SIMON SEBAG MONTEFIORE STALIN DW�R CZERWONEGO CARA PRZEK�AD Maciej Antosiewicz WARSZAWA WYDAWNICTWO Tytu� orygina�u STALIN The Court of the Red Tsar Przek�ad Maciej Antosiewicz Konsultacja Prof, dr hab. Pawe� Wieczorkiewicz Redakcja El�bieta Derelkowska Redakcja techniczna Urszula Rutkowska Korekta Zesp�l Wszystkie ilustracje pochodz� z wydania oryginalnego WEIDENFELD & NICOLSON The Orion Publishing Group Ltd. 2003 Zdj�cie na ok�adce � David King Dla Lily Bathsheby Copyright � 2003 by Simon Sebag Montefiore All rights reserved Copyright � 2004 for the Polish edition by Wydawnictwo MAGNUM Ltd. Copyright � 2004 for the Polish translation by Wydawnictwo MAGNUM Ltd. Wszystkie prawa zastrze�one. �adna cz�� tej publikacji nie mo�e by� reprodukowana, zapisywana czy przekazywana w spos�b mechaniczny, elektroniczny, fotograficzny lub w jakiejkolwiek innej formie bez uprzedniej zgody w�a�ciciela praw. Wydawnictwo MAGNUM sp. z o.o. 02-536 Warszawa, ul. Narbutta 25a tel./fax 848-55-05, tel. 646-00-85 e-mail: [email protected] www.wydawnictwo-magnum.com.pl Wydawnictwo prowadzi ksi�garni� internetow� i sprzeda� wysy�kow� swoich ksi��ek. Sk�ad i �amanie - Artur K�obuczar Studio komputerowe Wydawnictwa MAGNUM sp. z o.o. Druk i oprawa - Drukarnia Naukowo-Techniczna S.A. ul. Mi�ska 65, 03-828 Warszawa ISBN 83-89656-06-X Spis tre�ci Spis ilustracji..............................X Drzewo genealogiczne Stalina....................XIII Mapy...............................xiv i xv Wst�p i podzi�kowania........................XVII Osoby.................................XXII PROLOG. �WI�TECZNY OBIAD 8 LISTOPADA 1932.............1 CZʌ� PIERWSZA. TE CUDOWNE CZASY: STALIN I NADIA, 1878-1932 1. Gruzin i uczennica.............................. 23 2. Kremlowska rodzina............................. 37 3. Czarodziej................................... 43 4. G��d i sielanka: Stalin na daczy........................ 57 5. Wakacje i piek�o: Politbiuro nad morzem.................. 70 6. Poci�gi pe�ne zw�ok: mi�o��, �mier� i histeria................ 81 7. Stalin intelektualista............................. 92 CZʌ� DRUGA. WESELI KOMPANI: STALIN I Kirow, 1932-1934 8. Pogrzeb...................................103 9. Wszechpot�ny wdowiec i jego kochaj�ca rodzina: bolszewicki ksi��� Sergo..........................113 10. Gorzkie zwyci�stwo: Kirow, spisek i XVII Zjazd.............123 11. Zab�jstwo ulubie�ca . . ..........................129 CZʌ� TRZECIA. NA KRAW�DZI: 1934-1936 12. �Zosta�em sierot�": koneser pogrzeb�w..................143 VIII Stalin 13. Potajemna przyja��: R�a z Nowgorodu.................155 14. Wzlot kar�a, upadek Casanovy.......................163 15. Car jedzie metrem .............................171 16. Dobierzcie sobie wsp�lnik�w, przyci�nijcie wi�ni�w: proces pokazowy. 179 CZʌ� CZWARTA. CZYSTKA: Je�ow TRUCICIEL, 1937-1938 17. Kat: trucizna Berii i kielich Bucharina...................191 18. Sergo: �mier� �bolszewika doskona�ego"..................204 19. Rze� genera��w, upadek Jagody i �mier� matki..............213 20. Krwawa �a�nia................................222 21. �Je�owik" przy pracy i zabawie.......................230 22. Zakrwawione r�kawy: wewn�trzny kr�g morderc�w...........239 23. �ycie spo�eczne pod terrorem: �ony i dzieci palatyn�w..........249 CZʌ� PI�TA. CZYSTKA: POJAWIA SI� BERIA, 1938-1939 24. �yd�wki Stalina i rodzina w niebezpiecze�stwie.............259 25. Beria i zm�czenie oprawc�w........................267 26. Tragedia i zepsucie Je�ow�w........................274 27. Zag�ada rodziny Stalina: dziwna propozycja i gospodyni.........281 CZʌ� SZ�STA. �WIELKA GRA": HITLER I STALIN, 1939-1941 28. Dzielenie Europy: Mo�otow, Ribbentrop i kwestia �ydowska Stalina . . 295 29. Tragedia�on ................................311 30. Koktajle Mo�otowa: �wojna zimowa" i �ona Kulika ...........321 31. Mo�otow spotyka si� z Hitlerem: gro�by i z�udzenia ...........332 32. Odliczanie: 22 czerwca 1941........................349 CZʌ� SI�DMA. WOJNA: NIEUDOLNY GENIUSZ, 1941-1942 33. Optymizm i za�amanie...........................359 34. �Zajad�y jak pies": �danow i obl�enie Leningradu ...........381 35. �Czy zdo�acie utrzyma� Moskw�?".....................391 36. Mo�otow w Londynie, Mechlis na Krymie, Chruszczow w opa�ach .... 406 37. Churchill u Stalina: Marlborough i Wellington..............416 38. Stalingrad i Kaukaz: Beria i Kaganowicz na wojnie............422 CZʌ� �SMA. WOJNA: TRIUMFUJ�CY GENIUSZ, 1942-1945 39. Stalingrad.................................. 433 40. Synowie i c�rki: dzieci Stalina i Politbiura na wojnie........... 444 41. Konkurs muzyczny Stalina......................... 455 42. Teheran: Roosevelt i Stalin ........................ 462 43. Rozzuchwalony zwyci�zca: Ja�ta i Berlin ................. 479 Spis tre�ci IX CZʌ� DZIEWI�TA. NIEBEZPIECZNA GRA O SUKCESJ�, 1945-1949 44. Bomba....................................491 45. Beria: potentat, m��, ojciec, kochanek, morderca, gwa�ciciel ......503 46. Nocz�ycialosifa Wissarionowicza: tyrania film�w i obiad�w......513 47. Szansa Mo�otowa: �Zrobiszwszystko,kiedyjeste�pijany!"........534 48. �danow dziedzicem i zakrwawiony dywan Abakumowa.........541 49. Nie�aska �ukowa i grabie�cy Europy: imperialna elita..........548 50. �Podstawili ci go syjoni�ci!".........................562 51. Samotny stary cz�owiek na wakacjach...................567 52. Dwa dziwne zgony: �ydowski aktor i przewidywany nast�pca.......577 CZʌ� DZIESI�TA. SCHOROWANY TYGRYS, 1949-1953 53. Aresztowanie Poliny Mo�otowej......................589 54. Morderstwo i ma��e�stwo: �sprawa leningradzka"............596 55. Mao, urodziny Stalina i wojna korea�ska.................608 56. Pigmej i spisek lekarzy: bi�, bi� i jeszcze raz bi�!..............617 57. �lepe koci�ta i hipopotamy: zniszczenie starej gwardii..........631 58. �Wyko�czy�em go!": pacjent i jego przera�eni lekarze..........644 Pos�owie................................658 Przypisy................................665 Bibliografia: wybrane pozycje.....................746 Indeks os�b..............................760 Spis