SIMON SEBAG MONTEFIORE

STALIN DWÓR CZERWONEGO CARA

PRZEKŁAD Maciej Antosiewicz
WARSZAWA
WYDAWNICTWO
Tytuł oryginału
STALIN The Court of the Red Tsar
Przekład Maciej Antosiewicz
Konsultacja Prof, dr hab. Paweł Wieczorkiewicz
Redakcja Elżbieta Derelkowska
Redakcja techniczna Urszula Rutkowska
Korekta Zespól
Wszystkie ilustracje pochodzą z wydania oryginalnego
WEIDENFELD & NICOLSON The Orion Publishing Group Ltd. 2003
Zdjęcie na okładce © David King
Dla Lily Bathsheby
Copyright © 2003 by Simon Sebag Montefiore All rights reserved
Copyright © 2004 for the Polish edition by Wydawnictwo MAGNUM Ltd. Copyright © 
2004 for the Polish translation by Wydawnictwo MAGNUM Ltd.
Wszystkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej publikacji nie może być 
reprodukowana,
zapisywana czy przekazywana w sposób mechaniczny, elektroniczny, fotograficzny
lub w jakiejkolwiek innej formie bez uprzedniej zgody właściciela praw.
Wydawnictwo MAGNUM sp. z o.o.
02-536 Warszawa, ul. Narbutta 25a
tel./fax 848-55-05, tel. 646-00-85
e-mail: magnum@it.com.pl www.wydawnictwo-magnum.com.pl
Wydawnictwo prowadzi księgarnię internetową i sprzedaż wysyłkową swoich książek.
Skład i łamanie - Artur Kłobuczar Studio komputerowe Wydawnictwa MAGNUM sp. z 
o.o.
Druk i oprawa - Drukarnia Naukowo-Techniczna S.A. ul. Mińska 65, 03-828 Warszawa
ISBN 83-89656-06-X
Spis treści
Spis ilustracji..............................X
Drzewo genealogiczne Stalina....................XIII
Mapy...............................xiv i xv
Wstęp i podziękowania........................XVII
Osoby.................................XXII
PROLOG. ŚWIĄTECZNY OBIAD 8 LISTOPADA 1932.............1
CZĘŚĆ PIERWSZA. TE CUDOWNE CZASY: STALIN I NADIA, 1878-1932
1. Gruzin i uczennica.............................. 23
2. Kremlowska rodzina............................. 37
3. Czarodziej................................... 43
4. Głód i sielanka: Stalin na daczy........................ 57
5. Wakacje i piekło: Politbiuro nad morzem.................. 70
6. Pociągi pełne zwłok: miłość, śmierć i histeria................ 81
7. Stalin intelektualista............................. 92
CZĘŚĆ DRUGA. WESELI KOMPANI: STALIN I Kirow, 1932-1934
8. Pogrzeb...................................103
9. Wszechpotężny wdowiec i jego kochająca rodzina:
bolszewicki książę Sergo..........................113
10. Gorzkie zwycięstwo: Kirow, spisek i XVII Zjazd.............123
11. Zabójstwo ulubieńca . . ..........................129
CZĘŚĆ TRZECIA. NA KRAWĘDZI: 1934-1936
12. „Zostałem sierotą": koneser pogrzebów..................143
VIII
Stalin
13. Potajemna przyjaźń: Róża z Nowgorodu.................155
14. Wzlot karła, upadek Casanovy.......................163
15. Car jedzie metrem .............................171
16. Dobierzcie sobie wspólników, przyciśnijcie więźniów: proces pokazowy. 179
CZĘŚĆ CZWARTA. CZYSTKA: Jeżow TRUCICIEL, 1937-1938
17. Kat: trucizna Berii i kielich Bucharina...................191
18. Sergo: śmierć „bolszewika doskonałego"..................204
19. Rzeź generałów, upadek Jagody i śmierć matki..............213
20. Krwawa łaźnia................................222
21. „Jeżowik" przy pracy i zabawie.......................230
22. Zakrwawione rękawy: wewnętrzny krąg morderców...........239
23. Życie społeczne pod terrorem: żony i dzieci palatynów..........249
CZĘŚĆ PIĄTA. CZYSTKA: POJAWIA SIĘ BERIA, 1938-1939
24. Żydówki Stalina i rodzina w niebezpieczeństwie.............259
25. Beria i zmęczenie oprawców........................267
26. Tragedia i zepsucie Jeżowów........................274
27. Zagłada rodziny Stalina: dziwna propozycja i gospodyni.........281
CZĘŚĆ SZÓSTA. „WIELKA GRA": HITLER I STALIN, 1939-1941
28. Dzielenie Europy: Mołotow, Ribbentrop i kwestia żydowska Stalina . . 295
29. Tragediażon ................................311
30. Koktajle Mołotowa: „wojna zimowa" i żona Kulika ...........321
31. Mołotow spotyka się z Hitlerem: groźby i złudzenia ...........332
32. Odliczanie: 22 czerwca 1941........................349
CZĘŚĆ SIÓDMA. WOJNA: NIEUDOLNY GENIUSZ, 1941-1942
33. Optymizm i załamanie...........................359
34. „Zajadły jak pies": Żdanow i oblężenie Leningradu ...........381
35. „Czy zdołacie utrzymać Moskwę?".....................391
36. Mołotow w Londynie, Mechlis na Krymie, Chruszczow w opałach .... 406
37. Churchill u Stalina: Marlborough i Wellington..............416
38. Stalingrad i Kaukaz: Beria i Kaganowicz na wojnie............422
CZĘŚĆ ÓSMA. WOJNA: TRIUMFUJĄCY GENIUSZ, 1942-1945
39. Stalingrad.................................. 433
40. Synowie i córki: dzieci Stalina i Politbiura na wojnie........... 444
41. Konkurs muzyczny Stalina......................... 455
42. Teheran: Roosevelt i Stalin ........................ 462
43. Rozzuchwalony zwycięzca: Jałta i Berlin ................. 479
Spis treści
IX
CZĘŚĆ DZIEWIĄTA. NIEBEZPIECZNA GRA O SUKCESJĘ, 1945-1949
44. Bomba....................................491
45. Beria: potentat, mąż, ojciec, kochanek, morderca, gwałciciel ......503
46. Noczżycialosifa Wissarionowicza: tyrania filmów i obiadów......513
47. Szansa Mołotowa: „Zrobiszwszystko,kiedyjesteśpijany!"........534
48. Żdanow dziedzicem i zakrwawiony dywan Abakumowa.........541
49. Niełaska Żukowa i grabieżcy Europy: imperialna elita..........548
50. „Podstawili ci go syjoniści!".........................562
51. Samotny stary człowiek na wakacjach...................567
52. Dwa dziwne zgony: żydowski aktor i przewidywany następca.......577
CZĘŚĆ DZIESIĄTA. SCHOROWANY TYGRYS, 1949-1953
53. Aresztowanie Poliny Mołotowej......................589
54. Morderstwo i małżeństwo: „sprawa leningradzka"............596
55. Mao, urodziny Stalina i wojna koreańska.................608
56. Pigmej i spisek lekarzy: bić, bić i jeszcze raz bić!..............617
57. Ślepe kocięta i hipopotamy: zniszczenie starej gwardii..........631
58. „Wykończyłem go!": pacjent i jego przerażeni lekarze..........644
Posłowie................................658
Przypisy................................665
Bibliografia: wybrane pozycje.....................746
Indeks osób..............................760
Spis ilustracji
XI
Spis ilustracji
Zdjęcie na okładce: Stalin z żoną Nadieżdą oraz Klim Woroszyłowz żoną 
Jekatieriną na wakacjach w Soczi ok. 1930 roku.
Strony 128-129: 1929-1934
Stalin całuje córkę Świetlane na wakacjach, początek lat trzydziestych.1
Nadia trzyma Swietłanę.1
Stalin i jego kierowca z przodu, Nadia z tyłu w jednej z kremlowskich limuzyn.2
Stalin i Nadia na beztroskich wakacjach nad Morzem Czarnym wraz z pracowitym 
Moło-towem i jego sprytną, namiętną żoną Poliną.3
Stalin wraca z ogrodu wiejskiego domu w Zubałowie pod Moskwą, niosąc na rękach 
Swietłanę.1
Stalin z Sergo Ordżonikidzem i przewodniczącym Rady Komisarzy Ludowych, 
Aleksiejem Rykowem, w czasie zjazdu partii w 1927 roku.2
Stalin wśród palatynów na zjeździe partii.2
Nadia na katafalku po swojej tragicznej śmierci.2
Pogrzeb Nadii.2
Stalin opuszcza Wielki Pałac Kremlowski z dwoma najbliższymi towarzyszami: Sergo 
Ordżonikidzem i Michaiłem Kalininem.4
Łazar Kaganowicz, zastępca Stalina w latach trzydziestych, prowadzi ekspedycję 
na syberyjską wieś w poszukiwaniu ukrytego przez chłopów zboża.2
Palatyni byli ze sobą tak blisko, że tworzyli rodzinę: „Wujaszek Awel" Jenukidze 
z Woro-szyłowem.2
Wakacje Stalina w 1933 roku: Stalin na biwaku z Woroszyłowem; w ogrodzie na 
swojej daczy w Soczi; na polowaniu z Budionnym, Woroszyłowem i ochroniarzem; 
Ławrientij Beria pomaga pielić chwasty; Stalin na wyprawie łowieckiej i 
rybackiej na Morzu Czarnym, zakończonej tajemniczą próbą zabójstwa.2
Mołotow, przewodniczący Rady Komisarzy Ludowych w latach trzydziestych, gra w 
tenisa z rodziną.2
Stalin rządził swoim imperium w sposób nieformalny: na daczy w Soczi.2
Strony 304-305: 1934-1941
Siergiej Kirow na wakacjach ze Stalinem i Swietłaną w Soczi.3 Stalin ze 
Swietłaną.3
Andriej Żdanow z wizytą u Stalina, prawdopodobnie na daczy w Zimnej Rzeczce.3
Dwór Czerwonego Cara w połowie lat trzydziestych.2
Kobiety Stalina.2
Stalin z palatynami i ich żonami w dawnej loży cesarskiej w Teatrze Wielkim.2
Stalin (wraz z Berią i Łakobą) odwiedza chorą matkę, Keke, na krótko przed jej 
śmiercią.3
Beria gości Woroszyłowa i Mikojana w Tyflisie na obchodach rocznicy urodzin 
Rustawe-lego w szczytowym momencie terroru, 1937.2
Jagoda, Kalinin, Stalin, Mołotow, Wyszynski i Beria.2
Marszałek Siemion Budionny pozuje z Kaganowiczem i Stalinem wśród przejętych 
kobiet.2
Beria i Jeżow - dwaj najbardziej zwyrodniali oprawcy na dworze Stalina.2
Jeżow i jego żona Jewgienia goszczą potężnego przyjaciela, Sergo Ordżonikidzego. 
Niebawem Jeżow pomógł Stalinowi zaszczuć go na śmierć.2
Stalin, Żdanow, Kaganowicz, Mikojan i Woroszyłow nad ciałem Ordżonikidzego.2
Jeżow i jego przyjaciel Nikita Chruszczow w towarzystwie Mołotowa, Kaganowicza, 
Stalina, Mikojana i Kalinina.2
Stalin i Mołotow piją herbatę z Gorkim.2
Poskriebyszow z Bronisławą, piękną i świetnie wykształconą lekarką, w której się 
zakochał, oraz z jej siostrą.5
Aleksandr Poskriebyszow, osobisty sekretarz Stalina przez większą część jego 
rządów.5
Generał Nikołaj Własik z synem Stalina, Jakowem, tuż przed wojną.3
Nastoletnia Swietłaną w pionierskiej chuście.'
Strony 464-465: 1941-1945
Stalin prowadzi wojnę w otoczeniu członków Politbiura i generałów.4 Stalin z 
Żukowem, Woroszyłowem i Bułganinem, 1945.4
Stalin jako arbiter Wielkiej Koalicji wygrywa Roosevelta przeciwko Churchillowi: 
Teheran, 1943.4
Churchill i Stalin w Jałcie, za nimi generał Własik.'' Na konferencji w 
Poczdamie Stalin pozuje z Churchillem i Trumanem.4 Wymiana zdań pomiędzy 
Woroszyłowem a Churchillem na konferencji w Teheranie.7 Beria i Mołotow oglądają 
ruiny Berlina w towarzystwie Krugłowa i Sierowa.8 Beria z rodziną, 1946."
Dom Berii w Moskwie, wybrany dla niego przez Stalina (obecnie ambasada 
Tunezji).s Dom nad rzeką Moskwą, zbudowany dla rządu na początku lat 
trzydziestych.8 Dom przy ulicy Granowskiego w pobliżu Kremla, gdzie młodzi 
palatyni mieszkali w pałacowych apartamentach."
Rezydencje Stalina: podmoskiewski dom w Kuncewie;" jego ulubiony przed wojną dom 
wypoczynkowy w Soczi;9 sklepiona sala jadalna, gdzie urządzał długie gruzińskie 
biesiady;9 jego specjalny basen.9 Powojenne domy Stalina: Zimna Rzeczka;8 
posiadłość milionera w Suchumi;8 i Muzeri."
Generał Wasilij Stalin: faworyzowany, niezrównoważony, okrutny i tchórzliwy.1 Po 
wojnie generał Wasilij Stalin przekonał generała Własika, by oddał mu swój 
piękny
dom niedaleko Kremla.8
Pod koniec wojny zmęczony, ale radosny Stalin siedzi pomiędzy dwoma rywalami, 
Malen-kowem i Żdanowem.2
r
XII Stalin
Strony 640-641: 1945-1953
Po zwycięstwie Stalin zachorował i doznał kilku lekkich ataków serca.3
12 sierpnia 1945 roku generalissimus Stalin prowadzi swoich palatynów na 
defiladę.8
Żdanow i szarlatan Trofim Łysenko.8
Zmęczony Stalin prowadzi Berię, Mikojana i Malenkowa na manifestację 
pierwszomajową; 1946.2
Stalin prowadzi kondukt na pogrzebie Kalinina w 1946 roku.2
Stalin, Woroszyłow i Kaganowicz idą za trumną Żdanowa.2
Pod koniec 1948 roku Stalin siedzi ze starymi towarzyszami, Kaganowiczem, 
Mołotowem i Woroszyłowem, gdy tymczasem młodsi knują przeciwko niemu spisek.2
Mikojan i inni u Stalina latem.3
Na uroczystości z okazji swoich siedemdziesiątych urodzin Stalin stoi na scenie 
w Teatrze Wielkim wraz z Mao Tse-tungiem i Chruszczowem.8
Ostatnie wakacje Stalina w 1952 roku: jego nowy dom w Nowym Afonie;8 pałac 
Likani, który należał niegdyś do brata cara Mikołaja II, wielkiego księcia 
Michała;8 dom nad jeziorem Rica, gdzie spędził kilka tygodni;8 zielone metalowe 
skrzynki z telefonami, ustawione przez ochroniarzy, aby Stalin mógł wezwać 
pomoc, jeśli poczuje się źle podczas codziennej przechadzki."
Kanapa w Kuncewie, na której Stalin zmarł 5 marca 1953 roku.8
Starzejący się, zdeterminowany Stalin obserwuje Malenkowa, który wygłasza główny 
referat na XIX Zjeździe w 1952 roku.4
Chruszczow, Bułganin, Kaganowicz, Mikojan, Beria, Malenkow, Mołotow i Woroszyłow 
przy trumnie Stalina.4
Stalin na zjeździe partii w 1927 roku: w kwiecie wieku.2
Reprodukowane fotografie pochodzą z następujących źródeł:
1. Kolekcja rodziny Alliłujewych
2. RGASPI
3. Kolekcja rodziny Własików
4. David King
5. Kolekcja rodziny Poskriebyszowów
6. Muzeum Stalina, Gori, Republika Gruzji
7. Kolekcja Hugh Lunghiego
8. Kolekcja własna autora
9. Victoria Ivleva-Yorke
o
.Sri
CO ^-i 00
N
t/5"
ad,
"t TJO
*o ca tt
CO ON ej? ON
OO .»«
1-1 B "-1
52
¦3 1°
lii
¦N I ? i 2 ^ *
iii
O M
¦¦„ Sili - 3 L? . co O ¦
O2 E O"g
co I
W N Q
ca ¦o i
"O O^
C3 *-<
C ^
I
E
N P
g
•III
"§ ?j -Si
« ON
O .—¦
S
leg
.S ° o ^¦§^
SZWECJA
Związek Radziecki
pod rządami Stalina
1929-1953
n Terytoria zdobyte w wojnie fińskiej 1940 roku
? Terytoria przyłączone w latach 1939-1940 w następstwie paktu Ribbentrop-
Mołotow
¦ Terytoria niemieckie i czeskie zaanektowane przez ZSRR w 1945 roku
, Zasięg inwazji niemieckiej styczeń-lipiec 1942 roku
• Gorki (Niżny Nowgorocl)
Kujbyszew (Samara)
ZWIĄZEK RADZIECKI
Morze Śródziemne
Teheran Wybrane miasta nazwane na cześć towarzyszy Stalina:
Molotow (Perm) Kujbyszew (Samara)
Zdanow (Mariupol) Woroszylowsk (Stawropol)
Kalinin (Twer) Stalingrad (Carycyn)
Woroszylowgrad (Ługańsk) Stalino (Juzowka)
Ordżonikidze (Wtadykaukaz) Stalinabad (Duszanbe)
Kirow (Wiatka) Kirowabad (Jelizawietpol) Gorki (Niżny Nowgorod)
# Grozny Ordżonikidze (Wtadykaukaz)
TUROA
Radziecki Kaukaz pod rządami Stalina 1929-1953
W///////// Zasięg ofensywy niemieckiej w listopadzie 1942 roku
Wstęp i podziękowania
Za pomoc w tym przedsięwzięciu jestem ogromnie wdzięczny wielu ludziom, od 
Moskwy i Sankt Petersburga do Suchumi, od Tbilisi do Buenos Aires i Rostowa nad 
Donem. Przystępując do pisania niniejszej książki, chciałem nakreślić portret 
Stalina, jego dwudziestu najważniejszych pala-tynów i ich rodzin, pokazać, jak 
rządzili i jak żyli w tej wyjątkowej epoce absolutnej władzy. Nie miała to być 
historia polityki zagranicznej i wewnętrznej, kampanii wojskowych, młodości czy 
walki z Trockim, lecz kronika jego dworu od ogłoszenia go Wodzem w 1929 roku aż 
do śmierci. Jest to zbiorowa biografia jego dworzan, studium na temat polityki, 
nieformalnej władzy i obyczajów. W jakimś sensie jest to również biografia 
samego Stalina ukazanego poprzez stosunki z towarzyszami: Wódz nigdy nie 
pozostaje poza sceną.
Postanowiłem wyjść poza tradycyjne przedstawienia Stalina jako „zagadki", 
„szaleńca" czy „diabolicznego geniusza", i jego towarzyszy jako „ludzi bez 
biografii", posępnych wąsatych pochlebców na czarno-białych fotografiach. 
Wykorzystując nowe dokumenty archiwalne, nie publikowane wspomnienia, wywiady i 
dobrze znane materiały, miałem nadzieję, że w ich świetle Stalin stanie się 
postacią bardziej zrozumiałą i żywą, choć nie mniej odpychającą. Uważam, że 
umieszczenie Stalina i jego oligarchów w ich szczególnym bolszewickim 
kontekście, jako członków wojskowo-re-ligijnego „zakonu kawalerów mieczowych", 
pozwoli wyjaśnić wiele kwestii. Stalin był osobowością wyjątkową, lecz wiele 
jego poglądów i cech, takich jak uzależnienie od terroru jako narzędzia 
politycznego, a także paranoję, można dostrzec również u jego towarzyszy. Był 
człowiekiem swojej epoki, podobnie jak jego palatyni.
XVIII
Stalin
Najsłynniejszymi z nich są zapewne Mołotow i Beria, wielu innych nie jest tak 
dobrze znanych. Jeżow i Zdanow dali nazwę całym epokom, a mimo to pozostają w 
cieniu. O niektórych, takich jak Mechlis, w ogóle mało kto słyszał. Mikojana 
powszechnie podziwiano, a Kaganowiczem pogardzano. Zewnętrznemu światu mogli 
ukazywać maskę, lecz naprawdę byli barwnymi, dynamicznymi postaciami. Dostęp do 
ich korespondencji, nawet do listów miłosnych, pozwoli wreszcie ukazać ich jako 
żywych ludzi.
Ich historia ma być zarazem przestrogą: spośród wielu wymienionych tutaj 
masowych morderców tylko Beria i Jeżow zostali osądzeni (i to nie za swoje 
prawdziwe zbrodnie). Nieuchronnie pojawia się pokusa, by winą za wszystkie 
zbrodnie obarczyć jednego człowieka, Stalina. Na Zachodzie występuje dzisiaj 
obsesja na tle kultu nikczemności: makabryczne, lecz jałowe współzawodnictwo 
pomiędzy Stalinem a Hitlerem pod względem liczby domniemanych ofiar, które w 
efekcie ma wyłonić „najstraszliwszego dyktatora świata". Jest to demonologia, a 
nie historia. Wskazuje na szaleńca jako sprawcę wszelkiego zła i nie mówi nam 
nic o niebezpieczeństwie utopijnych idei i systemów ani o odpowiedzialności 
jednostek.
Współczesna Rosja nie uporała się jeszcze ze swoją przeszłością: nie było 
odkupienia, co prawdopodobnie nadal rzuca cień na rozwój społeczeństwa 
obywatelskiego. Wielu Rosjan z pewnością nie podziękuje mi za szczere 
przedstawienie spraw, o których woleliby zapomnieć. A chociaż ta książka nie 
umniejsza ogromnej winy Stalina, może pozwoli rozwiać mit o jego wyłącznej 
odpowiedzialności, ukazując zbrodnie całego kierownictwa, a także jego 
cierpienia, ofiary, występki i przywileje.
Mam ogromny dług wdzięczności wobec wszystkich, którzy mi pomogli: do napisania 
tej książki nakłonił mnie Robert Conquest; przez cały czas był moim cierpliwym 
mentorem i doradcą. Jestem też niezwykle zobowiązany Robertowi Service'owi, 
profesorowi historii rosyjskiej na uniwersytecie w Oksfordzie, który służył mi 
swoją rozległą wiedzą i którego uwagi i poprawki okazały się bezcenne. W Rosji 
wziął mnie pod swoje skrzydła wybitny znawca stalinizmu, Oleg Chlewniuk z 
Państwowego Archiwum Federacji Rosyjskiej (GARF), który kierował moimi 
poszukiwaniami i pomagał mi przez cały czas. Miałem również to szczęście, że w 
sprawach NKWD/MGB mogłem liczyć na pomoc Nikity Piętrowa, wiceprzewodniczącego 
Moskiewskiego Ośrodka Badań Naukowych i najwybitniejszego dzisiaj w Rosji znawcy 
zagadnień związanych z działalnością tajnej policji. W sprawach wojskowych 
doradzali mi i pomagali, zarówno przy tłumaczeniach, jak i poszukiwaniach 
archiwalnych, profesor Oleg Rżeszewski i jego koledzy. W kwestiach 
dyplomatycznych bezcenna okazała się wiedza, doświadczenie i czarująca znajomość 
z Hugh Lunghim, który uczestniczył w konferencji
Wstęp i podziękowania
XIX
teherańskiej, jałtańskiej i poczdamskiej oraz w spotkaniach ze Stalinem w latach 
czterdziestych. Sir Martin Gilbert wspomagał mnie swoją wiedzą i kontaktami w 
Rosji. W sprawach gruzińskich moimi przewodnikami byli Zakro Megreliszwili, 
profesor Państwowego Uniwersytetu Języka i Kultury im. Ilji Czawczawadzego w 
Tbilisi, i Gela Czarkwiani. W sprawach abchaskich największej pomocy udzielił mi 
profesor Sława Łakoba z Suchumi. Wskazówek i pomysłów dostarczyły mi również 
następujące osoby: Geoffrey Hosking, profesor historii rosyjskiej na 
Uniwersytecie Londyńskim, Isabel de Mada-riaga, profesor studiów słowiańskich na 
Uniwersytecie Londyńskim, i Aleksandr Kamieński, profesor dawnej i współczesnej 
historii rosyjskiej na wydziale humanistycznym Rosyjskiego Uniwersytetu 
Państwowego w Moskwie. Roj Miedwiediew, Edward Radziński, Arkadij Waksberg i 
Łarisa Wasiliewna również pomagali mi i doradzali. Miałem wielkie szczęście, że 
spotkałem ich na swojej drodze, i mogę im jedynie pokornie podziękować; wszelka 
mądrość jest ich zasługą, wszystkie błędy obciążają mnie.
Wybrałem bardzo dobry moment, ponieważ otwarcie części Archiwum Prezydenckiego w 
Rosyjskim Państwowym Archiwum Historii Społecznej i Politycznej (RGASPI) w 1999 
roku oznaczało, iż mogłem wykorzystać mnóstwo nowych, fascynujących dokumentów i 
fotografii, w tym listów Stalina, jego towarzyszy i ich rodzin, dzięki czemu ta 
książka w ogóle powstała. Ponadto uzyskałem dostęp do nowych materiałów w 
Rosyjskim Państwowym Archiwum Wojskowym (RGWA) i Centralnym Archiwum 
Ministerstwa Obrony Federacji Rosyjskiej (CAMO RF) w Podolsku. Oleg Chlewniuk 
był moim przewodnikiem zarówno w RGASPI, jak i w GARF. Składam serdeczne 
podziękowania Łarisie Rogowej, kierowniczce sekcji w RGASPI, specjalistce od 
spuścizny Stalina i znakomitej interpretatorce jego charakteru pisma, która 
pomagała mi na każdym etapie pracy. Dziękuję również doktor Ludmile Gatagowej z 
Instytutu Historii Rosyjskiej. Ale przede wszystkim winien jestem podziękowania 
niezwykle utalentowanemu badaczowi z Wydziału Historii Rosyjskiego Uniwersytetu 
Państwowego, Galinie Babkowej, która pomagała mi zarówno przy tej książce, jak i 
przy Potiomkinie.
Miałem szczęście spotkać wielu świadków tamtych wydarzeń, a często uzyskać 
dostęp do papierów rodzinnych, w tym do nie opublikowanych dzienników ich ojców. 
Jestem za to niezmiernie wdzięczny Władimirowi Grigoriewowi, wiceministrowi 
prasy, telewizji i radia Federacji Rosyjskiej, właścicielowi wydawnictwa 
Wagrius; Galinie Udienkowej z RGASPI, która podzieliła się ze mną swymi 
unikalnymi kontaktami; Oldze Adamiszynie, która zaaranżowała kilka wywiadów; 
oraz Rosamond Richardson, która skontaktowała mnie z rodziną Alliłujewów i 
udostępniła swoje taśmy z wywiadami ze Świetlaną Alliłujewą. Kitty Stidworthy 
pozwoliła mi wykorzystać
XX
Stalin
nie opublikowane wspomnienia Wiery Trail o Jeżowie. Dziękuję doktor Lubię 
Winogradowej za wytrwałość, życzliwość, wyrozumiałość i cierpliwość przy 
organizowaniu wywiadów. Specjalne podziękowania należą się Alanowi Hirstowi i 
Louise Campbell, którzy skontaktowali mnie z rodziną Mołotowa. Generał lejtnant 
Stiepan Mikojan i jego córka Aszchen byli czarujący, gościnni i niezwykle 
pomocni. Swojego czasu i wspomnień użyczyły mi również następujące osoby: Kira 
Alliłujewa, Władimir Alliłujew (Redens), Natalia Andriejewna, Nikołaj Bajbakow, 
Nina Budionna, Julia Chruszczowa, Tania Litwinowa, Igor Malenkow, Wola 
Malenkowa, Sergo Mikojan, Iosif Minerwin (wnuk Kaganowicza), Staś Namin, 
Wiaczesław Nikonow (wnuk Mołotowa), Eteri Ordżonikidze, Marfa Pieszkowa, Natalia 
Poskriebyszowa, Leonid Redens, Natalia Rykowa, generał lejtnant Ar-tiom 
Sergiejew, Jurij Sołowiew, Oleg Trojanowski, Nadieżda Własik, Jurij Żdanow. 
Jestem wdzięczny Galinie Babkowej za zorganizowanie wywiadów z Tiną Egnataszwili 
i Gulią Dżugaszwili. Muszę też podziękować Markowi Fielderowi z Granada 
Productions, z którym miałem przyjemność pracować nad filmem dokumentalnym o 
Stalinie dla BBC. Dziękuję dyrektorowi i pracownikom Muzeum Kirowa w Sankt 
Petersburgu.
W Tbilisi profesor Megreliszwili zorganizował dla mnie wiele wywiadów, podzielił 
się wspomnieniami o swoim ojczymie, Szałwie Nucubidzem, i przedstawił mnie Mai 
Kawtaradze, która udostępniła nie opublikowane wspomnienia swego ojca. Niezwykle 
pomocni okazali się również: Nadia Diekanozowa, Alosza Mircchuława, Eka Rapawa i 
Nina Ruchadze. Dziękuję Lice Basilei, która towarzyszyła mi w pałacu Likani i 
Gori; Nino Gago-szidzemu i Irinie Dmetradze za wytrwałą pomoc, Nati Pataszwili 
za pomoc w tłumaczeniach i organizowaniu wywiadów; Zurabowi Karumidzemu i Liii 
Aburszwili, dyrektorowi Muzeum Stalina w Gori.
Za podróż do Abchazji muszę podziękować ambasadorowi JKM w Gruzji, Deborah 
Barnes Jones, Thadeusowi Boyle'emu z Misji Obserwacyjnej Narodów Zjednoczonych w 
Gruzji, abchaskiemu premierowi Anri Dżir-gonii. Podróż nie mogłaby dojść do 
skutku bez Victorii Iwlewej-Yorke. Dziękuję Saidzie Smirowi, dyrektorowi daczy 
Nowy Afon i innych rezydencji Stalina w Suchumi, Zimnej Rzeczce, nad jeziorem 
Rica, w Muzeri i Soczi. Dziękuję Evie Soldati za wywiad z Leopoldo Bravo i jego 
rodziną w Buenos Aires.
Dziękuję za gościnę podczas moich wizyt w Moskwie i gdzie indziej: Maszy 
Słonimej, która okazała się wnuczką Maksyma Litwinowa; Markowi i Rachel 
Polonskim, którzy zajmują mieszkanie marszałka Koniewa przy ulicy Granowskiego, 
gdzie rozegrało się wiele opisanych w książce wydarzeń; Ingebordze Dapkunaite, 
Davidowi Campbellowi, Tomowi Wilsono-wi w Moskwie; Oldze Polizzi i Juliette 
Drexter w Sankt Petersburgu.
Wstęp i podziękowania
XXI
Specjalne podziękowania należą się dwóm dociekliwym umysłom: mojemu ojcu, 
doktorowi Stephenowi Sebag-Montefioremu, który błyskotliwie zinterpretował 
psychologię Stalina, a wcześniej Potiomkina; i mojej matce, April Sebag-
Montefiore, za bezcenne rady z dziedziny lingwistyki i psychologii.
Muszę podziękować mojej agentce Georginie Capel; prezesowi wydawnictwa Orion, 
Anthony'emu Cheethamowi; mojemu wydawcy łonowi Trewinowi; lordowi i lady 
Weidenfeld. W mniejszym lub większym stopniu pomagali mi również: Andy 
Apostolou, Bernadette Cini, profesor Derek Beales, Wadim Beniatow, Michael 
Bloch, doktor David Brandenburger, Winston Churchill, Pavel Chinsky, doktor 
Sarah Davies, Ellen Dahren-dorf, Mark Franchetti, Lisa Fine, Siergiej 
Diegtjariew Foster, doktor Dan Healy, Yelena Durden-Smith, Lawan i Nino 
Gaczecziladze, profesor J. Arch Getty, Nata Gologre, Jon Halliday, Andrea Dee 
Harris, Mariana Haseldi-ne, Laurence Kelly, Dmitrij Chankin, Anne Applebaum, 
Joan Bright Astley, Maria Łobanowa, W.S. Łopatin, ambasador Republiki 
Gruzińskiej, i pani Teimuraz Mamacaszwili, Neil McKendrick, Catherine Merridale, 
księżna Tatiana Metternich, Edward Lucas, Charles i Patty Palmer-Tomkinson, 
Martin Poliakoff, profesor Richard Overy, David Pryce-Jones, Aleksandr 
Prozwierkin, Antony Beevor, Julia Turczaninowa i Ernst Gusinski, profesor E.A. 
Rees, Hugh Sebag-Montefiore, Fritz von der Schulenburg, profesor Boris Sokołów, 
lady Soames, Geja Sulkaniszwili, lord Thomas of Swynner-ton, hrabia Nikołaj 
Tołstoj, książę Grigorij Wasilczikow, doktor D.H. Watson, Adam Zamoyski. Wiele 
zawdzięczam mojej rosyjskiej opiekunce, Galinie Oleksiuk. Dziękuję Jane Birkett, 
mojej redaktorce, Johnowi Gilkesowi za mapy, Douglasowi Matthewsowi za indeks i 
Victorii Webb za heroiczną pracę konfrontowania dowodów.
Na koniec muszę serdecznie podziękować mojej żonie, Sancie Monte-fiore, nie 
tylko za przetłumaczenie z hiszpańskiego materiałów na temat Leopolda Bravo, ale 
przede wszystkim za to, że przez lata cierpliwie znosiła uciążliwą obecność 
Stalina w naszym życiu.
Osoby
Iosif Wissarionowicz Stalin, urodzony Dżugaszwili, znany jako „Soso" i „Koba". 
Przywódca partii bolszewickiej w latach 1922-1953, przewodniczący Rady Komisarzy 
Ludowych i premier w latach 1941-1953. Marszałek. Generalissimus.
RODZINA
Keke Dżugaszwili, matka Stalina
Kato Swanidze, pierwsza żona Stalina
Jakow Dżugaszwili, syn Stalina i Kato Swanidze. Wzięty do niewoli przez
Niemców
Nadia Alliłujewa, druga żona Stalina Wasilij Stalin, syn Stalina i Nadii 
Alliłujewej, pilot, generał Swietłana Stalina, znana jako Alliłujewa, córka 
Stalina i Nadii Artiom Siergiejew, adoptowany syn Stalina i Nadii Siergiej 
Alliłujew, ojciec Nadii Olga Ałliłujewa, matka Nadii
Pawieł Alliłujew, brat Nadii, komisarz Armii Czerwonej Żenią Alliłujewa, żona 
Pawła, aktorka, matka Kiry Alosza Swanidze, brat Kato, szwagier Stalina
Maria Swanidze, żona Aloszy, gruzińska Żydówka, śpiewaczka operowa Stanisław 
Redens, szwagier Nadii, czekista Anna Redens, żona Stanisława, starsza siostra 
Nadii
Osoby
XXIII
SOJUSZNICY
Wiktor Abakumow, szef Smiersza, minister bezpieczeństwa państwowego
Andriej Andriejew, członek Politbiura, sekretarz KC
Dora Chazan, żona Andriejewa, najlepsza przyjaciółka Nadii, wicekomi-sarz 
przemysłu tekstylnego, matka Nataszy Andriejewej
Ławrientij Beria, „Wujaszek Lara", szef NKWD, członek Politbiura odpowiedzialny 
za program atomowy
Nina Beria, żona Ławrientija, naukowiec, Stalin traktował ją „jak córkę"
Sergo Beria, syn Ławrientija i Niny
Marfa Pieszkowa Beria, żona Sergo, wnuczka Gorkiego
Siemion Budionny, kawalerzysta, marszałek, członek „grupy carycyńskiej"
Nikołaj Bułganin, „Hydraulik", czekista, burmistrz Moskwy, członek Politbiura, 
minister obrony, przewidywany następca Stalina
Nikita Chruszczow, pierwszy sekretarz w Moskwie, później na Ukrainie, członek 
Politbiura
Kandid Czarkwiani, szef partii gruzińskiej i powiernik Stalina
Siemion Ignatiew, minister bezpieczeństwa państwowego, aranżer „spisku lekarzy"
Gienrich Jagoda, szef NKWD, Żyd, zakochany w Timoszy Gorkiej
Awel Jenukidze, „Wujaszek Awel", sekretarz Centralnego Komitetu Wykonawczego, 
Gruzin, bon vivant, ojciec chrzestny Nadii
Nikołaj Jeżow, „Jeżowik" lub „Kola", szef NKWD
Jewgienia Jeżowa, żona Nikołaja, Żydówka
Łazar Kaganowicz, „Żelazny Łazar" i „Lokomotywa", stary bolszewik, zastępca 
Stalina na początku lat trzydziestych, ludowy komisarz transportu, członek 
Politbiura
Michaił Kalinin, „Ojczulek", chłopo-robotnik
Siergiej Kirow, szef partii w Leningradzie, sekretarz KC, członek Politbiura i 
bliski przyjaciel Stalina
Walerian Kujbyszew, ekonomista i poeta, członek Politbiura
Aleksiej Kuzniecow, zastępca Żdanowa w Leningradzie, po II wojnie światowej 
sekretarz KC i „opiekun" MGB, przewidywany następca Stalina na stanowisku 
sekretarza generalnego
Nestor Łakoba, szef partii w Abchazji
Gieorgij Malenkow, „Melania", sekretarz KC i członek Politbiura związany z Berią
Lew Mechlis, „Ponury Demon" i „Rekin", sekretarz Stalina, redaktor naczelny 
„Prawdy", szef Zarządu Politycznego Armii Czerwonej
Akaki Mgeładze, szef partii w Abchazji, później w Gruzji, Stalin nazywał go 
„towarzyszem Wilkiem"
XXIV
Stalin
Anastas Mikojan, stary bolszewik armeński, członek Politbiura, ludowy komisarz 
handlu i zaopatrzenia
Wiaczesław Mołotow, znany jako „Kamienny Zadek" i „nasz Wiacze", członek 
Politbiura, przewodniczący Rady Komisarzy Ludowych, ludowy komisarz spraw 
zagranicznych
Polina Mołotowa z d. Karpowska, pseudonim „Żemczużyna", ludowy komisarz 
rybołówstwa
Grigorij Ordżonikidze, „Sergo" i „Przydupnik Stalina", członek Politbiura, 
ludowy komisarz przemysłu ciężkiego
Karl Pauker, były fryzjer z Opery Budapeszteńskiej, szef ochrony Stalina
Aleksandr Poskriebyszow, były felczer, szef gabinetu Stalina
Bronka Mietallikowa Poskriebyszowa, żona Aleksandra, lekarz, Żydówka
Michaił Riumin, „Mały Misza", „Pigmej", wiceminister bezpieczeństwa państwowego, 
kierował śledztwem w sprawie „spisku lekarzy"
Nikołaj Własik, szef ochrony Stalina
Klimient Woroszyłow, marszałek, członek Politbiura, ludowy komisarz obrony, 
weteran spod Carycyna
Jekatierina Woroszyłowa, żona Klimienta, Żydówka
Nikołaj Wozniesienski, ekonomista, członek Politbiura, wicepremier, kandydat 
Stalina na premiera
Andriej Żdanow, „Pianista", członek Politbiura, szef partii w Leningradzie, 
sekretarz KC, kurator marynarki wojennej, przyjaciel Stalina i jego przewidywany 
następca
Jurij Żdanow, syn Andriej a, szef Wydziału Nauki KC, mąż Świetlany Sta-linej
MARSZAŁKOWIE
Grigorij Kulik, dowódca artylerii, kobieciarz i nieudacznik, weteran spod
Carycyna
Boris Szaposznikow, szef sztabu, ulubieniec Stalina Siemion Timoszenko, 
zwycięzca w wojnie z Finlandią, ludowy komisarz
obrony, weteran spod Carycyna; jego córka poślubiła Wasilija Stalina Aleksandr 
Wasilewski, szef sztabu, syn popa Gieorgij Żukow, zastępca wodza naczelnego, 
najlepszy z dowódców Stalina
WROGOWIE I DAWNI SOJUSZNICY
Nikołaj Bucharin, „ulubieniec partii", „Bucharczyk", teoretyk, członek 
Politbiura, współpracownik Stalina w latach 1925-1929, przyjaciel Nadii,
Osoby
XXV
zwolennik „odchylenia prawicowego", główny oskarżony w ostatnim procesie 
pokazowym
Lew Kamieniew, członek Politbiura, zwolennik „odchylenia lewicowego", pokonał 
Trockiego wraz ze Stalinem, z którym współrządził w latach 1924-1925, Żyd. 
Oskarżony w pierwszym procesie pokazowym
Aleksiej Ryków, „Rykwódka", członek Politbiura, związany z „odchyleniem 
prawicowym", przewodniczący Rady Komisarzy Ludowych. Oskarżony w ostatnim 
procesie pokazowym
Lew Trocki, geniusz rewolucji, Żyd, ludowy komisarz spraw wojskowych i twórca 
Armii Czerwonej, „operetkowy dowódca" według określenia Stalina
Grigorij Zinowiew, członek Politbiura, związany z „odchyleniem lewicowym", szef 
partii w Leningradzie, Żyd. Współrządził wraz ze Stalinem i Kamieniewem w latach 
1924-1925. Oskarżony w pierwszym procesie pokazowym
„INŻYNIEROWIE LUDZKICH DUSZ"
Anna Achmatowa, poetka, „zakonnica-nierządnica", jak nazywał ją Żdanow Isaak 
Babel, autor Armii Konnej, przyjaciel Eisensteina i Mandelsztama Diemian Biedny, 
„proletariacki poeta" Michaił Bułhakow, powieściopisarz i dramaturg, Stalin 
widział jego Dni
Turbinów piętnaście razy Ilia Erenburg, pisarz
Siergiej Eisenstein, najwybitniejszy radziecki reżyser filmowy Maksim Gorki, 
najsłynniejszy pisarz radziecki związany ze Stalinem Iwan Kozłowski, nadworny 
śpiewak Stalina Osip Mandelsztam, poeta
Boris Pasternak, poeta, „marzyciel" według określenia Stalina Konstantin 
Simonow, poeta i powieściopisarz, przyjaciel Wasilija Stalina,
ulubieniec Stalina Michaił Szołochow, pisarz, piewca kozaczyzny i kolektywizacji
PROLOG
Świąteczny obiad 8 listopada 1932
Około siódmej wieczorem 8 listopada 1932 roku Nadieżda Alliłujewa Stalina, 
trzydziestojednoletnia kobieta o owalnej twarzy i brązowych oczach, żona 
sekretarza generalnego partii bolszewickiej, ubierała się na doroczne huczne 
przyjęcie z okazji piętnastej rocznicy rewolucji. Nadia, pruderyjna, poważna, 
lecz wrażliwa, szczyciła się swoją „bolszewicką skromnością", której dawała 
wyraz, nosząc najprostsze sukienki z wykładanymi kołnierzykami, okrywając 
ramiona szalem i nie stosując makijażu. Ale tego wieczoru postarała się 
specjalnie. W ponurym mieszkaniu Stalina w dwukondygna-cyjnym, 
siedemnastowiecznym Pałacu Uciesznym, nazwanym tak, ponieważ niegdyś mieściły 
się tam garderoby carskich aktorów i teatr, zawirowała przed swą siostrą Anną w 
długiej, modnej czarnej sukni, wyhaftowanej w czerwone róże, specjalnie 
sprowadzonej na tę okazję z Berlina. Ten jeden raz pozwoliła sobie również na 
„stylową fryzurę" zamiast zwykłego surowego koka. We włosy wpięła zalotnie 
herbacianą różę.
Przyjęcie, w którym brali udział wszyscy bolszewiccy palatyni, tacy jak 
przewodniczący Rady Komisarzy Ludowych Mołotow, i jego szczupła, błyskotliwa i 
kokieteryjna żona Polina, najlepsza przyjaciółka Nadii, wydawał co roku ludowy 
komisarz obrony Woroszyłow, mieszkający w długim, wąskim budynku koszar Gwardii 
Konnej, kilka kroków od Uciesznego. W małym, intymnym światku bolszewickiej 
elity te proste, wesołe biesiady kończyły się zwykle w ten sposób, że palatyni i 
ich żony tańczyli kozaka i śpiewali melancholijne gruzińskie pieśni. Ale tego 
wieczoru przyjęcie nie skończyło się jak zwykle.
W tym samym czasie, zaledwie kilkaset metrów dalej na wschód, w pobliżu 
Mauzoleum Lenina i placu Czerwonego, w swoim gabinecie na pierwszym piętrze 
trójkątnego osiemnastowiecznego Pałacu Żółtego, Iosif Stalin,
Prolog
sekretarz generalny partii bolszewickiej i przywódca Związku Radzieckiego, 
pięćdziesięciotrzyletni, o dwadzieścia dwa lata starszy od Nadii, ojciec jej 
dwojga dzieci, rozmawiał ze swym zaufanym czekistą. Gienrich Jagoda, zastępca 
przewodniczącego GPU*, syn żydowskiego jubilera z Niżnego Nowgorodu, niski 
mężczyzna z twarzą fretki, „hitlerowskim wąsikiem" i słabością do orchidei, 
niemieckiej pornografii i literackich przyjaźni, poinformował Stalina o nowych 
spiskach, jakie zawiązano przeciwko niemu w partii, i o pogłębiających się 
niepokojach na wsi.
Stalin, któremu towarzyszył czterdziestodwuletni Mołotow i 
czterdziestopięcioletni Walerian Kujbyszew, ekonomista o wyglądzie szalonego 
poety, z potarganymi włosami oraz namiętnością do alkoholu, kobiet i pisania 
wierszy, zarządził aresztowanie opozycjonistów. Napięcie ostatnich miesięcy było 
przytłaczające, ponieważ Stalin obawiał się utraty Ukrainy, która pogrążała się 
w otchłani głodu i chaosu. Kiedy o 19.05 Jagoda wyszedł, pozostali zaczęli 
rozmawiać o konieczności „przetrącenia kręgosłupa" chłopstwu, bez względu na 
liczbę ofiar tej największej w dziejach wywołanej przez człowieka klęski głodu. 
Byli zdecydowani wykorzystać zyski ze sprzedaży zboża do sfinansowania 
gigantycznego planu przekształcenia Rosji w nowoczesną potęgę przemysłową. Ale 
tej nocy tragedia rozegrała się bliżej: Stalin miał stanąć w obliczu najbardziej 
bolesnego i tajemniczego dramatu osobistego w całej swojej karierze. 
Rozpamiętywał go do końca swoich dni.
O 20.05 Stalin, ubrany w swoją partyjną bluzę, workowate spodnie, miękkie 
skórzane buty, stary wojskowy szynel i futrzaną czapkę z nausznikami, w 
towarzystwie innych palatynów zszedł po schodach i udał się na przyjęcie przez 
ośnieżone alejki i place średniowiecznej twierdzy o czerwonych murach. Jego lewa 
ręka była nieco krótsza od prawej, choć rzucało się to w oczy znacznie mniej niż 
później, kiedy się zestarzał. Zwykle palił papierosa lub ćmił fajkę. Miał 
krótkie, gęste włosy, wciąż ciemne, ale z pierwszymi pasmami siwizny. Biła od 
niego siła człowieka gór Kaukazu. Kocie oczy były koloru miodu, lecz w gniewie 
płonęły wilczym żółtym blaskiem. Dzieci uważały, że jego wąsy są kłujące i 
śmierdzą dymem tytoniowym,
Radziecka tajna policja nosiła początkowo nazwę Nadzwyczajnej Komisji do Walki z 
Kontrrewolucją i Sabotażem, w skrócie CzK. W1922 roku przemianowano ją na 
Państwowy Zarząd Polityczny (GPU), a później na Zjednoczone GPU (OGPU). W 1934 
roku została podporządkowana Ludowemu Komisariatowi Spraw Wewnętrznych (NKWD). 
Funkcjonariuszy tajnej policji nadal jednak nazywano „czekistami", a samą 
policję „Organami". Przejściowo w roku 1941 i następnie w roku 1943 powstał 
odrębny Ludowy Komisariat Bezpieczeństwa Państwowego (NKGB), przekształcony w 
1946 roku w ministerstwo. Od 1954 do 1991 roku nosił on nazwę Komitetu 
Bezpieczeństwa Państwowego (KGB).
Świąteczny obiad 8 listopada 1932
ale Mołotow i wielbicielki Wodza utrzymywały, że Stalin wciąż jest atrakcyjny 
dla kobiet, z którymi nieśmiało i niezręcznie flirtował.1
Tego niskiego, krępego mężczyzny, który poruszał się niezgrabnym, lecz 
energicznym krokiem (naśladowanym chętnie przez aktorów Teatru Wielkiego, 
grających carów), i zwracał się cicho do Mołotowa z ciężkim gruzińskim akcentem, 
strzegł zazwyczaj jeden lub dwóch ochroniarzy. Palatyni spacerowali po Moskwie 
prawie bez obstawy. Pewnej nocy, kiedy Mołotow i Stalin szli podczas śnieżycy do 
domu bez żadnej ochrony, na placu Maneżowym zaczepił ich żebrak. Stalin dał mu 
dziesięć rubli, a rozczarowany włóczęga krzyknął: „Ty cholerny burżuju!".
„Kto potrafi zrozumieć nasz naród?" - zadumał się Stalin. Pomimo zamachów na 
radzieckich dygnitarzy (wliczając w to zamach na życie Lenina w 1918 roku) pod 
tym względem panowała niefrasobliwość, aż do zabójstwa radzieckiego ambasadora w 
Polsce w czerwcu 1927 roku, kiedy wzmocniono nieco ochronę. W 1930 roku 
Politbiuro postanowiło „zabronić towarzyszowi Stalinowi chodzenia po mieście 
pieszo". Mimo to Stalin odbywał swoje spacery przez kilka następnych lat. Był to 
złoty wiek, który za kilka godzin miał się zakończyć tragicznym zgonem, jeśli 
nie morderstwem.2
Stalin słynął już z nieprzeniknionej tajemniczości i skromności, symbolizowanej 
przez fajkę, którą pykał ostentacyjnie jak stary wieśniak. Wbrew pogardliwej 
opinii Trockiego, który nazwał go bezbarwną, biurokratyczną miernotą, prawdziwy 
Stalin był energicznym i egzaltowanym megalomanem, wyjątkowym pod każdym 
względem.
Pod pozornym spokojem czaiły się śmiertelne wiry ambicji, gniewu i 
rozgoryczenia. Zdolny zarówno do działania z chłodną kalkulacją, jak i do 
ryzykownych zagrywek, wydawał się zamknięty w chłodnej powłoce stalowego 
pancerza, ale jego czułki były niezwykle wrażliwe, a gwałtowny gruziński 
temperament przejawiał się czasem w sposób tak niekontrolowany, że pewnego razu 
prawie zrujnował sobie karierę, obrzucając wyzwiskami Krupską, żonę Lenina. Był 
neurotykiem o porywczym, wybuchowym temperamencie narażonego na ciągły stres 
aktora, który odgrywa własny dramat - a którego następca, Chruszczow, nazwał 
licediejem, człowiekiem o wielu twarzach. Łazar Kaganowicz, jeden z jego 
najbliższych towarzyszy przez ponad trzydzieści lat, również udający się na 
przyjęcie, pozostawił najlepszy opis tej „wyjątkowej osobowości": był różnym 
człowiekiem przy różnych okazjach [...]. Znałem co najmniej pięciu lub sześciu 
Stalinów.
Otwarte archiwa i wiele udostępnionych od niedawna źródeł ukazują jednak Stalina 
w świetle pełniejszym niż kiedykolwiek przedtem: nie wystarczy już opisywać go 
jako „zagadkę". Obecnie wiemy, jak mówił (nieustannie
Prolog
0 sobie, często z uderzającą szczerością), jak pisał notatki i listy, co jadł, 
śpiewał i czytał. Umieszczony na tle rozrastającego się bolszewickiego 
kierownictwa, w otoczeniu zupełnie wyjątkowym, staje się postacią realną. 
Człowiek ukryty pod pancerzem był niezwykle inteligentnym i utalentowanym 
politykiem, który miał świadomość własnej doniosłej roli historycznej; 
niespokojnym intelektualistą, który namiętnie czytał książki historyczne
1 literaturę piękną; nerwowym hipochondrykiem cierpiącym na chroniczne zapalenie 
migdałków, łuszczycę i bóle reumatyczne z powodu zdeformowanej ręki i zimna 
syberyjskiego zesłania. Ten gadatliwy, towarzyski, obdarzony ładnym głosem, a 
jednocześnie samotny i nieszczęśliwy człowiek niszczył każdą miłość i każdą 
przyjaźń w swoim życiu, poświęcając szczęście osobiste dla politycznej 
konieczności i ludożerczej paranoi. Okaleczony emocjonalnie na skutek ciężkiego 
dzieciństwa i niezwykle chłodny w usposobieniu, próbował być kochającym ojcem i 
mężem, ale zatruwał każde źródło uczucia. Nostalgiczny miłośnik róż i mimoz, 
wierzył, że rozwiązaniem wszystkich ludzkich problemów jest śmierć i był opętany 
obsesją egzekucji. Ateista - zawdzięczał wszystko popom i postrzegał świat w 
kategoriach grzechu i odkupienia, a mimo to od wczesnej młodości był 
„zdeklarowanym marksistowskim fanatykiem". Jego fanatyzm był „na wpół islamski", 
jego mesjanistyczny egoizm bezgraniczny. Przejął imperialne posłannictwo Rosjan, 
a mimo to w głębi duszy pozostał Gruzinem niosącym zemstę przodków na północ, do 
Moskwy.
Wielu mężów stanu przejawia cezariański nawyk podziwiania własnych posągów na 
scenie świata, ale u Stalina ta skłonność szła znacznie dalej. Jego adoptowany 
syn, Artiom Siergiejew, wspominał, jak Stalin zwymyślał swego syna Wasilija za 
to, że wykorzystuje nazwisko ojca.
- Ale ja też jestem Stalinem - powiedział Wasilij.
- Nie, nie jesteś - odparł Stalin. - Ty nie jesteś Stalinem i ja nie jestem 
Stalinem. Stalin to władza radziecka. Stalin jest tym, czym jest w gazetach i na 
portretach, a nie tobą czy nawet mną!
Stalin sam siebie stworzył. Człowiek, który wymyśla sobie nazwisko, pochodzenie, 
narodowość, wykształcenie i całą przeszłość, aby zmienić bieg historii i odegrać 
rolę przywódcy, kończy zwykle w zakładzie dla obłąkanych, chyba że wykorzysta, 
dzięki woli, szczęściu i umiejętnościom, ruch i chwilę, które potrafią zmienić 
naturalny porządek rzeczy. Stalin był takim człowiekiem. Ruchem była partia 
bolszewicka, chwilą - rozkład rosyjskiej monarchii. Po śmierci Stalina pojawiła 
się moda, by traktować go jako dewianta, lecz było to fałszowaniem historii w 
sposób równie bezceremonialny, jak on to czynił. Triumf Stalina nie był dziełem 
przypadku. Nikt z żyjących nie pasował lepiej do konspiracyjnych intryg, 
ideowych rytuałów,
Świąteczny obiad 8 listopada 1932
morderczego dogmatyzmu i nieludzkiej surowości partii Lenina. Trudno znaleźć 
pełniejszą syntezę człowieka i ruchu niż idealne małżeństwo Stalina z 
bolszewizmem: on był zwierciadłem jego cnót i słabości.3
Nadia ubierała się na przyjęcie i była tym podekscytowana. Jeszcze poprzedniego 
dnia, podczas defilady z okazji rocznicy rewolucji, cierpiała straszliwe bóle 
głowy, ale dziś czuła się wspaniale. Podobnie jak prawdziwy Stalin, tak i 
prawdziwa Nadieżda Alliłujewa różniła się od swego historycznego wizerunku. 
„Była bardzo piękna, lecz nie można tego zobaczyć na fotografiach" - wspominał 
Artiom Siergiejew. Nie była ładna w potocznym znaczeniu tego słowa. Kiedy się 
uśmiechała, jej oczy promieniowały uczciwością i szczerością, ale była też 
surowa, wyniosła, chora na ciele i umyśle. Jej chłód zakłócały cyklicznie ataki 
histerii i depresji. Była nieustannie zazdrosna. W przeciwieństwie do Stalina, 
który miał swoiste makabryczne poczucie humoru, nikt nie pamięta dowcipu Nadii. 
Była bolszewikiem, potrafiła działać jako szpicel Stalina, denuncjując przed nim 
wrogów. Czy było to małżeństwo wilka i owcy, metafora stosunku Stalina do samej 
Rosji? Tylko o tyle, o ile było małżeństwem bolszewickim w każdym sensie tego 
słowa, typowym dla szczególnej kultury, która je zrodziła. Z innego punktu 
widzenia jednak można je rozpatrywać jako zwyczajną tragedię gru-biańskiego 
pracoholika, który nie mógł być gorszym partnerem dla ego-centrycznej i 
niezrównoważonej żony.
Życie Stalina wydawało się idealnym połączeniem bolszewickiej polityki i 
szczęścia rodzinnego. Pomimo okrutnej rozprawy z chłopstwem i rosnącej presji na 
przywódców, tamte czasy były beztroską idyllą, okresem niedzielnych spotkań na 
spokojnych daczach, radosnych obiadów na Kremlu i długich wakacji nad Morzem 
Czarnym, które dzieci Stalina zapamiętały jako najszczęśliwsze w swoim życiu. Z 
listów Stalina wyłania się obraz trudnego, ale kochającego się małżeństwa:
Cześć, Tatka [...] Tak bardzo za Tobą tęsknię, Tatoczka, jestem samotny jak 
uszata sowa - napisał Stalin do Nadii, posługując się pieszczotliwym 
zdrobnieniem jej imienia, 21 czerwca 1930 roku. -Nie wyjeżdżam z miasta z powodu 
obowiązków. Właśnie kończę pracę, a jutro pojadę do dzieci [...]. Zatem do 
widzenia, nie zostawaj długo, wracaj szybko do domu! Całuję Cię! Twój Iosif.4 
Nadia była na kuracji w Karlsbadzie z powodu bólów głowy. Stalin tęsknił za nią 
i opiekował się dziećmi, tak jak każdy mąż. Przy innej okazji ona napisała: 
Bardzo Cię proszę, uważaj na siebie! Całuję Cię namiętnie, tak jak Ty mnie 
pocałowałeś, kiedy się żegnaliśmy! Twoja Nadia.5
Prolog
Nie był to łatwy związek. Oboje byli porywczy i drażliwi: ich kłótnie zawsze 
miały dramatyczny przebieg. W 1926 roku Nadia zabrała dzieci do Leningradu, 
mówiąc, że odchodzi. Ale Stalin ubłagał ją, by wróciła do domu. Tego rodzaju 
awantury nie należały do rzadkości, ale zdarzały się też okresy czegoś w rodzaju 
szczęścia, chociaż w tym bolszewickim stadle trudno by się doszukać przytulnej 
domowej atmosfery. Stalin często zachowywał się agresywnie i wulgarnie, choć 
zapewne to raczej jego rezerwa sprawiała, że trudno się z nim żyło. Nadia, dumna 
i surowa, bez przerwy chorowała. Towarzysze Stalina, tacy jak Mołotow i 
Kaganowicz, uważali, iż Nadia znalazła się na granicy „szaleństwa", a jej 
rodzina przyznawała, że była „czasem zwariowana i przewrażliwiona, ale w żyłach 
wszystkich Alliłujewów płynie niespokojna cygańska krew". Oboje wydawali się 
podobnie nieznośni: samolubni, zimni, skłonni do gwałtownych wybuchów, chociaż 
jej brakowało okrucieństwa i obłudy. Zapewne byli zbyt podobni, aby być 
szczęśliwi. Nie było to „idealne małżeństwo - powiedziała Polina Mołotowa córce 
Stalina, Swietłanie - ale które małżeństwo takie jest?".6
Po 1929 roku zdarzały się częste okresy rozłąki, ponieważ jesienią, kiedy Nadia 
jeszcze studiowała, Stalin spędzał wakacje na południu. Mimo to szczęśliwe 
chwile były wypełnione ciepłem i miłością: tajni kurierzy krążyli tam i z 
powrotem z listami, które przychodziły tak często, że przypominały e-maile. 
Nawet ci ascetyczni bolszewicy robili aluzje do seksu, czego przykładem mogą być 
„namiętne pocałunki", o których Nadia wspomniała w zacytowanym wyżej liście. 
Uwielbiali swoje towarzystwo: on bardzo za nią tęsknił, kiedy wyjeżdżała, a ona 
też tęskniła za nim. Bez Ciebie jest strasznie nudno - pisała. - Przyjedź tu i 
będzie nam razem wspaniale.7
Martwili się o Wasilija i Swietłanę. Napisz cokolwiek o dzieciach - pisał Stalin 
znad Morza Czarnego. Kiedy była daleko, donosił: Dzieci są grzeczne. Nie podoba 
mi się nauczycielka, pozwala Wasi i Tolce [ich adoptowany syn Artiom] biegać od 
rana do nocy. Jestem pewien, że Waśka zawali naukę, a ja chciałbym, żeby robili 
postępy w niemieckim. Nadia często dołączała do listów dziecinne dopiski 
Swietłany.8 Troszczyli się nawzajem o swoje zdrowie jak każde inne małżeństwo. 
Kiedy Stalin był w uzdrowisku Macesta w pobliżu Soczi, pisał: Wziąłem już dwie 
kąpiele i wezmę jeszcze dziesięć [...]. Myślę, że nastąpi poważna poprawa.
Jak Twoje zdrowie? - pytała.
Mam szmery w płucach i kaszel - odpowiadał. Zęby przysparzały mu nieustannych 
problemów.
Proszę, wylecz zęby - upominała Nadia. Kiedy wyjechała na leczenie do Karlsbadu, 
zapytywał troskliwie: Czy chodzisz do lekarzy? Napisz mi, co mówią! Tęsknił za 
nią, ale gdyby leczenie miało potrwać dłużej, był gotów to zrozumieć.9
Świąteczny obiad 8 listopada 1932
Stalin nie lubił zmieniać ubrań i nosił letnie rzeczy aż do zimy, toteż Nadia 
zawsze niepokoiła się o niego: Posyłam Ci płaszcz, ponieważ po wakacjach na 
południu możesz się zaziębić}0 On też wysyłał jej prezenty: Posyłam Ci trochę 
cytryn - napisał z dumą. -Będą Ci smakowały. Ten zapalony ogrodnik zajmował się 
uprawą cytryn aż do śmierci.11
Plotkowali o przyjaciołach i towarzyszach, których spotkali: Słyszałam, że Gorki 
przyjechał do Soczi - pisała. -Może Cię odwiedzi; szkoda, że mnie tam nie ma. 
Tak miło się go słucha...u I, naturalnie, jako bolszewicka służebnica żyjąca w 
wielkiej rodzinie palatynów i ich żon, była zaabsorbowana polityką niemal tak 
samo jak mąż, przekazując mu, co powiedzieli jej Mołotow lub Woroszyłow.13 
Posyłała mu książki, a on dziękował, ale utyskiwał, że którejś brakuje. Szydziła 
ze wzmianek o nim w „białej" literaturze emigracyjnej.
Surowa i skromna Nadia nie obawiała się sama wydawać poleceń. Przebywając na 
wakacjach, strofowała ponurego szefa gabinetu męża, Poskrie-byszowa, skarżąc 
się: nie otrzymujemy żadnej nowej literatury zagranicznej. A podobno jest trochę 
nowości. Może porozmawiasz z Jagodą [...]. Ostatnim razem dostaliśmy takie 
nieciekawe książki..}"' Kiedy wróciła z wakacji, przesłała Stalinowi zdjęcia: 
Tylko te dobre - czy Mołotow nie wygląda zabawnie? 15 Stalin wyszydził później 
absurdalnie poważnego Mołotowa w obecności Churchilla i Roosevelta. W zamian 
wysłał jej własne zdjęcia z wakacji.
Pod koniec lat dwudziestych Nadia była jednak stale niezadowolona. Chciała być 
uważana za poważną działaczkę bolszewicką z powodu własnych zasług. Na początku 
lat dwudziestych pisała na maszynie dla męża, a później dla Lenina i Sergo 
Ordżonikidzego, innego energicznego i po-rywczego Gruzina, odpowiedzialnego za 
przemysł ciężki. Później przeniosła się do Międzynarodowego Instytutu Rolnictwa 
w Departamencie Agitacji i Propagandy, gdzie, gdy zagłębimy się w archiwach, 
odnajdujemy wreszcie dowody codziennej pracy żony Stalina w całej bolszewickiej 
monotonii: szef prosi swoją asystentkę, która podpisuje się „N. Alliłujewa", by 
zajęła się publikacją śmiertelnie nudnego artykułu zatytułowanego Musimy zadbać 
o ruch młodzieżowy na wsi.
Nie udało mi się zbliżyć do nikogo w Moskwie - żaliła się Nadia. - To dziwne, 
ale czuję się bliższa bezpartyjnym, kobietom, oczywiście. Po prostu są bardziej 
przystępne [...]. Tutaj jest strasznie dużo uprzedzeń. Jeśli nie pracujesz, 
jesteś zwykłą babą!* Miała rację. Nowoczesne bolszewickie kobiety, do których 
zaliczała się Polina Mołotowa, były samodzielnymi politykami.
Z pewnością troszczyła się o Stalina jak dobra „baba": Stalin musi jeść drób - 
napisała do Kalinina w roku 1921. - Przydzielono nam zaledwie piętnaście kurcząt 
[...]. Proszę zwiększyć ten przydział, ponieważ jest dopiero połowa miesiąca, a 
nam zostało tylko pięć...
8
Prolog
Drwiły z gospodyń domowych i maszynistek takich jak Nadia. Ale Stalin chciał 
innej żony: musiała być „babą".16 W 1929 roku Nadia postanowiła zostać 
niezależną działaczką partyjną i nie pojechała na wakacje z mężem, lecz 
pozostała w Moskwie, by uczyć się o włóknach sztucznych do egzaminów wstępnych 
na Akademię Przemysłową, stąd jej czuła korespondencja ze Stalinem. Edukacja 
stanowiła jedno z największych bolszewickich osiągnięć i takich kobiet jak Nadia 
byty miliony. Stalin naprawdę chciał „baby", ale poparł jej decyzję: jak na 
ironię, instynkt chyba go nie omylił, ponieważ szybko stało się jasne, że nie 
jest dostatecznie silna, aby być studentką, matką i żoną Stalina jednocześnie. 
Często pisał do niej: Jak egzaminy? Całuję moją Tatkę!
Żona Mołotowa szybko awansowała - Nadia miała nadzieję, że osiąg-
nie to samo.
17
Na Kremlu palatyni i ich żony zebrali się w mieszkaniu Woroszyłowa, nieświadomi 
nieszczęścia, jakie miało niebawem spaść na Stalina i Na-dię. Żadne z nich 
jeszcze nie przyszło. Odkąd w 1918 roku Lenin przeniósł stolicę do Moskwy, 
przywódcy żyli w swoim zamkniętym tajnym świecie, za murami czterometrowej 
grubości, zębatymi karmazynowymi blankami i ufortyfikowanymi bramami, na 
obszarze o powierzchni sześćdziesięciu czterech akrów, który bardziej niż 
cokolwiek przypominał skansen historii starej Rusi. „Tędy zwykł chadzać Iwan 
Groźny" - mówił Stalin gościom. Codziennie mijał sobór Archangielski, gdzie był 
pochowany Iwan Groźny, Wielką Wieżę Iwana, i Pałac Żółty, gdzie pracował, 
wybudowany przez Katarzynę Wielką. W 1932 roku mieszkał już na Kremlu 
czternaście lat, tak samo długo jak w swoim domu rodzinnym.
Palatyni - „odpowiedzialni pracownicy" w terminologii bolszewickiej - i ich 
sztab, „pracownicy funkcyjni", mieszkali w wysokich, przestronnych apartamentach 
zajmowanych niegdyś przez carskich gubernatorów i major-domów, głównie w 
Uciesznym i w koszarach Gwardii Konnej. Żyli tak blisko w owych otoczonych 
wieżami i kopułami dziedzińcach, że przypominali wykładowców mieszkających w 
kolegium oksfordzkim: Stalin zawsze ich odwiedzał, a inni przywódcy regularnie 
wstępowali do niego na pogawędkę, tak, jak się wpada, by pożyczyć przysłowiową 
filiżankę cukru.
Aby dostać się do mieszkania Klimienta Woroszyłowa i jego żony Je-katieriny, 
większość gości musiała jedynie przejść długim korytarzem na pierwszym piętrze 
koszar Gwardii Konnej (oficjalnie Budynku Czerwonej Gwardii, ale nikt go tak nie 
nazywał). Do domu wchodziło się przez drzwi w kolumnadzie, w głębi której 
mieściła się mała sala projekcyjna, gdzie
Świąteczny obiad 8 listopada 1932
Stalin i jego przyjaciele często zaszywali się po kolacji. Wewnątrz było 
przytulnie, ale przestronnie, z okien wykładanych ciemną boazerią pokojów 
rozciągał się widok na położone za murami Kremla miasto. Woroszyłow, ich 
pięćdziesięciodwuletni gospodarz, był najpopularniejszym bohaterem w 
bolszewickim panteonie -jowialnym, buńczucznym kawalerzystą, dawnym tokarzem, z 
eleganckim, niemal d'artagnanowskim wąsem, jasną czupryną i różową twarzą 
cherubina. Stalin przybył z pedantycznym Mo-łotowem i rozwiązłym Kujbyszewem. 
Żona Mołotowa, mroczna i groźna Polina, zawsze doskonale ubrana, nadeszła z 
własnego mieszkania w tym samym budynku. Nadia przyszła alejką z Uciesznego wraz 
z siostrą Anną. W 1932 roku nie występowały jeszcze poważne niedobory żywności, 
ale były to czasy, zanim kolacje Stalina stały się królewskimi bankietami. 
Jedzenie - rosyjskie przystawki, zupy, różne potrawy z solonych ryb, trochę 
jagnięciny - przygotowywano w kremlowskiej kantynie i przynoszono gorące do 
mieszkania, gdzie podawał je gospodarz; zakrapiano wódką oraz gruzińskim winem, 
wznosząc kolejne toasty. Postawiony w obliczu nie mającej precedensu katastrofy 
w regionach, gdzie dziesięć milionów ludzi umierało z głodu, spisku we własnej 
partii, niepewny lojalności swego otoczenia i zaniepokojony stanem żony, Stalin 
czuł się osaczony i zagrożony. Podobnie jak inni znajdujący się w wirze 
wydarzeń, musiał się napić i odprężyć. Siedział pośrodku stołu, nigdy u szczytu, 
a Nadia naprzeciwko niego.
W ciągu tygodnia domownicy Stalina przebywali w kremlowskim mieszkaniu. 
Stalinowie mieli dwoje dzieci: Wasilija, jedenastoletniego, drobnego, upartego i 
nerwowego chłopca, i Swietłanę, siedmioletnią, piegowatą, rudowłosą dziewczynkę. 
Był jeszcze Jakow, obecnie dwudziestopięcioletni, syn Stalina z pierwszego 
małżeństwa, który wychowywał się w Gruzji i dołączył do ojca 1921 roku, 
nieśmiały, ciemnowłosy chłopiec z pięknymi oczami. Stalin uważał, że Jakow jest 
irytująco ślamazarny. Kiedy miał osiemnaście lat, zakochał się i ożenił z Zoją, 
córką popa. Stalin nie aprobował tego małżeństwa, ponieważ chciał, aby jego syn 
studiował. W przypływie rozpaczy Jasza próbował się zastrzelić, ale tylko 
drasnął się w pierś. Stalin uznał to za „szantaż". Surowa Nadia potępiła ten 
postępek: „była taka przerażona Jaszą", mówił Stalin. Ale on sam okazał jeszcze 
mniej współczucia.
- Nie potrafił nawet celnie strzelić - zadrwił okrutnie. „To było jego wojskowe 
poczucie humoru", wspominała Swietłana. Później Jasza rozwiódł się z Zoją i 
wrócił do domu.18
Stalin miał wielkie i, biorąc pod uwagę jego własny niebywały sukces, 
nieuzasadnione oczekiwania związane z synami, natomiast uwielbiał córkę.
10
Prolog
Poza tą trójką był jeszcze ukochany adoptowany syn Stalina, Artiom Sier-giejew, 
który często przebywał w ich domu, choć jego matka jeszcze żyła.* Stalin, 
chociaż uderzył Wasilija „kilka razy", wydawał się bardziej pobłażliwy niż 
Nadia. Ta kobieta, przedstawiana we wszystkich relacjach jako istny anioł, była 
bardziej egocentryczna niż Stalin. Własna rodzina uważała ją za „niezwykle 
samolubną", wspominał jej siostrzeniec Władimir Redens. „Niania skarżyła się, że 
Nadia w ogóle nie interesuje się dziećmi". Jej córka Swietłana przyznała, że 
matka była pochłonięta przede wszystkim swoimi studiami. Traktowała dzieci 
surowo i Swietłana nigdy nie usłyszała od niej „słowa pochwały".19 To 
zdumiewające, iż kłóciła się ze Stalinem nie
0 jego złą politykę, lecz o to, że rozpieszcza dzieci!
Trudno ją jednak za to winić. Jej karta zdrowia, przechowana przez Stalina w 
osobistym archiwum, i świadectwa tych, którzy ją znali, potwierdzają, że Nadia 
cierpiała na poważne zaburzenia umysłowe, prawdopodobnie maniakalno-depresyjne, 
chociaż jej córka nazwała to schizofrenią,
1 migreny. W 1922 i 1923 roku, kiedy uskarżała się na „ospałość i osłabienie", 
wymagała wręcz specjalnej kuracji. W 1926 roku poddała się aborcji, która, jak 
ujawniła jej córka, spowodowała „problemy kobiece". Później długo nie miała 
miesiączki. W 1927 roku lekarze stwierdzili u niej wadę zastawki serca - a poza 
tym anginę i artretyzm. W 1930 roku znów zachorowała na anginę i usunięto jej 
migdałki. Wyjazd do Karlsbadu nie wyleczył jej z tajemniczych bólów głowy.
Nie brakowało jej opieki lekarskiej - obsesja bolszewików na punkcie własnego 
zdrowia szła w parze z ich fanatyzmem w kwestiach politycznych. Nadią zajmowali 
się najlepsi lekarze rosyjscy i niemieccy. Nie było jednak wśród nich 
psychiatrów, a trudno sobie wyobrazić gorsze otoczenie dla kruchej dziewczyny 
niż okrutna jałowość kremlowskiego tygla wypełnionego wojującym bolszewizmem, 
który tak podziwiała - i gniewna rezerwa Stalina, którego tak czciła.
Poślubiła wymagającego egoistę, który nie potrafił dać jej, a prawdopodobnie 
nikomu, szczęścia; jego niespożyta energia zdawała się wysysać z niej wszystkie 
siły. Chociaż ona była dla niego równie złą towarzyszką. Nie łagodziła napięcia, 
w jakim żył- podsycała je. Stalin przyznawał, że zaburzenia psychiczne Nadii 
wprawiały go w konsternację. Po prostu nie
* Jedną z nielicznych sympatycznych cech bolszewików była adopcja dzieci 
poległych bohaterów, a nawet zwykłych sierot. Stalin zaadoptował Artioma, kiedy 
jego ojciec, słynny rewolucjonista, został zabity w 1921 roku, a matka 
zachorowała. Podobnie Mikojan adoptował synów Siergieja Szaumiana, bohatera 
Baku; Woroszyłow adoptował syna Michaiła Frunzego, ludowego komisarza spraw 
wojskowych, który zmarł w podejrzanych okolicznościach w 1925 roku. Później 
Kaganowicz i Jeżow, ludzie bardzo gruboskórni, też zaadoptowali sieroty.
Świąteczny obiad 8 listopada 1932
11
miał wystarczającej siły, aby jej pomóc. Czasem „schizofrenia" wkraczała w tak 
ciężkie stadium, że Nadia „była prawie obłąkana". Palatyni, a także sami 
Alliłujewowie, współczuli Stalinowi. Jednakże, mimo burz w małżeństwie i 
osobliwego splotu namiętności i zazdrości, oboje kochali się na swój sposób.
W końcu to Stalin był tym, dla którego się ubierała. „Czarną suknię haftowaną w 
róże" kupił jej w prezencie brat, szczupły, brązowooki Pawieł Alliłujew, który 
wrócił właśnie z kufrem pełnym podarunków z Berlina, gdzie pracował dla Armii 
Czerwonej. Róże wyglądały olśniewająco na tle kruczoczarnych włosów Nadii, w 
której żyłach płynęła dumna cygańska, gruzińska, rosyjska i niemiecka krew. 
Stalin był zaskoczony, ponieważ, jak ująłtojej siostrzeniec, „nigdyjej nie 
zachęcał, aby ubierała się bardziej wykwintnie".20
Przy kolacji spełniano wiele toastów, czym dyrygował tamada (gruziński mistrz 
ceremonii). Funkcję tę pełnił prawdopodobnie jeden z Gruzinów, takich jak barwny 
Grigorij Ordżonikidze, znany jako Sergo, który z grzywą długich włosów i dumną 
twarzą przypominał „gruzińskiego ksłę-cia". W pewnym momencie, co uszło uwagi 
pozostałych uczestników biesiady, Stalin i Nadia pogniewali się na siebie. Nie 
było to niczym niezwykłym. Jej dobry nastrój zaczął się ulatniać, kiedy wśród 
toastów, tańców i flirtów przy stole Stalin zdawał się nie zauważać, jak jest 
ubrana, chociaż była jedną z najmłodszych kobiet w towarzystwie. Z pewnością 
było to nieuprzejme, choć typowe dla wielu małżeństw.
Otaczali ich inni bolszewiccy palatyni, zahartowani przez lata działalności w 
podziemiu i krwawe wyczyny podczas wojny domowej - a teraz uszczęśliwieni, choć 
również nieco przytłoczeni triumfami industrializacji i postępami rewolucji 
stalinowskiej na wsi. Niektórzy, jak Stalin, mieli po pięćdziesiąt kilka lat. 
Ale większość stanowili pracowici, energiczni fanatycy przed czterdziestką, 
najbardziej dynamiczni administratorzy, jakich widział świat, zdolni do 
budowania miast i fabryk na przekór wszelkim przeciwnościom, ale również do 
mordowania swoich wrogów i prowadzenia wojny z chłopstwem. W swoich bluzach, 
butach z cholewami i z mauze-rami w kaburach byli prawdziwymi macho pijącymi 
wódkę szklankami, potężnymi i sławnymi w całym imperium, bohaterami o silnych 
osobowościach i kolosalnych uprawnieniach. Znajdował się wśród nich hałaśliwy, 
niesforny i przystojny żydowski szewc, Łazar Kaganowicz, zastępca Stalina, który 
wrócił właśnie z północnego Kaukazu, gdzie nadzorował masowe egzekucje i 
deportacje. Był zadzierzysty kozacki dowódca Budionny,
12
Prolog
z bujnym sumiastym wąsem i olśniewająco białymi zębami, a także szczupły, 
przebiegły i wytworny Ormianin Mikoj an -weterani brutalnych ekspedycji w celu 
zdobycia zboża i złamania oporu chłopstwa, ełokwentni, gwałtowni i barwni gracze 
polityczni.
Stanowili kazirodczą rodzinę, powiązaną siecią długotrwałych przyjaźni i 
zapiekłych nienawiści, romansów, syberyjskich zsyłek i wyczynów z okresu wojny 
domowej: Michaił Kalinin, teraz nominalna głowa państwa, odwiedzał Alliłujewów 
od 1900 roku. Nadia znała żonę Woroszyłowa z Carycyna (późniejszego Stalingradu) 
i studiowała w Akademii Przemysłowej z Marią Kaganowicz i Dorą Chazan (żoną 
innego palatyna, Andriejewa, również obecnego), swymi najlepszymi obok Poliny 
Mołotowej przyjaciółkami. Wreszcie był tam również niepozorny intelektualista, 
Nikołaj Bucharin, z płonącymi oczami i rudawą brodą, malarz, poeta i filozof, 
którego Lenin nazwał kiedyś „ulubieńcem partii" i który od dawna przyjaźnił się 
ze Stalinem i Nadią. Wydawał się czarodziejem, Pukiem bolszewików. Stalin 
pognębił go w 1929 roku, lecz Bucharin nadal utrzymywał przyjaźń z Nadią. Sam 
Stalin na wpół kochał, na wpół nienawidził „Bucharczyka" w tej właściwej sobie 
śmiertelnej kombinacji podziwu z zawiścią. Tego wieczoru Bucharin został 
ponownie przyjęty, przynajmniej czasowo, do magicznego kręgu.
Zirytowana brakiem zainteresowania Stalina, Nadia zaczęła tańczyć ze swym 
cieszącym się złą reputacją jasnowłosym gruzińskim ojcem chrzestnym, „Wujaszkiem 
Awlem" Jenukidzem, sekretarzem Centralnego Komitetu Wykonawczego, który 
zaszokował partię romansami z młodziutkimi baletnicami. Los „Wujaszka Awla" miał 
być przykładem śmiertelnych pułapek hedonizmu w warunkach, gdy życie prywatne 
należy do partii. Być może Nadia próbowała rozgniewać Stalina. Natalia Rykowa, 
która wraz z ojcem, niegdysiejszym przewodniczącym Rady Komisarzy Ludowych, tego 
wieczoru była na Kremlu, choć nie na przyjęciu, słyszała następnego dnia, że 
taniec Nadii rozwścieczył Stalina. Relacja jest zapewne wiarygodna, ponieważ 
inne źródła wspominają, iż z kimś flirtowała. Zapewne Stalin był tak pijany, że 
tego nie zauważył.
Stalin był zajęty własnymi umizgami. Chociaż Nadia siedziała naprzeciwko niego, 
flirtował bezwstydnie z piękną żoną Aleksandra Jegorowa, wybitnego dowódcy, z 
którym służył podczas wojny polskiej 1920 roku. Gala Jegorowa, z domu 
Cieszkowska, trzydziestoczteroletnia aktorka filmowa, „ładna, interesująca i 
czarująca" brunetka, była znana ze swoich romansów i śmiałych toalet. Wśród 
pospolitych bolszewickich matron musiała wyglądać jak paw w kurniku, ponieważ, 
jak sama przyznała później, obracała się
Świąteczny obiad 8 listopada 1932
13
w świecie „interesujących ludzi, modnych strojów [...] flirtów, tańca i zabawy". 
Styl zalotów Stalina oscylował pomiędzy tradycyjną gruzińską galanterią a 
chłopięcym prostactwem, kiedy był pijany. Tym razem zatriumfowało to ostatnie. 
Stalin zawsze lubił zabawiać dzieci, wrzucając herbatniki, skórki pomarańczowe i 
kawałki chleba do miseczek z lodami lub filiżanek z herbatą. Flirtował z aktorką 
w ten sam sposób, rzucając w nią kulkami z chleba. Jego umizgi do Jegorowej 
przyprawiły Nadię o atak maniakalnej zazdrości: nie potrafiła tego znieść.
Stalin nie był kobieciarzem: zaślubił bolszewizm i związał się ze sprawą 
rewolucji. Wszelkie uczucia prywatne odgrywały drugorzędną rolę w porównaniu z 
dobrem ludzkości, które mógł zapewnić marksizm-leninizm. Ale nawet jeśli ta 
sfera zajmowała poślednie miejsce na jego liście priorytetów, nawet jeśli był 
emocjonalnie okaleczony, nie znaczy to, że nie interesował się kobietami - a 
kobiety z pewnością interesowały się nim, nawet „kochały się w nim", jak 
utrzymywał Mołotow. Ktoś z jego otoczenia powiedział później, iż Stalin się 
skarżył, że kobiety z rodziny Alliłujewów „nie dają mu spokoju", ponieważ 
„wszystkie chcą iść z nim do łóżka". Było w tym trochę prawdy.
Czy były to żony towarzyszy, krewne czy służące, kobiety krążyły wokół niego jak 
pszczoły nad nektarem. Udostępnione niedawno materiały archiwalne świadczą, że 
był zasypywany listami od wielbicielek jak współczesne gwiazdy muzyki 
rozrywkowej. Drogi towarzyszu Stalin [...]. Widzę Was w snach [...]. Mam 
nadzieję na audiencję... -napisała prowincjonalna nauczycielka, dodając na 
zakończenie: Załączam swoją fotografię... Stalin odpowiedział żartobliwie, ale 
odmownie:
Towarzyszko Nieznajoma! Wierzcie mi, nie chcę Was rozczarować i jestem gotów 
potraktować Wasz list poważnie, ale muszę powiedzieć, że nie mam wolnego terminu 
(nie mam czasu!), żeby spełnić Wasze życzenie. Życzę Warn wszystkiego 
najlepszego. Stalin. PS. Wasz list i fotografię zwracam.
Ale czasem mówił chyba Poskriebyszowowi, że chętnie spotkałby się ze swoimi 
wielbicielkami. Wskazuje na to historia Jekatieriny Mikuliny, atrakcyjnej, 
ambitnej dwudziestotrzyletniej dziewczyny, która napisała rozprawę 
Socjalistyczne współzawodnictwo ludzi pracy i wysłała ją Stalinowi, przyznając, 
że jest pełna błędów i prosząc go o pomoc. Stalin zaprosił ją do siebie 10 maja 
1929 roku. Spodobała mu się i podobno została na noc w daczy pod nieobecność 
Nadii.* Nie wyniosła z tego krótkiego związku żadnych korzyści poza zaszczytem, 
że Stalin napisał dla niej przedmowę.
Jakiś czas potem została dyrektorem fabryki gramofonów, z której wyrzucono ją 
wiele lat później za branie łapówek. Aż do śmierci w 1998 roku ani razu nie 
wspomniała o swojej krótkiej znajomości ze Stalinem.
14
Prolog
Z pewnością Nadia, która znała go najlepiej, podejrzewała - chyba nie bez 
podstaw - że miewa romanse. Ochroniarz Własik opowiedział kiedyś jego córce 
Swietłanie, że Stalin otrzymywał tyle propozycji, że nie mógł odrzucić 
wszystkich: „w końcu był mężczyzną", a w dodatku Gruzinem obdarzonym typową dla 
tej nacji zmysłowością. Zazdrość Nadii przybierała czasem charakter maniakalny, 
a czasem pobłażliwy: w listach robiła mu czułe wymówki z powodu wielbicielek, 
jakby była dumna, że poślubiła tak wielkiego człowieka. Ale w teatrze potrafiła 
zepsuć wieczór, wpadając we wściekłość, kiedy flirtował z baletnicą. Była też na 
Kremlu pewna młoda fryzjerka, do której Stalin najwyraźniej się umizgiwał. Gdyby 
po prostu przychodził się ostrzyc, tak jak inni przywódcy, ta anonimowa 
dziewczyna z pewnością rozpłynęłaby się w mrokach niepamięci. A tymczasem Moło-
tow przypomniał ją sobie jeszcze pięćdziesiąt lat później.
Stalin wdawał się też w romanse w obrębie partii. Te związki trwały równie 
krótko jak jego pobyty na zesłaniu. Większość wybranek stanowiły rewolucjonistki 
lub żony rewolucjonistów. Mołotowowi imponowały „sukcesy" Stalina z kobietami: 
kiedy przed rewolucją Stalin odbił mu dziewczynę imieniem Marusia, Mołotow 
przypisał to jego „pięknym, ciemnobrązowym oczom", chociaż uwiedzenie dziewczyny 
takiemu molowi książkowemu nie kwalifikuje bynajmniej Stalina jako Casanovy. 
Kaganowicz potwierdził, że Stalin miał romanse z kilkoma towarzyszkami, w tym z 
„pulchną i piękną" Ludmiłą Stahl, która była od niego starsza. Jedno źródło 
wspomina o wcześniejszym romansie z przyjaciółką Nadii, Dorą Chazan. Stalin mógł 
korzystać z rewolucyjnej swobody seksualnej, nawet na swój nieśmiały sposób, 
odnosząc niejakie sukcesy z dziewczynami, które pracowały w sekretariacie 
Komitetu Centralnego, lecz pozostał typowym Gruzinem. Wolał związki z dyskretnym 
personelem GPU: fryzjerka pasuje do tego wzoru.
Jak to często bywa z zazdrością, ataki furii i stany depresyjne Nadii wywoływały 
skutek, jakiego się obawiała. Wszystkie te czynniki -jej choroba, rozczarowanie 
w związku z suknią, polityka, zazdrość i bezmyślność Stalina - splotły się 
tamtej nocy.21
Stalin był nieznośnie grubiański wobec żony, lecz historycy, zdecydowani uczynić 
zeń potwora, ignorowali fakt, jak grubiańska bywała Nadia w stosunku do niego. 
Ta „porywcza kobieta", jak określił ją szef ochrony Stalina, Pauker, często 
krzyczała publicznie na męża i dlatego właśnie jej matka uważała ją za „głupią". 
Budionny, który był obecny na przyjęciu, wspominał, że zawsze „ośmieszała i 
upokarzała" Stalina. „Nie wiem, jak on to wytrzymuje" - oznajmił Budionny żonie. 
Tymczasem depresja Nadii pogłębiła się
Świąteczny obiad 8 listopada 1932
15
do tego stopnia, iż wyznała przyjaciółce, że obrzydło jej „wszystko, nawet 
dzieci".
Brak zainteresowania matki własnymi dziećmi jest wymownym sygnałem 
niebezpieczeństwa, ale nie znalazł się nikt, kto mógłby jej pomóc. Nie tylko 
Stalin zastanawiał się, co się z nią dzieje. Kilka osób z jego otoczenia, w tym 
kobiety takie jak Polina Mołotowa, rozumiało, że Nadia cierpi prawdopodobnie na 
depresję: „nie potrafiła nad sobą zapanować", stwierdził Mołotow. Rozpaczliwie 
potrzebowała współczucia. Polina Mołotowa przyznała, że Wódz był „szorstki" 
wobec Nadii. Huśtawka uczuć trwała nadal. W jednej chwili Nadia odchodziła od 
Stalina, w następnej bardzo się kochali.
Podczas przyjęcia, jak wynika ze źródeł, wygłoszony został toast polityczny, 
który ją rozwścieczył. Stalin chciał wypić za zniszczenie wrogów państwa i 
zauważył, że Nadia nie podniosła kieliszka.
- Dlaczego nie pijesz? - zawołał wojowniczo, świadom, że ona i Bucha-rin nie 
aprobują jego polityki wygłodzenia chłopstwa.
Zignorowała go. Aby zwrócić jej uwagę, rzucił w nią skórką od pomarańczy i 
papierosami, co rozzłościło ją jeszcze bardziej. Potem zawołał do niej: -Hej, 
ty! Wypij!
- Nie jestem „Hej"! - odparła. Wstała gniewnie od stołu. To prawdopodobnie wtedy 
Budionny usłyszał, jak krzyczy: „Zamknij się! Zamknij się!".
Stalin potrząsnął głową.
- Co za głupota! - mruknął, nie rozumiejąc zapewne w pijackim otępieniu, jaka 
jest zdenerwowana.
Budionny musiał być jednym z wielu, którzy współczuli Stalinowi.
- Nie pozwoliłbym swojej żonie odzywać się do mnie w ten sposób!
- oświadczył kozacki watażka, który nie był chyba najlepszym doradcą, skoro jego 
pierwsza żona popełniła samobójstwo lub wedle innej wersji zastrzeliła się, 
bawiąc się jego pistoletem.
Ktoś odprowadził Nadię. Była żoną przywódcy, toteż Polina Mołotowa narzuciła 
płaszcz i wybiegła za Nadią. Spacerowały dookoła Kremla, tak jak czasem robili 
to inni w momentach kryzysu. Nadia żaliła się przed Polina.
- Bez przerwy zrzędzi... i dlaczego musiał zalecać się w taki sposób?
- Mówiła o „sprawie z fryzjerka" i z Jegorową przy kolacji. Kobiety uznały, że 
był pijany i się wygłupiał. Ale Polina, oddana partii, skrytykowała 
przyjaciółkę, mówiąc, że „nie powinna zostawiać Stalina w takiej trudnej 
chwili". Zapewne prawomyślność Poliny sprawiła, że Nadia poczuła się jeszcze 
bardziej opuszczona.
„Uspokoiła się - wspominała Polina - rozmawiałyśmy o studiach i o jej widokach 
na podjęcie pracy [...]. Kiedy wydawała się zupełnie spokojna",
16
Prolog
we wczesnych godzinach rannych powiedziały sobie dobranoc. Polina zostawiła 
Nadię przez Pałacem Uciesznym i wróciła alejką do domu w koszarach Gwardii 
Konnej.22
Nadia weszła do swojego pokoju, upuszczając przed drzwiami herbacianą różę, 
którą wpięła wcześniej we włosy. Jadalnia, ze specjalnym stolikiem na komplet 
rządowych telefonów Stalina, była głównym pokojem w mieszkaniu. Wychodziły z 
niej dwa korytarze. Po prawej znajdował się gabinet Stalina i mała sypialnia, 
gdzie sypiał albo na wojskowej pryczy, albo na otomanie, do czego przywykł w 
młodości. Nocny tryb pracy Stalina i studia Nadii sprawiły, że mieli oddzielne 
pokoje. Karolina Til, gospodyni, nianie i służący mieszkali w głębi korytarza. 
Lewy korytarz prowadził do maleńkiej sypialni Nadii, gdzie łóżko było przykryte 
jej ulubionymi szalami. Okna wychodziły na pachnące różami Ogrody 
Aleksandryjskie.
Co robił Stalin w ciągu następnych dwóch godzin, pozostaje tajemnicą: czy wrócił 
do domu? Przyjęcie u Woroszyłowa trwało nadal. Ale ochroniarz Własik powiedział 
Chruszczowowi (którego nie było na kolacji), że Stalin pojechał do Zubałowa na 
randkę z kobietą o nazwisku Gusiewa, żoną oficera, opisaną przez czułego na 
kobiece wdzięki Mikojana jako „bardzo piękna". Niektóre z tych wiejskich domków 
leżały w odległości zaledwie piętnastu minut jazdy od Kremla. Jeśli tam 
pojechał, niewykluczone, że zabrał ze sobą kilku wesołych kompanów, podczas gdy 
kobiety udały się na spoczynek. Żona Woroszyłowa była chorobliwie zazdrosna o 
męża. O Mołotowie i Kalininie, starym rozpustniku, wspomniał później Buchari-
nowi sam Stalin. Z pewnością Własik pojechałby ze Stalinem samochodem. Kiedy 
Stalin nie wrócił do domu, Nadia zatelefonowała podobno na daczę.
- Czy jest tam Stalin? - spytała.
- Tak - odparł „niedoświadczony głupiec" z ochrony. -Kto jest z nim?
- Żona Gusiewa.
Ta wersja może tłumaczyć nagłą desperację Nadii. Ale wiarygodnym wyjaśnieniem są 
też: nawrót migreny, fala depresji lub po prostu grobowa pustka ponurego 
mieszkania Stalina we wczesnych godzinach rannych. W opowieści występują pewne 
luki: Mołotow, niania i wnuczka Stalina, a także inne osoby, upierały się, że 
Stalin spędził noc w domu. Stalin z pewnością nie zabawiał się z kobietami w 
swojej daczy w Zubałowie, ponieważ wiadomo, że były tam jego dzieci. Ale w grę 
mogły wchodzić także inne dacze. Co znacznie bardziej istotne, nikomu nie udało 
się zidentyfikować
Świąteczny obiad 8 listopada 1932
17
owej Gusiewej, chociaż było kilku oficerów Armii Czerwonej o tym nazwisku. W 
dodatku Mikojan nigdy nie wspomniał o tym swoim dzieciom ani w pamiętnikach. 
Pedantyczny Mołotow mógł ochraniać Stalina - skłamał przecież w tylu innych 
sprawach, podobnie jak Chruszczow - dyktując na starość swoje wspomnienia. 
Wydaje się bardziej prawdopodobne, że jeśli naprawdę chodziło o kobietę, i to 
jeszcze o „piękną" żonę wojskowego, to mogła nią być Jegorowa, która na 
przyjęciu stała się powodem kłótni.
Nigdy nie dowiemy się prawdy, ale w relacjach nie ma sprzeczności: Stalin 
prawdopodobnie pojechał pić na daczę z kilkoma birbantami, może z Jegorowa, i z 
pewnością wrócił do domu we wczesnych godzinach rannych. Los tych palatynów i 
ich żon miał już wkrótce zależeć od ich stosunków ze Stalinem. Wielu z nich 
umarło straszną śmiercią w ciągu następnych pięciu lat. Stalin nigdy nie 
zapomniał roli, jaką każdy z nich odegrał tamtej listopadowej nocy.
Nadia spojrzała na jeden z wielu prezentów, które jej jowialny brat Pa-wieł 
przywiózł z Berlina wraz z czarną haftowaną suknią, którą wciąż miała na sobie. 
Tego prezentu zażądała, ponieważ, jak powiedziała bratu, „na Kremlu jest czasem 
tak strasznie i samotnie, gdy na warcie stoi tylko jeden żołnierz". Był to 
śliczny damski pistolet w eleganckiej skórzanej kaburze. We wszystkich relacjach 
jest opisywanyjako Walther, choć w rzeczywistości był to Mauzer. Nie wiadomo, 
czy Pawieł kupił identyczny pistolet w prezencie dla Poliny Mołotowej, ale w tym 
kręgu nie było trudno wejść w posiadanie pistoletu.
Niezależnie od tego, kiedy Stalin wrócił do domu, nie sprawdził, co z żoną, lecz 
po prostu poszedł do łóżka we własnej sypialni w drugiej części mieszkania.
Niektórzy twierdzą, że Nadia zaryglowała drzwi sypialni. Zaczęła pisać list do 
Stalina, „straszny list", jak uważała jej córka Swietłana. We wczesnych 
godzinach rannych, gdzieś pomiędzy 2.00 a 3.00, kiedy go wreszcie skończyła, 
położyła się na łóżku.23
Domownicy obudzili się o normalnej porze. Stalin wstawał zwykle około 11.00. 
Nikt nie wiedział, o której wrócił do domu i czy rozmawiał z Nadią. Ifyło już 
późno, kiedy Karolina Til podeszła do drzwi sypialni Nadii, stwierdziła, że są 
zamknięte i prawdopodobnie otworzyła je siłą. „Trzęsąc się z przerażenia", 
znalazła ciało swojej pani na podłodze przy łóżku w kałuży krwi. Obok leżał 
pistolet. Ciało było już zimne. Gospodyni pobiegła
18
Prolog
Świąteczny obiad 8 listopada 1932
19
po nianię. Wróciły, położyły ciało na łóżku i zaczęły się naradzać, co robić. 
Dlaczego nie obudziły Stalina? „Mali ludzie" żywią zrozumiałą awersję do 
przekazywania złych wieści swoim carom. „Mdlejąc ze strachu", zatelefonowały do 
szefa ochrony Paukera, a później do „Wujaszka Awla" Jenuki-dzego, ostatniego 
partnera w tańcu Nadii, i do Poliny Mołotowej, ostatniej osoby, która widziała 
ją żywą. Jenukidze, który mieszkał w koszarach Gwardii Konnej, zjawił się 
pierwszy - on jeden spośród przywódców obejrzał nienaruszone miejsce zgonu i 
miał za tę wiedzę drogo zapłacić. Mołotow i Woroszyłow przybyli kilka minut 
później.
Można sobie wyobrazić gorączkowe poruszenie w mieszkaniu, gdy władca Rosji 
odsypiał nocne pijaństwo na końcu jednego korytarza, a jego żona spała wiecznym 
snem w drugim. Wezwano również rodzinę Nadii: brata Pawła, który mieszkał w 
nowym domu nad rzeką Moskwą, oraz rodziców, Siergieja i Olgę Alliłujewów. Ktoś 
zatelefonował do lekarza rodzinnego, który z kolei sprowadził słynnego profesora 
Kusznera.
Przyjrzawszy się zmarłej, grupa palatynów, członków rodziny i służących zaczęła 
szukać powodów tego aktu rozpaczy i zdrady i znalazła list, który Nadia napisała 
przed śmiercią. Nikt nie wie, co zawierał - ani czy zniszczył go Stalin lub 
ktokolwiek inny. Ale ochroniarz Stalina, Własik, ujawnił później, że w pokoju 
znaleziono coś jeszcze: egzemplarz wywrotowej, antysta-linowskiej „platformy" 
napisanej przez Riutina, starego bolszewika, który został niedawno aresztowany. 
Mogło to znaczyć bardzo wiele lub nic. Wszyscy przywódcy czytają opozycyjne i 
emigracyjne wydawnictwa, być może Nadia czytała więc egzemplarz należący do 
Stalina. W swoich listach do męża wspominała: Czytałam w „białej"prasie o TOBIE! 
Jesteś ciekaw? Tak czy inaczej, w tych dniach za samo posiadanie tego dokumentu 
groziło aresztowanie.
Nikt nie wiedział, co robić. Zebrali się w jadalni, szepcząc: czy powinni 
obudzić Stalina? Kto powie Wodzowi? Jak umarła? Nagle do pokoju wszedł Stalin. 
Ktoś, najprawdopodobniej stary przyjaciel Stalina, Jenukidze, który, jeśli 
wierzyć źródłom archiwalnym, wziął odpowiedzialność na siebie, wystąpił i 
powiedział:
- Iosifie, Nadieżdy Siergiejewny nie ma już wśród nas. Iosifie, Iosifie, Nadia 
nie żyje.24
Stalin zachwiał się jak rażony gromem. Ten bezwzględny polityk, który z 
nieludzką obojętnością skazywał na śmierć głodową miliony kobiet i dzieci we 
własnym kraju, okazał w ciągu następnych kilku dni więcej ludzkich uczuć niż w 
jakimkolwiek innym okresie swego życia. Olga, matka Nadii, elegancka dama 
wielkiego charakteru, która od dawna znała Stalina i zawsze ubolewała nad 
postępowaniem córki, pospieszyła do jadalni, gdzie siedział wstrząśnięty Stalin. 
Zjawili się lekarze i zaproponowali zrozpaczonej
matce krople walerianowe, ale nie chciała ich zażyć. Chwiejnym krokiem podszedł 
do niej Stalin.
- Ja to wypiję - powiedział. Połknął całą dawkę. Obejrzał ciało i list, który, 
jak napisała Swietłana, wzburzył go i głęboko zranił.
Pojawił się brat Nadii, Pawieł, wraz z pogodną zazwyczaj żoną Jewgie-nią, znaną 
wszystkim jako Żenią, która miała odegrać sekretną rolę w życiu Stalina - i 
ucierpieć przez to. Byli wstrząśnięci nie tylko śmiercią siostry i bratowej, 
lecz także widokiem samego Stalina.
- Okaleczyła mnie - powiedział. Nigdy nie widzieli go tak cichym, tak pokornym. 
Rozpłakał się, mówiąc coś, co przypominało skargę wypowiedzianą wiele lat 
później: „Och, Nadiu, Nadiu [...] jak nam cię brakowało, mnie i dzieciom!". 
Natychmiast zaczęły krążyć pogłoski o morderstwie. Czy Stalin wrócił do domu i 
zastrzelił żonę podczas kłótni? Czy też obraził ją i poszedł spać, pozwalając, 
by zastrzeliła się sama? Ale w związku z tragedią nasuwały się też bardziej 
istotne pytania: aż do tej nocy palatyni prowadzili „cudowne życie", jak nazwała 
je w swoim dzienniku Jekatierina Woroszyłowa. Tej nocy skończyło się na zawsze. 
„Dlaczego - pytała - nasze życie w partii stało się takie skomplikowane, 
niezrozumiałe aż do bólu?" Ale „ból" miał się dopiero zacząć. Samobójstwo Nadii 
„zmieniło bieg historii", stwierdził powinowaty Stalina, Leonid Redens. 
„Sprawiło, że terror stał się nieunikniony". Śmierć Nadii przyniosła jeden z 
rzadkich momentów zwątpienia w życiu pełnym niezachwianej wiary w siebie i 
dogmatycznej pewności. Jak Stalin otrząsnął się z tego i jaki wpływ wywarło jego 
upokorzenie na niego samego, na jego otoczenie i na samą Rosję? Czy zemsta za tę 
osobistą klęskę odegrała jakąś rolę w nadchodzącym terrorze, gdy niektórzy z 
gości obecnych tej nocy na przyjęciu mieli zgładzić pozostałych?
Stalin podniósł nagle pistolet Nadii i zważył go w dłoniach.
- To zabawka - powiedział do Mołotowa, dodając zagadkowo: - Strzelano z niego 
zaledwie raz do roku!
Człowiek ze stali „był w strasznym stanie, miotał się na oślep w napadach 
furii", obwiniając wszystkich i wszystko, nawet książki, które czytała, zanim 
wreszcie poddał się rozpaczy. Potem oświadczył, iż zrzeka się władzy. On też 
miał zamiar się zabić.
- Nie mogę tak dalej żyć..}5
CZĘŚĆ PIERWSZA
TE CUDOWNE CZASY: STALIN I NADIA,
1878-1932
1
Gruzin i uczennica
Nadia i Stalin byli małżeństwem przez czternaście lat, ale ich znajomość trwała 
znacznie dłużej i sięgała głębiej, była nierozerwalnie związana z bol-szewizmem. 
Łączyły ich doświadczenia życia w konspiracji, bliskość z Leninem podczas 
rewolucji, a później wojny domowej. Stalin znał rodzinę Nadii od prawie 
trzydziestu lat; po raz pierwszy spotkał ją w 1904 roku, kiedy miała trzy lata. 
On sam był wówczas dwudziestopięcioletnim młodzieńcem i marksistą od sześciu 
lat.
Iosif Wissarionowicz Dżugaszwili urodził się w Gori, małym miasteczku nad 
brzegiem Kury, w romantycznej, górzystej i zdecydowanie nierosyj-skiej prowincji 
Gruzji, małym kraju leżącym tysiące kilometrów od stolicy carów: było stąd 
bliżej do Bagdadu niż do Sankt Petersburga.* Lecz urodził się nie 21 grudnia 
1879 roku, jak można przeczytać w jego oficjalnych biografiach. W rzeczywistości 
„Soso" przyszedł na świat w małej chacie (która istnieje do dziś) jako syn 
Wissariona albo „Beso" i jego żony Jeka-tieriny „Keke" z domu Geładze ponad rok 
wcześniej, 6 grudnia 1878 roku. Ludzie Zachodu często nie uświadamiają sobie, 
jak inna była Gruzja: to niezależne królestwo z tysiącletnią historią, własnym 
starożytnym językiem, tradycjami, kuchnią i literaturą zostało wchłonięte przez 
Rosję po kawałku, pomiędzy 1801 a 1878 rokiem. Ze swym słonecznym klimatem, 
krwawymi
Nie uszło to uwagi innego wiejskiego chłopca, który urodził się zaledwie 
kilkaset kilometrów od Gori: Saddama Husajna. Kurdyjski przywódca Mahmud Osman, 
który z nim negocjował, zauważył, że gabinet i sypialnia Saddama są wypełnione 
książkami o Stalinie. Dzisiaj miejsce urodzenia Stalina, chata w Gori, jest 
obudowana wspaniałą kolumnadą świątyni z białego marmuru, wzniesionej przez 
Ławrientija Berię, i stanowi centralny punkt Bulwaru Stalina w pobliżu Muzeum 
Stalina.
24
Te cudowne czasy: Stalin i Nadia, 1878-1932
waśniami rodowymi, pieśniami i winnicami przypomina raczej Sycylię niż Syberię.
Ojciec małego Soso był porywczym, zapijaczonym, wędrownym szewcem. Bił okrutnie 
zarówno synka, jak i żonę, która z kolei, jak wspominał później chłopiec, 
„niemiłosiernie go tłukła". Soso rzucił raz w ojca nożem. Stalin wspominał, jak 
Beso i ojciec Czarkwiani, miejscowy pop, urządzali razem pijatyki, co 
doprowadzało jego matkę do furii: „Ojcze, nie rozpijaj mi męża, to zniszczy moją 
rodzinę". W końcu Keke wyrzuciła Beso z domu. Stalin był dumny z jej „niezłomnej 
siły woli". Kiedy później Beso zabrał przemocą chłopca do pracy w charakterze 
czeladnika szewskiego w Tyfli-sie, popi pomogli Keke wydostać go stamtąd.
Matka Stalina prała bieliznę dla miejscowych kupców. Była bardzo pobożna i 
utrzymywała bliskie kontakty z popami, którzy otaczali ją opieką. Ale była 
również piękną i zmysłową kobietą: być może poszła na ten rodzaj kompromisu, 
który jest pokusą dla ubogiej samotnej matki, i została kochanką swoich 
pracodawców. To doprowadziło do powstania legend, jakie często snuje się na 
temat ojcostwa sławnych ludzi. Niewykluczone, że Stalin był dzieckiem swego ojca 
chrzestnego, zamożnego oberżysty, urzędnika i miłośnika zapasów nazwiskiem Koba 
Egnataszwili. Później Stalin protegował dwóch synów Egnataszwilego, którzy 
przyjaźnili się z nim aż do jego śmierci i opowiadali na starość o zapaśniczych 
wyczynach ojca. Tak czy inaczej, trzeba czasami przyznać, że wielcy ludzie 
bywają dziećmi własnych ojców. Stalin podobno do złudzenia przypominał Beso. 
Mimo to sam przyznał pewnego razu, że jego ojcem był pop.
Stalin od urodzenia miał zrośnięty drugi i trzeci palec u lewej stopy, twarz 
pokrytą dziobami po ospie, a lewą rękę krótszą wskutek urazu. Wyrósł na krępego, 
gburowatego młodzieńca o ziemistej cerze, oczach koloru miodu i ciemnych, 
gęstych włosach - prawdziwego kinto, gruzińskiego ulicznika. Był wyjątkowo 
inteligentny, a jego ambitna matka chciała, aby został popem, być może tak jak 
jego prawdziwy ojciec. Stalin chełpił się później, że umiał czytać już w wieku 
pięciu lat, ponieważ się przysłuchiwał ojcu Czarkwianiemu nauczającemu abecadła. 
Wkrótce pomagał trzynastoletniej córce Czarkwianiego w nauce czytania.
W 1888 roku zaczął uczęszczać do szkoły cerkiewnej w Gori, a później, w 1894 
roku, uzyskał stypendium w wysokości pięciu rubli w seminarium duchownym w 
Tyflisie, stolicy Gruzji. Stalin opowiadał później powiernikowi: „Mój ojciec 
dowiedział się, że oprócz stypendium zarabiam też pieniądze (pięć rubli 
miesięcznie), śpiewając w chórze [...] i pewnego razu przyszedł, a ja 
zobaczyłem, jak tam stoi. «Młody człowieku», powiedział,
Gruzin i uczennica
25
«zapomniałeś o swoim ojcu [...]. Daj mi ze trzy ruble, nie bądź taki wredny jak 
twoja matka!» «Nie krzycz!», odparłem. «Jeśli natychmiast nie wyjdziesz, zawołam 
stróża!»* Beso wyniósł się chyłkiem". Zginął w bójce około 1910 roku.
Stalin posyłał czasem matce pieniądze, ale w przyszłości trzymał się z daleka od 
Keke, którą zresztą swoim zgryźliwym usposobieniem i surową dyscypliną bardzo 
przypominał. Powstało aż nazbyt wiele pseudopsycho-logicznych teorii na temat 
dzieciństwa Stalina, ale na pewno wiadomo tylko tyle: wychowywał się w ubogiej 
rodzinie pod okiem popów, na jego rozwój miała wpływ przemoc i brak poczucia 
bezpieczeństwa, a także miejscowe tradycje dogmatyzmu religijnego, krwawych 
waśni rodowych i romantycznego rozbójnictwa. „Stalin nie lubił mówić o swoich 
rodzicach i dzieciństwie", ale nie ma sensu zagłębiać się w jego psychologię. 
Był emocjonalnie upośledzony i niezdolny do współczucia, a jednocześnie 
nadwrażliwy. Był anormalny, lecz sam rozumiał, że politycy rzadko bywają 
normalni. Historia, jak napisał później, pełna jest „anormalnych ludzi".
Seminarium zapewniło mu jedynie formalne wykształcenie. Obowiązujący w szkole 
dogmatyczny, „katechizmowy" sposób nauczania i „jezuickie" metody „nadzoru, 
szpiegowania, ingerowania w życie wewnętrzne, tlamszenia ludzkich uczuć" 
napawały Soso odrazą, a jednocześnie wpłynęły nań tak silnie, że spędził resztę 
życia na udoskonalaniu takiego właśnie stylu i metod. Stymulowały również jego 
namiętność do czytania, ale już na pierwszym roku został ateistą. „Miałem kilku 
kolegów - wspominał i zaczął się zażarty spór pomiędzy wierzącymi a nami!" 
Niebawem przyjął marksizm.
W 1899 roku został wydalony z seminarium, wstąpił do Socjaldemokratycznej Partii 
Robotniczej Rosji i stał się zawodowym rewolucjonistą, przyjmując rewolucyjny 
pseudonim, Koba, od śmiałego, mściwego, kaukaskiego banity, jednego z bohaterów 
powieści Ojcobójca Aleksandrę Kazbegiego.
4 Jestem wdzięczny Geli Czarkwianiemu, że udostępnił mi nie opublikowany ale 
fascynujący rękopis pamiętników swego ojca, Kandida Czarkwianiego pierwszego 
sekretarza partii gruzińskiej w latach 1938-1951. Na starość Stalin całymi 
godzinami opowiadał Czarkwianiemu o swoim dzieciństwie. Czarkwiani napisał, że 
próbował odnaleźć grób Beso na cmentarzu w Tyflisie, ale mu się to nie udało. 
Znalazł fotografie które podobno przedstawiały Beso, i poprosił Stalina, aby go 
zidentyfikował, lecz Stalin odparł, że to nie Beso. Jest zatem mało 
prawdopodobne, by zamieszczana w niektórych opracowaniach fotografia 
rzeczywiście przedstawiała Beso. Co się tyczy ojcostwa Stalina rodzina 
Egnataszwilich kategorycznie zaprzecza, jakoby oberżysta był jego ojcem
26
Te cudowne czasy: Stalin i Nadia, 1878-1932
Połączył naukę marksizmu z własną wybujałą wyobraźnią: pisał romantyczne poezje, 
publikowane w języku gruzińskim, a później podjął pracę w Instytucie 
Meteorologicznym w Tyflisie, jedyną, jaką wykonywał, zanim w 1917 roku został 
jednym z władców Rosji.
Koba był zafascynowany uniwersalną wykładnią marksizmu, „systemu 
filozoficznego", który odpowiadał obsesyjnym skłonnościom jego charakteru. Walka 
klasowa również do tego pasowała. Paranoidalna skrytość nie-tolerancyjnej i 
pełnej uprzedzeń bolszewickiej kultury szła w parze z jego wrodzoną 
podejrzliwością i talentem do intryg. Koba zanurzył się w podziemnym świecie 
rewolucyjnej polityki, który był wrzącą, stymulującą mieszaniną konspiracyjnych 
knowań, ideologicznych sporów, uczonych dysput, walk frakcyjnych, przygód 
miłosnych, policyjnej infiltracji i organizacyjnego chaosu. Rewolucjoniści 
wywodzili się z najróżniej szych środowisk - byli wśród nich Rosjanie, Ormianie, 
Gruzini i Żydzi, robotnicy, arystokraci, intelektualiści i awanturnicy. 
Organizowali strajki, wydawali gazety, zwoływali wiece i dokonywali napadów 
rabunkowych. Choć wszyscy z zapałem studiowali literaturę marksistowską, zawsze 
istniał podział na wykształconą burżuazyjną emigrację, do której należał również 
Lenin, i twardych ludzi czynu w samej Rosji. Życie w podziemiu, zawsze tułacze i 
pełne niebezpieczeństw, było kształtującym doświadczeniem nie tylko dla Stalina, 
lecz także dla wszystkich jego towarzyszy. Tłumaczy to wiele z tego, co 
wydarzyło się później.1
W 1902 roku Koba zdobył ostrogi rewolucjonisty: przeżył aresztowanie i zsyłkę na 
Syberię, pierwszą z siedmiu takich zsyłek, z których sześć razy uciekał. Owe 
zsyłki nie miały w sobie nic z brutalnego reżimu stalinowskich obozów: carowie 
byli nieudolnymi policjantami. Były to nieomal wakacje w odległych syberyjskich 
wioskach z jednym tylko żandarmem na służbie, podczas których rewolucjoniści 
czytali książki, poznawali się nawzajem, korespondowali z towarzyszami w 
Petersburgu lub Wiedniu, roztrząsali zawiłe kwestie materializmu dialektycznego 
i romansowali z miejscowymi dziewczętami. Kiedy wzywał ich rewolucyjny 
obowiązek, uciekali, przedzierając się przez tajgę do najbliższego pociągu. Na 
zesłaniu Kobie zaczęły się psuć zęby, na które skarżył się już do końca życia.
Koba żarliwie wspierał Władimira Lenina i znał jego brzemienną w skutki rozprawę 
Co robić? Ten apodyktyczny geniusz polityczny łączył w sobie makiaweliczny 
pragmatyzm walki o władzę z mistrzowskim opanowaniem ideologii marksistowskiej. 
Wykorzystując schizmę, która miała doprowadzić do powstania partii bolszewickiej 
pod jego przywództwem, Lenin głosił tezę, że doskonale zorganizowana partia 
zawodowych rewolucjonistów może zdobyć władzę dla robotników, a następnie 
rządzić w ich imieniu
Gruzin i uczennica
27
w ramach „dyktatury proletariatu" aż do chwili, gdy po osiągnięciu socjalizmu 
nie będzie już dłużej potrzebna. Leninowska wizja partii jako „awangardy 
proletariatu", „walczącej grupy przywódców", nadała bolszewizmowi ton 
militarystyczny.2
W 1904 roku, po powrocie do Tyflisu, Koba poznał swego przyszłego teścia, 
Siergieja Alliłujewa, uzdolnionego rosyjskiego elektryka ożenionego z Olgą 
Fiodorenko, obdarzoną silnym charakterem gruzińsko-niemiec-ko-cygańską 
pięknością z predylekcją do romansów z rewolucjonistami, Polakami, Węgrami, a 
nawet Turkami. Krążyły plotki, że Olga miała romans z młodym Stalinem, który 
został ojcem swojej przyszłej żony, Nadii. Jest to czysty wymysł, ponieważ 
Nadieżda miała już trzy lata, kiedy jej rodzice poznali Kobę, ale romans z Olgą 
wydaje się całkowicie prawdopodobny, a i on sam mógł robić do tego aluzje. Olga, 
która według swojej wnuczki Swietłany przejawiała „słabość do południowców", 
twierdząc, iż „rosyjscy mężczyźni to prostacy", zawsze miała sentyment do 
Stalina. Jej małżeństwo było trudne. Legenda rodzinna głosi, że starszy brat 
Nadii, Pawieł, widział matkę zalecającą się do Koby. Takie krótkotrwałe związki 
były wśród rewolucjonistów na porządku dziennym.
Stalin i Nadia, na długo przed tym, nim się w sobie zakochali, należeli do 
bolszewickiej rodziny, która przewijała się przez dom Alliłujewów: spośród 
uczestników pamiętnego przyjęcia w 1932 roku bywali tam między innymi Kalinin i 
Jenukidze. Było jeszcze coś: niedługo potem Koba spotkał Alliłujewów w Baku i 
uratował Nadię przed utonięciem w Morzu Kaspijskim, co nadaje ich znajomości 
romantyczny rys.3
Tymczasem Koba poślubił inną latorośl bolszewickiego chowu. Jekatie-rina, 
„Kato", łagodna, śniada, ładna dziewczyna z wykształconej gruzińskiej rodziny, 
była siostrą Aleksandra Swanidzego, bolszewika i również absolwenta tyfliskiego 
seminarium, który dołączył do kremlowskiego otoczenia Stalina. Kiedy mieszkali w 
chacie w pobliżu bakijskich pól naftowych, Kato urodziła mu syna, Jakowa. Ale 
Koba pojawiał się w domu rzadko i na krótko.
Podczas rewolucji 1905 roku, kiedy żydowski dziennikarz Lew Trocki stanął na 
czele Petersburskiej Rady Delegatów Robotniczych, Koba, jak sam twierdził, 
organizował powstanie chłopskie w regionie Kartli w Gruzji. Po klęsce rewolucji 
pojechał na konferencję bolszewicką w Tammerforsie w Finlandii, gdzie spotkał po 
raz pierwszy swego bohatera, Lenina, „tego górskiego orła". W następnym roku 
Koba udał się na IV Zjazd SDPRR do Sztokholmu. Po powrocie wiódł życie 
kaukaskiego bandyty, zdobywając
28
Te cudowne czasy: Stalin i Nadia, 1878-1932
fundusze partyjne w napadach na banki, czyli „ekspropriacjach": chełpił się na 
starość, że w jednym z nich „nasi przyjaciele zgarnęli 250 000 rubli na placu 
Erywańskim!".4
Po powrocie Koby ze zjazdu partii w Londynie, 25 listopada 1907 roku, ukochana, 
zaniedbywana Kato umarła na jego rękach na gruźlicę w Tyflisie. Przeżył to 
bardzo ciężko. Kiedy niewielki kondukt pogrzebowy dotarł na cmentarz, Koba 
chwycił przyjaciela za rękę i powiedział:
- Ta dziewczyna zmiękczyła moje serce z kamienia. Umarła, a wraz nią umarły moje 
ostatnie ciepłe uczucia dla ludzi. - Przycisnął rękę do serca. - Tu w środku 
jest pusto.
Mimo to zostawił swego syna Jakowa na wychowanie rodzinie Kato. Przez jakiś czas 
ukrywał się w mieszkaniu Alliłujewów w Petersburgu, później został schwytany i 
wrócił do miejsca zesłania, do Sołwyczegodska. W tym odległym miasteczku w 
styczniu 1910 roku Koba zamieszkał w domu młodej wdowy nazwiskiem Maria Kuzakowa 
i miał z nią syna.*
W1912 roku, po kolejnej ucieczce, Koba wrócił do Petersburga i dzielił 
mieszkanie z innym bolszewikiem, który później miał być z nim bardzo blisko 
związany. Wiaczesław Skriabin, zaledwie dwudziestodwuletni, zgodnie z 
bolszewickim zwyczajem nadawania sobie rewolucyjnych pseudonimów przyjął właśnie 
„przemysłowe nazwisko" Mołotow - „młotowski". Koba też przybrał „przemysłowy" 
przydomek: w 1913 roku po raz pierwszy podpisał artykuł jako „Stalin". Nie było 
kwestią przypadku, że „Stalin" brzmiał jak „Lenin". Mógł zresztą używać go już 
wcześniej, i to nie tylko ze względu na metaliczną twardość. Być może zapożyczył 
to nazwisko od „urodziwej" towarzyszki Ludmiły Stahl, z którą miał romans.5
Ten „cudowny Gruzin", jak nazywał go Lenin, wszedł w skład Komitetu Centralnego 
partii pod koniec konferencji praskiej w 1912 roku. W listopadzie Koba-Stalin 
wyruszył z Wiednia do Krakowa, by spotkać się z Leninem, z którym pozostał przez 
jakiś czas: wódz nadzorował swego pilnego ucznia podczas pisania artykułu na 
temat polityki bolszewickiej w drażliwej kwestii narodowościowej, stąd 
rozeznanie Stalina w tej materii. Artykuł Marksizm a kwestia narodowa, 
przedstawiający argumenty na
Syn Konstantin Kuzakow nie cieszył się żadnymi szczególnymi przywilejami poza 
tym, że podobno kiedy w trakcie czystek padło na niego podejrzenie, zwrócił się 
do swego prawdziwego ojca i ten napisał na jego teczce: Nie ruszać. Być może 
uczynił to jedynie dlatego, że Kuzakow był synem kobiety, która okazała mu 
życzliwość na zesłaniu. Później Kuzakow zrobił karierę w telewizji, a w 1995 
roku w artykule zatytułowanym Syn Stalina napisał: Byłem jeszcze dzieckiem, 
kiedy się dowiedziałem, że jestem synem Stalina. Niemal na pewno urodziło się 
jeszcze jedno dziecko pochodzące z późniejszej zsyłki Stalina.
Gruzin i uczennica
29
rzecz utrzymania Imperium Rosyjskiego, przyniósł mu ideologiczny rozgłos i 
uznanie Lenina.
- Napisaliście go w całości? - spytał Lenin (według relacji Stalina).
- Tak... Czy popełniłem jakieś błędy?
- Nie, przeciwnie, jest doskonały!
Była to jego ostatnia podróż zagraniczna aż do konferencji w Teheranie w 1943 
roku.
W lutym 1913 roku Stalin został ponownie aresztowany i trafił na podejrzanie 
lekkie zesłanie: czy był agentem carskiej policji, Ochrany? Sensacyjne 
spekulacje niektórych autorów na temat podwójnej roli Stalina świadczą o 
całkowitym niezrozumieniu realiów konspiracyjnego życia: wśród rewolucjonistów 
roiło się od konfidentów Ochrany, ale wielu z nich było podwójnymi, a nawet 
potrójnymi agentami.* Koba chętnie wydawał towarzyszy, którzy mu się 
sprzeciwiali, ale jak wynika z raportów Ochrany pozostał fanatycznym marksistą, 
i tylko to się liczy.
Ostatnia zsyłka Stalina rozpoczęła się w 1913 roku w odległym rejonie północno-
wschodniej Syberii; miejscowi chłopi nazywali go tam „Ospowatym Józkiem". W 
obawie przed dalszymi ucieczkami zesłańców przeniesiono do Kuriejki, małej 
wioski w Kraju Turuchańskim za kręgiem polarnym, gdzie z powodu umiejętności 
wędkarskich okoliczni mieszkańcy przypisywali mu zdolności magiczne i gdzie 
znalazł sobie następną kochankę. Stalin pisał nostalgiczne listy do Siergieja i 
Olgi Alliłujewów: Przyroda w tym przeklętym miejscu jest żałośnie uboga i 
błagał, aby przysłali mu pocztówkę: Odczuwam szaloną tęsknotę za widokami 
przyrody, choćby na papierze. Był to jednak również osobliwie szczęśliwy okres, 
być może najszczęśliwszy w jego życiu, ponieważ wspominał o swoich tamtejszych 
dokonaniach ;iż do śmierci. Zwłaszcza o wyprawie łowieckiej, kiedy wybrał się na 
nartach w tajgę, ustrzelił mnóstwo kuropatw, a później omal nie zamarzł na 
śmierć w drodze powrotnej .6
Klęski militarne i rozruchy głodowe w miastach nieodwracalnie zniszczyły 
monarchię, która, ku zaskoczeniu bolszewików, upadła nagle w lutym 1917 roku, 
zastąpiona przez Rząd Tymczasowy. 12 marca Stalin dotarł do stolicy i odwiedził 
Alliłujewów. I znów Nadia, interesująca szesnastoletnia
W wydanej niedawno książce Secret File of Stalin Roman Brackman wysunął tezę, że 
cały terror był podjętą przez Stalina próbą usunięcia wszystkich, którzy 
wiedzieli o jego podwójnej roli. Tymczasem u podłoża terroru legło wiele 
czynników, chociaż głównym powodem był charakter Stalina. Stalin zgładził wielu 
ludzi, których znał w tamtym wczesnym okresie, ale z niewiadomych przyczyn 
oszczędził innych. Zamordował też ponad milion osób, które nic nie wiedziały o 
tamtym okresie jego życia. Mimo to praca Brackmana jest znakomitą relacją na 
temat intryg i zdrad w rewolucyjnym podziemiu.
30
Te cudowne czasy: Stalin i Nadia, 1878-1932
brunetka, jej siostra Anna oraz brat Fiodor wypytywali powracającego bohatera o 
jego przygody. Kiedy jechali z nim tramwajem do redakcji „Prawdy", zawołał:
- Weźcie dla mnie dodatkowy pokój w nowym mieszkaniu. Nie zapomnijcie.
Redagowaniem gazety zajmował się wówczas Mołotow, ale funkcję tę Stalin 
natychmiast zagarnął dla siebie. Podczas gdy Mołotow przyjął radykalną, 
antyrządową linię, Stalin i Lew Kamieniew (wł. Rosenfeld), jeden z najbliższych 
towarzyszy Lenina, byli bardziej umiarkowani. Lenin, który zjawił się 4 
kwietnia, skrytykował wahania Stalina. W rzadkim przypływie skruchy Stalin 
przyznał przed Mołotowem:
- Byliście bliżej Lenina...
Kiedy Lenin musiał uciekać do Finlandii, by uniknąć aresztowania, Stalin ukrył 
go u Alliłujewów, zgolił mu brodę i przewiózł w bezpieczne miejsce. Siostry, 
Anna, która pracowała w bolszewickiej kwaterze głównej, i Nadia, czekały na 
niego do późnej nocy. Gruzin zabawiał je, naśladując polityków i czytając na 
głos utwory Czechowa, Puszkina i Gorkiego, tak jak miał później czytywać je 
swoim synom.7 25 października 1917 roku Lenin rozpoczął rewolucję bolszewicką.
Stalin mógł w tych dniach „rozpłynąć się we mgle", ale była to mgła Lenina. 
Trocki przyznał, że kontaktował się z Leninem głównie za pośrednictwem Stalina, 
ponieważ budził on mniejsze zainteresowanie policji. Kiedy Lenin sformował nowy 
rząd, Radę Komisarzy Ludowych, Stalin odkrył, że w swoim Ludowym Komisariacie do 
spraw Narodowościowych ma tylko jednego sekretarza, młodego Fiodora Alliłujewa, 
i jedną maszynistkę - Nadię.8
W 1918 roku bolszewicy walczyli o przetrwanie. W obliczu zwycięskiej ofensywy 
niemieckiej Lenin i Trocki byli zmuszeni zawrzeć taktyczny pokój w Brześciu 
Litewskim, oddając większą część Ukrainy i kraje bałtyckie kajzerowi. Po 
kapitulacji Niemiec interweniowały wojska brytyjskie, francuskie i japońskie, 
natomiast „białe" armie skonsolidowały siły przeciwko chwiejącemu się reżimowi, 
który dla bezpieczeństwa przeniósł stolicę do Moskwy. Oblężone imperium 
bolszewików skurczyło się niebawem do rozmiarów średniowiecznego księstwa 
moskiewskiego. W sierpniu Lenin został postrzelony w zamachu, na co bolszewicy 
odpowiedzieli falą terroru. We wrześniu, powróciwszy do zdrowia, ogłosił Rosję 
„obozem wojskowym". Najbardziej bezwzględnymi wykonawcami jego poleceń byli: 
Trocki, ludowy komisarz spraw wojskowych, tworzący Armię Czerwoną i kierujący 
jej działaniami ze swego pociągu pancernego, i Stalin, jedyni spośród
Gruzin i uczennica
31
przywódców, którzy mogli wchodzić bez zapowiedzi do gabinetu Lenina. Kiedy Lenin 
utworzył wykonawczy organ decyzyjny złożony z zaledwie pięciu członków i nazwany 
Biurem Politycznym - czyli Politbiurem - obaj weszli w jego skład. Żydowski 
intelektualista w okularach był bohaterem rewolucji, ustępującym jedynie samemu 
Leninowi, natomiast Stalin wydawał się nieokrzesanym prowincjuszem. Ale 
protekcjonalny sposób bycia i wielkopańska poza Trockiego raziły prostodusznych 
„starych bolszewików" z prowincji, którym bardziej imponował twardy pragmatyzm 
Stalina. Stalin uznał Trockiego za główną przeszkodę na drodze do swego 
wyniesienia.
Decydującą rolę w karierze Stalina odegrało miasto Carycyn - i małżeństwo. W 
1918 roku zanosiło się na to, że strategicznie położone nad dolną Wołgą miasto, 
punkt tranzytowy, przez który przechodziły dostawy zboża i ropy w drodze z 
północnego Kaukazu do Moskwy, wpadnie w ręce „białych". Lenin wysłał Stalina do 
Carycyna jako nadzwyczajnego pełnomocnika do spraw zaopatrzenia w żywność na 
południową Rosję. Niebawem jednak Stalin zdołał podnieść swój status do rangi 
komisarza z szerokimi kompetencjami wojskowymi.
Szóstego kwietnia Stalin, któremu towarzyszyło czterystu czerwono-gwardzistów, 
Fiodor Alliłujew i młodziutka maszynistka Nadia, przybył pociągiem pancernym do 
Carycyna i zastał miasto pogrążone w otchłani niekompetencji i zdrady. Pokazał, 
że traktuje swoje obowiązki poważnie, rozstrzeliwując wszystkich domniemanych 
kontrrewolucjonistów. Była to, jak napisał Woroszyłow, bezwzględna czystka 
zaplecza przeprowadzona żelazną ręką. Lenin rozkazał mu zastosować jeszcze 
bardziej bezwzględne i bezlitosne środki. Stalin odpowiedział: Możecie być 
pewni, że ręka nam nie zadrży.
To zapewne tam Stalin pojął użyteczność śmierci jako najprostszego i 
najskuteczniejszego narzędzia politycznego, lecz nie był w tym osamotniony: 
podczas wojny domowej bolszewicy, paradujący w butach z cholewami, skórzanych 
kurtkach i z rewolwerami za pasem, wyznawali kult przemocy, męskiej brutalności, 
który i on przyjął za swój. To również tam poznał i zaprzyjaźnił się z 
Woroszyłowem i Budionnym, obecnymi na przyjęciu 8 listopada 1932 roku; 
sformowali oni jądro jego wojskowej i politycznej ekipy. Kiedy w lipcu sytuacja 
militarna gwałtownie się pogorszyła, Stalin przejął praktycznie kontrolę nad 
wojskiem: „Muszę mieć uprawnienia władzy wojskowej". Był to styl przywództwa, 
jakiego rewolucja potrzebowała, aby przetrwać, ale było to również wyzwanie 
rzucone Trockiemu, który stworzył Armię Czerwoną z pomocą tak zwanych 
specjalistów wojskowych, dawnych
32
Te cudowne czasy: Stalin i Nadia, 1878-1932
carskich oficerów. Stalin nie ufał tym użytecznym renegatom i rozstrzeliwał ich, 
ilekroć nadarzyła się okazja.
Rezydował w obitym pluszem wagonie, należącym niegdyś do cygańskiej śpiewaczki, 
która ozdobiła go błękitnym jedwabiem. Tam prawdopodobnie Nadia i Stalin zostali 
kochankami. Ona miała siedemnaście lat, on trzydzieści dziewięć. Dla młodej 
uczennicy musiała to być ekscytująca, niezwykła przygoda. Kiedy przyjechali, 
Stalin używał pociągu jako swojej kwatery głównej: stamtąd kierował nieustannymi 
rozstrzeliwaniami przeprowadzanymi przez CzK. W tym czasie kobiety towarzyszyły 
mężom na wojnie: Nadia nie była wyjątkiem. Żony Woroszyłowa i Budionnego też 
znajdowały się w Carycynie.
Stalin i ci dwaj kawalerzyści zawiązali „opozycję wojskową" przeciwko Trockiemu, 
o którym Stalin powiedział ze śmiechem: „Operetkowy dowódca, pleciuga!". Kiedy 
aresztował grupę „specjalistów" Trockiego i rozkazał uwięzić ich na barce na 
Wołdze, Trocki gniewnie zaprotestował. Barkę zatopiono, prawdopodobnie z 
więźniami na pokładzie. „Śmierć rozwiązuje wszystkie problemy - powiedział 
podobno Stalin. - Nie ma człowieka, nie ma problemu". To był bolszewicki styl.*
Lenin odwołał Stalina i ściągnął go do Moskwy. Nie miało znaczenia, że Stalin 
przyczynił się do pogorszenia sytuacji, lekceważąc doświadczenie carskich 
oficerów i faworyzując wymachujących szabelką fanfaronów. Stalin był 
bezwzględny- a Lenin życzył sobie stosowania bezlitosnych środków. Ale kinto 
zakosztował przelotnie sławy wodza naczelnego. Co więcej, konflikt z Trockim i 
sojusz z „carycyńską grupą" kawalerzystów okazały się brzemienne w skutki: 
Stalin podziwiał zapewne lekkomyślną brawurę Woroszyłowa i Budionnego, której mu 
brakowało, a nienawiść do Trockiego stała się jedną z największych obsesji jego 
życia. Po powrocie ożenił się z Nadią i przeprowadził do skromnego mieszkania na 
Kremlu (które dzielił z całą rodziną Alliłujewów), a później do pięknej daczy w 
Zubałowie.9
W maju 1920 roku, po zajęciu Kijowa przez Polaków, Stalin został mianowany 
komisarzem politycznym Frontu Południowo-Zachodniego. Polit-biuro zamierzało 
podbić Polskę, aby przenieść płomień rewolucji na zachód. Dowódcą Frontu 
Zachodniego nacierającego na Warszawę był błyskotliwy młody człowiek nazwiskiem 
Michaił Tuchaczewski. Stalin otrzymał rozkaz
* Stalin potwierdził później wersję o zatopieniu barki w liście do Woroszyłowa: 
Latem po próbie zamachu na życie Lenina [...] sporządziliśmy listę oficerów, 
których zebraliśmy wManeżu [...] aby ich rozstrzelać [...]. Zatem barka 
carycyńską nie była rezultatem walki ze specjalistami wojskowymi, lecz sygnału z 
centrum... Pod Carycynem walczyło pięciu marszałków z okresu II wojny światowej: 
Woroszyłow, Budionny, Kulik, Timoszenko i Zukow (chociaż ten ostatni walczył tam 
w 1919 roku, już po wyjeździe Stalina).
Gruzin i uczennica
33
przerzucenia kawalerii na pomoc Tuchaczewskiemu, ale tak długo zwlekał z jego 
wykonaniem, że kiedy w końcu podporządkował się dyrektywie, było już za późno. 
Wzajemne oskarżenia w następstwie tej klęski zakończyły się rzezią siedemnaście 
lat później.10
W 1921 roku Nadia okazała swoją bolszewicką surowość, idąc do szpitala, gdzie 
urodziła syna, Wasilija, a pięć lat później córkę, Swietłanę. W tym okresie 
pracowała jako maszynistka w gabinecie Lenina, gdzie okazała się bardzo 
użyteczna w przyszłych intrygach.
„Awangarda" klasy robotniczej, do której zaliczało się wielu ludzi młodych, choć 
już splamionych krwią w brutalnej walce, znalazła się w znikomej, izolowanej, 
wyobcowanej mniejszości, rządzącej nerwowo wielkim, zrujnowanym imperium, 
również osamotnionym we wrogim świecie. Odnoszący się z pogardą do robotników i 
chłopów Lenin był mimo to zdziwiony, kiedy się przekonał, że żadna z tych klas 
nie wspiera bolszewików. Dlatego zaproponował, aby rządzeniem i budową 
socjalizmu zajmował się jeden organ: partia. To właśnie ów kłopotliwy rozdźwięk 
pomiędzy aspiracjami a rzeczywistością sprawił, że quasi-religijna wierność 
partii ideologicznym dogmatom stała się tak ważna, a dyscyplina wojskowa tak 
niezbędna.
W tej szczególnej sytuacji bolszewicy zaprowadzili szczególny system i szukali 
pociechy w osobliwym światopoglądzie. Nadrzędnym organem partyjnym był Komitet 
Centralny złożony z około dwudziestu funkcjonariuszy, wybieranych corocznie 
przez zjazdy partii, które później zwoływano znacznie rzadziej. Do kierowania 
partią KC wybierał wąskie Politbiuro, swego rodzaju gabinet wojenny decydujący o 
polityce, oraz Sekretariat, złożony zwykle z trzech sekretarzy. Oba te ciała 
nadzorowały formalny rząd skrajnie scentralizowanego, jednopartyjnego państwa: 
Michaił Kalinin, urodzonyw 1875 roku, jedyny prawdziwy chłop w kierownictwie, 
znany jako „Wszechzwiązkowy starosta", został głową państwa w 1919 roku.* Lenin 
rządził państwem jako premier, czyli przewodniczący Rady Komisarzy Ludowych, 
gabinetu ministrów, który wykonywał polecenia Politbiura. Wewnątrz Politbiura 
istniała swego rodzaju demokracja, ale w najgorętszym
* Stalin, podobnie jak Lenin, nigdy nie był tytularną głową państwa 
radzieckiego. Funkcję przewodniczącego Centralnego Komitetu Wykonawczego, 
formalnie najwyższego organu władzy, pełnił Kalinin, potocznie nazywano go 
prezydentem. Po wejściu w życie konstytucji 1936 roku przyjął tytuł 
przewodniczącego Rady Najwyższej ZSRR. Bolszewicy stworzyli całkowicie nowe 
akronimy na określenie nowych instytucji rządowych. Komisariaty ludowe 
(Narodnyje Komissariaty) były znane jako Narkomaty, Radę Komisarzy Ludowych 
(Sowiet Narodnych Komissarow) nazywano Sownarkomem.
34
Te cudowne czasy: Stalin i Nadia, 1878-1932
okresie wojny domowej Lenin zakazał działalności frakcyjnej. Do partii 
zapisywały się gorączkowo miliony nowych członków, ale czy zasługiwali oni na 
zaufanie? Stopniowo autorytarna biurokratyczna dyktatura zastąpiła szczere 
debaty typowe dla okresu wcześniejszego, ale w 1921 roku Lenin, znakomity 
improwizator, aby ocalić reżim, przywrócił elementy kapitalizmu, decydując się 
na kompromis znany jako Nowa Polityka Ekonomiczna (NEP).
W 1922 roku Lenin i Kamieniew doprowadzili do nominacji Stalina na stanowisko 
sekretarza generalnego - czyli genseka - Komitetu Centralnego. Stalinowski 
Sekretariat był maszynownią nowego państwa, nadającą mu siłę działania, co 
zademonstrowała „sprawa gruzińska", kiedy to Stalin i Ordżonikidze zaanektowali 
Gruzję, która oddzieliła się od imperium, a następnie narzucili swoją wolę 
niezależnej partii gruzińskiej. Lenin był oburzony, lecz wylew, którego doznał w 
grudniu 1922 roku, nie pozwolił mu wystąpić przeciwko Stalinowi. Politbiuro, 
przejmując odpowiedzialność za zdrowie wodza partii, zabroniło mu pracować 
dłużej niż dziesięć minut dziennie. Kiedy Lenin próbował łamać ten zakaz, Stalin 
zwymyślał jego żonę, Nadieżdę Krupską, co omal nie zwichnęło mu kariery.*
Sam Lenin dostrzegał, że Stalin wyłania się jako jego najbardziej prawdopodobny 
następca, podyktował więc w sekrecie nieszczęsny „testament", domagając się 
usunięcia genseka. 21 stycznia 1924 roku Lenina powalił śmiertelny wylew. Wbrew 
woli Lenina i jego rodziny Stalin zaaranżował deifikację przywódcy i jego 
mumifikację niczym prawosławnego świętego w Mauzoleum na placu Czerwonym, 
przywłaszczając sobie święte dogmaty zmarłego bohatera, aby umocnić się przy 
władzy.
W 1924 roku postronny obserwator mógłby się raczej spodziewać, że schedę po 
Leninie obejmie Trocki, ale wśród bolszewickiej oligarchii ogromna sława 
niefrasobliwego komisarza spraw wojskowych działała na jego niekorzyść. 
Nienawiść pomiędzy Stalinem a Trockim miała źródło nie tylko w konflikcie 
osobowości i stylu działania, lecz także w polityce. Stalin wykorzystał już 
wtedy ogromne możliwości Sekretariatu, by promować swoich sojuszników: Mołotowa, 
Woroszyłowa i Ordżonikidzego; wspierał też obiecującą i realistyczną alternatywę 
idei permanentnej rewolucji Trockiego:
Kłótnia Stalina z Krupską uraziła burżuazyjne uczucia Lenina. Ale Stalin uważał, 
że było to zgodne z kulturą partyjną: „Dlaczego mam stawać przed nią na 
baczność? Spać z Leninem to nie znaczy rozumieć marksizm-leninizm. Tylko 
dlatego, że używa tej samej toalety, co Lenin...". Stalin ostrzegł później 
Krupską, z typowym dla siebie poczuciem humoru, że jeśli nie posłucha, Komitet 
Centralny wyznaczy kogoś innego na żonę Lenina. Była to bardzo bolszewicka idea. 
Jego brak szacunku dla Krupskiej pogłębiały zapewne jej skargi na flirty Lenina 
z sekretarkami, między innymi z Jeleną Stasową, którą Stalin chciał awansować na 
„żonę".
Gruzin i uczennica
35
„socjalizm w jednym kraju". Inni członkowie Politbiura, z Grigorijem Zi-nowiewem 
i Lwem Kamieniewem, najbliższymi towarzyszami Lenina na c/.ele, również obawiali 
się Trockiego, który zjednoczył przeciwko sobie wszystkich. Kiedy więc 
„testament" Lenina został ujawniony w 1924 roku, Kamieniew zaproponował, aby 
Stalin zachował stanowisko sekretarza generalnego, nie zdając sobie sprawy, że 
inna realna sposobność usunięcia go nie nadarzy się przez trzydzieści lat. 
Trocki, wielka osobistość rewolucji, został pokonany zdumiewająco łatwo i 
szybko. Pozbawiwszy Trockiego jego zaplecza jako komisarza spraw wojskowych, 
Zinowiew i Kamieniew zorientowali się zbyt późno, że prawdziwym zagrożeniem jest 
trzeci członek triumwiratu, Stalin.
Do 1926 roku Stalin rozprawił się również z nimi, w czym pomogli mu jego 
„prawicowi" sojusznicy, Nikołaj Bucharin i Aleksiej Ryków, następca Lenina na 
stanowisku przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych. Stalin i Bucharin wspierali 
NEP. Wielu jednak prowincjonalnych zwolenników twardego kursu obawiało się, że 
kompromis podkopie same podstawy bolszewizmu, odwlekając dzień rozrachunku z 
wrogim chłopstwem. W 1927 roku kryzys zbożowy postawił tę kwestię na ostrzu 
noża, pogłębił skłonność do szukania skrajnych rozwiązań i pchnął kraj w stronę 
represji, które trwały aż do śmierci Stalina.
W styczniu 1928 roku Stalin pojechał na Syberię, by osobiście zbadać przyczyny 
spadku dostaw zboża. Odgrywając ponownie rolę komisarza z czasów wojny domowej, 
zarządził przymusową rekwizycję zboża i obarczył winą za trudności tak zwanych 
kułaków, którzy ukrywali ziarno w nadziei uzyskania wyższych cen. Kułak oznaczał 
zwykle chłopa, który zatrudniał kilku pracowników najemnych lub miał parę krów. 
„Nieźle potrząsnąłem organami partyjnymi", oświadczył później Stalin, ale 
niebawem odkrył, że „prawicowcom nie spodobały się ostre środki [...] uznali to 
za początek wojny domowej na wsi". Kiedy wrócił, Ryków zagroził mu: „Należy 
postawić warn zarzuty kryminalne!". Twardzi młodzi komisarze, „ludzie komitetu" 
w sercu partii, popierali jednak zalecaną przez Stalina przymusową rekwizycję 
zboża. Każdej zimy jeździli w głąb kraju, by wyrywać zboże z rąk kułaków, w 
których widziano głównych wrogów rewolucji. Zdawali sobie jednak sprawę, że NEP 
się nie powiódł. Musieli znaleźć radykalne, szybkie rozwiązanie kryzysu 
żywnościowego.
Stalin był urodzonym radykałem i teraz bezwstydnie przyoblekł się w szaty 
lewicowców, których dopiero co gromił. On i jego sojusznicy mówili już o nowej 
ostatecznej rewolucji, „wielkim zwrocie" w lewo, mającym na celu rozwiązanie 
problemu chłopstwa i zacofania gospodarczego. Owi bolszewicy nienawidzili 
opornego starego świata chłopów: zamierzali ich
36
Te cudowne czasy: Stalin i Nadia, 1878-1932
zapędzić do gospodarstw uspołecznionych, odebrać im przemocą zboże i sprzedać je 
za granicą, aby sfinansować forsowną rozbudowę wielkiego przemysłu, który mógłby 
produkować czołgi i samoloty. Prywatny handel artykułami żywnościowymi został 
zakazany. Kułakom nakazywano oddawać zboże i prześladowano ich jako spekulantów, 
jeśli tego nie robili. Stopniowo zmuszano chłopów, by wstępowali do spółdzielni. 
Każdy, kto się sprzeciwiał, był wrogiem.
Również w przemyśle bolszewicy rozpoczęli bezlitosny atak na znienawidzonych 
ekspertów technicznych, czyli „burżuazyjnych specjalistów" - w rzeczywistości po 
prostu inżynierów z klasy średniej. Szkoląc własną czerwoną elitę, zastraszali 
tych, którzy twierdzili, że stalinowskie plany industrializacji są niewykonalne, 
serią sfingowanych procesów, rozpoczętych w szachtyńskiej kopalni węgla. Nie 
było dla nich rzeczy niemożliwych. Efekt przypominał wojnę bez bitew, za to z 
astronomiczną liczbą ofiar.11 A tymczasem dowódcy w tej wojnie, palatyni Stalina 
i ich żony wciąż mieszkali razem na Kremlu niczym wielka rodzina.
