarki, których gospodarstwa rolne utrzytziywały na wszelki wypadek liczne zastępy. Pomimo niewątpliwego postępu, rolnictwo radzieckie nadal było ubogie i nieefektywne w przeliczeniu na zainwestowane środki i włożoną pracę. Ale jak dalece władze radzieckie mogły temu zaradzić bez radykalnych zmian w systemie kołchozowo-sowchozowym - oto pytanie, na które poszukiwano odpowiedzi do końca istnienia ZSRR, a i dzisiaj jeszcze budzi ono wiele niejasności. Okazuje się bowiem, że znalezienie rozsądnego kompromisu pomiędzy ideologią a ludzką naturą nie jest łatwe w żadnych warunkach, chyba że odrzuci się ideologię. 4. Przemysł W okresie realizacji dziewiątego planu pięcioletniego (1971-1975), zgodnie z założeniami, nastąpił wyraźny wzrost produkcji dóbr konsumpcyjnych, w każdym razie był to wzrost większy niż dóbr inwestycyjnych. W ramach planu przystąpiono również do realizacji nowego ; j programu budownictwa mieszkaniowego skoncentrowanego na budowie wielkich bloków, który zakładał oddanie do końca pięciolatki 560 mln m2 powierzchni mieszkalnej. Wszelako nie wszystkie założenia planu zostały wykonane. W trakcie realizacji tego, jak i dziesiątego planu pięcioletniego (1976-1980), ujawniły się niepokojące tendencje wskazujące na zwol- nienie tempa wzrostu gospodarczego. W 1979 r., który był szczególnie niekorzystny dla radzieckiej gospodarki, produkcja przemysłowa wzrosła o 3,4% zamiast planowanego wzrostu o 4,5%. W stosunku do innych państw, których pozycja wyjściowa była dużo wyższa, 283 był to wzrost znaczny, ale daleko wolniejszy niż przewidywano, a nawet relatywnie mniejszy niż w poprzednich dekadach. Tak więc w tym kontekście rok 1979 dowiódł faktycznego spadku produkcji co najmniej w kilku podstawowych gałęziach radzieckiego przemysłu i dotyczyło to przede wszystkim takich produktów, jak węgiel, stal, drewno, a także niektórych dóbr konsumpcyjnych. Spadek wzrostu produkcji przemysłowej był jednym z najważniejszych tematów dyskusji prowadzonych w ZSRR w latach siedemdziesiątych, a dotyczących modernizacji całej gospodarki radzieckiej tak, aby przygotować ją do stawienia czoła nowym wyzwaniom. Pośród wielu przyczyn, które doprowadziły do zahamowania wzrostu produkcji uczestnicy dyskusji wskazywali najczęściej na załamanie się polityki inwestycyjnej państwa. Trzymając się własnego wyobrażenia o zasadach rządzących gospodarką planową, radzieccy ekonomiści jedyny ratunek widzieli w znalezieniu dodatkowych źródeł finansowania bez naruszania istniejącej infrastruktury materialnej i organizacyjnej przemysłu i rolnictwa. Taka konstatacja w prostej linii nakazywała sięgnąć, w większym niż dotychczas stopniu, do "rezerw" znajdujących się poza granicami ZSRR, głównie w krajach "wspólnoty" (w największym stopniu dotyczyło to chyba Polski). Zwiększenie mocy "pompy ssącej" gospodarki radzieckiej rzeczywiście przyniosło oczekiwane rezultaty, ale z drugiej strony świadczyło, że charakterys- tyczny dla tego modelu poziomy, ekstensywny rozwój, po prostu wyczerpał już swoje możliwości. Ale wziąwszy pod uwagę, że nowe wewnętrzne i zewnętrzne "źródła finan- sowania" nie wpłynęły na utrwalenie się pozytywnych trendów w gospodarce radzieckiej konieczne jest zwrócenie uwagi na fakt, że jedna z najważniejszych przyczyn regresu gospodarczego w ZSRR, jaki ujawnił się w latach siedemdziesiątych, tkwiła nie tyle w braku środków, ile w niewłaściwym sposobie ich wykorzystania. A to z kolei należy przypisać na konto upartego trzymania się specjalistów radzieckich przy opracowywaniu strategii gos- podarczej państwa starego instrumentarium ekonomicznego wypracowanego jeszcze w latach trzydziestych. W latach trzydziestych gospodarka radziecka, mało skomplikowana, łatwo osiągała - oczywiście poza rolnictwem - stawiane przed nią zadania, które sprowadzały się do masowej produkcji niewielkiej ilości asortymentu z położeniem nacisku na wytwarzanie dóbr inwestycyjnych. Zatem posługiwanie się starymi narzędziami ekonomicznymi w sterowa- niu o wiele bardziej skomplikowanym organizmem gospodarczym w latach siedemdziesiątych musiało przynieść negatywne skutki. Tradycyjne kierunki inwestowania owocowały tradycyj- ną produkcją, która w innych systemach ekonomicznych już dawno została zastąpiona przez nowe produkty, bardziej złożone i niemożliwe do wykonania w scentralizowanym systemie gospodarki planowej. W porównaniu z okresem przedwojennym przemysł radziecki w latach siedemdziesiątych odznaczał się przede wszystkim znacznie większą liczbą zakładów produkcyjnych. Wzrost liczby przedsiębiorstw pociągnr,ł za sobą geometryczny wzrost zależności między tymi przedsiębiorstwami oraz międz. nimi a poszczególnymi gałęziami przemysłu. Z upływem czasu siatka tych interrelacji ik się zagęściła, że nie było możliwe uchwycenie ich przez radzieckich planistów. W celu ogarnięcia złożoności tego problemu przytoczmy wypowiedź - może nieco przesadzoną -- czołowego radzieckiego ekonomisty, Tigrana Chaczaturowa, członka Akademii Nauk, ?ctóry przedstawił to w ten sposób: "po to, by plany gospodarcze mogły być realne, należałoů y zaangażować przy ich opracowywaniu przez wiele lat całą siłę roboczą zatrudnioną prz . ich wykonywaniu". W każdym przypadku plany były niemożliwe do zrealizowania i to niędzy innymi z tej przyczyny, że zlokalizowane w Moskwie ministerstwa, kierując; poszczególnymi dziedzinami przemysłu, nie miały bezpośredniego kontaktu z realną ytuacją w kontrolowanych przez siebie na terenie całego kraju przed- si biorstwach. Chcąc przybliżyć aparat planowania do zakładów produkcyjnych, Chruszczow w maju 1957 r. zlikwidował większość ministerstw przemysłowych i podzielił ZSRR na 105 284 regionów gospodarczych, w których utworzono lokalne rady gospodarki narodowej - sow: narchozy. Do sownarchozów należało odtąd zarządzanie lokalną gospodarką oraz dbałość o należyty rozwój miejscowych zasobów i miejscowego przemysłu. Od tej chwili Gospłan odpowiadał jedynie za ogólne planowanie i koordynację planów, za podział ważniejszych funduszy między poszczególnymi republikami. Zlikwidowano Państwową Komisję Ekonomi- czną odpowiedzialną za zagadnienia związane z bieżącym planowaniem. Swoje dotych- czasowe funkcje zachowały jedynie te ministerstwa centralne, które były odpowiedzialne za przemysł zbrojeniowy. Ale taka reorganizacja planowania i zarządzania przemysłem zrodziła wówczas wiele problemów natury politycznej. Przede wszystkim z dezaprobatą odniosła się do niej stołeczna biurokracja, przyzwyczajona nie tylko do władzy, ale i do wszelkich wygód wynikających z zamieszkania w Moskwie. Wkrótce urzędnicy z rozwiązanych ministerstw opowiedzieli się po stronie Malenkowa, podczas gdy urzędnicy terenowych instancji i organizacji partyjnych, rządowych i gospodarczych, zwłaszcza ci, którzy znaleźli zatrud- nienie w sownarchozach, poparli Chruszczowa. Tak więc prestiż Chruszczowa osłabł w centrum, a umocnił w terenie. To chwilowe przesunięcie środka ciężkości, naruszenie równowagi sił, stało się decydującym czynnikiem w procesie konsolidacji władzy w rękach Chruszczowa. Po jego odejściu, już w 1965 r. sownarchozy zostały zniesione, a centralne ministerstwa przemysłowe przywrócone (ich liczba wzrosła do 59 w 1979 r.). Powrót do starego systemu organizacji i zarządzania przemysłem wymagał jednak usprawnienia systemu planowania. Wszelako problem nie sprowadzał się wyłącznie do sformułowania planu, ale przede wszystkim do tego, by plany były wykonalne. Do tej pory , przedsiębiorstwa produkcyjne oceniano (i premiowano) według stopnia wykonania planu :; opracowanego i narzuconego przez odpowiednie ministerstwo przemysłowe. Taka praktyka sprawiała, że kierownictwa przedsiębiorstw zwykle nie kwapiły się do wykonania planu, nie mówiąc już o jego przekraczaniu, z prostej obawy przed podniesieniem norm w następnym roku. Równie niechętnie ódnosiły się dyrekcje przedsiębiorstw do wprowadzania nowych technologii i unowocześniania produkcji, ponieważ w radzieckich warunkach nie przynosiło to zakładom pracy żadnych realnych korzyści, a tylko przysparzało zmartwień i ryzyka. Powszechnym zjawiskiem było też zaniżanie przez dyrekcje zakładów przed zwierzchnikami zdolności produkcyjnych przedsiębiorstw. Innym czynnikiem, który skutecznie hamował wzrost efektywności przemysłu radzieckiego, był sposób obliczania wielkości produkcji - przyjęcie tonażu jako głównego wskaźnika wzrostu lub spadku produkcji. Taka metoda . skłaniała fabryki do wytwarzania produktów ciężkich, niezgrabnych, o dużych gabarytach, .;; bez zwracania uwagi na ich walory estetyczne i użytkowe. Kierownictwa przedsiębiorstw ' interesowały się tylko produkcją, nie zaś sprzedażą wytworzonych towarów. Był to jeden z zasadniczych powodów, dla którego magazyny i placówki handlowe w ZSRR były przeładowane dużą ilością towarów nie nadających się do sprzedaży. W 1962 r. grupa radzieckich ekonomistów z Jewsiejem Libermanem na czele, profesorem charkowskiego Instytutu Inżynierii i Ekonomii, zaproponowała wprowadzenie do gospodarki '' nieznanej w radzieckiej ekonomii zasady popytu i podaży. Koniecznym warunkiem realizacji tej reformy było zapewnienie zakładom pracy szerokiej autonomii - uwolnienie ich od trwałej ingerencji urzędów planowania i państwowej kontroli. Wskaźnik rentowności przedsiębiorstw miał być mierzony jedynie wzrostem produkcji wyrażanej volumenem sprzedaży. Propozycja Libermana bynajmniej nie była nowa - w 1956 r. polscy ekonomiści . z profesorem Oskarem Lange wysunęli podobną sugestię celem zastosowania jej w polskiej gospodarce, która jednak nie znalazła uznania w oczach Gomułki (z niemałym powodzeniem zaczęli ją natomiast realizować Węgrzy). W samym ZSRR Chruszczow wyraził zgodę na przeprowadzenie eksperymentu z programem Libermana w kilku radzieckich fabrykach, a po jego odejściu Kosygin rozszerzył go na dalsze przedsiębiorstwa zapowiadając równocześnie 285 rychłe wprowadzenie globalnych reform w całym przemyśle krajowym. W 1966 r. program ten został zatwierdzony przez XXIII Zjazd partii. Wszelako program Libermana ze względów ideologicznych i praktycznych był z góry skazany na niepowodzenie, aczkolwiek pewne jego elementy próbowano przenosić do zakładów pracy: pod koniec lat sześćdziesiątych niektóre ; fabryki wytwarzające dobra konsumpcyjne zostały uwolnione od planów produkcyjnych na rzecz planów sprzedaży, które w takich przypadkach stały się podstawowym wskaźnikiem ich rentowności. W następnych latach podobne zasady starano się wprowadzić również do innych działów produkcji. Dyrektorom wybranych zakładów przyznano większą swobodę w prowa- dzeniu polityki kadrowej i regulowaniu poziomu zatrudnienia w podległych sobie przed- siębiorstwach. Jednocześnie obarczono ich większą odpowiedzialnością za gospodarkę finansami przedsiębiorstw. Jednak zachowanie systemu centralnego rozdzielnictwa materia- łów i ustalania cen bez oglądania się na realne koszty włożone w produkty finalne sprawiło, że wszystkie te zabiegi nie mogły być skuteczne. Zachowanie podstawowych instrumentów kierowania gospodarką w dyspozycji central- nych instytucji państwowych oznaczało, że postulowane rozszerzenie kompetencji dyrekcji zakładów, nawet w tak ograniczonym zakresie, nie mogło zostać w pełni urzeczywistnione. Inna sprawa, że sami dyrektorzy przedsiębiorstw, wychowani jeszcze w czasach Stalina, nie bardzo kwapili się do podejmowania szerszego zakresu obowiązków, gdyż to zawsze pociągało za sobą zwiększony zakres odpowiedzialności. Ci zaś spośród nich, którzy podjęli takie ryzyko, nie zawsze potrafili dać sobie radę w nowych warunkach i w takich przypadkach dochodziło zwykle do przywracania dawnych zależności między fabryką a centralą. Ale niezależnie od tego rodzaju przeszkód, w ZSRR istniała silna opozycja ideologiczna wobec wprowadzanych "kapitalistycznych" koncepcji do gospodarki, która wzmocniła się po wydarzeniach w Czechosłowacji w 1968 r., gdzie właśnie "liberalni" ekonomiści stanowili ważny czynnik reformatorskiego nurtu zmierzającego do zbudowania społeczeństwa socjali- stycznego w tym kraju rażąco innego od radzieckiego protot ypu. Należy przyznać, iż w pewnym okresie "reformy" zarządzania radzieckim przemysłem przyniosły rezultaty, których oczekiwali ich zwolennicy z Kosyginem na czele. Dyrektorzy przedsiębiorstw uczyli się podejmowania decyzji zamiast ich unikania, a możliwości ingerencji władz w sprawy zakładów pracy zostały ograniczone. Ale już na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych proces reformowania zarządzania przemysłem zaczął ulegać widocznym wahaniom. Ogólnie zgadzano się co do faktu, że nazbyt sztywne trzymanie się scen- tralizowanego systemu kierowania gospodarką źle wpływa na produkcję, ale istniały poważne rozbieżności w poglądach, jak to należy naprawić. I jeżeli dokonywały się jakieś zmiany w łańcuchu zależności między centralą a fabryką, to równocześnie okazywało się, że każda taka zmiana przynosiła swoje własne, uboczne, niepożądane skutki. Wprowadzenie w 1970 r. tzw. "zjednoczeń" sygnalizowało odchodzenie od linii Kosygina zwiększania uprawnień dyrektorów fabryk. Wprawdzie w ramach zjednoczeń włączone do nich przedsiębiorstwa wytwarzające identyczne lub uzupełniające się wzajemnie produkty zachowały jeszcze prawo do samodzielnego podejmowania ważnych decyzji, ale coraz bardziej musiały się liczyć z opinią dyrekcji zjednoczeń. W 1979 r., w związku z pogłębiającym się kryzysem w gospodarce państwa, nałożono dalsze ograniczenia na zakłady pracy, ściślej podporząd- kowując je centralnej kontroli. Można się zgodzić, że system planowania posiadał pewne pozytywne cechy, których jednak w ZSRR i innych krajach socjalistycznych nie udało się zrealizować w praktyce. Siedemdziesiąt kilka lat istnienia Związku Radzieckiego pokazało, że "irracjonalny" system gospodarki wolnorynkowej można było zastąpić gospodarką planową, ale w żadnym okresie jego historii nie wykazała ona wyższości nad rynkiem. W rzeczywistości to, co nazywano gospodarką planową, było próbą urzeczywistnienia utopijnej wizji, w której nie uwzględniono 286 jednej podstawowej rzeczy - złożoności ludzkiej natury. W ZSRR każdy plan pięcioletni był korygowany w trakcie jego realizacji, a jednak nie dawało to pożądanych efektów, i to z tej prostej przyczyny, że przyszłości po prostu nie da się w pełni zaplanować. Jednym z istotnych problemów w procesie planowania była kwestia informacji: przygotowując plany, które miały zastąpić regulacyjne funkcje rynku, zespoły specjalistów potrzebowały ogromnej ilości danych. Aliści właśnie owa obfitość informacji, które docierały do Moskwy, sprawiała, że opracowujący je urzędnicy tracili nad nimi kontrolę, a przy tym wiele z tych informacji było po prostu nieprawdziwych. Z tego względu wszystkie plany centralne już w fazie wyjściowej oparte były na błędnych założeniach. Zdając sobie sprawę z trudności, które uniemożliwiały prawidłowe opracowanie planów, władze radzieckie duże nadzieje wiązały z zastosowaniem elektronicznej techniki obliczeniowej w procesie planowa- nia. Ale jak pokazała przyszłość - była to płonna nadzieja. Pomijając już fakt, że komputer był mniej elastyczny niż człowiek w korzystaniu ze swojej pamięci, to przecież jego informacja wejściowa zależna była od ludzkiej uczciwości i kompetencji. Komputer nie mógł skorygować żądania dyrektora fabryki, który, chcąc się zabezpieczyć przed ryzykiem, wolał zawyżyć niż przedstawić właściwą wysokość zapotrzebowania na przydział materiałów niezbędnych do zrealizowania przewidzianej planem wielkości produkcji. Scentralizowany system planowania i zarządzania gospodarką nie sprzyjał również kooperacji produkcji. Poszczególne ministerstwa przemysłowe nastawione były przede wszystkim na realizację własnych zadań i niechętnie podejmowały współpracę z innymi resortami. Nierzadko powstawały takie sytuacje, kiedy użytkownik określonego wycinka własności państwowej miał ograniczony wpływ na jego modernizację. Przykładowo, Minister- stwo Kolei przez lata domagało się wagonów o zwiększonej ładowności, podczas gdy ministerstwo nadzorujące przedsiębiorstwa produkujące tabor kolejowy ciągle dostarczało starych typów wagonów niechcąc burzyć ustalonego porządku pracy i rytmu funkcjonowania zakładów przez zmianę linii produkcyjnych. Tego rodzaju zależności występowały we wszystkich gałęziach gospodarki radzieckiej i oczywiście przynosiły duże straty. Wysocy urzędnicy centralnej administracji gospodarczej w Moskwie dobrze orientowali się w roz- miarach tego zjawiska, ale bezwględny system, którego byli płatnymi wykonawcami, nie pozwalał im na podejmowanie działań zmierzających do usprawnienia funkcjonowania gospodarki. Zresztą zdecydowana większość funcjonariuszy centralnego aparatu gospodar- czego była niechętna jakimkolwiek zmianom w systemie zarządzania przemysłem. Udowodnił to już chruszczowowski eksperyment z sownarchozami. W scentralizowanym systemie ' zarządzania ludzie ci czuli się najlepiej i najbezpieczniej, ponieważ w tak uporządkowanym łańcuchu podejmowania decyzji, w swoim pojęciu, stanowili ważne ogniwo władzy. Z tej racji każdy ruch w kierunku zracjonalizowania sposobu kierowania gospodarką, a więc i zmniej- szania kosztów produkcji, traktowali jako zagrożenie dla własnych pozycji. Poza tym, na przykład, dla ogromnego kompleksu wojskowo-przemysłowego i kilku jeszcze kluczowych ' resortów, maksymalnie centralizowany system sterowania gospodarką stwarzał warunki, w których dysponowały one pierwszeństwem w dostępie do deFicytowych materiałów i innych towarów. O tym, jak odnosiły się do tego problemu najwyższe czynniki polityczne w państwie, najlepiej świadczy cytat z przemówienia Breżniewa wygłoszonego w 1976 r. podczas XXV Zjazdu partii: "Komitet Centralny sprzeciwia się pośpiechowi w reformowaniu struktur zarządzania i pochopnemu wymyślaniu nowych sposobów kierowania gospodarką. Jak to ; mówią - zanim przystąpisz do krojenia materiału, zmierz go najpierw nie siedem, a osiem, dziesięć razy... Ale kiedy stwierdzimy, że istniające mechanizmy kierowania przemysłem nie sprzyjają rozwojowi gospodarczemu - wówczas musimy je zdecydowanie naprawić...". Ostatnie z zacytowanych zdań sugerowałoby, że władze najwyższe ZSRR miały świadomość problemów gospodarki radzieckiej. Z wypowiedzi Breżniewa wynikałoby rów- 287 nież, że na swój sposób były one otwarte na "racjonalne" propozycje zmian w tym zakresie. Potwierdzeniem tego faktu może być wyraźna zmiana w nastawieniu Moskwy do różnego rodzaju eksperymentów gospodarczych dokonywanych w krajach "wspólnoty", traktowa- nych odtąd nie jako odstępstwo od ideologii, ale jako interesujące próby, które można będzie zastosować w przyszłości u siebie. Jak wiemy, wszystkie te działania prowadziły do nikąd i w samym ZSRR nosiły w sobie wiele cech samookłamania - wszak po 1917 r. dokonano tam świadomego wyboru określonego modelu gospodarki, którego nie można było usprawnić po kilkudziesięciu latach za pomocą powierzchownych, kosmetycznych zabiegów. Oprócz tego w latach siedemdziesiątych ZSRR stanął w obliczu innych poważnych problemów pośrednio tylko związanych z polityką gospodarczą państwa: wskutek utrzymywania się od dłuższego czasu tendencji spadkowej w przyroście naturalnym ludności, z roku na rok zmniejszała się podaż siły roboczej w tym kraju. Wprawdzie w niektórych gałęziach przemysłu postęp techniczny spowodował wzrost wydajności pracy w przeliczeniu na jednego robotnika, ale wskutek ogólnie niskiej kwalifikacji siły roboczej ów wzrost był relatywnie niższy od tego, który można byłoby osiągnąć przy większym zatrudnieniu. Zjawisko to było szczególnie widoczne w republice rosyjskiej, w której wydajność pracy była wyższa w porównaniu na przykład z Azją Centralną, gdzie z kolei podaż siły roboczej utrzymywała się w zasadzie na niezmienionym poziomie, umożliwiając tym sposobem wyrównywanie dysproporcji. Od początku lat osiemdziesiątych w ZSRR wzrastało zainteresowanie władz dla tych wszystkich propozycji i działań, które bezpośrednio prowadziły do podniesienia wydajności i jakości produkcji przy bardziej oszczędnym zużyciu materiałów i lepszym wykorzystaniu ludzkich talentów. Nowe podejście do rozwiązywania podstawowych problemów gospodar- czych zaznaczyło się przede wszystkim w stosowaniu na szerszą niż dotychczas skalę nowoczesnych technologii w wielu dziedzinach produkcji, a także pewnymi innowacjami w systemie zarządzania przemysłem i zmianami w polityc gospodarczej państwa. Wy- twarzane dobra z jednej strony miały zabezpieczyć podstawowe wymogi wewnętrznej konspumcji, a z drugiej strony - jak się wydawało - osiągnięty potencjał gospodarczy państwa stwarzał nadzieję, przy własnych bogatych zasobach surowcowych, na utrzymanie względnej równowagi gospodarczej z Zachodem. Według przewidywań radzieckich ekonomi- stów, zarysowujący się od 1983 r. niewielki postęp w gospodarce w następnych latach miał być wystarczająco wysoki, by w drugiej połowie lat osiemdziesiątych ZSRR mógł stać się na tym polu równorzędnym partnerem dla USA. Ale jak pokazała przyszłość, były to tylko pobożne życzenia, które raz jeszcze dowiodły zupełnego braku wyobrażenia sterników radzieckiej gospodarki o jej faktycznych możliwościach. Ze względu na infrastrukturę przemysłową oraz nieprzebrane zasoby surowcowe ZSRR należał jednak do państw o dużym potencjale gospodarczym. Poszukiwania nowych złóż, odkrycie i eksploatacja złóż ropy naftowej w Zachodniej Syberii to wielkie przedsięwzięcia gospodarcze lat siedemdziesiątych. Znacznie poprawiła się również w tym czasie sytuacja finansowa państwa - eksploatacja nowych pól naftowych rozpoczęła się w szczęśliwym dla ZSRR momencie - równocześnie z gwałtownym skokiem cen ropy naftowej na rynku światowym. Ten czynnik wraz ze wzrostem cen radzieckiego złota spowodował znaczne zwiększenie się radzieckiego eksportu właśnie w chwili, kiedy zadłużenie zagraniczne ZSRR było szczególnie wysokie. Jednak geografia występowania złóż surowcowych w ZSRR nie była korzystna dla gospodarki radzieckiej: 4/5 złóż surowców energetycznych znajdowało się na wschód od Uralu, podczas gdy 4/5 energii zużywano na zachód od tej linii. W tej sytuacji nie było niczym nadzwyczajnym, że w latach 1976-1980 1/3 wszystkich inwestycji przemy- słowych została zlokalizowana właśnie na Syberii. Największą z nich była rozpoczęta w 1974 r. budowa bajkalsko-amurskiej magistrali kolejowej (BAM) oraz położenie północnej trans- syberyjskiej linii kolejowej biegnącej przez górzyste i sejsmiczne obszary. Przedsięwzięcia te 288 bez wątpienia należały do największych na świecie projektów budownictwa kolejowego stulecia. Ale jak wiele innych wielkich przedsięwzięć w ZSRR, były one przykładem ogromnego marnotrawstwa środków finansowych, materiałów i energii ludzkiej, i co również znamienne - podobnie jak budowa kanałów wodnych w czasach Stalina - i one nie przyniosły dla gospodarki radzieckiej spodziewanych efektów. 5. Technika Stopniowy spadek stopy wzrostu produkcji w przemyśle z 12% w połowie lat pięćdziesiątych do 4"% pod koniec 1970 r. spowodował wzrost zainteresowania władz radzieckich postępem technicznym. Stopa wzrostu produkcji została zahamowana wskutek ograniczenia kapitałochłonnych inwestycji oraz spadkiem podaży siły roboczej. W takiej sytuacji jedynym rozsądnym rozwiązaniem, które mogło wpłynąć ożywczo na wzrost produkcji, było postawienie na unowocześnienie przemysłu. Już w 1960 r. Państwowy Komitet Nauki i Techniki (przemianowany w kwietniu 1961 r. na Państwowy Komitet przy Radzie Ministrów do Koordynacji Prac Naukowo-Badawczych) wprowadził do swojego j programu korekty, które mówiły o konieczności kierowania większości funduszy Komitetu na ; finansowanie badań związanych bezpośrednio z przemysłem. Jednym z głównych zadań tej instytucji było studiowanie zachodnich technologii oraz adaptowaltie ich w całości lub tylko niektórych ich elementów do warunków istniejących w przemyśle radzieckim. Wszelako zbiurokratyzowany system organizacji nauki i przemysłu w ZSRR stanowił poważną przeszkodę w szybki n wdrażani do produkcji nowych rozwiązań naukowo-technicznych. To ! prawda, iż system organizacji nauki radzieckiej był lepiej dostosowany niż systemy zachodnie ů do centralnego sterowania badaniami naukowymi, ale w praktyce przewagę tę niwelowała mała drożność kanałów komunikacyjnych pomiędzy poszczególnymi radzieckimi instytucjami naukowymi oraz pomiędzy nimi a przemysłem. Truizmem jest stwierdzenie, że poziom radzieckiej techniki był dużo niższy niż w rozwiniętych gospodarczo krajach kapitalistycz- nych, ale nie od rzeczy będzie powiedzieć, że właśnie w związku z tym i postęp w tej dziedzinie ` musiał być w ZSRR relatywnie wolniejszy niż w krajach zachodnich. Jednak od reguły istnieją wyjątki. Na tle ogólnie niskiego poziomu technicznego przemysłu radzieckiego jednym z takich wyjątków był przemysł zbrojeniowy. Autonomiczny i ob- warowany wieloma przywilejami przemysł zbrojeniowy kierował się swoimi prawami, które chroniły go przed nieograniczoną ingerencją biurokracji i w zasadzie bez ograniczeń pozwalały mu korzystać z dostępu do najnowszej techniki, najlepszych surowców i z usług wysoko kwalifikowanych kadr naukowych, inżynieryjno-technicznych i robotniczych. Na tle mizerii całej radzieckiej gospodarki przemysł zbrojeniowy rzeczywiście prezentował się imponująco i mógł konkurować z przemysłem amerykańskim. Przemysł ten powiązany był wieloma nićmi z przemysłem cywilnym, który czerpał z tego określone korzyści: fabryki produkujące broń wytwarzały bowiem wiele elementów dla produkcji cywilnej, która dzięki temu zyskiwała zwykle na jakości. Dużo ożywczego ducha do branż cywilnych wnosili również kierowani do ' nich byli dyrektorzy zakładów zbrojeniowych. Ale oprócz produkcji zbrojeniowej w ZSRR istniało jeszcze kilka innych uprzywilejowanych sektorów przemysłowych, które funkcjonowały : w oparciu o nowoczesne technologie i cechowała je wysoka jakość produkcji. Należ ił do nich przemysł pracujący na potrzeby radzieckiego programu kosmicznego. W latach sześćdziesiątych w dziedzinie badań kosmicznych Związek Radziecki mógł się poszczycić większymi osiągnięciami niż Stany Zjednoczone, mimo że to Amerykanie jako 289 pierwsi wylądowali na Księżycu. Pierwszy w dziejach lot kosmiczny człowieka odbył się 12 kwietnia 1961 r. i dokonał go radziecki kosmonauta Jurij Gagarin na pokładzie statku "Wostok" (w niektórych publikacjach można się spotkać z poglądem, że Gagarin nie odbył żadnego lotu, a całe wydarzenie było wymysłem radzieckiej propagandy). W dniach 6-7 sierpnia tegoż roku w kosmos wyleciał drugi kosmonauta radziecki, Herman Titow, w statku kosmicznym "Wostok 2". Rok później, 11-15 sierpnia 1962 r. w przestrzeni kosmicznej przebywało dwóch następnych kosmonautów radzieckich - Andrian Nikołajew na statku "Wostok 3" i Paweł Popowicz na statku "Wostok 4". W dniach 14-19 czerwca 1963 r. lot w kosmos odbyli Walery Bykowski na statku "Wostok 5" i Walentyna Tiereszkowa na statku "Wostok 6". W dniach 12-13 października 1964 r. dokonano pierwszego lotu kosmicznego z tczyosobową załogą (Włodzimierz Komarow, Borys Jegorow, Konstanty Fieoktistow), 9 mazca 1965 r. na orbicie okołoziemskiej znaleźli się Paweł Bielajew i Aleksy Leonow, krótki czas wyszedł na zewnątrz kabiny statku kosmicznego. 12 listopada 1965 r. o automatyczną stację międzyplanetarną "Wenus 2", która w dniu 27 lutego 1966 r. bok planety Wenus. Kilka dni później,16 listopada 1965 r. wypuszczono następną ą sondę międzyplanetarną "Wenus 3", która 1 marca 1966 r. wylądowała na tej planety. 31 stycznia 1966 r. wystrzelono statek kosmiczny "Łuna 9", który na Księżycu i przekazał na Ziemię serię zdjęć fotograficznych z jego powierzchni. 1966 r. dokonano startu rakiety kosmicznej z automatyczną stacją międzyplanetar- 10", która 3 kwietnia znalazła się na orbicie okołoksiężycowej jako pierwszy satelita Księżyca. następnych latach liczba radzieckich lotów kosmicznych zwiększała się, wyraźnie jąc z zastojem, jaki cechował w tym czasie realizację programu kosmicznego w USA. połowie lat siedemdziesiątych w ZSRR wypuszczano w kosmos około stu pojazdów W większości były to niewielkie sputniki z tzw. serii "Kosmos" umieszczane na wo niskim pułapie i przeznaczone do badania przestrzeni okołoziemskiej. W 1969 r. 7 O Slyl C ZD O"I terkosmos" we wspó pracy z uczo- 289 pierwsi wylądowali na Księżycu. Pierwszy w dziejach lot kosmiczny człowieka odbył się 12 kwietnia 1961 r. i dokonał go radziecki kosmonauta Jurij Gagarin na pokładzie statku "Wostok" (w niektórych publikacjach można się spotkać z poglądem, że Gagarin nie odbył żadnego lotu, a całe wydarzenie było wymysłem radzieckiej propagandy). W dniach 6-7 sierpnia tegoż roku w kosmos wyleciał drugi kosmonauta radziecki, Herman Titow, w statku kosmicznym "Wostok 2". Rok później, 11-15 sierpnia 1962 r. w przestrzeni kosmicznej przebywało dwóch następnych kosmonautów radzieckich - Andrian Nikołajew na statku "Wostok 3" i Paweł Popowicz na statku "Wostok 4". W dniach 14-19 czerwca 1963 r. lot w kosmos odbyli Walery Bykowski na statku "Wostok 5" i Walentyna Tiereszkowa na statku "Wostok 6". W dniach 12-13 października 1964 r. dokonano pierwszego lotu kosmicznego z trzyosobową załogą (Włodzimierz Komarow, Borys Jegorow, Konstanty Fieoktistow), a 18-19 marca I 965 r. na orbicie okołoziemskiej znaleźli się Paweł Bielajew i Aleksy Leonow, który na krótki czas wyszedł na zewnątrz kabiny statku kosmicznego. 12 listopada 1965 r. wystrzelono automatyczną stację międzyplanetarną "Wenus 2", która w dniu 27 lutego 1966 r. przeszła obok planety Wenus. Kilka dni później,16 listopada 1965 r. wypuszczono następną automatyczną sondę międzyplanetarną "Wenus 3", która 1 marca 1966 r. wylądowała na powierzchni tej planety. 31 stycznia 1966 r. wystrzelono statek kosmiczny "Łuna 9", który wylądował na Księżycu i przekazał na Ziemię serię zdjęć fotografcznych z jego powierzchni. 31 marca 1966 r. dokonano startu rakiety kosmicznej z automatyczną stacją międzyplanetar- ną "Łuna 10", która 3 kwietnia znalazła się na orbicie okołoksiężycowej jako pierwszy sztuczny satelita Księżyca. W następnych latach liczba radzieckich lotów kosmicznych zwiększała się, wyraźnie kontrastując z zastojem, jaki cechował w tym czasie realizację programu kosmicznego w USA. W drugiej połowie lat siedemdziesiątych w ZSRR wypuszczano w kosmos około stu pojazdów rocznie. W większości były to niewielkie sputniki z tzw. serii "Kosmos" umieszczane na stosunkowo niskim pułapie i przeznaczone do badania przestrzeni okołoziemskiej. W 1969 r. rozpoczęto realizację nowego programu kosmicznego "Interkosmos" we współpracy z uczo- nymi z krajów "wspólnoty", który zaowocował w 1978 r pierwszymi wspólnymi lotami załogowymi (w dniach 27 czerwca - 5 lipca 1978 r. przeprowadzono drugą międzynarodową wyprawę z tej serii na statku "Sojuz 30", w której obok radzieckiego kosmonauty, Piotra Klimuka, wziął udział Polak, Mirosław Hermaszewski). Od 1967 r. podstawowym typem radzieckiego załogowego statku kosmicznego był, 6,5 tonowy "Sojuz", którego pierwszy egzemplarz wystrzelono na orbitę okołoziemską 23 kwietnia tegoż roku z Włodzimierzem Komarowem na pokładzie. Misja ta zakończyła się dla Komarowa tragicznie - kosmonauta poniósł śmierć 24 kwietnia w ostatniej fazie lotu. W 1970 r. "Sojuz 9" spędził 17 dni w kosmosie z dwuosobową załogą (Andrian Nikołajew, Wiktor Pacajew) i 7 czerwca połączył się z orbitalną stacją badawczą "Salut" wystrzeloną 19 kwietnia. W ten sposób powstała pierwsza orbitalna stacja "Salut-Sojuz", która kontynuowała lot przez 23 dni. W trakcie powrotu na ziemię wskutek rozhermetyzowania się kabiny, 30 czerwca wszyscy kosmonauci zginęli. Rok 1975 zaznaczył się radziecko-amerykańskim przedsięwzięciem, kiedy w lipcu "Sojuz 19" połączył się z amerykańskim statkiem kosmicznym "Apollo 18", a następnie załogi obu pojazdów przeprowadziły kilka wspólnych eksperymentów kosmicz- nych. Wydarzenie to było szczytowym momentem w radziecko-amerykańskim "odprężeniu" i także pierwszą radziecką misją kosmiczną pokazaną na żywo w radzieckiej telewizji. Odnośnie do radziecko-amerykańskiej rywalizacji w dziedzinie badań kosmicznych należy stwierdzić, że w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych ZSRR dysponował przewagą w zakresie rakiet nośnych, podczas gdy Amerykanie posiadali lepsze instrumentarium badawcze. Taki stan rzeczy, jeżeli chodzi o ZSRR, znakomicie ilustrował wielokrotnie podnoszoną przez nas podstawową cechę strategii gospodarczej tego państwa sprowadzającą 290 się do ustalania określonych priorytetów inwestycyjnych, które kosztem innych dziedzin owocowały znacznymi osiągnięciami technicznymi. To tłumaczy, dlaczego na przykład jeszcze w latach osiemdziesiątych w dużych radzieckich domach handlowych używano drewnianych liczydeł, a nie elektronicznych kasowników. W czasach Chruszczowa i Breżniewa w ZSRR zrobiono niemało dla podniesienia poziomu technicznego przemysłu radzieckiego przez pobudzanie cuchu cacjonalizatorskiego i zakup nowych technologii. Te ostatnie wymagały wprawdzie twardej waluty, ale w ten sposób ZSRR uniknął przynajmniej dublowania badań, które już przeprowadzono gdzie indziej. Taka polityka obiecywała nadto skrócenie czasu wdrażania do produkcji nowych rozwiązań technicznych. W 1965 r. Związek Radziecki podpisał szereg konwencji między- narodowych dotyczących licencji i patentów, nabywając prawo do zakupu wybcanych technologii. Do ZSRR zaczęto zapraszać zachodnie firmy, które podejmowały się budowy całych obiektów przemysłowych wyposażając je w najnowsze urządzenia. Dzięki temu w ZSRR uruchomiono wiele zakładów chemicznych, rafincrii ropy naftowej, produkcję samochodów ciężarowych "Kamaz" oraz we współpracy z "Fiatem" fabrykę samochodów osobowych "Żiguli" w Togliatti nad Wołgą ( do 1964 r. Stawropol), która rozpoczęła produkcję w 1970 r. W oparciu o zachodnie licencje w Związku Radzieckim zaczął się również przyjmować zachodni styl konsumpcji, czego dowodem było pojawienie się na rynku radzieckim Pepsi-Coli i odzieży z dżinsu. Po długich negocjacjach, z udziałem kapitału ; amerykańskiego i japońskiego, rozwijano szereg inwestycji na Syberii, zwłaszcza wydobycie gazu, ropy naftowej i węgla. Dobrze rozwijał się również radziecki przemysł samolotowy. Jak się wydawało, największym osiągnięciem w tej dziedzinie miał być ponaddźwiękowy samolot pasażerski Tu-144 jako żywo przypominająey pod względem konstrukcji i wyposażenia francusko- 1 -brytyjskiego "Concorde'a '. Jego prototyp dumnie zaprezentowano w 1973 r. a paryskiej ' wystawie lotniczej, podczas której w czasie pokazów uległ katastrofie. W związku z pokaza- ; niem światu Tu-144 władze radzieckie postawione zostały w dość nieprzyjemnej sytuacji: oto francusko-brytyjska spółka "Concorde" oskarżyła ZSRR o kradzież dokumentacji technicz- nej tego samolotu, na co Moskwa zaprzeczając oświadczyła, że pierwszy próbny lot Tu-144 odbył się już w 1968 r., a więc na rok przed "Concorde". Tu-144 był jednak nieudanym samolotem i wkrótce po wystawie paryskiej Aerofłot przeznaczył go do pczewożenia towarów. W 1977 r. bez powodzenia próbowano go na liniach pasażerskich do Azji Środkowej i po niedługim czasie w ogóle wycofano z eksploatacji. Innym ważnym sektorem gospodarki radzieckiej, który charakteryzował wysoki poziom technologiczny, było wytwarzanie i wykorzystywanie energii atomowej. Jak już wspomnieliś- my, pierwszą elektrownię atomową uruchomiono w ZSRR w 1954 r. W następnych latach elektrownie atomowe budowano głównie w europejskiej części kraju, gdzie w przeciwieństwie ; ; do Syberii występował duży deficyt źródeł energii. W 1980 r. w ZSRR działało dziewięć elektrowni atomowych. W tym czasie lodołamaczowi atomowemu "Lenin" przybyły do towarzystwa dwa następne, większe i ulepszone - "Arktyka" i "Sybir". W 1977 r. "Arktyka" dopłynęła w pobliże Bieguna Północnego. Światowy poziom reprezentowali również radzieccy uczeni zajmujący się badaniami nad energią termonuklearną. W 1975 r. w Moskiewskim Instytucie Energii Atomowej im. Igora Kurczatowa rozpoczęto prace nad nowymi pro- ' gramami badawczymi, a w niedalekiej przyszłości zamierzano przystąpić do opracowania r projektu ogromnego akceleratora, który zamierzano usytuować niedaleko Moskwy. W dzie- dzinie badań nad pokojowym wykorzystaniem energii atomowej radzieccy naukowcy w dużym stopniu korzystali z wiedzy i doświadczeń uczonych z innych krajów, ale niezależnie od tego ich wkład w rozwój tych badań był dominujący i wiele z tych osiągnięć zostało z powodzeniem zastosowanych w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych w zachodnich 291 systemach energetycznych. Rozwój zaś radzieckiej energetyki atomowej spowodował, że Związek Radziecki zajął jedno z czołowych miejsc w świecie pod względem produkcji energii elektrycznej wysokiego napięcia. Podobnie jak w innych krajach również w ZSRR ów pęd do najnowszej techniki owocował niekiedy tragicznymi następstwami. W 1958 r. wskutek niewłaściwego składowania odpadów atomowych w okolicach pohzdniowego Uralu doszło do radioaktywnego skażenia dużego obszaru. Wraz z szybkim rozwojem atomistyki tego rodzaju incydentów zdarzało się coraz więcej i nierzadko przybierały one rozmiary katastrof ekologicznych z licznymi skutkami śmiertelnymi i chorób popromiennych wśród zamieszkałej w pobliżu ludności. Pomimo ogromnego nieraz zasięgu i nieodwracalności skutków takich awarii, jak również awarii w elektrowniach atomowych (między innymi w Sosnowym Borze w 1973 r. w pobliżu Leningradu), a także skutków wybuchów testowych na poligonach atomowych, władze zawsze starały się je zachować w najgłębszej tajemnicy, zarówno przed własnym społeczeń- stwem, jak i przed opinią światową. Jednak nie wydaje się możliwe, by rządy innych państw i zainteresowani badaniem takich przypadków specjaliści zagraniczni nie mieli świadomości zdarzających się nazbyt często w ZSRR tego rodzaju katastrof. A jeżeli nie mówiono o tym publicznie, to tylko z tej przyczyny, iż w krajach tych zdarzały się podobne wypadki, które skrzętnie skrywano przed własnym społeczeństwem i przed światem. Zdarzały się jednak sytuacje, kiedy zachodni komentatorzy byli mniej powściągliwi w formułowaniu swoich opinii w podobnych sprawach, jak to miało miejsce w związku z incydentem z bronią bakteńologicz- ną w Swierdłowsku w 1979 r. W tym przypadku oskarżono Moskwę o prowadzenie, wbrew porozumieniom międzynarodowym, niedozwolonych eksperymentów z ładunkami biologicz- nymi. Jak wiemy, jedną z największych katastrof ekologicznych o zasięgu międzynarodowym była awaria w elektrowni atomowej w Czarnobylu na Ukrainie w kwietniu 1986 r. 6. Siły zbrojne Do 1970 r. ZSRR osiągnął parytet z USA pod względem liczby międzykontynentalnych rakiet balistycznych. W chwili kiedy to osiągnięto (1969), kierownictwo radzieckie doszło do wniosku, że można już przystąpić do rozmów ze Stanami Zjednoczonymi na temat ograniczenia zbrojeń. Tak doszło do radziecko-amerykańskich rokowań znanych jako SALT (Strategic Armaments Limitations Talks). Rozmowy SALT miały burzliwą historię. Pierwsze porozumienie tego typu podpisano podczas wizyty prezydenta Richarda Nixona w Moskwie w maju 1972 r. (tzw. SALT I) i dotyczyło ono ograniczenia systemów obrony przeciw- rakietowej oraz strategicznych zbrojeń ofensywnych na okres pięciu lat. Rezygnacja Nixona z urzędu prezydenckiego w sierpniu I974 r. po aferze Watergate osłabiła nieco tempo pozytywnych przemian w stosunkach radziecko-amerykańskich, ale ich nie zahamowała. Jednym z pierwszych posunięć nowego prezydenta USA, Geralda Forda, było zapewnienie o woli kontynuowania zapoczątkowanego w 1969 r. przychylnego nastawienia Waszyngtonu do nowego kursu w polityce zagranicznej Związku Radzieckiego. Już w grudniu 1974 r. doszło do spotkania Forda z Breżniewem we Władywostoku, gdzie uzgodniono zasady kolejnego porozumienia w sprawie ograniczenia ofensywnych zbrojeń strategicznych SALT II (obejmującego okres od października 1977 r. do grudnia 1985 r.), którego głównym celem miało być powstrzymanie spirali zbrojeń nuklearnych. Tekst porozumienia podpisanego przez Breżniewa i następcę Forda, Jimmy Cartera, przyjęto ostatecznie w czerwcu 1979 r. w Wiedniu. Z wielu powodów zatwierdzenie SALT II przeciągnęło się, by w końcu jego 292 ratyfikacja została powstrzymana w Kongresie USA. Generalnie SALT nie wpłynął na zahamowanie produkcji rakiet ofensywnych, ale też - co istotne - pozwolił Amerykanom i Rosjanom uniknąć zwiększania produkcji tych rakiet ponad ustalony pułap. A zatem jeżeli nawet SALT nie zastopował wyścigu zbrojeń w dziedzinie rakiet ofensywnych, to przynaj- mniej do pewnego stopnia pozwolił utrzymać ten rodzaj uzbrojenia pod kontrolą. W 1967 r. w ZSRR wydano nową ustawę wprowadzającą pewne zmiany w kwestii zasad odbywania zasadniczej służby wojskowej, która zastąpiła starą regulację z 1939 r. z później- szymi poprawkami. Najważniejsze modyfikacje dotyczyły skrócenia okresu służby wojskowej z trzech do dwóch lat w wojskach lądowych i lotnictwie oraz z czterech do trzech lat w marynarce wojennej. Do jednego roku skrócono również okres służby wojskowej absolwentom wyższych uczelni, którym przed zwolnieniem do rezerwy nadawano najniższe stopnie oficerskie. Pomimo iż w ZSRR powszechnemu obowiązkowi służby wojskowej podlegali wszyscy obywatele po ukończeniu osiemnastego roku życia (oczywiście z wyjątkiem kobiet), to w rzeczywistości autorzy ustawy mając na względzie limity polityczne i ekonomicz- ne dotyczące liczebności sił zbrojnych, wprowadzili do niej szereg artykułów, które przewidywały możliwości zwolnienia poborowego od tej dolegliwej powinności. Pobór do armii miał zatem charakter selektywny i Rada Ministrów co roku ustalała nowe limity rekrutacji dla poszczególnych rodzajów wojsk. Zwolnieniu od powszechnego obowiązku służby wojskowej podlegali przede wszystkim poborowi, którzy mieli na utrzymaniu co najmniej dwoje dzieci albo starszych, niezdolnych do pracy rodziców, słowem - jedyni żywiciele rodziny. W ustawie określono także inne okoliczności zwalniające od obowiązków zasadniczej służby wojskowej, na przykład wykonywany zawód czy kierunek studiów. . Po kryzysie kubańskim tym rodzajem sił zbrojnych, na który rząd radziecki zaczął przeznaczać nieproporcjonalnie duże fundusze była zaniedbywana dotąd marynarka wojenna (kryzys kubański przekonał bowiem Moskwę, że jeśli się pragnie ekspansji komunizmu poza kontynent euroazjatycki, należy przystąpić do budowy floty wojennej dalekiego zasięgu). W ciągu kilku lat radzieckie siły morskie wzbogaciły się o wiele nowoczesnych okrętów uzbrojonych w najnowsze typy rakiet samosterujących (w latach 1962-1976 ZSRR zbudował 1323 jednostki pływające wszelkich rodzajów, w tym 120 dużych okrętów bojowych, 83 desantowców, 53 jednostki pomocnicze oraz 188 atomowych okrętów podwodnych, z których 46 wyposażonych zostało w pociski strategiczne). W dziedzinie tych właśnie mniejszych rakiet (ship to ship) ZSRR rychło uzyskał widoczną przewagę nad Stanami Zjednoczonymi, co z kolei skłoniło zachodnie sztaby marynarki do przemyślenia własnych koncepcji uzbrojenia. Pod koniec lat sześćdziesiątych marynarka wojenna ZSRR otrzymała swoje pierwsze lotniskowce. Mniejsze od amerykańskich i przystosowane jedynie do transportowania helikopterów i samolotów wymagających krótkiego pasa startowego, lotniskowce stanowiły jednak cenny nabytek radzieckiej marynarki wojennej. Wprowadzenie lotniskowców i innych nowoczesnych okrętów różnych typów do iloty wojennej nakładało na kadry oficerów i marynarzy obowiązek uczenia się nowych technik dowodzenia i obsługi skomplikowanych urządzeń nawigacyjnych i wyrzutni rakietowych, jak również nabywania koniecznego doświadczenia w wykorzystywaniu tej wiedzy w morskich działaniach operacyjnych na dalekich nieraz akwenach. ' W związku z rozwojem floty wojennej jej dowódca admirał Sergiusz Gorszkow przedstawił w 1972 r. nowy plan wykorzystania marynarki wojennej w ówczesnych warunkach strategiczno-operacyjnych, który można by nazwać doktryną wojenną radzieckich ,, sił morskich. Owa "doktryna" przypominała nieco dawną brytyjską koncepcję demon- " strowania światu swojego potencjału zbrojnego, która opierała się na przekonaniu, że marynarka wojenna jest wystarczającym czynnikiem zdolnym zapewnić bezpieczeństwo imperium. W "doktrynie" Gorszkowa położono nacisk na eksponowanie zdolności militar- 293 nych ZSRR przez stałą obecność radzieckiej bandery na wszystkich ważnych strategicznie akwenach kuli ziemskiej oraz przez gotowość użycia tych sił w razie dostrzeżenia wrogich ruchów przeciwnika. Jednym słowem "doktryna" Gorszkowa miała przekonać świat, że Związek Radziecki jest zdolny w każdej chwili do prowadzenia wojny na skalę globalną. Odtąd duże eskadry okrętów radzieckiej marynarki wojennej stale stacjonowały na wodach Morza Śródziemnego, a nieco mniejsze zespoły na Oceanie Indyjskim. Podstawowym rodzajem uzbrojenia radzieckich okrętów operujących na dalekich akwenach wodnych były rakiety przeznaczone do niszczenia lotniskowców, a zatem głównym przeznaczeniem tej floty była walka z lotniskowcami przeciwnika. W okresach dużego napięcia w stosunkach radziecko-amerykańskich zwyczajem radzieckich sił morskich stało się właśnie śledzenie ruchów amerykańskich lotniskowców. W ostatnim okresie wojny domowej w Angolii radzieckie okręty wojenne znalazły się na południowym Atlantyku, skierowane tam pod pretekstem zneutralizowania obecnych rzekomo w tym rejonie sił marynarki amerykańskiej, które faktycznie nie zostały tam wysłane. Równocześnie na dalekich szlakach morskich nieustannie krążyły radzieckie okręty podwodne wyposażone w wyrzutnie rakietowe. Ta część radzieckich sił morskich miała odegrać bardzo ważną rolę w scenariuszu Kremla w kwestii przyszłej światowej wojny atomowej. 7. Kwestia narodowościowa Do pewnego stopnia system radziecki okazał się skuteczny w zapobieganiu konfliktom narodowościowym. Jednak z upływem czasu również w ZSRR ńabrzmiewające od lat problemy narodowościowe owocowały tu i ówdzie niebezpiecznymi incydentami. Wydarzenia w Iranie i Afganistanie w 1979 r. odczytano w Moskwie jako zagrożenie dla stabilizacji politycznej w radzieckich republikach azjatyckich. Na Kremlu dostrzeżono również, że nawet wśród członków najwyższych instancji partyjnych w republikach nierosyjskich znajdowali się ludzie, którzy bardziej wyrażali uczucia i interesy narodowe niż nadrzędny interes państwa radzie- ckiego. Było to szczególnie widoczne właśnie w republikach środkowoazjatyckich, gdzie szeregowi członkowie nierzadko częściej spoglądali w stronę Mekki niż Moskwy. W tym rejonie najwyższym autorytetem moralnym wciąż cieszyli się duchowni muzuhnańscy, którzy posiadali duży wpływ nie tylko na prostych ludzi, ale także na część aparatu partyjnego. Na Zakaukaziu zaś najwięcej problemów, jak zwykle, stwarzała buntownicza Gruzja. Pomimo iż Gruzini cieszyli się swobodami nieznanymi w innych republikach radzieckich, to nadal charakteryzowała ich nadzwyczajna skłonność do manifestowania, w taki czy inny sposób, swojego niezadowolenia z istniejących ograniczeń. Wystarczy przypomnieć wydarzenia w stolicy republiki w 1956 r. po ujawnienia przez Chruszczowa zbrodni Stalina. W 1978 r. w Tbilisi i w kilku innych miejscowościach miały miejsce demonstracje zorganizowane w proteście przeciwko projektowi nowej konstytucji republiki gruzińskiej podważającej status języka narodowego. W projekcie konstytucji opublikowanym w marcu 1978 r. wyeliminowano klauzulę zawartą w poprzedniej konstytucji, która zaznaczała, że gruziński jest językiem urzędowym republiki. Gnzzini uznali to pominięcie za wyraźną próbę uszczuplenia swoich praw i w dniu, kiedy władze republiki dyskutowały nad nową klauzulą, postanowili wyrazić swój sprzeciw wobec tego projektu. W obliczu gorących protestów rząd musiał ustąpić i w ostatecznym tekście zamieścił po- stanowienie, że "językiem urzędowym Gruzińskiej SRR jest język gruziński". Pod względem kulturalnym i ekonomicznym Gruzja należała do najlepiej rozwiniętych republik radzieckich, a w narodzie gruzińskim zachowały się nawet - po przeszło 294 pięćdziesięciu latach komunizmu - resztki wolnej przedsiębiorczości. O ile jednak "wolna przedsiębiorczość" przeciętnych Gruzinów wyróżniała ich pozytywnie od pozostałych narodo- wości federacji radzieckiej, o tyle nadzwyczajna "przedsiębiorczość" gruzińskiej "góry" partyjnej kontrastowała negatywnie nawet na tle ogólnoradzieckiego, skorumpowanego przecież aparatu partyjno-państwowego. Szybkie bogacenie się gruzińskiej nomenklatury partyjnej, uprawiającej przy tym politykę raczej narodową, zostało wykorzystane przez Moskwę dla pozbycia się najbardziej niewygodnych działaczy. W 1972 r. przeprowadzono czystkę polityczną wśród gruzińskich przywodców pod pretekstem korupcji. W Gruzji nie ukrywano faktów korupcji czy nielegalnych machinacji finansowych i o tym, co się tam działo, dobrze w Moskwie wiedziano. Tymczasem wiosną 1972 r. Komitet Centralny KPZR "nagle" zdał sobie sprawę, że w Gruzji dzieje się źle i wydał w związku z tym okólnik krytykujący przywódców tej republiki. Doprowadziło to do upadku I sekretarza KC KP Gruzji, Wasilija Mżawanadze, człowieka rzeczywiście skorumpowanego. Zastąpiono go działaczem mającym za sobą długoletnią karierę w aparacie bezpieczeństwa, Eduardem Szewardnadze (zajmował wówczas stanowisko ministra spraw wewnętrznych Gruzji), który energicznie zabrał się do zwalczania nielegalnych poczynań. Ta zmiana tylko na pewien czas uspokoiła sytuację i uległy Moskwie Szewardnadze w latach 1976-1977 przeprowadził następną czystkę i dokonał dalszych anian kadrowych w aparacie partyjnym i rządowym republiki zgodnie z życzeniami Kremla. Zwycięstwo Gruzinów w konflikcie konstytucyjnym niejako przeniosło się do ich kaukaskich sąsiadów, którzy także otrzymali oficjalne potwierdzenie swoich praw języko- wych. W z viązku z tym szczególnie godny jest odnotowania przypadek Azerbejdżanu. Pomimo znacznych starań zmierzających do wprowadzenia języka rosyjskiego na wszystkich szczeblach kształcenia szkolnego, republika ta zachvwywała mocne przywiązanie do kultury tureckiej. Tym samym, mimo różnego stopnia koncentracji narodów kaukaskich na swoich państwowych terytoriach, praktycznie cały Kaukaz pozostał regionem słabo zintegrowanym y z radzieckim centrum. Odrzucenie idei integracji przejawiało się w wielu formach - terror- zmie, masowych demonstracjach, praktykach gospodarczych zabronionych przez ideologię socjalistyczną, przywiązaniu do lokalnych, religijnych lub czysto ludowych tradycji, jak i również w sabotowaniu oficjalnych dyrektyw przez lokalnych działaczy. Narody zakaukaskie, azjatyckie i w pewnym stopniu bałtyckie cechuje przynależność do kręgu kulturowego całkowicie obcego kulturze słowiańszczyzny. Tymczasem - jak się ok azało - nawet słowiańska solidarność i poziom rozwoju społeczno-kulturowego, zbliżony do tego, jaki istniał w Rosji, nie ułatwiały asymilacji. Dowodem na to był nacjonalizm ukraiński. Nacjonalizm ukraiński, w przeciwieństwie do gruzińskiego, nie ma tak długiej historii. Można przyjąć, że dopiero rewolucja 1917 r. otworzyła nowe perspektywy przed ukształtowanym przez dziewiętnastowieczny romantyzm narodowym ruchem ukraińskim. Ale w 1917 r. nacjonalizm był jeszcze nieuporządkowaną mieszaniną idei, które odpowiadały wąskiej warstwie inteligencji i miały wyrażać aspiracje społeczeństwa w przeważającej części chłopskiego. Natomiast w miastach koncentrowała się ludność w większej mierze objęta zasięgiem modernizacji, bardziej zrusyfkowana, która uważała nacjonalizm za hamulec postępu społecznego. To relatywne zróżnicowanie wewnętrzne społeczeństwa ukraińskiego oraz polityka "ukrainizacji" prowadzona przez Moskwę do początku lat trzydziestych, przyczyniły się do stopniowego integrowania się Ukrainy z federacją radziecką. Pomimo nieszczęść kolektywizacji i wojny, Ukraina uzyskała stopniowo status uprzywilejowanego partnera Rosji w federacji, zwłaszcza po 1954 r. kiedy Chruszczow, a następnie Breżniew, :, stopniowo zukrainizowali centralną administrację państwową, wprowadzając do swojego ' ł otoczenia ludzi, którzy działali z. nimi na Ukrainie. Pierwsze głosy dysydenckie dały się słyszeć na Ukrainie w połowie lat sześćdziesiątych, kiedy w grudniu 1965 r. młody literat Iwan Dziuba skierował do władz partyjnych 295 i rządowych w Kijowie memorandum pt. Internacjonalizm czy rusyfikacja? Kilka miesięcy później, w 1966 r., dziennikarz ukraiński Wiaczesław Czornowił zwrócił się z pismem do Najwyższego Prokuratora Republiki Ukraińskiej, by publicznie przedyskutować los tych osób, które przemawiały w imieniu narodu ukraińskiego i domagały się poszanowania jego praw. Od tego momentu inteligencja ukraińska stała się przedmiotem niezwykle agresywnych napaści. W 1972 r. do kryzysu stworzonego przez intelektualistów doszedł jeszcze kryzys polityczny, jaki powstał w następstwie odwołania z funkcji I sekretarza KP Ukrainy Piotra Szelesta, który podjął próbę powtórnej ukrainizacji aparatu politycznego republiki. W dzie- dzinie gospodarczej Szelest tolerował rosnącą i coraz ostrzejszą krytykę eksploatacji ekonomicznej Ukrainy, a w sferze kultury, nie mogąc przeciwstawić się szybkiej rusyfikacji oświaty, nalegał na rozszerzenie zakresu publikacji w języku ukraińskim. Sam zresztą w 1970 r. wydał książkę pt. Nasza Ukraina radziecka, która w oczach Moskwy ukazała go jako jednego z najbardziej zaciekłych nacjonalistów. Wprawdzie w tej książce autor przyznał, że Ukraina jest "integralną częścią ZSRR", ale w zasadzie wszystkie stronice publikacji poświęcił apologii historii, kultury i współczesnego rozwoju Ukrainy stwierdzając, że fundamentem tej przeszłości i teraźniejszości jest ulegające modernizacji państwo narodowe. Szelest nie napisał przy tym ani słowa na temat doktryny nieprzerwanego rozwoju narodów w kierunku zjednoczenia, którą w owym czasie przywódcy radzieccy uparcie powtarzali przy każdej okazji. Upadek Szelesta (przeniesiono go do Moskwy i uczyniono wicepremierem rządu federalnego) otworzył drogę do zmian w kierownictwie ukraińskim, które w rezultacie kosztowały Ukrainę utratę części jej uprzywilejowanego statusu politycznego. O ile jego następcą został Ukrainiec, dotychczasowy premier rządu ukraińskiego, Włodzimierz Szczerbi- cki, to stanowisko II sekretarza KP Ukrainy powierzono Rosjaninowi, chociaż od 1949 r. nieprzerwanie zajmowali je Ukraińcy. Poważnym problemem dla Moskwy była katolicka Litiya. Pomimo wyjątkowo ostrych restrykcji nałożonych na Kościół katolicki, władzom radzieckim nie udało się zanotować zadowalającego sukcesu w jego zwalczaniu. Przywiązanie Litwinów do religii odzwierciedlało się między innymi w sferze demografii. Spośród wszystkich zachodnich narodów ZSRR tylko Litwini wykazywali korzystny trend ludnościowy: w 1970 r. stopa urodzeń wykazywała tam niewielką tendencję wzrostową w porównaniu z 1959 r. i była wyraźnie wyższa niż u innych narodów bałtyckich, a także Rosjan, Białorusinów i Ukraińców. Podczas gdy liczebność wszystkich pozostałych narodów europejskich zmniejszała się, populacja Litwy była w zasa- dzie stabilna. Ten korzystny trend demogra iczny Litwini zawdzięczali przede wszystkim stosunkowi Kościoła katolickiego do kontroli urodzeń, który odrzucał aborcję. Ale Kościół katolicki na Litwie odgrywał przede wszystkim ogromną rolę jako czynnik ogniskujący aspiracje narodowe w konfrontacji z władzą centralną. Narodowo-katolicka tożsamość Litwy przejawiała się we wszelkich działaniach politycznych czy kulturalnych. Tożsamość tę, zawdzięczaną w dużej mierze roli duchowieństwa w życiu politycznym, nieustannie podkreś- lały władze komunistyczne, które oskarżały kler o masowy udział w zbrojnym oporze przeciwko ZSRR w latach czterdziestych. Antyradziecka działalność polityczna na Litwie w dużej mierze wywodziła się z trudności, przed jakimi stanął Kościół katolicki w tej republice (ze wszystkich kościołów istniejących w ZSRR sytuacja Kościoła katolickiego była naj- trudniejsza!). Od roku 1968 r. diecezje katolickie na Litwie słały do władz petycje protestujące przeciw ograniczaniu życia religijnego, co Litwini uważali za pogwałcenie konstytucji. Kampanie wnoszenia petycji były godne uwagi z dwóch powodów: ze względu na ich zasięg oraz z uwagi na fakt, że dużą rolę w tych kampaniach odegrało duchowieństwo. W latach 1970-1971 konflikt wierzących z komunistami przybrał złowróżbny obrót wraz z aresz- towaniem dwóch księży oskarżonych o przygotowywan:e dzieci do komunii. Podczas procesu jednego z nich wybuchła gwałtowna demonstracja, w Której wzięło udział prawie tysiąc osób. 296 W następnym roku, w Kownie, młody robotnik Romas Kałanta, złożył ofiarę przez samospalenie. Człowiek ten wybrał samobójstwo jako for nę protestu przeciw losom Kościoła w swojej ojczyźnie. Jego śmierć dała początek fali demonstracji, głównie studenckich, o nasileniu rzadko dotąd spotykanym w Związku Radzieckim, oraz wpłynęła na pogłębienie ruchów religijnych, które miały jeszcze mocniej zespolić sprawy wiary i świadomości narodowej. Znalazło to odzwierciedlenie w tworzeniu się, wbrew wszelkim zakazom, takich grup jak na przykład "Litewskie Stowarzyszenie Katolików". W następnym okresie grupy te stanowiły podstawę organizowania się opozycji niepodległościowej na Litwie. 