ilustracji XI Spis ilustracji Zdj�cie na ok�adce: Stalin z �on� Nadie�d� oraz Klim Woroszy�owz �on� Jekatierin� na wakacjach w Soczi ok. 1930 roku. Strony 128-129: 1929-1934 Stalin ca�uje c�rk� �wietlane na wakacjach, pocz�tek lat trzydziestych.1 Nadia trzyma Swiet�an�.1 Stalin i jego kierowca z przodu, Nadia z ty�u w jednej z kremlowskich limuzyn.2 Stalin i Nadia na beztroskich wakacjach nad Morzem Czarnym wraz z pracowitym Mo�o-towem i jego sprytn�, nami�tn� �on� Polin�.3 Stalin wraca z ogrodu wiejskiego domu w Zuba�owie pod Moskw�, nios�c na r�kach Swiet�an�.1 Stalin z Sergo Ord�onikidzem i przewodnicz�cym Rady Komisarzy Ludowych, Aleksiejem Rykowem, w czasie zjazdu partii w 1927 roku.2 Stalin w�r�d palatyn�w na zje�dzie partii.2 Nadia na katafalku po swojej tragicznej �mierci.2 Pogrzeb Nadii.2 Stalin opuszcza Wielki Pa�ac Kremlowski z dwoma najbli�szymi towarzyszami: Sergo Ord�onikidzem i Michai�em Kalininem.4 �azar Kaganowicz, zast�pca Stalina w latach trzydziestych, prowadzi ekspedycj� na syberyjsk� wie� w poszukiwaniu ukrytego przez ch�op�w zbo�a.2 Palatyni byli ze sob� tak blisko, �e tworzyli rodzin�: �Wujaszek Awel" Jenukidze z Woro-szy�owem.2 Wakacje Stalina w 1933 roku: Stalin na biwaku z Woroszy�owem; w ogrodzie na swojej daczy w Soczi; na polowaniu z Budionnym, Woroszy�owem i ochroniarzem; �awrientij Beria pomaga pieli� chwasty; Stalin na wyprawie �owieckiej i rybackiej na Morzu Czarnym, zako�czonej tajemnicz� pr�b� zab�jstwa.2 Mo�otow, przewodnicz�cy Rady Komisarzy Ludowych w latach trzydziestych, gra w tenisa z rodzin�.2 Stalin rz�dzi� swoim imperium w spos�b nieformalny: na daczy w Soczi.2 Strony 304-305: 1934-1941 Siergiej Kirow na wakacjach ze Stalinem i Swiet�an� w Soczi.3 Stalin ze Swiet�an�.3 Andriej �danow z wizyt� u Stalina, prawdopodobnie na daczy w Zimnej Rzeczce.3 Dw�r Czerwonego Cara w po�owie lat trzydziestych.2 Kobiety Stalina.2 Stalin z palatynami i ich �onami w dawnej lo�y cesarskiej w Teatrze Wielkim.2 Stalin (wraz z Beri� i �akob�) odwiedza chor� matk�, Keke, na kr�tko przed jej �mierci�.3 Beria go�ci Woroszy�owa i Mikojana w Tyflisie na obchodach rocznicy urodzin Rustawe-lego w szczytowym momencie terroru, 1937.2 Jagoda, Kalinin, Stalin, Mo�otow, Wyszynski i Beria.2 Marsza�ek Siemion Budionny pozuje z Kaganowiczem i Stalinem w�r�d przej�tych kobiet.2 Beria i Je�ow - dwaj najbardziej zwyrodniali oprawcy na dworze Stalina.2 Je�ow i jego �ona Jewgienia goszcz� pot�nego przyjaciela, Sergo Ord�onikidzego. Niebawem Je�ow pom�g� Stalinowi zaszczu� go na �mier�.2 Stalin, �danow, Kaganowicz, Mikojan i Woroszy�ow nad cia�em Ord�onikidzego.2 Je�ow i jego przyjaciel Nikita Chruszczow w towarzystwie Mo�otowa, Kaganowicza, Stalina, Mikojana i Kalinina.2 Stalin i Mo�otow pij� herbat� z Gorkim.2 Poskriebyszow z Bronis�aw�, pi�kn� i �wietnie wykszta�con� lekark�, w kt�rej si� zakocha�, oraz z jej siostr�.5 Aleksandr Poskriebyszow, osobisty sekretarz Stalina przez wi�ksz� cz�� jego rz�d�w.5 Genera� Niko�aj W�asik z synem Stalina, Jakowem, tu� przed wojn�.3 Nastoletnia Swiet�an� w pionierskiej chu�cie.' Strony 464-465: 1941-1945 Stalin prowadzi wojn� w otoczeniu cz�onk�w Politbiura i genera��w.4 Stalin z �ukowem, Woroszy�owem i Bu�ganinem, 1945.4 Stalin jako arbiter Wielkiej Koalicji wygrywa Roosevelta przeciwko Churchillowi: Teheran, 1943.4 Churchill i Stalin w Ja�cie, za nimi genera� W�asik.'' Na konferencji w Poczdamie Stalin pozuje z Churchillem i Trumanem.4 Wymiana zda� pomi�dzy Woroszy�owem a Churchillem na konferencji w Teheranie.7 Beria i Mo�otow ogl�daj� ruiny Berlina w towarzystwie Krug�owa i Sierowa.8 Beria z rodzin�, 1946." Dom Berii w Moskwie, wybrany dla niego przez Stalina (obecnie ambasada Tunezji).s Dom nad rzek� Moskw�, zbudowany dla rz�du na pocz�tku lat trzydziestych.8 Dom przy ulicy Granowskiego w pobli�u Kremla, gdzie m�odzi palatyni mieszkali w pa�acowych apartamentach." Rezydencje Stalina: podmoskiewski dom w Kuncewie;" jego ulubiony przed wojn� dom wypoczynkowy w Soczi;9 sklepiona sala jadalna, gdzie urz�dza� d�ugie gruzi�skie biesiady;9 jego specjalny basen.9 Powojenne domy Stalina: Zimna Rzeczka;8 posiad�o�� milionera w Suchumi;8 i Muzeri." Genera� Wasilij Stalin: faworyzowany, niezr�wnowa�ony, okrutny i tch�rzliwy.1 Po wojnie genera� Wasilij Stalin przekona� genera�a W�asika, by odda� mu sw�j pi�kny dom niedaleko Kremla.8 Pod koniec wojny zm�czony, ale radosny Stalin siedzi pomi�dzy dwoma rywalami, Malen-kowem i �danowem.2 r XII Stalin Strony 640-641: 1945-1953 Po zwyci�stwie Stalin zachorowa� i dozna� kilku lekkich atak�w serca.3 12 sierpnia 1945 roku generalissimus Stalin prowadzi swoich palatyn�w na defilad�.8 �danow i szarlatan Trofim �ysenko.8 Zm�czony Stalin prowadzi Beri�, Mikojana i Malenkowa na manifestacj� pierwszomajow�; 1946.2 Stalin prowadzi kondukt na pogrzebie Kalinina w 1946 roku.2 Stalin, Woroszy�ow i Kaganowicz id� za trumn� �danowa.2 Pod koniec 1948 roku Stalin siedzi ze starymi towarzyszami, Kaganowiczem, Mo�otowem i Woroszy�owem, gdy tymczasem m�odsi knuj� przeciwko niemu spisek.2 Mikojan i inni u Stalina latem.3 Na uroczysto�ci z okazji swoich siedemdziesi�tych urodzin Stalin stoi na scenie w Teatrze Wielkim wraz z Mao Tse-tungiem i Chruszczowem.8 Ostatnie wakacje Stalina w 1952 roku: jego nowy dom w Nowym Afonie;8 pa�ac Likani, kt�ry nale�a� niegdy� do brata cara Miko�aja II, wielkiego ksi�cia Micha�a;8 dom nad jeziorem Rica, gdzie sp�dzi� kilka tygodni;8 zielone metalowe skrzynki z telefonami, ustawione przez ochroniarzy, aby Stalin m�g� wezwa� pomoc, je�li poczuje si� �le podczas codziennej przechadzki." Kanapa w Kuncewie, na kt�rej Stalin zmar� 5 marca 1953 roku.8 Starzej�cy si�, zdeterminowany Stalin obserwuje Malenkowa, kt�ry wyg�asza g��wny referat na XIX Zje�dzie w 1952 roku.4 Chruszczow, Bu�ganin, Kaganowicz, Mikojan, Beria, Malenkow, Mo�otow i Woroszy�ow przy trumnie Stalina.4 Stalin na zje�dzie partii w 1927 roku: w kwiecie wieku.2 Reprodukowane fotografie pochodz� z nast�puj�cych �r�de�: 1. Kolekcja rodziny Alli�ujewych 2. RGASPI 3. Kolekcja rodziny W�asik�w 4. David King 5. Kolekcja rodziny Poskriebyszow�w 6. Muzeum Stalina, Gori, Republika Gruzji 7. Kolekcja Hugh Lunghiego 8. Kolekcja w�asna autora 9. Victoria Ivleva-Yorke o .Sri CO ^-i 00 N t/5" ad, "t TJO *o ca tt CO ON ej? ON OO .