Kremlowska rodzina
Och, cóż to były za cudowne czasy - napisała w dzienniku żona Woro-szyłowa. - 
Jakie proste, miłe, przyjacielskie stosunki.1 Serdeczne kolegialne życie 
przywódców aż do połowy lat trzydziestych nie mogło bardziej odbiegać od 
stereotypu przerażającego, upiornego świata Stalina. Mieszkające na Kremlu 
rodziny ciągle u siebie bywały. Rodzice i dzieci mieli ze sobą nieprzerwany 
kontakt. Kreml był miasteczkiem o niespotykanym natężeniu zażyłości 
międzyludzkich. Pielęgnowane przez dziesięciolecia przyjaźnie umacniały się bądź 
wykruszały, animozje narastały. Stalin często wpadał do swoich sąsiadów 
Kaganowiczów na partię szachów. Natasza An-driejewa wspominała, że nieraz wsuwał 
głowę przez drzwi, szukając jej rodziców: „Czy jest tu Andriej albo Dora 
Mojsiejewna?". Czasem gdy chciał iść do kina, a rodzice mieli wrócić późno, szła 
ze Stalinem sama. Kiedy Mi-kojan czegoś potrzebował, po prostu przechodził przez 
dziedziniec i pukał do drzwi Stalina, gdzie zapraszano go na obiad. Jeśli nie 
zastali go w domu, wsuwali kartkę pod drzwi. Wyszedłeś w najbardziej 
nieodpowiednim momencie - napisał Woroszyłow. - Dzwoniłem do Twojego mieszkania, 
ale nikt nie odpowiadał.2
Kiedy Stalin był na wakacjach, ta wesoła kompania nadal odwiedzała Nadię, by 
przesłać jej mężowi wiadomość lub posłuchać ostatnich plotek politycznych: 
Wczoraj dzwonił Mikojan, pytał o Twoje zdrowie i powiedział, że odwiedzi Cię w 
Soczi - napisała Nadia do Stalina we wrześniu 1929 roku. - Dzisiaj Woroszyłow 
wrócił z Nalczyku i dzwonił do mnie... Woroszyłow z kolei przekazał jej 
wiadomości od Sergo. Kilka dni później Sergo odwiedził ją z Woroszyłowem. 
Rozmawiała także z Kaganowiczem, który przesyłał ukłony dla Stalina. Niektóre 
rodziny prowadziły życie bardziej zamknięte:
38
Te cudowne czasy: Stalin i Nadia, 1878-1932
Mikojanowie byli niezwykle towarzyscy, natomiast mieszkający na tym samym 
piętrze Mołotowowie zachowywali większą rezerwę i zamykali drzwi do swojego 
mieszkania.3 Jeśli Stalin był oczywistym dyrektorem tej gwarnej, swarliwej 
szkoły, to Mołotow pełnił funkcję obowiązkowego wychowawcy klasy.
Mołotow, jedyny człowiek, który ściskał dłoń Leninowi, Hitlerowi, Him-mlerowi, 
Góringowi, Rooseveltowi i Churchillowi, był najwierniejszym sojusznikiem 
Stalina. Nazywany „Kamiennym Zadkiem" ze względu na niezwykle długi czas 
spędzany za biurkiem, lubił pouczać ludzi i przypominać im, że przydomek ten 
nadał mu Lenin. Jąkał się, kiedy wpadał w złość (lub kiedy rozmawiał ze 
Stalinem). Ten niski, krępy, trzydziestodziewięcio-letni mężczyzna z wypukłym 
czołem i zimnymi, brązowymi oczami mrugającymi zza okrągłych okularów, wyglądał 
jak burżuazyjny student, którym rzeczywiście niegdyś był. Nawet wśród 
ortodoksyjnych członków Politbiura mógł uchodzić za stróża bolszewickiej 
doktryny i surowości, Robespierre'a na dworze Stalina. Mimo to miał nieomylne 
wyczucie tego, co możliwe w polityce: „Jestem człowiekiem dziewiętnastego wieku" 
- mawiał.
Urodzony w Kukarce, prowincjonalnej dziurze w pobliżu Permu (przemianowanego 
później na Mołotow), Wiaczesław Skriabin był synem kupca, zubożałego szlachcica, 
nie spokrewnionego z kompozytorem o tym nazwisku. W swoim rodzinnym mieście 
grywał na skrzypcach dla kupców i, co niezwykłe wśród ludzi Stalina, miał pełne 
wykształcenie średnie, choć w wieku szesnastu lat został rewolucjonistą. Mołotow 
uważał się za dziennikarza
- po raz pierwszy zetknął się ze Stalinem, gdy obaj pracowali w redakcji 
„Prawdy". Był człowiekiem okrutnym i mściwym (domagał się kary śmierci dla 
wszystkich, którzy weszli mu w drogę, nawet dla kobiet), surowym dla 
podwładnych, których nieustannie beształ, i tak zdyscyplinowanym, iż kiedy 
oznajmiał, że idzie do gabinetu uciąć sobie „półgodzinną drzemkę", budził się po 
trzydziestu minutach. W przeciwieństwie do wielu energicznych tytanów z 
Politbiura, był niepozornym „wołem roboczym".
„Nasz Wiacze", kandydat na członka Politbiura od 1921 roku, został sekretarzem 
partii przed Stalinem, lecz Lenin krytykował go za „najbardziej bezwstydny, tępy 
biurokratyzm". Kiedy zaatakował go Trocki, Mołotow ujawnił kompleks 
intelektualnej niższości, który dzielił ze Stalinem i Wo-roszyłowem: „Nie 
wszyscy możemy być geniuszami, towarzyszu Trocki"
- odparł. Drażliwość tych byle jak kształconych bolszewików była ogromna.
Będąc drugim sekretarzem po Stalinie, podziwiał Kobę, lecz nie płaszczył się 
przed nim. Często się z nim nie zgadzał, a nawet go krytykował. W piciu
Kremlowska rodzina
39
potrafił dotrzymać kroku każdemu, co pomiędzy alkoholikami było nie lada 
wyczynem. Wydawało się, że bawią go drwiny Stalina, nawet gdy ten nazywał go 
„Molotsteinem".
Jedyną jego sympatyczną cechą było przywiązanie do żony, Poliny Kar-powskiej, 
znanej pod pseudonimem „Żemczużyna" - „Perła". Nieszczególnie piękna, lecz 
odważna i inteligentna Polina dominowała nad Mołotowem, wielbiła Stalina i stała 
się przywódcą z powodu własnych zasług. Tych dwoje oddanych bolszewików poznało 
się na zjeździe pracowników wydziałów kobiecych partii w 1921 roku. Mołotow 
uważał ją za „piękną, mądrą, a przede wszystkim wielką bolszewiczkę".
Polina łagodziła stres, napięcie i surową dyscyplinę, jaką Mołotow sobie 
narzucił. Nie był jednak robotem: jego listy miłosne pokazują, że wielbił ją jak 
zakochany uczniak.
Polinko, najdroższa, ukochana moja! Nie ukrywam, że czasem ogarnia mnie 
niecierpliwość i pragnienie Twojej bliskości i czułości. Całuję Cię, moja 
ukochana, upragniona [...]. Twój kochający Wiacze. Należę do Ciebie ciałem i 
duszą [...] mój kwiatuszku.
Czasem z listów przebijała dzika namiętność:
Nie mogę się doczekać, żeby Cię pocałować i całować Cię wszędzie, najsłodsza, 
ukochana moja.
Była jego miłością, sercem i szczęściem, rozkosznym kwiatuszkiem, Po-linką.*
Rozpieszczona córka Mołotowa, Swietłana, i inne dzieci członków Politbiura 
bawiły się na dziedzińcu. „Nie chcieliśmy mieszkać na Kremlu. Rodzice powtarzali 
nam ciągle, żebyśmy nie hałasowali. «Nie jesteście na ulicy- mówili. -Jesteście 
na Kremlu». Tam było jak w więzieniu, musieliśmy okazywać przepustki i wyrabiać 
przepustki dla naszych przyjaciół, żeby mogli nas odwiedzać" - wspominała 
Natasza, córka Andriejewa i Dory ('hazan. Dzieci nieustannie wpadały na Stalina: 
„Pewnego razu, kiedy miałam dziesięć lat i długie warkocze, bawiłam się z 
Rudolfem Mienżynskim | synem szefa GPU]. Nagle czyjeś silne ręce podniosły mnie, 
obróciły i zobaczyłam twarz Stalina z brązowymi oczami i bardzo napiętym, 
surowym wyrazem. «Kto ty jesteś?» - spytał. Powiedziałam: «Andriejewa». «No to 
bawcie się dalej!»". Później Stalin wielokrotnie z nią rozmawiał, zwłaszcza ze 
do najbliższego kina na Kremlu szło się klatką schodową w pobliżu drzwi ich 
mieszkania.
Kolacje u Stalina były często kontynuacją jego posiedzeń z zapracowanymi 
towarzyszami: zupę stawiano na kredensie, goście sami się obsługiwali
40
Te cudowne czasy: Stalin i Nadia, 1878-1932
Kremlowska rodzina
41
i zdarzało się, że pracowali do trzeciej nad ranem, wspominał adoptowany syn 
Stalina, Artiom. „Ciągle widywałem Mołotowa, Mikojana i Kaganowi-cza". Stalin i 
Nadia jadali też z innymi lokatorami Kremla. Obiady były proste -napisał Mikojan 
w pamiętnikach. -Dwa dania, kilka przystawek, czasem śledź [...]. Zupa na 
pierwsze danie, a potem mięso albo ryba i owoce na deser: wtedy jadaliśmy jak 
wszyscy inni. Była też butelka białego wina czy kieliszek wódki. Nikt nie 
siedział przy stole dłużej niż pół godziny. Pewnego wieczoru Stalin, który 
bardzo dbał o swój wizerunek polityczny, postanowił powtórzyć wyczyn fryzjerski 
Piotra Wielkiego.
- Pozbądź się tej brody! - rozkazał Kaganowiczowi, a następnie zwrócił się do 
Nadii: - Możesz mi dać jakieś nożyczki? Sam to zrobię.*
Tak wyglądały zabawy Stalina i Nadii przy obiedzie.
Żony miały znaczne wpływy. Stalin słuchał Nadii. Kiedy poznała pękatego 
młodzieńca z wielkimi uszami, ślusarza z Zagłębia Donieckiego, Chrusz-czowa, w 
Akademii, gdzie energicznie zwalczał opozycję, zarekomendowała go Stalinowi, 
który zadbał o jego karierę. Regularnie też przyjmował wraz z Nadią młodego 
działacza na obiadach. Stalin zawsze lubił Chruszczowa, częściowo z powodu 
rekomendacji Nadii. W taki właśnie sposób, wspominał Chruszczow, wygrałem [...] 
los na loterii. Po prostu nie mógł uwierzyć, że Stalin, półbóg, którego czcił, 
śmieje się i żartuje z nim tak szczerze.
Nadia nie obawiała się skarżyć Stalinowi na niesprawiedliwość. Kiedy pewien 
urzędnik, prawdopodobnie prawicowiec, został zwolniony z pracy, wstawiła się za 
nim i powiedziała Stalinowi, że „takich metod nie powinno się stosować wobec 
funkcjonariuszy [...] to takie smutne [...]. Wyglądał, jakby miał umrzeć. Wiem, 
że nie znosisz, kiedy się wtrącam, ale uważam, że powinieneś interweniować w tej 
sprawie, bo wszyscy uważają to za niesprawiedliwe". Stalin nieoczekiwanie 
zgodził się pomóc, a Nadia nie posiadała się z radości: „Tak się cieszę, że mi 
ufasz [...] to wstyd nie naprawić błędu". Stalin nie tolerowałby podobnej 
interwencji u nikogo innego, ale najwyraźniej zrobił wyjątek dla swej młodej 
żony.
Polina Mołotowa była tak ambitna, że kiedy uznała, iż jej zwierzchnik nie radzi 
sobie na stanowisku ludowego komisarza przemyski lekkiego, spytała Stalina przy 
obiedzie, czy nie mógłby stworzyć radzieckiego przemysłu perfumeryjnego. Stalin 
wezwał Mikojana i powierzył mu koncern perfumeryjny TeŻe. Polina stała się 
carycą radzieckich perfum. Mikojan podziwiał ją jako „zdolną, sprytną i 
energiczną", ale „wyniosłą".5
* Oczywiście Kaganowicz zachował wąsy, które były modne. Nawet zarost na twarzy 
był elementem kultu przywódców: jeśli klient chciał mieć kozią bródkę i wąsy, 
prosił fryzjera o „kalinina". Kiedy Stalin rozkazał innemu palatynowi, 
Bułganinowi, zgolić brodę, ten poszedł na kompromis, zostawiając „kalininowską" 
kozią bródkę.
Oprócz pretensjonalnych Mołotowów palatyni wiedli proste życie w swoich pałacach 
na Kremlu, oddani rewolucyjnej misji z jej obowiązkową „bolszewicką 
skromnością". Korupcja i zbytek jeszcze się nie rozpanoszyły: żony Politbiura 
ledwie mogły sobie pozwolić na kupno nowych ubrań dla dzieci, a udostępnione 
niedawno archiwa pokazują, że sam Stalin nie miał czasem pieniędzy.
Nadia Stalina i Dora Chazan, pnąca się w górę żona Andriejewa, jeździły 
codziennie tramwajem do akademii. Nadia uchodziła zawsze za wzór skromności, 
ponieważ używała panieńskiego nazwiska. Dora robiła to samo: taki był styl 
tamtych czasów. Sergo zakazał swojej córce jeździć do szkoły limuzyną: „to zbyt 
burżuazyjne!". Natomiast Mołotowowie byli już znani ze swego nieproletariackiego 
snobizmu: Natalia Rykowa słyszała, jak jej ojciec skarżył się, że Mołotowowie 
nigdy nie zapraszają swoich ochroniarzy, by jedli z nimi przy jednym stole.
U Stalinów rządziła Nadia: Świetlana wspominała, że jej matka prowadziła dom za 
„skromny budżet". Szczycili się swoją proletariacką surowością. Nadii regularnie 
brakowało pieniędzy na dom: Proszę, przyślij mi 50 rubli, ponieważ dostanę 
pieniądze dopiero 15października, a nic już nie mam.
Tatka, zapomniałem przysłać pieniądze - odpowiedział Stalin. -Ale przesyłam je 
teraz (120 rubli) przez kolegę, który dzisiaj wyjeżdża [...]. Całuję Cię, losif. 
Później sprawdził, czyje otrzymała. Odpisała: Dostałam list z pieniędzmi. 
Dzięki! Cieszę się, że wracasz! Napisz, kiedy przyjeżdżasz, żebym mogła po 
(łebie wyjść!ft
Trzeciego stycznia 1928 roku Stalin napisał do Chałatowa, dyrektora (ilZ-u 
(Państwowego Domu Wydawniczego): Ogromnie potrzebuję pieniędzy. Przyślijcie mi 
200 rubli!* Stalin kultywował ten purytanizm zarówno /. przekonania, jak i 
poczucia dobrego smaku: kiedy zobaczył w mieszkaniu nowe meble, zareagował 
bardzo gwałtownie.
Wygląda na to, że ktoś ze służby albo z GPU kupił trochę mebli [...] wbrew mojej 
opinii, że stare meble są dobre - napisał. - Znajdź i ukarz winnego! Proszę, 
żebyś usunęła meble i umieściła je w magazynie!
Mikojanowie mieli dużo dzieci - pięciu chłopców i kilkoro adoptowanych sierot - 
toteż latem, kiedy przyjeżdżała na trzy miesiące liczna rodzina
Stalin miał taki sam stosunek do swoich ubrań: nie chciał uzupełnić swojej 
skąpej garderoby złożonej z dwóch czy trzech pocerowanych kurtek, starych 
spodni, a także ulubionego płaszcza i czapki z okresu wojny domowej. Nie był 
odosobniony w tym ascetyzmie, ale zdawał sobie sprawę, że podobnie jak w 
przypadku Fryderyka Wielkiego, o którym czytał, skromny ubiór podkreśla jego 
wrodzony majestat.
42
Te cudowne czasy: Stalin i Nadia, 1878-1932
z Armenii, brakowało im pieniędzy, choć Mikojan był jednym z najpotężniejszych 
ludzi w Rosji. Aszchen Mikojan pożyczała więc potajemnie pieniądze od żon innych 
członków Politbiura, którzy nie mieli tak licznego potomstwa. Mikojan byłby 
wściekły, gdyby się o tym dowiedział, jak utrzymywali jego synowie. Kiedy Polina 
Mołotowa zobaczyła nędznie ubrane dzieci Mi-kojanów, udzieliła reprymendy ich 
matce, która odparła:
- Mam pięciu chłopców i brak nam pieniędzy.
- Ale - oświadczyła Polina -jesteś żoną członka Politbiura!7
Czarodziej
Ta mała grupa bezwzględnych palatynów, w większości trzydziestokilku-letnich, 
była motorem szeroko zakrojonej i przerażającej rewolucji: zamierzali wykorzenić 
kapitalizm i natychmiast zbudować socjalizm. Ich program przemysłowy, Plan 
Pięcioletni, zakładał, że Rosja stanie się potęgą gospodarczą, która już nigdy 
nie będzie upokarzana przez Zachód, ich wojna z chłopstwem miała wyeliminować 
wrogów wewnętrznych, kułaków, i umożliwić powrót do wartości 1917 roku. To 
przecież Lenin rzucił hasło: „Bezlitosny masowy terror wymierzony przeciwko 
kułakom [...]. Śmierć kułakom!". Tysiące młodych ludzi podzielały ten idealizm. 
Plan Pięcioletni przewidywał wzrost produkcji o sto dziesięć procent, a Stalin, 
Kujbyszew i Sergo upierali się, że to możliwe, ponieważ możliwe było wszystko. 
„Zwolnić tempo to znaczy pozostać w tyle - oświadczył Stalin w 1931 roku. - Ci, 
którzy pozostają w tyle, są bici! A my nie chcemy być bici [...]. Historia 
dawnej Rusi sprowadzała się do tego [...] że bito ją nieustannie [...] za jej 
zacofanie".
Bolszewicy mogli szturmować każdą fortecę. Wszelka wątpliwość była zdradą. Ceną 
postępu była śmierć. Otoczeni przez wrogów tak jak podczas wojny domowej czuli, 
że jedynie z najwyższym trudem udaje im się utrzymać władzę w kraju. Dlatego 
wprowadzili kult twardości, czyniąc z niej bolszewicką cnotę.* Stalina chwalono 
za tę właśnie cechę: „Owszem, bezlitośnie
Ich programowa brutalność szła w parze ze sztywnym kodeksem partyjnych 
obyczajów: bolszewicy mieli zachowywać się w stosunku do siebie jak burżuazyjni 
dżentelmeni. Na rozwody patrzono „bardziej surowo niż w Kościele katolickim". 
Kiedy Kaganowicz napisał na wyroku śmierci komandarma Jakira, że był kurwą, 
postawił tylko k... Mo-łotow dokonał redakcji dzieł Lenina, zastępując 
słowogówniany wielokropkiem, i domagał się, by nie stosowano „epitetów nie 
używanych w kręgach partyjnych". Kaganowicz skrytykował surowe wiersze Diemiana 
Biednego, mówiąc Stalinowi: „Być proletariackim poetą to absolutnie nie znaczy 
zniżać się do poziomu negatywnych cech naszych mas".
1
44
Te cudowne czasy: Stalin i Nadia, 1878-1932
odrąbuje to, co zgniłe [...]. Gdyby tego nie robił, nie byłby [...] 
komunistycznym bojownikiem". Stalin napisał do Mołotowa, że trzeba kontrolować i 
sprawdzać, bijąc ludzi po pysku, otwarcie zapowiedział urzędnikom, że połamie im 
kości.
Bucharin sprzeciwiał się „stalinowskiej rewolucji", ale on i Ryków nie mieli ani 
pozycji i charyzmy Stalina, ani bolszewickiego zamiłowania do bezwzględnych 
środków. W 1929 roku Trocki wyjechał na wygnanie, z wyrazem wyniosłej pychy na 
twarzy, by stać się szyderczym krytykiem Stalina za granicą i uosobieniem zdrady 
i herezji. Bucharin został wykluczony z Politbiura. Stalin był przywódcą 
oligarchów, ale od dyktatury dzieliła go jeszcze daleka droga.
W listopadzie 1929 roku, kiedy Nadia uczyła się do egzaminów w Akademii 
Przemysłowej, Stalin wrócił wypoczęty z wakacji i natychmiast nasilił wojnę z 
chłopstwem, domagając się „ofensywy przeciwko kułactwu": należy „przygotować się 
do działania i zadać kułactwu taki cios, po którym już się nie podniesie". 
Chłopi odmówili jednak obsiania pól, wypowiadając wojnę reżimowi.
Dwudziestego pierwszego grudnia 1929 roku, w kulminacyjnym punkcie tego 
kolosalnego i straszliwego przedsięwzięcia, młodzi palatyni i ich żony, 
zmęczeni, lecz rozgorączkowani swoimi znaczącymi osiągnięciami w budowie nowych 
miast i fabryk, upojeni brutalnymi ekspedycjami przeciwko opornemu chłopstwu, 
przybyli na daczę Stalina w Zubałowie, aby uczcić jego oficjalne pięćdziesiąte 
urodziny. I w tym momencie zaczyna się naprawdę nasza opowieść. Tego dnia każdy 
z palatynów napisał artykuł do „Prawdy", wysławiając go jako Wodza, przywódcę, 
prawowitego następcę Lenina.
Nazajutrz po przyjęciu urodzinowym palatyni zdali sobie sprawę, że muszą 
przystąpić do zdecydowanej ofensywy przeciwko wsi i „likwidacji kułactwa jako 
klasy". Rozpętali tajną policyjną wojnę, w której zorganizowana przemoc, 
brutalna grabież i fanatyczna ideologia współzawodniczyły ze sobą, by pozbawić 
życia miliony ofiar. Ludzie z otoczenia Stalina zostali wystawieni na najcięższą 
próbę, ponieważ każdy z nich był oceniany według swojej postawy podczas tego 
ostatecznego kryzysu. Trucizna tamtych miesięcy skaziła przyjaźnie Stalina, a 
nawet jego małżeństwo, rozpoczynając proces, który znalazł kulminację w izbach 
tortur 1937 roku.
Stalin wysyłał do swoich ludzi gniewne listy, obrzucając ich inwektywami, a 
następnie przepraszał. Wszystko traktował osobiście: kiedy Mołotow wrócił z 
ekspedycji zbożowej na Ukrainie, Stalin powiedział mu: „Mógłbym obsypać cię 
pocałunkami z wdzięczności za to, czego tam dokonałeś" - słowa, które zupełnie 
nie pasują do surowego wodza z legendy.
Czarodziej
45
W styczniu 1930 roku Mołotow zaplanował zniszczenie kułaków, których podzielono 
na trzy kategorie: „Kategoria pierwsza [...] do natychmiastowej eliminacji"; 
kułacy zaliczeni do kategorii drugiej mieli trafić do obozów, natomiast kułacy 
kategorii trzeciej podlegali przesiedleniu. Mołotow nadzorował ekspedycje karne, 
transporty kolejowe i obozy jak dowódca wojskowy. Represje dotknęły ogółem od 
pięciu do siedmiu milionów ludzi. Nie było żadnych kryteriów pozwalających 
określić kułaka: sam Stalin łamał sobie nad tym głowę,* gryzmoląc w swoich 
notatkach: Co to znaczy kułak?
W latach 1930-1931 około dwóch milionów ludzi deportowano na wschód i północ. W 
ciągu kilku miesięcy plany Stalina i Mołotowa doprowadziły do 2200 powstań 
chłopskich z udziałem ponad 800 000 ludzi. Kaganowicz i Mikojan prowadzili na 
wieś ekspedycje karne z brygadami OGPU, wojska oraz z pociągami pancernymi, 
niczym wielcy wodzowie. W odręcznych listach palatynów do Stalina daje się 
wyczuć dreszczyk braterskiej emocji, jakiej dostarczała im wojna toczona z 
nieuzbrojonymi chłopami dla dobra ludzkości: Podjęto wszelkie środki w celu 
zdobycia żywności i zboża. Mikojan donosił Stalinowi, podkreślając konieczność 
zniszczenia „szkodników": Napotykamy silny opór [...]. Musimy przełamać ten 
opór. W albumie z fotografiami Kaganowicza widzimy go buszującego po Syberii z 
oddziałem łotrów w skórzanych kurtkach, którzy przesłuchują chłopów, roz-
grzebują ich stogi siana, znajdują zboże, aresztują winnych i ruszają dalej, 
wyczerpani, śpiąc pomiędzy jedną akcją a drugą. Mołotow pracuje naprawdę ciężko 
i jest bardzo zmęczony - informował Mikojan Stalina. - Do takiej pracy trzeba 
mieć siłę konia...
Sergo i Kaganowicz mieli „siłę konia": kiedy przywódcy coś postanawiali, 
należało to wykonać natychmiast, na skalę masową i bez względu na cenę w postaci 
ludzkiego życia czy zasobów. „Kiedy my, bolszewicy, chcemy coś osiągnąć - 
powiedział później Beria, pnący się szybko w górę gruziński czekista - zamykamy 
oczy na wszystko inne". To bezlitosne bractwo żyło w szale podniecenia i 
działania, napędzane adrenaliną i fanatyzmem. Uważając się za Boga w pierwszym 
dniu stworzenia, budowali nowy świat w gorączkowym pośpiechu. Wielkie bestie 
Politbiura uosabiały cechy stalinowskiego komisarza: „prawomyślność, moralność, 
pracowitość, pilność,
W owych notatkach można znaleźć następujące przemyślenia Stalina na temat 
kułaków: kułacy - dezerterzy lub jeszcze bardziej dobitnie: wsie i niewolnicy. 
Jeden z chłopów opowiedział, w jaki sposób identyfikowano kułaków: „Wystarczyło, 
że trzech z nas, biednych chłopów z wioski, zebrało się razem i stwierdziło: 
«Taki a taki miał sześć koni...». Powiadamiali GPU i proszę: taki a taki 
dostawał pięć lat". Tylko pisarze i poeci potrafili oddać brutalną alienację 
wsi; najlepiej uczynił to Andriej Płatonow w powieści Wykop.
46
Te cudowne czasy: Stalin i Nadia, 1878-1932
dobre zdrowie, kompetencje", ale przede wszystkim, jak ujął to Stalin, miały 
„skórę słonia".
Młody aktywista Lew Kopielew napisał: Sam brałem w tym udział, przeczesując 
wsie, szukając ukrytego zboża [...]. Opróżniałem spiżarnie starych ludzi, 
zatykając uszy na płacz dzieci i lamenty kobiet [...]. Byłem przekonany, że 
przyczyniam się do wielkiego i koniecznego przeobrażenia wsi.
Chłopi wierzyli, że zdołają zmusić rząd do odwrotu, niszcząc żywy inwentarz. 
Rozpacz, która popchnęła chłopa do zabicia własnych zwierząt, daje pewne 
wyobrażenie o skali tej desperacji: wyrżnięto 26,6 miliona sztuk bydła i 15,3 
miliona koni. 16 stycznia 1930 roku rząd ogłosił, że jeśli kułacy będą niszczyć 
inwentarz, ich własność zostanie skonfiskowana. Jeśli chłopi sądzili, że 
bolszewicy będą zmuszeni ich żywić, mylili się.1
W miarę jak kryzys narastał, nawet najbardziej oddani stronnicy Stalina mieli 
trudności z uzyskaniem zboża od chłopów, zwłaszcza na Ukrainie i północnym 
Kaukazie. Stalin beształ ich, ale chociaż byli o ponad dwadzieścia lat młodsi od 
niego, reagowali wybuchami złości i groźbami rezygnacji. Stalin nieustannie lał 
oliwę na wzburzone wody. Trzydziestopięcioletni Andriej Andriejew, realizujący 
dyrektywy Politbiura na północnym Kaukazie, utrzymywał bardzo bliskie stosunki 
ze Stalinem (jego żona Dora była najlepszą przyjaciółką Nadii). Mimo to 
oświadczył, że żądania Stalina są niewykonalne: potrzebuje co najmniej pięciu 
lat. Z początku próbował go zachęcać Mołotow:
Drogi Andńejewiczu, dostałem Twój list w sprawie dostaw zboża, rozumiem, że jest 
Ci bardzo ciężko. Rozumiem też, że kułacy stosują nowe metody w walce z nami. 
Ale mam nadzieję, że przetrącimy im grzbiety [...]. Pozdrowienia i najlepsze 
życzenia [...]. PS. Jadę na Krym na wakacje.2
Później Stalin, przemęczony, stracił cierpliwość do Andriejewa, który obraził 
się, póki Stalin go nie przeprosił:
Towarzyszu Andriejew, nie twierdzę, że nic nie robicie w kwestii dostaw zboża. 
Ale dostawy zboża z północnego Kaukazu tną nas jak nóż i trzeba zastosować 
niezbędne środki, żeby przyspieszyć ten proces. Pamiętajcie, proszę, każdy 
milion pudów jest dla nas cenny. Pamiętajcie, mamy bardzo mało czasu. A zatem do 
pracy! Z komunistycznym pozdrowieniem, Stalin.
Ale Andriejew wciąż był obrażony, Stalin napisał więc następny list, tym razem 
nazywając go pieszczotliwym zdrobnieniem i odwołując się do jego bolszewickiego 
honoru:
Czołem, Andriusza, długo zwlekałem. Nie gniewaj się. Co do strategii [...] cofam 
swoje słowa. Chciałbym jeszcze raz podkreślić, że bliscy ludzie muszą
Czarodziej
47
być godni zaufania i honorowi aż do końca. Mówię o naszych ludziach na górze. 
Bez tego nasza partia poniesie całkowitą klęskę. Ściskam dłoń, Stalin. Stalin 
często musiał cofać swoje słowa.3
Fundamentem władzy Stalina w partii był nie strach, lecz czar. Stalin cieszył 
się autorytetem wśród swoich palatynów, którzy uważali jego politykę za 
zasadniczo słuszną. Był starszy od nich wszystkich z wyjątkiem Ka-linina, lecz 
palatyni zwracali się do niego poufale. Woroszyłow, Mołotow i Sergo nazywali go 
„Kobą". Czasem bywali nawet zuchwali: Mikojan, który nazywał go „Soso", napisał 
w jednym z listów: Nie leń się, napisz do mnie! W roku 1930 wszyscy ci 
dygnitarze, zwłaszcza charyzmatyczny i zapalczywy Sergo, stali się jego 
sojusznikami, nie protegowanymi, zdolnymi do samodzielnych działań. Istniały też 
bliskie przyjaźnie, które stanowiły potencjalne sojusze przeciwko Stalinowi: 
Sergo i Kaganowicz, najtwardsi spośród palatynów, byli najlepszymi przyjaciółmi. 
Woroszyłow, Mikojan i Mołotow często nie zgadzali się ze Stalinem.4 Jego dylemat 
polegał na tym, że został przywódcą partii, w której nie obowiązywała zasada 
wodzostwa, i władcą kraju przyzwyczajonego do carskiej autokracji.
Stalin nie był posępnym biurokratą, jakim chciał go widzieć Trocki. Z pewnością 
był zdolnym organizatorem. Nigdy nie improwizował, każdą decyzję rozważał 
starannie. Potrafił pracować niezwykle długo - po szesnaście godzin na dobę. Ale 
nowe materiały archiwalne pokazują, że przejawiał zupełnie inny - i zdumiewający 
- talent: „potrafił czarować ludzi". Był, jak to się mówi, „ludzkim 
człowiekiem". Choć z jednej strony niezdolny do prawdziwej empatii, z drugiej 
był mistrzem psychologii. Nieustannie tracił cierpliwość, ale kiedy chciał kogoś 
oczarować, trudno mu się było oprzeć.
Twarz Stalina była „wyrazista i zmienna", jego kocie ruchy - „prężne i pełne 
wdzięku", kipiał zmysłową energią. Każdy, kto go zobaczył, „pragnął ujrzeć go 
znowu", ponieważ „miał poczucie, że istnieje więź, która połączyła ich na 
zawsze". Artiom wspominał, że przy nim „my, dzieci, czułyśmy się jak dorośli, 
czułyśmy się ważne". Na gościach ogromne wrażenie wywierała jego cicha 
skromność, pykanie fajki, spokój. Kiedy przyszły marszałek Żukow spotkał go po 
raz pierwszy, nie mógł później zasnąć: „Powierzchowność Stalina, jego cichy 
głos, jego rzeczowość i głębia jego sądów, uwaga, z jaką słuchał raportu, 
wywarły na mnie wielkie wrażenie". Pawieł Sudo-płatow, czekista, uważał, iż 
„trudno było sobie wyobrazić, że taki człowiek mógłby kogoś oszukać, jego 
reakcje były takie naturalne, bez najmniejszego śladu sztuczności", ale 
dostrzegł też „pewną surowość [...] której [Stalin] nie ukrywał".
48
Te cudowne czasy: Stalin i Nadia, 1878-1932
W oczach tych twardych bolszewików z prowincji jego matowy i cichy sposób 
przemawiania publicznie był zaletą, czymś lepszym niż oratorskie popisy 
Trockiego. Jego brak elokwencji budził zaufanie. Jego wady, gru-biaństwo, 
brutalność i wybuchy irracjonalnego gniewu były wadami całej partii. „Nie ufano 
mu, ale partia mu ufała - przyznał Bucharin. - Jest symbolem partii, doły 
partyjne mu ufają".5 Ale przede wszystkim -jak stwierdził przyszły szef NKWD, 
Beria - był człowiekiem „niezwykle inteligentnym", „geniuszem politycznym". 
Niezależnie od tego, czy był grubiański, czy czarujący, „dominował nad 
otoczeniem swoją inteligencją".
Przestawał nie tylko z palatynami: otaczał opieką również młodszych działaczy, 
nieustannie szukając twardszych, bardziej lojalnych, bardziej gorliwych 
wykonawców. Był niezwykle przystępny: „Jestem gotów warn pomóc i przyjąć was" - 
odpowiadał często na prośby.6 Wyżsi urzędnicy kontaktowali się bezpośrednio ze 
Stalinem. Niżsi nazywali go, za jego plecami, Chozjain, co zwykle tłumaczy się 
jako „Gospodarz", ale znaczy też więcej: „Pan". Mikołaj II nazwał się „Chozjain 
ziem rosyjskich". Kiedy Stalin usłyszał, jak ktoś używa tego określenia, był 
„wyraźnie zirytowany" jego feudalną mistyką: „To brzmi jakjakiś bogaty 
właściciel ziemski w Azji Środkowej. Głupiec!".7
Jego palatyni uważali go za swego patrona, ale on uważał, że jest kimś więcej. 
Wiem, że jesteś diabelnie zajęty - napisał do niego Mołotow w dniu urodzin. -Ale 
ściskam Twoją pięćdziesięcioletnią dłoń [...]. Muszę powiedzieć, że w swojej 
pracy wiele Ci zawdzięczam..}'. Wszyscy wiele mu zawdzięczali. Stalin postrzegał 
swoją osobę w oprawie arturiańskiej rycerskości i chrześcijańskiej świętości: 
Nie miejcie wątpliwości, towarzysze, jestem gotów poświęcić sprawie klasy 
robotniczej [...] wszystkie swoje siły, wszystkie swoje zdolności, a jeśli 
będzie trzeba, swoją krew, kropla po kropli - napisał, by podziękować partii za 
wybranie go na przywódcę. Wasze gratulacje należą się wielkiej partii [...] 
która stworzyła mnie i wychowała na swój obraz i podobieństwo. Tak widział 
siebie.9
Mimo to ów samozwańczy mesjanistyczny bohater bardzo się starał, by trzymać 
swoich protegowanych w żelaznym uścisku familiarnej zażyłości, budził w nich 
przekonanie, że nie ma nikogo, komu mogliby bardziej ufać. Stalin miał 
niespożytą energię, ale miał też poczucie humoru: był towarzyski i dowcipny. 
„Był taki zabawny" -wspominał Artiom. Według jugosłowiańskiego komunisty 
Milovana Djilasa jego „szorstkie [...] pewne siebie poczucie humoru" było 
„łobuzerskie" i „psotne", lecz „nie pozbawione finezji i głębi". Jego dowcip był 
cięty, lecz daleki od stylu Wilde'a. Pewnego razu, gdy Kozłowski, nadworny 
tenor, występował na Kremlu, członkowie Politbiura zaczęli się domagać pewnej 
pieśni.
Czarodziej
49
- Dlaczego zmuszacie towarzysza Kozłowskiego? - przerwał Stalin chłodno. - Niech 
zaśpiewa to, co chce. - Urwał. - A sądzę, że chce zaśpiewać arię I.cńskiego z 
Oniegina.
Wszyscy się roześmieli, a Kozłowski posłusznie zaśpiewał arię.* Kiedy Stalin 
mianował Isakowa wicekomisarzem floty wojennej, admirał odparł, że nie podoła, 
ponieważ ma tylko jedną nogę. Skoro marynarką „dowodzą ludzie bez głów, jedna 
noga nie stanowi przeszkody", zadrwił Stalin. Ze szczególnym upodobaniem 
wyśmiewał pretensje klasy rządzącej: kiedy na jego biurku wylądowała lista ludzi 
przedstawionych do odznaczenia, napisał na niej: Gówniarze dostają Order Lenina!
Uwielbiał robić kawały. Podczas włoskiej inwazji na Abisynię rozkazał swoim 
ochroniarzom „natychmiast wezwać do telefonu Ras Kasę!" Kiedy młody strażnik, 
„na wpół żywy ze zdenerwowania", zameldował, że nie może się połączyć z tym 
wodzem górskich plemion, Stalin roześmiał się:
- I ty odpowiadasz za bezpieczeństwo!
Potrafił boleśnie ripostować. Zinowiew oskarżył go raz o niewdzięczność. 
„Wdzięczność to cecha psów" -warknął Stalin.10
Stalin „wiedział wszystko o swoich najbliższych towarzyszach - WSZYSTKO!" -
wspominała córka jednego z nich, Natasza Andriejewa. Obserwował swoich 
protegowanych, uczył ich, sprowadził do Moskwy i ciężko nad nimi pracował: 
awansował Mikojana, ale powiedział Bucharinowi i Mołotowo-wi, że jego zdaniem 
Ormianin „wciąż jest żółtodziobem w polityce [...]. Jeśli dorośnie, rozwinie 
skrzydła".11 W Politbiurze było wielu zapalczywych megalomanów, takich jak Sergo 
Ordżonikidze: Stalin schlebiał im, czarował, manipulował nimi i zmuszał, by 
wykonywali jego polecenia. Odwołał z Kaukazu dwóch swoich najzdolniejszych 
ludzi, Sergo i Mikojana, którzy kłócili się z nim i ze sobą nawzajem, ale 
okazywał im niewyczerpaną cierpliwość.12
W 1913 roku zatrzymał się w Wiedniu u rodziny Trojanowskich i codziennie dawał 
córce gospodarzy torebkę cukierków. Później zapytał matkę dziewczynki: do kogo 
dziecko przybiegnie, jeśli oboje jednocześnie zawołają? Spróbowali i dziewczynka 
pobiegła prosto do Stalina, w nadziei, że dostanie więcej słodyczy.
Ten cyniczny idealista używał tej samej metody wobec członków Politbiura. Kiedy 
Mikojan przeniósł się do Moskwy, Stalin użyczył mu swojego mieszkania. A 
ponieważ mieszkanie bardzo się Mikojanowi spodobało, po prostu dał mu je. Kiedy 
młody prowincjusz Beria przyjechał do Moskwy
Pewnego razu w Teatrze Wielkim Kozłowski nagle stracił głos podczas Rigoletta. 
Śpiewak spojrzał bezradnie w kierunku loży Stalina, wskazując na swoje gardło. W 
odpowiedzi Stalin pokazał na lewą kieszeń swojej bluzy, gdzie przypina się 
ordery, i narysował palcem medal. Kozłowski odzyskał głos. Medal dostał.
1
50
Te cudowne czasy: Stalin i Nadia, 1878-1932
na XVII Zjazd, Stalin osobiście położył jego dziesięcioletniego syna do łóżka w 
Zubałowie.13 Maja Kaganowicz wspominała, że gdy ich odwiedzał, zawsze nalegał, 
by napalili w kominku. „Żaden szczegół nie był zbyt drobny".14 Wszystkie 
podarunki były starannie przemyślane: kozackiemu zabijace Budionnemu ofiarował 
szable z inskrypcjami na klingach. Osobiście przydzielał samochody i najnowszy 
sprzęt.* W archiwum znajduje się sporządzona przez Stalina lista przywódców, 
którym ofiarował samochody; ich żony i córki napisały do niego listy z 
podziękowaniami.
Były jeszcze pieniądze: palatynom często ich brakowało, ponieważ pensje 
wypłacano na zasadzie „partyjnego maksimum", co oznaczało, że „odpowiedzialny 
pracownik" nie może zarabiać więcej niż wykwalifikowany robotnik. Wszyscy 
przywódcy otrzymywali kosze z żywnością z kremlow-skiej kantyny i specjalne 
racje z rządowych sklepów. Ale dostawali też sekretne gratyfikacje pieniężne w 
brązowej kopercie i kupony na wakacje. Sumy formalnie ustalał Kalinin i 
sekretarz Centralnego Komitetu Wykonawczego, rozdawca wszelkich dóbr, Jenukidze, 
ale Stalin bardzo się tym interesował. W archiwum znajduje się dokument, na 
którym podkreślił sumy na liście zatytułowanej Premie pieniężne z funduszu 
Prezydium dla grupy odpowiedzialnych pracowników i członków ich rodzin. Pod 
spodem napisał15: Interesujące liczby! Kiedy zauważył, że jego współpracownikom 
brakuje pieniędzy, interweniował dyskretnie, aby im pomóc, starając się na 
przykład o honoraria autorskie dla swego sekretarza Towstuchy. Napisał do 
dyrektora wydawnictwa, że Towstucha zaprzecza, jakoby był spłukany, ale kłamie. 
Rozpaczliwie potrzebuje pieniędzy. Zwykło się nazywać ironicznie radziecką elitę 
„arystokracją", tymczasem bardzo przypominała ona feudalną szlachtę, której 
przywileje całkowicie zależały od lojalności.
W momencie, gdy owi palatyni powinni być twardsi niż zwykle, niektórzy okazywali 
słabość i popadali w dekadencję, zwłaszcza gdy mieli bezpośredni dostęp do 
luksusów, jak na przykład Jenukidze czy czekista Jagoda. Co więcej, lokalni 
przywódcy utrzymywali własne dwory i stali się tak potężni, że Stalin nazywał 
ich „wielkimi książętami". Ale nie było partyjnego księcia tak szczodrobliwego 
jak on, patrona patronów.
Czarodziej
51
Kirow, szef partii w Leningradzie, mieszkał w wielkim mieszkaniu wypełnionym 
nowoczesnym sprzętem. Była tam wielka amerykańska lodówka - General Electric - 
których sprowadzono do ZSRR tylko dziesięć. Szczególnym wzięciem cieszyły się 
gramofony: Kirow miał „radiolę", na której mógł słuchać muzyki z Baletu 
Maryjskiego; patefon, nakręcany gramofon bez głośnika; gramofon z głośnikiem i 
radio lampowe. Kiedy tuż przed wojną do Moskwy dotarły pierwsze telewizory, 
Mikojanowie otrzymali ten dziwny przedmiot, który odbijał obraz w szkle 
sterczącym pod kątem czterdziestu pięciu stopni. Do Budionnego Stalin napisał: 
Dałem Ci szablę, ale nie jest szczególnie piękna, postanowiłem więc wysłać Ci 
jeszcze jedną -jest w drodze!
Partia nie była po prostu zbiorowiskiem odrębnych grup - był to niemal biznes 
rodzinny. Do kierownictwa należały całe klany: Kaganowicz to najmłodszy z pięciu 
braci, spośród których trzej byli wysoko postawionymi bolszewikami. Krewni 
Stalina też pełnili wysokie urzędy. Bracia Sergo sprawowali najwyższe funkcje na 
Kaukazie, gdzie silne związki rodzinne stały się normą. Sieć małżeństw* 
komplikowała stosunki na szczycie i miała przynieść fatalne następstwa: kiedy 
jeden przywódca upadał, wszyscy jego protegowani spadali razem z nim niczym 
alpiniści związani jedną liną.16
Chłopstwu rzeczywiście przetrącono grzbiet, by posłużyć się mrożącym krew w 
żyłach określeniem Stalina i Mołotowa, ale skala represji wstrząsnęła nawet ich 
najbardziej bezwzględnymi stronnikami. W połowie lutego 1930 roku Sergo i 
Kalinin wybrali się na inspekcję na wieś i rozkazali od-trąbić odwrót. Sergo, 
który jako przewodniczący Komisji Kontroli Partyjnej kierował kampanią przeciwko 
prawicowcom, polecił przerwać „uspołecznianie" inwentarza na Ukrainie.
Stalin stracił kontrolę nad sytuacją. Ten zręczny taktyk ugiął się przed 
palatynami i zgodził się wycofać - aczkolwiek niechętnie. 2 marca napisał swój 
słynny artykuł Zawrót głowy od sukcesów, w którym przypisał całą zasługę sobie i 
oskarżył lokalnych urzędników o własne błędy, co było sygnałem do osłabienia 
presji** na wieś.17
Stalin uważał swoich sojuszników za „zwarty krąg przyjaciół", bractwo 
„uformowane historycznie w walce z [...] oportunizmem" Trockiego i Bu-charina. 
Ale teraz, gdy „stalinowska rewolucja" zamieniła wieś w koszmarne pobojowisko, 
poczuł, że w Politbiurze narastają wątpliwości i rodzi się nielojalność.18 Nawet 
w tych burzliwych czasach posiedzenia Politbiu-ra, odbywające się w południe we 
czwartki przy dwóch równoległych stołach w zarzuconym mapami pokoju Sownarkomu w 
Pałacu Żółtym, bywały zdumiewająco niefrasobliwe.19 Stalin nigdy nie prowadził 
posiedzeń, pozostawiając to przewodniczącemu Rady Komisarzy Ludowych, Rykowowi. 
Nigdy też, według Mikojana, nie zabierał głosu pierwszy, tak aby inni nie czuli 
się związani jego opinią, zanim wyrażą własną.20
Podczas tych posiedzeń przy stołach wiele gryzmolono. Bucharin, nim utracił 
swoje miejsce, rysował karykatury wszystkich przywódców, często w absurdalnych 
pozach, z ogromnymi penisami lub w carskich mundurach.
* Na przykład żona Karnieniewa była siostrą Trockiego; Jagoda wżenił się w 
rodzinę Swierdłowa; Poskriebyszow, sekretarz Stalina, poślubił siostrę synowej 
Trockiego. Dwaj wysoko postawieni stalinowcy, Szczerbakow i Żdanow, byli 
szwagrami. Później dzieci członków Politbiura też zawierały małżeństwa między 
sobą.
** W powieści Szołochowa Zorany ugór Kozacy przerwali swój bunt, gdy przeczytali 
ów artykuł. Ale wystąpili również ze spółdzielni.
52
Tecudowne czasy: Stalin i Nadia, 1878-1932
Czarodziej
53
Nieodmiennie też drwiono z Woroszyłowa za jego próżność i głupotę, chociaż 
byłjednym z najbliższych sojuszników Stalina. Czołem, przyjacielu! - pisał do 
niego Stalin. -Szko da, że nie ma Cię w Moskwie. Kiedy przyjeżdżasz?
Nikt nie kochał mundurów bardziej niż „próżny jak kobieta" Woroszyłow. Ten 
proletariacki dandys, który w swojej przestronnej daczy nosił białe flanelowe 
koszule i białe spodenki do tenisa, był wesołym epikurejczykiem, „sympatycznym i 
skorym do żartów, miłośnikiem muzyki, bankietów i literatury", lubiącym 
towarzystwo aktorów i pisarzy. Stalin usłyszał, że w chłodne letnie dni nosi 
szalik swojej żony: „Oczywiście, jest tak w sobie zakochany, że bardzo o siebie 
dba. Ha! Nawet się gimnastykuje!" - roześmiał się. „Notorycznie głupi" 
Woroszyłow bez przerwy popełniał jakieś gafy.
Ten metalowiec z Ługańska (przemianowanego na Woroszyłowgrad) podobnie jak wielu 
towarzyszy Stalina ledwie ukończył dwie klasy szkoły powszechnej. Członek partii 
od 1903 roku, w 1906 dzielił pokój ze Stalinem w Sztokholmie, ale zaprzyjaźnili 
się dopiero w Carycynie. Od tamtej pory Stalin wspierał tego „wodza naczelnego z 
tokarni" i w 1925 roku pomógł mu zostać ludowym komisarzem obrony. Woroszyłow z 
całej duszy nienawidził bardziej światłych umysłów wojskowych, w czym przej 
awiał się jego kompleks niższości, jedna z głównych cech charakterystycznych w 
otoczeniu Stalina. Od czasu, gdy dostarczał konno pocztę górnikom z Ługańska, 
więcej miał do czynienia z końmi niż z silnikami.
Choć mówiono, że przed swoim panem zachowywał się jak nędzny tchórz, flirtował z 
opozycją i potrafił postawić się Stalinowi, którego zawsze traktował jak starego 
kumpla. Był tylko trochę młodszy od Koby i nawet podczas terroru nazywał rzeczy 
po imieniu. Jasnowłosy, rumiany, z błyszczącymi oczami, odznaczał się łagodnym 
charakterem i niezrównaną odwagą. Ale pod tą anielską uprzejmością kryło się coś 
złowrogiego, zwłaszcza w wykroju ust, które zdradzały drażliwe usposobienie, 
mściwe okrucieństwo i zamiłowanie do drastycznych rozwiązań.* Kiedy był o czymś 
przekonany, nie dopuszczał żadnych wątpliwości, wykonując rozkazy ze ślepym 
posłuszeństwem.
Pod względem kultu swojej osoby ustępował jedynie Stalinowi: nawet na Zachodzie 
powieściopisarz Denis Wheatley opublikował panegiryk zatytułowany Czerwony 
orzeł- „zdumiewającą historię chłopca z nizin, który pobił generałów trzech 
państw, a teraz jest marszałkiem Rosji".21
Znasz Marapulcę - napisał Woroszyłow do Stalina w październiku 1930 roku. - 
Został skazany na pięć lat [...]. Chyba zgodzisz się ze mną, że został skazany 
słusznie. Przy innej okazji zwrócił się do Stalina w sprawie „półwariata", 
którego znał od 1911 roku, a który przebywał w więzieniu. Czego od Ciebie chcę? 
Prawie niczego [...] tylko żebyś wstrzymał egzekucję Minina i zdecydował, co z 
nim zrobić...
Na j ednej z kartek krążących wokół stołu Woroszyłow napisał: Nie mogę wygłosić 
przemówienia do traktorzystów, ponieważ boli mnie głowa.
- Na miejsce Woroszyłowa proponuję Rudzutaka - powiedział Stalin, zgłaszając 
kandydaturę innego członka Politbiura.
Ale Woroszyłowowi nie udało się tak łatwo wykręcić: Rudzutak odmówił, Kalinin 
zaproponował więc, aby jego też zwolnić, pod warunkiem, że Woroszyłow wygłosi 
przemówienie.
Przeciw! - zagłosował Woroszyłow, podpisując się: Woroszyłow, którego boli głowa 
i nie może przemawiać!22
Jeśli Stalin aprobował przemówienie któregoś z przywódców, posyłał mu 
entuzjastyczną notatkę. Światowy przywódca, kurwa jego mać! Czytałem Twój 
referat - skrytykowałeś wszystkich, kurwa ich mać! - napisał z uznaniem do 
Woroszyłowa23, który czekał na dalsze pochwały:
Powiedz mi szczerze - czy zawiodłem w stu procentach, czy tylko w 
siedemdziesięciu pięciu? Stalin odpowiedział w swoim zwykłym stylu: To był dobry 
[...] referat. Dałeś po dupie Hooverowi, Chamberlainowi i Bucharino-wi. 
Stalin.2"
Roztrząsano też poważne kwestie: podczas debaty budżetowej Stalin nakłaniał 
Woroszyłowa, by wystąpił w obronie swojego resortu: Okradają Cię, a Ty milczysz. 
Kiedy jego koledzy wrócili do dyskusji nad czymś, co Stalin uważał za już 
rozstrzygnięte, posłał im notatkę następującej treści: Co to ma znaczyć? Wczoraj 
uzgodniliśmy jedno w sprawie przemówienia, a dzisiaj co innego. Bałagan! Stalin. 
Zadania przydzielano w taki sam sposób. Ton był często żartobliwy: Woroszyłow 
chciał przeprowadzić inspekcję wojsk w Azji Środkowej.
- Koba, czy mogę jechać...? Mówią, że o nich zapomnieliśmy.
- Anglia będzie ujadać, że Woroszyłow przyjechał zaatakować Indie - odparł 
Stalin, który pragnął uniknąć wszelkich powikłań międzynarodowych, dopóki nie 
zindustrializuje Rosji.
- Będę cicho jak myszka - przekonywał Woroszyłow.
- To jeszcze gorzej. Dowiedzą się i powiedzą, że Woroszyłow przyjechał 
potajemnie w niecnych zamiarach - orzekł Stalin. Kiedy przyszło do mianowania 
Mikojana ludowym komisarzem handlu, Woroszyłow spytał:
- Koba,"czy powinniśmy oddać rybołówstwo Mikojanowi? Poradzi sobie? 25
Inni członkowie Politbiura często targowali się o nominacje. Dlatego Woroszyłow 
zaproponował Kujbyszewowi:
- Pierwszy zgłosiłem kandydaturę Piatakowa w rozmowie z Mołotowem i 
Kaganowiczem, i poprę ciebie jako twój zastępca...26
54
Te cudowne czasy: Stalin i Nadia, 1878-1932
Połitbiuro mogło obradować godzinami, co męczyło nawet Stalina. Podczas jednego 
z posiedzeń napisał do Woroszyłowa: Posłuchaj, zostawmy to do środy wieczorem. 
Dzisiaj jakoś nieporęcznie. Jest już 4.30 i wciąż mamy trzy wielkie kwestie do 
rozpatrzenia [...]. Stalin.
Czasem pisał ze znużeniem: Sprawy wojskowe są tak poważne, że trzeba o nich 
dyskutować poważnie, a ja nie mam dzisiaj głowy do takiej pracy.21
Stalin uświadamiał sobie jednak, że Połitbiuro łatwo może się zjednoczyć, aby go 
usunąć. Ryków, prawicowy szef rządu, nie wierzył w jego plany, a teraz wahał się 
również Kalinin. Stalin wiedział, iż może zostać przegłosowany, a nawet 
obalony.*2S Ujawnione niedawno dokumenty pokazują, jak otwarcie Kalinin się z 
nim spierał.
Bronisz kułaków? - nagryzmolił Stalin na kartce. Popchnął ją przez stół do 
„Ojczulka" Kalinina, dobrotliwego byłego chłopa w okrągłych okularach, z kozią 
bródką i opadającymi wąsami.
Nie kułaków - odpisał Kalinin - ale produktywnego chłopa.
Ale zapomniałeś o najbiedniejszych? - nabazgrał Stalin w odpowiedzi. - 
Ignorujesz rosyjskie chłopstwo?
Sredniacy są bardzo rosyjscy, ale co z nie-Rosjanami? To oni są najbiedniejsi - 
upierał się Kalinin.
Teraz jesteś przywódcą baszkirskim, nie rosyjskim! - zadrwił Stalin.
To nie jest argument, to obelga!29
Obelgi Stalina spadały na tych, którzy sprzeciwiali mu się w czasie tego 
najcięższego kryzysu. Nigdy nie zapomniał zdrady Kalinina. Dla tego 
przewrażliwionego, neurotycznego egoisty z mesjanistycznym poczuciem misji każda 
krytyka była bitwą o przetrwanie, kwestią wyboru dobra lub zła, zdrowia lub 
choroby. W ciągu owych miesięcy przemyśliwał nad nielojal-nością osób ze swego 
otoczenia, ponieważ członkowie jego rodziny i sojusznicy polityczni byli ze sobą 
ściśle powiązani. Miał wszelkie powody, by popadać w paranoję. Jeśli chodzi o 
ścisłość, bolszewicy uważali paranoję, którą nazywali „czujnością", za niemal 
religijny obowiązek. Później Stalin mówił prywatnie o „świętym strachu", który 
nawet jemu każe mieć się na baczności.
Paranoja Stalina stanowiła część błędnego koła, które miało się okazać 
śmiertelne dla wielu z tych, którzy go znali. Radykalna polityka prowadziła
Często nie zgadzali się z nim, zwłaszcza w drobnych sprawach, takich jak 
dyskusja o krem-lowskiej szkole wojskowej: Wydaje się, że po zastrzeżeniach 
towarzysza Kalinina i innych (wiem, że inni członkowie Politbiura też się 
sprzeciwiają), możemy im wybaczyć, ponieważ nie jest to ważna kwestia - napisał 
Stalin do Woroszyłowa. Pokonawszy w 1929 roku Bu-charina, Stalin chciał go 
mianować ludowym komisarzem oświaty, ale, jak wyjaśnił Wo-roszyłow w liście do 
Sergo, ponieważ mieliśmy solidarną większość, przepchnęliśmy to (przeciwko 
Kobie).
Czarodziej
55
do nieuzasadnionych represji, a te z kolei rodziły opozycję, której obawiał się 
najbardziej. Jego niezrównoważone poczynania tworzyły rzeczywistość, w której 
miał powody, aby się bać. Publicznie reagował z cierpkim humorem i spokojem, 
można jednak znaleźć wiele przykładów jego histerycznych wybuchów na gruncie 
prywatnym. Nie możecie mnie uciszyć ani trzymać moich opinii w tajemnicy - 
napisał do Woroszyłowa podczas walki z odchyleniem prawicowym -a mimo to 
twierdzicie, że „chcę wszystkich pouczać". Kiedy te ataki na mnie ustaną? 
Stalin.3® Przenosiło się to na rodzinę. Jeden z jego listów do Nadii zaginął. 
Stalin miał obsesję na punkcie poufności swoich listów i planów podróży. 
Impulsywnie oskarżył swoją teściową, lecz Nadia stanęła w jej obronie: 
Niesprawiedliwie obwiniasz Mamę. Okazało się, że list nigdy nie został doręczony 
[...]. Jest w Ty flisie.3^
Nadia śmiała się, że studenci w akademii dzielą się na „kułaków, śred-niaków i 
biedniaków", ale był to żart z eksterminacji ponad miliona niewinnych kobiet i 
dzieci. Są świadectwa, że ochoczo denuncjowała przed Stalinem jego wrogów, lecz 
to się zmieniało. Walka z chłopstwem powodowała podziały wśród jej przyjaciół: 
uwielbiani przez nią Bucharin i Jenu-kidze zwierzali się jej ze swych 
wątpliwości. Koledzy z akademii „uważają mnie za prawicowca", mówiła żartem 
Stalinowi, który niepokoił się, że atakują jego żonę w chwili, gdy on naprawdę 
wkracza na grząski grunt.32
Podczas wakacji na południu Stalin dowiedział się, że Martemian Riu-tin, stary 
bolszewik, który odpowiadał za kinematografię, próbuje zorganizować spisek, aby 
go usunąć. Zareagował szybko i 13 września napisał do Mołotowa: ...co się tyczy 
Riutina, wydaje się nie do pomyślenia, abyśmy poprzestali na wykluczeniu go z 
partii [...] trzeba go zesłać możliwie daleko od Moskwy. Ten kontrrewolucyjny 
nieczist* powinien zostać całkowicie rozbrojony.33 Jednocześnie Stalin 
zaaranżował serię procesów pokazowych i „spisków" tak zwanych szkodników. 
Domagał się przyspieszenia tempa kolektywizacji i industrializacji. W miarę jak 
napięcie rosło, podgrzewał atmosferę, wynajdując nowych wrogów, aby zastraszyć 
swoich prawdziwych przeciwników w partii i wśród ekspertów technicznych, którzy 
twierdzili, że nie da się tego dokonać.
Polecił Mołotowowi niezwłocznie opublikować wszystkie zeznania „szkodników", a 
„po tygodniu ogłosić, że wszyscy ci szubrawcy staną przed plutonem egzekucyjnym. 
Wszyscy powinni zostać rozstrzelani".34
Następnie zaatakował prawicowców w rządzie. Polecił wszcząć kampanię przeciwko 
spekulacji walutą, o którą obwinił komisarza finansów w gabinecie Rykowa, 
Briuchanowa, i prezesa Banku Państwowego, Piatakowa.
Nieczist oznacza w rosyjskim folklorze złego ducha.
Te cudowne czasy: Stalin i Nadia, 1878-1932
Chciał krwi i rozkazał szefowi OGPU, Mienżynskiemu, aresztować jeszcze więcej 
„szkodników". Polecił Mołotowowi „rozstrzelać dwa lub trzy tuziny sabotażystów, 
którzy przeniknęli do tych resortów".35
Stalin zażartował z tego na posiedzeniu Politbiura. Kiedy palatyni krytykowali 
Briuchanowa, przesłał notatkę do Walerija Mieżłauka, składającego raport w 
imieniu Gospłanu, Państwowego Komitetu Planowania:
Za wszystkie nowe, obecne i przyszłe grzechy należy go powiesić za jaja, a jeśli 
jaja okażą się mocne i nie urwą się, przebaczyć mu i uznać, że postępował 
słusznie; jeśli się urwą, wrzucić go do rzeki.
Mieżłauk był też uzdolnionym karykaturzystą i sporządził rysunek przedstawiający 
tę szczególną torturę ze wszystkimi detalami.36 Niewątpliwie wszyscy pokładali 
się ze śmiechu. Briuchanow został jednak usunięty ze stanowiska, a później, w 
latach wielkiej czystki, rozstrzelany.
Latem 1930 roku, kiedy XVI Zjazd WKP(b) koronował Stalina na wodza, Nadia 
poważnie zachorowała - Stalin wysłał ją więc do Karlsbadu na leczenie i do 
Berlina, by zobaczyła się z bratem Pawłem i jego żoną Żenią. Jej problemy 
zdrowotne były złożone, tajemnicze i prawdopodobnie miały podłoże 
psychosomatyczne. Z jej karty zdrowia, przechowanej przez Stalina, wynika, że w 
różnych okresach cierpiała na „dotkliwe bóle w jamie brzusznej", spowodowane 
zapewne wcześniejszą aborcją. Występowały też bóle głowy i migreny, które mogły 
być objawami synostozy, zrostu kości czaszkowych, lecz mógł je również wywołać 
wcześniejszy stres spowodowany walkami wewnętrznymi w kierownictwie partyjnym. 
Stalin, choć zajęty przygotowaniami do zjazdu i zwalczaniem wrogów na wsi i w 
Politbiu-rze, nigdy nie był bardziej troskliwy.
Głód i sielanka: Stalin na daczy
Dwudziestego pierwszego czerwca napisał: Tatka! Jak minęła podróż, co widziałaś, 
czy byłaś u lekarzy, co powiedzieli o Twoim zdrowiu ? Napisz i opowiedz mi. 
Zaczynamy zjazd dwudziestego szóstego [...]. Wszystko idzie źle. Tęsknię za Tobą 
[...] wracaj szybko do domu. Całuję Cię.
Gdy tylko zjazd się skończył, napisał: Tatka! Dostałem wszystkie trzy listy. Nie 
mogłem odpisać, byłem bardzo zajęty. Teraz wreszcie jestem wolny [...]. Nie 
zwlekaj z powrotem do domu. Ale zostań dłużej, jeśli Twoje zdrowie tego wymaga 
[...]. Całuję Cię.i
Latem Stalin, wspierany przez energicznego Sergo, wmieszał w jeden ze swoich 
sfingowanych spisków - Partię Przemysłową - Kalinina i, jaK się zdaje, 
wykorzystał dowody, że „Ojczulek", niepoprawny kobieciarz, marnotrawił fundusze 
państwowe na baletnice. Obwiniony błagał o wybaczenie.2
Stalin i Mienżynski nieustannie naradzali się również w sprawie innych spisków. 
Stalin niepokoił się o lojalność Armii Czerwonej. OGPU zmusiło dwóch oficerów, 
by złożyli zeznania przeciwko szefowi sztabu, Tuchaczew-skiemu, utalentowanemu, 
odważnemu dowódcy, zażartemu wrogowi Stalina od wojny polskiej 1920 roku. 
Tuchaczewski był znienawidzony przez mniej zdolnych oficerów, którzy skarżyli 
się Woroszyłowowi, że arogancki dowódca „stroi sobie z nich żarty" swoimi 
„wielkimi planami" rozbudowy armii. Stalin zgadzał się, że są one „fantastyczne" 
i tak ambitne, że niemal kontrrewolucyjne.3
OGPU próbowało oskarżyć Tuchaczewskiego o planowanie zamachu stanu. W 1930 roku 
było to oskarżenie zbyt niedorzeczne nawet dla bolszewików. Stalin, nie będący 
jeszcze dyktatorem, badał swego potężnego
58
Te cudowne czasy: Stalin i Nadia, 1878-1932
Głód i sielanka: Stalin na daczy
59
sojusznika, Sergo: Tylko Mołotow, ja i teraz Ty jesteśmy wtajemniczeni [...]. 
Czy to możliwe? Co za historia! Porozmawiaj o tym z Mołotowem... Sergo nie 
posunął się jednak aż tak daleko. W 1930 roku nie doszło do aresztowania i 
procesu Tuchaczewskiego: dowódca okazał się w stu procentach czysty, napisał 
obłudnie Stalin do Mołotowa w październiku. To bardzo dobrze.4 Znamienne, że 
siedem lat przed wielkim terrorem Stalin próbował wysuwać te same oskarżenia 
przeciwko tym samym ofiarom - próba generalna przed rokiem 1937 - ale nie mógł 
uzyskać poparcia.5 Archiwa odsłaniają fascynujący dalszy ciąg: kiedy Stalin 
zrozumiał nowatorski rozmach koncepcji Tuchaczewskiego, przeprosił go: Teraz 
cała kwestia stała się dla mnie jasna, muszę się zgodzić, że moje uwagi były 
zbyt ostre, a wnioski całkowicie niesłuszne.6
Nadia wróciła z Karlsbadu i dołączyła do Stalina na wakacjach. Rozmyślając, jak 
by tu zmusić Rykowa i Kalinina do posłuchu, Stalin nie przywitał Nadii zbyt 
serdecznie. Czuję, że nie chcesz, bym przedłużała swój pobyt, wręcz przeciwnie - 
napisała Nadia. Wyjechała do Moskwy, gdzie Mołotowowie, wieczni intryganci, 
zbesztali ją, że zostawiłam Cię samego, jak poinformowała Stalina. Stalin 
rozgniewał się na Mołotowów i na żonę, że poczuła się niemile widziana:
Powiedz Mołotowowi, że się myli. Czynić Ci wyrzuty, sprawiać, żebyś martwiła się 
o mnie, może tylko ktoś, kto mnie nie zna.7 Potem dowiedziała się od ojca 
chrzestnego, że Stalin odkłada swój powrót do października. Stalin wyjaśnił, iż 
okłamał Jenukidzego, aby wprowadzić przeciwników w błąd:
Tatka, rozpuściłem tę plotkę [...] ze względu na konieczność zachowania 
tajemnicy. Tylko Tatka, Mołotow i może Sergo znają datę mojego przyjazdu.*
Stalin, utrzymujący bliskie stosunki z Mołotowem i Sergo, nie ufał już jednemu 
ze swych najbliższych towarzyszy, który sympatyzował z prawicowcami: ojcu 
chrzestnemu Nadii, „Wujaszkowi Awlowi" Jenukidzemu. Ten weteran konspiracji o 
przydomku „Tonton", pięćdziesięciotrzyletni, o dwa lata starszy od Stalina, znał 
Kobę i Alliłujewów od początku stulecia. Również uczęszczał do seminarium 
duchownego w Tyflisie, a w 1904 roku założył w Batumi tajną bolszewicką 
drukarnię. Nie miał wielkich ambicji i podobno odrzucił nominację do Politbiura, 
ale przyjaźnił się ze wszystkimi, nie żywił urazy do pokonanych opozycjonistów i 
zawsze był gotów pomagać starym kolegom. Ten jowialny gruziński sybaryta miał 
rozległe znajomości w wojsku, w partii i na Kaukazie i należał do kazirodczej 
bolszewickiej rodziny: łączył go romans z Jekatieriną Woroszyłową, zanim wyszła 
za mąż. Mimo to Stalin wciąż lubił towarzystwo Jenukidzego: Czołem, Awel! Jaki 
diabeł zatrzymuje Cię w Moskwie? Przyjeżdżaj do Soczi.J
Tymczasem Stalin zwrócił się przeciwko przewodniczącemu Rady Komisarzy Ludowych, 
Rykowowi, który tak ostro pił, że w kremlowskim kręgu wódkę nazywano „Rykówką".
Drugiego września napisał do Mołotowa: Co zrobić z Rykowem (który bezsprzecznie 
im pomaga) i Kalininem [...]? Nie ma wątpliwości, że Kalinin zbłądził [...]. 
Należy poinformować KC, by pouczył Kalinina, aby już nigdy nie zadawał się z 
tymi szubrawcami.10
Kalinin uzyskał przebaczenie - ale zrozumiał przestrogę: już nigdy nie wystąpił 
przeciwko Stalinowi, stając się politycznym popychadłem, stawiającym tchórzliwie 
aprobujące podpisy na wszystkich zbrodniach Stalina. Mimo to Stalin lubił 
„Ojczulka" Kalinina i dobrze się bawił na jego przyjęciach w Soczi, gdzie nigdy 
nie brakowało pięknych dziewcząt. Wieści o jego towarzyskich „sukcesach" dotarły 
niebawem do na wpół pobłażliwej, na wpół zazdrosnej Nadii w Moskwie. Napisała:
Słyszałam od pewnej młodej i pięknej kobiety, że zadawałeś szyku na kolacji u 
Kalinina, byłeś bardzo zabawny i wszyscy się śmiali, choć zwykle są onieśmieleni 
w Twojej dostojnej obecności.
Trzynastego września Stalin oznajmił Mołotowowi, że kierownictwo naszego państwa 
jest dotknięte straszną chorobą [...]. Koniecznie trzeba podjąć jakieś kroki. 
Ale jakie? Porozmawiamy, kiedy wrócę do Moskwy.... Mniej więcej taką samą opinię 
wyraził w liście do innych członków Politbiura. Zasugerowali, aby Stalin objął 
stanowisko Rykowa. Woroszyłow napisał:
Drogi Koba, Mikojan, Kaganowicz, Kujbyszew i ja uważamy, że najlepszym 
rozwiązaniem byłoby zjednoczenie kierownictwa Sownarkomu i skierowanie do niego 
Ciebie, ponieważ pragniesz silnego kierownictwa. Sytuacja jest inna niż w latach 
1918-1921, ale Lenin kierował Sownarkomem.
Kaganowicz upierał się, że to musi być Stalin. Sergo zgadzał się z nim. Mikojan 
napisał również, że na Ukrainie chłopi zniszczyli zeszłoroczne zbiory - to 
bardzo niebezpieczne [...]. Obecnie potrzebujemy silnego kierownictwa i jednego 
przywódcy, tak jak za czasów Iljicza, i zdecydowaliśmy, że Ty jesteś najlepszym 
kandydatem na przewodniczącego [...]. Czyż cały świat nie wie, kto jest władcą 
naszego kraju? n
Mimo to nikt jeszcze nie pełnił funkcji sekretarza generalnego i szefa rządu 
jednocześnie. Co więcej, czy cudzoziemiec, Gruzin, mógł formalnie kierować 
krajem? Kaganowicz poparł więc nominata Stalina, Mołotowa.
- Powinieneś zastąpić Rykowa - oświadczył Stalin Mołotowowi.12
Dwudziestego pierwszego października Stalin odkrył kolejną zdradę: doniesiono 
mu, że Siergiej Syrcow, kandydat na członka Politbiura i jeden z jego 
protegowanych, spiskuje przeciwko niemu. Donosy były już wówczas nieodłączną 
częścią bolszewickiego rytuału i bolszewickim obowiązkiem
60
Te cudowne czasy: Stalin i Nadia, 1878-1932
- w archiwach Stalina można znaleźć mnóstwo takich listów. Syrcow musiał się 
stawić przed Komitetem Centralnym. Obciążył pierwszego sekretarza partii na 
Zakaukaziu, Beso Łominadzego, starego przyjaciela Stalina i Sergo. Łominadze 
przyznał się do udziału w potajemnych spotkaniach, ale utrzymywał, że 
sprzeciwiał się jedynie porównywaniu Stalina z Leninem. Reakcja Stalina była, 
jak zwykle, melodramatyczna:
„To niesłychana podłość [...]. Planowali zamach stanu, chcieli się znaleźć w 
Politbiurze i unurzali się w rynsztoku..." Po tym wybuchu Stalin spytał 
Mołotowa: „Co o tym myślisz?".13
Sergo domagał się wykluczenia ich z partii, lecz Stalin, który po epizodzie z 
Tuchaczewskim zrozumiał, że jego pozycja nie jest jeszcze dostatecznie silna, 
poprzestał na usunięciu ich z Komitetu Centralnego. Cała sprawa miała jeszcze 
inny, znaczący epilog: Sergo Ordżonikidze ochraniał swego przyjaciela 
Łominadzego, nie ujawniając przed KC wszystkich jego listów. Poszedł natomiast 
do Stalina i wręczył mu je osobiście. Stalin był wstrząśnięty - dlaczego nie do 
KC?
- Ponieważ dałem mu słowo - powiedział Sergo.
- Jak mogłeś? - odparł Stalin, dodając później, że Sergo zachował się nie jak 
bolszewik, ale „jak [...] książę. Powiedziałem mu, że nie chcę nic wiedzieć o 
jego sekretach..." Później miało to nabrać złowieszczego wydźwięku.
Dziewiętnastego grudnia zebrało się plenum, by ugruntować zwycięstwo Stalina nad 
przeciwnikami. Plena były posiedzeniami wszechpotężnego Komitetu Centralnego, 
który Stalin przyrównał do „Areopagu", zwoływanymi w ogromnej sali Wielkiego 
Pałacu Kremlowskiego z ciemnymi boazeriami i ławami jak w purytańskim kościele. 
To tam stołeczni palatyni i regionalni wicekrólowie, którzy rządzili krajem jako 
pierwsi sekretarze republik i miast, zbierali się niczym średniowieczna rada 
baronów. Owe posiedzenia przypominały raczej surowe protestanckie nabożeństwa, 
przerywane nieustannie okrzykami „Słusznie!" lub „Na pohybel!", bądź po prostu 
wybuchami śmiechu. To plenum było jednym z ostatnich, gdzie stara bolszewicka 
tradycja intelektualnej dyskusji odgrywała jeszcze jakąś rolę. Woroszyłow i 
Kaganowicz starli się z Bucharinem, który obecnie, gdy jego prawicowi stronnicy 
zostali rozgromieni, popierał linię Stalina.
- Mieliśmy słuszność, że zgnietliśmy niebezpieczne odchylenie prawicowe - 
oświadczył Bucharin.
- I wszystkich, którzy mu sprzyjali! - zawołał Woroszyłow.
- Jeśli mówicie o ich fizycznej eliminacji, pozostawiam to tym towarzyszom, 
którzy są [...] bardziej żądni krwi.
Rozległ się wybuch śmiechu, lecz dowcipy stawały się coraz bardziej złowieszcze. 
Członkom wewnętrznego kręgu nadal wydawało się nie do pomyślenia, by mogły ich 
dotknąć represje, lecz mimo to Kaganowicz naciskał
Głód i sielanka: Stalin na daczy
61
Stalina, aby był twardszy wobec opozycji, a Woroszyłow upierał się, że 
„prokurator musi działać bardzo aktywnie...".14
Plenum zwolniło Rykowa z funkcji przewodniczącego Sownarkomu i mianowało 
Mołotowa.* Sergo wszedł w skład Politbiura i stanął na czele Najwyższej Rady 
Gospodarki Narodowej, przemysłowego kolosa, który kierował całym Planem 
Pięcioletnim. Sergo doskonale się nadawał do tego zadania. Nowe nominacje i 
agresywne naciski, by wykonać plan w cztery lata, doprowadziły do gwałtownych 
sporów pomiędzy palatynami. Bronili własnych komisariatów i stronników. Kiedy 
zmieniali stanowiska, przejawiali skłonność do zmiany sojuszy: jako 
przewodniczący Komisji Kontroli Partyjnej Sergo wspierał kampanię przeciwko 
sabotażystom i szkodnikom w przemyśle. W momencie gdy objął Ludowy Komisariat 
Przemysłu Ciężkiego, zaczął bronić swoich specjalistów. Nieustannie spierał się 
też z Mo-łotowem, którego „specjalnie nie kochał", o budżet swojego resortu. Nie 
było grupy radykałów: niektórzy stawali się bardziej radykalni w różnych 
sytuacjach. Sam Stalin, główny organizator terroru, zmierzał do swojego celu, 
klucząc i lawirując.
Stalin rozstrzygał spory, które przybrały tak gwałtowny charakter, że Kujbyszew, 
Sergo i Mikojan zagrozili rezygnacją, broniąc swoich pozycji: Drogi towarzyszu 
Stalin - napisał Mikojan chłodno. - Wasze dwa telegramy rozczarowały mnie tak 
bardzo, że przez dwa dni nie mogłem pracować. Mogę przyjąć każdą krytykę [...] z 
wyjątkiem tej, że jestem nielojalny wobec KC i Was [...]. Bez Waszego osobistego 
poparcia nie mogę pracować jako ludowy komisarz zaopatrzenia i handlu [...]. 
Lepiej znajdźcie nowego kandydata, a mnie skierujcie do jakiejś innej pracy... 
Stalin przeprosił Mikojan a i często przepraszał również innych. Dyktatorzy nie 
muszą przepraszać.15 Tymczasem Andriejew wrócił z Rostowa, by stanąć na czele 
Komisji Kontroli Partyjnej, natomiast Kaganowicz, zaledwie 
trzydziestosiedmioletni, został najbliższym współpracownikiem Stalina, 
dołączając do sekretarza generalnego i Mołotowa w rządzącym triumwiracie.
Łazar Mojsiejewicz Kaganowicz, „zuchwały i męski", wysoki i silny, z ciemnymi 
włosami, długimi rzęsami i „pięknymi brązowymi oczami", był pracoholikiem, który 
zawsze bawił się nerwowo bursztynowym wisiorkiem lub łańcuszkiem od kluczy. Z 
zawodu szewc, z minimalnym wykształceniem
* Stalin z dumą powiadomił o tym przebywającego we Włoszech pisarza Maksima Gor-
kiego: „To odważny, mądry, bardzo umiarkowany przywódca - naprawdę nazywa się 
Skriabin". (Czy Stalin, intelektualny snob, wymienił to nazwisko, by zasugerować 
Gor-kiemu pokrewieństwo z kompozytorem, z którym Mołotow w rzeczywistości 
spokrewniony nie był?)
62
Te cudowne czasy: Stalin i Nadia, 1878-1932
podstawowym, patrzył najpierw na buty rozmówcy. Jeśli podobało mu się ich 
wykonanie, czasami kazał gościom je zdejmować i podziwiał na swoim biurku, gdzie 
wciąż trzymał zestaw narzędzi, ofiarowany mu przez wdzięcznych robotników.
Kaganowicz, który mógłby uchodzić za wzór współczesnego menedżera, miał 
wybuchowe usposobienie, podobnie jak jego przyjaciel Sergo. Najszczęśliwszy z 
młotkiem w ręku, często bił swoich podwładnych lub podnosił ich za klapy 
marynarki, choć w sprawach politycznych był ostrożny, „zręczny i sprytny". 
Nieustannie spierał się z pedantycznym Mołotowem, który określił go jako 
„prostaka, surowego i pruderyjnego, bardzo energicznego, dobrego organizatora, 
który potykał się na [...] teorii". Sergo uważał go za świetnego mówcę mimo jego 
silnego żydowskiego akcentu: „Naprawdę potrafił porwać słuchaczy!". Niesforny 
Kaganowicz, tak twardy i gwałtowny, że zyskał sobie przydomek „Lokomotywa", 
według Mołotowa „nie tylko wiedział, jak stosować presję", ale „miał w sobie coś 
ze zbira". „Umiał robić swoje", powiedział o nim Chruszczow. „Jeśli KC włożył mu 
do rąk siekierę, ciął jak szalony", ale niszczył „zdrowe drzewa razem ze 
spróchniałymi". Stalin nazywał go „Żelaznym Łazarem".
Urodził się w listopadzie 1893 roku w małej wiosce Kabany na pograniczu 
ukraińsko-białoruskim w biednej, ortodoksyjnej, licznej żydowskiej rodzinie - 
miał jeszcze czterech braci i siostrę, wszyscy spali w jednej izbie. Łazar, 
najmłodszy, w 1911 roku wstąpił za namową brata do partii i prowadził agitację 
na Ukrainie pod nazwiskiem „Koszerowicz".
Lenin zwrócił uwagę na tego wybijającego się działacza: Kaganowicz wywierał 
znacznie większe wrażenie, niż można by oczekiwać. Ten „robot-nik-inteligent", 
który w swojej ogromnej bibliotece nieustannie czytał podręczniki historii (a 
także powieści Balzaka i Dickensa), był mózgiem stojącym za militaryzacją 
partyjnego państwa. W 1918 roku, w wieku dwudziestu czterech lat, rządził Niżnym 
Nowgorodem, stosując bezlitosny terror. W 1919 roku domagał się dyktatury i 
wojskowej dyscypliny „centralizmu". W 1924 roku, pisząc jasną, lecz fanatyczną 
prozą, zapoczątkował zjawisko nazywane „stalinizmem". „Żelazny Łazar" kierował 
kilkoma wydziałami Komitetu Centralnego, później został wysłany do Azji 
Środkowej, a następnie, w 1925 roku, na Ukrainę. W1928 roku wrócił do Moskwy, a 
w 1930 roku, na XVI Zjeździe partii, wszedł w skład Politbiura jako pełnoprawny 
członek.
Kaganowicz i jego żona Maria spotkali się w romantycznych okolicznościach 
podczas tajnej misji, kiedy musieli udawać małżeństwo: przyszło im to łatwo, 
ponieważ zakochali się w sobie i wkrótce rzeczywiście wzięli ślub. Byli razem 
tacy szczęśliwi, że zawsze trzymali się za ręce, nawet siedząc
Głód i sielanka: Stalin na daczy
63
w rządowej limuzynie, a ich córka i adoptowany syn wychowywali się w szczęś-
liwym, zdecydowanie żydowskim domu. Zmienny w nastrojach i wybuchowy Łazar 
uprawiał narciarstwo i konną jazdę; miał nieomylny instynkt samozachowawczy. 
Jako Żyd, Kaganowicz zawsze zdawał sobie sprawę ze swojej niepewnej pozycji, a 
Stalin z równym wyczuciem bronił swego towarzysza przed antysemityzmem.
Kaganowicz był pierwszym prawdziwym stalinowcem, który przy kolacji w Zubałowie 
ukuł frazę: „Wszyscy mówią bez przerwy o Leninie i leni-nizmie, a przecież Lenin 
już dawno umarł... Niech żyje stalinizm!".
- Jak mogłeś coś takiego powiedzieć? - odparł Stalin skromnie. - Lenin był 
wysoką wieżą, a Stalin jest małym pionkiem.
Kaganowicz traktował Stalina ze znacznie większą czcią niż Sergo czy Mikojan: 
był, jak powiedział pogardliwie Mołotow, „dwustuprocentowym stalinowcem". Tak 
podziwiał Wodza, że, jak sam przyznał, „kiedy idę do Stalina, staram się nie 
zapominać o niczym! Za każdym razem jestem taki zdenerwowany. Porządkuję 
dokumenty w teczce i wypełniam kieszenie ściągawkami jak uczeń, ponieważ nigdy 
nie wiadomo, o co Stalin zapyta". Stalin odwzajemniał ten uczniowski respekt 
Kaganowicza, ucząc go orto-grafii i interpunkcji, nawet gdy osiągnął już pełnię 
władzy. Jeszcze raz przeczytałem Wasz list - napisał Kaganowicz do Stalina w 
1931 roku - zdałem sobie sprawę, że nie wykonałem Waszego polecenia, bym zwracał 
uwagę na interpunkcję. Zacząłem, lecz nie udało mi się, ale będę próbował, choć 
jestem zawalony pracą. W następnych listach postaram się wstawiać kropki i 
przecinki.™ Szanował Stalina jako rosyjskiego Robespierre'a i nie chciał zwracać 
się do niego, używając poufałej formy „ty": Czy mówiliście do Lenina „ty"? "
Ważniejsza od interpunkcji była jego brutalność: stłumił niedawno powstania 
chłopskie na obszarze od północnego Kaukazu do zachodniej Syberii. Zastąpiwszy 
Mołotowa jako sekretarz partii w Moskwie, „Żelazny Łazar" z niszczycielską pasją 
zaczął przebudowywać bolszewicką metropolię, wysadzając w powietrze historyczne 
budowle.
Latem 1931 roku poważne niedobory żywności na wsi przybrały rozmiary klęski 
głodu. W połowie lipca Politbiuro złagodziło swoją kampanię przeciwko 
specjalistom w przemyśle, lecz walka z chłopstwem trwała nadal. Oddziały GPU i 
180 000 aktywistów partyjnych wyruszyło z miast, by przy użyciu dział, samosądów 
i systemu obozów złamać opór chłopów. Ponad dwa miliony ludzi wysiedlono na 
Syberię lub do Kazachstanu; w 1930 roku w obozach przebywało 179 000 więźniów, w 
1935 roku - już prawie milion.18 Terror i praca przymusowa stały się głównym 
przedmiotem obrad Politbiura.
64
Te cudowne czasy: Stalin i Nadia, 1878-1932
Na skrawku papieru pokrytym gryzmołami Stalin napisał grubym niebieskim 
ołówkiem:
1. Kto może dokonywać aresztowań?
2. Co zrobić z byłymi białogwardzistami w naszych zakładach przemysłowych?
3. Więzienia trzeba opróżnić z więźniów. [To znaczy należy ich szybciej 
skazywać, aby zrobić miejsce dla kułaków.]
4. Co robić z poszczególnymi grupami aresztowanych?
5. Zarządzić}...] deportacje: Ukraina -145 000. Pn. Kaukaz- 71 000. Po-wołże - 
50 000 (dużo!). Białoruś - 42 000 [...]. Zachodnia Syberia - 50 000. Wschodnia 
Syberia - 30 000...
I tak dalej, aż doszedł do liczby 418 000 deportowanych.19 Dodawał też na 
kartkach* pudy zboża i chleba, niczym wiejski sklepikarz rządzący imperium.20
Wyjedźmy z miasta - napisał Stalin, tym razem do Woroszyłowa, który odpowiedział 
na tej samej kartce:
Koba, czy możesz przyjąć [...] Kałmykowa napięć minut?
Mogę - odpisał Stalin. - Wyjedźmy z miasta i zabierzmy go ze sobą.21
Wojna i eksterminacja wsi w żaden sposób nie zakłócały wypoczynku palatynów. 
Zaraz po rewolucji przydzielono im dacze, gdzie często koncentrowała się 
prawdziwa władza. Ośrodkiem tego sielskiego życia było Zubałowo w pobliżu Usowa, 
trzydzieści pięć kilometrów od Moskwy, gdzie Stalin i inni przywódcy mieli swoje 
dacze. Przed rewolucją bakijski magnat naftowy nazwiskiem Zubałow wybudował tam 
dwie otoczone murem rezydencje, jedną dla syna, drugą dla siebie. Stały tam 
ogółem cztery domy z gotyckimi dachami w stylu niemieckim. Mikojanowie dzielili 
Wielki Dom w Zubałowie 2 z wyższym oficerem Armii Czerwonej, pewnym polskim 
komunistą i Pawłem Alliłujewem. Woroszyłow i inni dowódcy zajmowali Mały Dom. 
Ich żony i dzieci nieustannie odwiedzały się nawzajem - niczym liczna 
rewolucyjna rodzina ciesząca się czechowowskim latem.
Rezydencja Stalina w Zubałowie 1 stała się magicznym miejscem dla dzieci. 
„Panowała tam prawdziwa swoboda" - wspominał Artiom. „Byliśmy tacy szczęśliwi" -
wyznała Swietłana. Rodzice mieszkali na górze, dzieci na dole. Ogród był 
„słoneczny i obfitował w owoce". Stalin, zapalony ogrodnik, przedkładał 
doglądanie i przycinanie róż nad prawdziwe prace.
W notatniku miał również spisane klejnoty koronne, radzieckie rezerwy złota i 
liczbę czołgów trzymanych w odwodzie podczas bitwy pod Moskwą w 1941 roku. 
Szczególnie interesował się wydobyciem złota, opartym głównie na pracy 
przymusowej.
Głód i sielanka: Stalin na daczy
65
Fotografie ukazują go na spacerach z dziećmi po ogrodzie. W rezydencji 
znajdowała się biblioteka, pokój bilardowy, rosyjska łaźnia, a później kino. 
Swietłana kochała to „szczęśliwe bezpieczne życie" wśród ogródków warzywnych, 
sadów i pól, gdzie doili krowy i karmili gęsi, kury, perliczki, koty i białe 
króliki. „Mieliśmy mnóstwo białych i ciemnopurpurowych lilii, jaśminu, który 
uwielbiała moja matka, i bardzo aromatycznych krzewów o cytrynowym zapachu. 
Chodziliśmy do lasu z nianią. Zbieraliśmy poziomki, czarne jagody i wiśnie".
„W domu Stalina - wspominał Artiom - było pełno przyjaciół". Rodzice Nadii, 
Siergiej i Olga, przyjeżdżali tam często, chociaż teraz mieszkali osobno. 
Zatrzymywali się w innych częściach domu, ale kłócili się przy stole. Podczas 
gdy Siergiej lubił naprawiać wszystko w domu i przyjaźnił się ze służbą, Olga, 
według Swietłany, „uwielbiała swoją wysoką pozycję i grała rolę wielkiej damy, 
czego moja matka nigdy nie robiła".
Nadia grała w tenisa z ubranym w niepokalaną biel Woroszyłowem, kiedy był 
trzeźwy, i z Kaganowiczem, który grał w kurtce i w butach z cholewami. Mikojan, 
Woroszyłow i Budionny* jeździli na koniach sprowadzonych z koszar kawalerii. 
Zimą Kaganowicz i Mikojan jeździli na nartach. Mołotow ciągnął swoją córkę na 
ślizgawce jak koń chłopski pług. Woroszyłow i Sergo byli zapalonymi myśliwymi. 
Stalin wolał bilard. Andriejewo-wie uprawiali wspinaczkę, którą uważali za 
bardzo bolszewicką dyscyplinę. Jeszcze w 1930 roku Bucharin często bywał w 
Zubałowie z żoną i córką. Sprowadził też część swojej menażerii - jego małe 
liski biegały po całym terenie. Nadia przyjaźniła się z „Bucharczykiem" i często 
razem spacerowali. Jenukidze również należał do tej wielkiej rodziny. Zawsze 
jednak zajmowano się też sprawami państwowymi.
Dzieci przyzwyczaiły się do obecności ochroniarzy i sekretarzy: ochroniarze 
stanowili część rodziny. Pauker, szef wydziału ochrony, i Nikołaj Własik, 
osobisty ochroniarz Stalina, byli tam zawsze. „Pauker był bardzo zabawny. Lubił 
dzieci jak wszyscy Żydzi i nie miał zbyt wysokiego mniemania
* Inspektor kawalerii Armii Czerwonej Siemion Budionny urodził się nad Donem i 
był wachmistrzem w pułku carskich dragonów, odznaczonym podczas I wojny 
światowej kawaleryjską wstęgą Orderu św. Jerzego, najwyższym odznaczeniem 
wojskowym. Służył najpierw carowi, później rewolucji, a przez resztę życia 
osobiście Stalinowi. Wyróżnił się pod Carycynem w 10 Armii Woroszyłowa, zdobył 
światową sławę jako dowódca 1 Armii Konnej. Kiedy Babel wydał swoją Armię Konną, 
opowiadającą o okrucieństwie, liryzmie i brawurze Kozaków oraz bezwzględności 
Budionnego, rozwścieczony dowódca próbował bezskutecznie doprowadzić do 
wycofania nakładu. Nigdy nie wszedł do Politbiura, lecz aż do wybuchu wojny 
pozostał jednym z najbardziej zaufanych towarzyszy Stalina.
66
Te cudowne czasy: Stalin i Nadia, 1878-1932
0 sobie, ale Własik paradował po okolicy jak nadęty indyk" - wspominała Kira 
Alliłujewa, bratanica żony Stalina.
Trzydziestosześcioletni Karl Pauker był ulubieńcem dzieci i cieszył się 
zaufaniem Stalina. Ten węgierski Żyd, symbol kosmopolitycznej kultury CzKw 
tamtych czasach, pracował jako fryzjer w Operze Budapeszteńskiej, później został 
powołany do armii austro-węgierskiej, w 1916 roku trafił do rosyjskiej niewoli i 
nawrócił się na bolszewizm. Uzdolniony aktor, świetnie naśladował akcenty, 
zwłaszcza żydowski, przed Stalinem. Otyły (wyśmiewano się z niego, ponieważ 
nosił gorset), łysy, wyperfumowany, z rudymi zmysłowymi wąsami, uwielbiał 
wymyślne mundury OGPU i chodził w butach na podwyższonym obcasie. Czasami 
przeistaczał się we fryzjera, goląc Stalina niczym lokaj i używając talku, by 
zatuszować jego dzioby po ospie. Był miłośnikiem wykwintnych potraw, samochodów 
i nowych wynalazków technicznych dla Politbiura, znał tajemnice prywatnego życia 
palatynów
1 podobno sprowadzał baletnice dla Kalinina i Woroszyłowa.
Pauker miał zwyczaj popisywać się przed dziećmi swoim cadillakiem, prezentem od 
Stalina. Na długo przed tym, nim w 1936 roku Stalin oficjalnie zgodził się 
przywrócić choinkę na Boże Narodzenie, Pauker odgrywał rolę Dziadka Mroza, 
roznosząc na Kremlu prezenty i urządzając dla dzieci przyjęcia świąteczne. 
Czekista jako Dziadek Mróz jest symbolem tego dziwnego świata.22
W pobliżu przebywał też zawsze trzydziestodziewięcioletni szef gabinetu Stalina, 
Aleksandr Poskriebyszow, który wymykał się do ogrodu w Zubało-wie, by zajmować 
się papierkową robotą. Drobny, rudowłosy, łysiejący, syn szewca z Uralu 
kształcił się na felczera i prowadził bolszewickie spotkania w swoim gabinecie. 
Kiedy Stalin spotkał go w sekretariacie KC, powiedział: „Macie groźny wygląd. 
Ludzie będą się was bali". Ten „karzeł o wąskich ramionach" był „potwornie 
brzydki" i „przypominał małpę", ale odznaczał się „doskonałą pamięcią i 
drobiazgową skrupulatnością w pracy". Jego wydział specjalny był sercem machiny 
władzy Stalina. Poskriebyszow przygotowywał materiały dla Politbiura i 
uczestniczył w jego posiedzeniach.
Kiedy Stalin wykorzystywał swoje wpływy, pomagając na przykład protegowanemu 
zdobyć mieszkanie, wszystkim zajmował się tak naprawdę Poskriebyszow: Proszę 
Was, żebyście pomogli im natychmiast - pisał do niego Stalin. -Poinformujcie 
mnie listownie o szybkim i dokładnym załatwieniu tej sprawy. Zachowała się 
ukryta do niedawna w archiwach korespondencja Stalina z Poskriebyszowem: 
Otrzymuję gazety angielskie, ale żadnych niemieckich [...] dlaczego? Jak to 
możliwe, że popełniliście błąd? Czy to biurokratyzm? Pozdrowienia. Stalin. 
Czasami wierny sekretarz popadał w niełaskę. W 1936 roku na swojej liście spraw 
pilnych Stalin napisał: 1. Przebaczyć Poskńebyszowowi i jego przyjaciołom.
Głód i sielanka: Stalin na daczy
67
Ze smutnej, ściągniętej twarzy tego Quasimodo każdy wchodzący mógł wyczytać, jak 
stoją jego akcje u przywódcy. Jeśli Poskriebyszow zachowywał się przyjaźnie, 
wszystko było w porządku. Jeśli nie, szeptał czasem: „Dzisiaj warn się 
dostanie". Wtajemniczeni wiedzieli, że najlepszy sposób, aby Stalin przeczytał 
ich listy, to zaadresować je do Aleksandra Nikołajewicza. W pracy Stalin nazywał 
go towarzyszem, ale w domu Poskriebyszow był „Saszą" lub „szefem".
Poskriebyszow był po części bufonem, po części potworem, ale później miał 
ucierpieć z woli Stalina. Jak wspominała jego córka Natalia, spytał pewnego razu 
Stalina, czy mógłby studiować medycynę, lecz ten kazał mu studiować ekonomię. 
Ostatecznie jednak ów niewykwalifikowany felczer okazał się jedynym człowiekiem, 
który udzielał Stalinowi pomocy lekarskiej.23
Stalin wstawał późno, około jedenastej, jadł śniadanie i przez cały dzień 
ślęczał nad papierami, które nosił zapakowane w gazetę - nie lubił teczek. Kiedy 
spał, zdenerwowani rodzice błagali dzieci, aby zachowywały się cicho.
Głównym posiłkiem dnia był obfity obiad, podawany zwykle o trzeciej lub 
czwartej, do którego zasiadała cała rodzina oraz, rzecz jasna, połowa członków 
Politbiura i ich żon. Jeśli zjawiali się goście, Stalin odgrywał rolę 
gruzińskiego gospodarza. „Był niezwykle gościnny w charakterystyczny azjatycki 
sposób - wspominał Leonid Redens, siostrzeniec Nadii. - I bardzo uprzejmy dla 
dzieci". Kiedy dzieci Stalina chciały się z kimś pobawić, miały do wyboru 
kuzynów, dzieci Pawła Alliłujewa, Kirę, Saszę i Siergieja, a także młodszych 
synów Anny Redens. I była też oczywiście cała bolszewicka rodzina: synowie 
Mikojana, których Stalin nazywał Mikojańczyka-mi, mieszkali tuż obok.
Dzieci biegały razem po okolicy, lecz Swietłana odkryła, że jest tam zbyt wielu 
chłopców i za mało dziewczynek, z którymi mogłaby się bawić. Jej brat Wasilij 
terroryzował ją i popisywał się, opowiadając nieprzyzwoite historie, które, jak 
przyznała później, peszyły ją i deprymowały. „Stalin bardzo kochał Swietłanę, 
ale nie tak jak chłopców" - wspominała Kira. Wymyślił dla niej dziewczynkę 
imieniem Lelka, która była idealnym alter ego Swietłany. Słaby Wasilij już 
stwarzał problemy. Nadia rozumiała to i poświęcała mu więcej uwagi. Ale 
bolszewiccy rodzice nie wychowywali swoich dzieci: dorastały pod okiem niań i 
wychowawców. Przypominało to arystokratyczną rodzinę w czasach wiktoriańskich - 
napisała Swietłana. -Byli tam też inni, Kaganowiczowie, Mołotowowie, 
Woroszyłowowie [...]. Ale wszystkie panie z tego najwyższego kręgu pracowały, 
toteż moja matka nie ubierała mnie
68
Te cudowne czasy: Stalin i Nadia, 1878-1932
Głód i sielanka: Stalin na daczy
69
ani nie karmiła. Nie przypominam sobie żadnej pieszczoty z jej strony, chociaż 
była bardzo czuła dla mojego brata. Z pewnością mnie kochała, ale była surowa. 
Kiedy pewnego razu Swietłana pocięła obrus, matka dotkliwie ją zbiła. Stalin 
całował i przytulał Swietłanę z „wylewną gruzińską czułością", ale wyznała 
później, że nie lubiła „zapachu tytoniu i kłujących wąsów". Jej matka, na której 
miłość było tak trudno zasłużyć, stała się w jej oczach niedotykalną świętą.
Bolszewicy, którzy wierzyli, że możliwe jest stworzenie leninowskiego „nowego 
człowieka", kładli surowy nacisk na wykształcenie.* Palatyni byli słabo 
wykształconymi samoukami, którzy nigdy nie przestali się uczyć, toteż od dzieci 
oczekiwano, że będą ciężko pracowały i wyrosną na ludzi bardziej kulturalnych 
niż ich rodzice, mówiących trzema językami, które opanują pod okiem specjalnych 
nauczycieli. (Dzieci Stalina i Mołotowa miały tego samego nauczyciela 
angielskiego).
Partia nie stała po prostu przed rodziną, była „wyższą" rodziną: kiedy umarł 
Lenin, Trocki powiedział, że jest „sierotą", a Kaganowicz już wtedy nazywał 
Stalina „naszym ojcem". Stalin pouczał Bucharina, że „czynnik osobisty [...] nie 
j est wart złamanego szeląga. Nie jesteśmy kółkiem rodzinnym czy koterią 
bliskich przyjaciół - jesteśmy partią klasy robotniczej". Bolszewicy kultywowali 
surowość i chłód.** „Bolszewik powinien kochać pracę bardziej niż żonę" - mawiał 
Kirow. Mikojanowie stanowili kochającą ormiańską rodzinę, lecz Anastas był 
„oschłym, wymagającym, a nawet surowym" ojcem, który nigdy nie zapominał, że 
jest członkiem Politbiura i bolszewikiem. Kiedy bił swego syna, powtarzał przy 
każdym uderzeniu: „To nie tyjesteś Mikojanem, tylko ja!". Matka Stiepana 
Mikojana, Aszchen, „czasem «zapominała się» i przytulała nas". Pewnego razu przy 
obiedzie na Kremlu Stalin powiedział Jenukidzemu: „Prawdziwy bolszewik nie 
powinien i nie może mieć rodziny, ponieważ musi poświęcić się całkowicie 
partii". Jak ujął to pewien stary weteran: „Jeśli trzeba wybierać pomiędzy
Były sekretarz Stalina, a później redaktor naczelny „Prawdy", Lew Mechlis, 
prowadził dla swego nowo narodzonego syna Leonida „bolszewicki dziennik", w 
którym wyrażał fanatyczną wiarę w komunizm i możliwość stworzenia „człowieka 
przyszłości, Nowego Człowieka". 2 stycznia 1923 roku dumny ojciec napisał, że 
umieścił w dziecięcym wózku portret Lenina z „czerwoną wstążeczką": Dziecko 
często spogląda na portret. Przygotowywał dziecko „do walki".
Kirow na przykład przez dwadzieścia lat nie widział swoich sióstr i nawet nie 
zadał sobie trudu, by im powiedzieć, kim jest i gdzie jest. Dopiero z gazet 
dowiedziały się, że słynny Kirow to ich brat Kostrikow.
partią a jednostką, wybiera się partię, ponieważ partia ma nadrzędny cel, dobro 
wielu ludzi, a jednostka to tylko jednostka".
Mimo to Stalin potrafił być bardzo pobłażliwy dla dzieci, wożąc je po całej 
posiadłości swoją limuzyną: „Myślę, że «Wujaszek Stalin» naprawdę mnie kochał - 
wspominał Artiom. - Szanowałem go, ale się go nie bałem. Bardzo ciekawie się z 
nim rozmawiało. Umiał sprawić, że dziecko formułowało swoje myśli jak dorosły".
„Zabawmy się w rozbijanie jajek - kto rozbije pierwszy?" - proponował Stalin 
swemu siostrzeńcowi Leonidowi, kiedy przynoszono ugotowane jajka. Zabawiał 
dzieci, wrzucając skórki od pomarańczy i korki od wina do lodów albo biszkopty 
do herbaty. „Nam, dzieciom, wydawało się to śmieszne" - wspominał Władimir 
Redens.
Zgodnie z kaukaskim zwyczajem pozwalano niemowlętom ssać wino z palców 
dorosłych, a kiedy były starsze, podawano im małe kieliszki wina. Stalin często 
dawał Wasilijowi, a później Swietłanie, łyk wina, co wydawało się nieszkodliwe 
(chociaż Wasilij umarł z powodu alkoholizmu), ale doprowadzało do furii surową 
Nadię. Nieustannie się o to sprzeczali. Kiedy Nadia lub jej siostra strofowały 
go, Stalin chichotał:
- Nie wiecie, że ma to działanie lecznicze?
Pewnego razu Artiom zrobił coś, co mogło mieć bardzo poważne następstwa, 
ponieważ Stalin stał się już niezwykle podejrzliwy. „Kiedy przywódcy pracowali w 
jadalni", mały Artiom zauważył wazę z zupą, która, jak zawsze, stała na 
kredensie. Chłopiec podkradł się za plecami Stalina, Mołotowa i Woroszyłowa i 
dla kawału nasypał do rosołu tytoniu Stalina. Później czekał w pobliżu, co się 
stanie. „Mołotow i Woroszyłow spróbowali i odkryli, że w zupie jest tytoń. 
Stalin spytał, kto to zrobił. Powiedziałem, że ja".
- Próbowałeś jej? - spytał Stalin. Artiom potrząsnął głową.
- No cóż, jest pyszna - odparł Stalin. - Spróbuj i jeśli będzie ci smakowała, 
możesz iść i powiedzieć Karolinie Wasiliewnie [Til, gospodyni], żeby zawsze 
wsypywała tytoń do zupy. Jeśli nie, lepiej nie rób tego więcej.
Dzieci zdawały sobie sprawę, że jest to polityczny dom. „Patrzyliśmy na wszystko 
z humorem i ironią - wspominał Leonid Redens. - Kiedy Stalin odwoływał 
komisarza, podchodziliśmy do tego z rozbawieniem". Był to żart, który już 
niebawem miał przestać śmieszyć.24
Domownicy wiedzieli o niesłychanych cierpieniach wsi. Stanisław Redens, szwagier 
Stalina i Nadii, był szefem GPU na Ukrainie, w epicentrum głodu, z racji swojej 
funkcji musiał więc mieć szczegółową wiedzę na temat represji i sam brał w nich 
udział: bez wątpienia jego żona rozmawiała z Nadią o tragedii Ukrainy. Niebawem 
miało to zatruć nie tylko małżeństwo Stalina, ale i całą bolszewicką rodzinę.
Wakacje i piekło: Politbiuro nad morzem
Pod koniec 1931 roku, kiedy Stalin, Nadia i większość palatynów przebywali na 
wakacjach nad morzem, głód przybrał rozmiary katastrofy żywiołowej. Palatyni 
traktowali swoje wakacje niezwykle poważnie. Co najmniej dziesięć procent listów 
członków stalinowskiego otoczenia, nawet w najgorszych latach głodu, dotyczyło 
wakacji (kolejne dwadzieścia procent ich stanu zdrowia). Wakacyjne spotkania 
były najlepszą metodą dotarcia do Stalina: na tych słonecznych werandach podjęto 
więcej decyzji personalnych i uknuto więcej intryg niż pod ośnieżonymi blankami 
Kremla.*
Istniał ustalony rytuał planowania takich wakacji: na posiedzeniu Polit-biura 
stawiano kwestię, by „zaproponować towarzyszowi Stalinowi tydzień urlopu", ale 
pod koniec lat dwudziestych wakacje przedłużano od „dwudziestu dni" do jednego 
lub dwóch miesięcy „na zalecenie lekarzy". Kiedy ustalono terminy, sekretarz 
Stalina wysyłał memorandum dla Jagody, podając mu harmonogram, „aby można było 
odpowiednio zorganizować ochronę".1
Palatyni wyjeżdżali prywatnymi pociągami, pod eskortą żołnierzy OGPU, na 
południe, na radziecką Riwierę - dacze i sanatoria Politbiura były rozrzucone na 
obszarze od Krymu na zachodzie do gruzińskiego uzdrowiska Borżomi na wschodzie. 
Mołotow wolał Krym, lecz Stalin preferował gorące wybrzeże Morza Czarnego, 
ciągnące się od Soczi aż do subtropikalnego regionu Suchumi i Gagry w Abchazji. 
Wszystkie te obiekty należały
Te długie wakacje formalnie proponowali Stalinowi często inni, toteż na 
spoczywających w archiwach dekretach często można przeczytać: Na wniosek 
Ordżonikidzego... albo: Zatwierdzić propozycję towarzyszy Mołotowa, Kaganowicza, 
Kalinina o udzieleniu towarzyszowi Stalinowi dwudziestu dni urlopu.
Wakacje i piekło: Politbiuro nad morzem
71
do państwa, było jednak zrozumiałe samo przez się, że ten, kto sprawuje nad nimi 
pieczę, ma wyłączne prawo ich użytkowania.
Palatyni odwiedzali się nawzajem, pytając wcześniej o pozwolenie, aby nie 
zakłócać niczyjego urlopu, przejawiali jednak naturalną skłonność do skupiania 
się wokół Stalina. Stalin chciałby przyjechać do Muchałatki [na Krymie]*, ale 
nie chce nikomu przeszkadzać. Poproście Jagodę, aby zorganizował ochronę...2
Wakacje miały także ciemną stronę. OGPU starannie planowało podróż pociągu 
Stalina, któremu, podczas głodu, towarzyszyły pociągi z zaopatrzeniem. Jeśli po 
przybyciu personel dochodził do wniosku, że nie wystarczy jedzenia dla Stalina i 
jego gości, sekretarze pospiesznie wysyłali „telegram do Orła i Kurska", żądając 
uzupełnienia zapasów. Donosili, że podczas podróży gotowali dla Stalina gorące 
posiłki. Co się tyczy GPU - pisał jeden z sekretarzy -jest mnóstwo pracy, miały 
miejsce masowe aresztowania i nadal trwa obława na tych, którzy pozostali [...]. 
Aresztowano dwie bandy przestępców.3
Upodobania Stalina, jeśli chodzi o domy wypoczynkowe zmieniały się, ale w latach 
trzydziestych najbardziej lubił Daczę nr 9 w Soczi. Krasnaja Polana była 
„drewnianym domem z werandą dookoła", wspominał Artiom, który zwykle spędzał 
wakacje z „Wujaszkiem Stalinem". Dom Stalina stał wysoko na wzgórzu, natomiast 
domy Mołotowa i Woroszyłowa przycupnęły skromnie poniżej w dolinie. Kiedy Nadia 
przyjeżdżała z mężem na wakacje, zapraszali zwykle członków bolszewickiej 
rodziny, w tym Jenukidzego i korpulentnego proletariackiego poetę Diemiana 
Biednego. Zadaniem personelu Stalina, wraz z GPU i miejscowymi dygnitarzami, 
było przygotowanie domu przed jego przyjazdem. Dacza [...] została odnowiona w 
stu procentach - pisał jeden z członków jego personelu - i zaopatrzona na 
wielkie przyjęcie we wszelkie rodzaje owoców.4
Bolszewicy lubili wypoczywać grupami, niczym amerykańskie korporacje studenckie, 
często bez żon, które zostawały wraz z dziećmi w Moskwie. Mołotow i ja jeździmy 
konno, gramy w tenisa, w kręgle, pływamy łódką, strzelamy
Muchałatka była ulubionym kurortem Mołotowa i Mikojana, chociaż obaj spędzali 
również wakacje w pobliżu Stalina w Soczi. Pozostała ulubionym miejscem 
wypoczynku radzieckich przywódców: leży blisko Foros, gdzie został aresztowany 
Gorbaczow podczas zamachu stanu w 1991 roku. Bolszewiccy przywódcy często 
zwalniali miejscowych urzędników odpowiedzialnych za owe kurorty: Bielinski był 
ordynarny [...] nie po raz pierwszy - napisał Stalin do Jagody i Mołotowa. - 
Należy go natychmiast odwołać z Muchałatki. Mianujcie kogoś w typie Jagody lub 
zaaprobowanego przez Jagodę. Jeśli domy wypoczynkowe nie odpowiadały ich gustom, 
proponowali budowę nowych: Nad Morzem Czarnym nie ma dobrego hotelu dla 
turystów, zagranicznych specjalistów i robotniczych przywódców - napisał Kalinin 
do Woroszyłowa. -Aby szybko temu zaradzić, musimy przekazać sprawę GPU.
72
Te cudowne czasy: Stalin i Nadia, 1878-1932
- słowem, wspaniale wypoczywamy - pisał Mikojan do żony, wyliczając wszystkich, 
którzy z nim byli. - To bolszewicki męski klasztor. Czasem zabierali też żony i 
dzieci, a kiedy na wakacje przyjeżdżał Kujbyszew, ekonomista i poeta, zjawiał 
się nad Morzem Czarnym z „wielką i wesołą trupą" pięknych dziewcząt i 
birbantów.5
Wszyscy chcieli spędzać wakacje ze Stalinem, ale najbardziej lubili towarzystwo 
niespożytego Sergo. Jenukidze często zapraszał innego kobie-ciarza, Kujbyszewa, 
do swojej gruzińskiej wioski. Stalin był o nich trochę zazdrosny i sprawiał 
wrażenie uszczęśliwionego, kiedy Mołotowowi nie udało się spotkać z 
Ordżonikidzem: „Uciekasz przed Sergo?" - pytał.6 Zawsze wypytywali się nawzajem, 
kto z nimi był.
Tutaj, w Nalczyku - informował Stalin -jestem ja, Woroszyłow i Sergo.1
Stalin pisał do Andriejewa: Dostałem Twoją kartkę. Niech mnie diabli! Byłem w 
Suchumi i nie spotkaliśmy się. Gdybym wiedział, że zamierzasz mnie odwiedzić 
[...] nie wyjechałbym z Soczi [...]. Jak spędziłeś wakacje ? Czy polowałeś tak 
dużo, jak chciałeś?8
Kiedy palatyni wracali do domów, opowiadali sobie, gdzie było najlepiej: 
Przyjedź na Krym we wrześniu - zachęcał Stalin Ordżonikidzego z Soczi, dodając, 
że w Borżomi w Gruzji jest przyjemnie, ponieważ nie ma tam komarów [...]. W 
sierpniu i przez połowę września będę w Krasnoj Polanie. GPU znalazło bardzo 
ładną daczę w górach, ale na razie choroba nie pozwala mi się tam wybrać [...]. 
Klim [Woroszyłow] jest teraz w Soczi i dużo czasu spędzamy razem...9
„Ośrodek decyzyjny - wspominał Artiom - przenosił się razem z nim na południe". 
Stalin pracował na werandzie w wiklinowym fotelu przy wiklinowym stole, na 
którym leżała wielka sterta papierów. Samoloty codziennie latały na południe, 
przewożąc pocztę. Poskriebyszow (mieszkający zwykle w sąsiednim domu) 
natychmiast mu ją dostarczał. Stalin bez przerwy domagał się nowych gazet. 
Zwykle czytał listy, a później mówił chłopcom, jaka będzie odpowiedź. Pewnego 
razu dostał list od górnika, który skarżył się, że w jego kopalni nie ma 
pryszniców. Stalin napisał na liście, że jeśli szybko nie będzie rozwiązania i 
wody, dyrektora kopalni należy potraktować jak wroga ludu.10
Stalin był zasypywany pytaniami od Mołotowa i Kaganowicza, którzy zastępowali go 
w Moskwie. Szkoda, że nie mamy telefonicznego połączenia z Soczi* - pisał 
Woroszyłow. - Telefon bardzo by nam pomógł. Odwiedzałbym Cię
Była to jednak wielka gratka dla historyków: aż do 1935 roku, kiedy 
przeprowadzono bezpieczną linię telefoniczną z Moskwy na południe, komunikacja 
pomiędzy przywódcami odbywała się głównie listownie. Trocki sparafrazował 
komentarz Hercena na temat Mikołaja I, nazywając Stalina „Czyngis-chanem z 
telefonem". Pozostaje jednak faktem, że przez kilka miesięcy w roku Stalin 
rządził w ogóle bez telefonu.
Wakacje i piekło: Politbiuro nad morzem
73
co 2-3 dni i mógłbym również się wyspać. Nie spałem normalnie od dłuższego 
czasu}1 Stalin upajał się jednak swoją dominacją.
- Pytania Politbiura nie wpływają na moje zdrowie - oznajmił Mołotowowi. - 
Możecie przysyłać tyle pytań, ile chcecie, z przyjemnością na nie odpowiem.
Wszyscy pisali do Stalina długie, odręczne listy, wiedząc, że, jak ujął to 
Bucharin, „Koba uwielbia dostawać listy".12 Kaganowicz, który po raz pierwszy 
zastępował Stalina w Moskwie, zrobił z tego pełny użytek, chociaż Politbiuro 
nadal samo podejmowało większość decyzji, a Stalin interweniował, jeśli ich nie 
aprobował. Próżni, drażliwi, porywczy palatyni często kłócili się zażarcie pod 
nieobecność Stalina: Kaganowicz po sprzeczce ze swoim przyjacielem Sergo wyznał 
Stalinowi: „Bardzo mnie to zdenerwowało". Stalin nierzadko cieszył się z takich 
konfliktów: „No cóż, drodzy przyjaciele [...] więcej sporów...". Mimo to czasami 
nawet Stalin bywał zniecierpliwiony: „Nie mogę i nie powinienem decydować w 
każdej kwestii podniesionej przez Politbiuro. Powinniście nauczyć się analizować 
i rozwiązywać problem [...] sami!".13
Był również czas na przyjemności: Stalin bardzo interesował się ogrodami, sadził 
cytryny i pomarańcze, z dumą pielił chwasty i zmuszał swoich towarzyszy, by 
mozolili się w słońcu. Stalinowi tak spodobał się ogrodnik w Soczi, niejaki 
Alfierow, że napisał do Poskriebyszowa: Dobrze by było umieścić [Alfierowa] w 
Akademii Rolniczej - jest ogrodnikiem w Soczi, bardzo dobrym i rzetelnym 
pracownikiem...
Jego życie na południu nie przypominało chłodnej samotności, jaką zwykło się 
wiązać ze Stalinem. IosifWissarionowicz lubił wycieczki na łono natury - 
napisała Woroszyłowa w dzienniku. - Wyjeżdżaliśmy samochodem i rozbijaliśmy obóz 
nad jakąś małą rzeczką, rozpalaliśmy ognisko, piekliśmy szaszłyki, śpiewaliśmy i 
żartowaliśmy. Zabierał na takie wyprawy całe swoje otoczenie.
Często wyjeżdżaliśmy razem - pisał jeden z podekscytowanych sekretarzy do 
drugiego. - Strzelaliśmy z wiatrówek do celu, chodziliśmy na spacery i 
odbywaliśmy przejażdżki samochodem, robiliśmy wycieczki do lasu, gdzie piekliśmy 
szaszłyki, obżeraliśmy się i piliśmy! Stalin i Jenukidze zabawiali gości 
opowieściami o swoich przygodach jako konspiratorów przed rewolucją, natomiast 
Diemian Biedny opowiadał nieprzyzwoite dowcipy, których miał niewyczerpany 
zapas. Stalin strzelał do kuropatw i pływał łódką.
Pamiętam daczę w Soczi, gdzie Klim i ja zostaliśmy zaproszeni przez towarzysza 
Stalina - pisała Woroszyłowa. -Przyglądałam się, jak grają w takie gry
74
Te cudowne czasy: Stalin i Nadia, 1878-1932
jak kręgle, a Nadieżda Siergiejewna grała w tenisa. Stalin i Budionny grywali w 
kręgle z Wasilijem i Artiomem. Budionny był taki silny, że kiedy rzucił kulą, 
przewracał wszystkie kręgle i stojącą za nimi tarczę. Wszyscy śmiali się z jego 
siły (i głupoty).
- Jesteś taki silny, że nie potrzebujesz mózgu. - Szydzili z niego, gdy zranił 
się podczas skoku ze spadochronem. - Myślał, że zeskakuje z konia!
- Tylko dwaj ludzie są znani jako najlepsi kawalerzyści świata: napoleoński 
marszałek Lannes i Siemion Budionny - bronił go Stalin - powinniście więc 
słuchać uważnie wszystkiego, co mówi o kawalerii!
Po latach Woroszyłowa mogła jedynie napisać: Cóż to były za cudowne czasy!14
We wrześniu 1931 roku Stalina i Nadię odwiedzili dwaj gruzińscy działacze, 
jeden, którego kochała, i drugi, którego nienawidziła. Uwielbianym był Nestor 
Łakoba, stary bolszewik i przywódca Abchazji, którą rządził jak niezależnym 
lennem z niezwykłą łagodnością. Bronił miejscowych chłopów i sprzeciwiał się 
kolektywizacji, utrzymując, że nie ma abchaskich kułaków. Kiedy gruzińska partia 
zwróciła się do Moskwy, Stalin i Sergo poparli Łakobę. Smukły i elegancki, z 
błyszczącymi oczami, zaczesanymi do tyłu czarnymi włosami i aparatem słuchowym, 
ponieważ był częściowo głuchy, włóczył się po ulicach i kawiarniach swojego 
małego królestwa niczym trubadur. Jako gospodarz wakacyjnych kurortów 
bolszewickiej elity znał wszystkich i zawsze budował dla Stalina nowe domy i 
organizował bankiety - tak opisał go Fazil Iskander w powieści Sandro z Czegemu. 
Stalin uważał go za wiernego sojusznika.
- Ja Koba - żartował - ty Łakoba!
Łakoba był kolejnym członkiem bolszewickiej rodziny, który spędzał popołudnia, 
przesiadując na werandach ze Stalinem. Kiedy Łakoba odwiedzał daczę, ze swymi 
biesiadami i abchaskimi pieśniami, Stalin wołał: „Niech żyje Abchazja!". Artiom 
wspominał, że przybycie Łakoby „było jak światło wlewające się do domu".
Stalin pozwalał, by Łakoba doradzał mu w sprawach partii gruzińskiej, wyjątkowo 
podzielonej i opierającej się poleceniom z centrum. To właśnie było powodem 
przybycia drugiego gościa, Ławrientija Pawłowicza Berii, szefa GPU na 
Zakaukaziu. Beria był łysiejącym, niskim i zwinnym mężczyzną o szerokiej, 
mięsistej twarzy, wydatnych zmysłowych wargach i „wężowych oczach" połyskujących 
za szkłami pince-nez. Ten utalentowany, inteligentny, bezwzględny i niezwykle 
kompetentny awanturnik, którego Stalin nazwał później „naszym Himmlerem", 
odznaczał się służalczością,
Wakacje i piekło: Politbiuro nad morzem
75
seksualnym apetytem i wyrafinowanym okrucieństwem bizantyńskiego dworzanina 
wspinającego się pracowicie po szczeblach kariery, by zdominować najpierw 
Kaukaz, później otoczenie Stalina, a w końcu i Związek Radziecki.
Beria, urodzony w pobliżu Suchumi w megrelskiej rodzinie, prawdopodobnie 
nieślubny syn abchaskiego właściciela ziemskiego i pobożnej gruzińskiej matki, 
niemal na pewno odgrywał rolę podwójnego agenta antykomunistycznego reżimu 
musawatystów, który rządził Baku podczas wojny domowej. Podobno sprzymierzeniec 
Stalina, Siergiej Kirow, uratował go przed karą śmierci, losem, którego Beria 
uniknął tylko dlatego, że nie starczyło czasu na wykonanie egzekucji. Później 
Beria studiował architekturę na Politechnice Bakijskiej, ale znęciła go służba w 
CzK, do której wstąpił i objął wysokie stanowisko, wspierany przez Sergo. Nawet 
jak na standardy tej odrażającej organizacji wyróżniał się sadyzmem. „Beria jest 
człowiekiem, który bez mrugnięcia powieką potrafi zabić najlepszego przyjaciela, 
jeśli ten przyjaciel powiedział o nim coś złego" - tak scharakteryzował go jeden 
z podwładnych. Jego kariera poszukiwacza przygód seksualnych rozpoczęła się, jak 
opowiadał później swojej synowej, podczas studenckiej wycieczki do Rumunii, 
gdzie uwiodła go pewna starsza kobieta. Ale kiedy podczas wojny domowej 
przebywał w więzieniu, zakochał się w siostrzenicy swego towarzysza z celi, 
jasnowłosej, złotookiej, nastoletniej Ninie Ge-geczkori ze znanej gruzińskiej 
rodziny; jeden z jej stryjów został ministrem w gruzińskim rządzie 
mienszewickim, a drugi w bolszewickim. Kiedy miał dwadzieścia dwa lata i pełnił 
już wysokie stanowisko w CzK, a ona siedemnaście, poprosiła go o zwolnienie 
stryja z więzienia. Beria nadskakiwał jej i w końcu uciekli razem jego służbowym 
pociągiem, skąd wzięła się opowieść, że zgwałcił ją w swoim wagonie. Niebawem 
pobrali się i Nina kochała „czarującego" Berię do końca życia.
Trzydziestodwuletni obecnie Beria należał do najmłodszego pokolenia przywódców, 
znacznie lepiej wykształconych niż ich starsi towarzysze z pierwszego pokolenia, 
tacy jak Stalin i Kalinin, którzy mieli już po pięćdziesiąt kilka lat, czy 
drugiego, jak Mikojan i Kaganowicz, dobiegający czterdziestki. Podobnie jak ci 
ostatni, Beria był zapalonym sportowcem - grał na lewym skrzydle obrony w 
gruzińskiej drużynie piłkarskiej i uprawiał ju-jitsu. Kompetentny i służalczy, 
miał talent do wybierania sobie patronów. Sergo, wówczas szef partii na 
Kaukazie, ułatwił mu karierę w GPU, a później, w 1926 roku, przedstawił go 
Stalinowi. Beria przejął odpowiedzialność za jego ochronę na wakacjach.
Poza Tobą - pisał Beria do Sergo - nie mam nikogo. Znaczysz dla mnie więcej niż 
brat czy ojciec. Dzięki jego wstawiennictwu Beria został oczyszczony
76
Te cudowne czasy: Stalin i Nadia, 1878-1932
Wakacje i piekło: Politbiuro nad morzem
77
z zarzutów o współpracę z wrogiem podczas wojny domowej. W 1926 roku, kiedy 
Sergo uzyskał przeniesienie do Moskwy, Beria zapomniał o nim i zaczął zabiegać o 
względy najbardziej wpływowego człowieka w tym regionie, Łakoby, zamęczając go, 
aby pozwolił mu znów zobaczyć się ze Stalinem. Stalina irytowały przymilne 
pochlebstwa Berii na wakacjach. Kiedy Beria zjawił się w daczy, Stalin warknął:
- Co, znowu przyszedł? -1 odprawił go, dodając: - Powiedzcie mu, tutaj panem 
jest Łakoba!
Kiedy Beria rozstał się ze swymi gruzińskimi protektorami, którzy uważali go za 
amoralnego hochsztaplera, wziął go pod swoje skrzydła Łakoba. Ale Beria mierzył 
wyżej.
Drogi towarzyszu Nestorze - napisał do Łakoby. - Bardzo chciałbym zobaczyć 
towarzysza Kobę przed jego wyjazdem [...] gdybyście zechcieli wspomnieć mu o 
tym.
Teraz Łakoba sam przyprowadził Berię przed oblicze Wodza. Stalin był 
rozwścieczony niesubordynacją gruzińskich kacyków partyjnych, którzy popierali 
starych przyjaciół, plotkowali ze swymi protektorami w Moskwie i wiedzieli 
nazbyt dużo o jego niesławnych poczynaniach w przeszłości. Łakoba zaproponował, 
by zastąpić tych starych bolszewickich wyjadaczy Berią, przedstawicielem nowego 
pokolenia, oddanego bez reszty Stalinowi. Nadia znienawidziła Berię od 
pierwszego wejrzenia.
- Jak możesz tolerować tego człowieka w swoim domu?
- To dobry pracownik - odparł Stalin. - Przedstaw mi fakty.
- Jakich faktów potrzebujesz? - żachnęła się Nadia. - To łajdak. Nie chcę go 
widzieć.
Stalin wspominał później, że posłał ją do diabła.
- To mój przyjaciel, dobry czekista... Ufam mu...
Kirow i Sergo ostrzegali Stalina przed Berią, ale zignorował ich dobre rady, 
czego później żałował. Przyjął łaskawie swego nowego protegowanego. „Kiedy 
przychodził do domu - wspominał Artiom - przynosił ze sobą ciemność". Stalin, 
według zapisków Łakoby, zgodził się awansować czeki-stę, ale spytał:
- Czy Beria się nada?
- Beria będzie świetny - odparł Łakoba, który wkrótce miał pożałować swojej 
rekomendacji.15
Z Soczi Stalin i Nadia pojechali do uzdrowiska Cchaltubo. Stamtąd Stalin napisał 
do Sergo, żeby go powiadomił o swoich planach co do ich wspólnego protegowanego. 
Żartował, że zobaczył się z miejscowymi dygnitarzami, nazywając jednego 
„komiczną figurą", a o drugim mówiąc, iż jest „za tłusty". Potem stwierdził: 
„Zgodzili się wprowadzić Berię do obkomu
[komitetu obwodowego] Gruzji". Sergo i gruzińscy towarzysze byli przerażeni, że 
czekista ma rządzić starymi bolszewikami. Mimo to Stalin zakończył list 
beztrosko: Pozdrowienia od Nadii! Jak się miewa Zina? 16
Wyjazd do wód był doroczną pielgrzymką. W 1923 roku Mikojan dowiedział się, że 
Stalin cierpi na reumatyzm i zasugerował mu wyjazd do uzdrowiska Macesta w 
pobliżu Soczi. Mikojan wybrał nawet dom z trzema sypialniami i salonem, w którym 
zatrzymał się Stalin. Świadczyło to o bliskich stosunkach między nimi.17 Stalin 
często zabierał ze sobą Artioma „otwartym rolls-royce'em z 1911 roku". 
Towarzyszył im tylko jego osobisty ochroniarz Własik.*
Stalin zdawał się wstydzić swojego wyglądu, czy to z powodu zdeformowanej ręki, 
czy łuszczycy; spośród przywódców jedynie Kirow jeździł z nim do wód. Nie 
krępował się jednak Artiomem. Kiedy siedzieli w obłokach pary, Stalin opowiadał 
chłopcu „o swoim dzieciństwie, o przygodach na Kaukazie i rozprawiał o zdrowiu".
Miał obsesję na punkcie zdrowia, zarówno własnego, jak i swoich towarzyszy. Byli 
„odpowiedzialnymi pracownikami", zatem ich kondycja fizyczna była sprawą 
państwową. Stało się to już radziecką tradycją: Lenin też troszczył się o 
kondycję przywódców. Na początku lat trzydziestych członkowie stalinowskiego 
Politbiura pracowali tak ciężko i pod taką presją, iż trudno się dziwić, że stan 
ich zdrowia, nadszarpniętego już przez carskie zesłania i wojnę domową, poważnie 
się pogorszył. Ich listy czyta się jak protokoły zjazdu hipochondryków.**
Czuję się już znacznie lepiej -wyznał Stalin Mołotowowi. - Wody w pobliżu Soczi 
są bardzo dobre i zapobiegają sklerozie, neurozie, ischiasowi, podagrze i 
reumatyzmowi. Czy nie powinieneś tu przystać swojej żony? 1S Stalin odczuwał 
skutki podłego wyżywienia i mroźnych wiatrów na zsyłkach: pod wpływem stresu 
doznawał zapalenia migdałków. Tak bardzo polubił specjalistę z Macesty, 
profesora Waledinskiego, że często zapraszał go, by napił się
Na południu za kierowcę służył im Nikołaj Sołowiow, który podobno był kierowcą 
Mikołaja II. W rzeczywistości Sołowiow był kierowcą generała Aleksieja 
Brusiłowa, ale podczas I wojny światowej raz zdarzyło mu się wieźć cara.
Beria nie był jedynym przyszłym oprawcą, o którego Stalin martwił się podczas 
tych wakacji. Wykazywał również szczególne zainteresowanie Nikołajem Jeżowem, 
młodym urzędnikiem, który miał odegrać złowrogą rolę w nadchodzącym terrorze: 
Podobno Jeżow przedłuża sobie wakacje o miesiąc lub dwa, to dobrze. Sam Jeżow 
jest przeciw, ale chyba tego potrzebuje. Przedłużmy mu wakacje i pozwólmy mu 
zostać w Abastumaniu przez następne dwa miesiące. Głosuję „za". O Jeżowa 
najwyraźniej trzeba było się zatroszczyć.
78
Te cudowne czasy: Stalin i Nadia, 1878-1932
koniaku na werandzie w towarzystwie jego dzieci, Gorkiego i członków Po-
litbiura. Później przeniósł Waledinskiego do Moskwy i profesor pozostał jego 
osobistym lekarzem aż do wybuchu wojny.
Bóle mogły powodować również problemy z zębami. Kiedy jego dentysta Szapiro, pod 
wpływem nalegań Nadii, wyleczył mu osiem zepsutych i pożółkłych zębów, Stalin 
był wdzięczny:
- Czy chcecie mnie o coś poprosić?
Dentysta poprosił o wyświadczenie mu przysługi.
Stalin napisał do Poskriebyszowa: Dentysta Szapiro, który troszczy się o naszych 
odpowiedzialnych pracowników, prosi mnie (obecnie zajmuje się mną), żeby 
umieszczono jego córkę na wydziale medycyny Uniwersytetu Moskiewskiego. Myślę, 
że powinniśmy udzielić takiej pomocy temu człowiekowi za to, co robi codziennie 
dla naszych towarzyszy. Czy możecie zająć się tym i załatwić to [...] możliwie 
szybko [...Jponieważ może nie starczyć nam czasu [...]. Czekam na odpowiedź.
Gdyby nie udało się zapisać córki na studia w Moskwie, Poskriebyszow miał 
spróbować w Leningradzie.19
Stalin lubił opowiadać o swoim zdrowiu przyjaciołom. Do Socziprzyjechałem z 
zapaleniem opłucnej (suchym) - poinformował Sergo. - Teraz czuję się dobrze. 
Wziąłem serię dziesięciu kąpieli leczniczych. Nie mam już problemów z 
reumatyzmem.20 Oni też opowiadali o swoich kłopotach.21
Jak Twoje kamienie nerkowe? - pytał Stalin Sergo, który spędzał wakacje z 
Kaganowiczem. Korespondencja wędrowała po hipochondrycznym trójkącie. Kaganowicz 
i ja nie mogliśmy przyjechać, siedzimy na wielkim parowcu - odpowiadał Sergo. - 
Kaganowicz jest trochę chory. Przyczyna nie jest na razie jasna. Może to coś z 
sercem [...]. Lekarze mówią, że woda i specjalne kąpiele powinny mu pomóc, ale 
musi spędzić tu miesiąc [...]. Ja czuję się dobrze, ale jeszcze nie 
odpocząłem...
Kaganowicz też wysłał list z uzdrowiska w Borżomi: Drogi towarzyszu Stalin, 
przesyłam Warn parujące pozdrowienia [...]. Szkoda, że z powodu sztormu nie 
możecie nas odwiedzić.12 Również Sergo donosił Stalinowi o zdrowiu Kaganowicza: 
Kaganowicz ma opuchnięte nogi. Przyczyna nie została jeszcze ustalona, możliwe 
jednak, że jego serce bije za słabo. Urlop kończy mu się 30 sierpnia, ale trzeba 
będzie go przedłużyć.. .23 Nawet towarzysze przebywający w Moskwie przesyłali 
raporty medyczne Stalinowi na wakacjach: Rudzutak jest chory, a Sergo ma zarazki 
gruźlicy i musimy go wysłać do Niemiec - donosił Mołotow swemu przywódcy. - 
Gdybyśmy więcej spali, popełnialibyśmy mniej błędów.10"
Wakacje i piekło: Politbiuro nad morzem
79
Zaczynał się semestr na uczelni, toteż Nadia pojechała do Moskwy. Stalin wrócił 
do Soczi, skąd słał jej czułe listy: Gramy w bilard i w kręgle. Mołotow 
odwiedził nas już dwa razy, ale jego żona dokądś wyjechała. Zjawili się Sergo i 
Kalinin, ale nie ma nic nowego. Niech Wasia i Swietłana napiszą do mnie.
Inaczej niż przed rokiem, Stalin i Nadia nie pokłócili się podczas wakacji, 
jeśli sądzić na podstawie ich listów. Pomimo obecności Berii, Nadia pisała w 
tonie ufnym i radosnym, przedstawiając mężowi sytuację w Moskwie. Tak jak 
zawsze, chciała zdać egzaminy i zostać wykwalifikowanym menedżerem; wraz z Dorą 
Chazan pracowała ciężko nad wzorami tkanin.
Moskwa wygląda lepiej - pisała - ale trochę przypomina kobietę, która się 
pudruje, żeby ukryć swoje wady... Zaplanowana przez Kaganowicza przebudowa 
Moskwy już wstrząsała miastem, podobnie jak jego wybuchowa energia. Burzenie 
soboru Chrystusa Zbawiciela, monumentalnej dziewiętnastowiecznej budowli, by 
zrobić miejsce dla szkaradnego Pałacu Rad, postępowało powoli. Nadia zaczęła 
informować Stalina o „szczegółach", które jej zdaniem powinien poznać, ale z 
kobiecej perspektywy: Kreml jest czysty, ale plac pized garażami wygląda bardzo 
brzydko [...]. Ceny w sklepach są bardzo wysokie, a kolejki duże. Nie gniewaj 
się, że wdaję się w takie szczegóły, ale chciałabym, żeby ludzie uwolnili się od 
tych wszystkich problemów i żeby wszystkim robotnikom żyło się lepiej... Potem 
nagle wróciła do spraw osobistych: Musisz dobrze wypocząć... Ale nie dało się 
ukryć przed Nadią napięć w rządzie: jeśli chodzi o ścisłość, żyła w samym ich 
środku, w maleńkim światku Kremla, gdzie inni przywódcy odwiedzali ją 
codziennie: Wpadł do mnie Sergo - był rozczarowany Twoim krytycznym listem. 
Wyglądał na bardzo zmęczonego.2*
Stalin nie gniewał się z powodu „szczegółów". To dobrze. Moskwa zmienia się na 
lepsze.lb Zapytał ją o Siergieja Kirowa, leningradzkiego przywódcę, którego 
szczególnie lubił.
Postanowił przyjechać do Ciebie 12 września - odpisała, a kilka dni później 
spytała: - Czy Kirow Cię odwiedził? Kirow zjawił się niebawem w Soczi, gdzie 
zajmował jeden z domów położonych w dolinie, niżej niż dom Stalina. Bawili się w 
grę, która odzwierciedlała zapewne zdolności Stalina jako meteorologa:
Razem z Kirowem sprawdzaliśmy temperaturę w dolinie, gdzie mieszka on, i na 
górze, gdzie mieszkam ja -jest różnica dwóch stopni.*
Później starzejący sie dyktator organizował pijackie zawody, podczas których 
jego goście musieli wypijać tyle szklanek wódki, o ile stopni się pomylili.
80
Te cudowne czasy: Stalin i Nadia, 1878-1932
Stalin nie lubił pływać, prawdopodobnie z powodu zdeformowanej ręki, chociaż 
Artiomowi powiedział, że „górale nie pływają". Ale teraz poszedł popływać z 
Kirowem.
To dobrze, że Kirow Cię odwiedził - odpisała Nadia czule mężowi, który kiedyś 
ocalił jej życie, kiedy się topiła. -Musisz uważać z pływaniem. Póź-niej miał 
specjalny basen wewnątrz domu w Soczi, dostosowany do jego wzrostu, aby mógł 
zażywać ochłody w samotności.
Tymczasem głód przybierał katastrofalne rozmiary. Woroszyłow napisał do Stalina, 
proponując wysłanie przywódców w dotknięte głodem regiony, aby sprawdzili, co 
się tam dzieje.
Masz rację - zgodził się Stalin 24 września 1931 roku. - Me zawsze rozumiemy 
znaczenie osobistych podróży i osobistych kontaktów z ludźmi. Zwyciężalibyśmy 
znacznie częściej, gdybyśmy więcej podróżowali i poznawali ludzi. Nie chciałem 
wyjeżdżać na wakacje, ale [...] byłem bardzo zmęczony, a stan mojego zdrowia 
poprawia się...
Nie tylko on zajmował się na wakacjach głodem. Budionny donosił o głodzie, ale 
kończył list słowami: Budowa mojego nowego domu na wsi dobiegła końca, jest 
bardzo ładny...21
W Moskwie bez przerwy pada - informowała Stalina Nadia. -Dzieci już mają grypę. 
Ja się pilnuję, ubierając się ciepło. Później wspomniała mu żartobliwie o 
książce pewnego emigranta o Leninie i Stalinie. Czytam białogwar-dyjską prasę. 
Jest tam interesujący materiał o Tobie. Jesteś ciekaw? Poprosiłam Dwinskiego 
[zastępcę Poskriebyszowa], żeby go poszukał [...]. Dzwonił Sergo i skarżył się, 
że ma zapalenie płuc...
W Soczi był straszny sztorm. Wiatr wył przez dwa dni z furią rozwścieczonej 
bestii - pisał Stalin. - Wyrwał z korzeniami osiemnaście wielkich dębów na 
terenie naszej daczy... Cieszył się z listów, które otrzymał od dzieci. Ucałuj 
je ode mnie, to dobre dzieci.
Swietłana pisała do swego „Pierwszego Sekretarza": Cześć, Papoczka. Wracaj 
szybko do domu - to rozkaz! Stalin posłuchał. Kryzys pogłębiał się coraz 
bardziej.28
Pociągi pełne zwłok: miłość, śmierć i histeria
Chłopi jedli konie, psy, zgniłe ziemniaki, korę z drzew, wszystko, co udało im 
się znaleźć - pisał jeden z naocznych świadków, a tymczasem 21 grudnia 1931 
roku, w samym epicentrum tragedii, Stalin obchodził w Zubałowie swoje urodziny. 
Pamiętam, że jeździliśmy tam zKlimientem na urodziny, i pamiętam gościnność 
Iosifa Wissarionowicza. Śpiewy, tańce, tak, tak, tańce. Wszyscy tańczyli do 
upadłego! - napisała w dzienniku Jekatierina Woroszyło-wa, żona ludowego 
komisarza obrony, Żydówka, rewolucjonistka, niegdyś kochanka Jenukidzego, a 
teraz korpulentna gospodyni domowa. Najpierw śpiewali: Woroszyłowa wspominała, 
że wykonywali arie operowe, chłopskie romance, gruzińskie elegie, kozackie 
ballady i - co zdumiewające wśród tych bezbożnych burzycieli starego porządku - 
hymny, których nauczyli się w wiejskich cerkwiach i seminariach.
Czasami zapominali o damach i ryczeli również sprośne piosenki. Woroszyłow i 
Stalin, byli chórzyści, śpiewali razem: Stalin dysponował dobrym tenorem i 
uwielbiał śpiew i muzykę, napisała Woroszyłowa. Miał swoje ulubione arie - 
szczególnie lubił stare melodie gruzińskie, arie z Rigoletta i zawsze chciał 
słuchać hymnu z liturgii prawosławnej, Mnogaja leta. Później powiedział 
prezydentowi Trumanowi: „Muzyka to wspaniała rzecz, ujarzmia w człowieku 
zwierzę", a z pewnością był w tym przedmiocie ekspertem. Stalin miał wspaniały 
głos: „niezwykły" i „słodki". Jeden z jego współpracowników zauważył, że był 
wystarczająco dobry, by zostać zawodowym śpiewakiem - przyprawiająca o zawrót 
głowy historyczna alternatywa.
Stalin obsługiwał amerykański gramofon - „zmieniał płyty i zabawiał gości: 
uwielbiał wesołe melodie". Mołotow tańczył z Poliną „na sposób rosyjski z 
chusteczką", jak ktoś, kto uczył się tańczyć w salach balowych.
82
Te cudowne czasy: Stalin i Nadia, 1878-1932
Rej w tańcu wodzili Gruzini. Jak wspominała Woroszyłowa, Anastas Miko-jan 
tańczył z Nadią Stalina. Ten Ormianin, który podobnie jak Stalin, kształcił się 
do stanu duchownego, szczupły, ostrożny, bystry i przedsiębiorczy, z czarnymi 
włosami, wąsami i błyszczącymi oczami, złamanym orlim nosem i dobrym smakiem w 
dziedzinie strojów, nawet w zwykłej bluzie i butach z cholewami miał w sobie coś 
z gibkiego dandysa. Bardzo inteligentny i obdarzony zgryźliwym poczuciem humoru, 
przejawiał talent do języków, znał angielski, a w 1931 roku nauczył się 
niemieckiego, tłumacząc Kapitał.
Mikojan nie bał się sprzeciwiać Stalinowi, a mimo to przetrwał najgorszy okres 
radzieckiej historii i w czasach Breżniewa wciąż był na szczycie. Bolszewik od 
1915 roku, zdołał uniknąć losu słynnych dwudziestu sześciu tzw. komisarzy 
bakijskich rozstrzelanych podczas wojny domowej, a teraz odpowiadał za resort 
handlu i zaopatrzenia.* Swietłana, córka Stalina, uważała go za najbardziej 
atrakcyjnego spośród palatynów, „młodzieńczego i zuchwałego". Z pewnością był 
znakomitym tancerzem i wielkim elegantem. „Nikt nigdy nie nudził się z 
Mikojanem" -wspominał Artiom. „To nasz rycerz - oświadczył Chruszczow. - A 
przynajmniej najlepszy, jakiego mamy!" Ale ostrzegał, by nie darzyć zaufaniem 
tego „szczwanego lisa ze Wschodu".
Mikojan, choć oddany swojej skromnej, cichej żonie Aszchen, próbował chyba 
wciągnąć Nadię do zabawy, „ponieważ przez dłuższy czas szurał nogami przed 
Nadieżdą Siergiejewną, prosząc ją, by zatańczyła z nim lezginkę [tradycyjny 
kaukaski taniec, który dobrze znała]. Tańczył bardzo szybko, wyciągając się tak, 
że wydawał się jeszcze wyższy i chudszy". Ale Nadia była „tak zawstydzona i 
onieśmielona" tą ormiańską kurtuazją, że „ukrywała twarz w dłoniach, jakby nie 
była w stanie wykonać tego pięknego i szybkiego tańca, i wymykała się jego 
awansom". Zapewne nie chciała wywoływać zazdrości Stalina.
Woroszyłow, który na scenie politycznej był pozbawionym wdzięku sa-fandułą, na 
parkiecie poruszał się lekko i z gracją. Tańczył hopaka, a później prosił 
partnerki do „swojego popisowego - zdaniem żony - numeru, polki". Wśród 
palatynów panowała gorączkowa atmosfera. Na wsi reżim zdawał chwiać się w 
posadach.1
Pociągi pełne zwłok: miłość, śmierć i histeria
83
Mikojan był niezwykłym w warunkach radzieckich przykładem długowieczności 
politycznej. „Od Iljicza [Lenina] do Iljicza [Leonida Iljicza Breżniewa] - 
głosiło rosyjskie powiedzenie - bez wypadku ani zawału!" Jako ludowy komisarz 
przemysłu spożywczego wyjechał w 1936 roku do Stanów Zjednoczonych, aby poznać 
tamtejsze osiągnięcia, i wrócił z amerykańskimi lodami oraz innymi specjałami; 
lepsze gatunki artykułów żywnościowych nazywano odtąd „mikojanowskimi". Po 
wizycie w Ameryce stracił upodobanie do partyjnych uniformów i już do końca 
swojej kariery nosił eleganckie garnitury.
Latem, kiedy Fred Beal, amerykański radykał, odwiedził pewną wioskę w pobliżu 
Charkowa, wówczas stolicy Ukrainy, stwierdził, że wszyscy mieszkańcy z wyjątkiem 
jednej obłąkanej kobiety zmarli. Szczury gnieździły się w chatach, które stały 
się kostnicami.
Szóstego czerwca 1932 roku Stalin i Mołotow oświadczyli, że „nie ma mowy o 
żadnych ustępstwach w zakresie ilości i terminów dostaw zboża". 17 czerwca 
ukraińskie Politbiuro z Własem Czubarem i Stanisławem Ko-siorem na czele 
poprosiło o pomoc, ponieważ w regionach wytworzyła się rozpaczliwa sytuacja. 
Stalin zwalił winę na Czubara i Kosiora oraz działalność szkodników - głód był 
po prostu wrogim aktem wymierzonym w Komitet Centralny, a zatem i w niego 
samego. Ukraina - napisał do Ka-ganowicza - otrzymała więcej niż powinna. Kiedy 
pewien działacz zwrócił się z tym odważnie do Politbiura, Stalin przerwał mu:
- Mówiono nam, towarzyszu Tieriechow, że jesteście dobrym mówcą, a tymczasem 
jesteście po prostu dobrym gawędziarzem. Opowiadać takie bajki o głodzie! 
Chcieliście nas przestraszyć, ale warn się to nie uda. Byłoby lepiej, gdybyście 
zrezygnowali ze stanowiska sekretarza ukraińskiego KC i wstąpili do Związku 
Pisarzy: będziecie wymyślać bajki, a durnie będą je czytać.