8. Ludność W 1979 r. ludność ZSRR osiągnęła liczbę 263 mln. W porównaniu z poprzednimi dekadami był to znaczny przyrost populacji, ale od dłuższego już czasu stopa przyrostu naturalnego wykazywała tendencję malejącą. W okręgach miejskich republiki rosyjskiej (a także w innych republikach europejskich) coraz większa liczba małżeństw zadowalała się posiadaniem tylko jednego dziecka. Inaczej natomiast wyglądała sytuacja wśród narodowości azjatyckich, które wciąż uważały za swój doczesny obowiązek wydanie na świat jak i największej liczby dzieci. W 1982 r. odsetek mieszkańców republiki rosyjskiej wynosił Sla% wszystkich obywateli ZSRR i mniej więcej taki sam odsetek ludności kraju stanowili Rosjanie, oczywiście łącznie z tymi, którzy mieszkali w innych republikach. Malejący odsetek ludności rosyjskiej groził w niedalekiej przyszłości zmajoryzowaniem jej przez inne nacje, zwłaszcza że narodowości muzułmańskie ce howało zjawisko klasycznej "eksplozji demograficznej". ,l Ważną cechą "polityki populacyjnej" państwa jest kontrola urodzeń. Wszelako w ZSRR jeszcze na początku lat osiemdziesiątych władze nie uważały za pożądane rozwijać produkcji nowoczesnych środków antykoncepcyjnych. Niewielkie ilości pigułek przeciwciążowych importowano z krajów "wspólnoty", ale kierowano je przede wszystkim do Azji Środkowej, gdzie zresztą używały ich głównie mieszkające tam Rosjanki, ponieważ miejscowi lekarze 1 sprzeciwiali się przepisywaniu tych środków kobietom-muzułmankom. Większość kobiet , z europejskiej części Związku Radzieckiego akceptowała aborcję. Według ówczesnych danych, pod koniec lat sześćdziesiątych statystyczna kobieta w tym kraju sześć razy w swoim ! życiu poddawała się legalnemu zabiegowi usunięcia ciąży. Ale nawet pomimo tak wysokiego wskaźnika zarejestrowanych aborcji, duży odsetek dzieci wydawały na świat kobiety, które f nie mogły im zapewnić potrzebnej opieki. To z kolei zwiększało śmiertelność wśród noworodków, szczególnie w Azji Środkowej, gdzie statystyki legalnych aborcji były najniższe. l Jeżeli w miastach republik bałtyckich, uważanych za najbardziej cywilizowane skupiska ludności w ZSRR w latach siedemdziesiątych śmiertelność noworodków wynosiła od 17 do 22 na tysiąc, to w miastach Azji Środkowej proporcje te były co najmniej dwa razy wyższe. Wysoki wskaźnik śmiertelności dotyczył także innych grup wiekowych. W 1975 r. średnią życia mężczyzn w Związku Radzieckim obliczano na 63, a kobiet na 74 lata. W tym samym czasie w Stanach Zjednoczonych odpowiednie proporcje przedstawiały się następująco: 69 i 76 lat. Tak niska średnia życia w ZSRR, zwłaszcza mężczyzn, wobec poprawiających się warunków materialnych ludności była zastanawiająca - znacznie przecież poprawiła się przeciętna dieta mieszkańców kraju: pomiędzy 1965 a 1978 r. spadła niepożądanie wysoka konsumpcja ziemniaków ze 142 do 120 kg na osobę w roku, podczas gdy konsumpcja mięsa wzrosła w tym czasie z 41 do 46 kg na osobę. Jednak ogólny postęp cywilizacyjny wraz z poprawą warunków materialnych ludności niosły ze sobą nowe zagrożenia dla zdrowia 297 i życia. Gwałtownie wzrosło palenie tytoniu, spożycie alkoholu, określone problemy rodziło rosnące tempo życia, a rozwój motoryzacji i mechanizacji produkcji powodował zwiększoną wypadkowość na ulicach, w zakładach pracy itp. Nie od rzeczy będzie też zauważyć, iż za rozwojem chorób cywilizacyjnych nie nadążała radziecka medycyna (ZSRR należał także do czołówki europejskiej pod względem liczby samobójstw). Bez wątpienia jedną z przyczyn wysokiej śmiertelności niemowląt w ZSRR był szybki wzrost liczby bardzo młodych, niedoświadczonych matek, które nie potrafiły zapewnić swoim dzieciom właściwej opieki. Ale istotnym czynnikiem w tym względzie był również fakt, że większość młodych matek pracowała w pełnym wymiarze godzin, co - po wykorzystaniu dwumiesięcznego urlopu macierzyńskiego - zmuszało je do powierzania swoich po- ciech dziennym, państwowym ośrodkom opiekuńczym, takim jak żłobki. Żłobki zaś, wsku- tek przepełnienia i niskiego poziomu opieki były wylęgarnią wielu chorób, przede wszystkim grypy i zapalenia płuc, które znacznie przyczyniały się do wzrostu wskaźnika śmiertelności niemowląt. W tym kontekście można pozwolić sobie na stwierdzenie, że obiektywna sytuacja kobiety w ZSRR była jednym z głównych czynników negatywnie oddziaływających na tempo przyrostu naturalnego ludności i pośrednio także na średnią długość życia mieszkańców kraju. Los kobiety radzieckiej, zwłaszcza tej, która nie miała do pomocy własnej matki lub teściowej, był dużo gorszy niż w innych krajach europejskich. Z powodu permanentnych trudności gospodarczych i finansowych władze radzieckie nie były w sta- nie pomóc w pożądanym stopniu zamężnym, pracującym kobietom przez podniesienie płac lub odpowiednio wysokie zasiłki, które mogłyby zwiększyć rodzinne budżety. Z drugiej strony właśnie obowiązek pracy, opieka nad dziećmi, troska o codzienne zakupy i prowa- dzenie domu, przy równoczesnym charakterystycznym braku skłonności mężczyzn radzie- ckich do wyręczania swoich żon w ich codziennych obowiązkach domowych, dopełniały reszty. ;, Codzienne brzemię obowiązków kobiet radzieckich rzutowało również negatywnie na trwałość małżeństw w tym kraju, aczkolwiek jako jedną z głównych przyczyn dużej liczby rozwodów w Związku Radzieckim wymienia się na ogół politykę mieszkaniową państwa. Na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych władze podejmowały spo- ro wysiłków, by poprawić sytuację mieszkaniową ludności odziedziczoną jeszcze po czasach stalinowskich. Poza obrębem miast zbudowano dla tysięcy rodzin wiele ogromnych bloków mieszkalnych, chociaż mało funkcjonalnych i nieestetycznych. W drugiej połowie lat sześćdziesiątych nastąpił dalszy postęp w tej dziedzinie, zarówno pod względem prze- kazywanej powierzchni mieszkalnej, jak i jakości lokali, ale od 1969 r. liczba odda- wanych mieszkań obniżyła się poniżej poziomu wzrastającej liczby rodzin. Ten regres w budownictwie mieszkaniowym spowodowany został przede wszystkim niedostatkiem potrzebnych materiałów, do których rościły sobie pierwszeństwo przemysł zbrojeniowy, , kosmiczny i rolnictwo. / W wielu publikacjach zachodnich można spotkać się z poglądem, że z problemem braku mieszkań i rozbitych małżeństw wiązał się wzrost przestępczości w ZSRR. Jest to teza słuszna, chociaż nie wyczerpuje istoty problemu. Jednak nie wdając się w analizę innych przyczyn tego zjawiska, tzw. "drobna przestępczość" pozbawionych opieki rodziców ' młodocianych, jak wandalizm, chuligaństwo czy kradzieże, rzeczywiście stanowiła doku- czliwą plagę zakłócającą życie i tak poddanego surowym rygorom społeczeństwa radzie- ckiego. Można się zgodzić, że problem chuligaństwa w ZSRR był wyolbrzymiany przez , skłonność nazywania "chuliganem" każdego młodego człowieka, którego zachowanie odbiegało od norm uważanych za powszechnie akceptowane. Ale niezależnie od tego ulice miast radzieckich, dworce kolejowe czy stacje metra w Moskwie, Leningradzie i Kijowie , rzeczywiście nie należały do bezpiecznych miejsc, zwłaszcza w porze nocnej. Pasażerowie 298 nocnych środków komunikacji często skarżyli się na grupy młodocianych wyrostków terroryzujących ich dla zwykłej zabawy lub w celu wymuszenia pieniędzy, zegarka czy części garderoby. Innym problemem były kradzieże atrakcyjnych przedmiotów dokonywane przez zorganizowane gangi młodocianych ze środków transportu, zwłaszcza z wagonów pociągów towarowych stojących na bocznicach kolejowych lub przejeżdżających przez gęsto zaludnione tereny. Było to tak nagminne zjawisko, że nawet uzbrojona straż ochrony kolei nie mo- gła sobie z nim poradzić. Często zdarzało się na przykład, że transport nowych samo- chodów, zanim dotarł koleją z fabryki do miejsca przeznaczenia, został zupełnie ogołocony z detali stanowiących ich wyposażenie. W 1975 r. władze oświatowe, kierując się przekona- niem, że "młodociani łamią prawo, ponieważ go nie znają", wprowadziły do szkół podstawowych i średnich obowiązkowy przedmiot pod nazwą "Zasady radzieckiego prawa państwowego". Wkrótce przekonano się jednak, że nie przyniosło to żadnych pozytywnych rezultatów. Po śmierci Stalina warunki życia ludności w ZSRR zaczęły się zauważalnie poprawiać. Przede wszystkim wzrastały najniższe płace, co w rezultacie zmniejszało przepaść między najniżej a najwyżej zarabiającymi. Jednak utrzymujące się dysproporcje w podziale dochodów i przywilejów pracowniczych nadal negatywnie rzutowały na sytuację materialną ludności i zdecydowana większość obywateli państwa prowadziła życie na granicy egzystencji. W najgorszej sytuacji znajdowali się emeryci - pomimo iż emerytury rosły szybciej niż płace, to w dalszym ciągu nie zapewniały weteranom pracy godziwych warunków bytu. Ponadto wyższe płace (i emerytury) nie oznaczały bynajmniej automatycznej poprawy warunków życia ludności, ponieważ do tego potrzebne było jeszcze odpowiednie zaopatrzenie sklepów w artykuły konsumpcyjne. W Moskwie, Leningradzie i kilku jeszcze większych miastach, zwłaszcza tych, które były otwarte dla zagranicznych turystów, ich mieszkańcy w zasadzie nie mieli takich problemów, ponieważ ośrodki te korzystały ze specjalnych przywilejów zapewniających im pierwszeńst vo w dostępie do wszelkiego rodzaju towarów w ilości potrzebnej do prowadzenia nieprzerwanej sprzedaży. Poza dużymi ośrodkami miejskimi wyższe płace i nienaturalnie niskie ceny powodowały, że każde przydziały poszukiwanych towarów znikały z półek sklepowych w ciągu kilku minut. Taka zaś sytuacja sprawiała że większość obywateli w ZSRR zmuszona była odkładać nadwyżki "pustego" pieniądza na książeczkach oszczędnościowych lub w skrytkach domowych. Może najbardziej ja- skrawym przykładem niewłaściwych relacji pomiędzy popytem a podażą była cena mięsa. Dzięki subsydiom państwowym mięso w Związku Radzieckim było bardzo tanie, ale jego podaż dalece niewystarczająca. To oczywiście wywoływało niezadowolenie ludności, wszelako władze w każdym takim przypadku starały się wmówić społeczeństwu, że podstawowym obowiązkiem państwa socjalistycznego jest utrzymanie niskich cen na żyw- ność dających równe szanse zakupu wszystkim obywatelom. Osoby wpływowe, uprzywi- lejowane, korzystały ze specjalnych, dobrze zaopatrzonych placówek handlowych (i ga- stronomicznych) przeznaczonych wyłącznie dla nomenklatury partyjnej i rządowej oraz dla pracowników administracyjnych tych instytucji (dotyczyło to również oficerów woj- skowych, pracowników milicji i służb bezpieczeństwa). Tymczasem braki podstawowych artykułów konsumpcyjnych w "normalnych " placówkach handlowych nierzadko stawały się przyczyną sporadycznych protestów. Najlepszą okazją do takich wystąpień były ko- lejki pod sklepami, które łatwo uaktywniały się pod wpływem informacji, że oczekiwa- ne zaopatrzenie w najbliższym czasie nie nadejdzie. Jeżeli takie wybuchy niezadowole- nia zaczęły przybierać niebezpieczne formy, wówczas władze najpierw popcawiały zaopa- trzenie sieci handlowej w danej miejscowości sięgając do rezerw państwowych, a następnie, po opadnięciu napięcia, przystępowały do represjonowania osób podejrzanych o sprawokowanie zajść. 299 9. Dysydenci W ZSRR zwyczajni obywatele mieli sporo do zarzucenia systemowi socjalistycznemu, ale wszelkie przejawy ich niezadowolenia starano się kierować, podobnie jak w czasach carskich, przeciwko niższym urzędnikom państwowym i służbom socjalnym. Jednak kierownictwo państwa mogło czuć się bezpiecznie tylko do momentu, kiedy stopa życiowa ludności nie spadała poniżej określonego poziomu, co mogło spowodować wybuch powszechnego niezadowolenia. Również radzieckia gospodarka nie była wolna od takich problemów jak bezrobocie i inflacja. Wprawdzie zjawiska te proporcjonalnie nie osiągały takich rozmiarów jak w krajach zachodnich w latach siedemdziesiątych, ale przecież występowały w ZSRR tyle tylko, że były dyskretnie skrywane. O ile masy pracujące w ZSRR sporadycznie wyrażały w taki czy inny sposób swoją dezaprobatę dla reżimu, o tyle tzw. "dysydenci" uznali za swój obowiązek obronę praw człowieka i grup społecznych. Ruch dysydencki zrodził się dopiero w epoce postalinowskiej. Za życia dyktatora w Związku Radzieckim nie było możliwości wyrażania alternatywnej opinii i podejmowania niezależnej działalności. Pierwsze oznaki aktywności dysydenckiej wystąpiły już w 1956 r., ale dopiero druga połowa lat sześćdziesiątych dostarczyła bardziej przekonywających dowodów na istnienie jeszcze nielicznych i słabo zorganizowanych grup głoszących potrzebę wolności i demokracji. Dla wielu radzieckich intelektualistów okazją do zamanifestowania swoich poglądów stały się między innymi takie wydarzenia, jak proces dwóch pisarzy radzieckich, Andrzeja Siniawskiego (właśc. Abram Terc) i Julija Daniela, których skazano w 1966 r. na kary więzienia za opublikowanie swoich książek na Zachodzie, brak zgody Moskwy na powrót Tatarów Krymskich do ojczyzny, mimo że ich deportację uznano za niesprawiedliwą, czy interwencja wojsk Układu \ ?arszawskiego w Czechosłowacji j w 1968 r. Wyrażając swoją dezaprobatę dysydenci posługiwali się ulotkami, organizowali demonstracje uliczne, pisali skargi, które z braku możliwości opublikowania ich w kraju ; przekazywali korespondentom pism zagranicznych. Tych z nich, których uznano za najbar- dziej niepoprawnych władze komunistyczne pociągały do odpowiedzialności karnej i zsyłały do obozów pracy. Inny sposób "wyciszania" opozycji demokratycznej polegał - podobnie i jak w czasach Mikołaja I - na uznawaniu ich za psychicznie chorych. W tym celu w Związku Radzieckim powołano kilka specjalnych instytutów psychiatrycznych kontrolowanych przez KGB (wciągnięcie medycyny do walki z opozycją polityczną podbudowano od strony , formalno-prawnej teorią o tzw. "bezobjawowej schizofrenii", której twórcą był psychiatra leningradzki profesor Andrzej Śnieżewski). Jedną z najbardziej znanych forxn działalności dysydenckiej stanowiła niezależna inicjatywa wydawnicza - publikacje tzw. "Samizdatu". Termin ten pojawił się już w latach pięćdziesiątych, a jego twórcą był poeta Mikołaj Głazkow, który nie mając możliwości publikowania swoich utworów, sam rozpoczął ich powielanie i kolportowanie. W latach ! sześćdziesiątych w niezależnym obiegu wydawniczym pojawiło się szere; dokumentów, manifestów, wyrażających różne poglądy społeczne albo będących publikacjami literackimi. I W grudniu 1965 r. powstało pierwsze niezależne pismo "Kołokoł", a w 1966 r. Aleksander ; Ginzburg opublikował dokumentację procesu politycznego Siniawskiego i Daniela pt. Biala , księga. Osoby uczestniczące w przygotowaniu tego opracowania zostały aresztowane i otrzy- ' mały surowe wyroki. Od 1968 do 1973 r. na Zachód dotarło 1540 utworów wydanych w ten sposób. W 1974 r. wydano 455 pozycji. W ślad za niezależnymi publikacjami zaczęły powstawać niezależne organizacje takie jak "Ruch Demokratyczny" zainicjowany w 1968 r. , przez Pawła Litwinowa i Andrzeja Amarlika, czy "Komitet Obrony Praw Człowieka" założony w 1970 r. przez Andrzeja Sacharowa, Walerego Czalidze i Andrzeja Twardo- 300 chlebowa, który zaczął wydawać biuletyn informujący o przykładach łamania prawa w ZSRR pt. Kronika Bieżących Wydarzeń. Jednym ze stale powracających tematów na łamach wydawnictw niezależnych były opisy prześladowań Cerkwi oraz różnych mniejszości wy- znaniowych. W latach siedemdziesiątych zaczęto także wydawać pisma rosyjskich filozofów - Mikołaja Bierdiajewa i Sergiusza Bułhakowa. W 1974 r. w Moskwie ukazało się opracowanie pt. Spodgrud. Autorami zamieszczonych w nim artykułów byli m.in. Aleksander Sołżenicyn, Igor Szafarewicz, Melik Agurski, Eugeniusz Barabanow i Wadim Borisow. Wszyscy oni działali wcześniej w różnych ugrupowaniach opozycji demokratycznej i byli prześladowani za swoją działalność społeczną. Ludzi ci, widząc głęboki kryzys ideologii lewicowej, uznali, że bolszewizm jest czymś zasadniczo obcym naturze rosyjskiej i został Rosjanom narzucony przemocą przez "międzynarodowe uzbrojone bandy pod wodzą partii Lenina". Zasadnicze wątki ideowe zaprezentowane w zbiorze Spod grud znalazły się w liście Sołżenicyna do przywodców Związku Radzieckiego z dnia 5 września 1973 r. Był to właściwie obszerny traktat społeczno-polityczny analizujący przyczyny kryzysu wewnętrznego w ZSRR i poszukujący dróg zmian istniejącego stanu rzeczy. Sołżenicyn zaatakował przede wszystkim marksizm jako doktrynę przeciwną rosyjskim interesom narodowym, rujnującą gospodarkę oraz całe życie społeczne i duchowe Rosji. Poglądy Sołżenicyna wywołały replikę części pozostałej opozycji demokratycznej w ZSRR. Oskarżano go między innymi o nacjonalizm i instrumentalizowanie religii dla celów politycznych. W związku z tym Andrzej Sacharow pisał: "Sołżenicyn, jak uważam, przecenia rolę czynnika ideologicznego we współczesnym społeczeństwie radzieckim. Stąd jego wiara, że zamiana marksizmu na zdrową ideologię, którą dla niego prawdopodobnie jest prawosławie, uratuje naród rosyjski". Podobnych wypowiedzi pojawiło się więcej, ale to nie dowodzi, że opozycja skupiona wokół Sacharowa nie doceniała znaczenia spraw religijnych. Przeciwnie, Sacharow i bliscy mu ideowo ludzie, powołując się na znaczenie Kościoła w Polsce, twierdzili, że Cerkiew może odegrać wieiką rolę w walce o prawa człowieka. Nie interesowała ich natomiast sama treść, istota religijnego posłannictwa Cerkwi. Można nawet sądzić, że Sacharow obawiał się, by wzrost religijności nie stworzył gleby dla nastrojów nacjonalistycz- nych w Rosji. Środowiska naukowe, z których wywodził się Sacharow, szczególnie zajmujące się badaniami podstawowymi, cieszyły się większymi swobodami w dostępie do słowa niż zwykli obywatele, a nawet literaci. Ale z drugiej strony, ta właśnie większa możliwość dostępu do słowa i posługiwania się nim sprawiała, że ludzie ci bardziej niż inni odczuwali wszelkie restrykcje ograniczające swobodę korzystania z niezależnej informacji i prezentowania własnej opinii. Uczeni mogli korzystać z zachodnich pism naukowych, ale nierzadko zdarzało się, że pisma te wcześniej trafiały na biurka cenzorów, którzy usuwali z nich teksty uznane ze szkodliwe lub "oderwane od tematu". Niektórym osobom pozwalano na utrzymywanie kontaktów z zagranicznymi ośrodkami naukowymi, wszelako ich korespondencja podlegała kontroli. Możliwe były również osobiste wyjazdy za granicę jednak tylko po spełnieniu określonych warunków, a przede wszystkim zainteresowana osoba musiała mieć "dobrą" przeszłość, reprezentować "właściwe" poglądy, złożyć deklarację lojalności i o przestrzeganiu tajemnicy państwowej oraz uzyskać rekomendację organizacji partyjnej. Zanim wydano zgodę na wyjazd, wszystkie dane personalne kandydata były skrupulatnie sprawdzane przez KGB i odpowiednie komórki Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Te i inne utrudnienia niejako wymusiły na radzieckich środowiskach intelektualnych konieczność utworzenia jakiegoś forum opiniotwórczego dla własnej potrzeby. O ile w minionych latach czystki wyznaczały przyszłość człowieka na podstawie jego przeszłości burząc jednocześnie osobiste stosunki pomiędzy ludźmi, o tyle w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych zawiązywały się nowe kontakty personalne i rodziła nowa solidarność łącząca poszczególne środowiska społeczne, 301 zawodowe, przede wszystkim literackie i naukowe. Opozycja intelektualna nie wzywała do nowej rewolucji, a jedynie głosiła potrzebę usprawnienia funkcjonowania istniejących instytucji państwa. Ludzi ci, na przykład, żądali przestrzegania praw człowieka formalnie gwarantowanych przez odnośne zapisy w radzieckiej konstytucji, ale których w praktyce nie stosowano. Innym obiektem krytyki dysydentów stały się rady delegatów postrzegane przez nich jako wielka zdobycz rewolucji i pragnieniem opozycji było, aby rady stały się prawdziwym forum społecznej dyskusji, a nie zgromadzeniem wyselekcjonowanych "potaki- waczy". Tego rodzaju opozycja miała niewiele wspólnego z masami (z wyjątkiem powiązań rodzinnych), które zresztą zaabsorbowane były bardziej własnymi sprawami, swoimi codzien- nymi kłopotami niż polityką i moralnością władzy. Intelektualiści nie chcieli pobudzać mas, których powstanie mogłoby obrócić się przeciwko nim i ich przywilejom, zwłaszcza że "rewolucja kulturalna" w Chinach wykazała całą grozę tego zjawiska, a na jego tle słabość tamtejszego ruchu dysydenckiego. W tym sensie radzieccy dysydenci z lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych przypominali liberalną inteligencję rosyjską z czasów Mikołaja II odgrywającą co najwyżej rolę lewara, za pomocą którego starano się wyrwać samodzierżawiu nieco więcej swobód politycznych. W latach siedemdziesiątych represje wobec ruchu dysydenckiego nasiliły się. W 1973 r. KGB zanotował pierwszy większy sukces, kiedy po dłuższym pobycie w areszcie i niekoń- czących się przesłuchaniach zdołano wymusić na dwóch znanych dysydentach, Piotrze Jakirze i Wiktorze Krasinie, przyznanie się do agenturalnej działalności na rzecz zagranicznych organizacji antyradzieckich. Wielu dysydentów wyjechało z kraju bez możliwości powrotu lub zostało do tego zmuszonych. Literata Włodzimierza Bukowskiego, który przeszedł przez gabinety psychiatryczne KGB, wymieniono w grudniu 1976 r. po pertraktacjach na komunistę chilijskiego Luisa Corvalana. W 1978 r. wydano nową ustawę regulującą kwestię obywatelstwa, która znacznie uprościła postępowanie mające n celu pozbawienie kogoś tego "przywileju". W oparciu o tę ustawę wkrótce wydalono z kraju klasyka radzieckiej prozy batalistycznej Wiktora Niekrasowa, arcymistrza szachowego Wiktora Korcznoja oraz flozofa i logika Aleksandra Zinowiewa (który nie uważał siebie za dysydenta, lecz został przez władze do nich zaliczony po opublikowaniu za granicą satyrycznej, "wywrotowej" książki pt. Przepastne wyżyny). Pomimo prześladowań i represji ruch dysydencki dalej się rozwijał. Przed igrzyskami olimpijskimi w Moskwie w 1980 r. organy bezpieczeństwa wysiedliły przezornie ze stolicy prawie wszystkich dysydentów w obawie przed nawiązywaniem przez nich kontaktów z gośćmi zagranicznymi. Wśród wysiedlonych znalazł się również Sacharow, którego osadzono w areszcie domowym w mieście Gorki. Nieco wcześniej odbyło się kilka procesów działaczy dysydenckich wchodzących w skład założonej w 1976 r. grupy obserwatorów do przestrzegania praw człowieka (dokładnie: "Grupa Sprzyjania Wykonaniu Umowy Helsiń- skiej") zgodnie z podpisanymi przez ZSRR porozumieniami helsińskimi. Przebieg tych procesów, uwłaczający podstawowym regułom postępowania dowodowego i skazanie oskar- żonych na wysokie kary więzienia, wywołały nawet sprzeciw kilku przywódców zachodnich partii komunistycznych. W ZSRR istniały również określone koła intelektualne, których nie można byłoby zaliczyć do obozu dysydenckiego, aczkolwiek dysponowały one pewnymi możliwościami dyskretnego nacisku na władze dla osiągnięcia ważnych celów. Koła te miały swój udział między innymi w osłabieniu dążeń Kremla do rehabilitacji Stalina, czy też w zwróceniu uwagi władz na zagadnienie ochrony środowiska przed zanieczyszczeniem odpadami przemy- słowymi. Z ich inicjatywy w 1972 r. przystąpiono w Związku Radzieckim do opracowania szerokiego programu oczyszczania strefy rzek wpływających do Morza Kaspijskiego. W planie przyjęto założenie, że do 1980 r. wszystkie miasta nad Wołgą i rzeką Ural będą 302 musiały zastosować inne sposoby utylizowania swoich nieczystości bez odprowadzania ich do rzek (w ZSRR z uwagi na stosunkowo małą liczbę samochodów zanieczyszczenie powietiza nie stanowiło takiego problemu jak zanieczyszczenie rzek). Podobnie jak w innych krajach, administracja gospodarcza w Związku Radzieckim, poszczególne przedsiębiorstwa, a nawd lokalne władze polityczne uchylały się od instalowania kosztownych oczyszczalni ścieków, ala Pr niezależnie od tego już samo podjęcie tego tematu było w tym kraju dużym osiągnięciem. i r W 1977 r. w kilku gazetach zachodnich ukazały się artykuły moskiewskich korespondenů 19 tów tych pism, w których przedstawione zostały okoliczności zwolnienia z pracy sześciu radzieckich górników za krytykowanie swoich przełożonych. Zresztą na temat niewłaściwego stosunku kadry kierowniczej zakładów pracy do robotników pisała też sporadycznie prasa tra radziecka, co może świadczyć, że tego rodzaju przypadki nie były odosobnione i dotyczyły całego radzieckiego świata pracy. Lekceważący stosunek do robotników, zaniedbywanie )e spraw związanych z bezpieczeństwem i higieną pracy na rzecz bezwzględnej realizacji celów gospodarczych, obcinanie płac i premii przysługujących robotnikom, przyznawanie sobie r niezasłużonych gratyfikacji finansowych, kradzieże majątku zakładowego - to nieodłączne zjawiska, które cechowały radziecką administrację gospodarczą. Głosy krytyki, jakie często padały na ogólnych zebraniach pracowników przedsiębiorstw, nie odnosiły pożądanych skutków, a tych robotników, którzy ośmielili się pójść ze swoimi problemami do związków zawodowych lub organizacji partyjnej dyrekcje fabryk traktowały jako nieodpowiedzialnych "rozrabiaczy". Jeżeli związek zawodowy i organizacja partyjna związane interesami z kierow- nictwem zakładów, mimo pozornie życzliwego stosunku do domagającego się swoich praw robotnika nie załatwiały jego problemów, wówczas nierzadko kierował on swoją skargę do gazety, która, jeżeli nawet ją opublikowała, to także w zasadzie w niczym nie mogła mu pomóc. Najbardziej konsekwentnych w dochodzeniu "sprawiedliwości socjalistycznej" robot- ników pod byle pretekstem wyr ucano z pracy. Kiedy bardziej świadoma politycznie część radzieckiego świata pracy uzmysłowiła sobie, że legalne formy protestu nie mogą przynieść żadnych rezultatów, wówczas podjęto próbę zorganizowania tzw. "Wolnych Związków Zawodowych Robotników Radzieckich" (ini- cjatorem był doniecki górnik W. Klebanow). W 1978 r. "Wolny Związek Zawodowy" zwrócił się z apelem do Międzynarodowej Organizacji Pracy w Genewie o uznanie i poparcie. Jednak, ku zaskoczeniu inicjatorów tego ruchu, MOP okazała się bardziej zobowiązana wobec legalnych, państwowych organizacji związkowych w ZSRR i odmówiła "robotniczym dysydentom" swojego poparcia. Poza głównym strumieniem ruchu dysydenckiego pozostawali opozycjoniści, któczy w 1969 r. próbowali dokonać zamachu na Breżniewa (niektórzy historycy uważają, że wykonawca zamachu, porucznik Iljin, był ofiarą prowokacji KGB), oraz ci, którzy w 1977 r. podłożyli w moskiewskim metrze ładunek wybuchowy zabijając kilku pasażerów (byli to trzej Ormianie, skazani następnie na karę śmierci). Wszelako tego rodzaju odosobnione akty terrorystyczne nie mogły przyczynić się do rozv: ju ruchu rewolucyjnego w Związku Radzieckim. Podobnym błędem byłoby też porównywać - jak to się czyni w niektórych publikacjach zachodnich - radzieckich dysydentów z lat siedemdziesiątych z rewolucjoni- stami rosyjskimi XIX w. Podczas gdy dziewiętnastowieczni rewolucjoniści występowali nie tylko przeciwko samodzierżawiu, ale także przeciwko ówczesnej filozofii władzy - radzieckie środowiska opozycyjne krytykujące postalinowskie rządy, poza nielicznymi wyjątkami, w zasadzie akceptowały pryncypia socjalizmu. A gdyby już doszukiwać się jakichś podo- bieństw pomiędzy tymi odległymi od siebie w czasie nurtami, to może tylko w tym znaczeniu, że oba charakteryzowało jednakowe dążenie do podważenia wszechogarniających i hamują- ` cych wszelki postęp wpływów rozbudowanej i skorumpowanej biurokracji - wcześniej carskiej, później radzieckiej. f I I 303 10. Cerkiew Kulminacyjnym momentem wojennej współpracy między władzą a Cerkwią było przyjęcie 4 września 1943 r. na Kremlu przez Stalina metropolitów Sergiusza, Aleksego i Mikołaja. Rezultatem tego spotkania była zgoda na wybór patriarchy, którym 8 września 1943 r. został metropolita Sergiusz. Zakres władzy patriarchy był ograniczony, lecz zarówno z punktu widzenia kościelnego jak i politycznego, wybór ten oznaczał wzmocnienie niezależności i suwerenności hierarchii. Cerkiew miała być rządzona zgodnie z prawosławną tradycją przez synody lokalne oraz sobory, które winny być zwoływane co trzy lata. W statucie Cerkwi, uchwalonym na kolejnym Soborze w lutym 1945 r., nałożono jednak na jej władze obowiązek konsultacji z władzami państwowymi terminów synodów i soborów, co w praktyce oznaczało, że bez zgody władz sobór nie mógł się odbyć. W statucie znalazł się również zapis ustanawiający obowiązek konsultacji z władzami kandydatów na biskupów. Ustalono, że władze będą miały prawo dyskwalifikować niewygodnych dla siebie kan- dydatów. Ta kontrola aparatu ateistycznego państwa nad Cerkwią obejmowała wszystkie struktury kościelne - od patriarchatu po parafie. Patriarcha Sergiusz sprawował swój urząd do śmierci, tj. do 15 maja 1944 r., a jego następcą po kilku miesiącach, 2 lutego 1945 r., został wybrany metropolita leningradzki Aleksy. Po 1945 r. Cerkiew utrwaliła swoją pozycję i takim "spektakularnym" potwier- dzeniem stabilizacji życia kościelnego oraz nowego miejsca Cerkwi w społeczeństwie radzieckim były wszechprawosławne obchody 500-lecia autokefalii rosyjskiej Cerkwi prawo- sławnej, obchodzone w 1948 r. W 1946 r. Cerkiew wzięła czynny udział wraz z władzami państwowymi w brutalnej akcji likwidacji Kościoła greko-katolickiego na Ukrainie, a także popierała likwidację unitów na Rusi Zakarpackiej. W 1948 r Patriarchat Moskiewski nadał autokefalię Polskiemu Kościołowi Prawosławnemu, a w 1951 r. kościołowi prawosławnemu w Czechosłowacji. Ostatni okres rządów stalinowskich nie zmienił statusu Cerkwi ustanowio- nego w 1943 r. Stalin wyraził nawet zgodę na odbycie Soboru lokalnego, który przygotował grunt do wyboru metropolity Aleksego na patriarchę Moskwy i Wszechrusi (Aleksy I). Natomiast w niczym nie został zmieniony system kontroli administracji państwowej nad życiem kościelnym oraz zakaz katechizacji dzieci, młodzieży i osób dorosłych. Ateizm nadal pozostawał oficjalną doktryną państwową i stanowił fundament wychowania w przed- szkolach i szkołach. W dalszym ciągu nie ukazał się w ZSRR żaden egzemplarz Biblii, a jej i przywóz do kraju był surowo karany. Ożywienie życia religijnego w czasie wojny spowodowało zaniepokojenie części aparatu partyjnego. Jeżeli za życia Stalina nie było możliwości zmiany konkordatu z 1943 r., to po jego śmierci rozpoczęto działania mające na celu zintensyfikowanie propagandy antyreligijnej. Jednym z pierwszych aktów o charakterze antyreligijnym nowego kierownictwa partii po śmierci Stalina były dwie uchwały KC KPZR z 1954 r. "O wielkich niedomaDaniach : w propagandzie naukowo-ateistycznej i sposobach jej usprawniania" oraz "O błędach w prowadzeniu propagandy naukowo-ateistycznej wśród ludności". W obu tekstach zwróco- no uwagę na zanik działalności ateistycznej, wzrost uczuć religijnych oraz rozbudowę struktur kościelnych. W oparciu o te dokumenty wkrótce przystąpiono do gwałtownej nagonki na Cerkiew, której szczyt przypadł na rok 1961. Jak pokazały wydarzenia, państwo w walce z Cerkwią sięgnęło nie tylko po środki ideologiczne i wychowawcze, ale także administracyj- ne. Duży rozgłos zyskały wydarzenia związane ze zburzeniem w Moskwie cerkwi Przemienie- nia na placu Preobrażeńskim. Władze lokalne zawiadomiły wspólnotę cerkiewną, że Świątynia będzie zburzona, ponieważ będzie tam przechodziła budowa metra. Wszystkie prośby o zmianę projektu zostały odrzucone. Wobec tego, ostatniego dnia przed zniszczeniem 304 cerkwi, wierni zamknęli się w środku i odprawiali ciągłe nabożeństwo. Do opróżnienia cerkwi musiano wezwać milicję. Cerkiew została zburzona. Ogółem w Moskwie zburzono ponad 400 świątyń. Czynne cerkwie likwidowano nie tylko w Moskwie, ale w wielu innych miastach i wsiach, mimo że wiele burzonych świątyń zaliczano do zabytków kultury. Niszczono perły drewnianej architektury sakralnej dawnej Rusi, palono ikony i cenne rękopisy. Antycerkiewna kampania prowadzona była ze szczególnym rozmachem na Ukrainie. Na przykład w diecezji połtawskiej do 1958 r. było czynnych 340 świątyń i wszystkie one nie zaspokajały potrzeb wiernych. Do końca 1964 r. pozostały tam zaledwie 52 czynne świątynie. Ale na skutek prześladowań ucierpiała nie tylko Cerkiew prawosławna, lecz również Kościół katolicki, protestanci i wspólnoty muzułmańskie. Nastąpiła też kolejna nowelizacja prawa wyznaniowe- go. Osoby duchowne poddano ścisłej kontroli administracji Urzędu ds. Wyznań oraz KGB. Przez wiele lat jednym z głównych realizatorów polityki antyreligijnej w ZSRR był przewodniczący Rady ds. Religii, Wiktor Kurojedow, który swoje stanowisko stracił dopiero w okresie pierestrojki. Wraz z pojawieniem się ruchu dysydenckiego w ZSRR również wśród duchownych cerkiewnych powstały grupy księży-dysydentów, którzy kwestionowali system podporząd- kowania Cerkwi państwu, a przede wszystkim uległość i marazm samej hierarchii. W czasach Chruszczowa zamykano i niszczono cerkwie, zmniejszano do minimum liczbę miejsc w seminariach duchownych, ale nie zmniejszono poborów biskupich, nie ograniczono im możliwości podróżowania i nawiązywania kontaktów z przedstawicielami Kościołów na Zachodzie. Odbywało się to jednak za cenę wielkich zaniedbań duszpasterskich. Ceną, jaką przyszło Cerkwi zapłacić za kompromis, było pozostanie na uboczu w swoistym skansenie kulturowo-obyczajowym. Oznaczało to także zamknięcie się na wszelkie ruchy reformatorskie rodzące się w wielu Kościołach prawosławnych na świecie. Narzekania duchowieństwa na hierarchię za jej oportunizm i brak reakcji na ateistyczne działania władz stawajy się coraz głośniejsze. Po upadku Chruszczowa kilku biskupów z arcybiskupem Hermogenem z Kaługi na początku lata 1965 r. zarzuciło patriarsze Aleksemu świadome dopuszczenie do daleko idącej ingerencji czynników świeckich w sprawy wewnątrzcerkiewne. Przy okazji wysunięto szereg żądań domagających się od władz obrony przed bezprawiem. Aleksy zastosował wobec biskupów sankcje kościelne, a arcybiskupa Hermogena skazał na odosobnienie w jednym z odległych klasztorów (w tej sprawie istnieją uzasadnione podejrzenia, że cała akcja została zmontowana przez KGB, a Aleksy był tylko wykonawcą operacji rozbicia opozycji biskupów). W czerwcu 1965 r. grupa wiernych z miejscowości Kirow (dawniej Wiatka) wysłała list do patriarchy Aleksego domagając się rozpatrzenia postulatów wysuniętych przez abpa Hermogena. Patriarcha nie odpowiedział jednak na list, natomiast KGB represjami stłumiło dalsze protesty. W obronie wiernych z Kirowa wypowiedział się przebywający na wygnaniu abp Hermogen, a dwaj inni duchowni, Gleb Jakunin i Mikołaj Eszliman, napisali list do patriarchy ujawniając długą listę nadużyć i gwałtów popełnionych wobec wyznawców prawosławia. Spór zaostrzył się w grudniu 1965 r., gdy patriarcha publicznie oskarżył obu kapłanów o burzenie spokoju Cerkwi. A kiedy Jakunin i Eszliman opublikowali swój list na Zachodzie, wówczas patriarcha suspendował ich oraz skierował specjalny list do biskupów, w którym przestrzegał przed działalnością dysydentów. W tym okresie na temat sytuacji w Cerkwi zabrał również głos Aleksander Sołżenicyn, który po wyjściu z łagru ochrzcił się i został członkiem rosyjskiej Cerkwi. O sprawach Cerkwi i wiary coraz częściej zaczynali mówić również inni radzieccy dysydenci, a także niektórzy członkowie partii, jak na przykład pisarz Włodzimierz Sołouchin. Pogłębiający się kryzys oficjalnej ideologii, który znamionował epokę breżniewowskiego "zastoju", spowodował, że na początku lat siedemdziesiątych niektóre grupy inteligencji 305 starały się nawiązać kontakt z dysydenckimi duchownymi. Rezultatem tych inicjatyw było między innymi powołanie seminariów młodych, które realizowano w Leningradzie, Moskwie, Smoleńsku i Rostowie. Gromadziły one młodych ludzi, studentów i robotników na lekturze Pisma Świętego oraz dyskusjach na tematy religijne. Ważną datą było założenie przez księdza Gleba Jakunina w 1976 r. "Komitetu Obrony Praw Ludzi Wierzących", który zapoczątkował szeroki opór środowisk prawosławnych przeciwko ateistycznemu państwu i ubezwłasnowol- nionej hierarchii. Rozszerzenie działalności Komitetu na forum międzynarodowe spowodo- wało, że pod koniec 1977 r. Jakunin i jego najbliższy współpracownik, Wiktor Kapitanczuk, otrzymali milicyjne ostrzeżenie, a kilka miesięcy później obaj wraz z pozostałymi członkami tej organizacji zostali postawieni przed sądem i otrzymali surowe wyroki i kary więzienia. W odpowiedzi na oznaki ożywienia religijnego KGB zorganizował szereg napaści na działaczy religijnych z kręgów Cerkwi prawosławnej, a także z nieprawosławnych wspólnot religijnych, które nie chciały się poddać obowiązkowi rejestracji. Specjalne grupy napadały na modlących się po domach: uczestników spotkań religijnych bito, a niekiedy nawet dochodziło do zabójstw. W latach siedemdziesiątych aresztowano setki osób pod zarzutem uprawiania propagandy antyradzieckiej, chuligaństwa czy łamania ustawy o wolności sumienia. Wiele osób zmuszono do emigracji. Jednak pomimo prześladowań wśród ludności krzepło przywiązanie do wiary, a coraz liczniejsze zastępy młodej ateistycznej inteligencji próbowały odnaleźć drogę do Boga i własnej tożsamości. Wielu duchownych, nie oglądając się na obowiązujące zakazy, prowadziło katechizację grup młodzieżowych, a także udzielało tajnych chrztów ludziom, którzy z wielu względów nie chcieli oficjalnych uroczystości. Ważnym problemem było przygotowanie nowych duchownych. Władze konsekwentnie ograniczały liczbę kandydatów do seminariów duchownych (w ZSRR istniały wówczas dwie akademie teologiczne, w Zagorsku pod Moskwą i w Leningradzie, oraz trzy seminaria duchowne w Odessie, Leningradzie i Zagorsku). Kandydaci do seminariów przechodzili szereg rozmów wyjaśniających ze swymi nauczycielami w szko ach oraz z funkcjonariuszami KGB, podczas których starano im się odradzić ich decyzję. Kiedy to okazywało się nieskuteczne, młody kleryk poddawany był inwigilacji w samym seminarium, gdzie część wychowawców i studentów pochodziła z naboru prowadzonego przez KGB. Proces wy- chowania w akademiach teologicznych i seminariach duchownych oparty był na lojalności wobec władzy i pełnej akceptacji istniejącego systemu. Wraz z procesem unifikacji i ubezwłasnowolnienia struktur oficjalnych Cerkwi narastał ruch niezależnych wspólnot, grup młodzieżowych i parafialnych, które na własną rękę próbowały rozwiązywać problemy religijne swych środowisk. Organizowano kursy biblijne, tajną akcję charytatywną oraz przygotowywano tajne kadry zakonne. Oprócz nielicznych czynnych klasztorów powstała cała sieć wspólnot nieformalnych, żyjących według reguły zakonnej w życiu świeckim. Osoby te często poświęcały się pracy charytatywnej w szpitalach, domach starców, a także pracy w szkołach. Wraz ze wzrostem aktywności niezależnych środowisk religijnych przy jednoczesnej bierności hierarchii, rosła przepaść między Cerkwią oficjalną a wspólnotami ludzi wierzących. Taka sytuacja utrzymywała się nadal po śmierci Aleksego I, kiedy Sobór krajowy wybrał na nowego patriarchę w 1972 r. dotychczasowego metropolitę Kruticy i Kołomy - Pimena. Pomimo iż na początku lat siedemdziesiątych władze nie prowadziły szczególnie gwałtownej kampanii antyreligijnej, to jednak nie przestał funkcjonować system państwowej ateizacji, który owocował malejącą liczbą chrztów i innych obrzędów kościelnych. Sytuacja dla prawosławia stawała się coraz trudniejsza - Cerkiew zaczęła tracić wiernych, a jednocześnie pod rządami Pimena wzrosła jej aktywność na polu międzynarodowym, co jednak w żadnym wypadku nie oznaczało wzrostu samodzielności Cerkwi. Stanowisko reprezentowane przez delegatów Cerkwi rosyjskiej na imprezach międzynarodowych w niczym nie różniło się od 306 poglądów Kremla. Przykładem tego może być poparcie, jakiego udzieliła hierarchia Cerkwi agresji radzieckiej w Afganistanie, jak również polityce forsowania zbrojeń w Europie Środkowo-Wschodniej. O ile Cerkiew prawosławna pozostawała "oficjalnym" kościołem w ZSRR, to w szczegól- nie trudnej sytuacji znajdował się kościół rzymsko-katolicki, może z jednym tylko wyjątkiem, którym był kościół litewski. W republice litewskiej - jak już to sygnalizowaliśmy - Kościół rzymsko-katolicki, mając silne powiązanie z ruchem narodowym, stanowił dobre oparcie dla miejscowych dysydentów. Od 1972 r. ukazywała się "Kronika Kościoła rzymsko-katolickiego na Litwie", która należała do jednych z pierwszych tego typu wydawnictw samizdatowych. Ponieważ episkopat litewski miał mocne poparcie narodu, władze administracyjne tej republiki zezwoliły w 1972 r. na wydanie 10 tys. egzemplarzy Pisma Świętego - Nowego Testamentu. Wprawdzie w ostatnim dwudziestoleciu istnienia ZSRR liczba kościołów katolickich na Litwie nieustannie malała, ale jeżeli uwzględni się fakt, że w 1979 r. liczba ludności tej republiki wynosiła niecałe 3 mln wobec 600 kościołów, to proporcje te wyglądały dużo korzystniej niż w przypadku Cerkwi prawosławnej. Nie ulega wątpliwości, że na sytuację Kościoła litewskiego pozytywnie wpływał przykład Kościoła katolickiego w Polsce i wybór kardynała Karola Wojtyły na papieża w 1978 r. Drugą pod względem liczby wyznawców religią w ZSRR był islam. Stosunki pomiędzy państwem a islamem - o czym też już pisaliśmy - przypominały sytuację pozostałych wyznań - władze dążyły do jego zlikwidowania, ale w procesie likwidacji starały się go wykorzystać dla własnych celów politycznych. W 1959 r. liczba meczetów wynosiła w ZSRR około 1200, a w 1979 r. spadła do 300. Muzułmańskie akademie teologiczne w Bucharze i Taszkiencie kończyło rocznie około 50 duchownych. W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, wobec zaostrzającej się polityki antyreligijnej państwa, duchowieństwo muzułmańskie w dużym stopniu koncentrowało swoje wysiłki na poszukiwaniu takich form odprawiania obrzędów religijnych, które by nie prowad2iły do kontliktu z władzami, ale pozwoliły wierzącym na zachowanie poczucia więzi ze światem islamu. Ważnym składnikiem ideologicznym tych poszukiwań była teza o "pokojowym współistnieniu" islamu i komunizmu. Duchowieństwo muzułmańskie podróżując po świecie czynnie propagowało radziecką politykę zagraniczną. 11. Literatura i sztuka Jednym z największych osiągnięć literatury radzieckiej okresu "odwilży" była książka Aleksandra Sołżenicyna Jeden dzień Iwana Denisowicza. W ostatnich latach swoich rządów Chruszczow okazał się już dużo mniej tolerancyjny dla pisarzy i artystów. Podobnie Breżniew i jego ekipa niechętnym okiem patrzyli na twórców, którzy usiłowali wyjść poza obowiązujące kanony literackie i artystyczne. Literatura wymykająca się spod kontroli państwa mogła przecież niebezpiecznie rozkołysać opinię publiczną. W epoce Breżniewa ślepe trzymanie się "oficjalnej linii" przez zainstalowaną w agendach Związku Pisarzy ZSRR "drobnobiuro- kratyczną inteligencję" sprawiało, że żadne wybitne dzieło literackie nie miało szansy na druk w kraju, a ci autorzy, którzy chcieliby opublikować swoje książki za granicą mogli stracić członkostwo Związku, a co za tym idzie - także oFicjalny status pisarza. Na początku lat osiemdziesiątych sytuacja pisarzy w ZSRR w niczym się nie poprawiła; wciąż nie dostawało im tej z najważniejszych wolności - swobody wypowiedzi. W drugiej połowie lat sześćdziesiątych Aleksander Sołżenicyn zaczął publikować swoje książki właśnie za granicą, a nie w kraju. Jedną z tych książek był Oddzial chorych nu raka, , 1 i I 307 w której autor z rzadką precyzją opisał ludzkie charaktery oraz zachowania nomenklatury partyjnej w 1955 r., a więc już po śmierci Stalina. Podstawowym przesłaniem tej książki było uwrażliwienie społeczeństwa radzieckiego na próby restalinizacji w pierwszych latach rządów Breżniewa. Sołżenicyn pokazał stalinowską Rosję od najgorszej strony: zesłańców politycz- nych w Azji Środkowej, zdemoralizowane jednostki ludzkie przekonane o swoim posłanni- ctwie kierowania losami innych ludzi, korupcję, fałsz, donosicielstwo itp. Bohaterem książki jest człowiek o nazwisku Rusanow, przedstawiciel nomenklatury partyjnej, opływający w dostatek i posiadający rodzinę, która doskonale zdawała sobie sprawę, komu zawdzięcza swoje wygodne życie. Pomimo iż autor nie sugerował wprost, że wszyscy przedstawiciele władzy podlegają temu schematowi, wszelako typ komunistycznego aparatczyka-biurokraty był łatwo rozpoznawalny. Rusanow został przedstawiony jako typowy stalinowiec, jako człowiek, który z definicji musiał "kochać" ludzi, ale zarazem dobrze wiedział, że na pewne pytania nie ma odpowiedzi, ponieważ ustalona wykładnia "oficjalnej linii" nie podlegała żadnej dyskusji. Główny bohater książki Sołżenicyna był przy tym człowiekiem, który w swoim życiu zadenuncjował wiele osób i przerażenie budziły w nim początki "odwilży", kiedy z więzień i łagrów zaczęli powracać więźniowie polityczni. Zakaz organizowania uroczystości z okazji drugiej rocznicy śmierci Stalina oraz dymisja starego zespołu sędziów Sądu Najwyższego były dla niego złowieszczym znakiem, że świat, w którym żył, chylił się ku upadkowi. W 1969 r. Sołżenicyn został wydalony ze Związku Pisarzy ZSRR, a w 1974 r. skazano go na banicję. Pisarz wyjechał na Zachód ze sporą ilością mateńałów i niedokończonych prac. Swoje doświadczenia z establishmentem w radzieckiej literaturze i z cenzurą przedstawił w książce wspomnieniowej Łbem o ściang (Bodalsa tielionok s dubom) wydanej w 1980 r., a której pierwszy szkic ukazał się już w 1975 r. Ale najbardziej znaną powygnaniową książką Sołżenicyna jest Archipelag Gurag, którego pierwsze dwie części ukazały się w Paryżu na przełomie 1973/1974 r. W książce tej autor opisał swoje przeżycia i spostrzeżenia jako oficera Armii Czerwonej z lat wojny radziecko-niemieckiej oraz jako więźnia łagrów, ukazując przerażający radziecki system bezprawia i represji. Ukazanie się tej książki wywołało w ojczyźnie pisarza falę ostrej krytyki i oskarżeń pod jego adresem. Oto co pisała na ten temat "Prawda": "Burżuazyjna propaganda usiłuje przedstawić sprawę tak, jakoby utworów Soł- żenicyna nie drukuje się w Związku Radzieckim niby dlatego, że pisze on <> o pewnych dramatycznych momentach w historii państwa radzieckiego, szczególnie o mających miejsce ; nieuzasadnionych represjach. Są to niegodziwe wymysły. Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego otwarcie poddała bezkompromisowej krytyce związane z kultem jednostki I I naruszenia praworządności socjalistycznej, w pełni przywróciła leninowskie zasady i normy I , życia partyjnego i społecznego, zabezpieczyła dalszy rozwój socjalistycznej demokracji. W na- ' szym kraju ukazał się szereg utworów krytykujących w przeszłości błędy i wypaczenia, o których mowa, a społeczeństwo radzieckie przyjęło je z aprobatą, ponieważ ich autorzy pisali prawdę, nie popadając w jednostronność i nie tracąc poczucia historycznej perspektywy. Solżenicyn do tych zagadnień podchodzi wprost z przeciwnych pozycji. Usihxje dowieść, jakoby naruszenia praworządności nie były odstępstwem od norm obowiązujących w społeczeństwie socjalistycznym, lecz wynikały z samej istoty socjalizmu". Opinia "Prawdy" na temat Archipelagu Gulag była typowa dla radzieckiej propagandy okresu Breżniewa i nie wymaga komentarza. Jednak będąc na wygnaniu, Sołżenicyn niczym współczesny Tołstoj, swoimi dydaktyczno-moralizatorskimi tekstami i wypowiedziami atakował nie tylko system radziecki, ale także tych wszystkich na Zachodzie, którzy wydawali mu się zbyt tolerancyjni lub wręcz nieświadomi zagrożenia komunistycznego. Jego ultrarosyjska i ultrachrześcijańska postawa irytowała również czasami niektóre kręgi rosyjskiej emigracji oraz rosyjskich dysydentów. Aleksander Sołżenicyn był może największym, ale nie jedynym rosyjskim pisarzem- -dysydentem na emigracji. Oprócz niego do najbardziej znanych należeli ponadto: Wiktor 308 Niekrasow, Andrzej Siniawski, Włodzimierz Maksimow, Józef Brodski, Naum Korżawin, Jefim Etkind i Aleksander Zinowiew. Za granicą przebywało też liczne grono publicystów, eseistów, historyków i filologów. Ta nowa literatura emigracyjna zaczęła wciskać się między stare instytucje emigracyjne, ożywiła je i dodała do nich własne. Obok takich pism jak "Nowyj Żurnał" (Nowy Jork), "Wiestnik Russkogo Christnianskogo Dwiżenia" (Paryż), "Russkaja Mysl" (Paryż), "Grani" (Frankfurt) powstało szereg nowych, wśród nich szczególnie ważny paryski kwartalnik "Kontinient" redagowany przez Włodzimierza Ma- ksimowa, stawiający sobie ambitny cel "przeciwstawienia totalitaryzmowi zjednoczonej twórczej siły literatury i myśli Europy Wschodniej" (Polskę w tym piśmie reprezentowali: Józef Czapski, Jerzy Giedroyć i Gustaw Herling-Grudziński). Poza "Kontynentem" istotną rolę odgrywał kwartalnik "Syntaxis" (Andrzej Siniawski i Maria Rozanowa) i izraelski miesięcznik "Wriemia i my". Młodsze i bardziej radykalne środowisko rosyjskich emigrantów skupiało się wokół wydawanych w Paryżu czasopism "Echo" i "Kowczeg" ("Arka"). Nowego rozmachu nabrała też działalność wydawnictw. Zarówno w nich jak i w czasopis- mach publikowano utwory wielu pisarzy przebywających w kraju, tak bez ich wiedzy, jak i za ich pełną aprobatą. W ten sposób starano się zrealizować marzenia pierwszej emigracji rosyjskiej: wspólnotę literatury rosyjskiej jednej dla obu Rosji - zagranicznej i krajowej. W samym ZSRR pojawiały się inicjatywy zmierzające do wykorzystania subtelnej przestrzeni pomiędzy wyraźnie zakreślonym marginesem swobody wypowiedzi a zakazem pobudzania opinii publicznej, których rezultatem była nieco śmielsza od "nadwornej" literatura wydawana w bardzo małych nakładach. Aliści właśnie ze względu na niskie nakłady, publikacje te cieszyły się ogromnym zainteresowaniem czytelników i szybko znikały z półek księgarskich. Ale kiedy w 1979 r. grupa literatów podjęła próbę wydania w niewielkim nakładzie almanachu literatury radzieckiej i rosyjskiej "Metropol", cały nakład został przez władze skonfiskowany, a dwóch współautorów wydalono ze Związku Pisarzy ZSRR pod zarzutem "braku talentu literac iego". Początek lat sześćdziesiątych charakteryzował wzrost zainteresowania poezją. Setki zgłodniałych słuchaczy kierowały się pod pomnik Majakowskiego w Moskwie, aby słuchać recytacji młodych poetów. Lecz na skutek nacisku ze strony władz, ruch ten przeniósł się do pracowni twórców. Mniej więcej w tym samym czasie zaczęły pojawiać się w rękopisach pierwsze tomiki nieoficjalnej poezji. Do pierwszych poetyckich "chwastów" zaliczono wówczas między innymi takich poetów, jak: Ws. Niekrasowa, J. Kropiwnickiego, I. Cholina, C. Krasowickiego, G. Chudiakowa, J. Satunowskiego i G. Sapgira. W okresie od 1964 do 1967 r. działała energicznie grupa poetów o nazwie "SMOG" - Związek Młodych Geniuszy ("Sojuz Mołodych Gienijew), w skład której weszli: Ł. Gubanow, B. Alejnikow, A. Basiłowa, J. Wiszniewska, W. Len i inni. Ich twórczość była wolnościowym, lustrzanym "odbiciem" grupy Jewtuszenki, który w tym czasie przeszedł już na oficjalne pozycje. Samizdatowskie zbiory poetyckie docierały do rąk nie tylko moskwian; w Leningradzie Borys Tajgin przepisywał na maszynie almanach "Pryzmat" i wiersze J. Brodskiego, G. Garbowskiego i M. Rubcowa. Poeta W. Erl w taki sam sposób "opublikował" kilka książek zawierających własne wiersze, jak również utwory przyjaciół - A. Chwostienki i J. Galeckiego. W malarstwie może najbardziej głośną ekspozycją prezentującą nowe kanony artystyczne była wystawa zorganizowana w 1975 r. w Moskwie przez grupę "nieoficjalnych" artystów. Ich prace cechował świeży powiew, daleki od obowiązującego socrealizmu. Wystawa ta, i sami artyści, narazili się - jak to ujęła prasa radziecka - "na gwałtowną krytykę ludzi radzieckich". Owa "krytyka" społeczeństwa radzieckiego wyraziła się w zorganizowanych przez władze oficjalnych manifestacjach protestacyjnych, a przede wszystkim w użyciu ciężkiego sprzętu budowlanego, w tym buldożerów, do zniszczenia ekspozycji i zniesienia z powierzchni ziemi miasteczka namiotowego artystów zlokalizowanego na placu wy- 309 stawowym. Cała akcja odbywała się na oczach mieszkańców stolicy, cudzoziemskich turystów i korespondentów pism zagranicznych, którym brutalnie odbierano i niszczono aparaty fotograficzne. Wkrótce po tej awanturze sekretarz organizacji partyjnej dzielnicy, na terenie której zorganizowano wystawę, został pozbawiony swojej funkcji, a następnie władze centralne, chcąc załagodzić sprawę, zezwoliły na zorganizowanie drugiej takiej samej ekspozycji. Ten wymuszony obawą o reakcję opinii światowej akt łaski miał wytworzyć wrażenie - jak to już nieraz w historii ZSRR bywało - że całą winę za zajście ponoszą lokalni wykonawcy polityki centrum, którzy w swojej nadgorliwości niewłaściwie zrozumieli prawdziwe intencje kierownictwa partii. Podobna sytuacja miała miejsce kilka lat wcześniej w Nowosybirsku, gdzie w 1970 r. dyrektor miejscowej galerii podjął próbę zorganizowania wystawy prac Marca Chagalla i innych dysydenckich artystów. Człowiek ten został skazany na osiem lat obozu pracy za - jak to sformułowano w akcie oskarżenia - "współpracę z chińskim wywiadem". 12. "Wspólnota socjafistyczna" Czechosłowacja, najmłodszy europejski kraj "wspólnoty", najpóźniej weszła na drogę liberalizacji systemu komunistycznego. Po śmierci Klementa Gottwalda w 1953 r. do władzy doszedł Antonin Novotny, któremu udało się zachować swoją pozycję do 5 stycznia 1968 r. dzięki skutecznemu tłumieniu wszelkich tendencji reformatorskich. Upadek Novotnego nastąpił w momencie, gdy rosnące niezadowolenie zaczęło ogarniać także jego najbliższych współpracowników. Ofensywę przeciwko Novotnemu roapoczął przywódca słowackich komunistów, Aleksander Dubczek, doprowadzając do ostrego kryzysu w KC Komunistycznej Partii Czechosłowacji. Odejście Novotnego zapoczątkowało żywiołowy proces długo wstrzy- mywanych reform. Na ich ostateczny kształt większy wpływ miała presja społeczna niż inicjatywy nowego kierownictwa partii z Dubczekiem na czele. W marcu 1968 r. zaczął działać "Klub Zaangażowanych Bezpartyjnych", a w kwietniu "Klub 231" zrzeszający byłych więźniów politycznych. 5 kwietnia KC KPCz przyjął program działania, którego założeniem było "rozpoczęcie budowy nowego wzoru społeczeństwa socjalistycznego, o charakterze gruntownie demokratycznym i odpowiadającym warunkom życia w Czechosłowacji". Doku- ment ten, który w rzeczywistości zmierzał do wzmocnienia pozycji partii, przewidywał jednak prawne gwarancje wolności słowa, swobody zrzeszania się, gwarancje praw jednostki, pełną rehabilitację ofiar terroru, konstytucyjne zagwarantowanie równości Słowaków i swobody religijne. "Program działania" rychło okazał się niewystarczający: środowiska demokratyczne oraz partyjne różnych szczebli domagały się wprowadzenia systemu wielopartyjnego, wolnych wyborów, zniesienia cenzury itp. Na kierownictwie partyjnym zdołano wymusić decyzję o zwołaniu nadzwyczajnego zjazdu partii we wrześniu 1968 r. Pierwsze reformy wprowadzono I już w czerwcu, a przede wszystkim ustawę o rehabilitacji ofiar prześladowań oraz nowe prawo ; prasowe znoszące cenzurę. W każdym przeżywającym kryzys państwie socjalistycznym stan krytyczny systemu osiągnięto w różnych punktach. Jeżeli na Węgrzech w 1956 r. przyczyną interwencji stało się powołanie rad robotniczych, żądanie wycofania wojsk radzieckich, deklaracja o wyjściu Węgier z Układu Warszawskiego, to w Czechosłowacji w 1968 r. limity dopuszczalnych reform przekroczono z chwilą zniesienia cenzury i zapowiedzi wprowadzenia systemu wielopartyjnego. Na naradzie przywódców partii komunistycznych, zwołanej w dniu 14 lipca 1968 r. w Warszawie, stwierdzono, że socjalizm w Czechosłowacji jest zagrożony i zarzucono 310 Dubczekowi dopuszczenie do głosu poglądów kontrrewolucyjnych. Do KC KPCz wy- ckie stosowano specjalny list, w którym domagano się zdecydowanej rozprawy z siłami antyso- Cz cjalistycznymi. Kierownictwo czechosłowackich komunistów starało się ze wszystkich sił przekonać przywódców "bratnich państw", że reformy w ich kraju nie zagrażają wspólnocie interesów i nie naruszają podstaw socjalizmu. Seńa spotkań czechosłowackich reformatorów z szefami państw-członków Układu Warszawskiego nie przyniosła jednak żadnych rezul- tatów. Z inicjatywy Moskwy podjęto decyzję o interwencji. Na podstawie znanych już dziś cjo dokumentów wiadomo, że decyzję tę podjęto po ukazaniu się 27 czerwca 1968 r. w czterech opi czechosłowackich pismach apelu "Dwa tysiące słów do robotników, rolników, urzędników, naukowców, artystów i wszystkich", w którym stwierdzono, że Czechosłowacja jest w trakcie odi "odradzania się demokracji" i podkreślono potrzebę wywierania stałego, mocnego nacisku na sła rzecz dalszych reform. C z W noc 20 sierpnia 1968 r. około godziny 23, wojska pięciu państw-sygnatariuszy Układu w5 Warszawskiego (ZSRR, Polski, NRD, Węgier i Bułgańi) wkroczyły do Czechosłowacji. ko Jedynie Rumunia odmówiła swojego udziału w tej akcji. Ze strony polskiej bezpośredni udział Pr w interwencji wzięły jednostki Śląskiego Okręgu Wojskowego pod dowództwem generała Pp Floriana Siwickiego i z pełnym poparciem nowo mianowanego ministra obrony narodowej st. PRL, generała Wojciecha Jaruzelskiego. Aresztowano członków czechosłowackiego kiero- wnictwa państwowego i partyjnego, których następnie przewieziono do Moskwy, gdzie ni zmuszono ich do uznania inwazji, do wyrażenia zgody na stacjonowanie wojsk radzieckich w Czechosłowacji i zobowiązano do przywrócenia cenzury i zlikwidowania wszystkich reform. Tymczasem w Czechosłowacji narastało powszechne oburzenie tak z powodu agresji, jak n i ustępliwości władz. Dramatycznym wyrazem protestu przeciwko zdławieniu "praskiej wiosny" było samospalenie się w dniu 16 stycznia 1969 r. na placu św. Wacława w Pradze z 21-letniego studenta filozofii Uniwersytetu Karola, Jana Palacha (25 stycznia, w dniu pogrzebu Palacha, popełnił w ten sam"sposób samobójstwo 18-letni uczeń Jan Zajic). Śmierć t Palacha i eksplozja nowej fali protestów w całym kraju zmusiły kierownictwo radzieckie do pozostawienia na pewien czas Dubczeka u steru rządów. Po kilku miesiącach, kiedy opadły nastroje, w kwietniu 1969 r. Dubczeka zmuszono do rezygnacji ze stanowiska I sekretarza KC KPCz, a w jego miejsce postawiono posłusznego Moskwie Gustava Husaka. Od tej pory ' "normalizacja" zaczęła przebiegać zgodnie z życzeniami Kremla, a zmęczone społeczeństwo nie było już zdolne do obrony swoich zdobyczy. Interwencja w Czechosłowacji, w której władze komunistyczne zamierzały wprowadzić - jak mówiono - "socjalizm z ludzką twarzą", wywołała większe zaniepokojenie na Zachodzie, zwłaszcza w środowiskach komunistów, niż inwazja na Węgry w 1956 r. Wprawdzie - o czym na Zachodzie wiedziano - ograniczenie cenzury pozwalało opozycji w tym kraju na większą swobodę wypowiedzi, ale w żadnym momencie nie stwierdzono tam tak ostrych ataków na ZSRR, jak to miało miejsce na Węgrzech przed dwunastu laty. Jak już częściowo wspomnieliśmy, głównym argumentem Moskwy na rzecz interwencji była obawa, że Dubczek i jego ekipa mogą stracić kontrolę nad wydarzeniami. Władze radzieckie do pewnego stopnia były skłonne tolerować reformowanie gospodarki czechosłowackiej, nawet I gdyby miało to oznaczać częściowe odejście od modelu radzieckiego, ale nie zgadzały się na zmiany polityczne. W szczególności nie do przyjęcia była koncepcja zrzeczenia się monopolu ; władzy przez partię komunistyczną: byłby to niebezpieczny precedens, który w ostatecznym rezultacie mógł doprowadzić do osłabienia wpływów Moskwy na rządy pozostałych państw satelickich. Przy tym Czechosłowacja była państwem buforowym między ZSRR a wrogim Zachodem. Istniało też duże prawdopodobieństwo, że "zliberalizowana" rządząca partia I będzie szukała bliższych kontaktów z Niemcami Zachodnimi, które na Kremlu uważano za największe zagrożenie dla całej wspólnoty socjalistycznej. Oprócz tego kierownictwo radzie- 311 ckie miało wiele innych powodów do interwencji, a między innymi zainicjowanie przez Czechosłowaków dochodzenia w sprawie śmierci Jana Masaryka w 1948 r., które mogło wykazać, że było to zwykłe morderstwo dokonane przez radzieckie służby bezpieczeństwa za wiedzą i pod kierownictwem osób, które nadal jeszcze zajmowały wysokie stanowiska w radzieckim aparacie władzy. Generalnie interwencja w Czechosłowacji była praktyczną realizacją zasad "interna- cjonalizmu proletańackiego" i radzieckiej polityki zagranicznej - tych zasad, na których opierał się Lenin, kiedy zaczął budować państwo radzieckie. One też uzasadniały najazd na Polskę w 1920 r. czy ustanowienie władzy radzieckiej na Zakaukaziu w latach 1920-1921. Na odejście od tych zasad pozwalano sobie tylko wówczas, gdy państwo radzieckie było zbyt słabe. Owe leninowskie zasady przypomniano na łamach "Prawdy" wkrótce po inwazji na Czechosłowację w artykule zatytułowanym Front nieprzejednanej walki. Autor artykuhx wyłożył teoretyczne uzasadnienie agresji w sposób jasny i niedwuznaczny: "Każda partia komunistyczna odpowiedzialna jest nie tylko przed swoim społeczeństwem, lecz również przed wszystkimi państwami socjalistycznymi, przed całym ruchem komunistycznym... Państwo socjalistyczne jest częścią systemu innych państw stanowiących wspólnotę socjali- styczną i nie może odcinać się od zbiorowych interesów tej wspólnoty". Przechodząc do konkretnego przypadku Czechosłowacji "Prawda" stwierdzała: "Komuniści bratnich krajów nie mogli, naturalnie, pozwolić, by w imię abstrakcyjnie pojmowanej suwerenności, państwa socjalistyczne pozostawały w bezruchu patrząc, jak kraj ulega antysocjalistycznemu zwyrod- nieniu". Tak przedstawione w artykule "Prawdy" pryncypia dziennikarze zachodni, być może niesłusznie, nazwali "doktryną Breżniewa". Inwazja na Czechosłowację i sformułowanie "doktryny Breżniewa" nie na dhxgo zahamowały tendencje odprężeniowe na Zachodzie. Zresztą te dwa wydarzenia praw- dopodobnie były mniej kłopotliwe dla rządów państw achodnich niż dla przywódców tamtejszych komunistów, dla których "doktryna Breżniewa" oznaczała ograniczenie ich swobody działania. Przez wiele lat kierownictwo radzieckie szukało drogi do bliższej integracji państw "wspólnoty socjalistycznej" z ZSRR. Jeżeli w obszarze wojskowym osiągnięto pewien stopień integracji w ramach Układu Warszawskiego (chociaż pomimo nacisków Moskwy pozostałe państwa Układu Warszawskiego nie dały się wciągnąć w konflikt radziecko-chiński!), to na ; płaszczyźnie gospodarczej sprawy przedstawiały się już dużo gorzej. Owszem, poprzez RWPG zdołano doprowadzić do koordynacji działań w niektórych dziedzinach przemysłu z jednym lub dwoma partnerami, ale owe związki nie osiągnęły takiego stopnia zaawansowania, jakiego , Moskwa sobie życzyła. Wyraźną niechęć do ściślejszej integracji gospodarczej z ZSRR od pewnego czasu demonstrowała przede wszystkim Rumunia, ale i pozostałe kraje "wspólnoty" w mniejszym lub większym stopniu opierały się całkowitemu podporządkowaniu swych gospodarek interesom gospodarki radzieckiej. Taka sytuacja spowodowała, że polityka gospodarcza Moskwy okresowo wytracała swoje eksploatatorskie tendencje. W pewnym sensie potwierdzeniem tej tezy może być przykład ropy naftowej, którą ZSRR sprzedawał , swoim satelitom poniżej ceny obowiązującej na rynku światowym (aczkolwiek wynikało to z ogólnych relacji cenowych przyjętych w ramach RWPG). W momentach kryzysowych, jakie zdarzały się w krajach "wspólnoty", Moskwa - działając przede wszystkim we własnym interesie - wzięła na siebie obowiązek "wspomagania", jeżeli nie materialnie (jak w przypad- ' ku Kuby), to doradztwem rządy komunistyczne, by nie dopuścić do obniżenia się stopy ' życiowej ludności w tych krajach poniżej poziomu, który groziłby wybuchem niezadowolenia społecznego. Kiedy, na przykład, w grudniu 1970 r. robotnicy polscy wystąpili przeciwko drastycznej podwyżce cen żywności, Moskwa poradziła władzom polskim wyjście naprzeciw żądaniom społeczeństwa i wycofanie się z podjętych decyzji. 