�� 1-1 B "-1 52 �3 1� lii �N I ? i 2 ^ * iii O M ��� Sili - 3 L? . co O � O2 E O"g co I W N Q ca �o i "O O^ C3 *-< C ^ I E N P g �III "� ?j -Si � ON O .�� S leg .S � o ^��^ SZWECJA Zwi�zek Radziecki pod rz�dami Stalina 1929-1953 n Terytoria zdobyte w wojnie fi�skiej 1940 roku ? Terytoria przy��czone w latach 1939-1940 w nast�pstwie paktu Ribbentrop- Mo�otow � Terytoria niemieckie i czeskie zaanektowane przez ZSRR w 1945 roku , Zasi�g inwazji niemieckiej stycze�-lipiec 1942 roku � Gorki (Ni�ny Nowgorocl) Kujbyszew (Samara) ZWI�ZEK RADZIECKI Morze �r�dziemne Teheran Wybrane miasta nazwane na cze�� towarzyszy Stalina: Molotow (Perm) Kujbyszew (Samara) Zdanow (Mariupol) Woroszylowsk (Stawropol) Kalinin (Twer) Stalingrad (Carycyn) Woroszylowgrad (�uga�sk) Stalino (Juzowka) Ord�onikidze (Wtadykaukaz) Stalinabad (Duszanbe) Kirow (Wiatka) Kirowabad (Jelizawietpol) Gorki (Ni�ny Nowgorod) # Grozny Ord�onikidze (Wtadykaukaz) TUROA Radziecki Kaukaz pod rz�dami Stalina 1929-1953 W///////// Zasi�g ofensywy niemieckiej w listopadzie 1942 roku Wst�p i podzi�kowania Za pomoc w tym przedsi�wzi�ciu jestem ogromnie wdzi�czny wielu ludziom, od Moskwy i Sankt Petersburga do Suchumi, od Tbilisi do Buenos Aires i Rostowa nad Donem. Przyst�puj�c do pisania niniejszej ksi��ki, chcia�em nakre�li� portret Stalina, jego dwudziestu najwa�niejszych pala-tyn�w i ich rodzin, pokaza�, jak rz�dzili i jak �yli w tej wyj�tkowej epoce absolutnej w�adzy. Nie mia�a to by� historia polityki zagranicznej i wewn�trznej, kampanii wojskowych, m�odo�ci czy walki z Trockim, lecz kronika jego dworu od og�oszenia go Wodzem w 1929 roku a� do �mierci. Jest to zbiorowa biografia jego dworzan, studium na temat polityki, nieformalnej w�adzy i obyczaj�w. W jakim� sensie jest to r�wnie� biografia samego Stalina ukazanego poprzez stosunki z towarzyszami: W�dz nigdy nie pozostaje poza scen�. Postanowi�em wyj�� poza tradycyjne przedstawienia Stalina jako �zagadki", �szale�ca" czy �diabolicznego geniusza", i jego towarzyszy jako �ludzi bez biografii", pos�pnych w�satych pochlebc�w na czarno-bia�ych fotografiach. Wykorzystuj�c nowe dokumenty archiwalne, nie publikowane wspomnienia, wywiady i dobrze znane materia�y, mia�em nadziej�, �e w ich �wietle Stalin stanie si� postaci� bardziej zrozumia�� i �yw�, cho� nie mniej odpychaj�c�. Uwa�am, �e umieszczenie Stalina i jego oligarch�w w ich szczeg�lnym bolszewickim kontek�cie, jako cz�onk�w wojskowo-re-ligijnego �zakonu kawaler�w mieczowych", pozwoli wyja�ni� wiele kwestii. Stalin by� osobowo�ci� wyj�tkow�, lecz wiele jego pogl�d�w i cech, takich jak uzale�nienie od terroru jako narz�dzia politycznego, a tak�e paranoj�, mo�na dostrzec r�wnie� u jego towarzyszy. By� cz�owiekiem swojej epoki, podobnie jak jego palatyni. XVIII Stalin Najs�ynniejszymi z nich s� zapewne Mo�otow i Beria, wielu innych nie jest tak dobrze znanych. Je�ow i Zdanow dali nazw� ca�ym epokom, a mimo to pozostaj� w cieniu. O niekt�rych, takich jak Mechlis, w og�le ma�o kto s�ysza�. Mikojana powszechnie podziwiano, a Kaganowiczem pogardzano. Zewn�trznemu �wiatu mogli ukazywa� mask�, lecz naprawd� byli barwnymi, dynamicznymi postaciami. Dost�p do ich korespondencji, nawet do list�w mi�osnych, pozwoli wreszcie ukaza� ich jako �ywych ludzi. Ich historia ma by� zarazem przestrog�: spo�r�d wielu wymienionych tutaj masowych morderc�w tylko Beria i Je�ow zostali os�dzeni (i to nie za swoje prawdziwe zbrodnie). Nieuchronnie pojawia si� pokusa, by win� za wszystkie zbrodnie obarczy� jednego cz�owieka, Stalina. Na Zachodzie wyst�puje dzisiaj obsesja na tle kultu nikczemno�ci: makabryczne, lecz ja�owe wsp�zawodnictwo pomi�dzy Stalinem a Hitlerem pod wzgl�dem liczby domniemanych ofiar, kt�re w efekcie ma wy�oni� �najstraszliwszego dyktatora �wiata". Jest to demonologia, a nie historia. Wskazuje na szale�ca jako sprawc� wszelkiego z�a i nie m�wi nam nic o niebezpiecze�stwie utopijnych idei i system�w ani o odpowiedzialno�ci jednostek. Wsp�czesna Rosja nie upora�a si� jeszcze ze swoj� przesz�o�ci�: nie by�o odkupienia, co prawdopodobnie nadal rzuca cie� na rozw�j spo�ecze�stwa obywatelskiego. Wielu Rosjan z pewno�ci� nie podzi�kuje mi za szczere przedstawienie spraw, o kt�rych woleliby zapomnie�. A chocia� ta ksi��ka nie umniejsza ogromnej winy Stalina, mo�e pozwoli rozwia� mit o jego wy��cznej odpowiedzialno�ci, ukazuj�c zbrodnie ca�ego kierownictwa, a tak�e jego cierpienia, ofiary, wyst�pki i przywileje. Mam ogromny d�ug wdzi�czno�ci wobec wszystkich, kt�rzy mi pomogli: do napisania tej ksi��ki nak�oni� mnie Robert Conquest; przez ca�y czas by� moim cierpliwym mentorem i doradc�. Jestem te� niezwykle zobowi�zany Robertowi Service'owi, profesorowi historii rosyjskiej na uniwersytecie w Oksfordzie, kt�ry s�u�y� mi swoj� rozleg�� wiedz� i kt�rego uwagi i poprawki okaza�y si� bezcenne. W Rosji wzi�� mnie pod swoje skrzyd�a wybitny znawca stalinizmu, Oleg Chlewniuk z Pa�stwowego Archiwum Federacji Rosyjskiej (GARF), kt�ry kierowa� moimi poszukiwaniami i pomaga� mi przez ca�y czas. Mia�em r�wnie� to szcz�cie, �e w sprawach NKWD/MGB mog�em liczy� na pomoc Nikity Pi�trowa, wiceprzewodnicz�cego Moskiewskiego O�rodka Bada� Naukowych i najwybitniejszego dzisiaj w Rosji znawcy zagadnie� zwi�zanych z dzia�alno�ci� tajnej policji. W sprawach wojskowych doradzali mi i pomagali, zar�wno przy t�umaczeniach, jak i poszukiwaniach archiwalnych, profesor Oleg R�eszewski i jego koledzy. W kwestiach dyplomatycznych bezcenna okaza�a si� wiedza, do�wiadczenie i czaruj�ca znajomo�� z Hugh Lunghim, kt�ry uczestniczy� w konferencji Wst�p i podzi�kowania XIX tehera�skiej, ja�ta�skiej i poczdamskiej oraz w spotkaniach ze Stalinem w latach czterdziestych. Sir Martin Gilbert wspomaga� mnie swoj� wiedz� i kontaktami w Rosji. W sprawach gruzi�skich moimi przewodnikami byli Zakro Megreliszwili, profesor Pa�stwowego Uniwersytetu J�zyka i Kultury im. Ilji Czawczawadzego w