Mikojana odwiedził znajomy Ukrainiec, który spytał:
- Czy towarzysz Stalin - lub w ogóle ktokolwiek w Politbiurze - wie, co się 
dzieje na Ukrainie? Jeśli nie, dam warn pewne pojęcie. Niedawno przyjechał do 
Kijowa pociąg wyładowany zwłokami ludzi, którzy zmarli z głodu. Zbierał trupy 
przez całą drogę z Połtawy...
Palatyni doskonale wiedzieli, co się dzieje:* ich listy pokazują, że z okien 
swoich luksusowych pociągów oglądali straszliwe sceny. Budionny pisał do Stalina 
z Soczi, gdzie spędzał wakacje: Z okien pociągu widziałem umączonych ludzi w 
starych, podartych ubraniach, nasze konie to tylko skóra i kości... Kalinin, 
stalinowski „wszechzwiązkowy starosta", szydził z „politycznych szalbierzy" 
proszących o „dostawy dla «głodującej» Ukrainy. Tylko spodlone, zdezintegrowane 
klasy mogły wydać tak cyniczne elementy". Mimo to
* Kiedy Beal złożył relację przewodniczącemu ukraińskiego Centralnego Komitetu 
Wykonawczego, Pietrowskiemu, ten odparł: „Wiemy, że miliony umierają. To 
nieszczęście, ale wspaniała przyszłość Związku Radzieckiego usprawiedliwi tę 
ofiarę". Szacuje się, że do 1933 roku 1,1 miliona rodzin, czyli 7 milionów 
ludzi, straciło swój dobytek, a połowa z nich została deportowana. Co najmniej 3 
miliony gospodarstw zlikwidowano. Na początku tego procesu, w 1931 roku, spośród 
około 25 milionów gospodarstw 13 milionów było skolektywizowanych. Do 1937 roku 
było już 18,5 miliona gospodarstw sko-lektywizowanych, ale łącznie pozostało ich 
zaledwie 19,9 miliona: 5,7 miliona rodzin, około 15 milionów ludzi, zostało 
deportowanych, wielu z nich zmarło.
84
Te cudowne czasy: Stalin i Nadia, 1878-1932
Pociągi pełne zwłok: miłość, śmierć i histeria
85
18 czerwca 1932 roku Stalin rozmawiał z Kaganowiczem o czymś, co nazwał 
„niedorzecznymi pogłoskami" o „głodzie" na Ukrainie.
Pokłosiem tego „niedorzecznego" głodu, który pozwolił zdobyć fundusze na budowę 
pieców do wytopu surówki i konstruowanie traktorów, było od czterech do 
dziesięciu milionów ofiar, tragedia bez precedensu w dziejach ludzkości, 
porównywalna z terrorem nazistowskim i maoistowskim. Chłopi zawsze byli wrogami 
bolszewików. Sam Lenin powiedział: „Chłopów należy wygłodzić". Kopielew 
przyznał, iż „podobnie jak całe moje pokolenie szczerze wierzyłem, że cel 
uświęca środki. Widziałem ludzi umierających z głodu". Nadieżda Mandelsztam, 
żona poety, w swoich wspomnieniach Porzucona nadzieja napisała:
Wypierają się odpowiedzialności za to, co stało się później. A le jak mogą ? To 
w końcu ludzie z lat dwudziestych zniszczyli stare wartości i wymyślili nowe 
formuły [...] by usprawiedliwić ten pozbawiony precedensu eksperyment: nie można 
usmażyć omletu, nie rozbijając jaj. Wszystkie ofiary tłumaczono tym, że budujemy 
„nowy" wspaniały świat.
Represje i głód wstrząsnęły partią, ale jej członkowie nawet nie mrugnęli 
powieką. Jak mogli tolerować śmierć na tak ogromną skalę?
„Rewolucja bez plutonów egzekucyjnych - powiedział podobno Lenin - nie ma 
sensu". Przez całe życie wychwalał terror Rewolucji Francuskiej, ponieważ jego 
bolszewizm był tworem wyjątkowym, „systemem społecznym opartym na rozlewie 
krwi". Bolszewicy byli ateistami, ale nie politykami świeckimi w potocznym 
sensie tego słowa: zabijali w poczuciu moralnej wzniosłości. Bolszewizm może i 
nie był religią, ale miał z nią wiele wspólnego. Stalin powiedział Berii, że 
bolszewicy są „czymś w rodzaju zakonu wojskowo-religijnego". Kiedy zmarł 
Dzierżyński, założyciel WCzK, Stalin nazwał go „nieugiętym rycerzem 
proletariatu". Stalinowski „zakon kawalerów mieczowych" bardziej przypominał 
templariuszy, czy nawet teokra-cję ajatollahów, niż tradycyjny ruch świecki. 
Bolszewicy zabijali i ginęli za swoją wiarę w nieuchronny postęp i lepszą 
przyszłość ludzkości, poświęcając własne rodziny z gorliwością, jaką odznaczali 
się tylko religijni fanatycy i męczennicy średniowiecza i Bliskiego Wschodu.
Sami uważali się za szczególny rodzaj ludzi „szlachetnej krwi". Kiedy jesienią 
1941 roku Stalin rozważał wraz z generałem Żukowem możliwość upadku stolicy, 
spytał: „Czy zdołamy utrzymać Moskwę, powiedzcie mi jako bolszewik?". Podobnie 
mógłby się wyrazić osiemnastowieczny Anglik: „Powiedzcie mi jako dżentelmen!".
„Kawalerowie mieczowi" musieli wierzyć z niezachwianą pewnością, działać z 
absolutną bezwzględnością i przekonywać innych, że mają prawo
to robić. Fanatyzm Stalina był typowy dla bolszewickich palatynów: syn Mi-kojana 
nazwał swego ojca „bolszewickim fanatykiem". Większość z nich* wychowywała się w 
środowisku religijnym. Nienawidzili judeochrześcijań-stwa, ale pobożność swoich 
rodziców zastąpili znacznie bardziej ortodoksyjną, systemową amoralnością: Ta 
religia - czy też nauka, jak ją skromnie nazywali jej adepci - obdarza człowieka 
boską władzą [...]. W latach dwudziestych wielu dobrych ludzi wyprowadzało 
analogię ze zwycięstwem chrześcijaństwa i uważało, że ta nowa religia przetrwa 
tysiąc lat - napisała Nadieżda Mandelsztam. - Wszyscy akceptowali wyższość nowej 
wiary, która obiecywała niebo na ziemi zamiast innych nagród doczesnych.
Partia usprawiedliwiała swoją „dyktaturę" czystością wiary. Jej świętymi 
księgami były wskazania marksizmu-leninizmu, traktowane jak prawdy „naukowe". 
Ponieważ ideologia odgrywała tak ogromną rolę, każdy przywódca musiał być - lub 
sprawiać takie wrażenie - ekspertem od marksizmu--leninizmu, toteż bolszewicy 
spędzali bezsenne noce, zgłębiając posępne dogmaty materializmu dialektycznego, 
by umocnić swoją ezoteryczną pra-wowierność. Było to tak ważne, że Mołotow i 
Polina nawet w swoich listach miłosnych dyskutowali o marksizmie: Policzka, 
kochanie moje [...] czytanie marksistowskich klasyków jest bezwzględnie 
konieczne [...]. Musisz przeczytać trochę więcej dzieł Lenina, które niebawem 
się ukażą, a potem kilka Stalina [...]. Tak chciałbym Cię zobaczyć.
„Prawowierność" była „koncepcją niemal mistyczną" -wyjaśniał Kopielew. - 
Niezbędnymi warunkami wstępnymi była żelazna dyscyplina i surowe przestrzeganie 
wszystkich rytuałów życia partyjnego". Jak ujął to pewien stary weteran, 
bolszewik to nie był ktoś, kto po prostu wierzył w marksizm, lecz „ktoś, kto 
niezachwianie wierzył w partię bez względu na wszystko [...]. Człowiek, który 
potrafił przekształcić swoją moralność i sumienie w taki sposób, aby bez 
zastrzeżeń zaakceptować dogmat, że partia nigdy się nie myli - chociaż myliła 
się przez cały czas". Stalin nie przesadzał, kiedy się chełpił: „My, bolszewicy, 
jesteśmy ludźmi szczególnego pokroju".2
Nadia nie była „szczególnego pokroju". Głód na Ukrainie wniósł napięcie w 
małżeństwo Stalina. Kiedy mała Kira Alliłujewa odwiedziła swojego
Starzy bolszewicy, jeśli w ogóle mieli jakieś wykształcenie, to zwykle 
religijne: Stalin, Jenukidze i Mikojan byli seminarzystami, Woroszyłow śpiewał w 
chórze cerkiewnym, Kalinin regularnie chodził w młodości do cerkwi. Nawet matka 
Berii spędzała dużo czasu w cerkwi i tam też umarła. Żydowscy rodzice 
Kaganowicza byli fnim: kiedy odwiedzili go na Kremlu, na jego matce nie wywarło 
to wielkiego wrażenia: „Ależ wy jesteście ateistami!" - powiedziała.
86
Te cudowne czasy: Stalin i Nadia, 1878-1932
Pociągi pełne zwłok: miłość, śmierć i histeria
87
wuja Redensa, szefa GPU w Charkowie, uchyliła zasłony w oknie specjalnego 
pociągu i zobaczyła, ku swemu zdumieniu, głodujących ludzi ze wzdętymi 
brzuchami, żebrzących o jedzenie, i biegające wzdłuż torów wychudzone psy. Kira 
opowiedziała o tym matce, Żeni, która odważnie poinformowała Stalina.
- Nie przejmuj się tym - odparł. - To jeszcze dziecko i zmyśla.*
W ostatnim roku małżeństwa Stalina można odnaleźć zarówno chwile szczęścia, jak 
i cierpienia. W lutym 1932 roku wypadały urodziny Swietła-ny: zagrała w 
przedstawieniu dla rodziców i Politbiura. Dwaj chłopcy, Wa-sia i Artiom, 
recytowali wiersze.3
Wszystko tutaj wydaje się w porządku, czujemy się dobrze. Dzieci rosną, Wasia ma 
już dziesięć lat, a Świetlana pięć [...]. Jest bardzo zaprzyjaźniona z ojcem... 
- pisała Nadia do matki Stalina, Keke, mieszkającej w Tyflisie. Nie była to 
najlepsza okazja do wyznawania wielkich tajemnic, ale ton listu jest 
zastanawiający. - Mamy strasznie mało wolnego czasu, Iosif i ja. Pewnie 
słyszałaś, że ja, w moim wieku, wróciłam do szkoły. Studia same w sobie nie są 
szczególnie trudne. Tylko bardzo trudno je pogodzić z moimi obowiązkami w domu w 
ciągu dnia. Ale nie skarżę się i jak na razie radzę sobie z tym wszystkim 
całkiem nieźle... Radziła sobie coraz gorzej.
Stalin miał nerwy napięte do ostatnich granic, ale wciąż był o nią zazdrosny: 
czuł, że starzy przyjaciele, Jenukidze i Bucharin, knują coś za jego plecami z 
Nadią. Pewnego razu Bucharin odwiedził Zubałowo i przechadzał się po ogrodzie z 
Nadią. Stalin pracował, ale wrócił, podkradł się do nich i wyskoczył nagle zza 
krzaków, krzycząc na Bucharina:
- Zabiję cię!
Bucharin uznał to naiwnie za azjatycki żart. Kiedy Bucharin ożenił się z 
nastoletnią pięknością Anną Łariną, kolejnym dzieckiem bolszewickiej rodziny, 
podpity Stalin zatelefonował do niego w nocy:
- Nikołaju, gratuluję ci. Tym razem też mnie przechytrzyłeś! Bucharin zapytał, w 
jaki sposób.
- Dobra żona, piękna żona... młodsza od mojej Nadii!4
W domu Stalin był na przemian bezmyślnym brutalem i despotycznym mężem. W 
przeszłości Nadia donosiła na odszczepieńców w akademii: trudno powiedzieć, czy 
w tych ostatnich miesiącach denuncjowała wrogów lub niezadowolonych przed 
Stalinem, który nakazywał ich aresztowanie. Podobno ta „porywcza kobieta" 
krzyczała na niego:
* Alliłujewowie wrócili właśnie z Niemiec i byli wstrząśnięci zmianami, jakie 
zastali: „Wszędzie były bariery i kolejki - wspominała Kira. - Wszyscy byli 
głodni i wystraszeni. Moja matka wstydziła się nosić suknie, które przywiozła. 
Wszyscy się śmiali z europejskiej mody".
- Jesteś tyranem, oto kim jesteś! Tyranizujesz własnego syna, własną żonę, cały 
naród rosyjski!
Kiedy Stalin rozprawiał o wyższości partii nad rodziną, Jenukidze spytał:
- A co z twoimi dziećmi?
-To są jej dzieci! - krzyknął Stalin, wskazując na Nadię, która wybiegła z 
płaczem.
Nadia stawała się coraz bardziej rozhisteryzowana, lub, jak ujął to Mo-łotow, 
„niezrównoważona". Córka Sergo, Eteri, która miała wszelkie powody, by 
nienawidzić Stalina, wspominała: „Stalin nie traktował jej dobrze, ale ona, jak 
wszyscy Alliłujewowie, była bardzo zmienna w nastrojach". Zdawała się tracić 
zainteresowanie dziećm i i w ogóle wszystkim. Stalin wyznał Chruszczowowi, że 
czasem zamyka się w łazience, a ona dobija się do drzwi, krzycząc: „Jesteś 
niemożliwy. Nie da się z tobą żyć!".
Ten obraz Stalina jako bezradnego, zahukanego pantoflarza, ukrywającego się w 
łazience przed szalejącą Nadią, to najbardziej zdumiewający wizerunek Człowieka 
ze Stali w całej jego karierze. Zachowanie Nadii z pewnością zbijało z tropu 
Stalina, który w obliczu narastającego kryzysu sam był zdenerwowany i czuł, że 
cała jego misja jest zagrożona. Nadia powiedziała przyjaciółce, że „wszystko ją 
nudzi - wszystko jej obrzydło".
- A co z dziećmi? - spytała przyjaciółka.
- Wszystko, nawet dzieci.
Daje to jakieś pojęcie o kłopotach rodzinnych Stalina. Stan Nadii przypominał 
raczej chorobę psychiczną niż rozpacz spowodowaną sytuacją polityczną czy 
postawą męża. „Miała ataki melancholii", powiedziała Żenią Stalinowi, była 
„chora". Lekarze przepisali kofeinę, aby poprawić jej samopoczucie. Stalin winił 
później kofeinę i miał rację: kofeina katastrofalnie pogłębiła jej rozpacz.5
Stalin sam popadał w histerię, czując, że traci kontrolę nad ogromnymi stepami 
Ukrainy: Wydaje się, że w niektórych regionach Ukrainy władza radziecka 
przestała istnieć - napisał do Kosiora, członka Politbiura i szefa partii na 
Ukrainie. - Czy to prawda? Czy sytuacja w ukraińskich wioskach jest aż taka zła? 
Co robi GPU? Może powinniście zbadać ten problem i podjąć odpowiednie kroki.b 
Palatyni znówwyjechali w teren, by rekwirować zboże, organizując na wpół 
wojskowe ekspedycje z oddziałami OGPU i uzbrojonymi w pistolety aktywistami 
partyjnymi. Mołotow udał się na Ural, Powołże i Syberię. W pewnym momencie jego 
samochód wpadł w błotnistą koleinę i stoczył się do rowu. Nikt nie odniósł 
obrażeń, ale Mołotow oświadczył: „Dokonano zamachu na moje życie".7
88
Te cudowne czasy: Stalin i Nadia, 1878-1932
Stalin wyczuwał wątpliwości lokalnych urzędników partyjnych i coraz bardziej 
zdawał sobie sprawę, że potrzebuje nowego, twardszego współpracownika w rodzaju 
Berii, któremu powierzył rządy na Kaukazie. Wezwawszy do Moskwy gruzińskich 
przywódców, zaatakował gwałtownie starych bolszewickich kacyków:
- Odnoszę wrażenie, że na Zakaukaziu w ogóle nie ma organizacji partyjnej ~ 
oświadczył. - Jest tylko władza kacyków, głosujących na każdego, z kim pili 
wino... To całkowite nieporozumienie... Musimy wyznaczyć ludzi, którzy będą 
uczciwie pracowali... Ilekroć posyłamy tam kogoś, też staje się kacykiem! - 
Wszyscy się roześmieli, ale potem Stalin przestał żartować. - Połamiemy im 
kości, jeśli ten stan rzeczy się nie zmieni...
Sergo nie było.
- Gdzie jest? - spytał jeden z działaczy Mikojana, który odparł:
- Dlaczego Sergo miałby brać udział w koronacji Berii? Za dobrze go zna. Awans 
Berii spotkał się z otwartym sprzeciwem: lokalnym przywódcom
niemal udało się go zepchnąć na boczny tor, ale z pomocą pospieszył mu Stalin, 
który zdefiniował istotę kariery Berii:
- On rozwiązuje problemy, podczas gdy Biuro jedynie przerzuca papiery! *
- To się nie uda, towarzyszu Stalin. Nie możemy razem pracować - oświadczył 
jeden z Gruzinów.
- Nie będę pracował z tym hochsztaplerem! - powiedział inny.
- Rozwiążemy tę kwestię w rutynowy sposób - uciął gniewnie dyskusję Stalin, 
mianując Berię pierwszym sekretarzem gruzińskiego KC i drugim sekretarzem 
komitetu obwodowego na Zakaukaziu. Nastał czas Berii8.
Na Ukrainie Fred Beal odwiedzał wymarłe wioski i znajdował przy zwłokach 
przerażające listy: Boże błogosław tym, którzy tu wchodzą, oby nigdy nie 
cierpieli tak jak my. Albo: Mój synu. Nie mogliśmy czekać. Niech Bóg będzie z 
Tobą.
Kaganowicz, przemierzający Ukrainę, był nieporuszony. Bardziej oburzali go 
tamtejsi zniewieściali przywódcy: Czołem, drogi Walerianie - napisał ciepło do 
Kujbyszewa. - Ciężko pracujemy nad kwestią dostaw zboża [...]. Musieliśmy surowo 
skrytykować regiony, zwłaszcza Ukrainę. Ich nastroje, zwłaszcza Czubara, są 
bardzo złe [...]. Udzieliłem reprymendy regionom. Ale nawet w sercu tej wymarłej 
pustyni Kaganowicz nie chciał psuć nikomu
* Margaret Thatcher wyraziła się podobnie o swoim ulubionym ministrze, lordzie 
Youn-gu: „On przynosi mi rozwiązania, inni przynoszą problemy". Każdy przywódca 
ceni takich współpracowników.
Pociągi pełne zwłok: miłość, śmierć i histeria
89
wakacji: Jak się czujesz? Kiedy zamierzasz jechać na wakacje? Chyba nie odwiedzę 
Cię przed końcem Twojego urlopu...9
Po spotkaniu z Kaganowiczem i Sergo, których Wódz przyjął w swoim gabinecie 29 
maja 1932 roku, Stalin i Nadia wyjechali do Soczi. Odwiedzili ich Łakoba i Beria 
- ten ostatni miał już dostęp do Stalina. Pozostawił na lodzie swojego patrona, 
Łakobę, który mruczał za jego plecami, lecz tak, aby Beria mógł go słyszeć:
- Co za podlec.10
Nie wiadomo, jak Stalin i Nadia spędzili wakacje, ale napięcie rosło z dnia na 
dzień. Stalin rządził korespondencyjnie krajem stojącym na skraju rebelii, 
otrzymywał złe wieści w raportach GPU - i listach przyjaciół.* Podczas gdy 
Kaganowicz przywoływał do porządku zbuntowanych pracowników zakładów tekstylnych 
w Iwanowie, Woroszyłow przeżywał wątpliwości i przysłał Stalinowi znamienny 
list: W regionie stawropolskim wszędzie widziałem leżące odłogiem pola. 
Spodziewaliśmy się dobrych zbiorów, ale ich nie dostaniemy [...]. Na Ukrainie, z 
tego co widziałem z okien pociągu, jest jeszcze gorzej niż na północnym 
Kaukazie... Zakończył słowami: Przepraszam, że piszę Ci o takich rzeczach 
podczas wakacji, ale nie mogę milczeć.u
Stalin opowiadał później Churchillowi, że był to najtrudniejszy okres w jego 
życiu, cięższy nawet niż hitlerowska inwazja: „To była straszna walka", podczas 
której musiał zniszczyć „dziesięć milionów. To było coś strasznego. Ciągnęło się 
cztery lata. Stało się to absolutnie konieczne... Nie było sensu dyskutować z 
nimi. Część została przesiedlona do północnych regionów kraju... Innych wyrżnęli 
sami chłopi - taką czuli do nich nienawiść".12
Chłopi, co zrozumiałe, stawiali opór komunistycznym urzędnikom. Siedząc w 
upalnym słońcu na tarasie daczy w Soczi, zagniewany, przyczajony Stalin oburzał 
się na brak dyscypliny i zdradę w szeregach partii. W momentach takich jak ten 
zdawał się wycofywać do samotnej fortecy, oblężonej przez wrogów.
Czternastego lipca chwycił za pióro, rozkazując Mołotowowi i Kagano-wiczowi w 
Moskwie przygotować drakoński dekret, na mocy którego głodującym chłopom groziło 
rozstrzelanie za kradzież nawet kilku kłosów zboża. Opracowali osławiony dekret 
o „ochronie socjalistycznej własności",
* Stalin czuł, że „krąg przyjaciół", scementowany w walce z opozycją, rozpada 
się w obliczu kryzysu i z powodu tarć pomiędzy Ordżonikidzem a Mołotowem. Jak 
wyznał Ka-ganowiczowi: towarzysz Kujbyszew, alkoholik, „wywiera złe wrażenie. 
Wygląda na to, że miga się od pracy [...]. Jeszcze gorsza jest postawa 
towarzysza Ordżonikidzego. Ten ostatni najwyraźniej nie bierze pod uwagę, że 
jego zachowanie (i konflikty z towarzyszami Mołotowem i Kujbyszewem) podkopuje 
naszą grupę przywódczą". Stalin był też niezadowolony z Kosiora i Rudzutaka oraz 
innych członków Politbiura.
90
Te cudowne czasy: Stalin i Nadia, 1878-1932
przewidujący surowe kary w oparciu o tekst Waszego listu.* 7 sierpnia nowe prawo 
weszło w życie. Stalin był w stanie paniki, kiedy pisał do Kagano-wicza: Jeśli 
nie podejmiemy kroków w celu poprawy sytuacji, możemy stracić Ukrainę. Przyczyn 
tego stanu rzeczy dopatrywał się w słabości i naiwności swego szwagra Redensa, 
szefa ukraińskiego GPU, i Kosiora, miejscowego przywódcy partyjnego. W regionie 
„roi się od polskich agentów", którzy są „znacznie silniejsi niż myślą Redens i 
Kosior". Musiał zastąpić Redensa kimś twardszym.
Nadia wróciła do Moskwy wcześniej, być może z powodu studiów, a może dlatego, że 
napięcie w Soczi stało się nie do zniesienia. Jej bóle głowy i brzucha nasiliły 
się. To z kolei mogło zwiększyć zdenerwowanie Stalina, lecz jego system nerwowy 
był znacznie odporniejszy. Listy Nadii nie zachowały się: może je zniszczył, 
może żadnych nie pisała, wiadomo jednak, że nastawiano ją przeciwko drastycznej 
polityce wobec wsi: „łatwo ulegała wpływom Bucharina i Jenukidzego".
Woroszyłow przeciwstawił się Stalinowi, sugerując, aby całe Politbiuro 
sprzeciwiło się jego polityce. Kiedy ukraiński towarzysz nazwiskiem Kor-niejew 
zastrzelił złodzieja (prawdopodobnie głodującego chłopa), Stalin uważał, że nie 
powinien zostać ukarany. Ale Woroszyłow, wystąpiwszy nieoczekiwanie w roli 
obrońcy praworządności, zbadał sprawę, odkrył, że ofiarą był nastoletni 
chłopiec, i napisał do Stalina, by zatwierdził wyrok na Korniej ewa, choćby 
miała to być tylko krótka kara więzienia. W dniu otrzymania listu, 15 sierpnia, 
rozgniewany Stalin zbeształ Woroszyłowa, rozkazał zwolnić Korniejewa i awansował 
go.13
Sześć dni po incydencie z Woroszyłowem, 21 sierpnia, Martemian Riu-tin, 
aresztowany wcześniej za krytykowanie Stalina, spotkał się z kilkoma 
towarzyszami, by uzgodnić z nimi tekst Odezwy do wszystkich członków partii, 
wywrotowy manifest z żądaniem usunięcia Stalina. Kilka dni później Riutin został 
zadenuncjowany przed GPU. Wystąpienie Riutina w tak krótkim czasie po sprawie 
Syrcowa-Łominadzego i wahaniach Woroszyłowa przeraziło Stalina. 27 sierpnia był 
już na Kremlu i spotkał się z Kaga-nowiczem. Być może wrócił też po to, by 
dołączyć do Nadii.14
Niezależnie od alarmującej sytuacji w kraju, sam stan jej zdrowia mógłby 
podkopać morale najsilniejszego człowieka. Była bardzo chora, miała
Chłopi nie tylko oddawali zboże na potrzeby industrializacji, lecz służyli także 
jako niewolnicza siła robocza. W tym samym tygodniu Stalin i Sergo, spędzający 
wakacje w Soczi, rozkazali Kaganowiczowi i Mołotowowi dostarczyć kolejne 20 000 
robotników przymusowych, prawdopodobnie kułaków, do pracy w nowym przemysłowym 
mieście Magnitogorsku.
I
Pociągi pełne zwłok: miłość, śmierć i histeria
91
„dotkliwe bóle w okolicach jamy brzusznej", a na jej karcie zdrowia lekarz 
napisał: „Konieczne są dalsze badania". Nie były to tylko skutki napięcia 
psychosomatycznego spowodowanego kryzysem, lecz także dokonanej w 1926 roku 
aborcji.
Trzydziestego pierwszego sierpnia Nadia znów poszła na badania. Czy Stalin 
towarzyszył jej do kremlowskiej kliniki? Tego dnia miał tylko dwa spotkania, o 
16.00 i o 21.00, jakby celowo zostawił sobie dużo wolnego czasu. Lekarze 
napisali: Badaniaprzedoperacyjne w ciągu 3-4 tygodni. Czy chodziło o brzuch, czy 
o głowę? Ale operacja sienie odbyła.15
Trzydziestego września Riutin został aresztowany. Niewykluczone, że Stalin, 
wspierany przez Kaganowicza, domagał się kary śmierci dla Riutina, ale egzekucja 
towarzysza - „kawalera mieczowego" - stanowiłaby niebezpieczny precedens, toteż 
Sergo i Kirow sprzeciwili się temu. Nie ma dowodów, że sprawa była formalnie 
dyskutowana - Kirow nie uczestniczył w posiedzeniach Politbiura pod koniec 
września i w październiku. Poza tym Stalin z pewnością nie zaproponowałby 
podobnego kroku, nie zapewniwszy sobie najpierw poparcia Sergo i Kirowa, tak jak 
to zrobił w sprawie Tuchaczewskiego w 1930 roku. Prawdopodobnie nigdy nie złożył 
takiego wniosku. 11 października Riutin został skazany na dziesięć lat obozu.
„Platforma" Riutina odbiła się na życiu rodzinnym Stalina. Według ochroniarza 
Własika, Nadia dostała kopię dokumentu Riutina od przyjaciół z akademii i 
pokazała ją Stalinowi, co oczywiście nie oznacza, że przyłączyła się do 
opozycji. Później egzemplarz „platformy" znaleziono w jej pokoju. W latach 
pięćdziesiątych Stalin przyznał, że nie poświęcał jej dostatecznej uwagi w 
tamtych ostatnich miesiącach: „Tyle się na mnie zwaliło [...] tylu było wrogów. 
Musieliśmy pracować dzień i noc...".16
Stalin intelektualista
93
7
Stalin intelektualista
Dwudziestego szóstego października 1932 roku wybrana grupa pięćdziesięciu 
literatów otrzymała nieoczekiwane zaproszenie do rezydencji największego 
żyjącego radzieckiego pisarza, Maksima Gorkiego.* Wysoki, wymizerowany pisarz z 
siwym wąsem, obecnie sześćdziesięcioczteroletni, powitał gości na schodach. W 
jadalni ustawiono stoły przykryte pięknymi białymi obrusami. Wszyscy czekali w 
napięciu. Zjawił się Stalin wraz z Mo-łotowem, Woroszyłowem i Kaganowiczem. 
Partia traktowała literaturę tak poważnie, że palatyni osobiście nadzorowali 
pracę wielkich pisarzy. Po krótkiej wymianie uprzejmości Stalin i jego 
towarzysze usiedli w końcu stołu w pobliżu Gorkiego. Stalin przestał się 
uśmiechać i zaczął mówić o tworzeniu nowej literatury.
Była to doniosła chwila: Stalin i Gorki byli najsławniejszymi ludźmi w Rosji, a 
ich wzajemne stosunki odbijały się na całej radzieckiej literaturze. Pod koniec 
lat dwudziestych Gorki tak bardzo zbliżył się do Stalina, że nawet spędzał 
wakacje z nim i z Nadią.1 Urodzony w 1868 roku jako Alek-siej Pieszkow, 
wykorzystał swoje gorzkie doświadczenia (stąd jego pseudonim literacki) sieroty, 
który zaznał „największych okropności", żywiąc się odpadkami i żyjąc wśród 
wyrzutków, by stworzyć arcydzieła, które zainspirowały rewolucję. Ale w 1921 
roku, rozczarowany dyktaturą Lenina, udał się na wygnanie i zamieszkał w 
Sorrento we Włoszech. Stalin nie szczędził starań, by zwabić go z powrotem. 
Tymczasem poddał radziecką literaturę kontroli RAPP-u (Rosyjskiego 
Stowarzyszenia Pisarzy Proletariackich),
* Żaden z wielkich pisarzy, takich jak Achmatowa, Mandelsztam, Pasternak, 
Bułhakow czy Babel, nie był obecny, z wyjątkiem Szołochowa, którego Stalin 
uważał za „wielki talent artystyczny".
„literackiego skrzydła stalinowskiego Planu Pięcioletniego w przemyśle", 
nękającego i atakującego wszystkich twórców, którzy nie przedstawiali Wielkiego 
Przełomu z radosnym entuzjazmem. Gorki i Stalin rozpoczęli skomplikowanepai- de 
deux, a w zachęcaniu pisarza do powrotu istotną rolę odgrywała próżność, 
pieniądze i władza. Gorki, znający z doświadczenia zacofanie chłopstwa, wspierał 
Stalina w jego wojnie z wsią, ale uważał literackie kryteria RAPP-u za zbyt 
surowe. W 1930 roku życie uprzyjemniały już Gorkiemu hojne podarunki z GPU.2
Stalin skoncentrował na Gorkim cały swój koci wdzięk.* W 1931 roku pisarz 
wrócił, by stać się literackim adherentem Stalina, korzystającym ze znacznej 
swobody, jak również z milionów, które zarobił na swoich książkach. Mieszkał w 
moskiewskiej rezydencji, która należała niegdyś do przemysłowca Riabuszynskiego, 
w wielkiej daczy pod Moskwą i w pałacowej willi na Krymie wraz z liczną służbą, 
składającą się z samych agentów GPU. Domy Gorkiego stały się miejscami spotkań 
inteligencji, gdzie gospodarz pomagał utalentowanym młodym pisarzom, takim jak 
Isaak Babel i Wasi-lij Grossman.
Palatyni przyjęli Gorkiego jak własną literacką znakomitość, natomiast czekista 
Jagoda czuwał nad służbą pisarza, spędzając u niego coraz więcej czasu. Stalin 
zabierał swoje dzieci do domu Gorkiego, gdzie bawiły się z jego wnukami; Mikojan 
przyprowadzał synów, by pobawili się z małpką pisarza. Woroszyłow przyjeżdżał na 
wieczorki śpiewające. Wnuczka Gorkiego, Marfa, jednego dnia bawiła się z Bąblem, 
a drugiego z Jagodą.
Stalin lubił go: Był tu Gorki - napisał do Woroszyłowa w niedatowanej notatce. - 
Rozmawialiśmy o różnych rzeczach. Dobry, mądry, sympatyczny człowiek. Podoba mu 
się nasza polityka. Wszystko rozumie [...]. W polityce jest z nami przeciwko 
prawicowcom. Zdawał sobie jednak również sprawę, że Gorki jest towarem, który 
można kupić. W 1932 roku rozkazał uczcić czterdziestolecie działalności twórczej 
Gorkiego. Rodzinne miasto pisarza, Niżnyj Nowgorod, przemianowano na jego cześć. 
Podobnie jak Twerską, główną ulicę w Moskwie. Kiedy Stalin chciał nazwać 
Moskiewski Teatr Artystyczny (MChAT) imieniem Gorkiego, urzędnik z wydziału 
literackiego, Iwan Gronski, zaprotestował:
Podczas zjazdu byłem zawalony pracą - napisał do Gorkiego w 1930 roku 
przyjacielskim i poufałym tonem. - Teraz sprawy wyglądają inaczej i mogę pisać. 
Oczywiście nie jest dobrze, ale obecnie mamy możliwość naprawienia błędów. „Nie 
ma błędu - nie ma skruchy, nie ma skruchy - nie ma odkupienia ". Podobno 
piszecie sztukę o szkodnikach i szukacie nowych materiałów. Zbieram materiały i 
przyślę je Warn [...]. Kiedy przyjedziecie do ZSRR? Traktował Gorkiego niemal 
jak członka rządu radzieckiego, konsultując z nim awans Mołotowa. Jeśli spóźniał 
się z odpowiedzią, przepraszał za swoje „świńskie" zachowanie.
94
Te cudowne czasy: Stalin i Nadia, 1878-1932
- Ależ towarzyszu Stalin, Moskiewski Teatr Artystyczny jest bardziej związany z 
Czechowem.
- To nieważne. Gorki jest próżny. Musimy go związać z partią - odparł Stalin.3
Udało się: podczas wojny z kułactwem Gorki dał wyraz swojej nienawiści do 
zacofanego chłopstwa na łamach „Prawdy": Jeśli wróg nie poddaje się, należy go 
zniszczyć. Wizytował obozy pracy przymusowej i podziwiał ich wartość 
reedukacyjną. Popierał wykorzystywanie niewolniczej siły roboczej przy takich 
przedsięwzięciach jak Kanał Biełomorski, który odwiedził wraz z Jagodą, 
gratulując mu:
- Nawet nie zdajecie sobie sprawy, jaką wielką pracę tu wykonujecie!4 Jagoda, 
szef OGPU, podążał śladem Stalina. Pierwsze pokolenie młodych czekistów [...] 
odznaczało się wyrafinowanym smakiem i słabością do literatury - napisała 
Nadieżda Mandelsztam. - Czekiści stanowili awangardę Nowego Społeczeństwa. 
Przywódcą tej awangardy był trzydziestodzie-więcioletni Jagoda, zakochany w 
synowej Gorkiego, Timoszy, „młodej, bardzo pięknej, wesołej, prostej, uroczej", 
żonie Maksa Pieszkowa.
Gienrich Jagoda (jego prawdziwe nazwisko brzmiało Gienoch Jehuda), który uczył 
się farmacji jako pomocnik aptekarza, a w 1907 roku wstąpił do partii, również 
pochodził z Niżnego Nowgorodu.* Jagoda, „górujący" według Anny Łariny nad 
kreaturami, które go otaczały, stał się „skorumpowanym karierowiczem", nigdy 
jednak nie był człowiekiem Stalina. Zbliżył się do prawicowców, ale w 1929 roku 
zmienił front. Jego największym osiągnięciem było utworzenie przy poparciu 
Stalina sieci obozów pracy, ogromnego gospodarczego imperium GUŁag. Jagoda, 
przebiegły, niski i łysiejący, zawsze w pełnym mundurze, miał słabość do 
francuskich win i seksualnych akcesoriów. Był też zapalonym ogrodnikiem: chełpił 
się, że wokół jego wielkiej daczy kwitnie „dwa tysiące orchidei i róż", i wydał 
prawie cztery miliony rubli na urządzenie swoich rezydencji. Często odwiedzał 
domy Gorkiego, przynosząc Timoszy bukiety orchidei.5 Gorki został 
przewodniczącym Związku Pisarzy i poradził Stalinowi, by zlikwidować RAPP, który 
został rozwiązany w kwietniu 1932 roku, ku zaskoczeniu i radości inteligencji, 
wiążącej z tym nadzieje na jakąś poprawę. A później przyszło to zaproszenie.
Bawiąc się złowieszczo nożem do papieru z perłową rękojeścią, Stalin, z „żelazną 
nutą" w głosie, oznajmił:
* Związał się też przez małżeństwo z rewolucyjną elitą: Ida, jego żona, była 
siostrzenicą Swierdłowa, zdolnego organizatora i pierwszego szefa rządu. 
Szwagrem Jagody był Leopold Awerbach, proletariacki pisarz i przewodniczący 
RAPP-u, który pomógł Gorkiemu wrócić do Moskwy i należał do jego kręgu.
Stalin intelektualista
95
- Artysta powinien pokazywać życie prawdziwie. A jeśli pokazuje nasze życie 
prawdziwie, nie może nie pokazać, jak zmierzamy do socjalizmu. To właśnie jest 
realizm socjalistyczny.
Innymi słowy, literaci mieli pisać, jakie powinno być życie, tworzyć pa-negiryk 
na cześć utopijnej przyszłości. Później nastąpił akcent komiczny, który wniósł, 
jak zwykle nieświadomie, Woroszyłow.
- Wy tworzycie dobra, których potrzebujemy - powiedział Stalin. - Bardziej niż 
maszyn, czołgów, samolotów, potrzebujemy ludzkich dusz.
Ale Woroszyłow potraktował to dosłownie i przerwał Stalinowi, by wtrącić, że 
czołgi też są „bardzo ważne".
Pisarze, oświadczył Stalin z uderzającą brutalnością, są „inżynierami ludzkich 
dusz" - i wskazał palcem tych, którzy siedzieli najbliżej.
- Ja? Dlaczego ja? - zaprotestował jeden z pisarzy. - Ja się nie spieram.
- I co nam z tego przyjdzie, że nie będziecie się spierać? - przerwał znów 
Woroszyłow. - Musicie się do tego zastosować.
Niektórzy z pisarzy zdążyli się już jednak upić winem Gorkiego i odurzającym 
aromatem władzy. Stalin napełniał im kieliszki. Aleksandr Fa-diejew, 
powieściopisarz i największy z literackich biurokratów, poprosił ulubionego 
pisarza Stalina, Michaiła Szołochowa, by zaśpiewał. Literaci trącili się 
kieliszkami ze Stalinem.
- Wypijmy zdrowie towarzysza Stalina - zawołał poeta Ługowski. Powieściopisarz 
Nikiforów poderwał się i powiedział:
- Mam już tego dosyć! Piliśmy zdrowie Stalina milion sto czterdzieści siedem 
tysięcy razy. On też prawdopodobnie ma już tego dosyć...
Zapadła cisza. Ale Stalin uścisnął Nikiforowowi rękę.
- Dziękuję warn, Nikiforów, dziękuję. Rzeczywiście mam już tego dosyć.6
Mimo to Stalin nigdy nie miał dosyć przestawania z pisarzami. Kiedy Mandelsztam 
zauważył, że poezja jest bardziej szanowana w Rosji, „gdzie zabija się za nią 
ludzi", niż gdziekolwiek indziej, miał rację. Literatura wiele znaczyła dla 
Stalina. Mógł się domagać, by pisarze byli „inżynierami ludzkich dusz", ale sam 
nie był wcale aż tak głupim filistrem, jak sugerowały jego maniery. Nie tylko 
podziwiał i doceniał wielką literaturę, potrafił też dostrzec różnicę pomiędzy 
najemnym literatem a geniuszem. Od chwili wstąpienia do seminarium w 1894 roku 
namiętnie czytał, twierdził, że nawet po pięćset stron dziennie. Na zesłaniu, 
kiedy zmarł jeden ze współwięźniów, zagarnął jego bibliotekę i nie chciał się 
nią podzielić z oburzonymi towarzyszami. Głód literatury u Stalina był niemal 
tak wielki jak jego marksistowska wiara i megalomania: można wręcz powiedzieć, 
że były to największe
96
Te cudowne czasy: Stalin i Nadia, 1878-1932
namiętności jego życia. Sam nie miał talentów literackich, ale w kategoriach 
samego czytania ten syn szewca i praczki stał się intelektualistą. Nie będzie 
chyba żadnej przesady w stwierdzeniu, że Stalin był najbardziej oczytanym władcą 
Rosji od Katarzyny Wielkiej do Władimira Putina, włączając w to nawet Lenina, 
który z całą pewnością był intelektualistą i korzystał z dobrodziejstw 
szlacheckiego wykształcenia.
„Bardzo ciężko pracował nad sobą" - powiedział Mołotow. Jego księgozbiór składał 
się z 200 000 tomów mocno podniszczonych od ciągłego czytania. „Jeśli chcecie 
poznać ludzi wokół siebie - mawiał Stalin - dowiedzcie się, co czytają". 
Swietłana znalazła w bibliotece najróżniejsze książki, od Życia Jezusa do 
powieści Galsworthy'ego*, Wilde'a, Maupassanta, a później Steinbecka i 
Hemingwaya. Jego wnuczka zauważyła, że dziadek czyta Gogola, Czechowa, Victora 
Hugo, Thackeraya i Balzaka. Na starość wciąż odkrywał Goethego. „Uwielbiał 
Zole".
Bolszewicy, którzy wierzyli w doskonałość Nowego Człowieka, byli niezmordowanymi 
samoukami, a Stalin był zapewne najzdolniejszym i najpilniejszym z nich. Czytał 
uważnie, robiąc notatki, ucząc się cytatów, jak wszechstronnie uzdolniony 
student pozostawiający marginalia w najróżniejszych książkach, od powieści 
Anatole'a France'a po Historią starożytnej Grecji Wippera. Miał „bardzo rozległą 
wiedzę w zakresie starożytności i mitologii" -wspominał Mołotow. Mógł cytować 
Biblię, Czechowa i Dobrego wojaka Szwejka, a także Napoleona, Bismarcka i 
Talleyranda. Jego znajomość literatury gruzińskiej była tak wszechstronna, że 
rozprawiał o arkanach poezji z filozofem Szałwą Nucubidzem, który znacznie 
później, kiedy Stalin już dawno przestał być bogiem, wyrażał się z wielkim 
uznaniem o jego komentarzach redakcyjnych. Czytał na głos swoim domownikom - 
zwykle Sałtykowa-Szczedrina lub nowe wydanie średniowiecznego gruzińskiego eposu 
Witeź w tygrysiej skórze Szoty Rustawelego. Uwielbiał Ostatniego Mo-hikanina. 
Pewnego razu zaskoczył młodego tłumacza, którego przywitał na sposób 
czerwonoskórych: „Wielki wódz pozdrawia bladą twarz!".
Jego głęboko konserwatywny gust pozostał dziewiętnastowieczny, nawet gdy w 
latach dwudziestych rozkwitał modernizm: zawsze bardziej cenił Puszkina i 
Czajkowskiego niż Achmatową i Szostakowicza. Szanował intelektualistów, jego ton 
zmieniał się całkowicie, gdy miał do czynienia ze słynnym profesorem: Bardzo mi 
przykro, że nie mogę teraz spełnić Waszej prośby,
* Saga rodu Forsyte'ów Galsworthy'ego i Ostatni Mohikanin Fenimore'a Coopera 
byty zapewne najpopularniejszymi książkami wśród członków Politbiura, którzy, 
jak się wydaje, musieli je oceniać jako gwałtowne oskarżenie kapitalistycznej 
rodziny i brytyjskiego ucisku kolonialnego w Ameryce.
Stalin intelektualista
97
wielce szanowny Nikołaju Jakowlewiczu - napisał do profesora lingwistyki Marra. 
- Po konferencji z przyjemnością poświęcę Warn 40-50 minut, jeśli się 
zgodzicie...
Stalin z pewnością potrafił docenić geniusz, ale, podobnie jak w przypadku 
miłości i rodziny, jego wiara w marksistowski postęp zawsze brała górę. 
Podziwiał „wielkiego psychologa" Dostojewskiego, ale zakazał wydawania jego 
książek, ponieważ „wywierają zły wpływ na młodzież". Tak bardzo lubił 
opowiadania leningradzkiego satyryka Michaiła Zoszczenki, że choć wyszydzały 
radziecki biurokratyzm, czytał je na głos swoim dwóm chłopcom, Wasilijowi i 
Artiomowi, a pod koniec śmiał się: „W tym miejscu towarzysz Zoszczenko 
przypomniał sobie o GPU i zmienił zakończenie!" - żart ten był typowym 
przykładem jego brutalnego cynizmu połączonego z czarnym humorem. Przyznawał, że 
Mandelsztam, Pasternak i Bułhakow są geniuszami, ale ich utwory spotykały się z 
miażdżącą krytyką. Tolerował jednak kapryśnych mistrzów: Bułhakow i Pasternak 
nigdy nie zostali aresztowani. Ale biada każdemu, geniuszowi czy wyrobnikowi, 
kto obraził osobę lub politykę Stalina - ponieważ były to synonimy.
Szczególnie fascynujące są jego komentarze, kiedy miał do czynienia z mistrzem w 
rodzaju Bułhakowa, którego sztuka z czasów wojny domowej, Dni Turbinów, oparta 
na powieści Biała gwardia, należała do jego ulubionych: widział ją piętnaście 
razy. Kiedy inna sztuka Bułhakowa, Ucieczka, została zaatakowana jako 
„antyradziecka i prawicowa", Stalin napisał do dyrektora teatru:
Nie należy nazywać literatury prawicową i lewicową. To język partii. W 
literaturze używajcie określenia klasowa, antyradziecka, rewolucyjna albo 
kontrrewolucyjna, ale nie prawicowa czy lewicowa [...]. Jeśli Bułhakow do swoich 
ośmiu snów doda jeszcze jeden czy dwa takie, gdzie ukaże wewnętrzne, społeczne 
przyczyny wojny domowej w ZSRR, widz zrozumie, że uczciwa na swój sposób „ 
Serafina " i profesor zostali wyrzuceni z Rosji nie przez kaprys bolszewików, 
ale dlatego, że siedzieli ludowi na karku. Łatwo krytykować „Dni Turbinów", 
łatwo je odrzucić, ale trudniej jest pisać dobre sztuki. Zasadnicze wrażenie, 
jakie zostaje widzowi po obejrzeniu sztuki, jest korzystne dla bolszewików.
Kiedy Bułhakowowi nie pozwolono pracować, zwrócił się do Stalina, który 
zatelefonował do niego i powiedział: „Spróbujemy coś dla was zrobić".
Wielkim darem Stalina, oprócz „katechizmowego" rytmu pytań i odpowiedzi, była 
umiejętność przedstawiania złożonych problemów z przejrzystą jasnością, talent 
bezcenny dla polityka. Potrafił napisać na poczekaniu, zwykle własnoręcznie, 
telegram dyplomatyczny, przemówienie lub artykuł
98
Te cudowne czasy: Stalin i Nadia, 1878-1932
najprostszym, a jednocześnie bardzo subtelnym językiem (co zademonstrował 
podczas wojny) - ale zdarzała mu się szorstka nieporadność, choć po części 
odzwierciedlała ona jego zakompleksioną proletariacką arogancję.* Stalin nie był 
po prostu najwyższym cenzorem, napawał się swoją rolą imperialnego redaktora 
naczelnego, który z szyderczym chichotem majstruje bez końca przy tekstach 
innych ludzi.7
Szyderstwa Stalina nie pomogły Nadii, której depresja, spotęgowana kofeiną, 
pogłębiła się, podobnie jak jego stres. Zdarzały się jednak również momenty 
tkliwej czułości: kiedyś Nadia za dużo wypiła i pochorowała się. Stalin położył 
ją do łóżka, a ona popatrzyła na niego i powiedziała żałośnie:
- A więc mimo wszystko trochę mnie kochasz. Po latach Stalin opowiedział to 
swojej córce.
W Zubałowie Nadia, od której Swietłana nigdy nie usłyszała słowa pochwały, 
kazała jej odmówić, gdyby Stalin poczęstował ją winem:
- Nie pij alkoholu!
Jeśli Nadia traktowała pobłażliwość Stalina w stosunku do dzieci jak grzech 
śmiertelny, łatwo sobie wyobrazić, jaką rozpaczą przepełniała ją jego 
brutalność, nie wspominając już o tragedii chłopów. W tych dniach odwiedziła 
swego brata Pawła i jego żonę Żenię, którzy właśnie wrócili z Berlina, w ich 
mieszkaniu w domu nad rzeką Moskwą: „Przywitała się ze mną bardzo chłodno" -
wspominała ich córka Kira, ale Nadia zawsze była surowa. Spędziła kilka 
wieczorów, projektując wzory z Dorą Chazan i szepcząc w sypialni z córką tej 
ostatniej, Natalią Andriejewną.
Mamy więc niepokojący obraz męża i żony, którzy miotają się pomiędzy czułą 
miłością a gwałtownymi wybuchami gniewu, rodziców, którzy różnie taktują dzieci. 
Oboje upokarzali się nawzajem publicznie, lecz Nadia nadal zdawała się kochać 
„swojego mężczyznę", jak go nazywała. Był to trudny okres, ale istniała między 
nimi jedna zasadnicza różnica. Stalin był druzgocąco silny, jak powiedziała 
Nadia matce: „Muszę przyznać, że podziwiam jego siłę i energię. Tylko naprawdę 
zdrowy człowiek mógłby
* Kiedy Boris Pilniak, najbardziej ceniony przed powrotem Gorkiego pisarz 
rosyjski, popadł w niełaskę, napisał do Stalina, prosząc o zgodę na wyjazd za 
granicę. Szanowny towarzyszu Pilniak - odpowiedział przywódca (z sarkazmem, 
ponieważ nienawidził Pilniaka za jego opowiadanie Opowieść niezgaszonego 
księżyca, w którym pisarz sugerował, że w 1925 roku Stalin zaaranżował śmierć 
ludowego komisarza obrony Frunze-go na stole operacyjnym) - Organy nie 
sprzeciwiają się Waszemu wyjazdowi za granicę. Wcześniej były co do tego 
wątpliwości, ale teraz wątpliwości zniknęiy. Tak więc [...] Wasz wyjazd za 
granicę jest postanowiony. Powodzenia. Stalin. Pilniak został stracony 21 
kwietnia 1938 roku.
Stalin intelektualista
99
wytrzymać taki nawał pracy". Natomiast sarna była słaba. Jeśli któreś z nich 
miało się załamać, to właśnie ona. Jego nikłe zaangażowanie emocjonalne 
pozwalało mu znieść najsilniejsze ciosy.
Kaganowicz znów wyjechał z Moskwy, by stłumić niepokoje w Kubaniu, zarządzając 
masowe represje przeciwko Kozakom i deportując piętnaście wiosek na Syberię. 
Nazwał to „oporem niedobitków umierających klas, prowadzącym do najostrzejszej 
formy walki klasowej". Klasy rzeczywiście umierały. Kopielew widział „kobiety i 
dzieci ze wzdętymi brzuchami, sine, jeszcze żywe, ale z pustymi, martwymi 
oczami. I trupy - trupy w wystrzępionych kożuchach i tanich filcowych butach; 
trupy w chłopskich chatach, w topniejącym śniegu starej Wołogdy, pod mostami 
Charkowa". „Żelazny Łazar" zorganizował masową egzekucję kułaków ukrywających 
zboże i wrócił na fatalne przyjęcie w rocznicę rewolucji.
Siódmego listopada palatyni przyjęli defiladę ze szczytu ukończonego niedawno 
Mauzoleum Lenina z szarego marmuru. Zebrali się wczesnym rankiem w mieszkaniu 
Stalina, w płaszczach i kapeluszach, ponieważ temperatura spadła poniżej zera. 
Nadia zajmowała już swoje miejsce w pochodzie jako delegat akademii. Gospodyni i 
nianie upewniły się, czy Wasilij i Artiom są ubrani i gotowi; Swietłana wciąż 
przebywała na daczy.
Tuż przed 8.00 przywódcy opuścili Pałac Ucieszny, przeszli przez główny plac 
obok Pałacu Żółtego i ruszyli w stronę schodów prowadzących na szczyt Mauzoleum. 
Na górze było przeraźliwie zimno, defilada trwała cztery godziny.* Woroszyłow i 
Budionny czekali na koniach przy różnych bramach Kremla. Kiedy zadzwonił kurant 
na Baszcie Spasskiej, wjechali na dziedziniec i zsiedli z koni, by dołączyć do 
innych przywódców.
Wielu ludzi widziało tego dnia Nadię. Nie wydawała się ani przygnębiona, ani 
nieszczęśliwa. Przeszła przed Mauzoleum, spoglądając na przywódców. Później 
spotkała się z Wasilijem i Artiomem na trybunie na prawo od Mauzoleum i natknęła 
się na Chruszczowa, którego przedstawiła Stalinowi. Spojrzała w górę na męża i, 
jak każda dobra żona, zaniepokoiła się, że ma rozpięty płaszcz:
- Mój mężczyzna nie włożył szalika. Zaziębi się i rozchoruje - powiedziała i 
nagle chwycił ją jeden z jej potwornych bólów głowy. „Zaczęła jęczeć: «Och, moja 
głowa!»" - wspominał Artiom. Po defiladzie chłopcy zażądali
Były tam ukryte krzesła, aby ci, którzy zasłabli, mogli odpocząć, a nawet pokój 
z barem dla tych, którzy potrzebowali czegoś na rozgrzewkę. Pierwszy bolszewicki 
szef rządu, Jakow Swierdłow, zmarł w 1919 roku, kiedy przemarzł podczas 
defilady; członek Polit-biura, Aleksandr Szczerbakow, zmarł po defiladzie 
zwycięstwa w 1945 roku; czeski prezydent, Klement Gottwald, zmarł, ponieważ stał 
przez kilka godzin na zimnie w czasie pogrzebu Stalina.
100
Te cudowne czasy: Stalin i Nadia, 1878-1932
od gospodyni, by spytała Nadię, czy mogą spędzić wolne dni w Zubałowie. Łatwiej 
było przekonać gospodynię niż ubłagać surową matkę.
- Niech jadą - odparła Nadia, dodając radośnie: - Niebawem ukończę akademię i 
wtedy wszyscy będziemy mieli prawdziwe wakacj e! - Skrzywiła się. - Och, moja 
głowa!
Stalin, Woroszyłow i inni spędzali przyjemnie czas w małym pomieszczeniu za 
Mauzoleum, gdzie znajdował się bufet.
Następnego ranka chłopców odwieziono do Zubałowa. Stalin pracował jak zwykle w 
swoim gabinecie, spotykając się z Mołotowem, Kujbysze-wem i sekretarzem KC, 
Pawłem Postyszewem. Jagoda przyniósł stenogram z kolejnego antystalinowskiego 
spotkania starych bolszewików, Smirnowa i Eysmonta, na którym jeden z nich 
powiedział: „Nie mówcie mi, że w tym kraju nie znajdzie się nikt, kto mógłby go 
usunąć". Zarządzili ich aresztowanie, a później poszli na przyjęcie do 
Woroszyłowów. Nadia też się tam wybierała. Wyglądała wspaniale.8
Jakiś czas później Nadia wzięła pistolet, który podarował jej brat Pawieł i 
położyła się na łóżku w swoim pokoju. Samobójstwo było bolszewickim rodzajem 
śmierci: brała udział w pogrzebie Adolfa Ioffego, trockisty, który zastrzelił 
się w 1929 roku, by zaprotestować przeciwko stalinowskim metodom rozprawy z 
opozycją. W 1930 roku modernistyczny poeta Maj akowski też wybrał tę formę 
protestu. Przyłożyła pistolet do piersi i pociągnęła za spust. Nikt nie usłyszał 
odgłosu maleńkiego damskiego pistoletu; mury Kremla są grube. Jej ciało stoczyło 
się z łóżka na podłogę.9
CZĘŚĆ DRUGA
WESELI KOMPANI:
STALIN I Kirow,
1932-1934
8
Pogrzeb
Nadia umarła natychmiast. Kilka godzin później Stalin stał w sypialni, nie mogąc 
się pogodzić z jej śmiercią. Spytał swoją szwagierkę, Żenię Alli-łujewą, „czego 
mu brakowało". Rodzina była wstrząśnięta, kiedy zagroził samobójstwem, ponieważ 
czegoś takiego „nigdy wcześniej nie słyszeli". Rozpaczał w swoim pokoju przez 
kilka dni: Żenią i Pawieł postanowili z nim zostać, aby mieć pewność, że nie 
zrobi sobie krzywdy. Nie potrafił zrozumieć, dlaczego to się stało, ani co to 
mogło oznaczać. Dlaczego właśnie jemu zadano taki straszliwy cios? Był zbyt 
inteligentny, by nie zdawać sobie sprawy, że ludzie zawsze popełniają 
samobójstwo, aby kogoś ukarać... -napisała jego córka Swietłana, dopytywał się 
więc, czy naprawdę zaniedbywał Na-dię, czy jej nie kochał. „Byłem złym mężem - 
wyznał Mołotowowi. - Nie miałem czasu zabrać jej do kina". Własikowi powiedział: 
„Całkowicie zdruzgotała moje życie!". Popatrzył smutno na Pawła i warknął: 
„Piękny prezent jej dałeś! Pistolet!".
Około 13.00 profesor Kuszner i jego kolega zbadali ciało Nadieżdy Sta-linej. 
Położenie zwłok - nabazgrał profesor na kartce papieru wyrwanej z jednego z 
dziecięcych zeszytów szkolnych. - Głowa spoczywa na poduszce, obrócona wprawą 
stroną. Obok poduszki na łóżku leży mały pistolet. Gospodyni musiała położyć 
broń na łóżku. Twarz absolutnie spokojna, oczy na wpół przymknięte. Na prawej 
części twarzy i szyi sine i czerwone ślady oraz krew... Na twarzy Nadii były 
zadrapania: czyżby Stalin rzeczywiście miał coś do ukrycia? Czy wrócił do 
mieszkania, pokłócił się z nią, uderzył ją, a później zastrzelił? Biorąc pod 
uwagę jego mordercze skłonności, jedna śmierć więcej nie wydaje się 
nieprawdopodobna. Ale równie dobrze zadrapania
104
Weseli kompani: Stalin i Kirow, 1932-1934
mógł spowodować upadek z łóżka. Nikt, kto wiedział o wydarzeniach tamtej nocy, 
nigdy nie sugerował, że Stalin ją zabił. Stalin zdawał sobie jednak sprawę, iż 
wrogowie będą go o to obwiniać.
Na wysokości serca dziura o średnicy pięciu milimetrów - otwarta dziura - 
zanotował profesor. - Wniosek: śmierć nastąpiła natychmiast na skutek otwartej 
rany serca. Tego skrawka papieru, który można obecnie zobaczyć w Archiwum 
Państwowym, nie oglądano przez następne sześćdziesiąt lat.
Mołotow, Kaganowicz i Sergo miotali się gorączkowo, zastanawiając się, co robić: 
jak zwykle w takich chwilach bolszewicki instynkt nakazywał im kłamać i ukrywać 
prawdę, chociaż w tym przypadku, gdyby byli bardziej otwarci, mogliby zapobiec 
fatalnym w skutkach plotkom. Było jasne, że Nadia odebrała sobie życie, lecz 
Mołotow, Kaganowicz i jej ojciec chrzestny Jenukidze uzyskali zgodę Stalina, by 
informacji o samobójstwie nie podawać do wiadomości publicznej. Mogłoby to 
zostać odebrane jako protest polityczny. Postanowili ogłosić, że zmarła na 
zapalenie wyrostka robaczkowego. Lekarze, których Hipokratesowej przysiędze 
bolszewicy sprzeniewierzali się w nie mniejszym stopniu niż naziści, podpisali 
fałszywy akt zgonu. Służbę poinformowano, że Stalin był w swojej daczy z 
Mołotowem i Kalini-nem - ale, co zrozumiałe, słudzy plotkowali.
Jenukidze sporządził projekt oświadczenia, a później napisał list kondolencyjny, 
który następnego dnia miał się ukazać w „Prawdzie", podpisany przez żony 
wszystkich przywódców, a także samych przywódców, poczynając od czterech 
najlepszych przyjaciółek Nadii: Jekatieriny Woroszyłowej, Poliny Mołotowej, Dory 
Chazan i Marii Kaganowicz: Nasza najdroższa przyjaciółka, osoba o cudownej duszy 
[...] młoda, pełna życia i oddana partii bolszewickiej i rewolucji. Ci 
niepoprawni dogmatycy nawet śmierć postrzegali w kategoriach bolszewizmu.1
Ponieważ Stalin niemal odchodził od zmysłów, Jenukidze i palatyni musieli 
zdecydować sami, jak zaaranżować ten wyjątkowy pogrzeb. Bolszewicki rytuał 
pogrzebowy łączył w sobie elementy tradycji carskiej i własnej szczególnej 
kultury. Zmarli byli upiększani przez najlepszych specjalistów, zazwyczaj 
profesorów sprawujących pieczę nad zwłokami Lenina, a później spoczywali na 
katafalku, ze śnieżnobiałymi, często ubarwionymi różem twarzami, wśród 
surrealistycznych dekoracji w postaci tropikalnych palm, bukietów, czerwonych 
sztandarów, oświetlonych lampami łukowymi. Członkowie Politbiura nieśli otwartą 
trumnę do i z Sali Kolumnowej moskiewskiego Pałacu Zjazdów, gdzie pełnili 
również wartę niczym dawni rycerze. Dostojne zwłoki poddawano następnie kremacji 
i odbywał się wojskowy pogrzeb z pompą; członkowie Politbiura znów nieśli 
wymyślny katafalk
Pogrzeb
105
zawierający urnę z prochami, którą umieszczano w kremlowskim murze. Ale Stalin 
domagał się bardziej tradycyjnego pogrzebu.
Jenukidze przewodniczył komitetowi pogrzebowemu wraz z Dorą Chazan, żoną 
Andriejewa, i Paukerem, czekistą, który był bardzo blisko ze Stalinem. Po raz 
pierwszy spotkali się następnego ranka i podjęli ustalenia w sprawie konduktu, 
miejsca pochówku i warty honorowej. Pauker, jako ekspert - były fryzjer z Opery 
Budapeszteńskiej - odpowiadał za orkiestry: miało ich być dwie, wojskowa i 
teatralna, z pięćdziesięcioma instrumentami.2
Sam Stalin nie mógł przemawiać. Poprosił Kaganowicza, najlepszego mówcę w 
Politbiurze, by wygłosił orację. Nawet ten ludzki buldożer, który jeszcze 
niedawno rozstrzeliwał niewinnych Kozaków kubańskich, był onieśmielony 
perspektywą wygłoszenia takiej mowy w obecności samego Stalina, ale podobnie jak 
w przypadku innych makabrycznych zleceń, „Stalin poprosił, a ja posłuchałem".3
Wiadomość o śmierci Nadii na skutek zapalenia wyrostka przekazano dzieciom w 
Zubałowie: Artiom był przygnębiony, a Wasilij nigdy nie doszedł do siebie. 
Sześcioletnia Swietłana nie rozumiała, co się stało. Woroszyłow, bardzo wrażliwy 
we wszystkich sprawach nie związanych z polityką, odwiedził ją, ale nie mógł 
mówić, ponieważ się rozpłakał. Starsze dzieci zawieziono do Moskwy. Swietłana 
pozostała na wsi aż do pogrzebu.
Kiedy rankiem 10 listopada wynoszono ciało, w koszarach Gwardii Konnej 
naprzeciwko Pałacu Uciesznego Stalina mała dziewczynka siedziała przyklejona do 
okna swego mieszkania. Natalia Andriejewa - córka Andriejewa i Dory Chazan, 
która wraz z Jenukidzem zajmowała się organizacją pogrzebu - obserwowała grupę 
mężczyzn niosących trumnę. Obok szedł Stalin, bez rękawiczek mimo przenikliwego 
zimna, ściskał kurczowo brzeg trumny, a łzy spływały mu po policzkach.4 Ciało 
musiano zanieść do kliniki kremlowskiej, by zamaskować ślady zadrapań.
Chłopcy, Wasilij i Artiom, zjawili się w mieszkaniu Stalina, gdzie Pawieł, Żenią 
i siostra Nadii, Anna, czuwali na przemian przy wdowcu, który pozostał w swoim 
pokoju i nie przyszedł na obiad. Wszyscy rozmawiali szeptem. Później przyszła 
matka Artioma i bezmyślnie wyjawiła synowi wstrząsającą prawdę o samobójstwie. 
Artiom nierozważnie zapytał o to gospodynię. Zarówno jemu, jak i jego matce 
udzielono reprymendy. „Na<:o ja się napatrzyłem w tym domu!" - wspominał Artiom.
Nocą ciało przeniesiono do Sali Kolumnowej na placu Czerwonym, do budynku, gdzie 
dzisiaj mieści się dom towarowy, a wówczas miał siedzibę Centralny Komitet 
Wykonawczy Jenukidzego. W czasach stalinowskich był widownią kilku wielkich 
procesów. Następnego ranka o 8.00 do komitetu pogrzebowego dołączył Jagoda.
106
Weseli kompani: Stalin i Kirow, 1932-1934
Troje młodszych dzieci zabrano do sali, gdzie Nadieżda Alliłujewa Stalina leżała 
w otwartej trumnie, z twarzą okoloną bukietami kwiatów, bez widocznych śladów 
zadrapań, które moskiewscy mistrzowie makabry ukryli pod różem i pudrem. „W 
trumnie wyglądała bardzo pięknie, bardzo młodo, twarz miała pogodną i uroczą" -
wspominała jej bratanica, Kira Alliłujewa. Zina Ordżonikidze, pulchna, jakucka 
żona niezmordowanego Sergo, wzięła Swietłanę za rękę i zaprowadziła ją do 
trumny. Swietłana rozpłakała się i Jenukidze musiał ją odwieźć z powrotem do 
Zubałowa. O samobójstwie dowiedziała się dopiero dziesięć lat później z 
„Illustrated London News".
Stalin zjawił się w towarzystwie członków Politbiura pełniących wartę przy 
katafalku, do którego to obowiązku mieli w następnych latach przywyknąć. Płakał. 
Wasilij zostawił Artioma, podbiegł do Stalina i „uwiesił się ojcu na szyi, 
mówiąc: «Tato, nie płacz!»". Przy wtórze łkań członków rodziny Nadii oraz 
towarzyszy z Politbiura i OGPU Stalin podszedł do trumny z Wasilijem uczepionym 
jego ramienia. Popatrzył na kobietę, która go kochała, nienawidziła, ukarała i 
odrzuciła. „Nigdy wcześniej nie widziałem, żeby Stalin płakał - wspominał 
Mołotow - ale kiedy stał nad trumną, łzy spływały mu po policzkach".
- Zostawiła mnie j ak wróg - powiedział Stalin z goryczą, ale potem Mołotow 
usłyszał, jak mówi: - Nie ocaliłem cię.
Już mieli zamknąć wieko, gdy Stalin powstrzymał ich. Ku ogólnemu zaskoczeniu 
pochylił się, uniósł głowę Nadii i zaczął ją żarliwie całować. Znów rozległy się 
łkania.
Trumnę wyniesiono na plac Czerwony, gdzie czekał czarny, pamiętający z pewnością 
czasy carskie, karawan z czterema małymi kopułami w rogach, podtrzymującymi 
wymyślny baldachim. Wokół maszerowała warta honorowa, po obu stronach ulicy stał 
szpaler żołnierzy. Sześciu stajennych w czerni prowadziło szóstkę koni, a 
orkiestra wojskowa grała marsz żałobny. Bucharin, który przyjaźnił się z Nadią, 
ale skaził ją politycznie, złożył Stalinowi kondolencje. Wdowiec bez przerwy 
powtarzał, że po przyjęciu pojechał na daczę i nie było go w mieszkaniu. Nie 
miał nic wspólnego ze śmiercią Nadii. A zatem Stalin wyrabiał sobie alibi.
Kondukt ruszył ulicami, odprowadzany przez tłumy napierające na milicyjny 
kordon. Był to pierwszy z wielu pogrzebów, podczas których przyczynę śmierci 
zatajono przed większością żałobników. Stalin kroczył pomiędzy Mołotowem a 
szczupłym, zwinnym Mikojanem, dotrzymywali im kroku Kaganowicz i Woroszyłow. 
Pauker, w nieskazitelnym mundurze, z brzuchem wtłoczonym w niewidoczny gorset, 
trzymał się nieco z boku. Wasilij i Artiom szli za nim wraz z resztą rodziny, 
śmietanką ruchu bolszewickiego i delegatami z akademii. Olga Alliłujewa czyniła 
wyrzuty Nadii:
Pogrzeb
107
- Jak mogłaś to zrobić? - mówiła do zmarłej córki. - Jak mogłaś zostawić dzieci?
Większość członków rodziny i przywódców przyznawała jej rację i współczuła 
Stalinowi.
- Nadia postąpiła źle - oświadczyła otwarcie Polina. - Zostawiła go w takim 
trudnym momencie.
Artiom i Wasilij znaleźli się za orkiestrą i stracili z oczu Stalina. Później 
twierdzono, że Stalin albo nie poszedł na pogrzeb, albo szedł przez całą drogę 
na cmentarz Nowodiewiczy. Żadna z tych wersji nie odpowiada prawdzie. Jagoda 
upierał się, że ze względów bezpieczeństwa Stalin nie powinien iść pieszo. Kiedy 
kondukt dotarł na plac Maneżski, Stalin wraz z matką zmarłej wsiedli do 
samochodu i zostali odwiezieni na cmentarz.
Na cmentarzu Stalin stanął po jednej stronie grobu, a chłopcy, Wasilij i Artiom, 
patrzyli na niego z przeciwnej strony. Przemówił Bucharin, później Jenukidze 
zapowiedział głównego mówcę. „To było takie trudne w obecności Stalina" -
wspominał Kaganowicz. Żelazny Komisarz, bardziej przyzwyczajony do demagogii 
politycznej, wygłosił przemówienie w specyficznym bolszewickim stylu:
- Towarzysze, zebraliśmy się tu, by pożegnać jednego z najlepszych członków 
naszej partii. Wyrastała w rodzinie bolszewickiego robotnika... organicznie 
związanego z naszą partią... była oddaną przyjaciółką tych, którzy rządzili... 
tocząc wspaniałą walkę. Odznaczała się najlepszymi cechami bolszewika: 
bezkompromisowością, nieustępliwością w walce...
Potem zwrócił się do przywódcy: - Jesteśmy najbliższymi przyjaciółmi towarzysza 
Stalina. Rozumiemy ogrom straty towarzysza Stalina... Rozumiemy, że musimy 
dzielić z towarzyszem Stalinem ciężar tej straty.
Stalin podniósł garść ziemi i rzucił ją na trumnę. Artiom i Wasilij spytali, czy 
mogą zrobić to samo. „Powinna mieć trochę ziemi z waszej ręki" - powiedziano im. 
Później Stalin wybrał pomnik, który stanął na grobie, z różą, by upamiętnić różę 
w jej włosach, i wyrytym dookoła napisem: Członek partii bolszewickiej. Przez 
resztę życia Stalin zastanawiał się nad jej śmiercią. „Och, Nadiu, Nadiu, co ty 
zrobiłaś? - pytał na starość, usprawiedliwiając się: - Byłem zawsze pod taką 
presją". Osobista klęska spowodowała jedną z brzemiennych w skutki zmian w jego 
charakterze.5
„Po 1932 roku Stalin się zmienił"-zauważył Kaganowicz. Z pewnością odejście 
Nadii zraniło go i upokorzyło, zrywając kolejną z jego słabych więzi z ludzkim 
współczuciem, wzmagając jego okrucieństwo, zazdrość i skłonność do użalania się 
nad sobą.
108
Weseli kompani: Stalin i Kirow, 1932-1934
Rodzina czuwała nad Stalinem, wprowadzając się do mieszkania na wypadek, gdyby 
czegoś potrzebował. Pewnego wieczoru Żenią Alliłujewa weszła do jego pokoju, ale 
nie odezwał się. Potem usłyszała nieprzyjemny charkot i odkryła, że Wódz leży w 
półświetle na kanapie, plując na ścianę. Musiał to robić od dłuższego czasu, 
ponieważ po ścianie spływały lśniące strużki śliny.
- Co ty wyprawiasz, Iosifie? - spytała go. - Nie możesz tak tu tkwić, zupełnie 
sam.
Nie odpowiedział, patrząc na spływającą plwocinę.6
W tym czasie Maria Swanidze, żona Aloszy, jego byłego szwagra, która zaczęła 
prowadzić dziennik*, uważała, że śmierć Nadii sprawiła, iż stał się mniej 
spiżowym bohaterem. W rozpaczy zadawał ciągle dwa pytania:
„Mniejsza o dzieci, zapomną o niej za kilka dni, ale jak mogła zrobić coś 
takiego mnie?". Czasami widział to odwrotnie i pytał: „Rozumiem, że mogła to 
zrobić mnie, ale co z dziećmi?". Zawsze kończył rozmowę słowami: „Złamała mi 
życie. Okaleczyła mnie". Była to upokarzająca klęska osobista, która podkopała 
jego wiarę w siebie. Stalin, napisała Swietłana, chciał zrezygnować, ale 
członkowie Politbiurapowiedzieli: „Nie, nie, musisz zostać!".
Szybko odzyskał mesjanistyczną wiarę w swoje posłannictwo: wojnę z chłopami i 
wrogami wewnątrz partii. Zaczął rozmyślać o niedawno aresztowanym Eysmoncie, 
Smirnowie i Riutinie, którego „platformę" znaleziono w pokoju jego żony. Dużo 
pił i cierpiał na bezsenność. Miesiąc po jej śmierci, 17 grudnia, skreślił 
dziwaczną notatkę dla Woroszyłowa:
Sprawy Eysmonta, Smirnowa i Riutina cuchną alkoholem. Widzimy, jak opozycja 
tapla się w wódce. Dzikie zwierzęta. Tomski - powtarzam - Tom-ski. Dzikie 
zwierzęta, które warczą. Smirnow i inni moskiewscy plotkarze. Jak na pustyni. 
Czuję się strasznie, niewiele sypiam. Ten list, przesiąknięty alkoholem i 
rozpaczą, świadczy wyraźnie, jak rozkojarzony był Stalin po śmierci Nadii.
Stalin nie złagodził kursu wobec chłopstwa. 28 grudnia Postyszew poinformował 
Stalina o postawieniu wart z GPU przed elewatorami, ponieważ głodujący ludzie 
rozkradają zboże. Potem dodał: Doszło do poważnych aktów sabotażu dostaw chleba 
w spółdzielczych Stacjach Maszynowo-Trakto-rowych [...]. Proszę o zgodę na 
wysłanie 200-300 kułaków z Dniepropietrowska na północ pod nadzorem GPU.
Słusznie! - napisał pod spodem Stalin niebieskim ołówkiem.
* Maria „Marusia" Swanidze miała się stać ważną postacią w otoczeniu Stalina: 
jej odręcznie pisany dziennik, który jest jednym z najbardziej znamiennych 
dokumentów z lat trzydziestych, zachował się w archiwum Stalina.
Pogrzeb
109
Cień Nadii padał na Stalina aż do jego śmierci. Ilekroć spotykał kogoś, kto znał 
dobrze Nadię, rozmawiał o niej. Dwa lata później, kiedy spotkał w teatrze 
Bucharina, stracił cały akt, rozmawiając o Nadii, skarżąc się, iż nie może bez 
niej żyć. Często rozmawiał o niej z Budionnym.* Rodzina spotykała się co roku 8 
listopada, aby ją wspominać, lecz Stalin nienawidził tych rocznic i pozostawał 
na południu - mimo to zawsze trzymał jej fotografie, większe i mniejsze, we 
wszystkich swoich domach. Twierdził, że po śmierci Nadii przestał tańczyć.
Dostawał tysiące listów z kondolencjami, najbardziej interesujące zatrzymał. 
Była delikatna jak kwiat - głosił jeden. Zapewne Stalin przechował go ze względu 
na zakończenie: Pamiętajcie, potrzebujemy Was, więc dbajcie o Siebie. Zatrzymał 
również poemat poświęcony Nadii, który odpowiadał jego wizji samego siebie:
Nocny ocean, dziki sztorm... Zmęczona postać na mostku okrętu. To kapitan. Kim 
jest? Człowiekiem z krwi i kości. A może z żelaza i stali?
Kiedy studenci chcieli nazwać na jej cześć instytut, nie zgodził się, lecz 
przesłał prośbę siostrze Nadii, Annie: Po przeczytaniu tej notatki zostaw ją na 
moim biurku! Ten temat sprawiał mu ból jeszcze szesnaście lat później, kiedy 
pewien rzeźbiarz napisał, że chciałby ofiarować Stalinowi popiersie Nadii. 
Stalin polecił Poskriebyszowowi, szefowi gabinetu: Powiedzcie mu, że 
otrzymaliście list i że go zwracacie. Stalin.
Nie było czasu na żałobę. Partia toczyła wojnę.
O 4.00 po południu 12 listopada, nazajutrz po pogrzebie, Stalin zjawił się w 
swoim gabinecie, by spotkać się z Kaganowiczem, Woroszyłowem, Mołotowem i 
Ordżonikidzem. Był z nimi najbliższy przyjaciel Stalina, Sier-giej Mironowicz 
Kirow, pierwszy sekretarz leningradzkiego komitetu partii i członek Politbiura. 
Po tragicznej śmierci Nadii - napisała w dzienniku Maria Swanidze - Kirow stał 
się najbliższym Stalinowi człowiekiem, zdolnym rozmawiać z nim szczerze i po 
prostu, dać mu ciepło i ukojenie, którego
Budionny stracił żonę, która prawdopodobnie popełniła samobójstwo, kiedy 
dowiedziała się o związku męża z jego przyszłą drugą żoną, śpiewaczką Olgą. Jak 
na ironię, innym członkiem elity, którego żona popełniła samobójstwo, był 
znienawidzony przez Stalina błyskotliwy Michaił Tuchaczewski.
110
Weseli kompani: Stalin i Kirow, 1932-1934
tak potrzebował. Stalin chętnie przebywał w towarzystwie Kirowa, który, jak 
powiedział, „troszczył się o mnie jak o dziecko".7
Promieniejący radością i chłopięcym entuzjazmem Kirow lubił śpiewać na głos arie 
operowe i należał do tych nieskomplikowanych ludzi, którzy łatwo zdobywają 
przyjaciół. Drobny, przystojny, z głęboko osadzonymi, brązowymi, lekko 
tatarskimi oczami, śladami po ospie, ciemnymi włosami i wystającymi kośćmi 
policzkowymi, cieszył się sympatią wszystkich, zarówno kobiet, jak i mężczyzn. 
Miał żonę i dzieci, lecz mówiono, że jest kobieciarzem, gustującym szczególnie w 
młodych tancerkach z Baletu Maryjskiego w Leningradzie.* Z pewnością interesował 
się baletem i operą, słuchając muzyki we własnym mieszkaniu dzięki specjalnemu 
łączu. Kirow, który podobnie jak jego towarzysze był pracoholikiem, lubił 
wypoczynek na świeżym powietrzu i często jeździł na wycieczki i polowania ze 
swym wesołym kompanem Sergo. Tak jak Andriejew, z zapałem uprawiał wspinaczkę - 
odpowiednie hobby dla bolszewika. Był bardzo bezpośredni. I zapewne to czyniło 
go tak atrakcyjnym dla Stalina, którego przyjaźnie przypominały zaloty - i tak 
jak zaloty mogły się łatwo zamienić w gryzącą zawiść. Teraz Stalin chciał być z 
nim bez przerwy: po pogrzebie Nadii Kirow przychodził do jego gabinetu po pięć 
razy dziennie.
Kirow urodził się w 1886 roku jako Siergiej Kostrikow, syn drobnego urzędnika, 
który go osierocił, w Urżumie, osiemset kilometrów na północ-ny-wschód od 
Moskwy. W szkole cerkiewnej osiągnął bardzo dobre wyniki i dzięki finansowemu 
wsparciu towarzystwa dobroczynności podjął naukę w szkole zawodowej w Kazaniu, 
którą ukończył z wyróżnieniem. Rewolucja 1905 roku pokrzyżowała jego plany 
zapisania się na uniwersytet - wstąpił do partii socjaldemokratycznej i został 
zawodowym rewolucjonistą. Pomiędzy jedną zsyłką a drugą poślubił córkę 
żydowskiego zegarmistrza, ale jak w przypadku wszystkich dobrych bolszewików, 
jego życie osobiste „było podporządkowane sprawie rewolucji", wedle słów jego 
żony. Przed wybuchem wojny został dziennikarzem w burżuazyjnej gazecie, czego 
normy partyjne surowo zabraniały i co stało się czarną plamą w jego bolszewickim 
życiorysie. W 1917 roku działał w rewolucyjnych władzach w Tereku na północnym 
Kaukazie. Podczas wojny domowej był, obok Ordżonikidzego i Mikojana, jednym z 
zawadiackich komisarzy. W marcu 1919 roku wprowadził władzę bolszewicką w 
Astrachaniu, nie cofając się przed rozlewem krwi: zginęło ponad cztery tysiące 
ludzi. Kiedy pewnego burżuja przyłapano na „kradzieży" własnych mebli, Kirow 
kazał go rozstrzelać. On i Sergo, dwaj bezwzględni bolszewicy z pokolenia wojny 
domowej, których losy
Było zatem jak najbardziej na miejscu, że Balet Maryjski przemianowano po jego 
śmierci na Balet Kirowa.
Pogrzeb
111
często się później przeplatały, doprowadzili do ustanowienia władzy radzieckiej 
w Gruzji w 1921 roku, następnie przebywali w Baku. Kirow po raz pierwszy spotkał 
Stalina prawdopodobnie w 1917 roku, ale poznał swego wodza dopiero na wakacjach 
w 1925 roku:
Drogi Koba, jestem w Kisłowodsku [...]. Czuję się lepiej. Za tydzień przyjadę do 
Ciebie [...]. Pozdrowienia dla wszystkich. Przekaż ukłony Nadii - napisał. Kirow 
był ulubieńcem rodziny. Stalin zadedykował mu egzemplarz swojej książki O 
Leninie i leninizmie: Dla Kirowa, mojego przyjaciela i ukochanego brata. W 1926 
roku Stalin pozbawił Zinowiewa jego leningradzkiego zaplecza i na czele drugiej 
co do wielkości organizacji partyjnej w kraju postawił Kirowa. W 1930 roku Kirow 
został członkiem Politbiura.8
Kiedy w 1931 roku Kirow spytał, czy może polecieć na południe, by dołączyć do 
Stalina na wakacjach, Stalin odpowiedział: „Nie mam prawa i nie będę nikomu 
doradzał latania samolotem. Najpokorniej proszę, żebyś przyjechał pociągiem". 
Artiom, który często spędzał wakacje wraz z przybranym ojcem, wspominał: „Stalin 
tak bardzo lubił Kirowa, że osobiście wyszedł po niego na dworzec w Soczi". 
Stalin zawsze „świetnie się bawił z Kirowem", nawet chodził z nim popływać i do 
łaźni. Czasem, kiedy Kirow pływał, „Stalin szedł na plażę i siedział, obserwując 
Kirowa" -wspominał Artiom.
Po śmierci Nadii Stalin jeszcze bardziej zbliżył się do „mojego Kirycza" i 
telefonował do niego do Leningradu o każdej porze dnia i nocy: w Muzeum Kirowa 
przy jego łóżku nadal można zobaczyć rządowy telefon. Kiedy Kirow przyjeżdżał do 
Moskwy, wolał zatrzymywać się u Ordżonikidzego, który tak lubił swego kompana, 
że, jak wspominała wdowa po nim, pewnego razu sfingował wypadek samochodowy, aby 
Kirow spóźnił się na pociąg.* Mimo to Stalin i Kirow byli „jak bracia, żartowali 
z siebie, opowiadali sobie sprośne historyjki, śmiali się -wspominał Artiom. - 
Byli serdecznymi przyjaciółmi, braćmi i potrzebowali się nawzajem".9
Nie oznacza to, że Stalin całkowicie ufał Kirowowi. Jesienią 1929 roku 
zorganizował na niego nagonkę na łamach „Prawdy".10 W czerwcu 1928 roku jeden z 
artykułów Stalina ukazał się w „Leningradzkiej Prawdzie". Wprowadzone zmiany 
redakcyjne skłoniły go do napisania listu, który świadczy o daleko posuniętej 
paranoi nawet w drobnych sprawach: Rozumiem [...] względy techniczne [...]. Mimo 
to nie słyszałem, by postępowano w taki sposób z artykułami innych członków 
Politbiura [...]. Wydaje się dziwne, że 40-50 wyrzuconych słów to akurat te, 
które mówią o chłopstwie jako klasie kapitalistycznej [...]. Oczekuję 
wyjaśnień.^
Sfingowane wypadki samochodowe, często ze skutkiem śmiertelnym, miały się stać 
osobliwą prawidłowością za rządów Stalina.
112
Weseli kompani: Stalin i Kirow, 1932-1934
Kirow nie uważał Stalina za świętego: kiedy podczas obchodów rocznicy urodzin 
Stalina w 1929 roku wyniesiono go do rangi Wodza, leningradczycy ośmielili się 
przypomnieć opinię Lenina na temat grubiaństwa Stalina.12 Dobrze znał niezwykłą 
mentalność Stalina: gdy pewien student przysłał list z pytaniami w kwestii 
ideologii, Stalin przekazał go Kirowowi z adnotacj ą:
Kirow! Musisz przeczytać list studenta Fiedotowa [...] całkowitego analfabety 
politycznego. Może zatelefonujesz do niego i porozmawiasz z nim, to 
prawdopodobnie zepsuty, zapijaczony „członekpartii". Myślę, że nie powinniśmy 
wprowadzać w sprawę GPU. Nawiasem mówiąc, ten student to pierwszorzędny oszust o 
antyradzieckim obliczu, które mistrzowsko ukrywa pod prostoduszną twarzą, kiedy 
mówi: „Pomóżcie mi zrozumieć. Może Wy rozumiecie wszystko -ja nie". 
Pozdrowienia! Stalin.13
Niewątpliwie zażyłość Kirowa z Ordżonikidzem, Kujbyszewem i Miko-janem 
niepokoiła Stalina. Wyzwania 1932 roku - „platforma" Riutina, protest Kirowa 
przeciwko egzekucji Riutina, głód, samobójstwo Nadieżdy - pokazały, że Stalin 
potrzebuje bardziej lojalnych sojuszników.
Po śmierci Nadii Kirow stał się niemal członkiem rodziny: Stalin upierał się, 
aby zatrzymywał się u niego, nie u Sergo. Bywał w mieszkaniu Stalina tak często, 
że wiedział, gdzie są prześcieradła i poduszki, i spał na kanapie. Dzieci 
uwielbiały Kirowa i czasem, kiedy się zjawiał, Swietłana urządzała dla niego 
przedstawienia. Najbardziej lubiła bawić się w rząd. Jej ojciec był „Pierwszym 
sekretarzem". Pisała mu polecenia w rodzaju: Do mojego Pierwszego sekretarza. 
Rozkazuję Ci, żebyś mi pozwolił pójść z Tobą do teatru. Podpisała się jako 
„Gospodyni Sietanka" i powiesiła kartkę w jadalni nad stolikiem z telefonami. 
Stalin odpowiedział: Zgadzam się. Maria Swanidze zanotowała: Kaganowicz, Mołotow 
i Sergo byli drugimi sekretarzami Sietan-ki, ale najbardziej przyjaźniła się z 
Kirowem ponieważ Iosiftakgo lubi i jest z nim tak blisko.u
Stalin wrócił do ascetycznego trybu życia bolszewickiego konspiratora. Chociaż 
przejawiał skłonność do popadania w rutynę, potrzebował nieustannego ruchu: w 
jego domach były łóżka, ale były też wielkie, twarde otomany w każdym pokoju. 
„Nigdy nie śpię w łóżku - oznajmił jednemu z gości. - Zawsze na otomanie", na 
tej, na której akurat zdarzyło mu się czytać. „Jaka postać historyczna miała ten 
sam spartański nawyk? - pytał i z erudycją samouka odpowiadał: - Mikołaj I". 
Śmierć Nadii zmieniła sposób życia Stalina i jego dzieci.15
Wszechpotężny wdowiec i jego kochająca rodzina: bolszewicki książę Sergo
Stalin nie mógł dłużej mieszkać w Pałacu Uciesznym ani w Zubałowie, ponieważ 
wywoływały one zbyt bolesne wspomnienia Nadii. Bucharin zaproponował zamianę 
mieszkań. Stalin skorzystał z tej oferty i wprowadził się do mieszkania 
Bucharina na parterze trójkątnego Pałacu Żółtego, dawnego budynku Senatu*, 
prawie pod swoim gabinetem. Ponieważ gabinet znajdował się w miejscu, gdzie dwa 
skrzydła Senatu tworzyły kąt, był znany wtajemniczonym jako „Kącik". Jego 
wypastowane podłogi z czerwonymi i zielonymi dywanami, drewniane boazerie 
sięgające do wysokości ramienia i posępne zasłony były utrzymywane w 
nieskazitelnej czystości, jak w szpitalu. Sekretarz Stalina, Poskriebyszow, 
siedział przy biurku w przedpokoju, strzegąc dostępu do gabinetu. Sam gabinet 
był prostokątny, długi i przewiewny, z ciężkimi zasłonami i ozdobnymi rosyjskimi 
piecami, o które Stalin mógł się oprzeć, by ulżyć obolałym członkom. Prawy róg 
zajmowało ogromne biurko, a z lewej strony, pod portretami Marksa i Lenina, stał 
długi, przykryty zielonym suknem stół i krzesła w białych pokrowcach.'
Znajdujące się niżej „oficjalne" mieszkanie ze „sklepionymi sufitami" miało 
pozostać jego moskiewską rezydencją aż do śmierci. Nie przypominało
* Prezydent Putin nadal rządzi z tego gmachu, siedziby władzy w Rosji od czasów 
Lenina. Szef sztabu Putina pracuje w dawnym gabinecie Stalina. Aż do 1930 roku 
Stalin zatrzymał swój główny gabinet na czwartym piętrze granitowego budynku 
Komitetu Centralnego na placu Starym, gdzie służyli mu kolejni sekretarze, Lew 
Mechlis, który później zaszedł znacznie wyżej, i Iwan Towstucha, który 
przedwcześnie zmarł. To tam Stalin planował swoje kampanie przeciwko Trockiemu, 
Zinowiewowi i Bucharinowi. W 1930 roku Poskriebyszow i sekcja specjalna, podpora 
dyktatury Stalina, przenieśli się do Pałacu Żółtego (znanego też jako budynek 
Sownarkomu), gdzie Stalin pracował - a teraz również mieszkał.
114
Weseli kompani: Stalin i Kirow, 1932-1934
domu - napisała Swietłana. Kiedyś był tam korytarz. Stalin oczekiwał, że dzieci 
będą w mieszkaniu co wieczór, kiedy wróci na kolację, by sprawdzić i podpisać 
ich dzienniczki szkolne, jak każdy rodzic. Aż do wybuchu wojny utrzymał ten 
zwyczaj -w archiwum zachowały się niektóre z jego listów do nauczycieli dzieci.
Dzieci uwielbiały Zubałowo - był to ich prawdziwy dom, toteż Stalin postanowił 
nie przenosić ich stamtąd, lecz wybudować własną, „piękną, nowoczesną, 
parterową" daczę w Kuncewie, dziewięć kilometrów od Kremla. Stała się ona jego 
główną rezydencją, przekształconą z czasem w wielką, lecz surową piętrową 
posiadłość, pomalowaną na maskujący zielony kolor, z kompleksem wartowni, domków 
dla gości, szklarni, rosyjskich łaźni i specjalnym pawilonem, gdzie mieściła się 
biblioteka. Była otoczona sosnami, dwoma parkanami, niezliczonymi punktami 
kontrolnymi i co najmniej setką strażników.* Stalin uległ wrodzonemu pragnieniu 
prywatności, stanowiącemu zewnętrzny wyraz jego upośledzenia emocjonalnego: nikt 
ze straży ani ze służby nie miał wstępu do domu i jeśli przyjaciele nie 
przyjechali na noc, przebywał zupełnie sam. Wyjeżdżał do Kuncewa po obiedzie - 
było to tak niedaleko, że jego otoczenie często nazywało daczę „Bliższą", 
ponieważ czasem zatrzymywał się również w swoim drugim domu, „Dalszym", w 
Siemionowskiem. W Zubałowie, które Swietłana nazwała rajem przypominającym 
zaczarowaną wyspę, dzieci wiodły sielskie życie.
Po śmierci Nadii Stalin nie został pustelnikiem. To prawda, że spędzał jeszcze 
więcej czasu ze swymi palatynami, niczym siedemnastowieczny car w otoczeniu 
dworu. Ale wszechpotężny wdowiec znalazł się również pod opieką połączonej na 
nowo rodziny. Pawieł i Żenią Alliłujewowie, którzy wrócili niedawno z Berlina, 
stale dotrzymywali mu towarzystwa. Siostra Nadii, Anna, i jej mąż, Stanisław 
Redens, przeprowadzili się z Charkowa do Moskwy, gdzie Redens stanął na czele 
tamtejszego GPU. Redens, przystojny, krzepki Polak, który zawsze nosił mundur 
czekisty, był sekretarzem założyciela WCzK, Dzierżyńskiego. On i Anna zakochali 
się w sobie podczas ekspedycji Stalina i Dzierżyńskiego do Permu w 1919 roku. 
Wśród surowych starych bolszewików Redens miał reputację pyszałka, a po 
nieszczęśliwym wypadku dużo pił. Aż do 1931 roku był szefem gruzińskiego GPU. 
Jego zastępca, Beria, spłatał mu jednak figla i osiągnął swój cel: upił Re-densa 
i posłał go do domu nagiego. Rodzinne legendy rzadko mówią całą
* Kuncewo, podobnie jak większość pozostałych rezydencji, zbudował Mierżanow: 
Stalin nieustannie zlecał renowacje, a po wojnie rozkazał dobudować piętro. Po 
jego śmierci wyposażenie zabrano, ale w czasach Breżniewa wszystko wróciło na 
swoje miejsce, łącznie z pędzlami do golenia i gramofonem, i znajduje się tam do 
dzisiaj pod ochroną służby bezpieczeństwa.
Wszechpotężny wdowiec i jego kochająca rodzina
115
prawdę: z listów Stalina wynika, że Redens i miejscowi dygnitarze partyjni 
próbowali usunąć Berię ze stanowiska, ale ktoś, prawdopodobnie Stalin, 
interweniował. Beria nigdy nie wybaczył tego Redensowi. I to Redens, nie Beria, 
musiał odejść.
Stalin lubił swego wesołego szwagra, ale wątpił w jego kompetencje jako 
czekisty, przenosząc go z Ukrainy. Anna, kochająca matka dwóch synów, była 
dobroduszną, lecz nieostrożną kobietą, która, co przyznawały jej własne dzieci, 
za dużo mówiła. Stalin nazywał ją „pleciugą".2
Ten sekstet krewnych uzupełniała jeszcze trzecia para. Alosza, który również 
wrócił niedawno z zagranicy, był bratem zmarłej w 1907 roku pierwszej żony 
Stalina, Kato. „Przystojny, jasnowłosy, z niebieskimi oczami i orlim nosem", 
gruziński dandys, mówił po francusku i niemiecku, i zajmował wysokie stanowisko 
w Banku Państwowym. Stalin uwielbiał go - byli jak bracia, napisał Mikojan. Jego 
żona, Maria, gruzińska Żydówka, była śpiewaczką operową z maleńkim zadartym 
noskiem, bizoskwiniową cerą i wielkimi błękitnymi oczami i primadonną w operze 
własnego życia.* Swietłana wspominała, że oboje, bezceremonialni, zawsze 
przywozili z zagranicy prezenty. Maria, jak wszystkie damy dworu Stalina, trochę 
się podkochiwała w Wodzu. Wśród owych dam, które były tak zajęte szkodzeniem 
sobie nawzajem, że często nie zauważały niebezpiecznych oznak złowieszczych 
nastrojów Stalina, trwała nieustanna rywalizacja o jego względy.3
Tymczasem Jakow, obecnie dwudziestosiedmioletni, otrzymał dyplom inżyniera-
elektryka, chociaż Stalin chciał, aby został żołnierzem. Jasza „przypominał ojca 
z głosu i wyglądu", ale irytował go. Czasami Stalin wykazywał przebłysk 
przywiązania: wysłał mu jedną ze swoich książek, Ujaizmienie natury, podpisując 
ją: Jasza, przeczytaj tę książkę jak najszybciej. Stalin.4
Kiedy Swietłana wyrosła na piegowatego rudzielca, Stalin powiedział, że do 
złudzenia przypomina jego matkę, co w jego ustach stanowiło największą pochwałę. 
W rzeczywistości była taka jak on: inteligentna, uparta i zdeterminowana. „Byłam 
jego ulubienicą. Po śmierci matki próbował się do mnie zbliżyć. Był bardzo 
czuły, po prostu chciał wiedzieć, jak sobie radzę. Teraz doceniam to, że był 
kochającym ojcem..." Maria Swanidze wspominała, jak Swietłana krążyła wokół 
ojca. Całował ją, zachwycał się nią, karmił ją ze swojego talerza, wybierał dla 
niej najlepsze kąski. Siedmioletnia Swietłana często powtarzała: „Cały świat 
może mnie nienawidzić, byle tylko tatuś mnie kochał! Jeśli tatuś powie: «Poleć 
na księżyc», zrobię to!". Mimo to jego czułość bywała męcząca: „wiecznie ten 
zapach tytoniu na wąsach, kiedy mnie przytulał i całował". Swietłanę wychowywała 
naprawdę
Nadali swemu synowi imię Dżonrid na cześć Johna Reeda, autora Dziesięciu dni, 
które wstrząsnęły światem.
116
Weseli kompani: Stalin i Kirow, 1932-1934
jej ukochana niania, energiczna Aleksandra Byczkowa, i rosła gospodyni, Karolina 
Til.5
Artiom wspominał, że miesiąc po śmierci Nadii Swietłana wciąż pytała, kiedy 
matka wróci z zagranicy. Bała się ciemności, które, jak wierzyła, są związane ze 
śmiercią. Przyznała, że nie mogła kochać Wasilija, ponieważ albo ją 
terroryzował, psując zabawę, albo opowiadał nieprzyzwoite historie, które, jak 
uważała, wypaczyły jej poglądy na seks.
Dwunastoletni Wasilij cierpiał najbardziej: przeżył straszliwy wstrząs - 
napisała Swietłana - który całkowicie go zniszczył. Stał się rozkapryszonym, 
agresywnym gburem, który przeklinał w obecności kobiet, chciał być traktowany 
jak książątko, a mimo to był tragicznie zagubiony i nieszczęśliwy. W Zubałowie 
zupełnie się rozpuścił. Nikt nie mówił Stalinowi o jego oburzających wybrykach. 
Zdaniem Artioma Wasilij był w rzeczywistości „miły, łagodny, uprzejmy, nie 
interesował się dobrami materialnymi; może i był brutalem, lecz stawał też w 
obronie mniejszych chłopców". Bał się Stalina, którego czcił jak „chrześcijanie 
Chrystusa". Pod nieobecność rozczarowanego ojca Wasilij dorastał w smutnym i 
ubogim emocjonalnie świecie ochroniarzy, twardych i służalczych tajniaków, 
zamiast pod opieką surowych, lecz kochających niań. Pauker czuwał nad tym 
radzieckim następcą tronu. Komendant Zubałowa, Jefimow, składał raporty na jego 
temat Własikowi, który następnie informował „Gospodarza".
Stalin ufał swemu oddanemu ochroniarzowi, muskularnemu, nieokrzesanemu 
chłopskiemu synowi, trzydziestosiedmioletniemu Nikołajowi Własikowi, który w 
1919 roku wstąpił do WCzK i strzegł członków Politbiura, a później, od 1927 
roku, już wyłącznie Wodza. Stał się potężnym wezyrem u boku Stalina i 
praktycznie zastępował Wasilijowi ojca: Wasilij przedstawiał swoje dziewczyny 
Własikowi, aby je zaaprobował.
Kiedy zachowanie Wasilija w szkole stało się nie do zniesienia, Pauker napisał 
do Własika, że jego przeniesienie do innej szkoły jest nieodzownie konieczne. 
Wasilij rozpaczliwie pragnął aprobaty Stalina. Cześć, ojcze! - napisał w jednym 
z listów, posługując się dziecięcą wersją bolszewickiego żargonu. - Uczę się 
teraz w nowej szkole, jest świetnie i chyba zostanę dobrym Czerwonym Waśką! 
Ojcze, napisz mi, co u Ciebie i jak spędziłeś wakacje. Swietłana ma się dobrze i 
też się uczy. Pozdrowienia od naszego kolektywu. Czerwony Waśka. Ale pisał 
również listy do czekistów: Czołem, towarzyszu Pauker. U mnie wszystko dobrze. 
Nie biję się z Tomem [Artiomem]. Łapię dużo [ryb] i jest świetnie. Jeśli nie 
jesteście zajęci, przyjedźcie nas odwiedzić. Towarzyszu Pauker, przyślijcie mi 
butelkę atramentu dopiorą. I Pauker, który był tak blisko ze Stalinem, że nawet 
go golił, przysłał chłopcu atrament. Wasilij podziękował „towarzyszowi 
Paukerowi" i zaprzeczył, jakoby doprowadzał
Wszechpotężny wdowiec i jego kochająca rodzina
117
innych chłopców do płaczu, o co oskarża go Własik. Życie wśród czekistów już 
wypaczyło chłopca, zaczął donosić na innych, nawyk, za który później jego ofiary 
miały drogo płacić. Trudno też nie zauważyć książęcego tonu: Towarzysz Jefimow 
poinformował Was, że prosiłem o przysłanie wiatrówki, ale nie otrzymałem jej. 
Pewnie zapomnieliście, proszę więc ją przysłać. Wasia.
Stalin był zaniepokojony niesubordynacją Wasilija i zasugerował wzmocnienie 
dyscypliny. 12 września 1933 roku Karolina Til wyjechała na wakacje, toteż 
Stalin, który był na południu, przesłał następujące instrukcje Jefimo-wowi w 
Zubałowie: Niania zostanie w moskiewskim domu. Dopilnujcie, żeby Wasia nie 
zachowywał się skandalicznie. Nie dawajcie mu wolnego czasu na zabawę i bądźcie 
surowi. Gdyby Wasia nie słuchał niani i był niegrzeczny, trzymajcie go „ w 
cuglach " - napisał i dodał: - Trzymajcie Wasię z daleka od Anny Siergiejewny 
[Redens, siostry Nadii] -psuje go szkodliwą i niebezpieczną pobłażliwością. 
Ojciec przysłał synowi z wakacji list i trochę brzoskwiń. „Czerwony Waśka" 
podziękował mu. Ale nie wszystko było w porządku z Wasilijem. Pistolet, z 
którego zabiła się Nadia, pozostał w domu Stalina. Wasilij pokazał go Artiomowi 
i dał mu na pamiątkę skórzaną kaburę.6
Dopiero po latach Stalin zrozumiał, jaką krzywdę wyrządziła dzieciom jego 
nieobecność i opieka ochroniarzy. Nazwał to „najgłębszą tajemnicą swego serca": 
Dzieci wychowujące się bez matki mogą świetnie dorastać pod opieką niań, lecz te 
nie zastąpią im matki...1
Na styczniowym plenum 1933 roku Stalin wystąpił z buńczucznym bolszewickim 
samochwalstwem: Plan Pięcioletni zakończył się wielkim sukcesem. Partia 
zapewniła krajowi przemysł maszynowy, elektrownie, węgiel, stal i ropę. 
Wybudowano wiele nowych miast. Tama na Dnieprze i Kolej Turkiestańsko-Syberyjska 
zostały ukończone (rękami rosnących rzesz podopiecznych Jagody). Winę za 
wszystkie trudności ponosiła opozycja. A przecież był to rok 1933, kiedy miliony 
ludzi wciąż głodowały i setki tysięcy deportowano.
W lipcu 1933 roku Kirow dołączył do Stalina, Woroszyłowa, zastępcy 
przewodniczącego OGPU, Jagody, i szefa Głównego Zarządu Obozów, GUŁagu, Matwieja 
Bermana, na pokładzie statku Anochin, by uczcić otwarcie wielkiego osiągnięcia 
pracy socjalistycznej: Kanału Bałtycko-Bia-łomorskiego* o długości 227 
kilometrów, rozpoczętego w grudniu 1931 roku i ukończonego dzięki niewolniczej 
pracy 170 000 więźniów, z których
* Był to jeden z sukcesów uczczony przez pisarzy i filmowców: Gorki, który stał 
się żałosnym apologetą najgorszych wynaturzeń bolszewizmu, wydał książkę Kanał 
imienia Stalina, wychwalającą humanitarne aspekty projektu.
118
Weseli kompani: Stalin i Kirow, 1932-1934
25 000 zmarło w ciągu trwającej półtora roku budowy. Woroszyłow wychwalał 
później udział Kirowa i Jagody w tej zbrodni.8
Przywódcy byli wyczerpani pięcioma latami herkulesowej pracy przy realizacji 
Planu Pięcioletniego, gromieniu opozycji, a przede wszystkim łamaniu oporu 
chłopstwa. Po takim wysiłku potrzebowali odpoczynku, jeśli nie mieli się załamać 
- ale chociaż masowe represje pozwoliły przetrwać kryzys wywołany głodem, nie 
było czasu na odpoczynek. Sergo, który jako ludowy komisarz przemysłu ciężkiego 
kierował Planem Pięcioletnim, skarżył się na serce i kłopoty z krążeniem - sam 
Stalin nadzorował jego leczenie.9 Kirow również miał kłopoty ze zdrowiem: 
nieregularny puls, był skrajnie rozdrażniony i bardzo źle sypiał. Lekarze 
zalecili mu odpoczynek.10 Przyjaciel Kirowa, Kujbyszew, szef Gospłanu, obarczony 
niewykonalnym zadaniem dostosowania rzeczywistości do oficjalnych statystyk, pił 
i uganiał się za kobietami: Stalin skarżył się na niego Mołotowowi, który 
mruknął, że Kujbyszew stał się „rozpustnikiem".11
Siedemnastego sierpnia Stalin i Woroszyłow wyjechali specjalnym pociągiem na 
wakacje*. Na podstawie nie opublikowanej notatki można stwierdzić, że Wódz 
popadał już w paranoję na punkcie swojego bezpieczeństwa: miał dosyć gadulstwa 
szwagierki, Anny Redens, i upominał Kli-ma, żeby był bardziej ostrożny:
Wczoraj, w obecności mojej szwagierki (pleciugi) i przy lekarzach (plotkują), 
nie chciałem podawać dokładnej daty wyjazdu. Teraz informuję Cię, że 
zdecydowałem się jechać jutro [...]. Nie należy tego rozpowiadać. Obaj jesteśmy 
smakowitymi kąskami i nie powinniśmy ryzykować przez zbytnią otwartość. A zatem 
jeśli się zgodzisz, wyjedziemy jutro o 2.00. Powiem Juzisowi [litewski 
ochroniarz Stalina, zastępujący Własika], aby natychmiast rozkazał naczelnikowi 
stacji dołączyć jeden wagon, nie informując go, dla kogo jest przeznaczony. Do 
jutra do 2.00...
Były to wakacje obfitujące w wydarzenia: doszło nawet do próby zabójstwa.12
W Krasnoj Polanie w Soczi Stalin zastał Łakobę, sekretarza abchaskie-go komitetu 
partii, czekającego na werandzie wraz z Kalininem i Poskrie-byszowem. Kiedy 
Stalin i Łakoba spacerowali po ogrodzie, dołączył do nich Beria, urzędujący 
wicekról Kaukazu. Łakoba i Beria, którzy stali się
I
Wszechpotężny wdowiec i jego kochająca rodzina
119
Te wakacje są wyjątkowo dobrze udokumentowane, ponieważ w archiwum zachowała się 
obszerna korespondencja Stalina z przebywającym w Moskwie Kaganowiczem. Poza tym 
funkcjonariusze GPU robili zdjęcia do albumu dla Stalina i jego abchaskie-go 
gospodarza Łakoby, a także sporządzali notatki.
już wrogami, szli oddzielnie. Po śniadaniu na werandzie Wódz i jego 
powiększająca się świta - niebawem miał do niej dołączyć Jan Rudzutak, litewski 
stary bolszewik, który stał na czele Komisji Kontroli Partyjnej, lecz któremu 
Stalin coraz mniej ufał - udała się na obchód ogrodów.
- Nie leńcie się - powiedział Stalin. - Te chaszcze trzeba wyciąć. Przywódcy i 
ochroniarze zabrali się do pracy, tnąc zarośla i wyrywając
chwasty, podczas gdy Stalin, w białej kurtce i workowatych białych spodniach, 
wpuszczonych w buty, stał nad nimi z fajką w zębach. Później wziął grabie, a 
nawet sam wypielił trochę chwastów. Beria pracował motyką, a jeden z 
moskiewskich palatynów machał siekierą. Beria złapał siekierę i, rąbiąc 
energicznie, aby wywrzeć wrażenie na Stalinie, zażartował:
- Właśnie pokazuję naszemu ogrodnikowi, Iosifowi Wissarionowiczo-wi, że potrafię 
ściąć każde drzewo.
Wkrótce zyskał okazję, by użyć swojej siekiery.
Stalin usadowił się na wiklinowym krześle, a Beria usiadł obok niego jak 
średniowieczny dworzanin z siekierą za pasem. Zjawiła się Swietłana, która 
nazywała Berię „Wujkiem Łarą". Podczas gdy Stalin pracował nad jakimiś 
papierami, a Łakoba słuchał muzyki przez słuchawki, Beria zawołał Świetlane, 
posadził ją sobie na kolanach i został uwieczniony na słynnym zdjęciu, z 
połyskującym w słońcu pince-nez, dzieckiem na kolanach i przywódcą pracującym 
pilnie na drugim planie.
Woroszyłow i Budionny, którzy również przyjechali, zabrali Stalina na przednim 
siedzeniu odkrytego packarda na inspekcję koni z wojskowej stadniny. Potem 
poszli na polowanie, Stalin niósł strzelbę na ramieniu, a cze-kista z obstawy 
ocierał mu pot z czoła. Po całodziennym polowaniu rozbili namioty i urządzili 
piknik. Później Stalin poszedł na ryby. Cała podróż miała zdecydowanie 
nieformalny charakter: była to jedna z ostatnich okazji, kiedy Stalin tak dobrze 
się bawił.13
Stalin wpadł w gniew, gdy pod jego nieobecność Sergo zdołał nastawić Politbiuro 
przeciwko niemu. Coraz więcej przywódców wyjeżdżało na wakacje i na straży 
pozostał Kaganowicz. Pisał do Stalina niemal codziennie, kończąc każdy list w 
ten sam sposób: Przekażcie nam, proszę, Swoją opinię. Palatyni nieustannie 
rywalizowali między sobą: im bardziej bezwzględna stawała się walka o 
kolektywizację, im szybsze tempo industrializacji, im więcej wypadków i błędów 
zdarzało się w fabrykach, tym zacieklej członkowie Politbiura walczyli o 
kontrolę nad własnymi lennami. Przewodniczący Rady Komisarzy Ludowych, Mołotow, 
spierał się z Ordżonikidzem, poryw-czym komisarzem przemysłu ciężkiego, i 
Kaganowiczem, który wojował
120
Weseli kompani: Stalin i Kirow, 1932-1934
z Kirowem, ten zaś darł koty z Woroszyłowem, i tak dalej. I nagle całe Po-
litbiuro zjednoczyło się przeciwko Stalinowi.14
Latem 1933 roku Mołotow otrzymał raport, iż na skutek sabotażu fabryka kombajnów 
w Zaporożu produkuje wadliwe części zamienne. Mołotow, który zgadzał się ze 
Stalinem, że skoro system jest doskonały, a słuszność ideologii bolszewickiej 
naukowo sprawdzona, to wszystkie błędy w przemyśle muszą być wynikiem 
sabotażowej działalności szkodników, rozkazał prokuratorowi generalnemu, 
Akułowowi, aresztować winnych. Miejscowi przywódcy zwrócili się do Sergo. Kiedy 
sprawa stanęła przed Sądem Najwyższym, w imieniu rządu poprowadził ją zastępca 
prokuratora generalnego, były mienszewicki prawnik Andriej Wyszynski, który miał 
odegrać nader złowieszczą rolę podczas nadchodzącego terroru. Stalin przebywał 
jednak na wakacjach, a Ordżonikidze żarliwie bronił swoich podwładnych i 
przekonał Politbiuro, łącznie z Mołotowem i Kaganowiczem, by potępiło postawę 
Wyszynskiego.
Dwudziestego dziewiątego sierpnia Stalin dowiedział się o tym wybryku i wysłał 
pełen faryzeuszowskiego gniewu telegram: Uważam stanowisko, które zajęło 
Politbiuro, za niesłuszne i niebezpieczne [...]. Jest godne ubolewania, że 
Kaganowicz i Mołotow nie zdołali oprzeć się biurokratycznym naciskom ze strony 
Ludowego Komisariatu Przemysłu Ciężkiego.
Dwa dni później Kaganowicz, Andriejew, Kujbyszew i Mikojan oficjalnie anulowali 
swoją rezolucję. Stalin rozmyślał o niebezpieczeństwie, jakie przedstawiał sobą 
Ordżonikidze, który zdołał wykorzystać swój niewątpliwy prestiż i siłę 
osobowości, by przeciągnąć na swoją stronę palatynów. Wyładował złość w liście 
do Mołotowa:
Uważam działania Sergo za zachowanie chuligańskie. Jak mogliście pozwolić, żeby 
postawił na swoim? Stalin był wstrząśnięty, że Mołotow i Kaganowicz wystąpili 
przeciwko niemu. O co chodzi? Czy Kaganowicz coś kręci? [...] I to nie on jeden. 
Czynił towarzyszom gorzkie wyrzuty: Napisałem do Kaganowicza, by wyrazić swoje 
zdumienie, że znalazł się, w tej sprawie, w obozie elementów reakcyjnych.
Dwa tygodnie później, 12 września, wciąż narzekał przed Mołotowem, że Sergo 
przejawia tendencje antypartyjne, broniąc „elementów reakcyjnych w partii 
przeciwko Komitetowi Centralnemu". Ukarał Mołotowa, odwołując go z wakacji na 
Krymie - ani mnie, ani Woroszyłowowi nie podoba się fakt, że odpoczywasz przez 
sześć tygodni zamiast dwóch - a później miał z tego powodu poczucie winy: Trochę 
mi przykro, że to ja jestem przyczyną Twojego wcześniejszego powrotu, 
przeprosił. Potem jednak dał wyraz swojej nieustającej złości na Kaganowicza i 
Kujbyszewa: Byłoby nierozważnie
I
Wszechpotężny wdowiec i jego kochająca rodzina
121
zwalać całą pracę na samego Kaganowicza (Kujbyszew może zacząć pić).15 Mołotow 
potulnie wrócił do Moskwy.16
Stalin z łatwością pokonał Sergo, lecz zaciekłość jego ataku na „chuligana" 
pokazuje, jak poważnie traktował najsilniejszego oprócz siebie przywódcę. 
Kapryśny i porywczy, a mimo to będący uosobieniem twardego stalinowskiego 
administratora Sergo Ordżonikidze urodził się w 1886 roku w gruzińskiej rodzinie 
szlacheckiej. Osierocony w wieku dziesięciu lat, studiował potem medycynę i 
myślał o zawodzie lekarza.* Już w wieku siedemnastu lat wstąpił do partii i był 
czterokrotnie aresztowany, zanim w 1911 roku dołączył do Lenina w Paryżu -jako 
jeden z nielicznych stalinowców przebywał więc (krótko) na emigracji. Członkiem 
Komitetu Centralnego został w roku 1912 (tak jak Stalin) i był osobiście 
odpowiedzialny za dokonaną w 1921 roku brutalną aneksję i bolszewizację Gruzji i 
Azerbejdżanu, gdzie nazywano go „Przydupnikiem Stalina". Lenin zbeształ go za 
pobicie towarzysza i pijackie orgie z „babami", ale usprawiedliwiał też jego 
agresywne zachowanie, żartując: „To prawda, że krzyczy [...] ale jest głuchy na 
jedno ucho".
Podczas wojny domowej Sergo, znakomity jeździec (mówiono o nim, że przejechał na 
białym koniu przez zdobyty Tyflis), tak „młody i silny", iż „wydawało się, jakby 
się urodził w długim wojskowym płaszczu i butach z cholewami", dokonał wielu 
zuchwałych czynów. Miał wybuchowe usposobienie. Na początku lat dwudziestych 
uderzył Mołotowa podczas sporu o książkę Zinowiewa Leninizm, co świadczy, jak 
poważnie podchodzili obaj do ideologii: rozdzielił ich Kirow. Córka Sergo, 
Eteri, wspominała, że jej zapalczywy ojciec często tak się podniecał, że bił 
swoich towarzyszy, ale gniew szybko mu mijał. „Oddałby życie za tego, kogo 
kochał, i zastrzeliłby tego, kogo nienawidził" - powiedziała o nim jego żona 
Zina.
Sergo, postawiony w 1926 roku na czele Komisji Kontroli Partyjnej, był 
najbardziej agresywnym sojusznikiem Stalina w walce z opozycją, dopóki nie objął 
funkcji ludowego komisarza przemyski ciężkiego. Nie rozumiał skomplikowanych 
problemów gospodarczych, ale zatrudnił ekspertów, którymi starał się kierować, 
wykorzystując zarówno swój urok, jak i siłę. „Terroryzujecie towarzyszy w pracy" 
-poskarżył się jeden z jego podwładnych, którzy bali się jego wybuchów. Sergo 
naprawdę im przyłożył! - napisał z aprobatą Stalin do Woroszyłowa w 1928 roku. - 
Opozycja była pizerażona!
Sergo, który najpierw sprzymierzył się z Bucharinem, a później go zdradził, 
zdecydowanie popierał linię Stalina: „akceptował [jego] politykę sercem
Po II wojnie światowej Stalin wspominał: „Na zesłaniu, jako chłop, dostawałem 
osiem rubli miesięcznie. Ordżonikidze Jako szlachcic, dostawał dwanaście rubli, 
tak więc zesłany szlachcic kosztował skarb państwa o 50 procent więcej niż 
chłop".
122
Weseli kompani: Stalin i Kirow, 1932-1934
i duszą", powiedział Kaganowicz. Kochany przez przyjaciół od Kaganowi-cza do 
Bucharina i Kirowa, był „bolszewikiem doskonałym", jak uważała Maria Swanidze, a 
także „rycerskim" według Chruszczowa. Jego łagodne oczy, siwe włosy i wielkie 
wąsy - pisał syn Berii - nadawały mu wygląd starego gruzińskiego księcia. Choć 
zawdzięczał swoją karierę Stalinowi, pozostał ostatnim niezależnym członkiem 
Politbiura, sceptycznym wobec kultu Stalina, z własnymi stronnikami w przemyśle 
i na Kaukazie, których potrafił bronić. Z pewnością nigdy nie bał się sprzeciwić 
Stalinowi,* traktował go jak dokuczliwego starszego brata: czasem nawet wydawał 
mu polecenia. We wrześniu 1933 roku Sergo spędzał wakacje w Kisłowodsku, swoim 
ulubionym kurorcie, skąd nawiązał niebawem ożywioną korespondencję ze Stalinem, 
który obraził się na wielkodusznego księcia. Sergo, skarżył się Stalin, jest 
„próżny aż do granic szaleństwa".17
Tutaj, na wakacjach - pisał Stalin - nie siedzimy w jednym miejscu, lecz stale 
gdzieś jeździmy... Po miesiącu przeniósł się do swego nowego domu w Muzeri. 
Brzydka piętrowa rezydencja z ulubionymi przez niego boazeriami, szerokimi 
tarasami i wielką jadalnią, była położona w półtropikal-nym parku na szczycie 
wzgórza, skąd roztaczał się piękny widok na zatokę, gdzie Łakoba zbudował 
specjalną przystań. Kręta ścieżka prowadziła do okrągłego letniego domku, w 
którym Stalin pracował, i w dół, do morza. Łakoba i Stalin często chodzili na 
spacer do pobliskiej wioski, gdzie mieszkańcy urządzali abchaskie biesiady pod 
gołym niebem.
Dwudziestego trzeciego września Łakoba zorganizował wyprawę żeglarską i 
myśliwską. Stalin i Własik wypłynęli z przystani motorowym jachtem Krasnaja 
Zwiezda ze strzelbami na kolanach. Nagle z brzegu padła seria z karabinu 
maszynowego.
Stalin traktował Sergo jak niesfornego młodszego brata: Narobiłeś w tym tygodniu 
zamieszania - napisał do niego w jednym z listów - i udało Ci się. Mam Ci 
gratulować czy nie? A przy innej okazji: Jutro posiedzenie w sprawie reformy 
banku. Jesteś przygotowany? Musisz być. Kiedy Stalin go beształ, pisał: Nie 
strofuj mnie za grubiaństwo [...]. A zresztą, mów o mnie, co chcesz. Zwykle 
podpisywał się „Koba". Sergo często nie zgadzał się z decyzjami Stalina: Drogi 
Soso - skarcił go w jednej notatce — czy nową Rosję budują Amerykanie? Potrafił 
też udzielać Stalinowi instrukcji: Soso, chcą postawić Kaganowicza na czele 
lotnictwa cywilnego [...]. Napisz do Mołotowa i Kaganowicza i powiedz im, żeby 
tego nie robili!
10
Gorzkie zwycięstwo:
Kirow, spisek
i XVII Zjazd
Własik przewrócił Stalina na pokład Krasnoj Zwiezdy i zasłonił go własnym 
ciałem, prosząc o pozwolenie na otwarcie ognia. Zaczął strzelać w stronę lądu, a 
tymczasem jacht skierował się na pełne morze. Stalin początkowo pomyślał, że to 
Gruzini strzelali na wiwat, ale później zmienił zdanie. Okazało się, że 
ostrzelała ich straż graniczna, biorąc przez pomyłkę jacht za obcą jednostkę. 
Beria osobiście przeprowadził śledztwo z właściwą sobie bezwzględnością. Stalin 
był pod wrażeniem, choć nabrał również podejrzeń, iż to właśnie Beria upozorował 
zamach, aby pogrążyć Łakobę, który odpowiadał za bezpieczeństwo w Abchazji. 
Strażników zesłano na Syberię. Własik i Beria stali się jeszcze bliżsi 
Stalinowi.1
Później Stalin i jego świta udali się do Gagry, gdzie GPU znalazło nową daczę w 
górach, którą Łakoba zaczął przebudowywać. Zimna Rzeczka stała się z czasem 
ulubioną rezydencją Wodza, stalinowskim orlim gniazdem wzniesionym na skale, 
skąd roztaczały się imponujące widoki.* Po powrocie Stalina do Soczi odwiedziła 
go Swietłana, kiedy jednak pojechała do szkoły, został „sam jak sowa" i 
zatęsknił za towarzystwem Jenukidzego.2 Co Cię zatrzymuje w Moskwie? - napisał 
do Awla. - Przyjeżdżaj do Soczi, popływaj w morzu i daj odpocząć swojemu sercu. 
Powiedz ode mnie Kalini-nowi, że popełni zbrodnię, jeśli nie wyśle Cię 
natychmiast na wakacje [...].
Dom w Gagrze jest jedną z najpiękniejszych rezydencji Stalina, lecz również 
najmniej dostępną. Kręte schody prowadzą do morza, lecz rezydencja jest 
niewidoczna od strony lądu. Pieczę nad nią sprawuje abchaska służba 
bezpieczeństwa. W Muzeri znajduje się tak samo tajny kurort KC, Picunda, gdzie 
miał swój dom Chruszczow i gdzie w latach osiemdziesiątych Michaił Gorbaczow i 
jego żona Raisa zbudowali dom wypoczynkowy za kilka milionów funtów. Wszystkie 
one stoją puste, choć pod strażą, w gorącym abchaskim klimacie.
124
Weseli kompani: Stalin i Kirow, 1932-1934
Możesz zamieszkać ze mną na daczy [...]. Dzisiaj odwiedziłem nową daczę w Gagrze 
[...]. Woroszyłow i jego żona byli nią zachwyceni [...]. Twój Koba.'
Po tych długich wakacjach Stalin wrócił 4 listopada do Moskwy, by przygotować 
się do nadchodzącego „zjazdu zwycięzców", który miał ukoronować go za triumfy 
ostatnich czterech lat. Moskwa jakby przebudziła się i przeciągała po długim 
koszmarnym śnie. Głód się skończył. Zbiory były dobre. Miliony zmarłych z głodu 
zostały pochowane i zapomniane w wioskach, które na zawsze zniknęły z mapy.
Było co świętować, kiedy pod koniec stycznia delegaci zaczęli przyjeżdżać na 
XVII Zjazd. Dla 1966 delegatów przybywających do Moskwy ze wszystkich zakątków 
robotniczego raju musiało to być emocjonujące przeżycie. Zjazd stał się 
najwyższym organem partyjnym, który, przynajmniej w teorii, wybierał Komitet 
Centralny, by rządził w jego imieniu aż do następnego zjazdu zwoływanego zwykle 
cztery lata później. Ale, od 1934 roku, była to pantomima triumfalizmu, 
nadzorowana przez Stalina i Kaganowicza i reżyserowana starannie przez 
Poskriebyszowa.
Wielki Pałac Kremlowski wypełniał się egzotycznymi strojami, kiedy brodaci 
Kozacy, Kazachowie w jedwabnych tunikach i Gruzini wkraczali na salę obrad. 
Tutaj partyjni dygnitarze z Syberii, Ukrainy i Zakaukazia odnawiali kontakty z 
sojusznikami w stolicy, a młodzi delegaci szukali protektorów.* Pokolenie 
Lenina, które uważało Stalina za swego przywódcę, ale nie za boga, wciąż 
dominowało, lecz Wódz przejawiał szczególną troskę o swoich młodych 
protegowanych.
Zaprosił Berię, jego żonę Ninę oraz ich syna na Kreml, by obejrzeli film wraz z 
członkami Politbiura. Sergo Beria**, wówczas dziesięcioletni, i Swietłana, 
którzy się przyjaźnili, oglądali film rysunkowy Trzy małe świnki a później 
wszyscy pojechali do Zubałowa, gdzie Beria z żoną dołączyli do ucztujących i 
śpiewających gruzińskie pieśni palatynów. Kiedy Sergo Beria
Ci prowincjusze chcieli poznać swoich bohaterów i spędzali mnóstwo czasu, 
pozując do fotografii w wielkiej sieni, gdzie zbierali się w grupach, 
rozpromienieni, w swoich butach z cholewami, bluzach i czapkach, wokół Stalina, 
Kalinina, Woroszylowa, Kaganowicza i Budionnego. Na XV Zjeździe w 1927 roku 
Stalin był po prostu jednym z przywódców pozujących do zdjęć z wielbicielami. Na 
XVII Zjeździe Stalin jest zawsze w centrum. Album jest okaleczony, ponieważ 
ogromną liczbę fotografii i podpisów wycięto lub wykreślono, gdy w następnych 
latach uwiecznieni na nich ludzie zostali aresztowani i straceni: spośród 1966 
delegatów aresztowano 1108. Niewielu przeżyło.
Nazwany oczywiście na cześć byłego protektora Berii, Ordżonikidzego. Przyjaźń 
przerodziła się z czasem we wzajemną nienawiść.
Gorzkie zwycięstwo: Kirow, spisek i XVII Zjazd
125
zmarzł, Stalin pozwolił mu się owinąć w swój płaszcz podbity wilczym futrem, a 
potem położył go do łóżka. Dla Berii, ambitnego prowincjusza wkraczającego w 
wewnętrzne krużganki władzy, musiało to być niezwykłe doświadczenie.
STALIN! - zachłystywała się „Prawda", kiedy Wódz przyszedł do Teatru Wielkiego. 
Pojawienie się ukochanego Wodza, którego nazwisko wiąże się nierozeiwalnie ze 
wszystkimi zwycięstwami odniesionymi przez proletariat, przez Związek Radziecki, 
przywitały huczne owacje i niekończące się okrzyki „Hurra!" i „Niech żyje 
Stalin!".
Niektórzy z regionalnych przywódców byli jednak wstrząśnięci rezultatami 
bezwzględnej polityki Stalina. Niezadowoleni musieli spotykać się potajemnie w 
mieszkaniach przyjaciół, by dyskutować o jego usunięciu. Każdy miał własny 
powód: na Kaukazie Orachełaszwili czuł się urażony awansem parweniusza Berii. 
Rozpaczliwe wołania Kosiora o pomoc dla głodującej Ukrainy zostały wyszydzone. 
Niektóre z owych spotkań odbyły się podobno w mieszkaniu Sergo w koszarach 
Gwardii Konnej, gdzie zatrzymał się Orachełaszwili. Ale kto miał zastąpić 
Stalina? Pojawiało się nazwisko Kirowa, popularnego, energicznego, a w dodatku 
Rosjanina. Ale czy bolszewicy z ich obsesją ideologicznej czystości mogli 
zaakceptować kandydaturę byłego kadeta* i burżuazyjnego dziennikarza, bez 
żadnego dorobku ideologicznego, który zawdzięczał swoją karierę Stalinowi? 
Mołotow, jak zawsze lojalny wobec Stalina, szydził, że Kirow nigdy nie był 
poważnym kandydatem.
Kirow, kiedy zaproponowano mu to w mieszkaniu Sergo, musiał szybko zdecydować, 
co robić: poinformował towarzyszy, że nie jest zainteresowany zajęciem miejsca 
Stalina, ale postara się, aby ich skargi zostały wysłuchane. Ciągle był chory, 
przechodził grypę, a jego reakcja świadczy, iż brakowało mu odwagi, by przyjąć 
ten zatruty kielich. W pierwszym odruchu postanowił opowiedzieć o wszystkim 
Stalinowi, co też zrobił, prawdopodobnie w jego nowym mieszkaniu, gdzie ujawnił 
spisek, powtórzył skargi niezadowolonych i wyparł się ambicji zostania 
przywódcą.
- Dziękuję - odparł podobno Stalin. - Nigdy ci tego nie zapomnę.
Stalin był z pewnością zaniepokojony, że starzy bolszewicy widzieli w „moim 
Kiryczu" jego następcę. Mikojan, przyjaciel Kirowa, stwierdził, iż Stalin 
zareagował „wrogością i pogróżkami pod adresem całego zjazdu i oczywiście pod 
adresem samego Kirowa". Kirow czuł się zagrożony, ale nie okazywał tego 
publicznie. Stalin ukrywał swój gniew.
Kadetami nazywano potocznie członków liberalnej partii Konstytucyjnych 
Demokratów [przyp. tłum.].
126
Weseli kompani: Stalin i Kirow, 1932-1934
W sali obrad Kirow usiadł ostentacyjnie, wśród żartów i śmiechów, z członkami 
własnej delegacji, a nie w prezydium, co rozdrażniło Stalina, który dopytywał 
się bez przerwy, z czego delegaci się śmieją. Jego zwycięstwo zostało doprawione 
goryczą. Mimo to nieustanna walka ze zdrajcami odpowiadała jego charakterowi i 
ideologii. Żaden przywódca polityczny nie był tak nastawiony na permanentną 
wojnę z wrogami jak Stalin, który uważał się za samotnego rycerza, zmęczonego i 
zrezygnowanego, ale wyruszającego w kolejną szlachetną misję, za bolszewicki 
odpowiednik tajemniczego kowboja zaprowadzającego porządek w ogarniętym 
bezprawiem pogranicznym miasteczku.
Nic z tego nie znalazło odbicia w wystąpieniach publicznych: „Nasza ojczyzna 
stała się krajem potężnego przemysłu, krajem kolektywizacji, krajem zwycięskiego 
socjalizmu" - oświadczył Mołotow, otwierając zjazd 26 stycznia. Stalin odczuwał 
satysfakcję, patrząc, jak jego wrogowie, od Zi-nowiewa do Rykowa, starzy i nowi, 
prześcigają się w pochwałach pod jego adresem: „Przesławny marszałek wojsk 
proletariatu, najlepszy z najlepszych: towarzysz Stałin" - oświadczył Bucharin, 
obecnie redaktor naczelny „Izwiestii". Ale kiedy Postyszew, inny stary bolszewik 
postawiony niedawno na czele organizacji partyjnej na Ukrainie, zapowiedział 
Kirowa, zjazd zgotował mu owację na stojąco. Kirow stanął na wysokości zadania, 
wymieniając Stalina („największego stratega wyzwolenia ludu pracującego naszego 
kraju i całego świata") dwadzieścia dziewięć razy, a na zakończenie powiedział:
- Nasze sukcesy są naprawdę oszałamiające. Do diabła... po prostu chce się żyć i 
żyć, naprawdę, i po prostu patrzeć, co się dzieje. To fakt!
Stalin dołączył do „grzmiących oklasków".
Ostatnim zadaniem zjazdu był wybór Komitetu Centralnego. Zazwyczaj była to 
zwykła formalność. Delegaci otrzymali przygotowaną przez Sekretariat (Stalina i 
Kaganowicza) listę nazwisk, które zgłaszano z sali: Kirow miał zaproponować 
Berię. Głosujący skreślali nazwiska kandydatów, na których się nie zgadzali, i 
głosowali na resztę. W ostatnim dniu zjazdu, 8 lutego, delegatom wręczono kartki 
do głosowania, lecz kiedy komisja skrutacyjna rozpoczęła pracę, przeżyła 
wstrząs. Nadal nie jest do końca jasne, co się naprawdę stało, ale wydaje się, 
że Kirow otrzymał jeden lub dwa głosy „przeciw", Kaganowicz i Mołotow po sto, a 
Stalin od 123 do 292 głosów „przeciw". Na kartkach znajdowały się nazwiska tylu 
kandydatów, ilu należało wybrać, wszyscy zostali więc „wybrani" automatycznie, 
dla miłości własnej Stalina był to jednak kolejny cios, który przekonał go, że 
jest otoczony przez „obłudnych dwulicowców".
Gorzkie zwycięstwo: Kirow, spisek i XVII Zjazd
127
Kiedy komisja skrutacyjna poinformowała kierującego zjazdem Kaganowicza o 
wynikach, ten pobiegł do Stalina, aby zapytać, co robić. Stalin niemal na pewno 
rozkazał mu zniszczyć większość kartek, na których skreślono jego nazwisko 
(chociaż Kaganowicz uparcie temu zaprzeczał, nawet na starość). Z pewnością 
brakuje 166 kartek. 10 lutego ogłoszono nazwiska siedemdziesięciu jeden członków 
Komitetu Centralnego: Stalin otrzymał 1056, a Kirow 1055 spośród 1059 głosów 
ważnych. Przedstawiciele nowego pokolenia, uosabianego przez Berię i 
Chruszczowa, zostali pełnymi członkami KC, natomiast Budionny i Poskriebyszow 
kandydatami na członków. Niebawem zebrało się plenum nowo wybranego ciała, aby 
zająć się prawdziwą pracą.
Stalin postanowił zneutralizować niebezpieczne wpływy Kirowa i zaproponował jego 
odwołanie z Leningradu i powierzenie mu stanowiska jednego z czterech 
sekretarzy, sprytnie czyniąc w ten sposób zadość życzeniom tych, którzy chcieli 
go widzieć w Sekretariacie: na papierze był to wielki awans, lecz w 
rzeczywistości Kirow zostałby odcięty od swego leningradz-kiego zaplecza i 
znalazłby się pod stałym nadzorem Stalina. W otoczeniu Stalina przeniesienie do 
stolicy stanowiło wątpliwe błogosławieństwo. Kirow gwałtownie zaprotestował - co 
prawda nie on jeden, ale w oczach Stalina odmowa oznaczała postawienie interesu 
osobistego ponad lojalnością wobec partii, co było grzechem śmiertelnym. Prośbę 
Kirowa o pozostanie w Leningradzie przez kolejne dwa lata poparli Sergo i 
Kujbyszew. Urażony Stalin niechętnie ustąpił.
Sergo i Kujbyszew doradzili Kirowowi kompromis ze Stalinem: Kirow objął funkcję 
trzeciego sekretarza, ale pozostał tymczasowo w Leningradzie. Ponieważ nie mógł 
często przyjeżdżać do Moskwy, Stalin wyciągnął rękę do innego nowo wybranego 
członka KC, który miał stać się najbliższy Stalinowi spośród wszystkich 
przywódców: Andriej Żdanow, szef organizacji partyjnej w Gorkim (Niżnym 
Nowgorodzie), został przeniesiony do Moskwy jako czwarty sekretarz.
Kirow wrócił do Leningradu. Nadal chorował: miał grypę, zapalenie prawego płuca 
i zaburzenia rytmu serca. W marcu Sergo napisał do niego: Posłuchaj, 
przyjacielu, musisz wypocząć. Uwierz mi, nic się nie stanie bez Ciebie przez 10-
15 dni [...]. Nasz rodak [zapewne Stalin] uważa, że jesteś okazem zdrowia [...] 
ale tak czy inaczej, musisz wziąć krótki urlop! Kirow czuł, że Stalin nie 
przebaczy mu udziału w spisku. Mimo to Stalin zachowywał się niezwykle 
przyjaźnie, nalegając, aby ciągle spotykali się w Moskwie. Ale tak naprawdę to z 
Sergo, a nie ze Stalinem Kirow chciał porozmawiać o swoich obawach. Strasznie 
chciałbym z Tobą pogadać o wielu sprawach, ale nie można powiedzieć wszystkiego 
w liście, dlatego lepiej zaczekać, aż się spotkamy. Z pewnością rozmawiali o 
polityce w cztery oczy, przezornie nie ujawniając niczego na papierze.4
128
Weseli kompani: Stalin i Kirow, 1932-1934
Jak można przypuszczać, Kirow odnosił się sceptycznie do kultu Stalina: 15 lipca 
1933 roku napisał oficjalnie do „towarzysza Stalina" (a nie jak zwykle do 
„Koby"), że jego fotografie wydrukowano w Leningradzie na bardzo „cienkim 
papierze", gdyż, niestety, nie udało się znaleźć niczego lepszego. Z pewnością 
Kirow i Sergo szydzili z próżności Stalina.5 Prywatnie Kirow* naśladował akcent 
Stalina przed swoimi leningradczykami.6
Kiedy Kirow odwiedził Stalina w Moskwie, nadal byli wesołymi kompanami, lecz 
Artiom zapamiętał nutę rywalizacji w ich dowcipach. Pewnego razu przy rodzinnym 
obiedzie wznosili szydercze toasty:
- Zdrowie Stalina, największego przywódcy ludu pracującego wszystkich czasów. 
Jestem człowiekiem zajętym i pewnie zapomniałem o innych wielkich rzeczach, 
których również dokonałeś! - oznajmił Kirow, który często „monopolizował 
rozmowę, aby znaleźć się w centrum uwagi", wyśmiewając się z kultu jego osoby. 
Kirow mógł się odzywać do Stalina w sposób niedopuszczalny dla Berii czy 
Chruszczowa.
- Zdrowie naszego ukochanego przywódcy partii leningradzkiej i zapewne również 
bakijskiego proletariatu, chociaż zapewnia mnie, że nie może czytać wszystkich 
gazet. I czego jeszcze jesteś ukochanym przywódcą? - odparł Stalin. Nawet 
alkoholowe docinki, jakie wymieniali Stalin i Kirow, były przepełnione źle 
skrywanym gniewem i urazą, lecz mimo to nikt z rodzinnego kręgu nie zauważył, że 
nie są już najserdeczniejszymi przyjaciółmi. Ale te „wegetariańskie lata", jak 
nazwała je Achmatowa, miały się niebawem skończyć: nadchodziły „lata 
mięsożerne".7
Trzydziestego czerwca Adolf Hitler, nowo wybrany kanclerz Niemiec, dokonał rzezi 
swoich przeciwników w partii nazistowskiej podczas „nocy długich noży". Wyczyn 
ten zafascynował Stalina.
- Słyszałeś, co się stało w Niemczech? - spytał Mikojana. - Zuch z tego Hitlera! 
Wspaniale! To dopiero zręczne posunięcie!
Mikojan był zaskoczony, że Stalin podziwia niemieckich faszystów, choć 
bolszewicy wcale nie byli gorsi, jeśli chodzi o wyrzynanie się nawzajem.
11
Zabójstwo ulubieńca
I
Wśród jego rzeczy osobistych przechowywanych w muzeum w Leningradzie jest 
papierośnica ozdobiona portretem Stalina z bardzo długim nosem. Papierośnica 
otwiera się po naciśnięciu nosa.
Latem represje zdawały się słabnąć. W maju zmarł przewodniczący OGPU, Wiaczesław 
Mienżynski, posępny erudyta władający dwunastoma językami, który bez przerwy 
chorował i spędzał większość czasu w odosobnieniu, studiując perskie 
manuskrypty. Prasa ogłosiła, że znienawidzone OGPU odeszło razem z nim, 
wchłonięte przez nowy Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych - NKWD. Pojawiła się 
nadzieja, że ta epoka rodzącego się jazzu naprawdę zapoczątkuje nową wolność w 
Rosji - ale komisarzem został Jagoda, który był I zastępcą szefa OGPU.
Złudzenie odwilży umocniło się, gdy Jagoda przyszedł do Stalina i wyrecytował 
poemat Osipa Mandelsztama. Mandelsztam wraz ze swą przyjaciółką, piękną 
leningradzką poetką Anną Achmatowa, napisał wersy przepełnione emocjonalną 
czystością, która rozświetlała ów zmierzch człowieczeństwa niczym promienie 
rozdzierającej serce uczciwości. Uznano je oczywiście za trudne do pogodzenia z 
radzieckim konformizmem.
Jagoda oddał Mandelsztamowi niezamierzony hołd, ucząc się na pamięć szesnastu 
linijek wiersza, w którym poeta wyszydzał Stalina jako „krem-lowskiego górala" o 
„karaluszych wąsiskach" i palcach „tłustych jak czerwie". Diemian Biedny 
poskarżył się Mandelsztamowi, że Stalin pozostawia tłuste odciski palców na 
książkach, które nieustannie pożycza. Jego towarzysze byli „hałastrą 
cienkoszyich wodzów".* Mandelsztam napisał tę linijkę, kiedy zauważył szyję 
Mołotowa sterczącą ponad kołnierzykiem i jego małą głowę. Stalin był oburzony - 
ale znał wartość Mandelsztama. Dlatego wydał Jagodzie bezduszne polecenie, jakby 
chodziło o bezcenną wazę: „Oszczędzić, ale izolować".
Cytaty pochodzą z wiersza w przekładzie Stanisława Barańczaka.
130
Weseli kompani: Stalin i Kirow, 1932-1934
Nocą z 16 na 17 maja Mandelsztam został aresztowany i skazany na trzy lata 
zesłania. Przyjaciele poety poprosili o wstawiennictwo jego patronów spośród 
bolszewickich palatynów. Żona Osipa, Nadieżda, i pisarz Boris Pasternak zwrócili 
się do Bucharina w redakcji „Izwiestii", natomiast Ach-matową przyjął Jenukidze. 
Bucharin napisał do Stalina, że Mandelsztam jest pierwszorzędnym poetą [...] ale 
nie całkiem normalnym [...]. PS. Boris Pasternak jest wstrząśnięty aresztowaniem 
Mandelsztama, a nikt inny nic nie wie. Przypomniał też wymownie Stalinowi, że 
poeci zawsze mają rację, historia jest po ich stronie...
- Kto nakazał aresztowanie Mandelsztama? - mruknął Stalin. - Hańba. W lipcu, 
zdając sobie sprawę, że wieść o jego zainteresowaniu rozejdzie
się jak kręgi na wodzie przed zbliżającym się zjazdem pisarzy, Stalin 
zatelefonował do Pasternaka. Jego telefony do pisarzy miały już ustalony rytuał. 
Najpierw zadzwonił Poskriebyszow i uprzedził poetę, że chce z nim mówić 
towarzysz Stalin: ma być w domu. Kiedy telefon zadzwonił, Pasternak odebrał w 
swoim spółdzielczym mieszkaniu i powiedział Stalinowi, że nie słyszy go dobrze, 
ponieważ w korytarzu krzyczą dzieci.
- Sprawa Mandelsztama zostanie rozpatrzona ponownie. Wszystko się wyjaśni - 
oznajmił Stalin i dodał: - Gdybym był poetą i mój kolega-poeta znalazł się w 
kłopotach, zrobiłbym wszystko, żeby mu pomóc.
Pasternak próbował przedstawić swoją koncepcję przyjaźni, lecz Stalin przerwał 
mu:
- Ale on jest geniuszem, prawda?
- Nie o to chodzi.
- O cóż zatem chodzi?
Pasternak, który był zafascynowany Stalinem, powiedział, że chciałby do niego 
przyjść i porozmawiać.
- O czym? - spytał Stalin.
- O życiu i śmierci - odparł Pasternak. Oszołomiony Stalin odłożył słuchawkę. 
Najbardziej znamienna część rozmowy miała jednak miejsce później, kiedy 
Pasternak próbował przekonać Poskriebyszowa, aby znów go połączył. Poskriebyszow 
odmówił. Pasternak spytał, czy mógłby powtórzyć treść rozmowy Stalinowi. 
Usłyszał twierdzącą odpowiedź.
Stalin szczycił się swoim zrozumieniem geniuszu: To niewątpliwie wielki talent - 
napisał o innym pisarzu. -Jest bardzo kapryśny, ale to cecha utalentowanych 
ludzi. Pozwólcie mu pisać, co chce i kiedy chce!
Kapryśny charakter Pasternaka być może ocalił mu życie, ponieważ później, kiedy 
proponowano jego aresztowanie, Stalin powiedział ponoć:
- Zostawcie tego marzyciela w spokoju.1
Zabójstwo ulubieńca
131
Interwencja Stalina jest słynna, ale nie ma w tym nic nowego: tak jak Mikołaj I 
bronił Puszkina, tak Stalin bronił wszystkich swoich pisarzy. Stalin udawał, że 
uważa się jedynie za postronnego obserwatora: Towatzysze,^ którzy znają się na 
sztuce, pomogą Warn -ja jestem zwyczajnym dyletantem,2 był jednak zarówno 
smakoszem, jak i łakomczuchem. Z jego papierów wynika, że wyrażał bardzo 
kategoryczne opinie na temat twórczości literatów, którzy do niego pisali.
Ulubionym pisarzem Stalina był „proletariacki poeta" Diemian Biedny, 
falstafowski wierszokleta z dobrodusznymi oczami i głową „jak wielki miedziany 
kocioł", którego utwory ukazywały się regularnie w „Prawdzie" i który spędzał 
wakacje ze Stalinem, racząc go obscenicznymi anegdotami ze swych niewyczerpanych 
zapasów. Nagrodzony mieszkaniem na Kremlu, był członkiem literackiego 
Politbiura. Ale Biedny zaczął irytować Stalina: zasypywał go skargami i marnymi 
wierszami i urządzał na Kremlu pijatyki. „Cha, cha, cha!" - zawołał Stalin po 
otrzymaniu jednego z takich listów. Co gorsza, Biedny nie przyjmował do 
wiadomości krytycznych uwag Stalina. Co z rosyjską teraźniejszością? - napisał 
do niego Stalin. - Biedny dostrzega tylko błędy!
- Zgadzam się - dodał Mołotow. - Nie należy go drukować, dopóki się nie poprawi.
Stalin miał już dosyć pijanego poety i wyrzucił go z Kremla: Me może być więcej 
skandali w kremlowskich murach - napisał do niego we wrześniu 1932 roku. Biedny 
był zdruzgotany, lecz Stalin pocieszył go: Nie powinniście traktować opuszczenia 
Kremla jako wydalenia z partii. Tysiące szanowanych towarzyszy mieszkają poza 
Kremlem, podobnie jak Gorki!3 Do kręgu Gorkiego należał niejaki Władimir 
Kirszon, który również otrzymywał pieniądze z GPU i przesyłał Stalinowi 
wszystko, co napisał. Dopóki pozostawał w łaskach, był nieszkodliwy.
Opublikować natychmiast - napisał Stalin na jednym z artykułów Kirszo-na, 
przesyłając go redaktorowi „Prawdy". Kiedy Kirszon przysłał mu swoją nową 
sztukę, Stalin przeczytał ją w sześć dni i odpisał:
Towarzyszu Kirszon, Wasza sztuka nie jest zła. Należy ją natychmiast wystawić w 
teatrze.4 Kirszon był ceniony za polityczną lojalność: to właśnie jeden z 
pismaków, którzy zawistnie niszczyli karierę Bułhakowa. Po ogłoszeniu realizmu 
socjalistycznego Kirszon napisał jednak do Stalina i Kaganowi-cza, pytając, czy 
wypadł z łask.