312 Innym problemem, który budził niepokój na Kremlu było zjawisko tzw. "eurokomuni- zmu". Jako idea "eurokomunizm" pojawił się w połowie lat siedemdziesiątych, a jego najpełniejszą wykładnię przedstawił w 1977 r. przywódca hiszpańskiej partii komunistycznej Santiago Carillo w pracy pt. Eurocommunismus y estado (Eurokomunizm i państwo). Najogólniej rzecz biorąc, "eurokomunizm" negował przydatność idei "dyktatury proletaria- tu" i "demokracji socjalistycznej" na rzecz idei demokracji parlamentarnej i pluralizmu politycznego jako bardziej odpowiadających mentalności społeczeństw zachodnioeuropej- skich. Moskwa dostrzegła w eurokomunizmie zagrożenie dla swojego panowania nad całym ruchem komunistycznym, zwłaszcza że hiszpańska, włoska, a w pewnym stopniu i francuska partie komunistyczne dążyły na jego fali do uwolnienia się spod kurateli Kremla. Szczególnie niebezpieczne w pojęciu ekipy Breżniewa było przekonanie przywódców tych partii, że komuniści w ich krajach mogą zdobyć władzę drogą wyborów parlamentarnych. Dyskusje nad tym, czy w programach partii komunistycznych powinno się brać pod uwagę zdobycie władzy siłą, osiągnęły szczyt w 1975 r., kiedy w prasie radzieckiej pojawiło się szereg artykułów nie pozostawiających żadnych wątpliwości, że w przekonaniu Moskwy jedynym sposobem na osiągnięcie władzy jest nadal rewolucja. Pryncypialność Moskwy w tej podstawowej kwestii wywołała nieprzychylne komentarze ze strony szefów wspomnianych partii. Zachodnioeuropejscy komuniści postawili się również w opozycji do uparcie lan- sowanego przez Breżniewa hasła "internacjonalizmu proletariackiego", które wyrażało wolę zachowania czołowej pozycji KPZR jako lidera w światowym ruchu komunistycznym. W 1976 r. zwołano w Berlinie "szczyt" przywódców europejskich partii komunistycznych, podczas którego radzieccy przywódcy starali się bez powodzenia nakłonić szefów hiszpań- skiej, włoskiej i francuskiej partii do poparcia deklaracji uznającej wiodącą rolę KPZR (i ZSRR) w światowym ruchu komunistycznym. Główny ideolog KPZR, Michaił Susłow, ostro zaatakował eurokomuni , którego obrońcy nie pozostali mu dłużni, zwłaszcza Santiago Carillo, kiedy odrzucając zarzuty skrytykowali stanowisko Kremla w słowach, których nie odważono się podać do wiadomości w prasie krajów socjalistycznych. Sprzyjającą okolicznością dla zwolenników eurokomunizmu były niepowodzenia, jakich w tym czasie doznawała portugalska partia komunistyczna o profilu stalinowskim. Stosunki ZSRR z niektórymi krajami socjalistycznymi komplikowały spory Moskwy z Pekinem, które osiągnęły swoje apogeum w latach sześćdziesiątych. Jak już pisaliśmy, Pekin bardzo się niepokoił liberalizacją w Związku Radzieckim, a także krytykował Tito za "rewizjonizm", uważając go za protegowanego Moskwy, podczas gdy Moskwa ganiła protegowanego Pekinu, Albanię, za "dogmatyzm". Między Moskwą a Pekinem krążyły dhzgie, pełne złośliwości listy. Zasadniczo spór dotyczył - co nie zawsze znajdowało wyraz w słowach - spraw ideologicznych, ekonomicznych, strategicznych, personalnych, a niekiedy nawet rasowych. W czasach Chruszczowa najwięcej żółci wylewano przy okazji wymiany uwag osobistych: kiedy podczas pewnej wymiany zdań Mao Tse-tung nazwał Chruszczowa "pośmiewiskiem świata", "czytaczem Biblii i błaznem śpiewającym psalmy", Chruszczow nie pozostając mu dłużny przyrównał Mao do "starych, zużytych kaloszy, które postawiono w kącie by je podziwiano". Kierownictwo pochruszczowowskie zrazu było przekonane, że stosunki z Chinami łatwo będzie można naprawić i taką nadzieję stwarzała wizyta chińskiego premiera w Moskwie jeszcze w 1964 r. Jednak od 1966 r. stosunki między Moskwą a Pekinem zaczęły się gwałtownie pogarszać. We wrześniu 1966 r. Moskwa poddała ostrej krytyce politykę zagraniczną Chin oskarżając Pekin o podjudzanie do wojny między ZSRR a USA (obie strony oskarżały się o potajemny "flirt" ze Stanami Zjednoczonymi zdradzając tym samym swoje obawy o taką ewentualność). Na początku 1967 r. chińscy studenci w ZSRR zorganizowali na Placu Czerwonym w Moskwie spontaniczną manifestację o wymowie antyradzieckiej, a ambasadę radziecką w Pekinie przez kilka dni oblegały tłumy demonstran- 313 tów wznosząc wrogie okrzyki. Takie incydenty powtarzały się w następnym okresie i zarówno rząd radziecki jak i chiński podjęły decyzję o odwołaniu swoich ambasadorów z Pekinu i z Moskwy oraz o wydaleniu ze swych krajów obywateli ChRL i ZSRR. Zaognienie stosunków radziecko-chińskich osiągnęło punkt kulminacyjny w czasie trwania "rewolucji kulturalnej" w Chinach. Celem konsolidacji narodu Mao Tse-tung świadomie wyolbrzymiał niebezpieczeństwo radzieckiego ataku. Prowokowane co pewien czas konflikty graniczne sprzyjały poczuciu zagrożenia. 2 marca 1969 r. kilkusetosobowy oddział żołnierzy chińskich ostrzelał z broni maszynowej radziecki patrol graniczny, który wylądował na wysepce Damanski na rzece Ussuri, którą Chińczycy uważali za część swojego terytorium o nazwie Czen-bao. Po tym incydencie, w którym oddział radziecki stracił 23 zabitych i 14 rannych, obie strony zmobilizowały swoje siły i 15 marca stoczyły prawdziwy bój o jeden kilometr kwadratowy mielizny ponosząc dotkliwe straty. Po walkach nad Ussuri doszło do incydentów w rejonie Sin-ciang i nad Amurem. W radzieckiej prasie pojawiły się fotografie oraz opisy zbrojnych incydentów przedstawiające okrucieństwa strony chińskiej. Pisarz Konstanty Simonow zamieścił w jednej z gazet płomienny artykuł, w którym zaapelował do uczuć patriotycznych narodu rosyjskiego wzywając go do zamanifestowania swojego poparcia dla stanowiska rządu radzieckiego. Simonow przypomniał najazd Tatarów na ziemie ruskie w XIII w. i bohaterskie walki Słowian, którzy uratowali Europę przed jarzmem i grabieżami wschodnich barbarzyńskich najeźdźców. Równocześnie politycy radzieccy różnymi sposoba- mi starali się poruszyć europejską opinię publiczną ostrzeżeniami, że Chińczycy zagrażają nie tylko Związkowi Radzieckiemu, ale całej Europie. W niektórych publikacjach zachodnich można spotkać się z tezą, że Związek Radziecki planował wojnę prewencyjną przeciwko Chinom, próbując zapewnić sobie pomoc państw-członków Układu Warszawskiego oraz poparcie Stanów Zjednoczonych i tylko niechęć satelitów i odmowa Waszyngtonu odwiodły go od tego zamiaru. Jednak wedhxg najnowszych ustaleń: ała sprawa przedstawiała się tak, że Moskwa tylko markowała przygotowania do wojny celem wywarcia nacisku na Chiny (i na rządy zachodnie), by je skłonić do zmiany nastawienia wobec ZSRR. Wszelako Pekin poważnie potraktował radziecką groźbę i oznajmił, że zgadza się na podjęcie ro- kowań. Jesienią 1970 r. nawiązano oicjalne stosunki dyplomatyczne i unormowano wymianę handlową między obu państwami. Po śmierci Mao Tse-tunga w 1976 r. kierowni- ctwo chińskie zaczęło powoli odstępować od antyradzieckiej polityki i w 1979 r. ponownie przystąpiono do pertraktacji w sprawie uregulowania kwestii granicznych i demarkacji granicy. Jednak jeszcze w tym samym, 1979 r., odprężenie na linii Moskwa-Pekin zostało poddane próbie, kiedy protegowany ZSRR - Wietnam, dokonał agresji na protegowanego ChRL - Kambodżę. W latach siedemdziesiątych Chiny podjęły pierwsze kroki na rzecz poprawy stosunków z USA oraz zapewnienia sobie stałego miejsca w ONZ. Do przywrócenia pełnych stosunków dyplomatycznych między Pekinem a Waszyngtonem doszło w 1978 r., a następnie Chiny zaczęły rozwijać szeroką współpracę gospodarczą i polityczną ze Stanami Zjednoczonymi, której bodźcem była obawa przed radzieckim ekspansjonizmem; towarzyszył jej szybki wzrost handlu chińsko japońskiego. Zmiana polityki zagranicznej Chin przyczyniła się do porzucenia dogmatycznej wizji świata, który jest nieuchronnie skazany na wojnę atomową, i do przyjęcia nowych i bardziej elastycznych zasad, przyświecających coraz większemu udziałowi Chin w międzynarodowym handlu i dyplomacji. Równocześnie Chiny rozpoczęły poszukiwanie sojuszników w Europie nie wyłączając satelitów ZSRR, co w pewnym stopniu nie mogło nie oddziaływać wzmacniająco na pozycję tych państw w stosunkach ze Związkiem Radzieckim, aczkolwiek nadal był on uważany przez nie za ich "ostatniego obrońcę". Przemiany w chińskiej Filozofii stosunków międzynarodowych musiały również doprowadzić - co oczywiste - do ochłodzenia stosunków między Pekinem a Tiraną. 314 Tym krajem "wspólnoty socjalistycznej", który przysparzał Moskwie najwięcej prob- lemów, była Polska. Wypadki w Polsce z 1956, 1968, 1970 i 1976 r. stanowiły groźne memento dla Moskwy o trudnych do przewidzenia konsekwencjach dla całego obozu socjalistycznego. Największym ciosem dla Kremla było zwycięstwo polskiego proletariatu w sierpniowej rewolucji pokojowej 1980 r. Było to pierwsze w historii zwycięstwo nad komunizmem wewnątrz systemu komunistycznego, i to zwycięstwo odniesione przez klasę, w imieniu której komuniści rzekomo sprawowali władzę. Zwycięstwo polskich robotników, mimo iż dokonało się na peryfeńach imperium radzieckiego - jak się okazało - miało dalekosiężne znaczenie, w ostatecznym bowiem rezultacie uderzyło w epicentrum tego impeńum. Wydarzenia w Polsce zaskoczyły Moskwę, która została postawiona przed ciężkim dylematem: rozwiązanie polityczne "polskiego incydentu" lub interwencja zbrojna. Wskutek zaangażowania się w Afganistanie, gdzie wojska radzieckie nie były w stanie skutecznie zdusić ruchu wolnościowego mudżahedinów, natychmiastowa interwencja zbrojna w Polsce - jak już wspominaliśmy - została odłożona. Na Kremlu zdecydowano się na zwłokę, częściowo z nadzieją rozwiązania kryzysu przez samych Polaków, ale przede wszystkim mając na względzie zyskanie na czasie celem precyzyjnego przygotowania operacji wojskowej, na co nalegał przede wszystkim Michaił Susłow i Jurij Andropow. W tym okresie zwłoki tkwią właśnie korzenie przewrotu wojskowego generała Wojciecha Jaruzelskiego. Przywódcy radzieccy doskonale zdawali sobie sprawę, że jeżeli zalegalizują, choćby milcząco, polski przykład, to spowodują tym w przyszłości reakcję łańcuchową strajków robotniczych z tymi samymi żądaniami nie tylko u pozostałych satelitów, ale i na własnym zapleczu. A to byłoby początkiem końca całego zbankrutowanego systemu politycznego i ekonomicznego Związku Radzieckiego. W miarę rozwoju wydarzeń w Polsce, w Moskwie szykowano się do zniszczenia zwycięstwa polskich robotników. Gazeta "Prawda" niemal wprost o tym pisała oświadczając, że walką klasy robotniczej w Polsce kierowały "elementy antysocjalistyczne i kontrrewolucyj- ne". Dla redaktorów "Prawdy" było nieistotne, że w tym czasie, kiedy robotnicy Gdańska, Szczecina, Krakowa i innych ośrodków przemysłowych podejmowali swoją walkę, zresztą wspólnie z tysiącami polskich komunistów z zakładów pracy tych miast, polscy "antysocjali- ści" siedzieli jeszcze w więzieniach. Zapowiedzią przygotowywanej interwencji było również wystąpienie Breżniewa na XXVI Zjeździe KPZR, który odbył się w dniach 23 lutego - 3 marca 1981 r. Powiedział wtedy: "Nie zostawimy w biedzie socjalistycznej Polski i nie pozwolimy jej skrzywdzić... Niechaj nikt nie wątpi o naszym zdecydowaniu w bronieniu naszych interesów". Propaganda radziecka podnosiła przy tym na każdym kroku fakt ingerencji w "wewnętrzne sprawy Polski" rządów państw zachodnich, podczas gdy Zachód, by nie dać powodu Moskwie do interwencji, w rzeczywistości nie tylko powstrzymywał się od pomocy materialnej i moralnej, ale i od jakichkolwiek oświadczeń na korzyść polskiej opozycji, zachodnie środki przekazu zaś podawały tylko to, czego nie przekazywały komunistyczne mass-media, a mianowicie, że w Polsce trwają strajki. Te właśnie suche komunikaty zachodnich agencji radzieccy propagandyści nazywali "ingerencją w wewnętrzne sprawy Polski". Po zakończeniu obrad XXVI Zjazdu KPZR kierownictwo radzieckie coraz natarczywiej domagało się od władz polskich podjęcia rozstrzygającej akcji przeciwko "Solidarności". W połowie sierpnia 1981 r., po kolejnej wizycie w Moskwie Wojciecha Jaruzelskiego i I sekretarza KC PZPR Stanisława Kani, obwieszczono o manewrach wojsk radzieckich na terenach republik radzieckich graniczących z Polską. Miały one być kontynuowane w okresie trwania I Zjazdu NSZZ "Solidarność", który odbywał się w Gdańsku w dwóch turach: 5-10 września i od 26 września do 7 października 1981 r. Wyraźną zapowiedzią zbliżającego się 315 terminu zbrojnej likwidacji "Solidarności" i powiązanego z nią ruchu społecznego były obrady IV Plenum KC PZPR, które zebrało się w dniach 16-18 października 1981 r. W uchwale końcowej plenum znalazły się zdania o zagrożeniu państwa i ewentualności stanu wojennego. W miejsce Kani plenum powierzyło funkcję I sekretarza KC PZPR Jaruzel- skiemu, który tym samym skupił w swoim ręku trzy stanowiska: szefa partii, premiera i ministra obrony. Od tego czasu przygotowania do wprowadzenia stanu wojennego przebiegały niemal jawnie. Jaruzelski zmilitaryzował rząd, Biuro Polityczne i zatrzymał w armii 40 tys. poborowych służby zasadniczej. Rozpoczęto frontalny atak propagandowy na "Solidarność". Wszystko to było przygotowaniem do polskiego "18 brumaire'a". W nocy z 12 na 13 grudnia 1981 r. większość członków opozycji została aresztowana. Kilka godzin później środki masowego przekazu poinformowały naród polski o wprowadzeniu stanu wojennego na obszarze całego kraju. Można zatem powiedzieć, że o ile "Solidarność" okazała się wówczas zdolna do osłabienia władzy politycznej w państwie, to jeszcze nie była w stanie tej władzy przejąć. Zniszczywszy autorytet partii "Solidarność" utorowała drogę armii, która wspomagana przez siły milicji i shiżby bezpieczeństwa na tyle okazała się skuteczna w rozprawie z opozycją, że - jak się wydaje - uwolniła Moskwę od konieczności wprowadzenia swoich wojsk, które - według przeważających dzisiaj opinii - czekały w gotowości bojowej pod polską granicą na terenie Białorusi. 13. Polityka zagraniczna :enia Następcy Chruszczowa starali się kontynuować ;apoczątkowaną przez niego politykę ając, zagranicmą,chociaż z dużo większą ostrożnością.Kiedy w 1965r.doszło do konfliktu zbrojnego lcyj- , między Pakistanem a Indiami,ZSRR - wystąpiwszy w roli "bojownika o pokój" - podjął się .ska, mediacji i z jego inicjatywy w stycmiu następnego roku odbyła się w Taszkiencie konferencja sztą ; pokojowa, która zakończyła wojnę indyjsko-pakistańską. W związku z eskalacją wojny jali- w Wietnamie za prezydentury Lyndona Johnsona,Kosygin odwiedził USA i Wielką Brytanię, nież starając się pomóc w malezieniu jakiegoś kompromisowego zakończenia kontliktu.Pomimo iż :ego w drugiej polowie lat sześćdziesiątych ZSRR rozpoczął nową fazę rozbudowy swojego potencjału nie militarnego,nie miało to jednak negatywnego wptywu na rysujące się odprężenie w jego .niu stosunkach z Zachodem,przede wszystkim z USA.Wszelako nie było to zasługą Związku 'akt , Radzieckiego a Stanów Zjednoczonych i państw Europy Zachodniej.Rozwój gospodarczy tych ód, krajów,który przybrał rozmiary nie notowane w dziejach świata,gwarantował bardzo wysoki od standard życiowy ogółu obywatel .Obawa przed wojną,która mogła omaczać utratę dobrobytu, kiej sprawiała,że społeczeństwa ro: viniętych krajów zachodnich domagały się od swoich rządów ały polityki ustępstw i unikania sy.zacji konfliktowych,zwłaszcza z ZSRR.Polityka niedrażnienia he Moskwy oficjalnie określana była jako polityka odprężenia - detente (ze strony Moskwy detente ne było traktowane jako sprzy-j:ijąca okoliczność do uzyskania kredytów i technologii od krajów wysoko rozwiniętych).Jak ů, wspomnieliśmy,nawet radziecka interwencja w Czechosłowacji ' eJ w 1968r.,choć wywolała. ,d Zachodzie spore zaniepokojenie,została tam umana za wewnętrzną sprawę bloku radzieckie .Rozszerzanie polityki odprężenia,między innymi przez zawieranie go z ZSRR licmych umń .v o współpracy w różnych dziedzinach,wynikało z nadziei Zachodu,iż na , wspólne interesy muszą przyczynić się w konsekwencji do powstxzymania ekspansjonistycmych sie zapędów Moskwy.Nadzieje te okazały się jednak zhzdne. 10 Niezależnie od rokowań SALT,ZSRR i USA podpisały w 1968r.układ o nierozprze- 'lę strzenianiu broni nuklearnej,a w 1970r.układ o zakazie umieszczania broni jądrowej i innej 316 broni masowej zagłady na dnie mórz i oceanów. Na początku lat siedemdziesiątych podpisano szereg innych porozumień dotyczących ograniczenia i kontroli zbrojeń jądrowych, które w niewielkim stopniu przyczyniły się do zahamowania zbrojeń, ale dyskusje, jakie je poprzedziły dały każdej stronie ogólną orientację co do poziomu uzbrojenia przeciwnika, jak również co do stopnia wykonania przez niego poprzednich zobowiązań. Duże nadzieje na Zachodzie obudziło również przemówienie Breżniewa wygłoszone podczas XXIV Zjazdu KPZR w 1971 r. (odbył się w dniach 30 marca - 9 kwietnia), w którym przedstawił nowy "program pokojowy" ZSRR. Bezpośrednio po zakończeniu zjazdu nastąpiło ożywienie kontaktów międzypaństwowych. Związek Radziecki zawarł układy "o przyjaźni i współ- pracy" z Egiptem i Indiami oraz podpisał szereg porozumień dotyczących wymiany handlowej i zakupu nowych technologii. W maju 1972 r. w związku z wizytą w Moskwie prezydenta USA Richarda Nixona podpisano między innymi deklarację o wzajemnych stosunkach, w której Stany Zjednoczone przyznały Związkowi Radzieckiemu "taryfę najwyższego uprzywilejowania" w handlu z USA, a także zaoferowały wielomiliardową pożyczkę na korzystnych warunkach (wkrótce potem ZSRR rozpoczął spłacanie długów zaciągniętych w USA jeszcze w okresie II wojny światowej w ramach Lend-Lease, który to problem stanowił ważki argument przeciwko ZSRR w rękach najbardziej antyradziecko nastawionych polityków amerykańskich). Ale kiedy w późniejszym czasie, przy omawianiu szczegółów wykonawczych deklaracji, Waszyngton uzależnił realizację układu od zgody na wydanie tysiącom radzieckich Żydów wiz emigracyjnych - Moskwa w 1975 r. odstąpiła od tego porozumienia. Mimo formalnego odstąpienia Związku Radzieckiego od układu handlowego z USA, wzajemna wymiana handlowa między obu państwami nie została przerwana, aczkolwiek podyktowane przez Waszyngton warunki zostały uznane przez licznych w ZSRR przeciw- ników detente za sprzyjającą okolicznoś do zwarcia szeregów. W związku z tym - mimo iż odprężenie, przynajmniej do końca 1979 r., przebiegało w zasadzie bez większych zakłóceń - prognozy na przyszłość nie były zbyt optymistyczne. Niczego dobrego nie rokowała również radziecka koncepcja "pokojowego współistnienia". Koncepcja ta odrzucała wpraw- dzie wojnę między wielkimi mocarstwami, dodajmy - w czasach Breżniewa - na rzecz regionalnych "wojen zastępczych", oraz akceptowała współpracę na zasadzie "wzajemnych korzyści", ale nie oferowała złagodzenia, a tym bardziej zaprzestania "konfrontacji ideo- logicznej" między Wschodem a Zachodem. Zresztą gwoli ścisłości, również Amerykanie nie zamierzali unikać tego rodzaju tematów w stosunkach z Moskwą i całym blokiem radzieckim. W pierwszych latach swojego urzędowania prezydent USA, Jimmy Carter, często podnosił kwestię naruszania praw człowieka w ZSRR. Między innymi Carter napisał list do Andrzeja Sacharowa, w którym zawarł słowa uznania dla jego działalności dysydenckiej i udzielił mu swojego moralnego poparcia. Tym sposobem prezydent USA dał do zrozumienia, że także z punktu widzenia Waszyngtonu współpraca bynajmniej nie oznacza koegzystencji ideologicz- nej, co jeszcze bardziej przyczyniło się do wzmocnienia antyodprężeniowego frontu w ZSRR. Powołanie profesora Zbigniewa Brzezińskiego na stanowisko doradcy do spraw bezpieczeń- stwa narodowego prezydenta Stanów Zjednoczonych, dzięki jego kompetencjom i publikacjom przydało amerykańskiej polityce wschodniej naukowej reputacji, ale też wyraźnie wzbogaciło ją o pierwiastki ideologiczne o ostrej wymowie antykomunistycznej. Nerwowość Kremla wywoływała także normalizacja stosunków między USA a Chinami. Wprawdzie Amerykanie nie zaoferowali Chińczykom pomocy w rozbudowie ich potencjału militarnego, jednak oświadczenia złożone przez amerykańskich, a także brytyjskich przedstawicieli resortów obrony podczas ich wizyt w Pekinie utwierdziły Moskwę w podejrzeniach co do możliwości zawiązania się złowrogiej dla niej zmowy między Zachodem a Chinami. Spośród wszystkich zagrożeń taka właśnie ewentualność w pojęciu radzieckiego kierownictwa była najbardziej 317 przerażająca. Innym czynnikiem, który pogłębił nieufność Kremla do Zachodu, była zainspirowana w 1979 r. przez Waszyngton i prasę amerykańską kampania oskarżeń ZSRR o zainstalowanie na Kubie brygady wojsk radzieckich w związku z wydarzeniami w Nikaragui i na Grenadzie. W oparciu o dostępne dzisiaj informacje można już potwierdzić słuszność tych zarzutów, w których obarczono Związek Radziecki winą za złamanie poprzednich amerykań- sko-radzieckich porozumień w sprawie Kuby. W owym czasie Moskwa potwierdziła jedynie obecność na Kubie licznych zastępów radzieckich doradców wojskowych, których zadania - jak to sformułowano - "ograniczały się wyłącznie do zabezpieczania wewnętrznych potrzeb armii kubańskiej". Zresztą sami Amerykanie nie potrafili wówczas przedstawić żadnego przekonywającego dowodu na potwierdzenie swoich zarzutów i wkrótce całą sprawę uznano za niebyłą, pozostawiając ją bez wyjaśnienia. Szczytowym osiągnięciem detente była helsińska Konferencja Bezpieczeństwa i Współ- pracy w Europie (KBWE), która zgodnie z intencjami Moskwy miała zatwierdzić rezultaty II wojny światowej. Wstępne konsultacje do konferencji trwały ponad dwa lata i zakończyły się podpisaniem 1 sierpnia 1975 r. w Helsinkach przez szefów 32 państw europejskich, ZSRR oraz USA i Kanady "Aktu Końcowego Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Euro- pie". Dokument ten precyzował wyniki porozumień w trzech zasadniczych problemach, określanych mianem "koszyków". Pierwszy "koszyk" obejmował sprawy bezpieczeństwa europejskiego i zatwierdzał powojenny kształt Europy, nie tylko w sensie granic, ale też systemów politycznych. Drugi "koszyk" zawierał porozumienia o charakterze ekonomicznym i w praktyce oznaczał dalszą pomoc Zachodu dla ZSRR i krajów bloku radzieckiego. "Koszyk" trzeci dotyczył praw człowieka i prawa do nieskrępowanej "wymiany informacji". Zatem o ile pierwsze dwa "koszyki" zawierały konkretne zobowiązania i umowy jednoznacz- nie korzystne dla ZSRR i jego satelitów, o tyle trzeci "koszyk" zobowiązywał blok komunistyczny do wprowadzenia u siebie szerokich swoj ód obywatelskich. Oczywiście, zarówno ZSRR, jak i pozostałe kraje "wspólnoty socjalistycznej" nie wywiązywały się z tego zobowiązania i wszelkie próby przypominania im o tym traktowały niezmiennie jako "ingerencję w wewnętrzne sprawy państw socjalistycznych". Nie będzie zatem przesady w stwierdzeniu, że ustalenia zawarte w "Akcie Końcowym" KBWE miast przyczynić się do ugruntowania odprężenia w stosunkach między Wschodem a Zachodem, zwłaszcza na linii Moskwa-Waszyngton, rychło stały się przyczyną narastania sytuacji konfliktowych, głównie w sferze ideologicznej. Od tej pory, to Kreml, to Biały Dom, oskarżały się nawzajem o łamanie porozumień helsińskich, co w dużej mierze wynikało z odmiennej interpretacji tych postanowień "Aktu Końcowego", które dotyczyły praw człowieka i "swobodnej wymiany informacji". Jednak sygnatariuszami układów helsińskich były nie tylko te dwa supermocarstwa i Kanada, ale i inne państwa europejskie, które wskutek tego uzyskały większy wpływ na kształtowanie stosunków między Wschodem a Zachodem. Dla niektórych z tych państw najważniejszą sprawą było zatwierdzenie ustalonych po II wojnie światowej granic państw europejskich. Nadanie trwałego statusu podziałowi terytorial- nemu Europy stało się szczególnie ważne dla rządów takich państw jak NRD i Polska. Po ustaleniach helsińskich międzynarodowa pozycja tych państw uległa wzmocnieniu między innymi w tym znaczeniu, że stały się one mniej zależne od dyplomatycznej i militarnej siły Związku Radzieckiego. Innymi słowy, w rezultacie podpisania "Aktu Końcowego" nastąpiło nieznaczne rozluźnienie rygorów wynikających z podporządkowania Moskwie krajów "wspólnoty socjalistycznej". W zamian za porozumienie w sprawach terytorialnych, Zachód uzyskał zapewnienie Kremla respektowania porozumień dotyczących praw człowieka zgodnie z zachodnią wykładnią tego zagadnienia. Jeszcze w trakcie konferencji helsińskiej przed- stawiciele państw zachodnich mieli wątpliwości, czy Moskwa będzie przestrzegała, zgodnie z przyjętą formułą, porozumień wchodzących w zakres trzeciego "koszyka", ale powstanie 318 w ZSRR w 1976 r. dysydenckiej "Grupy Sprzyjania Wykonaniu Umowy Helsińskiej" zostało przez nich uznane jako istotny czynnik, który będzie w stanie skutecznie kontrolować postępowanie władz radzieckich w tej materii. A zatem zawiązanie się w ZSRR takich grup dysydenckich było władcom Kremla po części na rękę, gdyż w pewnym sensie dowodziło ich dobrej woli wywiązywania się z zobowiązań przyjętych w "Akcie Końcowym". Mimo woli na korzyść ZSRR działały również okresowe międzynarodowe inspekcje powoływane do kontrolowania przestrzegania praw człowieka zgodnie z porozumieniami helsińskimi. Umieję- tnie manipulowani, pełni wiary w szczerość władz radzieckich zagraniczni "eksperci" w swojej naiwności przedstawiali opinii światowej obraz Związku Radzieckiego jako kraju, który może stanowić dla innych wzór praworządności. Duży wkład w politykę odprężenia wniósł kanclerz Republiki Federalnej Niemiec Willy Brandt. Jako burmistrz Berlina Zachodniego socjaldemokrata Brandt nieraz był opluwany przez wschodnioniemieckich i radzieckich komentatorów politycznych podczas kolejnych "kryzysów berlińskich". Wszelako kiedy w 1969 r. Brandt został kanclerzem RFN zainicjował politykę zbliżenia z ZSRR i pozostałymi krajami bloku radzieckiego. Władze w Bonn rozpoczęły negocjacje ze Związkiem Radzieckim i z Polską, które doprowadziły do uznania pr ez RFN granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej. Układy z RFN podpisane 12 sierpnia 1970 r. w Moskwie i 7 grudnia 1970 r. w Warszawie, a następnie ratyfikowane po dramatycznej walce między SPD a opozycją chadecką przez Bundestag w maju 1972 r. stanowiły istotny krok w kierunku uregulowania spraw europejskich i złagodzenia napięcia międzynarodowego. W 1973 r. unormowano również stosunki między RFN a Czechosłowacją. Bonn uznało układ monachijski za nieważny, a granice Czechosłowacji za nienaruszalne.W 1972 r. doszło do podpisania układu o podstawach normalizacji stosunków wzajemnych między RFN a NRD. Jednocześnie weszło w życie porozumienie czterech mocarstw w sprawie Berlina Zachodniego. Podpisano również porozumienie między NRD, RFN i Berlinem Zachodnim. W 1973 r. NRD została przyjęta do ONZ. Równocześnie Niemcy Zachodnie stały się ważnym partnerem handlowym Związku Radzieckiego i innych krajów "wspólnoty socjalistycznej", zwłaszcza w dziedzinie eksportu do tych krajów nowoczesnych technologii. Szczególnie dobrze zaczęły się układać stosunki między Bonn a Warszawą, co z kolei wywoływało podejrzenia ze strony Moskwy, która dość dwuznacznie reagowała na politykę Brandta: z jednej strony Moskwa podkreślała jego osobisty wkład w poprawę stosunków między- narodowych w Europie, a z drugiej strony niechętnym okiem patrzyła na bliższe związki Niemiec Zachodnich z państwami socjalistycznymi. Jednak po odejściu Brandta w 1974 r. (w rezultacie ujawnienia, iż jeden z jego najbliższych współpracowników Gunter Guillaume był agentem wschodnioniemieckiej STASI) polityka zagraniczna Moskwy więcej straciła niż zyskała w tym rejonie Europy. Zainteresowanie Chruszczowa krajami Trzeciego Świata podtrzymywali również jego następcy (należy podkreślić, że kontynuowanie polityki zagranicznej Chruszczowa przez ekipę Breżniewa w dużej mierze wynikało z faktu, iż ministrem spraw zagranicznych ZSRR w obu "epokach" był wciąż ten sam człowiek - Andriej Gromyko, który wiceministrem spraw zagranicznych został już w 1947!). Włączanie krajów Trzeciego Świata w orbitę wpływów radzieckich dokonywało się etapami: najpierw podpisywano z nimi traktaty handlowe, następnie oferowano im pomoc wojskową, a na końcu narzucano układy "o przyjaźni i współpracy". Taki tok postępowania był typowy dla ZSRR w rozszerzaniu jego wpływów na coraz to większe obszary globu. Ale zabiegi Moskwy zmierzające do podporządkowania sobie krajów Trzeciego Świata nie zawsze kończyły się dla niej pomyślnie. Zdarzało się - jeśli dany kraj poczuł się wystarczająco zdolny do zrzucenia kurateli protektora - że jego władze podejmowały decyzję o zerwaniu więzi z Moskwą bez podawania powodów. Może najlepszym tego przykładem była decyzja prezydenta Anwara Sadata w 1972 r., kiedy zażądał od Kremla 319 tało odwołania z Egiptu radzieckich doradców wojskowych,którzy wnieśli poważny wkład wać w unowocześnienie jego sił zbrojnych.Pomimo zerwania z Egiptem,Związek Radziecki nadal ;rup popierał świat arabski w jego konflikcie z Izraelem dotyczącym kwestii palestyńskiej, ich aczkolwiek w sytuacjach,kiedy kryzys palestyński ulegał zaostrzeniu,Moskwa zdążała raczej i na do łagodzenia napięcia niż sugerowania Arabom,by ci zaogniali sytuację polityczną w rejonie do Bliskiego Wschodu.Z tego względu Kreml poczuł się głęboko dotknięty,kiedy Biały Dom nie ' eję- zaproponował mu udziału w zainicjowanej przez siebie akcji dyplomatycznej mającej na celu ojej pokojowe rozwiązanie problemu palestyńskiego. oże W latach siedemdziesiątych uwagę Kremla przyciągał również,jak w poprzedniej k' dekadzie,kontynent afrykański.Już w 1963r.dawne Kongo Francuskie ogłosiło się Ludową 1lly Republiką Konga.Było to pierwsze na kontynencie afrykańskim państwo marksistowsko- 1ny -leninowskie,chociaż nie zawsze prowadziło politykę zgodną ze swoim charakterem,co ,ůch zresztą wynikało z faktu,że europejskie kategorie polityczne często nie dają się przełożyć na ał realia afrykańskie.Ekspansja na teren Czarnej Afryki była ważnym kierunkiem polityki nn zagranicznej ZSRR zwłaszcza w drugiej połowie lat siedemdziesiątych.Charakterystyczną ia cechą tego procesu było wykorzystywanie w roli najemnika satelickiej Kuby,należącej - co r. ważne - do bloku "państw niezaangażowanych".Wszak czarnych żołnierzy kubańskich lce trudniej było uznać za najeźdźców imperialistycznych.W grudniu 1975r.pod eskortą ok radzieckich okrętów wojennych w Angoli wylądował kubański korpus inwazyjny,który ůo zainstalował w Luandzie reżim marksistowski.Jednak w następnych latach wpływy Moskwy ;i ,. ad w Angoli nie były zbyt silne.Zainteresowanie zaś ZSRR Afryką Wschodnią wynikało przede io wszystkim z dążenia do opanowania ważnej strategicznie drogi morskiej z radzieckich portów D. czarnomorskich przez Morze Śródziemne,Kanał Sueski,Morze Czerwone,Zatokę Adeńską b, o. i dalej do Indii i na Daleki Wschód.A co najistotniejsze - była to niezwykle ważna na globie r. trasa morska,po której tankowcami przewożono ropę naftową z rejonu Zatoki Perskiej. . Druga strona Zatoki Adeńskiej nie budziła obaw,poniewaz od 1967r.władze Południowego lemenu (Ludowo-Demokratyczna Republika Jemenu) należały do najwierniejszych sojusz- ie ników Moskwy w tym rejonie świata.Najpierw więc ZSRR zainteresował się Somalią,której ' 'o władze,podobnie jak rząd Pohxdniowego Jemenu,zezwoliły na zakładanie na swoim I wybrzeżu radzieckich baz morskich.Ale kiedy po wojskowym zamachu stanu w Etiopii w 1974r.z poparciem Moskwy powstał tam rząd marksistowski,który w 1977r.podjął wojnę przeciwko Somalii - ta odrzuciła sojusz ze Związkiem Radzieckim. ! Komunistyczny reżim w Etiopii nie był dobrze postrzegany wśród państw afrykańskich. ł ! Zresztą w doborze swoich sojuszników ZSRR (także USA) nigdy nie kierował się abstrakcyj- ż nymi ideałami i względami moralnymi,a tylko pragmatyzmem politycznym.Moskwa,na przykład,popierała dyktaturę D.Amina w Ugandzie i nawet dostarczyła mu pewną liczbę ; myśliwców bojowych,a brytyjską groźbę cofnięcia kredytów w odpowiedzi na zlikwidowanie 'j swobód konstytucyjnych w tym kraju nazwała "zwyczajnym szantażem".Mimo to i Amin nie I pozostał do końca wierny swojemu protektorowi: dwa miesiące przed swoim upadkiem ů w 1979r.usunął ze swojej armii wszystkich radzieckich doradców. W grze o wpływy w Afryce Związek Radziecki rywalizował z jednej strony z Chinami, , a z drugiej z państwami zachodnimi,przede wszystkim ze Stanami Zjednoczonymi.Chiny, uważając się za naturalnego przywódcę Trzeciego Świata,wkładały wiele wysiłku w działania, ; które miały rozszerzyć ich wpływ na tym obszarze,jednak pomoc gospodarcza i militarna Pekinu dla tych krajów nie dorównywała radzieckiej i amerykańskiej.Wszelako zaabsor- , bowana rywalami chińskim i amerykańskim Moskwa nie dostrzegła "czwartej siły" - samej Afryki.Tymczasem Afrykanie szybko zorientowali się,o co naprawdę idzie gra i bez żenady , przyjmowali pomoc od tego,kto dawał więcej i na korzystniejszych warunkach,nie przejmując się ewentualną kompromitacją w bliższej lub dalszej przyszłości.Kiedy w 1980r.Zimbabwe 320 (dotąd Rodezja) ogłosiła niepodległość, jej rząd wyraźnie dał do zrozumienia, że nie poczuwa się do wdzięczności wobec ZSRR i innych państw socjalistycznych za okazaną wcześniej pomoc ruchowi narodowowyzwoleńczemu. Jednak pod koniec lat siedemdziesiątych w Afryce było już dziesięć państw, które w różnym stopniu wspierały ZSRR udzielając mu poparcia dyplomatycznego i propagandowego oraz dostarczały korzyści ekonomicznych i pozwalały na zakładanie na swoim terytorium radzieckich baz wojskowych. W 1979 r. zaś Kuba pozyskała pierwszy własny kraj satelicki w Ameryce Środkowej - Nikaraguę, gdzie władzę przejął po obaleniu dyktatury Anastasio Somozy, Front Wyzwolenia Narodowego im. Sandino kontrolowany przez komunistów. Do Nikaragui przybyli kubańscy, a także radzieccy, wschodnioniemieccy i wietnamscy doradcy wojskowi, by szkolić armię i rozbudować siły bezpieczeństwa. W krótkim czasie, wskutek kolektywizacji rolnictwa, ruiny gospodarki, masowych przedsiedleń, prześladowań Kościoła i bezpośredniego terroru, w Nikaragui doszło do spontanicznego narodzenia się antysandinowskiej partyzantki znanej pod nazwą "cont- ras". Fiasko polityki detente zostało przypieczętowane agresją Związku Radzieckiego na Afganistan. W maju 1978 r. w tym górzystym i biednym kraju w wyniku zamachu stanu władzę przejęli komuniści. W miejsce rozstrzelanego wraz z rodziną prezydenta Mohammeda Dauda powołano za zgodą Moskwy Mohammeda Tarakiego, lidera proradzieckiego skrzydła założonej w 1965 r. partii komunistycznej. Natychmiast po przewrocie do Afganistanu popłynął strumień radzieckich doradców, którzy podejmowali pracę w aparacie partyjnym i w różnych resortach. Do Kabulu wysłano misję KGB i Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, ażeby pomagała w zorganizowaniu policji i sił bezpieczeństwa. Ludowo-Demokratyczna Partia Afganistanu z Tarakim na czele starała się narzucić społeczeństwu reformy, które godziły w jego wiarę i życiowe przyzwyczajenia, co nie mogło nie wywołać sprzeciwu. Rozpoczęło się od rozruchów plemion Pusztu. W odpowiedzi na bunt Pusztunów rząd w Kabulu podjął próbę rozbrojeńia plemion, co stało się sygnałem do powstania w całym kraju. 22 marca 1979 r. w miejscowości Herat doszło do rozruchów, w czasie których zabito wielu radzieckich specjalistów wraz z całymi rodzinami. W odwecie władze zastosowały brutalne represje. W lecie 1979 r. spośród dwudziestu ośmiu prowincji Afganistanu jedynie w czterech panował spokój. Z armii nieustannie dezerterowali żołnierze, przyłączając się do oddziałów partyzanckich. We wrześniu 1979 r. Taraki stracił urząd prezydenta i życie w rezultacie zamachu dokonanego przez premiera rządu Hafizullaha Amina. Nowy prezydent Afganistanu nie został jednak zaakceptowany przez Moskwę i wkrótce powstał na Kremlu plan jego usunięcia. Kiedy wszystkie próby dyskretnego zlikwidowania Amina przez agentów KGB spaliły na panewce, postanowiono usunąć go siłą albo drogą opanowania pałacu prezyden- ckiego, albo przez wprowadzenie wojsk radzieckich do Afganistanu celem nie tylko zabicia Amina, ale również opanowania głównych miast, zniszczenia ośrodków oporu partyzantów i - po wykonaniu tego zadania - wycofania się do ZSRR, Pod naciskiem kół wojskowych wybrano tę drugą możliwość. Armia radziecka wkroczyła do Afganistanu 28 grudnia 1979 r. Termin rozpoczęcia akcji został wybrany z rozmysłem. Zawsze zatroskane o reakcję Zachodu kierownictwo radzieckie doszło do wniosku, że operacja w okresie świąt Bożego Narodzenia wywoła łagodniejsze protesty. Wojska wkroczyły drogą lądową i powietrzną. Komandosi opanowali pałac prezydencki, którego broniła zażarcie straż i osobista gwardia Amina. On sam nie ukrywał się - przebywał w jednym z pomieszczeń pałacowych i spokojnie oczekiwał dopełnienia się swojego losu. Zginął od długiej serii z broni automatycznej. Zastrzelono też wszystkich afgańskich świadków tego wydarzenia. W czasie gdy komandosi wykonywali swoje zadanie w pałacu prezydenckim, na lotnisku lądowały kolejne radzieckie samoloty transportowe. 321 Przylatywały nimi następne oddziały komandosów, które natychmiast udawały się do miasta i przejmowały kontrolę nad wyznaczonymi obiektami. W tym samym dniu radio Kabul nadało z Taszkientu przemówienie nowego prezydenta Afganistanu, Babraka Karmala, w którym powiadomił o obaleniu rządu Amina i przejęciu władzy. Kilka dni później Karmal prrybył do Kabulu radzieckim samolotem i rozpoczął swoje urzędowanie. Moskwa całą operację uznała za swój wielki sukces. Na Zachód nie przedostały się żadne informacje o tym, co naprawdę stało się z Aminem. Wszystkie większe miasta Afganistanu zostały szybko zajęte przez wojska radzieckie. Pozostawała do wykonania jeszcze druga część planu - likwidacja oporu "prymitywnych" partyzantów i spokojne wycofanie się z Afgani- stanu. Najeźdźcy przeliczyli się jednak sądząc, że łatwo spacyfikują kraj. Ruch oporu ogarniał coraz szersze kręgi społeczeństwa afgańskiego. Wykorzystując sprzyjające warunki topo- graficzne walkę z okupantem prowadziły liczne oddziały partyzanckie. Armia radziecka, wykorzystując najnowszą technikę wojskową, samoloty, helikoptery bojowe i czołgi nie odnosiła większych sukcesów militarnych. Walka powstańców, wspomaganych wojskowo i moralnie przez USA i Pakistan, była możliwa dzięki poparciu i pomocy ze strony ludności, która płaciła za to ogromną cenę. By zlikwidować zaplecze żywnościowe dla partyzantów, oddziały radzieckie dokonywały masowych mordów ludności cywilnej, palili domostwa, zatruwali studnie, niszczyli pola uprawne i zbiory. Ogromne straty ponosiła też ludność cywilna wskutek bombardowań i stosowania przez agresora broni chemicznej i bakterio- logicznej. Z 17 milionów ludności Afganistanu około 5 mln musiało wskutek tego szukać schronienia za granicą, przede wszystkim w sąsiednim Pakistanie. Zaangażowanie się Stanów Zjednoczonych po stronie mudżahedinów umiędzynarodowi- ło kryzys afgański. Ale - jak się wydaje - bezpośrednich powodów bliższego zainteresowa- nia się USA tym rejonem świata należy upatrywać nie tyle w agresji ZSRR na Afganistan, ile w zaniepokojeniu Waszyngtonu sytuacją w Iranie, gdzie aedawno doszła do władzy tzw. Islamska Rada Rewolucyjna, która potraktowała pracowników ambasady amerykańskiej w Teheranie jako zakładników (w niektórych publikacjach wysuwa się tezę, że interwencja ZSRR w Afganistanie spowodowana była obawą Moskwy przed inwazją wojsk Stanów Zjednoczonych na Iran oraz ogłoszeniem "doktryny Cartera" w sprawie Zatoki Perskiej jako strefy interesów USA). W każdym razie pierwszą reakcją Waszyngtonu na kryzys afgański było nałożenie embarga na eksport do ZSRR niektórych towarów, między innymi dodat- kowych partii zboża oraz ogłoszenie apelu o zbojkotowanie Igrzysk Olimpijskich w Moskwie w 1980 r. Jak się kierownictwu radzieckiemu zrazu przedstawiało, nie była to wysoka cena za spokój na granicach radzieckich republik muzułmańskich. Należy bowiem mieć na względzie, iż głównym powodem agresji ZSRR na Afganistan była obawa Kremla przed powstaniem niebezpiecznego precedensu, że proradziecki rząd mógł jednak zostać obalony przez własne społeczeństwo. Agresja ZSRR na Afganistan była największym ciosem w politykę odprężenia, ale - jak już wspomnieliśmy - detente zachwiała się już w 1975 r. po zakończeniu konferencji helsińskiej. I mimo że największą winę za ten stan rzeczy niewątpliwie ponosił ZSRR, to przecież i Stany Zjednoczone nie były całkiem bez skazy. Ale należy też przyznać, że obie strony od początku stanęły wobec zadania, które było na tyle trudne, na ile wymagało zrozumienia racji drugiej strony, a to przekraczało możliwości i Moskwy i Waszyngtonu. "Odprężenie" z definicji oznaczało stopniowe obniżanie potencjału zbrojeniowego każdej ze stron, co przy ludzkiej skłonności do podejrzeń i wyolbrzymiania obaw uniemożliwiało niezakłócony przebieg tego procesu. Z drugiej strony, zarówno w ZSRR, jak i w USA istniały silne grupy interesów, które sprzeciwiały się osłabianiu swojego potencjału militarnego z pobudek patriotycznych, politycznych, ekonomicznych, a nawet dla własnych korzyści. Moskwa i Waszyngton rzeczywiście próbowały w latach sześćdziesiątych i w pierwszej 322 połowie lat siedemdziesiątych zahamować wyścig zbrojeń jednak ze skutkiem, który w 1980 r. zaowocował wyraźnymi oznakami "zimnej wojny". W dodatku pod koniec lat siedem- dziesiątych, na Wschodzie i Zachodzie wystąpił zespół takich zjawisk, jak bezrobocie i regres ekonomiczny, a w rezultacie zbrojenia i tendencje do agresji. W celu złagodzenia skutków spadku zakupów broni, jaki wystąpił pod koniec wojny wietnamskiej, przemysł amerykański rozpoczął sprzedaż broni na niespotykaną dotąd skalę. W 1970 r. Stany Zjednoczone sprzedały zagranicy broń o wartości 952 mln dolarów, a w latach 1977-1978 za sumę ponad 10 mld dolarów. W tym wyścigu brały również udział inne kraje. W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych sprzedaż broni francuskiej wzrosła trzydziestokrotnie. Eksport broni radzieckiej rósł jeszcze szybciej niż amerykańskiej i w latach 1979-1981 USA straciły prymat w tej dziedzinie, spadając na trzecie miejsce po ZSRR i Francji (w 1980 r. ZSRR sprzedał za granicę broń na sumę 7,1 mld dolarów!). Z początkiem lat osiemdziesiątych wartość obrotów w handlu bronią zbliżyła się w skali rocznej do poziomu 70 mld dolarów, a prawie wszystkie transakcje zawierane były na szczeblu państwowym. Prawdą natomiast jest, że żadne z supermocarstw nie handlowało bronią atomową, co wszakże nie zapobiegło jej rozprze- strzenieniu się. Jednak zwiększając swój potencjał nuklearny, przywódcy wielkich mocarstw odrzucali prawdopodobieństwo wojny atomowej kierując się przekonaniem, że doprowadziło- by to do zagłady świata w jedno popołudnie. ROZDZIAŁ X Ostatnia dekada 1. Koniec ery Breżniewa Ostatnim doniosłym wydarzeniem w życiu Breżniewa był XXVI Zjazd KPZR, który odbył się w dniach 23 lutego-3 marca 1981 r. Zarówno pod względem formy, jak i treści obrad, zjazd ten był ogromnym zgromadzeniem elity partyjnej niemal w stalinowskim stylu, w którym oprócz pięciu tysięcy delegatów uczestniczyło także kilkuset gości zagranicznych. Zjazd reprezentował prawie 18 mln członków partii, z których - według oficjalnych statystyk - 43,4"% stanowili "robotnicy", 43,8% inteligencja, czyli biurokracja partyjna i państwowa, a 12,8"% "kołchoźnicy", tj. biurokracja kołchozowa. Po poprzednim zjeździe w 1976 r. dokonano cichej czystki w partii, z której usunięto kilkaset tysię y członków i kandydatów za korupcję, łapownictwo, kradzież własności państwowej i kołchozowej, pijaństwo itp. Przy okazji wykluczono również z partii tych członków i kandydatów, którzy wyemigrowali ze Związku Radzieckiego. Jednym z ważniejszych tematów zjazdu była kwestia rewizji dotychczas obowiązującego ! "Programu KPZR", który uchwalono w 1961 r. Przyjęty przed dwudziestu laty program obiecywał zbudowanie komunizmu w Związku Radzieckim do 1980 r. W swoim wystąpieniu Breżniew nie przyznając wprost oczywistego fiaska tego programu oświadczył, że pomiędzy socjalizmem a komunizmem istnieje etap pośredni - "faza rozwiniętego socjalizmu jako niezbędny, prawidłowy i historycznie długotrwały okres w kształtowaniu się formacji komunistycznej". Jednak pojęcie "rozwiniętego socjalizmu" weszło do obiegowej terminologii politycznej w ZSRR już w drugiej połowie lat siedemdziesiątych. Przy okazji wskrzeszono też starą i niedorzeczną teorię o "obumieraniu państwa przez jego wzmocnienie". W tym , kontekście, jak się wydaje, należałoby więc traktować pochwały Breżniewa wyrażone na forum zjazdu pod adresem partii, Komsomołu, rad, związków zawodowych, za ich "wkład w budowę w Związku Radzieckim rozwiniętego socjalizmu". Bliżej nieokreślona w czasie faza "rozwiniętego socjalizmu" miała uformować Nowego Radzieckiego Człowieka. W dążeniu do tego celu partia i państwo dysponowały pełnym arsenałem środków organizacyjnych, politycznych i wychowawczych. Może najbardziej charakterystyczną cechą tego procesu była militaryzacja oświaty i wychowania, którą zastąpiono eufemistycznym terminem - "wy- chowanie wojskowo-patriotyczne". Należy sądzić, iż zwiększenie w szkołach liczby godzin przeznaczonych na "wychowanie wojskowo-patriotyczne" w niemałym stopniu wiązało się ; z narastaniem atmosfery zimnowojennej w stosunkach z Zachodem na początku lat osiemdziesiątych. Ważnym czynnikiem w formowaniu "nowego radzieckiego człowieka" miał I 324 być KGB, do którego Breżniew skierował z trybuny zjazdowej następujące słowa: "Ostrość walki klasowej na arenie międzynarodowej stawia wysokie wymagania działalności organów bezpieczeństwa państwowego, partyjnemu hartowi, wiedzy i stylowi działania naszych czekistów. Komitet Bezpieczeństwa Państwo vego ZSRR pracuje operatywnie na wysokim poziomie profesjonalnym... Bystro i przenikliwie śledzą czekiści knowania wywiadów imperialistycznych. Zdecydowanie przecinają działalność tych, którzy wstępują na drogę wrogiej działalności antypaństwowej. I trud ten zasługuje na głęboką wdzięczność partii". Mówiąc o "wrogiej działalności antypaństwowej" Breżniew miał oczywiście na myśli radzieckich dysydentów. Inną sferą polityki wewnętrznej, która coraz bardziej niepokoiła Kreml były problemy narodowościowe. Powojenna polityka partii polegała na intensywnym wynaradawianiu ludów nierosyjskich poprzez rusyfikację językową, co w terminologii partyjnej nazywano "kształ- towaniem jednolitego narodu radzieckiego". Jednak wbrew oczekiwaniom proces ten nie przynosił pożądanych efektów. Przeciwnie, na początku lat osiemdziesiątych istniały już znaczne różnice pomiędzy poszczególnymi narodami. W kilku republikach prawa po- sługiwania się własnym językiem zostały znacznie utwierdzone. W republikach tych języki narodowe przetrwały jako języki główne u ponad 90a% ludności. Nieco niższe odsetki zanotowano w odniesieniu do niektórych narodów, takich jak Ukraińcy czy Ormianie, co należy przypisać ich rozproszeniu w diasporach. Z drugiej jednak strony języki narodowości żyjących w republikach lub obwodach autonomicznych często były chronione o wiele słabiej. Na samym dole skali znajdowały się dwie grupy nie posiadające swojego własnego terytorium - Żydzi i Polacy. Natomiast Niemcy, pomimo utraty swego narodowego terytorium, zachowali swój własny język w większym stopniu niż dwie wyżej wspomniane grupy. Jednym z istotnych elementów polityki narodowościowej Moskwy było obsadzanie prominentnych stanowisk w republikach narodowościowych działaczami nie pochodzącymi z rdzennej ludności, głównie Rosjaflami. Na XXVI Zjeździe Breżniew niemal otwarcie poparł zwolenników wewnętrznego wielkoruskiego ekspansjonizmu, kiedy powiedział: "Skład ludno- ści republik jest wielonarodowy. Naturalne jest, że w s z y s t k i e narodowości (w rozumieniu: także rosyjska - podkreślenie moje - M.S.) mają prawo do reprezentacji w organach partyjnych i państwowych". Breżniew zapewnił również, że partia będzie konsekwentnie walczyć z antysemityzmem, ale ponieważ powiązał to z walką przeciwko syjonizmowi, to w rzeczywistości dał antysemityzmowi wolną rękę, jako że w warunkach radzieckich legalną formą aktywizacji antysemityzmu była właśnie walka z "syjonizmem". Ważnym tematem XXVI Zjazdu była gospodarka. Główna teza przyjętych przez zjazd "Zasadniczych wytycznych" na lata 1981-1990 głosiła: "W latach osiemdziesiątych Partia Komunistyczna będzie konsekwentnie kontynuować realizację swej strategii gospodarczej, której najważniejszym celem jest nieustanny wzrost poziomu życia materialnego i kultural- nego ludności". A jak w rzeczywistości przedstawiał się ów "nieustanny wzrost"? Otóż przez osiemnaście lat rządów Breżniewa roczny przyrost dochodu narodowego w ZSRR zmalał z 9a% do 2,6"%, a produkcji przemysłowej z 7,3"% do 2,8"%. Gwałtownie spadła wydajność pracy w przemyśle, a w rolnictwie wyrażała się nawet wskaźnikiem ujemnym. Mimo ogromnych nakładów, które po 1975 r. osiągnęły poziom 27% ogólnej sumy inwestycji, w drugiej połowie lat siedemdziesiątych rolnictwo podupadało coraz bardziej. Ziemie były kompletnie wyjałowione, kołchoźnicy nie chcieli pracować za niską płacę. Ludność musiała dostosować się do specyficznych warunków systemu, w którym niebezpieczeństwo głodu było zażegnywane dzięki płodom wyprodukowanym na działkach przyzagrodowych kołchoź- ników, robotników i urzędników w przyzakładowych pomocniczych gospodarstwach rolnych oraz dzięki importowi produktów rolnych z zagranicy. Mimo osiągnięć w podboju kosmosu i w produkcji broni nuklearnej, radzieckie supermocarstwo nadal było krajem zacofanym, 325 w którym przemysł wydobywczy przeważał nad przemysłem maszynowym i przetwórczym. Wydobycie i produkcja surowców i paliw pochłaniała 40% krajowych funduszy produkcyj- nych i siły roboczej, a produkt finalny w tej gałęzi zmalał w latach 1950-1980 o 8%. W epoce gwałtownego postępu technicznego na świecie udział pracy ręcznej, niezmechanizowanej w radzieckim przemyśle wynosił 40% w 1981 r. W tych warunkach "zwiększenie - jak czytamy w dalszej części "Zasadniczych wytycznych" - wytwarzania produkcji przemysłowej w ciągu pięciu lat o 26-28%, w tym środków produkcji o 26-28% i dóbr konsumpcyjnych o 27-29%" było absolutnie nierealne. Trudności obiektywne uniemożliwiające wzrost produkcji przemysłowej w ZSRR w latach osiemdziesiątych zwiększał pogłębiający się deficyt siły roboczej w tym kraju. Zanotowany na początku lat sześćdziesiątych spadek liczby urodzeń znalazł swoje odbicie w drastycznym zmniejszeniu się podaży siły roboczej pod koniec lat siedemdziesiątych i do końca istnienia ZSRR to niekorzystne zjawisko nieustannie się pogłębiało. Wiele uwagi poświęcił Breżniew na zjeździe "sukcesom" w dziedzinie integracji krajów socjalistycznych oraz sprawie międzynarodowego ruchu komunistycznego. Odnotowawszy "poważną i pozytywną rolę" Układu Warszawskiego i jego Politycznego Komitetu Dorad- czego w sprawach europejskich i międzynarodowych, powiadomił o utworzeniu nowych, już działających organów: Komitetu Ministrów Spraw Zagranicznych i Komitetu Ministrów Obrony. Co do drugiej zaś kwestii, Breżniew w odnośnym referacie zwrócił przede wszystkim uwagę na rolę ZSRR i Chin w światowym ruchu komunistycznym. I co ciekawe, dokonana przez niego interpretacja zagadnienia stosunków radziecko-chińskich znacznie odbiegała od dotychczasowej - była bardzo dwuznaczna i pełna przypochlebiania się Pekinowi. Głównej przyczyny nieoczekiwanej zmiany nastawienia kierownictwa radzieckiego do Pekinu należy upatrywać w pogarszaniu się stosunków między Moskwą a Waszyngtonem, a przede ' wszystkim w wyborze Ronalda Reagana na prezydenta USA. W eak w tym kontekście należy interpretować konstatację Breżniewa wyrażoną przy okazji omawiania stosunków radziecko- -chińskich: "Imperialiści nie będą przyjacióhni socjalizmu". Na Zachodzie z dużą obawą oczekiwano reakcji Moskwy na zdecydowane wystąpienia prezydenta Reagana i sekretarza stanu Alexandra Haiga, którymi - jak się wydawało - na długo zamknęli drzwi do dalszych rokowań z ZSRR. Tymczasem ku zaskoczeniu komen- tatorów politycznych, na zjeździe Breżniew zaproponował Reaganowi rokowania na temat I; rakiet w Europie, rozszerzenie strefy podlegającej wzajemnemu uprzedzaniu się o manewrach i przemieszczeniach wojsk na całą europejską część ZSRR oraz - co jeszcze ważniejsze - na temat podjęcia nowych rozmów w kwestii SALT II. Były to zupełnie nowe akcenty w stanowisku Kremla wobec zgłaszanych poprzednio propozycji amerykańskich w tej kwestii. Przede wszystkim zaś niedowierzanie Zachodu budziła propozycja kontroli ruchów wojsk, jako iż dotąd Kreml zgadzał się powiadamiać o ruchach swoich wojsk tylko w zachodnich ;ůi rejonach swego terytorium. Wyrażona w słowach Breżniewa ustępliwość wobec Waszyngtonu miała swoje wytłumaczenie w wystąpieniu prezydenta Reagana z 29 stycznia 1981 r., w kórym i I w zdecydowanym tonie nakreślił stanowisko USA w podstawowych kwestiach dotyczących stosunków międzynarodowych i bezpieczeństwa światowego. Nie należy jednak sądzić, że propozycje Breżniewa były wyrazem szczerych intencji Kremla w tyc tak ważnych sprawach, ponieważ w rzeczywistości stanowiły element znanej taktyki Moskwy wobec Waszyngtonu stosowanej w sytuacjach, kiedy nie posiadano wystarczającego rozeznania co do kompetencji i możliwości każdego nowego prezydenta USA. Natomiast odnośnie do polityki zbrojeń Breżniew nie powiedział niczego nowego. Oświadczył jedynie, że nikomu nie pozwoli doścignąć, a tym bardziej prześcignąć poziomu zbrojeń, jaki osiągnął ZSRR: "Podobnego rodzaju próby, a także prowadzenie z nami rozmów z pozycji siły są absolutnie pozbawione perspektyw" - zakończył Breżniew tę część I 326 swojego wystąpienia. Rozwijając zbrojenia Moskwa kontynuowała jednocześnie politykę zmierzającą do rozkładu NATO od środka próbując wykorzystać w tym celu bądź Francję, bądź RFN. Na zjeździe Breżniew oświadczył z pogróżką, że rozmieszczenie na terytoriach europejskich członków NATO "nowych amerykańskich środków przenoszenia broni jąd- rowej" przynosi szkodę ich bezpieczeństwu. Nie precyzując, o jaką "szkodę" chodzi, uciekł się do szantażu.: "Tak więc rządy i parlamenty tych krajów mają powody, aby od nowa raz jeszcze rozważyć całą tę kwestię". * * * Leonid Breżniew zmarł 10 listopada 1982 r. i pozostawił kraj w stanie głębokiego upadku. W 1964 r. Breżniew mógł sięgnąć po władzę, ponieważ chruszczowowska seńa reform i kontrreform zaniepokoiła sporą część radzieckiej biurokracji i nie przyniosła większych rezultatów ekonomicznych. W tej sytuacji jego następcy łatwo było zebrać razem koalicję różnych interesów biurokratycznych, przeciwną jakimkolwiek dalszym "zwariowa- nym pomysłom". Manewrując pomiędzy nimi, nowy przywódca mógł zwiększać swoją kontrolę do czasu, gdy, łącząc stanowiska sekretarza generalnego partii i przewodniczącego Rady Najwyższej ZSRR, był nietykalny. Ale za swój sukces musiał zapłacić wysoką cenę. Przede wszystkim Breżniew musiał zjednać sobie tych wszystkich, którzy pomagali mu się piąć w górę, a to oznaczało pozostawienie na stanowiskach ustabilizowanych już biurokratów, bez względu na to, jak sprawowali swoje funkcje. Okres Stalina charakteryzował się masowymi krwawymi czystkami, okres Chruszczowa bezkrwawymi, natomiast w czasach Breżniewa poza wyżej wspomnianą, nieporównywalną z poprzednimi, nie było żadnych czystek. Był to długi okres biurokratycznej stabilizacji, w którym tylko śmierć usuwała wielu naczelnych biurokratów ze stanowisk. Kiedy umarł Stalin w 1953 r. przeciętny wiek członków Prezydium KC wynosił 55 lat, a sekretarzy,KC 52 lata, by do śmierci Breżniewa wzrosnąć odpowiednio do 70 i 76 lat! W gospodarce początkowo pozorowano wysiłki na rzecz kontynuacji reform próbując wprowadzić nowe zasady, które pozwoliłyby mierzyć osiągnięcia dyrektorów fabryk rentow- nością produkcji. Ale nowe reformy niebawem wygasły - majstrowanie w systemie nie przyniosło spodziewanych korzyści, a opozycja biurokratycznego betonu nie pozwoliła na dalsze kombinacje. Przez długi czas kierownictwu breżniewowskiemu wydawało się, że problemy, które piętrzyły się przed Chruszczowem, mogą być po prostu zignorowane. Same rozmiary ZSRR i występowanie ogromnych zasobów mineralnych pozwoliło lekceważyć słabość całych sektorów gospodarki. Nawet jeśli inwestycje w rolnictwie i dobrach konsump- cyjnych były opóźnione z uwagi na presję militarnej konkurencji, prawdopodobnie było jeszcze możliwe zwiększenie produkcji i podniesienie standardu życia ludności. Jednak zlekceważenie tych wszystkich problemów, które były obsesją Chruszczowa, spowodowało, że zaczęły one występować ze zdwojoną siłą pod koniec lat siedemdziesiątych. Stopień wzrostu gospodarczego zaczął gwałtownie spadać. Plan z lat 1976-1980 zakładał najniższy wzrost celów od lat dwudziestych, a i tak nie został wykonany. Jeśli roczna stopa wzrostu wynosiła przeciętnie 5% w ostatnich pięciu latach rządów Chruszczowa i 5,2% w pierwszych pięciu latach Breżniewa, to w latach 1976-1980 spadła do 2,6a%. Tendencja stagnacji uderzyła bardzo mocno w poszczególne gałęzie przemysłu: produkcja elektryczności i paliw wzrastała w 1980 r. w tempie, które stanowiło 2/3 tempa sprzed pięciu lat, a produkcja węgla, stali i maszyn do obróbki metalu znacznie spadła. W rolnictwie sytuacja pogarszała się dalej - po stosunkowo dobrych żniwach w 1978 r. nastąpiły słabe zbiory w dwu następnych latach i zupełnie katastrofalne w 1981 r. Reakcją breżniewowskiego pokolenia starzejących się biurokratów była próba ominięcia wszystkich problemów, które stwarzał spadek ekonomiczny. Próbowali oni nadal trwać przy 327 starych metodach i używać wpływów politycznych aby zachować swoje stanowiska. Jak się później okazało, w Moskwie doskonale zdawano sobie sprawę z istniejącej sytuacji, czego potwierdzeniem może być wypowiedź Andropowa podczas posiedzenia Biura Politycznego wkrótce po śmierci Breżniewa, której fragment zacytujemy: " Tak jak w centrum, tak i na prowincji wielu przywódców działa nadal przestarzałymi metodami i udowadnia nie- przygotowanie do pracy w nowych warunkach. Dyscyplina i porządek spadły do poziomu, który nie może być tolerowany. Wystąpił spadek pilności i odpowiedzialności. Występna praktyka zaniżania i rewizji planów stała się nagminna". Zatem - jak wynika z powyższego cytatu - partyjna "góra" upatrywała możliwość wyeliminowania niedomagań radzieckiej gospodarki jedynie poprzez "dokręcanie śruby", umocnienie dyscypliny i zaprowadzenie "porządku". Były to metody charakterystyczne dla piętnastomiesięcznego okresu rządów następcy Breżniewa - Jurija Andropowa. W latach Stalina i Chruszczowa biurokraci wszystkich szczebli mogli posiadać pewne wrażenie dumy ze swoich osiągnięć. Żyli w strachu przed Stalinem i czuli się zagrożeni nieustannymi zmianami polityki Chruszczowa, ale przynajmniej mogli patrzeć na, wątpliwy zresztą, wzrost ekonomiczny pod ich kolektywną kontrolą i związany z tym wzrost ich indywidualnego prestiżu. Mogli wierzyć w "nieustający rozwój komunizmu" - nie tyle w sensie wyzwolenia ludzi głoszonego przez Marksa i Lenina, ile wzrastania potęgi radzieckiego państwa. Za Breżniewa wiara w ideologię i duma ustąpiła miejsca cynizmowi, który rychło przerodził się w rażącą korupcję. Na samym szczycie władzy była w nią wplątana nawet rodzina Breżniewa. Trochę niżej w hierarchii biurokratycznej narodowe kierownictwa licznych republik budowały zaplecze do ukrywania swoich kryminalnych przedsięwzięć: po śmierci Breżniewa posypały się oskarżenia na przywódców Armenii, Gruzji, Kazachstanu i Uzbekistanu. Cynizm biurokracji szedł w parze z trwającą na dole alienacją mas. Do rekordowego poziomu wzrosło pijaństwo, narkomania, pro tytucja i przestępczość. Swoje struktury rozbudowywały powiązane z aparatem władzy przestępcze mafie. 