Tbilisi, i Gela Czarkwiani. W sprawach abchaskich najwi�kszej pomocy udzieli� mi profesor S�awa �akoba z Suchumi. Wskaz�wek i pomys��w dostarczy�y mi r�wnie� nast�puj�ce osoby: Geoffrey Hosking, profesor historii rosyjskiej na Uniwersytecie Londy�skim, Isabel de Mada-riaga, profesor studi�w s�owia�skich na Uniwersytecie Londy�skim, i Aleksandr Kamie�ski, profesor dawnej i wsp�czesnej historii rosyjskiej na wydziale humanistycznym Rosyjskiego Uniwersytetu Pa�stwowego w Moskwie. Roj Miedwiediew, Edward Radzi�ski, Arkadij Waksberg i �arisa Wasiliewna r�wnie� pomagali mi i doradzali. Mia�em wielkie szcz�cie, �e spotka�em ich na swojej drodze, i mog� im jedynie pokornie podzi�kowa�; wszelka m�dro�� jest ich zas�ug�, wszystkie b��dy obci��aj� mnie. Wybra�em bardzo dobry moment, poniewa� otwarcie cz�ci Archiwum Prezydenckiego w Rosyjskim Pa�stwowym Archiwum Historii Spo�ecznej i Politycznej (RGASPI) w 1999 roku oznacza�o, i� mog�em wykorzysta� mn�stwo nowych, fascynuj�cych dokument�w i fotografii, w tym list�w Stalina, jego towarzyszy i ich rodzin, dzi�ki czemu ta ksi��ka w og�le powsta�a. Ponadto uzyska�em dost�p do nowych materia��w w Rosyjskim Pa�stwowym Archiwum Wojskowym (RGWA) i Centralnym Archiwum Ministerstwa Obrony Federacji Rosyjskiej (CAMO RF) w Podolsku. Oleg Chlewniuk by� moim przewodnikiem zar�wno w RGASPI, jak i w GARF. Sk�adam serdeczne podzi�kowania �arisie Rogowej, kierowniczce sekcji w RGASPI, specjalistce od spu�cizny Stalina i znakomitej interpretatorce jego charakteru pisma, kt�ra pomaga�a mi na ka�dym etapie pracy. Dzi�kuj� r�wnie� doktor Ludmile Gatagowej z Instytutu Historii Rosyjskiej. Ale przede wszystkim winien jestem podzi�kowania niezwykle utalentowanemu badaczowi z Wydzia�u Historii Rosyjskiego Uniwersytetu Pa�stwowego, Galinie Babkowej, kt�ra pomaga�a mi zar�wno przy tej ksi��ce, jak i przy Potiomkinie. Mia�em szcz�cie spotka� wielu �wiadk�w tamtych wydarze�, a cz�sto uzyska� dost�p do papier�w rodzinnych, w tym do nie opublikowanych dziennik�w ich ojc�w. Jestem za to niezmiernie wdzi�czny W�adimirowi Grigoriewowi, wiceministrowi prasy, telewizji i radia Federacji Rosyjskiej, w�a�cicielowi wydawnictwa Wagrius; Galinie Udienkowej z RGASPI, kt�ra podzieli�a si� ze mn� swymi unikalnymi kontaktami; Oldze Adamiszynie, kt�ra zaaran�owa�a kilka wywiad�w; oraz Rosamond Richardson, kt�ra skontaktowa�a mnie z rodzin� Alli�ujew�w i udost�pni�a swoje ta�my z wywiadami ze �wietlan� Alli�ujew�. Kitty Stidworthy pozwoli�a mi wykorzysta� XX Stalin nie opublikowane wspomnienia Wiery Trail o Je�owie. Dzi�kuj� doktor Lubi� Winogradowej za wytrwa�o��, �yczliwo��, wyrozumia�o�� i cierpliwo�� przy organizowaniu wywiad�w. Specjalne podzi�kowania nale�� si� Alanowi Hirstowi i Louise Campbell, kt�rzy skontaktowali mnie z rodzin� Mo�otowa. Genera� lejtnant Stiepan Mikojan i jego c�rka Aszchen byli czaruj�cy, go�cinni i niezwykle pomocni. Swojego czasu i wspomnie� u�yczy�y mi r�wnie� nast�puj�ce osoby: Kira Alli�ujewa, W�adimir Alli�ujew (Redens), Natalia Andriejewna, Niko�aj Bajbakow, Nina Budionna, Julia Chruszczowa, Tania Litwinowa, Igor Malenkow, Wola Malenkowa, Sergo Mikojan, Iosif Minerwin (wnuk Kaganowicza), Sta� Namin, Wiaczes�aw Nikonow (wnuk Mo�otowa), Eteri Ord�onikidze, Marfa Pieszkowa, Natalia Poskriebyszowa, Leonid Redens, Natalia Rykowa, genera� lejtnant Ar-tiom Sergiejew, Jurij So�owiew, Oleg Trojanowski, Nadie�da W�asik, Jurij �danow. Jestem wdzi�czny Galinie Babkowej za zorganizowanie wywiad�w z Tin� Egnataszwili i Guli� D�ugaszwili. Musz� te� podzi�kowa� Markowi Fielderowi z Granada Productions, z kt�rym mia�em przyjemno�� pracowa� nad filmem dokumentalnym o Stalinie dla BBC. Dzi�kuj� dyrektorowi i pracownikom Muzeum Kirowa w Sankt Petersburgu. W Tbilisi profesor Megreliszwili zorganizowa� dla mnie wiele wywiad�w, podzieli� si� wspomnieniami o swoim ojczymie, Sza�wie Nucubidzem, i przedstawi� mnie Mai Kawtaradze, kt�ra udost�pni�a nie opublikowane wspomnienia swego ojca. Niezwykle pomocni okazali si� r�wnie�: Nadia Diekanozowa, Alosza Mircchu�awa, Eka Rapawa i Nina Ruchadze. Dzi�kuj� Lice Basilei, kt�ra towarzyszy�a mi w pa�acu Likani i Gori; Nino Gago-szidzemu i Irinie Dmetradze za wytrwa�� pomoc, Nati Pataszwili za pomoc w t�umaczeniach i organizowaniu wywiad�w; Zurabowi Karumidzemu i Liii Aburszwili, dyrektorowi Muzeum Stalina w Gori. Za podr� do Abchazji musz� podzi�kowa� ambasadorowi JKM w Gruzji, Deborah Barnes Jones, Thadeusowi Boyle'emu z Misji Obserwacyjnej Narod�w Zjednoczonych w Gruzji, abchaskiemu premierowi Anri D�ir-gonii. Podr� nie mog�aby doj�� do skutku bez Victorii Iwlewej-Yorke. Dzi�kuj� Saidzie Smirowi, dyrektorowi daczy Nowy Afon i innych rezydencji Stalina w Suchumi, Zimnej Rzeczce, nad jeziorem Rica, w Muzeri i Soczi. Dzi�kuj� Evie Soldati za wywiad z Leopoldo Bravo i jego rodzin� w Buenos Aires. Dzi�kuj� za go�cin� podczas moich wizyt w Moskwie i gdzie indziej: Maszy S�onimej, kt�ra okaza�a si� wnuczk� Maksyma Litwinowa; Markowi i Rachel Polonskim, kt�rzy zajmuj� mieszkanie marsza�ka Koniewa przy ulicy Granowskiego, gdzie rozegra�o si� wiele opisanych w ksi��ce wydarze�; Ingebordze Dapkunaite, Davidowi Campbellowi, Tomowi Wilsono-wi w Moskwie; Oldze Polizzi i Juliette Drexter w Sankt Petersburgu. Wst�p i podzi�kowania XXI Specjalne podzi�kowania nale�� si� dw�m dociekliwym umys�om: mojemu ojcu, doktorowi Stephenowi Sebag-Montefioremu, kt�ry b�yskotliwie zinterpretowa� psychologi� Stalina, a wcze�niej Potiomkina; i mojej matce, April Sebag- Montefiore, za bezcenne rady z dziedziny lingwistyki i psychologii. Musz� podzi�kowa� mojej agentce Georginie Capel; prezesowi wydawnictwa Orion, Anthony'emu Cheethamowi; mojemu wydawcy �onowi Trewinowi; lordowi i lady Weidenfeld. W mniejszym lub wi�kszym stopniu pomagali mi r�wnie�: Andy Apostolou, Bernadette Cini, profesor Derek Beales, Wadim Beniatow, Michael Bloch, doktor David Brandenburger, Winston Churchill, Pavel Chinsky, doktor Sarah Davies, Ellen Dahren-dorf, Mark Franchetti, Lisa Fine, Siergiej Diegtjariew Foster, doktor Dan Healy, Yelena Durden-Smith, Lawan i Nino Gaczecziladze, profesor