Dlaczego podnosicie kwestię zaufania? - odpowiedział Stalin. - Uwierzcie mi, 
proszę, że Komitet Centralny jest absolutnie zadowolony z Waszej pracy i ufa 
Warn.5 Pisarze zwracali się również do Stalina, by rozstrzygał ich spory:
132
Weseli kompani: Stalin i Kirow, 1932-1934
Panfiorow poskarżył się Stalinowi, że Gorki wyśmiewa się z jego utworów. 
Komentarz Stalina: Zarozumialec. Zachować w moim archiwum. Stalin.6 Kiedy nie 
spodobał mu się jakiś pisarz, nie przebierał w słowach. Klim - napisał do 
Woroszyłowa o pewnym artykule. - Moje wrażenie: pierwszorzędny gaduła, który 
uważa się za Mesjasza. Tak! Tak! Stalin. * Kiedy amerykański powieściopisarz 
Upton Sinclair napisał do niego, prosząc o zwolnienie aresztowanego reżysera 
filmowego, Stalin skomentował jego list: „Głupiec!".7 Ulubionym teatrem Stalina 
stał się MChAT, był więc łagodniejszy dla jego słynnego dyrektora, 
Stanisławskiego, dzieląc się z nim opiniami na temat jego kolegów: Nie mam zbyt 
wysokiego mniemania o sztuce „ Samobójca" [Nikołaja Erdmana]. Moi najbliżsi 
towarzysze uważają, że jest głupia, a nawet szkodliwa...s
Jego „najbliżsi towarzysze", znacznie mniej oczytani od niego, też stali się 
niebywałymi tyranami literackimi: Stalin, Mołotow i Kaganowicz (szewc bez 
wykształcenia) decydowali o kwestiach artystycznych. Mołotow zwrócił się na 
przykład do Biednego z absurdalną mieszaniną osobistych gróźb i krytyki 
literackiej. Biedny, znany plotkarz, ośmielił się nawet wygrywać Stalina 
przeciwko Mołotowowi, który pouczył go surowo:
Czytałem list Stalina do Was. Zgadzam się w zupełności. Nie da się tego ująć 
lepiej... Mołotow ostrzegł go również przed szerzeniem plotek na temat 
nieporozumień między przywódcami: Wy też macie w tym swój udział, towarzyszu 
Biedny. Nie spodziewałem się po Was takich rzeczy. To niedobrze dla 
proletariackiego poety... Mołotow udzielił nawet rady poetyckiej: To bardzo 
pesymistyczne [...] powinniście pokazać okno, przez które świeci słońce.9
Stalin często informował Gorkiego i innych pisarzy, że poprawia ich artykuły 
razem z Kaganowiczem, i ta wizja musiała ich wprawiać w przerażenie. W teatrach 
Stalin odgrywał pantomimę, wydając sąd o nowej sztuce, po czym następował list 
od Kaganowicza i Mołotowa. W loży Politbiura i przylegającym do niego 
pomieszczeniu, gdzie palatyni jedli podczas antraktów, Stalin wygłaszał 
komentarze na temat aktorów, sztuk, a nawet dekoracji. Każdy komentarz stawał 
się przedmiotem plotek, mitów i decyzji, które miały wpływ na kariery.
Stalin obejrzał nową sztukę o Piotrze Wielkim pióra Aleksieja Tołstoja, 
kolejnego pisarza, który wrócił niedawno z emigracji i który, obok Gorkiego,
Kiedy Stalin przeczytał satyrę Andrieja Płatonowa na „naczelne dowództwo" 
kolektywizacji, Do przyszłego użytku, napisał podobno na rękopisie: Sukinsyn! i 
powiedział Fadiejewowi: „Dajcie mu pasek «do przyszłego użytku»". Platonów nie 
został aresztowany, ale umarł w roku 1951 w skrajnej nędzy na gruźlicę.
Zabójstwo ulubieńca
133
był najbogatszym autorem w ZSRR; nazywano go „robotniczo-chłopskim hrabią". Ten 
literacki gimnastyk chełpił się, że doskonale rozumie Stalina: „Naprawdę trzeba 
być akrobatą". Bolszewiccy pisarze zaatakowali jego Na drabinie. Stalin wyszedł 
na krótko przed końcem, odprowadzony do samochodu przez zakłopotanego dyrektora. 
Wyczuwając dezaprobatę Wodza, w teatrze zaatakowano gwałtownie sztukę, dopóki 
dyrektor nie powrócił triumfalnie, by ogłosić: „Towarzysz Stalin w rozmowie ze 
mną przekazał następującą opinię: «Wspaniała sztuka. Tylko szkoda, że Piotr 
został przedstawiony za mało heroicznie»". Stalin przyjął Tołstoja i wskazał mu 
„słuszne historyczne podejście" do jego nowego utworu, powieści o Piotrze 
Wielkim.
Podobny spektakl powtórzył się, kiedy Kaganowicz odrzucił nową inscenizację 
awangardowego reżysera teatralnego, Meyerholda, a rozczarowany artysta 
odprowadzał go do samochodu. Ten sam Kaganowicz bronił jednak żydowskiego aktora 
Sołomona Michoelsa. Palatyni, niczym osiem-nastowieczni grandowie, otaczali 
opieką własne teatry, własnych poetów, śpiewaków i pisarzy, i bronili swoich 
protegowanych*, których „przyjmowali" na daczach i odwiedzali w domach. Każdy do 
kogoś chodzi - napisała Nadieżda Mandelsztam w swoich pamiętnikach, które są 
niezrównanym moralnym przewodnikiem po tamtej epoce. -Me ma innego sposobu. Ale 
kiedy partia występowała przeciwko ich protegowanym, przywódcy szybko ich 
porzucali.10
Artyści byli zafascynowani Stalinem. Pasternak pragnął się z nim zobaczyć. Czy 
mogę się z Wami spotkać? - napisał z nadzieją poeta Hidas. Meyer-hold błagał 
Stalina o spotkanie, które, jak się wyraził,podniesie mnie na duchu jako 
artystę, i podpisał list: Kochający Was.
Stalina teraz nie ma - odpisał Poskriebyszow.11
Trzydziestego lipca, miesiąc po „nocy długich noży" Hitlera, Stalin udał się do 
Soczi, gdzie miał się spotkać ze swoim dawnym ulubieńcem, Kirowem, który wcale 
nie chciał przyjeżdżać, i z nowym, Andriejem Zdano-wem, który musiał się czuć 
zaszczycony zaproszeniem. Było ich czterech,
Był jeszcze jeden „nawrócony" emigrant, którego Stalin faworyzował. Ilia 
Erenburg, Żyd, przyjaciel Picassa i Malraux, skarżył się na prześladowania ze 
strony partii. Jego szkolny kolega Bucharin wstawił się za nim. Stalin napisał w 
liście: Towarzyszu Kaganowicz, zwróćcie uwagę na załączony dokument - nie 
pozwólcie komunistom doprowadzić Erenburga do obłędu. Stalin. Mołotow i Bucharin 
pomogli Mandelsztamowi. Woroszyłow wspierał swego „nadwornego malarza" 
Gierasimowa. Kirow bronił Baletu Maryjskie-go, Kaganowicz - Teatru Wielkiego. 
Jagoda otaczał opieką własnych pisarzy i architektów, często spotykając się z 
nimi w rezydencji Gorkiego. Poskriebyszow przyjmował w domu tenora Kozłowskiego.
134
Weseli kompani: Stalin i Kirow, 1932-1934
1929-1934
ponieważ Żdanow przywiózł swego syna, Jurija, przyszłego zięcia Stalina, 
młodzieńca, którego Wódz uważał później za idealnego człowieka radzieckiego. 
Zebrali się, by napisać nową historię Rosji.
Chory i przemęczony Kirow wolałby jechać na biwak i polować z przyjaciółmi 
takimi jak Sergo. Trudno było wypoczywać na wakacjach ze Stalinem. W okresie 
późniejszym wszyscy jego goście starali się od tego wymigiwać. Kirow też 
próbował się wykręcić, ale Stalin nalegał. Kirow, zdając sobie sprawę, że 
„Stalin prowadzi wojnę nerwów", nie mógł odmówić. Nie jestem w najlepszym 
nastroju - napisał do żony. - Nudzę się tutaj [...]. Ani przez chwilę nie mogę 
spokojnie odpocząć. Do diabła z tym. Jak można przypuszczać, nie takiego 
nastawienia oczekiwał Stalin od „mojego Kirycza", ale gdyby przeczytał utrzymany 
w tym tonie list, jego ambiwalentny stosunek do Kirowa z pewnością by się 
umocnił.12
Trzej przywódcy i chłopiec „podczas wspaniałej pogody siedzieli przy stole na 
krytej werandzie" wielkiego domu w Soczi z dziedzińcem i małym wewnętrznym 
basenem dla Stalina. Służący przynosili przekąski i napoje. „Nasza czwórka 
krążyła po całym terenie -wspominał Jurij Żdanow. - Czasami szliśmy do gabinetu 
w domu, a czasami do drewnianego letniego domku w ogrodzie". Panowała swobodna 
atmosfera. W przerwach Kirow zabierał Jurija na jagody, które przynosili później 
Stalinowi i Żdanowowi. Każdego wieczoru Kirow wracał do swojej daczy, a 
Żdanowowie do swojej. Czasami samotny Stalin odwoził ich do domu. „Nie było 
żadnych ochroniarzy, żadnych towarzyszących pojazdów, żadnych samochodów NKWD - 
opowiadał Jurij Żdanow. - Tylko ja z przodu, obok kierowcy, a mój ojciec i 
Stalin z tyłu". Wyruszali o zmierzchu i pewnego razu, kiedy włączyli światła, 
zobaczyli idące poboczem dwie dziewczyny.
Stalin kazał kierowcy przystanąć. Otworzył drzwi i zaprosił dziewczyny na 
środkowe siedzenie siedmioosobowego packarda. Dziewczęta rozpoznały Stalina. „To 
Stalin!" - usłyszał Jurij szept jednej z nich. Wysadzili dziewczyny w Soczi. 
„Taka była atmosfera tamtych czasów". Niebawem miało się to zmienić.
Żdanow, podobnie jak Beria, był jednym z nielicznych palatynów, który mógł 
przyprowadzać syna na spotkania ze Stalinem; chłopiec poznał go w wieku pięciu 
lat. Tylko Żdanow cieszył się takimi względami Stalina, z jakich korzystał Kirow 
- opowiadał Mołotow. -Po Kirowie Stalin kochał najbardziej Żdanowa. Cenił go 
wyżej niż kogokolwiek innego.13
Przystojny, brązowooki, barczysty i wysportowany, choć cierpiący na astmę Żdanow 
był zawsze serdeczny i uśmiechnięty i znał mnóstwo dowcipów. Tak jak Kirow, 
lubił śpiewać i grać na fortepianie. Zdążył już dobrze poznać Stalina. Andriej 
Aleksandrowicz Żdanow, urodzony w 1896 roku w Mariupolu nad Morzem Czarnym, z 
pochodzenia szlachcic (podobnie
Stalin całuje córkę Swictłanę na wakacjach, po-i /;|tck lat trzydziestych. 
Uwielbiał ją: piegi i rude włosy przypominały mu jego matkę Keke, ale 
inteligencję i upór odziedziczyła po nim. Nazywał Świetlane „Gospodynią" i dla 
żartu pozwalał jej wydawać rozkazy swoim współpracownikom. Hyl bardzo czuły... 
dopóki nie zaczęła dorastać.
Nadia była mniej czuła i bardziej surowa w stosunku do dzieci. Darzyła 
szczególnym przywiązaniem słabego i agresywnego Wasilija - ale pr/ede wszystkim 
była bolszewicką kobietą nastawioną na karierę i pozostawiała wychowanie d/ieei 
nianiom. Na zdjęciu trzyma Swietłanę, któ-la potrzebowała jej miłości.
i
Mołotow, przewodniczący Rady Komisarzy Ludowych w latach trzydziestych - i drugi 
najważniejszy przywódca po Stalinie, który lubił z niego kpić - był zdominowany 
przez żonę Polinę, do której pisał namiętne listy miłosne. Tutaj, na wakacjach, 
gra w tenisa z rodziną; w zimie ciągnął swoją rozpieszczoną córkę na sankach. 
Ale ten radziecki Robespierre wierzył w terror i nigdy nie żałował, że 
podpisywał wyroki śmierci na żony swoich przyjaciół. Stalin nadał mu przezwisko 
„Molotstein" - lub bardziej pieszczotliwe „nasz Wiacze".
Zabójstwo ulubieńca
135
W ten sposób Stalin rządził swoim imperium: w otoczeniu rodziny i przyjaciół, 
siedząc w słońcu na tarasie daczy w Soczi, czytając setki dokumentów i pisząc 
polecenia czerwonym ołówkiem, podczas gdy palatyni prowadzili brutalną walkę o 
jego względy. Beria stoi nad nim jak strażnik po zerwaniu ze swoim patronem 
Łakobą (zprawej), a Świetlana (która nazywała Berię „wujkiem Łarą") bawi się w 
pobliżu. Pięć lat później Łakoba i cała jego rodzina już nie żyli.
jak Lenin i Mołotow), był dzieckiem czechowowskich inteligentów. Jego ojciec, 
wykładowca religii w Moskiewskiej Akademii Teologicznej, tak jak ojciec Lenina 
pracował jako inspektor szkół publicznych (jego praca dyplomowa nosiła tytuł 
Sokrates jako pedagog), a matka, córka rektora Akademii Teologicznej, ukończyła 
Moskiewskie Konserwatorium Muzyczne. Żdanow był w najwyższych kręgach partyjnych 
jedynym przedstawicielem dziewiętnastowiecznej wykształconej klasy średniej. 
Matka, utalentowana pianistka, nauczyła go dobrze grać.
Żdanow uczył się w szkole cerkiewnej (tak jak Stalin), marzył o studiach w 
Akademii Rolniczej, a później, w wieku dwudziestu lat, wstąpił do szkoły 
oficerskiej w Tyflisie. Tam „poznał gruzińską kulturę i pieśni". Wychowywał się 
z trzema siostrami-bolszewiczkami: dwie z nich nigdy nie wyszły za mąż i zostały 
„ciotkami rewolucji", które mieszkały w domu Żdanowa, dominowały nad nim i 
ogromnie irytowały Stalina. Wstąpiwszy do partii w 1915 roku, Żdanow zdobył 
ostrogi podczas wojny domowej jako komisarz, podobnie jak wielu innych. W 1922 
roku pojechał do Tweru, wówczas Niżne-go Nowgorodu, gdzie rozpoczęła się jego 
partyjna kariera.
Ortodoksyjny i surowy w sprawach partyjnych, był człowiekiem niezwykle 
skrupulatnym i jeśli się do czegoś zabierał, musiał najpierw zdobyć 
encyklopedyczną wiedzę na ten temat. Nigdy nie uzyskał wyższego wykształcenia, 
choć uczęszczał przez jakiś czas do szkoły rolniczej, ale był kolejnym tytanem 
pracy, który studiował z zapałem muzykę, historię i literaturę. Stalin „szanował 
Żdanowa -wspominał Artiom - jako pokrewnego mu duchem intelektualistę", do 
którego nieustannie telefonował, by spytać: „Andriej, czytałeś już tę nową 
książkę?".
Obaj zawsze czytali na głos Czechowa i Sałtykowa-Szczedrina. Zazdrośni rywale 
szydzili z aspiracji Żdanowa: Beria przezwał go „Pianistą". Żdanowa i Stalina 
łączyło religijne wykształcenie, miłość do historii i klasycznej kultury 
rosyjskiej, obsesja na punkcie samokształcenia i ideologii oraz poczucie humoru 
- tyle że Żdanow był obłudnym filistrem.* Oddany Stalinowi, którego nazywał 
„Iosifem Wissarionowiczem", nigdy „Kobą", często rozpoczynał posiedzenia od 
słów: „Towarzysz Stalin i ja postanowiliśmy...".14
Na werandzie letniego domku, przy stole zarzuconym rewolucyjnymi i carskimi 
podręcznikami rozprawiali o historii, omawiając epokę po epoce. Żdanow robił 
notatki. Wielki pedagog nie mógł się powstrzymać od
Jego żona Zinaida była jeszcze bardziej drobnomieszczańska: pewnego razu 
oznajmiła Swietłanie, że pisarz Erenburg „uwielbia Paryż, ponieważ są tam nagie 
kobiety". To również Zinaida okazała się na tyle nietaktowna, by powiedzieć 
Swietłanie, że jej matka była „umysłowo chora".
136
Weseli kompani: Stalin i Kirow, 1932-1934
popisywania się swoją wiedzą.* Mieli stworzyć nową wizję historii, zgodną ze 
stalinowską ortodoksją. Stalin uwielbiał historię i tak dobrze wspominał swojego 
nauczyciela historii w seminarium, że we wrześniu 1931 roku zadał sobie trud, by 
napisać do Berii: Nikołaj Dmitńjewicz Machatadze, 73 lata, przebywa w więzieniu 
w Meteczi [...]. Znam go od czasów seminarium i nie sądzę, by stanowił 
zagrożenie dla władzy radzieckiej. Proszę uwolnić tego człowieka i powiadomić 
mnie o wykonaniu polecenia}5
Stalin zawsze miał słabość do historii. W 1931 roku interweniował w akademii, by 
stworzyć historyczny wzorzec „realizmu socjalistycznego": od tej pory historią 
było nie to, co mówiły źródła archiwalne, lecz to, co dygnitarze partyjni 
zadekretowali na wakacjach. Książki historyczne z jego biblioteki noszą ślady 
wielokrotnego czytania i są upstrzone notatkami: zwracał szczególną uwagę na 
wojny napoleońskie, starożytną Grecję, stosunki pomiędzy Niemcami, Wielką 
Brytanią i Rosją w XIX wieku, a także na wszystkich szachów perskich i carów 
rosyjskich. Jako wieczny student zawsze wertował najnowsze wydania 
podręczników.16
O ile w Soczi Żdanow był w swoim żywiole, o tyle Kirow umierał z nudów. Podobno 
próbował uciec, mówiąc:
- Iosifie Wissarionowiczu, cóż ze mnie za historyk?
- Nic nie szkodzi - odparł Stalin. - Siadaj i słuchaj.
Kirow tak spiekł się na słońcu, że nawet nie mógł grać w kręgle: Jakkolwiek może 
się to wydawać dziwne, przez większą część dnia jesteśmy zajęci. Nie tak 
wyobrażałem sobie odpoczynek. No cóż, do diabła z tym - napisał do przyjaciela w 
Leningradzie. - W każdym razie wyjeżdżam stąd możliwie szybko. Mimo to Jurij 
Żdanow zapamiętał „radosne ciepło" pomiędzy Stalinem a Kirowem, opowiadającymi 
sobie pikantne dowcipy, które Żdanow przyjmował w grobowym milczeniu.
- Popatrzcie na siebie i na mnie - powiedział Stalin, wskazując na drzewo. - To 
jest dąb Mamre.
Żdanow wiedział z Biblii, że pod dębem Mamre Jezus zgromadził swoich 
apostołów.**
Główne źródło tej relacji, Jurij Żdanow, chłopiec, który siedział przy stole ze 
Stalinem, Kirowem i swoim ojcem, mieszka obecnie w Rostowie nad Donem, gdzie 
uprzejmie zgodził się udzielić mi wywiadu do książki. Wakacje stały się słynne, 
ponieważ niedługo potem zamordowano Kirowa: opisał je Anatolij Rybaków w 
powieści Dzieci Arbatu. Jurij Żdanow wspominał, że w pewnym momencie Stalin 
spytał go: „Na czym polegał geniusz Katarzyny Wielkiej?". I odpowiedział na 
własne pytanie: „Jej wielkość polegała na tym, że wybrała Potiomkina i innych 
utalentowanych kochanków do rządzenia państwem".
Dęby Mamie występują tylko w Starym Testamencie [przyp. tłum.].
Zabójstwo ulubieńca
137
Mogły być też bardziej złowieszcze sygnały, które niepokoiły Kirowa: pewnego 
razu, kiedy wyjechał z miasta, Moskwa próbowała usunąć jego zaufanego szefa NKWD 
w Leningradzie, Miedwiedia, bliskiego przyjaciela rodziny, i zastąpić go byłym 
kryminalistą Jewdokimowem, bezwzględnym funkcjonariuszem, który towarzyszył 
czasem Stalinowi podczas wakacji na południu. Stalin usiłował osłabić lokalne 
zaplecze Kirowa, a może nawet uzyskać kontrolę nad jego bezpieczeństwem. Kirow 
nie chciał zaakceptować Jewdokimowa.17
Kiedy Kirow wyruszył z powrotem do Leningradu, Stalin wysłał Żdano-wa do Moskwy, 
by nadzorował pierwszy zjazd pisarzy. Ten wstępny egzamin Żdanow zdał śpiewająco 
- udało mu się, z pomocą Kaganowicza, poradzić sobie z roszczeniami Gorkiego i 
histerią Bucharina. Żdanow codziennie składał raporty Stalinowi w obszernych, 
dwudziestostronicowych listach, które świadczą o ich wzajemnej zażyłości i 
pozycji młodego człowieka. (Jak się zdaje, wśród przywódców istniała milcząca 
rywalizacja, by pisać jak najdłuższe listy: jeśli tak, Żdanow był niewątpliwym 
zwycięzcą). Żdanow, jak uczeń przed nauczycielem, chełpił się dobrze wykonaną 
pracą: Opinie wszystkich pisarzy - naszych i zagranicznych - były przychylne. 
Wszyscy sceptycy, którzy przepowiadali porażkę, musieli teraz przyznać, że zjazd 
okazał się wielkim sukcesem. Wszyscy pisarze zobaczyli i zrozumieli nastawienie 
partii. Przyznał: Zjazd kosztował mnie wiele nerwów, ale chyba sobie poradziłem. 
Stalin docenił jego otwartość.18 Kiedy zjazd dobiegł końca, Żdanow przeprosił 
Stalina za to, że nie pisałem do Was. Zjazd zajmował tyle czasu, lecz również za 
pisanie takich długich listów - po prostu nie umiem inaczej.
Tymczasem inni przywódcy rozjechali się już na wakacje: Mołotow, Ka-ganowicz, 
Czubari Mikojan wyjechali dzisiaj. Kujbyszew, Andriejew i ja zostaliśmy. Żdanow, 
który dopiero co wszedł w skład Sekretariatu i nie był nawet kandydatem na 
członka Politbiura, sam rządził krajem, własnoręcznie podpisując dekrety. Była 
to kolejna oznaka, iż znaczenie Politbiura słabnie: źródłem rzeczywistej władzy 
stała się zażyłość ze Stalinem.* Rosja radziecka przeżywała swoje ostatnie 
miesiące oligarchii i zmierzała ku dyk-
taturze.
19
* Po XVII Zjeździe formalne posiedzenia Politbiura odbywały się coraz rzadziej. 
Posiedzenie Politbiura sprowadzało się często do pogawędki Stalina z kilkoma 
towarzyszami, a w stenogramach Poskriebyszow pisał po prostu: Towarzysze Stalin, 
Molotow, Kaganowicz - za, po czym telefonował do innych członków, zaznaczał ich 
głosy i stawiał pod spodem swój inicjał: P. Do końca roku odbyło się jedno 
posiedzenie we wrześniu, żadnego w październiku i jedno w listopadzie.
138
Weseli kompani: Stalin i Kirow, 1932-1934
Żdanow, jeden z bardziej delikatnych koni pociągowych Stalina, był wyczerpany: 
Proszę o miesiąc urlopu w Soczi [...]. Czuję się bardzo zmęczony - napisał do 
Stalina. Oczywiście zamierzał pracować nad ich ukochaną historią: Podczas 
wakacji chciałbym przejrzeć podręczniki do historii [...]. Przejrzałem już kilka 
drugorzędnych - nie są dobre. Przesyłam Warn gorące pozdrowienia, drogi 
towarzyszu Stalin!20
W jakim nastroju był Stalin podczas tej ciszy przed burzą? Irytowały go błędy 
NKWD i „skamlanie" partyjnych przywódców. 11 września poskarżył się Żdanowowi i 
Kujbyszewowi na złe metody pracy organów bezpieczeństwa, przykazując im znaleźć 
wszystkie błędy w metodach śledczych pracowników GPU [...]. Uwolnić 
aresztowanych, którzy są niewinni, jeżeli są niewinni [...] oczyścić O GPU z 
ludzi stosujących specyficzne „metody śledcze" i ukarać ich wszystkich - bez 
względu na to, kim są.21
Kilka dni później uciekł do Polski pewien marynarz.
Stalin natychmiast rozkazał Żdanowowi i Jagodzie zastosować represje wobec 
rodziny marynarza: Poinformujcie mnie bezzwłocznie, czy: 1. członkowie rodziny 
marynarza zostali aresztowani, i 2. jeśli nie, to kto w naszych organach jest 
winny zaniedbania i czy winowajca został ukarany za zdradę ojczyzny. Rosło 
również napięcie w jego stosunkach z Kirowem.22
Pierwszego września Stalin wysłał członków Politbiura na wieś, aby sprawdzili, 
jak przebiegają żniwa: Kirow pojechał do Kazachstanu, gdzie wydarzył się dziwny 
incydent, który mógł być próbą zabójstwa lub miał na taką wyglądać. Okoliczności 
są niejasne, ale kiedy wrócił do Leningradu, do jego ochrony przydzielono 
czterech dodatkowych czekistów: ogółem dziewięciu ludzi pełniło teraz służbę na 
zmianę. Tym samym Kirow stał się najlepiej strzeżonym spośród wszystkich 
radzieckich przywódców i nie był z tego zadowolony, wyczuwając kolejną próbę 
odseparowania go od zaufanych miejscowych czekistów, zwłaszcza od osobistego 
ochroniarza Boriso-wa, niemłodego i otyłego, ale lojalnego. Po wykonaniu swojej 
misji Sergo i Woroszyłow dołączyli do Stalina na wakacjach, natomiast Żdanow 
przeprowadzał kontrolę w Stalingradzie, skąd udało mu się wysłać kolejny trzy-
nastostronicowy list, świadczący o jego zdecydowanej postawie: Niektórych 
tutejszych pracowników należałoby postawić przed sądem.
Kiedy 31 października Stalin wrócił do Moskwy, znów zapragnął zobaczyć się z 
Kirowem, występującym przeciwko jego planowi zniesienia systemu racjonowania 
chleba, który pozwalał wyżywić ogromną populację Leningradu. Kujbyszew był 
sojusznikiem Kirowa: Potrzebuję Waszego poparcia - napisał do niego Kirow z 
Leningradu. 3 listopada Maria Swanidze
Zabójstwo ulubieńca
139
zapisała, że Stalin zjawił się w swoim mieszkaniu z Kaganowiczem, natomiast 
absurdalnie gruby Żdanow biegł za nimi. Stalin zatelefonował do opierającego się 
Kirowa i zaprosił go do Moskwy, aby bronił interesów Leningradu. Stalin oddał 
słuchawkę Kaganowiczowi, który namówił Kirowa do przyjazdu. Swanidze napisała, 
że Stalin naprawdę chciał iść do łaźni i pożartować z nim.
Kilka dni później Kirow wyjechał ze Stalinem i jego synem Wasilijem do Zubałowa, 
aby obejrzeć przedstawienie kukiełkowe Świetlany, a potem grali w bilard. 
Chruszczow, uczestniczący w posiedzeniach Politbiura jako wschodząca gwiazda, 
stał się świadkiem ostrej wymiany zdań pomiędzy Stalinem a Kirowem. Chruszczow 
był wstrząśnięty, że Wódz zachował się grubiańsko wobec innego członka partii. 
Swanidze zanotowała, że Stalin był w złym nastroju. Rozgniewany Kirow wrócił do 
Leningradu, chciał porozmawiać o zaostrzającej się sytuacji z przyjacielem: Od 
dawna nie widziałem się z Sergo.27"
Siódmego listopada dała się zauważyć kolejna oznaka pozornej odwilży. Na 
przyjęciu dyplomatycznym w Sali Andriejewskiej z udziałem Stalina, Kalinina i 
Woroszyłowa tradycyjną orkiestrę Armii Czerwonej zastąpił ku powszechnemu 
zdumieniu Antonin Ziegler i jego Jazz Revue. Dzika swingująca muzyka wydawała 
się kompletnie nie na miejscu i nikt nie wiedział, czy powinien tańczyć, czy 
nie. Wreszcie Woroszyłow, który kiedyś brał lekcje tańca, ruszył niezdarnie do 
fokstrota ze swoją żoną, Jekatieriną Dawidowną.24
Dwudziestego piątego listopada Kirow pospieszył do Moskwy na plenum, mając 
nadzieję porozmawiać z Ordżonikidzem.25 Sergo nie zdążył na plenum. Na początku 
miesiąca, podczas wizyty w Baku wraz z Berią, zachorował nagle po obiedzie. 
Beria odwiózł go do Tyflisu pociągiem. Po defiladzie 7 listopada Sergo znów 
poczuł się gorzej, miał krwotok wewnętrzny, silne bóle żołądka i doznał ataku 
serca. Politbiuro wysłało trzech specjalistów, aby go zbadali, ale tajemnicze 
objawy wprawiły ich w zakłopotanie. Mimo to Sergo był zdecydowany przyjechać na 
plenum, lecz Stalin oficjalnie nakazał mu ściśle przestrzegać zaleceń lekar-zy i 
nie wracać do Moskwy przed 26 listopada. Nie lekceważ swojej choroby. 
Pozdrowienia. Stalin.
Skoro w sprawę wmieszany był Beria, choroby rzeczywiście nie należało 
lekceważyć: Stalin prawdopodobnie nie chciał, aby Sergo i Kirow spotkali się na 
plenum. Beria, który zaofiarował się służyć Stalinowi swoją siekierą, zdawał 
sobie sprawę z jego rozczarowania Ordżonikidzem. W przyszłości Beria miał się 
okazać ekspertem od trucizn. W NKWD działał już tajny zespół toksykologów pod 
kierownictwem doktora Grigorija Majranowskie-go, ale Beria nie potrzebował 
pomocy w takich sprawach. Naprawdę wniósł
140
Weseli kompani: Stalin i Kirow, 1932-1934
jad Borgiów na bolszewicki dwór.26 Ale Stalinowi też przyszła do głowy trucizna; 
rozmyślając o osiemnastowiecznym dworze perskim, którego dzieje studiował, 
nabazgrał wcześniej na skrawku papieru podczas posiedzenia Politbiura: Trucizna, 
trucizna, Nadir Chan.21
Po zakończeniu plenum, 28 listopada, Stalin osobiście odprowadził Kirowa do 
pociągu Czerwona Strzała i uściskał go w jego przedziale.2S Następnego dnia 
Kirow wrócił do pracy w Leningradzie. 1 grudnia pracował najpierw w domu, 
przygotowując przemówienie, a później, w czapce i płaszczu przeciwdeszczowym, 
wyszedł z mieszkania i udał się pieszo do Instytutu Smolnego. Do imponującego, 
neoklasycystycznego gmachu Instytutu Smolnego wkroczył wejściem publicznym. O 
16.30 w towarzystwie ochroniarza Borisowa ruszył po schodach do swego gabinetu 
na drugim piętrze. Borisow został z tyłu, albo z powodu słabej kondycji, albo 
celowo zatrzymany przez czekistę z Moskwy, który pojawił się w drzwiach.
Na drugim piętrze Kirow skręcił w prawo i minął ciemnowłosego młodego człowieka 
nazwiskiem Leonid Nikołajew, który przywarł do ściany, aby przepuścić Kirowa, a 
następnie poszedł za nim. Nikołajew wyciągnął rewolwer nagan i z odległości 
metra strzelił Kirowowi w kark. Potem skierował rewolwer w swoją stronę, ale 
pracujący w pobliżu elektryk w jakiś sposób zdołał go obezwładnić i druga kula 
trafiła w sufit. Nadbiegł zdyszany Borisow, wyciągając pistolet. Kirow upadł 
twarzą w dół z głową obróconą w prawo, w ręku wciąż ściskał teczkę.
Przez kilka minut panował kompletny chaos, świadkowie i funkcjonariusze NKWD 
biegali w różnych kierunkach, wszyscy widzieli te same zdarzenia w inny sposób i 
składali sprzeczne zeznania: nawet broń widziano raz na podłodze, a raz w ręku 
zabójcy. Wydaje się, że w dramatycznych momentach w powietrzu unoszą się jakieś 
szczególne miazmaty, i tym razem nie było inaczej. Liczy się tylko to, że Kirow 
leżał bez życia na podłodze obok nieprzytomnego Nikołajewa. Przyjaciel Kirowa, 
Roslakow, klęczał nad nim, podtrzymując jego głowę i szepcząc: „Kirow, 
Mironycz". Położono Kirowa na stole konferencyjnym, Roslakow wciąż trzymał 
opadającą bezwładnie głowę, z rany na karku sączyła się krew. Poluzowano mu 
pasek i rozpięto koszulę. Zjawił się szef leningradzkiego NKWD, Miedwied, ale 
przy drzwiach zatrzymali go moskiewscy czekiści.
Przyjechali trzej lekarze, w tym jeden Gruzin, Dżanelidze. Wszyscy stwierdzili, 
że Kirow nie żyje, lecz mimo to aż do 17.45 robili mu sztuczne oddychanie. 
Lekarze w państwach totalitarnych są przerażeni śmiercią ważnych pacjentów - i 
mają po temu powody. Kiedy wreszcie dali za wygraną, zdali sobie sprawę, że ktoś 
będzie musiał zawiadomić Stalina. Wszyscy pamiętali, gdzie byli, kiedy 
zamordowany został Kirow.29
CZĘŚĆ TRZECIA
NA KRAWĘDZI, 1934-1936
12
„Zostałem sierotą": koneser pogrzebów
Poskriebyszow odebrał telefon w gabinecie Stalina. Zastępca Kirowa, Czudow, 
przekazał z Leningradu straszną wiadomość. Poskriebyszow zatelefonował do 
Stalina, ale nie mógł uzyskać połączenia, wysłał więc sekretarza, aby go 
odszukał. Wódz, według jego dziennika, miał spotkanie z Mołotowem, Kaganowiczem, 
Woroszyłowem i Żdanowem, ale czym prędzej zadzwonił do Leningradu i porozmawiał 
z gruzińskim lekarzem w jego ojczystym języku. Potem zatelefonował jeszcze raz, 
żeby spytać, co miał na sobie zabójca. Czapkę? Czy miał przy sobie jakieś 
zagraniczne przedmioty? Jagoda, który telefonował już do Leningradu i pytał, czy 
przy zabójcy nie znaleziono jakichś zagranicznych przedmiotów, zjawił się w 
gabinecie Stalina o 17.50.
Mikojan, Sergo i Bucharin przyszli zaraz po nim. Mikojan dokładnie zapamiętał, 
iż „Stalin oznajmił, że Kirow został zamordowany, i od razu, bez żadnego 
dochodzenia, powiedział, że zwolennicy Zinowiewa rozpętali terror wymierzony 
przeciwko partii". Sergo i Mikojan, którzy przyjaźnili się z Kirowem, byli 
przerażeni, zwłaszcza Sergo, ponieważ nie zdążył zobaczyć się z przyjacielem po 
raz ostatni. Kaganowicz zauważył, że Stalin był „początkowo wstrząśnięty".'
Stalin, nie okazując już żadnych emocji, rozkazał Jenukidzemu jako sekretarzowi 
Centralnego Komitetu Wykonawczego podpisać nadzwyczajny dekret, na mocy którego 
sprawy oskarżonych o dokonanie aktów terrorystycznych miały być prowadzone w 
trybie przyspieszonym, a wyroki śmierci wykonywane natychmiast, bez możliwości 
zastosowania prawa łaski. Projekt dekretu Stalin musiał sporządzić osobiście. Ów 
„dekret z 1 grudnia" - a raczej dwie dyrektywy wydane tego wieczoru - można 
porównać
144
Na krawędzi, 1934-1936
„Zostałem sierotą": koneser pogrzebów
145
z aktem o pełnomocnictwach Hitlera, ponieważ kładł fundament pod masowy terror 
bez choćby pozorów przestrzegania prawa. W ciągu trzech lat dwa miliony ludzi 
skazano na jego podstawie na śmierć lub zesłano do obozów pracy. Mikojan 
napisał, że nie było dyskusji ani sprzeciwów. Polit-biuro, z taką samą 
łatwością, jakby odbezpieczało pistolet, przestawiło się na wojskową mentalność 
stanu wyjątkowego.
Jeśli był jakikolwiek sprzeciw, to zgłosił go Jenukidze, wyróżniający się 
niezwykłą łagodnością wśród owych amoralnych zbirów, ale to właśnie on 
ostatecznie podpisał dekret. Gazety ogłosiły, iż dekret uchwalono na posiedzeniu 
prezydium Centralnego Komitetu Wykonawczego - co prawdopodobnie oznaczało, że 
Stalin sterroryzował Jenukidzego w zadymionym pokoju już po posiedzeniu. 
Pozostaje również zagadką, dlaczego tchórzliwy Kalinin, który był przy tym 
obecny, nie złożył swojego podpisu. Jego podpis poj awił się w momencie, gdy 
dekret ogłoszono w prasie. W każdym razie Politbiuro przegłosowało to oficjalnie 
dopiero kilka dni później.
Stalin zdecydował, że natychmiast pojedzie do Leningradu, by osobiście 
przeprowadzić śledztwo. Sergo bardzo chciał jechać, lecz Stalin kazał mu zostać 
ze względu na zły stan zdrowia. Sergo rzeczywiście załamał się pod wpływem 
wstrząsu i groził mu kolejny zawał serca. Jego córka wspominała, że „to był 
jedyny raz, kiedy otwarcie płakał". Jego żona, Zina, pojechała do Leningradu, by 
pocieszyć wdowę po Kirowie.
Kaganowicz też chciał jechać, lecz Stalin powiedział mu, że ktoś musi rządzić 
krajem. Zabrał ze sobą Mołotowa, Woroszyłowa i Żdanowa, a także Jagodę i 
Andrieja Wyszynskiego, zastępcę prokuratora generalnego, który rok wcześniej 
wszedł w konflikt z Sergo. Oczywiście towarzyszyła im liczna eskorta NKWD oraz 
ochroniarze Stalina, Pauker i Własik. Najbardziej znamienne jest to, że 
Stalinowi towarzyszył również Nikołaj Jeżow, szef wydziału personalnego KC. 
Jeżow, obok Żdanowa, był jednym z tych młodych ludzi, na których Stalin 
zamierzał się w przyszłości oprzeć.2
Wstrząśnięci miejscowi przywódcy zgromadzili się na dworcu. Stalin po 
mistrzowsku odegrał swoją rolę króla Artura, zasmuconego i rozgniewanego 
śmiercią ukochanego rycerza. Po wyjściu z pociągu podszedł prosto do Miedwiedia, 
szefa leningradzkiego NKWD, i uderzył go w twarz.
Stalin pojechał najpierw do szpitala, by obejrzeć ciało Kirowa, a następnie 
zainstalował swoją kwaterę główną w gabinecie Kirowa, gdzie rozpoczął własne 
osobliwe śledztwo, ignorując wszystkie dowody, które nie wskazywały na 
terrorystyczny spisek Zinowiewa i lewicowej opozycji. Nieszczęsny Miedwied, 
czekista spoliczkowany przez Stalina, został przesłuchany w pierwszej kolejności 
i ostro zbesztany za to, że nie zapobiegł morderstwu. Potem wprowadzono 
„drobnego i żałosnego" zabójcę, Nikołajewa.
Nikołajew był jedną z owych tragicznych ofiar historii, takich jak obłąkany 
Holender, który podpalił Reichstag - zresztą pomiędzy tymi dwiema sprawami można 
dostrzec wiele podobieństw. Ten niski, trzydziestoletni mężczyzna, wydalony z 
partii, a następnie ponownie przyjęty, pisał do Kirowa i Stalina, skarżąc się na 
swój los. Był „na wpół przytomny" i nawet nie rozpoznał Stalina, dopóki nie 
pokazano mu fotografii. Padając na kolana przed przywódcą, zapłakał:
- Co ja zrobiłem, co ja zrobiłem?
Chruszczow, którego przy tym nie było, utrzymywał, że Nikołaj ew ukląkł i 
powiedział, iż zrobił to na polecenie partii. Źródło zbliżone do Woroszyłowa 
twierdzi, że Nikołaj ew wyjąkał: „Ależ wy sami kazaliście mi...". Według 
niektórych źródeł obecny w gabinecie czekista uderzył go i kopnął.
- Zabrać tego kutasa! - rozkazał Stalin.
Dobrze poinformowany funkcjonariusz NKWD, Orłów, zbiegły później na Zachód, 
napisał, że Nikołajew wskazał na Zaporożca, zastępcę szefa leningradzkiego NKWD, 
i powiedział: „Dlaczego pytacie mnie? Zapytajcie jego".
Iwan Zaporożec, przeniesiony do Leningradu w 1932 roku, był człowiekiem Stalina 
i Jagody w otoczeniu Kirowa. Nikołajewa zatrzymano już w październiku, kiedy 
włóczył się w podejrzanych zamiarach w pobliżu domu Kirowa, mając przy sobie 
rewolwer, ale został zwolniony bez przeszukania. Innym razem próbował podejść na 
ulicy do Kirowa, ale odstraszyli go ochroniarze. Cztery lata później, na 
procesie Bucharina, Rykowa, Jagody i innych, Jagoda zeznał, że wydał Zaporożcowi 
instrukcje, aby „w żaden sposób nie utrudniał aktu terrorystycznego wymierzonego 
przeciwko Ki-rowowi".
Następnie wprowadzono żonę zabójcy, Mildę Draule. Funkcjonariusze NKWD 
rozpowszechniali wersję, że Nikołajew zabił Kirowa z zazdrości, ponieważ 
dowiedział się o jego romansie z Mildą Draule, kobietą o pospolitym wyglądzie. 
Kirow gustował w młodziutkich baletnicach, ale jego żona też nie odznaczała się 
wielką urodą. Trudno wyrokować o niezgłębionej tajemnicy upodobań seksualnych, 
lecz ci, którzy znali ich oboje, uważali, że są niedobraną parą. Draule 
utrzymywała, że nie wiedziała o niczym. Stalin wyszedł na korytarz i rozkazał 
udzielić Nikołajewowi pomocy lekarskiej.
- Jest dla mnie oczywiste, że w Leningradzie działa dobrze zorganizowana grupa 
terrorystyczna... Należy przeprowadzić drobiazgowe śledztwo.
Nie podjęto żadnych poważnych czynności śledczych. Stalin z pewnością nie chciał 
się dowiedzieć, czy NKWD zachęcał Nikołajewa do zabójstwa Kirowa.
i
146
Na krawędzi, 1934-1936
„Zostałem sierotą": koneser pogrzebów
147
Później Stalin odwiedził podobno „kutasa" w jego celi i spędził z nim godzinę 
sam na sam, proponując mu ocalenie życia w zamian za zeznania przeciwko 
Zinowiewowi na procesie. Potem Nikołajew zastanawiał się, czy został oszukany.3
Od tej chwili sprawy zaczynają się komplikować. Następuje zwłoka. Ochroniarz 
Kirowa, Borisow, został wezwany na przesłuchanie do Stalina. On jeden mógł 
ujawnić, czy zatrzymano go przy wejściu do Smolnego i czy wiedział o 
machinacjach NKWD. Borisow jechał na przesłuchanie w tyle ciężarówki NKWD. Kiedy 
kierowca skręcił w kierunku Smolnego, funkcjonariusz na przednim siedzeniu 
przechylił się i chwycił kierownicę, tak że ciężarówka wpadła w poślizg i 
uderzyła w ścianę budynku. W tym dziwacznym wypadku Borisow zginął. W 
przedpokoju zjawił się „wstrząśnięty" Pauker. by poinformować o zdarzeniu. Tego 
rodzaju „wypadki samochodowe" miały się stać zawodowym ryzykiem wysoko 
postawionych bolszewików. Z pewnością każdy, kto chciał ukryć spisek, mógł sobie 
życzyć śmierci Borisowa. Kiedy wiadomość powtórzono Stalinowi, oskarżył 
miejscowych funkcjonariuszy NKWD: „Nie potrafili nawet tego zrobić jak należy".4
Zagadka już chyba nigdy nie zostanie rozwiązana w sposób jednoznaczny. Czy 
Stalin rozkazał zabić Kirowa? Nie ma żadnego bezpośredniego dowodu, lecz wiele 
poszlak wskazuje na to. Chruszczow, który przyjechał do Leningradu osobnym 
pociągiem jako delegat z Moskwy, twierdził po latach, że Stalin zlecił 
morderstwo. Mikojan, świadek pod wieloma względami bardziej godny zaufania niż 
Chruszczow, doszedł do przekonania, iż Stalin był w jakiś sposób zamieszany w 
śmierć Kirowa.
Stalin z pewnością nie ufał już Kirowowi, którego zabójstwo posłużyło jako 
pretekst do zniszczenia bolszewickiej starej gwardii. Fakt, że sporządził 
projekt niesławnego dekretu zaledwie kilka minut po śmierci Kirowa, świadczy na 
jego niekorzyść równie mocno jak decyzja, by winą za morderstwo obciążyć 
Zinowiewa. Stalin rzeczywiście próbował odwołać z Leningradu przyjaciela Kirowa, 
Miedwiedia, i znał jego zastępcę Zaporożca, który tuż przed morderstwem wyjechał 
na urlop bez pozwolenia Moskwy, zapewne po to, aby zniknąć z miejsca zbrodni. 
Wokół Nikołajewa też powstał splot podejrzanych okoliczności. W dniu morderstwa 
miały miejsce dziwne wydarzenia: dlaczego Borisow zatrzymał się przy drzwiach i 
dlaczego moskiewscy funkcjonariusze NKWD zjawili się w Smolnym tak szybko po 
morderstwie? Śmierć Borisowa jest także wysoce podejrzana. A Stalin, zwykle tak 
ostrożny, był jednak zdolny do podjęcia tego rodzaju ryzykownej gry, zwłaszcza 
biorąc pod uwagę podziw, jaki żywił dla Hitlera za jego reakcję na pożar 
Reichstagu i czystkę w partii.
Po głębszej analizie wszystko to wydaje się jednak znacznie mniej złowieszcze. 
Osłabienie straży wokół Kirowa o niczym nie świadczy, ponieważ
Stalin często miał koło siebie zaledwie jednego lub dwóch ochroniarzy. Rewolwer 
też budzi mniejsze podejrzenia, kiedy uświadomimy sobie, że wszyscy członkowie 
partii posiadali broń. Pogarszające się stosunki Stalina z Kirowem były rzeczą 
typową w jego otoczeniu. Szybka reakcja Stalina na morderstwo, i surrealistyczne 
śledztwo nie oznacza, że wszystko zaaranżował. Kiedy 27 czerwca 1927 roku 
zamordowany został radziecki ambasador w Polsce, Piotr Wojkow, Stalin zareagował 
z taką samą szybkością i wcale nie zależało mu na wykryciu prawdziwych sprawców. 
Oświadczył Mołotowowi, że „czuje w tym rękę Wielkiej Brytanii", i kazał 
rozstrzelać kilkudziesięciu tak zwanych monarchistów. Bolszewicy zawsze 
traktowali sprawiedliwość jak narzędzie polityczne. Funkcjonariusze miejscowego 
NKWD mogli równie dobrze zaaranżować śmierć Borisowa, aby ukryć swoją 
niekompetencję. Wiele można zatem wyjaśnić zwyczajną nieudolnością systemu 
totalitarnego.
Naiwnością byłoby jednak oczekiwać pisemnych dowodów na tę zbrodnię stulecia. 
Wiemy, że w innych przypadkach Stalin wydawał polecenia ustnie. Bezpośredni 
udział Jagody wydaje się mało prawdopodobny, ponieważ nie był on szczególnie 
blisko ze Stalinem, ale można wskazać wielu innych czekistów, od Agranowa do 
Zaporożca, cieszących się osobistym zaufaniem Wodza i wystarczająco amoralnych, 
by zrobić wszystko, czego zażąda od nich partia. Z pewnością nie mogło to być 
Henrykowskie: „Uwolnijcie mnie od tego uprzykrzonego klechy"*, ponieważ Stalin 
musiał nadzorować wszystko z najdrobniejszymi szczegółami. Mógł zatem przeczytać 
list Nikołajewa i wykorzystać urazę, jaką ten nieudacznik żywił do Kirowa.5
Przyjaźń Stalina z Kirowem była jednostronna i krucha, ale nie ma wątpliwości, 
że „Stalin naprawdę go kochał", jak stwierdził „Żelazny Łazar", dodając, iż 
przywódca „wszystkich traktował w kategoriach politycznych". Przyjaźnie Stalina, 
podobnie jak młodzieńcze afekty, oscylowały pomiędzy miłością, podziwem a 
jadowitą zazdrością. Był skrajnym przykładem epi-gramatu Gore'a Vidala: Za 
każdym razem, gdy przyjacielowi coś się udaje, część mnie umiera. Podziwiał 
Bucharina, a wdowa po nim powiedziała, że Stalin mógł kochać i nienawidzić tę 
samą osobę, „ponieważ miłość i nienawiść rodzą się z zawiści [...] walczą ze 
sobą w tej samej piersi". Zapewne Kirow, zapierając się tej szczerej przyjaźni, 
wywołał gniew podobny do gniewu wzgardzonej kobiety, a później straszliwe 
poczucie winy po morderstwie. Ale nawet wobec „przyjaciół" Stalin strzegł swojej 
prywatności i odosobnienia.6
Zawsze był bardziej lojalny wobec tych, których mniej znał. Kiedy napisał do 
niego szesnastoletni chłopiec, Stalin posłał mu prezent w postaci
Słowa wypowiedziane rzekomo przez króla Henryka II, które jego rycerze mieli 
zrozumieć jako zachętę do zamordowania arcybiskupa Canterbury, Thomasa Becketa 
[przyp. tłum.].
148
Na krawędzi, 1934-1936
dziesięciu rubli i otrzymał w odpowiedzi list z podziękowaniem. Darzył też 
sentymentalnym przywiązaniem przyjaciół z młodości: Posyłam Ci 2000 rubli - 
napisał w grudniu 1933 roku do Piotra Kopanadzego, kolegi z seminarium, który 
został popem, a później nauczycielem. - W tej chwili więcej nie mam [...]. Twoje 
kłopoty to dla mnie szczególny przypadek, posyłam Ci więc swoje honoraria. 
Otrzymasz też 3000 rubli jako pożyczkę [...]. Żyj długo i bądź szczęśliwy. I 
podpisał list imieniem swego ojca: Beso.
Przejawem tej osobliwej słabości jest zwłaszcza jeden nie opublikowany list: w 
1930 roku otrzymał zapytanie od naczelnika kołchozu na odległej Syberii, czy 
należy przyjąć do spółdzielni carskiego żandarma, który twierdzi, że zna 
Stalina. Jak się okazało, ten stary żandarm był jego strażnikiem na zesłaniu. 
Stalin napisał długi, odręczny list polecający:
W czasie pobytu na zesłaniu w Kuriejce w łatach 1914-1916 posterunkowy Michaił 
Mierników był moim strażnikiem. W tym czasie miał tylko jedno zadanie -pilnować 
mnie [...]. Jest jasne, że nie mogłem zaprzyjaźnić się z Mierzli-kowem. Ale 
muszę przyznać, że chociaż nasze stosunki nie były przyjacielskie, nie były 
również tak wrogie, jak to się zwykle zdarza pomiędzy zesłańcem a strażnikiem. 
Mierzlikow wykonywał swoje obowiązki bez zwykłej policyjnej gorliwości, nie 
szpiegował mnie ani nie prześladował, patrzył przez palce, kiedy się oddalałem i 
często złościł się na innych policjantów, że odwołują jego „ rożka -zy" [...]. 
Moim obowiązkiem jest napisać to wszystko. Wiatach 1914-1916, kiedy moim 
strażnikiem był Mierzlikow, wyróżniał się na korzyść spośród innych policjantów. 
Nie wiem, co robił za Kołczaka i za władzy radzieckiej, i nie wiem, co się z nim 
dzieje teraz.
A zatem człowiek, który zgładził swoich najlepszych przyjaciół, był zdolny do 
głębszych uczuć. Niezależnie od tego, czy Stalin zabił Kirowa, czy też nie, z 
pewnością wykorzystał morderstwo, aby zniszczyć nie tylko swoich przyjaciół, 
lecz również swoich mniej radykalnych sojuszników.7
Kirow, ubrany w ciemną bluzę, spoczywał na katafalku w otwartej trumnie, 
otoczony czerwonymi sztandarami, wieńcami i tropikalnymi palmami wśród 
neoklasycystycznego potiomkinowskiego przepychu Pałacu Taurydzkiego*. 3 grudnia 
o 21.30 Stalin i członkowie Politbiura sformowali
Pałac Taurydzki był widownią wspaniałego balu, który w 1791 roku książę 
Potiomkin urządził dla Katarzyny Wielkiej, ale był także siedzibą Dumy, 
parlamentu powołanego do życia przez Mikołaja II po rewolucji 1905 roku. W 1918 
roku w pałacu obradowało Zgromadzenie Konstytucyjne, które Lenin kazał rozpędzić 
pijanym czerwonogwar-dzistom. W ten sposób pałac stał się miejscem narodzin i 
grobem dwóch rosyjskich demokracji przed 1991 rokiem.
„Zostałem sierotą": koneser pogrzebów
149
wartę honorową, kolejny element bolszewickiego rytuału pogrzebowego. Woroszyłow 
i Żdanow wydawali się poruszeni, lecz Mołotow stał jak posąg. Uderzyło mnie, jak 
spokojna i nieprzenikniona była twarz Stalina - zanotował Chruszczow - sprawiał 
wrażenie, jakby był zatopiony w myślach, ze wzrokiem utkwionym ponad przeszytym 
kulą ciałem Kirowa. Przed wyjazdem Stalin mianował Zdanowa szefem partii w 
Leningradzie, pozostawiając mu jednocześnie funkcję sekretarza Komitetu 
Centralnego. Jeżow również został, aby nadzorować śledztwo.
O 22.00 Stalin i inni przywódcy położyli trumnę z ciałem Kirowa na lawecie 
armatniej. Kondukt ruszył powoli ulicami na dworzec, gdzie trumnę załadowano do 
pociągu, który miał zabrać Stalina do Moskwy. Udrapowa-ny girlandami pociąg 
zniknął w ciemnościach niedługo po północy, natomiast mózg Kirowa pozostał w 
Instytucie Leningradzkim, gdzie zamierzano go zbadać w poszukiwaniu oznak 
rewolucyjnego geniuszu.*
Zanim jeszcze pociąg przybył do Moskwy, Agranow, czekista kierujący śledztwem, 
przesłuchał zabójcę: „Uparty jak muł" - zameldował Stalinowi.
„Karmcie Nikołajewa dobrze, kupcie mu kurczaka - odpowiedział Stalin, który sam 
bardzo lubił kurczaki. - Karmcie go dobrze, żeby nabrał sił, a wtedy powie nam, 
kto nim kierował. A jeśli nie będzie mówił, zabierzemy się do niego i powie 
[...] wszystko".8
Na moskiewskim Dworcu Oktiabrskim trumnę znów przeniesiono na lawetę i 
wystawiono w Sali Kolumnowej Pałacu Zjazdów, gdzie czekała na pogrzeb, który 
miał się odbyć następnego dnia. Niedługo potem Stalin poinformował Politbiuro o 
wynikach swojego dochodzenia. Mikojan, który kochał Kirowa, był tak poruszony, 
że spytał, w jaki sposób Nikołajew dwukrotnie uniknął aresztowania, gdy miał 
przy sobie rewolwer, i jak zginął Borisow.
- Jak to się mogło stać? - zawołał z oburzeniem Stalin.
- Ktoś powinien za to odpowiedzieć, prawda? - wykrzyknął Mikojan, skupiając się 
na dziwnym postępowaniu NKWD. - Czy to nie przewodniczący OGPU odpowiada za 
bezpieczeństwo członków Politbiura? Należy go pociągnąć do odpowiedzialności.
Ale Stalin bronił Jagody, koncentrując się na swoich prawdziwych celach, starych 
bolszewikach takich jak Zinowiew. Ordżonikidze, Kujbyszew i Mikojan uznali to za 
mocno podejrzane: Mikojan rozmawiał później
Owe badania nad mózgiem też stały się częścią racjonalistyczno-naukowego rytuału 
śmierci sławnych bolszewików. Mózg Lenina został wyjęty z czaszki i zbadany w 
Instytucie Mózgu. Kiedy umarł Gorki, jego mózg również tam trafił. Była to 
naukowa marksistowska wersja tradycji epoki romantycznej, kiedy serca wielkich 
ludzi, czy to Potiomkina, czy Mirabeau, chowano oddzielnie. Ale epoka serca już 
się skończyła.
150
Na krawędzi, 1934-1936
z Sergo o „niejasnym zachowaniu" Stalina, prawdopodobnie podczas spaceru wokół 
Kremla, tradycyjnym miejscu takich zakazanych pogawędek. Obaj byli „zdumieni, 
zaskoczeni i nie mogli tego zrozumieć". Sergo ze wzburzenia stracił głos. 
Kujbyszew zaproponował podobno, aby Komitet Centralny wszczął własne 
dochodzenie, niezależnie od prowadzonego przez NKWD. Można poważnie wątpić, czy 
Mikojan, który wciąż żarliwie podziwiał Stalina i służył mu lojalnie aż do jego 
śmierci, wierzył wówczas, że przywódca miał coś wspólnego ze śmiercią Kirowa. Ci 
bolszewicy przywykli do samookłamywania się i potrafili tłumić w sobie tego 
rodzaju wątpliwości.1'
Tej nocy Pawieł Alliłujew odegrał podobną rolę jak po śmierci Nadii, po-zostając 
ze Stalinem w Kuncewie. Chwytając jego rękę, Stalin mruknął, że po śmierci 
Kirowa „został całkowitym sierotą". Powiedział to tak rozrzewniającym głosem, że 
Pawieł objął go. Nie ma powodu, by wątpić w szczerość jego bólu, że ktoś zrobił 
to Kirowowi - lub że on musiał to zrobić.
Piątego grudnia o 10.00, kiedy na polecenie Paukera ulicę Gorkiego zamknięto 
szczelnym kordonem (tak jak na pogrzebie Nadii), otoczenie Stalina zebrało się w 
Sali Kolumnowej. Pogrzeb był kwintesencją sentymentalnego bolszewickiego kiczu - 
z płonącymi pochodniami, szkarłatnymi aksamitnymi kotarami i sztandarami 
zwisającymi z sufitu, a także obowiązkowymi palmami - i współczesnego medialnego 
szaleństwa, z dziennikarzami robiącymi zdjęcia i lampami łukowymi oświetlającymi 
ciało jakby to był rekwizyt teatralny. Orkiestra z Teatru Wielkiego grała marsza 
żałobnego. Nie tylko naziści potrafili urządzać spektakularne pogrzeby swoim 
poległym rycerzom; nawet kolory były te same: wszędzie czerwień i czerń. Stalin 
ogłosił już Kirowa męczennikiem: jego rodzinne miasto, Wiatka, Balet Maryjski i 
setki ulic otrzymały jego imię.
Trumna spoczywała na szkarłatnej materii, twarz zmarłego miała „zielonkawy 
odcień", a na skroni, tam, gdzie się uderzył przy upadku, widniała sina szrama. 
Wdowa po Kirowie siedziała wraz z jego siostrami, z którymi nie utrzymywał 
kontaktu przez trzydzieści lat. Redens, szef moskiewskiego NKWD, odprowadził 
swoją ciężarną żonę, Annę Alliłujewą, i Swani-dzych, na ich miejsca obok żon 
członków Politbiura. Zapadła cisza. Tylko trzask obcasów warty honorowej 
rozbrzmiewał echem w sali. Potem Maria Swanidze usłyszała „kroki tych twardych i 
śmiałych orłów": członkowie Politbiura ustawili się wokół głowy Kirowa.
Orkiestra zagrała Marsza żałobnego Chopina. Potem, w ciszy, słychać było trzask 
aparatów i terkot kamer filmowych: Stalin, z dłońmi splecionymi na brzuchu, stał 
obok chwiejącego się Kaganowicza w bluzie ściśniętej skórzanym pasem. Przywódcy 
zaczęli zamykać wieko trumny. Ale tak jak
„Zostałem sierotą": koneser pogrzebów
151
na pogrzebie Nadii, Stalin powstrzymał ich dramatycznym gestem, podchodząc do 
katafalku. Podczas gdy wszystkie oczy wpatrywały się w jego „pełną bólu" twarz, 
pochylił się i ucałował czoło Kirowa. Wiedziałam, jak blisko byli ze sobą - 
napisała Maria Swanidze - więc ta scena rozdarła mi serce, a w całej sali 
rozległ się głośny szloch; nawet mężczyźni płakali.
- Żegnaj, drogi przyjacielu, pomścimy cię - szepnął Stalin do zmarłego. Stał się 
już kimś w rodzaju konesera pogrzebów.
Jeden po drugim przywódcy żegnali Kirowa: blady Mołotow, Zdanow, Kaganowicz 
skłonili głowy, ale nie pocałowali Kirowa, natomiast Mikojan oparł rękę na 
krawędzi trumny i nachylił się. Żona Kirowa zasłabła i lekarze podali jej krople 
walerianowe. Dla rodziny Stalina utrata Kirowa, tego absolutnie cudownego, 
kochanego przez wszystkich człowieka, łączyła się ze śmiercią Nadii, ponieważ 
wiedzieli, że przeniósł cały ból i ciężar utraty żony na tego drogiego 
przyjaciela.
Przywódcy odstąpili, a trumnę zamknięto i zabrano do krematorium, gdzie Pawieł i 
Żenią Alliłujewowie patrzyli, jak znika w piecu. Państwo Swanidze i inni wrócili 
do mieszkania Woroszyłowa w koszarach Gwardii Konnej, miejsca ostatniej 
wieczerzy Nadii, na późny obiad. Mołotow i pozostali palatyni zjedli wraz ze 
Stalinem w Kuncewie.
Następnego ranka Stalin, w starym płaszczu i spiczastej czapce, Woro-szyłow, 
Mołotow i Kalinin ponieśli urnę z prochami, wzorowaną na kla-sycystycznej 
świątyni i ozdobioną kwiatami, przez plac Czerwony, gdzie wielotysięczne tłumy 
stały w przeszywającej ciszy. Kaganowicz przemówił - kolejna paralela z 
pogrzebem Nadii - później zabrzmiał ostatni salut, głowy i sztandary pochyliły 
się, a „bolszewik doskonały", Sergo, umieścił urnę w ścianie Kremla, gdzie 
spoczywa do dziś. „Myślałem, że to Kirycz pochowa mnie, a stało się odwrotnie" - 
powiedział później żonie.10
Egzekucje już się zaczęły: 6 grudnia sześćdziesięciu sześciu „białogwardzistów", 
aresztowanych za planowanie aktów terrorystycznych jeszcze przed zabójstwem 
Kirowa, zostało skazanych na śmierć przez Kolegium Wojskowe Sądu Najwyższego 
ZSRR pod przewodnictwem Wasilija Ulri-cha, okrągłogłowego bałtyckiego Niemca, 
który stał się „krwawym" sędzią Stalina. Kolejnych dwudziestu ośmiu rozstrzelano 
w Kijowie. 8 grudnia Nikołaj Jeżow wrócił w towarzystwie Agranowa do Moskwy, by 
złożyć trzygodzinny raport o polowaniu na „terrorystów".
Pomimo tragedii i niebezpiecznych oznak, że nawet bolszewicy będą niebawem 
rozstrzeliwani za zabójstwo Kirowa, życie wewnętrznego kręgu Stalina toczyło się 
normalnie, choć ponuro. 8 grudnia, po spotkaniu z Jeżo-wem, Mołotow, Sergo, 
Kaganowicz i Żdanow zjedli jak zwykle obiad u Stalina, ze Swietłaną, Wasilijem, 
Alliłujewami i państwem Swanidze. Swietłana
152
Na krawędzi, 1934-1936
dostała prezenty, by szybciej pozbierała się po stracie ukochanego „drugiego 
sekretarza" Kirowa. Stalin miał zapadnięte policzki, był blady, a w jego oczach 
malował się skrywany ból. Bardzo cierpiał. Maria Swanidze i Anna Alliłujewa 
krzątały się wokół Stalina. Alosza Swanidze ostrzegł Marię, by trzymała się na 
dystans. Była to dobra rada, ale nie posłuchała jej, ponieważ sądziła, że jest 
po prostu zazdrosny o zażyłość, która mogła też oznaczać romans w odległej 
przeszłości. Nie starczyło jedzenia, Stalin zawołał więc Karolinę Til i polecił 
jej ugotować drugi obiad. Sam prawie nic nie jadł. Tego wieczoru zabrał Aloszę 
Swanidzego wraz ze Swietłaną i Wasili-jem, aby spędzili z nim noc w Kuncewie, 
natomiast pozostali udali się do mieszkania Sergo.
Ponieważ kilka godzin po śmierci Kirowa Stalin oświadczył, że odpowiedzialność 
ponosi Zinowiew i jego stronnicy, nic dziwnego, że Jeżow i NKWD aresztowali 
członków „leningradzkiego centrum" i „moskiewskiego centrum" według listy 
sporządzonej przez samego Stalina. Nikołajew, przesłuchany na tę okoliczność, 
„przyznał się" 6 grudnia do swoich związków z Zinowiewem. Zinowiew i Kamieniew, 
dwaj najbliżsi towarzysze Lenina i byli członkowie Politbiura, którzy w 1925 
roku pomogli Stalinowi zachować stanowisko, zostali aresztowani. Na posiedzeniu 
Politbiura przedstawiono zeznania „terrorystów". Stalin osobiście rozkazał 
zastępcy prokuratora generalnego Wyszynskiemu i Ulrichowi skazać ich na 
śmierć.11
Świadkowie wspominają zgodnie, że, jak ujął to Jurij Żdanow, „po śmierci Kirowa 
wszystko się zmieniło". Drastycznie wzmocniono bezpieczeństwo w momencie, gdy 
nieformalna struktura dworu Stalina, z jego swobodną atmosferą, krzątającymi się 
kobietami i rozbieganymi dziećmi, wydawała się ważniejsza niż kiedykolwiek dla 
poprawienia samopoczucia osieroconego Wodza. Ale atmosfera zmieniła się na 
zawsze: 5 grudnia Rudzutak, dumny, słabo wykształcony stary bolszewik, odniósł 
wrażenie, że Stalin wskazuje na niego i oskarża go, że „uczył się w gimnazjum, 
jak więc jego ojciec mógł być robotnikiem?" Rudzutak napisał do Stalina: Nie 
zawracałbym Warn głowy takimi błahostkami, ale słyszałem, że dotarły do Was 
różne plotki na mój temat. Jan Rudzutak, członek Politbiura i sojusznik Stalina, 
był inteligentnym Łotyszem ze „zmęczonymi, pełnymi wyrazu oczami", który spędził 
dziesięć lat w carskich więzieniach i na katordze, i zapalonym fotografem, ale 
najwyraźniej poczuł, że Stalin już mu nie ufa.
Mylicie się, Rudzutak - odpisał Stalin. - Wskazywałem na Żdanowa, nie na Was. 
Doskonale wiem, że nie uczyliście się w gimnazjum. Pneczytałem Wasz list w 
obecności Mołotowa i Żdanowa, którzy potwierdzą, że się mylicie.n
Niedługo po zabójstwie Stalin szedł kremlowskim korytarzem wraz z oficerem 
marynarki, mijając stojących w dziesięciometrowych odstępach strażników, którzy 
odprowadzali wzrokiem przechodzących.
„Zostałem sierotą": koneser pogrzebów
153
- Zauważyliście, jak patrzą? - spytał Stalin oficera. - Idziecie sobie 
korytarzem i myślicie: który to będzie? Jeśli to ten, strzeli warn w plecy, 
kiedy się odwrócicie; jeśli tamten, strzeli warn między oczy.13
Dwudziestego pierwszego grudnia, na krótko przed egzekucjami, dwór zjawił się w 
Kuncewie, by uczcić pięćdziesiąte piąte urodziny Stalina. Ponieważ przy stole 
nie wystarczyło krzeseł, mężczyźni zaczęli wnosić stoły i krzesła, robiąc 
dodatkowe miejsca. Mikojan i Sergo pełnili funkcję mistrzów ceremonii. Stalin 
wciąż był przygnębiony po stracie Kirowa, lecz powoli nastrój mu się poprawiał. 
Ale kiedy Maria Swanidze chciała przeczytać wiersz, Alosza zabronił jej, wiedząc 
zapewne, że jest nazbyt przypochlebny lub zawiera prośbę, by damom wolno było 
]qźÓlz\ć na Zachód, co zirytuje Stalina.*
Na obiad był kapuśniak, a później cielęcina. Stalin nalewał zupę gościom, 
zaczynając od Mołotowów, Poskriebyszowa (z nową żoną) i Jenukidzego, a kończąc 
na własnych dzieciach. „Stalin jadł z miski na zupę, biorąc widelec i nakładając 
sobie mięso" - wspominał Artiom. Beria i jego dawny protektor, Łakoba, przyszli 
w środku obiadu.
Stalin wzniósł toast za zdrowie Sasziko Swanidze, siostry swojej pierwszej żony 
Kato, i Aloszy. To rozzłościło żonę Aloszy, Marię Swanidze: pomiędzy kobietami 
toczyła się nieustanna rywalizacja o względy Stalina. Później Stalin spojrzał na 
dzieci i, jak wspominał Artiom, „nalał mnie i Wa-silijowi trochę wina i spytał: 
«Co się z wami dzieje? Napijcie się wina!»". Anna Redens i Maria Swanidze 
zaczęły sarkać, tak jak kiedyś Nadia, lecz Stalin roześmiał się:
- Nie wiecie, że wino ma działanie lecznicze? Jest dobre na wszystko!
Gości ogarnął sentymentalny nastrój: podczas pogrzebu Kirowa rodzina rozmyślała 
o Nadii, a teraz jej duch, niczym duch Bańka, pojawił się także na uczcie. 
Tamada Sergo wzniósł toast za Kirowa:
- Zabili go jacyś szubrawcy, zróbmy z nimi porządek!
Ciszę przerwały łkania. Ktoś wypił za Dorę Chazan, żonę Andriejewa, która była 
jedną z faworyt Stalina, i jej studia w akademii. To przypomniało Stalinowi o 
Nadii, podniósł się.
Wiersz Marii świadczy zarówno o oddaniu, jak i zuchwałości dam dworu Stalina. W 
wolnym przekładzie brzmiał: Życzymy naszemu Drogiemu Przywódcy dużo szczęścia i 
wiecznego życia. Niech drżą wrogowie. Zniszczyć faszystów [...]. W przyszłym 
roku obejmij władzę nad światem i rządź całą ludzkością. Szkoda, że kobiety nie 
mogą jeździć do Karlsbadu. WSoczijest tak nudno.
154
Na krawędzi, 1934-1936
- Już trzy razy wspomnieliśmy o akademii - powiedział - wypijmy więc za Nadię!
Wszyscy wstali ze łzami spływającymi po policzkach. Kolejno okrążali w milczeniu 
stół i trącali się kieliszkami ze Stalinem, który sprawiał wrażenie cierpiącego, 
zrobił się „cichszy, łagodniejszy...". Anna Redens i Maria Swanidze pocałowały 
go w policzek. Później Stalin stanął przy gramofonie i nastawiał ulubione płyty, 
a wszyscy tańczyli. Potem zaczęli śpiewać chórem gruzińskie pieśni.
Kiedy smutek minął i zapanowała swobodniejsza atmosfera, Własik, ochroniarz, 
który pełnił też funkcję nadwornego fotografa, ustawił gości do zdjęcia, bardzo 
interesującego portretu dworu Stalina przed terrorem: nawet przy tej okazji nie 
obeszło się bez kłótni pomiędzy kobietami.
Stalin usiadł w środku w otoczeniu kobiet - po jego prawej zajęła miejsce 
energiczna Sasziko Swanidze, dalej Maria Kaganowicz i piersiasta śpiewaczka 
Maria Swanidze, po lewej zaś smukła, elegancka Polina Mołotowa. Mundury mieszały 
się z partyjnymi bluzami: Woroszyłow, jako najstarszy rangą oficer w kraju, 
prezentował się jak zawsze wspaniale, Redens miał na sobie niebieski uniform 
NKWD, a Pawieł Alliłujew mundur wojskowego komisarza. Na podłodze usiedli 
roześmiani Sergo, Mikojan i Łakoba, natomiast Beria i Poskriebyszow ledwie 
zdołali się wcisnąć, leżąc niemal płasko. U stóp Stalina przycupnął uśmiechający 
się do obiektywu kot z Cheshire: Żenią Alliłujewa.14
13
Potajemna przyjaźń: Róża z NowgoroćLu
- Tak pięknie się ubierasz - powiedział Stalin z podziwem do swojej szwagierki, 
Żeni Alliłujewej. - Powinnaś zostać projektantką.
- Cóż znowu! Nie potrafię nawet przyszyć guzika - odparła, parskając śmiechem. - 
Wszystkie guziki przyszywa mi córka.
- Nie szkodzi. Powinnaś uczyć radzieckie kobiety, jak się ubierać - nie 
ustępował Stalin.
Po śmierci Nadii Żenią niemal wprowadziła się do Stalina, aby się nim opiekować. 
W 1934 roku, jak się wydaje, ten związek przerodził się w coś trwalszego. Żenią, 
trzydziestosześcioletnia, posągowa kobieta z błękitnymi oczami, falującymi 
jasnymi włosami, dołeczkami na twarzy, zadartym nosem i pełnymi ustami, była 
córką popa z Nowgorodu. Ta „róża z nowgo-rodzkich pól" o złotej cerze i żywym, 
figlarnym usposobieniu nie odznaczała się wielką urodą, ale tryskała zdrowiem i 
energią. Tuż przed urodzeniem córki Kiry rąbała drewno na opał. Podczas gdy Dora 
Chazan ubierała się z surową prostotą, a Woroszyłowa tyła, Żenią wciąż była 
młoda, świeża i absolutnie kobieca w swych plisowanych spódniczkach, kwiecistych 
bluzkach i jedwabnych szalach.
Stalin wydawał się kobietom z jego otoczenia tym bardziej pociągający, że po 
śmierci Nadii, a później Kirowa, był w tak oczywisty sposób samotny. Tntdno nie 
zauważyć jego samotności - napisała Maria Swanidze. Jeśli władza sama w sobie 
jest silnym afrodyzjakiem, to w połączeniu z siłą, samotnością i tragedią 
przekształca się w mieszankę piorunującą.
Żenią była jednak inna. Znała Stalina, odkąd przed rewolucją poślubiła brata 
Nadii, Pawła, lecz oboje dużo przebywali za granicą i wrócili z Berlina
156
Na krawędzi, 1934-1936
tuż przed samobójstwem Nadii. Wówczas pomiędzy owdowiałym Stalinem a tą wesołą, 
pogodną kobietą rozwinęła się nowa zażyłość. Małżeństwo Pawła i Żeni nie było 
łatwe. Nieprzyzwyczajony do wojskowego życia Pawieł miał łagodny charakter, lecz 
podobnie jak Nadia łatwo popadał w histerię. Żenią sarkała na tę jego słabość. 
Ich małżeństwo omal się nie rozpadło na początku lat trzydziestych, lecz Stalin 
kazał im zostać razem. Pawieł często przebywał ze Stalinem.
Stalin podziwiał radość życia Żeni. Żenią w ogóle się go nie bała: kiedy po raz 
pierwszy od powrotu z Berlina zjawiła się w Zubałowie, zobaczyła na stole 
posiłek i zjadła go. Nagle wszedł Stalin i spytał:
- Gdzie moja zupa cebulowa?
Żenią przyznała, że ją zjadła. Mogło to wywołać wybuch gniewu, lecz Stalin tylko 
się uśmiechnął i powiedział:
- Następnym razem powinni przygotować dwie porcje.
Zawsze mówiła to, co myślała - to właśnie ona, między innymi, powiedziała mu o 
głodzie w 1932 roku, lecz Stalin jej wybaczył. Była oczytana i Stalin często 
radził się jej, co powinien przeczytać. Zaproponowała mu historię Egiptu, ale 
dodała żartem, że „zacznie naśladować faraonów". Stalin śmiał się hałaśliwie z 
jej rubasznych dowcipów. Ich rozmowa przypominała przekomarzanie się dobrych 
przyjaciół. Potrafiła na poczekaniu układać kalambury i sprośne rymowanki. 
Trudno je dobrze przetłumaczyć, lecz Stalin najbardziej lubił wierszyki w 
rodzaju: Łatwo jest nasrać na most, lecz kto to zrobi, ten spadnie albo Siedząc 
we własnym gównie, można się czuć bezpiecznie jak w fortecy.
Żenią stroiła sobie żarty z nadętych żon palatynów, a Stalin lubił się bawić 
kosztem swoich dworzan. Kiedy Polina Mołotowa, królowa przemysłu perfumeryjnego, 
chełpiła się przed Stalinem, że używa swego najnowszego produktu, „Czerwonej 
Moskwy", Stalin pociągnął nosem.
- To dlatego tak ładnie pachniesz - powiedział.
- Daj spokój, losifie - przerwała Żenią. - Pachnie Chanel nr 5!
Później Żenią uświadomiła sobie, że popełniła błąd: „Dlaczego to powiedziałam?". 
Powodowało to rodzinne waśnie wśród polityków w czasie, gdy sama polityka 
zaczęła się stawać niebezpiecznym zajęciem. Mimo to tylko jej uchodziły na sucho 
tego rodzaju komentarze, ponieważ Stalin „szanował ją za niezależność".
Kiedy Stalin inaugurował konstytucję 1936 roku, Żenią, która nigdy nie mogła 
zdążyć, spóźniła się i przy tej okazji. Wśliznęła się chyłkiem i myślała, że 
nikt jej nie zauważył, dopóki Stalin nie przywitał się z nią po uroczystości.
Potajemna przyjaźń: Róża z Nowgorodu
157
- Jak mnie spostrzegłeś? - spytała.
- Widzę wszystko z odległości dwóch kilometrów - odparł Stalin, który 
rzeczywiście miał wyostrzone zmysły. - Tylko ty ośmieliłaś się spóźnić.
Stalin potrzebował kobiecych rad w sprawie swoich dzieci. Kiedy Swiet-łana, 
przedwcześnie dojrzała, wystąpiła w swojej pierwszej „dorosłej" sukience, zrobił 
jej wykład na temat „bolszewickiej skromności" i zapytał Żenię:
- Czy dziewczynka może się tak ubierać? Nie chcę, żeby chodziła z gołymi 
kolanami.
- To zupełnie naturalne - odparła Żenią.
- I prosi mnie o pieniądze - powiedział ojciec.
- A cóż w tym złego?
- Po co jej pieniądze? - upierał się. - Można z powodzeniem żyć za dziesięć 
kopiejek!
- Daj spokój, losifie! - roześmiała się Żenią. - Tak było przed rewolucją!
- Myślałem, że można żyć za dziesięć kopiejek - mruknął Stalin.
- Co oni robią? Drukują dla ciebie specjalne gazety? - Tylko Żenią mogła odzywać 
się do niego w taki sposób.
W tym czasie Stalin i Żenią prawdopodobnie zostali kochankami. Historycy nigdy 
nie wiedzą, co się dzieje za drzwiami sypialni, a bolszewicka skłonność do 
konspiracji i pruderyjna moralność dodatkowo utrudniają zbadanie tych spraw.* 
Ale Maria Swanidze zauważyła tę zażyłość i odnotowała ją w swoim dzienniku, 
który Stalin zachował. Tego lata Maria zaobserwowała, jak Żenią wychodzi ze 
skóry, żeby być sam na sam ze Stalinem. Następnej zimy zanotowała, jak pewnego 
dnia Stalin zastał w swoim mieszkaniu ją i Żenię. Pokpiwał z Żeni, że robi się 
pulchna. Traktował ją bardzo czule. Teraz, kiedy wiem już wszystko, uważnie im 
się przyglądam...
„Stalin był zakochany w mojej matce" - twierdzi córka Żeni, Kira. Córki zapewne 
mają skłonność wierzyć, iż wielcy ludzie kochają ich matki, ale jej kuzyn, 
Leonid Redens, również uważa, że było to „coś więcej niż przyjaźń". Są też inne 
dowody: w drugiej połowie lat trzydziestych Beria zwrócił się do Żeni z 
propozycją, która brzmiała jak niezdarne oświadczyny Stalina. Kiedy po śmierci 
męża Żenią powtórnie wyszła za mąż, Stalin zareagował wybuchem zazdrości i 
gniewu.
Stalin odnosił się do Żeni niezwykle szarmancko. Swietłana wspominała, że choć 
rzadko telefonował do Anny Redens czy Marii Swanidze, często
Nawet dzisiaj ci, którzy znają takie tajemnice, trwają w przekonaniu, że, mówiąc 
słowami adoptowanego syna Stalina, Artioma Siergiejewa, obecnie 
osiemdziesięcioletniego, „prywatne życie Stalina jest tajemnicą i nie ma nic 
wspólnego z jego miejscem w historii". Dotychczas nie udało się odnaleźć listów 
miłosnych Stalina do nikogo poza Nadią.
158
Na krawędzi, 1934-1936
dzwonił do niej, żeby porozmawiać, nawet kiedy już ich związek dobiegł końca.
Żenią wcale nie była jedyną atrakcyjną kobietą w pobliżu Stalina. W połowie lat 
trzydziestych Wódz wciąż utrzymywał normalne stosunki towarzyskie ze swoim 
otoczeniem, które obejmowało kosmopolityczny krąg młodych i kapryśnych kobiet. 
Ale na razie to Żenią siedziała u stóp Stalina.1
Tuż po przyjęciu urodzinowym, 28 i 29 grudnia, Nikołajew i czternastu 
wspołoskarżonych zostało osądzonych przez Ulricha w Leningradzie. Ten służalczy 
sędzia zatelefonował do Stalina po instrukcje.
- Zakończcie to - rozkazał lakonicznie Wódz. Na mocy dekretu z 1 grudnia wszyscy 
zostali rozstrzelani w ciągu godziny - a wkrótce potem również niewinni 
członkowie ich rodzin. W grudniu rozstrzelano ogółem 6501 osób.2 Stalin nie miał 
żadnego precyzyjnego planu nasilenia represji, tylko niezbite przekonanie, że 
partię należy zmusić do posłuchu, a starych wrogów unicestwić. Jak zwykle 
zmierzał do celu okrężną drogą. Śledczy z NKWD nie potrafili powiązać Leningradu 
z „moskiewskim centrum", ale z pewnością mieli środki, aby skłonić 
aresztowanych, żeby to zrobili. W połowie stycznia udało im się zmusić jednego z 
więźniów do złożenia obciążających zeznań przeciwko Zinowiewowi i Kamieniewowi, 
z których pierwszy został skazany na dziesięć, a drugi na pięć lat więzienia. 
Stalin rozkazał rozesłać poufny okólnik, który stwierdzał, że wszystkich 
opozycjonistów należy traktować jak białogwardzistów, aresztować i izolować. 
Zasięg aresztowań był tak ogromny, że obozy zalała „kirowska fala", a 
jednocześnie Stalin stwarzał pozory „odwilży": „Żyje się lepiej, towarzysze - 
oświadczył. - Żyje się weselej" *.3
Jedenastego stycznia Stalin i większość członków Politbiura wzięła udział w 
jubileuszu radzieckiego przemyski filmowego w Teatrze Wielkim. Reżyserom 
wręczano Ordery Lenina.
„Najważniejszą ze wszystkich sztuk - powiedział Lenin - jest dla nas kino". Film 
pozwalał tworzyć nowe społeczeństwo. Stalin osobiście sprawował nadzór nad tą 
dziedziną sztuki za pośrednictwem Państwowego Zarządu Kinematografii, 
kierowanego przez Borisa Szumiackiego, z którym był na zesłaniu. Stalin nie 
tylko ingerował w kinematografię, ale nadzorował również reżyserów i filmy aż do 
poziomu scenariuszy: z dokumentów
Była to stalinowska wersja słów Harolda Macmillana: „Jeszcze nigdy nie było tak 
dobrze".
Potajemna przyjaźń: Róża z Nowgorodu
159
archiwalnych wynika, że pomagał nawet pisać piosenki. Dyskutował o filmach ze 
swoim otoczeniem i oglądał wszystkie filmy, zanim pokazano je publiczności, 
stając się najwyższym cenzorem.4
Był zapalonym kinomanem. Czapajewa i Świat się śmieje oglądał tak często, że 
znał je prawie na pamięć. Osobiście udzielał wskazówek reżyserowi tego 
ostatniego, Grigorijowi Aleksandrowowi. Kiedy Aleksandrów skończył Świat się 
śmieje*, Szumiacki postanowił zwieść Stalina, pokazując mu tylko pierwszą szpulę 
i udając, że druga jest nie ukończona. Wódz był zachwycony.
- Pokażcie mi resztę!
Szumiacki wezwał Aleksandrowa, który czekał zdenerwowany:
- Jesteście potrzebni!
- To zabawny film - powiedział Stalin. - Czuję się tak, jakbym był miesiąc na 
wakacjach. Zabierzcie film reżyserowi. Mógłby go zepsuć!
Aleksandrów natychmiast zaczął kręcić cykl komedii muzycznych: Cyrk, a następnie 
ulubiony film Stalina, Wołga, Wołga. Kiedy przystąpił do realizacji ostatniego 
filmu w cyklu, nazwał go Kopciuszkiem, lecz Stalin sporządził listę dwunastu 
możliwych tytułów, między innymi Świetlista droga, który Aleksandrów 
zaakceptował. Stalin pracował również nad tekstami piosenek: w jego archiwum 
zachowała się intrygująca notatka z lipca 1935 roku, zawierająca napisane 
ołówkiem słowa do jednej z piosenek, ze zmianami i skreśleniami:
Wesoła piosenka zapada w serce I nigdy się nie znudzi; Lubią ją wioski, małe i 
duże, Kochają miasta wielkie.
Pod spodem dopisał: Wiosna. Duch. Mikojan, a później: Dziękuję Warn, 
towarzysze.5
Gdy reżyser Aleksandr Dowżenko zwrócił się do Stalina o pomoc przy realizacji 
filmu Aerograd, nazajutrz został wezwany do „Kącika" i poproszony o przeczytanie 
całego scenariusza Woroszyłowowi i Mołotowowi. Później Stalin podrzucił mu 
pomysł następnego filmu, dodając, że „ani moje słowa, ani artykuły w prasie nie 
powinny was w żaden sposób wiązać. Jesteście wolnym człowiekiem [...]. Jeśli 
macie inne plany, róbcie coś innego. Nie czujcie się skrępowani. Wezwałem was, 
żebyście o tym wiedzieli".
Główną rolę grała żona Aleksandrowa, Lubow Orłowa, a piosenki napisał Isaak Du-
najewski. Rosjanie w epoce głodu i terroru chodzili tłumnie na musicale i 
komedie - podobnie jak Amerykanie w czasie Wielkiego Kryzysu.
160
Na krawędzi, 1934-1936
Poradził reżyserowi, aby wykorzystał „rosyjskie pieśni ludowe - cudowne pieśni", 
które uwielbiał puszczać na gramofonie.
- Znacie je? - spytał Stalin.
- Nie - odparł reżyser, który nie miał gramofonu.
„Godzinę po tej rozmowie przyniesiono mi do domu gramofon, prezent od naszego 
przywódcy - wspominał Dowżenko - który zachowam do końca życia".6
Tymczasem palatyni zastanawiali się, co począć z Siergiejem Eisenstei-nem, 
trzydziestosześcioletnim łotewsko-niemiecko-żydowskim awangardowym reżyserem 
Pancernika „Potiomkina". Eisenstein zbyt długo przebywał w Hollywood i, jak 
poinformował Stalin amerykańskiego pisarza Uptona Sinclaira, „stracił zaufanie 
przyjaciół w ZSRR". Kaganowiczowi natomiast powiedział, że Eisenstein „stał się 
trockistą, jeśli nie gorzej". Eisen-steina nakłoniono do powrotu i zmuszono do 
pracy nad Łąkami Bieżyńskimi, opartymi na historii Pawlika Morozowa, chłopca-
bohatera, który zadenun-cjował własnego ojca jako kułaka. Wątpliwy projekt nie 
spełnił oczekiwań Stalina. Kaganowicz uskarżał się głośno na swoich kolegów:
„Nie możemy ufać Eisensteinowi. Znów roztrwoni miliony i nic nam nie da [...] 
ponieważ jest przeciwko socjalizmowi. Eisensteina ocalił Wia-czesław [Mołotow] i 
Andriej Żdanow, którzy byli gotowi dać mu kolejną szansę". Stalin wiedział 
jednak, że reżyser jest „bardzo utalentowany". Gdy zaczęło narastać napięcie w 
stosunkach z Niemcami, zlecił Eisensteinowi realizację filmu o pogromcy obcych 
najeźdźców, Aleksander Newski, promującego nowy paradygmat socjalizmu i 
nacjonalizmu. Stalin był nim zachwycony.
W swoim długim memorandum dla reżysera Friedricha Ermlera na temat jego filmu 
Wielki obywatel w punkcie trzecim napisał: Wzmianka o Stalinie musi zostać 
usunięta. Zamiast o Stalinie, wspomnijcie o Komitecie Centralnym.7
Skromność Stalina była na swój sposób równie ostentacyjna jak przejawy kultu 
jego osoby. Sami przywódcy promowali kult Stalina, stanowiący ukoronowanie jego 
kompleksu niższości. Mikojan i Chruszczow mieli pretensje do Kaganowicza, że 
grał na skrywanej próżności Stalina i wymyślił stalinizm:
- Zastąpmy hasło „Niech żyje leninizm" hasłem „Niech żyje stalinizm!" Stalin 
skrytykował Kaganowicza, ale Kaganowicz znał go dobrze i nadal propagował 
„stalinizm".
Potajemna przyjaźń: Róża z Nowgorodu
161
- Dlaczego mnie wychwalacie, jakby jedna osoba decydowała o wszystkim! - mawiał 
Stalin. Tymczasem osobiście nadzorował kult, który rozkwitał w gazetach: 
pomiędzy 1933 a 1939 rokiem nazwisko Stalina pojawiło się w połowie artykułów 
wstępnych „Prawdy". Zawsze otrzymywał kwiaty i fotografował się z dziećmi. 
Ukazał się cykl artykułów na temat: Jak poznałem towarzysza Stalina. Samoloty 
przelatujące nad placem Czerwonym tworzyły w powietrzu słowo „Stalin". „Prawda" 
ogłosiła: Życie towarzysza Stalina to nasze życie, nasza wspaniała 
teraźniejszość i przyszłość. Kiedy Wódz pojawił się na VII Zjeździe Rad, dwa 
tysiące delegatów krzyczało i skandowało. Jeden z pisarzy określił tę reakcję 
jako „miłość, oddanie, bezinteresowność". Pewna robotnica szepnęła: „Jest taki 
prosty, taki skromny!".
Inni też byli otoczeni kultem: Kaganowicza sławiono jako „Żelaznego Łazara" i 
„Żelaznego komisarza", a jego podobizna pojawiała się na tysiącach portretów 
podczas defilad. Woroszyłowa uczczono „racjami Wo-roszyłowa" w wojsku i „Odznaką 
Strzelecką Woroszyłowa", jego urodziny obchodzono tak hucznie, że Stalin 
wygłosił z tej okazji jedno ze swych najsłynniejszych przemówień. Dzieci 
wymieniały się pocztówkami z podobiznami tych bohaterów; odważny Woroszyłow był 
ceniony znacznie wyżej niż surowy Mołotow.8
Skromność Stalina nie była wyłącznie pozą: rozdarty pomiędzy próżną sławą a 
pokorą, w takim samym stopniu zachęcał do pochlebstw, jak nimi pogardzał. Kiedy 
dyrektor Muzeum Rewolucji zapytał go, czy mógłby wystawić rękopisy jego prac, 
Stalin odpisał: Nie sądziłem, że w Waszym wieku można być takim głupcem. Jeśli 
książka została opublikowana w milionach egzemplarzy, po co komu rękopis? 
Spaliłem wszystkie rękopisy!.9 Kiedy gruzińscy wydawcy wspomnień o jego 
dzieciństwie napisali do Poskriebyszo-wa, prosząc o pozwolenie, Stalin zakazał 
Żdanowowi publikacji, mówiąc, że to „nietaktowne i głupie" i domagał się 
„ukarania" winnych. Po części jednak sprawiła to niechęć do prezentacji 
wczesnego okresu swego życia.10
Stalin zdawał sobie sprawę z absurdalnych aspektów kultu, był wystarczająco 
inteligentny, by wiedzieć, że hołdy składane przez niewolników nie mają żadnej 
wartości. Pewnemu uczniowi szkoły zawodowej groziło więzienie za to, iż rzucił 
papierową strzałką, która uderzyła w portret Stalina. Uczeń zwrócił się do 
Stalina, który stanął w jego obronie:
Skrzywdzili Cię - napisał. - Proszę [...] go nie karać! Na zakończenie 
zażartował: Dobry strzelec, który trafia w cel, powinien otrzymać pochwałę! u 
Mimo to Stalin potrzebował kultu i potajemnie go wspierał. W obecności zaufanego 
szefa gabinetu mógł sobie pozwolić na szczerość. Dwie notatki zakopane w 
papierach Poskriebyszowa są szczególnie wymowne: kiedy
162
Na krawędzi, 1934-1936
przewodniczący pewnego kołchozu poprosił o zgodę na nadanie kołchozowi imienia 
Stalina, Stalin dał Poskriebyszowowi wolną rękę: Me sprzeciwiam się ich życzeniu 
„nadania imienia Stalina" ani innym [...]. Upoważniam Was do odpowiadania na 
takie propozycje twierdząco w moim imieniu}2
Jeden z wielbicieli napisał, że postanowił przyjąć nazwisko najlepszego ucznia 
Lenina, Stalina, i poprosił o pozwolenie. Nie sprzeciwiam się - odpowiedział 
Stalin. -A nawet popieram. Będę szczęśliwy, ponieważ dzięki temu będę mógł mieć 
młodszego brata (brata nie mam). Stalin.13
Tuż po wręczeniu nagród filmowcom śmierć znów dotknęła Politbiuro.
14
Wzlot karła, upadek Casanovy
Dwudziestego piątego stycznia 1935 roku, zaledwie osiem tygodni po swym 
przyjacielu Kirowie, zmarł nieoczekiwanie czterdziestosiedmioletni Walerian 
Kujbyszew. Przyczyną śmierci była choroba serca i alkoholizm. Ponieważ Kujbyszew 
kwestionował wyniki śledztwa NKWD i sprzymierzył się z Kirowem i Sergo, 
utrzymywano, że zamordowali go lekarze, czego wcale nie musi potwierdzać 
dołączenie go do listy osób otrutych rzekomo przez Jagodę. Wkraczamy obecnie w 
fazę tak podstępnych zbrodni i zwykłego bandytyzmu, że śmierć każdego człowieka 
na wysokim stanowisku wydaje się podejrzana. Ale nie wszyscy zmarli wymienieni 
jako „zamordowani" podczas stalinowskich procesów pokazowych rzeczywiście padli 
ofiarą skrytobójstwa: należy przyjąć, iż w latach trzydziestych ludzie umierali 
również śmiercią naturalną. Syn Kujbyszewa, Władimir, uważał, że jego ojciec 
został zamordowany, ale ten nałogowy alkoholik był od jakiegoś czasu chory. 
Palatyni wiedli tak niezdrowy tryb życia, iż to naprawdę zdumiewające, że tylu 
spośród nich dożyło późnej starości.1
Śmierć nastąpiła jednak w bardzo odpowiednim dla Stalina momencie. Już 1 lutego 
skorzystał z okazji, by promować dwie nowe gwiazdy, które uosabiały ducha 
epoki*. Ponieważ Kaganowicz wziął na siebie ciężkie zadanie zarządzania 
kolejami, przekazał swoje obowiązki sekretarza komitetu moskiewskiego Nikicie 
Chruszczowowi, robotnikowi z niepełnym wykształceniem podstawowym, który pewnego 
dnia miał objąć sukcesję po Stalinie.2
Mikojan i Czubar, dwaj kandydaci na członków Politbiura, zostali pełnymi 
członkami, natomiast Żdanow i Eiche, szef organizacji partyjnej na Syberii 
zachodniej, zajęli ich miejsce jako kandydaci.
164
Na krawędzi, 1934-1936
Kaganowicz poznał Chruszczowa podczas rewolucji lutowej 1917 roku w ukraińskim 
mieście Juzowce. Chruszczow, choć flirtował z trockistami, miał mocnych 
protektorów: „Kaganowicz bardzo mnie lubił" - wspominał. Lubiła go również Nadia 
(„mój los na loterii") i sam Stalin. Chruszczow, z błyszczącymi świńskimi 
oczkami, korpulentną sylwetką i złotymi zębami przypominał raczej kulę armatnią 
niż trąbę powietrzną. Jego szorstki prymitywizm i prometejska energia maskowały 
spryt. Jako pierwszy sekretarz stolicy kierował transformacją „stalinowskiej 
Moskwy"; dzięki szeroko zakrojonemu programowi budowlanemu, zniszczeniu starych 
cerkwi i budowie metra wszedł do elity. Ten bezlitosny, ambitny prostak, 
urodzony w 1894 roku w rodzinie chłopskiej, bywał już regularnie w Kuncewie, 
uważał się za „syna" Stalina i stał się jego „ulubieńcem".3
Ale to inny protegowany Kaganowicza wysunął się nagle na pierwszy plan. Jeżow, 
który nadzorował śledztwo w sprawie Kirowa, niebawem zajął jego miejsce jako 
sekretarz KC, a 31 marca objął oficjalnie Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych.4 
Stał się znany jako jedno z monstrów historii, „krwawy karzeł", ale w tym czasie 
lubili go wszyscy, którzy się z nim zetknęli. Był odpowiedzialnym, ludzkim, 
łagodnym, taktownym człowiekiem, który starał się pomóc w każdej nieprzyjemnej 
sprawie personalnej, jak wspominali jego koledzy. Lubiły go zwłaszcza kobiety. 
Miał niemal piękną twarz, wspominała jedna z pań, szeroki uśmiech, jasne 
niebieskozielone oczy, gęste, ciemne włosy. Był kokieteryjny i zabawny, skromny 
i przystępny. Ten mały, szczupły mężczyzna, ubrany zawsze w wymięty, tani 
garnitur i błękitną satynową koszulę czarował ludzi, perorując z leningradzkim 
akcentem. Z początku sprawiał wrażenie nieśmiałego, ale potrafił być dowcipny, 
odznaczał się żywym poczuciem humoru. Trochę kulał, ale śpiewał pięknym 
barytonem, grał na gitarze i tańczył hopaka. Drobny i niepozorny, nawet wśród 
niskich ludzi, jacy stanowili bolszewicką elitę, był niemal pigmejem -miał 151 
centymetrów wzrostu.5
Urodzony w 1895 roku jako syn służącej i leśniczego, który prowadził 
herbaciarnię połączoną z domem publicznym w małym litewskim miasteczku, Jeżow 
podobnie jak Kaganowicz i Woroszyłow ukończył tylko kilka klas szkoły 
powszechnej, zanim podjął pracę w Zakładach Putiłowskich w Petersburgu. Słabo 
wykształcony, był kolejnym gorliwym samoukiem, nazywanym „Kolą-molem książkowym" 
- ale miał wszystkie bolszewickie cnoty kierownicze: przedsiębiorczość, upór, 
talent organizacyjny i znakomitą pamięć, atut określony przez Stalina jako 
„oznaka wyższej inteligencji". Zbyt niski, by służyć w wojsku carskim, wstąpił w 
1919 roku do Armii Czerwonej: w Witebsku poznał Kaganowicza, swego protektora. W 
1921 roku pracował w republice tatarskiej, gdzie wzbudził nienawiść, okazując
Wzlot karła, upadek Casanovy
165
pogardę dla tamtejszej kultury; wtedy też zachorował, co było pierwszą /. 
licznych oznak jego słabości. Mniej więcej w tym czasie poznał Stalina. W 
czerwcu 1925 roku awansował, zostając jednym z sekretarzy w Kirgizji. Po 
studiach w Akademii Komunistycznej otrzymał przydział do Komitetu Centralnego, a 
później pełnił funkcję zastępcy ludowego komisarza rolnictwa. Na początku lat 
trzydziestych kierował wydziałem personalnym KC i w 1933 roku pomógł 
Kaganowiczowi przeprowadzić czystkę w partii, rzucając się z gorączkowym zapałem 
w wir pracy. Już wtedy dały się zauważyć symptomy niebezpieczeństwa.6
„Nie znam lepszego pracownika - zauważył jeden ze zwierzchników.
- Kiedy powierzy mu się jakieś zadanie, można go zostawić bez nadzoru i być 
pewnym, że je wykona". Ale był jeden problem: „Nie wie, kiedy przestać". Ta 
niezwykle pochlebna i groźna w okresie terroru charakterystyka rozciągała się 
też na życie osobiste Jeżowa.
Odznaczał się sztubackim poczuciem humoru: kazał swoim podwładnym zdejmować 
spodnie i organizował zawody w puszczaniu gazów. Urządzał orgie z prostytutkami, 
ale nawiązywał też intymne stosunki z kolegami w pracy, żołnierzami na froncie, 
a nawet wysoko postawionymi bolszewikami, takimi jak Filipp Gołoszczokin, który 
kierował egzekucją Romanowów. Jego jedynym hobby poza piciem i cudzołożeniem 
stało się kolekcjonowanie i budowanie modeli jachtów. Niezrównoważony, 
biseksualny i znerwicowany, był za słaby, aby rywalizować z tytanami w rodzaju 
Kaganowicza, nie wspominając już o samym Stalinie. Jeżow cierpiał na różne 
dolegliwości: owrzodzenia i podrażnienia skóry, gruźlicę, anginę, ischias, 
łuszczycę (prawdopodobnie na tle nerwowym, podobnie jak Stalin) i coś, co 
nazywano „neurastenią". Często popadał w głęboką depresję, za dużo pił i Stalin 
musiał specjalnie troszczyć się o niego, żeby w ogóle mógł pracować.7
Wódz przyjął go do swego kręgu: Jeżow tak się przepracowywał, że Stalin kazał mu 
jechać na urlop dla nabrania sił. Sam Jeżow jest przeciw, ale chyba tego 
potnebuje - napisał we wrześniu 1931 roku. - Przedłużmy mu wakacje i pozwólmy mu 
zostać w Abastumaniu przez następne dwa miesiące*
Stalin nadawał przezwiska swoim ulubieńcom: Jeżowa nazywał „moim Jeżowikiem". 
Jego notatki były często zwięzłymi poleceniami w sprawach personalnych: Do 
towarzysza Jeżowa. Dajcie mu jakąś pracę albo Wysłuchajcie i pomóżcie.9 
Instynktownie wyczuwał osobowość Jeżowa: w archiwum zachowała się przeznaczona 
dla niego notatka z sierpnia 1935 roku, która podsumowuje ich wzajemne stosunki. 
Kiedy coś mówicie - napisał Stalin
- zawsze to róbcie! Taka była istota ich współpracy.10 Gdy Wiera Trail, której 
wspomnienia nie zostały dotychczas opublikowane, spotkała Jeżowa u szczytu jego 
kariery, zauważyła, że jest tak wyczulony na życzenia innych,
166
Na krawędzi, 1934-1936
iż mógłby dosłownie „kończyć czyjeś zdanie". Jeżow był niewykształcony, ale był 
też przebiegły, zdolny, spostrzegawczy i pozbawiony moralnych zahamowań.11
Jeżow nie piął się w górę sam: towarzyszyła mu żona, która miała się stać 
najbardziej pretensjonalną i niebezpieczną kokietką w otoczeniu Stalina. Tak się 
złożyło, że Mandelsztam był świadkiem ich zalotów. Osobliwym zrządzeniem losu w 
1930 roku największy rosyjski poeta zatrzymał się w tym samym sanatorium w 
Suchumi, co Jeżow i jego ówczesna żona Tonią. Mandelsztamowie mieszkali na 
poddaszu rezydencji, która wyglądała jak wielki tort weselny.*
W 1919 roku Jeżow poślubił wykształconą i gorliwą marksistkę Antoninę Titową. W 
1930 roku w Suchumi Tonią opalała się na leżaku, czytając Kapitał i przyjmując 
umizgi pewnego starego bolszewika, natomiast jej mąż wstawał wcześnie rano, aby 
naciąć róż dla pewnej zamężnej kobiety, która również się tam zatrzymała. 
Ścinanie róż, zdrady małżeńskie, śpiewy i tańce: oto występny świat bolszewików 
na wakacjach. Ale nowa kochanka Jeżowa nie była starą bolszewiczką, lecz prawie 
podlotkiem i zdążyła go już przedstawić zaprzyjaźnionym pisarzom w Moskwie. W 
tym samym roku Jeżow rozwiódł się z Tonią i poślubił kochankę.
Jewgienia Feigenberg, smukła, dwudziestosześcioletnia, z roziskrzonymi oczami, 
była uwodzicielską i pełną życia Żydówką z Homla. Ta gorąca wielbicielka 
literatury i literatów okazała się tak samo rozwiązła jak jej nowy mąż: miała 
erotyczny temperament Messaliny, lecz nie dorównywała jej sprytem. Najpierw 
poślubiła urzędnika nazwiskiem Chajutin, a później niejakiego Gładuna, który 
został przydzielony do radzieckiej ambasady w Londynie. Pojechała razem z nim, 
ale kiedy on wrócił do kraju, ona pozostała za granicą, pracując jako 
maszynistka w poselstwie w Berlinie. Tam właśnie poznała swego pierwszego 
literata, Isaaka Babla, którego uwiodła w sposób typowy dla zalotnych 
wielbicielek spotykających swoich bohaterów: „Nie zna mnie pan, aleja znam pana 
bardzo dobrze". Te słowa miały później nabrać złowieszczego znaczenia.
* Dacza, wybudowana przez żydowskiego milionera, znana później jako Dom 
Ordżoniki-dzego, a teraz jako Dom Stalina, była ulubioną rezydencją 
bolszewickiego kierownictwa: założyciel WCzK, Feliks Dzierżyński, często się tam 
zatrzymywał. W tym domu mieszkał w chwili śmierci Lenina Trocki, kiedy Stalin i 
Ordżonikidze postarali się, aby nie zdążył na pogrzeb. Po wojnie bywał tam 
Stalin (i Beria): wielką salę bilardową urządzono specjalnie dla niego, a Wódz 
przejawiał ogromne zainteresowanie drzewami i kwiatami pielęgnowanymi aż do jego 
śmierci przez miejscowych dygnitarzy partyjnych. Podczas pracy nad tą książką 
autor mieszkał prawie sam w tym historycznym domu, prawdopodobnie na poddaszu 
Mandelsztama.
Wzlot karła, upadek Casanovy
167
Po powrocie do Moskwy poznała „Kolę" Jeżowa.12 Jewgienia pragnęła prowadzić 
salon literacki, dlatego u Jeżowów bywał często Babel i muzyk jazzowy Leonid 
Utiesow. To właśnie ona zapytała Mandelsztamów: „Bywa u nas Pilniak. A u kogo wy 
bywacie?". Jeżow był jednak obsesyjnie oddany pracy dla Stalina - pisarze go nie 
interesowali. Jedynym przywódcą, który przyjaźnił się z Jeżowami, był Sergo, a 
także jego żona Zina: fotografie ukazują obie pary odwiedzające się nawzajem w 
swoich daczach. Córka Sergo, Eteri, wspominała, że Jewgienia „była znacznie 
lepiej ubrana niż większość bolszewickich żon".13
W 1934 roku Jeżow znów się rozchorował z przepracowania, cały był obsypany 
wrzodami. Stalin, spędzający wakacje z Kirowem i Żdanowem, wyekspediował go za 
granicę, by zapewnić mu najlepszą opiekę lekarską w Europie Środkowej, i 
rozkazał zastępcy Poskriebyszowa, Dwinskiemu, wysłać do ambasady w Berlinie 
zaszyfrowaną depeszę następującej treści:
Proszę zwrócić baczną uwagę na Jeżowa. Jest bardzo chory, a ja nie potrafię 
ocenić powagi sytuacji. Udzielcie mu pomocy i otoczcie opieką [...]. To dobry 
człowiek i bardzo cenny pracownik. Będę wdzięczny, jeśli zechcecie regularnie 
informować* Komitet Centralny o jego leczeniu.14
Nikt się nie sprzeciwiał wyniesieniu Jeżowa. Wręcz przeciwnie, Chrusz-czow 
uważał go za wspaniały nabytek. Bucharin doceniał jego „dobre serce i czyste 
sumienie", choć zauważył, iż Jeżow płaszczy się przed Stalinem - ale to nie było 
niczym niezwykłym.15 „Jeżowik" współpracował z Jagodą, starając się zmusić 
Zinowiewa, Kamieniewa i ich nieszczęsnych zwolenników, aby przyznali się do 
odpowiedzialności za zabójstwo Kirowa i do innych nikczemnych postępków.16
Niebawem żelazna pięść „Jeżowika" miała zgnieść jednego z najstarszych 
przyjaciół Stalina: Awla Jenukidzego. Ten jowialny sybaryta popisywał się swymi 
podbojami seksualnymi wśród coraz młodszych dziewcząt,
Kiedy Stalin pracował nad podręcznikami historii z drogimi przyjaciółmi, 
Żdanowem i Kirowem, otrzymywał szczegółowe raporty o stanie zdrowia swego 
„cennego" towarzysza. Przypadek Jeżowa jest klasycznym przykładem ścisłego 
nadzoru partii nad swymi przywódcami. W wyniku „naświetlań w Badgastein" stan 
zdrowia Jeżowa poprawił się, zameldowała ambasada po pięciu dniach. Kilka dni 
później pacjent zasłabł po naświetlaniach. Przestrzegał diety, ale wciąż bardzo 
dużo palił. Wrzody na udach i goleniach prawie zniknęły. KC postanowił wysłać mu 
1000 rubli. Później Jeżow skarżył się na ból w okolicy wyrostka robaczkowego, 
ale po konsultacjach z lekarzami moskiewskimi Kaganowicz wydał polecenie, aby go 
nie operowano, „jeśli nie będzie to absolutnie konieczne". Po miesięcznym 
odpoczynku we włoskim sanatorium Jeżowowie wrócili jesienią do domu.
168
Na krawędzi, 1934-1936
w tym nastoletnich baletnic. Dziewczęta nieustannie przychodziły do jego 
gabinetu, który stał się czymś w rodzaju bolszewickiej agencji towarzyskiej.
W otoczeniu Stalina było już głośno o jego wybrykach. Rozpustny i zmysłowy 
Jenukidze pozostawiał swąd wszędzie, gdzie się pojawiał, stręcząc kobiety, 
rozbijając rodziny, uwodząc dziewczęta - napisała Maria Swanidze. Mając do 
swojej dyspozycji znaczne środki [...] używał ich do własnych bnid-nych celów, 
kupując dziewczęta i kobiety. Co więcej, Jenukidze był seksualnie anormalny, 
wybierał coraz młodsze dziewczęta, aż w końcu zaczęły go pociągać dziewięcio- i 
jedenastolatki. Ich matkom płacono za milczenie. Maria poskarżyła się Stalinowi, 
który z pewnością jej wysłuchał: przestał ufać Jenukidzemu już w roku 1929.
Ojciec chrzestny Nadii przekroczył linię oddzielającą rodzinę od polityki w 
życiu Stalina, co okazało się bardzo niebezpiecznym posunięciem. Ten szczery 
przyjaciel lewicowców i prawicowców może i sprzeciwiał się dekretowi z 1 
grudnia, ale uosabiał też dekadencję nowej oligarchii. Awel nie był jedyny: 
Stalin czuł, że otaczają go świnie u koryta. W swoim wesołym otoczeniu Wódz był 
zawsze sam, przekonany o własnym wyobcowaniu i często samotny. W 1933 roku 
błagał Jenukidzego, aby pojechał z nim na wakacje. W Moskwie często prosił 
Mikojana i Aloszę Swanidzego, który był dla niego jak „brat", żeby zostali na 
noc. Mikojan został kilka razy, ale jego żona nie była z tego zadowolona: „Jak 
mogła sprawdzić, czy naprawdę byłem u Stalina?". Swanidze zostawał znacznie 
częściej.17
Katalizatorem upadku Jenukidzego stała się ulubiona dziedzina Stalina: historia 
osobista była dla bolszewików tym, czym genealogia dla średniowiecznych rycerzy. 
Kiedy ukazała się książka Jenukidzego Tajne bolszewickie drukarnie, gorliwy 
redaktor „Prawdy", Mechlis, przesłał ją czym prędzej Stalinowi z adnotacją, że 
niektóre fragmenty są [...] znamienne. Dopiski Stalina na marginesach świadczą o 
jego skrajnej irytacji: To fałsz! Kłamstwa, Brednie! Kiedy Jenukidze napisał 
artykuł o swojej działalności w Baku, Stalin rozdał go członkom Politbiura, 
upstrzony szyderczymi komentarzami. Jenukidze popełnił wielki błąd, ponieważ nie 
nakłamał o bohaterskich wyczynach Stalina. Było to poniekąd zrozumiałe, ponieważ 
decydującą rolę w tworzeniu ruchu bakijskiego odegrał on sam.
- Czego on jeszcze chce? - poskarżył się Jenukidze. - Robię wszystko, o co mnie 
poprosi, ale to mu nie wystarcza. Chce, żebym przyznał, że jest geniuszem.18
Inni nie byli tacy dumni. W 1934 roku Łakoba opublikował ociekającą 
pochlebstwami historię działalności Stalina w Batumi. Aby nie pozostać w tyle, 
Beria zmobilizował zespół historyków, by napisali książkę Z dziejów organizacji 
bolszewickich na Zakaukaziu, którą wydał w tym samym roku
Wzlot karła, upadek Casanovy
169
pod własnym nazwiskiem. Zadedykował ją Mojemu drogiemu, ukochanemu mistrzowi- 
Wielkiemu Stalinowi!.]9
Jenukidze miał teraz zapłacić za to, że pierwszy zjawił się w sypialni Nadii po 
jej samobójstwie: Jeżow „wykrył" na Kremlu komórkę terrorystyczną, którą 
kierował Awel. Kaganowicz miotał się w szekspirowskim stylu: „Coś złego się tu 
dzieje!". NKWD aresztowało stu dziesięciu podwładnych, bibliotekarzy i 
funkcjonariuszy Jenukidzego pod zarzutem terroryzmu. W stalinowskich spiskach 
zawsze występowała nikczemna piękność: z pewnością była tam „księżna", która 
miała zatruć stronice książek, żeby zgładzić Stalina. Dwie osoby skazano na 
śmierć, a resztę na kary od pięciu do dziesięciu lat obozu. Jak wszystko, co 
działo się wokół Stalina, „sprawa kremlowska" miała różne aspekty: po części 
była wymierzona w Jenukidzego, po części obliczona na oczyszczenie Kremla z 
elementów potencjalnie nielojalnych, ale w jakiś sposób była też powiązana z 
Nadią. Służąca, której prośba o ułaskawienie skierowana do Kalinina zachowała 
się w archiwum, została aresztowana za rozsiewanie plotek o samobójstwie Nadii. 
Stalin z pewnością nie zapomniał, że Jenukidze wywierał polityczny „wpływ" na 
Nadię i pierwszy widział jej ciało.
Jenukidze został zwolniony ze stanowiska, zmuszony do publicznej samokrytyki, 
przeniesiony na Kaukaz, gdzie miał kierować sanatorium, i gwałtownie zaatakowany 
przez Jeżowa (i Berię) na plenum. „Jeżowik" pierwszy podniósł stawkę: Zinowiew i 
Kamieniew ponosili nie tylko moralną odpowiedzialność za zabójstwo Kirowa - 
zaplanowali je. Następnie zabrał się do nieszczęsnego „Wujaszka Awla", 
oskarżając go o polityczną ślepotę i zbrodniczą pobłażliwość, w wyniku której 
„kontrrewolucyjni zinowiewowsko-kamieniewowscy i trockistowscy terroryści" uwili 
sobie gniazdko na Kremlu i knuli spisek „na życie towarzysza Stalina". Jenukidze 
był „typowym przedstawicielem zdeprawowanych i zadowolonych z siebie komunistów, 
którzy na koszt partii i państwa odgrywali rolę «libe-ralnych» dżentelmenów". 
Jenukidze bronił się, obwiniając Jagodę:
- Nikt nie został zatrudniony bez wcześniejszego sprawdzenia!
- Nieprawda! - zaprzeczył Jagoda.
- Owszem, prawda! Ja, bardziej niż ktokolwiek inny, mogę wskazać wiele błędów. 
Można je scharakteryzować krótko: jako zdradę i dwulicowość.
- Na jedno wychodzi - przerwał Beria, atakując Jenukidzego za zwyczaj pomagania 
towarzyszom, którzy znaleźli się w niełasce. - Dlaczego udzielaliście im 
pożyczek i wsparcia?
170
Na krawędzi, 1934-1936
- Chwileczkę - odparł Jenukidze, podając przykład starego przyjaciela, który był 
w opozycji. - Znam jego obecną sytuację i przeszłość lepiej niż Beria.
- My znamy jego obecną sytuację równie dobrze jak wy.
- Nie pomagałem mu osobiście.
- To aktywny trockista - upierał się Beria.
- Zesłany przez władze radzieckie - wtrącił Stalin.
Jenukidze przyznał, że dał innemu opozycjoniście trochę pieniędzy, ponieważ 
błagała go o to jego żona.
- A gdyby nawet umierała z głodu - powiedział Sergo - gdyby nawet umarła, co to 
ma wspólnego z wami?
- Kim wy jesteście? Dzieckiem? - zawołał Woroszyłow.
Ataki na Jenukidzego za osłabienie czujności były również atakami na Jagodę.
- Przyznaję, że zawiniłem - powiedział ze skruchą Jagoda - ponieważ nie złapałem 
Jenukidzego za gardło...
W kwestii, jak ukarać Jenukidzego, wystąpiły kontrowersje.
- Muszę przyznać - stwierdził Kaganowicz - że nie wszyscy zauważyli jego 
postępowanie w tej kwestii [...] ale towarzysz Stalin od razu wyczuł szczura...
„Szczur" został w końcu wykluczony z Komitetu Centralnego i wydalony z partii 
(tymczasowo).20
Kilka dni później w Kuncewie nachmurzony Stalin uśmiechnął się nagle do Marii 
Swanidze.
- Jesteś zadowolona, że Awel został ukarany?
Maria była zadowolona, że w końcu oczyszczono ropiejącą ranę zepsucia. 
Pierwszego maja Żenią i rodzeństwo Swanidze przyszli do Stalina i Ka-ganowicza 
na szaszłyki, ale Wódz był spięty, dopóki kobiety nie zaczęły się kłócić. Potem 
wznieśli toast za Nadię.
- Okaleczyła mnie - powiedział Stalin. - Po tym, jak potępiła Jaszę, że się 
postrzelił, jak mogła się zabić?* 21
Ignorując upadek „Wujaszka Awla", Świetlana oświadczyła, że chce jechać na daczę 
w Lipkach, gdzie lubiła spędzać wakacje Nadia i gdzie dom był urządzony w jej 
stylu. Stalin zgodził się, chociaż „było to dla Iosifa trudne" - napisała Maria. 
Cała rodzina, łącznie z Mikojanem, wyruszyła kolumną samochodów. Stalin był 
bardzo miły wobec Mikojana. Swietłana spytała, czy może zostać na obiedzie, i 
Stalin jej pozwolił. Wasilij też często jadał z dorosłymi.
15
Car jedzie metrem
W samym środku „sprawy Jenukidzego" Stalin, Kaganowicz i Sergo wzięli udział w 
przyjęciu urodzinowym ukochanej niani Swietłany. Roześmiany Stalin z czułością 
karmił Swietłanę z własnego talerza. Wszyscy byli podekscytowani i pełni 
optymizmu, ponieważ otwarto właśnie wspaniałe moskiewskie metro, nazwane 
imieniem Kaganowicza, wielkie osiągnięcie radzieckiego budownictwa, z 
marmurowymi halami przypominającymi pałace. Jego twórca, Kaganowicz, kupił 
dziesięć biletów dla Swietłany, jej ciotek i ochroniarzy. Nieoczekiwanie Stalin, 
zachęcany przez Żenię i Marię, postanowił, że też pojedzie.
Ta zmiana planów wywołała poruszenie wśród dworzan Stalina, co opisała zabawnie 
Maria w swoim dzienniku. Byli tak zdenerwowani niezaplanowaną wycieczką, że 
zatelefonował nawet przewodniczący Rady Komisarzy Ludowych, a w ciągu kilku 
minut zjawiła się połowa Politbiura. Wszyscy siedzieli w swoich limuzynach, 
kiedy Mołotow przebiegł przez dziedziniec, aby ostrzec Stalina, że „taka podróż 
bez przygotowań może być niebezpieczna". Kaganowicz, „najbardziej wystraszony ze 
wszystkich, zbladł" i zasugerował, aby pojechali o północy, kiedy metro jest 
zamknięte, lecz Stalin się uparł. Trzy limuzyny z palatynami, damami, dziećmi i 
obstawą popędziły z Kremla na stację, gdzie pasażerowie wysiedli i zagłębili się 
w kaga-nowiczowskie tunele. Kiedy dotarli na peron, nie było żadnego pociągu. 
Ludzie zauważyli Stalina i zaczęli wznosić okrzyki na jego cześć. Stalin zaczął 
tracić cierpliwość. Wreszcie pociąg przyjechał i wszyscy weszli do wagonu wśród 
wiwatów.
Wysiedli na Ochotnym, żeby obejrzeć stację. Stalina otoczyli wielbiciele, a 
Marię Swanidze prawie przygnieciono do kolumny, ale wreszcie dogoniła ich 
obstawa. Wasilij był przestraszony, jak zauważyła Maria, lecz Stalin
172
Na krawędzi, 1934-1936
promieniał. Potem zapanował prawdziwie rosyjski rozgardiasz, kiedy Stalin 
postanowił jechać do domu, ale zmienił zdanie i wysiadł na Arbacie, gdzie znów 
otoczył ich rozentuzjazmowany tłum, zanim wszyscy wrócili na Kreml. Wasilij był 
tak zdenerwowany tym przeżyciem, że płakał na łóżku i musiano mu podać krople 
walerianowe.1
Przejażdżka wyznaczyła kolejny wzrost napięcia w stosunkach pomiędzy przywódcami 
i rodziną Swanidze a paniami Alliłujewymi, aktorkami, całymi „w pudrze i 
szmince", wedle słów Marii. Kaganowicz był wściekły na kobiety, że namówiły 
Stalina na jazdę metrem bez uprzedzenia: syczał, iż zaaranżowałby wszystko, 
gdyby tylko powiadomiły go wcześniej. Jeden Sergo potrząsał głową nad tą 
niedorzeczną sceną. Dora Chazan, wspinająca się coraz wyżej w Ludowym 
Komisariacie Przemysłu Lekkiego, uważała je za „puste kobiety, które nic nie 
robią, tylko bezmyślnie marnotrawią czas". Rodzina zaczęła czuć, że „jesteśmy 
tylko ubogimi krewnymi", wspominała Kira Alliłujewa. „Tak właśnie się czuliśmy. 
Nawet Poskriebyszow patrzył na nas z góry, jakbyśmy stali mu na drodze". A co 
się tyczy Berii, rodzina, z fatalnym brakiem wyczucia, nawet nie próbowała 
ukrywać swojej antypatii. Kobiety wtrącały się do wszystkiego i plotkowały tak 
jak nigdy nie robiła tego Nadia. Ale w surowym bolszewickim świecie, zwłaszcza 
biorąc pod uwagę poglądy Stalina na rodzinę, posuwały się za daleko. Maria, 
która poskarżyła się Stalinowi na miłostki Jenukidzego, chełpiła się w 
dzienniku: Mówią nawet, że jestem silniejsza niż Politbiuro, ponieważ potrafię 
cofnąć jego decyzje.
Co gorsza, kobiety intrygowały przeciwko sobie nawzajem: fotografie z przyjęcia 
urodzinowego w 1934 roku wywołały kolejną kłótnię, która zirytowała Stalina. 
Kiedy Sasziko Swanidze została z nim w Kuncewie, znalazła fotografie na biurku 
Stalina i pożyczyła je, żeby zrobić odbitki, a to impertynenckie zachowanie, 
często spotykane u ambitnych kobiet na imperialnych dworach, sugeruje, iż panie 
regularnie czytały papiery na jego biurku. Maria, która nie lubiła bezczelnej 
Sasziko, odkryła to i ostrzegła Stalina:
- Nie pozwalaj jej robić sklepu ze swojego domu i wykorzystywać twojej 
wielkoduszności.
Był to rzadki przypadek, kiedy skrytykowano Stalina za wielkoduszność. Stalin 
wpadł w gniew, obwiniając sekretarzy i Własika, że zgubili fotografie. W końcu 
posłał Sasziko „do diabła", ale jego złość przeniosła się na całą rodzinę:
„Wiem, że robiła wspaniałe rzeczy dla mnie i dla innych starych bolszewików 
[...] ale mimo to wiecznie się obraża, pisze do mnie listy i domaga się mojej 
uwagi. Nie mam czasu troszczyć się o siebie i nie potrafiłem nawet zatroszczyć 
się o własną żonę..." W tym czasie nieustannie myślał o Nadii.
Car jedzie metrem
173
Sasziko została wyrzucona, ku wielkiej radości Żeni i Marii, lecz one też na 
wiele sobie pozwalały. Swanidze wciąż zachowywali się tak, jakby Iosif był 
dobrotliwym ojcem rodziny, a nie Wielkim Stalinem. Kiedy Stalin zaprosił 
Swanidzych i Alliłujewów, by zjedli z nim kolację po obejrzeniu Baletu Kirowa, 
źle wyliczyliśmy czas i przyszliśmy dopiero przed północą, podczas gdy balet 
skończył się o dziesiątej. Iosif nie lubił czekać. To nazbyt niefrasobliwe 
stwierdzenie: trudno sobie wyobrazić, by ktoś zapomniał o umówionym spotkaniu i 
pozwolił prezydentowi Stanów Zjednoczonych czekać dwie godziny. Widzimy tutaj 
Stalina oczami jego przyjaciół, zanim terror przemienił go we współczesnego 
Iwana Groźnego: czeka przez dwie godziny /. kolacją i gra w Kuncewie w bilard z 
ochroniarzami! Stalina, z jego poczuciem historycznej i kapłańskiej misji, 
musiał zastanowić brak szacunku ze strony owych radzieckich arystokratów: w 
ogóle się go nie bali.
Kiedy wreszcie się zjawili, mężczyźni poszli grać w bilard z obrażonym Stalinem, 
który zachowywał się uderzająco nieuprzejmie wobec kobiet. Ale po winie 
rozpromienił się z dumy z powodu Swietłany, powtarzając jej czarujące 
powiedzonka jak każdy ojciec. Mimo to goście mieli zapłacić za swoje 
spóźnienie.2
Stalinowi bardzo się spodobała niezaplanowana przejażdżka metrem. Opowiadał 
później Marii, jak go poruszyła miłość ludzi do swego przywódcy. Tutaj nic nie 
było przygotowane ani ustalone z góry. Jak powiedział [...] ludzie potrzebują 
cara, którego mogą czcić, dla którego mogą żyć i pracować? Zawsze uważał, że 
„ludzie rosyjscy są monarchistami". W różnych okresach porównywał się z Piotrem 
Wielkim, Aleksandrem I i Mikołajem I, ale ten syn Gruzji, która przez stulecia 
była perską satrapią, identyfikował się również z szachami. W osobistych 
notatkach wymienił dwóch monarchów jako swoich „nauczycieli": Nadir Szacha, 
osiemnastowiecznego perskiego budowniczego imperium, o którym napisał: Nadir 
Chan. Nauczyciel. (Był też zafascynowany innym szachem, Abbasem, który ściął 
dwóch braci i posłał ojcu ich głowy: „Czy jestem jak szach?" - spytał Berię).
Za swoje prawdziwe alter ego, swego „nauczyciela", uważał Iwana Groźnego, co 
powtarzał nieustannie zaufanym towarzyszom, takim jak Moło-tow, Żdanow i 
Mikojan; podziwiał go za bezlitosną rozprawę z potężnymi bojarami.* W tym 
miejscu pojawia się pytanie, jak owi palatyni mogli później twierdzić, że dali 
się „zwieść" i nie rozpoznali w porę prawdziwej natury
* W swoim otoczeniu Stalin, jak wspominał Kaganowicz, nazywał nawet Bucharina 
„Szuj-skim", mając na myśli tak zwanych bojarskich carów po śmierci Iwana. Tak 
czy inaczej, Stalin porównywał się do Iwana występującego przeciwko swoim 
bojarom.
174
Na krawędzi, 1934-1936
Stalina, skoro tak otwarcie wychwalał cara, który systematycznie mordował swoją 
szlachtę.4
Pod koniec 1935 roku zaczął również odtwarzać niektóre symbole caratu: we 
wrześniu przywrócił tytuł marszałka Związku Radzieckiego (chociaż nie 
feldmarszałka), awansując Woroszyłowa i Budionnego oraz trzech innych bohaterów 
wojny domowej, w tym również Tuchaczewskiego, którego nienawidził, i Aleksandra 
Jegorowa, nowego szefa sztabu, którego żona tak zdenerwowała Nadię w noc jej 
samobójstwa. Dla NKWD wprowadził rangę odpowiadającą marszałkowi, mianując 
Jagodę generalnym komisarzem bezpieczeństwa państwowego. Zewnętrzny splendor 
znów nabrał nagle znaczenia: Woroszyłow i Jagoda chełpili się swoimi mundurami. 
Kiedy Stalin wysyłał Bucharina w podróż do Paryża, powiedział mu:
- Masz przetarty garnitur. Nie możesz tak jechać [...]. Wiele się teraz u nas 
zmieniło; musisz być dobrze ubrany.
Stalin do tego stopnia dbał o szczegóły, że krawiec z Ludowego Komisariatu Spraw 
Zagranicznych stawił się jeszcze tego samego wieczoru. Co więcej, NKWD uzyskało 
dostęp do artykułów luksusowych, samochodów i domów. 15 czerwca 1935 roku Jagoda 
napisał różowym ołówkiem do Mo-łotowa: Proszę o przyznanie mi 60 000 rubli w 
złocie na zakup samochodów dla pracowników NKWD. Znamienne, że Stalin (na 
niebiesko) i Mołotow (na czerwono) podpisali prośbę, lecz suma została 
zredukowana do 40 000 rubli. Nadal jednak było dużo cadillaków. Stalin rozkazał 
już, aby rolls--royce'y na Kremlu umieszczono w „specjalnym garażu".5
Stalin stał się carem: dzieci śpiewały teraz Dziękujemy warn, towarzyszu Stalin, 
za szczęśliwe dzieciństwo, zapewne dlatego, że przywrócono świąteczne choinki. 
Ale w przeciwieństwie do strojnych w klejnoty Romanowów, blisko związanych ze 
starą rosyjską wsią i chłopstwem, Stalin stworzył własny wizerunek cara, 
skromnego, surowego, tajemniczego i proletariackiego. Nie stało to w 
sprzeczności z jego koncepcją marksizmu.6
Czasami troska Stalina o lud sięgała granic absurdu. W listopadzie 1935 roku na 
przykład Mikojan oznajmił zebranym na Kremlu stachanowcom, że Stalin ogromnie 
interesuje się mydłem i zażądał dostarczenia próbek, „po czym wydaliśmy 
specjalną rezolucję Komitetu Centralnego dotyczącą rodzajów i składu mydła" - 
obwieścił przy wtórze oklasków. Później Stalin przeszedł od mydła do toalet. 
Chruszczow objechał Moskwę wraz z burmistrzem Nikołajem Bułganinem, kolejną 
wschodzącą gwiazdą, przystojnym, lecz bezwzględnym jasnowłosym byłym czekistą z 
kozią bródką: Stalin nazywał ich „ojcami miasta". Potem wezwał Chruszczowa: 
„Porozmawiajcie
Car jedzie metrem
175
z Bułganinem i zróbcie coś [...]. Ludzie szukają rozpaczliwie i nie mogą znaleźć 
miejsca, aby sobie ulżyć...".7 Lubił też odgrywać troskliwego ojca, czuwającego 
z wysoka nad swym ludem. W kwietniu pewien nauczyciel z Kazachstanu nazwiskiem 
Karienkow zwrócił się do Stalina, ponieważ stracił pracę.
Proszę natychmiast skończyć z prześladowaniem nauczyciela Karienkowa - rozkazał 
Stalin* kazachskim dygnitarzom partyjnym.8 Trudno sobie wyobrazić, by Hitler czy 
nawet prezydent Roosevelt zajmował się pisuarami, mydłem lub nauczycielami w 
małych miasteczkach.
Tępy, lecz gorliwy Woroszyłow zapuścił się jeszcze głębiej w bagno radzieckiego 
zepsucia, gdy przeczytał artykuł o młodocianych bandytach. Napisał notatkę dla 
Politbiura, informując, iż Chruszczow, Bułganin i Jagoda zgadzają się, że nie ma 
innego rozwiązania jak zamykać w więzieniu małych włóczęgów [...]. Nie rozumiem, 
dlaczego nie można by łobuzów rozstrzeliwać. Stalin i Mołotow skwapliwie 
skorzystali z okazji, by dodać kolejną straszną broń do arsenału środków 
służących zastraszaniu przeciwników politycznych: wprowadzili możliwość 
stosowania kary śmierci wobec dwunastoletnich dzieci.9
Na wakacjach w Soczi Stalin był wciąż oburzony wybrykami dawnych przyjaciół i 
niesfornych dzieci. Niepoprawny Jenukidze nadal rozmawiał o polityce ze swoim 
starym kompanem Sergo. Stalin nie potrafił zrozumieć, jak można podtrzymywać 
znajomość z kimś, kto popadł w niełaskę. Podzielił się swymi wątpliwościami 
wobec Sergo z Kaganowiczem (jego przyjacielem): To dziwne, że Sergo [...] nadal 
przyjaźni się z [Jenukidzem]. Stalin rozkazał usunąć Awla, tego dziwacznego 
osobnika, z jego resortu, ciskając gromy na grupę Jenukidzego, którą nazywał 
hołotą, a starych bolszewików „starymi prykami" według określenia Lenina. 
Kaganowicz przeniósł Awla do Charkowa.10
Wasilij, wówczas czternastoletni, też go martwił: im bardziej Stalin umacniał 
się przy władzy, tym bardziej nieznośny stawał się Wasilij. Chłopiec naśladował 
swoich czekistowskich opiekunów, donosząc na żony nauczycieli: Ojcze, prosiłem 
już komendanta, żeby usunął żonę nauczyciela, ale odmówił... - napisał. 
Zakłopotany komendant Zubałowa meldował, że o ile Swietłana dobrze się uczy, 
Wasilij nie radzi sobie -jest leniwy. Dyrektorzy
* Kiedy nie otrzymał odpowiedzi, Poskriebyszow ponaglił pierwszego sekretarza w 
Kazachstanie: Nie powiadomiono nas o wykonaniu polecenia. Tym razem miejscowy 
szet partii odpowiedział natychmiast. Ale pokazuje to tylko, że lokalni 
przywódcy ignorowali Moskwę w sprawach drobnych i wielkich, postępując zgodnie 
ze starą rosyjską tradycją pozornego posłuszeństwa przy jednoczesnym uchylaniu 
się od wykonywania poleceń.
176
Na krawędzi, 1934-1936
szkół dzwonili do Karoliny Til i pytali, co robić. Wasilij chodził na wagary lub 
twierdził, że „towarzysz Stalin" zabronił mu pracować z niektórymi 
nauczycielami. Kiedy gospodyni znalazła w jego kieszeni pieniądze, nie chciał 
powiedzieć, skąd je wziął. 9 września 1935 roku zaniepokojony Je-fimow 
poinformował Stalina, że Wasilij napisał: Wasia Stalin, urodzony w marcu 1921 
roku, zmarł w 1935 roku. Samobójstwo zdarzyło się już w rodzinie i nie było 
niczym niezwykłym w bolszewickiej kulturze: kiedy Stalin zabrał się do 
oczyszczania partii, jego przeciwnicy zaczęli odbierać sobie życie, co wprawiało 
go w tym większą furię: nazywał to „splunięciem w oko partii". Niebawem Wasilij 
wstąpił do szkoły artylerii wraz z innymi dziećmi przywódców, między innymi ze 
Stiepanem Mikojanem; jego wykładowca napisał do Stalina, aby się poskarżyć, że 
Wasilij groził samobójstwem.
Stalin odpisał Martyszynowi:
Otrzymałem Wasz list o wybrykach Wasilija - odpowiadam z opóźnieniem, ponieważ 
jestem bardzo zajęty. Wasilij to rozpuszczony chłopiec o przeciętnych 
zdolnościach, dziki (typ Scyty), nie zawsze uczciwy, stosuje szantaż, często 
jest zuchwały wobec słabych [...]. Rozpuścili go różni opiekunowie, którzy 
przypominali mu na każdym kroku, że jest „synem Stalina ". Cieszę się, że 
jesteście dobiym nauczycielem, który traktuje Wasilija tak jak inne dzieci i 
wymaga od niego przestrzegania dyscypliny szkolnej [...]. Jeśli Wasilij nie 
wykoleił się do tej pory, to dlatego, że są w naszym kraju nauczyciele, którzy 
nie pobłażają temu rozkapryszonemu książątku. Moja rada: traktujcie Wasilija z 
większą surowością i nie bójcie się jego dziecięcych pogróżek o „samobójstwie ". 
Będę Was wspierał...1"
Swietłana, spędzająca wakacje z ojcem, pozostawała jego oczkiem w głowie. Kiedy 
czyta się listy Stalina do Kaganowicza (dotyczące zwykle sprawy Jenukidzego), 
można ją niemal zobaczyć siedzącą obok niego na werandzie, podczas gdy on pisze 
dyrektywy swoim czerwonym ołówkiem, rozparty w wiklinowym fotelu przy wiklinowym 
stole ze stertami papierów owiniętych w gazetę, które przynosił codziennie 
Poskriebyszow. Kaganowicz zastąpił chyba Kirowa jako „drugi sekretarz" 
Swietłany, pozdrawiał ją w swoich listach do Stalina i dodawał:
Pozdrowienia dla naszej Gospodyni Swietłany! Czekam na instrukcje [...] w 
sprawie przesunięcia o 15-20 dni ferii szkolnych. Jeden z sekretarrzy Ł.M. 
Kaganowicz. Wasilij był kolegą Gospodyni Swietłany.
Trzy dni później Stalin poinformował Kaganowicza, że Gospodyni Swietłana [...] 
zamierza [...] skontrolować swoich sekretarzy.
Pozdrowienia dla Gospodyni Swietłany! - odpowiedział Kaganowicz. - Oczekujemy 
jej niecierpliwie.
Kiedy wróciła do Moskwy, odwiedziła Kaganowicza, który zameldował jej ojcu: 
Dzisiaj Gospodyni Swietłana sprawdzała naszą pracę...l2
Car jedzie metrem
177
Niebawem Stalin dowiedział się od Berii, że jego matka, Keke, czuje się coraz 
gorzej. 17 października wyruszył do Tyflisu, aby ją odwiedzić, po raz trzeci od 
rewolucji.
Beria przejął odpowiedzialność za opiekę nad starszą panią, niczym dworzanin 
usługujący cesarzowej-wdowie. Od lat mieszkała w komfortowo urządzonych pokojach 
dla służby w pałacu dziewiętnastowiecznego carskiego gubernatora, księcia 
Michaiła Woroncowa, gdzie dotrzymywały jej towarzystwa dwie starsze kobiety. 
Wszystkie nosiły tradycyjne czarne nakrycia głowy i długie suknie gruzińskich 
matron. Beria i jego żona Nina często odwiedzali Keke. Wspominali później jej 
zamiłowanie do seksualnych plotek:
- Dlaczego nie weźmiesz sobie kochanka? - pytała Ninę. Stalin był niedbałym 
synem, ale wciąż pisał do niej czułe listy: Droga Matko, żyj dziesięć tysięcy 
lat. Ucałowania, Soso. I przepraszał: Wiem, że jesteś mną rozczarowana, ale co 
mogę zrobić? Jestem zajęty i nie mogę pisać częściej. Matka posyłała mu 
słodycze, Soso jej pieniądze, ale jako syn, który zastąpił Keke męża i stał się 
głową rodziny, zawsze odgrywał bohatera, zwierzając się ze swoich marzeń o 
przeznaczeniu i odwadze:
Witaj, Mamo, dzieci dziękują Ci za słodycze. Jestem zdrowy, nie martw się o mnie 
[...]. Sprostam swojemu przeznaczeniu! Czy potrzebujesz pieniędzy? Posyłam Ci 
500 rubli i fotografie, swoje i dzieci. PS. Dzieci nisko Ci się kłaniają. Po 
śmierci Nadii żyje mi się ciężko, ale silny mężczyzna musi być dzielny.13
Stalin otaczał specjalną troską braci Egnataszwilich, synów oberżysty, który był 
dobroczyńcą jego matki. Aleksandr Egnataszwili, funkcjonariusz OGPU w Moskwie (o 
przezwisku „Królik"), podtrzymywał tę starą więź: Moja droga duchowa Matko - 
napisał w kwietniu 1935 roku. - Wczoraj odwiedziłem Soso i długo rozmawialiśmy 
[...] przybrał na wadze [...]. Przez ostatnie cztery lata nie widziałem go w tak 
dobrym zdrowiu [...]. Dużo żartował. Kto mówi, że się postarzał? Nikt nie dałby 
mu więcej niż 47 lat! Ona natomiast chorowała.
Wiem, że jesteś chora - napisał do niej Stalin. -Bądź silna. Posyłam Ci moje 
dzieci... Wasilij i Swietłana zatrzymali się w rezydencji Berii, a później 
odwiedzili starszą panią w jej „maleńkim pokoiku" obwieszonym portretami syna. 
Swietłana wspominała, że Nina Beria rozmawiała z nią po gruzińsku, bo starsza 
pani nie znała rosyjskiego.
Stalin poprosił swego szwagra, Aloszę Swanidzego, i Łakobę, aby pojechali z nim 
do matki, a tymczasem Beria czynił pospieszne przygotowania. Stalin nie zabawił 
długo. Gdyby rozejrzał się po pokojach, zauważyłby, że w sypialni powiesiła nie 
tylko jego fotografie, lecz również portret Berii. Beria promował w Gruzji 
własny kult jednostki, a co więcej, musiał stać się dla niej jak syn.
178
Na krawędzi, 1934-1936
Prawdziwe uczucia Stalina do matki komplikowała jej skłonność do bicia go w 
dzieciństwie i rzekome romanse z pracodawcami. Ślad owego kompleksu świętej-
nierządnicy można znaleźć w jego bibliotece, gdzie w Zmartwychwstaniu Tołstoja 
podkreślił fragment o matce, która jest zarówno czuła, jak i występna. Keke 
lubiła też wygłaszać nietaktowne i złośliwe, choć dowcipne komentarze. 
Zastanawiała się, dlaczego Stalin poróżnił się z Trockim: powinni rządzić razem. 
Teraz, siedząc obok niej, spytał ją z uśmiechem:
- Dlaczego biłaś mnie tak mocno?
- Dzięki temu tak wysoko zaszedłeś - odparła, po czym sama zadała pytanie: - 
Iosifie, kim właściwie teraz jesteś?
- No cóż, pamiętasz cara? Jestem kimś takim jak car.
- Zrobiłbyś lepiej, gdybyś został popem - powiedziała, co sprawiło mu ogromną 
przyjemność.
Gazety opublikowały ckliwe aż do mdłości relacje z wizyty.
Siedemdziesięciopięcioletnia Keke jest uprzejma i pełna życia - zapewniała 
„Prawda". -Zdaje się promienieć, kiedy opowiada o niezapomnianych chwilach tego 
spotkania. „Cały świat się cieszy, kiedy patrzy na mojego syna i na nasz kraj. 
Jak waszym zdaniem mam się czuć ja, jego matka?".
Stalin był zirytowany tym wybuchem sentymentalizmu. Kiedy Poskrie-byszow 
przesłał mu artykuł, napisał: To nie ma nic wspólnego ze mną. Ale później 
skreślił kolejną notatkę dla Mołotowa i Kaganowicza: Żądam ukarania tych 
drobnomieszczańskich pismaków, którzy przeniknęli do naszej prasy [...] żeby 
zamieszczać wywiady z moją matką i temu podobne banialuki. Proszę mnie uwolnić 
od nieustannego jazgotu tych kanalii! Ale ucieszył się, że matka wróciła do 
zdrowia, napisał do niej: Nasz ród jest najwidoczniej bardzo silny i posyłał jej 
prezenty: kapelusz, żakiet i trochę lekarstw.14
Po powrocie do Moskwy* Stalin postanowił wznowić i rozszerzyć sprawę Kirowa, 
która ucichła po rozstrzelaniu Nikołajewa i skazaniu Zinowiewa i Kamieniewa na 
początku 1935 roku. Dwaj starzy bolszewicy zostali ponownie przesłuchani i 
aresztowania zaczęły zataczać coraz szersze kręgi. Potem funkcjonariusze NKWD 
aresztowali w Gorkim dawnego towarzysza Trockiego nazwiskiem Walentin Olberg. 
Podczas przesłuchania „ustalono", że w zabójstwo Kirowa był zamieszany również 
Trocki. Nastąpiły kolejne aresztowania.15
W tym samym czasie Żdanow i Mikojan dokonali inspekcji projektów budowlanych 
NKWD za kręgiem polarnym: Czekiści wykonali świetną robotę, napisał 
entuzjastycznie Żdanow do Stalina. Pozwolili dawnym elementom kułackim i 
przestępczym pracować dla socjalizmu, dzięki czemu mogą się stać prawdziwymi 
ludźmi...
16
Dobierzcie sobie wspólników,
przyciśnijcie więźniów:
proces pokazowy
Mimo tych złowróżbnych znaków przyjęcie urodzinowe Stalina, w którym wzięli 
udział palatyni, Beria i członkowie rodziny, było „hałaśliwe i wesołe". 
Woroszyłow wystąpił w nowym białym mundurze marszałka, natomiast jego zaniedbana 
żona spoglądała zazdrośnie na sprowadzoną z Berlina suknię Marii Swanidze. Po 
kolacji były śpiewy i tańce jak za dawnych czasów: Żdanow akompaniował, a goście 
śpiewali abchaskie, ukraińskie i studenckie pieśni. Stalin postanowił zamówić 
fortepian, aby Żdanow mógł zagrać. Wśród ogólnej wesołości Postyszew, jeden z 
dygnitarzy ukraińskich, zatańczył z Mołotowem - i ta para ogromnie rozbawiła 
Iosifa i wszystkich gości.* Był to pierwszy przykład osławionych tańców bez 
partnerki, które weszły w zwyczaj po wojnie.
Stalin zmieniał płyty i nawet wykonał jakiś rosyjski taniec. Mikojan odtańczył 
lezginkę. Swanidze zatańczyli fokstrota i poprosili Stalina, by do nich 
dołączył, lecz odparł, że nie tańczy od śmierci Nadii. Przyjęcie trwało do 4.00 
nad ranem.1
Wiosną 1936 roku aresztowania dawnych trockistów przybrały na sile i nawet ci, 
którzy przebywali już w obozach, otrzymywali nowe wyroki. Wszyscy uznani za 
winnych działalności „terrorystycznej" byli rozstrzeliwani. Prawdziwym jednakże 
osiągnięciem było zorganizowanie zupełnie nowego widowiska politycznego: 
pierwszego z wielkich stalinowskich procesów pokazowych. Sprawę prowadził Jeżow; 
ten obiecujący teoretyk pisał nawet książkę o zinowiewowcach, redagowaną 
osobiście przez Stalina.2 Jagoda, komisarz generalny bezpieczeństwa państwowego, 
który odnosił się
* Postyszew był w przeciwieństwie do Mołotowa bardzo wysoki. Wyglądali jak 
popularna wówczas para komików Pat i Patachon.
sceptycznie do podobnych „nonsensów", pozostał na razie szefem resortu, lecz 
Jeżow nieustannie podkopywał jego pozycję. Ten proces wyczerpał chorowitego 
Jeżowa. Niebawem znowu tak osłabł, że Kaganowicz zaproponował, a Stalin wyraził 
zgodę, aby wysłać go na kolejne specjalne dwumiesięczne wakacje z dalszymi 3000 
rubli.3
Głównymi oskarżonymi mieli być Zinowiew i Kamieniew. Starych przyjaciół obu 
bolszewików aresztowano, aby skłonić ich do uległości. Stalin nadzorował 
wszystkie etapy śledztwa. Śledczy z NKWD nie szczędzili starań, by wydobyć z 
podsądnych obciążające zeznania. Instrukcje Stalina dla NKWD są pod tym względem 
niezwykle wymowne: Przyciśnijcie więźniów i nie popuszczajcie, dopóki się nie 
przyznają.