2. Andropow i Czernienko Po śmierci Breżniewa kierownictwo partią przejął Jurij Władimirowicz Andropow. Grunt dla Andropowa został przygotowany jeszcze za życia Breżniewa. Sprzyjającą okolicznością po temu było odsunięcie od działalności drugiego sekretarza KC KPZR Andrzeja Kirylenki, a przede wszystkim śmierć głównego ideologa partii Michaiła Susłowa w styczniu 1982 r. W maju 1982 r. Andropow opuścił stanowisko przewodniczącego KGB i przeszedł do Sekretariatu KC (nowym przewodniczącym KGB został protegowany Andropowa, Witalij Fedorczuk). Jako człowiek z KGB, instytucji posiadającej wówczas największe wpływy w partii, Andropow od razu awansował w hierarchii członków Biura Politycznego i dwa dni po śmierci Breżniewa został wybrany sekretarzem generalnym KC KPZR, zresztą z rekomen- dacji swojego głównego rywala, Konstantina Czernienki. Urodzony w 1914 r. Andropow rozpoczął karierę polityczną w drugiej połowie lat trzydziestych, kiedy w miejsce starych kadr partyjnych rekrutowano nowe spośród młodych , działaczy komsomolskich. Pod koniec lat trzydziestych był sekretarzem Komitetu Ob- wodowego Komsomołu w Jarosławiu, a po wojnie radziecko- ińskiej szefem Komsomołu Karelofińskiego SRR. W czasie wojny z Niemcami wziął czynny udział w organizowaniu partyzantki na terenie tej republiki, a pod koniec lat czterdziestych objął stanowisko drugiego sekretarza tamtejszego KC. Dzięki nieustannemu manifestowaniu wierności Stalinowi w okre- 328 sie powojennych czystek uniknął aresztowania i w 1951 r. został ściągnięty do Moskwy i ulokowany w aparacie KC KPZR. W latach 1953-1957 pełnił funkcję ambasadora ZSRR w Budapeszcie, a następnie za wkład wniesiony w zdławienie powstania węgierskiego został mianowany kierownikiem Wydziału Krajów Socjalistycznych KC KPZR. W 1962 r. Andropow został sekretarzem KC, a w 1967 objął stanowisko przewodniczącego KGB. W tym samym roku został też zastępcą członka Biura Politycznego, a w 1973 r. za zasługi na polu walki z ruchem dysydenckim uzyskał status pełnoprawnego członka tej najwyższej wykonawczej instancji partyjnej. Sięgnięcie przez Andropowa po najwyższą władzę w partii, a następnie w państwie (w czerwcu 1983 r. objął stanowisko przewodniczącego Prezydium Rady Najwyższej ZSRR), było rezultatem zakulisowej walki z drugim sekretarzem KC, Konstantinem Czernienko, w którym Breżniew widział swojego następcę. Nie ulega wątpliwości, że dokonując "przewrotu pałacowego" Andropow oparł się przede wszystkim na KGB. Interesujący przy tym jest fakt, iż nie wywołało to sprzeciwu aparatu partyjnego i Biura Politycznego KC, które uznało przewrót Andropowa i zmusiło Czernienkę do wysunięcia na nadzwyczajnym plenum KC w dniu 12 listopada jego kandydatury. KGB miał swoje powody, by promować Andropowa: jako wieloletni przewodniczący podniósł znaczenie i rangę tej instytucji poważnie nadwerężonych przez Chruszczowa, a obecnie gwarantował dalszy wzrost jej wpływów i znaczenia w partii i państwie. Kiedy w maju 1967 r. Andropow otrzymał propozycję objęcia stanowiska szefa KGB, zgodził się go przyjąć, pod warunkiem że zostanie zastępcą członka Biura Politycznego. Osiągnął przez to podwójny cel: osobisty awans w hierarchii partyjnej, a przez to podniesienie prestiżu zdegradowanych przez Chruszczowa "organów". Od tej chwili także lokalnych przewodniczących KGB zaczęto ponownie włączać w skład komitetów partyjnych. A kiedy w związku z polityką "odprężenia" w sprawach międzynarodowych, przy równoczesnym zaostrzeniu walki z opozycją wewnętrzną mianowano Andropowa w 1973 r. członkiem Biura Politycznego, również terenowe komitety podążyły za tym przykładem, wprowadzając miej- scowych szefów KGB do swych egzekutyw. Odtąd KGB stał się równoprawnym uczestnikiem "trójkąta władzy": partia - armia - policja polityczna. Naturalną konsekwencją wzrostu realnej władzy KGB stała się potrzeba zrewidowania jego statusu prawnego - 5 czerwca 1978 r. Prezydium Rady Najwyższej ZSRR wydało dekret o przemianowaniu "KGB przy Radzie Ministrów ZSRR" "na KGB ZSRR", przez co uzyskał statuts samodzielnego resortu. Wbrew temu, jaki wizerunek Andropowa upowszechniali na Zachodzie agenci KGB, którzy przedstawiali go jako "liberała, intelektualistę i przyszłego reformatora", człowiek ten prawdopodobnie niewiele różnił się od swoich poprzedników. Zresztą mit o nim jako "skrycie liberalnym aparatczyku" rychło upadł, nie wytrzymując konfrontacji z rzeczywistością. Pryncypia polityki zagranicznej, jak zwykle zawoalowane deklaracjami o konieczności zachowania pokoju, pozostały te same: ekspansja polityczna i ideologiczna, a w konsekwencji globalna sowietyzacja. W polityce wewnętrznej podjęte środki zmierzały do "uporząd- kowania" gospodarki drogą wyciskania rezerw z istniejącego systemu bez naruszania jego fundamentów. W ciągu kilkunastu miesięcy urzędowania Andropow nie wprowadził ani jednej prawdziwej reformy, a gdyby podjął taką próbę, musiałby rozpocząć od reformowania systemu politycznego, podobnie jak usiłował to czynić Chruszczow. Jednak w takim przypadku niewątpliwie musiałby podzielić los Nikity Siergiejewicza. Ale znając w ogólnym zarysie jego program polityczny, możemy stwierdzić, iż takie niebezpieczeństwo And- ropowowi nie groziło. Ten program to przede wszystkim przywrócenie "żelaznej kurtyny" w jej pierwotnym kształcie oraz rozpętanie "szpiegomanii" w iście stalinowskim stylu. W realizacji tej "polityki" pierwszoplanową rolę miały odegrać KGB i armia. Pierwszym aktem prawnym Andropowa była "Ustawa o granicy państwowej ZSRR" wydana 24 listopada 1982 r. Ustawa nie tylko potwierdzała nietykalność i nienaruszalność 329 granic Związku Radzieckiego, ale jej podstawowym celem było umocnienie dyscypliny społecznej, wzmożenie czujności i nietolerancji. Artykuł 28 ustawy głosił, że wojska ochrony pogranicza winny "uniemożliwić przewóz przez granicę państwową ZSRR wszelkich druków, zdjęć fotograficznych, rękopisów, mikrofilmów, nagrań magnetofonowych i innych, których treść może być szkodliwa dla politycznych i gospodarczych interesów ZSRR, dla bezpieczeń- stwa państwowego, porządku publicznego, jak również dla zdrowia psychicznego i stanu moralnego ludności". Obowiązek czynnego udziału w strzeżeniu granicy państwowej nałożo- no na wszystkich obywateli radzieckich - ustawa miała stale przypominać, że Związkowi Radzieckiemu nieustannie grożą wrogowie zewnętrzni. Zatem to nowe prawo doskonale pasowało do podstawowego hasła czasów andropowowskich - umacniania dyscypliny. Drugą regulacją Andropowa, przyjętą 17 czerwca 1983 r., była ustawa "O kolektywach pracy i zwiększaniu ich roli w kierowaniu przedsiębiorstwami, instytucjami i organizacjami". W sierpniu zaś wydano szereg rozporządzeń wykonawczych zmierzających do zwiększenia kontroli oraz odpowiedzialności za łamanie dyscypliny w zakładach pracy. W komentarzu do ustawy z naciskiem podkreślono, że na czele kolektywu stoi organizacja partyjna. Przed- stawiciele organizacji partyjnej wraz z przedstawicielami Komsomołu, związków zawodowych i administracji zakładowej mieli również reprezentować to ciało na zewnątrz. Nowe przepisy miały zatem na względzie jeden konkretny cel - wzmóc kontrolę nad robotnikami. Aliści wyciągając wnioski z polskich wypadków lat 1980-1981 autorzy ustawy zdecydowali się rozszerzyć udział robotników w zarządzaniu przedsiębiorstwami, jak również w "polityce mieszkaniowej" przedsiębiorstw. Zasadniczą cechą "polityki gospodarczej" Andropowa było umacnianie dyscypliny pracy, ale oprócz tego władze wyszły z kilkoma innymi, bardziej konkretnymi propozycjami, takimi jak rozbudowa kompleksów rolno-przemysłowych, rozszerzanie prerogatyw kadry kierowniczej przedsiębiorstw, szersze uwzględnianie interesQw regionalnych w gospodarce krajowej oraz wprowadzanie nowych bodźców do realizacji uchwalonego jeszcze w czasach Breżniewa "programu żywnościowego". Trzeba też przyznać, że między innymi dzięki temu udało się nieco ruszyć radziecką gospodarkę z martwego punktu. Wedhxg oficjalnych danych z 1983 r. dochód narodowy zwiększył się o 3,l%, produkcja przemysłowa o 4%, a produkcja w sektorze uspołecznionym rolnictwa nawet o 6%. Z drugiej jednak strony przeprowadzona przez jednego z radzieckich ekonomistów analiza porównawcza przeciętnej rocznej dynamiki wzrostu produkcji w wybranych gałęziach przemysłu świadczyła o utrzymywaniu się tendencji spadkowej w kluczowych sektorach radzieckiej gospodarki. Przywracanie "ładu i porządku" w państwie Andropow rozpoczął od spektakularnego "oczyszczenia" kierownictwa partii i centralnych instytucji rządowych z tych osób, których niekompetencja i korupcja przekroczyły wszelkie dopuszczalne normy. Na najwyższych szczeblach władzy działania te należy utożsamiać z procesem umacniania pozycji nowego sekretarza generalnego partii. Pierwsze uderzenie poszło w rywalizujące z KGB Ministerstwo ! Spraw Wewnętrznych, którym kierował krewny Breżniewa, Mikołaj Szczełokow. Za pretekst , posłużyła "afera diamentowa", w którą zamieszana była córka Breżniewa, Galina, ochrania- ' na kiedyś przez szwagra Breżniewa, pierwszego zastępcę przewodniczącgo KGB w czasach ! Andropowa, Semena Cwiguna (aferę wykryto jeszcze w styczniu 1982 r. i Cwigun był przeshxchiwany przez samego Susłowa, który miał mu polecić popełnienie samobójstwa - dzień później Cwigun rzeczywiście "zmarł". Wkrótce zmarł również "nagle" Susłow). W czerwcu 1983 r. Szczełokow został wykluczony z KC, a w samym Ministerstwie Spraw Wewnętrznych oraz w milicji zarządzono czystkę i wprowadzono wydziały polityczne (zlikwidowane w czasach Chruszczowa), do których skierowano funkcjonariuszy aparatu ' partyjnego i KGB. Zmiany personalne przeprowadzono także w innych ministerstwach oraz w odpowiednich rządowych instytucjach miejskich i obwodowych. Ministrem spraw wewnę- 330 trznych został Witalij Fedorczuk, który poprzednio piastował stanowisko przewodniczącego KGB po Andropowie. Nowym szefem KGB mianowano natomiast Wiktora Czebrikowa. Przeprowadzono też szereg procesów łapówkarzy, w których wyroki skazujące objęły niemało osób z "nomenklatury" partyjnej wszystkich szczebli. Ale jakby "przy okazji" zaostrzono walkę z wszelką opozycją: aresztowano setki dział zy religijnych, narodowych i innych, a odbywającym karę zwiększano wyroki więzienia. Szczególnie głośnym echem odbił się w świecie proces i wyrok skazujący na 7 lat obozu pracy i 5 lat zesłania 28-letnią poetkę Irinę Ratuszyńską. Już po zakończeniu jej procesu, 11 stycznia 1984 r., zmodyfikowano starą ustawę z 1958 r. "O odpowiedzialności karnej za przestępstwa godzące w interes państwa", między innymi przez dołączenie artykuhz dotyczącego "przekazywania zagranicznym or- ganizacjom lub ich przedstawicielom informacji, zawierających tajemnice służbowe". Innym kuriozalnym uzupełnieniem tej ustawy było wprowadzenie zapisu, który ostrzegał, że za "działania dokonane przy użyciu środków pieniężnych lub innych walorów materialnych, otrzymanych od organizacji zagranicznych" grozi kara do 10 lat więzienia. Był to cios godzący w więźniów politycznych i ich rodziny, który uniemożliwiał im korzystanie z pomocy materialnej zagranicznych i wszelkich międzynarodowych organizacji charytatywnych. Jednym z najważniejszych wydarzeń politycznych w ZSRR w czasach Andropowa było plenum KC KPZR poświęcone zagadnieniom ideologicznym, które odbyło się w czerwcu 1983 r. To właśnie na tym plenum podjęto najważniejsze decyzje dotyczące spraw personal- nych na najwyższych szczeblach biurokracji partyjnej i państwowej oraz spraw związanych z funkcjonowaniem państwa i jego gospodarki. Istotnym tematem plenum była kwestia wpływu armii na dyscyplinowanie i proces wychowawczy społeczeństwa radzieckiego. Należy zresztą zauważyć, że już od kilku miesięcy zagadnienie to stanowiło główny temat zebrań partyjnych, nauczycielskich, spotkań weteranów itp. Prasa z tego okresu przepełniona jest artykułami i wystąpieniami poś więconymi wychowaniu "wojskowo-patriotycznemu". Na plenum szef Głównego Zarządu Politycznego Armii Radzieckiej, Aleksy Jepiszew, faktyczny koordynator tej akcji z dumą w głosie stwierdził, że "tylko w Okręgu Moskiewskim cztery tysiące wojskowych pełni funkcje nieetatowych pionierskich drużynowych". W szkołach wszystkich poziomów i typów poświęcano coraz więcej godzin lekcyjnych na szkolenie wojskowe. Szczególną wagę do wychowania "wojskowo-patriotycznego" przywiązywano w republikach nadbałtyckich i zakaukaskich. W świadomości całego radzieckiego społeczeń- stwa władze starały się zakorzenić koncepcję wychowawczej roli radzieckich sił zbrojnych jako specyficznego organu państwa. Podniesiono znaczenie armii - z narzędzia państwa próbowano ją przekształcić w jego nieodłączną część i obarczyć odpowiedzialnością za wychowanie młodego pokolenia. W polityce zagranicznej okres Andropowa charakteryzował się dalszym narastaniem napięcia między Wschodem a Zachodem. Przede wszystkim ważne jest zwrócenie uwagi na fakt, że Andropow stanął na czele partii w chwili, kiedy równowaga militarna między krajami NATO a Układu Warszawskiego zaczęła się przechylać w Europie na korzyść bloku radzieckiego. ZSRR dogonił i prześcignął USA w dziedzinie strategicznej broni jądrowej, wycelował w Europę Zachodnią 300 rakiet średniego zasięgu (SS-20 o zasięgu do 5 tys. km), a ponadto objął swoimi wpływami kilkanaście państw w Afryce, Azji i Ameryce Łacińskiej. Był to jedyny pozytywny dla ZSRR rezultat ery Breżniewa, chociaż nie było w tym jego osobistej zasługi, ale działania takich sił sprawczych, jak presja kompleksu wojskowo- -przemysłowego i polityki "odprężenia" sprytnie reżyserowanej i kontrolowanej, przy naiwności Zachodu, przez KGB. Zmiana układu sił w Europie na korzyść ZSRR zmusiła NATO do zainstalowania na terenie RFN, Wielkiej Brytanii i innych krajów - mimo protestów przeciwników tej akcji - wyrzutni rakiet balistycznych "Pershing II" i "Cruise". Odrzuciwszy wcześniej propozycję rozwiązania problemu środkami dyplomatycznymi, Mosk- ` 331 wa rozpoczęła hałaśliwą wojnę propagandową, uciekając się nawet do gróźb wobec rządów państw zachodnich, zwłaszcza wobec RFN. Kiedy nie udało się powstrzymać rozmieszczania amerykańskich rakiet w Europie Zachodniej, Moskwa oświadczyła, iż zamierza zainstalować własne wyrzutnie rakiet SS-20, SS-22 i SS-23 na terytońum NRD i Czechosłowacji. Jednak oświadczenie to nie było równoznaczne ze zrealizowaniem tego projektu. Przede wszystkim kłóciło się to z zasadą Kremla nieinstalowania najnowocześniejszych typów broni strategicz- nej na terytońum swoich sojuszników. Moskwa musiała się również liczyć z ewentualnością akcji protestacyjnych w tych krajach przeciwko obecności rakiet radzieckich. Zatem determinacja i konsekwencja Zachodu doprowadziły do pierwszej od wielu lat porażki Moskwy na jej drodze do dalszego umacniania swojej hegemonicznej roli w stosunkach międzynarodowych. Tym samym era radzieckiej polityki "z pozycji siły", wspieranej przez finansowane przez Moskwę, a zamierające właśnie ruchy pacyfistyczne, odchodziła w prze- szłość. Symbolicznym aktem zamykającym ową erę było demonstracyjne opuszczenie 23 listopada 1983 r. przez radzieckich dyplomatów z Julijem Kwiecińskim na czele rokowań genewskich w sprawie ograniczenia zbrojeń nuklearnych. Nie można było tego uznać za sukces Andropowa i weterana radzieckiego resortu spraw zagranicznych, Andrieja Gromyki. Także na innych odcinkach polityki zagranicznej Andropow nie mógł poszczycić się sukcesami. Pogorszyły się stosunki między ZSRR a Japonią wskutek rozmieszczenia rakiet radzieckich w azjatyckiej części ZSRR i na wyspie Iturup w pobliżu Hokkaido, oraz odmowy jakichkolwiek pertraktacji w sprawie zwrócenia Japonii Wysp Kurylskich, które po II wojnie światowej zostały przejęte przez ZSRR. Przedhzżały się również rozmowy z Chinami na temat normalizacji wzajemnych stosunków. Mimo nasilenia agresji w Afganistanie opozycja mudżahedinów nie zamierzała kapitulować. Również w Polsce proces likwidowania "Solidar- ności" i dławienia wszelkiej opozycji przez miejscowy reżim komunistyczny nie dawał pożądanych rezultatów. Jednak najbardziej wstrząsającynrwydarzeniem, które poruszyło opinię publiczną całego świata i groziło nawet przerodzeniem się w otwarty konflikt, było zestrzelenie z 31 sierpnia na 1 września 1983 r. przez radziecki myśliwiec południowokoreań- skiego samolotu pasażerskiego, lecącego z Nowego Jorku do Seulu, który zboczył z trasy i znalazł się nad terytońum ZSRR. Zginęło 269 pasażerów i członków załogi. Moskwa początkowo zataiła fakt zestrzelenia samolotu, a następnie oświadczyła, że jakoby wykonywał on misję szpiegowską na zlecenie CIA i dlatego został zestrzelony. Ale jak wykazało dochodzenie niezależnej międzynarodowej organizacji pilotów cywilnych, radziecka wersja "misji szpiegowskiej" nie była prawdziwa. Jako najbardziej prawdopodobny powód zbocze- nia z trasy podano usterki w działaniu automatycznych przyrządów nawigacyjnych. Wydarzenie to mocno nadszarpnęło reputację ZSRR na arenie międzynarodowej. Duże upokorzenie przeżyła również Moskwa w związku z inwazją wojsk amerykańskich na karaibską wyspę Grenadę jesienią 1983 r. W 1979 r. na Grenadzie do władzy doszedł prokomunistyczny rząd Maurice Bishopa, który podpisał tajne porozumienia z ZSRR, Kubą i Północną Koreą o dostawach broni, sprzętu wojskowego i o szkoleniu armii grenadzkiej. Wkrótce na Grenadzie pojawili się liczni doradcy radzieccy i kubańscy - szybko postępowała militaryzacja wyspy: rosły dostawy broni i sprzętu wojskowego z ZSRR, Czechosłowacji, Bułgańi, NRD, Korei Północnej i Kuby. Na rozwój wypadków z niepokojem spoglądały nie tylko Stany Zjednoczone, lecz także sąsiadujące z Grenadą wyspowe państewka, jak Dominikana czy Jamajka. Tymczasem inspirowane przez dowódców konflikty wewnątrzpar- tyjne doprowadziły do puczu wojskowego na Grenadzie: 19 października 1983 r. władzę objęła komunistyczna Rada Wojskowo-Rewolucyjna pod przewodnictwem generała Hudsona Austina. Bishop został aresztowany, a następnie zamordowany. Wojska Austina dokonały masakry protestującej ludności. Wówczas dopiero prezydent USA, Ronald Reagan, zdecydo- wał się na kontrakcję, krzyżując plany Moskwy. 25 października 1983 r. na wniosek 332 Organizacji Państw Karaibskich siły zbrojne sześciu państw karaibskich i Stanów Zjed- noczonych wylądowały na wyspie zaprowadzając tam w ciągu kilku dni porządek, usuwając radzieckich i kubańskich doradców i tworząc warunki do rozpisania powszechnych wyboców, przywracających demokratyczne rządy w państwie. Amerykańska akcja na Grenadzie była pierwszą od lat oznaką stanowczości Waszyngtonu wobec nieustannej, kierowanej z Moskwy dywersji w rejonie Morza Karaibskiego i Ameryki Łacińskiej. Upokorzenie Moskwy było tym większe, że akcja ta udowodniła, iż likwidacja reżimu komunistycznego jest jednak możliwa. * * * Jurij Andropow zmarł po piętnastu miesiącach po dojściu do władzy na ostrą niewydolność nerek, 9 lutego 1984 r., nie zdążywszy niczego doprowadzić do końca. Nowym sekretarzem generalnym KC KPZR po Andropowie został Konstantin Ustino- wicz Czernienko. Urodzony w 1911 r. w syberyjskiej wsi, w młodości był komsomolskim aktywistą, a do partii wstąpił w I931 r. Podczas wojny zajmował stanowiska sekretarzy komitetów obwodowych partii, stąd należy sądzić, iż nie brał bezpośredniego udziału w wojnie. W 1950 r., pracując w aparacie KC Komunistycznej Partii Mołdawii, spotkał się z Breżniewem, co zdecydowało o jego dalszej karierze. Kiedy w 1964 r. Breżniew został sekretarzem generalnym partii Czernienko najpierw został szefem Wydziału KC, następnie sekretarzem KC, a od 1978 r. członkiem Biura Politycznego. Pod względem poziomu wykształcenia Czernienko zajmował ostatnie miejsce w Biurze Politycznym - ukończył tylko szkołę średnią. Co się tyczy innych uczelni, które według twierdzeń "nadwornych" biografów ukończył, to chodzi tu o znaną już w czasach Stalina praktykę "poprawiania" biografii czołowych kadr partyjnych; jednym dorabiano "pochodzenie proletariackie", jeśli wyszli z rodzin urzędniczych (Malenkow, Bułganin, Breżniew, Andropow), innym wręczano dyplomy wyższych uczelni w dziedzinie nauk społecznych, choć żadnych szkół nie ukończyli. Tak też otrzymał dyplom od podległego mu Instytutu Pedagogicznego w Kiszyniowie Czernienko, pracując jako szef Wydziahz Agitacji i Propagandy KC KP Mołdawii, której I sekretarzem był wówczas Breżniew. W toku swej ponad pięćdziesięcioletniej działalności Czernienko zawsze odgrywał role drugoplanowe - był typem gorliwego służbisty i skrupulat- nego wykonawcy. Z takimi cechami charakteru pozostałby zapewne wiecznym referentem- -kierownikiem dziahz, gdyby nie przypadkowe skrzyżowanie się dróg, jego i Breżniewa w 1950 r. Od tej pory Czernienko był niezmiennie współtowarzyszem i "drugim ego" Breżniewa. Obaj różnili się od siebie cechami charakteru; wprawdzie w dziedzinie talentu organizacyjnego wzajem się dopełniali, ale w życiu prywatnym Breżniew lubił uroki życia, podczas gdy Czernienko był oschłym pedantem. Czernienkę wybrano sekretarzem generalnym KC KPZR 13 lutego 1984 r., a 11 kwietnia, zgodnie z konstytucją ZSRR z 1977 r. jako szef partii objął również funkcję przewodniczącego Prezydium Rady Najwyższej ZSRR. Najkrótsze ze wszystkich dotychczasowych urzędowanie Czernienki jako sekretarza generalnego było też i najbardziej bezbarwne. Trzynastomiesięczny okres rządów Czernienki zaowocował przyjęciem dwóch ustaw: "O szkole w warunkach rozwiniętego socjalizmu" oraz ustawy dotyczącej rolnictwa. Ustawa o szkolnictwie, której projekt opublikowano w styczniu 1984 r., a więc jeszcze za życia Andropowa, została zatwierdzona w kwietniu i dotyczyła szkolnictwa ogólnokształcącego i zawodowego. Przypominając, że "niewzruszoną podstawą komunistycznego wychowania szkolnego jest wdrożenie uczniów do marksistowsko-leninowskiego światopoglądu", ustawa przewidywała obniżenie dolnej granicy wieku przy zapisach do szkół z 7 do 6 lat, zwiększenie naboru młodzieży do szkolnictwa zawodowego w celu zredukowania liczby studentów i przezwyciężenia kryzysu siły roboczej oraz poprawę nauczania języka rosyjskiego. Ten 333 ostatni punkt reformy wiązał się z upowszechnianiem wychowania "wojskowo-patriotycz- nego" oraz potrzebami samej armii, w której wszystkie regulaminy, podręczniki, instrukcje obsługi sprzętu bojowego, rozkazy i polecenia wydawano w języku rosyjskim. Natomiast ustawa dotycząca rolnictwa była w istocie nowym programem przewidującym nawadnianie i osuszanie milionów hektarów. Program ów przewidywał również budowę kanałów oraz skierowanie części północnych i syberyjskich rzek na irygaeje ziem uprawnych w centralnych i południowych rejonach kraju, na równinie zauralskiej i w Zachodniej Syberii. Program nowych robót miał spełnić przede wszystkim dwie funkcje: zastąpić reformy oraz stworzyć pozory "rozwiązywania problemu rolnictwa". Nadto działania takie idealnie odpowiadały radzieckiemu modelowi gospodarki planowej, ponieważ pozwalały mobilizować entuzjazm mas i wykorzystywać pracę nisko wykwalifikowanych robotników, głównie więźniów. Rządy Czernienki zasadniczo stanowiły kontynuację poprzednich miesięcy zarówno w polityce wewnętrznej, jak i zagranicznej. Nadal trwała "walka z korupcją", z tą wszakże różnicą, że teraz zeszła ona w dół, "do mas". Za kraty wsadzano każdego, przeciwko komu dysponowano odpowiednimi "materiałami", głównie donosami. Wraz ze wzrastającą surowo- ścią reżimu szło bestialstwo służb więzienno-obozowych: tylko w drugiej połowie 1984 r. zamęczono na śmierć czterech znanych radzieckich dysydentów - Aleksego Nikitina, Ołeksę Tichyja, Jurija Litwina i Walentyna Sokołowa. W polityce zagranicznej nadal prowadzono niewybredną kampanię na rzecz usunięcia z Europy Zachodniej amerykańskich rakiet oraz przeciwko ponownemu wyborowi na stanowisko prezydenta USA Ronalda Reagana. Niezależnie od tego Moskwa w najgłębszej tajemnicy szukała sposobów na podjęcie , przerwanych z własnej winy rokowań rozbrojeniowych w Genewie. W dniach 7-8 lutego 1985 r. doszło do spotkania Andrieja Gromyki z sekretarzem stanu USA, Georgem Shultzem, którego rezultatem było porozumienie o powrocie do przerwanych przed czternastoma , miesiącami rozmów. Równocześnie do Moskwy przybyła legacja rządowa Stanów Zjed- I noczonych celem zawarcia układu w sprawie rozszerzenia amerykańsko-radzieckiej wymiany handlowej. Konstantin Czernienko zmarł 10 marca 1985 r., zamykając w Związku Radziec- kim epokę rządów przywódców urodzonych jeszcze przed rewolucją. Władzę po nim miał ; objąć człowiek, który reprezentował nowe, czwarte pokolenie działaczy partyjnych, 54-letni Michaił Gorbaczow. i 3. Gorbaczow - droga do władzy i Michaił Siergiejewicz Gorbaczow urodził się 2 marca 1931 r. we wsi Priwolnoje leżącej w przykaukaskim Stawropolskim Kraju, na południowym krańcu europejskiej części Związku Radzieckiego. Wedhxg życiorysu jego dziadek i ojciec uprawiali ziemię. Dziadek był współzałożycielem i przewodniczącym miejscowego kołchozu. Ojciec, Siergiej Andriejewicz, pracował jako mechanizator i za zasługi w szczególnie trudnych powojennych latach głodu, został odznaczony Orderem Lenina. W wieku osiemnastu lat także Michaił Gorbaczow za pracę w kołchozie otrzymał Order Czerwonego Sztandaru Pracy. Po ukończeniu szkoły średniej zdał egzamin na wydział prawa Uniwersytetu im. Łomonosowa w Moskwie. W 1955 r. jako absolwent prawa wrócił do Stawropolskiego Kraju, gdzie kontynuował rozpoczętą w czasie studiów uniwersyteckich działalność w Komsomole. W 1962 r. Gorbaczow, legitymujący się wówczas dziesięcioletnim stażem w KPZR, został powołany do pracy partyjnej. Pełnił kolejno funkcje organizatora w Stawropolskim Terytorialno-Produkcyjnym Zarządzie Kołchozowo-Sowchozowym, a następnie kierownika Wydziału Instancji Partyj- 334 nych w tamtejszym komitecie krajowym KPZR. We wrześniu 1966 r. został pierwszym sekretarzem Stawropolskiego Komitetu Miejskiego. Równolegle studiował zaocznie w Staw- ropolskim Instytucie Rolniczym, który ukończył w 1967 r. ze specjalizacją agronoma- -ekonomisty. W kwietniu 1970 r. Gorbaczow objął funkcję pierwszego sekretarza Stawropolskiego Komitetu Krajowego. W marcu 1971 r. na XXIV Zjeździe KPZR został wybrany członkiem Komitetu Centralnego, zaś w 1978 r. za wstawiennictwem Andropowa (który znał Gor- baczowa z jego działalności w Stawropolskim Kraju, gdzie często spędzał urlop), mianowano go sekretarzem KC KPZR do spraw rolnictwa. Kolejne nominacje następowały bardzo szybko: w rok później został zastępcą, a w październiku 1980 r. członkiem Biura Politycznego KC KPZR. Po śmierci Breżniewa, kiedy Andropow podjął "walkę z korupcją" i próbę ożywienia gospodarki między innymi przez wstrzyknięcie trochę świeżej krwi rządzącym, Gorbaczow stał się jego najbliższym pomocnikiem. Wiele osób dobierano teraz według klucza Gorbaczowa. Byli wśród nich Mikołaj Ryżkow i Jegor Ligaczow, który objeżdżał Związek Radziecki niczym carski rewizor. Działania zapoczątkowane przez Andropowa i Gorbaczowa były zniewagą dla breżniewowskiej "starej gwardii". Miała ona jeszcze ciągle wysoko postawionego protektora w osobie Czernienki. W najwyższych władzach partii u ormowały się dwa obozy. Ale kiedy antykorupcyjna akcja zaczęła nabierać rozmachu, Andropowa zmogła śmiertelna choroba. Mimo to, w szpitalu, otoczony najbliższymi współpracownikami, którzy byli nieświadomi dramatu, w jakim uczestniczą, Andropow nie przerywał pracy. Przygotowywał właśnie przemówienie, jedno z tych, które sekretarze generalni wygłaszali dwa razy do roku na posiedzeniach KC partii. W tym przypadku był to rodzaj testamentu politycznego, który zakończył następującymi słowami: "Ze zrozumiałych względów nie będę mógł uczestniczyć w posiedzeniu Biura Politycznego i Sekretariatu KC, dlatego proszę KC, by upoważnił towarzysza Gorbaczowa do przewodniczenia w moim imieniu". W podtekście słowa te oznaczały informację, że Andropow, odrzucając kandydaturę Czernienki, wyznaczał Gorbaczowa jako swojego następcę. Jednakże w czasie choroby Andropowa Czernienko i premier Tichonow dysponowali dużą siłą. Kiedy nadszedł dzień posiedzenia KC, powielony tekst przemówienia Andropowa, ku zaskoczeniu poinformowanych, nie zawierał ostatniego, zacytowanego wyżej akapitu. Okazało się, że rządząca krajem trójka - Czernienko, Tichonow i minister obrony marszałek Ustinow, poleciła pominąć ten właśnie fragment przemówienia. Wkrótce potem Andropow zmarł. "Banda trojga" najbardziej rozpaczała nad jego trumną, ale to ona stanęła zdecydowanie na drodze Gorbaczowa. Teraz mogła wybrać następcę z własnego grona. Zwyciężył Czernienko - stara gwardia wybrała sekretarza, którego mogła kontrolować. Tymczasem już na pierwszym posiedzeniu Biura Politycznego Czernienko sprawił im przykrą niespodziankę, kiedy powiedział: " Podczas mojej nieobecno- ści, czy to z powodu wyjazdu, czy choroby, posiedzenia Biura Politycznego będzie prowadził towarzysz Gorbaczow". Takie postawienie sprawy ponownie otwierało przed Gorbaczowem drogę na szczyt. W związku z oświadczeniem Czernienki, zdezorientowani członkowie starej gwardii orzekli, że są temu przeciwni, i ostrzegli, iż spowoduje to duże zamieszanie w kraju. Powstał impas. Szczęśliwą drogę wyjścia znalazł Gromyko, który powiedział: "Towarzysze, Gor- baczow ma pewne doświadczenie w przewodniczeniu Sekretariatowi - pozwólmy mu kontynuować pracę i zobaczymy, jak się sprawy potoczą". Tym sposobem, z pomocą Gromyki, Gorbaczow faktycznie został II sekretarzem KC KPZR. Jednak członkowie najwyższych władz partyjnych zdawali sobie sprawę, że przywództwo Czernienki jest sprawą przejściową, był to już bowiem człowiek bardzo chory. Z tego względu okres jego urzędowania zasadniczo ograniczył się do walki o przyszłą sukcesję. Oczywiście, nie prowadzono żadnej jawnej kampanii. Gorbaczow trzymał w odwodzie Ryżkowa i pozo- 335 stałych zwolenników, starając się w miarę możliwości osłabić przeciwników w Biurze Politycznym. Jego głównym rywalem do stanowiska sekretarza generalnego był Wiktor Gńszyn, I sekretarz moskiewskiego Komitetu Miejskiego partii, członek Biura Politycznego, przedstawiciel starej gwardii. Aliści jego siedemnastoletnia już działalność jako gospodarza miasta miała swoje ujemne strony. Słynny sklep spożywczy przy ulicy Gorkiego w Moskwie podejrzany był o sprzeniewierzanie, a także o sprzedaż czarnorynkową notablom partyjnym. Plotki dotarły do Biura Politycznego i władz Moskwy. Stara gwardia instynktownie postanowiła zatuszować sprawę. Jednak gazeta "Izwiestia" podjęła ryzyko wyświetlenia tej afery. Naczelny redaktor gazety, Iwan Łaptiew, porozumiał się z Gorbaczowem, który zgodził się na ujawnienie tej sprawy pod warunkiem, że całą odpowiedzialność weźmie na siebie redakcja "Izwiestii". Oczywiście Gorbaczow nie działał tylko zakulisowo. Telewidzowie mogli go oglądać, kiedy jako II sekretarz składał wizyty zagranicą. Specjalne reportaże pokazywały go w towarzystwie najbardziej znanych przywódców światowych. W tym samym czasie Gńszyn związał się z przywódcą starej gwardii i jako potencjalny kandydat do sukcesji rozpoczął wspinaczkę na szczyt. Czernienko był chory na rozedmę płuc, zaburzenia krążenia i na marskość wątroby. Po raz trzeci w ciągu dwóch lat zdrowie kolejnego przywódcy było w tak złym stanie, że nie dało się tego ukryć. Kilka dni przed udaniem się Czernienki do lecznicy na Kremlu zebrali się członkowie Biura Polityczngo i sekretarze KC, na które sekretarza generalnego dosłownie przyniesiono w fotelu. "Muszę iść do szpitala - powiedział do współtowarzyszy - a wy jesteście odpowiedzialni za pracę Biura Politycznego i Sekretańatu KC". Przed starą gwardią stanęła wizja niezbyt zachęcającej przyszłości. W szpitalu umierający sekretarz generalny udzielił swojego poparcia Griszynowi. Pokazano ich razem w dziwacznej ceremonii przygotowanej dla radzieckiej telewizji. Szpitalną salę zamieniono na lokal wyborczy: 24 lutego Czernienko na oczach milionów " elewidzów oddał swój głos w wyborach do Rady Najwyższej. Tydzień później ponowne pojawienie się Czernienki na ekranie było dowodem, że jest to część kampanii na rzecz Griszyna, której ten zresztą był głównym animatorem. Konstantin Ustinowicz Czernienko zmarł 10 marca 1985 r. o godz. 7.20 rano. Jeszcze raz, podobnie jak poprzednio, próbowano wymanewrować Gorbaczowa. Ale ten miał już teraz mocną pozycję: jako II sekretarz KC mógł kontrolować przebieg posiedzenia Biura Politycznego i wybór nowego przywódcy. Pierwszym jego posunięciem było pozyskanie przychylności ministra spraw zagranicznych Gromyki, który i tym razem miał mu udzielić swojego poparcia. W trybie nadzwyczajnym Gorbaczow zwołał posiedzenie Biura Politycz- nego, które zebrało się na Kremlu już dwie godziny po śmierci Czernienki celem omówienia spraw związanych z pogrzebem. Cały dzisięcioosobowy skład Biura nie zdążył więc przybyć do Moskwy. Podczas obrad Gromyko przekonał zebranych, że na czele komitetu po- grzebowego powinien stanąć, jak to było w zwyczaju, II sekretarz KC. Gdyby Biuro Polityczne wyraziło na to zgodę, Gorbaczow odniósłby połowę zwycięstwa, ponieważ kierowanie uroczystościami pogrzebowymi poprzedzało zwykle awans na stanowisko sek- retarza generalnego partii. Jak się okazało, decydujące znaczenie miała nieobecność dwóch członków Biura - I sekretarza KC KP Kazachstanu Dinmuhammeda Kunajewa (ur. w 1918 r.) i jego odpowiednika z Ukrainy Włodzimierza Szczerbickiego (ur. w 1912.). Nie należeli oni do "reformatorów" i mogli zburzyć układ sił w Biurze Politycznym na niekorzyść Gorbaczowa (szczególnie Szczerbicki, który przebywał wówczas na czele delegacji radzieckiej w USA). Tak więc dzięki nieobecności dwóch oponentów Gorbaczow uzyskał niezbędne poparcie i został przewodniczącym komitetu pogrzebowego. Ale wybór sekretarza general- nego przez Biuro Polityczne musiał zostać zatwierdzony przez Komitet Centralny. W tym celu trzystu jego członków z całego kraju musiało się zebrać w Moskwie. 336 Z krążących po Kremlu pogłosek należało przypuszczać, że członkowie Komitetu Centralnego będą obstawać za Gorbaczowem. "My młodzi wiedzieliśmy - wspominał później Mikołaj Ryżkow - że jeśli powtórzymy scenariusz ostatnich trzech lat, będziemy się spotykali na ceremoniach pogrzebowych i ściskać dłonie zagranicznych przywódców". Jeszcze tej nocy, nie dając starej gwardii żadnych szans na podjęcie inicjatywy, ludzie Gorbaczowa, na czele których stał Ligaczow, łamiąc wszelkie zasady, zwołali posiedzenie KC na następny dzień. "Wyszliśmy o trzeciej nad ranem, Gorbaczow, ja i szef KGB Czebńkow - wracał pamięcią do tych pełnych napięcia chwil Ligaczow - Na zewnątrz jeden z nas powiedział: ciekawe co przyniesie nam jutro?". Właśnie ten moment wspominał później Gorbaczow na zjeździe swojego rocznika Wydziału Prawa Uniwersytetu Moskiewskiego: "Do domu wróciłem po trzeciej. Wyszliśmy z Raisą na dwór. Powiedziałem do żony: jeśli towarzysze mnie poprą, będziemy musieli wszystko zmienić" (zdecydowana większość wypowiedzi Gorbaczowa i innych osobisto- ści radzieckiego życia politycznego cytowanych w tym i następnych podrozdziałach została zaczerpnięta z audycji i wywiadów telewizyjnych oraz prasowych z lat 1985-1991). Następnego ranka, 11 marca 1985 r., kiedy członkowie Komitetu Centralnego przybyli do Moskwy, nie wiedzieli, jaka jest pozycja Gorbaczowa. Szczerbicki mógł przecież wrócić ze Stanów Zje noczonych i zmienić przebieg wyborów. Uczestnik delegacji radzieckiej w USA, której pnewodał Szczerbicki, profesor Gieorgij Arbatow, w związku z tym wspominał: "Nasz odlot był ciągle odkładany. Wylecieliśmy dobrze po pótnocy. Skąd to opóźnienie - nie wiem. Niektóizy mówili, że nie można znaleźć pilota. Podejrzewali też, że ktoś specjalnie opóźniał naśz odlot, abyśmy nie mogli zdążyć na posiedzenie". Tak więc bez Szczerbickiego Biuro Polityczne zadecydowało, rzyje nazwisko będzie podane na sali posiedzeń, gdzie zebrali się członkowie Komitetu Centralnego. Nastroje wśród członków Biura Politycznego były zróżnicowane. Niektórzy obawiali się wyboru Gorbaczowa, inni nie. Jedni gorąco go popierali, inni bez entuzjazmu. Ale wszyscy zgodnie twierdzili, że na stanowisko sekretarza generalnego należy wysunąć jego kandydaturę (ptzeciwnicy Gorbaczowa zdali sobie sprawę, że nie będą mieli dostatecznego poparcia, przede wszystkim ze strony pizywódców poszczególnych republik, dlatego głosowali za Gorbaczowem, którego poparł nawet Gńszyn). Po wyborze Gorbaczowa na stanowisko sekretarza generalnego KC KPZR deklaracje lojalności w kuluarach tnvały tak długo, że członkowie KC czekali już miecierpliwieni na podanie nazwiska wybranego kandydata. W ciągu paru minut wyniki wyborów dotarły do Nowego Jorku, gdzie Szczerbicki i jego świta właśnie wsiadali na pokład samolotu Aerofłotu. "Na wieść o wyborze Gorbaczowa - wspominał po kilku latach jeden z uczestników delegacji - Szczerbicki stał się bardzo demokratyczny; zaprosił nas do swojego salonu, poczęstował kolacją, wypiliśmy trochę wódki i porozmawialiśmy. I nagle wszyscy okazali się przyjaciółmi Gorbaczowa". Tak więc - zamykając ten może zbyt szczegółowy i nieco reporterski opis okoliczności dojścia do władzy Gorbaczowa - można pokusić się o następującą konstatację: Gorbaczowa przywiodły do władzy dwie siły - jawna, manipulowana większość w Biurze Politycznym, oraz zakulisowa - andropowowski KGB. Armia zaś - podobnie jak poprzednio w takich sytuacjach - trzymała się na uboczu, nie mieszając się do rozgrywek personalnych na najwyższych szczeblach władzy. Jedynym wyjątkiem były okoliczności, jakie powstały po śmierci Stalina, ale i wówczas armia nie odegrała przecież pierwszoplanowej roli. Po wyborze na stanowisko sekretarza generalnego KC KPZR Gorbaczow podziękował członkom Biura Politycznego i zapewnił o swojej woli kontynuowania polityki swego poprzednika. Ale prawie natychmiast zaczął od zmiany układu sił w Biurze Politycznym. Pierwszy krok - awanse - był najłatwiejszy. Zaufanego Jegora Ligaczowa mianował II sekretarzem KC, a Mikołaja Ryżkowa, sekretarza ekonomicznego, wyznaczył premierem w miejsce Tichonowa. Wkrótce też przewodniczącym Prezydium Rady Najwyższej ZSRR został, po 28 latach pracy na stanowisku ministra spraw zagranicznych, Andriej Gromyko. Jego miejsce w resorcie spraw zagranicznych objął natomiast Eduard Szewardnadze. 337 Zdobywając zwierzchnictwo polityczne Gorbaczow starał się zmodyfikować zasady radzieckiej polityki prowadzonej za rządów Breżniewa. Latem 1985 r., podczas seńi podróży do głównych regionów ZSRR, Gorbaczow przedstawił w ogólnym zarysie swoje plany zmian gospodarczych na skalę niespotykaną od prawie trzydziestu lat. Powiedział wówczas między innymi: "Można zrozumieć konsumenta, który zastanawia się, dlaczego umiemy robić rakiety kosmiczne, ale często produkujemy wadliwe artykuły gospodarstwa domowego, buty i ubrania". Ta szczerość była czymś zupełnie nowym dla Związku Radzieckiego. "Kult jednostki", który otaczał sekretarza generalnego jeszcze w czasach Breżniewa, też został ograniczony. Kiedy w czasie sesji Rady Najwyższej po szczycie genewskim pewien weteran związkowy nazwał Gorbaczowa "sztandarem pokoju", nowy przywódca zagroził, że opuści salę, jeżeli takie komplementy będą się powtarzać. Podstawową cechą osobowości Gor- baczowa jako szefa partii, która go odróżniała od wszystkich jego poprzedników, był styl bycia, zarówno w kraju, jak i zagranicą. Zagranicą środki przekazu wnikliwie analizowały merytoryczną zawartość przemówień i publikacji Gorbaczowa, poddając szczegółowemu rozbiorowi ich styl i formę. Uważnie obserwowały sposób bycia nowego radzieckiego przywódcy, jego gusty i upodobania, a nawet styl ubierania się. Rzećz znamienna - ton tych ocen i komentarzy cechowała rzadko spotykana przychylność. "Gorbaczow jest typowym przykładem nowej generacji przywódców - pisała amerykańska agencja Associated Press - starannie wykształconych, wychowanych w latach powojennych, kiedy nastąpił największy postęp w radzieckim poziomie życia... Uważa się go za zdecydowanego zwolennika andropowowskiego stylu reform w gospodarce. Obserwatorzy zwracają uwagę na profesjonalizm nowego przywódcy oraz fakt, iż w przeszło- ści opowiadał się za głębokimi przeobrażeniami w gospodarce ZSRR". UPI w czasie wizyty Gorbaczowa w Wielkiej Brytanii jeszcze w grudniu 1984 r. podkreślała inne jego rysy: "Wszyscy, którzy mieli okazję zetknąć się z Gorbaczowem, cfllnieśli to samo wrażenie: zna się na rzeczy bez względu na to, czy mówi o rolnictwie, ropie naftowej, czy budownictwie sakralnym". Włoska "Unita" zaś pisała: "Sprawia wrażenie człowieka zręcznego, swo- bodnego, ciekawego i pewnego siebie, zdolnego do wypowiadania się w sposób nie mający ů wiele wspólnego z przyjętymi sztywnymi schematami". Zachodni publicyści prześcigali j się w wyszukiwaniu cech różniących nowego sekretarza generalnego od jego poprzed- ników. "Został wybrany pierwszy przywódca na Kremlu młodszy niż państwo, na czele ' którego stoi" - napisał dziennikarz monachijskiego "Quicka" H.Wagner. Inni przypominali fakt, iż Gorbaczow jest pierwszym radzieckim liderem urodzonym nie w Rosji carskiej, lecz po rewoluc i pazdziernikowe bardziej wykształconym, bo dysponującym dwoma fakultetami na młodszym w gronie członków obecnego Biura Politycznego. Surowo za- zwycza ocema ąca radzieckie działania i radzieckich działaczy premier Wielkiej Brytanii, ' Margareth Thatcher, również nie zamierzała ukrywać sympatii dla Gorbaczowa po jego wizycie w Anglii w grudniu 1984 r., kiedy powiedziała: "Pan Gorbaczow podoba mi się. Myślę, że możemy się z nim porozumieć". Pewien angielski parlamentarzysta wpadł w taki . zachwyt po spotkaniu z Gorbaczowem i jego małżonką Raisą, że porównał ich do małżonków Kennedy. Z pewnością części z tych opinii nie można odmówić trafności, ale niezależnie od tego należy zaznaczyć, iż Gorbaczow londyński a moskiewski, to dwaj różni ludzie. Podczas gdy na poprzedzającej jego angielską wizytę naradzie ideologicznej Gorbaczow głosił wydanie śmiertelnej wojny "imperializmowi światowemu", to w gnieździe tego impeńalizmu, Lon- dynie, głosił pokój, pomyślność i współistnienie. Dzisiaj już wiemy, że Gorbaczow nie sprawdził się także jako szef partii, polityk i reformator. Podejmując się w swojej naiwności naprawy systemu z gruntu niereformowalnego, wpadł w zastawioną przez samego siebie pułapkę, z której nieustannie lawirując pomiędzy skrajnymi obozami i programami, do końca 338 nie potrafił znaleźć sensownego wyjścia. Jedyną jego zasługą było to, że swoimi poczynaniami, mimo woli, przyspieszył upadek systemu, który wcześniej czy później i tak skazany był na zagładę. 4. Życie polityczne Dwa miesiące po objęciu funkcji sekretarza generalnego KC KPZR Michaił Gorbaczow przyjechał do Leningradu, kolebki rewolucji. Tu właśnie narody radzieckie zobaczyły prawdziwe oblicze swojego nowego przywódcy. "Powiedzcie mi, co myślicie tu, w Lenin- gradzie, o naszej polityce, czy jesteśmy na właściwej drodze, czy też nie?" - pytał przechodniów. Tu także, w Smolnym, rewolucyjnej siedzibie Lenina z 1917 r. Gorbaczow wygłosił przemówienie. Ale nie takiej mowy spodziewali się gospodarze: "Chciałbym was skrytykować - rozpoczął - waszą słabością jest produkcja dóbr konsumpcyjnych, jesteście na ostatnim miejscu. Muszę skrytykować przemysł lekki Leningradu, który nie nadąża za resztą - jest zaniedbany i nienowoczesny. Wasza technologia jest przestarzała, wydajność niska, a jakość nie do przyjęcia. Czy tak powinien wyglądać przemysł lekki Leningradu?" W przemówieniu tym Gorbaczow jeszcze dalej posunął krytykę radzieckiej gospodarki, kiedy podkreślił braki planowania centralnego w zderzeniu z rzeczywistością. Ostro skrytykował sposób zarządzania gospodarką. "Weźmy na przykład remont mieszkania - powiedział - potrzebny jest ktoś, kto zrobi to jako fuchę, i kto ukradnie dla was materiały ze swojej budowy. Okradnie wtedy państwo. Trzeba ruszyć głową towarzysze, chodzi o nasze wspólne dobro!". Przemawiając do czł ków partii Gorbaczow podał przykład mieszkania, ale w rzeczywistości myślał o odremontowaniu całej gospodarki Związku Radzieckiego. Swoich doradców zachęcał do wcielania w życie nowych idei. Na posiedzeniu Biura Politycznego, które zebrało się, by rozpatrzyć projekt planu na następną pięciolatkę, Gorbaczow zaakceptował jednak ustalenia głęboko tkwiące w starych mechanizmach. "Poczułem się dotknięty - powiedział później jeden z jego doradców ekonomicznych Abel Aganbegian - nie mogłem zrozumieć, jak on mógł to zaakceptować? A kiedy zapytałem go o to, dał mi interesującą odpowiedź: a co miałem zrobić? Stanęli murem! Miał oczywiście na myśli stare Biuro Polityczne - Griszyna, Kunajewa i Szczerbi- ckiego. Czego można się było po nich spodziewać?" Gorbaczow potrzebował Biura Politycz- nego, z którym mógłby współpracować. Wielu jego dotychczasowych członków musiało zatem odejść i na pierwszy ogień poszedł oczywiście Griszyn. Był on jednak wciąż zbyt silny, aby można go było łatwo usunąć, dlatego zdecydowano się na zastosowanie znanej metody: II sekretarz Ligaczow rozpoczął kampanię podkopywania autorytetu Griszyna w Moskwie. Przeprowadzono szereg kontroli na budowach stolicy, których celem było zbadanie jakości konstrukcji. Przez kilkanaście lat Griszyn zbierał same pochwały - teraz zaczęto wysuwać przeciwko niemu krytyczne uwagi. "Oczywiście - skarżył się potem Griszyn - jeżeli chce się znaleźć jakieś usterki, to się je zawsze znajdzie: zebrali dowody na polecenie Ligaczowa, żeby mnie skompromitować". Pod koniec roku Gorbaczow zorientował się, że pozycja Griszyna jest wystarczająco słaba i na jego wniosek, 24 grudnia 1985 r. na plenum moskiewskiego komitetu partii odwołano Griszyna z funkcji szefa tej organizacji, a w jego miejsce wybrano byłego I sekretarza Komitetu Obwodowego partii w Swierdłowsku, a od kilku miesięcy sekretarza KC ds. budownictwa, rówieśnika Gorbaczowa, Borysa Jelcyna. Jako I sekretarz moskiewskiego komitetu partii, Jelcyn - co oczywiste - wszedł również do Biura Politycznego KC KPZR w randze zastępcy członka. 339 25 lutego 1986 r. w Kremlowskim Pałacu Zjazdów zebrał się XXVII Zjazd KPZR. Przygotowania do tego najwyższego forum partyjnego trwały już od dawna, ale dopiero ' posiedzenia plenarne z kwietnia i października 1985 r. nadały im nowy wymiar. Uchwalono następujące dokumenty programowe: Statut KPZR (z proponowanymi zmianami), dokument pod nazwą "Główne kierunki rozwoju społeczno-gospodarczego ZSRR na lata 1986-1990 i w okresie do 2000 roku", oraz Program KPZR (projekt nowej redakcji). Wszyscy oczekiwali, sądząc po wystąpieniach Gorbaczowa na kwietniowym plenum KC w 1985 r., ; kiedy po raz pierwszy zadeklarował potrzebę "pierestrojki" i "głasnosti", że będzie to zjazd nie tylko antybreżniewowski, ale naprawdę okaże się zjazdem wielkich reform i istotnych przeobrażeń. Istniały jednak co do tego i poważne wątpliwości, gdyż sprzeciwiały się temu znaczące siły: wielomilionowa biurokracja partyjno-państwowa, wszechmocna policja polity- czna i breżniewowska stara gwardia. Wszyscy ci przeciwnicy reform wiedzieli doskonale, że w ostatecznym rozrachunku doprowadzą one do ograniczenia ich władzy i utraty przywilejów ' materialnych. Także sytuacja w okresie bezpośrednio przed zjazdem nie nastrajała optymi- ; l stycznie. XXVII Zjazd wyznaczony został w 30 rocznicę historycznego XX Zjazdu, na którym Chruszczow ujawnił zbrodnie Stalina. Taka zbieżność dała zachodnim obserwatorom powód do spekulacji, że pierwszy zjazd Gorbaczowa również będzie historyczny jako swego rodzaju zwieńczenie procesu przezwyciężania stalinizmu w życiu duchowym kraju i początek prawdziwych przemian w systemie politycznym ZSRR. Wymownej odpowiedzi na takie oczekiwania udzielono na Kremlu na kilka dni przed otwarciem zjazdu w zamieszczonych j w "Prawdzie" i w "Izwiestiach" artykułach napisanych ku czci innego "historycznego" I jubileuszu - dziewięćdziesięciolecia urodzin naczelnego szefa duchowej inkwizycji epoki Stalina - Andrzeja Żdanowa. "Na Zachodzie ciągle zapominano - napisał w jednej ze swych książek Abdurachman Awtorchanow - że bolszew m przypominał kameleona zdolnego zmienić kolor, oblicze, a nawet język odpowiednio do zmian środowiska politycz- nego, o ile wymagały tego jego cele strategiczne. W jednym był absolutnie stały: w niezmien- j ności swej totalitarnej istoty". Istnieją jednak obiektywne procesy historyczne, które mogły się wymknąć nawet spod kontroli polityków komunistycznych, jeżeli okazaliby niefrasobliwość. ' Tak właśnie było z Gorbaczowem. W materiałach XXVII Zjazdu KPZR przyjęto po- :A stanowienia, których intencją było tylko wstrząśnięcie systemem zarządzania gospodarką z epoki Breżniewa, ale które niosły w sobie niebezpieczeństwo powstania i rozwoju ' niekontrolowanych procesów. A system ten - jak już wielokrotnie podkreślaliśmy - był w istocie kontynuacją ortodoksyjnie stalinowskich metod w tym sensie, że aparat partyjny nie " tylko nadzorował politycznie, ale faktycznie zastępował aparat państwowy w operacyjnym I , , ii kierowaniu wszystkimi procesami ekonomicznymi w mieście i na wsi. W ten sposób partia działała przeciwko sobie i skutecznie przywiodła gospodarkę w ślepy zaułek. Wyprowadzić ją z niego mogły nie zwykłe reformy, a nawet radykalne zmiany w istniejącym systemie " zarządzania, a tylko rewolucja polityczna i ekonomiczna wprowadzająca mechanizmy i rynkowe. To jednak wymagało wyrugowania ideologii z procesu gospodarczego i rezygnacji i z "kierowniczej" roli partii. Innymi słowy, konieczne było oddzielenie partii od państwa. Tymczasem, przynajmniej w założeniu, "reformy" Gorbaczowa miały pójść dokładnie w przeciwnym kierunku. Polityka wewnętrzna Gorbaczowa była więc próbą zaradzenia zjawiskom kryzysowym = przez wzmocnienie podstaw systemu komunistycznego. Reżim początkowo wierzył, że problemy kraju uda się rozwiązać za pomocą zwykłych metod komunizmu: represji, kampanii na rzecz zwiększenia dyscypliny i zwykłego woluntaryzmu. Jednak te klasyczne leninowskie praktyki pogorszyły tylko sytuację i partia stanęła przed przykrą koniecznością przyznania, że tradycyjne metody nie są już skuteczne i że gdzie indziej należy szukać wyjścia z sytuacji. 