J. Arch Getty, Nata Gologre, Jon Halliday, Andrea Dee Harris, Mariana Haseldi-ne, Laurence Kelly, Dmitrij Chankin, Anne Applebaum, Joan Bright Astley, Maria �obanowa, W.S. �opatin, ambasador Republiki Gruzi�skiej, i pani Teimuraz Mamacaszwili, Neil McKendrick, Catherine Merridale, ksi�na Tatiana Metternich, Edward Lucas, Charles i Patty Palmer-Tomkinson, Martin Poliakoff, profesor Richard Overy, David Pryce-Jones, Aleksandr Prozwierkin, Antony Beevor, Julia Turczaninowa i Ernst Gusinski, profesor E.A. Rees, Hugh Sebag-Montefiore, Fritz von der Schulenburg, profesor Boris Soko��w, lady Soames, Geja Sulkaniszwili, lord Thomas of Swynner-ton, hrabia Niko�aj To�stoj, ksi��� Grigorij Wasilczikow, doktor D.H. Watson, Adam Zamoyski. Wiele zawdzi�czam mojej rosyjskiej opiekunce, Galinie Oleksiuk. Dzi�kuj� Jane Birkett, mojej redaktorce, Johnowi Gilkesowi za mapy, Douglasowi Matthewsowi za indeks i Victorii Webb za heroiczn� prac� konfrontowania dowod�w. Na koniec musz� serdecznie podzi�kowa� mojej �onie, Sancie Monte-fiore, nie tylko za przet�umaczenie z hiszpa�skiego materia��w na temat Leopolda Bravo, ale przede wszystkim za to, �e przez lata cierpliwie znosi�a uci��liw� obecno�� Stalina w naszym �yciu. Osoby Iosif Wissarionowicz Stalin, urodzony D�ugaszwili, znany jako �Soso" i �Koba". Przyw�dca partii bolszewickiej w latach 1922-1953, przewodnicz�cy Rady Komisarzy Ludowych i premier w latach 1941-1953. Marsza�ek. Generalissimus. RODZINA Keke D�ugaszwili, matka Stalina Kato Swanidze, pierwsza �ona Stalina Jakow D�ugaszwili, syn Stalina i Kato Swanidze. Wzi�ty do niewoli przez Niemc�w Nadia Alli�ujewa, druga �ona Stalina Wasilij Stalin, syn Stalina i Nadii Alli�ujewej, pilot, genera� Swiet�ana Stalina, znana jako Alli�ujewa, c�rka Stalina i Nadii Artiom Siergiejew, adoptowany syn Stalina i Nadii Siergiej Alli�ujew, ojciec Nadii Olga A�li�ujewa, matka Nadii Pawie� Alli�ujew, brat Nadii, komisarz Armii Czerwonej �eni� Alli�ujewa, �ona Paw�a, aktorka, matka Kiry Alosza Swanidze, brat Kato, szwagier Stalina Maria Swanidze, �ona Aloszy, gruzi�ska �yd�wka, �piewaczka operowa Stanis�aw Redens, szwagier Nadii, czekista Anna Redens, �ona Stanis�awa, starsza siostra Nadii Osoby XXIII SOJUSZNICY Wiktor Abakumow, szef Smiersza, minister bezpiecze�stwa pa�stwowego Andriej Andriejew, cz�onek Politbiura, sekretarz KC Dora Chazan, �ona Andriejewa, najlepsza przyjaci�ka Nadii, wicekomi-sarz przemys�u tekstylnego, matka Nataszy Andriejewej �awrientij Beria, �Wujaszek Lara", szef NKWD, cz�onek Politbiura odpowiedzialny za program atomowy Nina Beria, �ona �awrientija, naukowiec, Stalin traktowa� j� �jak c�rk�" Sergo Beria, syn �awrientija i Niny Marfa Pieszkowa Beria, �ona Sergo, wnuczka Gorkiego Siemion Budionny, kawalerzysta, marsza�ek, cz�onek �grupy carycy�skiej" Niko�aj Bu�ganin, �Hydraulik", czekista, burmistrz Moskwy, cz�onek Politbiura, minister obrony, przewidywany nast�pca Stalina Nikita Chruszczow, pierwszy sekretarz w Moskwie, p�niej na Ukrainie, cz�onek Politbiura Kandid Czarkwiani, szef partii gruzi�skiej i powiernik Stalina Siemion Ignatiew, minister bezpiecze�stwa pa�stwowego, aran�er �spisku lekarzy" Gienrich Jagoda, szef NKWD, �yd, zakochany w Timoszy Gorkiej Awel Jenukidze, �Wujaszek Awel", sekretarz Centralnego Komitetu Wykonawczego, Gruzin, bon vivant, ojciec chrzestny Nadii Niko�aj Je�ow, �Je�owik" lub �Kola", szef NKWD Jewgienia Je�owa, �ona Niko�aja, �yd�wka �azar Kaganowicz, ��elazny �azar" i �Lokomotywa", stary bolszewik, zast�pca Stalina na pocz�tku lat trzydziestych, ludowy komisarz transportu, cz�onek Politbiura Michai� Kalinin, �Ojczulek", ch�opo-robotnik Siergiej Kirow, szef partii w Leningradzie, sekretarz KC, cz�onek Politbiura i bliski przyjaciel Stalina Walerian Kujbyszew, ekonomista i poeta, cz�onek Politbiura Aleksiej Kuzniecow, zast�pca �danowa w Leningradzie, po II wojnie �wiatowej sekretarz KC i �opiekun" MGB, przewidywany nast�pca Stalina na stanowisku sekretarza generalnego Nestor �akoba, szef partii w Abchazji Gieorgij Malenkow, �Melania", sekretarz KC i cz�onek Politbiura zwi�zany z Beri� Lew Mechlis, �Ponury Demon" i �Rekin", sekretarz Stalina, redaktor naczelny �Prawdy", szef Zarz�du Politycznego Armii Czerwonej Akaki Mge�adze, szef partii w Abchazji, p�niej w Gruzji, Stalin nazywa� go �towarzyszem Wilkiem" XXIV Stalin Anastas Mikojan, stary bolszewik arme�ski, cz�onek Politbiura, ludowy komisarz handlu i zaopatrzenia Wiaczes�aw Mo�otow, znany jako �Kamienny Zadek" i �nasz Wiacze", cz�onek Politbiura, przewodnicz�cy Rady Komisarzy Ludowych, ludowy komisarz spraw zagranicznych Polina Mo�otowa z d. Karpowska, pseudonim ��emczu�yna", ludowy komisarz rybo��wstwa Grigorij Ord�onikidze, �Sergo" i �Przydupnik Stalina", cz�onek Politbiura, ludowy komisarz przemys�u ci�kiego Karl Pauker, by�y fryzjer z Opery Budapeszte�skiej, szef ochrony Stalina Aleksandr Poskriebyszow, by�y felczer, szef gabinetu Stalina Bronka Mietallikowa Poskriebyszowa, �ona Aleksandra, lekarz, �yd�wka Michai� Riumin, �Ma�y Misza", �Pigmej", wiceminister bezpiecze�stwa pa�stwowego, kierowa� �ledztwem w sprawie �spisku lekarzy" Niko�aj W�asik, szef ochrony Stalina Klimient Woroszy�ow, marsza�ek, cz�onek Politbiura, ludowy komisarz obrony, weteran spod Carycyna Jekatierina Woroszy�owa, �ona Klimienta, �yd�wka Niko�aj Wozniesienski, ekonomista, cz�onek Politbiura, wicepremier, kandydat Stalina na premiera Andriej �danow, �Pianista", cz�onek Politbiura, szef partii w Leningradzie, sekretarz KC, kurator marynarki wojennej, przyjaciel Stalina i jego przewidywany nast�pca Jurij �danow, syn Andriej a, szef Wydzia�u Nauki KC, m�� �wietlany Sta-linej MARSZA�KOWIE Grigorij Kulik, dow�dca artylerii, kobieciarz i nieudacznik, weteran spod Carycyna Boris Szaposznikow, szef sztabu, ulubieniec Stalina Siemion Timoszenko, zwyci�zca w wojnie z Finlandi�, ludowy komisarz obrony, weteran spod Carycyna; jego c�rka po�lubi�a Wasilija Stalina Aleksandr Wasilewski, szef sztabu, syn popa Gieorgij �ukow, zast�pca wodza naczelnego, najlepszy z dow�dc�w Stalina WROGOWIE I DAWNI SOJUSZNICY Niko�aj