Zbiegły na Zachód funkcjonariusz NKWD, Aleksandr Orłów, opisał, w jaki sposób 
Jeżow reżyserował proces, obiecując „świadkom" życie w zamian za zeznania 
przeciwko Zinowiewowi i Kamieniewowi, którzy odmówili współpracy. Z gabinetu 
Stalina telefonowano co godzina, domagając się wiadomości.
- Czy waszym zdaniem Kamieniew może się nie przyznać? - spytał Stalin Mironowa, 
jednego z czekistów Jagody.
- Nie wiem - odparł Mironow.
- Nie wiecie? - powiedział Stalin. - A czy wiecie, ile waży nasze państwo ze 
wszystkimi fabrykami, maszynami, armią z całym jej uzbrojeniem i marynarką 
wojenną?
Mironow pomyślał, że to żart, lecz Stalin się nie uśmiechał.
- Zastanówcie się nad tym i odpowiedzcie mi. - Stalin nie spuszczał z niego 
wzroku.
- Nikt nie może tego wiedzieć, Iosifie Wissarionowiczu, to są astronomiczne 
liczby.
- A zatem, czy jeden człowiek może wytrzymać nacisk o takim astronomicznym 
ciężarze?
- Nie - odparł Mironow.
- No widzicie... Nie przychodźcie do mnie z raportem, dopóki nie będziecie mieli 
w tej teczce zeznań Kamieniewa.
Choć więźniów nie poddawano fizycznym torturom, nieustanne groźby i brak snu 
wystarczyły, by złamać cierpiącego na astmę Zinowiewa oraz Kamieniewa. W środku 
lata włączono w ich celach ogrzewanie. Jeżow groził, że syn Kamieniewa zostanie 
rozstrzelany.4
Kiedy śledczy pracowali nad Zinowiewem i Kamieniewem, Maksim Gorki umierał na 
grypę i zapalenie płuc. Stary pisarz stracił wszelkie złudzenia.
Dobierzcie sobie wspólników, przyciśnijcie więźniów: proces pokazowy 181
Niebezpieczeństwo grożące ze strony otaczających go czekistów stało się 
oczywiste, kiedy syn Gorkiego, Maksim Pieszkow, zmarł w tajemniczych 
okolicznościach na grypę. Później Jagoda miał zostać oskarżony, wraz z lekarzami 
domowymi, o jego otrucie. Córka Maksima, Marfa, wspominała, że po jego śmierci 
Jagoda wstępował każdego ranka w drodze na Łubiankę do domu Gorkiego, aby wypić 
filiżankę kawy i poflirtować z jej matką. „Był zakochany w Timoszy i chciał, 
żeby odwzajemniała jego uczucie" - opowiadała żona Aleksieja Tołstoja.
- Jeszcze mnie nie znasz, jestem zdolny do wszystkiego - groził zdezorientowanej 
Timoszy. Pisarz Aleksandr Tichonow twierdził, że mieli romans; jej córka 
zaprzecza temu. Kiedy u Gorkiego zjawił się Stalin, Jagoda ociągał się, wciąż 
zakochany w Timoszy i coraz bardziej zaniepokojony o siebie. Po wyjściu członków 
Politbiura spytał sekretarkę Gorkiego:
- Czy przyszli? Właśnie wyszli? O czym rozmawiali?... Czy mówili coś
o nas...?5
Stalin poprosił Gorkiego, by napisał jego biografię, lecz pisarz wzbraniał się 
przed tym zadaniem. Zamiast tego zasypywał Stalina i Politbiuro niedorzecznymi 
propozycjami, takimi jak powołanie komisji pisarzy soc-i calistycznych, by 
napisała na nowo dzieła literatury światowej. Stalin w niewybredny sposób 
przepraszał, że spóźnia się z odpowiedziami: Jestem leniwy jak świnia we 
wszystkich rzeczach oznaczonych jako „korespondencja "-wyznał Gorkiemu. -Jaksię 
czujecie? Jesteście zdrowi? Jak Wasza praca? Ja i moi przyjaciele mamy się 
świetnie. W NKWD drukowano fałszywe numery „Prawdy", specjalnie dla Gorkiego, by 
ukryć przed nim fakt aresztowania jego przyjaciela Kamieniewa.* Sam Gorki zdawał 
sobie sprawę, że znalazł się w areszcie domowym: „Jestem osaczony - mruczał - 
uwięziony".
W pierwszym tygodniu czerwca stan Gorkiego się pogorszył i pisarz przesypiał 
większą część dnia. Opiekowali się nim najlepsi lekarze, ale gasł w oczach. 
Członkowie Politbiura chcieli mu złożyć wizytę.
- Niech przyjdą, jeśli zdążą na czas - powiedział Gorki. Stalin, Moło-tow i 
Woroszyłow ucieszyli się, widząc, że odzyskał siły po zastrzyku z kamfory. 
Stalin przejął nadzór nad chorym.
- Dlaczego tu jest tylu ludzi? - spytał. - Kto tam siedzi obok Aleksieja 
Maksimowicza ubrany na czarno? Zakonnica, co? Brakuje jej tylko świecy w 
dłoniach. - Była to baronowa Moura Budberg, kochanka, którą Gorki dzielił z 
Herbertem George'em Wellsem. - Wyrzućcie stąd wszystkich z wyjątkiem tej 
kobiety, tej w bieli, która się nim opiekuje... Dlaczego panuje
* Była to stara sztuczka: Kujbyszew zaproponował wydawanie fałszywych numerów 
„Prawdy" dla umierającego Lenina.
182
Na krawędzi, 1934-1936
tu taki pogrzebowy nastrój? Zdrowy człowiek może umrzeć w takiej atmosferze.
Stalin nie pozwolił Gorkiemu mówić o literaturze, ale zażądał wina
- spełnili toast, a później uściskali się. Dzień później Stalin znowu przyszedł, 
lecz powiedziano mu, że Gorki źle się czuje i nie może się z nim zobaczyć. 
Aleksieju Maksimowiczu, odwiedziliśmy Was o 2.00 nad ranem
— napisał. - Powiedzieli nam, że Wasze tętno wynosi 82. Lekarze nie pozwolili 
nam wejść do Was. Ustąpiliśmy. Pozdrowienia od nas wszystkich, serdeczne 
pozdrowienia. Stalin. Mołotow i Woroszyłow podpisali się pod spodem.
Gorki zaczął pluć krwią i 18 czerwca zmarł na gruźlicę, zapalenie płuc i chorobę 
serca. Później utrzymywano, że Jagoda i lekarze z rozmysłem go zamordowali: 
oskarżeni przyznali się do winy. Śmierć Gorkiego nastąpiła w bardzo korzystnym 
dla Stalina momencie, przed procesem Zinowiewa, ale raporty lekarskie w 
archiwach NKWD sugerują, że zmarł z przyczyn naturalnych.6
Jagoda czekał w jadalni w domu Gorkiego, lecz Stalin spisał go już na straty.
- Dlaczego ta kreatura się tu szwenda? Pozbądźcie się go.7
Wreszcie, w lipcu, Zinowiew spytał, czy może porozmawiać z Kamienie-wem sam na 
sam. Potem obaj zażądali przesłuchania przed Politbiurem: jeśli partia zaręczy, 
że nie zostaną straceni, złożą zeznania. Woroszyłow aż się palił, żeby dobrać 
się do tych „kanalii": kiedy otrzymał część zeznań przeciwko nim, napisał do 
Stalina, że ci niegodziwcy [...] typowi przedstawiciele drobnomieszczaństwa o 
twarzy Trockiego [...] to ludzie skończeni. Nie ma dla nich miejsca w naszym 
kraju i nie ma miejsca wśród milionów gotowych umrzeć za ojczyznę. Należy 
wyplenić te chwasty raz na zawsze [...] musimy być pewni, że NKWD rozpocznie 
czystkę właściwie... Znalazł się zatem przywódca, który zdawał się szczerze 
pochwalać terror i rozprawę z dawnymi opozycjonistami. 3 lipca Stalin 
odpowiedział: Drogi Klimie, czytałeś zeznania? [...] Jak Ci się podobają te 
burżuazyjne marionetki Trockiego? [...] Chcieli sprzątnąć wszystkich członków 
Politbiura [...]. Czy to nie straszne? Jak nisko ludzie mogą upaść? I. St.
Jagoda towarzyszył tym dwóm złamanym ludziom w drodze z Łubianki na Kreml, gdzie 
niegdyś obaj mieszkali. Kiedy weszli do pokoju, w którym Kamieniew przewodniczył 
tylu posiedzeniom Politbiura, odkryli, że obecny jest tylko Stalin, Woroszyłow i 
Jeżow. Gdzie byli pozostali członkowie Politbiura?
Dobierzcie sobie wspólników, przyciśnijcie więźniów: proces pokazowy 183
Stalin odparł, że on i Woroszyłow tworzą komisję Politbiura. Zważywszy na 
zajadłość Klima, nietrudno zgadnąć, dlaczego się tam znalazł, ale czemu zabrakło 
Mołotowa? Być może ten znany skrupulant nie chciał łamać partyjnej etykiety i 
okłamywać starych bolszewików, choć z pewnością nie sprzeciwiał się zabijaniu 
ludzi.
Kamieniew błagał Politbiuro o gwarancję, że zachowają życie.
- Gwarancja? - odparł Stalin zgodnie z relacją Orłowa. - A jaka tu może być 
gwarancja? To po prostu śmieszne! Może chcecie oficjalnego traktatu 
poświadczonego przez Ligę Narodów? Zinowiew i Kamieniew zapomnieli, że nie są na 
bazarze i nie targują się o kradzionego konia, lecz stoją przed Politbiurem 
bolszewickiej partii komunistycznej. Jeśli zapewnienie Politbiura nie wystarczy, 
to nie mamy po co dłużej rozmawiać.
- Zinowiew i Kamieniew zachowują się tak, jakby mogli stawiać warunki Politbiuru 
- zawołał Woroszyłow. - Gdyby mieli choć odrobinę zdrowego rozsądku, padliby na 
kolana przed towarzyszem Stalinem...
Stalin wymienił trzy powody, dla których nie zostaną straceni: po pierwsze, jest 
to naprawdę proces Trockiego; po wtóre, skoro ich nie rozstrzelał, kiedy 
działali na szkodę partii, to dlaczego miałby rozstrzeliwać teraz, kiedy jej 
pomagają; a po trzecie, „towarzysze zapominają, że jesteśmy bolszewikami, 
uczniami i naśladowcami Lenina, i nie chcemy przelewać krwi starych bolszewików, 
bez względu na to, jak ciężkie popełnili w przeszłości grzechy..."
Zinowiew i Kamieniew z ociąganiem zgodzili się przyznać do winy, pod warunkiem, 
że nie zostaną rozstrzelani, a ich rodziny będą bezpieczne.
- To się rozumie samo przez się - powiedział Stalin, kończąc posiedzenie.8
Stalin zabrał się do pracy nad scenariuszem procesu Zinowiewa, upajając się 
swoimi zdolnościami dramaturga. Z ujawnionych niedawno dokumentów archiwalnych 
wynika, że dyktował nawet całe kwestie nowemu prokuratorowi generalnemu, 
Andriejowi Wyszynskiemu, który skwapliwie notował słowa swego przywódcy.9
Dwudziestego dziewiątego lipca Stalin wydał poufny okólnik, w którym ogłosił, że 
rozbudowana organizacja terrorystyczna pod nazwą „Zjednoczone Centrum 
Trockistowsko-Zinowiewowskie" planowała zamachy na życie Stalina, Woroszyłowa, 
Kaganowicza, Kirowa, Ordżonikidzego, Żdano-wa i innych. Znalezienie się na tej 
liście rzekomych celów było swoistym zaszczytem, świadczyło bowiem o bliskich 
związkach ze Stalinem. Można sobie wyobrazić przywódców sprawdzających listę z 
wypiekami na twarzy, jak uczniowie, którzy biegną do tablicy ogłoszeń, żeby 
zobaczyć, czy zostali
184
.„ . . : Co znamienne, Mołotow nie znalazł się wybrani do drużyny piłkarskiej- q 
^ fe ^
w drużynie - interpretowano,te^ jściowo w niełask z du drobnego
się, iż w rzeczywistość, popadł ^oJotow cheł a si >Zawsze popierałern 
nieporozumienia ze Stalinem. 1V , , . . . i ,
V. , .„ . ,. rh zachowała się interesująca poszlaka, iż
podiete kroki , lecz w archiwaCIł \ . . J; \ . '
V . , . .. m^WD aresztowało niemiecką pielęgniarkę
Jeżow wziął go na celownik. MP- . . n ¦ i-*
, . . . * ... :Pr poskarżył się Jagodzie. Pewien czekista jego córki, 
Świetlany*, ajejojcte(T / Y. ° J,6 ., , ' , j ' j j Jl(,^ciwe zachowanie [...]. 
Mołotow zachował doniósł na Mołotowa za „niewł^\ ,. , . , ,
..,„_,. , , ¦ .łał donos Mołotowowi, zapewne w charak-
się źle". 3 listopada Jeżow przeS*ai v
terze ostrzeżenia.10
„, , . . , . u proces Jezow był najbliższym towarzyszem
W dniach poprzedzających^ łw nkłas waż edwiał
Stalina, natomiast Jagoda, ktotf P ^ Sta]m ^^ na ^ się procesowi, został 
przyjęty tY chorobę". Wreszcie wezwał
Pracujecie słabo. NKWD cierL sJJeśH4wezmiLięwgarść. Zacho-Jagodę, krzycząc, ze 
„natrze mU u . . . , .. ¦ ¦
i ¦ ,-V ,¦ i -ińz Jezowem 13sierpnia,któreoddaiąiego
wały się notatki Stalina ze spotka" . , i • • a
J ,7 „ . , . . , . jnnymi nad zwolnieniem pewnego urzęd-
stroi. Zastanawiał się międzyu J . , T . \ ° Y
J ., o_ ,y Y .^Porozmawiać z Jezowem. A potem znowu:
na
nika: g
Zapytać Jeżowa.''
_. , , 7nwy rozpoczął się 19 sierpnia w Sali Paź-
Pierwszy słynny proces poka* .^^ Wśród 35Q widzów znajdowaJi
dziernikowej na piętrze Domu^ ilnemUj zagraniczni dzienni.
się głownie funkcionanusze N i> , . . . ~. . . ,
,Y& . , , .J „, , ,, a podwyższeniu trzei sędziowie pod prze-karze i dyplomaci. 
W środku nL V J . . , . . ^ u
¦rKTT, .. ¦ , ,. . przypominających trony krzesłach obitych wodnictwem Ulricha 
zasiadali n# r /r, J^/ J J
t, j • pwiazda tego teatralnego spektaklu, pro-czerwonym suknem. Prawdziwa & . . 
° u u •
y , . ,. .„, ^/tiski, któremu udawane wybuchy gniewu kurator generalny Andnej 
Wys5#J_ ... . y . y&
. 6 y ¦ , ieśc europejski rozgłos, siedział po lewei
i popisy retoryczne miały przyn1^ , . i , ° . , . . . , .
• i- r. j j- / v v^ynedznialych postaci pod strażą zołnie-
stronie sali. Podsądm, szesnaści^ v J / . , . .. r r . %,
AIT,„r^ , ¦ , ninach, siedzieli po prawei stronie. Za nimi
rzy NKWD z bagnetami na karaf1Jia , • u - - a
y . , , . ° . , Ao czegoś, co można by porównać do gar-
znaidowały się drzwi prowadząceu . . ^ . i • • ¦ ¦ , J . ,/ v . F ,. ^ 
,pVvizyjnym. Tam, z kanapkami i napojami deroby dla artystów w studiu telew :J y 
. ' [. . F .J
... • , ,T j i ^ x/naradzał się z Wyszynskim iż oskarzony-orzezwiającymi, był 
Jagoda, który T ^
mi podczas procesu.
nieinia-
~7~ I : T^in fiadwołżańskich Niemców jako gospodynie. ma-
Wiele rządzących rodzin zatrudnia!0 wi< inna nadwołżańska Niemka _ dom Mołoto.
nie: Karolina Til prowadziła dom St^ dynię. Wszyscy byli narażeni na 
antyniemiecki wów, a Beria zatrudniał Ellę jako g^sV J }
terror w 1937 roku.
Dobierzcie sobie wspólników, przyciśnijcie więźniów: proces pokazowy 185
Stalin przyczaił się podobno z tyłu, na cofniętej galerii z przyciemniony-m i 
szybami, gdzie orkiestry grały niegdyś kadryla i skąd dobywały się j ako-by 
obłoki dymu z jego fajki.
Trzynastego sierpnia, sześć dni przed rozpoczęciem procesu, po spotkaniu z 
Jeżowem Stalin wyjechał pociągiem do Soczi. O nieprzeniknionej tajności systemu 
radzieckiego świadczy wymownie fakt, iż minęło ponad sześćdziesiąt lat, nim 
ktokolwiek odkrył, że Stalin znajdował się w rzeczywistości daleko, chociaż 
śledził przebieg sądowego dramatu tak uważnie, jakby przysłuchiwał się mu w 
swoim gabinecie. Na wiklinowym stole na werandzie pojawiło się osiemdziesiąt 
siedem protokołów zeznań, a także stenogramy z konfrontacji oraz zwykłe sterty 
gazet, biuletynów i telegramów.
Kaganowicz i Jeżow uzgadniali każdy szczegół ze Stalinem. Protegowany był już 
potężniejszy od swego dawnego protektora - na telegramach Jeżow podpisywał się 
przed Kaganowiczem. Podczas gdy wielki reżyser czuwał nad wszystkim z daleka, ci 
dwaj ludzie w Moskwie wcielili się w role inspicjentów i impresariów. 17 
sierpnia Kaganowicz i Jeżow zameldowali Gospodarzowi, że rozwiązaliśmy sprawę 
relacji prasowych [...] w następujący sposób: 1. „Prawda " i „Izwiestia " będą 
zamieszczać codziennie całostronico-we sprawozdania z procesu. 18 sierpnia 
Stalin rozkazał rozpocząć proces nazajutrz.
Podsądnych oskarżono o całą masę fantastycznych i często po partacku 
sfabrykowanych zbrodni, popełnianych na polecenie tajemniczej organizacji 
kierowanej przez Trackiego, Zinowiewa i Kamieniewa („Zjednoczonego Centrum 
Trockistowsko-Zinowiewowskiego"), która skutecznie dokonała zamachu na Kirowa, 
lecz nie zdołała zabić Stalina i innych przywódców (w ogóle nie zawracając sobie 
głowy Mołotowem). Przez sześć dni oskarżeni przyznawali się do wszystkich tych 
zbrodni z uległością, która zdumiała zachodnich obserwatorów.
Język owych procesów był tak zagmatwany i pokrętny, że mógł być rozumiany 
jedynie w bajecznej rzeczywistości zamkniętego bolszewickiego wszechświata 
spisków zła przeciwko dobru, w którym „terroryzm" oznaczał po prostu 
„jakąkolwiek wątpliwość co do polityki lub charakteru Stalina". Wszyscy jego 
polityczni przeciwnicy byli per se mordercami. Jeśli „terrorystów" było więcej 
niż dwóch, tworzyli „spisek", a jeśli wrzuciło się takich morderców z różnych 
frakcji do jednego worka, powstawało „Zjednoczone Centrum" o niesłychanym, 
globalnym wręcz zasięgu, co mówi bardzo wiele o psychice Stalina, jak również o 
bolszewickiej paranoi ukształtowanej przez dziesięciolecia życia w 
konspiracji.12
Kiedy złamani śledztwem ludzie wygłaszali swoje wyuczone kwestie, piokurator 
generalny Wyszynski łączył błyskotliwie obłudne oburzenie
186
Na krawędzi, 1934-1936
wiktoriańskiego kaznodziei z diabolicznymi zaklęciami plemiennego szamana. 
Niski, z czarnymi oczami błyskającymi zza okularów w rogowej oprawce, starannie 
wypielęgnowanym, siwym wąsem i przerzedzonymi rudawymi włosami, ubrany w białą 
koszulę, świetnie skrojony garnitur i dobrany krawat przypominał zdaniem 
zachodniego świadka dobrze prosperującego maklera giełdowego. Urodzony w 
zamożnej polskiej rodzinie szlacheckiej w Odessie, siedział niegdyś w jednej 
celi ze Stalinem i dzielił się z nim paczkami otrzymywanymi od rodziców, co być 
może ocaliło mu życie. Ale jako dawny mienszewik był absolutnie posłuszny i 
niewiarygodnie krwiożerczy: w latach trzydziestych w swoich notatkach dla 
Stalina nieodmiennie proponował rozstrzeliwać podsądnych, zwykle trockistów 
przygotowujących zamach na życie towaizysza Stalina, kończąc zawsze słowami: 
Zalecam najwyższy wymiar kary - śmierć przez rozstrzelanie.
Pięćdziesicciotrzyletni Wyszynski był opryskliwy dla podwładnych, ale uniżenie 
służalczy wobec przełożonych: używał słowa „sławetny" w swoich listach do 
Mołotowa, a nawet Poskriebyszowa (o którego względy sprytnie zabiegał). 
Podwładni uważali go za „złowieszczego osobnika", który, mimo „doskonałego 
wykształcenia", wierzył w podstawową zasadę stalinowskiego stylu postępowania: 
„Należy trzymać ludzi w ciągłej niepewności". Ale sam też nie był wyjątkiem od 
tej zasady, żyjąc w strachu i pomagając go szerzyć. Energiczny, próżny i 
inteligentny, wywierał duże wrażenie na zachodnich obserwatorach, ale mroził ich 
też swoją krasomówczą manierą i złośliwym dowcipem: to on miał później 
powiedzieć, że Rumuni „to nie naród, ale zawód". Szczycił się swoim rozgłosem: 
kiedy w 1947 roku w Londynie przedstawiano go księżniczce Małgorzacie, szepnął 
do dokonującego prezentacji dyplomaty: „Proszę dodać mój dawny tytuł prokuratora 
w słynnych procesach moskiewskich".13
Jeżow i Kaganowicz, którzy zapewne przysłuchiwali się procesowi z „garderoby", 
codziennie składali Stalinowi meldunki takie jak ten: Zinowiew oświadczył, że 
potwierdza zeznania Bakajewa dotyczące faktu, że ten ostatni złożył Zinowiewowi 
raport o przygotowaniach do aktu terrorystycznego przeciwko Kirowowi.... W 
swoich meldunkach dla reżysera-dramaturga nie kryli radości, że przedstawienie 
teatralne „rozwija się" pomyślnie.
Wielu dziennikarzy żywiło jednak poważne wątpliwości, umacniane jeszcze na 
skutek komicznych błędów NKWD: w sądzie padło stwierdzenie, iż syn Trockiego, 
Siedow, zlecał zabójstwa na spotkaniu w hotelu Bristol w Kopenhadze - po czym 
okazało się, że hotel został zburzony w 1917 roku.
- Po diabła był warn potrzebny ten hotel? - krzyknął podobno Stalin. - 
Powinniście powiedzieć „dworzec kolejowy". Dworce zawsze stoją na
miejscu
14
Dobierzcie sobie wspólników, przyciśnijcie więźniów: proces pokazowy 187
Obsada tego spektaklu nie ograniczała się wyłącznie do aktorów rzeczywiście 
występujących na scenie, ponieważ w zeznaniach pojawiały się również inne osoby, 
z czego można było wnioskować, że na kolejnych procesach wystąpią inni sławni 
„terroryści". Podsądni wymienili kilku wyższych dowódców, a później zarówno 
lewicowców, takich jak Karol Radek, jak i prawicowców, takich jak Bucharin, 
Ryków i Tomski. Wyszynski ogłosił, że rozpoczyna nowe śledztwo przeciwko tym 
wymienionym znakomitościom.
Członkowie owej zakulisowej ekipy odgrywali swoje role bardzo różnie: 
utalentowany dziennikarz Karol Radek, słynny internacjonalista, który 
prezentował się dosyć groteskowo w swoich okrągłych okularach, z bokobrodami, 
fajką, w skórzanym płaszczu, w latach trzydziestych był bardzo blisko Stalina, 
doradzając mu w sprawach polityki niemieckiej. Pisarze zawsze wyobrażają sobie, 
iż lekkie pióro pozwoli im wyjść cało z opresji. Obecnie Stalin stwierdził, że 
choć bez wielkiego przekonania, sugeruję, aby odłożyć na razie kwestię 
aresztowania Radka i pozwolić mu opublikować w „Izwiestiach "podpisany 
artykuł... Okoliczności, a nawet czasowa pobłażliwość wobec starych przyjaciół, 
mogły skłonić Stalina do chwilowej zmiany kursu.*
Dwudziestego drugiego sierpnia oskarżeni odmówili wystąpień w swojej obronie. 
Politbiuro - Kaganowicz, Ordżonikidze, Woroszyłow i Czu-bar - wraz Jeżowem 
poprosiło o instrukcje. „Nie należy zezwalać na żadne oświadczenia" - odparł 
Stalin, a o 23.10 następnego wieczoru wydał szczegółowe dyspozycje dotyczące 
ogłoszenia wyroków w prasie. Co znamienne, dramaturg uznał, iż werdykt wymaga 
wygładzenia stylistycznego. Pół godziny później napisał znowu, obawiając się, że 
proces zostanie uznany za inscenizację.15
Współpracownicy Stalina zaaranżowali publiczny wybuch oburzenia skierowanego 
przeciwko terrorystom. Chruszczow, gorący zwolennik procesów i egzekucji, zjawił 
się pewnego wieczoru w Komitecie Centralnym, gdzie zastał Kaganowicza i Sergo, 
którzy starali się zmusić poetę Diemiana Biednego, by napisał krwiożerczy wiersz 
dla „Prawdy". Biedny odczytał im efekt swoich wysiłków twórczych. Nastąpiła 
chwila niezręcznego milczenia.
- Nie to mieliśmy na myśli, towarzyszu Biedny - powiedział Kaganowicz. Sergo 
stracił cierpliwość i zaczął krzyczeć na Biednego. Chruszczow popatrzył na 
niego.
Nie wszyscy członkowie zakulisowej ekipy zachowywali się tak ulegle. 22 sierpnia 
o 17.46 Stalin otrzymał od Kaganowicza, Jeżowa i Ordżonikidzego telegram 
następującej treści: Dzisiaj rano zastrzelił się Tomski. Zostawił list, w którym 
próbował dowieść swojej niewinności [...]. Nie mamy wątpliwości, że Tomski [...] 
wiedząc, iż nie zdoła dłużej ukryć swojej roli w zinowiewowsko-trockistowskiej 
bandzie, postanowił umknąć [...] popełniając samobójstwo. Najważniejszy, jak 
zawsze, był komunikat dla prasy.
188
Na krawędzi, 1934-1936
- Nie mogę! - zaprotestował Biedny. Ale, jak się okazało, mógł. Następnego dnia 
ukazał się jego wiersz Żadnej litości, a „Prawda" grzmiała:
Zmiażdżyć te podłe kreatury! Wściekłe psy należy wystrzelać! W sądzie Wyszynski 
podsumował:
- Wściekłe psy kapitalizmu próbowały rozszarpać najlepszych synów naszej ziemi 
radzieckiej [...]. Domagam się rozstrzelania tych wściekłych psów, wszystkich, 
co do jednego!
Same „psy" skamlały i prosiły o łaskę. Nawet po siedemdziesięciu latach trudno 
czytać ich żałosne oświadczenia. Kamieniew wygłosił swoje ostatnie słowo, ale 
potem znowu wstał, najwyraźniej poza scenariuszem, by przemówić do swoich synów, 
do których nie mógł zwrócić się w inny sposób.
- Niezależnie od tego, jaki zapadnie wyrok, z góry uznaję go za sprawiedliwy. 
Nie oglądajcie się wstecz - powiedział swoim synom. - Idźcie naprzód [...]. 
Podążajcie za towarzyszem Stalinem.
Sędziowie opuścili salę, by uzgodnić ustalony wcześniej werdykt, a gdy wrócili o 
2.30, skazali wszystkich na śmierć, na co jeden z oskarżonych zawołał:
- Niech żyje sprawa Marksa, Engelsa, Lenina i Stalina!16
W więzieniu przerażeni „terroryści" pisali drżącą ręką prośby o łaskę, 
pamiętając, że Stalin obiecał darować im życie. Kiedy Zinowiew i Kamieniew 
czekali w swoich celach, Stalin wypoczywający w słonecznym Soczi otrzymał o 
20.48 telegram od Kaganowicza, Sergo, Woroszyłowa i Jeżowa, którzy poinformowali 
go, że oskarżeni poprosili o łaskę. Politbiuroproponuje odrzucić prośby i 
wykonać wyrok dziś w nocy. Stalin nie odpowiedział od razu, gratulując sobie 
zapewne starannie przygotowanej zemsty i z pewnością zdając sobie sprawę, iż 
zamordowanie dwóch najbliższych towarzyszy Lenina stanowi wielki krok ku 
następnemu ambitnemu posunięciu, rządom terroru wymierzonego w samą partię, 
rzezi, która pochłonie nawet jego najbliższych przyjaciół i rodzinę. Czekał trzy 
długie godziny.17
CZĘŚĆ CZWARTA
CZYSTKA: Jeżow TRUCICIEL,
1937-1938
17
Kat: trucizna Bern i kielich Bucłiarina
Kilka minut przed północą Stalin wysłał lakoniczny telegram: Zgoda.1 W 
pierwszych godzinach 25 sierpnia bramę Łubianki minęło kilka limuzyn z 
dygnitarzami, którzy mieli przyglądać się egzekucji.
Pełen godności Kamieniew i roztrzęsiony Zinowiew zostali wyprowadzeni z cel po 
schodach do piwnicy. Jeżowowi i Jagodzie towarzyszył były fryzjer Pauker. 
Wyszynski jako prokurator generalny powinien uczestniczyć w ważnych egzekucjach, 
ale podobno był tak wrażliwy, że wysyłał zwykle jednego ze swoich głównych 
śledczych, Lwa Szejnina. Mikojan powiedział rzekomo, iż Politbiuro reprezentuje 
Woroszyłow.
Stalin nigdy nie uczestniczył w torturach ani egzekucjach (chociaż jako dziecko 
był świadkiem wieszania i musiał napatrzyć się na wiele okrucieństw w 
Carycynie), ale szanował swoich oprawców. Egzekucje określano oficjalnie 
terminem „najwyższy wymiar kary" lub w skrócie NWK, lecz Stalin nazywał je 
„czarną robotą", a wykonywanie wyroków uważał za chwalebną służbę partii. Tego 
ponurego rytuału dopełniał mistrz „czarnej roboty", Wasilij Błochin*, 
czterdziestojednoletni twardy czekista o zaciętej twarzy i czarnych, zaczesanych 
do tyłu włosach, jeden z najbardziej wydajnych
Było wielu czekistów, którzy pełnili czasem obowiązki katów, ale sam Błochin, w 
asyście dwóch braci, Wasilija i Iwana Żygariowów, wykonywał najważniejsze 
egzekucje. Błochin służył podczas I wojny światowej w armii carskiej, a w marcu 
1921 roku wstąpił do WCzK, zostając z czasem naczelnikiem Komendantury w 
Zarządzie Administracyjno--Gospodarczym NKWD. To oznaczało, że kierował 
więzieniem na Łubiance; między innymi był odpowiedzialny za egzekucje [w tym 
polskich oficerów w 1940 roku]. Po śmierci Stalina generał major Błochin 
przeszedł na emeryturę, otrzymawszy pochwałę za „nienaganną służbę" od samego 
Berii. Po jego upadku został w listopadzie 1954 roku pozbawiony stopnia. Zmarł 3 
lutego 1955 roku.
192
Czystka: Jeżow truciciel, 1937-1938
Kat: trucizna Berii i kielich Bucharina
193
katów stulecia, który osobiście zabił tysiące ludzi, zakładając czasem skórzany 
rzeźnicki fartuch, aby nie poplamić sobie munduru. Ale nazwisko tego potwora 
prześliznęło się przez palce historii. W teatrze stalinowskich procesów Błochin 
czai się w tle, rzadko jednak pozostaje poza sceną.2
Zinowiew krzyczał, że to „faszystowska prowokacja" i błagał oprawców:
- Proszę, towarzysze, na miłość boską, zawiadomcie Iosifa Wissariono-wicza! 
Iosif Wissarionowicz obiecał ocalić nam życie!
Niektóre źródła twierdzą, że czołgał się i całował buty czekistom. Ka-mieniew 
oświadczył podobno: „Zasługujemy na to z powodu naszej niegodnej postawy na 
procesie" i powiedział Zinowiewowi, żeby zamilkł i umarł z godnością. Zinowiew 
dostał podobno takiej histerii, że jeden z funkcjonariuszy NKWD musiał zaciągnąć 
go do pobliskiej celi i tam zastrzelić. Skazanych zabijano strzałem w tył głowy.
Kule, ze spłaszczonymi czubkami, wydobyto z czaszek, umyto do czysta z krwi i 
perłowej materii mózgowej i wręczono Jagodzie, prawdopodobnie jeszcze ciepłe. 
Nic dziwnego, że przy takich okazjach Wyszynskiemu zbierało się na mdłości. 
Jagoda opatrzył kule karteczkami z podpisem „Zinowiew" i „Kamieniew", i 
przechował te makabryczne relikwie, zabierając je do domu i umieszczając z dumą 
w swojej kolekcji erotycznych zabawek i damskich pończoch.* Ciała poddano 
kremacji.
Stalin zawsze był zafascynowany zachowaniem swoich wrogów w tych decydujących 
momentach, napawając się ich upokorzeniem i klęską: „Człowiek może być fizycznie 
odważny, ale pod względem politycznym pozostawać tchórzem" - mawiał. Kilka 
tygodni później, podczas przyjęcia z okazji utworzenia WCzK, Pauker, stalinowski 
komediant, odegrał ostatnie chwile i błagania Zinowiewa. Ku hałaśliwej uciesze 
Wodza i Jeżowa pulchny, ściśnięty gorsetem i łysy Pauker został wywleczony z 
pokoju przez dwóch przyjaciół odgrywających role strażników. Później odtworzył 
krzyki Zinowiewa: „Na miłość boską, zawiadomcie Iosifa Wissarionowicza!" i 
zaimprowizował jeszcze jedną scenę. Pauker, który sam był Żydem, specjalizował 
się w opowiadaniu Stalinowi żydowskich dowcipów z odpowiednim akcentem i mimiką. 
Teraz połączył jedno z drugim, parodiując Zinowiewa wznoszącego ręce do nieba i 
zawodzącego: „Usłysz mnie, o Izraelu, Pan jest naszym Bogiem, Pan jest 
jeden!".**
Kiedy został aresztowany, kule znaleziono wśród jego rzeczy osobistych i 
przekazano Jeżowowi, który też przechował je aż do swojego upadku.
Jest mało prawdopodobne, by Zinowiew recytował Szemę, najświętsze hebrajskie 
wyznanie wiary, ponieważ, jak wszyscy Żydzi wśród bolszewickich 
internacjonalistów, odszedł od religii; mógł jednak zapamiętać modlitwę z 
dzieciństwa.
Stalin tak się śmiał, że Pauker powtórzył występ. Stalin omal się nie za-
krztusił ze śmiechu i zamachał na Paukera, żeby przestał.3
Bucharin przebywał w Pamirze, gdzie uprawiał wspinaczkę, kiedy przeczytał w 
gazetach, że jego nazwisko zostało wymienione na procesie Zinowiewa. Natychmiast 
pospieszył do Moskwy. Wydawało się, że Bucharinowi wybaczono dawne grzechy. Jako 
redaktor naczelny „Izwiestii" wrócił do łask i miał stały dostęp do Stalina. W 
1935 roku na bankiecie Stalin wzniósł nawet publicznie toast za Bucharina: 
„Wypijmy zdrowie Nikołaja Iwanowi-cza Bucharina. Wszyscy kochamy [...] 
Bucharczyka. Kto starą złość wspomni, bodaj oko stracił!". Czy po to, by 
zachować Bucharina na oddzielny proces (po samobójstwie Tomskiego), czy w imię 
starej przyjaźni, czy po prostu z wyrachowanego sadyzmu Stalin wciąż bawił się w 
kotka i myszkę / ukochanym Bucharczykiem, który czekał nerwowo w swoim 
kremlowskim mieszkaniu.
Ósmego września Komitet Centralny wezwał Bucharina na spotkanie / Kaganowiczem, 
gdzie, oprócz Jeżowa i Wyszynskiego, Bucharin ujrzał ze zdumieniem swego 
przyjaciela z dzieciństwa, Grigorija Sokolnikowa, powszechnie szanowanego 
starego bolszewika, którego wprowadzili do pokoju funkcjonariusze NKWD. 
„Konfrontacja" stanowiła jeden z osobliwych stalinowskich rytuałów, podczas 
których, tak jak przy egzorcyzmach, Dobro staczało bój ze Złem i zwyciężało je. 
Konfrontacja była zapewne obliczona na zastraszenie oskarżonego, ale, i to mogło 
być jej główną funkcją, miała leż przekonać obecnych członków Politbiura o winie 
ofiary. Kaganowicz odgrywał rolę bezstronnego obserwatora, natomiast Sokolnikow 
oświadczył, że istniało jeszczejedno, „lewicowo-prawicowe centrum", do którego 
należał Bucharin i które planowało zamach na życie Stalina.
- Czy straciłeś rozum i nie odpowiadasz za swoje słowa? - wykrzyknął Bucharin 
„ze łzami w oczach".
Kiedy wyprowadzono więźnia, Kaganowicz zagrzmiał:
- Łże, kurwa, jak pies! Wracajcie do swojej gazety, Nikołaju Iwanowi-czu, i 
spokojnie pracujcie.
- Ale dlaczego kłamie, Łazarze Mojsiejewiczu?
- Sprawdzimy to - odparł nieprzekonany Kaganowicz, który wciąż „podziwiał" 
Bucharina, ale obiecał Stalinowi, że jego „rola zostanie jeszcze wyświe-tlona". 
Stalin czuł, że odpowiedni moment jeszcze nie nastąpił: 10 września Wyszynski 
ogłosił, że dochodzenie przeciwko Bucharinowi i Rykowowi zostaje zamknięte z 
powodu braku dowodów winy. Bucharin wrócił do pracy,
194
Czystka: Jeżow truciciel, 1937-1938
znowu bezpieczny, a tymczasem śledczy zajęli się przygotowaniami do następnego 
procesu. Kot jednak nie przestał bawić się z myszą.4
Stalin przebywał na wakacjach, reżyserując serię równoległych tragedii w swojej 
przybierającej na sile kampanii zmierzającej do wyeliminowania wrogów. Ale 
poświęcał też wiele energii hiszpańskiej wojnie domowej. 15 sierpnia w Hiszpanii 
zaczęły się pojawiać radzieckie czołgi, samoloty i „doradcy", aby wesprzeć 
republikański rząd przeciwko generałowi Francisco Franco, wspieranemu z kolei 
przez Hitlera i Mussoliniego. Stalin traktował to nie tyle jako próbę generalną 
przed II wojną światową, ile raczej jako powtórkę z rosyjskiej wojny domowej. 
Zażarta walka z trockistami z jednej strony, a z faszystami z drugiej, wywołała 
w Moskwie psychozę wojenną sprzyjającą eskalacji terroru. Stalinowi zależało na 
tym, aby wojna trwała jak najdłużej, chciał raczej wciągnąć Hitlera w 
konfrontację bez prowokowania mocarstw zachodnich, niż pomóc republikanom 
zwyciężyć. Co więcej, niczym doświadczony „sklepikarz", systematycznie wyciągał 
z Hiszpanów setki milionów dolarów, ratując ich rezerwy złota, a następnie 
zmuszając do płacenia wygórowanych cen za radziecką broń.*
Stopniowo, wciąż przebywając w Soczi i instruując telefonicznie Woro-szyłowa w 
kwestiach wojskowych, Kaganowicza w politycznych i Jeżowa we wszystkim, co 
dotyczyło bezpieczeństwa, umacniał wpływy NKWD w Hiszpanii, gdzie uwikłał się w 
prawdziwą wojnę z trockistami. Równolegle z czystką w szeregach partii planował 
eliminację trockistów. Radzieckim dyplomatom, dziennikarzom i żołnierzom 
służącym w Hiszpanii tyle samo czasu zajmowało donoszenie na siebie nawzajem, co 
walka z wrogiem.
Po krótkim pobycie w nowej małej daczy wybudowanej dlań przez Łako-bę w Nowym 
Afonie** na południu Abchazji, tuż obok klasztoru Aleksandra III, Stalin wrócił 
do Soczi, gdzie dołączyli do niego Żdanow i Kalinin. Jeżow rozszerzał listę 
podejrzanych, tak by obejmowała wszystkich dawnych opozycjonistów, a także całe 
narodowości, zwłaszcza Polaków. Równolegle
* Co się tyczy „sklepikarskich" skłonności Stalina, zawsze przejawiał on 
zainteresowanie rabatami w swoich transakcjach zagranicznych: Ile kosztował 
okręt zamówiony we Włoszech ? - napisał do Woroszyłowa. - Gdybyśmy kupili dwa 
okręty, jakiego rabatu mogliby nam udzielić? Stalin.
* * Stalin zaczął korzystać z tego uroczego małego domku, malowniczego żółtego 
pawilonu
na wzgórzu, w 1935 roku. Jego goście odbywali spacery do domku letniego, gdzie 
piekli szaszłyki. Później kazał wybudować nowy dom, który na starość stał się 
jedną z jego ulubionych rezydencji. Obecnie korzysta z niego prezydent Abchazji. 
Kiedy autor odwiedził ten dom w 2002 roku, zarządzająca pozwoliła mu się tam 
zatrzymać i wydała na jego cześć bankiet w jadalni Stalina.
Kat: trucizna Berii i kielich Bucharina
195
zabiegał o stanowisko szefa NKWD, atakując Jagodę za samozadowolenie, bierność i 
puste przechwałki w liście, który wysłał Stalinowi, a który był w istocie 
bezwstydnym podaniem o pracę: Bez Waszej interwencji nie nastąpi żadna poprawa. 
Tymczasem Jagoda podsłuchiwał telefoniczne rozmowy Jeżowa ze Stalinem i 
dowiedział się, że „Jeżowik" został wezwany do Soczi. Jagoda też natychmiast 
wyjechał do Soczi, ale kiedy się zjawił, Pauker odprawił go spod bramy daczy 
Stalina.
Dwudziestego piątego września Stalin, wspierany przez Żdanowa, postanowił usunąć 
Jagodę i awansować Jeżowa:
Uważamy za absolutnie niezbędne i pilne, aby tow. Jeżow objął stanowisko 
ludowego komisarza spraw wewnętrznych. Jagoda okazał się całkowicie niezdolny do 
rozbicia bloku trockistowsko-zinowiewowskiego [...]. Stalin, Żdanow.*
Sergo odwiedził daczę, by porozmawiać o nominacji Jeżowa i własnych 
nieporozumieniach z NKWD. Stalin czuł, że musi przekonać go do nominacji Jeżowa, 
choć „Jeżowik" i jego żona utrzymywali z Sergo kontakty towarzyskie. Ta 
szczególnie mądra decyzja naszego ojca jest zgodna z oczekiwaniami partii i 
kraju - napisał rozpromieniony Kaganowicz do Ordżoni-kidzego, kiedy zwolnił 
Jagodę i mianował go na miejsce Rykowa ludowym komisarzem łączności.
Nominację Jeżowa powitano z ulgą: wielu, w tym Bucharin, uważało ją za koniec 
terroru, nie za jego początek, ale Kaganowicz znał swojego protegowanego lepiej: 
chwalił Jeżowa przed Stalinem za „doskonałe [...] śledztwa", proponując, by 
awansować go na komisarza generalnego. Towarzysz Jeżow świetnie sobie radzi - 
napisał Kaganowicz do Sergo. - Rozprawia się z trockistowskimi 
kontrrewolucyjnymi bandytami w bolszewickim stylu. Karłowaty „Jeżowik" stał się 
drugim najpotężniejszym człowiekiem w Związku Radzieckim.6
Stalin bardzo się przejmował „chorobą" wewnątrz NKWD, które słusznie uważał za 
ostatnią redutę starych bolszewików, gdzie roi się od niepewnych Polaków, Żydów 
i Łotyszy. Potrzebował człowieka z zewnątrz, który przejąłby kontrolę nad tą 
zadowoloną z siebie elitą i podporządkował ją sobie. Są świadectwa, że w latach 
trzydziestych myślał o postawieniu na czele NKWD Kaganowicza i Mikojana, a 
później zaproponował to stanowisko Łakobie.*
Co znamienne, żaden z tych kandydatów nie był etnicznym Rosjaninem, lecz Żydem, 
Ormianinem i Abchazem. Niektórzy historycy uważają, że zawsze występowała 
tendencja do umieszczania Polaków, Bałtów, Żydów i przedstawicieli innych 
mniejszości w NKWD. Jest to wiarygodne, ale prawda wygląda tak, że Stalin 
rozpaczliwie potrzebował funkcjonariuszy NKWD, którym mógłby ufać: sam często 
otaczał się swymi rodakami. Z pewnością nie chciał budzić niechęci Rosjan do 
Gruzinów na wysokich stanowiskach.
196
Czystka: Jeżow truciciel, 1937-1938
Łakoba nie chciał przenosić się do Moskwy ze swego rajskiego lenna. Choć był 
lojalny wobec Stalina, wolał odgrywać wielkodusznego gospodarza w kurortach 
Abchazji niż torturować niewinnych w piwnicach Łubianki. Ale jego odmowa 
zwróciła uwagę Stalina na rządy klanu Łakoby w Abchazji, którą Łakoba chciał 
przekształcić w pełnoprawną republikę radziecką, co było niebezpieczną ideą w 
wielonarodowym ZSRR. Nie było większego „księcia" od Łakoby. Stalin zakazał już 
używania abchaskich nazw w tym jego lennie i pokrzyżował plan nadania Abchazji 
wyższego statusu.
Trzydziestego pierwszego października Stalin wrócił do Moskwy, gdzie zjadł obiad 
z Łakoba. Wydawało się, że wszystko jest w porządku - ale nie było. JGedy Łakoba 
wrócił do Abchazji, Beria zaprosił go na kolację do Tyflisu. Łakoba odmówił, 
lecz zatelefonowała matka Berii i ponowiła zaproszenie. Zjedli kolację 27 
grudnia, a później poszli do teatru, gdzie Ła-kobę chwyciły mdłości. Po powrocie 
do hotelu usiadł w oknie, jęcząc: „Ten gad Beria otruł mnie".
O 4.20 Łakoba zmarł na „atak serca" w wieku czterdziestu trzech lat. Beria 
odwiózł trumnę pociągiem do Suchumi. Lekarze Łakoby byli przekonani, że został 
otruty, ale Beria rozkazał usunąć organy wewnętrzne, a później ekshumować i 
zniszczyć zwłoki. Członkowie rodziny Łakoby również zginęli, zadenuncjowani jako 
wrogowie ludu. Łakoba był pierwszym człowiekiem z kręgu Stalina zamordowanym na 
jego rozkaz. Trucizna, trucizna, jak napisał Stalin. Dał Berii wolną rękę w 
rozwiązywaniu spraw na Kaukazie. Wcześniej Beria odwiedził pierwszego sekretarza 
partii w Armenii, Agasi Chandżjana, który albo zabił się sam, albo został 
zamordowany. W całym Związku Radzieckim zaczęto wykrywać spiski „szkodników" *, 
aby usprawiedliwić nieudolność i korupcję. Zegar odmierzał czas do wojny z 
Niemcami. Ale ponieważ na Dalekim Wschodzie rosło napięcie w związku z 
agresywnymi poczynaniami Japonii, a radzieccy „doradcy" walczyli w Hiszpanii, 
ZSRR właściwie już znajdował się w stanie wojny.7
Niedługo przed zagadkową śmiercią Łakoby Beria aresztował Papulię 
Ordżonikidzego, starszego brata Sergo, pracownika kolei. Beria wiedział,
* Na zachodniej Syberii odbył się regionalny proces pokazowy „szkodników" 
oskarżonych
0 próbę zamordowania miejscowego przywódcy, Eichego - i o próbę zamordowania 
Mołotowa podczas jego wcześniejszej wizyty w tym regionie. Jego kierowca zeznał, 
że zamierzał poświęcić się i zabić Mołotowa, wjeżdżając w przepaść, ale zawiodły 
go nerwy
1 zdołał tylko przewrócić samochód w błotnistej koleinie. Ta wyssana z palca 
historia niewątpliwie pocieszyła Mołotowa, który nie znalazł się na liście 
„ofiar" podczas procesu Zinowiewa.
Kat: trucizna Berii i kielich Bucharina
197
\t jego dawny protektor, Sergo, teraz ostrzegał Stalina przed nim i nazywał 
„łajdakiem". Sergo nie podawał ręki Berii i zbudował specjalny płQt P°" miedzy 
ich daczami.
Zemsta Berii była tylko jednym ze sposobów, jakimi Stalin wywierał presję na 
porywczego Sergo, ludowego komisarza przemysłu ciężkiego, który popierał 
drakońską politykę reżimu, ale sprzeciwiał się aresztowaniom własnych 
podwładnych. Gwiazdą następnego procesu pokazowego miał być jego zastępca, Jurij 
Piatakow, dawny trockista i zdolny ofganiza" lor. Ci dwaj ludzie przyjaźnili się 
i lubili razem pracować.
W lipcu żona Piatakowa została aresztowana za powiązania z Trockim. Na krótko 
przed procesem Zinowiewa Jeżow wezwał Piatakowa, odczytał mu zeznania, z których 
wynikało, iż był zamieszany w trockistowski terroryzm, i powiadomił go, że 
został zwolniony ze stanowiska zastępcy komisarza. Piatakow zaofiarował się 
dowieść swojej niewinności, prosząc, by „pozwolono mu osobiście rozstrzelać 
wszystkich skazanych na śmiefć w procesie, w tym jego byłą żonę, i ogłosić to w 
prasie". Jako bolszewik był gotów wykonać wyrok nawet na własnej żonie.
Uświadomiłem mu niedorzeczność jego propozycji - napisał sucho Jeżow do Stalina. 
12 września Piatakow został aresztowany. Sergo, powracający do zdrowia w 
Kisłowodsku, głosował za jego wykluczeniem z Komitetu Centralnego, ale musiał 
być głęboko zaniepokojony. Chory i wyczerpany, był już tylko cieniem dawnego 
siebie i tak ciężko niedomagał, że Politbiuro> narzuciło mu trzydniowy tydzień 
pracy. Kiedy zaczęły się aresztowania wśród jego bezpartyjnych specjalistów i 
doradców, zwrócił się do „Jeżowika : „Towarzyszu Jeżow, proszę to wyjaśnić". Nie 
był osamotniony. Kaganowicz i Sergo, ci „najlepsi przyjaciele", nie tylko 
odznaczali się takim samym pełnym rozmachu dynamizmem, ale kierowali też 
gigantycznymi komisariatami przemysłowymi. Eksperci Kaganowicza od kolei także 
trafiali do więzień. Tymczasem Stalin przesłał Sergo stenogramy przesłuchań 
Piatakowa, w których jego zastępca przyznał się, że jest „sabotażystą"- ^e" 
presjonowanie „specjalistów" było starą praktyką bolszewików, lecz "° 
aresztowania brata Sergo musiał przyłożyć rękę Stalin: „To nie rnogło się stać 
bez zgody Stalina. Stalin zgodził się na to, nawet mnie nie powiadamiając - 
oznajmił Mikojanowi. - Byliśmy takimi bliskimi przyjaciółmi! A teraz on pozwala 
im robić takie rzeczy!". Obwiniał Berię.9
Ordżonikidze zwrócił się do Stalina, robiąc wszystko, co w jego mocy, aby ocalić 
brata. Zrobił aż za dużo: aresztowanie członka rodziny było sprawdzianem 
lojalności. Nie tylko Stalinowi nie spodobał się ten burżuazyjny sentymentalizm: 
Mołotow też zaatakował Sergo za to, że „kieruje się wyłącznie emocjami [...] 
myśląc tylko o sobie".10
198
Czystka: Jeżow truciciel, 1937-1938
Dziewiątego listopada Sergo doznał kolejnego ataku serca. Tymczasem trzeci z 
braci Ordżonikidzych, Waliko, został zwolniony ze stanowiska w Radzie 
Tyfliskiej, ponieważ uparcie twierdził, że Papulia jest niewinny. Sergo 
przełknął dumę i zatelefonował do Berii, który odpowiedział: Drogi towarzyszu 
Sergo! Po Waszym telefonie natychmiast wezwałem Waliko /•••/• Dzisiaj Waliko 
został przywrócony do pracy. Wasz Beria.
Widać tu ślady stalinowskiej gry w kotka i myszkę, zmierzanie krętą drogą do 
celu, chwile nostalgicznego roztkliwienia, stopniowanie napięcia. Ale teraz 
Stalin uważał już Sergo za wroga: z okazji pięćdziesiątych urodzin została 
właśnie opublikowana jego biografia i Stalin uważnie ją przestudiował, kreśląc 
sarkastyczne komentarze na marginesie fragmentów, które wysławiały bohatera: A 
co z KC? Z partią?.n
Stalin i Sergo wrócili oddzielnie do Moskwy, gdzie pięćdziesięciu sześciu 
podwładnych tego ostatniego tkwiło już w kazamatach NKWD. Ordżoni-kidze nadal 
jednak pozbawiał Stalina swobody ruchów, czyniąc odważne gesty w kierunku 
osaczonych prawicowców. „Drogi, serdeczny, błogosławiony Sergo" dodawał otuchy 
Bucharinowi: „Trzymaj się!". W teatrze, kiedy Stalin i członkowie Politbiura 
zasiedli w pierwszym rzędzie, Sergo spostrzegł byłego szefa rządu Rykowa i jego 
córkę Natalię (która opowiedziała tę historię), samotnych i ignorowanych, 
dwadzieścia rzędów dalej- Zostawiając Stalina, pobiegł ich ucałować. Rykowowie 
byli wzruszeni do łez.
Podczas defilady 7 listopada Stalin stojący na trybunie Mauzoleum dostrzegł w 
dole Bucharina i wysłał czekistę, żeby mu powiedział: „Towarzysz Stalin zaprasza 
was na trybunę". Bucharin pomyślał, że czekista przyszedł go aresztować, ale 
później wspiął się z wdzięcznością po schodach.
Bucharin, czarujący, lecz histeryczny intelektualista, podziwiany przez 
wszystkich, zasypywał Stalina frenetycznymi listami, w których można wyczuć 
zaciskającą się obręcz. Kiedy pisarze boją się o życie, piszą i piszą. Wielkie 
dziecko! - napisał Stalin na jednym z jego listów; Dziwak! - na innym. Bucharin 
nie mógł przestać apelować do Stalina, o którym nawet śnił;
Krytykuje się wszystko, co jest związane ze mną - napisał 19 października 1936 
roku. -Nawet na urodziny Sergo nie pozwolono mi napisać ai~tykułu l—J-Może nie 
jestem godny. Do kogo mam iść, jak nie do ukochanej osoby, bez obawy, że dostanę 
w zęby? Rozumiem Twoje intencje, ale piszę do Ciebie tak jak pisałem do Iljicza, 
jak do naprawdę kochanego człowieka, którego widzę^ nawet w snach, tak jak 
Iljicza. Może to dziwne, ale tak jest. Trudno mi życ
* Ludzie szli do nieba za mniejsze rzeczy - napisał Oscar Wilde w De Profundis O 
Robbiem Rossie, który, stojąc wśród tłumu na stacji Reading, jako jedyny 
wystąpił i zdjął kapelusz, kiedy okryty niesławą pisarz jechał do więzienia w 
Reading. Sergo ryzyKowat jeszcze bardziej.
Kat: trucizna Berii i kielich Bucharina
199
w cieniu podejrzenia i jestem zupełnie wykończony nerwowo. Wreszcie, w bezsenną 
noc, napisał żenujący hymn do „Wielkiego Stalina".13
Innym starym przyjacielem Bucharina był Woroszyłow. Byli ze sobą lak blisko, że 
Bucharin nazywał go swoją „kochaną mewą", a nawet pisał dla niego przemówienia. 
Klim ofiarował mu pistolet z wygrawerowanym zapewnieniem o miłości i przyjaźni. 
Teraz Woroszyłow nie odpowiadał li a listy Bucharina. Dlaczego mnie tak ranisz? 
- spytał Bucharin w jednym / listów.
Czując, jak grunt usuwa mu się spod nóg, Bucharin napisał do Klima długą 
suplikę, w której oświadczył nawet, iż jest rad, że rozstrzelano te psy | 
/inowiewa i Kamieniewa]... Wybacz mi ten nieskładny list: tysiące myśli kłębi 
się w głowie, skaczą jak spłoszone konie, a mocnych cugli nie ma. Ściskam, bom 
czysty. Nik. Bucharin. Woroszyłow uznał, że pora zakończyć tę widmową przyjaźń, 
rozkazał więc adiutantowi przekazać członkom Politbiura zarówno sam list, jak i 
swoją odpowiedź, z dopiskiem: ...Zpolecenia tow. Woroszyłowa pizesyłam Warn 
kopię odpowiedzi tow. Woroszyłow a na list Hucharina. Odpowiedź Woroszyłowa 
stanowiła studium amoralności, okrucieństwa, strachu i tchórzostwa:
Tow. Bucharin. Zwracam Twój list, w którym pozwoliłeś sobie na podłe ataki pod 
adresem partyjnego kierownictwa. Jeśli tym listem chciałeś przekonać mnie o 
swojej całkowitej niewinności, to przekonałeś mnie tylko o jednym - te 
powinienem trzymać się od Ciebie jak najdalej [...] a jeśli nie odwołasz 
pisemnie tych ohydnych epitetów pod adresem partyjnego kierownictwa, będę uważać 
Cię za szubrawca.
3IX 36 Woroszyłow
Bucharin był załamany tym „strasznym listem". Odpisał z goryczą: Mój list 
kończył się: „ściskam ". Twój kończy się szubrawcem.H
Jeżow montował sprawę tak zwanych lewicowców, Radka i Piatakowa, ale w grudniu 
zdołał też sprokurować dowody przeciwko Bucharinowi i Ry. kowowi. Grudniowe 
plenum stało się okazją do gwałtownych ataków na wymienione ofiary, a także, jak 
zawsze w przypadku Stalina, próbą ustalenia warunków koniecznych do ich 
zniszczenia. Stalin miał głos decydujący, lecz terror nie był dziełem jednego 
człowieka. Można sobie wyobrazić ewangeliczny entuzjazm jego żądnych krwi 
towarzyszy, balansujący niekiedy na granicy tragikomedii.
Jeżow wyliczył z dumą dwieście osób z „trockistowskiego centrum", aresztowanych 
nad Morzem Czarnym i Azowskim, kolejnych trzysta w Gruzji, czterysta w 
Leningradzie. Nie tylko Mołotowa próbowano zabić: Kaga-nowicz cudem uniknął 
śmierci na Uralu. Najpierw Jeżow omówił proces Piatakowa i Radka, który miał się 
niebawem rozpocząć. Kiedy odczytał
200
Czystka: Jeżow truciciel, 1937-1938
słowa Piatakowa, który przyrównał robotników do „stada owiec", przerażeni 
fanatycy zareagowali tak, jakby znajdowali się na jakimś koszmarnym zebraniu 
ruchu odrodzenia religijnego. Oto wyjątki ze stenogramu tego posiedzenia:
- Świnia! - krzyknął Beria. W sali rozległ się „szmer oburzenia". Jakiś głos 
zwołał:
- Kanalie!
- Oto jak nisko mógł upaść ten podstępny pachołek faszyzmu, ten zde-generowany 
komunista, i Bóg wie kto jeszcze! Trzeba zadusić tego gada!
- A co z Bucharinem? - krzyknął ktoś.
- Musimy o nim porozmawiać - zgodził się Stalin.
- To dopiero szubrawiec - warknął Beria.
- Co za świnia! - zawołał inny towarzysz. Jeżow oznajmił, że Bucharin i Ryków 
istotnie należeli do „równoległego centrum". Ale ci terroryści i mordercy też 
byli obecni. Bucharin miał wyznać swoje grzechy i wymienić wspólników. Nie 
zrobił tego.
- A więc uważacie, że ja też dążyłem do władzy? Mówicie poważnie? - spytał 
Jeżowa. - Przecież jest tylu starych towarzyszy, którzy dobrze mnie znają [...] 
moją duszę, moje wnętrze.
- Trudno poznać czyjąś duszę - zadrwił Beria.
- W tym, co powiedziano przeciwko mnie, nie ma słowa prawdy [...]. Kamieniew 
zeznał na swoim procesie, że spotykał się ze mną co roku aż do 1936. Poprosiłem 
Jeżowa, żeby ustalił, gdzie i kiedy, żebym mógł odeprzeć to łgarstwo. Powiedział 
mi, że nie pytano o to Kamieniewa [...] a teraz już go spytać nie można.
- Rozstrzelali go - wtrącił Ryków ze smutkiem. Starzy towarzysze nie mieli 
ochoty kopać bezbronnego Bucharina, ale Kaganowicz, Mołotow i Beria rzucili się 
na niego z furią. Potem, wśród ogólnej wrzawy, Kaganowicz opowiedział o psie 
Zinowiewa.
- W 1934 roku Zinowiew zaprosił Tomskiego na swoją daczę [...]. Po wypiciu 
herbaty Tomski i Zinowiew pojechali samochodem Tomskiego wybrać psa dla 
Zinowiewa. Widzicie, co to była za przyjaźń, nawet psa pojechali wybierać razem.
- Co z tym psem? - spytał Stalin. - To był pies myśliwski czy obronny?
- Nie udało się tego ustalić - odparł Kaganowicz z radosnym uśmiechem.
- Znaleźli w końcu tego psa? - dopytywał się Stalin.
- Tak - zarechotał Kaganowicz. - Szukali czworonożnego towarzysza, podobnego do 
nich samych.
- To był dobry pies czy zły pies? - spytał Stalin. Wszyscy się roześmieli.
- Trudno to było ustalić podczas konfrontacji - odparł Kaganowicz.
Kat: trucizna Berii i kielich Bucharina
201
Na koniec Stalin, czując, że wielu starych towarzyszy nie wystąpi przeciwko 
Bucharinowi, podsumował, raczej ze smutkiem niż z gniewem:
- Wierzyliśmy warn i pomyliliśmy się [...]. Wierzyliśmy warn [...] wspie-i 
aliśmy was i pomyliliśmy się. Prawda, towarzyszu Bucharin?
Stalin nie zarządził wprawdzie głosowania nad wnioskiem Jeżowa, lecz zakończył 
plenum złowieszczą decyzją, by „sprawę Bucharina i Rykowa pozostawić na razie 
otwartą". Regionalni „baronowie" uświadomili sobie, że nawet takiego kolosa 
można zniszczyć.15
Stalin, z pomocą Jeżowa, wiązał lęki przed wojną z Niemcami i Polską i bardzo 
realną groźbę hiszpańskiej wojny domowej, niewyjaśnione porażki gospodarcze 
spowodowane radziecką niekompetencją i opór regionalnych „baronów" w sieć 
spisków, których spoiwem była paranoja, romantyczne okrucieństwo rosyjskiej 
wojny domowej i konflikty personalne wśród bolszewików. Stalin obawiał się 
szczególnie infiltracji szpiegów przez nieszczelną granicę z Polską, tradycyjnym 
wrogiem, który zawsze stał na drodze rosyjskim pochodom na zachód i pokonał 
Rosję (oraz samego Stalina) w 1920 roku.* Na plenum Chruszczow został 
zadenuncjowany jako „Polak". Stalin, rozmawiając w korytarzu ze swoim 
przyjacielem Jeżowem, podszedł nagle do Chruszczowa i dźgnął go palcem w ramię.
- Kim jesteście?
- Jestem Chruszczow, towarzyszu Stalin.
- Nie, nie jesteście Chruszczow... Taki a taki mówi, że nie.
- Jak mogliście w to uwierzyć? Moja matka jeszcze żyje... Sprawdźcie. Stalin 
powołał się na Jeżowa, który zaprzeczył. Stalin dał za wygraną, ale
nie przestał sprawdzać ludzi ze swego otoczenia.
Stalin postanowił w końcu zmusić regionalnych „baronów" do posłuchu: szczególnym 
przypadkiem była Ukraina, spichlerz zbożowy, druga co do wielkości republika z 
silnym poczuciem własnej kultury. Kosior i Czubar okazali słabość w czasie 
głodu, natomiast drugi sekretarz, Postyszew, odgrywał „księcia" przed swoim 
otoczeniem. 13 stycznia Stalin wysłał telegram, atakując Postyszewa za brak 
podstawowej czujności partyjnej. Kaganowicz, postrach Ukrainy, którą rządził pod 
koniec lat dwudziestych, wyjechał do Kijowa, gdzie wkrótce udało mu się znaleźć 
„osobę z ludu" skrzywdzoną przez miejscowego „barona". Na wpół obłąkana 
aktywistka partyjna nazwiskiem Pola Nikołajenko skrytykowała Postyszewa i jego 
żonę, również wysoką urzędniczkę, która wyrzuciła intrygantkę Nikołajenko z 
partii.
Polityczne i osobiste obsesje Stalina znajdowały często analogie w jego 
ulubionych operach: nieustannie oglądał inscenizacje Iwana Susanina Glinki, ale 
czekał tylko na scenę, gdy Polacy zwabieni przez Rosjan do lasu zamarzają na 
śmierć. Potem opuszczał teatr i szedł do domu.
202
Czystka: Jeżow truciciel, 1937-1938
Kiedy Kaganowicz poinformował Stalina o tej „heroicznej denuncjatorce", Stalin 
natychmiast postanowił ją wykorzystać.16
Dwudziestego pierwszego grudnia rodzina i palatyni bawili się aż do świtu na 
przyjęciu urodzinowym Stalina. Ale walki i spiski odcisnęły swoje piętno na 
reżyserze: pod wpływem stresu Stalin często zapadał na chroniczne zapalenie 
migdałków. Profesor Waledinski, specjalista sprowadzony przez Stalina z Macesty, 
dołączył do jego osobistego lekarza, słynnego Władimira Winogradowa, który przed 
rewolucją był wielką znakomitością w swojej dziedzinie i nadal mieszkał w domu 
pełnym antyków i pięknych obrazów. Pacjent przez pięć dni leżał na kanapie z 
wysoką gorączką, otoczony przez lekarzy i członków Politbiura. Profesorowie 
przychodzili dwa razy dziennie i czuwali przy chorym w nocy. Przed Nowym Rokiem 
Stalin wydobrzał już na tyle, by wziąć udział w przyjęciu, podczas którego cała 
rodzina tańczyła razem po raz ostatni. Kiedy lekarze odwiedzili go 1 stycznia 
1937 roku, wspominał swoją pierwszą posadę meteorologa i wyczyny wędkarskie 
podczas syberyjskich zsyłek.
Ale pojedynek z Sergo znów zebrał żniwo, gdy Stalin przygotowywał najbardziej 
bezwzględne posunięcie od czasu kolektywizacji: masakrę partii leninowskiej.17
Stalin zaaranżował „konfrontację" pomiędzy Bucharinem a Piatako-wem na 
posiedzeniu Politbiura. Piatakow, energiczny kierownik przemysłu, który niebawem 
miał wystąpić jako gwiazda na własnym procesie, oskarżył Bucharina o działalność 
terrorystyczną, ale był teraz chodzącym świadectwem metod NKWD. „Żywe szczątki - 
powiedział Bucharin żonie - nie Piatakowa, ale jego cienia, szkielet z wybitymi 
zębami". Mówił ze spuszczoną głową, próbując zasłaniać oczy rękami. Sergo 
popatrzył przenikliwie na swego byłego zastępcę i przyjaciela.
- Czy twoje zeznanie jest dobrowolne? - spytał.
- Moje zeznanie jest dobrowolne - odparł Piatakow.
Wydaje się absurdalne, że Sergo w ogóle zadał takie pytanie, ale zrobić coś 
więcej znaczyło porwać się na całe Politbiuro, gdzie ludzie pokroju Wo-roszyłowa 
wyżywali się w paroksyzmach nienawiści.
- Twój zastępca okazał się kanalią pierwszej klasy - oznajmił mu Klim. - Musisz 
się dowiedzieć, co nam powiedział, sukinsyn!
Kiedy Sergo przeczytał podpisane zeznanie Piatakowa, „uwierzył i zaczął go 
nienawidzić", ale nie była to dla niego radosna chwila.18
Stalin nadzorował przygotowania do zbliżającego się procesu „równoległego 
antyradzieckiego trockistowskiego centrum", który był w rzeczywistości atakiem 
na Ludowy Komisariat Przemysłu Ciężkiego Ordżonikidzego,
Kat: trucizna Berii i kielich Bucharina
203
gdzie pracowało dziesięciu spośród siedemnastu oskarżonych. Rola Stalina w tym 
procesie jest doskonale znana, lecz dokumenty archiwalne pokazują, że dyktował 
nawet tekst przemówienia końcowego Wyszynskiego. Dochodząc do siebie po 
zapaleniu migdałków, Stalin musiał się spotkać z Wyszynskim w Kuncewie. Można 
sobie wyobrazić Stalina spacerującego z fajką po pokoju, podczas gdy skulony 
prokurator generalny zapisuje gorączkowo w notesie: Ci szubrawcy nie czują 
nawet, że są obywatelami... Boją się narodu, boją się ludu... Ich konszachty z 
Japonią i Niemcami są konszachtami zająca z wilkiem... Wyszynski zanotował słowa 
Stalina: Gdyby Lenin żył, wystąpiliby przeciwko Leninowi. Dokładnie tych samych 
słów użył 28 stycznia w sądzie. Ale przemyślenia Stalina z 1937 roku ujawniają 
głębszy sens wymordowania setek tysięcy ludzi bez wyraźnego powodu: „Można to 
wyjaśnić faktem, że straciliście wiarę" - zwrócił się Stalin do starych 
bolszewików. W tym kryła się istota religijnego szału zbliżającej się rzezi.iy
Migdałki Stalina znów się zaogniły. Położył się na stole w jadalni, aby 
profesorowie mogli obejrzeć jego gardło. Potem zjawili się członkowie 
Politbiura, by zjeść wraz ze Stalinem i lekarzami obiad. Wznoszono toasty, a po 
obiedzie lekarze ze zdumieniem patrzyli na tańczących przywódców. Ale Stalin 
myślał o brutalnych zadaniach tego strasznego roku. Wzniósł toast za radziecką 
medycynę, po czym dodał, że „wrogowie są także wśród lekarzy -wkrótce się 
przekonacie!". Był gotów zacząć.20
18
Sergo: śmierć „bolszewika doskonałego"
Dramat sądowy rozpoczął się 23 stycznia i natychmiast rozciągnął terror na 
tysiące nowych potencjalnych ofiar. Radek, któremu Stalin osobiście udzielał 
zapewne korepetycji, popisywał się swoim czarnym humorem, żartując, że wcale nie 
był torturowany podczas śledztwa; wręcz przeciwnie, to on przez całe miesiące 
torturował śledczych, odmawiając współpracy. Potem powiedział coś, co 
prawdopodobnie podyktował mu sam Stalin: „Ale są w naszym kraju pół-trockiści, 
ćwierć-trockiści, trockiści w jednej ósmej, ludzie, którzy nam pomagali, nie 
wiedząc o istnieniu organizacji terrorystycznej, lecz sympatyzując z nami". 
Przesłanie było jasne i jeśli połączy się je z notatkami Wyszynskiego, zagadka 
obłędnej przypadkowości terroru zostaje rozwiązana. Ci, którym brakowało ślepej 
wiary, musieli umrzeć.
Dwudziestego dziewiątego stycznia o 19.13 sędziowie udali się na naradę, a o 
3.00 następnego ranka ogłosili werdykt. Trzynastu oskarżonych, w tym Piatakow, 
zostało skazanych na śmierć, lecz Radek otrzymał dziesięć lat więzienia. Błochin 
znów kierował egzekucjami. Jeżow został nagrodzony stanowiskiem generalnego 
komisarza bezpieczeństwa państwowego i mieszkaniem na Kremlu.
W Moskwie, pomimo temperatury -27 ° C, dwieście tysięcy ogłupionych propagandą 
ludzi zgromadziło się na placu Czerwonym, niosąc transparenty z napisem: Werdykt 
sądu to werdykt ludu. Przemówił do nich Chruszczow, ciskając gromy na „Judasza-
Trockiego", z czego można było wnosić, iż Stalin jest wyobrażeniem Jezusa. 
(Wiemy od Jurija Żdanowa, że w żartach porównywał się z Jezusem). „Podnosząc 
rękę na towarzysza Stalina - oznajmił Chruszczow tłumom - podnieśli rękę na 
wszystko, co ludzkość ma najlepszego, ponieważ Stalin jest naszą nadzieją [...] 
Stalin jest
Sergo: śmierć „bolszewika doskonałego"
205
naszym sztandarem. Stalin jest naszą wolą. Stalin jest naszym zwycięstwem". Kraj 
zalała fala nienawiści, strachu i żądzy krwi. Maria Swanidze napisała w 
dzienniku, że nikczemność Radka przekraczała wszelkie wyobrażenia. Te moralne 
potwory zasłużyły na swój los [...]. Jak mogliśmy tak ślepo ufać tej luindzie 
szubrawców?
Dzisiaj trudno uwierzyć, by w każdej prawie fabryce i na każdej linii kolejowej 
trockistowscy terroryści, którym udało się wkręcić do dyrekcji, dokonywali aktów 
sabotażu, ale w radzieckim przemyśle zdarzało się mnóstwo błędów i wypadków, 
spowodowanych złym zarządzaniem i karkołomnym lempem Planu Pięcioletniego. W 
jednym tylko 1934 roku doszło do 62 000 wypadków na kolei! Jak to było możliwe w 
idealnym ustroju? Błędy tłumaczono więc obecnością wrogów wśród skorumpowanej 
elity. Aresztowania sabotażystów i szkodników w zakładach przemysłowych i na 
kolei zataczały coraz szersze kręgi. Podwładni Sergo i Kaganowicza znów znaleźli 
się na celowniku.1
Stalin starannie przygotowywał się do plenum, które miało zapoczątkować terror 
przeciwko samej partii. 31 stycznia Politbiuro poleciło dwóm komisarzom 
przemysłu omówić kwestię szkodnictwa w podległych im resortach. Stalin przejrzał 
ich referaty. Sergo zgodził się, że szkodników należało powstrzymać, ale chciał 
powiedzieć, iż teraz, kiedy ich aresztowano, czas wrócić do normalności. Stalin 
dopisał ze złością na referacie: Przytoczyć fakty: które gałęzie są dotknięte 
sabotażem i w jaki sposób są dotknięte. Kiedy się spotkali, Ordżonikidze zdawał 
się zgadzać, ale po cichu wysłał do regionów zaufanych współpracowników, aby 
zbadali, czy NKWD nie fabrykuje spraw: było to otwarte wyzwanie rzucone 
Stalinowi.
Chory Sergo zdawał sobie sprawę, że przepaść pomiędzy nim a Stalinem się 
pogłębia. Stanął w obliczu zerwania z partią, której poświęcił całe życie.
- Nie rozumiem, dlaczego Stalin mi nie ufa - wyznał Mikojanowi, prawdopodobnie 
podczas nocnej przechadzki wokół ośnieżonego Kremla. - Jestem wobec niego 
całkowicie lojalny, nie chcę z nim walczyć. Ogromną rolę odgrywają w tym intrygi 
Berii: udziela Stalinowi fałszywych informacji, lecz Stalin mu ufa.
Obaj, wedle słów Mikojana, zastanawiali się, „co dzieje się ze Stalinem, jak 
można wsadzać uczciwych ludzi do więzienia, a potem rozstrzeliwać ich za 
sabotaż".
- Stalin wziął się za złą rzecz - powiedział Sergo. - Zawsze byłem jego bliskim 
przyjacielem. Ufałem mu, a on ufał mnie. A teraz nie mogę już z nim pracować, 
popełnię samobójstwo.
Mikojan odparł, że samobójstwo niczego nie rozwiąże, ale samobójstwa zdarzały 
się teraz często. 17 lutego Sergo i Stalin kłócili się przez kilka godzin.
206
Czystka: Jeżow truciciel, 1937-1938
Później Sergo poszedł do swojego gabinetu, po czym wrócił o 15.00 na posiedzenie 
Politbiura.
Stalin przyjął raport Jeżowa, ale skrytykował Sergo i Kaganowicza, którzy udali 
się do gabinetu Poskriebyszowa, jak uczniowie, by przepisać swoje referaty. O 
siódmej oni też wyszli na przechadzkę wokół murów Kremla: Sergo „był chory, miał 
zszarpane nerwy" - wspominał Kaganowicz.
Stalin celowo przykręcał śrubę: funkcjonariusze NKWD przeprowadzili rewizję w 
mieszkaniu Sergo. Coś takiego mogło się zdarzyć tylko na jego rozkaz. Państwo 
Ordżonikidze utrzymywali wprawdzie kontakty towarzyskie z Jeżowami, ale przyjaźń 
nic nie znaczyła wobec poleceń partii. Ordżonikidze, wściekły i upokorzony, 
zatelefonował do Stalina.
- Sergo, czemu się denerwujesz? - powiedział Stalin. - Ten organ może w dowolnym 
momencie przeprowadzić rewizję także i u mnie.
Stalin wezwał go. Ordżonikidze wybiegł tak szybko, że nie narzucił niczego na 
marynarkę. Jego żona Zina pospieszyła za nim z płaszczem i futrzaną czapką, ale 
on był już w mieszkaniu Stalina. Zina czekała na zewnątrz przez półtorej 
godziny. Prowokacje Stalina umocniły tylko poczucie bezsilności Sergo, ponieważ 
„wypadł z mieszkania Stalina bardzo wzburzony, nie włożył płaszcza ani czapki i 
pobiegł do domu". Zaczął przepisywać swój referat, po czym, wedle słów żony, 
znów popędził do Stalina, który dalej szydził z niego i kreślił złośliwe uwagi 
na marginesach.
Sergo oznajmił Zinie, że nie może dojść do porozumienia z Kobą, którego kochał. 
Następnego ranka został w łóżku i odmówił zjedzenia śniadania. „Źle się czuję" - 
powiedział. Poprosił, żeby mu nie przeszkadzano i pracował w swoim pokoju. O 
17.30 Zina usłyszała głuchy odgłos i pobiegła do sypialni.
Sergo leżał na łóżku w kałuży krwi. Strzelił sobie w serce. Zina zaczęła całować 
jego ręce, pierś, usta, a potem wezwała lekarza, który stwierdził zgon. Wtedy 
zatelefonowała do Stalina, który przebywał w Kuncewie. Ochroniarze powiedzieli, 
że poszedł na spacer, ale krzyknęła:
- Powiedzcie Stalinowi, że dzwoni Zina. Niech natychmiast podejdzie do telefonu. 
Czekam.
- Po co ten pośpiech? - spytał Stalin. Zina kazała mu czym prędzej przyjechać:
- Sergo zrobił to samo, co Nadia!
Stalin rzucił słuchawką na tę ciężką zniewagę.
Tak się złożyło, że w tym momencie w mieszkaniu zjawił się jeden z braci Sergo, 
Konstantin. Przy wejściu kierowca poradził mu, żeby się pospieszył. Kiedy stanął 
w drzwiach, jeden z podwładnych Sergo powiedział po prostu:
- Nie ma już naszego Sergo.
Sergo: śmierć „bolszewika doskonałego"
207
Pół godziny później Stalin, Mołotow i Żdanow (który z jakiegoś powodu miał na 
czole czarny bandaż) przyjechali z Kuncewa, by naradzić się / Woroszyłowem, 
Kaganowiczem i Jeżowem. Kiedy Mikojan dowiedział mc o śmierci Sergo, zawołał: 
„Nie wierzę!" i pospieszył do jego mieszkania. Kremlowska rodzina znów 
opłakiwała jednego ze swoich bliskich, ale Niimobójstwo wywołało tyle samo 
gniewu, co bólu.
Zinaida siedziała na krawędzi łóżka obok ciała męża. Przywódcy weszli ilo 
pokoju, popatrzyli na ciało i usiedli. Woroszyłow, bardzo czuły w sprawach 
osobistych, pocieszał Zinę.
- Dlaczego mnie pocieszasz - krzyknęła - skoro nie potrafiłeś ocalić go dla 
partii?
Stalin spojrzał Zinie w oczy i skinął na nią, żeby wyszła z nim do gabine-lu. 
Stanęli naprzeciwko siebie. Stalin wyglądał na zdruzgotanego i rozżalonego, znów 
czuł się zdradzony.
- Co powiemy ludziom? - spytała.
- Należy to ogłosić w prasie - odparł Stalin. - Powiemy, że zmarł na .itak 
serca.
- Nikt w to nie uwierzy - oburzyła się wdowa. - Sergo kochał prawdę. 1'rzcba 
napisać prawdę.
- Dlaczego nikt nie uwierzy? Wszyscy wiedzą, że miał słabe serce i wszyscy w to 
uwierzą - powiedział Stalin.
Drzwi do pokoju zmarłego były zamknięte, lecz Konstantin Ordżonikidze zajrzał do 
środka i zobaczył, jak Kaganowicz i Jeżow naradzają się, siedząc nad ciałem 
wspólnego przyjaciela. Nagle w jadalni zjawił się Beria, który przyjechał do 
Moskwy na plenum. Zinaida rzuciła się na niego, próbując go uderzyć, i 
krzyknęła:
- Szczur!
Beria „zniknął zaraz potem".
Wynieśli ciało z sypialni i położyli na stole. Brat Mołotowa, fotograf, 
przyszedł z aparatem. Stalin i palatyni ustawili się do zdjęcia z ciałem.2
Dziewiętnastego lutego gazety ogłosiły, że Sergo zmarł na atak serca. I ekarze 
podali fałszywą przyczynę śmierci: O 17.30, kiedy odpoczywał po obiedzie, nagle 
poczuł się słabo i kilka minut później zmarł na zawał serca. Plenum odłożono do 
pogrzebu, ale przeszkoda na drodze Stalina została usunięta. Śmierć „bolszewika 
doskonałego" wstrząsnęła Marią Swanidze, która opisała, jak spoczywał na 
katafalku: Sala Kolumnowa, wieńce, muzyka, zapach kwiatów, łzy, warta honorowa, 
tysiące, tysiące ludzi przechodzących obok trumny. Sergo stał się przedmiotem 
kultu. Niektórzy opłakiwali go bardziej niż inni. Bucharin napisał wiersz: Runął 
jak błyskawica w spienione fale, ale napisał też kolejny żałosny list do 
Stalina:
208
Czystka: Jeżow truciciel, 1937-1938
Chciałem napisać do Klima i Mikojana. Ale gdyby oni też mnie zranili? Ponieważ 
oszczercy dobrze wykonali swoją robotą. Nie jestem sobą. Nie umiem nawet płakać 
nad ciałem starego towarzysza [...]. Koba, nie mogę żyć w takich warunkach [...] 
naprawdę szczerze Cię kocham [...] życzę Ci szybkich i decydujących zwycięstw.
Samobójstwo pozostało ścisłą tajemnicą. Stalin i inni, tacy jak Woroszy-łow i 
jego żona*, uważali Sergo za niepoprawnego malkontenta. Na plenum Stalin 
zaatakował tego bolszewickiego arystokratę za to, że zachowywał się jak 
„książę".
Stalin pomagał nieść urnę z prochami, która spoczęła obok szczątków Kirowa w 
murze kremlowskim. Wyczuwał jednak, że są inni wątpiący, którzy mogą pójść w 
ślady zmarłego. Podczas pogrzebu przypomniał Mikojano-wi, jak uniknął 
rozstrzelania wraz z dwudziestoma sześcioma komisarzami podczas wojny domowej: 
„Tylko ty jeden uszedłeś z życiem" w tej „niejasnej i mrocznej sprawie. Anastas, 
nie zmuszaj nas, żebyśmy to wyjaśnili". Mi-kojan z pewnością zrozumiał 
ostrzeżenie.3
Nie mogę dłużej żyć w ten sposób - napisał Bucharin do Stalina kilka dni 
później. -Nie czuję się na siłach, ani fizycznie, ani moralnie, by przyjść na 
plenum [...] rozpoczynam od jutra całkowitą głodówkę, dopóki nie zostanę 
oczyszczony z zarzutów zdrady, szkodnictwa i terroryzmu. Ale agonia Bucha-rina 
dopiero się zaczynała: jego żona Anna towarzyszyła mu podczas śnieżycy na 
pierwsze posiedzenie. Co uderzające, Bucharin i Jagoda, główne ofiary plenum, 
mieszkali drzwi w drzwi ze Stalinem i innymi członkami Politbiura, których 
rzekomo zamierzali zamordować. Kreml wciąż pozostawał wioską - choć panowała w 
niej nienawiść i wrogość.
Plenum rozpoczęło się 23 lutego o 18.00 pod znakiem śmierci Sergo, egzekucji 
Piatakowa, nasilających się aresztowań i społecznej histerii podsycanej przez 
prasę. Jeśli był moment, kiedy Stalin objawił się jako dyktator z władzą nad 
życiem i śmiercią, to właśnie wtedy. Jeżow rozpoczął zajadłym oskarżeniem 
Bucharina i jego strajku głodowego.
Jekatierina Woroszyłowa napisała dwadzieścia lat później w dzienniku: Może 
Zinaida miała słuszność, że Ordżonikidze był człowiekiem wielkiego serca, lecz 
ja mam na ten temat własne zdanie. Córka Sergo, Eteri, wspominała, że Stalin 
zatelefonował kilka razy, żeby pocieszyć wdowę, a potem już nikt do nich nie 
dzwonił. Tylko Kaganowicz nadal ich odwiedzał. Kilka lat później Chruszczow 
wychwalał Sergo w Kuncewie. Beria obraził się na niego. Stalin nic nie 
powiedział. Ale kiedy wychodzili, Malenkow odciągnął Chruszczowa na stronę: 
„Posłuchaj, dlaczego mówiłeś tak nierozważnie o Sergo? Zastrzelił się [...]. Nie 
wiedziałeś o tym? Nie zauważyłeś, jak się zrobiło niezręcznie, kiedy wymieniłeś 
jego nazwisko?". Mimo to miasto Władykaukaz na Kaukazie przemianowano na 
Ordżonikidze.
Sergo: śmierć „bolszewika doskonałego"
209
- Nie zastrzelę się - odparł Bucharin - ponieważ ludzie powiedzą, że zabiłem 
się, żeby zaszkodzić partii. Ale jeśli umrę z powodu choroby, to co na tym 
stracicie?
- Szantażysta! - zawołało kilka głosów.
- Ty kanalio! - krzyknął Woroszyłow na swego dawnego przyjaciela.
- Zamknij gębę! Co za podłość! Jak śmiesz mówić coś takiego!
- Bardzo trudno mi dalej żyć.
- A nam jest łatwo? - spytał Stalin. - Naprawdę za dużo gadasz.
- Nadużyłeś zaufania partii! - powiedział Andriejew. Po tych słowach niżsi rangą 
działacze zaczęli udowadniać swoją lojalność.
- Nie wiem, czy jest sens, żebyśmy dalej zajmowali się tą sprawą - oświadczył 
Iwan Żukow (nie spokrewniony z marszałkiem). - Ci ludzie [...] powinni zostać 
rozstrzelani, tak jak inni szubrawcy, których rozstrzelaliśmy!
Zabrzmiało to tak niedorzecznie, że przywódcy wybuchnęli śmiechem
- w samym środku polowania na czarownice wielu z obecnych poczuło zapewne ulgę, 
iż można się jeszcze śmiać. Ale nie był to bynajmniej koniec /.artów. Bucharin 
upierał się, że zeznania przeciwko niemu są fałszywe:
- Popyt kształtuje podaż, co oznacza, że ci, którzy składają zeznania, zdają 
sobie sprawę z ogólnej atmosfery!
Znowu rozległ się śmiech. Na nic się to jednak nie zdało: komisja pod 
przewodnictwem Mikojana zebrała się, aby zadecydować o losie Bucharina i Rykowa, 
a kiedy ci dwaj wrócili po bezsennej nocy, nikt już nie podawał im ręki. Zanim 
jeszcze Jeżow zadał ostateczny cios, Stalin zaczął drwić z Bucharina:
- Bucharin podjął głodówkę. Nikołaj, komu stawiasz ultimatum, Komitetowi 
Centralnemu?
- Ale przecież zamierzacie wyrzucić mnie z partii...
- Proś Komitet Centralny o przebaczenie.
- Nie jestem Zinowiewem ani Kamieniewem i łgać na swój temat nie będę.
- Jeśli się nie przyznasz -wtrącił Mikojan - udowodnisz, że jesteś faszystowskim 
najmitą.
„Najmici" czekali w domu. W dawnym mieszkaniu Stalina i Nadii w Pałacu Uciesznym 
Bucharin pracował gorączkowo nad listem do przyszłego Komitetu Centralnego i 
potomności, prosząc swą piękną żonę Annę, zaledwie dwudziestotrzyletnią, aby 
nauczyła się go na pamięć. Nikołaj Iwano-wicz raz po raz odczytywał mi ten list 
szeptem i kazał mi powtarzać za sobą
- napisała. - Potem ja sama czytałam, powtarzając głośno poszczególne zdania. 
Ach, jak się złościł, kiedy się pomyliłam!
Za rzeką, w swoim mieszkaniu w domu na nabrzeżu, Ryków powiedział tylko: „Poślą 
mnie do więzienia!". Jego żona dostała wylewu, kiedy ataki
210
Czystka: Jeżow truciciel, 1937-1938
na męża zaczęły przybierać na sile. Dwudziestojednoletnia córka Natalia pomagała 
mu się codziennie ubierać na plenum - podobnie jak wcześniej matka.
Komisja głosowała nad ich losem. Wielu stronników Stalina, takich jak 
Chruszczow, chciało procesu, ale „bez zastosowania kary śmierci". Jeżow, 
Budionny i Postyszew, który sam czuł się zagrożony, głosowali za karą śmierci. 
Mołotow i Woroszyłow potulnie poparli „wniosek towarzysza Stalina", który 
początkowo proponował „zesłanie", ale później dopisał odręcznie: Przekazać 
sprawę NKWD.
Wezwano Bucharina i Rykowa. Obaj pożegnali się z rodzinami. Ryków poprosił 
córkę, żeby zatelefonowała do Poskriebyszowa, by dowiedzieć się
0 jego losie.
- Kiedy będę go potrzebował - odparł Poskriebyszow - przyślę samochód.
O zmierzchu ten zwiastun zguby zatelefonował: „Przysyłam samochód".
Natalia pomogła ukochanemu ojcu włożyć garnitur, krawat, kamizelkę
1 płaszcz. Nie odzywał się, kiedy zjechali windą i wyszli na ulicę. Spojrzeli w 
kierunku Kremla i zobaczyli czarną limuzynę. Ojciec i córka stanęli naprzeciwko 
siebie na chodniku. Niezdarnie podali sobie ręce, a potem pocałowali się „po 
rosyjsku", trzy razy w policzek. Bez słowa „ojciec wsiadł do samochodu i 
odjechał w stronę Kremla". Natalia nigdy nie zapomniała tej chwili: „I już go 
więcej nie widziałam, jedynie w snach".
Kiedy Poskriebyszow zatelefonował do Bucharina, Anna „zaczęła się żegnać" w tym 
rozdzierającym momencie ostatecznej rozłąki, który w nadchodzących latach miał 
się stać udziałem milionów. Poskriebyszow zadzwonił drugi raz: plenum czekało, 
lecz Bucharin się nie spieszył. Padł na kolana przed Anną: „Ze łzami w oczach 
błagał o przebaczenie za moje zrujnowane życie. Ale błagał mnie, bym wychowała 
naszego syna na bolszewika, bolszewika bez skazy», powtórzył dwukrotnie". Kazał 
jej przyrzec, że przekaże wyuczony na pamięć list do partii: „Jesteś młoda i 
dożyjesz tej chwili". Potem wstał, objął ją, pocałował i powiedział: „Pamiętaj, 
nie bądź zła, Aniut-ka. W historii zdarzają się tragiczne pomyłki, ale prawda 
zwycięży".
„Rozumieliśmy - napisała Anna -że rozstajemy się na zawsze. Zdołała tylko 
powiedzieć: „Pamiętaj, nie kłam o sobie", lecz prosiła o bardzo wiele. Włożył 
skórzany płaszcz i zniknął w uliczkach otaczających Wielki Pałac Kremlowski.
Kilka chwil później Boris Berman, otyły, błyskotliwy czekista ze starej szkoły, 
w „stylowym garniturze", z wielkimi sygnetami na palcach i jednym długim 
paznokciem zjawił się wraz z funkcjonariuszami NKWD, by przeprowadzić rewizję w 
mieszkaniu. W tym czasie na plenum Stalin proponował, by „przekazać sprawę 
NKWD".
Sergo: śmierć „bolszewika doskonałego"
211
- Czy ktoś chce coś powiedzieć? - spytał Andriejew. - Nie. Są inne propozycje 
poza zgłoszoną przez towarzysza Stalina? Nie. Zatem głosujmy... Kto przeciw? 
Nikt. Ktoś się wstrzymał? Dwóch. Tak więc rezolucja przechodzi przy dwóch 
głosach wstrzymujących się: Bucharina i Rykowa.
Dwaj ludzie, którzy rządzili niegdyś Rosją wraz ze Stalinem, zostali aresztowani 
natychmiast po zakończeniu posiedzenia. Bucharin zrobił ten jeden krok, który 
przypominał upadek z tysiąca kilometrów: mieszkał na Kremlu, miał samochody, 
dacze i służbę. A już w następnej chwili przekraczał bramę Łubianki, gdzie 
zabrano mu rzeczy osobiste, rozebrano do naga, sprawdzono odbyt, oddano ubranie 
bez paska i sznurowadeł, a następnie zamknięto w celi z nieodłącznym 
prowokatorem, który ciągnął go za język. Ale Bucharin nie był torturowany.
Żona Bucharina, Anna, oraz na wpół sparaliżowana żona Rykowa i jego córka 
Natalia zostały aresztowane niedługo potem i spędziły prawie dwadzieścia lat w 
obozach pracy.*
Na tym pamiętnym posiedzeniu spadły też inne ciosy: Jeżow zaatakował Jagodę. 
Mołotow, sięgając do referatu Sergo, wymienił 585 szkodników w przemyśle 
ciężkim; Kaganowicz perorował o „demaskowaniu" wrogów na kolei.
Stalin wykorzystał „heroiczną denuncjatorkę" z Kijowa, Połę Nikołajen-ko, 
przeciwko ukraińskiemu przywódcy Postyszewowi. Stalin wychwalał tę „prostą 
towarzyszkę partyjną" traktowaną przez Postyszewa jak „dokuczliwa mucha [...]. 
Czasem prości ludzie są znacznie bliżej prawdy niż niektórzy wysoko postawieni". 
Postyszew został przesunięty na inne stanowisko, lecz uniknął aresztowania. 
Przesłanie było jasne: żaden „baron" ani jego „klika rodzinna" nie są 
bezpieczni. „My, starzy członkowie Politbiura, zejdziemy niebawem ze sceny - 
oświadczył Stalin złowieszczo. - Takie jest prawo natury. Chcielibyśmy mieć 
kilka ekip zmienników".
Stalin, polityk i człowiek, był doskonale przygotowany do nieustannej 
intensyfikacji walki z wrogami wewnętrznymi, jak to sformułował w swoim credo 
terroru: Im dalej pójdziemy naprzód, im więcej osiągniemy sukcesów, tym bardziej 
zajadły opór stawiać będą resztki rozbitych klas wyzyskujących, tym chętniej 
będą stosować ostre foimy walki, tym bardziej będą szkodzić socjalistycznemu 
państwu, tym mocniej będą się chwytać rozpaczliwych środków jako ostatniej deski 
ratunku.4
Natalia Rykowa przetrwała piętnaście lat pracy przymusowej nad Morzem Białym 
dzięki „pięknu natury, które oglądałam codziennie w lasach, i dobroci ludzi, 
ponieważ dobrych ludzi jest znacznie więcej niż złych". Autor dziękuje 
osiemdziesięciopięcio-letniej, nieugiętej, mieszkającej obecnie w Moskwie 
Natalii Rykowej, która opowiedziała mi swoją historię bez goryczy, ale ze łzami 
spływającymi po policzkach. Anna Łarina została rozdzielona z synem. Ale też 
przeżyła i napisała wspomnienia.
212
Czystka: Jeżow truciciel, 1937-1938
„Jeżowik" zamierzał przekształcić NKWD w „tajną sektę" świętych oprawców. Wysłał 
podwładnych Jagody na inspekcję w teren, a następnie aresztował ich w pociągu. 
Trzy tysiące czekistów zostało później straconych. Szef ochrony Pauker i 
szwagier Stalina, Redens, zachowali swoje stanowiska. Pomiędzy 19 a 21 marca 
Jeżow wezwał ocalałych czekistów do klubu oficerskiego. Tam ogłosił, że Jagoda 
był niemieckim szpiegiem od 1907 roku (kiedy wstąpił do partii), a także 
skorumpowanym złodziejem. Jeżow zrobił absurdalną aluzję do swojego wzrostu: 
„Może jestem mizernej postury, ale ręce mam silne - to ręce Stalina". Zabijanie 
miało przybrać rozmyślnie przypadkowy charakter. „W tej walce z faszystowskimi 
agentami będą też niewinne ofiary - oświadczył Jeżow. - Rozpoczynamy wielką 
ofensywę przeciwko wrogowi; niech nie mają nam tego za złe, jeśli potrącimy 
kogoś łokciem. Lepiej, by ucierpiało dziesięciu niewinnych, niż by wymknął się 
jeden szpieg. Gdzie drwa rąbią, tam wióry lecą".5
19
Rzeź generałów, upadek Jagody i śmierć matki
Jeżow „odkrył", że Jagoda próbował go otruć, rozpylając rtęć na zasłonach w jego 
gabinecie. Później okazało się, że Jeżow upozorował ten zamach. Mimo to Jagoda 
został aresztowany w swoim kremlowskim mieszkaniu, zanim jeszcze Politbiuro 
wydało w tej sprawie formalny rozkaz. Uprawnienia Politbiura zostały oficjalnie 
przekazane tak zwanej Piątce: Stalinowi, Mołotowowi, Woroszyłowowi, 
Kaganowiczowi i Jeżowowi, chociaż ten ostatni nie był nawet jego członkiem.1
Rewizja przeprowadzona w rezydencjach Jagody - miał dwa mieszkania w centrum 
Moskwy i luksusową daczę - ujawniła rozmiary zepsucia panującego wśród elity 
NKWD. Kolekcja pornografii, jaką zgromadził, obejmowała 3904 fotografie i 11 
amatorskich filmów. Jego karierę kobie-ciarza ilustrował bogaty asortyment 
damskiej garderoby, którą przechowywał w swoim mieszkaniu, zupełnie jakby 
prowadził sklep z konfekcją, a nie kierował służbą bezpieczeństwa. Znaleziono u 
niego 9 płaszczy damskich, 4 futra z wiewiórek, 3 płaszcze z foczej skóry i 
kilka z astrachańskiej wełny, 31 par damskich butów, 91 damskich beretów, 22 
damskie kapelusze, 130 par zagranicznych jedwabnych pończoch, 10 damskich 
pasków, 13 torebek, 11 garsonek, 57 bluzek, 69 koszul nocnych, 31 żakietów, 
kolejne 70 par jedwabnych pończoch, 4 jedwabne szale - a także kolekcję 165 ob-
scenicznych fajek i cygarniczek oraz jeden gumowy penis.
Była tam jeszcze makabryczna pamiątka w postaci dwóch opatrzonych etykietkami 
kul wydobytych z czaszek Zinowiewa i Kamieniewa. W wynaturzonej wersji sukcesji 
apostolskiej Jeżow odziedziczył je i przechowywał w swoim gabinecie jak 
relikwie.2
Jagoda, oskarżony o spekulację brylantami i korupcję, obciążył posłusznie nową 
generację ofiar, ściśle według wskazówek Jeżowa, który zadbał
214
Czystka: Jeżow truciciel, 1937-1938
o to, by z protokołów wykreślono nazwiska jego protegowanych, zanim zeznania 
trafiły do Stalina. W trakcie trzytygodniowego śledztwa, rozpoczętego 2 
kwietnia, Jagoda zeznał, że zachęcał Rykowa do występowania przeciwko partii pod 
koniec lat dwudziestych: „Działaj. Nie tknę cię". Później zadenuncjował Paukera 
i przyznał się do rozpylenia rtęci w gabinecie Jeżowa. Co ważniejsze, Jagoda 
oskarżył Awla Jenukidzego o planowanie zamachu stanu wraz z marszałkiem 
Tuchaczewskim, starym wrogiem Stalina z okresu wojny domowej. Przed rozpoczęciem 
procesu, na którym wystąpił wraz z Bucharinem i Rykowem, Jagoda przyznał się 
również do zamordowania Gorkiego i jego syna oraz zabicia Kirowa.
W swoim prywatnym piekle wiedział, że jego rodzinę i przyjaciół też czeka 
zagłada: zgodnie z prawami stalinowskiego świata, kiedy człowiek upadał, 
pociągał za sobą wszystkich, którzy byli z nim związani, krewnych, kochanki i 
protegowanych. Jego szwagier i teść zostali niebawem rozstrzelani, wraz z 
bywalcami salonu literackiego. Żonę, siostry i rodziców zesłano: jego ojciec 
napisał do Stalina, że wydziedziczył „ostatniego żyjącego syna" za jego „ciężkie 
zbrodnie". Dwaj inni oddali wcześniej życie za bol-szewizm. Obecnie 
siedemdziesięcioośmioletni jubiler z Niżnego Nowgo-rodu miał stracić trzeciego. 
Oboje rodzice Jagody zmarli w obozach.
Jagoda, jak się zdaje, przeszedł damasceńskie nawrócenie.*
„Po raz pierwszy w życiu będę musiał wyznać całą prawdę o sobie - westchnął 
jakby z ulgą zmęczony światem czekista. Władimir Kirszon, pisarz, któremu Stalin 
doradzał przy pisaniu sztuk i który niebawem miał zostać rozstrzelany, przebywał 
z nim w jednej celi jako prowokator. Jagoda spytał, co mówi się o nim w mieście, 
dodając ze smutkiem: - Chcę cię po prostu spytać o Idę [jego żona] i Timoszę 
[jego kochanka, synowa Gorkiego], o dziecko, o moją rodzinę, i zobaczyć jakieś 
znajome twarze przed śmiercią".
Dużo mówił o śmierci. „Gdybym był pewien, że pozwolą mi żyć, zniósłbym to, że 
przyznałem się do zamordowania" Gorkiego i jego syna. „Ale nieznośnie trudno 
jest oświadczyć to przed wszystkimi, zwłaszcza przed Ti-moszą - powiedział 
swojemu śledczemu. - Możecie napisać w swoim raporcie dla Jeżowa, iż 
powiedziałem, że mimo wszystko musi istnieć Bóg. Od Stalina nie zasłużyłem na 
nic oprócz wdzięczności za moją wierną służbę; od Boga zasłużyłem na surową karę 
za pogwałcenie jego przykazań tysiące razy. A teraz spójrzcie, gdzie się 
znalazłem, i osądźcie sami: jest Bóg czy go nie ma?"
Belladonna Jagody zrodziła fatalne owoce: węgierski fryzjer i ulubieniec 
kremlowskich dzieci, czterdziestoczteroletni Pauker, został aresztowany 15 
kwietnia, ponieważ za dużo wiedział i za dobrze mu się powodziło:
* Mowa o nawróceniu Szawła w drodze do Damaszku [przyp. tłum.].
Rzeź generałów, upadek Jagody i śmierć matki
215
Stalin nie ufał już starym czekistom z zagranicznymi koneksjami. Paukera 
rozstrzelano po cichu 14 sierpnia 1937 roku-byłpierwszym dworzaninem skazanym na 
śmierć. Jenukidze też został aresztowany i stracony 20 grudnia. Aparat NKWD 
należał teraz do Stalina, który zwrócił się przeciwko armii.3
Wieczorem 1 maja 1937 roku, po pierwszomajowej manifestacji, odbyło się zwykłe 
przyjęcie u Woroszyłowa, atmosfera panowała jednak ciężka i napięta. Budionny* 
napisał, że w swoim wewnętrznym kręgu Stalin mówił otwarcie o nieuchronnej 
rzezi: już czas, powiedział, „skończyć z naszymi wrogami, ponieważ rozpanoszyli 
się w armii, w sztabie, nawet na Kremlu". Często można się spotkać ze 
stwierdzeniem, że Stalin zaplanował terror tylko z Jeżowem i Mołotowem: ze słów 
Budionnego wynika, że nawet na gruncie towarzyskim nie krył przed swoim 
otoczeniem, od lekarzy do członków Politbiura, iż zamierza „skończyć" z wrogami 
na obszarze całego państwa. „Musimy się z nimi rozprawić, nie patrząc na 
twarze". Budionny przypuszczał, że chodziło tu o marszałka Tuchaczewskiego i 
wyższych dowódców, takich jak łona Jakir i Jan Gamarnik, którzy przez cały dzień 
stali razem z nimi na trybunie Mauzoleum. Budionny, jak sam utrzymywał, miał 
nadzieję, że tak nie jest. Ale dokumenty archiwalne pokazują, z jaką gorliwością 
Woroszyłow i Budionny przez ponad rok zachęcali Stalina do „zniszczenia" wrogów 
w Armii Czerwonej. Woroszyłow, na przykład, przesłał Stalinowi przechwycony 
przez wywiad raport niemieckiej ambasady, która informowała Berlin, że 
Tuchaczewski nagle przestał być frankofi-Icm i okazuje obecnie wielki szacunek 
dla armii niemieckiej .Ą
Tuchaczewski, wróg Stalina z okresu wojny domowej i prawdopodobnie najbardziej 
utalentowany z jego dowódców, miał stać się głównym celem planowanej czystki. 
Ten „wyrafinowany arystokrata, przystojny, sprytny i zdolny", jak opisał go 
Kaganowicz, nie cierpiał głupców i dlatego Woroszyłow i Budionny darzyli go 
nienawiścią. Ów zuchwały kobieciarz odznaczał się taką siłą przebicia i 
charyzmą, że Stalin nazywał go „Napoleonkiem", natomiast Kaganowicz 
sparafrazował powiedzenie Bonapartego: „Tuchaczewski nosi w tornistrze 
napoleońską buławę".
Był bezwzględny jak każdy bolszewik i stosował gaz trujący przeciwko chłopskim 
powstańcom. Pod koniec lat dwudziestych i na początku trzydziestych opowiadał 
się za szeroko zakrojoną modernizacją Armii Czerwonej
* Siemion Budionny wydał swoje bezbarwne, ostrożne wspomnienia długo po śmierci 
Stalina, ale jego osobiste notatki, siedemdziesiąt sześć nie publikowanych 
stron, przechowanych przez córkę, są fascynującym świadectwem epoki. Jestem 
wdzięczny Ninie Budionnej, że pozwoliła mi je wykorzystać.
216
Czystka: Jeżow truciciel, 1937-1938
i utworzeniem sił zmechanizowanych, które mogłyby zostać użyte w tak zwanych 
głębokich operacjach: rozumiał, iż nadchodzi epoka czołgów i lotnictwa, i 
dlatego znalazł się w konflikcie z przyjaciółmi Stalina, wciąż żyjącymi w 
świecie kawaleryjskich szarż i pociągów pancernych. W 1930 roku Stalin próbował 
oskarżyć Tuchaczewskiego o zdradę, lecz niektórzy z palatynów, między innymi 
Sergo, sprzeciwili się temu i pomogli przywrócić go na stanowisko zastępcy 
ludowego komisarza obrony. W maju 1936 roku doszło jednak do kolejnej sprzeczki 
z drażliwym, mściwym Woroszyłowem. Wo-roszyłowa tak rozsierdziła uzasadniona 
krytyka ze strony Tuchaczewskiego, że obrzucił go podobno inwektywami. Spór 
udało się załagodzić, ale w tym czasie aresztowano i przesłuchano pierwszych 
dowódców Armii Czerwonej, aby pogrążyć Tuchaczewskiego. Nazwiska kolejnych padły 
na procesie styczniowym. Jagoda, Jenukidze i zdezorientowani oficerowie dołożyli 
więcej drew do tego ognia.
Jedenastego maja Tuchaczewski został zwolniony z funkcji zastępcy ludowego 
komisarza i przeniesiony do Nadwołżańskiego Okręgu Wojskowego. 13 maja Stalin 
położył rękę na ramieniu Tuchaczewskiego i obiecał mu, że niebawem powróci do 
Moskwy. Dotrzymał słowa, ponieważ 22 maja Tuchaczewski został aresztowany i do 
Moskwy wrócił. Jeżow i Woroszyłow zorganizowali aresztowania praktycznie całego 
naczelnego dowództwa.
Jeżow osobiście przejął nadzór nad śledztwem. Na spotkaniu ze Stalinem Wyszynski 
zaproponował użycie tortur.
- Zdecydujcie sami - oświadczył Stalin, który pospieszył na Łubiankę, by 
pokierować przesłuchaniem marszałka - ale Tuchaczewski musi powiedzieć 
wszystko... To niemożliwe, żeby działał sam.
Tuchaczewski był torturowany.5
W środku tego dramatu, 13 maja 1937 roku, zmarła w wieku siedemdziesięciu 
siedmiu lat matka Stalina. Trzej profesorowie i dwaj lekarze podpisali akt 
zgonu, podając jako przyczynę śmierci zwapnienie naczyń krwionośnych serca. 
Poskriebyszow zatwierdził tekst oficjalnego oświadczenia dla prasy.* Stalin 
osobiście ułożył po gruzińsku napis na wieniec: Drogiej i ukochanej Matce od 
syna Iosifa Dżugaszwilego, używając swego prawdziwego nazwiska, zapewne po to, 
by zaznaczyć dystans pomiędzy Soso a Stalinem. Zaprzątnięty spiskiem 
Tuchaczewskiego, nie wziął udziału w pogrzebie, którym zajęli się w jego imieniu 
Beria, jego żona i syn Sergo, lecz wypytywał ich później o to, jakby czuł się 
winny, że go tam nie było.6
W jej mieszkaniu znajdowały się popiersia Stalina oraz portrety Lenina i 
Stalina. Posiadała 505 rubli w bonach, ale zostawiła też 42 ruble i 20 kopiejek 
w gotówce i 4533 ruble swoim przyjaciółkom oraz losy na loterię wartości trzech 
rubli. W jej sypialni było kilka paczek papierosów, a na ścianach wisiały 
portrety Stalina i, co znamienne, Berii.
Rzeź generałów, upadek Jagody i śmierć matki
217
Kilka dni później (przez cały ten czas Jeżow krążył między gabinetem Stalina a 
Łubianką) marszałek Tuchaczewski zeznał, że Jenukidze zwerbował go w 1928 roku, 
że jest niemieckim szpiegiem i że wraz z Bucharinem planował zamach stanu. 
Zeznania Tuchaczewskiego, które zachowały się w archiwum, są upstrzone 
brunatnymi plamami, które, jak ustalono, pozostawiła krew ściekająca z 
przedmiotu znajdującego się w ruchu.
Stalin musiał przekonać Politbiuro o winie wojskowych. Jakir, jeden /. 
aresztowanych dowódców, był bliskim przyjacielem Kaganowicza, który został 
wezwany na posiedzenie Politbiura i przesłuchany przez Stalina na okoliczność 
tej przyjaźni. Kaganowicz przypomniał Stalinowi, że to on nalegał na awansowanie 
Jakira, na co Wódz mruknął: „Racja, pamiętam... Sprawa zamknięta". W obliczu 
zdumiewających zeznań wymuszonych z dowódców, Kaganowicz uwierzył, „że istniał 
wśród nich spisek". Mikojan również przyjaźnił się z wieloma spośród 
aresztowanych. Stalin odczytał mu wyjątki z zeznań Uborewicza, z których 
wynikało, że był niemieckim szpiegiem.
- Trudno w to uwierzyć - przyznał Stalin - ale to fakt, potwierdzili to. 
Oskarżeni podpisywali się na każdej stronie, aby uniknąć „fałszerstwa".
- Znam Uborewicza bardzo dobrze - powiedział Mikojan. - To niezwykle uczciwy 
człowiek.
Stalin zapewnił go, że dowódców będą sądzić wojskowi:
- Znają sprawę i zorientują się, co jest prawdą, a co nie.7 Zapewne aby dać 
przykład, wrzucił do tego kotła zastępcę przewodniczącego Rady Komisarzy 
Ludowych, Rudzutaka, pierwszego człowieka /. kręgu Politbiura (kandydata na 
członka), który miał zostać aresztowany. „Za dużo przestawał ze swymi 
filisterskimi znajomymi", wspominał Moło-tow, co w bolszewickim żargonie 
oznaczało kulturalnych przyjaciół. Będąc kimś w rodzaju bon vivant, „trzymał się 
od nas na dystans". Jak większość sojuszników Stalina z lat dwudziestych, 
stracił jego zaufanie, oskarżając Wodza, że spotwarzał go po zabójstwie Kirowa. 
„Mylicie się, Rudzutak" - odparł Stalin. Został aresztowany podczas kolacji wraz 
z jakimiś aktorami - podobno kilka tygodni później na Łubiance panie wciąż miały 
na sobie strzępy sukien balowych. „Dał się omotać [...] zadawał się z diabli 
wiedzą kim, z kobietami", wspominał Mołotow, i, jak dodawał Kaganowicz, „młodymi 
dziewczętami". Być może został rozstrzelany za swój tryb życia. Ale Mołotow 
wyjaśnił: „Moim zdaniem świadomie nie brał udziału [w spisku]", lecz mimo to był 
winny: „Nie należy się kierować osobistymi wrażeniami. Bądź co bądź mieliśmy 
obciążające go materiały". Niebawem zaczęły się aresztowania starych 
bolszewików, zwłaszcza tych upartych gruzińskich „starych pryków", którzy 
przeciwstawiali się Stalinowi.
218
Czystka: Jeżow truciciel, 1937-1938
Z początku kierownictwo rzeczywiście głosowało nad aresztowaniami, zgodnie z 
partyjną tradycją: zachowane w archiwach stenogramy ukazują dziką zawziętość tej 
procedury. Zazwyczaj przywódcy głosowali po prostu „Za" lub „Zgoda", ale czasem, 
aby okazać swoją gorliwość, dodawali wściekłe komentarze*: Zdecydowanie tak - 
napisał Budionny na wniosku o aresztowanie Tuchaczewskiego i Rudzutaka. - Należy 
skończyć z tymi szubrawcami} Marszałek Jegorow, którego żona przebywała już w 
areszcie (to z nią flirtował Stalin podczas kolacji w listopadzie 1932 roku), 
napisał: Wszystkich tych zdrajców należy zetrzeć z powierzchni ziemi jako 
niebezpiecznych wrogów i odrażające kanalie.9
Pierwszego czerwca Stalin, Woroszyłow i Jeżow zebrali na Kremlu ponad stu 
wyższych oficerów i oznajmili im, że ich naczelne dowództwo składało się w 
przeważającej większości z niemieckich szpiegów. Woroszyłow zdemaskował tę 
„kontrrewolucyjną spiskową organizację faszystowską", dodając, że sam był blisko 
spiskowców. Zawinił, ponieważ nie chciał w to uwierzyć! Następnego dnia 
przemówił Stalin, odprawiając nad przerażonymi słuchaczami złowieszcze 
misterium:
- Mam nadzieję, że nikt nie wątpi w istnienie wojskowo-politycznego spisku - 
stwierdził, a następnie wyjaśnił, że Tuchaczewski został przekupiony przez 
Trackiego, Bucharina, Rykowa, Jenukidzego, Jagodę i Rudzutaka. I jak w każdej 
dobrej powieści szpiegowskiej, Stalin usiłował chercher lafemme, grając na 
znanej skłonności Tuchaczewskiego i Jenukidzego do kobiet. - W Niemczech, w 
Berlinie, jest jedna doświadczona kobieta-szpieg [...] Josephine Heinze [...] to 
bardzo piękna kobieta. Zwerbowała Jenukidzego. Pomogła zwerbować 
Tuchaczewskiego.
W tym samym czasie odbywały się aresztowania oficerów, toteż trudno się dziwić, 
że ci, którzy ocaleli, poparli Stalina.10 Woroszyłow rozkoszował się swoją 
zemstą.
- Nigdy nie ufałem Tuchaczewskiemu, a zwłaszcza nigdy nie ufałem Uborewiczowi 
[...]. To szubrawcy - oświadczył pracownikom Ludowego Komisariatu Obrony, 
rozwijając wątek Stalina o rozwiązłości seksualnej. - Towarzysze - powiedział - 
nie zakończyliśmy jeszcze czystki. Osobiście nie wątpię, że są ludzie, którzy 
myślą, że po prostu sobie gadali i nic więcej. Mówili: „Byłoby dobrze zabić 
Stalina i Woroszyłowa" [...]. Nasz rząd rozprawi się z takimi ludźmi.
Czasami uświadamiali sobie, że nie byli dostatecznie gorliwi, dlatego Weinberg 
napisał: Dzisiaj, kiedy głosowałem za wykluczeniem Rudzutaka i Tuchaczewskiego z 
Komitetu Centralnego, przypomniałem sobie, że przy głosowaniu za wykluczeniem 
[...] Eliawy i Orachełaszwilego zapomniałem przez przypadek dodać słowa „i 
przekazać ich sprawy NKWD", zatem informuję Was, że głosuję nie tylko za 
wykluczeniem wszystkich tych zdrajców, ale także za przekazaniem ich spraw NKWD.
Rzeź generałów, upadek Jagody i śmierć matki
219
- Słusznie - rozległy się okrzyki.
- To degeneraci - powiedział Woroszyłow. - Obrzydliwi w swoim życiu prywatnym! n
Dziewiątego czerwca Wyszynski przesłuchał oskarżonych i dwukrotnie /łożył raport 
Stalinowi, zjawiając się w „Kąciku" o 22.45. Politbiuro rozpa-Irywało prośby 
oficerów o łaskę, przekazując je wokół stołu. Na prośbie Jakira Stalin napisał: 
Kanalia i skurwysyn.
Bardzo trafne określenie - uzupełnił służalczo Woroszyłow.
Mołotow po prostu podpisał, ale najlepszy przyjaciel Jakira, Kagano-wicz, musiał 
nieomal zatańczyć na jego grobie: Dla tego zdrajcy, wyrodka i sukinsyna jest 
tylko jedna kara - rozstrzelanie.12
Jedenastego czerwca Sąd Najwyższy powołał specjalny trybunał wojskowy, by 
osądził „zdrajców". Kolegium Wojskowe reprezentował jak zwykle Ulrich, lecz 
głównymi sędziami byli wyżsi dowódcy. Budionny należał do najbardziej aktywnych, 
oskarżając byłych kolegów o „szkodnictwo" polegające na zamiarze utworzenia 
dywizji pancernych.
- Ja chyba śnię - skomentował akt oskarżenia Tuchaczewski. Nie wspominano o 
Josephine, pięknym niemieckim szpiegu. Co znamienne, ponieważ Jakir był Żydem z 
Besarabii, wielu generałów oskarżono o posiadanie „drugiej ojczyzny". Większość 
sędziów była przerażona. „Jutro ja znajdę się na ich miejscu" - powiedział 
później przyjaciołom jeden z nich, koman-darm Biełow. (Miał rację). O 23.35 tego 
samego dnia wszyscy zostali skazani na śmierć. Ulrich pospieszył z raportem do 
Stalina, który, czekając /. Mołotowem, Kaganowiczem i Jeżowem, nie przeczytał 
nawet uzasadnienia wyroków. Powiedział tylko: „Zgoda". Jeżow wyszedł z Ulrichem, 
by nadzorować egzekucje, które odbyły się we wczesnych godzinach rannych 12 
czerwca. Stalin, jak zawsze, okazał sadystyczne zainteresowanie.
- Co powiedział w ostatnim słowie Tuchaczewski? - spytał Jeżowa.
- Mówił, gad, że jest wierny ojczyźnie i towarzyszowi Stalinowi. Prosił o 
wyrozumiałość. Ale od razu było jasne, że kręci, nie złożył broni.
Wszyscy sędziowie zostali później rozstrzelani z wyjątkiem Ulricha, Bu-dionnego 
i Szaposznikowa. Jeśli Budionny miał jakieś wątpliwości, czy poprzeć terror, 
niedługo po procesie zjawili się funkcjonariusze NKWD, aby go aresztować. 
Wyciągnął pistolet i zagroził, że ich zabije, po czym zatelefonował do Stalina, 
który odwołał aresztowanie. Jego żona nie miała tyle szczęścia.
Woroszyłow rozpętał masową czystkę w armii, osobiście domagając się w liście do 
NKWD aresztowania 300 oficerów: chełpił się później, że do 29 listopada 1938 
roku aresztowano 40 000 oficerów i promowano 100 000 nowych. Trzech spośród 
pięciu marszałków, piętnastu spośród szesnastu
220
Czystka: Jeżow truciciel, 1937-1938
Rzeź generałów, upadek Jagody i śmierć matki
221
komandarmów, sześćdziesięciu spośród sześćdziesięciu siedmiu komkorów i 
wszystkich siedemnastu armkomów zostało rozstrzelanych. Stalin zachęcał do 
polowania na czarownice podczas nieformalnych spotkań z oficerami.*
- Do tej pory nie wiemy, czy możemy mówić otwarcie o wrogach ludu, czy nie... - 
powiedział diwkom Łauchin.
- Mówić publicznie? - spytał Stalin.
- Nie, tutaj, wewnętrznie.
- Musimy, to konieczne! - odparł Stalin. Dowódcy omawiali przypadki 
poszczególnych oficerów.
- Gorbatow jest zaniepokojony - zameldował Kulików, komisarz dywizji na 
Ukrainie.
- Dlaczego miałby być zaniepokojony - spytał Stalin - skoro jest uczciwym 
człowiekiem?
- Nie powiedziałem, że jest czysty. Najwyraźniej był powiązany - powiedział 
Kulików.
- Boi się? - spytał Stalin.
Armia była ostatnią siłą zdolną do powstrzymania Stalina, co stanowiło 
wystarczający powód do zniszczenia jej naczelnego dowództwa. Niewykluczone, że 
generałowie wiedzieli o działalności Stalina jako podwójnego agenta Ochrany i 
planowali podjęcie jakichś działań. Zazwyczaj twierdzi się, że niemiecki wywiad 
podsunął Stalinowi fałszywe informacje o planowanym zamachu. Szef SD, Reinhard 
Heydrich, sfabrykował takie dowody i przekazał je Stalinowi za pośrednictwem 
działającego w dobrej wierze prezydenta Czechosłowacji, Eduarda Beneśa. Jednakże 
żadne spreparowane przez Niemców dowody nie zostały wykorzystane na procesie 
Tucha-czewskiego - nie było zresztą takiej konieczności. Stalin nie potrzebował 
ani niemieckiej dezinformacji, ani tajemniczych akt Ochrany, ponieważ i bez nich 
miał dosyć powodów, by zniszczyć Tuchaczewskiego. Bądź co bądź, myślał o tym już 
w roku 1930, trzy lata przed dojściem Hitlera do władzy. Co więcej, Stalin i 
jego przyjaciele byli przekonani, że oficerom nie wolno ufać i przy najmniejszym 
nawet podejrzeniu należy ich wyeliminować fizycznie. Stalin przypomniał 
Woroszyłowowi w nie datowanej notatce o oficerach aresztowanych latem 1918 roku. 
Tych oficerów - napisał -zamierzaliśmy rozstrzelać. Nic się nie zmieniło.13
Woroszyłowa wspierał w tej rzezi człowiek, który uosabiał tragedię, jaka miała 
spaść na Armię Czerwoną. Stalin i Jeżow planowali kampanię propagandową wraz z 
redaktorem „Prawdy", Lwem Mechlisem, jednym
7 najbardziej niezwykłych stalinowskich dworaków, który pojawił się nagle ita 
scenie, przeistoczony z postrachu dziennikarzy w wojskowego Mefisto-lelesa, 
porównywanego z „rekinem" i „mrocznym demonem". Nawet Stalin nazywał go 
„fanatykiem", nierzadko musiał poskramiać jego zapędy i lubił opowiadać o jego 
„śmiesznej gorliwości".
Mechlis, pięćdziesięcioletni mężczyzna z bujną, ciemną czupryną i pociągłą, 
ptasią twarzą, odegrał na swój sposób równie wielką rolę, jak Mo-lotow czy 
Beria. Urodzony w 1889 roku w Odessie z żydowskich rodziców, rzucił szkołę w 
wieku lat czternastu, do bolszewików przystał dopiero w roku 1918, po flirtach z 
innymi partiami. Podczas wojny domowej dał się poznać jako bezwzględny komisarz 
na Krymie, gdzie rozstrzelał tysiące ludzi. Ze Stalinem spotkał się po raz 
pierwszy podczas kampanii polskiej, zostając jednym z jego pomocników i poznając 
jego sekrety. Oddany „drogiemu towarzyszowi Stalinowi", któremu służył z 
neurotycznym, chorobliwym zapałem, był zbyt energiczny i utalentowany, by 
ukrywać się w poczekalniach jak Poskriebyszow. Żonaty z lekarką pochodzenia 
żydowskiego, umieścił w kołysce swego dziecka portret Lenina z czerwoną 
wstążeczką i odnotował w dzienniku narodziny Nowego Człowieka. W 1930 roku 
Stalin mianował go redaktorem naczelnym „Prawdy", której personelem Me-i lilis 
kierował w sposób niezwykle brutalny.*
Mechlis, który opuścił armię carską jako kanonier, został awansowany na zastępcę 
ludowego komisarza obrony i szefa Zarządu Politycznego Armii Czerwonej, spadając 
na nią niczym galopujący koń Apokalipsy.14 Stalin i jego „Piątka" opracowali 
właśnie zdumiewającą loterię obliczoną na wymordowanie całego pokolenia.
Stopnie wojskowe obowiązujące w okresie 1936-1940: komandami i armkom 
(odpowiednik gen. armii), komkor (gen. pułkownik), komdiw lub diwkom (gen. 
lejtnant), kombrig (gen. mjr) [przyp. wyd.].
Tuż po ogłoszeniu wiadomości o rozstrzelaniu generałów Mechlis odkrył, że 
„proletariacki poeta" Diemian Biedny nie wykonuje poleceń i potajemnie pisuje 
dantejskie strofy pod pseudonimem Konrada Rotkehempfera. Mechlis natychmiast 
zwrócił się do Stalina: „Co powinienem robić? [Biedny] tłumaczy to swoją metodą 
literacką". Stalin odpowiedział z jadowitym sarkazmem: Odpowiadam listem, który 
możecie przeczytać Diemianowi. Co się tyczy nowego Dantego, alias Konrada, a w 
rzeczywistości Diemiana Biednego, bajka czy też wiersz „ Walczyć czy zginąć " to 
utwór mierny. Jako krytyka faszyzmu jest wtórny i blady. Jako krytyka 
budownictwa socjalistycznego (całkiem poważnie) jest głupi, ale przejrzysty. To 
śmieć, a ponieważ mamy mnóstwo śmieci dookoła, musimy zwiększyć podaż innych 
rodzajów literatury z innymi bajkami [...]. Rozumiem, że powinienem przeprosić 
Diemiana-Dantego za swoją szczerość. Mechlis trzymał list Stalina w sejfie, skąd 
go wyjmował, żeby zaimponować dziennikarzom, których pytał, czy rozpoznają 
charakter pisma. „W środku nocy 21 lipca - zameldował niezwłocznie Stalinowi - 
zaprosiłem Biednego, żeby skrytykować jego wiersz" i przeczytać mu potępiający 
list Stalina. Biedny powiedział po prostu: „Jestem szalony... a może za stary. 
Może powinienem pojechać na wieś i sadzić kapustę". Nawet ten komentarz Mechlis 
uznał za podejrzany i powziął myśl o aresztowaniu Biednego: „Może jest w coś 
zamieszany". Stalin nie zareagował. Biedny został odcięty od kręgu Stalina, lecz 
pozostał na wolności. Zmarł w 1945 roku.
20
Krwawa łaźnia
Nie wymienili nawet nazwisk, lecz po prostu podali, ile tysięcy osób należy 
skazać na śmierć. Drugiego lipca 1937 roku Politbiuro rozkazało lokalnym 
sekretarzom aresztować i rozstrzelać „najbardziej zajadłe elementy 
antyradzieckie", których sprawy miały rozpatrywać „trójki", trzyosobowe 
trybunały składające się zwykle z miejscowego sekretarza partii, prokuratora i 
szefa NKWD.
Celem było pozbycie się „raz na zawsze" wszystkich wrogów i tych, których nie da 
się wychować w duchu socjalizmu, aby przyspieszyć zanikanie barier klasowych i 
tym samym urzeczywistnić raj dla mas. To ostateczne rozwiązanie przybrało 
charakter rzezi, którą można wytłumaczyć jedynie w kategoriach wiary i idealizmu 
właściwych bolszewizmowi, rozumianemu jako religia oparta na systematycznym 
niszczeniu klas. Zasada ustalania z góry liczby ofiar niczym wskaźników 
przemysłowych w Planie Pięcioletnim była zatem całkowicie naturalna. Szczegóły 
nie miały znaczenia: jeśli dokonana przez Hitlera zagłada Żydów była 
ludobójstwem, stalinowska czystka była demobójstwem, walką klasową przeradzającą 
się w kanibalizm. 30 lipca Jeżow i jego zastępca, Michaił Frinowski, 
przedstawili członkom Politbiura projekt Rezolucji nr 00447, która stwierdzała, 
że pomiędzy 5 a 15 sierpnia regiony otrzymają wskaźniki liczbowe dla dwóch 
kategorii więźniów: wszyscy zaklasyfikowani do kategorii pierwszej mieli zostać 
rozstrzelani, do kategorii drugiej - zesłani. Proponowali rozstrzelać 72 950 
osób i aresztować 259 450 osób, chociaż pominęli niektóre regiony. Regiony mogły 
przedkładać dalsze listy. Rodziny tych ludzi też miały podlegać zsyłce. 
Politbiuro zatwierdziło rezolucję następnego dnia.
Niebawem, gdy doszły do głosu lokalne animozje i ambicje, a polowanie na 
czarownice osiągnęło punkt kulminacyjny, owa „maszynka do mięsa"
Krwawa łaźnia
223
nabrała rozpędu i w jej tryby wpadały kolejne tysiące ludzi. Regiony szybko 
wypełniły wskaźniki aresztowań i poprosiły o większe liczby, toteż pomiędzy 28 
sierpnia a 15 grudnia Politbiuro wyraziło zgodę na rozstrzelanie kolejnych 22 
500 osób, a później jeszcze 48 000. Pod tym względem terror stalinowski różnił 
się od zbrodni hitlerowskich, obliczonych na zniszczenie ograniczonego celu: 
Żydów i Cyganów. Tutaj represje przybierały nierzadko zupełnie przypadkowy 
charakter: dawno zapomniany komentarz, przelotny flirt z opozycją, zazdrość 
sąsiada o pracę, żonę lub dom albo po prostu zwykły przypadek sprowadzały śmierć 
i cierpienia na całe rodziny. Nie miało to żadnego znaczenia: „Lepiej za dużo 
niż za mało" - oświadczył Jeżow swoim podwładnym, kiedy na mocy Rezolucji nr 
00447 pierwotne wskaźniki wzrosły do 767 397 aresztowanych i 386 798 
rozstrzelanych.*
Jednocześnie Jeżow „bił po narodowościach", zarządzając masowe represje 
wymierzone między innymi przeciwko Polakom i etnicznym Niemcom. 11 sierpnia 
Jeżow podpisał Rezolucję nr 00485 dotyczącą „likwidacji polskich grup 
dywersyjnych i szpiegowskich", której ofiarą miała paść większość członków 
Polskiej Partii Komunistycznej, większość Polaków w obrębie bolszewickiego 
kierownictwa oraz wszyscy, którzy utrzymywali towarzyskie bądź „konsularne 
kontakty" z Polakami - a także ich żony i dzieci. W ramach tej operacji 
aresztowano ogółem 350 000 osób (w tym 144 000 Polaków) i rozstrzelano 247 157 
osób (w tym 110 000 Polaków) - było to ludobójstwo na lokalną skalę. Jak 
zobaczymy, represje uderzyły ze szczególną siłą w wewnętrzny krąg Stalina.** 
Według najnowszych szacunkowych obliczeń, obejmujących też kontyngenty 
narodowościowe, podczas tych operacji aresztowano łącznie 1,5 miliona ludzi, z 
czego około 700 000 rozstrzelano.1
* Długo toczy! się spór pomiędzy takimi badaczami jak Robert Conquest, którzy 
twierdzili, że Stalin sam zainicjował i nadzorował terror, a tak zwanymi 
rewizjonistami, którzy dowodzili, że terror był wynikiem nacisków ze strony 
młodych ambitnych działaczy i napięć pomiędzy regionami a centrum. Z dokumentów 
archiwalnych wynika, iż Conquest miał rację, chociaż prawdą jest również, że 
regiony przekraczały wskaźniki, co stanowi argument na rzecz rewizjonistów, lecz 
nie wyczerpuje zagadnienia. Można zatem przyjąć, iż oba poglądy wzajemnie się 
uzupełniają.
** Zesłano również 170 000 Koreańczyków, do których dołączyli wkrótce Bułgarzy i 
Macedończycy. Stalin wyraził zadowolenie z wyników „operacji polskiej", pisząc 
na raporcie Jeżowa: Bardzo dobrze.' Przetrząsajcie i oczyszczajcie to polskie 
szpiegowskie bagno również w piryszłości. Należy je zniszczyć w interesie ZSRR! 
Jeśli Polacy i Niemcy ucierpieli najbardziej, to do innych deportowanych 
narodowości zaliczali się Kurdowie, Grecy, Finowie, Estończycy, Irańczycy, 
Łotysze, Chińczycy, repatrianci z Harbinu i Rumuni. NKWD rozstrzelało również 
6311 duchownych, właścicieli ziemskich i działaczy komunistycznych, czyli około 
4 procent populacji, w satelickiej Mongolii, gdzie mon-goloidalny odpowiednik 
Stalina, marszałek Czojbałsan, aresztował też i rozstrzelał własnego 
Tuchaczewskiego, marszałka Demida.
224
Czystka: Jeżow truciciel, 1937-1938
Krwawa łaźnia
225
„Bijcie, niszczcie jak leci" - rozkazał Jeżow swoim siepaczom. Ci, którzy 
okazywali „operacyjną bierność" w aresztowaniach „ugrupowań kontrrewolucyjnych w 
obrębie partii i poza nią [...] Polaków, Niemców i kułaków", sami trafiali w 
tryby machiny terroru, chociaż większość starała się prześcigać w raportach o 
gigantycznych liczbach aresztowanych. Jeżow, działając zapewne zgodnie z 
instrukcjami „Piątki", stwierdził, że podczas tej operacji rozstrzelanych 
zostanie dodatkowo tysiąc osób, nie tak znowu dużo. Ponieważ Stalin i Jeżow 
nieustannie podnosili wskaźniki, dodatkowy tysiąc tu i tam był nieunikniony, 
rzecz jednak w tym, iż świadomie niszczyli całą „kastę". Podobnie jak w 
przypadku hitlerowskiego Holocaustu, było to kolosalne osiągnięcie 
organizacyjne. Jeżow określił nawet, jakie krzewy należy posadzić na masowych 
grobach.2
Kiedy zaczęła się ta masakra, Stalin niemal zniknął z życia publicznego, 
pojawiając się tylko po to, by przyjąć dzieci lub delegacje. Szerzyły się 
pogłoski, że nie wie, co robi Jeżow. Stalin wystąpił publicznie zaledwie dwa 
razy w 1937 i raz w 1938 roku, odwołując też wszystkie swoje wakacje (nie 
wyjechałna południe aż do 1945 roku). Zarówno w 1937, jak i w 1938 roku 
przemówienie z okazji rocznicy rewolucji 6 listopada wygłosił Mołotow. Pewnego 
dnia pisarz Ilia Erenburg spotkał na ulicy Pasternaka, który „machał rękami, 
stojąc pośród zasp śnieżnych: «Gdyby tylko ktoś powiedział o tym Stalinowi»". 
Reżyser Meyerhold zapewniał Erenburga: „Ukrywają to przed Stalinem". Ale ich 
wspólny przyjaciel, Isaak Babel, kochanek żony Jeżowa, znalazł „klucz do 
zagadki": „Oczywiście że Jeżow odgrywa w tym swoją rolę, ale to nie on za tym 
stoi".3
Za wszystkim stał Stalin, ale nie był sam. Nie można, rzecz jasna, obciążać winą 
za terror jednego człowieka, ponieważ systematyczne zabijanie rozpoczęło się 
niedługo po objęciu władzy przez Lenina w 1917 roku i nie skończyło się aż do 
śmierci Stalina. Ten „system społeczny opierał się na rozlewie krwi", 
usprawiedliwiał morderstwo dokonane dzisiaj w imię perspektywy przyszłego 
szczęścia. Nie należy się dopatrywać zasadniczych przyczyn terroru w osobowości 
Stalina, chociaż z pewnością jego wyjątkowy charakter, w którym znalazła 
odzwierciedlenie jego przewrotność i mściwość, ukształtował represje, rozszerzył 
je i nadał im masowy zasięg. „Największym szczęściem - wyznał niegdyś Stalin 
Kamieniewowi - jest określić wroga, przygotować wszystko, zemścić się, a potem 
pójść spać". Nie zdarzyłoby się to bez Stalina. Terror odzwierciedlał jednak 
również wioskowe nienawiści kazirodczej sekty bolszewików, narosłe przez lata 
zsyłek i wojny. Stalin i jego frakcja uważali wojnę domową za godzinę swojej 
największej chwały: rok 1937 był powtórką Carycyna, o czym Stalin przypomniał 
grupie oficerów:
- Byliśmy w Carycynie z Woroszyłowem - powiedział. - W ciągu tygodnia wykryliśmy 
[wrogów], chociaż nie znaliśmy się na sprawach wojskowych. Wykryliśmy, ponieważ 
osądzaliśmy ich po ich pracy, i gdyby dzisiaj pracownicy polityczni osądzali 
ludzi po ich rzeczywistej pracy, szybko zdemaskowalibyśmy wrogów w naszej 
armii.4
Antybolszewicka reakcja w Niemczech była niezaprzeczalnym faktem, hiszpańska 
wojna domowa ustanowiła nowe standardy zdrady i okrucieństwa. Kraj nadal ponosił 
klęski gospodarcze: dokumenty Mołotowa ujawniają, że jeszcze w 1937 roku panował 
głód i zdarzały się przypadki kanibalizmu.*5
Wśród dygnitarzy szerzyła się korupcja: Jagoda kupował diamenty za państwowe 
pieniądze, Jakir wydzierżawiał dacze jak właściciel ziemski. Żony marszałków, 
jak choćby Olga Budionna i jej przyjaciółka Galina Jegorowa, do której zalecał 
się Stalin podczas ostatniej wieczerzy Nadii, błyszczały w ambasadach i salonach 
przypominających wystawne przyjęcia [...] w arystokratycznej Rosji, ubierały się 
w stylowe suknie i obracały w wytwornym towarzystwie.
Dlaczego ceny idą w górę o 100procent, podczas gdy nic nie ma w sklepach ? - 
pytała w swoim dzienniku Maria Swanidze. - Gdzie jest bawełna, len i wełna, 
skoro za przekroczenie Planu przyznawano medale? A budowa prywatnych dacz [...] 
szalone pieniądze wydawane na wspaniałe rezydencje i domy wypoczynkowe? fi
Odpowiedzialność spoczywała na setkach tysięcy urzędników, którzy zarządzali i 
prowadzili represje, z entuzjazmem, bezlitośnie, niemal z radością, zabijając 
znacznie więcej ofiar niż kazano im zabijać. Nikt nigdy nie stanął przed sądem 
za te zbrodnie.7
Stalin był zdumiewająco szczery, kiedy mówił w swoim kręgu, iż zamierza 
„skończyć" ze wszystkimi wrogami. Mógł powiedzieć to otwarcie na przyjęciu u 
Woroszyłowa, jak zanotował Budionny. Zdawał się nieustannie porównywać terror do 
rozprawy Iwana Groźnego z bojarami. „Kto będzie pamiętał o tej całej hołocie za 
dziesięć czy dwadzieścia lat? Nikt. Kto dzisiaj pamięta imiona bojarów, których 
pozbył się Iwan Groźny?** Nikt [...]. Ludzie muszą wiedzieć, że pozbył się 
wszystkich swoich wrogów. W końcu wszyscy dostali to, na co zasłużyli".
* Czternastego kwietnia 1937 roku prokurator generalny Wyszynski napisał do 
przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych, aby go poinformować o licznych 
przypadkach kanibalizmu w Czelabińsku na Uralu, gdzie pewna kobieta zjadła 
czteromiesięczne dziecko, inna dwoje dzieci w wieku ośmiu i trzynastu lat, a 
jeszcze inna trzymiesięczne niemowlę.
** Brzmi to zupełnie jak komentarz Hitlera na temat eksterminacji Żydów, 
odnoszący się do rzezi Ormian dokonanej w 1915 roku przez Turków: „Kto dzisiaj 
mówi o masakrze Ormian?".
226
Czystka: Jeżow truciciel, 1937-1938
„Ludzie zrozumieją, Iosifie Wissarionowiczu, zrozumieją i poprą was" - odparł 
Mołotow. Mikojanowi Stalin powiedział: „Iwan zabił za mało bojarów. Powinien 
zabić ich wszystkich, żeby stworzyć silne państwo". Pa-latyni nie byli aż tak 
nieświadomi prawdziwej natury Stalina, jak później utrzymywali.8
Kiedy regiony wykonywały i przekraczały swoje bezimienne normy, Stalin również 
zabijał tysiące ludzi, których dobrze znał. Jeżow odwiedzał Stalina praktycznie 
codziennie. W ciągu półtora roku 5 z 15 członków Polit-biura, 98 ze 139 członków 
Komitetu Centralnego i 1108 z 1966 delegatów na XVII Zjazd zostało 
aresztowanych. Jeżow dostarczył 383 listy z nazwiskami ofiar, mówiąc przy tym: 
„Proszę o zgodę na skazanie ich wszystkich według pierwszej kategorii".
Większość list zatwierdził Stalin, Mołotow, Kaganowicz i Woroszyłow, ale 
niektóre podpisali też Żdanow i Mikojan. 12 listopada 1938 roku Stalin i Mołotow 
podpisali 3167 wyroków śmierci. Zwykle pisali po prostu: Za albo NWK. Mołotow 
przyznał: „Podpisałem większość - właściwie prawie wszystkie - listy 
aresztowanych. Naradzaliśmy się i podejmowaliśmy decyzję. Konieczny był 
pośpiech. Czy można było zagłębiać się w szczegóły? [...] Niewinnych ludzi też 
czasem zamykano. Oczywiście jednego czy dwóch na dziesięciu zamykano 
niesłusznie, ale resztę słusznie". Jak ujął to Stalin: „Lepiej skrócić o głowę 
niewinnego niż zawahać się podczas wojny". Skazali na śmierć 39 000 osób z list. 
Stalin dopisywał na listach uwagi dla Jeżowa: Towarzyszu Jeżow, tych, których 
nazwiska zaznaczyłem „ar. "należy natychmiast aresztować, jeśli jeszcze tego nie 
zrobiono. Czasem pisał po prostu: Rozstrzelać wszystkich 138. Kiedy Mołotow 
otrzymywał listy z regionów, podkreślał po prostu liczby, nie nazwiska. 
Kaganowicz wspominał tamten gorączkowy okres: „Cóż za emocje". Wszyscy byli 
„odpowiedzialni" i prawdopodobnie „winni tego, że posunęli się za daleko".9
Stalin oświadczył, że syn nie powinien cierpieć za grzechy ojca, ale później 
starannie brał na cel rodziny wrogów: mogła się w tym przejawiać jego kaukaska 
mentalność lub po prostu kazirodczy labirynt bolszewickich powiązań. „Należy ich 
izolować-wyjaśnił Mołotowowi - bo inaczej będą się skarżyć". Piątego lipca 1937 
roku Politbiuro poleciło NKWD zamknąć żony wszystkich skazanych zdrajców [...] w 
obozach na 5-8 lat i wziąć pod opiekę państwa dzieci poniżej lat piętnastu: 18 
000 żon i 25 000 dzieci zabrano z domów. Ale to nie wystarczyło: 15 sierpnia 
Jeżow zarządził, że dzieci od jednego roku do trzech lat należy umieścić w 
sierocińcach, ale dzieci społecznie niebezpieczne od lat trzech do piętnastu 
miały zostać uwięzione w zależności od stopnia zagrożenia. Prawie milion takich 
dzieci
Krwawa łaźnia
227
wychowało się w sierocińcach i często nie widziało swoich matek przez 
dwadzieścia lat.*10
Stalin był motorem tej morderczej machiny. Wszystko będzie dobrze - napisał 7 
maja 1937 roku do jednego ze swoich morderców, który skarżył się, że wprawdzie 
nie stracił zębów, ale jest trochę zdezorientowany. - Im ostrzejsze zęby, tym 
lepiej. I. St. To zaledwie jeden z wielu dokumentów w otwartych niedawno 
archiwach, które pokazują, że Stalin nie tylko kierował represjami, lecz także 
osobiście zachęcał młodszych funkcjonariuszy do mordowania towarzyszy. Zęby 
nigdy nie były dostatecznie ostre.11
Podczas gdy wszyscy przywódcy mogli ocalić niektórych swoich przyjaciół - a 
innych nie - Stalin mógł chronić, kogo chciał: tego rodzaju kaprysy tylko 
umacniały jego mistyczną aurę. Kiedy jego stary przyjaciel z Gruzji, Sergo 
Kawtaradze, został aresztowany, Stalin nie zgodził się na egzekucję i postawił 
przy jego nazwisku myślnik. Ta cienka kreska ołówkiem uratowała mu życie. Inny 
stary znajomy, dyplomata Aleksandr Troja-nowski, też pojawił się na liście: Nie 
ruszać - napisał Stalin.** Niezależnie od tego, ile razy ktoś został 
zadenuncjowany, łaska Stalina mogła być praktycznie niewyczerpana, lecz jeśli 
stracił do kogoś zaufanie, zemsta była nieuchronna, choć mogła nadejść dopiero 
po latach. Najlepszym sposobem na przeżycie było pozostać niewidzialnym, 
ponieważ czasem najbardziej dziwaczne przypadki mogły narazić ludzi na zgubny w 
skutkach kontakt ze Stalinem: pewnego razu polska komunistka, Wera Kostrzewa, 
przycinała róże w swoim ogrodzie niedaleko Kuncewa, gdy nagle spostrzegła, że 
Stalin przygląda się jej zza ogrodzenia. „Jakie piękne róże" - powiedział. 
Została aresztowana jeszcze tej nocy - był to okres antypolskiej szpiegoma-nii, 
toteż prawdopodobnie i tak znajdowała się na liście.
Stalin często zapominał - lub udawał, że zapomniał - co się stało z niektórymi 
towarzyszami i po latach sprawiał wrażenie rozczarowanego, kiedy usłyszał, że 
zostali rozstrzelani. „Mieliście takich wspaniałych ludzi - powiedział później 
polskim komunistom. - Wera Kostrzewa na przykład, nie wiecie, co się z nią 
stało?" Nawet przy swojej doskonałej pamięci nie mógł pamiętać wszystkich 
ofiar.12
Stalin lubił dręczyć swoich kolegów: jednym z nich był Aleksandr Stecki, dawny 
protegowany Bucharina, a później szef Wydziału Kultury w Komitecie
* Tego rodzaju praktyki osiągnęły apogeum, kiedy sześćdziesięcioro dzieci od 
dziesięciu do dwunastu lat oskarżono o utworzenie kontrrewolucyjnej grupy 
terrorystycznej w Le-ninsku-Kuzniecku. Przebywały w więzieniu przez osiem 
miesięcy, dopóki sami funkcjonariusze NKWD nie zostali aresztowani, a dzieci 
zwolnione.
** Papiery Stalina zawierają inne fascynujące przykłady jego interwencji: ojciec 
zadenun-cjował syna, że urządza hałaśliwe przyjęcia, lecz chłopiec został 
aresztowany i uwikłany w sprawę Tomskiego. Ojciec zwrócił się o łaskę do 
Stalina, który napisał na jego liście: Trzeba koniecznie zmienić karę. Potem 
ojciec podziękował Stalinowi.