340 Gorbaczowowską "pierestrojkę" można zatem podzielić na dwa okresy: okres lat 1985-1986, kiedy starano się kontynuować andropowowską politykę przywracania porządku i dyscy- pliny, i drugi, kiedy reżim nie czyniąc żadnych ustępstw w dziedzinie polityki dokonywał kolejnych improwizacji, desperacko starając się zmobilizować społeczeństwo odgrodzone murem obojętności. Celem pozyskania społeczeństwa dla reformatorskich poczynań ekipy Gorbaczowa władze podjęły ryzyko "głasnosti". W historii ZSRR "głasnost" nie była niczym nowym. Leninjuż w 1918 r. rzucił hasło "głasnosti", które wyraził w następujących słowach: "Musimy zmienić prasę i zmienimy ją przy pomocy zwykłego systemu przekazywania informacji, walcząc z burżuazyjnymi kłamstwami, wykorzystując nowy oręż - reedukację ekonomiczną mas; oręż, który nauczy masy, jak należy uregulować proces pracy na nowy sposób... Wprowadzenie głasnosti w tej dziedzinie będzie oczywiście ogromną reformą i posłuży do pobudzenia szerokich mas do osobistego uczestnictwa w rozwiązywaniu problemów, które je najbardziej dotykają". Ale dla ekipy Gorbaczowa "głasnost" - według "Literaturnoj Gaziety" z 8 października 1987 r. - miała też stanowić jedną z form kontroli społecznej; w szczególności zaś dla władz centralnych miała być środkiem pozwalającym kontrolować reakcje władz lokalnych, służyć do wykrywania przeciwników "pierestrojki", to jest tych, którzy nie podążali za "linią partii". "Głasnost" odgrywała główną rolę w ofensywie przeciwko aparatowi, w walce partii o odzyskanie rzeczywistej władzy w społeczeństwie, wymierzona bowiem była także przeciwko wszelkiemu "formalizmowi" - tej - jak to ujęła Fran,oise Thom w swej książce pt. Czas Gorbaczowa - "barierze pozorów, fałszowanych statystyk, wymyślanych rekordów, raportów o fikcyjnym wykonaniu zadań, za którą społeczeństwo kryło się przed nieustanną ekspansją partii". "Reżim Gorbaczowa zrozumiał również - napisała w innym miejscu Thom - jak ważne było pozyskanie intelektualistów ze względów politycznych - zarówno polityki wewnętrznej, jak i zagranicznej. Wewnątrz trzeba było stworzyć coś w rodzaju <> w chwili, gdy partia przygotowywała się do nowej ofensywy przeciwko społeczeństwu, tym razem w imię podniesienia wydajności pracy". W tym kontekście "głasnost" miała oderwać inteligencję od aktualnego stanu świadomości społecznej i postawić barierę pomiędzy nią a ludem. Wszelako - jak się wydaje - taka polityka odniosła większy sukces w stosunku do ograniczonych zresztą odłamów emigracji niż w kraju. "Głasnost" miała także zaprzeczyć ciągłości i pokazać całkowite odseparowanie się "ery pierestrojki" od starego porządku. Miała ona przekonać obywateli radzieckich do aktualnej polityki partii i wciągnąć społeczeństwo radzieckie do współpracy z reżimem. "Głasnost" potrzebna była również dla odzyskania przez partię wpływów ideologicznych utraconych w czasach Breżniewa i rozpoczęcia nowej ofensywy w tej dziedzinie zarówno wewnątrz, jak i na zewnątrz ZSRR. "Ze względu na rozwój komunikacji świat staje się coraz mniejszy - wyjaśniał jeden z głównych teoretyków "głasnosti" Aleksander Jakowlew - i coraz bardziej współzależny. Wyobrażać sobie, że możliwe jest w tym świecie stworzenie wyizolowanego obszaru odciętego od wpływów zewnętrznych i bierne pozostawanie tam, jest nie tylko popadaniem w iluzję, ale także skazywaniem się z góry na klęskę. Sami musimy być aktywni, musimy zająć pozycję ofensywną, która będzie gwarantować nam absolutne pierwszeństwo nie tylko w naszym domu, ale także będzie systematycznie wzmacniała nasze znaczenie w świecie zewnętrznym". Zatem "głasnost" miała na celu zneutralizowanie wpływów zachodnich - z jednej strony przez pozbawienie Zachodu wyłączności infor- mowania, a z drugiej strony przez wykorzystanie zachodnich środków przekazu dla radzieckiej propagandy zasypując je sensacyjnymi informacjami, które tamtejsze mass media starały się upowszechniać u siebie i w całym bloku radzieckim. Dzięki temu Zachód przestał się interesować opozycją w ZSRR, skupiając swoją uwagę na intrygach w Biurze Politycznym, 341 na prawdziwych lub domniemanych intencjach Gorbaczowa i jego zatargach z "konserwaty- stami". Jednym słowem, dzięki "głasnosti" reżim chciał odzyskać monopol na informacje dotyczące ZSRR, monopol, który w latach siedemdziesiątych został mu odebrany przez dysydentów. Jeden z najbliższych współpracowników Gorbaczowa, Eugeniusz Primakow, streścił to w jednym zdaniu: "Jest to najlepszy sposób wywierania wpływu na opinię publiczną u nas i na Zachodzie". Pierwszą oznaką wdrażania do praktyki życia idei "pierestrojki" była wydana w maju 1986 r. ustawa o zakazie wydawania nielegalnych czasopism, wprowadzenie tzw. "gosprio- mki" (była to niezależna od przedsiębiorstw produkcyjnych komisja kontroli powołana do sprawdzania jakości produkcji) i rozpoczęcie kampanii antyalkoholowej. Te właśnie elementy "pierestrojki" były kulminacyjnym punktem kampanii na rzecz przywracania porządku i dyscypliny. Ustawa o zakazie wydawania czasopism nielegalnych miała na celu zlik- widowanie gospodarki "drugiego obiegu". Pozwalała ona na ściganie wszystkich osób, które czerpały dochody z nieoficjalnych źródeł zatrudnienia - tych wszystkich, którzy wykonywali niezarejestrowaną działalność zawodową. Celem tej ustawy było skanalizowanie całej energii wykorzystywanej w nieoficjalnym sektorze gospodarczym i sprowadzenie jej do sektora państwowego. Drugim posunięciem związanym z likwidacją prowadzonej "na czarno" działalności gospodarczej była legalizacja w listopadzie 1986 r. "indywidualnej działalności gospodarczej" i ustawa dotycząca spółdzielczości wydana już w drugim okresie "pierestrojki", w czerwcu 1988 r. W ustawie tej władzom chodziło między innymi o wprowadzenie do życia gospodarczego warstw dotychczas nieaktywnych: emerytów, kobiet pozostających w domu, studentów i uczniów. Oprócz tych zasadniczych kroków, w pierwszym okresie "pierestrojki" władze podjęły szereg innych decyzji, takich jak: walkę z "pasożytami" (rezolucja z 10 czerwca 1986 r.), zróżnicowanie zarobków w zależności od rentowności (dekret z 17 września 1986 r.), które między innymi miały na celu "zwiększenie roli kolekty u w ocenie pracy robotników", czy wprowadzenie systemu trójzmianowego w zakładach pracy (dekret z 13 lutego 1987 r.). Początkowo społeczeństwo radzieckie pozytywnie odniosło się do kampanii na rzecz przywracania porządku i dyscypliny, pońieważ podzielało iluzję podsycaną przez Gor- baczowa w 1985 r., wedle której wystarczyło zmusić każdego do właściwego wykonywania swoich obowiązków, aby system w końcu zaczął funkcjonować. Wszelako to sprzyjające polityce Gorbaczowa nastawienie zmieniło się, kiedy tylko ludzie zdali sobie sprawę, że sankcje i środki przymusu administracyjnego dotykają nie tylko przejawów patologii systemu społeczno-gospodarczego, ale całego radzieckiego społeczeństwa. To niezadowolenie wzrosło jeszcze na widok pustych sklepów i targowisk. W 1986 r. kryzys zaostrzył się. Władze zrozumiały, że stosowanie tradycyjnych metod staje się niebezpieczne dla nich samych, zwłaszcza od kiedy radziecki świat pracy zaczął się bronić za pomocą nieogłoszonego strajku (przede wszystkim wielkie strajki górników). W tej sytuacji kierownictwo partii uświadomiło sobie, że sytuacja jest poważna i zdecydowało się ustąpić: na plenum KC w lutym 1987 r. Gorbaczow po raz pierwszy powiedział o "pierestrojce systemu politycznego". W drugim etapie "pierestrojki" wśród ekonomicznych środków działania należy wymienić przede wszystkim dwie ustawy: o przedsiębiorstwach (z lipca 1987 r.) oraz o kołchozach i przemyśle spożywczym (z września 1987 r.). Ustawa o przedsiębiorstwach, mimo iż zawierała takie terminy, jak "autonomia", "samofinansowanie", "ekonomiczna metoda zarządzania", "samodzielne zarządzanie", w praktyce niczego nie zmieniała, ponie- waż przedsiębiorstwa mogły rozporządzać swoją produkcją dopiero po wypełnieniu zobowią- zań wobec państwa, które nadal były ustalane zarówno przez "Gospłan", jak i przez ministerstwa. Musiało ono podporządkować się "liczbom kontrolnym" i "wskaźnikom" narzucanym z góry oraz ustanawianym przez państwo cenom. W dziedzinie rolnictwa postanowiono, że kołchozy i przemysł spożywczy muszą przejść na system samofinansowania 342 do końca 1989 r. Ustawa pozwalała też na długoterminową dzierżawę gruntów (była to zapowiedź długoterminowej dekolektywizacji rolnictwa - z takimi konstatacjami można się przynajmniej spotkać w niektórych tekstach), a władze lokalne zobowiązywała do ustalania limitów gruntów znajdujących się w rękach indywidualnych i do reglamentowania prywatnej hodowli. Pewną innowacją było przyznanie chłopom prawa posiadania koni lub wołów jako siły pociągowej na działkach przyzagrodowych, pod warunkiem że zwierzęta te będą jednocześnie mogły być wykorzystywane w sektorze państwowym. Dekret przewidywał również, że prywatna produkcja rolnic2a może być sprzedawana przede wszystkim w pań- stwowej sieci handlowej, co nie było dobrym prognostykiem na przyszłość. Duże nadzieje wiązano ze wspomnianą już ustawą z 8 czerwca 1988 r. dotyczącą spółdzielczości pracy. Dość liberalny w swej treści tekst ustawy gwarantował nienaruszalność własności spółdzielczej i nieingerencję państwa w jej działalność gospodarczą, ale równocześ- nie zawierał jeden znaczący artykuł, który mówił o dominującej pozycji organizacji partyjnych w zarządzaniu spółdzielniami, Komsomołu i związków zawodowych. Oprócz tego, mimo iż spółdzielnie mogły samodzielnie ustalać swoje plany produkcyjne, to w każdym przypadku były zobowiązane koordynować je z lokalnymi, państwowymi jednostkami planowania. Podsycana przez władze nadzieja, że spółdzielnie poprawią zaopatrzenie rynku i sytuację konsumentów, nie sprawdziła się. Społeczeństwo rzadko korzystało z usług spółdzielni ze względu na wysokie ceny. Nadto spółdzielnie wolały podpisywać duże kontrakty z przed- siębiorstwami państwowymi niż zadowalać się małymi zyskami na rynku bieżącego spożycia. Te nieprzewidziane zależności między sektorem państwowym a spółdzielczym skłoniły władze do wydania 5 stycznia 1989 r. rezolucji, która miała na celu wcielenie spółdzielni do sektora gospodarki państwowej. Tak więc wbrew gorbaczowowskim zapewnieniom gospodarka radziecka nadal podążała w starym kierunku. W poszuki jvaniu bardziej skutecznych rozwiązań kierownictwo KPZR zdecydowało się na zwołanie XIX Konferencji partyjnej, która odbyła się w dniach 28 czerwca - 1 lipca 1988 r. (poprzednia XVIII Konferencja odbyła się w lutym 1941 r.!). W toku burzliwych dyskusji starano się znaleźć drogi wyjścia z beznadziejnej sytuacji. W jednym z wystąpień stwierdzono bez ogródek, że wzrost "produktu narodowego" brutto w okresie "pierestrojki" był niższy niż w latach dziesiątej i jedenastej pięciolatek określanych mianem "stagnacji". "W naszych dążeniach do przełamania starego mechanizmu gospodarczego nie staraliśmy się stworzyć czegoś nowego, bardziej skutecznego - powiedział jeden z delegatów - zadowoliliśmy się na razie zmianą szyldów zdobiących najwyższe stopnie aparatu administracyjnego". "Dopiero teraz zdajemy sobie sprawę z rozmiarów klęski naszej gospodarki" - wyraził się inny delegat. Istotnie, XIX Konferencja KPZR stwierdziła, że niemożliwe było wprowadzenie nowego NEP-u. W 1921 r. wystarczyło, że partia zgodziła się na pewne samoograniczenia, by społeczeństwo odbudowało swe siły, ponieważ nie było całkowicie wyniszczone. W 1987 r. KPZR próbowała zrobić to samo co wtedy, ale nie dało to żadnego rezultatu. W obliczu fiaska "pierestrojki" w gospodarce, Gorbaczow wysunął potrzebę "pierestroj- ki w nadbudowie" pod hasłem "pluralizmu socjalistycznego". Zgodnie z dialektyką postępowania bolszewików, w myśl tego pojęcia można było obarczać współodpowiedzialnoś- cią za nieudolność komunistycznego zarządzania całe radzieckie społeczeństwo. "W oczach wielu - powiedziano między innymi na wspomnianej wyżej XIX Konferencji partyjnej - partia zajęła miejsce organizacji i agend państwowych i rządowych przejmując na siebie ich funkcje. Jednocześnie bierze ona na siebie wszelkie skargi pracowników na działalność tych organizacji państwowych, rządu, organizacji gospodarczych i społecznych. Partia pozwala im chować się w jej cieniu, przyzwyczaja do niedecydowania o niczym, do tego, że nie należy od nich niczego oezekiwać... Nagle całe niezadowolenie spada na barki partii". Ale wkrótce po 343 zakończeniu obrad konferencji, 20 lipca 1988 r. organ tejże partii "Prawda" napisała: "Partia u władzy nie może nigdy sama z siebie zrezygnować z kierowania rozwojem gospodarczym... ' Nie ma takiej kwestii ekonomicznej, społecznej, administracyjnej lub innej, która nie mieściłaby się w kompetencji partii". Zatem z tych dwóch cytatów wynika wyraźnie, że partia, starając się zrzucić część odpowiedzialności za stan gospodarki na społeczeństwo, sama nie miała zamiaru zrezygnować z najmniejszego nawet okruchu władzy. Kierownictwo partii zamierzało w związku z tym przekształcić instytucje państwowe i społeczne w takich wykonawców woli partii, które byłyby bardziej skuteczne niż w przeszłości, a które nie działałyby pod szyldem partii. Dotyczyło to przede wszystkim instytucji rad, które jako "organy państwowe i masowe organizacje ludności" mogły stanowić idealny pas transmisyjny od partii do mas. W dniu 1 października 1988 r. podczas przemówienia w Radzie Najwyższej j na temat konieczności podniesienia znaczenia rad w systemie radzieckim Michaił Gorbaczow I stwierdził: "Rady wezmą na swoje barki główny ciężar obowiązków państwa i w rzeczywisto- ści powinny stać się aktywnymi promotorami polityki partii w dziedzinie ekonomicznej, społecznej i narodowej". I Podobny mechanizm "zinstytucjonalizowanego piorunochronu" zastosowano również na szczycie państwa rozszerzając kompetencje Rady Ministrów. W rezultacie decyzji XIX Konferencji partyjnej utworzono też nowe ciało - Zjazd Deputowanych Ludowych, liczący 2250 miejsc, z czego 750 zarezerwowano dla przedstawicieli organizacji masowych: partii, Komsomołu, weteranów, organizacji kobiecych itd. Zadaniem Zjazdu miało być wybranie Rady Najwyższej, składającej się z dwóch izb. W ten sposób dotychczasowa Rada Najwyższa miała stać się nieco "odpartyjnioną" instytucją, aczkolwiek przyjęty dwustopniowy system wyborczy, niezgodny z dotychczasową praktyką, wzbudził w społeczeństwie wiele kontrower- sji. Z drugiej jednak strony nowe prawo wyborcze, pozwalające na reprezentację organizacji masowych, nie tylko partii, wprowadzało pewien element "demokracji". W warunkach radzieckich był to oczywisty kamuflaż, za pomocą którego usiłowano zapobiec przekształ- ceniu się kryzysu gospodarczego w kryzys polityczny. Innym kierunkiem "pierestrojki" była walka z aparatem i towarzyszące jej wzmocnienie osobistej władzy Gorbaczowa. Przejmowanie kontroli nad aparatem dokonywało się poprzez "głasnost" oraz czystki w partii i instytucjach rządowych. "Jeśli partia znajdzie w sobie dość siły, aby oczyścić swoje szeregi z kańerowiczów, gaduł i nierobów - pisała "Prawda" 8 maja 1988 r. - można będzie to nazwać prawdziwą pierestrojką". Jak pamiętamy, czystki rozpoczętojuż w 1983 r. w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych i do 1987 r. zwolniono z pracy ponad 180 tys. funkcjonańuszy wszystkich szczebli. W latach 1986-1987 wydalono z partii 327 tys. osób; w 1988 r. tylko 19,7"% sekretarzy szczebla regionalnego wywodziło się jeszcze z epoki Breżniewa, a 80"% ministrów było już mianowanych w czasach Gorbaczowa. Zasadniczym celem tej czystki - jak powiedziano - było "odbudowanie obrazu działacza komunistycznego jako człowieka czystego i uczciwego, a poprzez to - odbudowanie autorytetu najwyższych władz partii. Ważną rolę w radzieckiej "przebudowie" miał odegrać - zapewniał Gorbaczow w czerwcu 1987 r. - "jeden globalny system kontroli wyposażony w pełnię praw nad całym terytońum". "Jedynym pewnym sposobem zniszczenia biurokracji - napisano w "Prawdzie" 24 sierpnia 1988 r. - jest wybór i rotacja kadry kierowniczej, natychmiastowe przejście na , system, w którym wszyscy wykonywaliby funkcję kontroli i nadzoru, gdzie wszyscy czasowo byliby biurokratami tak, aby nikt nie mógł stać się biurokratą na zawsze". Tak właśnie należało pojmować słynną "demokratyzację" Gorbaczowa, w której nie chodziło o właściwy rozwój idei reprezentacji społeczeństwa, ale o sprawiedliwy podział wśród niego funkcji kontrolnych. Słaba kontrola odgórna miała być wzmocniona przez o wiele bardziej skuteczny oddolny nadzór. W istocie była to próba nawiązania do tradycji Inspekcji Robotniczo- 344 -Chłopskiej stworzonej przez Lenina w 1919 r. do zwalczaniabiurokracji, a następnie wchło- niętej przez Komisję Kontroli Partyjnej. Teraz owa instytucja miała przyjąć nazwę Komitetu Kontroli Ludowej ZSRR, którego kierownictwo zamierzano powier2yć wice- przewodniczącemu Rady Najwyższej. W ten sposób, już po objęciu przez Gorbaczowa funkcji przewodniczącego Prezydium Rady Najwyższej w październiku 1988 r., Komitet Kontroli Ludowej miał się stać instrumentem jego osobistej władzy w państwie. Owa leninowska idea kontroli leżała u podstaw prawie wszystkich modyfikacji instytu- cjonalnych Gorbaczowa, które na Zachodzie błędnie interpretowano jako drogę do demo- kratyzacji. Potrzebę "demokratyzacji" stosunków wewnątrzpartyjnych Gorbaczow wysunął już jesienią 1986 r. podczas wizyty w Krasnodarskim Kraju. Goszczący Gorbaczowa miejscowy sekretarz partii, Iwan Połozkow, był jednocześnie znaczącą figurą w Komitecie Centralnym KPZR. Zamiar przeprowadzenia demokratycznych wyborów na wszystkie stanowiska partyjne godził w wygodne życie jego i jemu podobnych. "Byłem pczekonany i powiedziałem to Gorbaczowowi - zwierzał się później Połozkow - że jeżeli przeforsujemy wybory z większą liczbą kandydatów, to nie wyniknie z tego nic dobrego. Lokalni sekretarze partii byli zadowoleni z dotychczasowej formy wyborów: jeden kandydat na jedno miejsce i żadnych problemów". W biurze Połozkowa Gorbaczow spotkał się z szefami lokalnych komitetów partyjnych, którym przedstawił swoje argumenty: "Pierestrojka może się udać tylko wtedy, kiedy partia całkowicie się zdemokratyzuje. Ale kiedy ludzie zorientują się, że KC podejmuje tylko półśrodki - musimy się liczyć z konsekwencjami. Czeka nas wielkie rozczarowanie". Obecni na sali inaczej jednak rozumieli "pierestrojkę": "Wielu z was doskonale wie, czym jest pierestrojka - oznajmił im Gorbaczow - wie też co to dla nich oznacza i dlaczego są jej przeciwni. Znamy tych ludzi, obserwujemy ich w działaniu. Na każdym kroku krzyczą o pierestrojce, ale - powołując się na szlachetne ideały - starają się ją hamować. Prędzej czy później naród rozprawi się z nimi". Członkowie partii zdawali sobie sprawę, że demokratyczne wybory byłyby podzwonnym dla nieograniczonej władzy lokalnych notabli - ich bezpieczne "twierdze" musiałyby zostać naruszone. Gorbaczow postanowił przedstawić szczegóły swojego planu na najbliższym posiedzeniu Komitetu Centralnego, 27 lutego 1987 r., który miał się zebrać na Kremlu, by zaakceptować lub odrzucić jego propozycję. Według tego projektu wyżsi funkcjonariusze mieli być odtąd wybierani a nie mianowani - było więc prawdopodobne, że większość z nich straci swoje stanowiska. Posiedzenie było burzliwe, atmosfera napięta, na sali obrad zapanował zamęt. Doszło do pierwszych otwartych ataków na Gorbaczowa. W obliczu oporu konserwatystów Gorbaczow wycofał się i zaprzestał prób forsowania wolnych wyborów na forum Komitetu Centralnego. Nie zrezygnował jednak z "demokratyzacji" przedstawicielskich instytucji państwa. Właśnie wtedy zaczęła się prawdziwa walka o "pierestrojkę", która miała potrwać dłuższy czas i w zasadzie do końca istnienia ZSRR nie została zakończona. W maju 1987 r. wyraźniejuż zarysowały się linie walki. "Pierestrojkę" zwalczali nie tylko konserwatyści, ale także radykałowie, którzy głosili, że starymi metodami niewiele się zdziała. Pierwszy ze składu głęboko podzielonego Biura Politycznego wyłamał się Borys Jelcyn. "Miałem wówczas wrażenie - powie później - że pierestrojka jest jeszcze możliwa, ale byłem przekonany, że tylko w ścisłej więzi z masami". Konserwatyści zaś twierdzili, że "najważniejsza jest partia". Przewodził im Jegor Ligaczow, prawa ręka Gorbaczowa, wówczas u szczytu władzy. Konflikt między zwolennikiem partii Ligaczowem a populistą Jelcynem mógł zdominować Kreml politycznie. Zresztą wkrótce konflikt ten wzrósł do tego stopnia, że w listopadzie 1987 r. Jelcyn został wydalony z Biura Politycznego i odwołany z funkcji pierwszego sekretarza Komitetu Miejskiego partii w Moskwie ("obdarzono" go stanowiskiem.pierwszego zastępcy przewodniczącgo Państwowego Komitetu Budownictwa w randze ministra). 345 Szczytowym momentem walki Gorbaczowa z aparatem były wybory do Zjazdu Deputowanych Ludowych, które odbyły się 26 marca 1989 r. Zapowiedziana podczas XIX Konferencji partyjnej i ogłoszona pod koniec 1988 r. ordynacja wyborcza do Zjazdu od samego początku wywoływała ostrą krytykę środowisk opozycyjnych, zwolenników "piere- strojki", jak i jej przeciwników, którzy nie mogli pogodzić się z odejściem od zasady "jeden człowiek - jeden głos". Wiele wątpliwości wzbudzał również sposób, w jaki mieli być rejestrowani kandydaci przez lokalne komisje wyborcze, których skład nie został prawnie określony, co stwarzało szerokie pole do manipulacji. Niejasną pozostawała też rola wyłonionego w ten sposób Zjazdu: czy ma on posiadać prawo inicjatywy ustawodawczej, czy też nie? A może jego głównym zadaniem miało być tylko wybranie ze swego grona Rady Najwyższej? A jeżeli tak, to według jakich zasad ma się odbyć ta elekcja? Rzeczywiście, w tych wszystkich zasadniczych kwestiach ordynacja wyborcza nie była przejrzysta i mogła wzbudzać wiele kontrowersji. Jeszcze ostrzejszą krytykę wywołał przebieg kampanii wyborczej, podczas której władze używały różnych sposobów, by wyeliminować nie zasługujących na ich zaufanie kandydatów. Aliści niespodziewanie dla aparatu partyjnego takie manipulacje wywołały w wielu miej- scowościach ostre reakcje lokalnych społeczności, które spontanicznie powoływały tzw. komitety "Wybory 89", wspierające kandydatów traktowanych nieprzychylnie przez aparat partyjny. W wielu miastach odbyły się demonstracje, wiece, a nawet strajki przeciwko machinacjom władz. Wszędzie tam, gdzie wyborcy mieli możliwość okazania swego niezado- wolenia z kierownictwa partii - możliwość tę wykorzystali. Zdarzało się, że w okręgach wyborczych, gdzie występował tylko jeden kandydat-członek partii, nie udało się mu zebrać wymaganych 50"% głosów. Największe możliwości dokonania wyboru mieli głosujący w republikach bałtyckich, gdzie powstały tzw. "Fronty Ludowe" skutecznie rywalizujące z KPZR. Ostatecznie - mimo iż Gorbaczow i jego zwo nnicy słusznie uznali wynik wyborów za zwycięstwo partii z uwagi na fakt, że 85% deputowanych było członkami KPZR - to w istocie wybory dowiodły politycznej klęski wielu konserwatystów. Doprowadziły one bowiem do upadku niemałej liczby prominentnych funkcjonariuszy KPZR, przy równocze- snym wyborze w poczet deputowanych, wprawdzie nielicznych, kandydatów niezależnych. Znaleźli się wśród nich Andrzej Sacharow (w grudniu 1986 r. powrócił z zesłania z Gorki) ) i Borys Jelcyn, który uzyskał ponad 85% głosów. Względny sukces wyborczy KPZR zawdzięczała ordynacji wyborczej, manipulacjom oraz skutecznej kontroli nad przebiegiem wyborów w wielu rejonach ZSRR, zwłaszcza w Azji Środkowej. W rezultacie wśród deputowanych, w porównaniu z poprzednią Radą Najwyższą, wzrosła liczba osób będących członkami wyższych i średnich szczebli administracji partyjno- -państwowej (z wyjątkiem członków rządu, którzy zostali wykluczeni z ciała ustawodaw- ;! , czego). Już pierwsza sesja Zjazdu, która odbyła się w dniach 25 maja - 9 czerwca 1989 r., wykazała, że niezależni deputowani stanowili niecałe 15% ogólnej liczby posłów. Deputowani ci w zasadzie dysponowali pewną swobodą wypowiedzi, ale kiedy z niej korzystali lub kiedy ; ' trzeba było podejmować ważne decyzje, ich głosów nie brano pod uwagę. Tak było na . przykład przy wyborze Gorbaczowa na przewodniczącego obrad Zjazdu, czy w przypadku wyborów 542 osobowej Rady Najwyższej, której członkowie w rzeczywistości zostali wyselekcjonowani przez delegacje regionalne, kierowane przez wysokich urzędników partyj- nych, a następnie ich listę przedstawiono Zjazdowi. Tego rodzaju praktyki wywołały wśród niektórych deputowanych krytyczne komentarze, jak ten ze strony Sacharowa, który i zauważył: "Obawiam się, że stworzona w ten sposób Rada Najwyższa będzie tylko parawanem maskującym realną władzę przewodniczącego oraz aparatu partyjno-pań- stwowego". Do Rady Najwyższej nie zostali wybrani najbardziej znani deputowani wywodzą- cy się z kręgów niezależnych, w tyxi; Andrzej Sacharow (Sacharow zmarł w grudniu 1989 r.). 346 Ciekawy był natomiast przypadek Jelcyna, który również nie został wybrany, ale wszedł do Rady Najwyższej w miejsce delegata z Krasnojarska, Aleksieja Kazannika, który oddał mu swój mandat (Jelcyna wybrano przewodniczącym Komitetu Rady Najwyższej ZSRR ds. budownictwa i architektury, w związku z czym został on również członkiem Prezydium Rady Najwyższej). Zwycięstwo aparatu partyjnego na Zjeździe stanowiło zapowiedź dalszej destabilizacji wewnętrznej państwa. Wspierająca dotąd Gorbaczowa, otwarcie bądź półoficjalnie, "liberal- na" inteligencja utraciła co do niego wszelkie zhidzenia i zdecydowała się polegać raczej na swych własnych siłach niż na "reformatorskich" elementach w kierownictwie partii. Przed- stawiciele ruchów narodowych zdali sobie sprawę, że nie mogą się spodziewać większego poparcia w Moskwie. Zwykli ludzie zaś z rozczarowaniem stwierdzili, że Zjazd niczego nie załatwił, że przemówienia nie pociągały za sobą żadnych czynów, i - jak to wyraził Sacharow - "nie dokonało sig przesunięcie władzy z partii do Rad". Wszystko to prowadziło do wzrostu radykalizmu wśród narodów ZSRR, który znajdował różne sposoby wyrazu: w strajkach robotników, w żądaniach publikacji Sołżenicyna, w coraz śmielszych żądaniach Frontów Ludowych w republikach, czy w utworzeniu się "międzyregionalnej grupy deputo- wanych ludowych" na Zjeździe. Właśnie w dniach 29-30 lipca 1989 r. odbyło się w moskiew- skim Domu Kina pierwsze posiedzenie grupy międzyregionalnej, której jednym ze współ- przewodniczących został Borys Jelcyn. Forum to wysunęło alternatywny wobec partii program dotyczący wszystkich dziedzin życia państwa i społeczeństwa. Znaleźć w nim można było między innymi żądanie likwidacji monopolu własności państwowej i uznania własności prywatnej, ziemi dla chłopów, likwidacji wszystkich ograniczeń samodzielności ekonomicznej i finansowej przedsiębiorstw i kolektywów pracowniczych, decentralizacji władzy oraz gospodarczej i realnej niezależności republik. Mówiono też o wolności słowa, wyznania, swobodzie praktyk religijnych, ograniczeniu władzy KGB, wprowadzeniu systemu wielopar- tyjnego itp. Tak więc gorbaczowowska reforma polityczna miast doprowadzić do "wzmocnienia roli partii jako przywódcy politycznego", w rzeczywistości wpłynęła na osłabienie ucisku, w jakim KPZR trzymała społeczeństwo. Oczywista stała się niepopularność partii w społeczeństwie: "Kiedy mówi się o jakimś urzędniku rządowym czy partyjnym - skarżył się jeden z rozgoryczonych funkcjonańuszy - ludzie zaraz myślą o nim jako o beznadziejnym biurokracie czy idiocie". Nastąpiło przyspieszenie rozpadu starych struktur i tego procesu nic już nie mogło powstrzymać. W ogromnym kraju narastały konflikty narodowościowe: w styczniu 1990 r. armia radziecka dokonała pacyfikacji stolicy Azerbejdżanu, Baku, w rezultacie czego zginęło 150 osób. Załamanie się reżimów komunistycznych w państwach "bloku" oraz rozwój wydarzeń w kraju doprowadziły do sytuacji, w której partia została wreszcie zmuszona do wyrzeczenia się - przynajmniej formalnie - monopolu władzy. Nastąpiło to pod presją liberalnego skrzydła partii na plenum KC KPZR w marcu 1990 r. W to miejsce, 10 marca, Zjazd Deputowanych Ludowych powołał Michaiła Gorbaczowa na nowo utworzone stanowisko prezydenta państwa. W listopadzie zaś tegoż 1990 r. decyzją Rady Najwyższej przyznano mu możliwość wydawania dekretów (było to jak się wyraził Borys Jelcyn - "przekształcenie prezydentury w dyktaturę"). Jeżeli wiosną 1990 r. przewagę w partii uzyskali liberałowie, to jesień i zima przyniosły zmianę układu sił. W dużym stopniu było to wynikiem przyspieszonego, kolejnego XXVIII Zjazdu partii, który odbył się w dniach 2-13 lipca 1990 r. (znamiennym wydarzeniem poprzedzającym zjazd był "założycielski zjazd" Komunistycznej Partii Rosyjskiej Federacyj- nej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, który odbył się w czerwcu 1990 r. I skretarzem tej organizacji został znany nam już "konserwatysta" Iwan Połozkow). Referat programowy Gorbaczowa na ostatnim już zjeździe KPZR zawierał wyraźną intencję pogodzenia różnych 347 nurtów w partii. Dopuszczając dyskusję wewnątrzpartyjną, odrzucał możliwość tworzenia frakcji. Przeciwstawiał się postulatom usunięcia KPZR z wojska, urzędów państwowych i przedsiębiorstw, ale aprobował działanie w nich innych partii. Mówił o gospodarce rynkowej, ale jednocześnie zapowiadał utrzymanie partyjnego nadzoru nad gospodarką. Jego przemówienie przyjęto w ciszy, po czym nastąpił atak zapoczątkowany przez Ligaczowa, który skrytykował gorbaczowowskie reformy za "bezmyślny radykalizm i improwizację". Podniosły się również głosy żądające rozliczenia, a nawet ustąpienia kierownictwa partii. Początkowo delegaci powstrzymywali się jeszcze przed otwartym atakowaniem Gorbaczowa. Zamiast tego dobrali się do jego liberalnych współpracowników - do Aleksandra Jakowlewa i Eduarda Szewardnadze. W pełnym emocji wystąpieniu Jakowlew zdemaskował pewien artykuł, który jego krytycy kolportowali na zjeździe. W artykule tym znajdowały się między innymi takie słowa: "Potrzebny nam nowy Hitler, a nie Gorbaczow. Potrzebujemy zamachu wojskowego - Sybeńa czeka na tych, którzy rozpętali nieład pierestrojki". Szewardnadze krytykowano za to, że nie przeciwstawiał się odrywaniu Europy Środkowo-Wschodniej od komunizmu, za doprowadzenie do osłabienia siły militarnej ZSRR przez dopuszczenie do nadmiernych cięć w budżecie wojskowym. Narastające niezadowolenie konserwatystów wreszcie wybuchło - doszło do otwartej konfrontacji Gorbaczowa z szefami lokalnych organizacji partyjnych. Oskarżano go o wszystko: o upadek ZSRR, o załamanie się Układu Warszawskiego, o utratę państw bałtyckich, o upadek partii, o podważenie ideologii partii itp. Pomimo tych ataków Gorbaczow umocnił swoją pozycję na Zjeździe. Zdołał przerwać przesłuchania członków Biura Politycznego przez delegatów, opanował kilka ważnych komisji zjazdowych i ostatecznie zdobył poparcie milczącej większości, czego najlepszym dowodem był bezdyskusyjny wynik głosowania przy wyborze szefa partii. Doprowadził też do wyboru swojego kandydata na nowo utworzone stanowisko pierwszego zastępcy sekretarza general- nego, Włodzimierza Iwaszko, którego zwycięstwo nad główn, m pretendentem, Ligaczowem, było druzgocące (w następstwie tej klęski Ligaczow wystąpił z partii). Jednak miernik "reformatorskiego" nastawienia zjazdu, czyli deklaracja uchwalona na zakończenie obrad praktycznie nie zawierała żadnych konkretnych "reformatorskich" sformułowań. Co więcej, jej język, jak i niektóre tezy nie nastrajały optymistycznie (na przykład, że zdecydowana większość komunistów nie ponosi odpowiedzialności za zbrodnie stalinowskie, czy też gwałtowny atak na "wyprowadzanie" partii z zakładów pracy). XXVIII Zjazd partii rozczarował zatem reformatorów. Wprawdzie na zjeździe nie doszło do rozłamu, ale deklaracje niektórych przedstawicieli tzw. "Platformy Demokratycznej", że opuszczą partię i demonstracyjne wystąpienie z KPZR Borysa Jelcyna były ostrzeżeniem, że szeregi organizacji mogą się wkrótce znacznie przerzedzić. Jednym z głównych rezultatów zjazdu było wyraźne zarysowanie się dążenia do oddzielenia struktur partyjnych od państwowych. Utworzenie stanowiska zastępcy sekretarza generalnego dawało zaś Gor- baczowowi możliwość skupienia się na obowiązkach prezydenta. Osoby pełniące funkcje kierownicze w państwie - Ryżkow, Szewardnadze i szef KGB Władimir Kńuczkow - nie weszły do naczelnych organów partyjnych. W związku z tymi zmianami, ośrodek władzy w ZSRR zaczął się przesuwać z partii ku instytucjom państwowym. Zatem, mimo iż zjazd nie spełnił wielu oczekiwań, to jednak nie można powiedzieć, że w jego wyniku nic się w Związku Radzieckim nie zmieniło. Zmieniło się, i to nie mało - nastąpiło dalsze osłabienie partii, a wzrosła, przynajmniej formalnie, władza Gorbaczowa. Jednak w chwili tńumfu Gorbaczowa nieco blasku odebrał mu Borys Jelcyn, który złamał ostatnie tabu, ogłaszając wystąpienie z partii "dla - jak to sformułował - lepszego reprezentowania woli ludu będąc przywódcą republiki oraz dla dalszej możliwości lepszej współpracy ze wszystkimi partiami i organizacjami" (krótko przed XXVIII Zjazdem partii Borys Jelcyn został wybrany na stanowisko przewodniczącego Rady Najwyższej Federacji 348 Rosyjskiej). Było to w istocie porzucenie starych towarzyszy i dogmatów. Teraz, posiadając ; niezależną bazę władzy jako przywódca republiki rosyjskiej, Jelcyn mógł przyczynić się do ; obalenia siedemdziesięciu lat komunizmu w Rosji. Pięć lat pozornych reform niewiele dało Związkowi Radzieckiemu i widoczna porażka Gorbaczowa w obszarze gospodarki poważnie naruszyła jego reputację polityczną. Jelcyn natomiast uczynił krok naprzód: był orędow- nikiem radykalnego planu przejścia do gospodarki rynkowej. Plan Jelcyna polegał na odrzuceniu wielkiego bolszewickiego snu o uprzemysłowieniu. Ziemia i przemysł miały być sprywatyzowane - ponad siedemdziesiąt lat gospodarki komunistycznej miało zostać unicestwione i to w ciągu 500 dni (był to pomysł profesora Grigońja lawlińskiego). Gorbaczow zainteresował się tym planem i polecił swoim współpracownikom rozwinąć go w program gotowy do realizacji. Grupa specjalistów pod kierunkiem Stanisława Szatalina pracowała nad nim kilka dni w daczy Gorbaczowa pod Moskwą (w jej skład wchodzili ponadto: Mikołaj Pietrakow, Leonid Abałkin i Grigorij Jawliński). A wszystko to wbrew stanowisku premiera Ryżkowa, który podjął się opracowania własnego programu gospodar- czego z zachowaniem centralnego systemu sterowania gospodarką. W końcu sierpnia 1990 r. Gorbaczow spotkał się z Jelcynem ustalając wspólne podejście do zasadniczych punktów programu gospodarczego. Wkrótce na tym tle doszło do starcia między Gorbaczowem a Ryżkowem. Dla radykałów był to moment największej nadziei - wszystko wskazywało na to, że Gorbaczow zdecydował się wreszcie na prawdziwą reformę starego systemu. Ale Ryżkow i jego rząd nie czuli się do tego powołani. Termin realizacji "programu 500 dni" nadszedł, minął, i nic się nie wydarzyło. Miesiące wyczekiwania nie zapełniły sklepów, radykalne rozwiązania ponownie odłożono na półkę. Oficjalnie gospodar- ka rynkowa nadal pozostawała celem, ale skończyły się działania zmierzające do jej wprowadzenia. Jelcyn poczuł się zdradzony i zarzucił Gorbaczowowi, że jest zwolennikiem centrum w starym stylu. Porzucenie przez Gorbacz wa "programu 500 dni" należy kojarzyć z gwałtowną ofensywą sił konserovatywnych zagrożonych ostateczną utratą kontroli nad wydarzeniami w kraju i przestraszonych wyraźnymi oznakami załamywania się państwa. W ostatnich miesiącach 1990 r. widmo rozpadu ogromnego kraju walczyło z widmem przewrotu wojskowego, o którym przestrzegł Eduard Szewardnadze 20 grudnia, na krótko przed publicznym ustąpieniem ze swojego stanowiska. Odtąd Gorbaczow, mimo prawa wydawania dekretów i posiadania ogromnej władzy politycznej, stał się zakładnikiem sił konserwatyw- nych. Bez skrupułów rozstał się ze swoimi dotychczasowymi współpracownikami i doradcami. W to miejsce pojawili się nowi ludzie, jak na przykład Walentin Pawłow, który został mianowany premierem rządu radzieckiego w miejsce dotkniętego chorobą serca Mikołaja Ryżkowa. Związany ściśle z konserwatystami Pawłow podjął próby uporządkowania systemu planowania i wzmocnienia pozycji centrum w sterowaniu gospodarką (jedną z pierwszych, "pokazowych" akcji Pawłowa było "ujawnienie próby sabotażu finansowego ze strony państw imperialistycznych, dążących do destabilizacji gospodarki ZSRR poprzez gromadze- nie ogromnych ilości 50- i 100-rublowych banknotów". Tymczasem dokładnie w tym czasie "imperialiści" przesyłali do głównych miast ZSRR znaczącą pomoc żywnościową!). Rok 1991 był rokiem przełomu. Bezwładny kolos, jakim był ZSRR, wszedł w fazę wewnętrznego rozkładu. Styczniowa "krwawa niedziela" na Litwie znalazła odzew w Rosji, która pod wodzą Jelcyna zdystansowała się od polityki centrum. Swoją suwerenność zaczęły deklarować kolejne republiki radzieckie. W gospodarce doraźne "antykryzysowe" improwiza- cje Pawłowa nie przynosiły żadnych pozytywnych skutków. Przedstawiciele lobby zbrojenio- wego torpedowali skutecznie wysiłki mające na celu uszczuplenie ich aktywów finansowych. Podobnie jak w poprzednich latach, ratunku przed ostatecznym krachem gospodarczym szukano w sprzedaży złota, którego wartość na rynkach zachodnich zaczęła gwałtownie 349 dając spadać.Chcąc zmusić kierownictwo do reform,1lipca 1991r.dziewięć znanych osobistości ię do życia politycznego podpisało apel "Do wszystkich obywatelsko myślących i obywatelsko dało odpowiedzialnych ludzi" nawołujący do zjednoczenia się w "Ruchu Reform Demokratycz- ażnie nych".Podpisy złożyli: Gawrił Popow,Arkadiusz Wolski,Aleksander Ruckoj,Anatol dow- Sobczak,Stanisław Szatalin,Eduard Szewardnadze,Aleksander Jakowlew,Iwan Siłajew .ł na i Mikołaj Pietrakow.Połowa z nich byli to ludzie związani z Jelcynem (który 12czerwca 1991r. ů być został wybrany prezydentem Rosji), a połowa z Gorbaczowem. Ruckoj piastował stać stanowisko wiceprezydenta Rosji,Siłajew premiera Rosji,Popow i Sobczak wraz z Jelcynem :go). zakładali kiedyś "międzyregionalną grupę deputowanych ludowych",Jakowlew był szefem ć go doradców prezydenta ZSRR,Wolski do niedawna kierował Wydziałem KC i nieraz bronił lina Gorbaczowa przed atakami konserwatystów,Pietrakow do stycznia 1991r.sprawował dzili funkcję doradcy ekonomicznego Gorbaczowa.Ludzie ci wysunęli teraz nowy program,który 1rew mówił o wolności ekonomicznej i jednocześnie o ochronie socjalnej,o demilitaryzacji dar- gospodarki i parlamentarnej kontroli wydatków na zbrojenia.Ruch Reform Demokratycz- nych wysuwał również potrzebę oddania chłopstwu ziemi, urealnienia płac w sferze jście przemysłowej,przywrócenia inteligencji prawa do własności intelektualnej,a także popierał rcia suwerenność polityczną republik wierząc zarazem w trwałość przestrzeni ekonomicznej tziei ů ZSRR.Gorbaczow,który - jak się wydawało - zrozumiał swoją pomyłkę sprzed kilku ę miesięcy sprawiał wrażenie zainteresowanego tymi nowymi propozycjami.Zanim jednak ;acji zdążył zająć oficjalne stanowisko w tej sprawie,w dniach 19-21sierpnia 1991r.miała miejsce nie próba przewrotu,której fiasko radykalnie zmieniło sytuację polityczną w ZSRR burząc iar- wszystkie dotychczasowe układy. 5. Gospodarka Po krótkim okresie ożywienia w niektórych sektorach produkcji w 1983 r. w następnych latach gospodarka radziecka ponownie uległa głębokiej stagnacji. Kumulujące się negatywne tendencje z poprzednich dekad i chaos "pierestrojki" spowodowały, że w drugiej połowie lat osiemdziesiątych weszła ona w stadium upadku, z którego nie zdołała się już podźwignąć. Szczególnie niekorzystnie wyglądała sytuacja w rolnictwie, którą dodatkowo obciążał masowy odpływ chłopów ze wsi. Wyjałowione gleby, wadliwe systemy melioracyjne, zasolenie gleb, zniszczenia w czarnoziemach, niedostatek i zły stan techniczny sprzętu rolniczego, to - oprócz obiektywnych, ustrojowych przyczyn - główne przesłanki fatalnej kondycji radzieckigo rolnictwa. Jeśli nawet w 1986 i 1990 r. uzyskano przyzwoite plony, to wobec braku właściwej infrastruktury organizacyjnej rolnictwa, transportu, magazynów, paliw itd. poniesiono takie straty, które nie pozwoliły odczuć dobrodziejstwa urodzaju spowodowanego korzystnymi warunkami meteorologicznymi. Wystarczy powiedzieć, że w drugiej połowie lat osiemdziesiątych połowa zbóż spożywanych w ZSRR pochodziła z importu (w latach 1985-1987 państwo wydało na zakup za granicą produktów żywnościowych 23 miliardy rubli!). W 1987 r. kryzys pogłębił się jeszcze bardziej - wskutek niewystarczającej ilości pasz pogłowie bydła zmniejszyło się w tym roku o dwa miliony sztuk. Zjawisko to dotknęło zarówno sektor państwowy, jak i prywatny, ponieważ chłopstwo zniechęcone ogólnymi trudnościami również zmniejszyło hodowlę zwierząt na działkach przyzagrodowych. Jak się wydawało, remedium na niewydolność radzieckiego rolnictwa miały być, wprowadzone na zasadzie eksperymentu na 2-3 lata, tzw. "kontrakty rodzinne" (w 1988 r. wskutek rosnących trudności zaopatrzeniowych zdecydowano się na przedłużenie "kontraktu 350 rodzinnego" na 50 lat). Instytucja "kontraktu rodzinnego" odczytywana przez wielu członków partii jako "utajona forma reprywatyzacji ziemi i środków produkcji" budziła jednak sceptycyzm i opór biurokracji partyjnej i rządowej i to nie tylko ze względów doktrynalnych. Z tej przyczyny przyjęła się ona tylko częściowo w niektórych rejonach ZSRR i nawet tam, sabotowana przez władze lokalne, nie przyniosła oczekiwanych, wymiernych efektów. Jedną z istotnych przeszkód w zwiększeniu podaży artykułów żywnościowych były wspomniane już ustawy dotyczące rolnictwa, a mieszczące się w polityce "pierestrojki". Otóż władze opierając się na ustawie o nielegalnych dochodach podjęły walkę z kołchoźnikami, którzy próbowali sprzedawać na targach niewielkie nadwyżki płodów rolnych ze swoich działek przyzagrodowych. Ustawa ta zazębiała się z innym dekretem, który mówił, że prywatna produkcja rolnicza winna być sprzedawana wyłącznie w państwowej sieci hand- lowej. Wadliwość tych regulacji rychło zaowocowała gwałtownym załamaniem się zaopa- trzenia i tak niebogatego przecież rynku produktów żywnościowych. W tym przypadku sytuację miało poprawić połączenie w jedną całość kołchozów i przemysłu przetwórczego lub -jak to nazywano - "integracja miasta ze wsią". Ale w tym mańażu wieś (kołchoz) stała na straconej pozycji tonąc w długach, podczas gdy fabryki otrzymywały wysokie premie. W przemyśle dyktatura planu i sztuczne ceny nadal stanowiły niewzruszalny fundament przetwarzanej w rzeczywistość teońi "ekonomii politycznej socjalizmu". Z upływem czasu rzeczywistość ta coraz bardziej upodabniała się do "scentralizowanej anarchii", w której zadania planu, przynajmniej w najważniejszych gałęziach produkcji, ani razu nie zostały wykonane. Wywoływało to reakcję łańcuchową braków i dysproporcji, co z kolei prowadziło do "planowej anarchii". Ta ostatnia zaś stanowiła "obiektywny pretekst" dla łańcuchowych zmian planu, który starano się dostosować do rzeczywistości. W końcu, rokrocznie, wprowadzano do obiegu mil ardy rubli nie mających pokrycia w produkcji, co zwiększało tylko dysproporcje między masą pieniądza a ilością dóbr na rynku. Wytworzył się chroniczny brak równowagi, który objął wszystkie komórki radzieckiej gospodarki. "Reformy" Gorbaczowa w niczym nie poprawiły tej sytuacji. Przeciwnie - wzmogły jeszcze działanie czynników kryzysogennych. Pierwszą akcją Gorbaczowa, obliczoną na podniesienie wydajności pracy, było podjęcie walki z alkoholizmem. W 1985 r. podwyższono cenę wyrobów alkoholowych o około 25"%, a w następnym, 1986 r. o dalsze 25"%. Znacznie ograniczono produkcję alkoholu i zlikwidowano wiele punktów jego sprzedaży. Dość szybko przekonano się jednak, że nie przyniosło to zamierzonych skutków. Nie poprawiła się ani wydajność, ani dyscyplina pracy, a państwo straciło na tej "operacji" do 1988 r. prawie 37 mld rubli. Wprawdzie na początku znacznie spadło spożycie alkoholu, ale wskutek rozkwitu nielegalnej produkcji po niespełna dwóch latach ponownie wróciło do "normy". Nadzieje władz zawiodła także "gospriomka". Nie dość, że ta kontrolna instytucja sama się szybko zbiurokratyzowała i skorumpowała, to wskutek pogorszenia się atmosfery wśród za- grożonych kontrolą załóg pracowniczych, nastąpił dalszy spadek jakości produkcji. Ustawa o przedsiębiorstwach nakładała na dyrektorów i zespoły robotnicze większą odpowiedzialność, jednak nie przyznawała im większej swobody w podejmowaniu decyzji. Według ustawy przedsiębiorstwo mogło rozporządzać swoją produkcją dopiero po zrealizo- waniu pńorytetów narzuconych przez "Gospłan" i odpowiednie ministerstwo. I właśnie pozostawienie "Gospłanu" i ministerstw w stanie nienaruszonym, z niezmienionym zakresem kompetencji spowodowało, że "samodzielność zarządzania" w odniesieniu do zakładów pracy była zwyczajną fikcją. Wprowadzenie "samofinansowania" także nie wpłynęło ożywczo na gospodarkę. Przy niskim poziomie uzbrojenia technicznego radzieckiego przemysłu i niskiej jakości surowców przedsiębiorstwa produkcyjne chcąc utrzymać "rentowność" wybierały najprostsze rozwiązanie = podnosząc ceny na swoje produkty. To z kolei, przy niskiej jakości 351 produktów powodowało, że "samofinansujący" się handel odmawiał przyjmowania towarów, które nie nadawały się do sprzedaży. A jeżeli uwzględnić przy tym działanie ustawy z listopada 1985 r. penalizującej złą jakość produkcji przez odbieranie przedsiębiorstwom od 5 do 15% dochodów, wiele z tych przedsiębiorstw przestało wytwarzać różnego rodzaju artykuły. W rezultacie zaopatrzenie rynku pogorszyło się i od połowy 1988 r. problemem stało się kupno nawet artykułów pierwszej potrzeby dla gospodarstw domowych. Celem zaktywizowania i zracjonalizowania gospodarki miało być zalegalizowanie "indywidualnej działalności zawodowej" oraz ruchu spółdzielczego. I należy przyznać, że mimo braku przekonania osób podejmujących decyzję o "działalności indywidualnej" i spółdzielczej co do trwałości tej regulacji, sektor ten przyciągnął wielu fachowców z przodujących dziedzin radzieckiej techniki. Wkrótce obawy tych ludzi potwierdziły się -już pod koniec 1988 r. znacznie ograniczono ich swobodę działania, następnie podniesiono podatki o 70-90%, a w latach 1989-1991 w ogóle zlikwidowano wszystkie kooperatywy handlowe i produkcyjne. Tak więc "reformy" Gorbaczowa z lat 1985-1988 nie dały żadnych rezultatów i od lata 1988 r. w Związku Radzieckim począł narastać ogólny kryzys, który w swój szczytowy i ostatni już etap wszedł na przełomie 1990/1991 r. Krach gospodarki opartej na systemie centralnego planowania był oczywisty, ale nawet w takiej sytuacji władze centralne z Gorbaczowem na czele nie były zdolne do podjęcia decyzji o jej urynkowieniu. Porzucenie programu "500 dni" i zastąpienie go projektem Pawłowa, polegającym w istocie na próbie wzmocnienia "centrum" w sterowaniu gospodarką i doraźnych działaniach "antykryzyso- wych", były tego najlepszym potwierdzeniem. 6. Siły zbrojne Poza wpływem negatywnych zjawisk, jakie drążyły wszystkie dziedziny życia państwa, nie mogły również pozostawać armia i marynarka wojenna. Przeciwnie, szczególne warunki, w jakich znajdowały się siły zbrojne, pogarszały tylko sytuację. Globalna defensywa komunizmu, kryzys ideologii, przegrane "wojny gwiezdne", klęski w Afganistanie, rozpad bloku radzieckiego, totalny kryzys wewnętrzny państwa, to główne przyczyny frustracji kadry dowódczej, żołnierzy i marynarzy. W rezultacie w całych radzieckich siłach zbrojnych zaczęło narastać zjawisko nieodpowiedzialności, braku dyscypliny, łamania prawa i regulaminów wojskowych, nielegalnego zatrudniania żołnierzy i kadetów poza jednostkami w różnych celach gospodarczych. W garnizonach lądowych i morskich odnotowywano coraz więcej przypadków zagarnięcia mienia, zwykłych aktów kradzieży, handlu bronią i niszczenia majątku. Wśród żołnierzy i marynarzy niektórych garnizonów szerzyła się narkomania, rosła liczba wypadków śmiertelnych i dezercji. W radzieckim społeczeństwie niebezpiecznie obniżył się prestiż sił zbrojnych, zwłaszcza kiedy po wprowadzeniu "głasnosti" przekonano się, że "nie były one elementem pokojowej polityki, lecz zbrojnym ramieniem ideologii nakierowanej na ekspansję globalną". Wywołało to między innymi nie notowany dotąd wzrost liczby osób odmawiających służby wojskowej. Za pierwszy krok Gorbaczowa zmierzający do "przebudowy" radzieckich sił zbrojnych można uznać zdymisjonowanie 30 maja 1987 r. ministra obrony narodowej marszałka Siergieja Sokołowa i innych wysokich dowódców wojskowych po słynnym lądowaniu dwa dni przedtem na Placu Czerwonym w Moskwie młodego Niemca, Mathiasa Rusta. Nowym ministrem obrony został generał Dmitrij Jazow, podniesiony w kwietniu 1990 r. do rangi 352 marszałka (był to pierwszy przypadek mianowania marszałka ZSRR od dojścia Gorbaczowa do władzy!). Zmiany personalne na najwyższych szczeblach dowodzenia zaniepokoiły początkowo środowisko starszych wiekiem wojskowych, jednak następne działania i "piere- strojkowy" proces ustawodawczy zyskały poparcie całego kompleksu militarnego. Kampania na rzecz dyscypliny, ustawy antyalkoholowe, hasło integracji ekonomicznej i naukowej w ramach RWPG i postępu naukowo-technicznego, a przede wszystkim priorytet dla przemysłu maszynowego, ogłoszony przez Gorbaczowa w 1987 r., odpowiadały aspiracjom kół wojskowych, dla których "rentowność" gospodarki oznaczała wzmocnienie potencjahz obronnego państwa. Aliści "pierestrojka" miała dla kół wojskowych drugie, mniej zachęcające oblicze: władze centralne wymagały lepszych osiągnięć w zamian za zmniejszenie wydatków na obronę o 14%, a także zapowiedziały jednostronną redukcję sił zbrojnych. Już w 1989 r. rozpoczęto redukcję 4,5-milionowej armii o 500 tys. osób, a w 1990 r. zwolniono z wojska dalszych 240 tys. Na czas pokoju była to nadal armia olbrzymia, najliczniejsza na świecie, na którą wydano w 1989 r. 9% dochodu narodowego (według niektórych obliczeń miało to wynosić około 30% całego budżetu państwa, co było obciążeniem ogromnym zważywszy, że w tym samym roku budżet Pentagonu, dysponującego 2 milionami żołnierzy nie przekroczył 6% dochodu narodowego USA). Redukcje stanu osobowego radzieckich sił zbrojnych i zmniejszenie wydatków na cele wojskowe jeszcze bardziej wzmogły nastroje defetystyczne w armii i marynarce wojennej, tracących swoje aktywa uzyskane w czasach Breżniewa. Wzmógł się opór przeciwko poborowi do wojska, rosła liczba dezercji. Według słów generała Michała Moisiejewa, szefa Sztabu Generalnego, po zdymisjonowaniu w 1988 r. marszałka Siergieja Achromiejewa (został doradcą wojskowym Gorbaczowa), w 1989 r. formalnie odmówiło służby wojskowej 6500 poborowych (jeżeli wierzyć słówom marszałka Jazowa wypowiedzia- nych podczas XXVIII Zjazdu partii, w latach 1986-1990 w ZSRR uchyliło się od służby wojskowej 400 tys. poborowych!). Tylko w pierwszej dekadzie marca 1990 r. zdezerterowało z armii ponad 1200 żołnierzy z tym, iż połowa z nich to mieszkańcy repubik zakaukaskich, którzy zabrawszy broń przyłączyli się później do nieoficjalnych armii narodowych w Armenii i Azerbejdżanie (ponad dwie trzecie stanu osobowego radzieckich sił zbrojnych powoływa- nych było drogą poboru, przy czym 55% z nich to byli nie-Rosjanie, a 35-40% poborowych stanowili mieszkańcy muzułmańskich republik środkowoazjatyckich). Tysiące, głównie z ob- szarów nadbałtyckich i zakaukaskich, spaliło karty powołania, wyrażając w ten sposób poparcie dla separatystycznych dążeń republik. Redukcje, odejście od programowej defnicji imperialistycznych zagrożeń, a także gorbaczowowska polityka "współistnienia" z Zachodem - to wszystko postawiło 700- -tysięczny korpus oficerski wobec niepewności jutra. Niepewność ta nasiliła się w związku z wycofywaniem radzieckich oddziałów z Węgier, Czechosłowacji, Niemiec i Polski. Resort obrony nie był w stanie zapewnić mieszkań dziesiątkom tysięcy oficerów z ich rodzinami, powracającymi na dodatek ze stosunkowo luksusowych warunków poza granicami kraju, w którym nawet artykuły pierwszej potrzeby, konieczne do codziennej egzystencji, trzeba było z niemałym trudem zdobywać. Tego poczucia degradacji środowisk wojskowych nie poprawiły desperackie wypowiedzi znanych osobistości z kręgów dowódczych armii, jak wspomnianych Moisiejewa i Achromiejewa, a także ostatniego dowódcy wojsk radzieckich w Afganistanie, generała Borysa Gromowa, którzy przestrzegali władze polityczne przed - ich zdaniem - ciągłym zagrożeniem ZSRR ze strony Stanów Zjednoczonych, rosnącą potęgą Niemiec czy Japonią, domagającą się zwrotu utraconych po wojnie terytoriów. Pod koniec 1989 r. odbyła się w Moskwie narada kierowniczego zespołu Ministerstwa Obrony ZSRR poświęcona sytuacji w siłach zbrojnych. Zwrócono uwagę na złe nastroje wśród oficerów, na negatywny stosunek części społeczeństwa do służby wojskowej, na pogarszające 353 się warunki materialne kadry, która niczego nie zyskała z wygospodarowanych przez redukcje zasobów. Jeden z referentów zakończył swoje wystąpienie taką oto konstatacją: "Usiłuje się podważyć marksistowsko-leninowską naukę o wojnie i armii, o roli sił zbrojnych w obronie socjalistycznej ojczyzny. W prasie, radiu i telewizji stało się modą występowanie przeciwko shiżbie wojskowej". Wielce symptomatyczne były te fragmenty narady, rozpowszechnione następnie przez pismo "Krasnaja Zwiezda", które dotyczyły złej sytuacji materialnej oficerów. Również fakty potwierdzały obniżenie atrakcyjności zawodu wojskowego, notowanego jeszcze do niedawna w Związku Radzieckim bardzo wysoko. W jednym tylko leningradzkim okręgu wojskowym odnotowano w 1989 r. 200 podań o zwolnienie ze służby zawodowej, złożonych w większości przez młodą kadrę. Redukcje w radzieckich siłach zbrojnych wiązały się ściśle z ideą restrukturyzacji potencjahx militarnego ZSRR zapowiedzianą przez Gorbaczowa w ONZ w grudniu 1988 r. Restrukturyzacja zaś oznaczała gotowość Moskwy do zlikwidowania części swojego poten- cjału nuklearnego, dodajmy, w znacznej mierze zneutralizowanego przez arsenał Stanów Zjednoczonych, w zamian za ważne korzyści wojskowe i polityczne. Innymi słowy, decydując się na jednostronną redukcję (restrukturyzację) na Kremlu kierowano się przekonaniem, że "dyplomacja nuklearna" stanowi jedyną przeszkodę uniemożliwiającą Związkowi Radzie- ckiemu polityczne lub militarne wykorzystanie jego (i Układu Warszawskiego) ogromnej przewagi w Europie, zwłaszcza w broni konwencjonalnej. Koncepcja ta zupełnie logicznie współgrała z wysuniętym przez Gorbaczowa w styczniu 1986 r. programem całkowitego zlikwidowania broni nuklarnej, jak również z ratyfikowanym w 1988 r. traktatem dotyczącym eurorakiet, który wprawdzie zobowiązywał ZSRR do pozbycia się dwukrotnie większej liczby rakiet niż Amerykanów, ale pozbawił NATO podstawowego rodzaju broni, której Moskwa najbardziej się obawiała. Takie rozwiązania dawały Moskwie jeszcze jedną niebagatelną korzyść: kontrola zbrojeń miała zastopować amerykńskie zaa ransowane technologie i tym samym dać czas Moskwie na nadrobienie opóźnień w tym obszarze. Taka strategia otrzymała nazwę "obrony nieofensywnej" (lub "rozsądnej siły wystarczal- nej") i wymagała głębokich przemian w sposobie myślenia radzieckich wojskowych. I to między innymi zadanie miała wziąć na siebie partia. Należało zatem pomyśleć o wzmocnieniu roli partii w siłach zbrojnych, a przez nią o promocji nowej generacji oficerów politycznych najpierw na najwyższym szczeblu hierarchii wojskowej. Jednak podstawowym zadaniem organizacji partyjnych w radzieckich siłach zbrojnych miało być powtórne podporządkowanie ich kierownictwu politycznemu państwa, praca nad morale i dyscypliną oraz walka ze wszelkimi przejawami patologii w środowiskach wojskowych. Organizacje partyjne wezwano do uniezależnienia się od władz wojskowych, do donoszenia o wszelkich nieprawidłowościach bez obawy przed represjami. Wyposażono je w wiele środków nacisku na kadrę dowódczą. Odtąd promocja każdego wyższego oficera miała zależeć od jego "charakterystyki", oceny wystawianej przez kierownictwo partyjne, które kładło nacisk na "zalety moralne komunisty, jego stosunek do krytyki, jego zdolność do przekształcania swojej osobowości, jego stosunki rodzinne, stosunki z podwładnymi" itd. Dowódcy wojskowi zobowiązani zostali do zdawania relacji ze swoich osiągnięć na zebraniach partyjnych. Wszelako polityka "centrum" ograniczenia niezależności sił zbrojnych nie przyniosła spodziewanych efektów przede wszystkim wskutek słabnięcia i rozkładu samej partii. Z drugiej znów strony, jak można wywnioskować z doświadczeń historycznych, organizacje wojskowe na ogół skutecznie potrafią odpierać próby ich ograniczania, a ograniczone - zadziwiająco szybko potrafią się odrodzić. Prawda, iż w Armii Radzieckiej serwilizm i bezkrytyczne podporządkowanie władzy było przez 70 lat podstawowym kanonem jej funkcjonowania, jednak na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych wraz z pogłębiającym się kryzysem państwa publiczne wystąpienia oficerów za bądź przeciwko 354 polityce rządu, krytykujące stosunki shzżbowe i personalne w wojsku, nie omijając władz naczelnych - świadczyły o tym, że wśród kadry wojskowej, tak jak i w całym radzie- ckim społeczeństwie ścierały się różne postawy, różnie kształtował się stosunek do peł- nionej shiżby, do reform i do zaistniałych w Związku Radzieckim wydarzeń. Ale niezależnie od tego aparat wojskowy, chcąc zapobiec własnej atrofii, stał na stonowisku zachowania całości państwa, którego był ostatnim obrońcą. Armia bowiem uważała się za jedyną w tym kraju organizację ponadnarodową, nie reprezentującą niczyich regionalnych interesów i marzeń o suwerenności, zdolną powstrzymać rozpad wielonarodowego imperium. Ale jak pokazała przyszłość, były to tylko złudzenia. Wielonarodowa armia w wielonarodowym państwie, mimo użycia niektórych jednostek do zadań ściśle policyjnych w tłumieniu wystąpień ludności cywilnej, w ostatecznym rozrachunku okazała się być narzędziem nieskutecznym. Wobec toczącej się walki politycznej na najwyższych szczeblach władzy między konserwatystami a reformatorami radzieckie siły zbrojne jako całość w istocie trzymały się na uboczu. Należy jednak pamiętać, że taka postawa była przede wszystkim rezultatem braku tradycji radzieckich sił zbrojnych bezpośredniego mieszania się do spraw politycznych. Raz jeszcze potwierdziły to gorące dni sierpniowe 1991 r., kiedy próba użycia armii przeciwko legalnej władzy zakończyła się kompletnym Fiaskiem w następstwie czego rozpad państwa uległ przyspieszeniu. Po kilku miesiącach przestało istnieć państwo, ale pozostała jego armia jako w zasadzie samodzielna siła, która dopiero w tych nowych warunkach na własną rękę próbowała podejmować interwencje zbrojne w różnych rejonach byłego imperium, jakby w oczekiwaniu na powrót starych dobrych czasów. 