Bucharin, �ulubieniec partii", �Bucharczyk", teoretyk, cz�onek Politbiura, wsp�pracownik Stalina w latach 1925-1929, przyjaciel Nadii, Osoby XXV zwolennik �odchylenia prawicowego", g��wny oskar�ony w ostatnim procesie pokazowym Lew Kamieniew, cz�onek Politbiura, zwolennik �odchylenia lewicowego", pokona� Trockiego wraz ze Stalinem, z kt�rym wsp�rz�dzi� w latach 1924-1925, �yd. Oskar�ony w pierwszym procesie pokazowym Aleksiej Ryk�w, �Rykw�dka", cz�onek Politbiura, zwi�zany z �odchyleniem prawicowym", przewodnicz�cy Rady Komisarzy Ludowych. Oskar�ony w ostatnim procesie pokazowym Lew Trocki, geniusz rewolucji, �yd, ludowy komisarz spraw wojskowych i tw�rca Armii Czerwonej, �operetkowy dow�dca" wed�ug okre�lenia Stalina Grigorij Zinowiew, cz�onek Politbiura, zwi�zany z �odchyleniem lewicowym", szef partii w Leningradzie, �yd. Wsp�rz�dzi� wraz ze Stalinem i Kamieniewem w latach 1924-1925. Oskar�ony w pierwszym procesie pokazowym �IN�YNIEROWIE LUDZKICH DUSZ" Anna Achmatowa, poetka, �zakonnica-nierz�dnica", jak nazywa� j� �danow Isaak Babel, autor Armii Konnej, przyjaciel Eisensteina i Mandelsztama Diemian Biedny, �proletariacki poeta" Michai� Bu�hakow, powie�ciopisarz i dramaturg, Stalin widzia� jego Dni Turbin�w pi�tna�cie razy Ilia Erenburg, pisarz Siergiej Eisenstein, najwybitniejszy radziecki re�yser filmowy Maksim Gorki, najs�ynniejszy pisarz radziecki zwi�zany ze Stalinem Iwan Koz�owski, nadworny �piewak Stalina Osip Mandelsztam, poeta Boris Pasternak, poeta, �marzyciel" wed�ug okre�lenia Stalina Konstantin Simonow, poeta i powie�ciopisarz, przyjaciel Wasilija Stalina, ulubieniec Stalina Michai� Szo�ochow, pisarz, piewca kozaczyzny i kolektywizacji PROLOG �wi�teczny obiad 8 listopada 1932 Oko�o si�dmej wieczorem 8 listopada 1932 roku Nadie�da Alli�ujewa Stalina, trzydziestojednoletnia kobieta o owalnej twarzy i br�zowych oczach, �ona sekretarza generalnego partii bolszewickiej, ubiera�a si� na doroczne huczne przyj�cie z okazji pi�tnastej rocznicy rewolucji. Nadia, pruderyjna, powa�na, lecz wra�liwa, szczyci�a si� swoj� �bolszewick� skromno�ci�", kt�rej dawa�a wyraz, nosz�c najprostsze sukienki z wyk�adanymi ko�nierzykami, okrywaj�c ramiona szalem i nie stosuj�c makija�u. Ale tego wieczoru postara�a si� specjalnie. W ponurym mieszkaniu Stalina w dwukondygna-cyjnym, siedemnastowiecznym Pa�acu Uciesznym, nazwanym tak, poniewa� niegdy� mie�ci�y si� tam garderoby carskich aktor�w i teatr, zawirowa�a przed sw� siostr� Ann� w d�ugiej, modnej czarnej sukni, wyhaftowanej w czerwone r�e, specjalnie sprowadzonej na t� okazj� z Berlina. Ten jeden raz pozwoli�a sobie r�wnie� na �stylow� fryzur�" zamiast zwyk�ego surowego koka. We w�osy wpi�a zalotnie herbacian� r��. Przyj�cie, w kt�rym brali udzia� wszyscy bolszewiccy palatyni, tacy jak przewodnicz�cy Rady Komisarzy Ludowych Mo�otow, i jego szczup�a, b�yskotliwa i kokieteryjna �ona Polina, najlepsza przyjaci�ka Nadii, wydawa� co roku ludowy komisarz obrony Woroszy�ow, mieszkaj�cy w d�ugim, w�skim budynku koszar Gwardii Konnej, kilka krok�w od Uciesznego. W ma�ym, intymnym �wiatku bolszewickiej elity te proste, weso�e biesiady ko�czy�y si� zwykle w ten spos�b, �e palatyni i ich �ony ta�czyli kozaka i �piewali melancholijne gruzi�skie pie�ni. Ale tego wieczoru przyj�cie nie sko�czy�o si� jak zwykle. W tym samym czasie, zaledwie kilkaset metr�w dalej na wsch�d, w pobli�u Mauzoleum Lenina i placu Czerwonego, w swoim gabinecie na pierwszym pi�trze tr�jk�tnego osiemnastowiecznego Pa�acu ��tego, Iosif Stalin, Prolog sekretarz generalny partii bolszewickiej i przyw�dca Zwi�zku Radzieckiego, pi��dziesi�ciotrzyletni, o dwadzie�cia dwa lata starszy od Nadii, ojciec jej dwojga dzieci, rozmawia� ze swym zaufanym czekist�. Gienrich Jagoda, zast�pca przewodnicz�cego GPU*, syn �ydowskiego jubilera z Ni�nego Nowgorodu, niski m�czyzna z twarz� fretki, �hitlerowskim w�sikiem" i s�abo�ci� do orchidei, niemieckiej pornografii i literackich przyja�ni, poinformowa� Stalina o nowych spiskach, jakie zawi�zano przeciwko niemu w partii, i o pog��biaj�cych si� niepokojach na wsi. Stalin, kt�remu towarzyszy� czterdziestodwuletni Mo�otow i czterdziestopi�cioletni Walerian Kujbyszew, ekonomista o wygl�dzie szalonego poety, z potarganymi w�osami oraz nami�tno�ci� do alkoholu, kobiet i pisania wierszy, zarz�dzi� aresztowanie opozycjonist�w. Napi�cie ostatnich miesi�cy by�o przyt�aczaj�ce, poniewa� Stalin obawia� si� utraty Ukrainy, kt�ra pogr��a�a si� w otch�ani g�odu i chaosu. Kiedy o 19.05 Jagoda wyszed�, pozostali zacz�li rozmawia� o konieczno�ci �przetr�cenia kr�gos�upa" ch�opstwu, bez wzgl�du na liczb� ofiar tej najwi�kszej w dziejach wywo�anej przez cz�owieka kl�ski g�odu. Byli zdecydowani wykorzysta� zyski ze sprzeda�y zbo�a do sfinansowania gigantycznego planu przekszta�cenia Rosji w nowoczesn� pot�g� przemys�ow�. Ale tej nocy tragedia rozegra�a si� bli�ej: Stalin mia� stan�� w obliczu najbardziej bolesnego i tajemniczego dramatu osobistego w ca�ej swojej karierze. Rozpami�tywa� go do ko�ca swoich dni. O 20.05 Stalin, ubrany w swoj� partyjn� bluz�, workowate spodnie, mi�kkie sk�rzane buty, stary wojskowy szynel i futrzan� czapk� z nausznikami, w towarzystwie innych palatyn�w zszed� po schodach i uda� si� na przyj�cie przez o�nie�one alejki i place �redniowiecznej twierdzy o czerwonych murach. Jego lewa r�ka by�a nieco kr�tsza od prawej, cho� rzuca�o si� to w oczy znacznie mniej ni� p�niej, kiedy si� zestarza�. Zwykle pali� papierosa lub �mi� fajk�. Mia� kr�tkie, g�ste w�osy, wci�� ciemne, ale z pierwszymi pasmami siwizny. Bi�a od niego si�a cz�owieka g�r Kaukazu. Kocie oczy by�y koloru miodu, lecz w gniewie p�on�y wilczym ��tym blaskiem. Dzieci uwa�a�y, �e jego w�sy s� k�uj�ce i �mierdz� dymem tytoniowym, Radziecka tajna policja nosi�a pocz�tkowo nazw� Nadzwyczajnej Komisji do Walki z Kontrrewolucj� i Sabota�em, w skr�cie CzK. W1922 roku przemianowano j� na Pa�stwowy Zarz�d Polityczny (GPU), a p�niej na Zjednoczone GPU (OGPU). W 1934 roku zosta�a podporz�dkowana Ludowemu Komisariatowi Spraw Wewn�trznych (NKWD). Funkcjonariuszy tajnej policji nadal jednak nazywano �czekistami", a sam� policj� �Organami". Przej�ciowo w roku 1941 i nast�pnie w roku 1943 powsta� odr�bny Ludowy Komisariat Bezpiecze�stwa Pa�stwowego (NKGB), przekszta�cony w 1946 roku w ministerstwo. Od 1954 do 1991 roku nosi� on nazw� Komitetu Bezpiecze�stwa Pa�stwowego (KGB). �wi�teczny obiad 8 listopada 1932 ale Mo�otow i wielbicielki Wodza utrzymywa�y, �e Stalin wci�� jest atrakcyjny dla kobiet, z kt�rymi nie�mia�o i niezr�cznie flirtowa�.1 Tego niskiego, kr�pego m�czyzny, kt�ry porusza� si� niezgrabnym, lecz energicznym krokiem (na�ladowanym ch�tnie przez aktor�w Teatru Wielkiego, graj�cych car�w), i zwraca� si� cicho do Mo�otowa z ci�kim gruzi�skim akcentem, strzeg� zazwyczaj jeden lub dw�ch ochroniarzy. Palatyni spacerowali po Moskwie prawie bez obstawy. Pewnej nocy, kiedy Mo�otow i Stalin szli podczas �nie�ycy do domu bez �adnej ochrony, na placu Mane�owym zaczepi� ich �ebrak. Stalin da� mu dziesi�� rubli, a rozczarowany w��cz�ga krzykn��: �Ty cholerny bur�uju!". �Kto potrafi zrozumie� nasz nar�d?" - zaduma� si� Stalin. Pomimo zamach�w na radzieckich dygnitarzy (wliczaj�c w to zamach na �ycie Lenina w 1918 roku) pod tym wzgl�dem panowa�a niefrasobliwo��, a� do zab�jstwa radzieckiego ambasadora w Polsce w czerwcu 1927 roku, kiedy wzmocniono nieco ochron�. W 1930 roku Politbiuro postanowi�o �zabroni� towarzyszowi Stalinowi chodzenia po mie�cie pieszo". Mimo to Stalin odbywa� swoje spacery przez kilka nast�pnych lat. By� to z�oty wiek, kt�ry za kilka godzin mia� si� zako�czy� tragicznym zgonem, je�li nie morderstwem.2 Stalin s�yn�� ju� z nieprzeniknionej tajemniczo�ci i skromno�ci, symbolizowanej przez fajk�, kt�r� pyka� ostentacyjnie jak stary wie�niak. Wbrew pogardliwej opinii Trockiego, kt�ry nazwa� go bezbarwn�, biurokratyczn� miernot�, prawdziwy Stalin by� energicznym i egzaltowanym megalomanem, wyj�tkowym pod ka�dym wzgl�dem. Pod pozornym spokojem czai�y si� �miertelne wiry ambicji, gniewu i rozgoryczenia. Zdolny zar�wno do dzia�ania z ch�odn� kalkulacj�, jak i do ryzykownych zagrywek, wydawa� si� zamkni�ty w ch�odnej pow�oce stalowego pancerza, ale jego czu�ki by�y niezwykle wra�liwe, a gwa�towny gruzi�ski temperament przejawia� si� czasem w spos�b tak niekontrolowany, �e pewnego razu prawie zrujnowa� sobie karier�, obrzucaj�c wyzwiskami Krupsk�, �on� Lenina. By� neurotykiem o porywczym, wybuchowym temperamencie nara�onego na ci�g�y stres aktora, kt�ry odgrywa w�asny dramat - a kt�rego nast�pca, Chruszczow, nazwa� licediejem, cz�owiekiem o wielu twarzach. �azar Kaganowicz, jeden z jego najbli�szych towarzyszy przez ponad trzydzie�ci lat, r�wnie� udaj�cy si� na przyj�cie, pozostawi� najlepszy opis tej �wyj�tkowej osobowo�ci": by� r�nym cz�owiekiem przy r�nych okazjach [...]. Zna�em co najmniej pi�ciu lub sze�ciu Stalin�w. Otwarte archiwa i wiele udost�pnionych od niedawna �r�de� ukazuj� jednak Stalina w �wietle pe�niejszym ni� kiedykolwiek przedtem: nie wystarczy ju� opisywa� go jako �zagadk�". Obecnie wiemy, jak m�wi� (nieustannie Prolog 0 sobie, cz�sto z uderzaj�c� szczero�ci�), jak pisa� notatki i listy, co jad�, �piewa� i czyta�. Umieszczony na tle rozrastaj�cego si� bolszewickiego kierownictwa, w otoczeniu zupe�nie wyj�tkowym, staje si� postaci� realn�. Cz�owiek ukryty pod pancerzem by� niezwykle inteligentnym i utalentowanym politykiem, kt�ry mia� �wiadomo�� w�asnej donios�ej roli historycznej; niespokojnym intelektualist�, kt�ry nami�tnie czyta� ksi��ki historyczne 1 literatur� pi�kn�; nerwowym hipochondrykiem cierpi�cym na chroniczne zapalenie migda�k�w, �uszczyc� i b�le reumatyczne z powodu zdeformowanej r�ki i zimna syberyjskiego zes�ania. Ten gadatliwy, towarzyski, obdarzony �adnym g�osem, a jednocze�nie samotny i nieszcz�liwy cz�owiek niszczy� ka�d� mi�o�� i ka�d� przyja�� w swoim �yciu, po�wi�caj�c szcz�cie osobiste dla politycznej konieczno�ci i ludo�erczej paranoi. Okaleczony emocjonalnie na skutek ci�kiego dzieci�stwa i niezwykle ch�odny w usposobieniu, pr�bowa� by� kochaj�cym ojcem i m�em, ale zatruwa� ka�de �r�d�o uczucia. Nostalgiczny mi�o�nik r� i mimoz, wierzy�, �e rozwi�zaniem wszystkich ludzkich problem�w jest �mier� i by� op�tany obsesj� egzekucji. Ateista - zawdzi�cza� wszystko popom i postrzega� �wiat w kategoriach grzechu i odkupienia, a mimo to od wczesnej m�odo�ci by� �zdeklarowanym marksistowskim fanatykiem". Jego fanatyzm by� �na wp� islamski", jego mesjanistyczny egoizm bezgraniczny. Przej�� imperialne pos�annictwo Rosjan, a mimo to w g��bi duszy pozosta� Gruzinem nios�cym zemst� przodk�w na p�noc, do Moskwy. Wielu m��w stanu przejawia cezaria�ski nawyk podziwiania w�asnych pos�g�w na scenie �wiata, ale u Stalina ta sk�onno�� sz�a znacznie dalej. Jego adoptowany syn, Artiom Siergiejew, wspomina�, jak Stalin zwymy�la� swego syna Wasilija za to, �e wykorzystuje nazwisko ojca. - Ale ja te� jestem Stalinem - powiedzia� Wasilij. - Nie, nie jeste� - odpar� Stalin. - Ty nie jeste� Stalinem i ja nie jestem Stalinem. Stalin to w�adza radziecka. Stalin jest tym, czym jest w gazetach i na portretach, a nie tob� czy nawet mn�! Stalin sam siebie stworzy�. Cz�owiek, kt�ry wymy�la sobie nazwisko, pochodzenie, narodowo��, wykszta�cenie i ca�� przesz�o��, aby zmieni� bieg historii i odegra� rol� przyw�dcy, ko�czy zwykle w zak�adzie dla ob��kanych, chyba �e wykorzysta, dzi�ki woli, szcz�ciu i umiej�tno�ciom, ruch i chwil�, kt�re potrafi� zmieni� naturalny porz�dek rzeczy. Stalin by� takim cz�owiekiem. Ruchem by�a partia bolszewicka, chwil� - rozk�ad rosyjskiej monarchii. Po �mierci Stalina pojawi�a si� moda, by traktowa� go jako dewianta, lecz by�o to fa�szowaniem historii w spos�b r�wnie bezceremonialny, jak on to czyni�. Triumf Stalina nie by� dzie�em przypadku. Nikt z �yj�cych nie pasowa� lepiej do konspiracyjnych intryg, ideowych rytua��w, �wi�teczny obiad 8 listopada 1932 morderczego dogmatyzmu i nieludzkiej surowo�ci partii Lenina. Trudno znale�� pe�niejsz� syntez� cz�owieka i ruchu ni� idealne ma��e�stwo Stalina z bolszewizmem: on by� zwierciad�em jego cn�t i s�abo�ci.3 Nadia ubiera�a si� na przyj�cie i by�a tym podekscytowana. Jeszcze