228
Czystka: Jeżow truciciel, 1937-1938
Centralnym. Bucharin, podczas jednej z „konfrontacji" z oskarżycielami, dał 
Stalinowi stary list, w którym Stecki krytykował Stalina. Towarzysz Bucharin - 
napisał Stalin do Steckiego - dał mi Wasz list do niego z sugestią, że Stecki 
nie zawsze był czysty. Nie czytałem listu. Zwracam go Warn. Z komunistycznym 
pozdrowieniem, Stalin. Można sobie wyobrazić przerażenie Steckiego, kiedy czytał 
te słowa. Natychmiast odpisał:
Towarzyszu Stalin, otrzymałem Wasz list i dziękuję Warn za zaufanie. Co do 
mojego listu [...] napisanego, kiedy nie byłem czysty [...]. Należałem do grupy 
Bucharina. Teraz wstydzę się tego... Stecki został aresztowany i rozstrzelany.13
Stalin bawił się w takie gierki nawet z najbliższymi towarzyszami: Bu-dionny na 
przykład zachowywał się bez zarzutu podczas procesu Tucha-czewskiego, ale kiedy 
aresztowania objęły oficerów jego sztabu, poszedł do Woroszyłowa na skargę z 
listą niewinnych ludzi objętych śledztwem. Woroszyłow był przerażony.
- Sam rozmawiaj ze Stalinem - powiedział. Budionny zwrócił się do Stalina.
- Jeśli oni są wrogami, to kto robił rewolucję? To znaczy, że nas też trzeba 
wsadzić!
- Co też wygadujecie, Siemionie Michajłowiczu? - roześmiał się Stalin. - 
Oszaleliście?
Zatelefonował do Jeżowa.
- Jest u mnie Budionny i twierdzi, że trzeba nas aresztować. Budionny 
utrzymywał, że dał tę listę Jeżowowi, który zwolnił część
oficerów.14
Sam Stalin specjalizował się w uspokajaniu swoich ofiar, które później kazał 
aresztować. Na początku roku żona jednego z zastępców Ordżoniki-dzego w Ludowym 
Komisariacie Przemysłu Ciężkiego została wezwana osobiście przez Stalina: 
„Słyszałem, że zamierzacie przyjść pieszo. To niedobrze... Przyślę po was 
samochód". Następnego ranka czekała na nią limuzyna. Dwa dni później aresztowano 
jej męża.
Oficerowie, dyplomaci, szpiedzy i pisarze, którzy brali udział w hiszpańskiej 
wojnie domowej, unurzani w bagnie zdrad, zabójstw, klęsk, tro-ckistowskich 
intryg i denuncjacji, zostali zdziesiątkowani, nawet jeśli nie zrobili nic 
złego. Radziecki ambasador w Madrycie, Władimir Antonow--Owsiejenko, dawny 
trockista, pogrążył się sam, próbując dowieść swojej lojalności; został 
odwołany, przyjęty uprzejmie przez Stalina i aresztowany następnego dnia. Kiedy 
Stalin przyjmował dziennikarza Michaiła Kolcowa, śmiał się z jego przygód 
podczas hiszpańskiej wojny domowej, nazywając go „Don Miguelem", ale później 
spytał: „Chyba nie zamierzacie się zastrzelić? Na razie, Don Miguelu". Kolców 
podjął w Hiszpanii niebezpieczną
Krwawa łaźnia
229
gre, denuncjując innych przed Stalinem i Woroszyłowem. Niebawem zo-M;ił 
aresztowany.15
Stalin nieustannie otrzymywał raporty o egzekucjach w regionach: typowy raport z 
21 października 1937 roku wymienia jedenaście osób rozstrzelanych w Saratowie, 
osiem w Leningradzie, kolejnych dwanaście w Leningradzie, sześć w Mińsku, a 
potem jeszcze pięć... W sumie osiemdziesiąt dwie ofiary. Zachowały się setki 
takich list adresowanych do Stalina i Mołoto-wa."' Z drugiej strony do Stalina 
docierały też rozpaczliwe wołania o pomoc. Władimir Boncz-Brujewicz, którego 
córka wyszła za człowieka z kręgu Jagody, pisał:
Uwierzcie mi, drogi Iosifie Wissarionowiczu, osobiście zaprowadziłbym synu lub 
córkę do NKWD, gdyby wystąpili przeciwko partii...17 Sekretarz Stalina w latach 
dwudziestych, Kanner, wtajemniczony w jego intrygi przeciwko Trockiemu i innym, 
został aresztowany. Kanner nie może być łajdakiem napisała niejaka Makarowa, 
zapewne jego żona. - Przyjaźnił się z Jagodą, ale kto mógł przypuszczać, że 
ludowy komisarz bezpieczeństwa okaże się taką kanalią? Uwierzcie mi, towarzyszu 
Stalin, że Kanner zasługuje na Wasze zaufanie! Kanner został rozstrzelany.
Wiele próśb pochodziło od starych bolszewików, bliskich przyjaciół Stalina, 
takich jak W ano Dżaparidze, który napisał: Moja córka została aresztowana. Nie 
mogę sobie wyobrazić, co mogła zrobić. Proszę Was, drogi Iosifie 
Wissarionowiczu, żebyście złagodzili straszny los mojej córki...1S
Stalin otrzymywał też listy od znajdujących się w niełasce przywódców, którzy 
próbowali ratować siebie: Nie mogę pracować, to nie jest kwestia partyjności, 
ale w takiej sytuacji, jaka wytworzyła się wokół mnie, po prostu nie potrafię 
funkcjonować ani oczyścić atmosfery, ani zrozumieć powodów tego wszystkiego 
[...]. Proszę, znajdźcie chwilę, żeby mnie przyjąć... - napisał Ni-kołaj 
Krylenko, ludowy komisarz sprawiedliwości, który sam podpisał wiele wyroków 
śmierci. On też został rozstrzelany.19
Jeżow był głównym organizatorem terroru, a Mołotow, Kaganowicz i Woroszyłow jego 
entuzjastycznymi wspólnikami, ale wszyscy palatyni byli panami życia i śmierci: 
po latach Chruszczow wspominał, jaką władzę miał nad młodszym agronomem, który 
mu się przeciwstawił: No cóż, oczywiście mógłbym z nim zrobić wszystko, co bym 
chciał, mógłbym go zniszczyć, mógłbym mządzić to tak, że, wiecie, zniknąłby z 
powierzchni ziemi.20
21
„Jeżowik" przy pracy i zabawie
W czasie terroru Stalin przyjął Jeżowa 1100 razy - częściej przyjmował jedynie 
Mołotowa - a ta liczba obejmuje tylko oficjalne spotkania w „Kąciku". Musiało 
też być wiele wizyt na daczy. Dokumenty archiwalne pokazują, w jaki sposób 
Stalin wpisywał tych, którzy mieli zostać aresztowani, na małe listy, by 
przedyskutować to następnie z „Jeżowikiem": 2 kwietnia 1937 roku na przykład 
wypisał dla Jeżowa niebieskim i czerwonym ołówkiem listę złożoną z sześciu 
punktów, niezwykle złowieszczych, takich jak Oczyścić Bank Państwowy.* Czasami 
Stalin odwoził go na jego daczę.1
Jeżow narzucił sobie wyczerpujący tryb pracy, a napięcie potęgowały jeszcze 
potworności, które nadzorował, oraz naciski, z góry i z dołu, by aresztować i 
rozstrzeliwać coraz więcej ofiar: prowadził nocne stalinowskie życie, był 
nieustannie przemęczony, stawał się coraz bledszy i bardziej nerwowy. Obecnie 
już wiemy, jak pracował: zwykł sypiać nad ranem, jadł obiad w domu z żoną, 
spotykał się ze swoim zastępcą Frinowskim w swojej lub jego daczy, a następnie 
jechał do Butyrek albo na Łubiankę, by nadzorować przesłuchania i tortury.2 
Ponieważ Jeżow od siedmiu lat obracał się w najwyższych kręgach partyjnych, 
często znał swoje ofiary osobiście. W czerwcu 1937 roku podpisał nakaz 
aresztowania swego „ojca chrzestnego", Mosk-wina, i jego żony, których dom 
często odwiedzał. Oboje zostali rozstrzelani. Potrafił być brutalny. Kiedy 
Bułatów, który wraz z Jeżowem kierował jednym z wydziałów Komitetu Centralnego i 
odwiedzał go w domu, był przesłuchiwany po raz piąty, komisarz generalny pojawił 
się w drzwiach.
Jeżow odpisał: W załączeniu do kopii raportu Żakowskiego, którą Wum przesłano, 
wysyłam kolejną z 7 Wydziału GUGB [Głównego Zarządu Bezpieczeństwa Państwowego] 
na temat działalności chińskich trockistów. Jeżow.
„Jeżowik" przy pracy i zabawie
231
- I co, czy Bułatów zeznaje?
- Niezupełnie, towarzyszu komisarzu generalny! - odparł śledczy.
- Więc porządnie nad nim popracujcie! -warknął Jeżow i wyszedł. Czasami jednak 
przykre obowiązki wyraźnie mu ciążyły: kiedy musiał uczestniczyć w egzekucji 
przyjaciela, wyglądał na przygnębionego.
- Widzę po twoich oczach, że mi współczujesz! - powiedział przyjaciel. Jeżow 
zmieszał się, ale rozkazał oprawcom wykonać wyrok. Kiedy aresztowano innego 
starego przyjaciela, Jeżow wydawał się poruszony, lecz w pijackim zapamiętaniu 
rozkazał swoim ludziom „obciąć mu uszy i nos, wyłupić oczy, pokroić go na 
kawałki", choć zrobił to jedynie na pokaz: później rozmawiał z przyjacielem do 
późna w nocy. Ale on też został rozstrzelany. Politbiuro bardzo podziwiało 
Jeżowa, który, jak stwierdził Mołotow, „nie był bez skazy, ale był dobrym 
pracownikiem partyjnym".3
Czasami, pośród tych wszystkich morderstw i podłości, Jeżow pokazywał swoją 
dawną naturę. Kiedy przyjął lekarza Stalina, Winogradowa, który musiał zeznawać 
w zbliżającym się procesie Bucharina, poradził mu:
- Jesteście dobrym człowiekiem, ale za dużo mówicie. Pamiętajcie, że każda osoba 
trzecia to mój człowiek i o wszystkim mnie informuje. Radzę warn mówić mniej.4
Komisarz generalny wspiął się na szczyty. W święta filmowano Jeżowa, jak 
paraduje po Kremlu ze Stalinem, śmiejąc się i paląc absurdalnie wielkiego 
papierosa. Podczas przemówień z okazji 7 listopada w Teatrze Wielkim amerykański 
ambasador Joseph Davies zaobserwował „Stalina, Woroszy-łowa i Jeżowa szepczących 
i żartujących między sobą". „Prawda" wysławiała go jako niezłomnego bolszewika, 
który dzień i noc, nie wstając zza biurka, rozplątuje i przecina nici 
faszystowskiego spisku. Na jego cześć nazywano miasta i stadiony.* Dla 
kazachskiego barda, Dżambuła Dżabajewa, był płomieniem spalającym wężowe 
gniazda?
On i Jewgienia mieszkali w luksusowej daczy, z kinem, kortem tenisowym i służbą, 
w Mieszczerinie w pobliżu Leninskich Górek, gdzie miało swoje domy wielu 
przywódców. Adoptowali córkę, Nataszę, sierotę z domu dziecka. Jeżow był 
troskliwym ojcem, uczył ją grać w tenisa, jeździć na łyżwach i na rowerze. Na 
fotografiach stoi w otoczeniu przyjaciół, obejmując Nataszę jak kochający 
ojciec. Rozpieszczał ją prezentami i bawił się z nią po powrocie z pracy.
Jego wielkie portrety niesiono u stóp Mauzoleum podczas wszystkich świąt 
państwowych. Kraj oblepiono plakatami przedstawiającymi jego żelazną pięść 
„duszącą węże" z głowami Trockiego, Rykowa i Bucharina. Inny slogan głosił: 
Jeżowy rukawicy-rządzić żelazną ręką!
Ii
Pi
232
Czystka: Jeżow truciciel, 1937-1938
Kiedy Jeżow zaczął wrzucać w tryby machiny terroru zagranicznych komunistów i 
emigrantów, którzy wrócili do kraju, otrzymał list od zaniepokojonej, pięknej 
emigrantki w zaawansowanej ciąży nazwiskiem Wiera Trail, córki Aleksandra 
Guczkowa, wybitnego przedrewolucyjnego polityka. Niedługo po północy odebrała 
telefon:
- Dzwonię z Kremla. Towarzysz komisarz przyjmie was teraz.
Limuzyna zawiozła Wierę Trail na Kreml, gdzie wprowadzono ją do długiego 
gabinetu, w którym paliła się tylko jedna lampa z zielonym abażurem. Czar władzy 
zadziałał, ponieważ od razu urzekła ją jego „pięknie rzeźbiona twarz", „brązowe 
falujące włosy i błękitne oczy - w najgłębszym odcieniu błękitu, jaki 
kiedykolwiek widziałam" i „drobne szczupłe dłonie". Wymieniła nazwiska 
przyjaciół, głównie pisarzy, którzy zostali aresztowani. Jeżow był bardzo 
uważnym, „cudownym słuchaczem". Odprawił strażników, kiedy weszła do gabinetu:
- Z pewnością nie jest w moim zwyczaju przyjmowanie całkowicie obcych osób bez 
ochrony.
- Nie mam nawet torebki - odparła kokieteryjnie.
- Nie, tylko papierosy. Ale powiedzieliście, że jesteście w ciąży.
- Powiedziałam? - Wskazała na swój brzuch. - Czy tego nie widać?
- Widzę wypukłość - zażartował Jeżow - ale skąd mam wiedzieć, czy to nie bomba 
zegarowa zawinięta w poduszkę? Nie zrewidowano was... prawda?
Jeżow wstał i okrążył biurko, jakby zamierzał obmacać jej brzuch, ale zatrzymał 
się w pół drogi i usiadł, śmiejąc się.
- Oczywiście, że jesteście w ciąży. Tylko żartowałem.
Było to jedno z autentycznie jeżowowskich posunięć, kiedy komisarz okazał swoje 
szczeniackie poczucie humoru (choć, na szczęście, nieco lepszej próby niż zawody 
w puszczaniu gazów), zuchwałość, pod którą czaiła się groźba - i paranoję. 
Obiecał ponownie rozpatrzyć jej sprawę i przyjąć ją raz jeszcze, sugerując 
uprzejmie, że powinna iść prosto do łóżka. Następnej nocy znów odebrała telefon 
z gabinetu Jeżowa:
- Wyjeżdżajcie natychmiast do Paryża.
Następnego ranka wsiadła do pociągu, przekonana, że Jeżow, niezależnie od 
powodów, jakimi się kierował, zrobił wszystko, co w jego mocy, aby ją ocalić. 
Wszyscy jej przyjaciele zostali rozstrzelani - lecz ona się uratowała.6
Urok osobisty rzadko jednak był wystarczającym powodem, by ocalić życie wrogowi: 
„Jeżowik" miał romans z inną Jewgienią, żoną radzieckiego dyplomaty, i chciał ją 
zatrzymać w Moskwie. Ale Jewgienią Podolska odmówiła, w listopadzie 1936 roku 
została aresztowana, a w marcu 1937 roku rozstrzelana.7
„Jeżowik" przy pracy i zabawie
233
Jeżow zasypywał Mołotowa raportami o spiskach, które wykrył.8 Mo-łotow i 
Kaganowicz byli zachwyceni: „Zawsze uważałem, że odpowiedzialność ponosił 
głównie Stalin i ludzie, którzy go zachęcali, którzy byli aktywni. Ja zawsze 
byłem aktywny, zawsze popierałem podejmowane kroki - powiedział Mołotow. - 
Stalin miał rację - lepiej skrócić o głowę niewinnego..." Kaganowicz zgodził się 
z nim: „Inaczej nigdy nie wygralibyśmy wojny!". Mołotow stale przeglądał listy 
aresztowanych i własnoręcznie pisał NWK przy nazwiskach kobiet. To Mołotow 
podpisał i najwyraźniej dodał do listy nazwiska żon wrogów ludu takich jak 
Kosior i Postyszew, które zostały rozstrzelane. Spośród dwudziestu ośmiu 
komisarzy ludowych podlegających Mołotowowi na początku 1938 roku dwudziestu 
zginęło. Kiedy Stalin znalazł na liście starego bolszewika nazwiskiem Gieorgij 
Łomów, spytał: „Co z tym?".
Jestem za natychmiastowym aresztowaniem tego drania Łomowa - napisał Mołotow. W 
przypadku pewnego nieszczęsnego profesora Mołotow spytał Jeżowa: „Dlaczego ten 
profesor nadal jest w Ludowym Komisariacie Spraw Zagranicznych, a nie w NKWD?".9 
Kiedy przez pomyłkę spalono kilka książek Stalina i Lenina, Mołotow rozkazał 
Jeżowowi przeprowadzić dochodzenie.10 Kiedy Mołotow usłyszał, że pewien 
prokurator rejonowy narzekał na czystkę i zażartował, całkiem stosownie, iż to 
zdumiewające, że Stalin i Mołotow nadal żyją, skoro tylu terrorystów próbuje ich 
zabić, polecił NKWD: Wszcząć śledztwo w porozumieniu z Wyszynskim [prokuratorem 
generalnym]. Mołotow. Kaganowicz chełpił się, że nie ma ani jednej linii 
kolejowej „bez trockistowsko-japońskich szkodników", pisząc do NKWD co najmniej 
trzydzieści dwa razy, domagając się osiemdziesięciu trzech aresztowań - i 
podpisując listy skazanych na śmierć, zawierające 36 000 nazwisk. Rozstrzelano 
tylu kolejarzy, iż pewien urzędnik zatelefonował do Poskriebyszowa, aby go 
ostrzec, że na jednej linii nie ma kto pracować.
Mimo to wszyscy przywódcy wiedzieli, iż sami są nieustannie poddawani próbie: 
obaj sekretarze Mołotowa zostali aresztowani.
„Czułem narastające wokół zagrożenie - powiedział Mołotow, gdy zbierano dowody 
przeciwko niemu. - Mój pierwszy zastępca rzucił się do szybu windy w NKWD".11 
Nikt nie był bezpieczny: mieli rodziny, o których musieli pamiętać. Stalin dał 
jasno do zrozumienia, iż należy zniszczyć wrogów, „nie patrząc na twarze". Jeśli 
żywili nadzieję, że ochroni ich wysokie stanowisko, los aresztowanych członków 
Politbiura, takich jak Rudzutak, rozwiewał te złudzenia. Przygotowywano zeznania 
przeciwko wszystkim, łącznie z Mołotowem, Woroszyłowem i Kaganowiczem. Ich 
kierowców
234
Czystka: Jeżow truciciel, 1937-1938
przesłuchiwano tyle razy, że Chruszczow poskarżył się Stalinowi, który 
powiedział: „Zbierają dowody także przeciwko mnie". Wszyscy musieli myśleć tak 
jak Chruszczow, który spytał: „Czy mogę być pewien [...] że jutro nie przeniosą 
mnie z tego gabinetu do celi więziennej?".
Ich uwagę przykuła z pewnością sprawa marszałka Budionnego: 20 czerwca 1937 
roku, niedługo po egzekucji Tuchaczewskiego, Stalin oznajmił kawalerzyście:
- Jeżow mówi, że twoja żona zachowuje się niegodnie. Pamiętaj, że nie pozwolimy 
nikomu, nawet żonie, kompromitować cię przed partią i państwem. Porozmawiaj z 
Jeżowem i zdecydujcie, co należy zrobić, jeśli to będzie konieczne. Nie 
zauważyłeś wroga obok siebie. Dlaczego ci jej żal?
- Zła żona to sprawa rodzinna, a nie polityczna, towarzyszu Stalin - odparł 
Budionny. - Sam się tym zajmę.
- Musisz być dzielny - powiedział Stalin. - Myślisz, że nie jest mi przykro, 
kiedy ludzie z mojego najbliższego otoczenia okazują się wrogami ludu?
Żona Budionnego, Olga, śpiewaczka w Teatrze Wielkim, przyjaźniła się z żoną 
marszałka Jegorowa, aktorką. Wydaje się, że Olga zdradzała Budionnego z tenorem 
z teatru i flirtowała z polskimi dyplomatami. Budionny poszedł do Jeżowa, który 
powiedział mu, że jego żona „wraz z Jegorowa odwiedza zagraniczne ambasady...". 
Kiedy był na manewrach, jego żona została aresztowana na ulicy, przesłuchana i 
skazana na osiem lat więzienia, a potem na kolejne trzy. Budionny płakał, „łzy 
spływały mu po policzkach". Olga dostała pomieszania zmysłów w pojedynczej celi. 
Legenda głosiła, że Stalin był bardziej miłosierny dla kobiet: z pewnością 
kobiety zatrudnione w Komitecie Centralnym miały większe szansę na przetrwanie.* 
Ale Galina Jegorowa została rozstrzelana jeszcze przed swoim mężem. Nie było tu 
miejsca na żadną rycerskość. Jej flirt ze Stalinem w noc samobójstwa Nadii nie 
mógł jej pomóc, a poza tym Stalin zawsze był bardziej bezwzględny, jeśli 
istniały oznaki rozwiązłości.12
* Sześćdziesięciopięcioletnia wówczas Aleksandra Kołłontaj, radziecki ambasador 
w Szwecji, była piękną bolszewicką arystokratką, która napisała manifest 
feminizmu i wolnej miłości, powieść Miłość pszczół-robotnic. Jej skandaliczne 
życie seksualne gorszyło i zdumiewało Stalina i Mołotowa. Kilku spośród jej 
słynnych bolszewickich kochanków zostało rozstrzelanych podczas Wielkiego 
Terroru. Ale ona sama przeżyła. Być może jej listy do Stalina, zawsze adresowane 
do Wielce Szanownego Iosifa Wissarionowicza z przyjacielskimi pozdrowieniami z 
otwartego serca, przemówiły do jego rycerskości. Surowa i niezbyt atrakcyjna 
stara bolszewiczka, Jelena Stasowa, również przeżyła i pisała do niego ciepłe, 
pełne wdzięczności listy. W rodzinie Stalina kobiety też w większości ocalały 
(choć nie uniknęły aresztowań), ale mężczyźni zostali zdziesiątkowani.
„Jeżowik" przy pracy i zabawie
235
Sam terror, oprócz wielu jego znacznie ważniejszych aspektów, był triumfem 
świętoszkowatej bolszewickiej moralności nad seksualną swobodą lat dwudziestych. 
W zniszczeniu Jenukidzego, Tuchaczewskiego i Rudzutaka niepoślednią rolę 
odegrało to, co Mołotow określił jako „słaby punkt [...] kobiety!" Garderoby 
aktorek, wspaniałość dyplomatycznych balów i blask zagranicznej dekadencji 
wystarczały czasem, by przekonać samotnego Stalina i kołtuńskiego Mołotowa, 
przepełnionych purytańską zawiścią, że za tym wszystkim kryje się zdrada i 
dwulicowość. Ale rozwiązłość nigdy nie stanowiła prawdziwego powodu, dla którego 
niszczyli swoje ofiary. Ten był zawsze polityczny. Oskarżenia o dewiacje 
seksualne służyły do tego, by skompromitować aresztowanych w oczach ich dawnych 
kolegów. Jenukidze i Rudzutak mieli rzekomo, jak ujął to Kaganowicz, uwodzić 
„małe dziewczynki". Ponieważ jednak trudno przypuścić, by Komitet Centralny stał 
się siedliskiem pedofilów, tak jak nie był z pewnością siatką szpiegów i 
terrorystów, wydaje się bardziej prawdopodobne, że ci partyjni hedoniści po 
prostu „opiekowali się" baletnicami, tak jak dawni i dzisiejsi milionerzy. Mimo 
to Stalin przez całe lata tolerował wyskoki Jenukidzego (i prawdopodobnie brał w 
nich udział). Kobieciarze w rodzaju Bułganina i Berii nadal doskonale 
prosperowali, pod warunkiem, że byli lojalni i kompetentni w sprawach 
politycznych, ale nikt nie mógł powiedzieć, iż chodziło jedynie o plotki na 
dworze Stalina.* Ludzie umierali z powodu plotek.
Stalin był mężczyzną z XIX stulecia: kokieteryjnym i pełnym podziwu dla dobrze 
ubranych kobiet ze swego otoczenia, rygorystycznie pruderyjnym w stosunku do 
własnej córki, zgorszonym feminizmem i wolną miłością początku lat dwudziestych, 
ale odgrywającym twardego brutala wśród najbliższych przyjaciół płci męskiej. 
Jego pruderia była na wskroś „wiktoriańska": widok gołych kolan Swietłany, a 
nawet jej śmiałe spojrzenie na fotografiach wywoływały absurdalne awantury. 
Stalinowi nie spodobał się „pierwszy pocałunek" w filmie Aleksandrowa Wołga, 
Wołga, gdyż uznał go za zbyt namiętny, co miało taki skutek, że nie tylko 
wycięto
* Chlubnym wyjątkiem od tej hipokryzji byli ci nieliczni bolszewicy, którzy 
łączyli dyscyplinę partyjną ze stylem życia europejskiej cyganerii, jak na 
przykład ludowy komisarz spraw zagranicznych, Maksim Litwinów, i jego angielska 
żona Ivy. Drwiła otwarcie z filistrów w rodzaju Mołotowa i szczyciła się swoimi 
zdradami małżeńskimi z całym zastępem niemieckich kochanków: „Gwiżdżę na to, co 
powiedzą inni [...] ponieważ przerastam o głowę wszystkich, którzy znajdują 
rozkosz w plotkowaniu na takie trywialne tematy, jak na przykład kto z kim 
sypia". Natomiast sam komisarz Litwinów, pulchny, rozczochrany i energiczny 
żydowski intelektualista, który od dawna znał Stalina, ale nigdy nie był z nim 
blisko, wdał się w romans z „bardzo ładną, zdecydowanie wulgarną i naprawdę 
bardzo seksowną" dziewczyną, która z nim zamieszkała. Towarzyszyła mu nawet na 
przyjęciach dyplomatycznych i przychodziła do biura w obcisłych spodniach do 
konnej jazdy.
236
Czystka: Jeżow truciciel, 1937-1938
scenę pocałunku, lecz nadgorliwi urzędnicy zakazali też „wszelkiego całowania" 
we wszystkich radzieckich filmach. Podczas projekcji części drugiej Iwana 
Groźnego Eisensteina Stalin, który ściśle identyfikował się z carem, był 
zakłopotany sceną pocałunku Iwana - powiedział, że trwa o wiele za długo, i 
kazał ją wyciąć. Kiedy Tatiana pojawiła się w Eugeniuszu Onieginie ubrana tylko 
w nocną koszulę, Stalin wykrzyknął: „Jak kobieta może pokazywać się mężczyźnie w 
takim stroju?". Reżyser natychmiast przywrócił puszkinowskiej operze 
„bolszewicką skromność". Na starość, gdy pokazano mu paczkę gruzińskich 
papierosów z obrazkiem dziewczyny w zmysłowej pozie, wybuchnął gniewem i kazał 
zaprojektować nowe opakowanie: „Gdzie nauczyła się tak siedzieć? W Paryżu?".
Krzewił wśród swoich dworzan burżuazyjną moralność: żona Żdanowa chciała się z 
nim rozejść z powodu jego alkoholizmu, ale tak jak Hitler kazał Goebbelsowi 
wrócić do żony, podobnie i Stalin oświadczył kategorycznie: „Musicie zostać 
razem". Tak samo było z Pawłem Alliłujewem. Kiedy Stalin usłyszał, że Kujbyszew 
maltretował swoją żonę, zawołał: „Gdybym o tym wiedział, skończyłbym z tym 
zezwierzęceniem".
Jeśli jednak stary przyjaciel potrzebował pomocy w kłopotliwej sytuacji, Stalin 
czuł się zmuszony spełnić prośbę, jak pokazuje pewien fascynujący list z jego 
archiwum. Aleksandr Trojanowski, prawdopodobnie dyplomata, poprosił o pomoc w 
sprawie swojej kochanki, niejakiej Gracanowej, która pracowała dla NKWD i 
została zatrudniona przez Jagodę. Jeśli oboje stracą pracę równocześnie, będą 
plotki. Gdybym więc mógł odejść wcześniej niż ona [...]. Proszę, zróbcie to dla 
mnie jako dla starego towarzysza - napisał do Stalina, który zgodził się pomóc, 
pisząc do Jagody:
Towarzyszu Jagoda, załatwcie tę sprawę Trojanowskiego. Wpadł w kłopoty, a my 
powinniśmy [go wyciągnąć]. Och, Bóg z nim albo diabeł z nim! Załatwcie to, niech 
ma chłop spokój. Stalin. W 1938 roku Trojanowski znów zwrócił się do Stalina, 
prosząc, aby Jeżow pozwolił owej damie zatrzymać mieszkanie. Stalin i tym razem 
pomógł.13
Jedną z zagadek terroru jest obsesyjny upór, z jakim Stalin zmuszał swoje 
ofiary, by przyznawały się do wszelkiego rodzaju niedorzecznych zbrodni, zanim 
umrą. Dopiero po czystce w kierowniczych kadrach NKWD i Armii Czerwonej pomiędzy 
marcem a lipcem 1937 roku Stalin stał się absolutnym dyktatorem. Ale nawet wtedy 
wciąż musiał przekonywać swoich pala-tynów, by wykonywali jego polecenia. Jak 
tego dokonał?
Odpowiedzi należy szukać w osobowości samego Stalina: kult jednostki tak się już 
utrwalił na obszarze całego kraju, że słowo Stalina było prawem
„Jeżowik" przy pracy i zabawie
237
- jak ujął to Chruszczow. - Stalin nie mógł się mylić. Potrafił przewidzieć 
wszystko. Mikojan uważał, że to właśnie z powodu kultu nikt nie śmiał 
przeciwstawić się Stalinowi.14 Terror nie był jednak po prostu wyrazem woli 
Stalina: mógł się rozpocząć z jego inspiracji, mógł odzwierciedlać jego animozje 
i kompleksy, lecz palatyni nieustannie domagali się nasilenia represji przeciwko 
wrogom. Mimo to, kiedy znali ofiarę, żądali dowodów. Dlatego właśnie Stalin 
przywiązywał takie znaczenie do pisemnych zeznań podpisanych przez ofiary.
Gdy tylko Stalin otrzymał zeznania od Jeżowa, przekazywał je członkom 
Politbiura, którym trudno było obalić ten potok samooskarżeń i denuncjacji. W 
marcu 1937 roku na przykład Stalin posłał Mołotowowi, Woroszyło-wowi, 
Kaganowiczowi i Mikojanowi następującą notatkę:
Zapoznajcie się z zeznaniami polsko-niemieckich szpiegów: Aleksandry (matki) i 
Tamaiy (córki) Licynskiej, i Minerwiny, byłej sekretarki Jenukidze-fio. Wszyscy 
palatyni dobrze znali Jenukidzego, Stalin musiał więc zadbać o to, by na własne 
oczy zobaczyli dowody przeciwko niemu.15 Kiedy Mikojan podważył ich 
wiarygodność, Stalin oskarżył go o słabość, ale później wezwał jeszcze raz i 
pokazał mu podpisane zeznania: „Napisał to własnoręcznie... Podpisał każdą 
stronę". Te absurdalne zeznania wystarczyły, by przekonać Kaganowicza: „Jak 
można było nie podpisać [wyroku śmierci], jeśli śledztwo wykazało [...] że ten 
człowiek jest wrogiem?". Żdanow, wedle słów jego syna, „ufał oskarżeniom Jeżowa 
[...]. Przez jakiś czas ojciec wierzył, że w leningradzkim kierownictwie 
działają carscy agenci". Ale gdy jego rodzice znali ofiarę osobiście, matka 
mówiła zwykle: „Jeśli on jest wrogiem ludu, to ja też nim jestem!". I tak, w 
prowadzonych szeptem rozmowach, przywódcy i ich żony używali wciąż tych samych 
słów, by wyrazić swoje wątpliwości co do jednego czy dwóch aresztowań, choć 
wierzyli w winę większości ofiar.
Oburzenie palatynów było fałszywe. Jeśli znali konkretną osobę, okazywali 
oczywiście szczególne zainteresowanie dowodami, ale wszyscy rozumieli i zgadzali 
się, że szczegóły zawarte w oskarżeniach i zeznaniach nie mają znaczenia. 
Dlaczego więc wszyscy ci ludzie zginęli? Nadieżda Man-ilelsztam napisała, że 
zostali zabici za nic, natomiast Maja Kawtaradze, której aresztowano rodziców, 
powiedziała po prostu: „Nie pytajcie, dlaczego!". Zostali zabici nie z powodu 
tego, co zrobili, lecz tego, co mogli zrobić. Jak wyjaśnił Mołotow: „Chodziło 
głównie o to, że w decydującym momencie nie można by na nich polegać". 
Rzeczywiście, niektórzy, tacy jak Ru-ilzutak, nie byli „świadomie" nielojalni. I 
właśnie potencjalny charakter ich zdrady sprawiał, że Stalin wciąż mógł wyrażać 
się z uznaniem o pracy,
238
Czystka: Jeżow truciciel, 1937-1938
a nawet osobowości swoich ofiar: po rozstrzelaniu Tuchaczewskiego i Ubo-rewicza 
nadal mówił w Politbiurze o zdolnościach tego ostatniego i zachęcał dowódców, by 
„szkolili swoich żołnierzy tak jak robił to Uborewicz".16 Istniał jednak również 
szczególny aspekt religijny. Kiedy podczas styczniowego procesu w 1937 roku 
Stalin rozmawiał z Wyszynskim, zwrócił się do oskarżonych słowami: „Straciliście 
wiarę" - i za to musieli umrzeć. Be-rii powiedział: „Wrogiem ludu jest nie tylko 
ten, kto szkodzi, ale i ten, kto wątpi w słuszność linii partyjnej. Takich jest 
wśród nas jeszcze wielu, a my musimy zrobić z nimi porządek". Wyraził to jeszcze 
dobitniej w rozmowie ze zrozpaczonym towarzyszem, który spytał go, czy nadal mu 
ufa: „Ufam warn politycznie, ale nie jestem tego taki pewien w sferze przyszłej 
działalności partyjnej", co zdawało się oznaczać, że ufa mu w danej chwili, ale 
niekoniecznie w zbliżającej się wojnie.
Bucharin, który doskonale rozumiał Stalina, napisał do niego z więzienia: Jest 
coś wielkiego i zuchwałego w politycznej idei generalnej czystki, ponieważ budzi 
ona wieczną podejrzliwość [...]. W ten sposób kierownictwo stwarza sobie pełne 
zabezpieczenie. Im silniejsi są wrogowie państwa, tym silniejsze musi być 
państwo (i Stalin). Ów krąg „wiecznej podejrzliwości" był jego środowiskiem 
naturalnym. Czy wierzył w winę wszystkich oskarżonych? Nie w sensie prawniczym, 
ale ten polityk o kamiennym sercu wierzył tylko w świętość własnej potrzeby 
politycznej, połączonej czasem z osobistą zemstą.
Podczas przyjęcia po obchodach rocznicy rewolucji Stalin oznajmił, że wszyscy, 
którzy ośmielą się osłabiać potęgę państwa radzieckiego „w myślach, tak, nawet w 
myślach", zostaną uznani za wrogów i „zniszczeni jako klan". Tak mógłby mówić 
średniowieczny kaukaski wódz plemienny, błyskotliwy polityk włoskiego renesansu 
- albo Iwan. Wyjaśnił, że on, żaden wielki mówca, niepozorny człowiek, zastąpił 
„orła" Lenina, ponieważ takie było życzenie partii. On i jego ludzie kierują się 
„świętym strachem", by nie zawieść zaufania mas. Dlatego, oświadczył, jest to 
prawdziwie święty terror, który wywodzi się z mesjanistycznej natury 
bolszewizmu. Nic dziwnego, że Jeżow nazwał NKWD swoją „tajną sektą".17
Nędza tego uświęconego występku przekracza wszelkie wyobrażenia: odległość z izb 
tortur na Łubiance do gabinetu Stalina wynosiła około półtora kilometra, ale w 
rzeczywistości była znacznie mniejsza.
22
Zakrwawione rękawy: wewnętrzny krąg morderców
Rankiem „Jeżowik" odwiedzał Politbiuro i uczestniczył w posiedzeniach, 
przychodząc prosto z izb tortur. Pewnego dnia Chruszczow zauważył plamy 
zakrzepłej krwi na mankietach chłopskiej koszuli Jeżowa. Chruszczow, który sam 
nie był aniołem, spytał, skąd pochodzą te ślady. Jeżow, z błyskiem w niebieskich 
oczach, odparł, że trzeba być dumnym z takich plam, ponieważ jest to krew wrogów 
rewolucji.
Stalin często pisał dyspozycje przy nazwiskach. W grudniu 1937 roku umieścił 
obok nazwiska polecenie: Bić! Bić! Przy innym napisał: Już czas przycisnąć tego 
pana i zmusić go do ujawnienia jego brudnych sprawek. Gdzie on jest - w 
więzieniu czy w hotelu? W 1937 roku Politbiuro usankcjonowało stosowanie tortur. 
Jak zapewnił później Stalin, „praktyka stosowania przez NKWD nacisku fizycznego 
[...] dozwolonego przez Komitet Centralny" okazała się „całkowicie słuszną i 
skuteczną metodą".
Jeżow nadzorował swoich oprawców, którzy na własny użytek wypracowa-li roboczy 
żargon: proces łamania niewinnego człowieka nazywali „francuskimi zapasami" -
francuzskoj borboj. Kiedy po latach niektórzy z nich sami byli przesłuchiwani, 
zeznawali, jak posługiwali się żgutom (plecionką), dubinkoj (pałką), a także jak 
stosowali bardziej tradycyjną metodę polegającą na pozbawianiu aresztowanych snu 
i permanentnym przesłuchiwaniu, które nazywali „pasem transmisyjnym". W WCzK 
istniała długa tradycja torturowania: jeden z ludzi Jagody, Leonid Żakowski, 
napisał nawet podręcznik zadawania tortur.
Czasami członkowie Politbiura, jak choćby Mołotow i Mikojan, sami uczestniczyli 
w przesłuchaniach swoich towarzyszy w wielkim gabinecie Jeżowa na Łubiance. 
„Rudzutak był mocno bity i torturowany - wspominał Mołotow jedną z takich sesji. 
- Trzeba było postępować bezlitośnie".
240
Czystka: Jeżow truciciel, 1937-1938
Kaganowicz uważał, iż „to bardzo trudne nie być okrutnym", ale „należało wziąć 
pod uwagę, że wszyscy oni byli doświadczonymi starymi bolszewikami, jak mogliby 
złożyć zeznania dobrowolnie?" Brzmi to tak, jakby „w Politbiu-rze było pełno 
gangsterów", mówiąc słowami Mołotowa. Może i członkowie Politbiura nie byli 
płatnymi zabójcami z mafii - niewielu z wyjątkiem Jeżowa i później Berii 
osobiście torturowało lub zabijało swoje ofiary, a poza tym żaden płatny zabójca 
nie okazałby się tak głupi, by tracić tyle czasu na nudną pseudoideologię - ale 
czasami trudno dostrzec różnicę.
Stalin i jego dworzanie często śmiali się ze zdolności NKWD do wydobywania 
zeznań. Komuś, kto naprawdę był torturowany, Stalin opowiedział taki oto dowcip: 
„Aresztowali chłopca i oskarżyli go o napisanie Eugeniusza Oniegina. Chłopiec 
próbował zaprzeczać... Kilka dni później śledczy z NKWD wpadł przypadkiem na 
rodziców chłopca: «Moje gratulacje! -powiedział. - Wasz syn napisał Eugeniusza 
Oniegina»"*. Wielu więźniów bito tak mocno, że oczy dosłownie wychodziły im z 
głowy. Jeśli umierali podczas przesłuchania, jako przyczynę zgonu podawano atak 
serca.
System egzekucji opracował sam Jeżow. Zamiast korzystać z piwnic na Łubiance lub 
w innych więzieniach, jak czynili jego poprzednicy, przeznaczył do tego celu 
inny budynek NKWD przy Warsanofijewskim Prospekcie na tyłach Łubianki. Więźniów 
przewożono na drugą stronę ulicy ciężarówkami (nie było tunelu) i wprowadzano na 
dziedziniec, gdzie stał specjalnie skonstruowany czworokątny budynek z betonową 
podłogą, nachyloną w stronę przeciwległej ściany z drewnianych bali, które miały 
zatrzymywać kule, i z urządzeniami do spłukiwania krwi i nieczystości. Po 
strzale w tył głowy ciała ofiar umieszczano w metalowych skrzyniach i wieziono 
do jednego z moskiewskich krematoriów. Popioły wsypywano zazwyczaj do masowego 
grobu, takiego jak ten na Cmentarzu Dońskim.1
Droga, która kończyła się na Cmentarzu Dońskim, zaczynała się często od notatki 
na biurku Stalina. Stalin otrzymywał nie tylko prośby o łaskę, lecz również 
donosy. Kiedy terror nabrał rozmachu, donosy działały jak oliwa dolewana do 
ognia, podtrzymując płomień. Stały się one już nieodłączną częścią systemu 
stalinowskiego: od każdego oczekiwano, że będzie donosił na wszystkich. W 
bolszewickim wszechświecie istniały tylko dwa sposoby zwrócenia uwagi 
kierownictwa na błędy: wypadki i donosy. Donosy napływały do gabinetu Stalina 
szerokim strumieniem: niektóre były uzasadnione. „Gdybyśmy żyli w państwie 
kapitalistycznym, mówiono by o nas
Zakrwawione rękawy: wewnętrzny krąg morderców
241
Prymitywni śledczy próbowali dopasowywać zbrodnie do oskarżonych z absurdalnymi 
często rezultatami: aresztowany pierwszy sekretarz Żydowskiego Obwodu 
Autonomicznego w Birobiżanie zosta! oskarżony o zatrucie faszerowanej ryby 
Kaganowicza podczas jego wizyty w obwodzie. Jak można przypuszczać, w wielu 
republikach ZSRR truciznę podawano w potrawach narodowych - od pikantnych zup 
Buriatów do baraniego gulaszu Tadżyków.
w parlamencie i w gazetach" - powiedział Woroszyłow. Niektóre donosy stanowiły 
stalinowski odpowiednik interpelacji poselskich i dziennikarskich dochodzeń.
- Wydaje się warn to pewnie nieprzyjemne, że pisze się takie listy, ale ja się 
cieszę - powiedział Stalin. - Byłoby źle, gdyby nikt się nie skarżył. Nie bójcie 
się kłótni... To lepsze niż przyjaźń na koszt rządu.
Zazwyczaj jednak te zatrute listy były rezultatem histerii polowania na 
czarownice, złej woli i amoralnych ambicji.
Stalin rozkoszował się podejmowaniem decyzji, jak potraktować donosy. Jeśli nie 
lubił danej osoby, listy trafiały do NKWD z adnotacją: Sprawdzić!, po czym 
zwykle następowało aresztowanie. Jeśli chciał kogoś „oszczędzić", umieszczał 
list w archiwum i mógł go ponownie wykorzystać po latach. Dlatego w jego 
papierach znajduje się mnóstwo donosów, czasem od zwykłych ludzi, a czasem od 
wysokich urzędników: jeden, od pracownika Kominter-nu, denuncjuje wrogów w 
Ludowym Komisariacie Spraw Zagranicznych.2 Można sobie wyobrazić panującą na 
Kremlu atmosferę strachu i intryg: były sekretarz Ordżonikidzego, bez wątpienia 
próbując ratować własną skórę, napisał do Stalina donos na wdowę po 
Sergo,'Zinaidę, która powiedziała kilka razy, że nie może żyć bez Sergo, i boję 
się, żeby nie zrobiła czegoś głupiego [...]. Często dzwonią do niej żony innych 
zdrajców naszej partii. Te żony zwracają się do niej z prośbami (do przekazania 
towarzyszowi Jeżowowi). To nie jest dobre i trzeba jej powiedzieć, żeby tego nie 
robiła [...]. Proszę o instrukcje. Każdy rozkaz będzie wykonany do ostatniej 
kropli krwi. Oddany Warn Sie-miuszkin? Czasem farsa zamieniała się w tragedię, 
tak jak w przypadku głosu Stalina*, którego nagranie na płytę sabotowali 
szkodnicy.4
Pod koniec 1.936 roku, kiedy Stalin inaugurował nową konstytucję, szef Zarządu 
Kinematografii, Boris Szumiacki, spytał Mołotowa, czy może nagrać przemówienie 
Stalina. 20 listopada Mołotow udzielił zgody. Malcew, szef Wszechzwiązkowego 
Komitetu Radiofonii, zameldował radośnie Stalinowi, że przemówienie zostało 
pomyślnie nagrane i zaakceptowane i spytał, czy można je zarejestrować na płytę 
gramofonową, „abyście mogli wysłuchać go osobiście". Stalin zgodził się. Ale 29 
kwietnia 1937 roku, kiedy przerażeni urzędnicy z wytwórni płyt gramofonowych 
wysłuchali płyty, z głosem coś było nie tak. Natychmiast zameldowali 
Poskriebyszowowi, że w nagraniu wystąpiły: „1. Głośne szumy. 2. Duże przerwy. 3. 
Brak całych zdań. 4. Zamknięte rowki. 5. Przeskoki i zakłócenia". Teczka 
zawierała także nerwową analizę syczącego głosu Stalina, który trudno 
zarejestrować na płycie. Co gorsza, wyprodukowano już tysiące takich płyt. 
Niektórzy urzędnicy chcieli je wycofać, ale, co typowe dla tamtego okresu, 
dyrektor skrytykował tę sugestię za brak szacunku dla głosu Stalina. Uznał, że 
lepiej będzie rozprowadzić płyty pomimo przerw, szumów i przeskoków. W teczce 
znajduje się również artykuł z „Komsomolskiej Prawdy", obwieszczający, że coś 
bardzo złego stało się z głosem towarzysza Stalina w fabryce płyt gramofonowych, 
gdzie upór towarzysza Straika, aby jak najszybciej rozprowadzić płyty, był 
dziwnym stanowiskiem. To niewątpliwie szkodnik i wszyscy szkodnicy w fabryce 
muszą zostać surowo ukarani. Funkcjonariusze NKWD z całą pewnością przyszli 
posłuchać kolekcji płyt towarzysza Straika.
242
Czystka: Jeżow truciciel, 1937-1938
Typowy donos, który Stalin przeczytał i opatrzył adnotacją, pochodził od 
niejakiego Kryłowa zamieszkałego w Saratowie, który poinformował swego 
przywódcę, że wrogowie mają przyjaciół w NKWD i prokuraturze, gdzie też są 
ukryci wrogowie.5 Wojskowi również nie pozostawali w tyle: Proszę o odwołanie 
dowódcy [...] Osipowa - napisał pewien oficer z Tyflisu - który jest bardzo 
podejrzanym człowiekiem. Stalin podkreślił słowo podejrzany niebieskim 
ołówkiem.6
Gromy moskiewskiego Zeusa spadały na regiony w różny sposób: w lipcu 1937 roku 
Gienrich Luszkow, bezwzględny czekista, który dał się już poznać w Rostowie, 
został wezwany na Kreml i skierowany na Daleki Wschód. Stalin rozporządzał 
życiem ludzi, jakby mówił o starych ubraniach - tych należy zatrzymać, tamtych 
wyrzucić: pierwszy sekretarz partii na Dalekim Wschodzie, Iosif Warejkis, nie 
całkiem zasługuje na zaufanie, ma własną klikę, natomiast koniecznie trzeba 
zatrzymać marszałka Bliichera. Luszkow posłusznie aresztował Warejkisa.
Mniej skuteczna metoda polegała na wykorzystywaniu lokalnych konfidentów, takich 
jak Pola Nikołajenko, „heroiczna denuncjatorka z Kijowa", wychwalana przez 
Stalina. Specjalnością tej straszliwej staruchy, odpowiedzialnej za śmierć co 
najmniej 8000 ludzi, było wstawanie podczas zebrań i wykrzykiwanie oskarżeń: 
Chruszczow widział, jak „wskazała palcem i powiedziała: «Nie znam tego 
człowieka, ale poznaję po oczach, że to wróg ludu»". To „rozpoznawanie po 
oczach" było kolejną oznaką religijnego szaleństwa terroru. Aby odeprzeć tego 
rodzaju oskarżenie, należało pospiesznie odpowiedzieć: „Nie znam tej kobiety, 
która właśnie mnie zadenun-cjowała, ale poznaję po oczach, że to kurwa". Pola 
Nikołajenko zwróciła się do Stalina. Z listu widać, że pisała go osoba bez 
wykształcenia:
Do przedpokoju Towarzysza Stalina. Proszę oddać tę deklarację Towarzyszowi 
Stalinowi do rąk własnych. Towarzysz Stalin mówił o mnie na lutowym plenum. Jej 
list dotarł do Stalina, co miało katastrofalne następstwa dla jej wrogów: Drogi 
Przywódco, Towarzyszu Stalin - napisała 17 września 1937 roku, ujawniając 
przebiegle, w jaki sposób miejscowi dygnitarze ignorują jego polecenia. -Proszę 
Was o interwencję w sprawach Kijowa [...]. Wrogowie znów zgromadzili tu ogromną 
siłę [...] siedzą w swoim aparacie i robią złe rzeczy. Od plenum, kiedy 
mówiliście o Kijowie i o mojej sprawie „prostej towarzyszki partyjnej", aktywnie 
mnie oczerniają, aby zniszczyć mnie politycznie. Poskarżyła się, że wyżsi 
funkcjonariusze traktują ją jak „wroga", znów używając magicznego języka: Jeden 
związany z wrogami ludu krzyknął: „Jest dwulicowa, widać to po jej oczach!". 
Kosior, ukraiński przywódca, i inni szydzili z niej „wśród głośnego śmiechu". 
Byłam, jestem i będę oddana partii i Wielkiemu Przywódcy. Pomóżcie mi znaleźć 
prawdę. Prawda Stalina jest
Zakrwawione rękawy: wewnętrzny krąg morderców
243
silna! Tym razem znowu proszę Was, żebyście zrobili, co możecie, dla organizacji 
kijowskiej...
Dziesięć dni później pospieszył jej z pomocą, pisząc do ukraińskich przywódców: 
Zwróćcie uwagę na towarzyszkę Nikołajenko (spójizcie na jej list). ('hyba 
możecie ją obronić przed tymi chuliganami! Zgodnie z moimi informacjami Głaz i 
Timofiejew nie są szczególnie godni zaufania. Stalin. Tych dwóch prawdopodobnie 
aresztowano, natomiast Kosior na razie ocalał.7
W regionach zabijano zbyt gorliwie, zbyt szybko: Chruszczow*, sekre-larz partii 
w Moskwie, rozkazał rozstrzelać 55 741 osób, wykonując z nawiązką ustaloną przez 
Politbiuro pierwotną normę 50 000. 10 lipca 1937 roku Chruszczow napisał do 
Stalina, prosząc o zgodę na rozstrzelanie 2000 byłych kułaków, aby wykonać 
normę. Archiwa NKWD pokazują, że przykładał rękę do wielu wniosków o 
aresztowanie. Do wiosny 1938 roku doprowadził do aresztowania trzydziestu pięciu 
spośród trzydziestu ośmiu sekretarzy rejonowych i miejskich, co daje jakieś 
pojęcie o tym szaleństwie. Ponieważ przebywał w Moskwie, przynosił listy 
bezpośrednio Stalinowi i Mołotowowi.
- Nie może ich być aż tylu! - zawołał Stalin.
- W rzeczywistości jest ich znacznie więcej - odparł Chruszczow, zgod-nie z 
relacją Mołotowa. - Nie wyobrażacie sobie nawet, ilu ich jest.
Dla Stalinabadu (Aszchabadu) ustalono normę 6277 osób do rozstrzelania, ale 
stracono 13 259 osób.8
W większości jednak zabijano niewłaściwych ludzi. Lokalni przywódcy dokonywali 
selekcji ofiar, nie mogąc się oprzeć pokusie zniszczenia przeciwników i ocalenia 
przyjaciół. A to właśnie owych „baronów" wraz z ich otoczeniem chciał zniszczyć 
Stalin. Dlatego pierwotna gorliwość pierwszych sekretarzy nie tylko ich nie 
uratowała, ale dostarczyła pretekstu do ich eksterminacji. Było tylko kwestią 
czasu, kiedy centrum rozpęta drugą falę terroru, aby unicestwić samych 
„baronów".
Tylko najbliżsi współpracownicy Stalina, Żdanow w Leningradzie i Beria na 
Zakaukaziu, nie potrzebowali takiej „pomocy". Żdanow niezachwianie wierzył, że 
do Leningradu przeniknęli trockiści, chociaż przy niektórych sprawach kręcił ze 
zdumieniem głową: „Wiesz, nigdy bym nie pomyślał, że Wiktorów okaże się wrogiem 
ludu" - wyznał admirałowi Kuzniecowowi,
W latach trzydziestych Chruszczow był fanatycznym stalinowcem i zwolennikiem 
terroru, ale ponieważ zdołał zniszczyć kompromitujące dokumenty i przemilczał 
wiele rzeczy w pamiętnikach, jego faktyczna rola nadal owiana jest mgłą 
tajemnicy. Aleksandr Sze-lepin, były szef KGB, zeznał w 1988 roku, że podpisane 
przez Chruszczowa wyroki śmierci usunął Iwan Sierow. Pomiędzy 2 a 9 lipca 1954 
roku 261 stron papierów dotyczących Chruszczowa spalono.
244
Czystka: Jeżow truciciel, 1937-1938
Zakrwawione rękawy: wewnętrzny krąg morderców
245
który nie usłyszał „w jego głosie wątpliwości, tylko zdziwienie [...]. 
Rozmawialiśmy [...] o tych ludziach, jakby już znajdowali się na tamtym 
świecie". Z inicjatywy Żdanowa aresztowano w Leningradzie 68 000 osób. Co się 
tyczy Berii, ten zawodowy czekista przekroczył swoją pierwotną normę 268 950 
aresztowań i 75 950 egzekucji. Normę później podniesiono. Zginęło dziesięć 
procent członków partii gruzińskiej, którą Stalin znał szczególnie dobrze. Beria 
wyróżnił się gorliwością, ponieważ osobiście torturował rodzinę Łakoby i 
doprowadził wdowę po nim do pomieszania zmysłów, umieszczając w jej celi węża.9
Stalin znalazł rozwiązanie, wysyłając swoich ulubieńców, aby zniszczyli 
„baronów": był to także użyteczny sprawdzian lojalności. Nie istniała lepsza 
próba krwi niż podróż do regionów. Niczym dowódcy podczas wojny domowej, 
wyruszyli w asyście zbirów z NKWD własnymi pociągami pancernymi. Mikojan, ludowy 
komisarz handlu zagranicznego i zaopatrzenia, cieszył się reputacją jednego z 
bardziej przyzwoitych przywódców: z pewnością pomagał później ofiarom i uczynił 
wiele, by naprawić skutki rządów Stalina po jego śmierci. W 1937 roku jednak on 
też podpisywał listy z nazwiskami skazanych na śmierć i składał wnioski o 
aresztowanie setek swoich podwładnych. Za panowania Stalina Mikojan był 
dostatecznie sprytny, by unikać intryg, wyrzec się aspiracji do najwyższych 
stanowisk i, przy swojej żywej inteligencji i ogromnych zdolnościach, 
skoncentrować się na wykonywaniu obowiązków: wiedział, jak postępować i robić 
akurat tyle, ile trzeba.
Palatyni ratowali przyjaciół, lecz ratowali ich głównie w 1939 roku, w innych 
okolicznościach. Przedpokój Andriejewa, wspominała jego córka, „był pełen ludzi, 
którym pomógł", ale Kaganowicz szczerze przyznał, że „nie można było ratować 
przyjaciół ani krewnych" z powodu „nastrojów społecznych". Musieli zabić wielu, 
aby ocalić kilku. Mikojan prawdopodobnie zrobił więcej niż trzeba, kiedy wstawił 
się u Stalina za swoim przyjacielem Andreasjanem, oskarżonym przez tępych 
śledczych o to, że jest francuskim szpiegiem, ponieważ miał na imię Napoleon.
- To taki sam Francuz jak wy! - zażartował Mikojan. Stalin wybuchnął śmiechem.* 
Woroszyłow, który ponosił odpowiedzialność za śmierć bardzo wielu ludzi, 
przekazał Stalinowi prośbę córki aresztowanego przyjaciela. Stalin jak zwykle 
dopisał pod spodem: Towarzyszu Jeżow, proszę to wyjaśnić! Jej ojciec został 
zwolniony i zatelefonował do Woroszyłowa, żeby mu podziękować.
Zdarzało się wiele takich absurdów: w swoim strasznym obozie wdowa po Bucharinie 
zetknęła się z podobnym nastawieniem, kiedy inny więzień doniósł na nią, 
ponieważ czytała książkę zatytułowaną Niebezpieczne związki, którą uznano za 
groźny podręcznik szpiegostwa.
- Czy było strasznie? - spytał Woroszyłow.
- Tak, potwornie.
Dwaj przyjaciele nigdy więcej o tym nie rozmawiali.
Stalin otrzymywał tyle próśb, że na jego wniosek Politbiuro uchwaliło rezolucję 
zakazującą składania wszelkich petycji. Jeśli któryś z przywódców interweniował 
w obronie przyjaciela, musiał uważać, by jego protegowany nie wpadł w ręce 
innego przywódcy. Mikojanowi udało się uratować pewnego towarzysza i błagał go, 
aby natychmiast wyjechał z Moskwy, ale len stary bolszewik, z nieustępliwością 
rycerza, który musi odzyskać swój miecz, upierał się, by zwrócono mu legitymację 
partyjną. Zatelefonował do Andriejewa, który kazał go ponownie aresztować.
Być może słuchy o pobłażliwości Mikojana dotarły do uszu Stalina, ponieważ nagle 
ochłódł w stosunku do niego. Pod koniec 1937 roku wypróbował lojalność Mikojana, 
wysyłając go do Armenii z listą trzystu ofiar przeznaczonych do aresztowania. 
Mikojan podpisał ją, lecz wykreślił nazwisko jednego przyjaciela, który i tak 
został aresztowany. Kiedy przemawiał na zebraniu partii w Erywaniu, w sali 
zjawił się Beria, aby go obserwować, a także sterroryzować miejscowych 
działaczy. Aresztowano tysiąc osób, w tym siedmiu spośród dziewięciu członków 
armeńskiego Politbiura. Gdy Mikojan wrócił do Moskwy, Stalin znów przyjął go 
ciepło.10
Wszyscy palatyni wyruszyli w krwawe wojaże po kraju. Żdanow kierował czystką na 
Uralu i nad środkową Wołgą. Nieszczęsną Ukrainę zaszczycili wizytą Kaganowicz, 
Mołotow i Jeżow. Kaganowicz odwiedził Kazachstan, Czelabińsk, Iwanowo i inne 
miejsca, szerząc wszędzie terror: Wstępne zapoznanie się z materiałami wskazuje 
na to, że trzeba natychmiast aresztować sekretarza komitetu obwodowego, 
Jepanczikowa - rozpoczął swój pierwszy telegram z Iwanowa w sierpniu 1937 roku, 
po czym stwierdził: - Prawico-wo-trockistowskie szkodnictwo przybrało tu szeroki 
wymiar, przemysł, rolnictwo, zaopatrzenie, opieka zdrowotna, handel, szkolnictwo 
i praca polityczna /.../ są szczególnie zakażone." Ale to było jeszcze nic w 
porównaniu z dokonaniami dwóch najbardziej aktywnych towarzyszy Stalina.
Andriej Andriejew, czterdziestodwuletni, drobny, wąsaty mężczyzna o wyglądzie 
szubienicznika, nie poradził sobie z zarządzaniem radzieckim kolejnictwem, ale 
wyróżnił się, kierując wraz z Jeżowem sekretariatem KC. Ten cichy wielbiciel 
Czajkowskiego, alpinista i fotograf-amator, jeden z nielicznych proletariuszy w 
obrębie kierownictwa, żonaty z Dorą Chazan, do której wysyłał czułe pocztówki o 
dzieciach, okazał się niekwestionowanym mistrzem tych morderczych rozjazdów.
246
Czystka: Jeżow truciciel, 1937-1938
Dwudziestego lipca przybył do Saratowa, by zaprowadzić porządek w Autonomicznej 
Republice Niemców Nadwołżańskich*: Należy użyć wszelkich środków, aby oczyścić 
Saratow - oznajmił Stalinowi w pierwszym z wielu nerwowych, fanatycznych 
telegramów. - Organizacja saratowska powita wszystkie decyzje KC z wielką 
radością. Trudno w to uwierzyć. Andriejew na każdym kroku demaskował lokalnych 
przywódców, którzy nie chcieli ujawniać grup terrorystycznych i pobłażali 
wykrytym wrogom. Następnego dnia Andriejew zabrał się do pracy: musieliśmy 
aresztować drugiego sekretarza [...]. Co do Freschnera mamy dowody, że był 
członkiem organizacjiprawi-cowo-trockistowskiej. Prosimy o zgodę na 
aresztowanie. Jedna grupa składała się z dwudziestu bardzo utrudniających pracę 
w Stacji Maszynowo-Traktoro-wej. Postanowiliśmy aresztować i ukarać dwóch 
dyrektorów, należących, jak się okazało, do organizacji prawicowo-kułackiej, 
której członkowie psuli traktory, a raczej pracowali bardzo powoli, ponieważ 
tylko 14 z 74 było gotowych. O 23.38 tej samej nocy Stalin odpisał niebieskim 
ołówkiem: Komitet Centralny wyraża zgodę na Waszą propozycję aresztowania i 
rozstrzelania byłych pracowników SMT. Dwadzieścia osób rozstrzelano. Trzy dni 
później Andriejew chełpił się przed Stalinem, że wykrył organizację 
faszystowską: zamierzamy aresztować od razu pierwszą grupę 50-60 osób [...]. 
Musieliśmy aresztować premiera Republiki, Lufa, za udowodnioną przynależność do 
organizacji prawicowo-trockistowskiej. Następnie udał się do Kujbyszewa, a 
stamtąd do Azji Środkowej, gdzie usuwał całe kierownictwa, ponieważ Stalin 
oznajmił mu: Możecie działać zgodnie z własnym rozeznaniem. Rezultat był taki, 
że w Stalinabadzie aresztowałem 7 narkomów, 55 członków KC, 3 sekretarzy KC. Po 
powrocie do Woroneża zameldował radośnie: Nie ma już tutejszego Biura. 
Wszystkich aresztowano jako wrogów. Teraz do Rostowa! u
Andriejewowi towarzyszył w tych upiornych podróżach pulchny, 
trzydziestopięcioletni Gieorgij Malenkow, krwawy biurokrata, który zrobił 
karierę podczas czystek, a który wywodził się z prowincjonalnej inteligencji, 
trzonu carskiej administracji państwowej, i do tego był szlachcicem.** Wyjeżdżał 
wraz z Mikojanem do Armenii i z Jeżowem na Białoruś. Jeden
* Po przeprowadzeniu wywiadu z córką Andriejewa i Dory Chazan, Nataszą, i 
wysłuchaniu jej zapewnień o niewinności ojca, autor natknął się na te 
obciążające materiały. Notatki i listy Andriejewa zachowały się, ponieważ, w 
przeciwieństwie do innych zbrodniarzy takich jak Kaganowicz, Malenkow i 
Chruszczow, został odsunięty od władzy jeszcze przed śmiercią Stalina, i nie 
udało mu się zniszczyć kompromitujących dokumentów.
** Lenin oraz założyciel WCzK, Feliks Dzierżyński i ludowy komisarz spraw 
zagranicznych do 1930 roku, Gieorgij Cziczerin, byli szlachcicami, podobnie jak 
Mołotow, Żdanow, Ordżonikidze i Tuchaczewski, zgodnie z tabelą rang Piotra 
Wielkiego, która obowiązywała do 1917 roku.
Zakrwawione rękawy: wewnętrzny krąg morderców
247
z historyków oceniał, że Malenkow ponosił odpowiedzialność za śmierć 150 000 
ludzi.
Malenkow, drobny, blady, z piegami na nosie i ciemnymi, lekko mongolskimi 
oczami, miał szerokie, kobiece biodra, gruszkowate kształty i wysoki głos. Nic 
dziwnego, że Żdanow nazwał go „Melanią". Wydawało się, że spod fałd i wałków 
tłuszczu próbuje się wydobyć szczupły, głodny mężczyzna. Jego prapradziadek 
przybył z Macedonii za panowania Mikołaja I, ale, jak żartował Beria, z 
pewnością nie był Aleksandrem Wielkim. Przodkowie Malenkowa administrowali dla 
carów Orenburgiem. Ten potomek generałów i admirałów uważał się za posadnika, 
wybieralnego rządcę starego Nowgorodu, lub za czynownika, jak jego antenaci. W 
przeciwieństwie do nieokrzesanych gburów w rodzaju Kaganowicza, który krzyczał, 
a nawet podnosił rękę na swoich urzędników, Malenkow wstawał, kiedy podwładni 
wchodzili do jego gabinetu, i mówił cicho pięknym, literackim językiem. Nigdy 
też nie przeklinał, chociaż to, co powiedział, często mroziło krew w żyłach.
Ojciec Malenkowa zaszokował swoją rodzinę, poślubiając groźną córkę kowala, z 
którą miał trzech synów. Najmłodszy, Gieorgij, bardzo kochał swoją dominującą 
matkę. Uczęszczał do miejscowego klasycznego gimnazjum, ucząc się łaciny i 
francuskiego, a później studiowałw Wyższej Szkole Technicznej. Podobnie jak 
Żdanow, uchodził wśród szewców i stolarzy za człowieka wykształconego. Wzorem 
wielu innych ambitnych młodych ludzi wstąpił do partii podczas wojny domowej: 
jego rodzina twierdzi, że służył w kawalerii, niebawem jednak znalazł sobie 
bezpieczniejszy przydział w Wydziale Propagandy, gdzie spotkał swoją 
apodyktyczną żonę, Walerię Gołubcewą, wywodzącą się z podobnego środowiska.
Malenkow dał się poznać jako wspaniały ojciec dla swoich wykształconych dzieci, 
które sam uczył i czytywał im poezje, nawet gdy słaniał się na nogach ze 
zmęczenia. Żona pomogła mu zdobyć stanowisko w Komitecie Centralnym, gdzie, 
dostrzeżony przez Mołotowa, trafił do Sekretariatu i na początku lat 
trzydziestych został sekretarzem Politbiura. Był jednym z tych gorliwych młodych 
ludzi w rodzaju Jeżowa, którzy swoim oddaniem i pracowitością zwrócili na siebie 
uwagę Kaganowicza, a później Stalina. W towarzystwie wyróżniał się jednak 
błyskotliwym poczuciem humoru.
Ten sprytny, lecz eunuchowaty przywódca nigdy nie odzywał się bez potrzeby i 
zawsze słuchał Stalina, zapisując jego słowa w notatniku opatrzonym nagłówkiem 
Instrukcje towarzysza Stalina. Zastąpił Jeżowa na stanowisku szefa Wydziału Kadr 
KC, zajmującego się sprawami personalnymi. W 1937 roku, jak stwierdził Mikojan, 
odegrał „szczególną rolę". Był biurokratycznym mistrzem terroru. Jedna 
lakoniczna notatka zachowana w archiwum
fill
248
Czystka: Jeżow truciciel, 1937-1938
Stalina doskonale ilustruje ich wzajemne stosunki: Towarzyszu Malenkow
- trzeba aresztować Moskwina. I. St.
Młodzi gwiazdorzy, Malenkow, Chruszczow i Jeżow, byli tak bliskimi przyjaciółmi, 
że nazywano ich „Nierozłącznymi". Ale w tej obłąkańczej loterii nawet Malenkow 
mógł stracić życie. W 1937 roku na moskiewskiej konferencji partyjnej oskarżono 
go, że jest wrogiem ludu. Malenkow mówił
0 wstąpieniu do Armii Czerwonej w Orenburgu podczas wojny domowej, gdy jakiś 
głos zawołał:
- Czy w Orenburgu byli wtedy biali?
- Tak...
- To znaczy, że byliście z nimi. Uratował go Chruszczow.
- Biali mogli być wtedy w Orenburgu - powiedział - ale towarzysz Malenkow nie 
był jednym z nich.
W tym okresie najmniejsza chwila wahania mogła się zakończyć aresztowaniem.13 
Chruszczow też ocalił własną skórę, idąc osobiście do Stalina
1 przyznając się do związków z trockizmem na początku lat dwudziestych.14
Otoczenie Stalina gorliwie popierało terror. Nawet po upływie dziesięcioleci ci 
„fanatycy" usprawiedliwiali masowe morderstwa: „Ponoszę odpowiedzialność za 
represje i uważam, że były słuszne - oświadczył Mołotow.
- Wszyscy członkowie Politbiura ponoszą odpowiedzialność [...]. Ale rok 1937 był 
konieczny". Mikojan zgodził się, że „wszyscy, którzy pracowali ze Stalinem [...] 
ponoszą część odpowiedzialności". Mieli również pełną świadomość, iż zabito 
wielu niewinnych: „Nasza wina polega na tym, że posunęliśmy się za daleko - 
stwierdził Kaganowicz. - Wszyscy popełnialiśmy błędy [...]. Ale wygraliśmy II 
wojnę światową".15 Ci, którzy znali tych masowych morderców, wspominali później, 
że Malenkow i Chruszczow nie byli „podli z natury", choć „takimi się w końcu 
stali". Byli ludźmi swoich czasów.16
W październiku kolejne plenum usankcjonowało aresztowanie następnych członków 
Komitetu Centralnego. „Odbywało się to stopniowo -wyjaśnił Mołotow. - 
Siedemdziesięciu wykluczało 15 ludzi, a później sześćdziesięciu wykluczało 
kolejnych 15". Gdy któryś z przerażonych lokalnych przywódców zwracał się do 
Stalina, by zechciał przyjąć mnie na dziesięć minut w sprawie osobistej - 
zostałem straszliwie oczerniony, Stalin pisał do Poskriebyszowa: Powiedzcie, że 
jestem na wakacjach.11
23
Życie społeczne pod terrorem: żony i dzieci palatynów
Cała ta tragedia odbywała się w atmosferze święta, niekończącego się karnawału 
triumfów i rocznic. Oto scenka z lat terroru, która mogła rozegrać się w 
dowolnym czasie i miejscu pomiędzy córką, jej najlepszą przyjaciółką i jej 
niesfornym ojcem. Stalin codziennie spotykał się ze Swietłaną przy obiedzie w 
swoim mieszkaniu. Pewnego razu, w szczytowym momencie terroru, Stalin jadł obiad 
ze Swietłaną, wówczas jedenastoletnią, i jej najlepszą przyjaciółką, Marfą 
Pieszkową, której dziadek, Maksim Gorki, i ojciec, Maksim Pieszkow, zostali 
rzekomo zamordowani przez Jagodę, kochanka jej matki. Stalin chciał, by 
Swietłaną przyjaźniła się z Marfą, specjalnie je sobie przedstawił. Dziewczynki 
bawiły się w pokoju Swietłany, gdy przyszła gospodyni i powiedziała im, że 
Stalin wrócił do domu na obiad. Stalin był sam, ale w bardzo radosnym nastroju - 
najwyraźniej lubił przychodzić do domu, aby zobaczyć Swietłanę, ponieważ często 
zjawiał się z okrzykiem: „Gdzie jest moja gospodyni?", a później siadał i 
pomagał jej odrabiać lekcje. Goście dziwili się, że ten twardy i szorstki 
człowiek może być „tak czuły dla swojej córki". Sadzał ją sobie na kolanach i 
mówił:
- Odkąd umarła jej matka, zawsze mówię, że jest gospodynią, a ona tak w siebie 
uwierzyła, że próbowała nawet wydawać polecenia w kuchni, dopóki nie kazano jej 
stamtąd wyjść. Płakała, ale udało mi się ją pocieszyć.
Tego wieczoru drażnił się z Marfą, która była bardzo ładna, ale czerwieniła się 
jak burak.
- Cóż to, Marfoczka, jak słyszę, wszyscy chłopcy uganiają się za tobą? Marfa tak 
się speszyła, że nie mogła przełknąć zupy, ani odpowiedzieć.
- Tylu chłopców biega za tobą! - nie ustępował Stalin. Swietłaną pospieszyła jej 
z pomocą.
- Przestań, tato, daj jej spokój!
250
Czystka: Jeżow truciciel, 1937-1938
Stalin roześmiał się i powiedział, że zawsze słucha rozkazów swojej gospodyni. 
Obiad, wspominała Marfa, „był straszny", ale nie bała się Stalina, ponieważ 
znała go od dziecka.
Dla tych dzieci nic jednak nie było takie, jakie się wydawało: tylu rodziców 
przyjaciółek Swietłany zniknęło. Marfa widziała* niedawno, jak aresztowano 
nowego kochanka jej matki.1
Dla dzieci przywódców, którzy nie zostali aresztowani, był to bardzo radosny i 
ekscytujący okres. W całym kraju nadal szerzyło się jazzowe szaleństwo: 
najnowszy musical Aleksandrowa, Wołga, Wołga, wszedł na ekrany w 1938 roku, a 
piosenki z filmu rozbrzmiewały we wszystkich salach tanecznych. Na przyjęciach 
dla korpusu dyplomatycznego mordercy tańczyli w rytmie jazzu: Kaganowicz 
wychwalał jazz jako „przyjaciela radości, muzycznego organizatora naszej 
uduchowionej młodzieży". Kaganowicz, wraz ze swoim przyjacielem, muzykiem 
jazzowym Leonidem Utiesowem, napisał nawet broszurę o jazzie, zatytułowaną Jak 
organizować kolejowe zespoły pieśni i tańca i orkiestry jazzowe, w której 
stwierdził, że na każdej radzieckiej stacji kolejowej powinien być dżez bend. 
Radzieckie koleje z pewnością potrzebowały pocieszenia.
„To naprawdę był czas wielkiej radości i nadziei na przyszłość - wspominał 
Stiepan Mikojan. - Byliśmy wiecznie podnieceni i szczęśliwi: otwarto nowe metro 
z kandelabrami, ogromny hotel Moskwa, miasto Magnitogorsk, odnosiliśmy tyle 
innych sukcesów". Machina propagandowa śpiewała peany na cześć bohaterów pracy, 
takich jak górnik Stachanow, lotników, odkrywców. Woroszyłow i Jeżow byli 
sławieni w balladach jako „rycerze". Filmy nosiły takie tytuły jak Opowieści 
bohaterów awiacji. „Tak, to była epoka bohaterów! -wspominała córka Andriejewa, 
Natasza. - Wtedy się nie baliśmy. Żyliśmy pełnią życia: pamiętam uśmiechnięte 
twarze, wyprawy w góry, bohaterskich pilotów. Nie wszyscy żyli pod terrorem. My, 
jako dzieci, wiedzieliśmy, że przede wszystkim należy uczynić ludzi silnymi, 
stworzyć Nowego Człowieka, wychować lud. W szkole uczyliśmy się posługiwać 
różnymi narzędziami, jeździliśmy na wieś pomagać przy żniwach. Nikt nam nie 
płacił, to był nasz obowiązek".
Funkcjonariusze NKWD też byli bohaterami: 21 grudnia „organy" obchodziły swoje 
dwudziestolecie, w Teatrze Wielkim urządzono z tej okazji
* Marfa i jej matka zostały zaproszone do Tyflisu na obchody 750-lecia urodzin 
poety Rustawelego przez nowego kochanka Timoszy, akademika Luppola. Tam, przez 
szczelinę w drzwiach, widziała, jak aresztowano go w środku nocy: „Widziałam, 
jak zabrało go pięciu ludzi" -wspominała. Kolejny związek Timoszy z architektem 
Stalina, Mierża-nowem, też zakończył się aresztowaniem. „Jestem przeklęta - 
krzyczała Timosza Piesz-kowa. - Każdy, kogo dotknę, ginie".
Życie społeczne pod terrorem: żony i dzieci palatynów
251
podniosłą uroczystość. Mikojan, w partyjnej bluzie, wśród kwiatów i por-lictów 
Stalina i Jeżowa, oświadczył:
- Uczmy się stalinowskiego stylu pracy od towarzysza Jeżowa, tak jak on uczył 
się od towarzysza Stalina. - Ale sedno jego wystąpienia zawierało się w słowach: 
- Każdy obywatel ZSRR powinien być czekistą.
Kraj obchodził rocznicę śmierci Puszkina, a także jubileusz gruzińskiego poety 
Rustawelego, zorganizowany przez Berię z udziałem Woroszyłowa i Mikojana. W 
obliczu zbliżającej się wojny Stalin rozmyślnie łączył tradycyjną rosyjską 
kulturę z bolszewizmem. Komuniści walczyli z faszystami w hiszpańskiej wojnie 
domowej, w modzie były hiszpańskie pieśni i hiszpańskie czapki, „niebieskie, z 
czerwonymi obwódkami na daszkach", i wielkie berety, „pochylone pod zawadiackim 
kątem". Kobiety nosiły hiszpańskie bluzki. Ogromną popularnością cieszyła się 
pieśń Jeśli jutro wojna. Wszystkie dzieci przywódców chciały być lotnikami albo 
żołnierzami:
„Nawet my, dzieci, wiedziałyśmy, że zbliża się wojna - wspominał adop-towany syn 
Stalina, Artiom - i musiałyśmy być silne, żeby przetrwać. Pewnego dnia wujek 
Stalin zawołał nas, chłopców, i spytał: «Co chcielibyście robić w życiu?»". 
Artiom chciał zostać inżynierem. „Nie, potrzebujemy ludzi, którzy znają się na 
artylerii". Artiom i Jakow, który już był inżynierem, wstąpili do artylerii. „To 
był jedyny przywilej, jaki kiedykolwiek otrzymałem od wujka Stalina" - 
powiedział Artiom. Ale elitą byli lotnicy: więcej dzieci oligarchów wstąpiło do 
„sokołów Stalina" niż do jakiegokolwiek innego rodzaju broni: Wasilij szkolił 
się na pilota wraz ze Stiepanem Miko-janem i Leonidem Chruszczowem.2
Mimo to rodzinom przywódców przypadło w tym czasie w udziale szczególne 
doświadczenie. Dla rodziców była to codzienna udręka przygnębienia, niepewności, 
napięcia i niepokoju, gdy przyjaciele, koledzy i krewni padali ofiarą 
aresztowań. Kiedy czyta się opracowania zachodnich historyków i radzieckie 
pamiętniki, można odnieść wrażenie, iż ta nowa bolszewicka elita była 
przekonana, że wszyscy aresztowani są niewinni. Znajduje tu odzwierciedlenie 
wyrażane po latach poczucie winy tych, których ojcowie brali czynny udział w 
represjach. Prawda była inna: Żdanow oświadczył swemu synowi Jurijowi, iż Jeżow 
ma rację nawet w najbardziej nieprawdopodobnych przypadkach:
„Diabli wiedzą! Znam tego człowieka od wielu lat, ale był przecież Roman 
Malinowski!" - powiedział, nawiązując do osławionego carskiego agenta. Andriejew 
wiedział, że to byli wrogowie, ale uważał, iż powinni zostać „dokładnie 
sprawdzeni", zanim się ich aresztuje. Mikojan miał zastrzeżenia co do wielu 
aresztowań, lecz jego syn Sergo przyznał, że ojciec był „komunistycznym 
fanatykiem". Żony odznaczały się jeszcze większym
252
Czystka: Jeżow truciciel, 1937-1938
fanatyzmem niż mężowie. „Mój ojciec - wspominała Natasza Andriejewa - uważał, że 
szkodnicy i piąta kolumna niszczą nasze państwo, a zatem ich należy zniszczyć. 
Matka była o tym całkowicie przekonana. Przygotowywaliśmy się do wojny".
Palatyni nigdy nie rozmawiali o terrorze w obecności dzieci, które żyły w 
świecie kłamstwa i zbrodni. „Niechęć do ujawniania własnych myśli nawet przed 
synem była najbardziej przerażającym symptomem tamtych czasów" - wspominał fizyk 
Andriej Sacharow. Dzieci oczywiście widziały, że ich wujowie i przyjaciele 
rodziny znikają, pozostawiając niewysłowioną, niewytłumaczalną pustkę. Dzieci 
Mikojanów słyszały, jak ich rodzice i wujowie rozmawiają szeptem o 
aresztowaniach w Armenii. Ich ojciec nie mógł się czasem powstrzymać i wołał: 
„Nie wierzę w to!". Andriejew „nigdy nam o tym nie wspominał - to była sprawa 
naszych rodziców - opowiadała Natasza Andriejewa. - Ale jeśli aresztowano kogoś 
ważnego, ojciec wołał do mamy: «Doroczka, chciałbym z tobą przez chwilę 
porozmawiać»". Dora mówiła domownikom, że potrafiłaby rozpoznać wroga, patrząc 
mu w oczy. Szeptali za kuchennymi drzwiami. Ilekroć żona zadawała Mikojanowi 
jakieś niebezpieczne pytanie, odpowiadał: „Milcz". Przed śmiercią Ordżoni-kidze 
uciszył żonę stanowczym: „Nie teraz!". Rodzice bez przerwy chodzili na spacery 
do lasu albo wokół Kremla.3
Mieszkańcy domu nad rzeką Moskwą, wielkiego, luksusowego budynku dla młodszych 
przywódców, takich jak Chruszczow, pracowników komisariatów ludowych i krewnych 
Stalina, takich jak Swanidze i Redensowie, każdej nocy czekali na zgrzyt windy i 
pukanie do drzwi, gdy funkcjonariusze NKWD przychodzili aresztować 
podejrzanych.* Jurij Trifonow opisał w swojej powieści Dom nad rzeką Moskwą, jak 
każdego ranka umundurowany portier informował lokatorów, kogo aresztowano w 
nocy. W budynku było mnóstwo pustych mieszkań i złowieszczo zapieczętowanych 
drzwi. Chruszczow martwił się o gadatliwe kobiety w swojej rodzinie i wpadał w 
gniew, gdy jego pochodząca ze wsi teściowa plotkowała z sąsiadkami na schodach. 
Wiedział, ile mogą kosztować nieostrożne rozmowy.
Rodzice trzymali rzeczy spakowane do więzienia i pistolety pod poduszką, gotowi 
popełnić samobójstwo. Bardziej zapobiegliwi układali plany dla dzieci na 
wypadek, gdyby zostali aresztowani: matka Zoi Zarubiny, pasierbicy czekisty, 
pokazała jej, jak składać ciepłą odzież, i zawiozła jej ośmioletnią siostrę do 
dalekich krewnych na wieś.4
* Nadieżda Mandelsztam opisała, jak ona i jej mąż leżeli w łóżku w domu Związku 
Pisarzy i nasłuchiwali, dopóki winda nie minęła ich piętra.
Życie społeczne pod terrorem: żony i dzieci palatynów
253
Dzieci zwracały uwagę na częste przeprowadzki, ponieważ po każdej egzekucji 
zostawało puste mieszkanie i dacza, które chętnie zajmowali dygnitarze partyjni 
i ich żony, spragnione większych wygód. Stalin wykorzystywał to, by 
zainteresować przywódców czystką. Rodzina Jeżowa wprowadziła się do mieszkania 
Jagody. Żdanow otrzymał daczę Rudzutaka, Mołotow zajął daczę Jagody, a później 
Rykowa. Największą chciwością odznaczał się Wyszynski, który zawsze zazdrościł 
daczy Leonidowi Sieriebriakowowi: „Nie mogę oderwać od niej oczu... Szczęściarz 
z ciebie, Leonidzie" - zwykł mawiać. Kilka dni po aresztowaniu Sieriebriakowa, 
co nastąpiło 17 sierpnia 1936 roku, prokurator generalny zażądał daczy dla 
siebie, zdołał też uzyskać zwrot pieniędzy za swój stary dom, a następnie 
otrzymał 600 000 rubli na budowę nowego. Tę ogromną sumę przyznano mu 24 
stycznia 1937 roku, w dniu, kiedy Wyszynski prowadził krzyżowe przesłuchanie 
Sieriebriakowa na procesie Radka.* Biada temu, kto odrzucał te fatalne 
podarunki: marszałek Jegorow nieroztropnie odmówił przyjęcia daczy 
rozstrzelanego towarzysza. Dusze dawnych właścicieli - napisała Swietłana 
Stalina - zdawały się nadal przebywać w tych ścianach?
„Nigdy się nie baliśmy w 1937 roku" - wspominała Natasza Andriejewa. Wierzyła, 
że NKWD aresztuje tylko wrogów, i dlatego ona i jej rodzice nigdy nie zostaną 
aresztowani. Stiepan Mikojan też się nie bał i dopiero później zdał sobie 
sprawę, że „rodzice żyli w ciągłym napięciu". Co więcej, członkom Politbiura 
przesyłano wszystkie protokoły przesłuchań. Stiepan miał zwyczaj zakradać się i 
zerkać do tych zdumiewających zeznań dawnych przyjaciół rodziny, którzy okazali 
się wrogami ludu. Każda rodzina miała swojego „czyściciela": w domu Mikojanów 
Siergiej Szaumian, adoptowany syn zmarłego starego bolszewika, przejrzał 
wszystkie rodzinne albumy z fotografiami, zamazując twarze aresztowanych i 
rozstrzelanych wrogów, przez co straszliwie oszpecił te książki „z obrazkami", 
które większość dzieci tak lubiła.6
Nawet jeśli przywódcy nie rozumieli przypadkowości śmierci, czuli jej nieustanną 
obecność i zgadzali się, że w obliczu zbliżającej się wojny wrogowie muszą 
zostać zniszczeni. Dzieci rozmawiały o tym między sobą: Wasi-lij Stalin z 
uciechą opowiadał Artiomowi Siergiejewowi i swoim kuzynom Redensom o 
aresztowaniach. Chronione niedomówieniami i tajemnicami w domu, dopiero w szkole 
dzieci dowiadywały się więcej. Większość dzieci
Po śmierci Stalina Sieriebriakowowic zdołali odzyskać połowę nieruchomości, lecz 
Wy-szynscy zatrzymali drugą połowę. W ten sposób w 2002 roku, sześćdziesiąt pięć 
lat po rozstrzelaniu ojca za sprawą ich sąsiada, Sieriebriakowowie spędzali 
każdy weekend obok Wyszynskich.
Czystka: Jeżow truciciel, 1937-1938
przywódców chodziła do szkoły nr 175 (lub 110), dokąd odwozili je kierowcy ich 
ojców packardami i buickami, które z pewnością tak samo rzucały się w oczy, jak 
rolls-royce'y przed bramami szkolnymi na Zachodzie. Mikojanowie upierali się, 
aby kierowca wysadzał ich wcześniej, i ostatnie pół kilometra dzieci szły 
pieszo. W tej szkole dla elity nauczyciele (wśród których była ucząca 
angielskiego żona młodego przywódcy Nikołaja Buł-ganina) udawali, że nic się nie 
dzieje, ale dzieci zdawały sobie sprawę, że na ich kolegów spadają represje: 
najlepszy przyjaciel Stiepana Mikojana, Sierioża Mietallikow, syn ordynatora 
kliniki kremlowskiej i siostrzeniec Po-skriebyszowa, widział, jak w 1937 roku 
oboje jego rodzice zostali aresztowani.
Służalczy nauczyciele traktowali w szkole Swietłanę jak carewnę. Jej ławka 
lśniła jak lustro, gdyż jako jedyna była pucowana do czysta. Ilekroć ktoś z 
rodziców zostawał aresztowany, jego dziecko natychmiast przenoszono do innej 
klasy, aby carewna nie musiała się stykać z rodziną wroga.
Czasem aresztowano na młodzieżowych potańcówkach w obecności wszystkich 
przyjaciół. Wasilij Stalin i Stiepan Mikojan bawili się na przyjęciu u jednego z 
kolegów z Akademii Wojskowej, gdy nagle rozległ się dzwonek do drzwi. Mężczyzna 
w cywilnym ubraniu spytał o Wasilija Stalina, a gdy ten wyszedł do przedpokoju, 
oznajmił mu z niemal feudalną czcią, iż NKWD przyjechało aresztować jednego z 
chłopców. Wasilij wrócił i powiedział koledze, aby podszedł do drzwi, po czym 
poinformował szeptem Stiepana, co się stało. Obserwowali z okna, jak czekiści 
pakują chłopca do czarnego samochodu jako „członka młodzieżowej grupy 
antyradzieckiej". Nigdy więcej go nie zobaczyli.
Rodzice starannie „prześwietlali" przyjaciół swoich dzieci. „Mój ojczym bardzo 
się interesował moimi chłopakami - wspominała Zoja Zarubina. - Zawsze chciał 
wiedzieć, kim są ich rodzice" i sprawdzał ich na Łubiance. Woroszyłowowie byli 
pod tym względem bardziej surowi niż Mikojanowie, którzy z kolei byli bardziej 
surowi niż Zdanowowie: kiedy do jednego z dzieci Woroszyłowów zatelefonował 
chłopiec, którego ojciec został niedawno aresztowany, Jekatierina Woroszyłowa 
kazała mu natychmiast zerwać tę znajomość. Syn Żdanowa, Jurij, twierdził, że 
rodzice pozwalali mu przyprowadzać do domu dzieci wrogów. „Rodzice nie mieli 
żadnych obiekcji". Ale była to tylko kwestia czasu: trudno uwierzyć, by coś 
takiego mogło mieć miejsce w szaleństwie lat 1937-1938. Kiedy Stiepan Mikojan 
zaczął się umawiać z dziewczyną imieniem Katia, znalazł raport NKWD, który 
wspominał o jej przyjaźni z synem wroga ludu. „Czekałem, czy ojciec coś mi powie 
[...] ale nic nie powiedział". Kiedy jednak na kilka rodzin bliskich Mikojanom 
padło podejrzenie, zerwał z nimi wszelkie kontakty.7
Życie społeczne pod terrorem: żony i dzieci palatynów
255
Na początku 1937 roku, wraz z pojawieniem się młodych i atrakcyjnych Żon 
Poskriebyszowa i Jeżowa, otoczenie Stalina stało się bardziej kosmopolityczne i 
barwniejsze niż kiedykolwiek. W Zubałowie Stalin wciąż zabierał rodzinę na 
pikniki, przynosił czekoladki córce i Marfie Pieszkowej. Kiedy kraj spływał 
krwią pod terrorem NKWD, Stalin przejawiał troskę o dzieci: pewnego razu Leonid 
Redens, wówczas dziewięcioletni, zgubił się w Kuncewie i wreszcie wpadł pędem na 
grupę dorosłych. Wszyscy się roześmieli z wyjątkiem Stalina.
- Zgubiłeś się? - spytał. - Chodź ze mną, pokażę ci drogę.8
Ale stara zażyłość ze Stalinem przeradzała się stopniowo w strach.
CZĘŚĆ PIĄTA
CZYSTKA: POJAWIA SIĘ BERIA,
1938-1939
24
Żydówki Stalina i rodzina w niebezpieczeństwie
Pewnego razu, kiedy Stalin odpoczywał w Zubałowie, Siergiej, średnie dziecko 
Pawła i Żeni Alliłujewów, płakał, a rodzice niepokoili się, że jego płacz może 
przeszkadzać Stalinowi. Pawieł, który podobnie jak jego siostra Nadia miał 
porywcze usposobienie, uderzył swoją córkę Kirę za to, że nie uciszyła brata. 
Nastoletnia Kira była bardzo niezależna, a ponieważ dorastała w pobliżu Stalina, 
nie potrafiła zrozumieć niebezpieczeństwa. Gdy nie chciała zjeść czegoś, co 
zaproponował jej Stalin, Pawieł kopał ją pod stołem. Ale dzieci bawiły się w 
pobliżu Stalina i jego morderców jak nieświadome zagrożenia ptaki wlatujące 
beztrosko do otwartej paszczy krokodyla.
Stalin nadal odwiedzał swoich towarzyszy, często przychodził na obiad do 
Poskriebyszowa, gdzie tańczył i grał w rebusy. Poskriebyszow ożenił się niedawno 
z przebojową dziewczyną, która dołączyła do kręgu Stalina. W 1934 roku ten 
niewydarzony bohater romantyczny poszedł na przyjęcie do domu kremlowskiego 
lekarza, Michaiła Mietallikowa, którego żona Asia była pośrednio związana z 
Trockim, ponieważ jej siostra wyszła za mąż za jego syna, Siergieja Siedowa. 
Prawdziwe nazwisko Mietallikowa brzmiało Masenkis; pochodził z rodziny litewsko-
żydowskich potentatów cukrowych, co stanowiło niebezpieczną kombinację.
Mietallikow miał siostrę, Bronisławę, zgrabną i ciemnowłosą, pełną energii i 
radości życia, której często brakowało bolszewickim matronom. 
Dwudziestoczteroletnia Bronka poślubiła prawnika, z którym miała córkę, i 
ukończyła studia medyczne, wybierając specjalność endokrynologa. Fotografie 
ukazują jej szczupłą postać ubraną z figlarną elegancją w sukienkę w groszki. 
Tego dnia na przyjęciu grała w jakąś grę, biegając wokół stołu,
Czystka: pojawia się Beria, 1938-1939
zza którego obserwował ją Poskriebyszow, czterdziestotrzyletni, szpetny szef 
gabinetu Stalina. W pewnym momencie wszczęła pojedynek na jedzenie i rzuciła 
ciastkiem, które chybiło celu i wylądowało na partyjnej bluzie Poskriebyszowa: 
ten zakochał się w Bronce i niebawem ożenił się z nią. Rodzinne fotografie 
pokazują jej czułe oddanie Poskriebyszowowi, który jawi się w historii jako 
Quasimodo, ale tutaj wygląda jak kochający mąż: wspiera głowę na smagłym 
ramieniu żony i głaszcze jej ciemne włosy.
Piękna i Bestia wywoływali wiele wesołości w otoczeniu Stalina: Kira Alliłujewa 
słyszała, że „urodziwa polska żona Poskriebyszowa żartuje, iż jest taki brzydki, 
że chodzi z nim do łóżka tylko po ciemku". Ale Poskriebyszow był dumny ze swojej 
szpetoty: Stalin wybrał go ze względu na odstraszający wygląd. Z radością 
odgrywał rolę nadwornego błazna: Stalin podjudzał go, by wypijał szklankę wódki 
jednym haustem lub zakładał się, jak długo zdoła utrzymać ręce w górze z 
płonącym papierkiem za każdym paznokciem.
- Patrzcie! - śmiał się. - Sasza może wypić szklankę wódki i nawet się nie 
skrzywi!
Stalin lubił Bronkę, jedną z tych niefrasobliwych dziewcząt z nowego pokolenia, 
bezpieczną pośród elity, gdzie przywykła przestawać z palatynami. Zwracała się 
do Stalina, używając poufałej formy „ty", a jeśli wyjeżdżała za granicę, to 
podobnie jak kobiety z rodziny Alliłujewów zawsze przywoziła prezent dla 
Świetlany, pytając Stalina, czy może jej go wręczyć.
- Czy będzie na nią pasował? - spytał Stalin, kiedy przywiozła zachodni sweter.
- Och, tak! -No to jej go daj!
Najlepszą przyjaciółką Bronki była Jewgienia Jeżowa, opiekunka i wielbicielka 
literatów. Te dwie rozchichotane i kapryśne kokietki były do siebie tak podobne, 
że Kira Alliłujewa uznała je za siostry. Wspólne miały nawet patronimikum, 
Sołomonowna, chociaż nie łączyło ich żadne pokrewieństwo. Jeżow i Poskriebyszow 
też byli bliskimi przyjaciółmi: jeździli razem na ryby, podczas gdy ich żony 
plotkowały.1
Kiedy „Jeżowik", awansowany właśnie na kandydata na członka Polit-biura, 
masakrował swoje ofiary, jego żona przyjaźniła się ze wszystkimi literackimi 
znakomitościami i sypiała z większością z nich. Czarujący Isaak Babel był główną 
gwiazdą Jeżowej: Jeśli zaprasza się ludzi „dla Babla", wszyscy przychodzą - 
napisała żona Babla, Pirożkowa. Sołomon Michoels, żydowski aktor, który grał dla 
Stalina króla Lira, muzyk jazzowy Leonid Utiesow, reżyser Siergiej Eisenstein, 
powieściopisarz Michaił Szołochow i dziennikarz Michaił Kolców odwiedzali salon 
tej fascynującej trzpiotki.
Żydówki Stalina i rodzina w niebezpieczeństwie
261
Podczas przyjęć na Kremlu Jeżowa z zapałem tańczyła fokstrota, nie opuszczając 
ani jednego tańca. Jej serdeczna przyjaciółka, Zinaida Glikina, również 
prowadziła salon literacki. Kiedy jej małżeństwo się rozpadło, Jeżow zaprosił 
ją, aby zamieszkała z nimi, a następnie uwiódł. Nie była bynajmniej icdyną jego 
kochanką, natomiast Jewgienia entuzjastycznie nawiązywała literackie romanse z 
Bąblem, Kolcowem i Szołochowem. Niewielu odrzucało awanse żony Jeżowa.
- Tylko pomyślcie - mawiał Babel - nasza dziewczyna z Odessy została pierwszą 
damą królestwa! 2
Krążyły pogłoski, że po śmierci Nadii Stalin zakochał się i poślubił siostrę 
Łazara Kaganowicza, Rozę, jego bratanicę, również o imieniu Roza, lub jego córkę 
Maję. Powszechnie dawano temu wiarę: istniały nawet fotografie przedstawiające 
Rozę Kaganowicz jako ciemnowłosą, piękną ko-hietę. Kaganowiczowie odznaczali się 
urodą - sam Łazar był w młodości bardzo przystojny, a kiedy jego córka dorosła, 
porównywano ją z Elizabeth Taylor. Wersja, że Stalin miał żydowską żonę, była z 
propagandowego punktu widzenia niezwykle użyteczna dla nazistów, którzy mogli 
przedstawiać żydowskiego i bolszewickiego diabła jako pana i panią Stalin. 
Kaganowiczowie, ojciec i córka, tak gwałtownie temu zaprzeczali, że aż wydaje 
się to podejrzane, najprawdopodobniej jednak należy potraktować tę historię jako 
czysty wymysł.*
Cała sprawa jest podwójnie ironiczna, ponieważ naziści nie musieli wymyślać 
podobnej historii: Stalina rzeczywiście otaczały Żydówki - od Poli-ny Mołotowej 
i Marii Swanidze po Jeżową i Poskriebyszowa. Syn Berii, wiarygodne źródło, jeśli 
chodzi o plotki, natomiast wątpliwe w kwestiach politycznych, wspominał, że jego 
ojciec z uciechą wyliczał romanse Stalina z Żydówkami.3
Te młode, ładne Żydówki kręciły się wokół Stalina, wszystkie jednak miały 
„wątpliwe pochodzenie". Bardziej interesowały się strojami, dowcipami i 
romansami niż materializmem dialektycznym. Wraz z Żenią Alliłujewa i Marią 
Swanidze stanowiły z pewnością duszę owego fatalnie poprzepla-lanego kręgu 
członków rodziny i towarzyszy Stalina. Stanisław Redens, szef moskiewskiego 
NKWD, często zabierał swoją rodzinę i innych Alliłujewów do Jeżowów. Dzieci były 
zafascynowane szefem NKWD: „Jeżow zstępował po schodach w pełnym mundurze 
komisarza generalnego w dosyć przerażający sposób i sprawiał wrażenie szalenie 
pewnego siebie - wspominał
Były dwie Rozy Kaganowicz: siostra Łazara, Roza, umarła młodo w 1924 roku, 
natomiast jego bratanica Roza mieszkała w Rostowie, a później przeprowadziła się 
do Moskwy, gdzie mieszka do dzisiaj. Jest możliwe, że znały Stalina, ale żadna z 
nich nie wyszła za niego.
i
262
Czystka: pojawia się Beria, 1938-1939
Żydówki Stalina i rodzina w niebezpieczeństwie
263
Leonid Redens. - Był posępny, natomiast mój ojciec był bardzo otwarty". Kirę 
Alliłujewą śmieszyły puste żarty Jewgienii Jeżowej i Bronki Poskrie-byszowej. 
Jeżow, który pracował całą noc, był zwykle zbyt zmęczony, by brać udział w życiu 
towarzyskim, toteż Kira i inne podrostki ukrywały się za zasłoną. Kiedy maleńki 
„Jeżowik" przechodził obok nich w butach z cholewami, zaczynały chichotać. Ich 
ojcowie, Pawieł Alliłujew i Stanisław Redens, którzy rozumieli, czym to grozi, 
gniewali się na nich - ale jak mieli im wyjaśnić, jaka to niebezpieczna zabawa? 
A teraz, za sprawą swawolnych kobiet z otoczenia Stalina, stali się jeszcze 
bardziej zagrożeni.
Wiosną Stalin zaczął się dystansować od rodziny, której rozplotkowana arogancja 
nagle wydała mu się podejrzana. Kiedy 28 lutego 1937 roku zebrali się wszyscy u 
niego w mieszkaniu z okazji jedenastych urodzin Swiet-łany, Jakow, łagodny 
gruziński syn Stalina, przyprowadził po raz pierwszy Julię, swoją żydowską żonę. 
Była żoną czekisty, kiedy poznała Jakowa za pośrednictwem Redensów, których 
Stalin natychmiast oskarżył o to, że wyswatali go z „tą Żydówką". Maria 
Swanidze, wieczna intrygantka, nazwała Julię „awanturnicą" i próbowała przekonać 
Stalina:
- Iosifie, to niedopuszczalne. Musisz interweniować! To wystarczyło, by Stalin 
nabrał sympatii do syna.
- Mężczyzna kocha kobietę, którą kocha! - odparł - niezależnie od tego, czy jest 
„księżniczką czy szwaczką". Kiedy się pobrali i urodziła im się córka Gulia, 
zauważył, jak dobrze Julia dba o ubrania Jakowa. Oto wreszcie była prawdziwa 
gospodyni.
- Teraz widzę, że masz dobrą żonę - oznajmił Jaszy, który mieszkał wraz z 
rodziną w wielkim domu przy ulicy Granowskiego. Kiedy Stalin wreszcie poznał 
Julię, polubił ją, nadskakiwał jej, a nawet karmił widelcem jak kochający 
gruziński teść.
Stalin, który stracił cierpliwość do swojej rodziny, nie wziął udziału w 
przyjęciu. Maria Swanidze uważała, że rozumie przyczynę jego irytacji: Alliłu-
jewowie nie byli nic warci: szalona Olga, imbecyl Fiodor, zidiociali Pawieł i 
Niura [Anna Redens], ograniczony Stan [Redens], leniwy Wasia [Wasilij Stalin], 
ckliwy Jasza [Dżugaszwili]./eJy«e normalne osoby toAlosza, Żenią, ja i [...] 
Świetlana. Brzmi to tym bardziej ironicznie, że to właśnie Swanidze mieli upaść 
pierwsi. Sama Maria była niebywałą egoistką zadręczającą swego męża listami, w 
których chełpiła się: Wyglądam lepiej niż 70procent bolszewickich żon [...]. 
Każdy, kto mnie spotyka, zapamiętuje to na zawsze. Tak było w istocie, lecz na 
dworze Stalina niewiele się to liczyło. Można się litować nad tymi hardymi 
kobietami, które znalazły się w bagnie w czasach, których nie rozumiały.4
Tej wiosny Stalin i Pawieł grali ze Swanidzem i Redensem w bilard. Przegrani 
tradycyjnie musieli czołgać się za karę pod stołem. Kiedy drużyna Stalina 
przegrała, Pawieł zasugerował dyplomatycznie, aby dzieci, Kira i Siergiej, 
przeczołgały się pod stołem zamiast nich. Dziewięcioletni Sier-j-iej nie miał 
nic przeciwko temu, lecz osiemnastoletnia Kira gwałtownie zaprotestowała. Równie 
szczera jak matka, a do tego nieustraszona, uparła się, że skoro Stalin i jej 
ojciec przegrali, to sami powinni przejść pod sto-Icm. Pawieł wpadł w histerię i 
uderzył ją kijem bilardowym.
Niedługo potem Stalin i niebieskooki, dandysowaty Swanidze przestali nagle być 
„jak bracia". „Alosza był liberałem, Europejczykiem - wyjaśnił Mołotow. - Stalin 
to wyczuwał..." Swanidze pełnił funkcję wiceprezesa Uanku Państwowego, 
instytucji pełnej mieszczańskich kosmopolitów, na których patrzono wówczas 
bardzo podejrzliwie. 2 kwietnia 1937 roku Sta-lin napisał złowieszczą notatkę 
dla Jeżowa: Oczyścić personel Banku Państwowego. Swanidze wykonywał również 
przez wiele lat poufną i delikatną pracę dla Stalina. Dziennik Marii Swanidze 
urywa się w połowie roku: nagle utraciła dostęp do Stalina. Do 21 grudnia w ich 
sprawie toczyło się już dochodzenie i nie zostali zaproszeni na przyjęcie z 
okazji urodzin Stalina, co musiało być strasznym ciosem dla Marii. Kilka dni 
później Swanidze odwiedzili Żenię i Pawła Alliłujewów w domu nad rzeką Moskwą 
(gdzie wszyscy mieszkali). Maria wystąpiła w krótkiej aksamitnej sukni. Wyszli 
po północy, a Żenią i Kira zabrały się za zmywanie naczyń, gdy nagle rozległ się 
dzwonek do drzwi. To był syn Marii z pierwszego małżeństwa: „Mama i Alosza 
zostali aresztowani. Mamę zabrali w tej pięknej sukience". Kilka miesięcy 
później Żenią otrzymała list od Marii, która błagała, aby przekazała go 
Stalinowi: Jeśli nie wydostaniemy się z tego obozu, umrzemy.
Żenią oddała list Stalinowi, który ostrzegł ją:
- Nigdy więcej tego nie rób!
Maria została przeniesiona do cięższego więzienia. Żenią wyczuwała 
niebezpieczeństwo, wiszące nad nią i nad jej dziećmi z powodu bliskości Stalina, 
choć nie przestała go podziwiać do końca swoich dni, mimo straszliwych 
nieszczęść, jakie na nią spadły. Odsunęła się od Stalina i zaczęła męczyć Pawła, 
aby z nim porozmawiał o aresztowanych przyjaciołach. Któregoś dnia zrobił to:
- To moi przyjaciele, mnie też wtrąć do więzienia! Niektórzy zostali zwolnieni.
Pozostali Alliłujewowie również próbowali coś robić: babka Olga, wiodąca życie 
wielkiej damy na Kremlu, mówiła niewiele. Podczas gdy inni uważali, że Stalin 
nie zna szczegółów i jest oszukiwany przez NKWD, ona jedna na tym statku 
szaleńców wszystko rozumiała: „Nie dzieje się nic,
264
Czystka: pojawia się Beria, 1938-1939
o czym by nie wiedział". Ale jej mąż, powszechnie szanowany Siergiej, bez 
przerwy zwracał się do Stalina, czekając na niego na kanapie w jego mieszkaniu. 
Często zasypiał i budził się dopiero pod wieczór, kiedy Stalin wracał na obiad. 
Nieustannie błagał o czyjeś życie. Stalin drwił z teścia, powtarzając jego 
ulubione powiedzenie: „Właśnie, właśnie".
- A więc przyszedłeś do mnie, „Właśnie, właśnie".
Niedługo po aresztowaniu Swanidzych Mikojan przyjechał jak zwykle do Kuncewa, 
aby zjeść obiad ze Stalinem, który, wiedząc jak blisko był z Aloszą, podszedł do 
niego i spytał:
- Słyszałeś, że aresztowaliśmy Swanidzego?
- Tak... ale jak to się mogło stać?
- Był niemieckim szpiegiem - odparł Stalin.
- Jak to możliwe? - spytał Mikojan. - Nie ma dowodów, że szkodził. Jaki jest 
pożytek ze szpiega, który nic nie robi?
Stalin wyjaśnił, że Swanidze był „szpiegiem szczególnego rodzaju", zwerbowanym 
podczas I wojny światowej, kiedy dostał się do niemieckiej niewoli, a jego 
zadanie polegało na dostarczaniu informacji. Jak można przypuszczać, po tej 
rewelacji obiad u Stalina przebiegał dalej normalnie.5
Z chwilą, gdy któryś z przywódców znalazł się na celowniku, machina terroru 
wciągała go w swoje tryby siłą rozpędu. Usunięty niedawno ze stanowiska 
Postyszew, twardy i arogancki „baron" Ukrainy, który tak rozbawił Stalina, 
tańcząc z Mołotowem, dowiódł swojej gorliwości, eliminując prawie całe 
kierownictwo partyjne w Kujbyszewie*. Na styczniowym ple-numw 1938 roku, został 
zaatakowany za to, że zabijał niewłaściwych ludzi.
- Rada i kierownictwo partyjne znajdowały się w rękach wrogów
- oświadczył Postyszew.
- Całe? Od góry do dołu? - przerwał Mikojan.
- Nie było żadnych uczciwych ludzi? - spytał Bułganin.
- Czy nie przesadzacie, towarzyszu Postyszew? - dodał Mołotow.
- Ale popełniono błędy - oznajmił Kaganowicz, na co Postyszew zare-plikował:
- Będę mówił o swoich osobistych błędach.
- Chcemy, żebyście powiedzieli całą prawdę - wtrącił Beria.
- Proszę pozwolić mi skończyć i wyjaśnić całą sprawę najlepiej jak umiem
- błagał Postyszew, ale Kaganowicz zagrzmiał:
- Nie potraficie tego wyjaśnić, oto w czym rzecz.
Żydówki Stalina i rodzina w niebezpieczeństwie
265
Starożytne miasto Samara tak zostało nazwane na cześć Kujbyszewa po jego śmierci 
w 1935 roku.
Postyszew wstał, żeby się bronić, lecz Andriejew warknął:
- Towarzyszu Postyszew, usiądźcie. To nie miejsce na przechadzki.
Dni Postyszewa były policzone: zaatakował go Malenkow. Stalin zaproponował 
wykluczenie Postyszewa z Politbiura; Chruszczow, który miał niebawem objąć rządy 
na Ukrainie, zastąpił go jako kandydat na członka, wysuwając się do pierwszego 
szeregu. Ale w atakach na Postyszewa zawierało się również ostrzeżenie dla 
Jeżowa, który w szalonym tempie rozkręcał spiralę aresztowań. Na razie Stalin 
wydawał się niezdecydowany, co zrobić z Postyszewem*: jego nadgorliwość zwróciła 
nań uwagę wrogów, którzy prawdopodobnie nastawili Stalina przeciwko niemu. Jego 
ostatnią nadzieją była osobista prośba do Stalina, napisana zapewne po 
konfrontacji z oskarżycielami: Towarzyszu Stalin, proszą, żebyście przyjęli mnie 
po zakończeniu posiedzenia.
Me mogę Was dzisiaj przyjąć - odpisał Stalin. - Porozmawiajcie z towarzyszem 
Mołotowem.
Kilka dni później Postyszew został aresztowany.6
Stalin podpisał kolejny rozkaz 48 000 egzekucji według rozdzielnika, a marszałek 
Jegorow trafił w ślad za swą piękną żoną w tryby machiny terroru. Jeżow był już 
tak wyczerpany, że 1 grudnia 1937 roku Stalin udzielił mu tygodniowego urlopu.7
Na początku lutego pijany „Jeżowik" wyruszył do Kijowa, gdzie z pomocą nowego 
wicekróla Ukrainy, Chruszczowa**, aresztował kolejne 30 000 osób. Chruszczow, 
który po przybyciu na miejsce przekonał się, że jego poprzednik Kosior 
wyeliminował niemal całe ukraińskie Politbiuro, rozkazał aresztować kilku 
komisarzy i ich zastępców. Politbiuro zatwierdziło sporządzoną przez Chruszczowa 
listę 2140 ofiar przeznaczonych do rozstrzelania. Chruszczow i tutaj znacznie 
przekroczył ustaloną normę. W 1938 roku na Ukrainie aresztowano z jego rozkazu 
106 119 osób. Wizyta Jeżowa nadała impet czystce: „Po przyjeździe Nikołaja 
Iwanowicza Jeżowa na Ukrainę [...] rozpoczął się prawdziwy pogrom ukrytych 
wrogów" - oznajmił Chruszczow, wychwalając „nieugiętego ucznia Stalina" za 
„bezlitosną rozprawę z wrogami". NKWD wykryło spisek mający na celu wy-trucie 
koni i aresztowało dwóch profesorów jako hitlerowskich agentów.
* Czy Stalin pamiętał drobne zuchwalstwo Postyszewa w 1931 roku? Kiedy Stalin 
napisał do niego, aby wyrazić zastrzeżenia co do listy ludzi, którzy mieli 
otrzymać Order Lenina: Dajemy Order Lenina każdemu staremu prykowi, Postyszew 
odpowiedział cierpko, że listę tychpryków zatwierdził sam Stalin.
* * Chruszczow, wzorem innych regionalnych przywódców takich jak Beria i Żdanow, 
stał
się obiektem rozbuchanego lokalnego kultu: Pieśń o Chmszczowie dołączyła 
niebawem do Pieśni dla Berii i Ody do Jeżowa w radzieckich śpiewnikach.
266
Czystka: pojawia się Beria, 1938-1939
Chruszczow zbadał tak zwaną truciznę i stwierdził, że nie zabiła koni. Powołano 
trzy różne komisje, zanim w końcu udało się ustalić, że ten konkretny spisek 
został wyssany z palca- można jednak podejrzewać, iż Chruszczow zakwestionował 
metody pracy NKWD dopiero wówczas, gdy Stalin wyraził swoje niezadowolenie.8
W Kijowie pijany Jeżow okazał niepokojącą lekkomyślność, chełpiąc się, że ma „w 
garści" całe Politbiuro. Może aresztować kogo chce, nawet przywódców. Pewnej 
nocy dosłownie przyniesiono go do domu z bankietu. Niebawem Stalin dowiedział 
się o jego wybrykach i niebezpiecznych przechwałkach.9
Jeżow wrócił w samą porę, by wziąć udział w trzecim i ostatnim pokazowym 
procesie „antyradzieckiego bloku prawicowo-trockistowskiego", który rozpoczął 
się 2 marca. Główne role odegrali w nim Bucharin, Ryków i Jagoda, którzy 
przyznali się między innymi do zamordowania Kirowa i Gor-kiego. Bucharin odniósł 
małe prywatne zwycięstwo swoim przyznaniem się do winy, szydząc pośrednio ze 
Stalina i prymitywnych intryg Jeżowa. Niczego to jednak nie zmieniło. Jeżow 
uczestniczył w egzekucjach. Podobno wydał rozkaz pobicia Jagody: „Dalej, 
dołóżcie mu za nas wszystkich". Okazał jednak resztki ludzkich uczuć, kiedy 
przyszła kolej na jego starego kompana od kieliszka, dawnego sekretarza Jagody, 
Bułanowa: dał mu trochę koniaku.10
Kiedy było po wszystkim, Jeżow wystąpił z propozycją czwartego wielkiego procesu 
przeciwko polskim szpiegom w Kominternie, który przygotowywał od miesięcy. 
Stalin jednak nie wyraził zgody. Rzadko realizował jedną opcję z wykluczeniem 
wszystkich pozostałych: wyczuł z pewnością, że masakra wyczerpała jego 
współpracowników, a zwłaszcza samego komisarza.
25
Beria i zmęczenie oprawców
Czwartego kwietnia Jeżow został mianowany ludowym komisarzem transportu wodnego, 
co miało sens, ponieważ budowa kanałów należała do zadań robotników przymusowych 
podlegających NKWD. Ale była w tym również niepokojąca symetria, albowiem po 
swojej dymisji Jagoda objął podobny komisariat. Do tego czasu Jeżow zdążył się 
dobrać nawet do Po-litbiura: Postyszew był przesłuchiwany; Eiche z zachodniej 
Syberii został aresztowany. Stalin przeniósł Kosiora z Kijowa do Moskwy i 
mianował go wiceprzewodniczącym Rady Komisarzy Ludowych. W kwietniu 1938 roku 
aresztowano jednak brata Kosiora; jego jedyną nadzieją było zadenuncjo-wanie go:
Otaczają mnie podejrzenia i nieufność - napisał do Stalina. -Me wyobrażacie 
sobie nawet, jakie to uczucie dla niewinnego człowieka. Aresztowanie mojego 
brata rzuca cień również na mnie [...]. Przysięgam na swoje życie, że nie tylko 
nie miałem pojęcia o prawdziwej naturze Kazimieiza Kosiora, ale nigdy nie był mi 
bliski [...]. Dlaczego zmyślił to wszystko? Nie mogę tego zrozumieć, ale to 
wszystko wymysły, towarzyszu Stalin, od początku do końca [...]. Proszę Was, 
towarzyszu Stalin, i całe Politbiuro, żebyście pozwolili mi się wytłumaczyć. 
Padłem ofiarą kłamstw wroga. Czasem myślę, że to jakiś absurdalny sen... Jakże 
często ofiary porównywały swoje położenie do „snu". 3 maja Kosior został 
aresztowany, a niedługo po nim Czubar. Kaganowicz oświadczył: „Broniłem Kosiora 
i Czubara", ale w obliczu napisanych własnoręcznie zeznań „musiałem 
skapitulować".1
Jeżow, prowadzący nocną egzystencję wampira, załamywał się pod ciężarem swojej 
pracy i coraz więcej pił. Stalin zauważył jego degrengoladę. „Dzwonię do 
komisariatu - skarżył się -wyszedł do Komitetu Centralnego.
268
Czystka: pojawia się Beria, 1938-1939
Dzwonię do Komitetu Centralnego, wyszedł do komisariatu. Posyłam gońca do jego 
mieszkania, a on jest pijany w trupa".2 Napięcie, w jakim żyli rzeź-nicy, było 
ogromne: tak jak Himmler pouczał później swoich esesmanów
0 wielkiej doniosłości ich misji, tak teraz Stalin musiał dodawać otuchy
1 odwagi swoim ludziom. Ale nie wszyscy byli dostatecznie silni, aby to 
wytrzymać.
Oprawcy trzymali się dzięki piciu. Nawet trzeźwi czekiści byli pijani śmiercią. 
Funkcjonariusz prowadzący dochodzenie w Białoruskim Okręgu Wojskowym wyznał 
Stalinowi: „Nie straciłem jeszcze zębów, ale muszę przyznać [...] jestem trochę 
zdezorientowany". Stalin podniósł go na duchu. Straszliwy Mechlis przeżył 
załamanie na początku terroru, kiedy wciąż kierował „Prawdą". Napisał do Stalina 
niezwykły list, który daje pewne pojęcie o stresie, w jakim żyli stalinowscy 
palatyni podczas czystki:
Drogi towarzyszu Stalin,
Nerwy mnie zawodzą. Nie potrafię postępować jak bolszewik; czuję zwłaszcza ból 
swoich słów w naszej „osobistej rozmowie", kiedy ofiarowałem Warn całe swoje 
życie i swoją partyjność. Jestem absolutnie zdruzgotany. Ostatnie lata zabrały 
nam wielu ludzi [...]. Muszę kierować „Prawdą" w sytuacji, kiedy nie ma 
sekretarza ani redaktora, kiedy nie mamy zatwierdzonego tematu, kiedy znalazłem 
się w położeniu „prześladowanego redaktora ". To zorganizowany chaos, który może 
zniszczyć każdego. I zniszczył! W ostatnich dniach czułem się chory z 
niewyspania i mogłem położyć się spać dopiero o 11.00 czy 12.00 w dzień [...]. 
Jestem coraz bardziej zdenerwowany w swoim mieszkaniu po bezsennych nocach w 
gazecie. Już czas zrezygnować [z pracy]. Nie mogę być naczelnym „Prawdy", kiedy 
jestem chory i nie śpię, nie nadążam za tym, co dzieje się w kraju, w 
gospodarce, w sztuce i literaturze, nie mam okazji pójść do teatru. Musiałem 
Warn to wyznać osobiście, ale to było głupie, fałszywe. Wybaczcie mi, drogi 
towarzyszu Stalin, te nieprzyjemne chwile, na które Was naraziłem. Dla mnie jest 
to bardzo ciężkie przeżycie!
Prokurator generalny Wyszynski też odczuł presję, gdy znalazł na swoim biurku 
taką oto notatkę: Wszyscy wiedzą, że jesteście mienszewikiem. Kiedy towarzysz 
Stalin Was wykorzysta, skaże Was na śmierć [...]. Uciekajcie [...]. 
Przypomnijcie sobie Jagodę. To Wasze przeznaczenie. Murzyn zrobił swoje. Murzyn 
może odejść.
Nieustannie pijany Jeżow czuł, że Stalin jest, jak napisał później w liście do 
swego mistrza, niezadowolony z pracy NKWD, co jeszcze bardziej pogarsza mój 
nastrój.* Podejmował rozpaczliwe wysiłki, aby dowieść swojej wartości: podobno 
zaproponował, by Moskwę przemianowano na „Stalinodar". Został wyśmiany. Zamiast 
tego kazano mu zabijać własnych ludzi z NKWD,
Beria i zmęczenie oprawców
269
których chronił. Na początku 1938 roku Stalin i Jeżow postanowili usunąć starego 
czekistę, Abrama Słuckiego, ale ponieważ kierował Wydziałem Zagranicznym, 
zaplanowali to tak, aby nie wystraszyć zagranicznych agentów.
Siedemnastego lutego Frinowski zaprosił Słuckiego do swojego gabinetu, gdzie 
inny podwładny Jeżowa podszedł do niego od tyłu i naciągnął mu na twarz maskę 
nasączoną chloroformem. Potem wstrzyknięto mu truciznę i umarł na miejscu, w 
gabinecie. Oficjalnie ogłoszono, że zmarł na atak serca.* Niebawem czystka 
zaczęła zagrażać ludziom stojącym blisko Jeżowa.4 Kiedy jego protegowany Luszkow 
został odwołany z Dalekiego Wschodu, Jeżow ostrzegł go przed niebezpieczeństwem. 
Luszkow uciekł do Japończyków. Jeżow wpadł w taki popłoch, że poprosił 
Frinowskiego, aby poszedł z nim powiedzieć o tym Stalinowi: „Sam nie miałem 
siły". Jeżow „dosłownie oszalał". Stalin słusznie podejrzewał Jeżowa, że 
ostrzegł Luszkowa.5
Wyczuwając narastające wątpliwości w stosunku do Jeżowa, palatyni Stalina, 
którzy dowiedli już swojej gotowości do zabijania, zaczęli donosić
0 jego pijackich wyskokach i kłamstwach. Podobno zwłaszcza Żdanow sprzeciwiał 
się poczynaniom komisarza generalnego. Jego syn Jurij twierdzi, że ojciec chciał 
porozmawiać ze Stalinem na osobności, ale Jeżow był zawsze obecny: „Ojciec 
zdołał wreszcie spotkać się ze Stalinem sam na sam
1 powiedział: «Mamy do czynienia z polityczną prowokacją...»". Jest to 
przekonywające, ponieważ Żdanow był najbliższy Stalinowi, dzieci Ma-lenkowa 
opowiadają podobną historię. Gdy Mołotow i Jeżow posprzeczali się w Politbiurze 
w połowie 1938 roku, Stalin rozkazał temu ostatniemu przeprosić. Kiedy inny 
agent NKWD, Aleksandr Orłów, radziecki rezydent w Hiszpanii, zdezerterował, 
Jeżow był tak przerażony, że próbował zataić tę informację przed Stalinem.
Dwudziestego dziewiątego lipca Stalin podpisał kolejną listę zawierającą jeszcze 
więcej nazwisk protegowanych Jeżowa. Jeżow, zdjęty panicznym strachem i pełen 
złych przeczuć, zaczął rozstrzeliwać więźniów, którzy mogliby go obciążyć. 
Aleksandr Uspienski, przebywający wówczas w Moskwie szef ukraińskiego NKWD, 
dowiedział się, że w ciągu następnych pięciu dni ma zostać rozstrzelanych tysiąc 
osób. „Należy zatrzeć ślady - ostrzegł go Jeżow. - Wszystkie prowadzone sprawy 
trzeba zakończyć w trybie przyspieszonym, aby nie można było się w tym 
rozeznać".6
Stalin łagodnie zasugerował Jeżowowi, że przydałaby mu się pomoc w kierowaniu 
NKWD i poprosił, aby kogoś wyznaczył. Jeżow wybrał Ma-lenkowa, lecz Stalin 
chciał go zatrzymać w Komitecie Centralnym i ktoś, prawdopodobnie Kaganowicz, 
zaproponował Berię. Stalin, przekonany
Na jego wspaniałym nagrobku na cmentarzu Nowodziewiczym, niedaleko grobu Nadii, 
nie ma słowa o tym, jak zginął.
270
Czystka: pojawia się Beria, 1938-1939
Beria i zmęczenie oprawców
271
zapewne, że człowiek wychowany w kaukaskiej tradycji walk feudalnych, zemst 
rodowych i skrytobójstw świetnie się nadaje na to stanowisko, wyraził zgodę. 
Beria był urodzonym czekistą, jedynym pierwszym sekretarzem, który osobiście 
torturował swoje ofiary. Nienawidziło go wielu starych bolszewików i członków 
rodzin skupionych wokół przywódcy. Stalin czuł, że mając u swego boku tego 
służalczego i mściwego intryganta, zdoła zniszczyć nawet własne skażone 
najbliższe otoczenie.
Jeżow prawdopodobnie próbował aresztować Berię, ale było już za późno. Stalin 
widział się z Berią na posiedzeniu Rady Najwyższej 10 sierpnia. Beria przyjechał 
do Moskwy.7
Od 1931 roku przebył długą drogę. Trzydziestosześcioletni obecnie, skomplikowany 
i utalentowany Beria odznaczał się wybitną inteligencją. Dowcipny, sypał 
jadowitymi żartami, złośliwymi anegdotami i ciętymi komentarzami. Potrafił być 
sadystycznym oprawcą, a jednocześnie kochającym mężem i czułym ojcem. Ale był 
też erotomanem, którego władza przemieniła w seksualnego drapieżnika. Ten 
uzdolniony zarządca to jedyny radziecki przywódca, „którego można by sobie 
wyobrazić jako prezesa General Motors", jak stwierdził później jego syn. 
Potrafił kierować wielkimi przedsiębiorstwami, łącząc prymitywne groźby - „zetrę 
was na proch" - z drobiazgową precyzją. „Wszystko, co podlegało Berii, musiało 
funkcjonować [...] jak w zegarku", natomiast „nie znosił pustosłowia i mglistych 
sformułowań".* Był „dobrym organizatorem, pracowitym i zdolnym", jak powiedział 
Stalin Kaganowiczowi już w 1932 roku, obdarzonym „żelaznymi nerwami" i 
odpornością niezbędną do przetrwania na dworze Stalina. Był „bardzo sprytnym 
człowiekiem", przyznał Mołotow, „nieludzko energicznym - mógł pracować przez 
tydzień bez snu".8
Beria miał „szczególną umiejętność wzbudzania zarówno strachu, jak i 
entuzjazmu". „Wielbiony" przez własnych podwładnych, choć często bywał szorstki 
i brutalny, krzyczał: „Aresztuję was i pozwolę warn zgnić w obozach [...] 
obrócicie się w obozowy proch". Młodzi ludzie tacy jak Alosza Mircchuława, 
którego Beria postawił na czele gruzińskiej organizacji partyjnej, do tej pory 
wysławiają Berię za jego „ludzkie podejście, siłę, skuteczność i patriotyzm".** 
Mimo to Beria lubił się chwalić swoimi metodami śledczymi: „Dajcie mi go na 
jedną noc, a przyzna się, że jest królem Anglii".
* Zwykle podpisywał dokumenty drobnym, czytelnym pismem charakterystycznym 
turkusowym atramentem, łatwym do odróżnienia od niebieskich lub czerwonych 
ołówków Stalina.
** Autor pragnie podziękować Aloszy Mircchuławie, przewodniczącemu gruzińskiego 
Komsomołu, a później pierwszemu sekretarzowi gruzińskiej organizacji partyjnej, 
za wywiad, którego udzielił w 2002 roku w Tbilisi.
Jego ulubionymi filmami były westerny, lecz identyfikował się z meksykańskimi 
bandytami. Stalin szydził z tego niedoszłego architekta, bardzo dobrze 
wykształconego jak na bolszewickiego dygnitarza, że jego pince-nez jest zrobione 
ze zwykłego szkła i że nosi je tylko po to, aby sprawiać wrażenie 
intelektualisty.
Ów zręczny intrygant, brutalny psychopata i rozpustnik mógłby równie dobrze 
podrzynać gardła, uwodzić damy i podawać kielichy z zatrutym winem na dworach 
Czyngis-chana, Sulejmana Wspaniałego i Lukrecji Borgii. Ale ten „gorliwiec", jak 
nazwała go Swietłana, wielbił w tych wczesnych la-tach Stalina, traktując go jak 
cara, a nie jak pierwszego spośród towarzyszy. Starsi palatyni odnosili się do 
Stalina z szacunkiem, choć poufale, nawet Kaganowicz wysławiał go na bolszewicką 
modłę. Beria jednak bez przerwy powtarzał: „O, tak, macie słuszność, całkowitą 
słuszność, we wszystkim", wspominała Swietłana. „Nieustannie podkreślał, że jest 
oddany mojemu ojcu, który zrozumiał, że cokolwiek powie, ten człowiek go 
poprze". Wnosząc na stalinowski dwór posmak egzotycznej Abchazji, Beria miał się 
stać jeszcze bardziej skomplikowany, potężny i zdeprawowany, choć pozostał 
wierny marksizmowi. Mimo to w 1938 roku ta „kolosalna postać", jak ujął to 
Artiom, zmieniła wszystko.9
Beria, podobnie jak wielu przed nim, próbował sprzeciwiać się nominacji. Nie ma 
powodu wątpić w jego szczerość - Jagoda został niedawno rozstrzelany, a nad 
Jeżowem zbierały się czarne chmury. Jego żona Nina nie chciała się przenosić do 
Moskwy, ale Beria był zachłannie ambitny. Kiedy Stalin zaproponował kandydaturę 
Berii na stanowisko pierwszego zastępcy ludowego komisarza spraw wewnętrznych, 
Jeżow wtrącił żałośnie, że mógłby być dobrym komisarzem. „Nie, dobrym zastępcą" 
- uspokoił go Stalin.
Stalin wysłał Własika, aby zajął się przeprowadzką. Niebawem, pozostawiwszy w 
Tyflisie następcę, Beria zjawił się w Moskwie, gdzie 22 sierpnia 1938 roku 
został mianowany pierwszym zastępcą narkoma NKWD. Rodzinie przydzielono 
mieszkanie w ponurym domu nad rzeką Moskwą. Stalin przyszedł je obejrzeć i nie 
był zachwycony. Na Kaukazie, z jego tradycjami luksusu, winem i obfitością 
owoców, dygnitarze żyli lepiej: Beria zajmował w Tyflisie elegancką willę. 
Stalin zaproponował, aby przeprowadzili się na Kreml, ale żona Berii odniosła 
się do tego pomysłu z umiarkowanym entuzjazmem. W końcu Stalin wybrał dla nich 
arystokratyczną willę przy Małej Nikickiej w centrum miasta, należącą niegdyś do 
carskiego generała Kuro-patkina, niezwykle komfortową jak na standardy 
Politbiura. Tylko Beria miał własną rezydencję.
272
Czystka: pojawia się Beria, 1938-1939
Stalin przyjął nowo przybyłych jak dawno utraconą rodzinę. Uwielbiał posągową, 
jasnowłosą Ninę Berię, którą zawsze traktował „jak córkę". Pewnego dnia, kiedy 
nowy gruziński przywódca, Kandid Czarkwiani, został zaproszony na obiad do 
Berii, nagle zadzwonił telefon i zapanował lekki popłoch.
- Stalin idzie! - powiedziała Nina, przygotowując w pośpiechu gruzińskie 
potrawy. Kilka chwil później się zjawił. Przy gruzińskiej uczcie Stalin i Beria 
śpiewali razem. Nawet podczas terroru Stalin nie stracił do końca swojej 
spontaniczności.10
Na pozór Beria i Jeżow zostali przyjaciółmi: Beria nazywał swojego zwierzchnika 
„drogim Jeżykiem", a nawet przyjeżdżał do niego na daczę. Ale na stalinowskim 
dworze taki stan rzeczy nie mógł trwać długo. Beria uczestniczył w większości 
posiedzeń wraz z Jeżowem i przejął wydziały wywiadowcze. Rozpoczął też cichą 
kampanię w celu zniszczenia zwierzchnika: zaprosił Chruszczowa na obiad i 
ostrzegł go, że Malenkow utrzymuje bliskie kontakty z Jeżowem. Chruszczow 
zrozumiał, iż w rzeczywistości Beria ma na myśli jego przyjaźń z Jeżowem. 
Niewątpliwie Beria przeprowadził taką samą rozmowę z Malenkowem. Najbardziej 
wymownych dowodów dostarczają jednak archiwa: Beria przekonał Wyszynskiego, aby 
poskarżył się Stalinowi na opieszałość Jeżowa.* Stalin nie zareagował, lecz 
Mołotow polecił Jeżowowi: Należy wysłuchać uwag towarzysza Berii i pospieszyć 
się. Mołotow. Barometr nastrojów Stalina, Poskriebyszow, przestał zwracać się do 
Jeżowa na „ty", natomiast zaczął odwiedzać Berię.11
Beria wniósł nowego ducha do NKWD: szaleńczą gorliwość Jeżowa zastąpił zwarty 
system terroru administracyjnego, który stał się stalinowską metodą rządzenia 
Rosją. Ale ta nowa skuteczność nie była żadną pociechą dla ofiar. Beria 
prowadził wraz z Jeżowem przesłuchania aresztowanych przywódców, Kosiora, 
Czubara i Eichego, których poddano okrutnym torturom. Czubar zwrócił się do 
Stalina i Mołotowa, opisując swoje cierpienia.12
Stalin, Jeżow i Beria zajęli się teraz Dalekim Wschodem, gdzie armia pod 
dowództwem utalentowanego marszałka Wasilija Bliichera w większości uniknęła 
represji. Pod koniec czerwca spadł na podwładnych Bliichera „ponury demon", 
Mechlis. Zainstalowawszy swoją kwaterę główną w salonce kolejowej, zaczął 
zasypywać Stalina i Woroszyłowa telegramami takimi jak ten:
Specjalny Korpus Kolejowy rozsiewa wszędzie podejrzanych ludzi [...]. Jest 46 
niemieckich, polskich, litewskich, łotewskich i galicyjskich dowódców [...]. 
Muszę jechać do Władywostoku, by przeprowadzić czystkę w korpusie.
Sprawa dotyczyła śledztwa przeciwko osobie, która przez pomyłkę spaliła w piecu 
książki Lenina, Stalina i Gorkiego: kolejny przykład absurdalności terroru.
Beria i zmęczenie oprawców
273
Po przybyciu na miejsce pochwalił się Stalinowi: Zwolniłem 215 pracowników 
politycznych, większość z nich aresztowano. Ale czystka [...] nie jest jeszcze 
zakończona. Myślę, że nie można wyjeżdżać do Chabarowska bez jeszcze bardziej 
surowego śledztwa... Kiedy Woroszyłow i Budionny próbowali bronić oficerów, 
Mechlis poskarżył się na Woroszyłowa (nienawidzili się nawzajem) Stalinowi: 
Meldowałem KC i narkomowi (Woroszyłowowi) o sytuacji w Zarządzie Wywiadu. Jest 
tam mnóstwo podejrzanych ludzi i szpiegów [...]. Obecnie tow. Woroszyłow 
rozkazuje zamknąć śledztwo [...]. Nie mogę się pogodzić z sytuacją. Nawet 
Kaganowicz uważał, że Mechlis „był okrutny, czasami przesadzał".
Kiedy Mechlis udał się na wschód, japońska Armia Kwantuńska przekroczyła granicę 
radziecką na zachód od jeziora Chasan, gdzie wywiązały się zacięte walki. 
Blucher zaatakował Japończyków pomiędzy 6 a 11 sierpnia i odparł ich z ciężkimi 
stratami. Stalin, podjudzany przez Mechlisa i zaniepokojony stratami oraz 
niezdecydowaniem Bliichera, zatelefonował do marszałka i zbeształ go:
- Powiedzcie, towarzyszu Blucher, szczerze: czy rzeczywiście macie ochotę 
walczyć z Japończykami? Jeśli nie macie, powiedzcie wprost, jak komunista...
- Zjawił się rekin - oświadczył Blucher żonie. - Chce mnie pożreć. Albo on pożre 
mnie, albo ja jego. To drugie jest mało prawdopodobne.
Rekin przypieczętował los marszałka. Mechlis aresztował czterech oficerów 
sztabowych Bliichera i zwrócił się do Stalina i Woroszyłowa, aby pozwolili mu 
ich rozstrzelać bez procesu, na mój specjalny rozkaz. Blucher został pozbawiony 
dowództwa, odwołany i aresztowany 22 października 1938 roku.13
- Teraz już po mnie! - łkał Jeżow w swoim gabinecie, w dalszym ciągu dokonując 
egzekucji więźniów, którzy „mogą zwrócić się przeciwko nam". Dwudziestego 
dziewiątego września utracił większą część swojej władzy, gdy Beria przejął 
rdzeń NKWD: Główny Zarząd Bezpieczeństwa Państwowego (GUGB). Od tej pory 
kontrasygnował rozkazy Jeżowa. Komisarz próbował się bronić: zaproponował 
Stalinowi, aby Stanisław Redens, mąż Anny Alliłujewej i zażarty wróg Berii, 
został jego drugim zastępcą. Stalin nie chciał o tym słyszeć.
Jeżow pił w swojej daczy z przygnębionymi kompanami, ostrzegając ich, że 
niebawem zostaną wykończeni, i snując fantastyczne plany wyeliminowania wrogów.
- Natychmiast usunąć wszystkich ludzi umieszczonych na Kremlu przez Berię - 
rozkazał głośno szefowi kremlowskiej ochrony podczas jednej z takich libacji - i 
zastąpić ich ludźmi wiarygodnymi.
Po czym wybełkotał, że trzeba zabić Stalina.14
Tragedia i zepsucie Jeżowów
Niebawem wieści o bujnym życiu seksualnym Jewgienii Jeżowej dotarły do Stalina. 
Szołochow, jeden z jej ulubionych pisarzy, wdał się z nią w romans. Jeżow kazał 
założyć podsłuch w jego pokoju w hotelu National i wpadł w furię, kiedy 
przeczytał szczegółową relację o tym, jak się całowali, a później „poszli do 
łóżka". Był tak wściekły i zazdrosny, że uderzył Jewgienię w obecności ich 
smukłej sublokatorki, Zinaidy Glikinej (z którą sypiał), ale później wybaczył 
jej. Szołochow zdał sobie sprawę, że jest śledzony i poskarżył się Stalinowi i 
Berii. Stalin wezwał Jeżowa na posiedzenie Politbiu-ra i kazał mu przeprosić 
pisarza.'
Palatyni lawirowali ostrożnie pomiędzy Jeżowem a Berią. Kiedy Jeżow aresztował 
jednego z komisarzy, Stalin wysłał Mołotowa i Mikojana, aby to wyjaśnili. Po 
powrocie na Kreml Mikojan stwierdził, że aresztowany jest niewinny, a Beria 
zaatakował Jeżowa. Jeżow uśmiechał się tajemniczo, napisał Mikojan, Beria 
wyglądał na zadowolonego, ale twarz Mołotowa przypominała maskę. Komisarz* cudem 
uniknął śmierci. Stalin kazał go zwolnić.2
Gdy jeden z czekistów potrzebował podpisu swojego zwierzchnika, Jeżowa nigdzie 
nie można było znaleźć. Beria kazał pojechać na jego daczę. Funkcjonariusz 
zastał tam człowieka, który był albo „śmiertelnie chory,
* Stalin poparł wniosek Berii o umorzenie sprawy przeciwko ludowemu komisarzowi 
budownictwa okrętowego Tewosjanowi, ale oświadczył Mikojanowi: „Powiedz mu, że 
KC wie, że został zwerbowany przez Kruppa jako niemiecki szpieg. Wszyscy 
rozumieją, że człowiek może wpaść w pułapkę [...]. Jeśli szczerze wszystko wyzna 
[...] KC mu przebaczy". Mikojan wezwał Tewosjana do swojego gabinetu i 
przedstawił mu podstępną propozycję Stalina. Komisarz nie chciał się przyznać, a 
Stalin pogodził się z tym. Podczas II wojny światowej Tewosjan odegrał ważną 
rolę w przemyśle.
Tragedia i zepsucie Jeżowów
275
albo spędził noc na ciężkim pijaństwie". Regionalni szefowie NKWD zaczęli 
donosić na Jeżowa.3
Ciemność zaczęła gęstnieć nad rodziną Jeżowa, w której jego głupia, zmysłowa 
żona nierozważnie odgrywała straszną rolę czarnej wdowy: większość jej kochanków 
miała zginąć. Ale ona sama była zbyt wrażliwa jak na dwiat Jeżowa. Zarówno 
Jewgienia, jak i Jeżow nie byli wiernymi małżonkami, ale żyli w świecie 
ogromnego napięcia, oszałamiającej władzy nad życiem i śmiercią oraz 
straszliwego zamętu, gdy wokół nich ludzie wznosili się na szczyty i upadali. 
Jeśli upadek Jeżowa był zasłużony, to stał się tragedią dla Jewgienii i małej 
Nataszy, która znalazła w Jeżowie czułego ojca. Cień padł na literacki salon 
Jewgienii. Pewnego wieczoru, wracając po przyjęciu di) kremlowskiego mieszkania 
w towarzystwie jednego z przyjaciół, uświadomiła sobie, że Babel jest w 
niebezpieczeństwie, ponieważ przyjaźnił się /. aresztowanymi dowódcami: „Tylko 
jego europejska sława mogła go ocalić...". Ona sama też była w wielkim 
niebezpieczeństwie.4
Jeżow dowiedział się, że Beria zamierza wykorzystać Jewgienię, „angielskiego 
szpiega" od czasu pobytu w Londynie, przeciwko niemu, we wrześniu zażądał więc 
rozwodu. Rozwód wydawał się sensownym rozwiązaniem: w kilku innych przypadkach 
rzeczywiście ocalił życie rozwiedzionym. Ale napięcie prawie złamało nerwową 
Jewgienię, która wyjechała z Zinaidą na wakacje na Krym, aby odzyskać siły. 
Wydaje się, iż Jeżow próbował chronić żonę przed aresztowaniem, stąd jej czuły i 
pełen wdzięczności list do niego.
Koluszeńka! - napisała do osaczonego męża. -Bardzo Cię proszę, naprawdę chcę 
zachować kontrolę nad swoim życiem. Kola, najdroższy! Błagam Cię, żebyś 
sprawdził całe moje życie, wszystko na mój temat [...]. Nie mogę pogodzić się z 
myślą, że jestem podejrzana o popełnienie zbrodni, któiych nigdy nie popełniłam.
Ich świat kurczył się z każdym dniem: Jeżowowi udało się doprowadzić do 
egzekucji jej byłego męża, Gładuna, zanim Beria przejął kontrolę nad NKWD, lecz 
jeden z jej dawnych kochanków, dziennikarz Uricki, był przesłuchiwany. 
Opowiedział o jej romansie z Bąblem. Sekretarz i przyjaciele Jeżowa też zostali 
aresztowani. Jeżow wezwał Jewgienię z powrotem do Moskwy.
Jewgienia czekała na daczy wraz z córką Nataszą i przyjaciółką Zinaidą. 
Straszliwie martwiła się o rodzinę - i trudno jej się dziwić. Przeżyła załamanie 
nerwowe. W szpitalu lekarze stwierdzili, że cierpi na „stan asteniczno--
depresyjny, prawdopodobnie cyklotymię", i wysłali ją do sanatorium pod Moskwą.
Kiedy aresztowano Zinaidę, Jewgienia napisała do Stalina: Błagam Was, towarzyszu 
Stalin, abyście przeczytali ten list [...]. Leczą mnie profesorowie,
276
Czystka: pojawia się Beria, 1938-1939
ale jaki to ma sens, skoro dręczy mnie myśl, że mi nie ufacie? [...] Jesteście 
rfii drodzy i bliscy. Przysięgając na życie córki, że jest szczera, przyznała, 
iż w moim życiu osobistym zdarzały się błędy, o których mogę Warn opowiedzieć, 
ale to wszystko z zazdrości. Stalin niewątpliwie wiedział już o jej erotycznych 
wyczynach. Uderzyła w dramatyczną nutę: Niech odbiorą mi wolność, żyde [...] ale 
nie wyrzeknę się prawa do kochania Was, tak jak każdy, kto kocha kraj i partię. 
Zakończyła słowami: Czuję się jak żywy trup. Co mam robić? Wy~ baczcie mi ten 
list pisany w łóżku. Stalin nie odpowiedział.
Nad głową Jewgienii i jej Koluszeńki wisiał miecz. 8 października Kag#~ nowicz 
sporządził projekt rezolucji Politbiura na temat NKWD. 17 października komisja 
Politbiura stwierdziła „bardzo poważne uchybienia w pracy organów NKWD". 
Nadzwyczajne trójki rozwiązano. Stalin i Mołotow podpisali rezolucję, 
dystansując się od terroru.5
Na manifestacji w rocznicę rewolucji październikowej Jeżow pojawił się na 
trybunie Mauzoleum, ale wlókł się za Stalinem. Później zniknął, a jego miejsce 
zajął Beria w czapce z niebieskim otokiem i mundurze komisarza bezpieczeństwa 
państwowego I rangi. Kiedy Stalin rozkazał aresztować przyjaciela Jeżowa, 
Uspienskiego, szefa ukraińskiego NKWD, ten ostrzegł go. Uspienski upozorował 
samobójstwo i ukrył się. Stalin podejrzewał (zapewne słusznie), że Jeżow 
podsłuchuje jego rozmowy telefoniczne.
Na swój sposób Jewgienia kochała Jeżowa, pomimo wszystkich ich zdrad, uwielbiała 
córkę Nataszę i była gotowa się poświęcić, aby ich ocalić-Jej przyjaciółka, 
Zinaida Ordżonikidze, wdowa po Sergo, odwiedziła j3 w szpitalu, co było 
heroicznym aktem lojalności. Jewgienia dała jej przeznaczony dla Jeżowa list, w 
którym zaofiarowała się popełnić samobójstwo i poprosiła o środki nasenne. 
Zasugerowała, aby przysłał jej małą figurkę gnoma, kiedy nadejdzie czas. Wysłał 
jej luminal, a później rozkazał poko' jówce, by zaniosła jego żonie figurkę. 
Zważywszy na karłowatą posturę Je-żowa, wybór gnoma jako zwiastuna śmierci miał 
w sobie coś z farsy: figurka była zapewne starą pamiątką, uosabiającą 
„najdroższego Kolę" z czasów ich romansu. Po aresztowaniu Glikinej, 
przeczuwając, że teraz przyjdzie kolej na nią, Jewgienia wysłała Jeżowowi 
pożegnalny list. 19 listopada za' żyła luminal.
O 23.00, kiedy straciła przytomność, Jeżow zjawił się w „Kąciku", gdzie zastał 
członków Politbiura z Berią i Malenkowem, którzy przez pięć godzin stawiali mu 
zarzuty. Jewgienia zmarła dwa dni później. Sam Jeżow przyznał, że był zmuszony 
„poświęcić ją, aby ocalić siebie". Jewgienia poślubiła potwora, ale umarła 
młodo, by uratować córkę, co było chwalebnym końcem życia wypełnionego 
niewinnymi przyjemnościami. Babel słyszał, że „Stalin nie może zrozumieć jej 
śmierci. Sam ma nerwy ze stali, toteż nie
Tragedia i zepsucie Jeżowów
277
potrafi zrozumieć, dlaczego inni ludzie się załamują". Adoptowana córka Jeżowów, 
Natasza*, wówczas dziewięcioletnia, została przygarnięta przez siostrę byłej 
żony swego ojczyma, a następnie wysłana do jednego /. owych ponurych sierocińców 
dla dzieci wrogów.6
Dwa dni po śmierci Jewgienii, 23 listopada, Jeżow przez kolejne cztery godziny 
wysłuchiwał zarzutów Stalina, Mołotowa i Woroszyłowa, po czym zrezygnował z 
funkcji szefa NKWD. Stalin przyjął jego rezygnację, ale Je-zow pozostał 
sekretarzem KC, ludowym komisarzem transportu wodnego i kandydatem na członka 
Politbiura. Mieszkał jeszcze przez jakiś czas na Kremlu i przeżywał to samo, 
czego wcześniej doświadczyły jego ofiary. Przyjaciele „odwrócili się ode mnie, 
jakbym był zadżumiony [...]. Nigdy wcześniej nie zdawałem sobie sprawy z głębi 
podłości tych ludzi". Obwiniał o terror Wodza, powtarzając rosyjskie przysłowie: 
„Wola Boga to niedola cara". Carem miał być on, a Bogiem - Stalin.