7. Cerkiew Początek lat osiemdziesiątych z jego bezideowością, tak charakterystyczną dla schyłkowego okresu epoki Breżniewa, przyniósł istotne zmiany w stosunkach między reżimem a Cerkwią na korzyść tej ostatniej. Głównym tego przykładem były niezwykle uroczyste obchody 600-lecia bitwy na Kulikowym Polu zorganizowane latem 1981 r., w które włączono również Cerkiew prawosławną. W okresie rządów Andropowa i Czernienki koegzystencja ta została na pewien czas przerwana, kiedy nowe władze, chcąc zaprowadzić "porządek", rozpoczęły prześladowania niezależnie myślących działaczy duchownych i świeckich z kręgów Cerkwi i innych wspólnot religijnych. Represje trwały zasadniczo do 1987 r., kiedy to władze, zdobywając się na kilka gestów dobrej woli, zezwoliły na zwrócenie Kościołowi prawosławnemu wielu cerkwi i klasz- torów oraz odstąpiły na terenie Moskwy od rejestrowania tych osób, które zawarły związek małżeński lub ochrzciły swoje dzieci w cerkwi. Zresztą celem zamanifestowania przed światem zmiany stosunku do religii reżim Gorbaczowa zorganizował z właściwą sobie pompą w 1987 r. w Moskwie całą paradę osobistości kościelnych niemal z całego świata. Znalazła się wśród nich Matka Teresa z Kalkuty, kardynał Jaime Sin z Filipin, Dalajlama, delegacja biskupów francuskich i przedstawiciele Światowego Kongresu Islamskiego. W polityce religijnej Gorbaczowa wystąpiły także nowe elementy o charakterze taktycznym, których głównym orędownikiem był nowy przewodniczący Rady ds. Religii przy Radzie Najwyższej Konstantin Charczew. Człowiek ten skonstatował jedną podstawową prawdę: że w aktualnych warunkach, przy braku kontaktu oficjalnej Cerkwi z rzeczywistoś- cią, stosowanie klasycznie leninowskiej polityki religijnej powoduje, że wpajana nieustannie społeczeństwu niewiara w Boga rozciąga się w sposób niepożądany również na komunizm. W jednej ze swoich prelekcji wygłoszonych w Wyższej Szkole Partyjnej Charczew powiedział 355 między innymi: "Musimy się zastanowić nad tym, czy ktoś, kto wierzy jednocześnie w Boga i w komunizm, nie jest bardziej użyteczny dla partii niż ten, który w nic nie wierzy. Trzeba wybrać mniejsze zło towarzysze!" W innym zaś miejscu prelegent, krytykując brutalne kampanie antyreligijne, niszczenie kościołów itp., zakończył pytająco: "Jaki sposób odnoszenia się społeczeństwa do władzy radzieckiej może spowodować tego rodzaju polityka?". Wkrótce po wystąpieniu Charczewa władze chętniej poczęły rozpatrywać pozytywnie prośby wspólnot wyznaniowych o rejestrację bądż o zwrot zabranych świątyń. Zaczęto też zwalniać więźniów politycznych, a wśród nich działaczy religijnych. Zmieniło się także nastawienie środków masowego przekazu do spraw religii. Innym spektakularnym pociągnięciem było przywrócenie parafiom osobowości prawnej zniesionej po rewolucji październikowej, czy oddanie Cerkwi świętych relikwi przechowywanych do tej pory w państwowym muzeum na Kremlu. Wszystkie te akty na rzecz Cerkwi, a także i innych Kościołów w ZSRR, miały na celu zapewnienie sobie ich poparcia dla gorbaczowowskiej "pierestrojki". Na łamach prasy, w radiu i telewizji często wypowiadali się w tym duchu wysocy dostojnicy oficjalnej Cerkwi, nawohzjąc wiernych do aktywnego włączenia się w proces "przebudowy". Jednak z drugiej strony władze, dostrzegając zagrożenia wynikające z ożywienia życia religijnego w kraju, nie miały zamiaru odstępować od szykan i programowego szerzenia ateizmu. Już na XXVII Zjeździe partii z całym naciskiem podkreślono konieczność wychowania społeczeństwa w duchu ateistycznym, między innymi poprzez rozwój obrzędowości świeckiej. Sam Gorbaczow w związku z ożywieniem islamu powiedział w listopadzie 1986 r. w Taszkiencie: "Musimy prowadzić zdecydowaną i bezwzględną walkę przeciwko religii i wzmocnić propagandę ateistyczną". Do walki o, rząd dusz" zmobilizowano wszystkie dostępne środki z odziedziczonym po poprzednich dekadach Urzędem ds. Wyznań. W 1987 r. obiektem zjadliwych ataków ponownie stały się sekty religijne baptystów, adwentystów, zielonoświątkowców, Świadków Jehowy itd. Nadal trwały represje przeciwko unitom i księżom katolickim. Starano się rozbić od wewnątrz wspólnoty wyznaniowe mahometan, wyznawców judaizmu, jak również Kościołów brmiańskiego i gruzińskiego (monofizytyzm ormiański należał do najstarszych religii chrześcijańskich - został przyjęty przez Ormian w 288 r. W Gruzji natomiast chrześcijaństwo datuje się od IV w.). Reżim złym okiem patrzył również na brak poparcia wiernych dla Kościołów oficjalnych. A już szczególnie niebezpieczne wydawało mu się istnienie dużej liczby niezarejestrowanych wspólnot religijnych w Azji Środkowej i na Kaukazie. "W tych regionach sytuacja religijna jest nienormalna - pisała 18 maja 1988 r. "Litieraturnaja Gazieta" - samozwańczy mollachowie kierują praktykami religijnymi i rytualnymi, kształtują opinie w mikrośrodowiskach". Bicz "pierestroj- ki" i "głasnosti" nie oszczędzał także Cerkwi oficjalnej: prasa poczęła zamieszczać cierpkie komentarze na temat "czarnych wołg" jej dostojników. Ci zaś w końcu marca 1988 r., na krótko przed spotkaniem na Kremlu, zorganizowanym w celu omówienia przygotowań do uroczystości 1000-lecia chrztu Rusi, oficjalnie potępili dysydentów Kościoła prawosławnego. Niezwykle ważnym wydarzeniem w życiu rosyjskiej Cerkwi prawosławnej były obchody 1000-lecia chrześcijaństwa na Rusi. Zwołany na tę okoliczność Synod odbył się w dniach 6-9 czerwca 1988 r. w Ławrze Troicko-Siergiejewskiej w Zagorsku - centruin rosyjskiego prawosławi a. W zgromadzeniu tym wzięło udział 272 delegatów z 67 diecezji oraz 400 gości z 90 krajów. Z przedstawionego na Soborze przez metropolitę rostowskiego Władymira referatu pt. Życie i dzialalność rosyjskiej Cerkwi prawoslawnej zebrani mogli się dowiedzieć, iż aktualnie w ZSRR istniały 6893 parafie, 67 biskupstw (diecezji), 6674 księży, 723 diakonów, 1190 mnichów w 21 klasztorach, 2 akademie teologiczne w Zagorsku i Leningradzie oraz 3 seminaria duchowne, w których pobierało naukę 1999 alumnów (7 czerwca zapadła decyzja o przekazaniu Cerkwi części Ławry Peczerskiej w Kijowie - matki wszystkich kościołów ruskich). Kilka dni przed uroczystym posiedzeniem Sobór przyjął nowy statut rosyjskiej Cerkwi prawosławnej, w którym odrzucono wiele krępujących jej działalność zakazów. Nowy 356 statut przewidywał między innymi powrót do dawnych, kanonicznych form zarządzania Cerkwią, a przez to, uniezależnienie jej od czynników administracyjnych. Wszelako statut ten mógł wejść w życie dopiero po zmianie prawa wyznaniowego z 1929 r., co nastąpiło dopiero w 1990 r., kiedy wydano "Ustawę o wolności sumienia i organizacji religijnych". Abstrahując od uroczystości centralnych, obchody milenijne zorganizowały również niezależ- ne środowiska religijne w Moskwie, Leningradzie, Kijowie i innych miastach. Szczególny charakter miały niezależne obchody milenijne na Ukrainie, gdzie tamtejsi działacze opozycyjni już w 1987 r. wystąpili z apelem o przywrócenie autokefalicznej ukraińskiej Cerkwi prawosławnej, niezależnej od Patńarchatu Moskiewskiego. Aliści najbardziej zdecydowane protesty przeciwko próbom zawłaszczenia przez Rosjan uroczystości milenijnych podniosły się ze strony ukraińskich grekokatolików, którzy w lipcu 1988 r. zorganizowali uroczystości milenijne w Gruszewie koło Lwowa i w Zarwanicy, gdzie biskup grekokatolicki Pawlo Wasyluk celebrował uroczystą mszę, na którą - mimo szykan milicji - przybyło około 20 tys. wiernych. Przy tej okazji warto zauważyć, że różne formy obchodów jubileuszu 1000-lecia chrztu Rusi dość dokładnie oddawały złożoność sytuacji w samej Cerkwi. Podczas gdy przedstawiciele Patńarchatu Moskiewskiego wzięli udział wraz z członkami najwyższych władz partyjnych i państwowych w centralnej akademii jubileuszowej w Teatrze Wielkim w Moskwie, to podzielone zresztą środowiska niezależnych wiernych organizowały dyskusje na tematy religijne, polityczne i społeczne oraz manifestacje wyrażające dążenia lokalnych społeczności do podkreślenia swojej odrębności. Wszystko to ukazywało głębokość podziałów i antagonianów dzielących te środowiska, jak również różnorod- ność dróg budowy życia religijnego w ZSRR. Wreszcie owa różnorodność dobrze oddawała uwarunkowania społeczno-polityczne, które niewątpliwie określą przyszłe losy Cerkwi. Innym ważnym wydar2eniem w życiu rosyjskiej Cerkwi prawosławnej była śmierć patriarchy Pimena 3 maja 1990 r. Jego następcą został wybrany miesiąc później Aleksy II (Aleksis Ridigier), który w przeszłości należał do najbardziej lojalnych wobec reżimu dostojników oficjalnej Cerkwi jako metropolita talliński i estoński zresztą nie mogło być inaczej, ponieważ tylko mając poparcie władz komunistycznych mógł zostać wybrany patńarchą). Jednak początek lat dziewięć- dziesiątych to już inny okres w dziejach rosyjskiego prawosławia. Przede wszystkim 3 kwietnia 1990 r. Synod biskupów po raz pierwszy odciął się od polityki władz, zgłaszając 12 postulatów dotyczących między innymi prawa duchownych do swobodnej działalności duszpasterskiej, misyjnej, charytatywnej i kulturalnej. Kilka miesięcy później prawa te zostały zagwarantowane we wspomnianej już ustawie wyznaniowej. W związku z wydaniem nowej ustawy wyznaniowej w Związku Radzieckim nastąpiła eksplozja życia religijnego przybierając różnorodne formy. Do cerkwi, meczetów i kościołów garnęli się wszyscy, starzy i młodzi, ci - którzy do tej pory z różnych względów nie przejawiali zainteresowania religią i w ogóle sprawami wiary. W nabożeństwach i uroczystościach religijnych uczestniczyło coraz więcej polityków z Jelcynem na czele, który oficjalnie przyznał, że został ochrzczony. W środkach masowego przekazu modne stały się cytaty z Biblii. W styczniu 1991 r. Cerkiew zabrała głos w sprawie wydarzeń na Litwie, kiedy metropolita wileński Chryzostom opowiedział się za prawem narodu litewskiego do niepodległości. W sietpniu zaś patńarcha Aleksy II oficjalnie potępił próbę zamachu stanu. 8. Literatura Zaledwie kilka tygodni po objęciu władzy, latem 1985 r., Gorbaczow rzucił ideę "jawności" w literaturze. Podobnie jak Chruszczow potrzebował poparcia pisarzy dla swojej polityki, tak i Gorbaczow potrzebował literatury, by skończyć z drętwym językiem 357 propagandy i zaproponować nowe wartości. W Związku Radzieckim bowiem, jak zresztą kiedyś w Rosji carskiej, literatura zawsze była kuźnią idei społecznych, a od lat trzydziestych stała się również skutecznym i wypróbowanym przekaźnikiem dyrektyw ideologicznych. Pod tym względem do czasów Gorbaczowa nic się tam nie zmieniło. ' Pierwsze oznaki nowej mentalności pojawiły się na początku 1986 r., a charakterystycz- ', nym tego sygnałem była radykalna zmiana oblicza "Litieraturnoj Gaziety", głównego organu Związku Pisarzy. Prawie równocześnie ukazało się kilka książek, które wywołały szeroki rezonans społeczny w postaci lawiny listów, krytyk i dyskusji. Pierwszą z nich był Pożar Walentyna Rasputina, książka wydana jeszcze w 1985 r., w której autor, jakby przepowiada- jąc tragedię Czarnobyla, opisał pożar w składzie bazy drzewnej jako rezultat ogólnego bałaganu i niedbalstwa. Pożar był oczywiście alegorią ówczesnego ZSRR, subiektywną refleksją nad przyczynami rozpadu świata wartości, który jeszcze dwadzieścia lat wcześniej scalał społeczność wiejską. W 1986 r. ukazały się trzy powieści, które przedstawiając rzeczywistość radziecką w niezwykle ciemnych barwach, skupiły się na zagadnieniach moralnych i religijnych, a także obnażyły szkodliwe skutki nowoczesnej technologii i środków ' masowego przekazu. Były to Sza Jot Czingiza Ajtmatowa, Smutny kryminal Wiktora Astafiewa i Wszystko przed nami Wasyla Biełowa. Powieści te podjęły przesłanie Pożaru i opisały owe "genetyczne przeobrażenia", które zdegenerowały społeczeństwo radzieckie. I Równocześnie w środowisku literackim dokonywały się pewne zmiany organizacyjne. W czerwcu 1986 r. odbył się VIII Zjazd Związku Pisarzy ZSRR, na którym poruszono wiele problemów dotyczących radzieckiej literatury i środowiska pisarzy w nowych warunkach. Rezultatem zjazdu były między innymi zmiany na stanowiskach redaktorów naczelnych niektórych czasopism literackich. W rezultacie, na przykład, już w styczniu następnego roku kierownictwo redakcją znanego nam już "Nowogo Mira" przejął jeden z przedstawicieli tzw. "prozy wiejskiej", Siergiej Załygin. Ożywiły się również i tne czasopisma, jak na przykład miesięcznik "Znamia" czy bardzo popularny, wysokonakładowy "Ogoniok" lansujący odtąd cięte utwory literackie i publicystyczne. Rozpoczął się proces rehabilitacji autorów i dzieł zakazanych. Pierwszym krokiem w tym kierunku był postulat przywrócenia pamięci i normalnego obiegu przedemigracyjnych utworów pisarzy-emigrantów, jak na przykład W okopach Stalingradu Niekrasowa, czy Jeden dzień Iwana Denisowicza Sołżenicyna. Wkrótce , też podano oficjalną informację, że utwory przedemigracyjne zostały z powrotem wprowadzo- ne do bibliotek publicznych. Pierwszym zrehabilitowanym pisarzem był Mikołaj Gumilow, a następnie Władimir Nabokow, Mark Ałdanow, Władysław Chodasiewicz, Gieorgij Iwanow i inni. Zaczęły się również ukazywać nieznane dotąd czytelnikowi radzieckiemu utwory Anny Achmatowej, Michała Bułhakowa, Osipa Mandelsztama, Borysa Pasternaka, Eugeniusza Zamiatina, Wasyla Grossmana i Andrzeja Płatonowa. W oficjalnym obiegu zaczęły się również ukazywać pozycje zakazanej dotąd literatury samizdatowej i emigracyjnej, autorów tych książek przedstawiano jako ludzi niesłusznie skrzywdzonych. Czytelnik radziecki mógł teraz bez przeszkód nabyć w księgarniach Stromą drogg Eugenii Ginzburg-Aksionowej, Opowiadania ko ymskie Warłama Szałamowa, Nad brzegami Sekwany Ińny Odojewcewej, utwory Andrzeja Siniawskiego, Julija Daniela i laureata Nagrody Nobla Josifa Brodskiego. Wielu pisarzy emigracyjnych zdobyło się na odwagę przyjazdu do / ojczyzny. Jednak - z nielicznymi wyjątkami - były to tylko krótkotrwałe wizyty. Można wymienić pośród nich takie nazwiska, jak: Naum Korżawin, Andrzej Siniawski, Wład.imir Maksimow, Lew Kopielew, Władimir Bukowski i Ińna Odojewcewa, która na stałe powróciła do kraju. Ludziom tym organizowano spotkania literackie, publikowano ich najnowsze teksty, przeprowadzano z nimi wywiady. W ten sposób, oprócz wzajemnych kontaktów, pisarzy krajowych i emigracyjnych na spotkaniach i konferencjach międzynarodowych, rozpoczął się proces zrastania "dwóch rozdzielonych obszarów rosyjskiej kultury: kraju i diaspory". 358 Jakby w cieniu literatury "rewindykacyjnej" w ZSRR funkcjonowała przecież krajowa literatura "bieżąca". Pod względem warsztatowym i artystycznym nie reprezentowała ona może jeszcze najwyższego poziomu, ale - jak to bywa w momentach przełomowych - dotykała wielu ważnych spraw i problemów oraz wnikała w sfery dawniej niedostępne. Pod względem formy łączyła w sobie "elementy eseju, wielkiego reportażu, studium pro- blemowego, beletrystyki". Jak to ujął Andrzej Drawicz: "współczesne czytelnictwo (radzieckie - M.S.) zaspokaja głód przede wszystkim <> Anatola Strielanego, Jurija Kariaki- na, Andrieja Nurkina, Arkadija Waksberga i innych, ale także artykułami o problematyce ekonomicznej, socjologicznej i historycznej czy wspomnieniami, odsłaniającymi oblicze czasów niedawno minionych".W takim właśnie klimacie powstały wspomniane wyżej prekursorskie utwory Rasputina, Ajtmatowa, Astafiewa i Biełowa, reprezentujące mierny poziom artystyczny i które u jednych budziły akceptację i zachwyt, a u innych sprzeciw i niesmak. "Powieść Astafiewa jest mało literacka, uderza za to swoim agresywnym, dosadnym językiem i oskarżycielską pasją - pisała Ewa Zarzycka-Berard - Wszystko przed nami -Wasyla Biełowa nie ma tych zalet. Język powieści, jej obraz i <>, jak to określił pewien krytyk, są żenująco trywialne". W 1987 r. ukazało się w Związku Radzieckim kilka książek bardziej "zbornych" pod względem formy, języka i treści. Może najbardziej wartościową z nich był utwór Anatola Rybakowa Dzieci Arbatu, który zdobył sobie w kraju wielki rozgłos. Książka opowiada o grupie mieszkańców centrum Moskwy w czasach, kiedy Stalin przygotowywał się do wprowadzenia w ZSRR "Wielkiego Terroru". W następnym roku Rybakow wydał powieść pt. Rok trzydziesty piąty i inne lata, która stanowiła kontynuację Dzieci Arbatu. Znany nam już pisarz z czasów chruszczowowskiej "odwilży" Władimir Dudincew opublikował w 1987 r. powieść Biale szaty. Akcja powieści rozgrywa się w 1948 r. w środowisku uczonych- -genetyków, a więc w czasacht' kiedy dominującą postacią wśród nich był popierany przez władze Łysenko. Inną pozycją poruszającą problemy środowiska uczonych był esej Daniła Granina Żubr. W 1987 r. ukazało się w Związku Radzieckim wiele innych interesujących pozycji, zarówno pisarzy żyjących, jak i tych, którzy nie doczekali nowych czasów, ale którzy mieli duży udział w ich przygotowaniu. Wśród pierwszych należy wymienić Anatola Pristawkina i jego powieść Nocowala chmurka zlota opowiadającą o wychowankach domu dziecka ewakuowanych na Kaukaz do Czeczenii, gdzie miejscowi górale prowadzili zajadłą walkę partyzancką o prawo do swojej ojczyzny, czy też dwóch autorów książek typu demaskatorskiego - Siergieja Antonowa ( Waśka) i Jurija Nagibina ( Wstań i idź). Wśród drugich wymieńmy tylko jedno nazwisko - Jurija Trifonowa i jego powieść Zniknigcie, w której z dużym wyczuciem i znajomością problematyki sportretował grozę wydarzeń 1937 r. w ZSRR. Jeśli zaś chodzi o autorów, których prozatorski trud znalazł swój wyraz w ostatnich latach istnienia ZSRR, to przede wszystkim należy wymienić takie nazwiska, jak: Siergiej Kaledin, Ludmiła Pietruszewska, Tatiana Nabatnikowa, Walery Popow, Eugeniusz Popow i Wiaczesław Piecuch. "Wszystkich ich łączy jednakowa - jak napisał wybitny znawca problematyki - wrażliwość na współczesny obyczaj i koloryt lokalny" oraz "brak po- szanowania dla dawnych konwencji i rytuałów". W cieniu prozy tradycyjnie pozostawała poezja. Tak jak w poprzednich dekadach również ostatnie lata ZSRR nie przyniosły w tej dziedzinie większych odkryć poetyckich. Obok mieszkającego zagranicą Josifa Brodskiego może jedynym wyjątkiem była osoba Borysa Shzckiego, którego poetycka gwiazda rozbłysła pełnym blaskiem dopiero w warun- kach "głasnosti". W dalszym ciągu liczyli się też ci twórcy, którzy wnieśli świeży powiew do radzieckiej poezji w epoce Chruszczowa, a przede wszystkim Siemion Lipkin i Oleg Czuchoncew, którego uważano za największego poetę rosyjskiego w kraju. Oprócz nich na wymienienie zasługują tacy twórcy, jak: Wiktor Kriwulin, Oleg Ochapkin, Siergiej Stratanow- 359 ski i Helena Szwarc. Wszyscy oni wywodzili się z Leningradu. Natomiast w moskiewskim środowisku poetyckim wyróżniali się Aleksander Jeńomienko, Wiktor Korkija, Aleksy Parszczykow, Dmitrij Prygow i Iwan Żdanow. Wszyscy wymienieni należeli do młodszego pokolenia poetów radzieckich. Czy polityka "głasnosti" w literaturze przyniosła spodziewane efekty? Bardzo trudno jednoznacznie odpowiedzieć na to pytanie. Nie ulega wątpliwości, że Gorbaczowowi udało się pozyskać wielu renomowanych pisarzy. Inicjatywy Rasputina, Ajtmatowa czy Załygina cieszyły się w kraju dużym powodzeniem. Ich ideologiczne wybory mogły obudzić uśpiony i zdemoralizowany naród, ułatwić mu odzyskiwanie utraconej tożsamości, odnaleźć poczucie solidarności i odpowiedzialności. Tego rodzaju twórczość pomagała kształtować nowe postawy ludzi wobec pracy i własności i przygotować grunt pod nie przymuszoną moderniza- cję. "Głasnost" stworzyła warunki do scalania się literatury krajowej z emigracyjną i przywracania kulturze literatury samizdatowej, nielegalnej. Jednak procesy te natrafiały na silny opór, bierny i czynny, starych struktur i ich popleczników, a jeszcze na to nałożyła się specyfika starych układów literackich. W dalszym ciągu, mimo zmian, siedliskiem konser- watyzmu była sama organizacja Związku Pisarzy, a zwłaszcza organizacja pisarska Federacji Rosyjskiej. Także niektóre czasopisma, mimo werbalnego popierania przemian, w rzeczywi- stości im się przeciwstawiały, podobnie jak większość miernych pisarzy, którzy obawiali się utraty swojej uprzywilejowanej pozycji materialnej. Innymi słowy, w czasach Gorbaczowa normalny, zdrowy obieg sił literackich i "ich wymiana w wyniku wolnej konkurencji i pojawiania się nowych pokoleń" rodziły się powoli i z wielkimi oporami. 9. Narodowości Przeważająca większość przedstawicieli tzw. nauk społecznych twierdzi dzisiaj, iż pierwszym i bezpośrednim produktem rozpadu systemu komunistycznego jest nacjonalizm. Jest to teza słuszna i nie ma potrzeby głębszego jej uzasadniania. Nie znaczy to jednak, że zjawisko nacjonalizmu nie występowało sporadycznie, w takiej czy innej formie, w czasach "realnego socjalizmu", zarówno w krajach "wspólnoty", jak przede wszystkim w wielo- narodowym ZSRR, o czym już wspominaliśmy. Epatowane "internacjonalizmem" narody Związku Radzieckiego miały swoje własne wartości odniesienia nawet jeżeli były one "narodowe" tylko w formie, a "socjalistyczne" w treści. Władcom Kremla, począwszy od Stalina, udało się jedynie wyhodować kastę ślepo oddanych władzy biurokratów, a nie "Nowego Radzieckiego Człowieka". I dotyczyło to zarówno Rosjan, jak i pozostałych narodowości wchodzących w skład ZSRR. Względną spoistość imperium utrzymywano jedynie za pomocą maksymalnie scentralizowanego systemu rządzenia, cenzury i represji. Gwałtowny wybuch nacjonalizmów w rozpadającym się ZSRR miał śwoje uwarun- kowania społeczne, ekonomiczne, ekologiczne, religijne, kulturowe i historyczne. I jeżeli uwzględni się właśnie aspekt historyczny, to wbrew temu, co mówili na ten temat członkowie ekipy Gorbaczowa, jednym z istotnych czynników, który walnie przyczynił się do eksplozji tego zjawiska, była niewątpliwie "głasnost". Nie można przecież nie docenić wrażenia, jakie na Białorusinach wywarło odkrycie masowych grobów w Kuropatach koło Mińska, gdzie pogrzebano setki tysięcy ludzi zamordowanych przez NKWD w latach 1937-1941. Takie same zbiorowe mogiły odkryto na Ukrainie i w Rosji (w Moskwie). Natomiast opublikowanie 13 sierpnia 1989 r. tajnego protokołu do paktu Ribbentrop-Mołotow odrodziło w społeczeń- stwach republik bałtyckich świadomość okupacji radzieckiej. "Głasnost" ujawniła również 360 . pojęcie "odpowiedzialności zbiorowej", które służyło za usprawiedliwienie dla deportacji całych narodów oskarżonych o kolaborację z Niemcami i zachęciła, między innymi Tatarów Krymskich, do dochodzenia swoich praw do swojej historycznej ojczyzny (w czerwcu 1988 r. Rada Najwyższa ZSRR wyraziła zgodę na indywidualny powrót na Krym Tatarów, jednak bez przyznania im autonomii administracyjnej). Swoje historycznie uprawnione pretensje zgłaszali Ormianie, Azerowie, Gruzini, Niemcy Nadwołżańscy, Turcy Meschetyńscy, Kaza- , chowie, Uzbecy i wiele innych mniejszych lub większych nacji. Coraz częściej też konflikty narodowościowe podsycali przedstawiciele lokalnej inteligencji, a nawet ludzie nauki i kul- ; tury, "podnosząc w swoich pracach i wypowiedziach - jak skarżył się jeden z delegatów na XIX konferencję partyjną - reakcyjne momenty przeszłości". Słowem, "narody ZSRR - pisała w cytowanej już książce Czas Gorbaczowa Fransoise Thom - przeżywają na nowo tragiczne chwile, porównują swoją najnowszą historię naznaczoną masowymi ekstermina- cjami, terrorem, głodem i kłamstwem z czasami bardziej odległymi, rzecz jasna przybranymi w idylliczne barwy - trudno więc w takich warunkach dziwić się zrywom narodowym, które wyrażają się przede wszystkim w odrzucaniu symboli sowieckich". Pierwsza informacja o konflikcie na tle narodowościowym została podana przez telewizję radziecką 26 czerwca 1985 r. i dotyczyła bójki między Jakutami a Rosjanami w Jakucku. Przyczyną tego zajścia była dyskryminacja miejscowej ludności w sferze kultury i języka. Dużo większe rozmiary przybrał konilikt w Ahna-Acie sprowokowany 16 grudnia 1986 r. zmianą na stanowisku pierwszego sekretarza KC KP Kazachstanu, gdy w miejsce Din- muhammeda Kunajewa mianowano Rosjanina, Giennadija Kołbina. Do rozpędzenia wielo- tysięcznej manifestacji młodych Kazachów władze lokalne użyły wojska. W marcu i maju 1987 r. podobne zajścia miały miejsce w Tadżykistanie i w Mołdawii, a w sierpniu w republikach nadbałtyckich. Swoje aspiracje narodowe zaczęli również zgłaszać mieszkańcy republik zakaukaskich, a zwłaszcza Ormianie i Gruzini. Szczególnie silny ruch nar dowy powstał w Armenii. "Kiedy powstał nasz ruch - wspominał późniejszy prezydent Armenii Lew Ter-Petrosjan - współgrał w tonie z pierestrojką, gdyż w istocie stanowił odbicie wiary Ormian w Gorbaczowa". Rzeczywiście, pierwsze wiece Ormian miały charakter otwarty - wszyscy popierali Gorbaczowa i pierestroj- kę. Jednak społeczeństwo oczekiwało przede wszystkim rozwiązania problemu Górnego Karabachu domagając się przyłączenia tej krainy do republiki przyznanej w 1923 r. Azerbejdżanowi, a zamieszkałej w 80% przez Ormian. Dla poparcia tych żądań 23 lutego 1988 r. odbyła się w stolicy Armenii, Erewaniu, potężna demonstracja. Reakcją na nią stała się pięć dni później rzeź Ormian w azerbejdżańskim Sumgaicie. Konflikt przybrał wyjątkowo zaciekłą postać, trwając z różnym natężeniem przez następne lata. Problem Karabachu pojawił się oddolnie i przerodził się w ruch, nad którym stracili kontrolę przywódcy republik. Gorbaczow, chcąc załagodzić sytuację, zgodził się spotkać z rzecznikami ormiańskich nacjonalistów, których przywódca, Zori Balaian, zażądał przyłą- , czenia Górnego Karabachu do Armenii. W rozmowie z Ocmianami Gorbaczow powiedział im, że Biuro Polityczne omawiało ten problem i zaleciło KC zajęcie się tą sprawą. Sekretarz generalny KC KPZR stwierdził również, że powiązania między Armenią a Górnym Karabachem powinny zostać przywrócone. Ormianie uwierzyli w te słowa tak, jak wierzyli w pierestrojkę, i przesłali do Moskwy 21-punktowy plan rozwiązania problemu, w którym zainspirowani obietnicami Gorbaczowa domagali się przekazania Armenii kontroli nad Górnym Karabachem. Moskwa jednak milczała. T mczasem starcia między chrześcijańskimi Ormianami a muzułmańskimi mieszkańcami Azerbejdżanu wyszły wkrótce poza Karabach i objęły obie republiki. W grudniu 1988 r., kiedy Gorbaczow przebywał z wizytą w USA, w Armenii wystąpiło straszliwe trzęsienie ziemi. Po powrocie z Nowego Jorku, gdzie 7 grudnia przemawiał 361 w Zgromadzeniu Ogólnym Narodów Zjednoczonych, Gorbaczow natychmiast udał się na miejsce tragedii, która pociągnęła za sobą 25 tys. ofiar śmiertelnych (niektóre przekazy mówią nawet o dwukrotnie wyższej liczbie ofiar), a pół miliona ludzi pozbawiła dachu nad głową. Spodziewał się zastać zrozpaczony naród. Tymczasem - wspominał Zoń Balaian - "Gor- baczow był ogromnie zaskoczony, kiedy jakiś człowiek, szukając w gruzach zwłok swojej matki, odwrócił się do niego i zaczął mówić o Karabachu. Wiedział, że jest to jedyna szansa porozmawiania z człowiekiem, który mógł coś zrobić dla tego kraju". W Armenii już przed trzęsieniem ziemi było wielu bezdomnych - uchodźców ze strefy konfliktu w Karabachu. Oburzenie Ormian z powodu bezczynności Moskwy doprowadziło do konfliktu z Gor- baczowem po jego przybyciu ze strefy katastrofy do Erewania. Na żądania Ormian Gorbaczow zareagował agresywnie oskarżając ich o "nacjonalistyczną obsesję". "Problem Karabachu - powiedział wówczas między innymi przywódca państwa radzieckiego - wyko- rzystują oszuści, demagodzy polityczni i awanturnicy, ludzie, którzy nie chcą by pierestrojka doprowadziła do zmian w Armenii". Tuż przed powrotem Gorbaczowa do Moskwy przywódcy ormiańskiego ruchu narodo- wego "Komitet Karabach" zostali aresztowani. Publiczna zniewaga, jaką było aresztowanie, zwróciła wszystkich Ormian przeciwko Gorbaczowowi i władzom w Moskwie, które nie zdawały sobie sprawy, jak poważny był problem Górnego Karabachu. Kiedy ruch nabrał powszechnego charakteru, Moskwa wysłała Surena Arutyniana, przyjaciela Aleksandra Jakowlewa, by stanął na czele Armenii. Kierowano się bowiem nadzieją, że jest to człowiek, który będzie w stanie wzmocnić miejscową organizację partyjną i skończyć z nacjonalizmem. Arutynian popadł jednak w konflikt ze zbiurokratyzowaną i skorumpowaną partią armeńską uważaną przez miejscowe społeczeństwo za "mafię". Ruch narodowy Ormian rozwijał się dalej i pod jego presją po sześciu miesiącach wszyscy aresztowani i przetrzymywani w więzieniu KGB w Moskwie członkowie "Komitetu Karabach" zostali zwolnieni. Tak więc aresztowanie przywódców nie tylko nie osłabiło ruchu narodĆ wego Ormian, ale zjednoczyło siły nacjonalistyczne w republice. Podobnie jak na Litwie ruch niekomunistyczny w Armenii zdobył powszechne poparcie, niezbędne do podjęcia próby uwolnienia narodu spod dominacji Moskwy. Wiosną 1989 r. w związku z wyborami, a następnie zwołaniem I Zjazdu Deputowanych Ludowych, duch buntu odbił się szerokim echem w całym Związku Radzieckim. Właśnie po wyborach, w centrum stolicy Gruzji, Tbilisi, doszło do zamieszek wywołanych przez miejscowych nacjonalistów. Kierownictwo KP Gruzji poprosiło Moskwę o przysłanie wojska dla opanowania sytuacji. Wieczorem 7 kwietnia czołgi wjechały do miasta, a następnego dnia 20 osób, w tym kobiety i dzieci, zostało pobitych na śmierć saperkami. W czasach Stalina dwudziestu zabitych byłoby niczym, ale w ZSRR Gorbaczowa był to szok. Radykałowie nie zapomnieli o tym i kiedy sześć tygodni później I Zjazd Deputowanych Ludowych zebrał się na swojej pierwszej sesji, zażądali utworzenia komisji śledczej do zbadania okoliczności zajść i ustalenia winnych. Gorbaczow zgodził się z tym wnioskiem, tworząc tym samym demokratyczny precedens. Przewodniczącym komisji został Anatol Sobczak z Leningradu. Ofiary z Tbilisi opłakiwał cały naród - "Komisja Sobczaka" mogła się więc zająć "działalnością" czołowych komunistów, generałów i członków Biura Politycznego. Jak się później okazało, na czele listy odpowiedzialnych za tragedię w Tbilisi figurowało nazwisko Jegora Ligaczowa. Kraje bałtyckie miały najkrótszy staż w radzieckiej wspólnocie. Bałtowie nie zapomnieli czasów niepodległości, której ślady widoczne były jeszcze po czterdziestu latach radzieckiej okupacji w wyższym na tle całego kraju poziomie życia, co przyciągało licznych osadników rosyjskich. Wiosną i latem 1988 r. w republikach tych wystąpiła znaczna intensyfikacja opinii publicznej, miejscowego aparatu władzy oraz środowisk niezależnych w żądaniach autonomii 362 terytorialnej i niezależności kulturalnej. Powstałe fronty ludowe na rzecz pierestrojki stały się platformą integracji społeczeństwa. Może najbardziej widoczne było to na Litwie, gdzie "Sajudis" - "Ruch na rzecz pierestrojki" (skorzystano z tego określenia, by ustrzec się sprzeciwu Moskwy) stał się główną siłą napędową nacjonalistów litewskich. Wśród jego założycieli znalazło się również wielu wysokiej rangi litewskich komunistów, których nowy przywódca - Algirdas Brazauskas zdobył sobie znaczną popularność wśród swoich ziomków w czerwcu 1988 r. przemawiając na wielkim wiecu zwołanym przez "Sajudis" w celu zamanifestowania narodowych praw Litwy. Brazauskas nie mówił jeszcze wówczas o secesji, tylko o większej samodzielności gospodarczej Litwy. Reakcją Gorbaczowa było wysłanie do Wilna Aleksandra Jakowlewa, członka Biura Politycznego. Litwini spodziewali się, że jego wizyta pozwoli ukształtować nowe stosunki z Moskwą i nie zawiedli się. Spełniając żądania społeczeństwa, "liberalni" komuniści litewscy zwrócili Kościołowi litewskiemu katedrę w Wilnie, język litewski zaś, a nie rosyjski, stał się językiem urzędowym republiki. Jednak radykałowie z "Sajudisu" pod kierownictwem Vytautasa Landsbergisa chcieli czegoś więcej niż symbolicznych reform - podnieśli kwestię litewskiego samostanowienia. Moskwa, nie udzieliwszy wprost odpowiedzi na to żądanie, oznajmiła tylko, że Litwini nie mogą zrobić dwóch rzeczy: odrzucić partii komunistycznej i zejść z drogi socjalizmu. W ogólnozwiązkowych wyborach do I Zjazdu Deputowanych Ludowych najwięcej głosów przeciwko komunistom oddano na Litwie: prawie wszyscy delegaci litewscy wywodzili się z "Sajudisu". I kiedy, już na zjeździe, Gorbaczow podjął próbę anulowania ustaw uchwalonych przez dążące do samodzielności republiki, 50 z 58 delegatów z Litwy odmówiło udziału w głosowaniu. Następnie ludzie ci opuścili salę obrad, wywołując ogólną konsterna- cję. Sytuacja stała się poważna - Litwini domagali się pełnej suwerenności. Powstała groźba realnego konfliktu - zapowiadała się ostra walka. Jesienią 1989 r. litewski ruch niepodległościowy uzyskał silne wsparcie w wyniku rozpadu reżimów komunistycznych ců Europie Środkowo-Wschodniej. Jednak już wcześniej, bo latem 1989 r., Litwini wspólnie z Łotyszami i Estończykami zamanifestowali swoje pragnienia, kiedy połączyli się w 600-kilometrowym żywym łańcuchu ludzkim od wieży Giedymina w Wilnie pod basztę "Długiego Hermana" w Tallinie. Właśnie 23 sierpnia 1989 r. we wszystkich trzech republikach nadbałtyckich odbyła się wspólna akcja upamiętnienia 50 rocznicy paktu Ribbentrop-Mołotow. Odpowiedzią Moskwy było wydane trzy dni później "Oświadczenie KC KPZR o sytuacji w republikach nadbałtyckich", w którym oskarżono fronty ludowe oraz zbliżone do nich organizacje o działania mające na celu odłączenie tych republik od Związku Radzieckiego: padły zarzuty o ekstremizm, separatyzm, antyradzieckie zamiary i rozniecanie "histerii nacjonalistycznej". Te mocne słowa wywołały odruchowy sprzeciw działaczy nowych ruchów społecznych, który najpierw znalazł wyraz w wypowie- dziach radiowych i telewizyjnych, w telegramach do KC KPZR i osobiście do Gorbaczowa, a następnie w oficjalnych oświadczeniach kierownictw ruchów. W wystąpieniach tych działacze demokratyczni wysunęli oskarżenia o przygotowywanie gruntu pod ewentualną interwencję zbrojną, o próbę zastopowania procesów przebudowy. Dotyczyło to zresztą nie tylko republik nadbałtyckich, ale również Mołdawii, gdzie pod koniec sierpnia, także w rocznicę paktu Ribbentrop-Mołotow, który też przecież zajął się losem Besacabii, polityka przeniosła się na ulice. Okazją stał się projekt ustawy o języku. Mieszkający w Mołdawii Rosjanie i Ukraińcy poczuli się zagrożeni widząc, że w projekcie ustawy nadającej status państwowy językowi rumuńskiemu, nie wspomniano nawet o miejscu języka rosyjskiego. Rozpad bloku radzieckiego odebrano w ZSRR jako wskazówkę, że komunistów można odsunąć od władzy. W marcu 1990 r. w wielu republikach odbyły się wybory do lokalnych parlamentów, w których działacze niepodległościowi odnieśli duży sukces. Litwini wybrali do swojego parlamentu przede wszystkim członków "Sajudisu", doprowadzając tym samym do 363 zakończenia panowania komunistycznego w swym kraju. Równocześnie w Moskwie uczestnicy największej od 1917 r. demonstracji domagali się tego samego dla całego impeńum. Żądano, by partia zrezygnowała ze swojej władzy. Gdy partia słabła, Gorbaczow zaproponował dla siebie nowe stanowisko - prezydenta państwa. Wśród członków władz centralnych dojrzewało bowiem przekonanie, że aby utrzymać jedność państwa potrzebny jest jeden człowiek u steru władzy. Ale kiedy w Moskwie zapowiedziano zwołanie na 10 marca 1990 r. Zjazdu Deputowanych Ludowych, który miał wybrać Gorbaczowa na to stanowisko - deputowani "Sajudisu" postanowili zostać w domu. Co więcej, tego wieczora, kiedy w Moskwie miało się odbyć decydujące głosowanie nad prezydenturą Gorbaczowa, w Wilnie zwołano nadzwyczajne posiedzenie parlamentu w celu rozważenia sprawy ogłoszenia niepodległości. 11 marca 1990 r. parlament w Wilnie proklamował Litwę jako państwo niepodległe i suwerenne. Precedens został stworzony. Wkrótce w Rosji Borys Jelcyn podjął zabiegi o objęcie funkcji przewodniczącego parlamentu Federacji Rosyjskiej. Gdyby został szefem największej republiki, mógłby stać się największym zagrożeniem dla Gorbaczowa jako prezydenta ZSRR. W czasie wyborów atmosfera była naelektryzowana, zwłaszcza że Gorbaczow, chociaż nie był członkiem tego parlamentu, wypowiedział się przeciwko Jelcynowi. Wszelako wszystkie manipulacje, jakie podjęto, by zablokować Jelcynowi drogę do najwyższego urzędu w repu- blice rosyjskiej, nie przyniosły spodziewanego rezultatu. Borys Jelcyn został wybrany przewo- dniczącym parlamentu rosyjskiego i wkrótce jako szef państwa zaczął podpisywać porozumie- nia między Federacją Rosyjską a innymi republikami. Wezwania Jelcyna do większej niezależności odbiły się szerokim echem w całym ZSRR. W ogromnym kraju nastąpiło ożywienie zjawisk nacjonalizmu. W czerwcu 1990 r., w miejscowości Nowyj Uzień w Kazach- stanie, miał miejsce pogrom Turków meschetyńskich, zesłanych tutaj z południowej Gruzji w 1940 r. W lipcu w Ferganie w starciach na tle etnicznym zginęło ponad sto osób. Na Zakaukaziu poza sporem ormiańsko-azerskim doszły wewnętrzne konflikty etniczne w repub- lice gruzińskiej. Rodził się konflikt o Południową Osetię, któ wybuchł na początku 1991 r. Na Ukrainie siłą polityczną, pretendującą do odegrania głównej roli w wypełnianiu niepodległościowego planu, ogłosił się w dniach 25-28 pażdziernika 1990 r. "Ludowy Ruch Ukrainy". Jeszcze dwa tygodnie wcześniej jego nazwa brzmiała "Ludowy Ruch Ukrainy na Rzecz Przebudowy", jednakże trzy ostatnie słowa postanowiono usunąć, aby odciąć się od gorbaczowowskiej "przebudowy", utożsamianej przez kierownictwo "Ruchu" z polityką modernizacji imperium radzieckiego. Podobny ruch narodowy rodził się w sąsiedniej Białorusi i w innych republikach. Jeżeli Gorbaczow nie był w stanie działać zdecydowanie w sprawach gospodarczych, to teraz nie mógł zapobiec rozpadowi imperium. Taki stan rzeczy przeraził konserwatystów. "Kraj pogrążony jest w chaosie, a my nie robimy nic - wszystko co się mówi nie przynosi eFektów" - skarżył się przedstawiciel grupy deputowanych ludowych z konserwatywnej frakcji "Sojuz", pułkownik Wiktor Ałksnis. Byli oni zdecydowani zachować ZSRR za wszelką cenę i odbudować silną władzę centralną. Było oczywiste, że "Sojuz" popierały potężne siły konserwatywne w partii, armii i przemyśle zbrojeniowym. Jednak w expose o stanie państwa wygłoszonym na kolejnym Zjeździe Deputowanych Ludowych w listopadzie 1990 r. Gorbaczow nie przedstawił żadnych propozycji rozwiązań. Od miesięcy konserwaty- wni deputowani zarzucali mu, że utracił kontrolę nad wydarzeniami. Teraz mógł utracić ich. Gorbaczow przestraszył się i po miesiącach wysiłków, by odsunąć partię od kierowania codziennymi sprawami państwa - poddał się bez walki. Zażądał nowych uprawnień, które pozwoliłyby mu rządzić przy pomocy dekretów, prawie jak carowi. Utrzymywał, iż jest to jedyny sposób na zachowanie jedności państwa. "Jestem zdecydowanie przeciwny rozbiciu Związku - powiedział - jestem przeciwny zerwaniu więzów między naszymi narodami". Gorbaczow powiedział więc konserwatystom to, co chcieli usłyszeć. 364 Sojusz Gorbaczowa z konserwatystami wywołał głęboki niepokój nie tylko wśród działaczy organizacji niepodległościowych w ZSRR, ale także w sercach jego liberalnych współpracowników, których zresztą pozbywał się jednego po drugim. Ostatni z nich, Eduard Szewardnadze, 20 grudnia 1990 r. zamiast przemówienia na temat polityki zagranicznej ZSRR ograniczył się do wypowiedzenia w dramatycznym tonie następujących słów: "To może najkrótsze i najtrudniejsze przemówienie w moim życiu. Zbliża się dyktatura. Nikt nie wie, kto będzie dyktatorem, i co ten dyktator zrobi. Oświadczam, że składam rezygnację. Ńiech to będzie protest przeciwko nadchodzącej dyktaturze". Proroctwo zbliżającej się dyktatury miało się sprawdzić na Litwie. Gorbaczow już miesiąc po decyzji parlamentu w Wilnie o niepodległości próbował zmusić Litwę do kapitulacji wprowadzając blokadę gospodarczą republiki. Teraz podjęto przygotowania do interwencji zbrojnej wysyłając tam specjalne jednostki desantowe. Jak się wydawało, sytuacja międzynarodowa sprzyjała podjęciu takiej akcji, jako że w tym czasie wzrosła realna groźba wojny w Zatoce Perskiej. "Wiedzieliśmy, że jeżeli do niej dojdzie - wspominał później Landsbergis - to wojna wybuchnie w dwóch miejscach, i że wojna w Zatoce spowoduje, że nie będzie się mówić o Litwie". Siły specjalne, podlegające bezpośrednio Moskwie, zajęły wiele gmachów publicznych w Wilnie. Powtarzały się incydenty zbrojne - padły pierwsze ofiary wśród ludności cywilnej. O wywołanie kryzysu Gorbaczow oskarżył rząd litewski, ale obiecał, że jego wojska będą działać rozważnie. Mieszkańcy Wilna bronili dostępu do siedziby parlamentu i wieży telewizyjnej. Wreszcie, w niedzielę wieczorem 13 stycznia 1991 r. oddziały specjalne przypuściły szturm na wieżę telewizyjną, którą po kilku godzinach udało im się zdobyć. W wyniku tej akcji zginęło 13 osób cywilnych - obrońców wieży i ludzi przypadkowych. "Zadzwoniłem do Gorbaczowa - powiedział później ówczesny przewo- dniczący parlamentu litewskiego Landsbergis - ale telefon odebrał jego pomocnik, który mi powiedział, że Gorbaczow jest nieosiągalny i nie może pódejść do telefonu". Następnego dnia minister obrony ZSRR marsźałek Dmitrij Jazow, relacjonując wydarzenia w Wilnie, stwierdził, że podstawowym źródłem kryzysu są władze litewskie, które - jak się wyraził - "wykorzystując demokratyczne slogany wprowadzają dyktaturę burżuazyjną oraz atakują państwo i armię". Gorbaczow wyraził ubolewanie z powodu o iar, ale awansował jednego z odpowiedzialnych za zajścia w stolicy Litwy ministrów. Przez następne kilka tygodni wojsko patrolowało ulice Moskwy i innych wielkich miast pod pretekstem "zwalczania narastającej przestępczości". Jelcyn zaś stwierdził, że rozpoczęło się wprowadzanie prorokowanej przez Szewardnadze dyktatury. 9 lutego na Litwie, a 3 marca na Łotwie i w Estonii przep- rowadzono referendum, w którym - wbrew oczekiwaniom Kremla - ludność tych republik wykazała zdecydowaną wolę odzyskania własnej państwowości. 10. Rozpad bloku Zmiany w Europie Środkowo-Wschodniej były ściśle związane z tym, co działo się w ZSRR, ale nie takie same jak w ZSRR. Nie były to też reformy zaplanowane i narzucone przez Gorbaczowa. On sam zresztą stał się ofiarą całkowitego bankructwa tego, co usiłował uratować. To, co Gorbaczow uznał za konieczne, to jest minimalne reformy, być może było wystarczające, by naprawić system, ale zupełnie inaczej odbierały je społeczeństwa, o których przywódcy komunistyczni sądzili, iż nimi rządzą. Bez względu na to, czy aparat poszczegól- nych partii świadomie blokował reformatorskie wysiłki kierownictw, to przecież sam system rządów, jaki stworzyli, podważył sens ich władzy oraz poparcie społeczne dla tej 365 władzy. Nadto system komunistyczny tak bezsensownie wymieszał ze sobą politykę, gospodarkę i opiekę społeczną, że ustępstwa w jednej z tych dziedzin nie były możliwe bez naruszenia całego systemu. Gorbaczow rzeczywiście oczekiwał, że wybory dokonane przez niego w polityce wewnętrznej znajdą odzwierciedlenie również w państwach satelickich. Owszem, Gorbaczow nie dokonał inwazji Czechosłowacji i Rumunii, ażeby je przekonać do "pierestrojki" i "głasnosti", ale jego chłodne wizyty w tych krajach dawały jasno do zrozumienia, że zarówno ich polityka, jak i miejscowi politycy, są przez niego zaledwie tolerowani. Gorbaczow, podobnie jak jego poprzednicy, nadal widział Związek Radziecki jako supermocarstwo pod względem gospodarczym i militarnym oraz jako czołowego gracza na arenie międzynarodowej. Przed szczytem na Malcie w grudniu 1989 r. dał jasno do zrozumienia, że kraje Europy Środkowo-Wschodniej są kowalem swojego losu i nie jest sprawą supermocarstw za nie decydować. Tym samym, kiedy w tych krajach doszły do kresu rządy komunistyczne i okres radzieckiej dominacji, można rzec, iż ZSRR rozwiązał swój problem europejski i sam stał się akceptowaną częścią Europy. Wydarzenia w krajach "wspólnoty socjalistycznej" od samego początku udowodniły aktualność "teorii domina", tyle że w odwrotnym porządku. Oznaczało to, że państwa bloku radzieckiego były ze sobą tak powiązane, iż reformy w jednym z nich musiały pociągnąć zmiany u innych. Potwierdziły one także prawidłowość twierdzeń radzieckiego KGB: "lojalność wobec systemu była w tych krajach, po latach, bardziej nawykiem niż rzeczywistością". Wszystko oczywiście zaczęło się w Polsce, której władze pod naciskiem międzynarodowej opinii publicznej zdecydowały się we wrześniu 1986 r. na pełną amnestię dla więźniów politycznych. To ustępstwo władz dało możliwość kierownictwu "Solidarności", z Lechem Wałęsą na czele, powołania jawnie działającej Tymczasowej Rady NSZZ "Solidarność". Po trzynastu miesiącach, 25 października 1987 r., na wspólnym posiedzeniu działającej dotąd w podziemiu Tymczasowej Komisji Krajowej i Tymczasowej Rady powołano do życia jednolite, jawne kierownictwo pod nazwą I ajowa Komisja Wykonawcza NSZZ "Solidarność". Mimo szykan i nagonki propagandowej na "Solidarność" władze polskie, znajdując się pod wpływem przemian w samym ZSRR, jak również wskutek pogłębiającego się w kraju kryzysu gospodarczego, zdecydowały się na dalszą liberalizację swojej polityki. Zbigniew Messner, który pod koniec 1985 r. objął urząd premiera (dotychczasowy premier, Wojciech Jaruzelski, objął funkcję przewodniczącego Rady Pań- stwa) podjął próby reforxn gospodarczych, które jedynie pogłębiły kryzys. W tej sytuacji, rezygnując z drastycznej podwyżki cen w obawie przed wybuchem społeczngo niezadowole- nia, władze zdecydowały się przeprowadzić referendum przed wprowadzeniem kolejnego etapu reform, chcąc uzyskać dla nich akceptację społeczeństwa. Referendum przeprowadzono 29 listopada 1987 r., w którym przeważająca większość społeczeństwa wypowiedziała się jednak przeciwko programowi władzy. W kwietniu, maju i sierpniu 1988 r. przez Polskę przetoczyła się fala strajków. Największe z nich miały miejsce w Nowej Hucie, Stoczni Gdańskiej i w Stalowej Woli. Strajkowały również kopalnie węgla kamiennego na Śląsku, porty w Szczecinie, w Gdańsku i wiele innych zakładów pracy. Napięta sytuacja w całym kraju uświadomiła władzom konieczność dalszych ustępstw politycznych i zawarcie jakiegoś porozumienia z opozycją. Tak zrodziła się idea tzw. "okrągłego stołu". Jednak objęcie 27 września funkcji premiera przez byłego redaktora naczelnego "Polityki", Mieczysława Rakowskiego, przyhamowało na kilka miesięcy dążenie władz do porozumienia z "Solidarnością" i dopiero na początku 1989 r., po uchwałach X plenum KC PZPR mówiących o przywróceniu pluralizmu związkowego w Polsce, idea "okrągłego stołu" zaczęła nabierać realnych kształtów. Obrady "okrągłego stołu" rozpoczęły się 6 lutego 1989 r. w Magdalence pod Warszawą. Przyjęte ustalenia przewidywały szereg istotnych ustępstw politycznych ze strony rządu, do których, jako 366 najważniejszych, należałoby zaliczyć zgodę na częściowo wolne wybory do Sejmu i Senatu oraz ponowną legalizację NSZZ "Solidarność". W rezultacie już 17 kwietnia 1989 r. Sąd Wojewódzki w Warszawie ponownie wpisał do rejestru związków zawodowych NSZZ "Solidarność". Pierwsza tura wyborów do Sejmu i Senatu odbyła się 4 czerwca 1989 r. i przyniosła druzgocącą klęskę obozu rządowego. Klęska była tak duża, iż za zgodą zaskoczonej rozmiarami swojego zwycięstwa opozycji złamano wcześniejsze ustalenia, tak zmieniając ordynację wyborczą, by kandydaci partyjni mogli wejść w skład parlamentu w drugiej turze wyborów wyznaczonej na 18 czerwca. Ostatecznie, według zawartego kontraktu, opozycja solidarnościowa (zorganizowana następnie w Sejmie w Obywatelski Klub Parlamentarny) zdobyła 35% mandatów, PZPR - 38"%, ZSL - 16a%, a pozostałe ugrupowańia koalicji rządowej - lla% mandatów. Natomiast deputowani "Solidarności" zdobyli 99 foteli na 100 w Senacie. Jednym z pierwszych zadań, jakie stanęły przed tym "kontraktowym" Sejmem, był wybór prezydenta państwa. W myśl uzgodnień wysunigto tylko jedną kandydaturę - genera- ła Wojciecha Jaruzelskiego. Wszelako sposób, w jaki tego w dniu 19 lipca 1989 r. dokonano wzbudził oburzenie całego społeczeństwa. Oto na oczach milionów telewidzów posłowie z solidarnościowego Obywatelskiego Klubu Parlamentarnego dokonali jawnej manipulacji, dzięki której kandydatura Jaruzelskiego przeszła tylko jednym głosem! Kolejny problem powstał przy wyłanianiu nowego rządu. Wybrany w miejsce Rakowskiego 2 sierpnia 1989 r. generał Czesław Kiszczak nie zdołał zrealizować powierzonej mu misji utworzenia rządu i podał się do dymisji. W tej sytuacji prezydent Jaruzelski zgodził się na kandydaturę redaktora naczelnego "Tygodnika Solidarność", Tadeusza Mazowieckiego, który 24 sierpnia objął urząd premiera PRL. W skład rządu Mazowieckiego weszli członkowie OKP, którzy objęli najważniejsze resorty gospodarcze, sprawy zagraniczne, kulturę, oświatę i środki masowego przekazu, następniejprzedstawiciele ZSL, którym powierzono resort rolnictwa i zdrowia, SD objęło rynek wewnętrzny, a PZPR - ministerstwo obrony, spraw wewnę- trznych i transport. Powołanie rządu Mazowieckiego stwarzało realną szansę na prze- prowadzenie w Polsce pełnej demokratyzacji stosunków politycznych i społecznych oraz zainicjowanie głębokich reform ekonomicznych. Wyrzeczenie się pod presją społeczną monopolu władzy przez PZPR postawiło na porządku dnia sprawę racji bytu tej organizacji w nowych warunkach politycznych. Na XIII Plenum KC, które odbyło się w dniu 29 lipca 1989 r., pierwszym sekretarzem wybrano byłego premiera Mieczysława Rakowskiego - jak pokazała niedaleka przyszłość - ostatniego już przywódcę tej partii. PZPR została ostatecznie rozwiązana na swym XI Zjeździe w dniu 28 stycznia 1990 r. W jej miejsce powstała z inicjatywy młodszych członków byłej PZPR "Socjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej" oraz efemeryczna tzw. "Unia Socjaldemo- kratyczna Rzeczypospolitej Polskiej". Ostatnie człony nazw tych organizacji nawiązywały do uchwały sejmowej z 1 stycznia 1990 r., kiedy w miejsce Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej przyjęto tradycyjną nazwę państwa - Rzeczpospolita Polska. W ten sposób organizacje postkomunistyczne próbowały się wkomponować w pluralistyczny system społeczno-politycz- ny w niekomunistycznej już Polsce. Pod wpływem wydarzeń w ZSRR i przeobrażeń w Polsce nastąpiło przyspieszenie procesów demokratycznych w pozostałych krajach bloku radzieckiego. Zmiany na Węgrzech rozpoczęły się w 1988 r., kiedy w maju w Budapeszcie powstała tzw. "Sieć Wolnych Inicjatyw", skupiająca przedstawicieli różnych odłamów opozycji węgierskiej. W skład "Sieci" weszły między innymi takie organizacje jak "Forum Demokratyczne" i "Demo- kratyczny Związek Pracowników Naukowych". 22 maja 1988 r. miało także miejsce inne ważne wydarzenie - krajowa konferencja Węgierskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej, na 367 której Janos Kadar został zmuszony do ustąpienia z Biura Politycznego (został honorowym "przewodniczącym" partii), a sekretarzem generalnym wybrano dotychczasowego premiera, Karoly Grosza. Od tej chwili przemiany na Węgrzech nabrały większego tempa. Może najbardziej spektakularnym tego przejawem było przeprowadzenie pełnej rehabilitacji Imre Nagy'a i innych przywódców rewolucji węgierskiej z 1956 r. oraz pozbawienie Ja.nosa Kadara funkcji przewodniczącego partii. 7 października 1989 r. odbył się ostatni zjazd Węgierskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej, która przekształciła się w niemarksistowską, aczkolwiek lewicową Węgierską Partię Socjalistyczną. 23 października tegoż roku decyzją węgierskiego parlamentu przyjęto nową nazwę państwa - Republika Węgierska, wprowadzono system wielopartyjny, zapowiedziano wolne wybory i wybór prezydenta, a także przewidziano na termin późniejszy wolne wybory do terenowych organów przedstawicielskich. Po zdławieniu "praskiej wiosny" w 1968 r. początki konsolidowania się nowej opozycji czechosłowackiej można odnieść do kampanii w obronie członków młodzieżowych grup rockowych, którym spreparowano procesy sądowe w 1976 r. Jednak pierwszą organizacją dysydencką w Czechosłowacji była tzw. "Karta 77", która zawiązała się 1 stycznia 1977 r. w celu nadzorowania realizacji przez władze porozumień helsińskich odnośnie do prze- strzegania praw człowieka. Do czołowych działaczy "Karty" należał późniejszy, pierwszy demokratyczny prezydent Czecho-Słowackiej Republiki Federacyjnej, znany dramaturg, Vaclav Havel. Pod koniec lat siedemdziesiątych coraz większą aktywność zaczął również przejawiać prześladowany Kościół katolicki. W latach osiemdziesiątych powstało więcej niezależnych inicjatyw. Należy podkreślić, że na rozwój tych inicjatyw duży wpływ miały wydarzenia w Polsce, a w związku z tym zakonspirowane spotkania polskiej i czechosłowa- ckiej opozycji na granicy obu państw. Na przykład w okresie stanu wojennego w Polsce zawiązała się wspólna organizacja pod nazwą "Solidarność Polsko-Czechosłowacka". Władze czechosłowackie nie zamierzały jednak tolerować coraz śmielszych wystąpień opozycji, nasilając wobec niej politykę represji. Równocześnie wśród kierownictwa czecho- słowackich komunistów zaczęło dojrzewać przekonanie o konieczności zreformowania sposobu sprawowania władzy. Przede wszystkim postanowiono dokonać rozdzielenia funkcji sekretarza generalnego partii i prezydenta republiki, które piastował Gustav Husak. Decyzją plenum KC KPCz z 17 grudnia 1987 r. Husakowi pozostawiono urząd prezydenta a sekretarzem generalnym partii wybrano Milośa Jakeśa. Decyzje te w niczym jednak nie poprawiły funkcjonowania systemu. Władze komunistyczne nadal nie mogły się zdobyć na liberalizację swojej polityki, tłumiąc w zarodku wszelkie przejawy niezależnej działalności. Przełom nastąpił dopiero jesienią 1989 r., kiedy w październiku i listopadzie na praskim Placu Wacława miały miejsce wielotysięczne demonstracje mieszkańców stolicy brutalnie roz- pędzone przez milicję i siły bezpieczeństwa. Odpowiedzią społeczeństwa na tę akcję były masowe manifestacje protestacyjne, podczas których wysuwano żądania ukarania winnych interwencji. Bierność władz zaowocowała desperackim dwugodzinnym strajkiem generalnym w dniu 27 listopada 1989 r. I dopiero to wydarzenie skłoniło komunistów do ustępstw i podjęcia rozmów z powstałym kilka dni wcześniej czternastoosobowym "Forum Obywatel- skim" złożonym z działaczy opozycji demokratycznej. Dokonano również zmian w kierowni- ctwie partii - dotychczasowego przywódcę, Jakeśa, w ogóle wykluczono z partii, a funkcję sekretarza generalnego powierzono Karlowi Urbankowi. Zmuszono również do ustąpienia z urzędu prezydenckiego Gustava Husaka. W rezultacie wspólnych negocjacji, 10 grudnia 1989 r., sformowano nowy rząd federalny, w składzie którego obok komunistów znaleźli się również członkowie "Forum Obywatelskiego". Natomiast na wakujące stanowisko prezydenta państwa Zgromadzenie Narodowe wybrało 29 udnia 1989 r. Vaclava Havla.11 stycznia 1990 r. podczas obrad czechosłowackiego "okrągłego stołu" wyznaczono termin wyborów powszechnych na dzień 8 czerwca tegoż roku. 368 Przemiany polityczne w ZSRR wzbudziły niepokój w sercu przywódcy wschodnio- niemieckich komunistów Ericha Honeckera, który sprawował swoją funkcję od 1971 r., tojest od czasu ustąpienia Waltera Ulbrichta. Od pewnego czasu w NRD istniały przejawy działalności opozycyjnej, jednak oparty na policji politycznej (STASI) system bronił się jeszcze skutecznie. W obawie przed ośmieleniem wewnętrznej opozycji władze blokowały wszelkie informacje o reformach w ZSRR i w innych państwach "bloku" posuwając się nawet do tego, że wstrzymywano rozpowszechnianie w kraju niektórych radzieckich gazet i czaso- pism, jak na przykład "Ogonioka". Co więcej - kierownictwo partii podejmowało również działania represyjne wobec tych komunistów, którzy z uznaniem odnosili się do "pierestrojki" i "głasnosti" Gorbaczowa. Wiosną 1989 r. wystąpiła rosnąca lawinowo fala ucieczek młodych obywateli NRD, którzy szukali schronienia na terenie ambasad RFN w Czechosłowacji, na Węgrzech, a także w Polsce. W kraju opozycja podniosła głos dorriagając się szybkich reform i pełnych swobód obywatelskich. Ulice miast wschodnioniemieckich coraz częściej stawały się areną masowych demonstracji. Jedna z takich manifestacji została brutalnie rozpędzona przez policję 7 października 1989 r., w dniu, kiedy władze uroczyście obchodziły 40-lecie powstania NRD. Demonstracje objęły również inne większe miasta - sytuacja w kraju stawała się coraz bardziej napięta. W uroczystościach 40-lecia NRD uczestniczył również Gorbaczow i inni przywódcy bloku radzieckiego z Nicolae Ceau escu, który zaproponował wykorzystanie wojsk Układu Warszawskiego do stłumienia sił antykomunistycznych zagrażających ich rządom. Gor- baczow był jednak innego zdania i w dwóch rozmowach z Honeckerem dał mu jasno do zrozumienia, że NRD powinna wejść na drogę reform. Po wyjeździe Gorbaczowa demonstra- cje objęły całe Niemcy Wschodnie, jednak Honecker i inni "twardogłowi" przywódcy NRD nadal nie chcieli wziąć pod uwagę tego, co było powypisywane na murze berlińskim. Nikt się więc nie spodziewał, że wypadki potoczą się tak szybko. Tymczasem już wkrótce, pod presją narastających wystąpień spółeczeństwa, dokonano zmian w kierownictwie Niemieckiej Socjalistycznej Partii Jedności (SED): 18 października 1989 r. Honeckera zastąpił były szef służby bezpieczeństwa, Egon Krenz. Zresztą niebawem SED zmuszona została do zrzeczenia się monopolu władzy. Zreorganizowano również rząd NRD, na czele którego postawiono zwolennika reform Hansa Modrowa. Zapowiedziano wolne wybory. 9 listopada runął mur berliński - otwarto granice. Właśnie zburzenie muru berlińskiego wzmogło presję społeczną na władze komunistyczne. 9 grudnia 1989 r. odbył się nadzwyczajny zjazd SED, który odwołał Krenza z pełnionej przez niego funkcji powołując na nowo utworzone stanowisko przewodniczącego partii Gregora Gysi, uważanego za czołowego przedstawiciela skrzydła reformatorskiego. W tym też czasie w Berlinie rozpoczęły się obrady wschodnioniemieckiego "okrągłego stołu", którego jednym z ważnych tematów była kwestia zjednoczenia obu państw niemieckich. 