poprzedniego dnia, podczas defilady z okazji rocznicy rewolucji, cierpia�a straszliwe b�le g�owy, ale dzi� czu�a si� wspaniale. Podobnie jak prawdziwy Stalin, tak i prawdziwa Nadie�da Alli�ujewa r�ni�a si� od swego historycznego wizerunku. �By�a bardzo pi�kna, lecz nie mo�na tego zobaczy� na fotografiach" - wspomina� Artiom Siergiejew. Nie by�a �adna w potocznym znaczeniu tego s�owa. Kiedy si� u�miecha�a, jej oczy promieniowa�y uczciwo�ci� i szczero�ci�, ale by�a te� surowa, wynios�a, chora na ciele i umy�le. Jej ch��d zak��ca�y cyklicznie ataki histerii i depresji. By�a nieustannie zazdrosna. W przeciwie�stwie do Stalina, kt�ry mia� swoiste makabryczne poczucie humoru, nikt nie pami�ta dowcipu Nadii. By�a bolszewikiem, potrafi�a dzia�a� jako szpicel Stalina, denuncjuj�c przed nim wrog�w. Czy by�o to ma��e�stwo wilka i owcy, metafora stosunku Stalina do samej Rosji? Tylko o tyle, o ile by�o ma��e�stwem bolszewickim w ka�dym sensie tego s�owa, typowym dla szczeg�lnej kultury, kt�ra je zrodzi�a. Z innego punktu widzenia jednak mo�na je rozpatrywa� jako zwyczajn� tragedi� gru-bia�skiego pracoholika, kt�ry nie m�g� by� gorszym partnerem dla ego-centrycznej i niezr�wnowa�onej �ony. �ycie Stalina wydawa�o si� idealnym po��czeniem bolszewickiej polityki i szcz�cia rodzinnego. Pomimo okrutnej rozprawy z ch�opstwem i rosn�cej presji na przyw�dc�w, tamte czasy by�y beztrosk� idyll�, okresem niedzielnych spotka� na spokojnych daczach, radosnych obiad�w na Kremlu i d�ugich wakacji nad Morzem Czarnym, kt�re dzieci Stalina zapami�ta�y jako najszcz�liwsze w swoim �yciu. Z list�w Stalina wy�ania si� obraz trudnego, ale kochaj�cego si� ma��e�stwa: Cze��, Tatka [...] Tak bardzo za Tob� t�skni�, Tatoczka, jestem samotny jak uszata sowa - napisa� Stalin do Nadii, pos�uguj�c si� pieszczotliwym zdrobnieniem jej imienia, 21 czerwca 1930 roku. -Nie wyje�d�am z miasta z powodu obowi�zk�w. W�a�nie ko�cz� prac�, a jutro pojad� do dzieci [...]. Zatem do widzenia, nie zostawaj d�ugo, wracaj szybko do domu! Ca�uj� Ci�! Tw�j Iosif.4 Nadia by�a na kuracji w Karlsbadzie z powodu b�l�w g�owy. Stalin t�skni� za ni� i opiekowa� si� dzie�mi, tak jak ka�dy m��. Przy innej okazji ona napisa�a: Bardzo Ci� prosz�, uwa�aj na siebie! Ca�uj� Ci� nami�tnie, tak jak Ty mnie poca�owa�e�, kiedy si� �egnali�my! Twoja Nadia.5 Prolog Nie by� to �atwy zwi�zek. Oboje byli porywczy i dra�liwi: ich k��tnie zawsze mia�y dramatyczny przebieg. W 1926 roku Nadia zabra�a dzieci do Leningradu, m�wi�c, �e odchodzi. Ale Stalin ub�aga� j�, by wr�ci�a do domu. Tego rodzaju awantury nie nale�a�y do rzadko�ci, ale zdarza�y si� te� okresy czego� w rodzaju szcz�cia, chocia� w tym bolszewickim stadle trudno by si� doszuka� przytulnej domowej atmosfery. Stalin cz�sto zachowywa� si� agresywnie i wulgarnie, cho� zapewne to raczej jego rezerwa sprawia�a, �e trudno si� z nim �y�o. Nadia, dumna i surowa, bez przerwy chorowa�a. Towarzysze Stalina, tacy jak Mo�otow i Kaganowicz, uwa�ali, i� Nadia znalaz�a si� na granicy �szale�stwa", a jej rodzina przyznawa�a, �e by�a �czasem zwariowana i przewra�liwiona, ale w �y�ach wszystkich Alli�ujew�w p�ynie niespokojna cyga�ska krew". Oboje wydawali si� podobnie niezno�ni: samolubni, zimni, sk�onni do gwa�townych wybuch�w, chocia� jej brakowa�o okrucie�stwa i ob�udy. Zapewne byli zbyt podobni, aby by� szcz�liwi. Nie by�o to �idealne ma��e�stwo - powiedzia�a Polina Mo�otowa c�rce Stalina, Swiet�anie - ale kt�re ma��e�stwo takie jest?".6 Po 1929 roku zdarza�y si� cz�ste okresy roz��ki, poniewa� jesieni�, kiedy Nadia jeszcze studiowa�a, Stalin sp�dza� wakacje na po�udniu. Mimo to szcz�liwe chwile by�y wype�nione ciep�em i mi�o�ci�: tajni kurierzy kr��yli tam i z powrotem z listami, kt�re przychodzi�y tak cz�sto, �e przypomina�y e-maile. Nawet ci ascetyczni bolszewicy robili aluzje do seksu, czego przyk�adem mog� by� �nami�tne poca�unki", o kt�rych Nadia wspomnia�a w zacytowanym wy�ej li�cie. Uwielbiali swoje towarzystwo: on bardzo za ni� t�skni�, kiedy wyje�d�a�a, a ona te� t�skni�a za nim. Bez Ciebie jest strasznie nudno - pisa�a. - Przyjed� tu i b�dzie nam razem wspaniale.7 Martwili si� o Wasilija i Swiet�an�. Napisz cokolwiek o dzieciach - pisa� Stalin znad Morza Czarnego. Kiedy by�a daleko, donosi�: Dzieci s� grzeczne. Nie podoba mi si� nauczycielka, pozwala Wasi i Tolce [ich adoptowany syn Artiom] biega� od rana do nocy. Jestem pewien, �e Wa�ka zawali nauk�, a ja chcia�bym, �eby robili post�py w niemieckim. Nadia cz�sto do��cza�a do list�w dziecinne dopiski Swiet�any.8 Troszczyli si� nawzajem o swoje zdrowie jak ka�de inne ma��e�stwo. Kiedy Stalin by� w uzdrowisku Macesta w pobli�u Soczi, pisa�: Wzi��em ju� dwie k�piele i wezm� jeszcze dziesi�� [...]. My�l�, �e nast�pi powa�na poprawa. Jak Twoje zdrowie? - pyta�a. Mam szmery w p�ucach i kaszel - odpowiada�. Z�by przysparza�y mu nieustannych problem�w. Prosz�, wylecz z�by - upomina�a Nadia. Kiedy wyjecha�a na leczenie do Karlsbadu, zapytywa� troskliwie: Czy chodzisz do lekarzy? Napisz mi, co m�wi�! T�skni� za ni�, ale gdyby leczenie mia�o potrwa� d�u�ej, by� got�w to zrozumie�.9 �wi�teczny obiad 8 listopada 1932 Stalin nie lubi� zmienia� ubra� i nosi� letnie rzeczy a� do zimy, tote� Nadia zawsze niepokoi�a si� o niego: Posy�am Ci p�aszcz, poniewa� po wakacjach na po�udniu mo�esz si� zazi�bi�}0 On te� wysy�a� jej prezenty: Posy�am Ci troch� cytryn - napisa� z dum�. -B�d� Ci smakowa�y. Ten zapalony ogrodnik zajmowa� si� upraw� cytryn a� do �mierci.11 Plotkowali o przyjacio�ach i towarzyszach, kt�rych spotkali: S�ysza�am, �e Gorki przyjecha� do Soczi - pisa�a. -Mo�e Ci� odwiedzi; szkoda, �e mnie tam nie ma. Tak mi�o si� go s�ucha...u I, naturalnie, jako bolszewicka s�u�ebnica �yj�ca w wielkiej rodzinie palatyn�w i ich �on, by�a zaabsorbowana polityk� niemal tak samo jak m��, przekazuj�c mu, co powiedzieli jej Mo�otow lub Woroszy�ow.13 Posy�a�a mu ksi��ki, a on dzi�kowa�, ale utyskiwa�, �e kt�rej� brakuje. Szydzi�a ze wzmianek o nim w �bia�ej" literaturze emigracyjnej. Surowa i skromna Nadia nie obawia�a si� sama wydawa� polece�. Przebywaj�c na wakacjach, st