Jeżow szukał pocieszenia w pijackich i biseksualnych orgiach w swoim kremlowskim 
mieszkaniu. Zaprosiwszy dwóch kompanów od kieliszka i kochanków z czasów 
młodości, pogrążył się „w najbardziej wynaturzonej rozpuście". Bratankowie 
sprowadzali mu dziewczęta, ale wrócił też do homoseksualizmu. Kiedy jeden z 
kolegów, niejaki Konstantinow, przyprowadził na przyjęcie żonę, Jeżow zatańczył 
z nią fokstrota i zaciągnął ją do łóżka. Następnego wieczoru, kiedy zjawił się 
wyrozumiały Konstantinow, pili i tańczyli przy muzyce z gramofonu, dopóki gość 
nie zasnął. Ale nie spał długo: „Poczułem coś w ustach. Kiedy otworzyłem oczy, 
zobaczyłem, że Jeżow wsunął mi członek do ust". W taki sposób, pijany i z 
rozpiętym rozporkiem, Jeżow oczekiwał swego losu.7
Dwudziestego piątego listopada Beria, którego Stalin nazwał „Prokuratorem", 
objął triumfalnie urząd komisarza i wezwał do Moskwy swoich gruzińskich 
siepaczy. Rozprawiwszy się z dworami bolszewickich „baronów", Stalin musiał 
sprowadzić całą bandę Berii, żeby zniszczyć Jeżowa.
Jak na ironię, dworzanie Berii byli bardziej wykształceni niż Kaganowicz czy 
Woroszyłow, lecz wykształcenie nie jest żadnym hamulcem dla barbarzyństwa. 
Siwowłosy, czarujący i wyrafinowany Mierkułow, zrusyfikowany
Przyjęła nazwisko pierwszego męża Jewgienii, Chajutin, ale pozostała lojalna 
wobec przybranego ojca. Natasza Jeżowa wiele przeszła po śmierci ojczyma. 
Wasilij Grossman, autor znanej powieści Życie i los, który znał jej rodzinę, 
bywając w salonach literackich wraz z Bąblem i innymi literatami, napisał 
opowiadanie o tragicznym dzieciństwie Na-taszy. W maju 1998 roku Natasza 
wystąpiła o rehabilitację Jeżowa. Jak na ironię, miała do tego podstawy, 
ponieważ z pewnością nie był winny szpiegostwa, pod którego zarzutem został 
rozstrzelany. Jej wniosek odrzucono. W czasie, gdy powstawała ta książka, 
jeszcze żyła.
278
Czystka: pojawia się Beria, 1938-1939
Ormianin, który w 1920 roku wstąpił do CzK i pisywał sztuki pod pseudonimem 
Wsiewołod Rok, wystawiane następnie na moskiewskich scenach, znał Berię od 
czasu, gdy studiowali razem na politechnice w Baku. Beria, który podobnie jak 
Stalin nadawał wszystkim przydomki, nazywał go „Teoretykiem". Był też 
zdeklasowany gruziński książę (choć arystokratów jest w Gruzji pod dostatkiem), 
Szałwa Cereteli, dawny carski oficer i członek antybolszewickiego Legionu 
Gruzińskiego, który roztaczał wokół siebie aurę staroświeckiego dżentelmena, 
ale, oprócz innych obowiązków w Wydziale Specjalnym NKWD, pełnił funkcję 
prywatnego zabójcy Berii. Był wreszcie obwieszony biżuterią 150-kilogramowy 
olbrzym - najgorszy człowiek, jaki kiedykolwiek chodził po ziemi - Bogdan 
Kobułow. Ów zwalisty Gruzin z mętnymi brązowymi oczami i tłustą twarzą 
człowieka, który lubi dobrze żyć [...], owłosionymi rękami, krótkimi 
pałąkowatymi nogami i wypielęgnowanym wąsem był jednym z tych zwyrodniałych 
oprawców, którzy czuliby się tak samo dobrze w Gestapo, jak w NKWD. Ze względu 
na pękatą sylwetkę Beria nazywał go „Samowarem".
Kiedy Kobułow bił swoje ofiary, używał pięści, morderczej przy jego słoniowej 
wadze, i ulubionej metalowej pałki. Zakładał podsłuch palatynom na polecenie 
Stalina, ale z powodu śmiesznego akcentu był też nadwornym błaznem, zastępując w 
tej roli rozstrzelanego Paukera. Niebawem dowiódł swojej użyteczności: kiedy 
Beria prowadził przesłuchanie w swoim gabinecie, więzień rzucił się na niego. 
Kobułow z dumą opowiadał, co stało się później: „Kiedy zobaczyłem szefa na 
podłodze, skoczyłem na gościa i skręciłem mu kark gołymi rękami". Ale nawet ten 
sadysta czuł, że wykonuje paskudną robotę, ponieważ często odwiedzał matkę i 
wypłakiwał się przed nią jak przerośnięte gruzińskie dziecko: „Mamo, mamo, co my 
robimy? Pewnego dnia zapłacę za to".
Przybycie tych malowniczych, dumnych Gruzinów, wśród których byli nawet skazani 
przez sąd mordercy, musiało wyglądać jak wjazd Pancho Villi i jego banditos do 
pogranicznego miasteczka w jednym z ulubionych westernów Berii. Stalin zdołał 
później odesłać kilku z nich do domu, zastępując ich Rosjanami, choć sam 
pozostał w znacznej mierze Gruzinem. Ludzie Berii nadali otoczeniu Stalina 
charakterystyczny kaukaski posmak. W dniu oficjalnej nominacji Berii Stalin i 
Mołotow podpisali listy zawierające 3176 nazwisk osób przeznaczonych do 
rozstrzelania, byli więc bardzo zajęci.
Wieczorem Beria zjawił się w Lefortowie, by przesłuchać marszałka Blii-chera w 
asyście „Teoretyka" Mierkułowa, „Samowara" Kobułowa i swego głównego śledczego, 
Borisa Rodosa, który pracował nad marszałkiem z takim zapałem, że ten wołał: 
„Stalinie, czy słyszysz, co oni ze mną robią?".
Tragedia i zepsucie Jeżowów
279
Podczas przesłuchania skatowali go tak bestialsko, że później zmarł na skutek 
obrażeń. Beria powiadomił o tym Stalina, który polecił poddać ciało kremacji. 
Tymczasem Beria załatwiał stare porachunki, osobiście aresztując 
przewodniczącego Komsomołu, Aleksandra Kosariewa, który go kiedyś obraził. 
Stalin dowiedział się później, że była to osobista wendeta: „Mówili mi, że Beria 
jest bardzo mściwy, ale nie było na to dowodów - wspominał po latach. - W 
sprawie Kosariewa Żdanow i Andriejew sprawdzili dowody".
Beria upajał się swoją władzą: młoda wdowa po Bucharinie, dwudziestoczteroletnia 
Anna Łarina, została zaciągnięta do jego gabinetu na Łubiance przez Kobułowa, 
który następnie przyniósł kanapki.
- Muszę przyznać, że wyglądasz jeszcze piękniej, niż kiedy widzieliśmy się 
ostatnio - powiedział jej Beria. - Rozstrzelanym można być tylko raz. A Jeżow z 
pewnością kazałby cię rozstrzelać.
Ponieważ nikogo nie wydała, Beria i Kobułow przestali flirtować.
- Kogo próbujesz ocalić? Przecież Nikołaja Iwanowicza [Bucharina] nie ma już 
wśród nas... Chcesz żyć? Jeśli nie będziesz siedzieć cicho, oto co cię czeka! - 
Przyłożył palce do skroni. - Obiecujesz, że będziesz siedzieć cicho?
Zorientowała się, że Beria próbuje ją ocalić, i obiecała.8 Ale nie tknęła 
kanapek Kobułowa.*
Stalin zadbał o to, żeby nie znaleźć się całkowicie w rękach Berii: funkcja 
szefa Bezpieczeństwa Państwowego (Zarządu I), odpowiedzialnego za jego osobistą 
ochronę, była niezwykle ważna, lecz niebezpieczna. Dwaj następcy Paukera zostali 
rozstrzelani, ale teraz Stalin mianował na to stanowisko swego zaufanego 
ochroniarza, Własika, który nie tylko czuwał nad bezpieczeństwem przywódcy, lecz 
sprawował też pieczę nad daczami, dostawami do kuchni, parkiem samochodowym i 
milionami rubli. Od tej pory, wspominał Artiom, Stalin rządził „za pośrednictwem 
Poskriebyszowa w sprawach politycznych i Własika w osobistych". Obaj byli 
niebywale pracowici - i nikczemni.
Ci dwaj ludzie wiedli podobne życie: ich córki wspominały, jak spędzali 
niedziele w domu. Poza tym przebywali zawsze ze Stalinem, wracali bardzo 
zmęczeni i natychmiast kładli się spać. Nikt nie znał Stalina lepiej niż oni. W 
domu nigdy nie rozmawiali o polityce, lecz o wyprawach wędkarskich. Własik, 
który mieszkał w eleganckiej willi przy Gogolewskim Prospekcie,
Anna Łarina spędziła dwadzieścia lat w obozach. Jej syn Jurij miał jedenaście 
miesięcy, kiedy aresztowano ją w 1937 roku, a zobaczyła go ponownie dopiero w 
1956 roku.
280
Czystka: pojawia się Beria, 1938-1939
był wierny jak pies, niewykształcony i nie znał umiaru w piciu: był również 
nienasyconym kobieciarzem i urządzał przyjęcia z Poskriebyszowem. Miał tyle 
„konkubin", że sporządził ich listę, bo zapominał imiona i czasem sprowadzał na 
swoje orgie po kilka jednocześnie. Za plecami nazywał Stalina „Gospodarzem", 
lecz zwracał się do niego „towarzyszu Stalin" i rzadko jadał z nim przy jednym 
stole.
Status towarzyski Poskriebyszowa był wyższy, ponieważ często zasiadał z 
palatynami do obiadu i nazywał Stalina „Iosifem Wissarionowiczem". Był 
przedmiotem kpin i żartów. Siedział przy biurku przed gabinetem Stalina: „Kącik" 
stał się jego domeną. Dworzanie zabiegali o względy sekretarza, schlebiając jego 
próżności, aby ich uprzedzał, jeśli Stalin był w złym humorze. Poskriebyszow 
zawsze dzwonił do Wyszynskiego, żeby mu powiedzieć, że Stalin wyjechał do 
Kuncewa, a zatem prokurator może iść spać, i raz ocalił Chruszczowa. Był tak 
potężny, że mógł znieważać nawet członków Politbiura. Ten „wierny giermek", jak 
nazwał go Chruszczow, miał swój udział w najbardziej doniosłych i 
najstraszniejszych postępkach Stalina, czym się później chełpił. Był kochającym 
mężem Bronki i pobłażliwym ojcem dla jej dwóch córek, Gali z pierwszego 
małżeństwa i własnej Natalii. Ale kiedy w niedzielę dzwonił rządowy telefon, 
nikt poza nim nie mógł go odebrać. Był dumny ze swojej pozycji: kiedy jego córka 
przechodziła operację, pouczyłją, że musi się zachowywać w sposób odpowiedni do 
ich statusu. Ściśle współpracował z Berią: często odwiedzali się nawzajem wraz z 
rodzinami, lecz jeśli mieli coś do omówienia, wychodzili do ogrodu. Dla Berii 
zarówno Własik, jak i Poskriebyszow stanowili przeszkodę na drodze do umocnienia 
swojej władzy.9 Nie można już było tego powiedzieć o rodzinie Alliłujewów.
27
Zagłada rodziny Stalina:
dziwna propozycja
i gospodyni
Wprowadzenie Berii do rodziny przypominało wpuszczenie lisa do kurnika, lecz 
Stalin też ponosi odpowiedzialność za jej los. Cała nasza rodzina - napisała 
Swietłana - daremnie próbowała zrozumieć, dlaczego Stalin postawił Berię, 
prowincjonalnego czekistę, tak blisko siebie i wprowadził go do rządu w Moskwie. 
Właśnie dlatego Stalin go awansował: dla Berii nie było nic świętego.
Palatyni i domownicy nieustannie narzekali na zarozumialstwo „ciotek". Beria, 
upojony swoją nową pozycją i trawiony kompleksem niższości prowincjusza, 
postanowił udowodnić, ile jest wart, niszcząc tych wykwintnych, lecz 
snobistycznych przedstawicieli nowej arystokracji. Na początku lat trzydziestych 
Beria próbował flirtować z Żenią, podczas gdy jej mąż i Stalin siedzieli w 
pobliżu. Żenią podbiegła do Stalina:
- Jeśli ten sukinsyn nie zostawi mnie w spokoju, rozbiję mu pince-nez.
Wszyscy się roześmieli, a Beria bardzo się zmieszał. Ale kiedy zaczął pojawiać 
się częściej w Kuncewie, nadal flirtował z Żenią, która skarżyła się Stalinowi:
- Iosifie! On próbuje łapać mnie za kolano!
Stalin prawdopodobnie uważał Berię za coś w rodzaju karty przetargowej. 
Członkowie rodziny byli typowymi przedstawicielami elity, którą zamierzał 
zniszczyć. Kiedy Beria zjawił się na obiedzie w golfie, Żenią, która zawsze 
ubierała się elegancko i bez cienia bolszewickiej skromności, powiedziała 
głośno:
- Jak śmiesz przychodzić na obiad w takim stroju! Dziadek Alliłujew zawsze 
nazywał Berię „wrogiem".1
282
Czystka: pojawia się Beria, 1938-1939
W listopadzie 1938 roku życie rodzinne Stalina skończyło się naprawdę. Beria 
rozszerzył terror i objął represjami wszystkich związanych z Je-żowem który nie 
tylko mianował szwagra Stalina, Stanisława Redensa, szefem NKWD w Kazachstanie, 
ale zaproponował go też na swojego zastępcę: był to pocałunek śmierci. Stalin 
ciepło przyjął rodzinę Redensa przed ich wyjazdem do Ałma-Aty. Niewiele wiadomo 
o tym, jaką rolę odegrał Redens w czasie terroru, ale za jego kadencji Moskwa i 
Kazachstan spłynęły krwią. Pojawienie się Berii, jego nemezis, w Tyflisie w 1931 
roku, nie wróżyło nic dobrego, ale prawdopodobnie Stanisław i tak był skazany na 
zgubę.2
Tymczasem praca Pawła Alliłujewa jako komisarza wojsk pancernych postawiła go w 
trudnej sytuacji: nie tylko przyjaźnił się z rozstrzelanymi dowódcami, ale był 
też zamieszany w zdobywanie informacji wywiadowczych na temat produkcji czołgów 
w Niemczech. Kiedy spotkał się z radzieckim szpiegiem Orłowem przed jego 
ucieczką, ostrzegł go: „Nie próbuj zagłębiać się w sprawę Tuchaczewskiego. 
Wiedzieć o tym, to jak wdychać gaz trujący", później Pawieł przebywał na Dalekim 
Wschodzie, gdzie wyżsi oficerowie prosili go o wstawiennictwo, a on, zgodnie z 
relacją jego córki Kiry, poleciał z powrotem do Moskwy z dowodami ich 
niewinności. Zapewne nie zdawał sobie sprawy, że dowody są po to, by przekonać 
innych, a nie świadczyć o winie. Stalin „najwyraźniej był już tym zmęczony".
Pierwszego listopada Pawieł wrócił z wakacji w Soczi. Następnego ranka zjadł 
śniadanie i poszedł do biura, gdzie odkrył, że większość pracowników jego 
wydziału została aresztowana. Swietłana napisała: Usiłował ratować niektórych 
ludzi, próbując dotrzeć do mojego ojca, ale na próżno. O drugiej po południu 
wezwano Żenię: „Co dałaś mężowi do jedzenia? Czuje się chory". Żenią chciała do 
niego iść, ale zatrzymano ją. Pawieł został wysłany do kliniki kremlowskiej. 
Oficjalny raport medyczny stwierdzał: Kiedy go przyjmowano był nieprzytomny, 
siny i najwyraźniej umierający. Pacjent nie odzyskał przytomności- To dziwne, 
ponieważ lekarz, który zatelefonował do Żeni, aby przekazać jej wiadomość, 
spytał: „Dlaczego to trwało tak długo? Miał wam coś do powiedzenia. Ciągle 
pytał, dlaczego Żenią nie przychodzi. Już nie żyje". Tak umarł brat, który dał 
Nadii pistolet. Niejasne okoliczności tej podejrzanej śmierci w czasie, gdy 
morderstwo medyczne było niemal na porządku dziennym, dają do myślenia. Stalin 
zatrzymał akt zgonu. Żenią została później oskarżona o zamordowanie męża. Stalin 
oskarżał czasem innych o własne zbrodnie. Nigdy nie poznamy prawdy.
„Następnym razem, kiedy go widziałam - wspominała Kira - leżał na katafalku w 
Sali Kolumnowej. Miał zaledwie 44 lata i leżał tam, opalony,
Zagłada rodziny Stalina: dziwna propozycja i gospodyni
283
bardzo przystojny, z długimi rzęsami".* Spoglądając na trumnę, Siergiej 
Alliłujew pomyślał, że nie ma nic bardziej tragicznego niż grzebać własne 
dzieci.3
Sam Redens pospieszył do Moskwy, gdzie przybył 18 listopada. W Kun-cewie Wasilij 
słyszał, jak Beria domaga się, aby Stalin pozwolił mu aresztować Redensa. „Aleja 
ufam Redensowi - odparł Stalin. - Bez zastrzeżeń". Ku zaskoczeniu Wasilij a, 
Malenkow poparł Berię. Był to początek sojuszu (ych dwóch ludzi, którzy nie 
upieraliby się przy aresztowaniu, nie znając charakteru Stalina: te sceny 
udawanej sprzeczki przypominają inscenizacje rozpraw sądowych, odgrywane przez 
doświadczonych prawników. A Stalin był niezwykle podatny na sugestie. Redens, 
podobnie jak Pawieł Alliłujew, miał pecha znaleźć się w dwóch lub trzech 
nakładających się na siebie kręgach podejrzenia. Zazwyczaj obwinia się Berię, że 
nastawił Stalina przeciwko szwagrowi, ale było w tym coś więcej. W 1932 roku 
Stalin odwołał Redensa z Ukrainy. Redens był blisko Jeżowa. I był Polakiem. 
Stalin wysłuchał argumentów Berii i Malenkowa, a potem powiedział: „W takim 
razie postawmy sprawę w Komitecie Centralnym". Jak ujęła to Swietłana, „ojciec 
nie obronił go". 22 listopada Redens został aresztowany w drodze do pracy i 
nigdy więcej go nie widziano.
Anna Redens zaczęła wydzwaniać do Stalina. Nie była już mile widziana w 
Zubałowie. Nie mogła się dostać do Stalina. „No to zwrócę się do Woro-szyłowa, 
Kaganowicza i Mołotowa" - łkała. Kiedy zjawiły się dzieci, zastały matkę, która 
po zniknięciu ukochanego Staną wpadła w histerię, leżącą na łóżku i czytającą 
Aleksandra Dumasa. Zwracała się do wszystkich, zanim wreszcie Stalin odebrał jej 
telefon. Wezwał ją do „Kącika". Obiecał przyprowadzić Redensa, powiedział: 
„wyjaśnimy to wszystko", ale postawił jeden warunek: „I przyprowadź ze sobą 
dziadka Siergieja Jakowlewicza". Siergiej, który stracił dwoje dzieci, nie 
czekał już na Stalina na kanapie każdego wieczoru, ale zgodził się przyjść. W 
ostatniej chwili zmienił zdanie. Albo nastraszył go Beria, albo Siergiej uznał, 
że Redens dopuścił się jakichś nadużyć w swojej niechlubnej pracy na Łubiance: 
syn Redensa, Leonid, wspominał, że istniało napięcie pomiędzy starymi 
bolszewikami, takimi jak Siergiej, a nową elitą, do której należał Redens. 
Zamiast niego przyszła babka Olga, co było odważnym, lecz nieroztropnym 
posunięciem, ponieważ Stalin nie znosił, gdy kobiety wtrącały się do polityki.
- Po co przyszłaś? Nikt cię nie wzywał! - warknął na nią. Anna zaczęła krzyczeć 
na Stalina, który kazał ją wyprowadzić.4 Redens i Swanidze przebywali w 
więzieniu; Pawieł Alliłujew nie żył. Stalin pozwolił, by terror objął jego 
najbliższe otoczenie. Kiedy bułgarski komunista, Georgi Dymitrow,
* Został pochowany obok swojej siostry Nadii na cmentarzu Nowodiewiczym.
284
Czystka: pojawia się Beria, 1938-1939
wstawił się za kilkoma aresztowanymi towarzyszami, Stalin rozłożył ręce: „Co 
mogę dla nich zrobić, Georgi? Wszyscy moi krewni też są w więzieniu". To bardzo 
znamienna wymówka. Co się tyczy Pawła, Stalin z pewnością nigdy nie zapomniał o 
pistolecie podarowanym Nadii, ale musiał też pamiętać o jego powiązaniach 
wojskowych i próbach ujmowania się za „wrogami". Zapewne Stalin wyrównywał 
prywatne rachunki ze swoją nazbyt poufałą, wścibską rodziną, która przypominała 
mu o samobójstwie Nadii. Nie uważał jednak terroru za sprawę prywatną: 
oczyszczał swój okrążony kraj ze szpiegów, aby zabezpieczyć jego ogromne 
osiągnięcia, zanim wybuchnie wojna. Złożył na tym ołtarzu własnych krewnych. 
Jako najwyższy kapłan bolszewizmu uważał ich za swoją ofiarę. Podkreślał też 
swoje oderwanie od związków osobistych: jego zemsta była zemstą partii, 
ponieważ, jak powiedział Wasilijowi, „Nie jestem Stalinem [...]. Stalin to 
władza radziecka!". Zyskał jednak również doskonały pretekst, by domagać się od 
swoich towarzyszy poświęcenia własnych rodzin. Mógł ocalić, kogo chciał, i nie 
uczynił tego.5 Rodzinny świat Stalina i jego dzieci nieustannie się kurczył.
Swietłana straciła kolejną bliską osobę: Karolina Til, zaufana gospodyni domowa, 
wątłe ogniwo łączące ją z matką, padła ofiarą czystki wymierzonej przeciwko 
Niemcom. Beria sprowadził na jej miejsce z Gruzji siostrzenicę swojej żony Niny 
- choć, jak zwykle, jego prawdziwe motywy są niejasne. Nową guwernantką 
Swietłany została Aleksandra Nakaszydze, wysoka, szczupła, długonoga, o idealnie 
białej cerze i długich, gęstych czarnych włosach. Ta naiwna i słabo wykształcona 
dziewczyna z gruzińskiej wioski, porucznik NKWD, wkroczyła w coraz bardziej 
jednobarwny świat stalinowskiego dworu jak paw z kolorowym upierzeniem. Chłopcy 
Alliłujewów i Mi-kojanów do dzisiaj doskonale ją pamiętają.
Swietłana nie lubiła swojej tak zwanej guwernantki. Pojawienie się Aleksandry 
Nakaszydze świadczy o szczególnej pozycji Berii w rodzinie: czy mogła być jego 
szpiegiem w domu Stalina, pozostającym pod kontrolą Własika? Wiemy, że dwór 
zachęcał Stalina do ponownego ożenku: czy znalazła się tam dla niego?*ft Była 
przecież bardziej oczywista kandydatka, niemal w obrębie rodziny.
Żenią Alliłujewa była teraz wdową, ale uważała, że jej mąż został zamordowany 
przez Berię. Czy odczuwała wyrzuty sumienia z powodu swego związku ze Stalinem? 
Nie ma na to żadnych dowodów. Jej mąż z pewnością nie wiedział (albo wolał nie 
wiedzieć), co się dzieje, ale do 1938 roku w ich
Pozostała aż do końca wojny, kiedy poślubiła generała NKWD i wróciła do Gruzji. 
Jej córka nadal mieszka w Gruzji.
Zagłada rodziny Stalina: dziwna propozycja i gospodyni
285
wzajemnych stosunkach nastąpiło ochłodzenie. Stalin jednak zatęsknił za nią i 
złożył jej dziwną, zawoalowaną propozycję. Beria przyszedł do Żeni i powiedział: 
„Jesteś taką miłą osobą, i tak dobrze wyglądasz, czy nie chcia-l.ibyś się 
wprowadzić do domu Stalina i być tam gospodynią?" Zwykle interpretuje się to 
jako tajemniczą groźbę ze strony Berii, jest jednak zupełnie niemożliwe, by 
złożył podobną propozycję bez zgody Stalina, zwłaszcza że /.enia zawsze mogła 
zatelefonować do Stalina, aby o tym porozmawiać. /. pewnością było to coś w 
rodzaju oświadczyn, niezdarna próba uratowania dawnego ciepła przed 
zniszczeniem, które sam rozpętał. Wysłanie w tej delikatnej misji Berii, którego 
Żenią nienawidziła, było niewybaczalną niezręcznością, ale było to typowe dla 
Stalina. Jeśli powyższa analiza budzi wątpliwości, reakcja Stalina na następne 
posunięcie Żeni zdaje się ją po-Iwierdzać.
Żenią wpadła w panikę, bojąc się, iż Beria może ją wmanewrować w próbo otrucia 
Stalina. Pospiesznie poślubiła starego przyjaciela nazwiskiem Mołocznikow, 
żydowskiego inżyniera, być może dawnego kochanka, którego poznała w Niemczech i 
który omal nie doprowadził do rozpadu jej małżeństwa. Stalin był zgorszony, 
twierdząc, że tak szybko po śmierci Pawła jest to nieprzyzwoite. Propozycja 
Berii stawia oburzenie Stalina w nieco innym świetle. Beria dolewał oliwy do 
ognia, sugerując, iż Żenią mogła otruć męża, a takie podejrzenie z pewnością 
znajdowało oddźwięk w tym zgromadzeniu trucicieli. Podobno zwłoki Pawła 
wykopywano dwa razy w celu przeprowadzenia analiz. Mimo podejrzeń o 
trucicielstwo, Stalin nadal był zafascynowany Żenią i jeszcze przed samym 
wybuchem wojny wypytywał jej córkę Kirę: „Co z twoją matką?" Żenią i Anna Redens 
zostały wyrzucone z Kremla i Stalin musiał poszukać sobie „gospodyni" gdzie 
indziej.7
Młoda pokojówka, Walentina Wasiliewna Istomina, zaczęła pracować w Zubałowie w 
wieku lat dwudziestu kilku. W 1938 roku przyszła do pracy do Kuncewa. Stalina 
pociągał szczególny typ kobiety: piersiasta, niebieskooka rosyjska chłopka z 
zadartym nosem, uległa i praktyczna, „baba", która potrafiłaby prowadzić mu dom, 
nie ingerując w inne dziedziny jego życia. Żenią była piękna, ale nie miała w 
sobie nic z uległości. Taką samą urodę połączoną z pychą znalazł też u 
najsłynniejszych artystek tamtych czasów. Stalin, jako wielki miłośnik teatru, 
opery i baletu, regularnie odwiedzał lożę Politbiura (dawną lożę cesarską) w 
Teatrze Wielkim i Moskiewskim Teatrze Artystycznym. Jego ulubionymi śpiewaczkami 
były: Natalia Szpil-ler, niebieskooka Walkiria, i Wiera Dawydowa. Lubił je 
pouczać „w ojcowski sposób", ale wygrywał również jedną przeciwko drugiej. 
Udawał,
286
Czystka: pojawia się Beria, 1938-1939
Zagłada rodziny Stalina: dziwna propozycja i gospodyni
287
że jest zakochany w Dawydowej, która chełpiła się później, iż zaproponował jej 
małżeństwo: jeśli tak, był to tylko żart. Drwił z niej, sugerując, że śpiewałaby 
lepiej, gdyby naśladowała Szpiller. Kiedy Dawydowa założyła lśniący pasek, 
powiedział jej: „Spójrz, Szpiller też jest elegancką kobietą, ale na oficjalne 
przyjęcia ubiera się skromniej".8
Te artystki były zbyt pretensjonalne dla Stalina, ale nie brakowało innych 
wielbicielek, jak powiedział Własik swojej córce. Wiele jest opowieści o 
kobietach zapraszanych do Kuncewa. Mircchuława, młody gruziński działacz 
partyjny, wspominał, że podczas obiadu na Kremlu w 1938 roku Stalin kazał mu 
spytać młodą dziewczynę z jego komsomolskiej delegacji, czy jest córką pewnego 
starego bolszewika, a następnie zaprosił ją na swoją daczę. Stalin nalegał, aby 
Mircchuława zapytał ją dyskretnie, bez wiedzy siedzących przy stole palatynów i 
Gruzinów. Ta sama historia powtórzyła się z młodą gruzińską lotniczką, którą 
poznał na pokazach lotniczych w Tu-szynie w 1938 roku i która później regularnie 
go odwiedzała.
Podobnych przelotnych flirtów było zapewne więcej, ale to, co działo się w 
Kuncewie, wykracza poza naszą wiedzę. Wszyscy, którzy znali Stalina, twierdzą, 
iż nie był kobieciarzem i słynął z tego, że wstydził się własnego ciała. Nie 
wiemy nic o jego upodobaniach seksualnych, chociaż listy Nadii sugerują, że był 
to namiętny związek. Interesujące światło na jego stosunki z kobietami - co 
wiązało się zapewne z jego poglądami na temat seksu - rzuca jego nastawienie do 
tańca. Lubił wykonywać samemu rosyjskie tańce ludowe, ale gdy miał tańczyćw 
parze, stawał się spięty. Podczas jednego z przyjęć powiedział tenorowi 
Kozłowskiemu, że nie tańczy, ponieważ na zesłaniu doznał urazu ręki i „nie może 
objąć kobiety w talii".
Stalin ostrzegał swego syna Wasilija przed „kobietami z ideałami", które uważał 
za odstręczające: „znamy ten typ, śledzie z ideałami, chude i kościste". 
Znacznie swobodniej czuł się w towarzystwie kobiet z „obsługi". Pokojówki, 
kucharze i wartownicy w jego domach byli zatrudniani przez resort Własika i 
musieli podpisywać zobowiązanie zachowania tajemnicy, chociaż w tym królestwie 
strachu nie było to właściwie konieczne. Nawet po upadku ZSRR niewielu z nich 
zdecydowało się mówić.* Jedną z takich osób była kremlowska fryzjerka (która tak 
zdenerwowała Nadię), a także Walentina Istomina, znana jako Wałeczka; ta 
ostatnia stopniowo stała się podporą domowego życia Stalina.
Dziadek prezydenta Władimira Putina był szefem kuchni w jednym z domów Stalina, 
ale: „milczał na temat swojej przeszłości". Jako chłopiec przynosił jedzenie 
Rasputi-nowi. Później gotował dla Lenina. Był z pewnością najsłynniejszym 
rosyjskim kucharzem, skoro obsługiwał Rasputina, Lenina i Stalina.
„Ciągle się śmiała - wspominała Świetlana. - Była bardzo młoda, miała różowe 
policzki i wszyscy ją lubili. Miała przyjemną figurę, typowo rosyjską". 
„Idealna" kobieta Stalina: piersiasta i schludna, „pucołowata i z zadartym 
nosem", prymitywna, prosta i niewykształcona, „podawała do stołu /ręcznie, nigdy 
nie włączała się do rozmowy", a mimo to znajdowała się zawsze tam, gdzie jej 
potrzebowano. „Miała jasnobrązowe rzadkie włosy - dobrze pamiętam, jak wyglądała 
około 1936 roku, nic specjalnego, nie l>yła ani gruba, ani chuda, ale bardzo 
serdeczna i uśmiechnięta" - opowiada! Artiom Siergiejew. Pod nieobecność Stalina 
potrafiła być zabawna, ,i nawet dowcipna: „Była sprytna, gadatliwa jak papuga" -
wspominał je-ilcn z ochroniarzy Stalina.
Wałeczka została gospodynią Stalina, dbała o jego „ubrania, jedzenie, dom i tak 
dalej, i zawsze z nim podróżowała, dokądkolwiek wyjeżdżał. Miała przyjemne 
usposobienie, ufał jej, a ona była mu oddana". Stalin wy-tlawał się dumny ze 
sposobu, w jaki przygotowywała mu bieliznę: po wojnie jeden z gruzińskich 
działaczy zdumiał się, gdy Stalin pokazał mu stosy lśniących białych spodenek w 
swojej garderobie: niezwykły moment w dziełach dyktatorów.
W kremlowskim mieszkaniu Wałeczka często usługiwała Swietłanie i jej 
przyjaciółce Marfie, która zapamiętała ją „w białym fartuchu, jak kobieta /c 
wsi, z jasnymi włosami i bezkształtną figurą, chociaż nie grubą. Zawsze 
uśmiechnięta. Świetlana też ją kochała". Artiom był jednym z nielicznych, którzy 
słyszeli, jak Stalin mówił do niej: „O jej urodzinach czy coś takiego: 
><Oczywiście muszę dać ci prezent»".
- Niczego nie potrzebuję, towarzyszu Stalin - odpowiedziała.
- No cóż, gdybym zapomniał, przypomnij mi.
Pod koniec lat trzydziestych Wałeczka stała się zaufanym kompanem Stalina i jego 
potajemną żoną, co w bolszewickiej kulturze nie było niczym wyjątkowym. „Wala 
dbała o przyjemności życiowe ojca" - wspominała Swietłana. Dwór rozumiał, że 
jest jego towarzyszką, i więcej o tym nie rozmawiano. „Nikogo nie powinno 
obchodzić, czy Istomina była żoną Stalina, czy nie - powiedział starzejący się 
Mołotow. - Engels żył ze swoją gospodynią". Budionny i Kalinin też poślubili 
swoje gospodynie.
„Mój ojciec mówił, że była mu bardzo bliska" - zapewniała Nadieżda Własik. Córka 
Kaganowicza usłyszała od „Żelaznego Łazara": „Wiem tylko, że Stalin miał jedną 
nieoficjalną żonę. Waleczkę, swoją gospodynię. Kochała go".
Wałeczka pojawiła się jak wesoła, cicha siostra szpitalna, zawsze ubrana w biały 
fartuch, gdy podawała do obiadu. Nikt nie zauważył, że była w Jałcie
288
Czystka: pojawia się Beria, 1938-1939
i Poczdamie: tego życzył sobie Stalin.* Około roku 1939 prywatne życie Stalina 
zostało zamrożone: dramaty Nadii i Żeni, które wywołały ból i gniew, skończyły 
się. „Te sprawy - wspominał polski komunista Jakub Berman, który w latach 
czterdziestych często bywał w Kuncewie - załatwiano niezwykle dyskretnie i nie 
wychodziły one poza krąg najbliższych. Stalin troskliwie dbał, by na jego temat 
nie było żadnych plotek, plotki są zawsze bardzo groźne [...]. Stalin to 
rozumiał". Jeśli innych mężczyzn mogły zdradzać żony, to przynajmniej pod tym 
względem on był wreszcie bezpieczny. Czasami pytał Waleczkę o opinie polityczne 
jak prostego człowieka. Ale nie była dla niego partnerem. Pozostał sam.9
Pomiędzy 24 lutego a 16 marca 1939 roku Beria nadzorował egzekucje 413 ważnych 
więźniów, w tym marszałka Jegorowa i byłych członków Polit-biura, Kosiora, 
Postyszewa i Czubara; zajął już zresztą daczę tego ostatniego. Potem zasugerował 
Stalinowi, aby odtrąbić odwrót, bo w przeciwnym razie nie będzie już kogo 
aresztować. Poskriebyszow dopisał przy nazwiskach starych członków Komitetu 
Centralnego symbol „WL" - wróg ludu - i daty egzekucji. Następnego dnia Stalin 
wyznał Malenkowowi: „Myślę, że raz na zawsze pozbyliśmy się młyńskiego kamienia 
opozycji. Potrzebujemy nowych sił, nowych ludzi...". Przesłanie powędrowało po 
szczeblach hierarchii w dół: kiedy Mechlis zażądał kolejnych aresztowań w armii 
za „brak rewolucyjnej czujności", Stalin odparł: „Proponuję ograniczyć się do 
nagany służbowej (nie widzę w ich postępowaniu złej woli - to nie było 
szkodnictwo, tylko pomyłki)".** Zwalając winę za wszystkie wynaturzenia na 
Jeżowa, Stalin bronił innych absurdów. „Denuncjatorka" z Kijowa, Niko-łajenko, 
została zdyskredytowana, ale znów zwróciła się do Stalina i Chrusz-czowa. Proszę 
Was, żebyście sprawdzili wszystko, gdzie się pomyliłam, gdzie mnie okłamano i 
gdzie mnie sprowokowano, jestem gotowa ponieść karę - napisała do Chruszczowa. 
Potem jednak, wciąż bawiąc się w wielką politykę,
* Ochroniarze Stalina, których niedokładne, lecz cenne wspomnienia zebrano długo 
po jego śmierci, nie byli pewni co do Wałeczki. Później wyszła za mąż i musiała 
wysłuchiwać wymówek zazdrosnego męża. Po śmierci Stalina nigdy nie opowiadała o 
ich związku, lecz kiedy ją zapytano, czy śpiewaczka operowa Dawydowa odwiedzała 
kiedykolwiek Kuncewo, w jej odpowiedzi kryła się zapewne złośliwa satysfakcja: 
„Nigdy nie widziałam jej na daczy [...]. Została wyrzucona!". Wałeczka nie 
należała do partii.
** Wyszynski zameldował, że aresztowanie setek nastolatków w Nowosybirsku 
zostało sfabrykowane przez NKWD: Dzieci były niewinne i zostały zwolnione, ale 
trzech wyższych funkcjonariuszy, w tym szefa NKWD i prokuratora miejskiego, 
uznano za winnych „utraty rewolucyjnej czujności" i wydalono z partii. Co z nimi 
zrobić? 2 stycznia 1939 roku Stalin odpowiedział: Należy koniecznie urządzić 
publiczny proces winnych.
Zagłada rodziny Stalina: dziwna propozycja i gospodyni
289
ostrzegła Stalina: Jestem pewna, że w Kijowie pozostało jeszcze wielu 
niedobitków wrogów [...]. Drogi Iosifie Wissarionowiczu, nie wiem, co mam 
powiedzieć, żebyście mnie zrozumieli, ale Wy rozumiecie nas, swoich ludzi, bez 
słów. Piszę do Was z gorzkimi łzami. Stalin pomógł jej: Towarzyszu Chruszczow, 
proszę o podjęcie kroków, aby Nikołajenko mogła znaleźć spokojną i owocną pracę. 
I. St.
Ofiary tych kreatur zwracały się teraz do Stalina. Andriej Chrulow, który 
podczas II wojny światowej stanął na czele wydziału zaopatrzenia Armii 
('zerwonej, poskarżył się Stalinowi na niezmordowanego, pompatycznego Mechlisa.
- Lew jest królem dżungli - roześmiał się Stalin.
- Tak, ale Mechlis to niebezpieczne zwierzę - odparł Chrulow. - Powiedział, że 
zrobi, co w jego mocy [żeby mnie zniszczyć].
Stalin uśmiechnął się chytrze.
- No cóż, jeśli wy i ja wystąpimy przeciwko Mechlisowi razem, czy myślicie, że 
mu się uda?
Stalin nie zapomniał o swoim największym wrogu: Beria i jeden z jego 
utalentowanych specjalistów od zadawania cichej i szybkiej śmierci, Pawieł 
Sudopłatow, zjawili się w „Kąciku", gdzie, przechadzając się tam i z powrotem w 
miękkich gruzińskich butach, Stalin rozkazał:
- Trockiego należy wyeliminować w ciągu roku.10
* * *
Dziesiątego marca 1939 roku 1900 delegatów na XVIII Zjazd zebrało się w 
zdewastowanej Sali Aleksandrowskiej Wielkiego Pałacu Kremlow-skiego, aby 
ogłosić, że czystka zakończyła się sukcesem, zmąconym odrobinę na skutek 
maniackich wybryków Jeżowa. Ci, którzy ocaleli, od Mołotowa do Żdanowa, 
utrzymali się na szczycie, choć zagrażało im młode pokolenie: Chruszczow wszedł 
w skład Politbiura, natomiast Beria awansował na kandydata, a „Melania" Malenkow 
został sekretarzem KC. Ta ekipa rządziła krajem przez następną dekadę bez 
żadnych strat: Stalin, wbrew otacza-lącej go legendzie, po mistrzowsku 
realizując zasadę „dziel i rządź", potra-t ił być zdumiewająco lojalny wobec 
swoich protegowanych. Ale nie wobec „Jeżowika".
Jeżow znalazł się na lodzie, chociaż nadal był zastępcą członka Politbiura, 
siedział obok Stalina w teatrze i przychodził do pracy w Ludowym Komisariacie 
Transportu Wodnego, gdzie przesiadywał na zebraniach, rzucając papierowymi 
strzałkami. Nadal dużo pił, ale pojawił się na wieczornym posiedzeniu zjazdu, 
próbując uzyskać zgodę na zabranie głosu. Usilnie proszę, abyście porozmawiali 
ze mną przez minutę - napisał do Stalina.
290
Czystka: pojawia się Beria, 1938-1939
- Dajcie mi szansę. Jako członek KC uczestniczył w posiedzeniu prezydium, gdzie 
ustalano skład nowego Komitetu Centralnego. Nikt nie sprzeciwił się kandydaturze 
Jeżowa, dopóki Stalin go nie wywołał:
- No i co myślisz o sobie? Możesz być członkiem Komitetu Centralnego?
Jeżow zapewniał o swoim oddaniu partii i Stalinowi - nie był w stanie pojąć, co 
zrobił złego. Ponieważ wszyscy inni mordercy awansowali, konsternacja Jeżowa 
jest poniekąd zrozumiała.
- Doprawdy? - Stalin zaczął wyliczać wrogów powiązanych z Jeżowem.
- Iosifie Wissarionowiczu! - zawołał Jeżow. - Przecież wiecie, że to ja, ja sam 
wykryłem ich spisek! Przyszedłem do was i zameldowałem o wszystkim...
- Tak, tak, tak. Kiedy poczułeś, że zaraz cię nakryją, wtedy przybiegłeś w 
wielkim pośpiechu. A co było wcześniej? Knułeś spisek? Chciałeś zabić Stalina? 
Odpowiedzialni funkcjonariusze NKWD spiskują, a ty rzekomo nie jesteś w nic 
zamieszany. Czy myślisz, że ja nic nie widzę? A pamiętasz, kogo przysłałeś 
kiedyś na dyżur do Stalina? Kogo? Z rewolwerami? Po co rewolwery przy Stalinie? 
Po co? Żeby zabić Stalina? Co? Wynoś się, zabieraj się stąd! Nie wiem, 
towarzysze, można go zostawić w Komitecie Centralnym? Ja osobiście w to wątpię. 
Oczywiście, zastanówcie się nad tym... Jak tam sobie chcecie... Ale ja wątpię.
Jeżow był zdecydowany pociągnąć za sobą innych i zemścić się za swój upadek, 
niszcząc Malenkowa, którego zadenuncjował. 10 kwietnia Stalin rozkazał Jeźowowi 
przyjść na posiedzenie, aby członkowie Politbiura mogli wysłuchać tych oskarżeń. 
Jeżow zaatakował Malenkowa, który rytualnym gestem zdjął jego fotografię z 
galerii portretów przywódców na ścianie gabinetu. Beria i jego gruziński książę-
zabójca Cereteli otworzyli drzwi i aresztowali Jeżowa, po czym przewieźli 
„pacjenta numer jeden" do izby chorych więzienia na Suchanowce.
Podczas rewizji w mieszkaniu Jeżowa znaleziono poniewierające się wszędzie 
butelki wódki, puste, do połowy opróżnione i pełne, 115 kontrrewolucyjnych 
książek, broń oraz makabryczne relikwie: spłaszczone kule owinięte w papier i 
opatrzone karteczką z nazwiskiem Zinowiewa i Kamie-niewa. Co ważniejsze, rewizja 
ujawniła również, że Jeżow zbierał materiały na temat Stalina z archiwów 
policyjnych sprzed 1917 roku: czy znajdował się tam dowód, że Stalin był agentem 
Ochrany? Znaleziono także dowody przeciwko Malenkowowi.* Papiery zniknęły w 
sejfie Berii.
Owe materiały, z których wynikało, że Malcnkow miał powiązania z arystokracją, 
mogły stanowić fundament jego sojuszu z Berią, chociaż Stalin wiedział o nich. 
„Masz szczęście, że te dokumenty są w moich rękach" - powiedział mu Beria. Kiedy 
w czerwcu 1953 roku, po śmierci Stalina, Beria został aresztowany, papiery 
zwrócono Malenkowowi, który je zniszczył.
7ap[łada rodziny Stalina: dziwna propozycja i gospodyni
291
Stalin bvł teraz tak wszechpotężny, że kiedy się przejęzyczył wygłasza- Siie 
następny mówca powtórzył ten sam błąd. „Gdybym po-wlXał3obrZe - wspominał 
Mołotow - Stalin mógłby pomyśleć, że go Toraw am" Był niezwykle „drażliwy i 
dumny". Europa znajdowała się na krawędzi woiny a Stalin bacznie obserwował 
zawody w przeciąganiu liny ^m^Swskimi Niemcami a demokracjami zachodnimi. Zdanow 
o wi^Ycfkonfec epoki Jeżowa, żartując (w bardzo złym guście) na temat Sch 
wrorów", „małych wrogów" i „maleńkich wrogów", a tymczasem S i Belia planowali 
jeden ze swych najbardziej przewrotnych aktów 11
nieprawości.
CZĘŚĆ SZÓSTA
„WIELKA GRA":
HITLER I STALIN, 1939_1941
28
Dzielenie Europy:
Mołotow, Ribbentrop
i kwestia żydowska Stalina
Kiedy Stalin skoncentrował się na dyplomacji, najpierw skierował karabiny 
przeciwko własnym dyplomatom. Wieczorem 3 maja 1939 roku żołnierze NKWD otoczyli 
Ludowy Komisariat Spraw Zagranicznych, co było widomą oznaką, że nadszedł czas 
odwrócenia przymierzy przed zbliżającą się wojną. Mołotow, Beria i Malenkow 
przyszli poinformować Maksima „Papaszę" Litwinowa, że został zwolniony ze 
stanowiska. Dla Litwinowa nie było to zaskoczeniem: Stalin poklepał swego 
komisarza spraw zagranicznych po ramieniu i powiedział:
- Widzisz, możemy osiągnąć porozumienie.
- Nie na długo - odparł „Papasza" Litwinów.
Nowym komisarzem spraw zagranicznych został Mołotow, pełniący już funkcję 
przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych. Terror umocnił zarówno paranoję 
Stalina, jak i jego pewność siebie, a ten stan umysłu utrudniał mu dokonanie 
prawidłowej analizy niebezpiecznej sytuacji międzynarodowej. Mikojan zauważył, 
że nowy Stalin „był zupełnie innym człowiekiem - skrajnie podejrzliwym, 
bezwzględnym i bezgranicznie pewnym siebie, często mówiącym o sobie w trzeciej 
osobie. Moim zdaniem dostał bzika". Kaganowicz wspominał, że Stalin nie zwoływał 
nawet posiedzeń Politbiu-ra, podejmując większość decyzji nieformalnie. Litwinów 
uważał, że Stalin „nie zna Zachodu". „Gdyby nasi przeciwnicy byli zgrają szachów 
i szejków, mógłby ich przechytrzyć". Jego dwaj główni doradcy, Mołotow i Żdanow, 
mieli niewiele lepsze kwalifikacje. Stalin się dokształcał, czytając książki 
historyczne, zwłaszcza pamiętniki Bismarcka, ale nie zdawał sobie sprawy, iż 
„Żelazny Kanclerz" w porównianiu z Hitlerem był konwencjonalnym politykiem. 
Często też cytował Talleyranda i Bismarcka.
296
„Wielka gra": Hitler i Stalin, 1939-1941
Mołotow zawsze twierdził, że bolszewicka polityka jest najlepszą szkołą 
dyplomacji, i uważał się za polityka, nie za dyplomatę, ale był dumny ze swego 
nowego stanowiska: „Stalin miał wszystko w garści, ja miałem wszystko w garści" 
- powiedział. Pracował na swój uparty, metodyczny sposób, pod ogromną presją, 
dyskutując ze Stalinem o strategii i terroryzując personel wybuchami „dzikiego 
gniewu". Mimo to z jego listów do żony Poliny przebija zarozumiałość i 
namiętność: Żyjemy w ciągłym napięciu, aby czegoś nie przeoczyć [...]. Bardzo 
tęsknię za Tobą i za naszą córką, chciałbym trzymać Cię w ramionach, przytulić 
Cię do piersi, z całą Twoją słodyczą i wdziękiem... Bardziej bezpośredni i mniej 
intelektualny niż Stalin, oświadczył Polinie, że zaczął czytać, nie o 
Talleyrandzie, ale o Hitlerze. Poza tęsknotą zaPoliną, najbardziej 
uderzającajestwtych listach niezmącona radość, jaką czerpał ze swojej nowej 
sławy: Mogę Ci powiedzieć, bez fałszywej skromności - chełpił się - iż nasi 
przeciwnicy czują [...] że mają do czynienia z ludźmi, któi-zy znają swoją 
wartość.
Stalin i Mołotow tworzyli razem na arenie międzynarodowej zgrany duet, 
działający według schematu „dobrego i złego policjanta". Stalin był zawsze 
bardziej radykalny i bezwzględny, Mołotow chłodno analizował to, co możliwe, ale 
żaden z nich nie dostrzegał najmniejszej sprzeczności pomiędzy imperialnym 
ekspansjonizmem a marksistowską krucjatą: wręcz przeciwnie, ten pierwszy był 
najlepszym sposobem na urzeczywistnienie tej drugiej.
Na początku 1939 roku w Europie toczyła się, mówiąc słowami Stalina, „partia 
pokera" z udziałem trzech graczy, z których każdy miał nadzieję przekonać 
pozostałych dwóch, aby zniszczyli się nawzajem, pozwalając trzeciemu zgarnąć 
całą wygraną. Trzema graczami byli naziści z Niemiec Adolfa Hitlera, kapitaliści 
z Wielkiej Brytanii Neville'a Chamberlaina i Francji Edouarda Daladiera - i 
bolszewicy. Chociaż Gruzin podziwiał spektakularną brutalność Austriaka, zdawał 
sobie sprawę z niebezpieczeństwa odrodzonego niemieckiego militaryzmu i z 
wrogości narodowego socjalizmu.
Stalin uważał demokracje zachodnie za co najmniej tak samo niebezpieczne jak 
Niemcy. Dojrzewał politycznie podczas ich interwencji w latach wojny domowej. 
Instynktownie czuł, że mógłby współpracować z Hitlerem. Gdy tylko „austriacki 
kapral" objął władzę, Stalin zaczął badać grunt, korzystając z rad swego 
niemieckiego eksperta, Karola Radka, i wysyłając osobistych emisariuszy, Awla 
Jenukidzego i Dawida Kandełakiego. Efekt tych zabiegów był żaden, ponieważ 
jednocześnie Stalin rozstrzeliwał tysiące „niemieckich szpiegów", a kraj 
ogarnęła antyniemiecka histeria. Wysłannicy też zostali rozstrzelani.
______Dzielenie Europy: Mołotow, Ribbentrop i kwestia żydowska Stalina 297
Hitler trzymał Stalina na dystans, dopóki demokracje uginały się przed jego 
żądaniami. Konferencja w Monachium przekonała Stalina, że Zachód nie myśli 
poważnie o powstrzymaniu Hitlera. WrLcz przeciwnie, był pewien, że kapitaliści 
chcą, aby Hitler zniszczył Związek Radziecki. Monachium oznaczało bankructwo 
idei „zbiorowego bezpieczeństwa" Litwi-nowa. Stalin ostrzegł Zachód, iż Związek 
Radziecki nie będzie „wybierał za nich kasztanów z ognia". Należy się 
spodziewać, oświadczył, nowej wojny o podział świata na „strefy wpływów". Był to 
delikatny sygnał pod adresem Niemiec, że jest gotów układać się z każdym, kto 
zechce układać się z nim. Berlin zauważył tę zmianę. Później, podczas pienimy 
Stalin zaatakował Litwinowa.
- Czy to znaczy, że uważacie mnie za wroga ludu? - spytał odważnie Litwinów.
Stalin zawahał się, kiedy opuszczał salę.
- Nie, nie uważamy „Papaszy" za wroga. „Papasza" jest szczerym rewolucjonistą.*
Tymczasem Mołotow i Beria terroryzowali dyplomatów, wśród których było wielu 
Żydów, czujących się jak w domu w największych stolicach Europy. Beria popatrzył 
na nich.
- Nazarow - powiedział. - Dlaczego aresztowano waszego ojca?
- Z pewnością wiecie to lepiej ode mnie, Ławrientiju Pawłowiczu.
- Porozmawiamy o tym później - roześmiał się Beria.
Ludowy Komisariat Spraw Zagranicznych znajdował się tuż obok Łubianki i oba 
ministerstwa nazywano „Sąsiadami". Zastępca Mołotowa, czterdziestojednoletni 
Władimir Diekanozow, kolejny inteligentny podwładny Berii, kierował czystką 
wśród dyplomatów. Tef> rudowłosy karzeł ze słabością do angielskich filmów 
(swojego syna nazwał Reginaldem) i nastoletnich dziewcząt, studiował niegdyś 
medycynę i znał Berię od czasów uniwersyteckich, kiedy obaj wstąpili do CzK. Był 
zrusyfikowanym Gruzinem. Mołotow żartował, że jest Ormianinem udającym Gruzina, 
aby przypodobać się Stalinowi, który nazywał go „leniwym Kartelem" od miejsca
Stalin umiał docenić tego rodzaju odwagę. Litwinów, który by' ° trzY lata 
starszy od niego, nigdy nie potrafił powściągnąć języka. Ten zrzędliwy 
kos010?00111 skarżył się na „ograniczoność, kołtunerię, ambicję i surowość" 
Stalina, natomiast Mołotowa nazywał „półgłówkiem", Berię „karierowiczem", a 
Malenkowa „krótkowzrocznym". Mołotow powiedział, że Litwinów pozostał „wśród 
żywych tylko przez pr^YPpdek , lecz mimo to Stalin zawsze go oszczędzał, na 
przekór Mołotowowi, ponieważ Litwinów był tak znany na Zachodzie, iż mógł się 
okazać użyteczny w przyszłości. Opowiadano również, że w 1907 roku Litwinów 
uratował Stalina przed pobiciem przez londyńskich stoczniowców. „Nie zapomnę 
tamtej historii w Londynie" - zwykł mawiać Stalin.
298
„Wielka gra": Hitler i Stalin, 1939-1941
jego urodzenia. W Kuncewie Stalin szydził z jego brzydoty. Kiedy Dieka-nozow 
pojawiał się w drzwiach, Stalin mówił ku ogólnej wesołości:
- Cóż za przystojny mężczyzna! Spójrzcie na niego! Nigdy czegoś takiego nie 
widziałem!
Urzędnik prasowy w Ludowym Komisariacie Spraw Zagranicznych, Jew-gienij Gniedin, 
który też uosabiał kawałek bolszewickiej historii, ponieważ był synem Parvusa, 
finansisty Lenina i pośrednika w pertraktacjach z kaj-zerowskimi Niemcami, 
został aresztowany przez Diekanozowa i doprowadzony do gabinetu Berii, gdzie 
kazano mu się przyznać do szpiegostwa. Kiedy odmówił, kaukaski olbrzym Kobułow 
przewrócił go na podłogę i bił po głowie pałką. Ale Gniedin miał szczęście i 
uniknął najgorszego. W lipcu Beria rozkazał księciu Ceretelemu zabić 
radzieckiego ambasadora w Chinach, Bowkuna-Ługańca, i jego żonę w upozorowanym 
wypadku samochodowym, co było zwykłą metodą pozbywania się tych, którzy 
zajmowali zbyt eksponowane stanowiska, żeby po prostu zniknąć.*
Czystka wśród dyplomatów została zaaranżowana na użytek Hitlera: „Oczyścić 
komisariat z Żydów - oświadczył Stalin. - Posprzątać «synago-gę»". „Dzięki Bogu 
za te słowa - powiedział Mołotow (żonaty z Żydówką). - Żydzi stanowili absolutną 
większość i wielu ambasadorów było Żydami...".1
Według wszelkich kryteriów Stalin był antysemitą, lecz do wybuchu wojny jego 
antysemityzm miał raczej charakter rosyjskiej maniery niż niebezpiecznej 
obsesji. Nigdy nie był biologicznym rasistą takim jak naziści. Odnosił się 
jednak wrogo do wszelkich mniejszości, które zagrażały spo-istości 
wielonarodowego ZSRR. Faworyzował naród rosyjski nie dlatego, że zaparł się 
swoich gruzińskich korzeni, ale dokładnie z tego samego powodu: Rosjanie 
stanowili fundament i spoiwo Związku Radzieckiego. Po wojnie jednak utworzenie 
Izraela, rosnąca samoświadomość radzieckich Żydów i zimna wojna z Ameryką 
połączyły się ze starymi uprzedzeniami, i stał się zajadłym antysemitą.
Stalin i jego żydowscy towarzysze, tacy jak Kaganowicz, byli dumnymi 
internacjonalistami. Stalina jednak wyraźnie bawiły żarty z narodowych 
stereotypów. Z pewnością zachował tradycyjne gruzińskie uprzedzenia wobec 
muzułmańskich ludów Kaukazu, które później kazał przesiedlić. Ale prześladował 
także Niemców. Lubił żydowskie dowcipy opowiadane przez Paukera (też Żyda) i 
Kobułowa, i śmiał się, kiedy Beria nazywał
* To samo zaplanowali dla Litwinowa, ale jego angielska żona Ivy, bojąc się 
aresztowania, napisała do swoich amerykańskich przyjaciół. List wylądował na 
biurku Stalina, który zatelefonował do „Papaszy": „Masz niezwykle odważną i 
wygadaną żonę. Powiedz jej, żeby się uspokoiła. Nic jej nie grozi".
Dzielenie Europy: Mołotow, Ribbentrop i kwestia żydowska Stalina 299
Kaganowicza „Izraelitą". Bawiły go jednak również dowcipy o Ormianach i Niemcach 
i podzielał rosyjską nienawiść do Polaków: aż do lat czterdziestych Stalin był 
zarówno antysemitą, jak i polonofobem.
Odnosił się do Żydów podejrzliwie, ponieważ nie mieli własnej ojczyzny i dlatego 
było w nich coś „mistycznego, nieuchwytnego, nieziemskiego". Ale Kaganowicz 
utrzymywał, że poglądy Stalina w tej dziedzinie uformowało żydowskie pochodzenie 
jego wrogów - Trockiego, Zinowie-wa i Kamieniewa. Z drugiej strony większość 
kobiet wokół niego i wielu jego najbliższych współpracowników, od Jagody do 
Mechlisa, było Żydami. Różnica jest oczywista: nienawidził intelektualisty 
Trockiego, ale nie czuł się skrępowany w obecności szewca Kaganowicza.
Stalin zdawał sobie sprawę, że jego reżim musi się przeciwstawić 
antysemityzmowi, i nawet wygłosił na ten temat przemówienie: nazwał antysemityzm 
„kanibalizmem", kazał traktować jak przestępstwo kryminalne i regularnie 
krytykował antysemitów. Założył żydowską ojczyznę w Biro-biżaniu na niegościnnym 
chińskim pograniczu i chełpił się: „Car nie dał Żydom ziemi, ale my to zrobimy".
Kwestia narodowościowa zawsze zajmowała poczesne miejsce w polityce radzieckiej, 
choć partia uważała się za internacjonalistyczną. W partii był duży odsetek 
Żydów, a także Gruzinów, Polaków i Łotyszy, ponieważ te mniejszości podlegały w 
carskiej Rosji prześladowaniom. Choć w 1937 roku w partii było 5,7 procent 
Żydów, stanowili większość w rządzie. Sam Lenin (który miał żydowskich przodków) 
powiedział, że jeśli ludowy komisarz jest Żydem, to jego zastępca musi być 
Rosjaninem: Stalin przestrzegał tej zasady.*
Mimo to Stalin był uczulony na żydowskie pochodzenie Kaganowicza. Pewnego razu, 
przy obiedzie w Kuncewie, Beria próbował zmusić Kaganowicza, aby więcej pił, 
lecz Stalin powstrzymał go:
- Daj mu spokój... Żydzi nie umieją pić.
Kiedy indziej Stalin spytał Kaganowicza, dlaczego ma taką kwaśną minę, kiedy 
opowiada się żydowskie dowcipy:
- Weź Mikojana: śmiejemy się z Ormian i Mikojan też się śmieje.
- Widzicie, towarzyszu Stalin, cierpienie ukształtowało żydowski charakter i 
jesteśmy jak kwiat mimozy. Dotknij go, a natychmiast się zamyka.
Trzej pierwsi radzieccy premierzy byli Rosjanami. Po śmierci Lenina Ryków 
zastąpił go na stanowisku przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych, chociaż 
Kamieniew, Zyd, przewodniczył zwykle posiedzeniom. W 1930 roku Rykowa zastąpił 
Mołotow. Stalin jednak nie chciał objąć tej funkcji, zarówno ze względów 
politycznych, jak i narodowościowych.
300
„Wielka gra": Hitler i Stalin, 1939-1941
Tak się złożyło, że mimoza, ten niezwykle wrażliwy kwiat, który cofa się jak 
zwierzę przed dotykiem, należała do ulubionych roślin Stalina. Nigdy więcej nie 
pozwalał sobie na takie dowcipy w obecności Kaganowicza.
Mimo to w latach trzydziestych dawał się zauważyć narastający antysemityzm: 
Stalin zapytał publicznie pewnego człowieka, czy jest „mniejszością narodową" - 
co było eufemizmem oznaczającym Żyda (od piątego punktu w radzieckich ankietach 
personalnych, dotyczącego „narodowości"). Kiedy Mołotow wspominał Kamieniewa, 
powiedział, że „nie wyglądał jak Żyd, jeśli nie spojrzało mu się w oczy".
Żydzi na dworze Stalina czuli, że muszą być bardziej rosyjscy niż Rosjanie, 
bardziej bolszewiccy niż bolszewicy. Kaganowicz pogardzał żydowską kulturą i 
spytał Sołomona Michoelsa, żydowskiego aktora: „Dlaczego traktujecie ludzi 
lekceważąco?". Kiedy Politbiuro dyskutowało, czy wysadzić w powietrze cerkiew 
Chrystusa Zbawiciela, co było jednym z aktów wandalizmu towarzyszących 
stalinowskiej przebudowie Moskwy, Stalin, Kirow i inni poparli wniosek, ale 
Kaganowicz powiedział: „Czarnosecińcy oskarżą o to mnie!". Podobnie zareagował 
Mechlis, gdy Stalin klął na „Żydów" Trockiego: „Jestem komunistą, a nie Żydem". 
Przy innej okazji wyjaśnił szerzej własną zaciekłość: „Należy sobie uświadomić, 
że jest tylko jeden sposób zwalczania [antysemityzmu] -jeśli jest się Żydem, 
należy być uczciwym, czystym jak kryształ, wzorowym człowiekiem, zwłaszcza w 
sferze godności ludzkiej".
Stalin zdawał sobie sprawę, że choć powinien być postrzegany jako przeciwnik 
antysemityzmu, Żydzi w jego rządzie są przeszkodą na drodze do porozumienia z 
Hitlerem, zwłaszcza Litwinów (Wałłach). Wielu bolszewików pochodzenia 
żydowskiego posługiwało się rosyjskimi pseudonimami. Już w 1936 roku Stalin 
rozkazał Mechlisowi, aby w „Prawdzie" używano tych pseudonimów: „Nie ma potrzeby 
irytować Hitlera!". Tego rodzaju nastroje zaostrzyły się na styczniowym plenum w 
1938 roku, kiedy Jakowlew zaatakował Chruszczowa, że uprawia kult jednostki, 
używając swego pełnego nazwiska i patronimikum. Chruszczow, który sam był 
antysemitą, odparł, że być może Jakowlew powinien używać swego prawdziwego 
nazwiska, Epstein. Mechlis poparł Chruszczowa, wyjaśniając, że Jakowlew, jako 
Żyd, nie potrafi tego zrozumieć.
Usunięcie Żydów było sygnałem dla Hitlera - lecz Stalin zawsze wysyłał sprzeczne 
sygnały: Mołotow mianował Sołomona Łozowskiego, Żyda, jednym ze swoich 
zastępców.2
Europejska partia pokera była rozgrywana za pomocą szybkich posunięć, poufnych 
rozmów i wymagała stalowych nerwów. Pula była ogromna.
Dzielenie Europy: Mołotow, Ribbentrop i kwestia żydowska Stalina 301
Dyktatorzy okazali się zręczniejsi w tej szybkiej grze niż demokracje, które 
zaczęły grać poważnie o wiele za późno. Hitler, wchłonąwszy Austrię i 
Czechosłowację, podnosił stawkę, zwracając swoje czołgi przeciwko Polsce. 
Demokracje zachodnie poniewczasie uświadomiły sobie, iż należy go powstrzymać: 
31 marca Wielka Brytania i Francja udzieliły Polsce gwarancji sojuszniczych. 
Chciały, aby przyłączyła się do nich Rosja, ale nie potrafiły się postawić na 
miejscu Stalina i nie rozumiały jego poczucia słabości i izolacji. Jak na 
ironię, gwarancje udzielone Polsce pogłębiły wątpliwości Stalina co do 
szczerości brytyjskiego zaangażowania: jeśli Hitler zaatakuje Polskę, co 
powstrzyma „perfidny Albion" przed wykorzystaniem gwarancji jako karty 
przetargowej do wynegocjowania kolejnego układu w stylu Monachium, w wyniku 
którego wojska niemieckie staną na radzieckiej granicy?
Stalin żądał sojuszu wojskowego z Zachodem, gdyż w przeciwnym razie gotów był 
zwrócić się z podobną propozycją do Hitlera. 29 czerwca Żda-now poparł opcję 
niemiecką w opublikowanym w „Prawdzie" artykule, przedstawiając własną opinię, 
którą pozwalam sobie wyrazić [...] chociaż nie wszyscy moi koledzy ją podzielają 
[...]. Nadal uważają, iż rządy angielski i francuski, rozpoczynając negocjacje z 
ZSRR, mają poważne intencje [...]. Moim zdaniem rządy angielski i francuski nie 
chcą układu z ZSRR na zasadzie równości... Newralgiczne położenie Leningradu 
wymagało wolnej ręki w państwach bałtyckich: taka była cena za to, co Żdanow 
nazywał „równością". Syn Żdanowa, Jurij, wspominał, że Stalin i jego ojciec 
czytali przetłumaczone specjalnie Mein Kampf'x nieustannie rozważali wszystkie 
zalety i wady sojuszu z Niemcami. W książce D'Abernona Ambasador świata Stalin 
przeczytał, że gdyby Niemcy i Rosja były sojusznikami, „groźna potęga na 
wschodzie" trzymałaby w szachu Wielką Brytanię. Taki - dopisał Stalin na 
marginesie.
Wielka Brytania i Francja wysłały do Moskwy na pokładzie powolnego parowca 
śmiesznie niskiej rangi delegację, aby zaproponować sojusz, ale bez przyznania 
ZSRR wolnej ręki w państwach bałtyckich. Kiedy nocą /. 9 na 10 sierpnia admirał 
sir Reginald Aymler Ranfurly Plunkett-Ernle--Erle-Drax (autor książki 
zatytułowanej Handbook on Solar Heating) i generał Joseph Doumenc zjawili się w 
Leningradzie, flirt niemiecko-radziecki nabierał rumieńców. Admirał i generał 
pojechali pociągiem do Moskwy, gdzie spotkali się z Woroszyłowem i Mołotowem.
Stalin był rozczarowany admirałem, kiedy omawiał z Mołotowem i Berią wynik 
rozmów.
- To niepoważne. Ci ludzie nie mogą dysponować odpowiednimi pełnomocnictwami. 
Londyn i Paryż po dawnemu chcą grać w pokera...
302
„Wielka
- Mimo to uważam, że ro: łotow.
- No cóż, jak trzeba, to trzi1 Rozpoczęła się licytacja o w^
poważnego gracza: Hitler pos1 rozumienie ze Stalinem było stwami zachodnimi 
zaczęły się1 tym, co Zachód mógł zaoferoV byta. Tego samego dnia Rosja towi 
przystąpić do negocjacji 14 sierpnia Hitler postanowiły
Hitler i Stalin, 1939-1941
nowy trzeba prowadzić - powiedział Mo-
ba.
ględy Stalina, lecz z udziałem tylko jednego anowił uderzyć na Polskę 26 
sierpnia i po-nu bardzo potrzebne. Rozmowy z mocar-lopiero 12 sierpnia, ale 
przepaść pomiędzy ać, a ceną, jakiej żądał Stalin, była nieprze-ie dali Niemcom 
do zrozumienia, że są go-nawet w kwestii rozczłonkowania Polski, ysłać do Moskwy 
swego ministra spraw za-
granicznych, Joachima von Ril5bentropa. 15 sierpnia niemiecki ambasador 
Friedrich Werner hrabia von c:er Schulenburg poprosił o spotkanie z Mo-łotowem, 
który, po gorączkowej konsultacji ze Stalinem, oznajmił, że Rosja jest gotowa. 
Kiedy wiadorrość dotarła do Ribbentropa, pospieszył do Berghofu, aby przekazać 
ją Hilyerowi. 17 sierpnia Woroszyłow zaproponował Brytyjczykom i Francuzom 
traktat o wzajemnej pomocy wojskowej, ale dodał, że nie ma sensu kontynuować 
rozmów, jeśli nie uda się przekonać Polaków i Rumunów, aby wyrazili zgodę na 
przemarsz wojsk radzieckich w wypadku niemieckiej agresją Ale Drax nie otrzymał 
jeszcze instrukcji z Londynu. t]
- Dosyć tej zabawy! - oświat czył Stalin Mołotowowi. W sobotę 19 sierpnia po 
południu Mołotow wezv ^ał Schulenburga i wręczył mu projekt paktu o nieagresji, 
który miał bardzie, formalne brzmienie niż wersja niemiecka, ale nie zawierał 
żadnych kontrowersyjnych zapisów. Po podpisaniu traktatu handlowego, który, jak 
podkreślił Stalin, jest konieczny, zanim można będzie przystąpić do prawdziw/ch 
negocjacji, Niemcy czekali z niecierpliwością hazardzisty na dalszy rjzwój 
wydarzeń. W końcu Hitler zdecydował się przeciąć gordyjski węże twzajemnej 
nieufności i ambicji, zwracając się osobiście do Stalina w telegramie datowanym 
20 sierpnia: Drogi Panie Stalin. Stalin, Mołotow i Worcpzyłow uzgodnili 
odpowiedź:
Kanclerz Rzeszy Niemieckie) Dziękuję za list. Mam nadzi zapoczątkuje decydujący 
zw między naszymi krajami [... domienia Pana, że zgadza się 23 sierpnia.
Daleko na wschodzie, w nie ca wojsk radzieckich nad rzeką
A. Hitler.
ję, że niemiecko-radziecki pakt o nieagresji k>t na lepsze w stosunkach 
politycznych po-
Rząd radziecki upoważnił mnie do powia-la przyjazd do Moskwy p. Ribbentropa w 
dniu
\ I. Stalin
Izielę 20 sierpnia, Gieorgij Żukow, dowód-^hałchyn-goł, rozpoczął zmasowany 
ostrzał
Dzielenie Europy: Mołotow, Ribbentrop i kwestia żydowska Stalina 303
artyleryjski japońskich pozycji, a następnie zaatakował na całym froncie. Do 23 
sierpnia Japończycy zostali odparci, a ta bolesna lekcja wystarczyła, aby 
zniechęcić ich do dalszych agresywnych kroków przeciwko ZSRR.
O 15.00 w poniedziałek 21 sierpnia Mołotow przyjął Schulenburga, który przekazał 
prośbę Hitlera o spotkanie 23 sierpnia. Dwie godziny później Mołotow i Stalin 
wyrazili zgodę na historyczną wizytę Ribbentropa. Dwaj dyktatorzy przestali się 
nagle wahać i biegli ku sobie z wyciągniętymi ramio-nami. O 19.00 następnego 
dnia Woroszyłow odprawił Brytyjczyków i Francuzów: „Poczekajmy, aż wszystko się 
wyjaśni...".*
Tego wieczoru Woroszyłow miał zabrać kilku radzieckich przywódców na polowanie 
na kaczki na wieś. Chruszczow właśnie przyjechał z Kijowa. Przed wyruszeniem na 
kaczki zjadł obiad ze Stalinem w jego daczy. To właśnie wtedy Stalin, „który 
uśmiechał się i przyglądał mi się badawczo", poinformował go o rychłym 
przyjeździe Ribbentropa. Chruszczow, który nie wiedział nic o negocjacjach, był 
„zdumiony. Popatrzyłem na niego, myśląc, że żartuje".
- Dlaczego Ribbentrop chce się z nami widzieć? - spytał Chruszczow. - Czy 
przechodzi na naszą stronę?
Potem przypomniał sobie, że jedzie z Woroszyłowem na kaczki. Czy ma odwołać 
polowanie?
- Jedź. Nic tu po tobie... Mołotow i ja spotkamy się z Ribbentropem. Kiedy 
wrócisz, powiem ci, czego chce Hitler...
Po obiedzie Chruszczow i Malenkow pojechali spotkać się z Woroszyłowem w jego 
domku myśliwskim, natomiast Stalin pozostał na daczy, aby pomyśleć o zbliżającej 
się wizycie. Jeśli nie był w bardzo dobrym nastroju, uważał polowanie za „stratę 
czasu". Być może właśnie tego wieczoru Stalin, czytając Historię starożytnej 
Grecji Wippera, zaznaczył fragment o korzyściach płynących ze ścisłej współpracy 
dyktatorów.
Farsa tych negocjacji znalazła swój dobitny wyraz w pytaniu o Order Łaźni. Drax 
przyjechał bez stosownych pełnomocnictw, błąd, który powiedział Stalinowi 
wszystko, co chciał wiedzieć na temat zachodniego zaangażowania. Gdy 
pełnomocnictwa wreszcie nadeszły, było już za późno. Kiedy sir Reginald 
odczytywał z dumą swój pełny tytuł i doszedł do tego zaszczytnego odznaczenia, 
radziecki tłumacz oznajmił: „Kawaler Orderu Wanny". Marszałek Woroszyłow, 
okazując dwie swoje najbardziej wyraziste cechy - dziecięcą naiwność i talent do 
popełniania gaf- spytał: „Wanny?". „W czasach naszych dawnych królów - wyjaśnił 
Drax - nasi rycerze jeździli konno po Europie, walcząc ze smokami i ratując 
dziewice z opresji. Wracali do domu zmęczeni i brudni i zdawali sprawę królowi, 
który czasem oferował rycerzowi luksus [...]. Kąpiel w królewskiej łazience". 
Demokracje zachodnie nie mogły zapłacić żądanej „ceny" za sojusz z ZSRR, a 
mianowicie nakłonić Polski do wyrażenia zgody na przemarsz wojsk radzieckich 
przez jej terytorium i przyzwolić na włączenie państw bałtyckich do radzieckiej 
strefy wpływów. Zapewne miały rację, ponieważ nie było żadnej pewności, że 
powstrzyma to Hitlera, a nie miało większego sensu ratowanie Polski przed Hunami 
tylko po to, by oddać ją Tatarom.
304
„Wielka gra": Hitler i Stalin, 1939-1941
We wtorek 22 sierpnia wszyscy palatyni odwiedzili „Kącik" o jakiejś porze dnia. 
Jeśli szczegóły były tajne, to sama polityka nie. Tworzył ją Stalin z pomocą 
Mołotowa i Zdanowa, ale nie istniała żadna frakcja, która by się jej 
sprzeciwiała. Nawet Chruszczow i Mikojan w swoich pamiętnikach*, obliczonych na 
zdyskredytowanie Stalina, przyznali, że nie było innego wyjścia. Ci leninowcy 
rozumieli, że, jak ujął to Kaganowicz, pakt jest odwrotnością traktatu w 
Brześciu Litewskim.
Tego wieczoru, gdy uczestnicy polowania zapuścili się na moczary w okolicy 
Zawidowa, sto dziesięć kilometrów na północny zachód od Moskwy, wysoki, 
pompatyczny, były handlarz szampanem, Ribbentrop, wyleciał z Berlina osobistym 
samolotem Hitlera, maszyną typu Condor o nazwie Immelman III, z delegacją 
liczącą trzydzieści osób. 23 sierpnia o 13.00 samolot dotarł na miejsce i 
Ribbentrop, w skórzanym płaszczu, czarnej kurtce i spodniach w prążki, zszedł po 
stopniach na płytę lotniska ozdobionego swastykami. Orkiestra zagrała niemiecki 
hymn narodowy. Własik poprowadził Ribbentropa do kuloodpornego czarnego ZiS-a. 
Przemknęli przez miasto, wstępując po drodze na chwilę do niemieckiej ambasady 
na kawior i szampana. O 15.00 Ribbentrop wjechał przez Bramę Spasską na Kreml, 
by spotkać się z Mołotowem. Przywitał go Poskriebyszow, ubrany w wojskowy 
mundur, i zaprowadził po schodach do długiego, prostokątnego pokoju, gdzie 
czekał Stalin, w partyjnej bluzie i workowatych spodniach wpuszczonych w buty z 
cholewami, i Mołotow w czarnym garniturze.
Kiedy usiedli przy stole, Rosjanie wraz z tłumaczem, Pawłowem, po jednej 
stronie, Niemcy po drugiej, Ribbentrop oświadczył:
- Niemcy nie chcą od Rosji niczego, tylko pokoju i handlu. Stalin udzielił głosu 
Mołotowowi.
- Nie, nie, Iosifie Wissarionowiczu, wy mówcie. Jestem pewien, że poradzicie 
sobie lepiej ode mnie.
Pamiętniki Chruszczowa zawierają bardzo mętną relację na temat Politbiura i 
paktu. Mołotow, przewodniczący Rady Komisarzy Ludowych i komisarz spraw 
zagranicznych, odgrywał pierwszoplanową rolę w tej grze dyplomatycznej, a Stalin 
był jej motorem. Twierdzi się zwykle, że członkowie Politbiura, łącznie z 
Woroszyłowem, nic nie wiedzieli o negocjacjach aż do przyjazdu Ribbentropa, ale 
posiedzenia Politbiura ograniczały się zwykle do „Piątki" lub „Siódemki", a o 
decyzjach nie informowano lokalnych przywódców, takich jak pierwszy sekretarz 
ukraińskiej organizacji partyjnej. Wymiana korespondencji pomiędzy Stalinem a 
Hitlerem była omawiana przez Mołotowa, Woroszyłowa i Berię, który stał na czele 
wywiadu i musiał o wszystkim wiedzieć. Żdanow, z uwagi na swój leningradzki i 
bałtycki punkt widzenia, znajomość niemieckiej kultury i publicznie wyrażane 
podejrzenia co do zachodnich intencji, był ściśle związany z tą polityką i mógł 
nawet być jej współtwórcą. Aspekty handlowe nie mogły być negocjowane bez 
Mikojana. W tych dniach Żdanow często bywał w gabinecie Stalina i powiedział 
synowi, że był na bieżąco informowany o negocjacjach.
Dzielenie Europy: Mołotow, Ribbentrop i kwestia żydowska Stalina 305
Szybko uzgodnili warunki paktu, który przewidywał podział Polski i Europy 
Wschodniej na strefy wpływów: Stalin dostał wschodnią Polskę, Łotwę, Estonię, 
Finlandię i rumuńską Besarabię, natomiast Hitler zatrzymał I .itwę. Ale kiedy 
Ribbentrop zaproponował włączenie do preambuły kwiecistego peanu na cześć 
niemiecko-radzieckiej przyjaźni, Stalin się skrzywił.
- Nie uważacie, że powinniśmy zwrócić większą uwagę na opinię publiczną w 
naszych obu krajach? Przez wiele lat wylewaliśmy sobie na głowy kubły pomyj, a 
nasi chłopcy od propagandy nie mogli zrobić więcej w tym kierunku. A teraz, ni 
stąd ni zowąd, nasze narody mają uwierzyć, że wszystko zostało zapomniane i 
wybaczone? Lepiej się z tym nie spieszyć.
Osiągnąwszy porozumienie w najważniejszych kwestiach, Ribbentrop wrócił do 
ambasady, by zadepeszować do Hitlera.
O 22.00 ponownie zjawił się w „Kąciku" ze znacznie liczniejszą delegacji} i 
dwoma fotografami. Kiedy Ribbentrop oznajmił, że Hitler wyraża zgodę na warunki 
paktu, „nagły dreszcz wstrząsnął Stalinem, który nie od razu uścisnął dłoń 
wyciągniętą przez partnera. Wyglądało to tak, jakby musiał najpierw 
przezwyciężyć chwilowy strach". Stalin kazał podać wódkę i wygłosił toast:
- Wiem, jak bardzo naród niemiecki kocha swojego Fiihrera. To wielki c/łowiek. 
Chciałbym wypić za jego zdrowie.
Później Mołotow wzniósł toast za zdrowie Ribbentropa, który z kolei wypił za 
zdrowie Stalina. Jeden z młodych Niemców, wysoki oficer SS nazwiskiem Richard 
Schulze, zauważył, że Stalin pije wódkę ze specjalnej butelki, a gdy udało mu 
się napełnić z niej swój kieliszek, stwierdził, iż zawiera zwykłą wodę. Stalin 
uśmiechnął się pod wąsem, widząc, że Niemiec odkrył jego mały sekret.
Dwudziestego czwartego sierpnia o 2.00 traktat był gotów. Fotografowie - Niemcy 
z nowoczesnym sprzętem i Rosjanie z archaicznymi drewnianymi trójnogami i 
aparatami z drewna i mosiądzu -weszli do pokoju. Szef Sztabu Generalnego Armii 
Czerwonej, darzony przez Stalina wielkim szacunkiem Boris Szaposznikow, robił 
notatki w małym notesie. Kiedy przyszło do robienia zdjęć, Stalin zauważył 
rosłego esesmana, który pił z jego butelki, i zaprosił go do fotografii, 
wyznaczając mu miejsce pomiędzy Ribben-Iropem a Szaposznikowem. Mołotow złożył 
swój podpis.
Przyniesiono szampana i zakąski. Kiedy jeden z niemieckich fotogra-low pstryknął 
fleszem w momencie, w którym Stalin i Ribbentrop trącali się kieliszkami, Stalin 
pogroził mu palcem, i powiedział, że nie życzy sobie, aby takie zdjęcie ukazało 
się w prasie. Fotograf chciał oddać mu film, lecz Stalin oświadczył, iż wierzy 
niemieckiemu słowu. O 3.00, gdy ceremonia dobiegała końca, Stalin oznajmił 
Ribbentropowi:
306
„Wielka gra": Hitler i Stalin, 1939-1941
- Mogę zaręczyć słowem honoru, że Związek Radziecki nie zdradzi swego 
sojusznika.
Stalin pojechał do Kuncewa, gdzie czekali myśliwi. Woroszyłow, Chrusz-czow, 
Malenkow i Bułganin zanieśli już swoje kaczki do kuchni Stalina. Kiedy Stalin i 
Mołotow wkroczyli rozpromienieni z kopią traktatu, Chrusz-czow chełpił się 
właśnie, że okazał się lepszym strzelcem niż znany z „niezawodnego oka" 
Woroszyłow. Roześmiany Wódz opowiedział im, w jaki sposób podpisali pakt, który 
wywróci porządek świata. „Stalin wydawał się bardzo zadowolony z siebie", ale 
nie miał złudzeń co do swego nowego sprzymierzeńca. Kiedy zasiedli do kaczki, 
oznajmił:
- Oczywiście to wszystko jest grą, w której chodzi o to, kto kogo przechytrzy. 
Wiem, do czego zmierza Hitler. Sądzi, że wystrychnął mnie na dudka, ale w 
rzeczywistości to ja z niego zadrwiłem. Zyskaliśmy jeszcze trochę czasu.*
Żdanow szydził z gruszkowatych kształtów Ribbentropa:
- Ma największe i najszersze biodra w całej Europie - oświadczył ku rozbawieniu 
palatynów. - Co za biodra! Co za biodra!
„Wielka gra", jak nazwał Mołotow ten pojedynek nerwów pomiędzy Stalinem a 
Hitlerem, rozpoczęła się.3
Pierwszego września o 2.00 Poskriebyszow wręczył Stalinowi telegram z Berlina z 
informacją, że tego wieczoru „polscy" żołnierze (w rzeczywistości Niemcy z 
jednostki specjalnej przebrani w polskie mundury) zaatakowali niemiecką 
radiostację w Gliwicach. Stalin pojechał na daczę i położył się spać. Kilka 
godzin później Poskriebyszow zatelefonował ponownie: Niemcy zaatakowały Polskę. 
Stalin śledził przebieg kampanii i z satysfakcją odnotował fakt, że Wielka 
Brytania i Francja wypowiedziały wojnę Niemcom, dotrzymując swych zobowiązań 
sojuszniczych. Stalin planował radziecką inwazję na Polskę z Woroszyłowem, 
Szaposznikowem i Kulikiem, który wraz z Mechlisem miał dowodzić frontem, ale 
czekał na pomyślne zakończenie walk z Japończykami. 17 września o 2.00 Stalin, w 
towarzystwie Mołotowa i Woroszyłowa, oznajmił Schulenburgowi:
- O 6.00, za cztery godziny od tej chwili, Armia Czerwona wkroczy do Polski.
Hitler otrzymał wiadomość przy kolacji w Berghofie, poprosił o ciszę i przekazał 
ją swoim gościom, których zaprowadził na taras, skąd obserwowali z podziwem góry 
zalane niezwykłym krwawoczerwonym światłem, rzucającym odblask na twarze 
patrzących. „To wygląda jak morze krwi - powiedział Hitler adiutantowi. - Tym 
razem nie uda nam się uniknąć przemocy".
Dzielenie Europy: Mołotow, Ribbentrop i kwestia żydowska Stalina 307
Przewodniczący Rady Komisarzy Ludowych Mołotow przemówił przez radio: „Rząd 
radziecki uważa za swój najświętszy obowiązek podać pomocną dłoń swym [...] 
braciom Ukraińcom i braciom Białorusinom". Mech-lis informował Stalina, że 
ludność zachodniej Ukrainy powitała radzieckich żołnierzy „jak prawdziwych 
wyzwolicieli", wręczając im „jabłka, ciasto, wodę do picia [...]. Wielu płacze z 
radości".
Chruszczow, pierwszy sekretarz ukraińskiej organizacji partyjnej, przywdział 
mundur wojskowy i w towarzystwie swego szefa NKWD, Iwana Sierowa, dołączył do 
oddziałów Siemiona Timoszenki, dowódcy Kijowskiego Okręgu Wojskowego. 
Timoszenko, twardy, gładko wygolony weteran 1 Armii Konnej z Carycyna, był 
kompetentnym oficerem, mimo to w czasie terroru zadenuncjował Budionnego i sam 
został zadenuncjowa-ny. Chruszczow twierdził, że ocalił mu życie. Marsz w głąb 
Polski był dla Chruszczowa przygodą, podobnie jak dla jego żony, Niny Pietrowny, 
która, również w mundurze i z pistoletem, odnalazła swoich rodziców, 
mieszkających w Polsce od 1920 roku. Chruszczow, po wkroczeniu do Lwowa, 
ucieszył się na widok żony i jej rodziców, ale stracił cierpliwość, gdy zobaczył 
jej pistolet.*
Jeśli inwazja była ekscytującą przygodą dla Chruszczowa, to dla ludności 
polskiej stała się doświadczeniem równie okrutnym i tragicznym jak okupacja 
niemiecka. Chruszczow bezlitośnie prześladował wszystkich, którzy mogli zagrażać 
władzy radzieckiej: księży, oficerów, ziemian porywano, mordowano i wywożono, 
aby zniszczyć samą istotę polskości. Do listopada 1940 roku jedna dziesiąta 
populacji, czyli 1,17 miliona ludzi, została deportowana. 30 procent spośród 
nich zginęło do 1941 roku; 60 000 osób aresztowano, a 50 000 rozstrzelano. 
Rosjanie zachowywali się jak zdobywcy. Kiedy kilku żołnierzy zostało 
aresztowanych za kradzież kosztowności księcia Radziwiłła, Wyszynski 
skonsultował się ze Stalinem. Jeśli nie było zlej woli - napisał Stalin na 
liście - można ich zwolnić. I.Sł.4
O 17.00 we środę 27 września Ribbentrop znów poleciał do Moskwy na negocjacje w 
sprawie osławionych protokołów dodatkowych, tak tajnych, że Mołotow jeszcze 
trzydzieści lat później zaprzeczał ich istnieniu. O 22.00 był już na Kremlu, 
rozmawiając ze Stalinem i Mołotowem przy stole nakrytym zielonym suknem. Stalin 
chciał Litwy. Ribbentrop zadepeszował do Hitlera, by uzyskać jego zgodę, toteż 
rozmowy odłożono do 15.00
* Był taki moment, kiedy rodzice Niny przyszli do mieszkania Chruszczowa i 
zdumieli się na widok bieżącej wody: „Ej, matka, spójrz na to - zawołał ojciec - 
woda leci z rury". Gdy rodzice zobaczyli rosłego, barczystego Timoszenkę obok 
małego, grubego Chruszczowa, spytali, czy Timoszenko jest ich zięciem.
„Wielka gra": Hitler i Stalin, 1939-1941
następnego dnia. Ale do tego czasu odpowiedź Hitlera jeszcze nie nadeszła i 
Ribbentrop wrócił negocjować korektury graniczne.
Tego wieczoru, gdy Stalin wydawał obiad dla Niemców, by uczcić podział Europy, 
Rosjanie spotkali się z nieszczęsnym estońskim ministrem spraw zagranicznych, 
aby zmusić go do wyrażenia zgody na wkroczenie wojsk radzieckich do jego kraju, 
co stanowiło pierwszy krok do bezpośredniej aneksji. Nazistów powitano przy 
bramie Wielkiego Pałacu Kremlow-skiego i poprowadzono przez Salę Zjazdów, która 
wyglądała jak wielka klasa szkolna, do udekorowanego szkarłatem i złotem 
przedsionka, gdzie czekał na nich Stalin, Mołotow i członkowie Politbiura, 
łącznie z Żydem Kaganowiczem. Stalin zachowywał się w sposób „prosty i 
bezpretensjonalny", promieniejąc „ojcowską dobrodusznością", która potrafiła 
przerodzić się w „lodowaty chłód", gdy „wydawał polecenia", choć w stosunku do 
młodszych funkcjonariuszy był „wesoły i uprzejmy". Niemcy zauważyli, jakim 
szacunkiem Rosjanie darzą Stalina: komisarz Tewosjan, „szczęściarz", który w 
1938 roku ledwie uniknął egzekucji, poderwał się „jak uczeń", gdy Stalin się do 
niego zwrócił. Strach otaczający Stalina przybrał na sile od 1937 roku. Wódz 
odnosił się jednak kordialnie do Woroszyłowa, przyjacielsko do Berii i Mikojana, 
rzeczowo do Kaganowicza, niefrasobliwie do Ma-lenkowa. Tylko Mołotow „rozmawiał 
ze swoim szefem jak równy z równym". Radzieccy przywódcy zachowywali się tak 
buńczucznie, że Ribbentrop powiedział później, iż poczuł się jak wśród starych 
nazistowskich towarzyszy. Kiedy goście rozmawiali, Stalin wszedł do przestronnej 
Sali Andriejew-skiej, aby sprawdzić układ miejsc, co uwielbiał robić, nawet w 
Kuncewie.* Dwudziestu dwóch gości było olśnionych przepychem sali, wspaniałością 
dekoracji kwiatowych, cesarską złotą zastawą i, co najważniejsze, dwudziestoma 
czterema potrawami, wśród których znalazł się kawior, różne gatunki ryb i mięs, 
a także niewyczerpane zapasy pieprzówki i krymskiego szampana. Do stołu podawali 
ubrani na biało kelnerzy z hotelu Metropol, ci sami, którzy obsługiwali później 
Churchilla i Roosevelta w Jałcie. Nim ktokolwiek zdążył zabrać się do jedzenia, 
Mołotow zaczął proponować toast wszystkim po kolei gościom. Stalin kroczył wokół 
stołu, trącając się kieliszkami. Był to uciążliwy rytuał, który miał się stać 
jednym z dyplomatycznych koszmarów wojny. Kiedy Mołotow wykonał pełną rundę, 
Niemcy westchnęli z ulgą, lecz chwilę później oznajmił:
- A teraz wypijmy za wszystkich członków delegacji, którzy nie mogli 
uczestniczyć w przyjęciu.
Własik sfilmował Stalina, jak sprawdza miejsca w Kuncewie. Hitler również był 
bardzo skrupulatny pod tym względem. Obaj doceniali znaczenie osobistej dumy w 
sprawach państwowych.
Dzielenie Europy: Mołotow, Ribbentrop i kwestia żydowska Stalina 309
Stalin przejął pałeczkę:
- Wypijmy za nowego antykominternowca Stalina - powiedział i mrugnął do 
Mołotowa. Potem wypił zdrowie Kaganowicza, „naszego ludowego komisarza kolei 
żelaznych". Stalin mógłby wznieść toast na cześć Kaganowicza, nie ruszając się z 
miejsca, ale celowo wstał i okrążył stół, aby trącić się z nim kieliszkiem. 
Ribbentrop musiał pójść za jego przykładem i wypić z Żydem, co bardzo rozbawiło 
Stalina. Czterdzieści lat później Kaganowicz nadal opowiadał tę historię swoim 
wnukom. Kiedy Mołotow zaproponował kolejny toast za zdrowie swojego Wodza, 
Stalin zachichotał:
- Jeśli Mołotow rzeczywiście chce się napić, nikt mu nie broni, ale naprawdę nie 
powinien posługiwać się mną jako wymówką.
Sam Stalin prawie nic nie pił, a kiedy Ribbentrop zauważył, jak dobrze znosi 
toasty, oznajmił radośnie, że pije białe wino. Ale Beria, który przekształcił 
gruzińską tradycję natarczywej gościnności w despotyczny sprawdzian uległości, 
uwielbiał zmuszać swoich gości do picia. Niemiecki dyplomata Gustav Hilger, 
który pozostawił w pamiętnikach barwny opis lego wieczoru, odmówił wypicia 
kolejnego kieliszka wódki. Beria nalegał, /wracając na siebie uwagę siedzącego 
naprzeciwko nich Stalina.
- O co chodzi? - spytał Stalin i dodał: - Jeśli nie chce pan pić, nikt nie może 
pana zmusić.
- Nawet sam szef NKWD? - uśmiechnął się Niemiec.
- Przy tym stole - odparł Stalin - nawet szef NKWD nie ma więcej do powiedzenia 
niż ktokolwiek inny.
Pod koniec przyjęcia Stalin i Mołotow przeprosili i wyszli, a Niemców odstawiono 
do Teatru Wielkiego na Jezioro łabędzie. Wychodząc, Stalin szepnął do 
Kaganowicza:
- Musimy zyskać na czasie.
Weszli schodami na górę, gdzie przygnębiony estoński minister spraw 
zagranicznych czekał na Stalina, który zamierzał zniewolić jego mały bałtycki 
kraj. Mołotow zażądał, aby radziecki garnizon liczył 35 000 żołnierzy, więcej 
niż cała armia estońska.
- Daj spokój, Mołotow, jesteś zbyt surowy dla naszych przyjaciół - powiedział 
Stalin i zaproponował 25 000, co nie robiło większej różnicy. Połknąwszy 
niepodległe państwo podczas pierwszego aktu Jeziora łabędziego, Stalin wrócił do 
Niemców o północy na ostatnią turę rozmów, w trakcie których Hitler wyraził 
telefonicznie zgodę na odstąpienie Litwy.
- Hitler zna się na rzeczy - mruknął Stalin. Podekscytowany Ribbentrop 
oświadczył, że oba kraje już nigdy nie powinny walczyć ze sobą.
„Wielka gra": Hitler i Stalin, 1939-1941
1934-1941
- Trzeba by o tym porozmawiać - odparł Stalin, co tak wstrząsnęło Rib-bentropem, 
że poprosił, aby przetłumaczono mu tę odpowiedź. Kiedy Niemiec zasugerował, by 
Rosja przystąpiła do sojuszu wojskowego przeciwko Zachodowi, Stalin powiedział 
tylko:
- Nigdy nie pozwolę na to, aby Niemcy były słabe.
Najwyraźniej uważał, że Wielka Brytania i Francja powstrzymają niemiecką 
ofensywę na Zachodzie. Kiedy nad ranem mapy były wreszcie gotowe, Stalin 
podpisał się na nich niebieskim ołówkiem:
- Czy mój podpis jest dla pana dostatecznie wyraźny?
Do 3 października wszystkie trzy państwa bałtyckie zgodziły się wpuścić 
radzieckie garnizony. Stalin i Mołotow skierowali teraz swoje działa i groźby 
przeciwko czwartemu krajowi bałtyckiemu w ich strefie wpływów, Finlandii, którą 
spodziewali się ujarzmić tak jak pozostałe.5
Z lewej: Przyjaźń Stalina bywała niebezpieczna. Po śmierci Nadii najbliższym 
przyjacielem Stalina stał się Siergiej Kirow, przystojny, niefrasobliwy 
przywódca z Leningradu - tutaj na wakacjach ze Stalinem i Swietłaną w Soczi. Ale 
w miarę jak Kirow stawał się coraz bardziej popularny, w ich wzajemnych 
stosunkach rosło napięcie. Czy Stalin zaaranżował jego śmierć?
•¦/r/i- przed zabójstwem Kirowa ulubieńcem mu stał się porywczy, tęgi, lecz 
chorowity, za-imiiiły i bezwzględny Andriej Żdanow - je-\ „intelektualista" w 
jego otoczeniu. Tutaj mow z wizytą u Stalina, prawdopodobnie na ry w Zimnej 
Rzeczce (2 lewej): Wasilij, Zda-. Swietłaną, Stalin i Jakow. Powyżej z prawej: 
111 ze Swietłaną przy tej samej okazji.
Poskriebyszow kierował polityką, a generał Nikołaj Własik, szef ochrony Stalina 
i nadworny fotograf, kierował jego życiem domowym. Ten nie stroniąc)' od 
alkoholu rozpustnik z haremem „konkubin" zastępował również Wasilijowi Stalinowi 
ojca. Tutaj, tuż przed wojną, Własik (z lewej) z synem Stalina, Jakowem, 
prawdopodobnie w Kuncewie.
Stalin był bardzo czuły dla Świetlany; pod koniec lat trzydziestych zaczęła 
szybko dojrzewać, co zaniepokoiło jej ojca. Kiedy przesłała mu tę swoją 
fotografię w pionierskiej chuście, odesłał ją z dopiskiem: Twoja mina nie jest 
odpowiednia dla kogoś w Twoim wieku. Gdy podczas II wojny światowej zakochała 
się w starszym mężczyźnie, Stalin był przerażony i zniszczył ten związek. Od tej 
pory najczulszym określeniem, jakie od niego usłyszała, było: „Ty mały 
głuptasie".
29
Tragedia żon
Kiedy świat przyglądał się, jak Stalin i Hitler dzielą pomiędzy siebie Wschód, 
Wódz poddawał próbie swoich towarzyszy, przesłuchując i czasem zabijając ich 
żony. Jego kruche zaufanie do kobiet podkopało raz na zawsze samobójstwo Nadii, 
a brutalna rozprawa z żonami wrogów ludu jeszcze umocniła jego podejrzliwość. 
Jak zauważył Chruszczow, Stalin zainteresował się żonami innych mężczyzn 
bardziej jako potencjalnymi szpiegami niż kochankami.
Stalin zawsze przejawiał zainteresowanie żonami. Kiedy po spisie ludności w 1939 
roku otrzymał arkusze spisowe, przy nazwiskach żon i dzieci niektórych palatynów 
postawił czerwonym ołówkiem ptaszki. Nie uda się już zapewne dociec znaczenia 
owych ptaszków, choć pojawia się pokusa, by uważać wszystko, co wiąże się ze 
Stalinem, za złowieszcze. Może po prostu liczył, ile samochodów potrzebują 
poszczególne rodziny. Podczas krem-lowskich przyjęć żony nie siedziały teraz 
obok swych mężów. Stosunek Stalina do jego dawnych faworyt, Poliny i Dory, stał 
się wrogi i podejrzliwy, po części z powodu ich przyjaźni z Nadią. Ale zawsze 
miał obsesję na punkcie żon, które wiedzą zbyt dużo. Już w 1930 roku zasugerował 
Mołotowowi, iż żonę pewnego towarzysza „należy sprawdzić [...] to niemożliwe, 
żeby nie wiedziała o skandalicznych rzeczach, jakie dzieją się w ich domu". Ta 
narastająca podejrzliwość wynikała zapewne z niechęci Stalina do wszystkiego, co 
kolidowało ze ślepym oddaniem partii i jemu samemu. „Stalin nie uznawał związków 
osobistych - stwierdził Kaganowicz. - Miłość jednej osoby do drugiej nie 
istniała". Postrzegał żony jako zakładniczki za dobre sprawowanie ich mężów i 
karę za złe: „Każdy, kto sprzeciwi się Stalinowi - powiedział Beria Ninie - 
straci żonę". Ale hekatomba żon zbiegła się z przybyciem Berii.
312
„Wielka gra": Hitler i Stalin, 1939-1941
Polina Mołotowa, pierwsza dama, znalazła się w niebezpieczeństwie. Była teraz 
ludowym komisarzem rybołówstwa, kandydatem na członka KC i panią swego imperium 
perfumeryjnego. Beria zaczął węszyć wokół niej, odkrywając „szkodników" i 
„sabotażystów" ukrytych wśród jej podwładnych. Ona sama „nieświadomie ułatwiała 
im działalność szpiegowską".* Stalin mógł wysłać Hitlerowi kolejny antysemicki 
sygnał.
Dziesiątego sierpnia, kiedy Stalin i Mołotow planowali swoją dyplomatyczną 
woltę, Politbiuro oskarżyło Polinę. Stalin postawił wniosek o jej wykluczenie z 
Komitetu Centralnego. Mołotow mężnie wstrzymał się od głosu, okazując zdolność 
do przeciwstawienia się Stalinowi, a także zaufanie i miłość do Poliny. 
Dwudziestego czwartego października usunięto ją ze stanowiska ludowego 
komisarza, udzielono jej nagany za „lekkomyślność i brak rozwagi", lecz 
oczyszczono z „oszczerczych zarzutów". Postawiona na czele radzieckiej 
galanterii, odzyskała pozycję, do jakiej przywykła: jej córka Swietłana, 
paradująca w futrach i francuskich kreacjach, była już znana jako radziecka 
„księżniczka", lecz rodzina znajdowała się pod stałym nadzorem.** Stalin nie 
zapomniał ani o nieposłuszeństwie Mołotowa, ani o grzechach Poliny, i wraz Berią 
planował jej porwanie i zamordowanie. Miała szczęście, że przeżyła.
Dwudziestego piątego października 1938 roku Beria aresztował żonę Kalinina. W 
kraju, gdzie żona głowy państwa przebywała w więzieniu, nikt nie mógł być 
bezpieczny. Nieudolny Kalinin, który nie ośmielił się sprzeciwić Stalinowi od 
ostrzeżenia z 1930 roku i afery z baletnicami, choć skarżył się na swój los, w 
rzeczywistości żył z inną kobietą, swoją arystokratyczną gospodynią, Aleksandrą 
Gorczakową. Jego żona, Estonka z zadartym nosem, Jekatierina Iwanowna, wyjechała 
z przyjaciółką, prawdopodobnie o skłonnościach lesbijskich, by zwalczać 
analfabetyzm na Dalekim Wschodzie. Kiedy obie wróciły, zaczęły utyskiwać na 
krwiożerczość Stalina. Przyjaciółka została stracona, a Kalinina trafiła na 
zesłanie, tak jak wcześniej żona Budionnego. Kiedy przyjaciele prosili Kalinina 
o pomoc, sięgał on po tę samą wymówkę, co Stalin: „Mój drogi, jestem w takiej 
samej sytuacji!
Tragedia żon
313
* Na Polinie ciążyła skaza: nie tylko była Żydówką, ale jej brat Karp dorobił 
się majątku w Stanach Zjednoczonych. W połowie lat trzydziestych Stalin zachęcał 
nawet amerykańskiego ambasadora Daviesa do robienia interesów w Moskwie za 
pośrednictwem Karpa - rzadki przykład jego nepotyzmu.
** Wymownym tego przykładem jest sprawa zatrudnionej przez Mołotowa instruktorki 
gimnastyki - funkcja, która rzuca zupełnie nowe światło na osobę ludowego 
komisarza spraw zagranicznych. Kilka miesięcy później Własik, który nie robił 
nic bez wiedzy Stalina, napisał do Mołotowa, aby go poinformować, że Olga 
Rostowcewa, wspomniana instruktorka, chwali się swoją zażyłością z rodziną: 
Znamy przypadki, gdy mówiła nie tylko o ćwiczeniach sportowych [...] lecz także 
o Waszej rodzinie i mieszkaniach.
N ie mogę nawet pomóc własnej żonie - nie ma mowy, żebym mógł pomóc twojej!" Nie 
wszystkie żony miały tyle szczęścia, co Mołotowa i Kalinina.1
W kwietniu 1937 roku doktor Bronisława Poskriebyszowa, dwudziesto-siedmioletnia, 
piękna żona szefa gabinetu, zatelefonowała do Stalina i poprosiła o spotkanie 
sam na sam w Kuncewie. Włożyła swoją najlepszą sukienkę, zapewne tę w groszki, w 
której pojawia się na wielu rodzinnych fotografiach. Jej mąż nie miał pojęcia o 
tym spotkaniu i prawdopodobnie wpadłby we wściekłość, gdyby się dowiedział. 
Tylko Własik wiedział o potajemnej schadzce. Poskriebyszowa przyszła prosić o 
zwolnienie swego aresztowanego brata Mietallikowa, kremlowskiego lekarza poprzez 
żonę powiązanego pośrednio z Trockim. Po śmierci Stalina Własik opowiedział o 
tym członkom jego rodziny i zasugerował, zgodnie z relacją Natalii, córki 
Poskriebyszowa i Bronki, że ci dwoje mieli romans. Jest to bardzo mało 
prawdopodobne, ponieważ Stalin nienawidził kobiet, które prosiły o łaskę dla 
krewnych, chociaż jedna z tragedii radzieckiego życia w owym czasie polegała na 
tym, że kobiety często błagały palatynów o ratunek dla swoich ukochanych, 
ofiarowując w zamian wszystko, co mogły, nawet siebie. Misja Bronki nie powiodła 
się, a ona sama była przerażona swoimi trockistowski-mi koneksjami.*
Przed swoim przeniesieniem do Moskwy Beria obmacywał Bronkę w Kuncewie, a ona 
uderzyła go w twarz. „Nie zapomnę tego" -powiedział. Po bezowocnej wizycie u 
Stalina Bronka nie dała za wygraną. 27 kwietnia 1939 roku zatelefonowała do 
Berii i spytała, czy może przyjść i porozmawiać o bracie. Nigdy więcej jej nie 
widziano.
Poskriebyszow czekał do północy, a potem zatelefonował do Berii, który przyznał, 
że Bronka przebywa w areszcie, ale nie chciał na ten temat rozmawiać. Rankiem, 
po nieprzespanej nocy, Poskriebyszow poskarżył się Stalinowi, który powiedział:
- To nie zależy ode mnie. Nic nie mogę zrobić. Tylko NKWD może to wyjaśnić.
Tego rodzaju wymówka z pewnością nie przekonała Poskriebyszowa. Stalin 
zatelefonował do Berii, który przypomniał mu o trockistowskich powiązaniach 
Bronki. Spotkali się we trzech, prawdopodobnie około północy
W tej historii najdziwniejsze jest zapewne to, że Natalia Poskriebyszowa, która 
urodziła się dziewięć miesięcy po wizycie jej matki u Stalina, uważa, iż może 
być jego córką, nie tylko z powodu aluzji Własika, lecz również dlatego, że 
spotkała kiedyś córkę Michaiła Susłowa, głównego ideologa za rządów Breżniewa, 
od której usłyszała: „Wszyscy wiedzą, że twój prawdziwy ojciec leży w Mauzoleum 
obok Lenina". Wówczas Stalin spoczywał jeszcze w Mauzoleum. „Czy przypominam 
kogoś? - spytała Natalia Poskriebyszowa autora. - Na przykład Świetlane 
Alliłujewą?" W rzeczywistości nie ma żadnych podstaw do podejrzeń, że morderca 
jej matki, Stalin, był jej ojcem, ponieważ jest niezwykle podobna do 
Poskriebyszowa.
314
„Wielka gra": Hitler i Stalin, 1939-1941
3 maja, kiedy Beria był w pobliżu gabinetu Stalina. Beria przedstawił zeznanie 
obciążające Bronkę. Poskriebyszow błagał Stalina, aby ją zwolnił, używając 
najbardziej niebolszewickiego argumentu, który poruszyłby każdego:
- Co mam zrobić ze swoimi dziewczynkami? Co się z nimi stanie? - Niepokoił go 
również los córki żony z pierwszego małżeństwa. - Czy Gala pójdzie do 
sierocińca?
- Nie martw się, znajdziemy ci inną żonę - odparł podobno Stalin. Było to typowe 
dla Stalina, człowieka, który zagroził Krupskiej, że jeśli nie podporządkuje się 
poleceniom partii, wyznaczą kogoś innego na żonę Lenina. Według ówczesnych 
kryteriów Poskriebyszow urządził awanturę, ale nic więcej nie mógł zrobić. Dwa 
lata później, kiedy Niemcy podchodzili pod Moskwę, Bronka została rozstrzelana.*
Jej córce, Natalii, powiedziano, że zmarła śmiercią naturalną. Poskriebyszow sam 
wychował dziewczynki, otaczając je miłością. Trzymał fotografie Bronki w całym 
domu. Kiedy Natalia wskazała na jedną z fotografii i powiedziała: „Mama", 
Poskriebyszow wybuchnął płaczem i wybiegł z pokoju. Natalia, jak się to często 
zdarzało w tamtych czasach, dowiedziała się
0 rozstrzelaniu matki dopiero wtedy, gdy powiedziała jej o tym w szkole córka 
śpiewaka Kozłowskiego. Rozpłakała się w toalecie. Poskriebyszow ożenił się 
ponownie.
Śmierć Bronki nie wpłynęła na stosunki Poskriebyszowa ze Stalinem
1 Berią: partia miała rację. Stalin bardzo się interesował córką Bronki.
- Jak tam Natasza? - pytał często swego szefa gabinetu. - Czy jest pulchna i 
słodka?
Kilka lat później, gdy nie mogła poradzić sobie z lekcjami, zatelefonowała do 
ojca, by poprosić go o pomoc. Odebrał ktoś inny.
- Czy mogę mówić z moim tatą? - spytała.
- Nie ma go - odparł Stalin. - O co chodzi? -1 rozwiązał dla niej zadanie 
matematyczne. W pozornej przyjaźni Poskriebyszowa z Berią nastąpił jeden 
niezręczny moment, kiedy Beria objął małą Natalię i westchnął:
- Robisz się tak samo piękna jak twoja matka.
Poskriebyszow „pozieleniał", z trudem zapanował nad emocjami i warknął:
- Natalio, idź się bawić.2
Zanim Stalin wziął się do zabijania żon swoich towarzyszy, wspaniałomyślnie 
ocalił od śmierci dwóch dawnych przyjaciół. Sergo Kawtaradze był starym 
„lewicowym bolszewikiem", który znał Stalina od przełomu stuleci.
Została pochowana w masowym grobie w pobliżu Moskwy, natomiast jej brat spoczywa 
w jednym z dołów na cmentarzu Dońskim, wraz z wieloma innymi ofiarami Stalina. 
Córka doktora Mietallikowa wzniosła dla nich pomnik na cmentarzu Nowodiewiczym.
Tragedia żon
315
Ten inteligentny gruziński kosmopolita ożenił się z księżniczką Sofią Wach-
nadze, której matką chrzestną była cesarzowa Maria Fiodorowna, matka Mikołaja 
II. Stanowili niezwykłą parę. Kawtaradze nieustannie wiązał się z opozycją, a 
mimo to Stalin zawsze mu wybaczał. Kiedy aresztowano go pod koniec lat 
dwudziestych, Stalin wyciągnął go z więzienia i kazał Kaga-nowiczowi udzielić mu 
pomocy. W 1936 roku Kawtaradze znalazł się na jednej z list Jeżowa i został 
aresztowany ponownie. Aresztowano również jego żonę. Jego córka Maja, wówczas 
jedenastoletnia, sądziła, że oboje rodzice nie żyją, lecz napisała odważnie do 
Stalina, błagając o ich życie, i podpisała się: Pionier Maja Kawtaradze. Oboje 
Kawtaradze byli torturowani, ale ponieważ Stalin postawił ptaszek przy nazwisku 
przyjaciela na liście osób przeznaczonych do rozstrzelania, darowano im życie. W 
1939 roku Stalin znów otrzymał list od „Pioniera Kawtaradze" i spytał Berię, 
czyjego stary przyjaciel jeszcze żyje.
Na Łubiance Kawtaradze został ogolony przez fryzjera, otrzymał wygodną celę i 
jadłospis, z którego mógł wybierać każdą potrawę, jaką sobie zażyczył. 
Przewieziono go do hotelu Lux, gdzie zastał żonę - wynędzniałą, ale żywą. Ich 
córka przyjechała z Tyflisu. Niebawem oznajmiono Kawtara-dzemu: „Czeka na was 
towarzysz Stalin. Jeśli jesteście gotowi, samochód zabierze was za pół godziny". 
Został zawieziony do Kuncewa, gdzie Koba powitał go w gabinecie:
- Cześć, Sergo - powiedział, jakby Kawtaradze nie został uznany za winnego 
spisku na jego życie. - Gdzie się podziewałeś?
- Siedziałem.
- Och, znalazłeś czas na siedzenie? - zażartował Stalin. Po obiedzie Stalin 
zapytał go z niepokojem:
- A jednak wszyscy chcieliście mnie zabić?
- Naprawdę tak myślisz? - odparł Kawtaradze. Stalin tylko się uśmiechnął. Po 
powrocie do domu Kawtaradze szepnął żonie: - Stalin jest chory.
Kilka tygodni później odwiedzili ich niezwykli goście.*
Ten epizod często pojawia się w biografiach Stalina, ale bez powoływania się na 
relacje którejkolwiek z pięciu obecnych osób. Niniejszy opis powstał w oparciu o 
wywiad autora z Mają Kawtaradze, ostatnią żyjącą z owych pięciu osób, której 
wspomnienia nigdy dotąd nie zostały opublikowane. Siedemdziesięciosześcioletnia 
obecnie Maja Kawtaradze mieszka w ogromnym, pełnym antyków domu swego ojca w 
Tbilisi, gdzie pozwoliła autorowi skorzystać z nie opublikowanych wspomnień 
ojca, które okazały się bezcennym źródłem. W 1940 roku Kawtaradze podjął pracę w 
Państwowym Domu Wydawniczym, a później został zastępcą ludowego komisarza spraw 
zagranicznych, którą to funkcję pełnił do końca wojny. Ponieważ Ludowy 
Komisariat Spraw Zagranicznych znajdował się naprzeciwko Łubianki, Kawtaradze 
często żartował: „Przeszedłem przez ulicę". Po wojnie Kawtaradze był radzieckim 
ambasadorem w Rumunii i zmarł w 1971 roku.
316
„Wielka gra": Hitler i Stalin, 1939-1941
Państwo Kawtaradze podejmowali kilku przyjaciół kolacją, gdy około 23.00 
zadzwonił telefon. Kawtaradze powiedział, że musi wyjść i wybiegł bez słowa 
wyjaśnienia. Jego żona i czternastoletnia wówczas córka Maja położyły się do 
łóżka. O 6.00 Kawtaradze, wciąż jeszcze lekko pijany, wtoczył się do mieszkania 
przy ulicy Gorkiego.
- Gdzieś ty był? - zaczęła zrzędzić żona.
- Mamy gości! - oznajmił. -Jesteś pijany!
Nagle usłyszeli kroki: Stalin i Beria weszli po cichu i usiedli przy kuchennym 
stole. Własik stanął na warcie przy drzwiach frontowych. Kiedy Kawtaradze 
nalewał alkohol, jego żona pobiegła do pokoju Mai.
- Obudź się! - szepnęła.
- Co się stało? - spytała dziewczynka. - Przyszli nas aresztować?
- Nie, Stalin przyszedł.
- Nie chcę go widzieć - powiedziała Maja, która miała powody, aby go 
nienawidzić.
- Musisz - odparła matka. - To historyczna postać.
Maja ubrała się więc i poszła do kuchni. Gdy tylko stanęła w drzwiach, Stalin 
rozpromienił się.
- Ach, to ty: „Pionier Kawtaradze" - powiedział, przypominając sobie jej listy. 
- Usiądź mi na kolanach.
Usiadła Stalinowi na kolanach.
- Rozpieszczacie ją?
Maja była oczarowana. „Był taki uprzejmy, taki łagodny - pocałował mnie w 
policzek, a ja popatrzyłam w jego miodowe, orzechowe, połyskujące oczy - 
wspominała - ale bardzo się bałam".
- Nie mamy nic do jedzenia! - zawołała dziewczynka.
- Nie martw się - powiedział Beria. Dziesięć minut później ze słynnej 
restauracji Aragwi przyniesiono gruzińskie jedzenie. Stalin spojrzał na żonę 
Kawtaradzego, księżniczkę urodzoną na carskim dworze. Miała siwe włosy.
- Bardzo was torturowaliśmy - powiedział.
- Kto starą złość wspomni, bodaj oko stracił - odpowiedziała przysłowiem, 
którego użył Stalin w rozmowie z Bucharinem. Spytał Berię o brata Kawtaradzego, 
też aresztowanego, ale było już za późno: zmarł, podobnie jak wielu innych, w 
drodze do Magadanu.
Kawtaradze zaczął śpiewać gruzińską pieśń, ale fałszował.
- Przestań, Tójó - powiedział Stalin, który nadał Kawtaradzemu z jego 
orientalnymi oczami przydomek od nazwiska japońskiego generała. Zaśpiewał sam 
„przyjemnym tenorem". Maja była „wstrząśnięta - był niski i miał dzioby po 
ospie. A teraz śpiewał!" Potem oznajmił: „Chcę zobaczyć mieszkanie" - i obejrzał 
je dokładnie. Biesiada trwała do 10.00 i Maja nie poszła tego dnia do szkoły.
Tragedia żon
317
Stalin przydzielił Kawtaradzego do pracy redakcyjnej nad tekstem innego więźnia, 
Szałwy Nucubidzego, znanego gruzińskiego filozofa. Jako młody człowiek Nucubidze 
spotkał raz Stalina. Wwiezieniu Nucubidze zaczął t lumaczyć na rosyjski 
gruziński poemat epicki Witeź w tygrysiej skórze Szoty Rustawelego. Codziennie 
zabierano mu kartki z tłumaczeniem, a później /.wracano poznaczone ołówkiem 
anonimowego redaktora. Kobułow tor-lurował go, wyrywając mu paznokcie. Potem 
nagle zrobił się przyjacielski i powiedział więźniowi, że podczas ostatniego 
spotkania Stalin spytał Berię, czy wie, jakim ptakiem jest drozd:
- Słyszałeś kiedyś drozda śpiewającego w klatce? Beria potrząsnął głową.
- Tak samo jest z poetami -wyjaśnił Stalin. - Poeta nie może śpiewać w celi. 
Jeśli chcemy mieć dobrze przetłumaczonego Rustawelego, musimy wypuścić drozda.
Nucubidze został zwolniony, a 20 października 1940 roku Kawtaradze przyjechał po 
niego samochodem i dwaj „szczęściarze" pojechali do „Kącika", żeby zdać 
Poskriebyszowowi sprawę z postępów w tłumaczeniu Rustawelego. Kiedy zaproszono 
ich do gabinetu, Stalin uśmiechnął się do nich.
- Wy jesteście profesor Nucubidze? - spytał. - Trochę warn się od nas dostało, 
ale nie rozgrzebujmy przeszłości.
I zaczął się rozwodzić nad „wspaniałym przekładem Rustawelego". Poprosiwszy 
gości, żeby usiedli, Stalin wręczył oszołomionemu profesorowi oprawiony w skórę 
rękopis tłumaczenia, mówiąc:
- Przetłumaczyłem jedną pieśń. Ciekaw jestem, jak warn się spodoba. - 
Wyrecytował ją. - Jeśli naprawdę warn się podoba, dam ją warn w prezencie. 
Wykorzystajcie ją w swoim przekładzie, ale nie wymieniajcie mojego nazwiska. 
Sprawiło mi wielką przyjemność, że mogłem być waszym redaktorem.
Następnie zaprosił obydwu na obiad, podczas którego wspominali dawne czasy w 
Gruzji. Po kilku pucharach wina Nucubidze opowiedział o wiecu politycznym, gdzie 
po raz pierwszy spotkał Stalina, i wygłosił z pamięci jego przemówienie. Stalin 
był zachwycony:
- Niezwykły talent idzie w parze z niezwykłą pamięcią! Okrążył stół i pocałował 
Nucubidzego* w czoło.3
Do końca swojej kariery, ilekroć mu grożono, Nucubidze pokazywał swoje czoło i 
mówił: „Tutaj pocałował mnie Stalin". Przekład Rustawelego został wydany bez 
wymieniania nazwiska Stalina. Stalin zadbał o to, aby Nucubidze spędził resztę 
życia w wielkiej posiadłości w Tyflisie, która nadal należy do jego rodziny. 
Autor jest ogromnie zobowiązany pasierbowi profesora, Zakro Megreszwilemu, za 
wyjątki z autobiografii jego matki.
318
„Wielka gra": Hitler i Stalin, 1939-1941
Tragedia żon
319
Mieli niezwykle dużo szczęścia, ponieważ po podpisaniu paktu z Rib-bentropem 
Stalin zakończył wszystkie zaległe śledztwa Jeżowa, w tym sprawę jego samego. 
Były komisarz przyznał się, że był angielskim, japońskim i polskim szpiegiem 
(zadenuncjował też literackich kochanków swojej żony). W ten sposób niezatarte 
piętno pocałunków Jewgienii okazało się fatalne długo po jej odejściu. 
Szołochowa ocalił półcień samego Stalina, lecz Isaak Babel został aresztowany. 
Na pożegnanie powiedział swej młodej żonie: „Postaraj się, proszę, żeby nasza 
córka dorastała szczęśliwie".
Szesnastego stycznia 1940 roku Stalin podpisał 346 wyroków śmierci, listę 
tragicznych niedobitków terroru, na której znaleźli się kaci i niewinne ofiary, 
w tym kilku wybitnych ludzi sztuki, takich jak Babel, reżyser teatralny 
Meyerhold i kochanek Jeżowej, dziennikarz Kolców (który stał się pierwowzorem 
postaci Karpowa w Komu bije dzwon Hemingwaya), a także sam Jeżow wraz ze swoim 
Bogu ducha winnym bratem, bratankami i kochanką Glikiną oraz były członek 
Politbiura Eiche. Większość (chociaż nie Jeżow) została poddana bezlitosnym 
torturom w więzieniu suchanow-skim, królestwie Berii, które, jak na ironię, 
mieściło się w dawnym klasztorze św. Katarzyny.
Meyerhold napisał do Mołotowa: Śledczy zaczęli stosować wobec mnie, chorego, 
sześćdziesięciopięcioletniego człowieka, przymus fizyczny. Kazali mi się kłaść 
twarzą w dół, bili mnie w podeszwy stóp i w kręgosłup gumową pałką. Potem 
posadzili mnie na krześle i bili mnie w stopy z góry [...]. Przez kilka 
następnych dni, kiedy te części moich nóg pokrywał rozległy krwotok wewnętrzny, 
znów bili mnie w czerwone, liliowe i żółte sińce, a ból był tak straszliwy, 
jakby polewano mi stopy wrzątkiem [...]. Wyłem i płakałem z bólu. Bili mnie w 
plecy [...] w twarz, uderzając pięściami z dużej wysokości [...]. Pod wpływem 
tego nieznośnego bólu fizycznego i psychicznego łzy ciekły mi z oczu 
nieprzerwanym strumieniem...
W ciągu następnych kilku dni ulubiony sędzia Stalina, Ulrich, skazał wszystkich 
na „najwyższy wymiar kary" w doraźnych procesach w więzieniu lefortowskim, po 
czym wziął udział w przyjęciu na Kremlu, gdzie wystąpił tenor Kozłowski i 
tancerka Lepieszynska. Babel został skazany jako agent francuskiego i 
austriackiego wywiadu [...] powiązany z żoną wroga ludu Jeżowa. 27 stycznia 1940 
roku o 1.30 Babel został rozstrzelany, a jego ciało poddano kremacji.
Eiche był jednym z ostatnich więźniów, wobec których zastosowano „francuskie 
zapasy". W więzieniu suchanowskim Beria i Rodos „bestialsko pobili Eichego 
gumowymi pałkami; upadł, ale podnieśli go i dalej bili. Beria bez przerwy pytał: 
«Przyznasz się, że jesteś szpiegiem?» Eiche zaprzeczał.
lichemu wyłupiono jedno oko i z oczodołu płynęła krew, ale powtarzał uparcie: 
«Nie przyznam się». Kiedy Beria przekonał się, że nie uzyska zeznania [...] 
rozkazał go wyprowadzić i rozstrzelać".
Przyszła kolej na Jeżowa. 1 lutego Beria wezwał swego poprzednika do gabinetu w 
więzieniu suchanowskim, aby mu zaproponować, że jeśli złoży zeznanie na 
procesie, Stalin go oszczędzi. Jeżow odmówił: „Lepiej zejść /. tego świata z 
honorem".
Drugiego lutego Ulrich osądził Jeżowa w gabinecie Berii. Jeżow wygłosił ostatnie 
oświadczenie. Zaprzeczył jakoby szpiegował dla, jak powiedział, „polskich 
obszarników, angielskich lordów i japońskich samurajów", choć „nie zaprzeczam, 
że dużo piłem, ale pracowałem jak koń". „Mój los jest przesądzony", stwierdził, 
lecz poprosił „o jedną rzecz: rozstrzelajcie mnie szybko, nie zadając cierpień". 
Następnie poprosił, aby zaopiekowano się jego matką i córką i aby oszczędzono 
jego niewinnych bratanków. Zakończył przyrzeczeniem, które mógłby złożyć rycerz 
swojemu królowi w czasach Okrągłego Stołu: „Powiedzcie Stalinowi, że umrę z jego 
imieniem na ustach".
Przyjął śmierć mniej mężnie niż wiele spośród jego ofiar. Kiedy we wczesnych 
godzinach rannych 3 lutego Ulrich ogłosił wyrok, Jeżow zachwiał się, ale 
strażnicy chwycili go, zawlekli do samochodu i przewieźli do specjalnego budynku 
z pochyłą podłogą i urządzeniami do spłukiwania krwi przy Warsanofijewskim 
Prospekcie. Tam czekał już Beria, zastępca prokuratora Nikołaj Afanasjew i kat 
Błochin. Jeżow, według relacji Afanasjewa, dostał czkawki i rozpłakał się. Potem 
nogi się pod nim ugięły i strażnicy chwycili go pod ręce. Tego dnia Stalin 
spotkał się z Berią i Mikojanem, prawdopodobnie po to, by porozmawiać o sprawach 
gospodarczych, ale z pewnością chciał wiedzieć, jak zachowywał się Jeżow w 
decydującym momencie.
Popioły rozstrzelanych - zbrodniarza Jeżowa, geniusza Babla - wsypano do dołu 
oznaczonego jako „Wspólny grób numer jeden - niezidentyfikowane popioły z lat 
1930-1942" na starym cmentarzu Dońskim. Zaledwie dwadzieścia kroków dalej 
znajduje się kamienny nagrobek z napisem: „Chajutina Jewgienia Sołomonowna, 
1904-1938".4 Jeżow, Jewgienia i Babel leżą blisko siebie.*
Wspomnienie świetności Jeżowa wymazano z pamięci współczesnych. Od tej pory był 
przedstawiany jako ogarnięty żądzą krwi renegat zabijający
W latach dziewięćdziesiątych postawiono w tym miejscu pomnik z napisem: Tutaj 
spoczywają szczątki niewinnych, torturowanych i straconych ofiar represji 
politycznych. Oby nigdy o nich nie zapomniano. Antonina Babel dowiedziała się o 
egzekucji męża dopiero w 1954 roku, kiedy został zrehabilitowany. Przez wiele 
lat mieszkała w Ameryce. Jej wstrząsające wspomnienia zaliczane są, obok 
pamiętników Nadieżdy Mandelsztam i Anny Łariny, do klasyki.
„Wielka gra": Hitler i Stalin, 1939-1941
niewinnych ludzi wbrew woli Stalina. Jego epokę nazwano „jeżowszczyz-ną", 
termin, który prawdopodobnie ukuł Stalin, ponieważ niebawem sam zaczął się nim 
posługiwać. Jagodę i Jeżowa uważał za łajdaków. „Jeżow to szubrawiec, który 
zgubił wielu niewinnych ludzi" - powiedział konstruktorowi samolotów 
Aleksandrowi Jakowlewowi. „Musieliśmy go rozstrzelać" - wyznał Kawtaradzemu. Ale 
po wojnie Stalin oświadczył: „Trudno uwierzyć w wiele zeznań z 1937 roku. Jeżow 
nie potrafił odpowiednio kierować NKWD i przeniknęły do niego elementy 
antyradzieckie. Zniszczyły naszych najlepszych ludzi, najlepsze kadry".
Zakwestionował również metody Berii: „Beria prowadzi zbyt wiele spraw i wszyscy 
się przyznają". Ale Stalin zawsze zdawał sobie sprawę, jakimi sposobami NKWD 
zdobywa dowody: drwił z tego i sarkał, ale często wolał w nie wierzyć, ponieważ 
już wcześniej zdecydował, kto jest wrogiem. Najczęściej stwarzał je sam. 
„Meyerhold to był wielki talent", powiedział w 1950 roku, ale „nasi czekiści nie 
rozumieją artystów, którzy ciągle popełniają błędy. Czekiści gromadzą je, a 
potem niszczą porządnych ludzi. Wątpię, by Meyerhold był wrogiem ludu". A 
przecież Stalin uważnie śledził ich kariery. Krytykował „frywolnego" Babla i 
jego Armię Konną, „o której nic nie wiedział" - i podpisywał wyroki śmierci: 
żaden władca nie nadzorował swojej tajnej policji tak ściśle jak on.
Beria, oczyszczając stajnię Augiasza z odchodów Jeżowa, przyniósł Stalinowi 
wyrok śmierci na samego kata, Błochina. Stalin odrzucił prośbę Berii, mówiąc, że 
czernaja rabota to niewdzięczna praca, ale bardzo ważna dla partii. Błochin 
ocalał, aby zabijać kolejne tysiące. Szwagier Stalina, Stanisław Redens 
(powiązany z Jeżowem), został rozstrzelany 12 lutego 1940 roku.* Jego żona Anna 
nadal była przekonana, że Stanisław w końcu wróci i często telefonowała do 
Stalina i Berii, żeby o niego zapytać. Wreszcie Beria kazał jej zapomnieć o 
mężu. Bądź co bądź, jej małżeństwo nigdy nie zostało zarejestrowane...5
Miał miejsce jeden niezwykły akt łaski: wdowa po Redensie i jego dzieci nie 
podzieliły tragedii rodzin innych wrogów ludu, chociaż później też ucierpiały. 
Przez jakiś czas spędzały niedziele w Zubałowie ze Swietłaną, a ich życie 
toczyło się tak, jakby nic się nie stało. Anna nadal telefonowała do Stalina i 
robiła mu wymówki o stroje Świetlany i picie Wasilija. Niebawem nawet się 
pogodzili.
30
Koktajle Mołotowa:
„wojna zimowa"
i żona Kulika
Po podpisaniu paktu z Hitlerem Stalin był w doskonałym nastroju, ale pozostał 
paranoicznie podejrzliwy, zwłaszcza wobec żon swoich przyjaciół. W listopadzie 
1939 roku na daczy Grigorija Kulika, nieudolnego wicekomi-sarza obrony, 
zadzwonił telefon. Kulik obchodził tego dnia urodziny, toteż on i jego 
długonoga, zielonooka żona, Kira Simonicz, podobno najpiękniejsza kobieta w 
otoczeniu Stalina, wydawali przyjęcie z udziałem elity z Almanachu gotajskiego, 
od marszałka Woroszyłowa i robotniczo-chłop-skiego hrabiego Aleksieja Tołstoja 
po wszechobecnego nadwornego śpiewaka Kozłowskiego i chmarę baletnic. Kulik 
podniósł słuchawkę.
- Cicho! - syknął. - To Stalin! - Słuchał przez chwilę. - Co robię? Obchodzę z 
przyjaciółmi swoje urodziny.
- Zaczekajcie na mnie - odparł Stalin, który zjawił się niebawem razem z 
Własikiem i skrzynką wina. Przywitał się ze wszystkimi, a potem usiadł przy 
stole, gdzie pił własne wino, a w tym czasie Kozłowski śpiewał jego ulubione 
pieśni, zwłaszcza arię księcia z Rigoletta.
Kira Kulik podeszła do Stalina i zaczęła z nim rozmawiać jak ze starym 
przyjacielem. Ta niezwykła kobieta, urodzona jako Kira Simonicz, była córką 
hrabiego pochodzenia serbskiego, który kierował carskim wywiadem w Finlandii i 
został rozstrzelany przez CzKw 1919 roku. Po rewolucji poślubiła żydowskiego 
kupca zesłanego na Syberię: pojechała z nim, a później oboje osiedlili się na 
południu, gdzie poznała Grigorija Kulika, krępego, „wiecznie podpitego" hulakę, 
który dowodził artylerią Stalina w Carycy-nie, lecz którego znajomość techniki 
wojskowej zatrzymała się na roku 1918. Hrabianka była jego drugą żoną: zakochali 
się w sobie od pierwszego wejrzenia, porzucając swoich małżonków - lecz za Kirą 
wlokła się jej
322
„Wielka gra": Hitler i Stalin, 1939-1941
Koktajle Mołotowa: „wojna zimowa" i żona Kulika
323
I
niebezpieczna przeszłość: arystokratki powiązanej z carskim wywiadem i byłej 
żony aresztowanego żydowskiego kupca. Kira Kulik, podobnie jak Bronka, 
rozmawiała ze Stalinem poufale i „błyszczała na kremlowskich przyjęciach", 
wspominała pewna dama, która również często tam bywała. „Była bardzo piękna. 
Tuchaczewski, Woroszyłow, Żdanow, Jagoda, Jeżow, Beria - wszyscy się do niej 
zalecali". Oczywiście krążyły pogłoski, że Stalin zrobił z niej swoją kochankę.
Tamtego wieczoru, przy fortepianie na przyjęciu, Kira Kulik i inne młode kobiety 
otoczyły Stalina.
- Piję za wasze zdrowie, Iosifie Wissarionowiczu - powiedziała słynna baletnica 
- i pozwólcie, że was pocałuję w imieniu wszystkich kobiet.
On też ją pocałował i wypił jej zdrowie. Ale potem Kira Kulik popełniła błąd.
Kiedy została sama ze Stalinem przy fortepianie, poprosiła o zwolnienie z obozu 
brata, byłego carskiego oficera. Stalin słuchał uprzejmie, a później nastawił 
płytę ze swoimi ulubionymi melodiami. Wszyscy oprócz niego tańczyli.* Stalin 
wręczył Kulikowi książkę z dedykacją: Mojemu staremu przyjacielowi. I. Stalin, 
ale prośba Kiry, pozwalającej sobie na zbytnią poufałość i wykorzystującej swoją 
urodę, uruchomiła znany mechanizm w jego podejrzliwym umyśle.1
Kilka dni później Kulik wydał rozkaz ostrzału artyleryjskiego obwieszczającego 
radziecką inwazję na Finlandię, czwarty kraj w ich strefie wpływów, który, 
podobnie jak państwa bałtyckie, był częścią Imperium Rosyjskiego przed 1918 
rokiem, a który obecnie zagrażał rzekomo Leningradowi.
Dwunastego października delegacja fińska spotkała się na Kremlu ze Stalinem i 
Mołotowem, by wysłuchać radzieckich żądań dotyczących przekazania bazy morskiej 
Hanko. Ku ogromnemu zaskoczeniu Stalina, Finowie odrzucili radzieckie żądania.
- Taki stan rzeczy nie może trwać dłużej, gdyż grozi to niebezpiecznymi 
incydentami - oświadczył.
Finowie odpowiedzieli, że potrzebują większości pięciu szóstych w parlamencie. 
Stalin roześmiał się.
- Z pewnością uzyskacie 99 procent!
Podczas kremlowskich przyjęć Kozłowski śpiewał zawsze te same pieśni. Kiedy 
umieścił w swoim repertuarze kilka nowych, po przybyciu na Kreml stwierdził, że 
program jest taki jak zwykle. „Towarzysz Stalin lubi ten repertuar. Chce 
posłuchać tych samych pieśni, co zwykle".
- I nasze głosy na dodatek - zażartował Mołotow. Ich ostatnie spotkanie 
zakończyło się mniej humorystycznie.
- My, cywile - zagroził Mołotow - nie możemy osiągnąć nic więcej. Teraz przyszła 
kolej na wojskowych...
Podczas obiadu z Berią i Chruszczowem w swoim mieszkaniu Stalin wysłał Finlandii 
radzieckie ultimatum. Mołotow i Żdanow, który odpowiadał za politykę bałtycką, 
marynarkę wojenną i obronę Leningradu, poparli go. Mikojan powiedział 
niemieckiemu dyplomacie, że ostrzegł Finów: „Musicie uważać, żeby za bardzo nie 
rozdrażniać Rosjan. Są niezwykle czuli na punkcie tej części świata, a [...] ja 
mogę warn tylko powiedzieć, że my, ludzie z Kaukazu w Politbiurze, mamy wielkie 
trudności z trzymaniem Rosjan na wodzy". Po wystosowaniu ultimatum nadal pili na 
Kremlu. „Zacznijmy dzisiaj" - powiedział Stalin, wysyłając Kulika, by rozpoczął 
ostrzał artyleryjski. Sam udział Kulika w jakimkolwiek przedsięwzięciu 
militarnym zdawał się wróżyć katastrofę.
Trzydziestego listopada pięć radzieckich armii przekroczyło granicę iltugości 
1300 kilometrów. Frontalny atak na Linię Mannerheima został odparty przez 
pomysłowych Finów, którzy, ubrani jak duchy w białe kombinezony, zadali Rosjanom 
straszliwe straty. W lasach piętrzyły się stosy radzieckich trupów. Finowie 
użyli 70 000 butelek z benzyną przeciwko radzieckim czołgom - były to pierwsze 
„koktajle Mołotowa", jedyny element kultu jego osoby, którego próżny premier z 
pewnością nie docenił. Do polowy grudnia Armia Czerwona straciła około 25 000 
ludzi. Stalin zaplanował „wojnę zimową" po amatorsku, jak lokalne ćwiczenia, 
ignorując profesjonalny plan szefa Sztabu Generalnego, Szaposznikowa. Kiedy 
zastępca dowódcy artylerii, Nikołaj Woronow, w przyszłości słynny marszałek, 
zapytał Kulika, ile czasu przewidziano na tę operację, usłyszał w odpowiedzi: 
„Od dziesięciu do dwunastu dni". Woronow uważał, że zajmie to dwa, trzy 
miesiące. Kulik „wyśmiał" jego obawy i rozkazał mu zakończyć działania w ciągu 
dwunastu dni. Stalin i Żdanow byli tak pewni zwycięstwa, że utworzyli 
marionetkowy rząd złożony z fińskich komunistów. Po 9 grudnia radziecka 9 Armia 
została zdziesiątkowana w rejonie zniszczonej wioski Suomussalmi.
Wojskowi dyletanci Stalina zareagowali orgią egzekucji i represji. „Uważam 
radykalną czystkę [...] za niezbędną" - ostrzegł Woroszyłow dowództwo 44 
Dywizji. Potrzeba zreformowania Armii Czerwonej stała się oczywista dla 
wszystkich gabinetów Europy. Mimo to pierwszym posunięciem Stalina było wysłanie 
„ponurego demona" Mechlisa, znajdującego się obecnie u szczytu potęgi, na front.
Mechlis pisał do żony: Jestem tak pochłonięty pracą, że nie zauważam nawet, jak 
mijają dni. Śpię zaledwie po 2-3 godziny. Wczoraj było 35 stopni
324
„Wielka gra": Hitler i Stalin, 1939-1941
Koktajle Mołotowa: „wojna zimowa" i żona Kulika
325
poniżej zera [...]. Czuję się świetnie [...]. Mam tylko jedno marzenie: 
zniszczyć fińskich białogwardzistów. Dokonamy tego. Zwycięstwo jest bliskie.*
Dwudziestego szóstego grudnia Stalin mianował Timoszenkę dowódcą Frontu 
Północno-Zachodniego i rozkazał mu przywrócić dyscyplinę wśród zdemoralizowanych 
żołnierzy, którzy na dodatek zaczęli przymierać głodem. Nawet Beria zajął 
bardziej ludzkie stanowisko, donosząc Woroszyło-wowi o trudnościach z 
zaopatrzeniem: 139 Dywizja w ciężkiej sytuacji [...] brak paszy [...] brak 
paliwa [...]. Wojsko w rozsypce. Stalin czuł, że wojskowi ukrywają przed nim 
rozmiary katastrofy. Ufając jedynie Mechlisowi, napisał:
Biali Finowie ogłosili swój raport operacyjny, który stwierdza: „zniszczenie 44 
Dywizji [...] 1000 żołnierzy Armii Czerwonej w niewoli, 102 działa, 1170 koni i 
43 czołgi". Powiedzcie mi, po pierwsze - czy to prawda? Po drugie -gdzie jest 
Rada Wojenna i szef sztabu 44 Dywizji? Jak tłumaczą swoje haniebne zachowanie? 
Dlaczego opuścili swoją dywizję? Po Uzecie, dlaczego Rada Wojenna 9 Armii nie 
informuje nas [...]? Czekamy na odpowiedź. Stalin.
Mechlis zjawił się w Suomussalmi, gdzie panował całkowity chaos, który jeszcze 
pogłębił. Potwierdził poniesione straty i rozstrzelał całe dowództwo: „sąd nad 
Winogradowem, Wołkowem i szefem Zarządu Politycznego odbył się na otwartym 
powietrzu i w obecności całej dywizji [...]. Kara śmierci przez rozstrzelanie 
została wykonana publicznie [...]. Demaskowanie zdrajców i tchórzy trwa". 10 
grudnia sam Mechlis omal nie zginął, kiedy jego samochód wpadł w zasadzkę, o 
czym zameldował z dumą Stalinowi: w przeciwieństwie do wielu komisarzy Stalina 
Mechlis wyróżniał się pod ogniem osobistą odwagą, jeśli nie samobójczą brawurą, 
po części dlatego, że jako Żyd chciał być „czystszy niż kryształ". Rzeczywiście, 
objął dowództwo nad uciekającymi żołnierzami i poprowadził ich na wroga. Mechlis 
i Kulik nie mogli jednak zapanować nad chaosem: Warmii brakuje chleba - donosił 
Mechlis. Kulik przyznał: Wszędzie bezwład i biurokracja.
Stalin był przybity klęskami: Śnieg jest głęboki. Nasi żołnierze maszerują 
[...Jpełni zapału [...]. Nagle rozlegają się strzały z broni maszynowej i nasi 
ludzie padają na ziemię. Czasami wyglądał na beznadziejnie przygnębionego. 
Chruszczow widział go leżącego na kanapie, równie zobojętniałego jak w 
pierwszych dniach hitlerowskiej inwazji. Pod wpływem napięcia Stalin zachorował, 
miał temperaturę 38 stopni i obolałe gardło. Jego stan poprawił się, gdy 1 
lutego Timoszenko uderzył na fińskie pozycje, all lutego rozpoczął wielką 
ofensywę. Mężni Finowie ugięli się wreszcie w obliczu
* Mechlis zamierzał ofiarować zwycięstwo Stalinowi w dniu jego urodzin, 21 
grudnia 1939 roku: „Chciałbym je uczcić całkowitym pogromem fińskich 
białogwardzistów!" Kiedy nadszedł wielki dzień, Mechlis napisał do rodziny: 
Pozdrawiam Was z okazji 60 urodzin IW [Iosifa Wissarionowicza]. Uczcijcie je w 
rodzinie!
radzieckiej przewagi. Kiedy lekarze ponownie badali Stalina, pokazał im mapy: 
„Dzisiaj zajmiemy Wyborg". Finowie poprosili o pokój. 12 marca Żdanow podpisał 
traktat, na mocy którego Finlandia oddała Hanko, Przesmyk Karelski i północno-
wschodni brzeg jeziora Ladoga, 35 000 kilome-trów kwadratowych wokół Leningradu. 
Finlandia straciła około 48 000 żołnierzy, Stalin ponad 125 000.
„Armia Czerwona nie nadawała się do niczego" - powiedział później Stalin 
Churchillowi i Rooseveltowi.2 Kipiał gniewem i nie był w tym osamotniony: 
Chruszczow obwiniał później Woroszyłowa o „zbrodnicze niedbalstwo", szydząc, że 
marszałek spędzał więcej czasu w pracowni Gierasimowa, nadwornego malarza, niż w 
Ludowym Komisariacie Obrony. W Kuncewie Stalin dał upust swojej złości. Zaczął 
besztać Woroszyłowa, który nie pozostał mu dłużny. Czerwony jak indyk, krzyknął 
na Stalina:
- Powinieneś winić o to wszystko siebie. To ty zniszczyłeś starą gwardię naszej 
armii, zabiłeś naszych najlepszych generałów.
Stalin kazał mu milczeć, na co Woroszyłow „chwycił półmisek z pieczonym 
prosięciem i roztrzaskał o stół". Chruszczow przyznał: „Był to jedyny wypadek w 
moim życiu, kiedy widziałem taki wybuch". Tylko Woroszyło-wowi mogło to ujść na 
sucho.
Dwudziestego ósmego marca 1940 roku Woroszyłow, którego Stalin obarczył winą za 
klęski w Finlandii, pokajał się na plenarnym posiedzeniu Komitetu Centralnego:
- Muszę powiedzieć, że ani ja, ludowy komisarz obrony, ani Sztab Generalny nie 
zdawaliśmy sobie początkowo sprawy ze wszystkich niedogodności i trudności 
związanych z tą wojną.
Mechlis, który nienawidził Woroszyłowa i zazdrościł mu jego funkcji, oświadczył: 
„Nie może po prostu ustąpić ze stanowiska - musi zostać surowo ukarany". Stalin 
nie mógł sobie jednak pozwolić na to, by zniszczyć Woroszyłowa.
- Mechlis wygłosił histeryczne przemówienie - powiedział, powściągając swojego 
demona.
W połowie kwietnia zwołał natomiast wyjątkowo szczere, a chwilami komiczne 
posiedzenie Głównej Rady Wojennej. Jeden z dowódców przyznał, że armia była 
zaskoczona, kiedy natknęła się w Finlandii na lasy, na co Stalin zadrwił:
- Już czas, aby nasza armia wiedziała, że tam są lasy... W czasach Piotra były 
tam lasy. Elżbieta... Katarzyna... Aleksander znaleźli lasy! No proszę! To już 
cztery razy!
W odpowiedzi rozległ się wybuch śmiechu. Stalin oburzył się jeszcze bardziej, 
kiedy Mechlis ujawnił, że Finowie często atakowali podczas popołudniowej drzemki 
w Armii Czerwonej.
„Wielka gra": Hitler i Stalin, 1939-1941
- Popołudniowej drzemki? - parsknął Stalin.
- Godzinnej drzemki - potwierdził Kulik.
- Ludzie ucinają sobie popołudniową drzemkę w domach wypoczynkowych! - warknął 
Stalin, a następnie zaczął bronić samej kampanii: - Czy mogliśmy uniknąć wojny? 
Moim zdaniem wojna była nieunikniona... Zwłoka kilku miesięcy oznaczałaby zwłokę 
dwudziestu lat.
Zdobył większe terytorium niż Piotr Wielki, ale przestrzegł przed „kultywowaniem 
tradycji wojny domowej. Przywodzi to na myśl czerwonoskó-rych, którzy walczyli 
pałkami przeciwko karabinom i wszyscy zginęli".
Szóstego maja Woroszyłow ustąpił ze stanowiska ludowego komisarza obrony, a na 
jego miejsce przyszedł Timoszenko*. Szaposznikow został zwolniony z funkcji 
szefa Sztabu Generalnego, chociaż Stalin przyznał, że od początku miał rację, 
„ale tylko my o tym wiemy!" Stalin podniósł morale, przywracając stopnie 
generalskie i wprowadzając zasadę jednoosobowego dowództwa sprawowanego przez 
wojskowych, których pracę niezwykle komplikowali do tej pory wtrącający się do 
wszystkiego komisarze. Rozkazał zwolnić 11 178 represjonowanych oficerów, którzy 
oficjalnie wrócili „z długiej i niebezpiecznej misji". Stalin zapytał jednego z 
nich, Konstanti-na Rokossowskiego:
- Torturowano was w więzieniu?