3 marca 1990 r. na terenie byłej NRD odbyły się pierwsze wolne wybory, I lipca tego roku podpisano unię gospodarczą z landami zachodnimi, a 3 października dokonało się formalne zjednoczenie Niemiec. W Bułgarii od czasu odejścia Wyłko Czerwenkowa u steru władzy pozostawał nieprzerwanie od 1954 r. Todor Żiwkow, ciesząc się nieustającym poparciem Chruszczowa, Breżniewa, a także jego bezpośrednich dwóch następców. W latach siedemdziesiątych i w pierwszej połowie osiemdziesiątych Bułgaria pod wodzą Żiwkowa była ważnym, sterowanym z Moskwy centrum międzynarodowego terroryzmu, co poważnie podrywało autorytet Żiwkowa i Bułgarskiej Partii Komunistycznej nie tylko w oczach cywilizowanego świata, ale przede wszystkim w opinii własnego społeczeństwa. Jednak kwestią, która w latach osiemdziesiątych najbardziej destabilizowała sytuację polityczną w Bułgarii, był problem mniejszości tureckiej. W kraju dochodziłn In konfliktów etnicznych między ludnością rodzimą a Turkami bułgarskimi. W maju 1989 r. Żiwkow zmusił do emigracji tych Turków, 369 którzy nie chcieli się zgodzić na bułgaryzację swoich nazwisk i uparcie walczyli o prawa narodowe. W rezultacie z Bułgarii wyemigrowało prawie 300 tys. ludności tureckiej, co poważnie przyczyniło się do pogłębienia kryzysu w gospodarce. W warunkach złej atmosfery wokół problemu mniejszości tureckiej i pogarszania się stanu bułgarskiej gospodarki w partii powstała frakcja zwolenników reform, która - nie bez poparcia Gorbaczowa - doprowadziła w dniu 9 listopada 1989 r. do ustąpienia Żiwkowa z zajmowanych stanowisk i wybrała na przywódcę partii dotychczasowego ministra spraw zagranicznych Petera Mładenowa. Odejście Żiwkowa po 35 latach sprawowania władzy i przemiany w innych krajach "demokracji ludowej" zaktywizowały opozycję bułgarską, która zorganizowała się w kilkudziesięciu niezależnych grupach i partiach politycznych. W grudniu 1989 r. większość tych ugrupowań zjednoczyło się w "Unię Sił Demokratycz- nych". Bułgarski świat pracy przystąpił do organizowania niezależnych związków zawodo- wych. Na ulicach miast bułgarskich trwały nieustanne manifestacje pod hasłami reform demokratycznych i pozbawienia partii komunistycznej kierowniczej roli w państwie. Jednak dopiero pod wpływem wydarzeń w sąsiedniej Rumunii odnowione władze komunistyczne wystąpiły z propozycją podjęcia rozmów z opozycją. Rozmowy rozpoczęły się w stycmiu 1990 r., otwierając drogę do demokratyzacji stosunków społecznych i politycznych w tym kraju oraz głębokich reform gospodarczych. Podczas odbywanych w kilku turach rozmów "okrągłego stohz" wyznaczono termin wyborów do bułgarskiego parlamentu na 10 i 17 czerwca 1990 r. Najbardziej dramatyczny przebieg miały wydarzenia w Rumunii. Po śmierci Stalina komuniści rumuńscy pod wodzą Gheorge Gheorghiu-Deja podjęli próbę stopniowego uniezależniania Rumunii od Związku Radzieckiego doprowadzając w 1958 r. nawet do likwidacji radzieckich baz wojskowych w swym kraju. Starali się również prowadzić w miarę niezależną od ZSRR politykę gospodarczą oraz liberalizować arówno politykę wewnętrzną, jak i zagraniczną. Po śmierci Gheorghiu-Deja zapoczątkowany przez niego kurs kontynuował również jego następca Nicolae Ceau escu. Może najbardziej spektakularnym tego przykładem była odmowa Rumunii przyłączenia się do akcji zbrojnej przeciwko Czechosłowacji w 1968 r. Ale wraz z ograniczaniem wpływów radzieckich, Ceau escu gromadził w swoich rękach coraz większą władzę, by w połowie lat siedemdziesiątych stać się niekwestionowanym dyktatorem. Objąwszy wszystkie najważniejsze stanowiska od sekretarza generalnego partii po zwierzch- nika sił zbrojnych, inne najbardziej prominentne stanowiska w partii i państwie obsadził członkami własnej rodziny. Wkrótce też tolerancja i liberalizm zastąpione zostały terrorem politycznym i fizycznym, a główną podporą władzy Ceau escu stała się rozbudowana do , monstrualnych rozmiarów tajna policja polityczna "Securitate" i system powszechnego ' donosicielstwa. Bezwzględnie dławiono najmniejsze nawet przejawy niezadowolenia społecz- nego, a ich prawdziwych lub domniemanych organizatorów wsadzano za kraty lub likwidowano bez śladu. Ważną datą w historii rządów Ceau escu był rok 1982, kiedy powziął on plan spłacenia wielomiliardowych kredytów zagranicznych oraz ogłosił tzw. "drugą rewolucję agrarną". ' Obłędna idea uniezależnienia biednej Rumunii od "świata imperialistycznego" przez szybką ; spłatę długów wymagała narzucenia własnemu społeczeństwu drakońskich norm oszczędnoś- ciowych, zwłaszcza w dziedzinie zużycia energii oraz ograniczenia do niezbędnego minimum indywidualnego spożycia. Natomiast "rewolucja agrarna" polegała na likwidacji wsi i tworze- niu w ich miejsce nielic :iych "miasteczek agrarnych", co w praktyce oznaczało odebranie . chłopstwu resztek ich własności w postaci działek przyzagrodowych, wyznaczenie norm pracy na roli i lokowanie rodzin chłopskich w prymitywnych blokach mieszkalnych. Generalnie władzom chodziło o rozbicie tradycyjnej struktury wsi rumuńskiej i całkowite uzależnienie chłopstwa od państwa. W pierwszym rzędzie akcją tą objęto chłopską mniejszość węgierską 370 w Siedmiogrodzie, krórą poprzednio starano się pozbawić praw narodowych, zwłaszcza w sferze kulturalnej. Dramatyczna sytuacja gospodarcza kraju, nie notowany w innych państwach środ- kowoeuropejskich (może z wyjątkiem Albanii) niski poziom warunków materialnych ludności i problem mniejszości węgierskiej były główną przesłanką "rewolucji" rumuńskiej. Za iskrę zapalną wybuchu posłużyło aresztowanie kalwińskiego pastora, Laszló T ekeśa, Węgra z pochodzenia, na co ludność miasta Timisoara (Temeśvar) odpowiedziała gwałtownymi demonstracjami. Sposób, w jaki władze rozprawiły się z manifestującymi, wywołał reakcję w całym kraju - w wielu miastach Rumunii doszło do masowych manifestacji poparcia dla mniejszości węgierskiej, wysuwano również żądania ustąpienia znienawidzonego reżimu. Interweniujące siły bezpieczeństwa użyły broni. Padło wielu zabitych i rannych. Po stronie narodu opowiedziała się armia. Jedynie "Securitate" pozostała do końca wierna Ceau escu, który nie widząc dla siebie szansy próbował ucieczki. Wszelako pochwycony 22 grudnia 1989 r. został postawiony wraz z małżonką przed tajnym trybunałem wojskowym, skazany na karę śmierci i natychmiast rozstrzelany. Walki z "Securitate" trwały jeszcze kilka dni i pochłonęły setki ofiar wśród ludności cywilnej. Władzę w kraju przejął Komitet Ocalenia Narodowego, w kórym wiodącą rolę odgrywali reformatorsko nastawieni komuniści. Wkrótce też, pod silną presją społeczną, zwłaszcza nieustannie protestujących mieszkańców stolicy, nowe władze Rumunii zapowiedziały przeprowadzenie wolnych wyborów, dopuszczenie do władzy opozy- cji, przywrócenie swobód obywatelskich i reformę gospodarki. * * * Załamanie się systemu komunistycznego w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, wbrew oczekiwaniom zamieszkujących je społeczeństw, nie rozwiązało podstawowych problemów tych krajów. Jeżeli przyjrzeć się bli ej temu, co się w tych krajach stało - szybkości zmian i analizie punktu wyjścia, to owe "rewolucje" inspirowane - z jednym lub dwoma wyjątkami - przez nieliczne grupy dysydenckie, odsłoniły jedynie faktyczny stan rzeczy pozbawiając go zewnę- trznej otoczki komunizmu. Nie można bowiem zaprzeczyć, że w tych krajach, prawdziwych, ideowych komunistów było niewielu. Nigdy też komunizm nie był w stanie wytworzyć niczego więcej jak tylko zewnętrznej otoczki wokół ludzkiego życia i myśli. "Społeczeństwo komuni- styczne" w sensie wartości i struktur, procesów rządzenia i stosunków społecznych było w istocie fikcją potrzebną do głoszenia w imieniu realnego, "nielegalnego" społeczeństwa wymaganych wzorców politycznych, społecznych i gospodarczych. Ten głoszony przez władze alternatywny zestaw wartości mógł funkcjonować tak dhzgo, jak długo Moskwa popierała rządy komunistyczne w tych krajach. Z chwilą gdy tego poparcia zabrakło, komuniści w zasadzie oddali władzę bez walki i wówczas na powierzchnię życia zaczęły wychodzić istniejące pod osłoną komunizmu rzeczywiste systemy społeczno-polityczne ujawniając swoje prawdziwe oblicze. A rzeczywistość wyglądała tak, że społeczeństwa w krajach "wspólnoty socjalistycznej", a przynajmniej ich duże odłamy, żyły w niekomunistyczny sposób. Zanim jeszcze uwidoczniły się pierwsze symptomy prawdziwych zmian w stosunkach własności związanych z procesem prywatyzacji, to przecież faktycznie istniał już zalegalizowany ów "drugi układ" ("drugi obieg"), i to nie tylko w obszarze literatury, ale także w sferze polityki, gospodarki itd. Później, kiedy po władzę sięgnęli niekomunistyczni przywódcy, charakterystycznym zjawiskiem było uwłaszczanie się nie tylko dawnej "nomenklatury", ale całej masy szarych konformistów, którzy posiadając własne przedsiębiorstwa popierali nowe władze i starali się wpływać na for- mułowanie nowych programów gospodarczych. Jednym słowem, to co wyłoniło się w byłych krajach "wspólnoty socjalistycznej" po wyrzeczeniu się monopolu władzy przez stare ekipy, było (i jest!) silnie przesiąknięte komunizmem, a najbardziej spektakularnym tego przykładem jest biurokratyzm, nacjonalizm i nietolerancja. 371 Innym aspektem nowej rzeczywistości było nie tylko wymazanie tradycyjnych linii podziału między Wschodem a Zachodem, ale - przynajmniej werbalnie - likwidacja struktur epoki komunizmu i zastąpienie ich "kapitalizmem". Jednak wraz z tym pojawiło sig bezrobocie, podwyżki cen oraz spadek stopy życiowej ludności. Ten zwrot, przynajmniej w niektórych z tych krajów, był na tyle radykalny, że pominięto fazę państwa opiekuńczego, zastępując go czystym, niemal dziewiętnastowiecznym kapitalizmem. Wraz z widocznym upadkiem systemu komunistycznego nadeszło również umiędzynarodowienie gospodarki. Polska i inne państwa postkomunistyczne stały się najwigkszymi w świecie strefami wolnego handlu, co stworzyło niebezpieczeństwo ich "kolonizacji". Projekty reform gospodarczych podporządkowano ściśle interesom międzynarodowych instytucji finansowych, a poszukiwa- nie zachodnich inwestorów dla upadających gospodarek wymusiło odłożenie na bok interesów narodowych. Prywatyzacja zaś przyszła nie tylko wraz z politycznym i finansowym poparciem Zachodu, ale także z importem zachodnich towarów i wzorów, które zdewaluowa- ły własne narodowe wyroby. Nie mniej niebezpiecznym zjawiskiem w krajach postkomunistycznych była dekompozy- cja dotychczasowej antykomunistycznej opozycji, która doszła do władzy. Najogólniej rzecz biorąc owe ruchy "wyzwolenia spod komunizmu" rozpadły się na dwa obozy: na intele- ktualistów (inteligencję) i robotników (także chłopów). Ale niezależnie od tego wystąpiły również głębokie sprzeczności interesów w łonie samych elit rządzących. Z jednej strony nowe władze, podobnie jak kiedyś stare, żądały poświęceń od tych, którzy wynieśli ich na stanowiska, a z drugiej strony rywalizujące ze sobą grupy, zaczęły tylko sobie przypisywać wyłączność na rację. Ten swoiście pojmowany mesjanizm, a w istocie polityczny egoizm i krótkowzroczność mógł (i może) - jak to już w historii bywało - doprowadzić do katastrofy. Wszak wszystkie te państwa, może z wyjątkiem ziem czeskich, po odzyskaniu niepodległości po I wojnie światowej przeszły kiedyś szybką drogę do rządów autorytarnych. Podobne niebezpieczeństwo istnieje i teraz, z tą tylko różnic' , że miast spod władzy obcych monarchów, systemy te wyzwoliły się spod panowania komunizmu i tym samym są ograniczone własną historią: wszak owe dziesiątki lat musiały pozostawić swój ślad także w mentalności społecznej - w sposobie myślenia i nawykach ludzi. 11. Polityka zagraniczna "Pierestrojka" w polityce zagranicznej ZSRR została ujęta przez Gorbaczowa w koncep- cji tzw. "nowego myślenia". Z jednej strony proklamowanie "nowego my lenia" samo w sobie miało stanowić instrument polityki zagranicznej Moskwy, za pomocą którego - jak w przypadku "głasnosti" - starano się przekonać świat o całkowitym zerwaniu ciągłości między teraźniejszością a pxzeszłością. Z drugiej strony "nowe myślenie" inspirowało określone zmiany, ale nie w leninowskiej strategii tej polityki a w radzieckiej dyplomacji. Innymi słowy, "nowe myślenie" dobrze odzwierciedlało - jak napisano w jednej z gazet radzieckich w kwietniu 1987 r. - "twórcze zastosowanie marksizmu-leninizmu w analizie rzeczywistości wieku broni nuklearnej, aby w końcu wypracować poprawną strategię i taktykę klasową". Potępiając Stalina za dopuszczenie do utworzenia przymierza państw zachodnich przeciwko ZSRR, Breżniewa za "brak zrozumienia prawdziwych interesów narodowych Kraju Rad", "nowe myślenie" nakazywało tak pokierować radziecką polityką zagraniczną, aby manifestując dobrą wolę i pozorną ustępliwość osiągnąć konkretne korzyści. Według tej koncepcji ZSRR powinien również obrócić na swoją korzyść własne słabości i wszelkie 386 uczestniczyć, ale mogę wydać oświadczenie, w którym stwierdzg, że gorbaczowowski układ związkowy nie jest zgodny z konstytucją". Łukjanow jako strażnik radzieckiej konstytucji mógł stwierdzić, że gorbaczowowski układ związkowy jest nielegalny i w ten sposób usprawiedliwić przewrót. Ale spiskowcy potrzebowali również ważkiego powodu do podjęcia szybkiego działania. "W tym momencie zdaliśmy sobie sprawę - zeznał w czasie przesłuchania Kńuczkow - że musimy przekazać uprawnienia prezydenta Janajewowi, jako że zgodnie z konstytucją, w przypadku choroby prezydenta, jego obowiązki miał przejąć wiceprezydent". Uzupełniając zeznanie Kriuczkowa, Jazow dopowiedział: "Na naszym oświadczeniu musiał figurować podpis wiceprezydenta Janajewa i chociaż Gorbaczow nie był chory, musieliśmy powiedzieć, że był. Powiedzieliśmy mu (Janajewowi - M.S.): musisz podpisać, teraz już nie ma odwrotu. Naszkicowaliśmy oświadczenie głoszące, że z powodu choroby prezydenta Gor- baczowa władzę przejmuje wiceprezydent Janajew. Około północy oświadczenie podpisali wszyscy. Pierwszy podpisał Janajew. Następnie on i Pawłow podpisali apel do narodu". 19 sierpnia 1991 r. codzienny program telewizyjny zastąpiły nadzwyczajne komunikaty i dwukrotna emisja Jeziora Łabgdziego. Borys Jelcyn i jego najbliżsi współpracownicy szybko zorientowali się w sytuacji i doszli do wniosku, że jedynym wyjściem jest przeciwstawienie się temu, co się stało. Widząc wojsko na ulicach, Jelcyn wyszedł przed siedzibę rządu republiki rosyjskiej, wdrapał się na pierwszy lepszy czołg (nr 110) i zaczął przemawiać: "Obywatele Rosji - rzekł - w nocy z 18 na 19 sierpnia 1991 r. obalono wybranego legalnie prezydenta. Powiedzmy sobie jasno - mamy do czynienia z reakcyjnym i sprzecznym z konstytucją przewrotem. Wzywam wszystkich żołnierzy - nie bierzcie udziału w tym reakcyjnym przewrocie. Wzywam do strajku generalnego". Mimo że apel Jelcyna szybko znalazł oddźwięk na ulicy, nie miał on jednak dostępu do telewizji, którą kontrolował nowy reżim. Telewizja zaś bez końca powtarzała oświadczenie Łukjanowa atakujące nowy układ związkowy. Łukjanow był jedyną osobą władną zwołać posiedzez e parlamentu radzieckiego, który jako jedyna instytucja mogła ogłosić bezprawność stanu wyjątkowego. Ale Łukjanow zdecydował, że parlament ZSRR zbierze się dopiero za siedem dni. W przeciwieństwie do Łukjanowa, Jelcyn już po dwóch dniach zwołał ńadzwyczajne posiedzenie parlamentu Federacji Rosyjskiej w jego miejscu obrad, tzw. "Białym Domu", który uznany został przez ludność za główną kwaterę oporu przeciw puczowi. Współtowarzyszom aresztu domowego Gorbaczowa na Foros udało się wykonać prymitywną antenę telewizyjną i mógł on obejrzeć konferencję prasową zwołaną przez rzecznika zamachowców. Nie wypadła ona zbyt przekonywająco - odpowiadając na pytania dziennikarzy czuli się najwyraźniej niepewnie, sprawiali wrażenie przestraszonych tym, na co się porwali, zwłaszcza Janajew. W środku nocy amatorską kamerą video Gorbaczow nagrał posłanie do świata: "Wszystko, .co powiedział towarzysz Janajew, oraz oświadczenia tego komitetu to wierutne kłamstwo. To zdrada. Decyzja o objęciu stanowiska prezydenta przez towarzysza Janajewa i wszystkie następne decyzje są bezprawne". W Moskwie zaś pod ratuszem, ignorując zgromadzone na ulicach wozy pancerne, zebrały się tłumy, aby wysłuchać Aleksandra Jakowlewa, powszechnie uważanego za ojca "pierestrojki". "Cel przewrotu jest jasny - zwrócił się do mieszkańców stolicy Jakowlew - chcą nas znowu wtrącić w otchłań śmierci i stalinizmu. Przyszłość naszych dzieci jest w naszych rękach. Musimy odrzucić ten system pałacowych intryg rządzących się prawem dżungli". Demonstranci skierowali się następnie pod siedzibę parlamentu rosyjskiego dając dowód zjednoczonej opozycji przeciw puczowi. Biały Dom osłaniała teraz "żywa tarcza". Wewnątrz, wskutek niedopatrzenia przywódców puczu(?) telefony działały przez cały czas. Na zaimprowizowanej konferencji prasowej Borys Jelcyn powiedział dziennikarzom krajowym i zagranicznym: "Przywódcy zachodni wyraźnie sprecyzowali swoje stanowisko - prezydent Bush, prezydent Mitterand i inni przywódcy - teraz my musimy działać, musimy obalić huntę". 371 Innym aspektem nowej rzeczywistości było nie tylko wymazanie tradycyjnych linii podziału między Wschodem a Zachodem, ale - przynajmniej werbalnie - likwidacja struktur epoki komunizmu i zastąpienie ich "kapitalizmem". Jednak wraz z tym pojawiło się bezcobocie, podwyżki cen oraz spadek stopy życiowej ludności. Ten zwrot, przynajmniej w niektórych z tych krajów, był na tyle radykalny, że pominięto fazę państwa opiekuńczego, zastępując go czystym, niemal dziewiętnastowiecznym kapitalizmem. Wraz z widocznym upadkiem systemu komunistycznego nadeszło również umiędzynarodowienie gospodarki. Polska i inne państwa postkomunistyczne stały się największymi w świecie strefami wolnego handlu, co stworzyło niebezpieczeństwo ich "kolonizacji". Projekty reform gospodarczych podporządkowano ściśle interesom międzynarodowych instytucji finansowych, a poszukiwa- nie zachodnich inwestorów dla upadających gospodarek wymusiło odłożenie na bok interesów narodowych. Prywatyzacja zaś przyszła nie tylko wraz z politycznym i finansowym poparciem Zachodu, ale także z importem zachodnich towarów i wzorów, które zdewaluowa- ły własne narodowe wyroby. Nie mniej niebezpiecznym zjawiskiem w krajach postkomunistycznych była dekompozy- cja dotychczasowej antykomunistycznej opozycji, która doszła do władzy. Najogólniej rzecz biorąc owe ruchy "wyzwolenia spod komunizmu" rozpadły się na dwa obozy: na intele- ktualistów (inteligencję) i robotników (także chłopów). Ale niezależnie od tego wystąpiły również głębokie sprzeczności interesów w łonie samych elit rządzących. Z jednej strony nowe władze, podobnie jak kiedyś stare, żądały poświęceń od tych, którzy wynieśli ich na stanowiska, a z drugiej strony rywalizujące ze sobą grupy, zaczęły tylko sobie przypisywać wyłączność na rację. Ten swoiście pojmowany mesjanizm, a w istocie polityczny egoizm i krótkowzroczność mógł (i może) - jak to już w historii bywało - doprowadzić do katastrofy. Wszak wszystkie te państwa, może z wyjątkiem ziem czeskich, po odzyskaniu niepodległości po I wojnie światowej przeszły kiedyś szybką drogę do rządów autorytarnych. Podobne niebezpieczeństwo istnieje i teraz, z tą tylko różnicą, że l iast spod władzy obcych monarchów, systemy te wyzwoliły się spod panowania komunizmu i tym samym są ograniczone własną historią: wszak owe dziesiątki lat musiały pozostawić swój ślad także w mentalności społecznej - w sposobie myślenia i nawykach ludzi. 11. Polityka zagraniczna "Pierestrojka" w polityce zagranicznej ZSRR została ujęta przez Gorbaczowa w koncep- cji tzw. "nowego myślenia". Z jednej strony proklamowanie "nowego my lenia" samo w sobie miało stanowić instrument polityki zagranicznej Moskwy, za pomocą którego - jak w przypadku "głasnosti" - starano się przekonać świat o całkowitym zerwaniu ciągłości między teraźniejszością a przeszłością. Z drugiej strony "nowe myślenie" inspirowało określone zmiany, ale nie w leninowskiej strategii tej polityki a w radzieckiej dyplomacji. Innymi słowy, "nowe myślenie" dobrze odzwierciedlało - jak napisano w jednej z gazet radzieckich w kwietniu 1987 r. - "twórcze zastosowanie marksizmu-leninizmu w analizie rzeczywistości wieku broni nuklearnej, aby w końcu wypracować poprawną strategię i taktykę klasową". Potępiając Stalina za dopuszczenie do utworzenia przymierza państw zachodnich przeciwko ZSRR, Breżniewa za "brak zrozumienia prawdziwych interesów narodowych Kraju Rad", "nowe myślenie" nakazywało tak pokierować radziecką polityką zagraniczną, aby manifestując dobrą wolę i pozorną ustępliwość osiągnąć konkretne korzyści. Według tej koncepcji ZSRR powinien również obrócić na swoją korzyść własne słabości i wszelkie 372 nieszczęścia, takie jak zbrodnie okresu stalinowskiego, awarię elektrowni atomowej w Czar- nobylu czy trzęsienie ziemi w Armenii. Podobnie starano się przekształcić w atut dyp- lomatyczny porażkę militarną w Afganistanie. Wszelako owa pozornie ustępliwa retoryka bynajmniej nie oznaczała zmiany wizji porządku światowego i stosunków międzynarodowych, a była odbiciem rzeczywistych możliwości i ograniczeń radzieckiej polityki zagranicznej. Na potwierdzenie tej tezy można zacytować jedno tylko zdanie z obszernego artykułu zamiesz- czonego w "Prawdzie" 29 października 1987 r.: "Socjalizm jest ruchem w kierunku doskonalenia egzystencji ludzkiej i wszystko to, co stanowi przeszkodę dla tego ruchu należy zburzyć". A zatem, na przykład, gorączkowe zabiegi Moskwy o zachowanie ciągłości negocjacji ze Stanami Zjednoczonymi na temat rozbrojenia (a nawet ogłoszenie przez Gorbaczowa 29 lipca 1985 r. i następnie dwukrotne przedłużeniejednostronnego moratorium na wszelkie próbne eksplozje nuklearne) wynikały nie tyle z autentycznego dążenia do obniżenia potencjału nuklearnego ZSRR, ile z utraty dystansu technologicznego do USA w związku z ogłoszeniem i realizacją przez Waszyngton programu tzw. "Inicjatywy Obrony Strategicznej" (SDI - "wojen gwiezdnych"). Już następnego dnia po wyborze Michaiła Gorbaczowa na stanowisko sekretarza generalnego KC KPZR,12 marca 1985 r. rozpoczęła się w Genewie pierwsza runda rokowań radziecko-amerykańskich w sprawie ograniczenia zbrojeń nuklearnych i kosmicznych (jak pamiętamy przerwa w rokowaniach na ten temat nastąpiła 23 XI 1983 r.). Miała ona przede wszystkim na celu zaprezentowanie stanowisk wyjściowych ZSRR i USA przed spotkaniem na "szczycie", które miało się odbyć z inicjatywy prezydenta Reagana 19-21 listopada tego roku w Genewie. Właśnie ta listopadowa, pierwsza od sześciu lat konferencja radziecko- -amerykańska na najwyższym szczeblu poświęcona omówieniu kluczowych problemów bezpieczeństwa, zapobieżeniu zbrojeń w kosmosie, ograniczeniu i redukcji zbrojeń nuklear- nych oraz umocnieniu stabilności strategicznej, była początkiem nowej detente w stosunkach między Wschodem a Zachodem. W Genewie obie strony opowiedtiały się za jak najszybszym osiągnięciem postępu, zwłaszcza w tych dziedzinach, w których istniały punkty styczne, a więc w sprawie 50% redukcji zbrojeń jądrowych ZSRR i USA, a także porozumienia dotyczącego rakiet średniego zasięgu w Europie. Gorbaczow i Reagan potwierdzili również wierność układowi o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej. Obie strony wypowiedziały się ponadto za rozszerzeniem dwustronnej wymiany kulturalnej, oświatowej i naukowo-technicznej oraz stosunków handlowych i gospodarczych. Ministrowie spraw zagranicznych obu państw podpisali porozumienie o kontaktach i wymianie w dziedzinie nauki, oświaty i kultury. Jak wiemy, głównym celem polityki odprężenia ze strony Moskwy było uzyskanie kredytów i technologii od krajów wysoko rozwiniętych. Jednak detente z czasów Gorbaczowa miało również inne motywy, które nie występowały jeszcze za Breżniewa. Teraz Moskwie chodziło również o to, by Zachód w s voim własnym interesie dobrowolnie dążył do samoograniczania, a nawet do współodpowiedzialności w zarządzaniu mocarstwem komunistycznym w dziedzinie gospodarczej oelem niedopuszczenia do destabilizacji układu światowego w związku z kryzysem ekonomicznym i politycznym w ZSRR i całym bloku radzieckim. Innym celem gorbaczowowskiego odprężenia, może jeszrze bardziej niż breiniewowskiej detente, było osłabienie oporu świata niekomunistycznego nie tylko po to, by uzyskać pomoc mateńalną Zachodu, ale pr2ede wszystkim, by zjednać międzynarodową opinię polityczną dla sprawy podtrzymania, a nawet rozszerzenia radzieckich wplywów w różnych częściach globu. Aliści zasadniczym celem gorbaczowowskiego "odprężenia" było stwoizenie korzystnego klimatu w środkach masowego przekazu i w dyplomacji dla kontroli rozbrojenia. Jednym słowem Moskwie zależało na zorganizowaniu na Zachodzie silnego lobby zainteresowanego obroną polityki Gorbaczowa, bez względu na oczywistość faktów. I należy przyznać, że to się Moskwie w dużym stopniu udało: w krajach zachodnich większym zainteresowaniem cieszyła się retoryka "pierestrojki" niż z zeczywisty stan rzeczy w ZSRR. 377 W tej sytuacji szansę taką stworzyło dopiero zaproszenie w maju 1990 r. Li-Penga do Moskwy. Mimo oburzenia, jakie w społeczeństwie radzieckim wywołała akcja wojskowa -' przeciwko demonstrantom na placu Tiananmen, Moskwa powstrzymała się od gwałtownych reakcji, co więcej, zdolała w pewnym sensie wypełnić próżnię powstałą po zawieszeniu przez kraje zachodnie współpracy gospodarczej z Chinami. Kiedy państwa zachodnie zbojkotowały targi międzynarodowe w Pekinie w lipcu 1989 r. wystawcy radzieccy wyszli z szeroką ofertą rozszerzenia kooperacji, wymiany i kontaktów. Przyjazd Li-Penga do Moskwy, mimo iż była to pierwsza wizyta szefa rządu chińskiego w tej stolicy od 1964 r., nie wywołał jednak wielkiego zainteresowania w świecie. Także strona radziecka potraktowała tę wizytę jako sprawę rutynową, nie stwarzając wokół niej atmosfery niecodzienności. W rozmowach Gorbaczowa z Li-Pengiem obie strony unikały tematów drażliwych - sprawy polityczne i ideologiczne pozostawiono na uboczu, zgadzając się co do tego, że "w sprawach modelu systemowego" istnieją między nimi rozbieżności. Chińczycy starali się zatrzeć niekorzystne wrażenie, jakie wywołały w Moskwie negatywne oceny "pierestrojki" przez przywódców chińskich, w tym także Deng Xiao-pinga, który zarzucił Gorbaczowowi, iż swoją polityką doprowadził do kryzysu w Europie Wschodniej i upadku socjalizmu, do destabilizacji na kontynencie europejskim, a także do napięć i tarć politycznych i etnicznych w samym Związku Radzieckim. Li-Peng wyraźnie tonował te oceny stwierdzając w Moskwie, iż "za wcześnie jest mówić o tym, że socjalizm w krajach wschodnioeuropejskich upadł". "Rozbież- ności w tej czy innej kwestii nie powinny jednak stanowić przeszkody w rozwoju stosunków między naszymi państwami" - głosił komunikat strony radzieckiej. Wspólnego komunikatu nie przyjęto, ponieważ różnice w niektórych sprawach były zbyt duże. Oto na przykład, kiedy przywódca chiński nieustannie podkreślał potrzebę umacniania modelu socjalistycznego i kierowniczej roli KPCh, "która jako jedyna siła może zagwarantować powodzenie programu reform i pomyślność narodu", to strona radziecka przedstawiła swoją koncepcję ustroju, w którym partia komunistyczna wyrzekła się roli przywódczej Z tych między innymi względów kwestia współpracy międzypartyjnej stała się bezprzedmiotowa. Dla świata, zwłaszcza dla Azji trapionej problemami narodowościowymi, religijnymi i politycznymi, niewątpliwie najistotniejszym rezultatem moskiewskiej wizyty Li-Penga było porozumienie o redukcji wojsk i zbrojeń w rejonie wspólnej granicy radziecko-chińskiej - najdłuższej, liczącej 7 tys. km granicy lądowej na świecie. Proces demilitaryzacji rejonów przygranicznych, gdzie stacjonowało naprzeciw siebie około 650 tys. żołnierzy chińskich i prawie tyle samo radzieckich, tysiące czołgów, dział i samolotów, przetrwał istnienie ZSRR i zapewne potrwa jeszcze wiele lat. Wszelako jedno było oczywiste - zarówno dla ZSRR, jak i dla Chin utrzymanie tych wojsk stało się ciężarem trudnym do zaakceptowania. Wizyta Li-Penga w Moskwie zaowocowała nadto podpisaniem z premierem rządu radzieckiego, Mikołajem Ryżkowem, porozumienia o współpracy gospodarczej, handlowej i naukowo-technicznej, a także dokumentu na temat wspólnych badań kosmicznych i pokojowego wykorzystania przestrzeni kosmicznej. Chiny przyznały na mocy osobnego porozumienia kredyt dla ZSRR na zakup chińskich artykułów konsumpcyjnych, natomiast ZSRR obiecał udzielić Chinom kredytu na sfinansowanie prac przy budowie siłowni jądrowej, która miała powstać przy udziale specjalistów radzieckich i w oparciu o radziecką technologię. Dla Chin długoterminowy program współpracy miał stanowić swego rodzaju element stabilizacji w polityce handlowej, na skutek bowiem sankcji zachodnich kraj ten nie zdołał wyeksportować towarów o wartości około jednego miliarda dolarów. Dla Związku Radzieckiego porozumienia te w praktyce nie przyniosły już konkretnych korzyści zważy- wszy, że od chwili ich podpisania przetrwał on zaledwie dziewiętnaście miesięcy. Przegranie "wojen gwiezdnych" ze Stanami Zjednoczonymi (we wrześniu 1989 r. podczas spotkania Szewardnadze z sekretarzem stanu USA Jamesem Bakerem, strona radziecka 378 zgodziła się na rokowania w sprawie redukcji zbrojeń strategicznych nie uzależniając tego od rezygnacji USA z programu SDI), osiągnięcie stanu zapaści gospodarczej i technologicznej- sprawiły, że w 1989 r. ZSRR nie móg#już ukryć przed światem swoich słabości. Samo "nowe myślenie" nie mogło przecież zapobiec degradacji państwa na arenie międzynarodowej. W rezultacie radziecka polityka zagraniczna zaczęła wytracać dotychczasowy dynamizm i ofensywny charakter. Z supermocarstwa Związek Radziecki zaczął się szybko przekształcać w jednego z wielu uczestników gry politycznej w stosunkach międzynarodowych. Początkiem końca impeńalnych ambicji ZSRR było uznanie swojej porażki w Afganistanie i wycofanie wojsk z tego kraju w lutym 1989 r. (powstałą w ten sposób "dziurę" Moskwa starała się "zapchać" wzmożonymi dostawami broni i sprzętu wojskowego dla tamtejszego proradzie- ckiego reżimu Nadżibullaha). Aliści wówczas nikt jeszcze nie przypuszczał, że była to zapowiedź generalnego powrotu do ojczystych garnizonów żołnierzy radzieckich sta- cjonujących poza granicami ZSRR (następnie Rosji). Zawarcie układu politycznego między "Solidarnością" a PZPR i klęska polskich komunistów w czerwcowych wyborach do Sejmu w 1989 r. również nie wywołały sprzeciwów Moskwy. Wszak sprzeciwienie się temu, co się w Polsce stało, groziłoby ZSRR powrotem do chłodnych stosunków z Zachodem i zapewne kolejnym ograniczeniem handlu i pomocy z jego strony. W interesie Związku Radzieckiego nie leżało również zatrzymywanie zdesperowanych Niemców z NRD w drodze do RFN po opuszczeniu przez nich zachodnioniemieckich ambasad w Pradze i innych stolicach, a upadek muru berlińskiego wyzwolił żywioł, któremu Moskwa w żaden sposób nie mogła się już przeciwstawić. W dniach 2-3 grudnia 1989 r. Michaił Gorbaczow spotkał się na Malcie z nowym prezydentem USA, Georgem Bushem, gdzie zgodził się na zjednoczenie Niemiec w procesie 2 + 4 oraz na demontaż bezpośrednich wpływów radzieckich w krajach byłej "wspólnoty". I tak oto, rozpadł się blok radziecki, a niewyobrażalne dotąd zjednoczenie Niemiec, pod demokratycznym i niekomunistycznym rządem, ni długo miało stać się faktem (układy radziecko-niemieckie w tej kwestii zosta#y podpisane przy okazji wizyty Gorbaczowa w Bonn 9 listopada 1990 r., a ratyfikowane przez Radę Najwyższą ZSRR dopiero wiosną 1991 r.). Radzieckie ustępstwa w Europie Środkowo-Wschodniej i w Trzecim Świecie (między innymi w Angoli i Nikaragui w 1990 r.) były ciężkim ciosem dla ZSRR, ale dzięki temu został on przynajmniej zaakceptowany na głównej scenie polityki światowej. W związku z tym bez żadnej przesady można powiedzieć, iż w stosunkach międzynarodowych nastąpiła prawdziwa rewolucja - nie tylko zmieniła się polityczna mapa świata, ale wraz z murem berlińskim - można rzec - upadło również pojęcie supermocarstw i bloków państw podporząd- kowanych. Tym samym wielonarodowe jednostki wojskowe, przynajmniej Układu Warszaw- skiego, straciły rację bytu, aczkolwiek sam Układ Warszawski przetrwał jeszcze kilkanaście miesięcy, zanim w kwietniu 1991 r. został rozwiązany. Tak więc zjednoczenie Niemiec i dominacja interesów narodowych w państwach Europy Środkowo-Wschodniej odstawiły do lamusa historii spuściznę II wojny światowej i "zimnej wojny". Pewne nadzieje na poprawę pozycji międzynarodowej Związku Radzieckiego wiązano w Moskwie z zapowiedzianym na listopad 1990 r. szczytem KBWE w Paryżu. Akt Końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie podpisany w Helsinkach w 1975 r. stanowił - jak cały tzw. "proces helsiński" - przez wiele lat przedmiot kontrowersji wśród opózycjonistów w krajach podległych Związkowi Radzieckiemu. Proces ten toczył się na dwóch płaszczyznach: uroczystych spotkaniach natury ogólnej z udziałem polityków (Helsinki 1975, Belgrad 1978, Madryt 1980, Wiedeń 1986) oraz ekspertów na tematy szczegółowe. Od przebiegu tych drugich zależał oczywiście sukces bądź niepowodzenie tych pierwszych i odwrotnie. Zatrucie klimatu międzynarodowego przez radziecką ingerencję w Angoli i Mozambiku oraz przez zbrojną interwencję w Afganistanie i wprowadzenie stanu wojennego w Polsce wpłynęło na zahamowanie całego procesu. Zmiana 379 klimatu nastąpiła po objęciu rządów w ZSRR przez Gorbaczowa, chociaż początkowo nic nie zapowiadało jeszcze głębokich przemian samego systemu komunistycznego, a tym bardziej jego upadku. Ale prawdziwy przełom został zapoczątkowany dopiero przez sukcesywny upadek reżimów komunistycznych w Polsce, na Węgrzech, w NRD, Czechosłowacji, wreszcie - w sposób najbardziej spektakularny, choć może najmniej przekonywający - w Bułgańi i Rumunii. I dopiero ta "rewolucja" w Europie Środkowo-Wschodniej oraz szybkie tempo procesu jednoczenia Niemiec pozwoliły ruszyć z miejsca ciągnącym się od kilkunastu lat negocjacjom wiedeńskim państw członkowskich NATO i Układu Warszawskiego na temat redukcji sił konwencjonalnych w Europie. Wszystko to sprawiło, że reputacja KBWE nieco się poprawiła. Nikt się więc nie zdziwił, gdy radziecki minister spraw zagranicznych Szewardnadze stwierdził, że konferencja mogłaby być znakomitą bazą dla nowej organizacji paneuropejskiej i zastąpić Układ Warszawski i NATO. Wstępem do tego miałoby być powołanie stałego sekretariatu KBWE, wprowadze- nie zasady regularnych spotkań na wszystkich szczeblach: szefów państw, ministrów spraw zagranicznych i ambasadorów oraz stworzenie centrum do spraw wymiany informacji wojskowych i rozwiązywania konfliktów. Inaczej mówiąc - Szewardnadze wysunął pomysł rozmontowania NATO i mimo zawoalowanego poparcia tej propozycji przez ministra spraw zagranicznych Republiki Federalnej Niemiec, Hansa D. Genschera, została ona skrytykowa- na w lipcu 1990 r. na szczycie Sojuszu Atlantyckiego przez sekretarza stanu USA Bakera. Konferencja, która odbyła się w stolicy Francji w dniach 19-21 listopada 1990 r. nie spełniła jednak nadziei Moskwy na zastąpienie rozpadającego się Układu Warszawskiego nową organizacją, w której ZSRR miałby odgrywać wiodącą rolę na kontynencie europej- skim. Zamiast tego w Paryżu podpisano tzw. "traktat rozbrojeniowy", który dotyczył broni konwencjonalnych w Europie, od Atlantyku po Ural, będących w posiadaniu państw członkowskich NATO i Układu Warszawskiego. Traktat ustalał ednakowe limity dla obu sojuszy w pięciu kategoriach broni, co w praktyce oznaczało, iż wyraźna dotąd przewaga Układu Warszawskiego została zastąpiona systemem równowagi obu sojuszy. Tym samym w razie ewentualnego konfliktu z Zachodem w Europie, ZSRR stawał się automatycznie dużo słabszy. W zamian za to Zachód zgodził się, by w ramach rozpadającego się Układu Warszawskiego ZSRR pozostał siłą dominującą. Na przykład na 20 tys. czołgów dla całego Układu, ZSRR uzyskał prawo do 13 tys., a na 6800 samolotów - do 5100. Kierowano się przy tym zasadą, że ZSRR może posiadać 1/3 ogólnej ilości broni konwencjonalnych na kontynencie europejskim. Zachód przymknął oko na fakt, że w ostatnich miesiącach ZSRR masowo przerzucał duże ilości broni za Ural, gdzie oczywiście nie podlegała ona już postanowieniom traktatu. Wszelako przy wszystkich zastrzeżeniach trzeba jednak uznać, że ostatecznie złamany został radziecki dyktat w dziedzinie broni konwencjonalnych w Europie. Drugim ważnym dokumentem paryskiego szczytu KBWE był utrzymany w uroczystym tonie dokument końcowy nazwany "Kartą Paryską na rzecz Nowej Europy". Przyjęcie tego dokumentu oznaczało uroczyste oznajmienie światu o zakończeniu "zimnej wojny". W pierw- szej części Karta stwierdzała odejście od dawnych podziałów wywołanych "zimną wojną" oraz przypominała zasady, którymi kierowały się 34 państwa: prawa człowieka, demokracja, wolność ekonomiczna i odpowiedzialność, przyjacielskie stosunki między państwami człon- kowskimi, bezpieczeństwo zbiorowe i jedność europejska. Jednak nie od rzeczy będzie dodać, że pomimo wszelkich przemian, jakie się dokonały, nie wszystkie 34 państwa realizowały te zasady w wystarczającym stopniu. Nie sposób było więc traktować tego katalogu jedynie jako przypomnienie prawd oczywistych, ponieważ w dalszym ciągu pozostawał on w jakiejś mierze deklaracją intencji. Nad szczytem paryskim zaważyły dwa wydarzenia bieżące - kryzys w Zatoce Perskiej oraz kwestia udziału państw bałtyckich w obradach. Prezydent USA George Bush przyjechał 380 do Paryża z konkretnym zadaniem uzyskania od Francji i Związku Radzieckiego, będących stałymi członkami Rady Bezpieczeństwa ONZ, zgody na uchwalenie rezolucji zezwalającej na użycie siły przeciwko Irakowi. Misja ta powiodła się tylko połowicznie, ponieważ Gorbaczow nie dał mu jednoznacznej odpowiedzi (aczkolwiek później, już w Radzie Bezpieczeństwa, przedstawiciel ZSRR głosował za użyciem wojsk ONZ w Kuwejcie). Natomiast skandal z państwami bałtyckimi wybuchł już w dniu otwarcia obrad. Francja zaprosiła ministrów spraw zagranicznych Litwy (Algirdasa Saudargasa), Łotwy (Janisa Jurkanasa) i Estonii (Lennarta Meri) na paryską konferencję w charakterze swych gości specjalnych. Ministrowie byli obecni na ceremonii otwarcia obrad (choć nie przy stole z przywódcami 34 państw), co wywołało gwałtowną reakcję strony radzieckiej. Gorbaczow, świeży laureat Pokojowej Nagrody Nobla, odwołał zaplanowane wcześniej spotkanie z prezydentem CSRF, Vaclavem Havlem, po tym, jak ten upomniał się w swym wystąpieniu o prawa państw bałtyckich. W tej sytuacji Francuzi poczuli się zmuszeni wycofać swoje zaproszenie dla Bałtów. Po zakończeniu konferencji paryskiej cały świat skupił swoją uwagę na kryzysie w Zatoce Perskiej. Podejmowano wiele prób rozładowania kryzysu środkami pokojowymi. Do tej akcji włączyła się również Moskwa, jednak misja osobistego wysłannika Gorbaczowa, Eugeniusza Primakowa, nie przyniosła żadnych rezultatów. 17 stycznia 1991 r. siły sprzymierzonych pod flagą ONZ rozpoczęły wojnę o wyzwolenie Kuwejtu spod okupacji irackiej. Wojna w Zatoce wykazała nie tylko słabość radzieckiej techniki wojskowej i radzieckiej doktryny wojennej stosowanych przez armię iracką, ale ostatecznie odsłoniła rzeczywistą skalę redukcji radzieckich wpływów politycznych w świecie. W czasie trwania konfliktu dyplomacja ZSRR w najlepszym razie grała zupełnie drugorzędną rolę. Jakby potwierdzeniem tej tezy była zakończona niepowodzeniem wizyta Gorbaczowa w Japonii. Tokio postawiło na porządku dnia sprawę przynależności Wysp Kurylskich, co oznaczało próbę rewizji granic ZSRR. Ostatnim doniosłym aktem polityki zagranicznej Gorbaczowa byj szczyt moskiewski z 30-31 lipca 1991 r., kiedy wspólnie z prezydentem Bushem podpisał układ "START I" o redukcji arsenałów nuklearnych o l0%. Ileż natomiast tragicznej symboliki zawierała w sobie obecność Gorbaczowa, jeszcze przed wizytą Busha w Moskwie, w "szczycie" siedmiu najbogatszych państw świata, który odbył się w dniach 16-17 lipca 1991 r. w Londynie, gdzie wystąpił jako ten "ósmy", jako petent zabiegający o pomoc gospodarczą dla upadającego imperium. W dramatycznych zaś dniach puczu sierpniowego cały świat serdecznie współczuł Gorbaczowowi jego losu, nie zdając sobie sprawy, że w istocie stał się on ofiarą na własne życzenie. 12. Pucz sierpniowy - rozpad ZSRR Pomysł prawicowego zamachu stanu, którego próbowano dokonać w ZSRR w dniach 19-21 sierpnia 1991 r., zrodził się sześć miesięcy wcześniej, kiedy 19 lutego Borys Jelcyn wykorzystał wystąpienie w radzieckiej telewizji, by złożyć następujące oświadczenie: "W 1987 r. ostrzegałem, że Gorbaczow jest żądny władzy - teraz sprawuje dyktaturę pod płasz- czykiem rządów prezydenckich. Odcinam się od tej polityki i apeluję o jego rezygnację. Przedstawiłem jasno swoje stanowisko, a teraz wszyscy muszą dokonać wyboru i określić, po której są stronie". Te słowa sprowokowały nowych "twardogłowych" sprzymierzeńców Gorbaczowa, którzy przypuścili kontratak na Jelcyna. Wiceprzewodnicząca Rady Najwyższej Federacji Rosyjskiej, Swietłana Goriaczewa, w imieniu sześciu (na ośmiu) członków Prezydium Rady oskarżyła swego szefa o autokratyzm i konfliktowość, a także o to, że jego 381 polityka buczy nie tylko Związek Radziecki, ale i Federację Rosyjską. Zażądała również zwołania nadzwyczajnego Zjazdu Deputowanych Ludowych Federacji Rosyjskiej. 23 lutego armia i jej sympatycy świętowali na ulicach Moskwy swoją 73 rocznicę: 300-tysięczny mityng, swoistą demonstrację siły i zdecydowania, zaszczycili swoją obecnością między innymi minister obrony Dmitrij Jazow, szef KGB Władimir Kriuczkow, minister spraw wewnę- trznych Borys Pugo i Iwan Połozkow - pierwszy sekretarz KC KP RSFRR. Następnego dnia na ulice wyszli demokraci, aby poprzeć Jelcyna i zdezawuować hasła, jakie dobę temu głosili podczas swojego mityngu w ojskowi. 26 lutego Jelcynowi i demokratom odpowiedział Gorbaczow, a jako miejsce wybrał spolegliwą Białoruś. Na pokazanym w telewizji spotkaniu z białoruską inteligencją zarzucił demokratom "neobolszewickie" metody w walce o władzę, której - jego zdaniem - nie mogli zdobyć w legalny sposób. "Dlatego właśnie przenieśli walkę na ulicę - przekonywał swoich shzchaczy Gorbaczow - organizując manifestacje, strajki i stwarzając atmosferę wojny psychologicznej. Z braku pozytywnych programów żądają dymisji prezydenta". Innym antydemokratycznym krokiem Gorbaczowa było powołanie 7 marca 1991 r., podczas posiedzenia Rady Najwyższej ZSRR, tzw. "Rady Bezpieczeństwa", która miała zastąpić dotychczasową "Radę Prezydencką". Weszli do niej, może z dwoma wyjątkami, sami "twardogłowi" współpracownicy Gorbaczowa: Giennadij Janajew, Dmitrij Jazow, Władimir Kriuczkow, Walentin Pawłow, Aleksander Biessmiertnych, Walery Bołdin, Eugeniusz Prima- kow i Wadim Bakatin. W tym samym dniu Jelcyn wygłosił przemówienie radiowe, w którym zarzucił konserwatystom hamowanie reform, jak również poparł rozszerzającą się falę strajkową, którą uznał za przejaw "aktywności obywatelskiej". Jelcyn zarzucił również komunistom, że na najbliższym Zjeździe Deputowanych Ludowych RSFRR zamierzają obalić legalne władze Rosji. W dniu otwarcia Zjazdu Deputowanych Ludowych RFSRR Jelcyn wezwał mieszkańców Moskwy, by na nowo podjęli manifestacje uliczne w obronie legalnych, demokratycznych władz Rosji. W tej sytuacji 29 najbardziej reakcyjnych funkcjonariuszy komunistycznych wystosowało apel do Gorbaczowa, aby "uchronił ich przed motłochem". "Miałem właśnie pod ręką raport ze spotkania demokratów - powiedział później Gorbaczow - w którym żądali dymisji obecnych władz ZSRR grożąc wzięciem Kremla szturmem - miałem to na papierze". Gorbaczow otrzymał te informacje od szefa KGB Kriuczkowa, który rozpo- wszechniał wśród członków kierownictwa partii i rządu wiele takich pogłosek. Łatwo było mu je zdobyć, zawsze też mógł je sprokurować. Całość zaś rozdmuchano do rozmiarów spisku imperialistycznego. Pod presją konserwatystów Gorbaczow skorzystał ze swoich uprawnień prezydenckich i wydał dekret, na mocy którego zakazano jakichkolwiek demonstracji ulicznych na rzecz Jelcyna. "Dekret musi być ściśle przestrzegany, jego celem jest zapewnienie bezpieczeństwa w stolicy w czasie ważnych wydarzeń politycznych" - głosił komunikat podany w środkach masowego przekazu. W celu realizacji tego zakazu Gorbaczow skierował na ulice Moskwy 1 S tys. wojska i milicji. Siły te miały trzymać tłumy z dala od Kremla, gdzie właśnie zbierali się deputowani ludowi. Była to jawna próba zastraszenia demokratów. Prawica, widząc na ulicach ciężki sprzęt wojskowy, uwierzyła w swoje zwycięstwo. Kiedy Jelcyn pojawił się na zjeździe wydawało się, że układ sił jest dla niego niekorzystny. P:zewodniczący parlamentu rosyjskiego nie zamierzałjednak kapitulować bez walki. Wyszedł na mównicę i powiedział do zebranych: "Nikt nigdy nie dał Gorbaczowowi takiej władzy. Jesteśmy legalnie wybranym parlamentem Rosji. Gorbaczow nie może legalnie rozwiązać nas ani nawet mieszać się w nasze sprawy". Wbrew oczekiwaniom konserwatystów zakaz demonstracji i wojskowa blokada Kremla przeciągnęły większość deputowanych na stronę Jelcyna. Przegłosowano apel o wycofanie wojsk i przedstawiono go Gorbaczowowi. Ten jednak nie zamierzał się ugiąć - gdyby spełnił to żądanie, odebrano by to jako jego 382 poniżającą porażkę. Kiedy informacja o nieustępliwości Gorbaczowa dotarła do zjazdu i mieszkańców Moskwy, demonstracje przybrały na sile - ludzie przestali się już bać wojska i czołgów. Wobec determinacji mieszkańców stolicy i w obawie przed prowokacją "twardo- głowych" Gorbaczow następnego dnia zdecydował się jednak wycofać wojsko do koszar. W tym momencie bilans sił przechylił się na stronę Jelcyna. Po zakończeniu zjazdu, który miast osłabić, wzmocnił pozycję Jelcyna, przewodniczący parlamentu rosyjskiego miał decydujący głos w każdej kryzysowej sytuacji. Kiedy zastraj- kowali górnicy kopalń syberyjskich, rzucając gospodarkę radziecką na kolana, Jelcyn oskarżył Gorbaczowa i Pawłowa o nieudolność działania. W rozmowie z delegacją górników premier Pawłow i minister górnictwa, Michał Szczadow, zaproponowali im podwyżkę płac, ale ci żądali czegoś więcej - odejścia Gorbaczowa. Przywódca strajku, Jurij Bołdyńew, w związku z tym powiedział później: "Stawialiśmy żądania polityczne, ale Pawłow odrzuciłje. Tylko ekonomiczne, powiedział - polityczne to nie moja sprawa". "To była sprawa prezydenta - zwierzył się Szczadow - nie wchodziło to w zakres moich kompetencji, jak i w zakres kompetencji rządu". W tej sytuacji na spotkanie z delegacją górników przybył Gorbaczow. Wszelako jego ostre wystąpienie nie zakończyło strajku, ale też do kopalń nie wysłano wojsk, czym szantażował górników premier Pawłow. Ów przejaw braku stanowczo- ści Gorbaczowa w tak ważnej kwestii zaskoczył konserwatystów: nie mogli zrozumieć, dlaczego prowadząc od sześciu miesięcy politykę zgodną z ich linią - teraz nie chce działać po ich myśli. Na zwołanym 24 kwietnia 1991 r. plenum KC partii dali wyraz swojemu niezadowoleniu z ostatnich posunięć Gorbaczowa. Większość wystąpień krytykujących Gorbaczowa miała emocjonalny charakter, nie wnosząc do obrad niczego konstruktywnego. "Posiedzenie plenum - stwierdził potem jeden z jego uczestników - stało się poszukiwaniem kozła ofiarnego, ponieważ ktoś musiał zostać obwiniony o spowodowanie kryzysu w partii". Najgłośniej przeciwko Gorbaczowowi wypowiadali się członkowie moskiewskiej organizacji partyjnej, którzy wezwali go do ustąpienia z funkcji sekretarza. eneralnego za "wypaczenie idei pierestrojki", za "poszukiwanie złotego środka, który stworzył ogromną przepaść między partią a jej przywódcami". "Michale Siergiejewiczu - zwrócił się do Gorbaczowa Iwan Połozkow - zdjęliście po prostu rękę ze steru, cała machina rządowa pozbawiona jest przywódcy". To był już otwarty atak na Gorbaczowa, którego celem było zmuszenie go do ustąpienia także ze stanowiska prezydenta. W tym momencie Gorbaczow zrozumiał, że największe niebezpieczeństwo grozi mu teraz ze strony prawicy. W odpowiedzi wygłosił jedno ze swoich najkrótszych przemówień: "Albo pójdziecie ze mną i zreformujecie partię, albo odchodzę". Członkowie liberalnego skrzydła partii postanowili jednak załagodzić konflikt i w tym celu zwrócili się do KC z petycją, w której zaprotestowali przeciwko odejściu Gorbaczowa. Petycję podpisały 72 osoby. Groźba odejścia tak wielu zwolenników Gor- baczowa zaniepokoiła "górę" partyjną - wszak rozłam w partii mógł ją teraz jeszcze bardziej osłabić. Można zatem powiedzieć, że Gorbaczow pobił konserwatystów ich własną bronią i pozostał na swym stanowisku, aczkolwiek od tej pory nie było już jedności między nimi a sekretarzem generalnym. Gorbaczow nie chciał odejść z partii z wielu powodów, a przede wszystkim dlatego, że - jak sam powiedział - "to przecież najpotężniejsza organizacja w kraju, która decyduje o każdym aspekcie życia, jeżeli więc zostawię partię jej własnemu losowi - skończy się pierestrojka". - Jednak skuteczność Gorbaczowa jako przywódcy była już na wyczerpaniu. Wprawdzie na arenie międzynarodowej nadal posiadał prestiż, ale w kraju Pokojowa Nagroda Nobla nie przysporzyła mu poważania. O latach pierestrojki pisano paszkwile jako o paśmie samych nieszczęść. Stawiając wszystko na jedną kartę, Gorbaczow zwrócił się teraz o pomoc do ludzi, którzy chcieli go pozbawić władzy - do przywódców piętnastu republik radzieckich. Gorbaczow upatrywał pewną szansę w odwołaniu się do wyników ogólnonarodowego 383 referendum nad przyszłym modelem ZSRR, które odbyło się 18 marca 1991 r. Wprawdzie w referendum nie wzięły udziału Litwa, Łotwa, Estonia, Ukraina, Mołdowa i Gruzja, ale mieszkańcy pozostałyeh republik wyrazili pragnienie zachowania Związku Radzieckiego, aczkolwiek w zmienionej strukturze. Gorbaczow wiedział, że nie będzie mógł utrzymać Związku Radzieckiego w dotychczasowym kształcie - wprowadził przecież "demokrację", która teraz domagała się nowego ułożenia stosunków między centrum a republikami. Wkrótce po referendum rozpoczęto prace nad projektem nowego układu związkowego. W kwietniu Gorbaczow i Jelcyn uzgodnili, że republiki podpiszą traktat dobrowolnie, a te, które nie zechcą tego uczynić, będą mogły wystąpić ze związku. 23 kwietnia odbyło się pierwsze spotkanie w podmoskiewskiej rezydencji prezydenckiej Nowo-Ogariewie z udziałem Gorbaczowa i przywódców dziewięciu republik bez Litwy, Łotwy, Estonii, Gruzji, Mołdowy i Armenii, które odmówiły udziału w tym zgromadzeniu. "Czuliśmy, że trzęsie się nam ziemia pod nogami, pęka dach - wracał pamięcią do tych dramatycznych chwil Gorbaczow - musieliśmy więc ratować cały nach". Gorbaczow powiedział dziewiątce, że pogodził się ze zmierzchem starego ZSRR i że każda z republik, jeśli chce, może z niego wystąpie. Przygotowano nowy układ związkowy, który jednak nie precyzował zbyt wyraźnie kwestii podziału władzy. Obie strony nadal sobie nie ufały i daleko było jeszcze do pełnej zgody.' Zamanifestowana przez Gorbaczowa w Nowo-Ogariewie skłonność do kompromisu z radykałami dała natychmiastowy rezultat: Jelcyn poleciał na Syberię do strajkujących górników i przekonał ich, by wrócili do pracy. Gorbaczow musiał jednak za to zapłacić wysoką cenę - zgodził się na przeniesienie na Rosję prawa własności kopalń znajdujących się na jej terytorium. Ustępstwa Gorbaczowa na rzecz Jelcyna wywołały sprzeciw konserwaty- stów w parlamencie radzieckim: "Powiedzieliśmy Gorbaczowowi wprost - wyraził się jeden z nich, Eugeniusz Kogan - że on i szefowie dziewięciu republik przypominali huntę próbując zastąpić parlament". Nie zrażony tym Gorbaczow starał się ułagodzić deputowanych zapraszając ich przywódców do wspólnych negocjacji z republikami. Rozpoczęła się walka o zachowanie władzy centrum, której przewodził przewodniczący parlamentu, Anatolij Łukjanow (wprawdzie Łukjanow pojawił się na krótko w Nowo-Ogariewie 18 czerwca, ale tylko po to, aby kategorycznie oświadczyć, iż sprzeciwia się nowemu układowi związ- kowemu). Przede wszystkim konserwatyści podjęli próbę powstrzymania Gorbaczowa przez przyjęcie 17 czerwca 1991 r. odważnego pociągnięcia w parlamencie - przyznania gabinetowi ministrów nadzwyczajnych pełnomocnictw. "Posiedzenie parlamentu miało się rozpocząć o godzinie dziesiątej - wspominał ten moment Iwan Łaptiew, przewodnicząc Rady Związku Rady Najwyższej ZSRR - zebraliśmy się trochę wcześniej w pokoju przewodniczącego obok sali posiedzeń. Łukjanow powiedział nam, że Pawłow. ma zamiar wystąpić o przyznanie mu nadzwyczajnych uprawnień". Oto fragment przemówienia Pawłowa: "Drodzy towarzysze delegaci, nie wszystkie sprawy leżą w gestii prezydenta; odpowiada za nie rząd. Nie wszystko da się załatwić za pomocą dekretów prezydenckich - przykro mi, ale to jest po prostu technicznie niemożliwe". W rzeczywistości Pawłow domagał się uprawnień do rządzenia bez Gorbaczowa. Na pytanie jednego z deputowanych, "czy prezydent zgodził się na przyznanie wam nadzwyczajnych uprawnień", Pawłow odpowiedział z rozbrajającą szczerością: "Nigdy na ten temat nie rozmawialiśmy". Zapytany zaś o rozbieżności między nim a Gorbaczowem uchylił się od odpowiedzi, ale wówczas głos zabrał znany nam już pułkownik Ałksnis, który wyraził to w następujących słowach: "Stoimy wobec konfliktu prezydenta z parlamentem, prezydenta z Radą Ministrów, musimy poprzeć żądanie premiera przyznania mu dodatkowej władzy". Grupa "Sojuz", z której wywodził się Ałksnis, stawiała bardzo ostre żądania, co wyglądało na zorganizowaną akcję. Żądali odebrania Gorbaczowowi wszelkich uprawnień, odwoływali się do ministrów bezpieczeństwa i szefa KGB Kriuczkowa, którzy ponoć mieli więcej danych. 384 Na popołudniowej, zamkniętej sesji Rady Najwyższej 17 czerwca przemawiali mini- strowie bezpieczeństwa, ale jak na ironię jeden z delegatów nagrał na taśmę przemówienie Kriuczkowa. "KGB - powiedział m.in. wówczas Kriuczkow - posiada wiarygodne informacje o spisku CIA, która złamała najwyższe osobistości w naszym państwie. Jej agenci zajmują kluczowe stanowiska w polityce, gospodarce i rządzie Związku Radzieckiego... Nasz kraj stoi na skraju przepaści - jeżeli nie podejmiemy nadzwyczajnych kroków, nasze najgorsze przeczucia staną się rzeczywistością". Przemówienia Kriuczkowa i Pugo miały na celu wywarcie presji na deputowanych, aby głosowali' za przyznaniem premierowi nad- zwyczajnych uprawnień. Na sali obrad nie było ani Łukjanowa ani Gorbaczowa, ale szef Rady Związku, Iwan Łaptiew, który przewodził obradom, odmówił poddania tego wniosku pod głosowanie. W ten sposób cała sprawa upadła, ale kiedy dowiedział się o niej Gorbaczow, nie zrobił nic - poza udzieleniem reprymendy jej inicjatorom - aby zabezpieczyć się na przyszłość przed podobnymi próbami "dywersji" ze strony swoich najbliższych współpraco- wników. Wszyscy pozostali na swoich stanowiskach - Gorbaczow nie wierzył, że mogliby go zdradzić. Sądził, że bez niego byliby niczym. 12 czerwca 1991 r. parlament RFSRR wybrał prezydentem Rosji Borysa Jelcyna. Był pierwszym w historii rosyjskim przywódcą wybranym w głosowaniu powszechnym. Podczas uroczystości przejmowania swojego urzędu Jelcyn powiedział m.in.: "Rosja pozostanie z ludem. Przekształcimy ją w kraj praworządny i demokratyczny". Prezydent Rosji natychmiast wykorzystał swoją władzę do uderzenia w jeden z bastionów władzy radzieckiej - KGB. Specjalnym dekretem utworzył oddzielną sekcję KGB, która miała podlegać Rosji, a nie ZSRR. "Chcemy utworzyć z KGB ramię demokracji i sądzę, że wszyscy podzielają moje zdanie" - zwrócił się Jelcyn do uczestników konferencji zorganizowanej z tej okazji na Łubiance. Kriuczkow sądził, że rosyjski KGB będzie jedynie fasadą, i że będzie mógł nim dowolnie manewrować. Teraz, ustosunkowując się do wypowiedzi Jelcyna, podzielił się z zebranymi następującą konstatacją: "Nasza niepodległość i w lność są w niebezpieczeń- stwie. Tylko jeden silny Związek Radziecki może nas obronić. Jeśli pozwolimy na upadek Związku Radzieckiego, nikt z nas nie przetrwa". Odpowiadając Kriuczkowowi, przewod- niczący KGB Federacji Rosyjskiej, Wiktor Iwanienko, powiedział: "Obecny kryzys n:e jest wynikiem walki o władzę - jest wynikiem starego, scentralizowanego systemu. Przywódcy starej gwardii ignorują rzeczywistość. Tymczasem nasze umęczone społeczeństwo oczekuje decydujących zmian. Nie wierzy już w stary nieludzki system". Przemówienie to podziaiało szokująco na Kriuczkowa i jego współpracowników. Nigdy nie słyszeli, aby ktoś z KGB wygłaszał takie bluźnierstwa. Takie herezje były natomiast zjawiskiem powszechnym przy stole, gdzie negocjowano nowy układ związkowy. Gorbaczow, Jelcyn i przywódcy dziesięciu republik (w lipcu do rozmów przystąpiła również Armenia) walczyli o to, kto i jaką władzę będzie miał w nowym ZSRR, którego proponowana nazwa miała brzmieć - Związek Suwerennych Republik Radzieckich. Występowały też duże rozbieżności dotyczące spraw finansowych, podatków na cele ogólnozwiązkowe i roli Rady Najwyższej ZSRR. Problemy te omawiano podczas trzeciego spotkania w Nowo-Ogariewie 27 lipca 1991 r. Jednak wskutek dużej różnicy zdań między Gorbaczowem a Jelcynem pozostali uczestnicy obrad upoważnili prezydenta Kazach- stanu, Nursułtana Nazarbajewa, do podjęcia się roli mediatora. Cała trójka spotkała się ponownie 29 lipca. "Poprosiłem Jelcyna, aby wypowiedział się pierwszy - relacjonował później to wydarzenie Nazarbajew - i ten już na wstępie stwierdził, że ludzie Gorbaczowa są przeciwni wolnemu rynkowi oraz układowi związkowemu". "Ci ludzie wiedzą, że układ oznacza ich koniec, i że mogą okazać się zbędni" - miał się wówczas wyrazić Jelcyn. Następnie wymienił nazwiska Łukjanowa, Kriuczkowa, Janajewa, Pawłowa i Jazowa. Poparł go Nazarbajew. Gorbaczow bronił jednak trzech pierwszych, starając się przekonać swoich rozmówców, że nie 385 mają racji (należy zauważyć, że treść tej rozmowy, jak zresztą wszystkich poprzednich, była dobrze znana osobom, których nazwiska wymienili Jelcyn i Nazarbajew. Rozmowy te bowiem podsłuchiwało KGB, a kierował tą akcją jeden z członków osobistej ochrony Gorbaczowa - Jurij Plechanow, ten sam, który trzy tygodnie później wprowadził delegację spiskowców do gabinetu letniej rezydencji Gorbaczowa na przylądku Foros na Krymie. Szczegółowe raporty z podsłuchu Plechanow słał bezpośrednio do Kriuczkowa). Rozmowy z 29 lipca na tyle zakończyły się sukcesem Gorbaczowa, że 2 sierpnia mógł on wysłać list do przewodniczących delegacji republikańskich z propozycją podpisania traktatu związkowego 20 sierpnia. Aliści w przeddzień planowanego aktu, 19 sierpnia 1991 r., radio moskiewskie podało następujący komunikat: "Zgodnie z artykułem 127/7 Konstytucji Związku Radzieckiega, wiceprezydent Giennadij Janajew przejmuje władzę. By zaprówadzić ład i porządek oraz ochronić społeczeństwo od marszu ku katastrofie ogólnonarodowej, 19 sierpnia 1991.r. o godz. 4.00 czasu moskiewskiego.wprowadza się stan wyjątkowy na ókres sześciu miesięcy. Konstytucja Związku Radzieclsiego i jego ustawodawstwo mają bezwarun- kowe pierwszeństwo. na terytorium całego kraju. W skład Komitetu Stanu Wyjątkowego wchodzą: pierwszy. wiceprzewodniczący Rady Qbr.ony ZSRR - Bakłanow, przewodniczący Komitetu Bezpieczeństwa Państwowego - Kńuczkow, premier ZSRR - Pawłow, minister obrony narodowej - Jazow i urzędujący prezydent - Janajew. Decyzje Komiteu są wiążące dla wszystkich obywateli w całym Związku Radzieckim. - Było to oświadczenie kierow- nictwa radzieckiego". * * * . Ostateczną decyzję ó przejęciu władzy podjęli spiskówcy 17 sierpnia 1991 r., kiedy zebrali się najpierw w gabinecie premiera Pa vłowa, a następnie przenieśli się.do obiektu KGB pod Moskwą, gdzie oczekiwał ich Kńuczkow i szef urzędu prezydenckiego. Walery Bołdin. Omawianó układ związkówy, który miał być podpisany za d' a. dni - wszyscy byli przekonani, że oznacza on. konieć ZSRR. Zdecydowano, że konieczne jest wprowadzenie stanu wyjątkówego. "Gospodarka upadała, groził głód, sądziliśmy, że ludzie poprą nasze działania - zeznał później przed komisją śledczą Kriuczkow - czuliśmy, że Gorbaczow skończył się jako działacz państwowy: albo utracił kontrolę, albo wypalił się" (fragmenty zeznań Kriuczkowa, Jazowa i Pawłowa cytujemy za niemieckim tygodnikiem "Der Spiegel", który kupił tajne materiały w prokuraturze rosyjskiej). Wszelako spiskowcy postanowili nawiązać kontakt z Gorbaczowem, który przebywał wraz z rodziną na urlopie na krymskim przylądku Foros. W tym celu następnego dnia,18 sierpnia, wysłali do niego delegację z szefem personelu prezydenta Bołdinem na czele. "Wybraliśmy Bołdina świadomie, gdyż Gorbaczow ufał mu - tylko on. mógł go przekonać, że nasza decyzja jest konieczna" - zeznał Pawłow. Spiskowcoin zależało na podpisie Gorbaczowa pod dekretem o stanie wyjątkowym. Kiedy odmówił - pozostawiońo go w areszcie domowym, odcinając wszystkie połączenia telefoni- czne. W niedzielę wieczorem, 18-sierpnia, w gabinecie Pawłowa na Kremlu zebrali się główni uczestnicy spisku. Wedhxg relacji Jazówa mieli oni właśnie otrzymać wiadomość od delegacji, która rozmawiała z Gorbaczowem; jakoby, ten miał się rtekomo wyrazić: "Działajcie, a zobaczymy, co się stanie". Zaś Pawłów podćzas przesłuchania zeznał: "Większość ż ńas w Komitecie nie bardzo wiedziała, ćo się.działQ". Natomiast Łuk anow, który prawdopodob- nie nie był we wszystko wtajemniczóny, podał w Radzie Najwyższej, już po klęsce puczu, własną wersję swójego udziału w spisku: "Jestem przewodniczącym Rady Najwyższej - miał powiedzieć wówczas Łukjanow - nie chcę być członkiem waszego Komitetu, nie. mam zamiaru podpisywać żadnych waszych. dokumentów". Łukjanow nie powiedział jednak całej prawdy: otóż jeżeli.wierzyć słówom Jazowa, wyraził się w ten spósób: "Nie chcę w tym 386 uczestniczyć, ale mogę wydać oświadczenie, w którym stwierdzę, że gorbaczowowski układ związkowy nie jest zgodny z konstytucją". Łukjanow jako strażnik radzieckiej konstytucji mógł stwierdzić, że gorbaczowowski układ związkowy jest nielegalny i w ten sposób usprawiedliwić przewrót. Ale spiskowcy potrzebowali również ważkiego powodu do podjęcia szybkiego dńałania. "W tym momencie zdaliśmy sobie sprawę - zeznał w czasie przesłuchania Kńuczkow - że musimy przekazać uprawnienia prezydenta Janajewowi, jako że zgodnie z konstytucją, w przypadku choroby prezydenta, jego obowiązki miał przejąć uviceprezydent". Uzupełniając zeznanie Kńuczkowa, Jazow dopowiedział: "Na naszym oświadczeniu musiał figurować podpis wiceprezydenta Janajewa i chociaż Gorbaczow nie był chory, musieliśmy powiedzieć, że był. Powiedzieliśmy mu (Janajewowi - M.S.): musisz podpisać, teraz już nie ma odwrotu. Naszkicowaliśmy oświadczenie głoszące, że z powodu choroby prezydenta Gor- baczowa władzę przejmuje wiceprezydent Janajew. Około północy oświadczenie podpisali wszyscy. Pierwszy podpisał Janajew. Następnie on i Pawłow podpisali apel do narodu". 19 sierpnia 1991 r. codzienny program telewizyjny zastąpiły nadzwyczajne komunikaty i dwukrotna emisja Jeziora Łabgdziego. Borys Jelcyn i jego najbliżsi współpracownicy szybko zorientowali się w sytuacji i doszli do wniosku, że jedynvm wyjściem jest przeciwstawienie się temu, co się stało. Widząc wojsko na ulicach, Jelcyn wyszedł przed siedzibę rządu republiki rosyjskiej, wdrapał się na pierwszy lepszy czołg (nr 110) i zaczął przemawiać: "Obywatele Rosji - rzekł - w nocy z 18 na 19 sierpnia 1991 r. obalono wybranego legalnie prezydenta. Powiedzmy sobie jasno - mamy do czynienia z reakcyjnym i sprzecznym z konstytucją przewrotem. Wzywam wszystkich żołnierzy - nie bierzcie udziału w tym reakcyjnym przewrocie. Wzywam do strajku generalnego". Mimo że apel Jelcyna szybko znalazł oddźwięk na ulicy, nie miał on jednak dostępu do telewizji, którą kontrolował nowy reżim. Telewizja zaś bez końca powtarzała oświadczenie Łukjanowa atakujące nowy układ związkowy. Łukjanow byłjedyną osobą władną zwołać posiedzet e parlamentu radzieckiego, który jako jedyna instytucja mogła ogłosić bezprawność stanu wyjątkowego. Ale Łukjanow zdecydował, że parlament ZSRR zbierze się dopiero za siedem dni. W przeciwieństwie do Łukjanowa, Jelcyn już po dwóch dniach zwołał ńadzwyczajne posiedzenie parlamentu Federacji Rosyjskiej w jego miejscu obrad, tzw. "Białym Domu", który uznany został przez ludność za główną kwaterę oporu przeciw puczowi. Współtowarzyszom aresztu domowego Gorbaczowa na Foros udało się wykonać prymitywną antenę telewizyjną i mógł on obejrzeć konferencję prasową zwołaną przez rzecznika zamachowców. Nie wypadła ona zbyt przekonywająco - odpowiadając na pytania dziennikarzy czuli się najwyraźniej niepewnie, sprawiali wrażenie przestraszonych tym, na co się porwali, zwłaszcza Janajew. W środku nocy amatorską kamerą video Gorbaczow nagrał posłanie do świata: "Wszystko, .co powiedział towarzysz Janajew, oraz oświadczenia tego komitetu to wierutne kłamstwo. To zdrada. Decyzja o objęciu stanowiska prezydenta przez towarzysza Janajewa i wszystkie następne decyzje są bezprawne". W Moskwie zaś pod ratuszem, ignorując zgromadzone na ulicach wozy pancerne, zebrały się tłumy, aby wysłuchać Aleksandra Jakowlewa, powszechnie uważanego za ojca "pierestrojki". "Cel przewrotu jest jasny - zwrócił się do mieszkańców stolicy Jakowlew - chcą nas znowu wtrącić w otchłań śmierci i stalinizmu. Przyszłość naszych dzieci jest w naszych rękach. Musimy odrzucić ten system pałacowych intryg rządzących się prawem dżungli". Demonstranci skierowali się następnie pod siedzibę parlamentu rosyjskiego dając dowód zjednoczonej opozycji przeciw puczowi. Biały Dom osłaniała teraz "żywa tarcza". Wewnątrz, wskutek niedopatrzenia przywódców puczu(?) telefony działały przez cały czas. Na zaimprowizowanej konferencji prasowej Borys Jelcyn powiedział dziennikarzom krajowym i zagranicznym: "Przywódcy zachodni wyraźnie sprecyzowali swoje stanowisko - prezydent Bush, prezydent Mitterand i inni przywódcy - teraz my musimy działać, musimy obalić huntę". 387 Tymczasem przywódcy puczu wykonali następny ruch: we wtorek wieczorem wprowa- dzili godzinę milicyjną. Po mieście rozeszły się również pogłoski, że tej nocy zostanie przypuszczony szturm na Biały Dom. Ale jak można się było dowiedzieć z późniejszych relacji niektórych osób, znajdujących sig wówczas w centrum wydarzeń, Jazow nie miał zamiaru użycia wojska do tej operacji. Natomiast - według niektórych opinii - Kńuczkow szykował do tej akcji specjalnie wyszkoloną grupę KGB pod nazwą "Alfa" (właściwie "Grupa A-7"). Ludzie ci mieli się wedrzeć do Białego Domu o godzinie trzeciej nad ranem 21 sierpnia z zadaniem zniszczenia dwóch pierwszych kondygnacji i zlikwidowania wszystkich osób stawiających opór, łącznie z Jelcynem. Takie przynajmniej pogłoski krążyły po Moskwie. Na wieść o przygotowywanej przez puczystów akcji na Biały Dom i słysząc odgłos czołgów, o godzinie jedenastej wieczorem pod budynek rosyjskiego parlamentu przybył Eduard Szewardnadze. Znalazłszy się w środku otaczających gmach tłumów, Szewardnadze zwrócił się do nich z następującymi słowami: "Decyduje sig nasz los, rozstrzyga się przyszłość rosyjskiej demokracji i wolności - niech żyje naród, niech żyje nasza młodzież - po- zdrawiam was wszystkich". Z upływem czasu, zgromadzeni wewnątrz Białego Domu z coraz większym niepokojem oczekiwali uderzenia grupy "Alfa". Atak jednak nie nastąpił. Członkowie tego elitarnego oddziału - jak się utrzymuje - odmówili wykonania rozkazu. "Zdaliśmy sobie sprawę, że wśród obrońców Białego Domu byli członkowie naszych rodzin, nasi znajomi i przyjaciele - to była główna przyczyna, dla której - mimo straszenia nas sądem wojennym i egzekucją - odmówiliśmy wykonania rozkazu" - miał powiedzieć dziennikarzowi po upadku puczu jeden z członków tej grupy (Michał Heller w zakończeniu swojej książki Siódmy sekretarz twierdzi, iż grupa "Alfa" nie otrzymała żadnego rozkazu ataku!). Tłumy zgromadzone w pobliżu Białego Domu starły się z wojskiem. Zginęły trzy osoby. Jelcyn zdecydował, że musi dostać się do Gorbaczowa: porozumiał się telefonicznie z Kńuczkowem, z którym uzgodnił, że polecą razem na Foros. 1' adzwyczajne posiedzenie parlamentu Federacji Rosyjskiej nie wyraziło jednak zgody na lot Jelcyna i wybrało delegację, która miała towarzyszyć Kriuczkowowi podczas jego wizyty u Gorbaczowa. Na czele delegacji postawiono wiceprezydenta Rosji, pułkownika Aleksandra Ruckoja. Ale przywódcy puczu wyruszyli bez nich - Kńuczkowa, Jazowa i Łukjanowa widziano udających się na lotnisko. Wiadomość ta dotarła do parlamentu rosyjskiego. "Był to swoisty wyścig, baliśmy się - wspominał Eugeniusz Pńmakow - Przywódcy puczu polecieli do Gorbaczowa jednym samolotem, wzięli samolot prezydencki. Obawialiśmy się, że mogą gdzieś uprowadzić Gorbaczowa". Delegacja wybrana przez parlament rosyjski wyleciała na Krym prawie półtorej godziny po puczystach, zabierając ze sobą 28 uzbrojonych żołnierzy. Postanowiono dotrzeć do Gorbaczowa za wszelką cenę, niezależnie od tego, w jakich warunkach by się znajdował. Nie otrzymawszy pozwolenia na lądowanie na lotnisku wojskowym w pobliżu willi Gorbaczowa, grupa Ruckoja musiała poszukać sobie innego miejsca do lądowania. Mieli szczęście - wedhxg zapewnień Ruckoja - gdyby wylądowali 20 minut wcześniej, zostaliby zaatakowani przez oddział piechoty morskiej, który miał rozkaz ich zlikwidowania. W chwili, kiedy grupa Ruckoja lądowała na Foros, puczyści wchodzili do willi Gorbaczowa. Byli wśród nich: Łukjanow, Kńuczkow, Jazow, Bakłanow i Iwaszko. Właśnie w tym momencie próba puczu zakończyła się. Trzy dni wcześniej spiskowcy domagali się dymisji Gorbaczowa - teraz sami przybyli, by skapitulować. "Chciałem się zapaść pod ziemię - wyznał potem członkowi komisji śledczej Jazow - czułem, że w całej rozciągłości ponoszę winę za to, co zrobiłem Gorbaczowowi i Raisie. Czułem się winny wobec społeczeństwa i partii". Gorbaczow nie chciał jednak z nimi rozmawiać - zażądał, by najpierw przywrócili połączenie telefoniczne. Otrzymał odpowiedź, że to musi potrwać. W tym momencie na jednym z zapasowych lotnisk wylądowała grupa Ruckoja. Nie mając 388 rozeznania w sytuacji zdecydowano, że najpierw do willi Gorbaczowa udadzą się politycy: Ruckoj, Siłajew, Primakow, Bakatin i kilku członków parlamentu rosyjskiego. Gdyby nie powrócili w ciągu trzech godzin, miała za nimi podążyć grupa uzbrojonych żołnierzy. "Wchodząc do rezydencji Gorbaczowa - wspominał Bakatin - widzieliśmy wszędzie uzbrojone w broń maszynową straże", Kiedy Gorbaczow otrzymał wiadomość o ich przybyciu - poprosił, by zaczekali w jadalni. Za chwilę wszedł - pogodny i uśmiechnięty. "To był pucz - powiedział - to była zdrada". Gorbaczow poinformował ich, że odmówił przyjęcia oczekujących puczystów z wyjątkiem Łukjanowa. Kiedy ten pojawił się w jadalni, Gorbaczow w obecności Bakatina i Primakowa (pozostałych członków delegacji poproszono o opuszczenie pomieszczenia) napadł na niego: "Jesteś strażnikiem prawa - dlaczego go nie przestrzegałeś? Jesteś przewodniczącym Rady Najwyższej - Jelcyn zebrał swój parlament, dlaczego ty nie zwołałeś naszego? Powinieneś osobiście rzucić się na czołgi, by bronić konstytucji, którą tak zawsze wymachiwałeś! Dlaczego nie przyłączyłeś się do lelcyna. - Wyjdź - zaczekaj za drzwiami!". Potem Gorbaczow spotkał się z grupą dziennikarzy, którym udało się dostać na.pokład samolotu, którym przyleciała delegacja z Ruckojem. Ściemniało się już, gdy Ruckoj zarządził powrót. .Obawiając się ewentualnego ataku, członkowie grupy Ruckoja, pod pretekstem umożliwienia poufnej rozmowy z Gorbaczowem, zwabili do swojego samolotu Kriuczkpwa, którego. po wejściu na pokład natychmiast aresztowano. . . . - Kiedy samolot z Gorbaczowem wylądował w Moskwie, Ruckoj nie wiedział, kto kontroluje lotnisko - polecił więc ńie wyłączać silników, by w razie konieczności można było natychmiast wystartować. Na szczęście nie było to potrzebne. Wśród witających. Gorbaczowa byli również ci, którzy go zdradzili. Następńego ranka, 22 sierpnia, zebral.się parlament rosyjski. Borys Jelcyn ogłosił o aresztowaniu. przywódców puczu. Jedna z grup pojechała aresztować miniśtra. spraw wewńętrznych Borysa Pugó. "Najpierw nie mogliśmy ńigdżie znaleźć Pugo - relacjonował przebieg tej akcji szef rosyjśkiego KGB, Wiktor Iwanienko - potem zadzwoniliśmy do niego z telefonu sąsiada. Odebrał jakiś starszy człowiek: Poprośiliśrny, aby otworzył nam drzwi - staruszek drżał cały. Czy coś się stało? - zapytałem. Pokazał głową w stronę mieszkania: to, co zobaczyliśmy, było przerażające - na łóżku ubrany w dres leżał Pugo. Zabił się strzałem w usta. Wszędzie było pełno krwi. Na podłodze leżała jego żona cała zalana krwią - została trafiona dwa razy. Była martwa". Jak wiemy, samobójstwo popełnił również marszałek Siergiej Achromiejew, który nie należał do ścisłego kierownictwa puczu. * * * . Próba reakcyjnego zamachu stanu w ZSRR nie powiodła się. .Przed 27 laty Breżniew przejmując władzę potrzebował tylko krótkiej informacji w prasie i kilku czołgów na ulicach - na wszełki wypadek. Teraż sytuacja była inna - po raz pierwśzy w historii ZSRR miliony ludzi w Moskwie, Leningradzie i w innych miastach wyszły na ulicę protestując przeciwko puczowi i wyrażając zdecydowaną wolę obrony wybrańych demokratycznie władz Rosji. Właśnie te masowe wiece, demónstracje i ogólnorosyjski strajk, do którego wezwał.Jelcyn, zniweczyły rachuby órganizatorów puczu.. Pozbawiły ich woli i siły. Z drugiej strony v ciągu tyćh trzech dramatycznych dni w Związku Radzieckim dokonały się głębokie przemiany nie tylko w układzie władzy; ale także w psychice, w świadomości rosyjskiego, a nawet.szerzej - radzieckiego śpołeczeństwa. Personalnie zwycięzcą został Jelcyn, który natychmiast pojął, co się stało, i. który pozyskanej w dramatycznych okolicznościach władzy nie wypuścił już z rąk ani też ńie chciał jej dzielić z Gorbaczowem. Ten natomiast nadal zamierzał trzymać się kurezowo partii, która wyniosła go do władzy. Dał ternu dowód już na swojej pierwszej konferencji prasowej po powrocie z.Foros, kiedy powiedział między innymi: "Panie 389 i Panowie, dopóki starczy mi sił, uważam za swój obowiązek oczyścić partię komunistyczną z elementów reakcyjnych". "Powiedziałem Gorbaczowowi, że była to jego najgorsza konferencja prasowa, był odizolowany przez całe trzy dni, nie rozumiał co się stało - zwierzył się kilka miesięcy później Aleksander Jakowlew - Spiskowcy byli jego obsesją. To co mówił było zupełnie oderwane od rzeczywistości. Nie przestał mówić o prasie i wewnętrznych kwestiach spornych w Komitecie Centralnym". Istotnie, ludzie odrzucili już partię komuni- styczną - liczne rzesze Moskwian maszerowały przez miasto przyglądając się z radością usuwanym symbolom potęgi radzieckiej. Na wspomnianym posiedzeniu parlamentu rosyjskiego, 22 sierpnia, zaproszony na sesję Gorbaczow zwrócił się do deputowanych ze słowami: "Borys Jelcyn wręczył mi zapis relacji z posiedzenia gabinetu z 19 sierpnia dotyczącego puczu - nie czytałem jej jeszcze". - "Więc przeczytaj - zachęcał go Jelcyn - przeczytaj, to są ostatnie minuty rządu radzieckiego". Gorbaczow nie bardzo wiedział, co Jelcyn miał na myśli - nie zrozumiał, że słowa te oznaczały koniec ZSRR. Jakiś czas potem w wywiadzie dla jednej z zachodnich stacji telewizyjnych Jelcyn powiedział: "Gorbaczow nie może uniknąć odpowiedzialności za pucz: kto wybrał tych ludzi? - on!, kto ich zatwierdził? - on!". Jeszcze tego samego dnia, 22 sierpnia, Jelcyn podpisał dekret o rozwiązaniu organizacji partyjnych w siłach zbrojnych na terytońum Rosji. Dwa dni później, 24 sierpnia, kolejnym dekretem zdelegalizował KPZR i Rosyjską Partię Komunistyczną oraz znacjonalizował majątek partii. Opieczętowano bydynki partyjne łącznie z siedzibą Komitetu Centralnego. Tym samym kilkunastomilionowa partia praktycznie przestała istnieć. W tej sytuacji Gorbaczowowi nie pozostało nic innego jak jeszcze tego samego dnia, 24 sierpnia, zrezygnować ze stanowiska sekretarza generalnego KPZR. W następnym okresie Borys Jelcyn stopniowo, krok po kroku, pozbawiał centrum kolejnych atrybutów władzy. W końcu października Bank Rosyjski przejął wszystkie aktywa Banku Państwowego ZSRR. Równocześnie rząd rosyjski ó łosił, że przestaje finansować ministerstwa ZSRR. W ten sposób pozbawiono administrację centralną materialnej podstawy funkcjonowania i całkowity zanik jej działalności stał się kwestią tygodni. Straciwszy partyjne pole działania Gorbaczowowi pozostał jeszcze urząd prezydenta państwa. 26 sierpnia na nadzwyczajnym posiedzeniu Rady Najwyższej ZSRR Gorbaczow powrócił do kwestii układu związkowego sugerując, że powinien zostać podpisany w możliwie najkrótszym terminie. Opowiedział się za szybkim, bezkonfliktowym wprowadzeniem go- spodarki rynkowej i reprywatyzacją ziemi. Zapowiedział reorganizację KGB i ściślejsze podporządkowanie go kontroli władzy politycznej. Przedstawił koncepcję nowej Rady Bezpieczeństwa i dokooptowanie do niej kilku swoich dawnych, liberalnych współpracow- ników, między innymi Bakatina, Jakowlewa i Sobczaka. Na koniec zaproponował wybór nowego prezydenta. Jednak sprawą, która najbardziej absorbowała uwagę członków Rady Najwyższej, była kwestia układu związkowego, zwłaszcza że po nieudanym puczu przywódcy niektórych republik domagali się wprowadzenia kilku istotnych poprawek do wynego- cjowanego w lipcu tekstu traktatu. Zgłoszone poprawki dotyczyły zwiększenia samodzielności i uprawnień republik. Nadto Rosja zastrzegła sobie prawo do rewizji granic z republikami, które wycofają się ze Związku Radzieckiego z wyjątkiem Litwy, Łotwy i Estonii, z którymi podpisała porozumienie o współpracy. Tak więc wskutek radykalnej zmiany sytuacji politycznej w ZSRR po klęsce puczu, Gorbaczow zmuszony został do dalszych ustępstw w sprawie układu związkowego. Wpraw- dzie 18 października w Moskwie podpisano traktat o Wspólnocie Gospodarczej między republikami byłego Związku Radzieckiego, jednak podpisało go tylko osiem republik, bez w pełni już niepodległych krajów bałtyckich oraz Azerbejdżanu, Gruzji, Mołdowy i Ukrainy. Z upływem czasu negocjacje natrafiały na coraz to nowe trudności. Stawiało to pod znakiem 390 zapytania przyjętą w Nowo-Ogariewie gorbaczowowską koncepcję Związku Suwerennych Republik Radzieckich, który po ostatnich ustaleniach miał się przekształcić w państwo konfederacyjne o nazwie Związek Suwerennych Państw. Zatem nadal miał to być "Związek, który - jak to objaśnił Gorbaczow podczas konferencji prasowej 12 listopada - sam będzie podmiotem państwowym z jednym obywatelstwem, terytorium, siłami zbrojnymi, prze- strzenią ekonomiczną i polityką zagraniczną". Wkrótce Gorbaczow dokonał nawet pewnych posunięć organizacyjnych dostosowanych do swoich zamierzeń w tej kwestii, kiedy 19 listopada podpisał dekret o mianowaniu Eduarda Szewardnadze "Ministrem Stosunków z Zagranicą", co oznaczało likwidację Ministerstwa Spraw Zagranicznych ZSRR. Sprawiając pozory przywódcy wielkiego mocarstwa, Gorbaczow jeszcze na przełomie października i listopada wziął udział w bliskowschodniej konferencji pokojowej w Madrycie, gdzie spotkał się z prezydentem Bushem i innymi szefami państw zachodnich. Należy zresztą zaznaczyć, że Gorbaczow liczył na poparcie Zachodu dla swojej koncepcji układu związkowego, jako że Zachód nie był zainteresowany rozpadem ZSRR w obawie przed dostaniem się jego potencjału nuklearnego w niepowołane ręce. Podczas "szczytu" NATO w Rzymie, który odbył się w dniach 7-8 listopada 1991 r., przyjęto na ,vet oświadczenie w sprawie sytuacji w ZSRR, w którym wezwano "wszelkie władze ZSRR jo powstrzymania się od jakichkol- wiek kroków, które mogłyby doprowadzić do rozprzestrzenienia się broni nuklearnej lub innej broni masowej zagłady". Wezwanie to skierowano przede wszystkim pod adresem republik dążących do niepodległości. Kluczową sprawą dla popieranej przez Gorbaczowa federacji był udział w niej Ukrainy. Wprawdzie Ukraina podpisała 6 listopada traktat o Wspólnocie Gospodarczej (wkrótce uczyniły to również pozostałe republiki, które odmówiły te o 18 października, oczywiście z wyjątkiem państw bałtyckich), jednak w warunkach toczącej się na Ukrainie kampanii prezydenckiej kandydaci do fotela coraz głośnie mówili o pełnej niepodległości i tworzeniu własnych sił zbrojnych. 25 listopada w Nowo-Ogariewie odbyła się kolejna debata nad układem związkowym. Wbrew wcześniejszym zapowiedziom Gorbaczowowi nie udało się skłonić przywódców Rosji, Białorusi, Kazachstanu, Kirgizji, Tadżykistanu, Turkmenii i Uzbekistanu do parafowania traktatu o wspólnocie politycznej. Liderzy pozostałych republik, to jest Ukrainy, Mołdowy, Azerbejdżanu, Armenii i Gruzji w ogóle nie przyjechali do Nowo-Ogariewa. Sytuacja stała się poważna, zwłaszcza w kontekście oświadczenia Jelcyna, który w wywiadzie dla "Izwiestii" zagroził, że Rosja nie podpisze układu związ- kowego, jeżeli równocześnie nie uczyni tego Ukraina. W rozmowie telefonicznej z prezyden- tem Bushem 30 listopada, a więc na dzień przed referendum w sprawie niepodległości Ukrainy i wyborami prezydenckimi w tej republice, Gorbaczow powiedział, że jeśli Ukraina nie wejdzie w skład federacji - będzie to katastrofa dla Związku, Ukrainy, Europy i świata. Również Borys Jelcyn starał się nakłonić Ukraińców do zmiany stanowiska. We wspomnianym wyżej wywiadzie prezydent Rosji oświadczył, że mimo wszystko wierzy, że Ukraina podpisze traktat o wspólnocie politycznej republik byłego ZSRR. "Secesja Ukrainy - powiedział Jelcyn - byłaby ciężkim ciosem nie tylko dla ZSRR, lecz również dla Rosji. W takim wypadku - stwierdził - i my zmuszeni będziemy wprowadzić własną walutę i pomyśleć o utworzeniu własnej armii". Jednak społeczeństwo ukraińskie w referendum przeprowadzonym 1 grudnia 1991 r. jednoznacznie opowiedziało się za niepodległością Republiki i wybrało swoim prezydentem Leonida Krawczuka (akt proklamujący niepodleg- łość Ukrainy Rada Najwyższa Republiki przyjęła już 24 sierpnia 1991 r., a więc tuż po próbie przewrotu w ZSRR). Wynik referendum na Ukrainie oznaczał koniec marzeń o układzie związkowym. Była to osobista klęska Gorbaczowa. Powstała nowa sytuacja polityczna, w której ciężar od- powiedzialności za tworzenie nowej rzeczywistości na gruzach ZSRR wzięli na siebie 391 przywódcy trzech republik: Rosji - Borys Jelcyn, Ukrainy = Leonid Krawczuk i Białorusi - Stanisław Szuszkiewicz, przewodniczący białoruskiego parlamentu. Po dwóch dniach negocjacji, które toczyły się za zamkniętymi drzwiami rezydencji rządu białoruskiego Wiskuli w Puszczy Białowieskiej, 8 grudnia 1991 r. podpisali oni w Mińsku traktat o utworzeniu Wspólnoty Niepodległych Państw. W preambule tego historycznego dokumentu stwierdzono, co następuje: "My, Białoruś, Federacja Rosyjska i Ukraina jako państwa założycielskie ZSRR i strony umowy związkowej z 1922 r. stwierdzamy, że ZSRR przestał istnieć jako podmiot prawa międzynarodowego i składnik rzeczywistości geopolitycznej". W zakończeniu zaś tego dokumentu napisano: "Traktat jest otwarty dla wszystkich członków byłego ZSRR, a także dla innych państw, uznających jego cele i zasady. Siedzibą organów koordynacyjnych Wspólnoty będzie Mińsk". 21 grudnia w Ałma-Acie odbył się "szczyt" jedenastu państw, byłych republik Związku Radzieckiego. Uczestnicy spotkania podpisali protokół, na mocy którego do porozumienia o utworzeniu Wspólnoty Niepodległych Państw przyłączyły się na prawach członków- -założycieli: Kazachstan, Uzbekistan, Azerbejdżan, Kirgizja, Tadżykistan, Turkmenia, Ar- menia i Mołdowa. Otwartą pozostała kwestia przystąpienia do Wspólnoty Gruzji, której delegacja przybyła do stolicy Kazachstanu, ale nie posiadała wystarczających pełnomocnictw. Podjęto również decyzję o rozwiązaniu ZSRR oraz likwidacji urzędu prezydenta ZSRR i funkcji zwierzchnika sił zbrojnych ZSRR. Innymi słowy - odsunięto od władzy Michaiła Gorbaczowa, o czym poinformowano go w rozmowie telefonicznej, w czasie której podziękowano mu za jego "historyczny" wkład w demontaż struktur totalitarnych w byłym ZSRR. Do czasu zawarcia porozumienia o wspólnej obronie i zakończenia procesu reformowania armii byłego ZSRR, jej naczelnym dowódcą uznano ministra obrony ZSRR, marszałka lotnictwa Eugeniusza Szaposznikowa, a potencjał nuklearny byłego ZSRR postanowiono oddać pod wspólną kontrolę Rosji, Ukrainy, Białorusi i Kazachstanu, decyzję żaś o jego ewentualnym użyciu złożono w ręce prezydenta Rosji w porozumieniu z przywód- cami pozostałych trzech państw atomowych byłego ZSRR. Prezydenci 11 państw -- byłych republik ZSRR ustalili też, że miejsce Związku Radzieckiego w Radzie Bezpieczeństwa ONZ przejmie Rosja, która z kolei poprze starania pozostałych republik o ich przyjęcie do Organizacji Narodów Zjednoczonych. Przywódcy 11 państw uzgodnili nadto, że najwyższym organem Wspólnoty Niepodległych Państw będzie Rada Szefów Państw, która powinna się zebrać w niedalekiej przyszłości w Mińsku celem rozpatrzenia problemów związanych z likwidacją struktur byłego ZSRR i utworzenia struktur koordynacyjnych nowej Wspólnoty (spotkanie takie odbyło się 31 grudnia). Niezwykle ważnym dokunientem podpisanym w Ałma-Acie było porozuxnienie Rosji, Ukrainy, Białorusi i Kazachstanu w sprawie dalszych losów arsenahx jądrowego byłego ZSRR i gwarancji przestrzegania przez nie odpowiednich porozumień międzynarodowych. Choć nie rozwiało ono wszystkich wątpliwości i obaw, niemniej wniosło jasność co do intencji czterech państw, na których terytorium skupiony jest potencjał strategiczny byłego ZSRR. Dokument ten przewiduje, że broń nuklearna jest częścią zjednoczonych sił strategicznych, które z kolei służyć będą wspólnej obronie wszystkich państw Wspólnoty. Państwa-stron tego porozumienia zobowiązały się, że nie użyją broni jądrowej jako pierwsze oraz że będą wspólnie określać swoją politykę nuklearną. ?5 grudnia, w środę, o godz, 19.00 czasu moskiewskiego Michaił Gorbaczow wystąpił przed kamerami telewizyjnymi z kilkunastominutowym orędziem do narodu, w którym oświadczył, że ustępuje ze stanowiska prezydenta ZSRR. Tuż po tym wystąpieniu Gorbaczow przekazał kody nuklearne do dowodzenia broniami strategicznymi ministrowi obrony byłego ZSRR, marszałkowi Eugeniuszowi Szaposznikowowi, a nie, jak to było wcześniej ustalone, Borysowi Jelcynowi. Natomiast w wywiadzie dla amerykańskiej sieci telewizyjnej CNN, 392 nagranym przed wygłoszeniem orędzia, Gorbaczow poinformował, iż podpisał dekret, na mocy którego zrzekł się obowiązków zwierzchnika sił zbrojnych, a prawo do kontroli nad arsenałem nuklearnym przekazał prezydentowi Federacji Rosyjskiej. Jeszcze wcześniej, w rozmowie telefonicznej z Georgem Bushem, o godz. 17.00 czasu moskiewskiego, Gor- baczow powiedział, iż dekret ten wchodzi w życie z chwilą ogłoszenia jego decyzji o ustąpieniu. ZAKOŃCZENIE Przejęcie władzy w Rosji przez bolszewików w listopadzie 1917 r. stało się możliwe nie tyle dzięki sile ich partii i wpływom, jakimi dysponowała w kraju, ile wskutek braku konkurenta zdolnego się jej przeciwstawić. W drugiej połowie 1917 r. w Rosji wytworzyła się próżnia polityczna, a co może jeszcze ważniejsze, wystąpił brak odpowiednich struktur społecznych zdolnych zablokować działania bolszewickich konspiratorów zmierzających do zdobycia władzy. Ów brak właściwych struktur społecznych był produktem wojny (wojny totalnej mobilizującej całe społeczeństwo i całą machinę gospodarczą państwa), która dla społeczeństwa tradycyjnego o słabo rozwiniętych strukturach obywatelskich, tj. zdolnych do rządzenia się bez pomocy państwa, musiała przynieść katastrofalne następstwa. W rezultacie, w ciągu 1917 r. w Rosji, kraju o ogromnej przewadze stosunkowo ubogiego chłopstwa i niedojrzałej klasie robotniczej, przy braku silnych, programowo demokratycznych partii. politycznych, powstała sytuacja, w której niewielkiej grupie zawodowych rewolucjońis2ów udało się przechwycić władzę w najważniejszych centrach polityćznych ogromnegó kraj;.. Pod pewnym warunkiem można przyjąć, że "prawdziwa" rewolucja dokonała się w Rosji dopiero w 1918 r., kiedy w wyniku sprowokowanej przez bolszewików gwałto vnej walki klasowej na wsi doszło do zepchnięcia z areny. historycznej klasy wielkich posiadaczy ziemskich, a w rezultacie nieudanego pówstania lewicowych eserowców partia bolszewicka stała się jedyną rządzącą siłą polityczną przemieniając się w partię rzeczywiście leninowską, która czerpała swoją siłę z głoszonej przez siebie ideologii socjalistycznej. Siła partii nie wynikała z liczby jej członków, ale z głoszonej przeż nią mesjanistycżnej wizji świata, w myśl której reprezentowała ona, w wyobrażeniach jej członkó v, interesy.proletariatu i wszystkich uciskanych, tj. tych, którzy ućieleśniali obiektywny, sprawiedliwy bieg historii. W okresie komunizmu wojennego, nowo powstałej partii-państwu udało się objąć kontrolą wszystkie sfery życia kraju z wyjątkiem jedynego ogromnego sektora, jakim była wieś rosyjska. Koństruowane przez bolszewików państwo było jeszcze za słabe, by mogło ujarzmić niezlicżone masy chłopstwa i zlikwidować autońomiczną siłę chłopstwa zarówno w jego bycie jak i swoistej organizacji. To właśnie opór wsi, bierny i czynny, doprowadził w 1921 r. do.wprówadzenia Nowej Ekonomicznej Polityki. .Innymi słowy, powszechny opór chłopstwa zmusił partię do cofnięcia się, do częściówego przywrócenia gospodarki rynkowej, częściowej decentralizacji i dezetatyzacji gospodarki. NEP w gruncie rzeczy był porażką partii, ponieważ zmusił ją do zrezygnowania z totalnego zastępowania wszelkich instytucji społecz- nych przez partię, co było najważniejszym elementem leninowskiej formuły państwa. W 1929 r. okrzepłe już państwo przystąpiło do drugiego ataku na niezależńe od niego struktury społeczne za pomocą przymusowej kolektywizacji rolnictwa i przjůmusowej industńalizacji w ramach pierwszego planu pięcioletniego. I nie osobowość Stalina była tutaj najważniejsza, a sama logika systemu, którą on jedynie wyrażał. W rezultacie chłopstwo zostało zniszczone jako niezależna od państwa klasa społeczna i ekonomiczna i wmontowane w ramy totalistycznego państwa ideologicznego. W pewnym sensie ujarzmienie przez państwo całego społeczeństwa stało się czynnikiem twórczym, gdyż pobudziło określony typ rozwoju gospodarczego: budowę wielkiego przemysłu i wyzysk rolnictwa dla sfinansowania for- sowanej industrializacji kraju. 394 W 1934 r. Stalin zakończył drugą, tym razem udaną kampanię "komunizmu wojennego , a więc dokonał tego, czego nie zdołał zrobić Lenin - według swoich wyobrażeń zbudował "socjalizm" i obsługujący go system uniwersalnej ideokratycznej biurokracji. Zatem globalny cel, do którego zdążali bolszewicy, został osiągnięty. Jednak ów docelowy, idealny system ujawniał braki, które zrodziły pytanie - czy rzeczywiście jest to socjalizm? (w rzeczywistości zbudowany system był systemem powszechnego poddaństwa państwowego). W tej sytuacji jedynym rozwiązaniem było więc zastąpienie prawdy kłamstwem, a za istniejące w systemie braki obciążono odpowiedzialnością zdrajców, trockistów, "elementy burżuazyjne", za- granicznych agentów itd. Wszyscy ono mieli być zamieszani w monstrualny spisek za- grażający tym wielkim, nowym dokonaniom. Lata 1936-1937 były tym momentem w historii ZSRR, w którym stalinizm osiągnął swoją pełną dojrzałość - ukształtował się ideologicznie i zastygł. Towarzyszyło mu zjawisko świadomego tworzenia, a następnie zinstytucjonalizowania "luki historycznej", luki w pamię- ci, czego jakby naturalnym następstwem było pozbycie się tych kadr, które pamiętały czasy "przedsocjalistyczne", i które w okresie "budowy socjalizmu" pozwalały sobie na mniej, czy bardziej zawoalowaną krytykę "prawidłowej linii partyjnej". W latach 1936-1938 Stalin dokonał więc uderzenia w partię: wymieniono prawie 80a% kadr partyjnych, które zastąpiono ludźmi "wyhodowanymi" już w "socjaliźmie" stalinowskim. Stara partia została zastąpiona nową, całkowicie stalinowską, dla której dzieło wodza było prawdziwym socjalizmem. W ten sposób cel został naprawdę osiągnięty i osłonięty hermetyczną powłoką ideologicznego kłamstwa, by całość mogła funkcjonować. Na zewnątrz, przynajmniej w latach 1922-1938, państwo radzieckie manifestowało się raczej defensywnie. Dopiero od 1939 r. (poza okresem lat 1918-1921, który przypominał "zbieranie ziem" przez wielkich książąt moskiewskich w czasach panowania mongolskiegoj, układ ten zaczął ujawniać tendencje ekspansjonistyczne wynikłe jednej strony z zaistniałej bariery rozwoju gospodarczego, a z drugiej strony z odrodzenia się tradycji "imperialnego" postrzegania rzeczywistości przez kierownictwo radzieckie. Po 1939 r. ów system zaczął więc sterować w kierunku etatyzmu militarnego, tj. zorientowania przemysłu na wzrost produkcji zbrojeniowej w celu wzmocnienia siły militarnej państwa. Skonstruowany w latach trzydziestych w ZSRR system "realnego socjalizmu" w zasad- niczej postaci przetrwał do 1990 r. Jednak u progu II wojny światowej, w 1939 r., była to jeszcze bardzo słaba konstrukcja, z czego Stalin zdawał sobie sprawę i dlatego pragnąc uniknąć próby wojny zawarł pakt o nieagresji z Hitlerem. A kiedy w 1941 r. Związek Radziecki został wciągnięty do wojny, kiedy wróg podszedł do bram Moskwy, a w następnym roku do Wołgi - cały system omal się nie załamał. Uratowały go błędna polityka Hitlera wobec społeczeństwa radzieckiego na obszarach okupowanych przez armie niemieckie, która skłoniła ludność ZSRR do wyboru "mniejszego zła" i opowiedzenia się po stronie Stalina oraz fakt, że ZSRR był krajem "głębokiego zaplecza", co z jednej strony sprawiło, że utrata wielkiego obszaru nie oznaczała jeszcze całkowitej klęski, a z drugiej strony pozwalało na nieprzerwaną produkcję zbrojeniową. Od 1942 r. owemu systemowi nacisku i przymusu udało się zwiększyć produkcję przemysłową na użytek potęgi militarnej, dzięki czemu odnalazł on dla siebie nowe powołanie "powołanie narodowe": podczas wojny po raz pierwszy nastąpiło sprzężenie stalinizmu i rosyjskiego nacjonalizmu. Znalazło to między innymi wyraz w tym, że partia komunistyczna powiększyła swe szeregi z 4 mln w 1941 r., do ponad 6 mln członków w chwili zakończenia wojny. Jednak najbardziej miarodajnym rezultatem tego mariażu było zwycięstwo w wojnie z Niemcami i to w warunkach, kiedy - przynajmniej w oczach zwykłych Rosjan - wkład sojuszników wydawał się mało znaczący. To zwycięstwo, jak również zajęcie przez Armię Czerwoną prawie połowy Europy, miało ostatecznie przekonać społeczeństwo radzieckie (i nie 395 tylko radzieckie) o wyższości socjalizmu rosyjskiego nad innymi systemami politycznymi. Z drugiej jednak strony wojna nadwerężyła system "realnego socjalizmu" - konieczne więc było cofnięcie się w lata trzydzieste. Zatem lata 1946-1953, tj. do śmierci Stalina, były okresem przywracania konstrukcji ustrojowej z 1939 r. przy pomocy starych, sprawdzonych narzędzi i metod, jak również - co było nowym elementem - za pomocą kampanii przeciwko kosmopolityzmowi. Ale był to też okres, kiedy dokonało się podporządkowanie krajów Europy Środkowo-Wschodniej: najpierw drogą tworzenia "frontów ludowych", a następnie przez otwarte narzucenie stalinizmu (procesy w Budapeszcie, Sofii, Tiranie, Warszawie, Pradze i Bukareszcie). Mniej udane próby ekspansji imperialnej miały miejsce na Dalekim Wschodzie. Po śmierci Stalina reżim, nie mając już żadnych zadań wewnętrznych do spełnienia, żył głównie z ekspansji zewnętrznej odnosząc w tym obszarze zarówno sukcesy jak i niepowodze- nia. Nie mogąc rozwiązać swoich problemów wewnętrznych, społecznych i gospodarczych, logiką systemu stała się właśnie strategia imperialna. Ale pomimo iż ekspansja zewnętrzna stanowiła zasadniczą cechę polityki ZSRR po zakończeniu II wojny światowej (aż po rok 1989), to jednym z pierwszych zadań, jakie postawił przed sobą następca Stalina, Chruszczow, było zapewnienie bezpieczeństwa partii i pozyskanie zaufania jej członków. Zamierzał tego dokonać przez ujawnienie zbrodni Stalina. Tylko w ten sposób - jak mu się wydawało - można było zapobiec pojawieniu się nowego dyktatora, który byłby zdolny do wymiany całej partii, tak jak po raz wtóry chciał to zrobić jego zmarły poprzednik. Jednak próba odejścia od stalinizmu miała być zabiegiem kontrolowanym - tajnym i ograniczonym do rehabilitacji niesłusznie represjonowanych komunistów. Wszelako takiego wydarzenia nie można było utrzymać w tajemnicy ani w kraju, ani za granicą. I kiedy na obrzeżach imperium zorientowano się, że żelazny uścisk zelżał - najpierw w Polsce, a potem na Węgrzech wybuchły rozruchy, a w samym ZSRR poczęły budzić się z letargu niektóre środowiska inteligenckie i naukowe. W tej sytuacji trzeba było przywrócić por ądek starymi metodami. Wydarzenia te dowodnie wykazały, że istniała genetyczna sprzeczność między "destaliniza- cją" a leninizmem (ostatecznie "stalinizm" stanowił najwyższe stadium leninizmu), tj. partią-państwem zorganizowaną w myśl zasad centralizmu demokratycznego. Chruszczow nie dostrzegał tej sprzeczności i na początku lat sześćdziesiątych spróbował zaatakować Stalina po raz drugi sądząc, że można to zrobić nie ruszając reszty. Jednak Breżniew i jego najbliżsi współpracownicy dobrze wiedzieli, znając strukturę systemu, że rzecz idzie nie o "destaliniza- cję", a o "deleninizację" (a ściślej - o "desowietyzację"), dlatego w sprzyjających okolicznościach postanowili odsunąć Chruszczowa od władzy. Nie można bowiem było raz jeszcze od nowa budować socjalizmu i utrwalać go terrorem. Zadanie Breżniewa polegało więc na położeniu kresu reformatorskim zapędom Chruszczowa, które w 1956 r. (i rykoszetem w 1968 r.) zagroziły istnieniu imperium w Europie Środkowo-Wschodniej, a także zagroziły trwałości samego ZSRR. A zatem jeżeli nie było możliwe odejście od stalinizmu bez wyjścia z leninizmu, ekipie Breżniewa nie pozostało nic innego, jak powrócić do czegoś w rodzaju zliberalizowanego stalinizmu, w którym nie piętnowało się już Stalina, ale też się go nie potępiało. Reżim zrezygnował więc z kosztownych i najbardziej brutalnych metod represji, które teraz próbowano maskować leczeniem psychiatrycznym, zezwolił na wyjazd, a nawet zmusił do niego najbardziej głośnych dysydentów (obcy termin "dysydent" wprowadzono świadomie, by mu przydać bardziej pejoratywnego znaczenia), oraz podejmował nieudane zresztą próby poprawy warunków życia ludności głównie poprzez handel finansowany z kredytów zachodnich. Owe pozorne ustępstwa czyniono po to, by wewnątrz kraju zachować i wzmocnić władzę partii, a poprzez nią sprawność i siłę represyjną państwa. Wszak nieustannym pragnieniem Breżniewa było zachowanie systemu w postaci, w jakiej objawił się po II wojnie 396 światowej - jako systemu zablokowanego od wewnątrz, zniewolonego społeczeństwa. Ale jeżeli stalinowski "racjonalny" terror wykreował potęgę, która wymusiła powszechny szacunek, a nawet pewien rodzaj dumy z "osiągnięć" wodza, partii i radzieckiego państwa, to w czasach Breżniewa zniewolenie społeczeństwa nastąpiło wprawdzie na niższym poziomie terroru, ale na znacznie wyższym poziomie różnego rodzaju miernoty, erozji oficjalnej ideologii, cynizmu i wszechogarniającej korupcji. Także pod względem gospodarczym system wyczerpał już swoje możliwości jedynego w jego warunkach rozwoju ekstensywnego: metody nakazowo-administracyjne, też przecież stworzone w czasach stalinowskiej "szturmowszczy- zny", zwróciły się przeciwko celowi, jakiemu miały służyć i stały się źródłem "zastoju". Następca Breżniewa, Andropow, jako były szef KGB, mając świadomość zagrożeń wynikających z marazmu ideowego, moralnego i gospodarczego, w jakim się znalazł system w poprzedniej epoce, starał się zaprowadzić w kraju porządek policyjny oraz podnieść efektywność gospodarki przez wzmocnienie dyscypliny pracy. Ważnym elementem "refor- matorskich" poczynań Andropowa było wprowadzenie do kierownictwa partii nowych ludzi z Gorbaczowem na czele, co do pewnego stopnia zmieniło układ sił na szczytach władzy. Jednak konserwatyści byli jeszcze wystarczająco mocni, by po jego śmierci wybrać se- kretarzem generalnym "prawowitego" sukcesora Breżniewa - Czernienkę. Wszelako młod- sza grupa działaczy, mając poparcie tajnej policji, nie pozwoliła się już odsunąć od udziału we władzy. I kiedy zmarł Czernienko, ludzie ci użyli wszelkich sposobów, aby przejąć kierownictwo partii i państwa stawiając sobie za cel wzmocnienie systemu przez odwołanie się do konserwatywnego leninizmu. Ale próba odkurzenia przez Gorbaczowa starych idei i metod rządzenia w zderzeniu z postępującym rozkładem gospodarki i zacofaniem technologicznym wobec Zachodu doprowadziła do wyzwolenia się niekontrolowanych procesów społecznych, politycznych oraz ruchów narodowościowych, których reżim nie był już w stanie okiełznać. Słabła siła ekspansywna państwa, czego przykładem było wycofanie wojsk radzieckich z Afganistanu, utrata wpływów politycznych krajach Trzeciego Świata, a przede wszystkim rozpad "wspólnoty", co z kolei wzmocniło tendencje separatystyczne w samym centrum. Upadek reżimów komunistycznych w państwach "bloku" oraz rozwój wydarzeń wewnątrz kraju ostatecznie podważyły wiarę przywódców w skuteczność systemu. Powstała sytuacja, w której partia zmuszona została do wyrzeczenia się monopolu władzy, a w to miejsce wprowadzono urząd prezydenta państwa, który wkrótce wyposażono w możliwość wydawania dekretów. Jak się wydawało - miało to zapobiec rozpadowi istniejących struktur. Ale zmiany te oznaczały w istocie uznanie ostatecznej klęski leninowsko- -stalinowskiej koncepcji partii-państwa, co musiało doprowadzić do jego upadku. Podobnie jak samodzierżawie w 1917 r., tak "realny socjalizm" runął w otchłań historii w 1991 r. Była to swoista powtórka z historii. Zatem znane pytanie Ludwika Bazylowa postawione w latach siedemdziesiątych, a odnoszące się do Rosji 1917 r.: "carat upadł, czy też został obalony?" równie dobrze - parafrazując - można odnieść do ZSRR z 1991 r. - "realny socjalizm upadł, czy też został obalony?". Ale nie podejmując się jednoznacznej odpowiedzi na tak postawione pytania - jedno z całą pewnością można powiedzieć: koło historii Rosji wykonało swój pełny obrót - od puczu do puczu. Bo jeżeli klęska puczu Korniłowa w sierpniu 1917 r. (wg starej datacji) otworzyła bolszewikom drogę do władzy, to klęska puczu sierpniowego Janajewa z 1991 r. przesądziła o utracie tej władzy przez ich spadkobier- ców. BIBLz T . . N :T /T ', ;, ' ; ; ' LSZE) 1': .. . . , ' '! GĆC/B : JIć:U I `acń 'r inwent, Indeks osób A Abakumow Wiktor 189, 192, 242 Abałkin Leonid 348 Abramow Fiodor 239 Achmatowa Anna 218, 250, 357 Achromiejew Siergiej 388 Adenauer Konrad 197 Adżubej Aleksiej 271 Agafangeł 118 Aganbegian Abel 338 Agurski Melik 300 Ajmatow Czingiz 251, 357 Ajmatowa 358, 359 Alejnikow B. 308 Aleksander I, książę 189 Aleksander II, car 231, 244 Aleksandra, carowa 17 Aleksandrowicz Michał 19 Aleksiejew Michał 42, 46 Aleksy, carewicz 19, 44 Aleksy, metropolita 303 Aleksy I, patńarcha 303-305 Aleksy II, patńarcha 356 Alliłujewa Nadieżda 223, 227 Alliłujewa Swietłana, córka Stalina 221 Ałdanow Mark 127, 357 Ałksnis Wiktor 363, 383 Amarlik Andrzej 299 Amin D. 319 Amin Hafizullah 320, 321 Anastazja, księżna 44 Anders Władysław 152, 182, 183 Andńejew Andrzej 188, 193 Andńejew Mikołaj 41, 193 Andńejew N. 252 Andropow Juńj Władimirowicz 260, 275, 279, 314, 327-332, 334, 354, 396 Antokolski Paweł 250 Antonescu lon 168, 198, 202 Antonow-Owsiejenko Włodzimierz 38 Antonow Siergiej 358 Apro Antal 260 Araczejew Aleksy 189 Arbatow Gieorgij 336 Arbuzow Aleksy 252 Arcybaszew Michał 127 Arendt Hannah 14 Aństow A. 230 Arutynian Suren 361 Asnyk Adam 63 Astachow Grzegorz 149, 150 Astafiew Wiktor 357 Astafiewa 358 Attlee Clement I 86 Austin Hudson 331 Awerczenko Arkadiusz 127 Awksientiew Mikołaj 31 Awtorchanow Abdurachman 221, 227, 339 Babel Izaak 126 Bachmietiew Borys 142 Bakałow 387 Bakatin Wadim 381, 388, 389 Baker James 377, 379 Balain Zoń 360, 361 Balmont Konstanty 127 Barabanow Eugeniusz 300 Basiłow A. 308 Batista Fulgencio 267 Bauer Leo 202 Bauer R. 13 Bazylow Ludwik 396 Bela Kun 47, 108, 198, 233, 259 Beloff M. 13 Benesz Edward 107, 198, 199 Beniamin, metropolita 118 Beria Ławńentij Pawłowicz 104, 109, 155, 158, 188-190, 192, 199, 200, 220-222, 224-229, 254, 271 Berling Zygmunt 167- I 69 Berman Jakub 201 Berson J.O. 15 Besanson Alain 374 Bielajew Paweł 289 402 Biełajew M. 230 Bieloszewa J. 252 Biełowa 358 Bierdiajew Mikołaj 300 Bierut Bolesław 198, 201, 202, 234, 257 Biessmiertnych Aleksander 381 Bishop Mauric 331 Bliicher Wasyl 140 Blumkin Jakow 41 Błok Aleksander 125 Bock Fedor von 163, 164 Boerner Ignacy 52 Bogdanow Aleksander 26 Bołdyńew Juńj 382 Bołodin Walery 381, 385 Bońsow Wadim 103, 300 Borodin Michał 139 Brandt Willy 318 Brazauskas Algirdas 362 Brecht Bertolt 252 Breżniew Leonid Iljicz 188, 229, 230, 234, 256, 271-281, 286, 290, 291, 294, 302, 307, 311, 312, 3I4, 316, 324, 337, 339, 340, 343, 352, 354, 371, 372, 376, 388, 395, 396 Breżniewa Galina 329 Brodski Josif 308, 357, 358 Brusiłow Aleksy 31 Brzeziński Zbigniew 14, 316 Bubow Andrzej 124 Bucharin Mikołaj Iwanowicz 57, 65, 75, 80, 81, 85-87, 100, 101, 103, 106, 107, 110, 142, 233 Budionny Semen 45, 49, 50, 53, 54, 107 Bukowski Włodzimierz 30I, 357 Bułchakow Michał 126, 357 Bułganin Mikołaj I76,188,192, 220-23l, 263, 264, 332 Bułhakow Sergiusz 300 Bunin Iwan 63, 127 Bush George 378-380, 386, 390, 392 Bykowski Walery 289 C Cańllo Santiago 312 Carter Jimmy 291, 316, 321 Castro Fidel 265, 267-270 Castro Raul 268 Ceau escu Nicolae 368-370 Certeli Herakliusz 21 Chabałow Sergiusz 19 Chaczatuńan Aram 130, 219 Chaczaturow Tigran 283 Chagall Marc 63, 309 Charczew Konstantin 354, 355 Chodasiewicz Władysław 127, 357 Cholin I. 308 Chruszczow Nikita Siergiejewicz 102,104,109,123 165, 188, 191-194, 205, 207, 213, 216, 218, 220-241, 244-260, 263-266, 268-272, 274-278, 280, 281, 283, 284, 290, 293, 294, 304, 306, 312, 315, 318, 326, 328, 329, 339, 356, 358, 368, 376, 395 Chryzostom, metropolita 356 Chudiakow G. 308 Churchill Winston 47, 89, 169, 183-186, 196, 264 Chwostienko A. 308 Clementis Vladimir 201 Conquest Robert 14 Corbusier Le (właśc. Karol Edward Jeanneret) 129 Corvalan Luis 301 Cuczon Geocg 53 Cwietajewa Maryna 127, 251 Cwigun Semen 329 Cyrankiewicz Józef 198, 257, 258 Cyryl Włodzimierzowicz, książę 62 Czalidze Walery 299 Czang Kai-szek 139, 141, 171, 202, 204 Czapajew Wasyl 48 Czapski Józef 308 Czcheidze Mikołaj 19, 28, 29 Czebńkow Wiktor 330, 336 Czernienko Konsůantin Ustinowicz 274, 327, 328, 332-335, 354, 396 Czernow Wiktor 21, 22, 30 Czerwenkow Wyłko 202, 257, 368 Cziczerin Jerzy 65, 72, 133, 136, l46 Cziłaczawa Raul 227 Cziureli Michał 219 Czocnowił Wiaczesław 295 Czou En-lai 139 Czuchoncew Oleg 358 Czuchraj Grigońj 252 Czujkow Wasilij 165 D Dahlen Franz 202 Dalajlama 354 Daniel Julij 299, 357 Daniszewski Karol 54 Dauda Mahommed 320 Dąbski Jan 54 Dembiński P. 13 Deng Xiao-ping 376, 377 Denikin Anton 42, 46, 49-52 Dewey John I 23 Diekanozow W. 228 Dmytryshyn B. 13 403 Dowżenko Aleksander 128 Drawicz Andrzej 16, 358 Dubczek Aleksandec 309, 310 Dubinin Mikołaj 249 Duchonin Mikołaj 35 Dudincew Władimir 251, 258 Dybienko Paweł 38 Dymitrow Gieocgij 134, 135, 168, 198, 199, 201 Dziekanowski Kazimierz 13 Dieriyński Feliks 40-42, 53, 73, 108, 234, 259 Dziuba Iwan 294 Dżilas Milovan 185 Dżodze Koczi 201 Dżugaszwili Wissańon, ojciec Stalina 76 E Eisenhower Dwight 169, 171, 230, 265 Eisenstein Sergiusz 128, 218, 219 Elżbieta II, królowa 264 Erenburg Ilja 191, 250, 251 Ecl W. 308 Eszliman Mikołaj 304 Etkind Jeftm 308 F Fadiejew Aleksander 2 I 8, 250 Fainsod Merle 105 Farkas Mihaly 259 Fedorczuk Witalij 327, 330 Fefer Icyk 242 Feldbrudgge F.J.M. 13 Fieldorf August Emil 170 Fieoktistow Konstanty 289 Florinsky M.T. 13 Foch Ferdynand 47 Fomin Wasyl 40 Ford Gerald 291 Franco, generał 144 Frejk Ludvik 201 Frunze Michał 49, 50, 81 Fuchs Klaus 217 Furcewa J. 230 Gazarian G. 252 Gegeczkori Sergo 227 Geładze Katarzyna, matka Stalina 76 Genscher D. Hans 319 Ger Ern 259, 260 Ghandi Indira 263 Gheorghiu-Dej Gheorge 369 Giedroyć Jerzy 308 Gierasimow S. 252 Gierek Edward 258 Ginzburg-Aksionowa Eugenia 252, 357 Ginzburg Aleksander 299 Gleb Jakunin 304 Glinka Michał 253 Gładkow Aleksander 218 Gładkow Fiodor 128 Głazkow Mikołaj 299 Godniew Iwan 20 Goglidze S. 228 Goldstiicker Eduard 201 Gomułka Władysław 200, 201, 233, 257, 258, 260, 284 Gorbaczow Michaił Siergiejewicz 12, 13, 213, 333, 365, 368, 369, 371-392, 396 Gorbaczowa Raisa 336, 337, 387 Goremykin Iwan 17 Goriaczewa Swietłana 380 Gorki Maksym (właśc. Aleksy Pieszkow) 26, 34, 63, 106, 107, 1 6, 127 Gorszkow Sergiusz 255, 292 Gottwald Klement 198, 202, 309 Grabowski G. 308 Grajewski A. 16 Granin Danił 358 Greczko 275, 276 Grey I. 13 Griffth F. 14 Grigoriew Nikifor 50 Gńszyn Wiktor 335, 336, 338 Gromow Borys 352 Gromyko Andńej 230, 265, 271, 275, 318, 331, 333-336 Grossman Wasyl 252, 357 Grosz Karoly 367 Grotewohl Otto 197, 264 Grudziński-Herling Gustaw, zob. Herling-Gru- dziński Gustaw Grzybowski Wacław 152 G Gagańn luńj 289 Galecki J. 308 Galicyn Aleksandec 189 Gamarnik Jan 107. 116 Gubanow Ł. 308 Guczkow Aleksander I 9-21 Gudeńan Heinz 1 l4 Guillaum Gunter 318 Gumilow Mikołaj 357 Gysi Gregor 368 404 H Haig Aleksander 325 Hammarskj&Id Dag 264 Hanecki Jakub alias Fiirstenberg 28 Hanson P. 13 Havel Wacław 367, 380 Heller Michał 12, 14, 387 Helphand Aleksander vel Parvus 28 Herling-Grudziński Gustaw 308 Hermaszewki Mirosław 289 Hermogen, arcybiskup 304 Hindenburg Paul von 27 Hirohito, cesarz 171 Hitler Adolf 67, 115, 116, 134, 143, 144, 148, 149, 152, 153, 156, 165, 168, 171-173, 178, 180, 181, 186, 347, 394 Hodża Enver 201, 202, 234, 264 Hoffman Max 28 Hoffstein Dawid 242 Hohenzollern 64 Honecker Erich 368 Hoover Herbert 71 Horecky P.L. 13 Horthy Miklos 169, 259 Ho Szi-Min 203-204, 264 Hoth Herman 165 Hough J. 114 Husak Gustaw 201, 310, 367 Huxley Aldons I 26 Ignatiew Siemion 192 Iljin 302 Inkeles A. I 3 lpatiew 43 Iwan Groźny, car 219 Iwanienko Wiktor 384, 388 Iwanow Gieorgij 357 Iwanow Wieczesław 127 Iwanowicz Łoktiew Jewgienij 178 Iwaszko Włodzimien 347, 387 J Jagoda Henryk 103, 104, 107 Jaime Sin 354 Jakeś Mikloś 367 Jakir Jonasz 106 Jakir Piotr 301 Jakowlew Aleksander 340, 347, 349, 361, 364, 386, 389 Jakowlew lakub (właśc. Epstein) 87, 122 Jakunin 305 Jan Paweł II, papież 279, 306 Janajew Giennadij 381, 385, 386, 396 Jankowski Jan Stanisław 170 Jaromienko Aleksander 359 Jaruzelski Wojciech 279, 310, 315, 365, 366 Jasieński Bruno 108 Jasiukiewicz Stanisław 170 Jawlińskij Gńgońj 348 Jazow Dmitńj 351, 364, 381, 384, 385-387 Jefrosinja, żona Chruszczowa 223 Jegorow Aleksander 54 Jegorow Borys 289 Jelcyn Borys Nikołajewicz 338, 344, 349, 356, 363, 364, 380-391 Jepiszew Aleksy 330 Jeromienko Andnej 224 Jesienin Sergiusz 126 Jewtuszenko Eugeniusz 250 Jeżow Mikołaj 103-106, 108, 109, 190 Jodl Alfred 171 Joffe Adolf 64, I 39 Johnson Lyndon 315 Judenicz Mikołaj 42, 47, 50 Juńeniew Konstanty 44 Jurkanas Janis 380 K Kaczyńska Elżbieta 16 Kadar lanosz 260, 267 Kaganowicz Łazar Moisiejewicz 102, 105, 176, 188, 221, 223, 225, 229, 230, 240, 241, 258 Kaledin Aleksy 222 Kaledin Siergiej 358 Kalinin Michał 38, 70, 81, 85, 102, 155, 187, 188 Kałata Romas 296 Kałatozow Michał 252 Kamieniew Lew (właśc. Rosenfeld) 27, 30, 31, 34, 38, 75, 77-81, 83, 100, 103-105, 127, 223 Kamieniew Sergiusz 49, 50 Kania Stanisław 314 Kannegiesser Leonid 42 Kapica Piotr 120, 216 Kapitanczuk Wiktor 305 Kapłan Fanny (Dora) 42 Kapsukas M. 248 Karachan Lew 139 Kańakin Juńj 357 Karmal Babrak 321 Karpiński Jakub 14, 16 Kazannik Aleksiej 346 Kazberg Aleksander 76 Kazem-Bek Aleksander 62 4o Nowak Roman 257 Nowikow Aleksander 189 Nurkin Andrzej 3Ś8 Ochab Edward 257, 258 Ochapkin Oleg 358 Odojewcowa Ińna 351 Okudżawa Bułat 250 Okulicki Leopold 170 Ordżonikidze Gieorgij (pseud. Sergo) 49, 73, 102, 103, 106 Orwell George 126 Ossendowski F.A. 15 Owieczkin Walentyn 236, 237, 250 P Pacajew Wiktor 289 Pahlavi Reza 264 Palach Jan 310 Paleffyi Gyorgi 202 Parszczykow Aleksy 359 Pasternak Borys 218, 251, 257 Patek Stanisław 52 Patrascanu Lucretiu 202 Paulus Friedńch von 165, 166 Paustowski Konstanty 251 Pawłow Walentin 348, 381-386 Petain Philip 158 Peter Gabor 259 Peters Jakub 40 Petlura Semen 52 Piecuch Wiaczesław 358 Pierewierzewow Paweł 21 Pierwuchin Michał 225, 229, 240 Pietakow Grzegorz (właśc. Kijowski) 106 Pietrakow Mikołaj 348, 349 Pietrow Eugeniusz (właśc. Katajew) 127 Pietrowna Matńona 221 Pietruszewska Ludmiła 358 Piłsudski Józef 52-54 Pimen, metropolita 312, 356 Pimienow Riewolt 244 Piotr I, car 239 Plechanow Juńj 385 Płatonow Andrzej 357 Podgorny Mikołaj 276, 277 Podwojski Mikołaj 44 Pogodin Mikołaj 218 Pokrowski Michał 121 Połozkow Iwan 344, 346, 381, 382 Ponomańenko Pantelejomon 179 Popkow Piotr 190 Popławski Stanisław 167 Popow Eugeniusz 358 Popow Gawńł 349 Popow Walery 358 Popowicz 289 Poskńebysew Aleksander 104 Pospielovsky D. 13 Pospiełow Piotr 232 Postyszew Paweł 105 Powers Francis 265 Preobrażeński Eugeniusz 57 Pńmakow Eugeniusz 341, 380, 381, 387, 388 Pństawkin Anatol 358 Prokofiew Sergiusz 63, 130, 219 Próchnik Edward 53 Prygow Dmitńj 359 Przewalski Mikołaj 76 Pudowkin Wsiewołod 128, 218 Pugo Borys 381, 384, 388 Puiak Kazimierz 170 J Rakosi Matyas (właśc. Roth) 169, 202, 234, 259, 260 Rakowski Mieczysław 365-366 Rapacki Adam 257 Rasputin Grzegorz 17, 117 Rasputin Walentyn 357, 359 Ratuszyńska Ińna 330 Raucha G. von 13 R Rachmaninow Sergiusz 63 Radek Karol (właśc. Sobelsohn) 28, 81, 106, 110 Ra k Laszlo 202 75, 81, Reagan Ronald 279, 325, 331, 333, 372-374 Reichenau Walter von 114 Repin Ilja 63 Ribbentrop Joachim von 147, 150, 151, 153, 184, 185, 233, 359, 362 Rittich Aleksander 18 Rodionow Michał 190 Rodzianko Michał 19 Rokossowski Konstanty 168, 171, 174, 201, 258 Romanow Gńgońj 277 Romanowowie 19, 23, 43 Romer Tadeusz 184 Romm Michał 252 ů Romml Ervin 183 Roosevelt Franklin Delano 171, 184, 185, 194 Rosenbergowie Juliusz i Ethel 217 408 Rozanowa Mańa 308 Rożdiestwieński Robert 250 Rubcow M. 308 Ruckoj Aleksander 349, 387, 388 Rudztak Jan 85, 102 Rust Mathias 351 Rybakow Anatol 358 Rykow Aleksy 38, 81, 83, 85, 100, 103, 106, 107, 142 Ryżkow Mikołaj 334, 336, 347, 348, 377 S Saburow Aleksander 225, 229, 230 Sacharow Andrzej 249, 299-301, 316, 345, 346 Sadat Anwar 213, 318 Sapgir G. 308 Satunowski J. 308 Saudargas Algidras 380 Sawicki Piotr 62 Sawinkow Borys 31, 32, 62 Schnurr J. 149 Semiczastny Władimir 231, 271, 275 Serczyk Władysław Andnej 15, 16 Sergiusz, metropolita 118, 120, 178 303 Shapentokh 13 Shultz Georg 333 Siemionow Grzegorz 46 Sierebrowski Aleksander 122 Sierow Iwan 170, 230, 231, 260 Sihanouk Norodom 264 Sikorski Igor 63 Sikorski Władysław 153, 182, 184 Siłajew Iwan 349, 388 Simonow Konstanty 173, 174, 249, 313 Siniawski Andrzej (właśc. Abram Terc) 299, 308, 357 Siwicki Flońan 310 Skilling G. 14 Skobielew Matwiej 21 Skoropadski Paweł 66 Slanskjů Rudolf 201, 202 Słucki Borys 250, 358 Smaga Józef 12 Smrakovski Josef 201 Sobczak Anatol 349, 361, 389 Sokolnikow Grzegorz 106 Sokołow Siergiej 351 Sokołow Walentyn 333 Sołouchin W. 251, 304 Sołżenicyn Aleksander 252, 300, 304, 306-307, 357 Somoza Anastasio 320 Sorlin P. 13 Spaatz Carl I 71 Spychalski Mańan 201, 257 Stachanow Aleksy 98 Stalin Józef Wissańonowicz (właśc. Dżugaszwili) 11, 27, 29, 30, 38, 48, 54, 65, 66 72-81, 83, 85-89, 9I, 92, 94-96, 100-112, 114, 116, 120-122, 124, 127-129, 131, 135, 140, 142, 147-150, 153, 155-165, 167, 169-174, 176, 178-195, 199, 200, 202, 208-212, 215, 216, 218-229, 232-237, 242, 244-246, 253-257, 259, 261-263, 265, 270, 271, 274-277, 285, 288, 293, 298, 326, 327, 332, 336, 339, 358, 361, 369, 371, 393, 395 Stites R. 13 Stołypin Piotr 82, 194 Stoskler Lojos 259 Stratanowski Sergiej 358 Strawiński Igor 63 Stńelany Anatol 358 Struve Gustaw 63 Struve Piotr 62 Stiirmer Borys 17 Suchomlinow Włodzimierz 17 Suharto 270 Sukarno 264, 270 Sukiennicki Wacław 15 Sun Jet-sen 139 Susłow Michaił 229 260, 271, 279, 312, 314, 327, 329 Śvermowa Mańa 201 Swianiewicz S. 15 Swierdłow Jakub 38, 39, 43 Szachuńn Aleksy 189 Szafarewicz Igor 300 Szalagy Andras 202 Szalapin Piotr 63 Szalapnikow Aleksander (właśc. Bielenin) 71 Szaposznikow Eugeniusz 391 Szatalin Stanisław 348, 349 Szczadow Michał 382, 383 Szczełokow Mikołaj 329 Szczerbakow Aleksander 127 Szczerbicki Włodzimierz 295, 335, 336, 338 Szelepin Aleksander 231, 271, 275, 276 Szelesta Piotr 295 Szepiłow 230, 263 Szewardnadze Eduard 294, 336, 347, 348, 364, 379, 387, 390 Szołochow Michał 126, 251, 252 Szonyi Tibor 202 Szostakowicz Dymitr 130, 219 Szulgin Wasyl 19 Szuszkiewicz Stanisław 311 Szwarc Helena 359 409 Szwernik Mikołaj 101, 225, 230 Szyngańow Andrzej 20 Twardochlebow Andrzej 299, 300 Twardowski Aleksander 249-251 Śnieżawski Andrzej 299 Światło Józef 257 $wierczewski Karol 167 T Tajgin B. 308 Tanty Mieczysław 15 Taraki Mahammed 320 Tassigny Jean de Latter 171 Tatar Stanisław 201 Tedder Arthur 171 Tendńakow W. 251 Teodorowicz Jan Bronisław 38 Tereszczenko Michał 20, 21, 31 Ter-Petcosjan Lew 360 Thatcher Margareth 337 Thom Fcansois 14, 340, 360, 375 Thorez Mauńce 158, 234 Tichon, metropolita 117, 118 Tichonow Mikołaj 279, 334, 336 Tichyj Ołeks 333 Tiereszkowa Walentyna 289 Timoszenko Siemion 152, 163, 172, 224 Tiso Josef 168 Tito-Bcoz Josip 168, 185, 190, 199, 200, 202, 254, 260, 263-265 Titow Hecman 289 T&ekeś Laszló 370 Togliatti Palmiro 262 Tołstoj Aleksy 127 Tołstoj Lew 126 Tomski Michał (właśc. Jefremow) 81, 83, 85, 96, 100, 103, 106 Tńfonow Juńj 358 Trifonow Walentyn 44 Trocki Lew (właśc. Bronstein) 27, 30, 34, 35, 37, 38, 43-45, 49, 55, 57, 58, 60, 64-66, 72, 74-81, 83, 96, 101, 105-107, 114, 126, 127, 188, 223, 233 Trojepolski Gabńel 236, 250 Trubecki Mikołaj 62 Truman Harry 171, 186, 194 Tuchaczewski Michał 45, 51, 53, 58, 106, 107, 114, 115, 175 Tupolew Andrzej 172 Turgieniew Iwan 236 U Uborewicz Hieronim 106, 114 Ulam Adam 13, 14 Ulbcicht Waltec 197, 270, 368 Unszlicht Józef 40, 53 Urbanek Karol 367 Urycki Mojżesz 42, 64 Ustinow Dmitńj 230, 275, 277, 334 V Vaeetis Joachim 44, 50 Vilyams Celt (właśc. Williams) 122 w Wagner H. 337 Waksberg Arkadij 358 Wałęsa Lech 365 Wasilewscy L.A. i L.M. 70 Wasilewski Aleksander 165 Wasyl, syn Stalina 189 Wasyluk Pawlo 356 Watulin Mikołaj 18 Wawiłow Mikołaj 122 Werszyhora Piotr 179 Westwood J.N. 13 Weyandem Maxim 53 Wieczorkiewicz Paweł 16 Wilk Mańan 15 Wilson Woodrow 47 Winogradski Sergiusz 63 Wiren Robert 20 Wiszniewska J. 308 Władyka Wiesław 16 Władymir, metropolita 355 Własow Andrzej 171, I 76, 180, 181, 241 Włodimirski L. 228 Wojkow Piotr 146 Wojna Romuald 15 Wolski Arkadiusz 349 Woroszyłow Kliment 49, 81, 102, 107, 114, 129, 137,150,155,172,179,188, 221, 225, 229, 230 Wozniesieński Andrzej 250 Wozniesieński Mikołaj 188, 190 Wrangel Piotr 46, 51, 61 Wwiedeński Aleksander, metropolita 118 Wyszyński Andrzej 72, 94, 103-106, 112, 200, 204, 215, 242 Wyszyński Stefan 258 410 Y Yang Shang-kun 376 Z Zablocki Mikołaj 250 Zajcew Borys 127 Zajic Jan 3 I 0 Załygin Siergiej 357, 359 Zambrowski Roman 258 Zamiatin Eugeniusz 126, 127, 357 Zanycka-Berard Ewa 358 Zawadowski B. 122 Zawadzki Aleksander 258 Zinowiew Aleksander 301, 308 Zinowiew Grzegon (właśc. Apfelbaum vel Rado- myski) 27, 30, 34, 38, 67, 72, 75, 78-81, 83, 100, 103-105, 127, 142, 223, 233 Zońn W. 268 Zoszezenko Michał 218 Zuba I. 227 Zuskin Beniamin 242 Zworkin Włodzimien 63 Żdanow Andnej 104, 105, I20, 121, 124, 127, 160, 187-192, 199, 200, 218, 219, 250, 339 Żdanow Iwan 359 Żeleznikow Anatol 39 Żiwkow Todor 257, 368, 369 Żukow Gieorgij 162, 165, 171, 172, 225, 229, 230, 254, 255, 260, 275 Żurawlew Iwan 250 Żymierski-Rola Michał 167, 169, 201