- Tak, towarzyszu Stalin.
- W tym kraju mamy zbyt wielu nadgorliwców - westchnął Stalin. Niektórzy jednak 
nie wrócili.
- Gdzie jest Sierdicz? - spytał Stalin Budionnego o wspólnego przyjaciela.
- Rozstrzelany! - odparł marszałek.
- Szkoda! Chciałem go zrobić ambasadorem w Jugosławii...3
Stalin skrytykował swoich wojskowych „czerwonoskórych", ale później wrócił do 
własnego plemienia prymitywnych zuchów z ich obsesyjnym przywiązaniem do 
kawalerii i całkowitą nieznajomością nowoczesnej sztuki wojennej. Budionny i 
Kulik uważali, że czołgi nigdy nie zastąpią koni.
- Nie przekonacie mnie - oznajmił Budionny. - Gdy tylko wybuchnie wojna, wszyscy 
będą krzyczeć: „Poślijcie po kawalerię!"
Stalin i Woroszyłow rozwiązali korpusy pancerne. Na szczęście Timoszenko zdołał 
przekonać Wodza, aby odwołał ten niedorzeczny rozkaz.4
Timoszenko, typowy stalinowski kawalerzysta, był dowódcą dywizji podczas wojny 
polskiej 1920 roku: pojawia się jako uroczy Sawicki w Armii Konnej Isaaka Babla, 
który zdumiewa się „urodą jego gigantycznego ciała", udekorowanej orderami 
piersi, „przecinającej izbę jak proporzec przecina niebo", i długimi nogami, 
przypominającymi „dziew-czątka zakute aż po ramiona w błyszczące botforty". 
Mniej poetyczny Mikojan nazwał go po prostu „dzielnym wieśniakiem".
I
Koktajle Mołotowa: „wojna zimowa" i żona Kulika
327
Mikojan nazwał dominację tych ignorantów „triumfem 1 Armii Konnej", l>onieważ 
wszyscy oni byli weteranami ulubionej jednostki Stalina z okresu wojny domowej. 
Pomimo rozbicia półmiska z pieczonym prosiakiem Woroszyłow został zastępcą 
przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych „do spraw kultury", co Mikojan uznał za 
żart, zważywszy na zamiłowanie marszałka do pozowania malarzom.
Mechlis, który również został wiceprzewodniczącym Sownarkomu, widział się w roli 
wielkiego wodza: męczył Timoszenkę, aby poprosił Stalina o mianowanie go 
zastępcą ludowego komisarza obrony. Stalin szydził z naiwności Timoszenki:
- Chcemy mu pomóc, ale on nic nie rozumie. Chce, żebyśmy mu zostawili Mechlisa. 
Ale po trzech miesiącach Mechlis go wygryzie. Mechlis sam chce być ludowym 
komisarzem obrony.
Mechlis cieszył się „bezgranicznym zaufaniem" Stalina. Kulik, nieudolny szef 
Głównego Zarządu Artylerii, który zagrzewał swoich podwładnych do walki 
okrzykiem: „Więzienie albo medal!", był nadętym błaznem. Pogardzał artylerią 
przeciwpancerną: „Co za bzdura - mało huku, żadnych dziur po pociskach..." 
Wyrażał się z lekceważeniem o bezcennych wyrzutniach rakietowych, katiuszach: 
„Po diabła nam artyleria rakietowa? Grunt lo ciągnione przez konie działo". 
Opóźniał produkcję znakomitych czołgów T-34. Chruszczow, którego Stalin lubił za 
uległość, kwestionował kompetencje Kulika.
- Nie znasz Kulika - irytował się Stalin. - Ja znam go od wojny domowej, kiedy 
dowodził artylerią w Carycynie. Zna się na artylerii.
- A ile dział tam mieliście? Dwa albo trzy? A teraz ma dowodzić artylerią w 
całym kraju?
Stalin poradził Chruszczowowi, żeby pilnował własnego nosa. Przewyższający ich 
wszystkich Żdanow został ekspertem Stalina od artylerii i marynarki wojennej.5 
Byli zdolni ludzie - napisał Mikojan - lecz Stalin do tego stopnia nikomu nie 
ufał, że zaufanie było ważniejsze niż cokolwiek innego. Stalin wahał się, 
lawirował, zmieniał własne decyzje. To zdumiewające, że w ogóle podejmowano 
jakieś trafne decyzje.
W maju Stalin rozkazał porwać żonę Kulika, Kirę, w domu której gościł w 
listopadzie. Beria zlecił to zadanie „Teoretykowi" Mierkułowowi. 5 maja Kobułow, 
książę-zabójca Cereteli i ulubiony oprawca Berii, Lew Włodzi-tnirski, śledzili 
Kirę w drodze do dentysty, a następnie wciągnęli ją do samochodu i zawieźli na 
Łubiankę. Stalin i Beria najwyraźniej znajdowali perwersyjną przyjemność w tego 
rodzaju sadystycznych gierkach. Powód porwania nie jest znany, ponieważ nie 
wysunięto przeciwko niej żadnych
328
„Wielka gra": Hitler i Stalin, 1939-1941
zarzutów, ale Mechlis założył Kulikom teczkę, w której odnotowane zostało 
szlacheckie pochodzenie Kiry, jak również pijackie niedyskrecje Gri-gorija, 
niekompetencja, antysemityzm, eserowska przeszłość i powiązania z trockistami. 
Czy porwano ją dlatego, że wstawiła się u Stalina za aresztowanym bratem, czy 
stała się następną ofiarą pruderii, zadenuncjowaną przez ostatniego kochanka? 
Najbardziej obciążająca w oczach Stalina mogła być niebezpieczna skłonność 
Kulika do wydawania „rozkazów w obecności" swoich kolejnych żon.*
Dwa dni po porwaniu Kiry, 7 maja, Stalin awansował jej męża do stopnia 
marszałka, wraz z Timoszenką i Szaposznikowem, czego nie można nazwać inaczej 
niż sadystyczną ironią. Następnego dnia radość Kulika z marszałkowskiej rangi 
przyćmił nieco niepokój o żonę. Zatelefonował do Berii, który zaprosił go na 
Łubiankę. Kiedy Kulik pił herbatę w jego gabinecie, Beria zatelefonował do 
Stalina:
- Jest u mnie marszałek Kulik. Nie, nie zna szczegółów. Wyszła i to wszystko. 
Oczywiście, towarzyszu Stalin, zarządzimy wszechzwiązkowe poszukiwania i zrobimy 
wszystko, co w naszej mocy, żeby ją odnaleźć.
Obaj wiedzieli, że Kira przebywa w celi pod gabinetem Berii. Miesiąc później 
hrabina Simonicz-Kulik została przeniesiona do specjalnego więzienia Berii na 
Suchanowce, gdzie Błochin zamordował ją z zimną krwią strzałem w tył głowy. 
Kobułow skarżył się później, że Błochin zabił ją przed jego przybyciem. Stalin 
znajdował zapewne pociechę lub przyjemność w awansowaniu przyjaciół takich jak 
Kulik, wiedząc o losie ich najbliższych.
Publiczne poszukiwania Kiry Kulik trwały dwanaście lat, ale sam marszałek już 
dawno uświadomił sobie, że zgubiły ją wątpliwe koneksje. Niebawem ożenił się 
ponownie.6
Tymczasem Stalin i jego dworzanie debatowali o losie polskich oficerów 
aresztowanych lub wziętych do niewoli we wrześniu 1939 roku i przetrzymywanych w 
trzech obozach w obwodzie smoleńskim. Ponieważ Stalin nie podjął ostatecznej 
decyzji w tej sprawie, wywiązała się zdumiewająco szczera dyskusja. Kulik 
zaproponował uwolnienie wszystkich Polaków. Woroszyłow zgodził się z nim, lecz 
Mechlis upierał się, że są wśród nich wrogowie. Stalin wstrzymał zwolnienie, ale 
Kulik nalegał. Stalin znalazł kompromisowe rozwiązanie. Polacy zostali zwolnieni 
- z wyjątkiem 26 000 oficerów, o których losie Politbiuro zadecydowało 
ostatecznie 5 marca 1940 roku.
W archiwach nie znaleziono żadnych formalnych zarzutów, toteż porwanie było 
bezprawne nawet według kryteriów bolszewickich. Kiedy Beria został aresztowany 
po śmierci Stalina, to porwanie i morderstwo było jedną ze zbrodni, o które go 
oskarżono.
Koktajle Mołotowa: „wojna zimowa" i żona Kulika
329
Syn Berii utrzymywał, iż jego ojciec sprzeciwiał się masakrze, nie z powodów 
humanitarnych, lecz dlatego, że Polacy mogli być użyteczni później. Nie ma na to 
żadnych dowodów, poza tym, że Beria często wybierał rozwiązania bardziej 
praktyczne niż ideologiczne. Jeśli tak było tym razem, to nic zdołał przekonać 
swoich towarzyszy. Posłusznie zameldował, że 14 700 oficerów i policjantów oraz 
11 000 „kontrrewolucyjnych" obszarników to szpiedzy i sabotażyści [...] 
nieprzejednani [...] wrogowie władzy radzieckiej, którzy zostaną osądzeni przez 
[...] towarzyszy Mierkułowa, Kobułow a i Basz-lakowa. Stalin pierwszy złożył 
podpis, a po nim uczynili to Woroszyłow, Mołotow i Mikojan. Zatelefonowano do 
Kalinina i Kaganowicza, którzy zagłosowali „Za".
Ta masakra była prawdziwie „czarną robotą" dla funkcjonariuszy NKWD, 
przyzwyczajonych do wykonywania najwyżej kilku wyroków jednorazowo. Ale znalazł 
się człowiek, który nadawał się do tego zadania: Iłłochin pojechał do obozu w 
Ostaszkowie, gdzie on i dwaj inni czekiści wyposażyli barak w wyściełane, 
dźwiękochłonne ściany i ustalili stachanowską normę 250 egzekucji w ciągu jednej 
nocy. Błochin przywiózł ze sobą skórzany rzeźnicki fartuch i czapkę, które 
wkładał, gdy przystępował do jednego z największych masowych mordów dokonanych 
przez pojedynczego człowieka: w ciągu dwudziestu ośmiu nocy zabił 7000 ludzi, 
posługując się niemieckim pistoletem typu Walther, aby utrudnić ustalenie 
sprawców.7 Zwłoki pogrzebano w różnych miejscach - ale 4500 oficerów z obozu w 
Ko-zielsku zostało pochowanych w Lesie Katyńskim.*
W maju Fiihrer rozpoczął Blitzkrieg na Zachodzie, atakując Belgię, Holandię i 
Francję. Stalin nadal żywił ogromny respekt dla potęgi militarnej Francji i 
Wielkiej Brytanii i liczył na to, że powstrzymają Hitlera. 17 czerwca 1940 roku 
Francja poprosiła o pokój, a wstrząśnięty Stalin musiał dokonać 
przewartościowania swego sojuszu z Niemcami, chociaż był to obecnie jedyny 
partner w grze. Mołotow „gorąco", lecz przez zaciśnięte zęby pogratulował 
Schulenburgowi „wspaniałego zwycięstwa niemieckiego Wehrmachtu". Przerażony 
Stalin „przeklinał" aliantów:
- Czy nie mogli stawić żadnego poważnego oporu? - spytał Chruszczo-wa. - Teraz 
Hitler dobierze się nam do skóry! 8
W listopadzie 1941 roku polski ambasador Stanisław Kot wypytywał Stalina o 
miejsce pobytu tych ludzi. Stalin odegrał przedstawienie, telefonując do Berii, 
i zmienił temat. W grudniu 1941 roku powiedział generałowi Andersowi, że 
oficerowie uciekli do Mongolii. Jak widzieliśmy, tego rodzaju obłudne 
inscenizacje stanowiły część jego gry z Berią. Syn Mikojana, Stiepan, napisał, 
że podpis ojca pod tym rozkazem był ciężkim brzemieniem dla naszej rodziny.
330
„Wielka gra": Hitler i Stalin, 1939-1941
Stalin dokonał pospiesznej aneksji państw bałtyckich i rumuńskiej Be-sarabii. 
Kiedy wojska przekraczały granice, radzieckie bombowce wiozły prokonsulów 
Stalina do ich lenn: Diekanozowa na Litwę, zastępcę przewodniczącego Rady 
Komisarzy Ludowych (byłego prokuratora generalnego) Wyszynskiego na Łotwę, 
Żdanowa do Estonii. Żdanow przejechał ulicami estońskiej stolicy, Tallina, w 
opancerzonym samochodzie eskortowanym przez dwa czołgi, a następnie wyznaczył 
marionetkowego „premiera" i zapewnił Estończyków, że „wszystko odbędzie się 
zgodnie z zasadami demokracji parlamentarnej [...]. Nie jesteśmy Niemcami!" Dla 
wielu obywateli państw bałtyckich Rosjanie okazali się jednak gorsi od Niemców. 
Łącznie 34 250 Łotyszy, prawie 60 000 Estończyków i 75 000 Litwinów zostało 
zamordowanych lub deportowanych. „Towarzyszu Beria - powiedział Stalin - 
zajmijcie się rozlokowaniem naszych bałtyckich gości".
Dwudziestego sierpnia NKWD sprawiło Stalinowi niespodziewaną przyjemność, kiedy 
agent Berii, Ramon Mercader del Rio, roztrzaskał Troc-kiemu czaszkę czekanem. 
Trocki może i podkopywał politykę zagraniczną Stalina, ale tak naprawdę jego 
śmierć zamknęła po prostu rozdział Wielkiego Terroru. Zemsta należała do 
Stalina.9
Stalin zajął strefę buforową od Bałtyku do Morza Czarnego, coraz częściej jednak 
otrzymywał raporty wywiadowcze o planowanym ataku Hitlera na ZSRR. Nie szczędził 
przyjaznych gestów pod adresem Niemiec. Ale wyśmiewał się także z nazistów razem 
ze Zdanowem, wystawiając Galop Walkirii Wagnera w reżyserii Żyda Eisensteina.
- A kto zaśpiewa partię Wotana? - zażartował Żdanow.
- Żydowski śpiewak.
Te hebrajskie wagneriana nie powstrzymały Hitlera przed stopniowym przerzucaniem 
wojsk na wschód. Stalin instynktownie nie ufał informacjom otrzymywanym od 
nowego szefa GRU, wywiadu wojskowego, generała Filippa Golikowa, miernoty bez 
doświadczenia, ani z NKWD pod rozkazami Berii i Mierkułowa. Uważał Golikowa za 
„niedoświadczonego, naiwnego. Szpieg musi być jak diabeł; nikt nie powinien mu 
ufać, nawet on sam". Mierkułow, szef Zarządu Zagranicznego NKWD był „zręczny", 
ale wciąż przestraszony, że „ktoś może się obrazić". To zrozumiałe, że bał się 
„kogoś" obrazić. Wszyscy jego poprzednicy zostali zamordowani.*
Koktajle Mołotowa: „wojna zimowa" i żona Kulika
331
Na XVIII Konferencji Partyjnej w lutym 1941 roku Stalin podzielił NKWD Berii na 
dwa komisariaty. Beria zatrzymał NKWD, natomiast na czele Ludowego Komisariatu 
Bezpieczeństwa Państwowego (NKGB) stanął jego protegowany Mierkułow. Nie 
oznaczało to osłabienia pozycji Berii: został wiceprzewodniczącym Rady Komisarzy 
Ludowych i nadal sprawował nadzór nad obydwoma „organami".
Przyczyn braku zaufania Stalina i Mołotowa do własnych szpiegów należy się 
dopatrywać w mrocznym bolszewickim podziemiu, gdzie wielu towarzyszy (w tym 
również sam Wódz) było podwójnymi lub potrójnymi agentami. Oceniali motywy 
innych według kryteriów własnej zbrodniczej paranoi: „Myślę, że nie można ufać 
wywiadowi - przyznał po latach Mo-łotow. - Należy słuchać [...] ale trzeba 
sprawdzać [...]. Po obu stronach jest mnóstwo prowokatorów". Zakrawało to na 
ironię, ponieważ Stalin dysponował najlepszą siatką wywiadowczą na świecie: jego 
szpiedzy pracowali dla Marksa, a nie dla Mamony. A mimo to, im więcej wiedział, 
tym mniej ufał: jego wiedza -jak napisał jeden z historyków -pogłębiała tylko 
jego smutek i samotność. Jakkolwiek oczywiste były oznaki niemieckich 
przygotowań wojskowych, radzieccy szpiedzy starali się dostarczać takich 
informacji, jakich życzył sobie Stalin: „Nigdy nie szukaliśmy przypadkowych 
informacji - wspominał jeden z nich. - Rozkazy, by szukać konkretnych rzeczy, 
przychodziły z góry".1"
Stalin reagował na tę niepewną sytuację, agresywnie rozszerzając radzieckie 
wpływy na Bałkanach, co samo w sobie zaniepokoiło Hitlera, który zastanawiał 
się, czy uderzyć na swego sojusznika. Postanowił zaprosić Mołotowa do Berlina, 
aby skierować uwagę Rosjan na Ocean Indyjski. W przeddzień wyjazdu Mołotow do 
późna w nocy debatował ze Stalinem i Berią, jak utrzymać pakt. W napisanej 
odręcznie dyrektywie Stalin poinstruował Mołotowa, aby zażądał wyjaśnień w 
związku z obecnością wojsk niemieckich w Rumunii i Finlandii, wybadał prawdziwe 
zamiary Hitlera i domagał się uznania rosyjskich interesów na Bałkanach i 
Dardanelach. Mołotow powiedział żonie, że studiuje Hitlera: „Czytałem Rozmowy z 
Hitlerem Rauschninga [...]. Rauschning wyjaśnia wiele rzeczy, które Hitler robi 
obecnie i [zamierza robić] w przyszłości".
Mołotow spotyka się z Hitlerem: groźby i złudzenia
333
Mołotow spotyka się z Hitlerem groźby i złudzenia
Mołotow wyruszył wieczorem 10 listopada 1940 roku z Dworca Białoruskiego z 
pistoletem w kieszeni i delegacją złożoną z sześćdziesięciu osób, w tym dwóch 
protegowanych Berii, Diekanozowa, wicekomisarza spraw zagranicznych, i 
Mierkułowa, szesnastu czekistów, trzech służących i lekarza. Była to druga 
podróż Mołotowa do Europy. W 1922 roku on i Polina odwiedzili Włochy w 
pierwszych dniach faszyzmu. Teraz miał zobaczyć nazizm w jego apogeum.
O 11.05 pociąg Mołotowa wtoczył się na berliński Anhalter Bahnhof, przyozdobiony 
kwiatami skąpanymi w złowieszczym świetle reflektorów i radzieckimi flagami 
ukrytymi wśród swastyk. Gdy Mołotow wysiadł z wagonu w ciemnym płaszczu i szarym 
kapeluszu, powitał go Ribbentrop i feldmarszałek Wilhelm Keitel. Najdłużej 
wymieniał uścisk dłoni z Reichsfiihrerem SS, Heinrichem Himmlerem. Orkiestra 
celowo zagrała Międzynarodówkę w szybszym tempie, na wypadek, gdyby wśród 
przechodniów znaleźli się byli komuniści.
Mołotowa odwieziono otwartym mercedesem z eskortą do luksusowego hotelu Schloss 
Bellevue, dawnego pałacu cesarskiego, przy Tiergarten, gdzie Rosjan olśniły 
„gobeliny i obrazy", „najpiękniejsza porcelana ustawiona na rzeźbionych 
kredensach" i, przede wszystkim, „szamerowane złotem liberie" personelu. Wszyscy 
członkowie delegacji Mołotowa mieli na sobie identyczne granatowe garnitury, 
szare krawaty i tanie filcowe kapelusze, najwyraźniej zamówione hurtowo. 
Ponieważ niektórzy nosili kapelusze jak berety, inni z tyłu głowy jak kowboje, a 
jeszcze inni nasunięte nisko na oczy jak mafwsi, było jasne, że wielu z nich 
nigdy dotąd nie miało do czynienia z zachodnim nakryciem głowy. Pełen rezerwy 
klimat wizyty stał się
oczywisty, kiedy Mołotow spotkał się z Ribbentropem w dawnym gabinecie Bismarcka 
i trochę się rozluźnił. „Dosyć zimny uśmiech rozjaśnił jego inteligentną twarz 
szachisty", zauważył niemiecki dyplomata, którego rozbawiło, że rozparty w 
złoconym bismarckowskim krześle mały Diekanozow ledwo dotyka stopami podłogi. 
Kiedy Ribbentrop zachęcił Rosję, by szuka-l;i ujścia dla swojej energii na 
ciepłych morzach, Mołotow spytał:
- O jakim morzu pan mówi?
Po obiedzie w Bellevue otwarty mercedes zawiózł Mołotowa do Kancelarii Rzeszy, 
gdzie wprowadzono go przez drzwi z brązu, strzeżone przez trzaskających obcasami 
esesmanów, do ogromnego gabinetu Hitlera. Dwaj wysocy blondyni w mundurach SS 
otworzyli drzwi i wyciągnęli ręce w nazistowskim pozdrowieniu, tworząc łuk, pod 
którym przemaszerował Mołotow i ruszył w stronę olbrzymiego biurka Hitlera w 
przeciwległym końcu pomieszczenia. Hitler zawahał się, a potem wyszedł 
„drobnymi, szybkimi krokami" na powitanie Rosjan. Zatrzymał się i oddał 
nazistowski salut, ;i następnie podał Mołotowowi i pozostałym członkom delegacji 
„chłodną i wilgotną" dłoń, podczas gdy jego „rozgorączkowane oczy" przewiercały 
ich „jak świdry". Odegrane przez Hitlera przedstawienie nie wywarło wrażenia na 
Mołotowie, który uważał się za marksistę-leninistę, a zatem kogoś lepszego niż 
wszyscy inni, zwłaszcza faszyści. „W jego wyglądzie nie było nic szczególnego". 
Mołotow i Hitler byli tego samego wzrostu - „średniego", jak ujął to niski 
Rosjanin. Ale Hitler „był bardzo zadowolony z siebie j...] i próżny. Był 
sprytny, ale ograniczony i tępy z powodu swego egotyzmu i absurdalności swojej 
zasadniczej idei".
Hitler zaprowadził Mołotowa do stolika, gdzie on, Diekanozow i tłumacze zasiedli 
na kanapie, natomiast Hitler zajął swój ulubiony fotel, skąd uraczył ich długim 
monologiem na temat klęski Wielkiej Brytanii, przyjaźni żywionej wobec Stalina i 
braku zainteresowania Bałkanami, przy czym nic z tego nie było prawdą. Mołotow 
odpowiedział serią uprzejmych, ale kłopotliwych pytań o wzajemne stosunki 
pomiędzy dwoma mocarstwami, podnosząc zwłaszcza kwestię Finlandii, Rumunii i 
Bułgarii. „Naciskałem go o więcej szczegółów. «Musicie mieć port na ciepłych 
wodach. Iran, Indie - to wasza przyszłość». A ja powiedziałem: «Dlaczego miałaby 
to być interesująca idea, jak pan to widzi?»". Hitler zakończył spotkanie, nie 
udzielając odpowiedzi.
Tego wieczoru Ribbentrop wydał dla Mołotowa przyjęcie w hotelu Kaiserhof, które 
zaszczycił swoją obecnością Reichsmarschall Hermann (jóring, odziany w 
absurdalną kreację przetykaną srebrną nicią i obwieszony biżuterią, oraz 
zastępca Fiihrera, Rudolf Hess. Rosyjski tłumacz Bie-i ieżkow, obserwując 
Mołotowa rozmawiającego z Góringiem, nie potrafił
334
„Wielka gra": Hitler i Stalin, 1939-1941
sobie wyobrazić dwóch bardziej różnych ludzi. Czekał na niego telegram od 
Stalina, który znów pytał o Bałkany i Cieśniny. Następnego ranka Mo-łotow wysłał 
Stalinowi depeszę: Wychodzę na obiad i spotkanie z Hitlerem. Będę go naciskał w 
sprawie Morza Czarnego, Cieśnin i Bułgarii. Najpierw odwiedził Góringa w 
Ministerstwie Lotnictwa i zadał mu jeszcze więcej kłopotliwych pytań, które 
Reichsmarschall po prostu zbył, zalewając gościa swoją jowialną serdecznością. 
Później spotkał się Hessem.
- Czy macie program waszej partii? - spytał zastępcę Fiihrera, dobrze wiedząc, 
że naziści niczego takiego nie mają. - Czy macie regulamin partyjny? Czy macie 
konstytucję? - Bolszewicki ideolog nie ukrywał pogardy:
- Jak może istnieć partia bez programu?
O 14.00 Hitler zaprosił Mołotowa, Mierkułowa i Diekanozowa na obiad z Goebbelsem 
i Ribbentropem. Rosjanie byli rozczarowani prostym menu Hitlera, na które 
składały się po prostu: Kraftbruhe, Fasan, Obstsalat - bulion, bażant i sałatka 
owocowa.
- Jest wojna, toteż nie piję kawy -wyjaśnił Hitler - ponieważ mój naród też nie 
pije kawy. Nie palę i nie piję alkoholu.
Mołotow dodał później: „Rozumie się samo przez się, że ja nie powstrzymywałem 
się od niczego".
Ich drugie spotkanie po obiedzie trwało trzy „nerwowe" godziny. Mołotow cisnął 
Hitlera, domagając się odpowiedzi. Hitler oskarżył Rosję o za-' chłanność. Ale 
nic nie mogło złamać stanowczego uporu „Kamiennego Zadka". Mołotow zastosował 
się do zawartych w telegramie instrukcji Stalina i wyjaśnił, że „wszystkie 
wydarzenia od wojny krymskiej [...] do lądowania obcych wojsk podczas 
interwencji oznaczają, że radzieckie bezpieczeństwo nie może zostać 
zagwarantowane [...] bez Cieśnin".
Hitler niemal stracił cierpliwość, gdy Mołotow spytał o niemieckie wojska w 
Finlandii i Rumunii.
- To drobnostka!
Mołotow odparł cierpko, że nie ma potrzeby rozmawiać tak niegrzecznie. Ale jak 
mają się porozumieć w sprawach ważnych, skoro nie udaje im się to w drobnych? 
Zauważył, że Hitler „wpadł w irytację. Nalegałem. Zmęczyłem go".
Hitler wyciągnął chusteczkę, otarł pot z górnej wargi i odprowadził swojego 
gościa do drzwi.
- Jestem pewien, że historia na wieki zapamięta Stalina - powiedział.
- Tak, niewątpliwie - odparł Mołotow.
- Powinniśmy się zatem spotkać - zasugerował Hitler niezobowiązująco.
- Ale mam nadzieję, że zapamięta również mnie - dodał z fałszywą skromnością, 
ponieważ zaledwie dwa dni wcześniej podpisał Dyrektywę nr 18
Mołotow spotyka się z Hitlerem: groźby i złudzenia
335
dotyczącą inwazji na Związek Radziecki, przedsięwzięcia, które miało mu /apewnić 
trwałe miejsce w historii.
- Niewątpliwie.
Goring, Hess i Ribbentrop byli gośćmi honorowymi na wydanym przez Mołotowa 
bankiecie z kawiorem i wódką w okazałej, lecz zaciemnionej ambasadzie 
radzieckiej, który przerwały bombowce RAF-u.
- Nasi angielscy przyjaciele mają za złe, że nie zaproszono ich na przyjęcie - 
zażartował Ribbentrop, podczas gdy Góring niczym obwieszony klejnotami, 
uperfumowany bawół torował sobie drogę przez tłum do swego mercedesa. W 
ambasadzie nie było schronu przeciwlotniczego, toteż większość Rosjan odwieziono 
z powrotem do hotelu. Kilku się zgubiło, a Mołotow znalazł się w prywatnym 
bunkrze Ribbentropa. Tam, przy wtórze spadających bomb i jazgocie artylerii 
przeciwlotniczej, niewzruszony Rosjanin pokpiwał z pustych niemieckich 
przechwałek. Jeśli, jak powiedział I Iitler, Niemcy prowadzą z Anglią wojnę na 
śmierć i życie, to znaczy, że Anglia walczy „o śmierć", a Niemcy „o życie".
- Anglia jest skończona - oznajmił Ribbentrop.
- Skoro tak, to dlaczego jesteśmy w tym schronie i czyje bomby właśnie spadają? 
- odparł Mołotow.
Mołotow wyjechał następnego ranka, nie osiągnąwszy, jak powiedział Stalinowi, 
„niczego, czym można by się pochwalić, ale [...] obecne nastawienie Hitlera 
stało się jasne".
Stalin pogratulował Mołotowowi nieustępliwości w rozmowach z Hitlerem.
- Jak - spytał - pogodził się z tym wszystkim, co mu powiedziałeś?
Prawda była taka, że się nie pogodził: upór Mołotowa w kwestii bałkańskiej 
przekonał Hitlera, że Stalin zagrozi wkrótce jego hegemonii w Europie. Wcześniej 
wahał się, czy zaatakować Rosję, ale teraz przyspieszył swoje plany. 4 grudnia 
wyznaczył początek operacji „Barbarossa" na maj 1941 roku.
Kilka dni później Jakowlew, konstruktor samolotów, który był z Moło-towem w 
Berlinie, wpadł na ludowego komisarza spraw zagranicznych w poczekalni Stalina.
- A, oto Niemiec! - zażartował Mołotow. - Obaj musimy się pokajać.
- Za co? - spytał nerwowo Jakowlew.
- No cóż, czyż nie jedliśmy obiadu z Hitlerem? Jedliśmy. Czy nie ściskaliśmy 
ręki Goebbelsowi? Ściskaliśmy. Musimy się pokajać.
336
„Wielka gra": Hitler i Stalin, 1939-1941
Bolszewicy żyli w świecie grzechu i pokuty. Kiedy Stalin przyjął Jakowle-wa, 
rozkazał mu przestudiować niemieckie plany:
- Dowiedzcie się, jak ich pokonać.1
Dwudziestego dziewiątego grudnia 1940 roku, jedenaście dni po podpisaniu przez 
Hitlera Dyrektywy nr 21 dotyczącej operacji „Barbarossa", szpiedzy Stalina 
donieśli mu o jej istnieniu. Stalin wiedział, że ZSRR nie będzie gotowy do wojny 
przed 1943 rokiem, i miał nadzieję ją odwlec dzięki gorączkowym zbrojeniom i 
agresywnym posunięciom na Bałkanach - bez prowokowania Hitlera. Natomiast 
Fiihrer zdawał sobie sprawę, że warunkiem powodzenia jest pośpiech i że musi 
zapewnić sobie bezpieczeństwo na Bałkanach, zanim będzie mógł uderzyć na Rosję.
Podyktowana paniką determinacja Stalina, by produkować najlepszą broń i 
opracować najlepszą strategię, zrodziła nowy terror w jego otoczeniu. Groźba 
wojny wytworzyła nierealną atmosferę strachu i ignorancji w samym sercu 
radzieckiego reżimu. Im bardziej Stalin zdawał sobie sprawę z opłakanego stanu 
swoich sił zbrojnych, tym więcej popełniał błędów, przekonany o własnej 
nieomylności i nieświadomy swojej ignorancji w sprawach technicznych. Nadzorował 
każdy szczegół nowej broni. Posiedzenia z jego udziałem stały się jeszcze 
bardziej chaotyczne, jego zachowanie, według Mikojana, jeszcze bardziej 
„nieracjonalne".
Istniała jasna etykieta: niebezpiecznie było nie zgadzać się zbyt otwarcie, ale, 
co zdumiewające, jego eksperci i generałowie uparcie bronili swojego zdania. 
„Bałbym się bardziej, gdybym wiedział więcej" - powiedział później jeden z 
komisarzy. Milczenie coraz częściej było cnotą, a weterani doradzali 
nowicjuszom, jak mają się zachowywać, żeby przetrwać.
Kiedy Stalin wysłał komisarza marynarki wojennej, Nikołaja Kuznieco-wa, na 
inspekcję na Daleki Wschód, admirał poskarżył się Żdanowowi, zwierzchnikowi 
marynarki wojennej, że jest zbyt zajęty, by podjąć się tego zadania.
- Papiery mogą poczekać - odparł Żdanow. - Radzę, żebyście nie mówili 
towarzyszowi Stalinowi słowa na ten temat.*
Kiedy zjawił się nowy działacz, który nigdy wcześniej nie brał udziału w 
posiedzeniu z udziałem Stalina, zwrócił się do niego „Iosifie Wissario-nowiczu", 
gdy chciał zabrać głos. „Stalin popatrzył w moją stronę i zobaczyłem [...] 
nieprzyjazny wyraz na jego twarzy. Ktoś, kto siedział za mną,
Kiedy admirał Kuzniecow poznał Żdanowa bliżej podczas wspólnej podróży na Daleki 
Wschód, ten ostatni zwierzył mu się, jak bardzo lubi pracę w marynarce. 
„Uwielbiam pływać [krążownikiem]. Ale nie zawsze dobrze to znoszę - powiedział i 
dodał z uśmiechem: - Lepiej się czuję na rzece niż na morzu. Żeglarz słodkich 
wód, jak to mówią. Ale kocham okręty". Kuzniecow podziwiał Żdanowa, który 
„zrobił wiele dobrego dla marynarki". Ale był mniej użyteczny dla innych 
rodzajów wojsk.
Mołotow spotyka się z Hitlerem: groźby i złudzenia
337
wyjaśnił mi szeptem: «Nigdy nie zwracajcie się do niego po imieniu i patroli 
imikum. Pozwala na to tylko wąskiej grupie wybranych. Dla nas wszystkich jest 
Stalinem. Towarzyszem Stalinem»". Mądrzej było zachować milczenie. Kuzniecow już 
miał się sprzeciwić budowie ciężkich krążowników, kiedy inny dygnitarz szepnął 
życzliwie:
- Ważcie swoje słowa! Nie upierajcie się! 2
Dwudziestego trzeciego grudnia 1940 roku Stalin zwołał naradę naczelnego 
dowództwa, co mogłoby być dobrym pomysłem, gdyby wszystkich nie paraliżował 
strach. Marszałek Timoszenko i jego najbardziej energiczny generał, Gieorgij 
Żukow, który dowodził Kijowskim Okręgiem Wojskowym, skrytykowali oczywistą 
słabość radzieckiej strategii i zaproponowali powrót do zakazanej koncepcji 
„głębokich operacji", opracowanej przez utalentowanego Tuchaczewskiego. Potężny 
Żdanow, główny doradca Stalina we wszystkim, od haubic do okrętów, od Finlandii 
do kultury, uczestniczył w tej naradzie i złożył raport Stalinowi, który 
następnego dnia wezwał generałów. Stalin, tak przyzwyczajony do nocnego życia, 
że mógł zasnąć dopiero o czwartej nad ranem, wyznał, iż nie spał przez całą noc. 
Timoszenko odparł nerwowo, że Stalin zaaprobował jego wystąpienie.
- Chyba nie myślicie, że mam czas czytać każdy papier, który leży przede mną - 
odparł Stalin, ale rozkazał opracować nowe plany i zorganizować gry wojenne. Ale 
ta ledwie ujawniona radziecka słabość do tego stopnia wstrząsnęła Stalinem, że 
13 stycznia 1941 roku ponownie wezwał generałów, nie dając im czasu na 
przygotowanie. Szef sztabu, Kiriłł Mierieckow, jąkał się, próbując złożyć 
raport, dopóki Stalin mu nie przerwał:
- No to kto w końcu wygrał? - Mierieckow bał się odpowiedzieć, co rozgniewało 
Stalina jeszcze bardziej. -Tutaj, między sobą, możemy rozmawiać w kategoriach 
naszych rzeczywistych możliwości. - Wreszcie wybuchnął: - Problem w tym, że nie 
mamy odpowiedniego szefa sztabu.
I natychmiast zdymisjonował Mierieckowa. Atmosfera pogorszyła się jeszcze 
bardziej, kiedy Kulik oświadczył, że przecenia się znaczenie czołgów; 
przyszłością jest artyleria konna. To uderzające, że po dwóch błyskawicznych 
ofensywach pancernych i sześć miesięcy przed niemiecką inwazją w radzieckim 
naczelnym dowództwie w ogóle wyrażano takie opinie. Była to wina Stalina, który 
faworyzował Kulika, lecz w typowy dla siebie sposób obciążył winą kogoś innego.
- Towarzyszu Timoszenko, dopóki panuje takie zamieszanie, o żadnej mechanizacji 
armii nie może być mowy.
338
„Wielka gra": Hitler i Stalin, 1939-1941
Timoszenko odparł, że tylko Kulik wywołuje zamieszanie. Stalin zaatakował swego 
przyjaciela:
- Kulik występuje przeciwko silnikom. To zupełnie tak, jakby występował 
przeciwko traktorom i popierał drewnianą sochę... Nowoczesna wojna będzie wojną 
silników.3
Następnego dnia po południu czterdziestopięcioletni generał Żukow został wezwany 
do „Kącika", gdzie Stalin mianował go szefem sztabu. Zukow próbował się 
wykręcić. Stalin, pod wrażeniem jego zwycięstwa nad Japończykami nad rzeką 
Chałchyn-goł, nalegał. Oszczędny w słowach generał, który miał się wyróżnić 
podczas II wojny światowej, był kolejnym kawalerzystą z czasów wojny domowej i 
protegowanym Budionnego od końca lat dwudziestych. Ten syn ubogiego szewca i 
żarliwy komunista ledwie zdołał przetrwać terror dzięki pomocy Budionnego. 
Gieorgij Żukow, niski, przysadzisty mężczyzna o wyrazistych rysach i wydatnej 
szczęce, odznaczał się, podobnie jak Stalin, brutalną bezwzględnością, był 
zwolennikiem surowych represji i rzymskiej dyscypliny i nie przejmował się 
stratami. Brakowało mu jednak przewrotności i okrucieństwa Stalina. Był 
zapalczywy i odważny, często ośmielał się nie zgadzać ze Stalinem, który, 
doceniając jego zdolności, wybaczał mu.4
Kilka dni później, w Kuncewie, Timoszenko i Żukow próbowali przekonać Stalina, 
aby zarządził mobilizację, pewni, że Hitler wkrótce zaatakuje. Timoszenko 
doradzał Żukowowi, jak rozmawiać ze Stalinem:
- Nie będzie słuchał długiego wykładu, najwyżej dziesięć minut. Stalin jadł 
obiad z Mołotowem, Żdanowem, Woroszyłowem, Mechli-
sem i Kulikiem. Żukow zabrał głos: czy nie należałoby wzmocnić obrony wzdłuż 
zachodniej granicy?
- Nie możecie się już doczekać, żeby walczyć z Niemcami? - spytał zjadliwie 
Mołotow.
- Poczekaj chwilę - uspokoił go Stalin. Pouczył Żukowa na temat Niemców: - Boją 
się nas. Powiem warn w zaufaniu, że nasz ambasador odbył poważną rozmowę z samym 
Hitlerem i Hitler powiedział mu: „Proszę się nie martwić koncentracją naszych 
wojsk w Polsce. Nasze wojska prowadzą ćwiczenia..."
Generałowie zasiedli wraz palatynami do barszczu ukraińskiego i duszonego mięsa 
z duszonymi i świeżymi jarzynami, popijając posiłek koniakiem oraz gruzińskim 
winem.5
Idiotyczne rady Kulika rozpętały kolejny paroksyzm terroru, który sprowadził 
śmierć na Politbiuro. Po otrzymaniu raportu, że Niemcy zwiększają
Mołotow spotyka się z Hitlerem: groźby i złudzenia
339
grubość pancerza swoich czołgów, Kulik zażądał wstrzymania produkcji 
konwencjonalnych dział i przestawienia się na 107-milimetrowe działa /. I wojny 
światowej. Ludowy komisarz uzbrojenia, Boris Wannikow, zdolny organizator 
pochodzenia żydowskiego, który studiował wraz z Berią na politechnice w Baku, 
sprzeciwił się niedorzecznemu pomysłowi Kulika, ale brakowało mu dojścia do 
Stalina. Kulik zdobył poparcie Żdanowa. 1 marca Stalin wezwał Wannikowa.
- Jakie macie zastrzeżenia? Towarzysz Kulik mówi, że nie zgadzacie się / nim.
Wannikow wyjaśnił, że to mało prawdopodobne, by Niemcy udoskonalili pancerz 
swoich czołgów tak szybko, jak sugeruje Kulik: działa kalibru 76 milimetrów w 
zupełności wystarczą. W tym momencie wszedł do gabinetu Żdanow.
- Posłuchaj - powiedział mu Stalin. - Wannikow nie chce robić 107-mi-limetrowych 
dział... Ale te działa są bardzo dobre. Znam je z czasów wojny domowej.
- Wannikow - odparł Żdanow - zawsze się wszystkiemu sprzeciwia. To jego styl 
pracy.
- Jesteś najlepszym ekspertem od artylerii, jakiego mamy - Stalin przerzucił 
rozwiązanie problemu na Żdanowa - a 107 milimetrów do dobre działo.
Żdanow zwołał zebranie, na którym Wannikow przeciwstawił się Kulikowi. Żdanow 
oskarżył go o sabotaż.
- Umarli pociągają za sobą żywych - dodał złowieszczo. Wannikow zawołał:
- Proponujecie rozbrojenie w obliczu zbliżającej się wojny!
Żdanow zimno „oświadczył, że poskarży się Stalinowi". Stalin zaakceptował 
propozycję Kulika, z której trzeba się było wycofać po wybuchu wojny. Wannikow 
został aresztowany. Tylko w królestwie Stalina najwybitniejszy ekspert od 
uzbrojenia mógł się znaleźć w więzieniu na kilka tygodni przed wybuchem wojny. 
Ale zasada Kulika: „Więzienie albo medal", znów zatriumfowała. W miarę jak 
trucizna się rozprzestrzeniała, dosięgła brata Ka-ganowicza. W tej niemal 
biblijnej ofierze wierność „Żelaznego Łazara" została wystawiona na ciężką 
próbę.6
Wannikow został poddany okrutnym torturom, a śledczy wypytywali go o pracę na 
poprzednim stanowisku zastępcy Michaiła Kaganowicza, starszego brata Łazara i 
ludowego komisarza produkcji lotniczej. W siłach powietrznych zawsze zdarzało 
się najwięcej wypadków. Samoloty rozbijały się
340
„Wielka gra": Hitler i Stalin, 1939-1941
z niepokojącą regularnością, co było wynikiem pośpiechu i niedoskonałych metod 
produkcji, ale ktoś musiał płacić za te katastrofy. W ciągu roku czterej 
Bohaterowie Związku Radzieckiego zginęli w wypadkach lotniczych, a Stalin 
osobiście wypytywał generałów sił powietrznych, a nawet inżynierów pracujących 
przy każdym samolocie.
- Co to za człowiek? - spytał o jednego z techników. - Może to kanalia, swołocz.
Katastrofy musiały być winą „kanalii". Wannikowowi kazano obciążyć Michaiła 
Kaganowicza jako „kanalię" w tym konkretnym przypadku.
Wasilij Stalin, nowy pilot, który pragnął zdobyć ojcowską miłość, zwykle 
donosząc ojcu na swoich przełożonych, również odegrał pewną rolę w tej tragedii. 
Wasilij był taki nerwowy, że, jak wspominała Swietłana, kiedy ojciec zwracał się 
do niego przy obiedzie, podrywał się i często nie potrafił odpowiedzieć, 
mamrocząc: „Nie słyszałem, co mówiłeś, ojcze... Co?" W 1940 roku zakochał się w 
ładnej, grającej na trąbce blondynce, córce funkcjonariusza NKWD, Galinie 
Burdonskiej, i poślubił ją. Był agresywny, arogancki, wiecznie pijany, i, choć 
często wielkoduszny, znacznie częściej niebezpieczny. W owym szczególnym świecie 
„następca tronu" stał się, według Swiet-łany, „zagrożeniem".
Cześć, drogi Ojcze - napisał 4 marca 1941 roku. -Jak Twoje zdrowie? Niedawno 
byłem w Moskwie na rozkaz Ryczagowa [szefa Głównego Zarządu Sił Powietrznych], 
bardzo chciałem Cię zobaczyć, ale powiedzieli mi, że jesteś zajęty [...]. Nie 
pozwolą mi latać [...]. Ryczagow wezwał mnie i bardzo mnie obraził, mówiąc, że 
zamiast uczyć się teorii, zaczynam odwiedzać dowódców, przekonując ich, że muszę 
latać. Rozkazał mi poinformować Cię o tej rozmowie. Wasilij musiał latać na 
starych samolotach, „na które strach patrzeć", i nawet przyszli oficerowie nie 
mogli się szkolić na nowych maszynach. Ojcze, napisz mi choć kilka słów, jeżeli 
znajdziesz czas, będzie to dla mnie największa radość, ponieważ bardzo za Tobą 
tęsknię. Twój Wasia.
Ten subtelny donos nie mógł pomóc Pawłowi Ryczagowowi, trzydzie-
stodziewięcioletniemu śmiałemu pilotowi, awansowanemu właśnie na stanowisko 
dowódcze. Ryczagow przyszedł pijany na naradę, podczas której dyskutowano o 
samolotach. Kiedy Stalin skrytykował siły powietrzne, Ryczagow krzyknął, że 
wskaźnik wypadków śmiertelnych jest taki wysoki, ponieważ „każecie nam latać w 
trumnach!". Zapadło milczenie, lecz Stalin nadal przechadzał się po pokoju, 
jedynym dźwiękiem było pykanie z fajki i odgłos miękkich butów.
- Nie powinniście tego mówić. - W śmiertelnej ciszy okrążył jeszcze raz stół i 
powtórzył: - Nie powinniście tego mówić.
Mołotow spotyka się z Hitlerem: groźby i złudzenia
341
W ciągu tygodnia Ryczagow został aresztowany wraz z kilkoma wyższy-mi oficerami 
sił powietrznych oraz generałem Grigorijem Sternem, byłym dowódcą Armii 
Dalekowschodniej, i później rozstrzelany. Wszyscy oni, podobnie jak Wannikow, 
obciążyli Michaiła Kaganowicza.7
- Otrzymaliśmy zeznania - powiedział Stalin Kaganowiczowi. - Twój brat jest 
zamieszany w spisek.
Brat Kaganowicza został oskarżony o budowanie zakładów lotniczych w pobliżu 
radzieckiej granicy, aby wpadły w ręce Niemców. Stalin wyjaśnił, że Michaił, 
Żyd, został wyznaczony na szefa marionetkowego rządu hitlerowskiego, co było tak 
niedorzecznym pomysłem, iż należy to uznać albo za przejaw tępoty prostaków z 
NKWD, albo za ponury żart Stalina i Berii. Czy pamiętali wściekłość 
Ordżonikidzego po aresztowaniu brata? Or-dżonikidze był najbliższym przyjacielem 
Kaganowicza.
- To kłamstwo - oświadczył podobno Kaganowicz. - Znam swojego bra-la. Jest 
bolszewikiem od 1905 roku, oddanym Komitetowi Centralnemu.
- Jak to może być kłamstwem? - odparł Stalin. - Mam zeznania.
- To kłamstwo. Domagam się konfrontacji.
Kilkadziesiąt lat później Kaganowicz zaprzeczał, jakoby wyparł się własnego 
brata. „Gdyby mój brat był wrogiem ludu, wystąpiłbym przeciwko niemu [...]. 
Byłem pewien, że jest niewinny. Broniłem go. Broniłem go!" Kaganowicz mógł sobie 
pozwolić na wyrażenie opinii, ale musiał również dać do zrozumienia, że jeśli 
partia chce zniszczyć jego brata, to ten musi umrzeć.
- No cóż, co robić? - dodał. - Jeśli tak trzeba, aresztujcie go.
Stalin rozkazał Mikojanowi, Berii i Malenkowowi zorganizować konfrontację 
pomiędzy Michaiłem Kaganowiczem a jego oskarżycielem, Wannikow em, lecz „Żelazny 
Łazar" nie został na nią zaproszony.
- Dajcie mu spokój, nie męczcie go - powiedział Stalin.
Mikojan przeprowadził „konfrontację" w swoim gabinecie w tym samym budynku, 
gdzie mieścił się „Kącik". Michaił odpierał „zapalczywie" zarzuty Wannikowa.
- Oszalałeś? - spytał swego dawnego zastępcę, który w czasie terroru nocował w 
jego mieszkaniu, bojąc się aresztowania.
- Nie, należałeś do tej samej organizacji, co ja - odparł Wannikow. Beria i 
Malenkow kazali Michaiłowi zaczekać w korytarzu, gdy będą
przesłuchiwać Wannikowa. Michaił poszedł do prywatnej toalety Mikoja-na (jeden z 
przywilejów władzy). Rozległ się strzał.8 Mikojan, Beria i Malenkow znaleźli 
brata Kaganowicza martwego. Popełniając samobójstwo przed aresztowaniem, ocalił 
rodzinę. Łazar pomyślnie przeszedł próbę.
342
^.Wielka gra": Hitler i Stalin, 1939-1941
Molotow spotyka się z Hitlerem: groźby i złudzenia
343
Kozioł ofiarny, którego można było obarczyć winą za niepowodzenia w lotnictwie, 
został znaleziony.*
Kiedy trzej komisarze krążyli pomiędzy Kremlem a izbą tortur, Niemcy potajemnie 
rozmieszczali swoje wojska wzdłuż radzieckiej granicy, natomiast Stalin nie 
ustawał w wysiłkach, by umocnić rosyjskie wpływy na Bałkanach. Ale do marca 
Hitler zdołał przeciągnąć Bułgarię, Rumunię i Jugosławię do swojego obozu. 
Niebawem jednak, 26 marca, proniemiecki rząd w Jugosławii został obalony, 
prawdopodobnie z pomocą NKGB i brytyjskiej tajnej służby. Hitler nie mógł 
tolerować takiej wyrwy na swojej flance, toteż Niemcy podjęli przygotowania do 
inwazji na Jugosławię, co opóźniło
0 miesiąc operację „Barbarossa".
Czwartego kwietnia Stalin rozpoczął negocjacje z nowym rządem jugosłowiańskim, 
mając nadzieję, że ta przeszkoda sprowadzi Hitlera z powrotem do stołu rokowań, 
a przynajmniej odwlecze inwazję do 1942 roku. Podpisując traktat z Jugosławią w 
momencie, gdy Wehrmacht zaczął ostrzeliwać Belgrad, oświadczył buńczucznie: 
„Niech przyjdą. Mamy mocne nerwy". Ale Jugosławia okazała się kolejnym 
błyskawicznym sukcesem Hitlera: dziesięć dni później Belgrad skapitulował. 
Wypadki rozgrywały się szybciej niż rozwiewały złudzenia Stalina.
Tego samego dnia Yosuke Matsuoka, japoński minister spraw zagranicznych, przybył 
do Moskwy w drodze powrotnej z Berlina. Ponieważ Wehrmacht złamał opór 
Jugosłowian, Stalin zdał sobie sprawę, iż potrzebuje nowych argumentów do rozmów 
z Hitlerem. Ale wiedział również, że na wypadek niemieckiego ataku musi zapewnić 
sobie spokój na froncie dalekowschodnim. Zwycięstwo Żukowa nad Chałchyn-goł 
przekonało Japończyków, że ich przeznaczenie leży na południu, na bogatych w 
surowce strategiczne obszarach Imperium Brytyjskiego. 14 kwietnia 1941 roku, 
kiedy Matsuoka podpisał pakt o nieagresji ze Związkiem Radzieckim, Stalin
1 Mołotow zareagowali niemal euforycznym uniesieniem, jakby jednym pociągnięciem 
pióra zmienili kształt Europy i ocalili Rosję. Stalin zawołał, że rzadko można 
„spotkać dyplomatę, który mówi otwarcie to, co myśli. Talleyrand powiedział 
Napoleonowi, że język służy dyplomacie do tego, aby mógł ukrywać swoje myśli. 
My, Rosjanie i bolszewicy, jesteśmy inni..." Przynajmniej raz Stalin zerwał ze 
swoją zwykłą wstrzemięźliwością, natomiast Mołotow pił duszkiem szampana, dopóki 
obaj nie byli tak pijani jak Matsuoka.
„Stalin i ja nieźle go spiliśmy" - chełpił się później Mołotow. O 6.00 Matsuokę 
„trzeba było niemal zanieść do pociągu. My ledwo trzymaliśmy się na nogach". 
Stalin, Mołotow i Matsuoka odśpiewali znaną rosyjską pieśń Szumieł kamysz: 
„Trzciny szumiały, drzewa skrzypiały na wietrze, noc była bardzo ciemna... A 
kochankowie nie spali całą noc". Zebrani na Dworcu Jarosławskim dyplomaci 
zdumieli się na widok rozochoconego Stalina, w płaszczu, czapce z daszkiem i 
butach z cholewami, w towarzystwie Mat-suoki i Mołotowa, który salutował i 
krzyczał: „Jestem pionierem! Jestem gotowy!". Bułgarski ambasador stwierdził, że 
Mołotow był „delikatnie mówiąc, pijany". Stalin, który jeszcze nigdy nie 
odprowadzał żadnego gościa na dworzec, objął zataczającego się Japończyka, ale z 
powodu bariery językowej ich nowa zażyłość wyrażała się tylko w uściskach i 
dziarskich okrzykach.
Stalin był tak podekscytowany, że bezceremonialnie klepnął drobnego, łysego 
japońskiego konsula generalnego w ramię tak mocno, że tamten „zatoczył się trzy 
albo cztery kroki do tyłu, co wprawiło Matsuokę w hałaśliwą wesołość". Potem 
Stalin zauważył wysokiego attache wojskowego, pułkownika Hansa Krebsa, i, 
porzucając Japończyków, dźgnął go palcem w pierś.
- Niemiec? - spytał. Krebs wyprężył się na baczność, spoglądając z wysokości 
swego wzrostu na Stalina, który poklepał go po plecach, uścisnął mu rękę i 
powiedział głośno: - Byliśmy przyjaciółmi i pozostaniemy przyjaciółmi.
- Jestem tego pewien - odparł Krebs*, chociaż szwedzki ambasador „nie wydawał 
się przekonany".
Wreszcie, wróciwszy chwiejnym krokiem do Japończyków, Stalin znowu uścisnął 
Matsuokę i wykrzyknął:
- Zaprowadzimy porządek w Europie i w Azji!
Pomógł Matsuoce wsiąść do wagonu i czekał, dopóki pociąg nie ruszył. Japońscy 
dyplomaci odprowadzili Stalina do opancerzonego packarda, natomiast japoński 
konsul, „stojąc na ławce, machał chusteczką i wołał piskliwym głosem: «Dziękuję, 
dziękuję!»"
Stalin i Mołotow jeszcze nie skończyli świętować. Kiedy Stalin wsiadł do 
samochodu, kazał Własikowi zatelefonować do Zubałowa i powiedzieć Swietłanie, 
wówczas piętnastoletniej, żeby zaprosiła rodzinę na przyjęcie.
Kaganowicz nie uratował brata, ale pochował go z honorami na cmentarzu Nowodie-
wiczym niedaleko Nadii Stalin. Wannikow ocalał, lecz pozostał w więzieniu.
Krebs był szefem sztabu OKH w ostatnich godzinach Trzeciej Rzeszy w kwietniu 
1945 roku.
344
„Wielka gra": Hitler i Stalin, 1939-1941
- Stalin zjawi się lada minuta.
Swietłana pobiegła zawiadomić ciotkę, Annę Redens, która przebywała tam z 
dziećmi i Gulią Dżugaszwili, trzyletnią córką Jakowa.
- Ojciec przyjeżdża!
Anna Redens nie widziała Stalina od awantury z powodu aresztowania męża, a z 
pewnością od jego egzekucji. Wszyscy wyszli na ganek. Kilka minut później zjawił 
się podpity, niezwykle radosny Stalin. Otworzywszy drzwi samochodu, zawołał 
dwunastoletniego Leonida Redensa:
- Wsiadaj - przejedziemy się!
Kierowca powiózł ich dookoła rabat kwiatowych. Potem Stalin wysiadł i uściskał 
wystraszoną Annę Redens, która trzymała za rękę młodszego syna, sześcioletniego 
Władimira. Stalin uwielbiał swego cherubinowatego siostrzeńca:
- Przez wzgląd na twojego cudownego syna zawrzyjmy pokój. Przebaczam ci.
Przyniesiono małą Gulię, pierwszą wnuczkę Stalina, ale ponieważ machała rączkami 
i krzyczała, szybko zabrano ją do jej pokoju. Stalin usiadł przy stole, gdzie 
niegdyś celebrował wraz z Nadią rodzinne przyjęcia. Podano ciastka i czekoladki. 
Stalin posadził sobie Władimira na kolanach i zaczął odpakowywać czekoladki: 
chłopiec zauważył jego „bardzo piękne, długie palce".
Po wypiciu herbaty Stalin poszedł na górę się zdrzemnąć. Nie spał przez całą 
noc. Później Mołotow, Beria i Mikojan przyjechali na obiad, podczas którego 
„Stalin wrzucał wszystkim do talerzy pestki od pomarańczy. Potem wrzucił korek 
prosto do lodów", co zachwyciło Władimira Alliłujewa. Rodzina nie mogła 
wiedzieć, że zbliżająca się niemiecka inwazja, a także wyczerpanie i paranoja 
Stalina położą niebawem kres tej epoce.9
* * *
Była to iskra radości na ciemniejącym niebie. Rozdarty pomiędzy pobożnymi 
życzeniami a zadającą im kłam rzeczywistością Stalin nadal uporczywie wierzył, 
że dyplomatyczny przełom w stosunkach z Hitlerem jest bliski, chociaż dzięki 
swym szpiegom znał nawet datę operacji „Barbarossa". Kiedy Stafford Cripps, 
brytyjski ambasador w Moskwie, dostarczył list od Winstona Churchilla z 
ostrzeżeniem o inwazji, odniosło to skutek przeciwny do zamierzonego, 
utwierdzając Stalina w przekonaniu, że Wielka Brytania próbuje wciągnąć Rosję w 
pułapkę: „Nas straszą Niemcami, a Niemców Związkiem Radzieckim - powiedział 
Żukowowi. - Wygrywają nas przeciwko sobie".10
Mołotow spotyka się z Hitlerem: groźby i złudzenia
345
Nie był jednak kompletnie nieświadomy zagrożenia: uważał, że dzięki posunięciom, 
które Mołotow nazwał „wielką grą", Rosja może uniknąć wojny przed 1942 rokiem. 
„Dopiero w 1943 roku będziemy mogli zmierzyć się z Niemcami jak równy z równym" 
- powiedział Mołotowowi. Jak zwykle próbował zgłębić problem za pomocą lektur, 
uważnie studiując historię wojny francusko-pruskiej 1870 roku. On i Żdanow 
ustawicznie cytowali rozsądną opinię Bismarcka, że Niemcy nie powinny toczyć 
wojny na dwa fronty: Wielka Brytania nie została pokonana, a zatem Hitler nie 
zaatakuje. „Hitler nie jest takim głupcem - oświadczył Stalin - by nie 
dostrzegać różnicy pomiędzy ZSRR a Polską czy Francją, czy nawet Anglią, a w 
istocie wszystkimi tymi państwami razem wziętymi". Ale cała jego kariera była 
triumfem woli nad rzeczywistością.
Uparcie wierzył, że Hitler, ten nie zważający na konsekwencje hazar-ilzista i 
polityczny „lunatyk", jest racjonalnym mężem stanu bismarckow-skiego wielkiego 
mocarstwa, jak on. Po wojnie, rozmawiając z niewielką grupą zaufanych osób, 
wśród których znalazł się Diekanozow, jego ambasador w Berlinie w 1941 roku, 
Stalin wyjaśnił w okrężny sposób swoje postępowanie w tamtym okresie: „Kiedy 
próbujecie podjąć decyzję, nigdy nie stawiajcie się na miejscu innego człowieka, 
bo możecie popełnić straszliwy błąd".*
Przygotowania wojskowe postępowały niezwykle opieszale. Żdanow i Kulik 
proponowali zabrać uzbrojenie ze starych rejonów umocnionych i roz-inieścićje w 
nowych, nieukończonych, czemu sprzeciwił się Żukow: nie było na to czasu. Stalin 
poparł swoich przyjaciół, toteż na krótko przed wybuchem wojny rejony umocnione 
na starej granicy zostały w znacznym stopniu rozbrojone, a nowe fortyfikacje 
pozostały nieukończone.
Dwudziestego kwietnia Ilia Erenburg, żydowski pisarz cieszący się wielkim 
uznaniem Stalina, dowiedział się, że jego antyniemiecka powieść Upadek Paryża 
została odrzucona przez cenzorów, którzy nadał wypełniali instrukcje Stalina, by 
nie prowokować Hitlera. Cztery dni później zatelefonował Poskriebyszow i kazał 
mu zadzwonić: „Towarzysz Stalin chce z wami rozmawiać". Gdy tylko uzyskał 
połączenie, jego psy zaczęły szczekać i żona musiała wyprowadzić je z pokoju. 
Stalin powiedział, że książka mu się podobała: czy Erenburg zamierza potępić 
faszyzm? Pisarz odparł, że trudno ;itakować faszyzm, skoro nie wolno nawet 
używać tego słowa.
Diekanozow wielokrotnie opowiadał tę historię synowi Reginaldowi, który zapisał 
ją przed śmiercią w swoim dzienniku. Dziennik nigdy nie został opublikowany. 
Autor dziękuje Nadii Diekanozowej z Tbilisi za udostępnienie tego źródła.
346
„Wielka gra": Hitler i Stalin, 1939-1941
Mołotow spotyka się z Hitlerem: groźby i złudzenia
347
I
I
- Po prostu piszcie - oświadczył Stalin żartobliwie - i razem spróbujemy 
przepchnąć trzecią część.
Było to typowe dla tego dyktatora literackiego, który uważał, że jedna powieść 
może zaniepokoić Niemców: Hitler nie interesował się literaturą.
Nawet wewnętrzny krąg Stalina czuł zbliżającą się wojnę. Do tego stopnia, że 
Zdanow zaproponował odwołanie manifestacji pierwszomajowej jako zbyt 
„prowokacyjnej". Stalin nie odwołał manifestacji, ale umieścił Diekanozowa, 
radzieckiego ambasadora w Niemczech, obok siebie na trybunie, aby zasygnalizować 
ciepłe uczucia wobec Berlina.11
Czwartego maja wysłał Hitlerowi kolejny sygnał: zastąpił Mołotowa na stanowisku 
przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych, mianując protegowanego Żdanowa, 
Nikołaja Wozniesienskiego, błyskotliwego eksperta od gospodarki, swoim zastępcą. 
Nieoczekiwane wyniesienie trzydziesto-ośmioletniego Wozniesienskiego 
rozwścieczyło pozostałych palatynów: Mi-kojan, który poczuł się szczególnie 
urażony, uważał, że Wozniesienski „zna się na gospodarce, ale jest typem 
profesora, bez doświadczenia praktycznego". Przystojny, inteligentny, lecz 
arogancki leningradczyk był „naiwnie uszczęśliwiony swoją nominacją", ale Beria 
i Malenkow nie znosili zgryźliwego technokraty: Stalin „najął nauczyciela, żeby 
udzielał nam lekcji" - szepnął Malenkow do Berii. Od tej pory Stalin rządził 
przez swoich zastępców, tak jak Lenin, równoważąc rywalizację pomiędzy Berią i 
Malen-kowem z jednej strony a Żdanowem i Wozniesienskim z drugiej strony. Stalin 
zaznaczył swoje pojawienie się na scenie światowej, zarzucając workowate spodnie 
i buty z cholewami. Odtąd „zaczął nosić starannie wyprasowane spodnie z kantem i 
sznurowane półbuty".12
Wreszcie Stalin zaczął przygotowywać wojskowych na ewentualność wojny. 5 maja 
przyjął tylko jednego gościa: Zdanow, mianowany właśnie zastępcą Stalina w 
partii, spędził u niego dwadzieścia pięć minut. O 18.00 przeszli obaj z „Kącika" 
do Wielkiego Pałacu Kremlowskiego, gdzie czekało na nich dwa tysiące oficerów: 
Stalin wkroczył ze Żdanowem, Timoszen-ką i Żukowem. Kalinin przedstawił 
„surowego" Stalina, który wypowiadał się z uznaniem na temat mechanizacji swojej 
„nowej armii". Potem zaskakująco przypisał francuską klęskę rozczarowaniom 
miłosnym: Francuzi byli „tak pijani samozadowoleniem" i do tego stopnia 
pogardzali swoimi obrońcami, że „dziewczyny nie mogły wychodzić za mąż za 
żołnierzy". Czy armia niemiecka jest niepokonana? „Na świecie nie ma 
niepokonanych armii", ale zbliża się wojna. „Jeśli Wiaczesław Michajłowicz 
Mołotow [...] zdoła odwlec wybuch wojny o 2-3 miesiące, będzie to nasz wielki 
sukces". Przy obiedzie wzniósł toast: „Niech żyje dynamiczna, ofensywna polityka
państwa radzieckiego" i dodał, że „każdy, kto tego nie uznaje, jest hipokrytą i 
głupcem". Wojskowi odetchnęli z ulgą: Stalin nie bujał w obłokach.13 Państwo 
było gotowe do walki, czyż nie? Państwo nie było tego pewne.*
Palatyni próbowali znaleźć drogę pomiędzy nieomylnością Stalina a 
rzeczywistością Hitlera: konieczność tłumaczenia, jak armia ma się przygotowywać 
do wojny ofensywnej, do której z pewnością nie dojdzie, przy jednoczesnym 
podtrzymywaniu tezy, iż nie nastąpiła żadna zmiana polityki, była tak 
absurdalna, że sami zaplątywali się w węzły stalinowskiej sofistyki i neronowego 
szaleństwa.
- Potrzebujemy propagandy nowego rodzaju - oświadczył Zdanow na posiedzeniu 
Głównej Rady Wojennej. - Od wojny do pokoju jest tylko jeden krok, zatem nasza 
propaganda nie może być pokojowa.
- Sami zaplanowaliśmy propagandę w taki sposób - wybuchnął Bu-dionny. Musieli 
zatem wyjaśnić, dlaczego się zmieniła.
- Zmieniamy tylko hasła - powiedział Zdanow.
- Jakbyśmy jutro zamierzali iść na wojnę! - zadrwił strachliwy Malenkow; 
osiemnaście dni przed inwazją.14
Siódmego maja Schulenburg, który w skrytości ducha sprzeciwiał się inwazji, 
zjadł śniadanie z radzieckim ambasadorem w Berlinie, Diekano-zowem, i próbował 
udzielić mu zawoalowanego ostrzeżenia. Spotkali się trzykrotnie, ale Schulenburg 
„nie ostrzegał", wspominał później Mołotow, „robił aluzje i zachęcał do 
negocjacji dyplomatycznych". Diekanozow poinformował o rozmowie Stalina, który 
stawał się coraz bardziej rozdraż-niony i nerwowy.
- A zatem dezinformacja dotarła już do szczebla ambasadorskiego! - warknął. 
Diekanozow nie zgodził się z nim.
- Jak mogliście się spierać z towarzyszem Stalinem! On wie więcej i widzi dalej 
od nas wszystkich! - zbeształ go później Woroszyłow.15
Dziesiątego maja Stalin dowiedział się o sławetnym locie zastępcy Fiihre-i a, 
Rudolfa Hessa, do Szkocji. Jego palatyni, jak wspominał Chruszczow,
Przemówienia wywołały wielki spór o to, czy Stalin planował prewencyjne 
uderzenie na Niemcy, zapoczątkowany artykułem Wiktora Suworowa opublikowanym w 
czerwcu 1985 roku. Suworow dowodził, że Stalin zamierzał zaatakować Hitlera, 
argumentując to częściową mobilizacją, umocnienieniem granic zachodnich, 
bliskością lotnisk oraz faktem, że generał Żukow przedstawił plan takiego ataku. 
Ten pogląd został obecnie odrzucony. Dzisiaj uważa się, iż prawdziwe stanowisko 
Sztabu Generalnego, w tym generała Wasilewskiego, było takie, że należy się 
wycofać w głąb kraju - stąd zaatakowana jako „defetystyczna" przez Kulika i 
Mechlisa propozycja Wasilewskiego, by przesunąć lotniska i całą infrastrukturę 
na linię Wołgi. Stalin jednak zawsze traktował wojnę ofensywną jako realną 
możliwość oraz ideologiczną konieczność. A co się tyczy przemówień, to miały po 
prostu podnieść morale armii i ukazać sytuację Związku Radzieckiego w sposób 
nieco bardziej realistyczny.
„Wielka gra": Hitler i Stalin, 1939-1941
który był tego dnia w gabinecie, uważali, że misja Hessa jest ostrzeżeniem dla 
Moskwy. Stalin zgodził się wreszcie rozpocząć przygotowania do wojny, choć w 
sposób tak bojaźliwy, że niemal bezskuteczny. Dwunastego maja pozwolił generałom 
wzmocnić obronę granic, powołując pod broń 500 000 rezerwistów, ale bał się 
sprowokować Niemców. Kiedy Timoszenko doniósł o niemieckich lotach zwiadowczych, 
Stalin mruknął: - Nie jestem pewien, czy Hitler wie o tych lotach.
Dwudziestego czwartego maja nie zgodził się na podjęcie żadnych dalszych kroków.
Znów nastąpił paraliż. Stalin nigdy się nie usprawiedliwiał, ale pośrednio 
przyznał się do błędów, kiedy podziękował później narodowi rosyjskiemu za 
„cierpliwość". Zrzucił jednak winę za własne błędy na innych, przyznając kiedy 
indziej, że „za bardzo ufał kawalerzystom". Żukow wyznał swoje błędy: 
„Prawdopodobnie nie miałem dostatecznych wpływów". Nie był to prawdziwy powód 
jego bezczynności. Gdyby domagał się mobilizacji, Stalin mógłby spytać: „Na 
jakiej podstawie? Beria, zabierz go do swoich lochów!" Kulik wyraził stanowisko 
większości żołnierzy: „To jest wyższa polityka. To nie nasza sprawa".16
Informacje wywiadowcze napływały teraz obfitym strumieniem. Wcześniej były 
przedstawiane w sposób dwuznaczny, ale teraz stało się jasne, że nad zachodnią 
granicą gromadzą się ciemne chmury. Mierkułow codziennie meldował się u Stalina, 
który otrzymywał teraz raporty z najróżniejszych źródeł. 9 czerwca, kiedy 
Timoszenko i Zukow wspomnieli o niepokojących doniesieniach, Stalin oddał im ich 
papiery i warknął: „A ja mam inne informacje". Szydził z Richarda Sorgego, szefa 
siatki szpiegowskiej w Tokio, który wykorzystywał swoją opinię kobieciarza i 
sybaryty do zbierania informacji: „To ten sukinsyn, który zakłada fabryki i 
burdele w Japonii, a teraz raczył nawet wymienić 22 czerwca jako termin 
niemieckiego ataku. Czy sugerujecie, że jemu też mam uwierzyć?"
32
Odliczanie: 2,2, czerwca 1941
Trzynastego czerwca Timoszenko i Żukow, przygnębieni i zdezorientowani, 
powiadomili Stalina o kolejnych ruchach wojsk przy granicy.
- Przemyślimy to - uciął Stalin, który następnego dnia stracił cierpliwość, gdy 
Żukow zaproponował ogłoszenie mobilizacji: - To oznacza wojnę. Rozumiecie to czy 
nie?
Potem spytał, ile dywizji stacjonuje w rejonach nadgranicznych. Żukow odparł, że 
sto czterdzieści dziewięć.
- To chyba wystarczy, co? Niemcy nie mają tylu...
- Ale Niemcy są na stopie wojennej - przypomniał Żukow.
- Nie możecie wierzyć we wszystkie raporty wywiadowcze - powiedział Stalin.
Szesnastego czerwca Mierkułow otrzymał potwierdzenie ostatecznej decyzji ataku, 
które nadeszło od agenta „Starszyny" w kwaterze głównej Luftwaffe.* Poślijcie to 
swoje „źródło" w sztabie niemieckich sił powietrznych do jego jobanej matieri... 
- napisał Stalin do Mierkułowa. - To dezinfor-mator, a nie źródło. I.St. Nawet 
Mołotow próbował się okłamywać.
- Byliby głupcami, gdyby nas zaatakowali - powiedział admirałowi Kuzniecowowi.
Dwa dni później, podczas trzygodzinnej rozmowy opisanej przez Timo-szenkę, on i 
Żukow błagali Stalina, by zarządził pełną gotowość bojową.
Czternastego czerwca Hitler zwołał ostatnią naradę wojenną przed rozpoczęciem 
„Bartmrossy", przy czym generałowie przychodzili do Kancelarii Rzeszy o różnych 
porach, żeby nie wzbudzać podejrzeń. 16 czerwca wezwał Goebbelsa, aby 
poinformować go o inwazji.
350
„Wielka gra": Hitler i Stalin, 1939-1941
Wódz niecierpliwił się i postukiwał fajką w stół, a palatyni albo zgadzali się 
ze Stalinem, albo siedzieli w ponurym milczeniu, co było jedyną formą protestu, 
na jaką mogli się zdobyć. Nagle Stalin poderwał się na nogi i wrzasnął na 
Żukowa:
- Przyszliście nas straszyć wojną czy może chcecie wojny dlatego, że macie za 
mało odznaczeń lub za niską rangę?
Żukow pobladł i usiadł, ale Timoszenko znów ostrzegł Stalina, co przyprawiło go 
o wybuch wściekłości:
- To wszystko robota Timoszenki, przygotowuje wszystkich do wojny. Powinien 
zostać rozstrzelany, aleja znam go od czasu wojny domowej i wiem, że to dobry 
żołnierz.
Timoszenko odparł, iż powtarza jedynie przemówienie Stalina, że wojna jest 
nieunikniona.
- No i widzicie - zwrócił się Stalin do członków Politbiura. - Timoszenko to 
porządny człowiek z dużą głową, ale małym mózgiem. Powiedziałem to na użytek 
ludzi, ponieważ musimy wzmocnić ich czujność, natomiast wy powinniście wiedzieć, 
że Niemcy nigdy nie zaatakują Rosji. Musicie to zrozumieć.
Stalin wyszedł, pozostawiając obecnych w ciężkim milczeniu, ale potem „otworzył 
drzwi, wsunął przez nie swoją ospowatą twarz i powiedział donośnym głosem: 
«Jeśli zamierzacie prowokować Niemców na granicy, przesuwając wojska bez naszej 
zgody, polecą głowy, zapamiętajcie moje słowa» - i zatrzasnął drzwi".
Stalin wezwał do Moskwy Chruszczowa, który miał obserwować ukraińską granicę, i 
nie pozwalał mu wyjechać: „Stalin ciągle odwlekał mój wyjazd. «Czekaj - mówił. - 
Nie spiesz się tak. Nie musisz tak szybko wracać»". Chruszczow cieszył się 
specjalnymi względami: zapewne jego niezmącony optymizm, służalcze oddanie i 
zdrowy rozsądek uczyniły zeń użytecznego towarzysza w tych trudnych chwilach. 
Stalin, według Chruszczowa, był „zdezorientowany, wzburzony, zdemoralizowany, 
wręcz sparaliżowany", nie sypiał po nocach i dużo pił podczas niekończących się 
obiadów w Kunce-wie. „Czuło się - wspominał Chruszczow - statyczny ładunek 
napięcia". W piątek 20 czerwca Chruszczow wreszcie powiedział:
- Muszę jechać. Zaraz wybuchnie wojna. Zastanie mnie tu, w Moskwie, albo w 
drodze na Ukrainę.
- Słusznie - odparł Stalin. - Jedź.1
Dziewiętnastego czerwca Żdanow, który rządził krajem wraz ze Stalinem i 
Mołotowem, wyjechał na półtoramiesięczne wakacje. Chory na astmę i wyczerpany 
przyjaźnią Stalina, musiał odpocząć.
Odliczanie: 22 czerwca 1941
351
- Mam przeczucie, że Niemcy mogą zaatakować - powiedział Stalinowi.
- Niemcy przegapili już najlepszy moment - odparł Stalin. - Zapewne zaatakują w 
1942. Jedź na wakacje.*
Mikojan uważał, że to naiwność ze strony Stalina, lecz Mołotow wzruszył 
ramionami:
- Chory człowiek musi odpocząć.
Zatem „pojechaliśmy na wakacje", wspominał syn Żdanowa, Jurij. „Dotarliśmy do 
Soczi w sobotę 21 czerwca".
Dwudziestego czerwca Diekanozow, który wrócił już do Berlina, ostrzegł Uerię, że 
atak jest bliski. Beria pogroził swemu protegowanemu, natomiast Stalin mruknął, 
że „leniwy Kartwel" nie okazał się „dostatecznie sprytny, aby się w tym 
połapać". Przesyłając tę „dezinformację" Stalinowi, Beria poprzedził ją 
służalczą, lecz odrobinę szyderczą notatką: Moi ludzie i ja, losifie 
Wissarionowiczu, doskonale pamiętamy Waszą mądrą pnepowiednię: Hitler nie 
zaatakuje nas w 1941 roku!
Około 19.30 Mikojan, wiceprzewodniczący Rady Komisarzy Ludowych odpowiedzialny 
za marynarkę handlową, odebrał telefon z kapitanatu portu w Rydze: dwadzieścia 
pięć niemieckich statków wypływa w morze, choć wiele z nich nie zostało jeszcze 
rozładowanych. Pospieszył do gabinetu Stalina, gdzie zebrali się już inni 
przywódcy.
- To prowokacja - powiedział Stalin Mikojanowi. - Niech sobie płyną. Członkowie 
Politbiura byli zaniepokojeni - ale oczywiście nic nie mówili.
Mołotow był głęboko poruszony: „Sytuacja jest niejasna, toczy się wielka gra-
wyznał w sobotę 21 czerwca bułgarskiemu komuniście Dymitrowowi. - Nie wszystko 
zależy od nas". Generał Golikow przyniósł Stalinowi kolejny meldunek. Ten raport 
- napisał pod spodem Stalin - to angielska prowokacja. Dowiedzcie się, kto jest 
autorem i ukarzcie go. Straż pożarna donosiła, że niemiecka ambasada pali 
dokumenty. Rząd brytyjski i Mao Tse-tung (za pośrednictwem Kominternu) wysłali 
ostrzeżenia. Stalin zatelefonował do Chruszczowa, aby go uprzedzić, że wojna 
może się zacząć następnego dnia, i spytał Tiuleniewa, dowódcę Moskiewskiego 
Okręgu Wojskowego: „Jak stoją sprawy z obroną przeciwlotniczą Moskwy? Sytuacja 
jest napięta [...]. Podnieście gotowość bojową wojsk obrony przeciwlotniczej 
Moskwy do 75 procent".
Sobota 21 czerwca była w Moskwie gorącym i niespokojnym dniem. W szkołach 
zaczęły się wakacje. Drużyna piłkarska Dynamo Moskwa
Zapewne Stalin zachęcał Żdanowa do wyjazdu, by umocnić pewność siebie: kiedy 
Dymitrow przekazał ostrzeżenie austriackich komunistów, odparł, że nie ma się 
czym martwić, skoro Żdanow, który odpowiadał za Leningradzki Okręg Wojskowy i 
marynarkę wojenną, wyjechał na wakacje.
352
„Wielka gra": Hitler i Stalin, 1939-1941
przegrała mecz. W teatrach wystawiano Rigoletto, Traviate i Ti~zy siostry Cze-
chowa. Stalin i członkowie Politbiura obradowali przez cały dzień. Wczesnym 
wieczorem Stalin poczuł się głęboko zaniepokojony coraz bardziej złowieszczymi 
raportami. Około 18.30 dołączył do niego Mołotow.
Przed gabinetem Poskriebyszow siedział przy otwartym oknie, popijając wodę 
mineralną. Zatelefonował do Czadajewa, młodego sekretarza Sow-narkomu.
- Coś ważnego? - spytał Czadajew.
- Tak mi się zdaje - odparł Poskriebyszow. - Gospodarz rozmawiał z Timoszenką, 
był bardzo wzburzony... Czekają na... no wiesz... niemiecki atak...
Około 19.00 Stalin rozkazał Mołotowowi wezwać Schulenburga i złożyć protest w 
związku z niemieckimi lotami zwiadowczymi - i dowiedzieć się, ile mu się uda. 
Hrabia von der Schulenburg popędził na Kreml. Mołotow udał się do swego gabinetu 
w tym samym budynku. Tymczasem zatelefonował Timoszenko, aby zameldować, iż 
niemiecki dezerter ujawnił, że inwazja nastąpi o świcie.* Stalin miotał się 
pomiędzy brutalną rzeczywistością a przekonaniem o własnej nieomylności.
W gabinecie Mołotowa Schulenburg stwierdził z ulgą, że ludowy komisarz spraw 
zagranicznych wciąż nie zdaje sobie sprawy z sytuacji, w jakiej znalazł się jego 
kraj. Rosjanin spytał go, dlaczego Niemcy wydają się niezadowoleni ze swoich 
radzieckich sojuszników. I dlaczego kobiety i dzieci z niemieckiej ambasady 
opuściły Moskwę.
- Nie wszystkie kobiety - odparł Schulenburg. - Moja żona nadal jest w mieście.
Mołotow wykonał gest, który adiutant ambasadora, Hilger, nazwał „zrezygnowanym 
wzruszeniem ramion", i wrócił do gabinetu Stalina.
Później zjawił się Timoszenko wraz z większością palatynów: Woroszy-łowem, 
Berią, Malenkowem i potężnym już, choć młodym Wozniesienskim. O 20.15 Timoszenko 
wrócił do Ludowego Komisariatu Obrony, skąd zatelefonował do Stalina i 
poinformował go, iż drugi niemiecki dezerter ostrzegł, że wojna rozpocznie się o 
4.00. Stalin wezwał go ponownie. Timoszenko zjawił się o 20.50 wraz z Żukowem i 
Budionnym, który znał Stalina znacznie
* Niniejsza relacja jest oparta na pamiętnikach Mołotowa, Mikojana, Żukowa, 
Timo-szenki, Hilgera i innych, a także na kremlowskiej księdze raportów, która 
jest najwyraźniej niekompletna, ponieważ strach, niepewność i chaos sprawiły, że 
każdy podawał inne godziny swoich spotkań, ale na jej podstawie można 
przynajmniej ustalić ramy czasowe. Żukow chyba nie uczestniczył w pierwszym 
spotkaniu o 19.05, a Watutin, który był zastępcą szefa sztabu i pojawia się w 
relacji Żukowa, w ogóle nie został wspomniany. Nie oznacza to, że ich tam nie 
było: wchodziło i wychodziło tyle osób, że nawet Poskriebyszow mógł popełnić 
kilka błędów.
Odliczanie: 22 czerwca 1941
353
lepiej niż oni i mniej się go bał. Budionny przyznał, że nie wie, co dzieje się 
na granicy, ponieważ dowodzi wojskami w głębi kraju. Nie przebierający w słowach 
Budionny odegrał dwuznaczną rolę podczas terroru, ale nawet wówczas nie wahał 
się wyrażać własnego zdania, co było rzadkością w tych kręgach. Stalin mianował 
go dowódcą armii rezerwowej. Niebawem pojawił się również Mechlis, przywrócony 
niedawno na swoje poprzednie stanowisko szefa Zarządu Politycznego Armii 
Czerwonej, by wziąć udział w tym posępnym czuwaniu.
- Co zrobimy? - spytał Stalin, przechadzając się po gabinecie. Nikt się nie 
odzywał. Członkowie Politbiura siedzieli jak manekiny. Wreszcie przemówił 
Timoszenko:
- Należy natychmiast wydać rozkaz o postawieniu wszystkich wojsk okręgów 
przygranicznych w stan pełnej gotowości bojowej.
- Czy nie podesłali nam tego dezertera celowo, żeby nas sprowokować? - spytał 
Stalin, ale potem rozkazał Żukowowi: - Czytajcie!
Kiedy Żukow odczytywał rozkaz o pełnej gotowości bojowej, Stalin przerwał mu:
- Jeszcze za wcześnie na wydawanie takiej dyrektywy. Być może wszystko uda się 
rozwiązać środkami pokojowymi.
Musieli unikać wszelkich prowokacji. Żukow zastosował się do tej instrukcji 
bardzo dokładnie - znał alternatywę: „Lochy Berii!"
Palatyni też zaczęli nieśmiało zabierać głos, zgadzając się z dowódcami, że 
wojska należy postawić w stan gotowości „na wszelki wypadek". Stalin skinął na 
generałów, którzy udali się do gabinetu Poskriebyszowa, aby poprawić tekst 
rozkazu. Kiedy wrócili, drobiazgowy redaktor rozwodnił go jeszcze bardziej. 
Generałowie pospieszyli z powrotem do Ludowego Komisariatu Obrony, aby przekazać 
rozkaz okręgom wojskowym: Niespodziewany niemiecki atak może nastąpić 22-23 
czerwca [...]. Zadanie naszych wojsk - nie dać się wciągnąć w żadne prowokacyjne 
działania... Rozkaz dotarł do okręgów tuż po północy w niedzielę 22 czerwca.
Stalin powiedział Budionnemu, że wojna prawdopodobnie rozpocznie się nazajutrz. 
Budionny wyszedł o 22.00, natomiast Timoszenko, Żukow i Mechlis nieco później. 
Stalin wciąż przechadzał się po gabinecie. Beria też się oddalił, zapewne po to, 
by sprawdzić ostatnie raporty wywiadowcze, i zameldował się ponownie o 22.40. O 
23.00 przywódcy udali się na górę, do mieszkania Stalina, gdzie usiedli w 
jadalni. „Stalin nieustannie zapewniał nas, że Hitler nie rozpocznie wojny" -
wspominał Mikojan.
- Myślę, że Hitler nas prowokuje - powiedział Stalin, zgodnie z relacją 
Mikojana. - Czyżby naprawdę zdecydował się na wojnę?
354
„Wielkc
Pół godziny po północy, ter, robotnik z Berlina naz meldować, że w jego jednc-
się, czy rozkaz o gotowości wych, a następnie rozkazał wet w taką noc niemożliw 
brutalności - i rozrywki: cz rowicką do Kuncewa, pędzi Generałowie, pod czujnyrr 
sariacie Obrony. W całym
ra": Hitler i Stalin, 1939-1941
;atelefonował jeszcze raz Żukow: trzeci dezer-dskiem Alfred Liskov, przepłynął 
Prut, aby za-;tce odczytano rozkaz o inwazji. Stalin upewnił
ojowej został przekazany do okręgów wojsko-rozstrzelać Liskova „za tę 
dezinformację". Na-
okazało się przełamanie stalinowskiej rutyny )nkowie Politbiura wyjechali przez 
Bramę Bo-; pustymi ulicami pod eskortą pojazdów NKGB. okiem Mechlisa, pozostali 
w Ludowym Komi-lieście zmęczeni komisarze, strażnicy i maszy-
nistki, którzy czekali każde nocy (nawet w soboty), aż Stalin opuści Kreml, 
mogli wreszcie pójść do do nu i położyć się spać. Jak na zwyczaje Stalina, było 
dosyć wcześnie. .
Mołotow pojechał do Ibdowego Komisariatu Spraw Zagranicznych, aby wysłać ostatni 
telegrarr' do przebywającego w Berlinie Diekanozowa, który próbował już dostać ą 
ę do Ribbentropa i zadać pytania pozostawione bez odpowiedzi przez 
Scł<\ilenburga. Później Mołotow dołączył do swoich towarzyszy w Kuncewie: 
„Umiało nam się nawet obejrzeć film" -wspominał. Około 2.00, po mniej wiece11 
godzinie biesiadowania i picia (relacje Żuko-wa, Mołotowa i Mikojana !<ą 
sprzeczne, jeśli chodzi o tę noc), wrócili do
swoich kremlowskich mieszkań.*
j
Tysiąc kilometrów dalej wzdłuż całej radzieckiej granicy, bombowce Luftwaffe 
zmierzały do swoich celów. W tym samym dniu, w którym sto dwadzieścia dziewięć 
lat wcześniej Wielka Armia Napoleona zaatakowała Rosję, ponad trzy miliony 
żołnierzy Hitlera - Niemców, Chorwatów, Finów, Rumunów, Węgrów, Włocl'ów, a 
nawet Hiszpanów -wspieranych przez
Mniej więcej w tym samym c: asie Hitler postanowił uciąć sobie godzinną drzemkę 
przed rozpoczęciem inwazji: „" sraz rozstrzygną się losy wojny". Wcześniej, 
przemęczony i podniecony, przechadzał s .ę po swoim gabinecie, podczas gdy 
Goebbels pracował nad proklamacją, która miała I /ć odczytana narodowi 
niemieckiemu następnego dnia.
\ć wypalona - oświadczył Hitler Goebbelsowi. - Stalin
„Ta rakowata narośl musi zos upadnie". Dwie i pół godziny j dezerter, nadal był 
przesłuchu tak dramatyczne, że ich uczestn od Stalina o północy, Mikojan 
wspomnieniach opierała się wię puklić własną rolę. Przynajmn różnicy pomiędzy 
czasem niem
w odniesieniu do niemieckiej letniego (4.30 czasu rosyjskiegi Z trzech 
pamiętników wynika mieszkania, a później do Kum
iźniej, kiedy rozpoczęła się inwazja, Liskov, niemiecki any: nie został 
rozstrzelany. Wydarzenia tej nocy były cy podawali różne godziny: Mołotow 
uważał, że wyszedł '- że o 3.00. Mołotow twierdził, iż Żukow, na którego 'szość 
historyków, umieścił te wypadki później, aby uwy-;j niektóre z tych rozbieżności 
można wyjaśnić godziną ckim a rosyjskim. Łatwiej jednak odtwarzać wydarzenia 
'wazji, która rozpoczęła się o 3.30 niemieckiego czasu ', i otrzymania przez 
Schulenburga instrukcji z Berlina. ze przywódcy przenieśli się z gabinetu 
Stalina do jego jwa pomiędzy 21.00 a 3.00.
sie obaj prawdopodobnie jeszcze spali.
I
CZĘŚĆ SIÓDMA
WOJNA:
NIEUDOLNY GENIUSZ, 1941-1942
33
Optymizm i załamanie
Stalin już się położył, kiedy Żukow zatelefonował do Kuncewa.
- Kto mówi? - spytał zaspanym głosem generał NKGB.
- Żukow. Szef sztabu. Proszę mnie połączyć z towarzyszem Stalinem. To pilne.
- Co, teraz? Towarzysz Stalin śpi.
- Proszę go natychmiast obudzić - polecił Żukow oficerowi dyżurnemu. - Niemcy 
bombardują nasze miasta.
Zapadła cisza. Żukow czekał przez kilka minut, które wydawały mu się 
wiecznością. Nie tylko on usiłował powiadomić Stalina o inwazji, lecz 
generałowie bali się własnego przywódcy co najmniej tak samo jak Niemców. O 4.17 
(czasu rosyjskiego) dowództwo Floty Czarnomorskiej zatelefonowało do Żukowa w 
Ludowym Komisariacie Obrony, aby zameldować o eskadrach bombowców. O 4.30 
przyszedł meldunek z Frontu Zachodniego, o 4.40 jednostki Nadbałtyckiego Okręgu 
Wojskowego zostały zaatakowane. Mniej więcej w tym samym czasie do admirała 
Kuzniecowa zadzwonił dowódca z Sewastopola: zaczęło się niemieckie 
bombardowanie. Kuzniecow natychmiast zatelefonował na Kreml, gdzie natrafił na 
mur biurokratycznej tępoty, charakterystyczny dla wszystkich tyranii. Miało być 
tajemnicą, że Stalin mieszka w Kuncewie, toteż oficer dyżurny odparł:
- Towarzysza Stalina tu nie ma i nie wiem, gdzie jest.
- Mam niezwykle ważną wiadomość, którą muszę niezwłocznie przekazać towarzyszowi 
Stalinowi osobiście...
- W żaden sposób nie mogę warn pomóc - powiedział oficer i odłożył słuchawkę.
360
Wojna: nieudolny geniusz, 1941-1942
Kuzniecow zadzwonił zatem do Timoszenki, który odebrał już mnóstwo takich 
telefonów i bał się powiadomić Stalina. Kuzniecow próbował dzwonić pod wszystkie 
numery, jakie znał, by skontaktować się ze Stalinem, ale bez skutku, 
zatelefonował więc ponownie na Kreml:
- Proszę poinformować towarzysza Stalina, że niemieckie samoloty bombardują 
Sewastopol. To wojna!
- Zamelduję o tym odpowiedniej osobie.
Kilka minut później admirał dowiedział się, kto jest „odpowiednią osobą": 
zadzwonił do niego rozlazły, flegmatyczny Malenkow i spytał „niezadowolonym, 
zirytowanym tonem":
- Czy zdajecie sobie sprawę z tego, co mówicie?
Nawet w momencie, gdy samoloty Luftwaffe bombardowały Kijów i Sewastopol, a 
niemieccy żołnierze przekraczali granicę, dworzanie Stalina nadal usiłowali 
naginać rzeczywistość do swojej woli. Malenkow odłożył słuchawkę i zatelefonował 
do Sewastopola, by uzyskać potwierdzenie.
Timoszenko nie był sam w swoim gabinecie: Mechlis, „Rekin", spędził noc razem z 
generałami. On też, podobnie jak Malenkow, był przekonany, że inwazja nie 
nastąpi tej nocy. Kiedy Nikołaj Woronow, dowódca artylerii przeciwlotniczej, 
przybiegł z meldunkiem, Timoszenko wpadł w taki popłoch, że wręczył mu notatnik 
i „kazał mi złożyć raport na piśmie", tak że gdyby wszyscy zostali aresztowani 
za zdradę, Woronow odpowiedziałby za swoje postępowanie. Mechlis pochylił się 
nad nim i czytał mu przez ramię, aby sprawdzić, czy pisze dokładnie to, co 
powiedział. Potem kazał mu się podpisać. Timoszenko rozkazał, by wojska obrony 
przeciwlotniczej nie reagowały: Woronow zdał sobie sprawę, iż marszałek „nie 
uwierzył, że zaczęła się wojna".
Do Timoszenki zatelefonował zastępca dowódcy Zachodniego Specjalnego Okręgu 
Wojskowego, Iwan Bołdin, który zameldował nerwowo, że Niemcy atakują. Timoszenko 
rozkazał mu nie wszczynać żadnych działań.
- Jak mam to rozumieć? - krzyknął Bołdin. - Nasze wojska się wycofują, miasta 
płoną, ludzie giną...
- Iosif Wissarionowicz uważa, że to może być prowokacja ze strony kilku 
niemieckich generałów.
Timoszenko najchętniej przekonałby kogoś innego, by przekazał wieści Stalinowi. 
Spytał Budionnego:
- Niemcy bombardują Sewastopol. Powinniśmy powiedzieć o tym Stalinowi czy nie?
- Zawiadomcie go natychmiast!
- Wy do niego zadzwońcie - poprosił Timoszenko. - Ja się boję.
Optymizm i załamanie
361
- Nie, wy zadzwońcie - odparł Budionny. - To wy jesteście ludowym komisarzem 
obrony!
Budionny w końcu się zgodził i zadzwonił do Kuncewa. Timoszenko, któremu to 
najwyraźniej nie wystarczyło, rozkazał Żukowowi, aby też zatelefonował do 
Stalina.
Żukow nadal czekał na linii do Kuncewa, aż Stalin wstanie z łóżka. Trzy minuty 
później podszedł do telefonu. Żukow zameldował o sytuacji i poprosił o zgodę na 
przeprowadzenie kontrnatarcia. Zapadła cisza. Zukow słyszał tylko oddech 
Stalina.
- Zrozumieliście mnie? - spytał. - Towarzyszu Stalin? Nadal słyszał tylko ciężki 
oddech. Wreszcie Stalin powiedział:
- Przyjeżdżajcie z Timoszenką na Kreml. Powiedzcie Poskriebyszowo-wi, żeby 
wezwał wszystkich członków Politbiura.
Mikojana i innych już powiadomiono:
-To wojna!
Niebawem do Stalina zadzwonił Budionny i dodał, że Ryga też jest bombardowana. 
Stalin zatelefonował do Poskriebyszowa, który spał w swoim gabinecie:
- Zaczęło się bombardowanie.*
Stalin pospieszył do miasta: nie pozwolił członkom Politbiura zostać w swoich 
daczach, więc byli już na miejscu. Wjechał windą na pierwsze piętro, przeszedł 
przez wyłożony czerwonym dywanem korytarz z drewnianą boazerią, a gdy wchodził 
do swojego gabinetu, rzucił Poskriebyszowowi:
- Proście wszystkich, natychmiast.
Żukow utrzymywał, że Politbiuro zebrało się o 4.30, lecz zdaniem Mo-totowa 
nastąpiło to wcześniej. Z książki raportów oficera dyżurnego wynika jednak, że 
spotkanie rozpoczęło się o 5.45, ponad godzinę po niemieckim ataku. Mołotow, 
który mieszkał w tym samym budynku, niedaleko mieszkania Stalina, zjawił się 
pierwszy, a niebawem dołączyli do niego Beria, Timoszenko, Żukow i Mechlis.
Stalin nie załamał się: w odczuciu Mikojana wyglądał na „przybitego". Żukow 
zauważył, że był „blady" i „oszołomiony", gdy siedział przy nakrytym zielonym 
suknem stole „z fajką w ręku". Zdaniem Woronowa był „przygnębiony i 
zdenerwowany", ale przynajmniej w gabinecie trzymał się w karbach. Na frontach 
panowała całkowita anarchia. Ale tutaj, jak wspominał Czadajew, sekretarz 
Sownarkomu, Stalin „mówił wolno, starannie dobierając słowa, od czasu do czasu 
zawieszał głos. Kiedy skończył, przez chwilę
Tego ranka telefon zadzwonił również w daczy Żdanowa w Soczi: „Matka przyszła 
najpierw do mojego pokoju -wspominał Jurij Żdanow - i powiedziała: «Jest 
wojna!», a potem wyruszyliśmy z ojcem do Moskwy".
362
Wojna: nieudolny geniusz, 1941-1942
wszyscy siedzieli w milczeniu i on też". Ale, co zdumiewające, nadal trwał w 
przekonaniu, iż wojna może być „prowokacją niemieckich oficerów", 
przeświadczony, że w naczelnym dowództwie Wehrmachtu mógł się znaleźć jakiś 
Tuchaczewski.
- Hitler po prostu o tym nie wie.
Stalin nie wydał żadnych dyspozycji o charakterze wojskowym, dopóki nie otrzymał 
wiadomości z Berlina.
- Ten szubrawiec Ribbentrop okpił nas - powiedział kilka razy do Mi-kojana, lecz 
nadal nie obwiniał Hitlera. Dochodziła piąta: Stalin rozkazał Mołotowowi: - 
Musimy się natychmiast połączyć z niemiecką ambasadą.
Mołotow skorzystał z jednego z telefonów stojących na biurku Stalina i wyjąkał:
- Powiedzcie mu, żeby przyszedł.
Schulenburg skontaktował się już z gabinetem Mołotowa, prosząc o spotkanie z 
ludowym komisarzem spraw zagranicznych. „Poszedłem z gabinetu Stalina na górę, 
do swojego gabinetu", co zajęło około trzech minut. Schulenburg, w asyście 
Hilgera, zjawił się w gabinecie górującym nad cerkwią Iwana Groźnego po raz 
drugi tej nocy - i ostatni w swojej karierze. Kreml był skąpany w pierwszych 
promieniach letniego słońca, zapachu akacji i róż z Ogrodów Aleksandryjskich.*
Schulenburg odczytał telegram, który nadszedł o 3.00 czasu berlińskiego: 
koncentracja sił radzieckich zmusiła Rzeszę do podjęcia wojskowych 
„przeciwdziałań". Kiedy skończył, na twarzy Mołotowa pojawił się grymas 
niedowierzania i gniewu. Wreszcie komisarz wykrztusił:
- Czy mam to traktować jako wypowiedzenie wojny? Schulenburg też nie mógł mówić: 
ze smutkiem rozłożył ręce. Gniew
Mołotowa wziął górę nad oszołomieniem:
- Dokument, który przed chwilą otrzymałem, może oznaczać tylko wypowiedzenie 
wojny, ponieważ wojska niemieckie już przekroczyły granicę, a niemieckie 
lotnictwo od półtorej godziny bombarduje Odessę, Kijów,
* W tym samym czasie w Berlinie radziecki ambasador Diekanozow został wezwany do 
Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Po przybyciu zauważył, że na miejscu są już 
niemieccy dziennikarze, którzy zjawili się, aby uwiecznić ten moment. Ribbentrop 
przyjął go „niezwykle chłodno" w gabinecie księcia Bismarcka, męża stanu, który 
ostrzegał Niemcy przed wojną na dwa fronty, i którego cytowali często w tym 
kontekście Stalin i Żdanow. Najwyraźniej pijany, „purpurowy na twarzy" i 
„zataczający się lekko" Ribbentrop odczytał swoje oświadczenie. „Głęboko nad tym 
ubolewam..." - odparł Diekanozow. Rozstali się bez uścisku dłoni. Ale gdy 
Diekanozow wychodził, Ribbentrop podreptał za nim, szepcząc, że próbował 
powstrzymać Hitlera przed rozpętaniem tej wojny, ale Fiihrer nie słucha już 
nikogo. „Proszę powiedzieć Moskwie, że sprzeciwiałem się inwazji" - syknął. 
Ribbentrop czuł, iż pakt ze Związkiem Radzieckim był ukoronowaniem jego kariery.
Optymizm i załamanie
363
Mińsk i inne radzieckie miasta. - Teraz Mołotow już krzyczał. To „nadużycie 
zaufania nie mające precedensu w historii". Niemcy rozpętały straszliwą wojnę: - 
Z pewnością na to nie zasłużyliśmy.
Nie było nic więcej do powiedzenia: hrabia von der Schulenburg, który miał 
zostać stracony przez Hitlera za udział w spisku z lipca 1944 roku, uścisnął 
Mołotowowi rękę i odjechał, mijając limuzyny wiozące na Kreml generałów. Mołotow 
pospieszył do gabinetu Stalina, gdzie oznajmił:
- Niemcy wypowiedziały nam wojnę.
Stalin osunął się na krzesło, „zatopiony w myślach". Zapadło „długie i ciężkie" 
milczenie. Stalin „wyglądał na zmęczonego, wyczerpanego", wspominał Czadajew. 
Jego twarz ze śladami po ospie była „ściągnięta i wynędzniała". Był to jedyny 
raz, wspominał Żukow, „kiedy widziałem Stalina przygnębionego". Po chwili jednak 
Stalin podniósł się i wygłosił optymistyczną przepowiednię:
- Przeciwnik zostanie pobity na całej linii. - Zwrócił się do generałów. - Co 
proponujecie?
Żukow zasugerował, że okręgi przygraniczne muszą „powstrzymać" Niemców.
- Zniszczyć - przerwał Timoszenko - nie powstrzymać.
- Wydajcie dyrektywę - rozkazał Stalin, który nie otrząsnął się jeszcze ze 
swojego wielkiego złudzenia. - Nie przekraczać granicy.
Timoszenko, nie Stalin, podpisał serię wydanych tego ranka dyrektyw. Czadajew 
zauważył poprawę nastroju: „pierwszego dnia wojny wszyscy byli [...] nastawieni 
raczej optymistycznie".
Stalin, na przekór wszystkiemu, trzymał się resztek swoich rozwianych iluzji: 
oświadczył, że wciąż ma nadzieję na rozwiązanie dyplomatyczne. Nikt nie ośmielił 
się zakwestionować tego absurdu, z wyjątkiem Mołotowa, jego towarzysza od 1912 
roku, ostatniego człowieka, który był gotów otwarcie się z nim spierać.
- Nie! - powiedział z emfazą Mołotow. To wojna i „nic już nie można zrobić". Do 
południa, pod wpływem meldunków o rozmiarach inwazji i nieprzejednanej postawy 
Mołotowa, Stalin zaczął sobie uświadamiać grozę położenia.
- Napadli na nas, nie wysuwając żadnych roszczeń, przeprowadzili podstępny atak 
jak bandyci - oznajmił Stalin przywódcy Kominternu, Dymitrowowi. „Bandyci" mieli 
przewagę całkowitego zaskoczenia. Radziecka obrona się załamała. Niemcy 
nacierali w kierunku Leningradu i na Ukrainie, ale najsilniejsze zgrupowanie 
wojsk Hitlera miało zająć Moskwę. Podwójne uderzenie Grupy Armii „Środek" 
rozbiło radziecki Front Zachodni
364
Wojna: nieudolny geniusz, 1941-1942
pod dowództwem generała pułkownika Dmitrija Pawłowa, którego kontratak został 
zmieciony, a niemieckie kolumny pancerne nacierały w kierunku Mińska i Moskwy.
Stalin zareagował nieprzerwanym strumieniem rozkazów, które zdaniem wszystkich 
miały się nijak do sytuacji na froncie: mimo to Beria, Malenkow, Mikojan, 
Kaganowicz i Woroszyłow przychodzili, wychodzili i wracali do „Kącika" przez 
cały ranek aż do południa, każdy z nich był tam co najmniej dwa razy, a Beria 
trzy razy. Pierwszy zjawił się Mechlis, nieco później marszałek Kulik. Stalin 
rozkazał Kaganowiczowi przygotować pociągi do ewakuacji fabryk i dwudziestu 
milionów ludzi na tyły - nic nie mogło wpaść w ręce Niemców. Mikojan miał się 
zająć zaopatrzeniem dla wojsk.
Stalin zachował drobiazgową kontrolę nad wszystkim, od rozmiarów i kształtu 
bagnetów po nagłówki w „Prawdzie" i treść artykułów, nie wyzbywając się ani 
swojej zawiści o sławę innych, ani nieomylnego instynktu samozachowawczego. 
Kiedy w ciągu pierwszego tygodnia generał Koniew został wspomniany w prasie 
kilkakrotnie, Stalin znalazł czas, by zatelefonować do redaktora i zbesztać go: 
„Dosyć już napisaliście o Koniewie". A gdy ten sam redaktor spytał, czy może 
publikować teksty pewnego pisarza, którego przed wojną Stalin zajadle 
krytykował, odparł: „Możecie drukować. Towarzysz Awdiejenko pokajał się". 
Tymczasem on sam rozmyślnie zniknął ze sceny publicznej. Jego wizerunki 
przestały się pojawiać na pierwszej stronie „Prawdy". Co zdumiewające, Związek 
Radziecki nie miał naczelnego dowództwa: o 9.00 tego ranka Stalin utworzył jego 
wczesną wersję, Kwaterę Główną, czyli Stawkę. Naturalnie w dyrektywie wymieniono 
jego jako wodza naczelnego, lecz Stalin przekreślił to i wpisał nazwisko 
Timoszenki. Wszyscy zgadzali się, iż rząd musi powiadomić naród o wybuchu wojny. 
Mikojan i inni proponowali, by uczynił to Stalin, ale on odmówił: „Niech 
przemawia Mołotow". Bądź co bądź, Mołotow podpisał pakt z Ribbentro-pem. 
Palatyni zaprotestowali - z pewnością ludzie nie zrozumieją, dlaczego nie 
usłyszeli szefa rządu. Stalin upierał się, że wystąpi przy innej okazji. „Nie 
chciał przemawiać pierwszy-wspominał Mołotow. - Potrzebował jasnego obrazu 
[...]. Nie mógł reagować jak automat na wszystko [...]. W końcu był tylko 
człowiekiem".
Mołotow, który nadal uważał się za politycznego dziennikarza, natychmiast zabrał 
się do pracy nad tekstem orędzia, lecz Stalin przeredagował projekt, ponieważ 
miał dar ujmowania skomplikowanych idei w prostych i poruszających zdaniach, i 
ta cecha charakteryzowała odtąd jego wojenne wystąpienia. W południe Mołotow 
pojechał prosto z Kremla do Centralnej Agencji Telegraficznej przy ulicy 
Gorkiego. Zdołał zapanować nad jąkaniem i spokojnym, lecz drżącym głosem 
wygłosił pamiętne przemówienie:
Optymizm i załamanie
365
- Nasza sprawa jest słuszna. Wróg zostanie rozgromiony. Zwycięstwo będzie nasze.
Kiedy Mołotow wrócił, Stalin poszedł do jego gabinetu, aby mu pogratulować:
- No cóż, byłeś trochę zdenerwowany, ale poszło dobrze. Mołotow potrzebował 
pochwały: w głębi duszy był bardzo próżny. W tym
momencie zadzwonił telefon: Timoszenko meldował o chaosie na granicy, gdzie 
dowódcy, zwłaszcza Pawłów na kluczowym Froncie Zachodnim, broniącym Mińska i 
drogi do Moskwy, stracili kontakt ze swymi jednostkami. Stalin zaczął perorować, 
że „niespodziewany atak jest na wojnie bardzo ważny. Oddaje inicjatywę 
atakującym [...]. Musicie bezwzględnie przeciwdziałać [...] wszelkim objawom 
paniki. Wezwijcie dowódców, zorientujcie się w sytuacji i meldujcie [...]. Ile 
czasu potrzebujecie? Dwie godziny, ale nie więcej [...]. Co się dzieje z 
Pawłowem?" Ale Pawłów, który przyjął na siebie główny ciężar niemieckiego 
uderzenia, „nie miał łączności ze sztabem swoich armii".
Stalin, w asyście Mołotowa, Malenkowa i Berii, owej trójcy, która miała spędzić 
większą część wojny w „Kąciku", poznawał stopniowo oszałamiające rozmiary 
niemieckich sukcesów i radzieckich klęsk. W ciągu pierwszego tygodnia Beria 
spotkał się ze Stalinem piętnaście razy, natomiast Mechlis, szef Zarządu 
Politycznego Armii Czerwonej, praktycznie zamieszkał w „Kąciku": stalinowskim 
remedium na klęskę był terror. Ale nawet ci dwaj wraz ze starymi towarzyszami z 
czasów wojny domowej, takimi jak Woroszyłow i Kulik, niewiele mogli zrobić, 
kiedy Timoszenko zameldował, że do końca dnia ponad tysiąc samolotów zostało 
zniszczonych na ziemi.
- Chyba niemieckie siły powietrzne nie zdołały dotrzeć do wszystkich lotnisk? - 
spytał żałośnie Stalin.
- Niestety, zdołały.
Ale to katastrofa na Froncie Zachodnim dowodzonym przez Pawłowa doprowadziła 
Stalina do dzikiej, choć bezsilnej furii:
- To potworna zbrodnia. Winni muszą ponieść surową karę.
Stalin rozkazał swoim najbliższym towarzyszom odwiedzić fronty i dowiedzieć się, 
jak wygląda sytuacja. Kiedy się wahali, krzyknął:
- Natychmiast!
Szef sztabu Żukow miał pojechać na Front Południowo-Zachodni, ale spytał, kto 
pokieruje pracą pod jego nieobecność.
- Nie traćcie czasu - warknął Stalin. - Jakoś sobie poradzimy. Malenkow i 
Budionny, nader osobliwa para - bezbarwny biurokrata i zawadiacki Kozak - 
polecieli na Front Briański, Kulik na Front Zachodni.
Wojna: nieudolny geniusz, 1941-1942
Kataklizm omal ich nie pochłonął: wśród ogólnego zamieszania mieli szczęście, że 
uszli z życiem. Tymczasem na Kremlu Stalin podejmował sprzeczne decyzje, tak 
samo zdezorientowany jak dowódcy jego wojsk. Tego popołudnia Stalin i Beria 
wyszli ostatni, o 16.45, a byli na nogach od świtu. Nadal wierzyli, że dzięki 
sprawnie przeprowadzonym kontratakom uda się przenieść działania wojenne na 
terytorium przeciwnika. Musieli się trochę przespać, lecz Stalin wrócił do 
swojego gabinetu o 3.20 rankiem 23 czerwca, aby spotkać się z Mołotowem, 
Mechlisem i Berią. 25 czerwca, w obliczu postępującego rozpadu frontów, Stalin 
spędził całą noc, od 1.00 do 5.50, w swoim gabinecie w stanie wzbierającego 
gniewu, ponieważ jeden z jego specjalnych wysłanników przepadł w chaosie. - Ta 
oferma Kulik zasługuje na kopa w dupę - powiedział.' Tylko Żukow, brutalny, 
odważny i energiczny, zdołał przejść do kontrataku na Froncie Południowo-
Zachodnim, okazując stalinowską bezwzględność, jaką wyróżniał się podczas wojny: 
Natychmiast aresztować - głosił jeden z jego typowych rozkazów dla Wydziału 
Specjalnego, dotyczący oficerów opuszczających swoje pozycje - / niezwłocznie 
oddać pod sąd jako zdrajców i tchórzy.2
Żałosny błazen Kulik, którego wojenna kariera miała być kroniką tragikomicznych 
pomyłek, przywdział kombinezon pilota, czapkę i gogle, i pojawił się na Froncie 
Zachodnim wieczorem 23 czerwca. Zdezorientowany bezładnym odwrotem 10 Armii 
został odcięty, okrążony i omal nie dostał się do niewoli. Musiał uciekać w 
niezwykłym przebraniu. „Zachowanie marszałka Kulika było niezrozumiałe - 
poskarżył się jeden z funkcjonariuszy politycznych Mechlisowi. - Rozkazał 
wszystkim odpruć naszywki, wyrzucić dokumenty, a następnie przebrać się w 
chłopski strój", bardzo dla niego odpowiedni. Spaliwszy swój marszałkowski 
mundur „zaproponował, abyśmy porzucili broń, i osobiście rozkazał mi wyrzucić 
medale i dokumenty [...]. Kulik jechał na chłopskim wozie drogą zajętą przez 
niemieckie czołgi...".3 Front Zachodni się rozsypał. Chory Szaposznikow przeżył 
załamanie pod wpływem napięcia. Kwatera Główna straciła i jego.
Jak podczas gry w chowanego, kiedy coraz więcej dzieci szuka tych, które się 
pochowały, Stalin wysłał Woroszyłowa, aby odszukał Kulika i Sza-posznikowa. 26 
czerwca „pierwszy marszałek" przybył do Mohylewa specjalnym pociągiem, ale nie 
zdołał znaleźć ani Frontu Zachodniego, ani obu marszałków. Wreszcie jego 
adiutant natknął się na coś, co przypominało raczej „obóz cygański" niż sztab, i 
odszukał Szaposznikowa, który leżał na ziemi przykryty płaszczem i wyglądał na 
martwego. Potem zobaczył Pawiowa, dowódcę, leżącego samotnie pod drzewem i 
jedzącego kaszę z menażki w ulewnym deszczu, którego zdawał się nie zauważać. 
Szaposznilcow drgnął.
Optymizm i załamanie
367
Adiutant zdał sobie sprawę, że marszałek żyje, i przedstawił się. Szaposznikow, 
krzywiąc się z bólu, wyraził radość z przyjazdu Woroszyłowa i zaczął się golić. 
Pawłów, który skończył już swoją kaszę, wpadł w rozpacz:
- Jestem skończony!
Woroszyłow, miotając groźby, posłał adiutanta na poszukiwanie Kulika. Potem obaj 
marszałkowie wrócili do pociągu, aby zdecydować, co zrobić z nieszczęsnym 
Pawłowem. Woroszyłow zarządził obiad: kucharz przyniósł szynkę, chleb i herbatę, 
co najwyraźniej rozczarowało marszałka, ponieważ wpadł we wściekłość, wrzeszcząc 
na kucharza, towarzysza Franca, który przybiegł i wyprężył się na baczność. 
Woroszyłow spytał, jak śmiał podać taki posiłek dwóm marszałkom.
- Dlaczego pokroiliście szynkę? Czy ludzie kroją szynkę w ten sposób? W 
pierwszej lepszej knajpie podają szynkę lepiej!
Woroszyłow wezwał Pawłowa, zwymyślał go za popełnione błędy i przypomniał mu, że 
już raz poskarżył się na niego Stalinowi. Pawłów padł na kolana, błagał o 
przebaczenie i całował buty marszałka. Woroszyłow wrócił do Moskwy.4
O świcie 4 lipca Mechlis aresztował Pawłowa za zdradę: Prosimy o zgodę na 
aresztowanie i proces - napisał. Stalin zaaprobował to jako jedną z właściwych 
metod poprawy sytuacji na froncie. Poddany torturom Pawłów obciążył generała 
Mierieckowa. Przed „procesem" Pawłowa Poskrieby-szow przyniósł Stalinowi projekt 
wyroku. Stwierdziwszy, że tekst zawiera tradycyjne zmyślenia, Stalin powiedział 
Poskriebyszowowi:
- Wyrok zatwierdzam, a wszystkie te bzdury o „działalności spiskowej" Ulrich ma 
wyrzucić. Nie przeciągać sprawy. Żadnych apelacji. A potem specjalnym rozkazem 
powiadomić fronty, niech wiedzą, że defetystów będziemy karać bezlitośnie.
Mikojan (a prawdopodobnie również reszta Politbiura) zaaprobował wyrok i jeszcze 
trzydzieści lat później nie zmienił zdania, gdy napisał w pamiętnikach: Szkoda, 
że go straciliśmy, ale było to sprawiedliwe. 22 lipca czterej oficerowie 
dowodzący Frontem Zachodnim zostali rozstrzelani. Napływało tyle telegramów z 
prośbą o zgodę na rozstrzeliwanie zdrajców, że zablokowały połączenia w biurze 
Mechlisa. Tego samego dnia Mechlis zezwolił swoim komisarzom na zwoływanie sądów 
i wykonywanie wyroków.5
Stalin uświadamiał sobie powoli rozmiary katastrofy. Wydarzenia wymknęły się 
spod kontroli: Niemcy zbliżali się do Mińska, siły powietrzne zostały 
zdziesiątkowane, trzydzieści dywizji przestało istnieć. 26 lipca Stalin odwołał 
pilnie Żukowa z Frontu Południowo-Zachodniego: szef sztabu
368
Wojna: nieudolny geniusz, 1941-1942
zastał Timoszenkę i generała Watutina stojących na baczność przed Stalinem z 
„oczami czerwonymi z niewyspania". Stalin rozkazał: - Zastanówcie się wspólnie i 
powiedzcie mi, co można zrobić.* Dał im czterdzieści minut na opracowanie nowej 
strategii obronnej.6
Nawet w tym gorączkowym czasie Stalin pamiętał o własnej rodzinie. 25 czerwca, 
kiedy spotkał się z Timoszenką, aby omówić „sytuację, która jest niezwykle 
poważna na wszystkich frontach", ludowy komisarz obrony zdobył się na odwagę i 
spytał, czy Jakow Dżugaszwili, najstarszy syn, który zawsze go rozczarowywał i 
którego zawsze traktował oschle, powinien zostać wysłany na front, o co prosił. 
Tłumiąc gniew, Stalin odparł:
- Niektórzy, mówiąc delikatnie, nazbyt gorliwi podwładni zawsze starają się 
zadowolić swoich zwierzchników. Nie zaliczam was do nich, ale radzę, żebyście 
nie zadawali mi więcej takich pytań.
Nie powiedział nic więcej, ale później sprawdził, czy starsi chłopcy, Jakow i 
Artiom, obaj artylerzyści, otrzymali przydział na linię frontu. Po przyjęciu 
pożegnalnym urządzonym przez Wasilija, żona Jakowa, Julia, ubrana w czerwoną 
sukienkę, która, jak wierzyła później, była przeklęta, odprowadziła swego 
ukochanego Jaszę.
Pewnej nocy w pierwszych dniach wojny Stalin zatelefonował do Żeni Alliłujewej, 
z którą nie utrzymywał kontaktów od czasu jej powtórnego wyjścia za mąż. 
Odwiedziła Kuncewo i, jak wspominała, „jeszcze nigdy nie widziałam Iosifa tak 
przygnębionego". Poprosił ją, żeby odwiozła Swietła-nę i dzieci na daczę w 
Soczi, a następnie wyjaśnił, jak przedstawia się sytuacja na froncie. Była 
wstrząśnięta, ponieważ propaganda nadal trąbiła, że bohaterska Armia Czerwona 
rozgromi wkrótce faszystowskich najeźdźców: „Wojna potrwa długo. Poleje się 
mnóstwo krwi [...]. Proszę cię, zabierz Swietłanę na południe". Odmówiła. 
Musiała pozostać z mężem. Stalin był „zdenerwowany i zły". Nigdy więcej się z 
nią nie zobaczył.
Anna Redens odwiozła Swietłanę, Aleksandrę Nakaszydze, żonę Wasilija Galinę i 
córkę Jakowa Gulię, jak również własnych synów na daczę w Soczi, gdzie 
pozostali, dopóki nie dotarł tam front.7
Dwudziestego ósmego czerwca Niemcy, którzy wdarli się dwieście kilometrów w głąb 
terytorium radzieckiego, zamknęli pierścień okrążenia wokół 400 000 żołnierzy i 
zajęli stolicę Białorusi, Mińsk. Kiedy strzępy
* Tego samego dnia Politbiuro rozkazało usunąć potajemnie mumię Lenina z 
Mauzoleum i przewieźć do Tiumenia na Syberii.
Optymizm i załamanie
369
informacji dotarły do „Kącika" podczas długiego posiedzenia, które trwało od 
wczesnego popołudnia do 2.40 nad ranem, Stalin przeżył kolejny wstrząs. Przespał 
się kilka godzin, a następnie odwiedził Ludowy Komisariat Obrony, prawdopodobnie 
w asyście Mołotowa, Malenkowa i Budionnego, aby dowiedzieć się czegoś więcej. Po 
upadku Mińska droga do Smoleńska i Moskwy stanęła otworem, panowało jednak takie 
zamieszanie, że Timoszenko znów stracił łączność ze swoimi armiami. To 
rozwścieczyło Stalina, który ponownie zjawił się w swoim gabinecie o 19.35. 
Podczas gdy Timoszenko i Żukow przekazywali coraz gorsze wieści, zjawili się 
Beria i Mikojan, aby dołączyć do swoich towarzyszy na nadzwyczajnym posiedzeniu 
Politbiura. Po północy Stalin zatelefonował do Timoszenki, domagając się 
bardziej konkretnych wiadomości z Białorusi: nie było żadnych. To przepełniło 
czarę.* Stalin wybiegł z gabinetu. Poskriebyszow i Czadajew obserwowali, jak 
Stalin, Mołotow i Beria wyjeżdżają packardem na zewnątrz.
- Niemcy musieli zająć Mińsk - powiedział Poskriebyszow.
Kilka minut później „Piątka" zjawiła się w Ludowym Komisariacie Obrony. Stalin 
poprowadził swoich towarzyszy do gabinetu Timoszenki i oznajmił, że chce się 
zapoznać osobiście z doniesieniami z frontu. Żukow zamierzał wyjść, ale 
Timoszenko nakazał mu gestem, aby został. „Piątka" zebrała się wokół mapy 
operacyjnej.
- Co się dzieje w Mińsku? - spytał Stalin.
- Nie mogę jeszcze nic na ten temat powiedzieć - odparł Timoszenko.
- Waszym obowiązkiem jest znać wszystkie fakty i informować nas na bieżąco - 
powiedział Stalin. - Po prostu boicie się powiedzieć nam prawdę.
W tym momencie nieustraszony Żukow wtrącił się obcesowo:
- Towarzyszu Stalin, czy pozwolicie, że zajmiemy się swoją pracą?
- A co, może warn przeszkadzamy? - wycedził Beria, wstrząśnięty, że ktoś 
ośmielił się zwrócić do Stalina w ten sposób. Spotkanie przerodziło się w 
sprzeczkę pomiędzy Żukowem a Berią, której Stalin przysłuchiwał się z rosnącą 
irytacją.
* Obecnie, gdy mamy dostęp do wielu różnych źródeł na temat tego ważnego 
epizodu, od pamiętników Mołotowa i Mikojana do wspomnień Czadajewa, sekretarza 
Sownar-komu, który spisał relację zastępcy szefa sztabu Watutina, możemy w miarę 
dokładnie zrekonstruować przebieg wydarzeń. Mikojan datuje scenę, która 
rozegrała się w Ludowym Komisariacie Obrony, na 29, a Czadajew na 27 czerwca, co 
świadczy o chaosie tamtych dni. W rzeczywistości był to 28 czerwca, ponieważ z 
książki raportów wiemy, że Stalin był w swoim gabinecie tego dnia, natomiast nie 
pojawił się tam ani 29 ani 30 czerwca. Żukow twierdzi, że Stalin odwiedził 
Ludowy Komisariat dwa razy, prawdopodobnie jednak opisana scena rozegrała się 
wieczorem, tak jak zapamiętał to Mikojan.
370
Wojna: nieudolny geniusz, 1941-1942
- Wiecie, że sytuacja na frontach jest krytyczna. Dowódcy frontów czekają na 
instrukcje i lepiej będzie, jeśli się tym zajmiemy - powiedział Żukow.
- My też potrafimy wydawać rozkazy - krzyknął Beria. j
- Jeśli uważacie, że potraficie, to proszę! - odparł Żukow. >
- Jeśli partia wyda nam takie polecenie, będziemy to robić.
- Więc zaczekajcie, aż partia wyda warn takie polecenie. A na razie nam 
powierzono tę funkcję. - Żukow zwrócił się do Stalina. - Przepraszam za 
szczerość, towarzyszu Stalin, na pewno się z tym uporamy. Wtedy przyjedziemy na 
Kreml i złożymy raport.
Żukow dawał do zrozumienia, że generałowie są bardziej kompetentni niż 
Politbiuro. Stalin, który do tej pory milczał, nie mógł dłużej powściągać 
gniewu:
- Popełniacie wielki błąd, próbując odgrodzić was i nas... Wszyscy musimy myśleć 
o tym, jak pomóc frontom. - Nagle Stalin, mówiąc słowami Mi-kojana, 
„eksplodował": - Co to za Kwatera Główna? Co to za szef sztabu, który od 
pierwszego dnia wojny nie ma łączności ze swoimi wojskami, nie reprezentuje 
nikogo, nikim nie dowodzi?
Przemęczony Żukow załamał się pod tym gradem zarzutów i wybuchnął płaczem, 
„zalewając się łzami jak baba", i „wybiegł do drugiego pokoju". Mołotow 
pospieszył za nim. Jeden z najtwardszych bolszewików pocieszał jednego z 
najbardziej brutalnych żołnierzy w tym krwawym stuleciu: czy Mołotow zaoferował 
Żukowowi chusteczkę lub położył mu rękę na ramieniu? Pięć minut później 
niezwykły duet wrócił. Żukow „uspokoił się, ale oczy miał wciąż wilgotne".
„Wszyscy byliśmy przygnębieni" - przyznał Mikojan. Stalin zasugerował, aby 
Woroszyłow lub ktoś inny nawiązał łączność z Frontem Zachodnim. „Stalin był 
bardzo przygnębiony". Potem popatrzył na swoich towarzyszy.
- No dobrze-powiedział. -Niech sami się najpierw zorientują. Chodźcie, 
towarzysze.
Stalin wyszedł z gabinetu. Kiedy wsiadali do czekających na zewnątrz samochodów, 
wypowiedział pierwsze słowa prawdy od początku wojny:
-Wszystko stracone. Rezygnuję. Lenin zbudował nasze państwo, a myśmy wszystko 
przejebali! - Stalin klął przez całą drogę do Kuncewa. - Lenin zostawił nam 
wielkie dziedzictwo, a my, jego spadkobiercy, wszystko prze-sraliśmy...
Mołotow wspominał, że nawet gdy dotarli do domu, Stalin ciągle przeklinał: 
„«Wszystko spieprzyliśmy!». To «my» odnosiło się do nas wszystkich!" Stalin 
oznajmił, że nie może być dłużej przywódcą. Ustępuje. W Kuncewie
Optymizm i załamanie
371
Mołotow próbował „dodać mu otuchy". Zostawili załamanego Stalina na daczy.*
Mikojan nie był specjalnie poruszony zachowaniem Stalina. W drodze do domu 
dyskutował o tym z Mołotowem, którego nie lubił, ale któremu ufał: obaj 
doskonale znali Stalina. „Uderzyły nas te jego słowa. Co teraz, czy wszystko 
jest nieodwołalnie stracone? Uznaliśmy, że powiedział to dla efektu". Mieli 
rację, częściowo udawał, ale „też był tylko człowiekiem", jak ujął to Mołotow. 
Upadek Mińska wstrząsnął Stalinem, który stracił twarz przed swoimi towarzyszami 
i generałami. Był to największy kryzys w całej jego karierze.
Następnego dnia przekonali się, że nie było to tylko „dla efektu". W południe, 
kiedy zwykle pojawiał się na Kremlu, nie przyjechał. Nie zjawił się także 
później. W systemie władzy wytworzyła się próżnia: tytan, który w 
czternastogodzinnych maratonach decydował o każdym najdrobniejszym szczególe, 
pozostawił ziejącą wyrwę. Kiedy w gabinecie Stalina dzwonił telefon, słuchawkę 
podnosił Poskriebyszow.
- Towarzysza Stalina nie ma i nie wiem, kiedy będzie.
Kiedy Mechlis próbował dodzwonić się do Stalina w Kuncewie, nie uzyskał 
połączenia.
- Nie rozumiem -westchnął Poskriebyszow. Pod koniec dnia szef gabinetu Stalina 
nadal odpowiadał: - Towarzysza Stalina nie ma i prawdopodobnie nie będzie.
- Czy pojechał na front? - spytał młody Czadajew.
- Dlaczego mnie męczycie? Powiedziałem, że go nie ma i nie będzie.
Stalin „zamknął się przed wszystkimi, nikogo nie przyjmował i nie odbierał 
telefonów". Mołotow powiedział Mikojanowi i innym, że „przez ostatnie dwa dni 
Stalin znalazł się w stanie takiej prostracji, że nie interesował się niczym, 
nie wykazywał żadnej inicjatywy i był w bardzo złej formie". Stalin nie mógł 
spać. Nie zadał sobie nawet trudu, żeby się rozebrać, tylko po prostu krążył po 
daczy. W pewnym momencie otworzył drzwi pokoju oficera dyżurnego, gdzie zastępca 
Własika, generał major Rumian-cew, poderwał się na baczność, lecz Stalin nie 
odezwał się ani słowem i wrócił do siebie. Powiedział później Poskriebyszowowi, 
że czuł w ustach smak
W powyższym opisie wykorzystane zostały różne wersje. Mołotow: „Wszystko 
spieprzyliśmy!"; Mikojan: „Lenin zostawił nam wielkie dziedzictwo, a my, jego 
spadkobiercy, wszystko przesraliśmy"; Beria (cytowany przez Chruszczowa, którego 
nie było wtedy w Moskwie): „Wszystko stracone. Rezygnuję. Lenin zostawił nam 
proletariackie państwo, a myje przesraliśmy"; i Czadajew: „Lenin założył nasze 
państwo, a myśmy wszystko przejebali".
372
Wojna: nieudolny geniusz, 1941-1942
piołunu. Ale Stalin znał historię: wiedział, że Iwan Groźny, jego „nauczyciel", 
też zrzekł się władzy, by wypróbować lojalność swoich bojarów.
Radzieccy bojarzy niepokoili się, lecz bardziej doświadczeni wyczuwali 
niebezpieczeństwo. Mołotow starał się nie podpisywać żadnych dokumentów. Rząd 
był sparaliżowany przez dwa długie dni, a w tym czasie Niemcy szybko posuwali 
się naprzód.
- Nie masz pojęcia, jak tu jest - powiedział Malenkow Chruszczowowi. Wieczorem 
30 czerwca Czadajew wrócił do gabinetu, by uzyskać podpis Stalina, ale go nie 
zastał:
- Wczoraj też go nie było.
- Nie, wczoraj też go nie było - powtórzył Poskriebyszow bez cienia sarkazmu. 
Ale coś należało zrobić. Do gabinetu Poskriebyszowa przyszedł Wozniesienski. 
Kiedy Czadajew poprosił go o podpisanie dokumentów, Wo-zniesienski odmówił i 
zatelefonował do Stalina, lecz „nikt nie odbierał". Udał się więc na górę, do 
Mołotowa, który zasugerował, by zwołać później posiedzenie, ale nie wspomniał, 
że skontaktował się już z Berią, Malen-kowem i Woroszyłowem, aby wraz z nimi 
zdecydować, co należy zrobić. Przedsiębiorczy Beria przedstawił projekt ścisłego 
gabinetu wojennego złożonego z kilku członków o szerokich uprawnieniach pod 
przewodnictwem Stalina, jeśli się zgodzi, z udziałem Mołotowa, Woroszyłowa, 
Malenkowa i siebie: trzech starych bolszewików i dwie wschodzące gwiazdy. 
Pominięcie pozostałych przywódców było triumfem Berii i Malenkowa, którzy nie 
byli nawet pełnymi członkami Politbiura.
Po tych ustaleniach Mołotow zatelefonował do Mikojana, który zawiadomił 
Wozniesienskiego, i zebrało się Politbiuro. Palatyni nigdy nie byli tak potężni: 
ich działania bardzo przypominały intrygi po wylewie Stalina dwanaście lat 
później; od czasu ujawnienia nieszczęsnego „testamentu" Lenina niemal dwanaście 
lat wcześniej była to jedyna realna sposobność, by go obalić. Mołotow 
opowiedział im o załamaniu Stalina, lecz Mikojan odparł, że nawet jeśli Wódz 
jest niezdolny do działania, „samo nazwisko Stalina ma wystarczającą siłę, by 
umocnić morale narodu". A potem podekscytowany Wozniesienski zrobił coś, co 
okazało się fatalnym błędem.
- Wiaczesław! - powiedział do Mołotowa. - Idź pierwszy, a my pójdziemy za tobą!
Mołotow zbladł na tę niebezpieczną sugestię i zwrócił się do Berii, który 
zaproponował utworzenie Państwowego Komitetu Obrony. Postanowili pojechać do 
Kuncewa.
Kiedy dotarli na miejsce, przestąpili ostrożnie próg mrocznego, ciemnozielonego 
domu ukrytego wśród sosen i weszli do niewielkiej jadalni. Siedział tam w fotelu 
„wychudzony, wynędzniały, ponury" Stalin. Na widok
Optymizm i załamanie
373
siedmiu wchodzących członków Politbiura „skamieniał". Według jednej z relacji 
przywitał ich nieskładną przemową:
- Nie ma już wielkiego Lenina... Gdyby mógł nas teraz zobaczyć. Zobaczyć tych, 
którym powierzył los swego kraju... Jestem zasypywany listami od ludzi 
radzieckich, słusznie czyniących nam wyrzuty... Pewnie niektórzy spośród was nie 
mieliby nic przeciwko temu, żeby zwalić winę na mnie. - Potem spojrzał na nich 
badawczo i spytał: - Po co przyjechaliście?
„Wzrok miał dziwny - wspominał Mikojan - a nie mniej dziwne było i py-(anie, 
które zadał. Przecież, tak naprawdę, sam powinien był nas wezwać. Nie miałem 
wątpliwości: uznał, że przyjechaliśmy go aresztować". Beria uważnie wpatrywał 
się w twarz Stalina. „Było oczywiste - powiedział później żonie - że Stalin 
spodziewał się wszystkiego, nawet najgorszego".
Palatyni też byli przerażeni: Beria drwił później z Mikojana, że chował się za 
plecami innych. Mołotow, najstarszy rangą i dlatego najbardziej narażony na 
zemstę Stalina, wystąpił naprzód:
- Dziękujemy wam za szczerość - powiedział Mołotow według jednego z 
drugorzędnych źródeł - ale mogę was zapewnić, że gdyby jakiś idiota próbował 
nastawić mnie przeciwko wam, odpowiedziałby za to. Prosimy was, żebyście wrócili 
do pracy...
- Zastanówmy się nad tym - odparł Stalin. - Czy spełniam jeszcze oczekiwania 
narodu? Czy jestem w stanie poprowadzić kraj do ostatecznego zwycięstwa? Mogą 
być bardziej godni kandydaci.
- Myślę, że wyrażę jednogłośną opinię - wtrącił się Woroszyłow. - Nie ma nikogo 
bardziej godnego.
-Prawilno! Słusznie! - powtórzyli palatyni. Mołotow powiedział Stalinowi, że 
Malenkow i Beria proponują utworzyć Państwowy Komitet Obrony.
- Kto stanie na czele? - spytał Stalin.
- Wy, towarzyszu Stalin.
Ulga Stalina była bezgraniczna: „napięcie zniknęło z jego twarzy" - ale przez 
jakiś czas nic nie mówił. Wreszcie powiedział:
- Dobrze.
Beria wystąpił naprzód i oznajmił:
- Wy, towarzyszu Stalin, staniecie na czele. -1 zaczął wymieniać członków. 
Stalin zauważył, że Mikojan i Wozniesienski zostali pominięci, ale Beria
wyjaśnił, że powinni kierować pracami rządu. Pragmatyczny Mikojan zasugerował, 
że skoro odpowiada za zaopatrzenie armii, powinien wejść w skład komitetu jako 
specjalny pełnomocnik. Stalin przydzielił obowiązki: Malenkow miał nadzorować 
produkcję samolotów, Mołotow - czołgów, Wozniesienski - uzbrojenia. Stalin 
powrócił do władzy.
374
Wojna: nieudolny geniusz, 1941-1942
Optymizm i załamanie
375
Czy Stalin naprawdę przeżył załamanie nerwowe, czy po prostu grał komedię? 
Motywy, jakimi kierował się ten utalentowany aktor sceny politycznej, nigdy nie 
były jednoznaczne. Z pewnością miał powody, aby się załamać: był przygnębiony i 
wyczerpany. Zdarzało się to już wcześniej: przeżywał podobne chwile po śmierci 
Nadii i podczas wojny z Finlandią. Jego załamanie było zrozumiałą reakcją na 
fatalny brak wyczucia zamiarów Hitlera, błąd, którego nie mógł ukryć przed swymi 
dworzanami: nieustannie słyszeli, jak ich zapewniał, że w 1941 roku nie dojdzie 
do inwazji. Ale była też inna przyczyna: katastrofa militarna ujawniła szkody, 
jakie wyrządził, dokonując czystki w korpusie oficerskim, i jego nieudolność 
jako dowódcy. Król był nagi. Tylko dyktator, który zamordował wszystkich 
potencjalnych rywali, mógł to przetrwać. W każdym innym systemie spowodowałoby 
to' zmianę władzy, ale tutaj nie wchodziło w rachubę.
Ale Mołotow i Mikojan mieli rację: było to również przedstawienie „dla efektu". 
Zrzeczenie się władzy to wypróbowany wybieg, stosowany z dobrym skutkiem od 
czasów Achillesa i Aleksandra Wielkiego. Składając rezygnację, Stalin 
doprowadził do tego, iż Politbiuro dokonało jego reelekcji, co przyniosło tę 
dodatkową korzyść, że pozwoliło postawić „grubą kreskę" pod wszystkimi 
wcześniejszymi błędami. Zostały mu wybaczone: Stalin znów cieszył się naszym 
poparciem - napisał ironicznie Mikojan. Było to więc załamanie i polityczne 
odrodzenie.
„Byliśmy świadkami chwili słabości Stalina - powiedział później Beria. - Iosif 
Wissarionowicz nigdy nam tego nie wybaczy". Mikojan wiedział, co robi, chowając 
się za plecami towarzyszy.
Następnego popołudnia Stalin znów zjawił się w swoim gabinecie, „nowy człowiek" 
przeznaczony do roli wodza naczelnego, do której, jak uważał, miał specjalne 
predyspozycje. 1 lipca gazety ogłosiły, że Stalin został przewodniczącym 
Państwowego Komitetu Obrony, GKO. Niebawem mianował Timoszenkę dowódcą Frontu 
Zachodniego broniącego Moskwy: 19 lipca Stalin objął funkcję Ludowego Komisarza 
Obrony, a 8 sierpnia Najwyższego Naczelnego Dowódcy: od tej pory generałowie 
nazywali go Wierchownym. 16 lipca przywrócił zniesiony po wojnie z Finlandią 
system podwójnego dowodzenia, przydzielając dowódcom wojskowym znienawidzonych w 
armii komisarzy politycznych. Pod przewodem Mechlisa mieli prowadzić „bezlitosną 
walkę z tchórzami, panikarzami i dezerterami", ale ci zarozumiali dyletanci 
często przejmowali rzeczywiste dowodzenie, tak jak ich zwierzchnik. Ludowy 
Komisariat Obrony - napisał Chruszczow -przypominał sforę
wściekłych psów z Kulikiem iMechlisem* Tymczasem Stalin zjednoczył organy 
bezpieczeństwa, NKWD i NKGB, pod zwierzchnictwem Berii. 3 lipca przemówił do 
narodu jako rosyjski przywódca narodowy:
- Towarzysze, obywatele - zaczął konwencjonalnie spokojnym tonem, a na falach 
radiowych niósł się jego oddech wraz z odgłosem popijanej małymi łyczkami wody i 
brzękiem szklanki. - Bracia i siostry! Zwracam się do was, przyjaciele moi.
Była to wojna „narodowa", ale uczucia patriotyczne umacniał terror: „Tchórzy, 
dezerterów, panikarzy" należy „bezlitośnie niszczyć".8 Kilka nocy później Stalin 
i Kalinin wyszli z Kremla o 2.00, pod silną eskortą dowodzoną przez Własika, i 
wkroczyli do Mauzoleum Lenina, by pożegnać się / mumią zmarłego przywódcy przed 
jej podróżą specjalnym pociągiem na Syberię.9
Zdecydowanie Stalina nie poprawiło sytuacji na frontach. W ciągu trzech tygodni 
Armia Czerwona straciła około dwóch milionów żołnierzy, 3500 czołgów i ponad 
6000 samolotów. 10 lipca niemieckie jednostki pancerne wznowiły natarcie na 
bramę do Moskwy, Smoleńsk, który padł sześć dni później. Niemcy przebili się 
przez radzieckie linie, biorąc do niewoli kolejne 300 000 jeńców, zdobywając 
3000 dział i 3000 czołgów - ale zacięta obrona Timoszenki osłabiła chwilowo 
impet ich natarcia. Hitler rozkazał Grupie Armii „Środek" przegrupować się pod 
koniec lipca. Jego wojska parły niepowstrzymanie naprzód, w kierunku Kijowa na 
południu i Leningradu na północy, odnosząc wielkie zwycięstwa, ale żaden z 
głównych celów „Barbarossy" - Moskwa, Leningrad i Zagłębie Donieckie - nie 
został zdobyty. Armia radziecka nie uległa zniszczeniu. Niemieccy generałowie 
przekonywali Hitlera, by rzucił zgrupowania pancerne na Moskwę, natomiast 
Fiihrer, przypomniawszy sobie zapewne jałowy triumf Napoleona, postanowił zdobyć 
ropę i zboże na południu. Efektem była nowa, kompromisowa strategia, „Moskwa i 
Ukraina".
Odrodzony Stalin napotykał czasem sprzeciwy ze strony Politbiura. Tuż po upadku 
Smoleńska wezwał Żukowa i Timoszenkę na daczę, gdzie zastali go w towarzystwie 
kilku członków Politbiura, ubranego w starą bluzę, przechadzającego się z nabitą 
fajką, co zawsze wróżyło kłopoty.
- Politbiuro dyskutowało o zdymisjonowaniu Timoszenki... Co o tym myślicie?
* Huśtawka pomiędzy tradycyjnym „jednoosobowym dowództwem", sprawowanym przez 
wojskowego, a „podwójnym dowództwem", sprawowanym przez wojskowych i komisarzy 
politycznych, odzwierciedlała zmiany w sytuacji wewnętrznej i zewnętrznej kraju: 
instytucję komisarzy wprowadzano trzy razy -w 1918,1937 i 1941 roku - i znoszono 
trzy razy, kiedy trzeba było podnieść prestiż oficerów - w 1925, 1940 i 1942 
roku.
L
376
Wojna: nieudolny geniusz, 1941-1942
Timoszenko nic nie powiedział, ale Żukow zaprotestował.
- Myślę, że ma rację - stwierdził sędziwy Kalinin, który po 1930 roku bardzo 
rzadko nie zgadzał się ze Stalinem. Stalin „bez pośpiechu zapalił fajkę i 
popatrzył na członków Politbiura".
- A jeśli zgodzimy się z towarzyszem Żukowem? - spytał.
- Macie rację, towarzyszu Stalin - odpowiedzieli chórem. Ale Żukow nie zawsze 
stawiał na swoim.10
W obliczu groźby kolejnego gigantycznego okrążenia na południu Stalin postanowił 
zastosować drakońskie środki, aby zmusić swoich żołnierzy do walki. W pierwszym 
tygodniu zaaprobował wydany przez NKGB Rozkaz nr 246, przewidujący represje w 
stosunku do rodzin żołnierzy, którzy dostali się do niewoli, a teraz podał to do 
wiadomości publicznej w osławionym Rozkazie nr 270. Pod tekstem polecił umieścić 
podpisy Mołotowa, Budionnego, Woroszyłowa i Żukowa, chociaż nie wszyscy z 
wymienionych byli obecni przy jego uchwalaniu, ale stało się to już tradycyjną 
metodą bolszewickich rządów.11 Te decyzje zrujnowały życie milionów żołnierzy i 
członków ich rodzin, w tym również rodziny Stalina.*
Szesnastego lipca, pod Witebskiem, pewien porucznik 14 pułku artylerii 
haubicznej 14 Dywizji Pancernej został wraz ze swoją jednostką okrążony przez 
wojska niemieckie. Uważając się za wybrańca, nie wycofał się: „Jestem synem 
Stalina i nie pozwolę wycofać swojej baterii", ale nie popełnił też honorowego 
samobójstwa. 19 lipca Berlin ogłosił, że wśród nieprzebranych mas radzieckich 
jeńców wojennych znajduje się Jakow Dżugaszwili. Żdanow wysłał Stalinowi 
zapieczętowany pakiet, zawierający fotografię Jakowa, którą ojciec dokładnie 
obejrzał, dręczony myślą, że jego słaby syn załamie się i zdradzi go. Po raz 
drugi przeklął Jakowa za to, że się nie zabił:
- Głupiec - nie potrafił się nawet zastrzelić! - mruknął do Wasilija. 
Natychmiast stał się podejrzliwy wobec żony Jakowa, Julii.
- Na razie nic nie mów żonie Jaszy - przykazał Swietłanie. Niebawem, na mocy 
Rozkazu nr 270, Julia została aresztowana. Jej
trzyletnia córeczka Gulia nie oglądała matki przez dwa lata. Ale wiemy też, jak 
Stalin martwił się o los Jakowa i jak zadręczał się tym do końca życia.
Rozkaz nr 270 nosi wszelkie cechy osobistego stylu Stalina: Rozkazuję: 1) 
Zrywających podczas walki dystynkcje rang i oddających się do niewoli uważać za 
tchórzliwych dezerterów, których rodziny podlegają aresztowaniu tak jak rodziny 
naruszających przysięgę i zdradzających Ojczyznę. Dezerterów takich 
rozstrzeliwać na miejscu. 2) Znajdującym się w okrążeniu - walczyć do końca 
[...] tych zaś, którzy wolą poddać się - niszczyć wszelkimi środkami, a rodziny 
[...] pozbawiać zasiłków państwowych i pomocy.
Optymizm i załamanie
377
Wkrótce zabronił Wasilijowi uczestniczyć w lotach bojowych:
- Jeden jeniec to dla mnie aż nadto!
Ale wpadł w gniew, kiedy „następca tronu" zatelefonował, by poprosić o pieniądze 
na nowy mundur i dodatkowe jedzenie:
„1. Z tego, co wiem, racje żywnościowe w siłach powietrznych są zupełnie 
wystarczające.
2. Specjalny mundur dla syna Stalina nie jest przewidziany".12
Mniej więcej w tym czasie, gdy Jakow dostał się do niewoli, Stalin podjął 
pierwszą próbę zawarcia porozumienia z Hitlerem. On i Mołotow rozkazali Berii 
wysondować bułgarskiego ambasadora, Iwana Stamenowa. Beria wyznaczył do tego 
zadania specjalistę od zabójstw i zbierania informacji, Pawła Sudopłatowa, który 
opisał całą historię w swoich nie do końca wiarygodnych pamiętnikach: polecono 
mu zapytać, dlaczego Niemcy pogwałciły pakt o nieagresji, na jakich warunkach 
Hitler byłby gotów zakończyć wojnę i czy zadowoliłby się Ukrainą, Białorusią, 
Mołdawią i państwami bałtyckimi, czymś w rodzaju powtórki pokoju w Brześciu 
Litewskim. Beria powiedział Sudopłatowowi, że Stalin chce w ten sposób zyskać na 
czasie. 25 lipca Sudopłatow spotkał się ze Stamenowem w ulubionej gruzińskiej 
restauracji Berii, Aragwi, ale Bułgar odmówił przekazania tej propozycji 
Berlinowi i oznajmił:
- Nawet jeśli wycofacie się do Uralu, to i tak zwyciężycie.13
Tymczasem na południu Niemcy niepowstrzymanie posuwali się naprzód: pancerne 
kleszcze Grupy Armii „Południe" pod dowództwem Heinza Gu-deriana i Ewalda von 
Kleista zwierały się wokół Kijowa, co groziło okrążeniem wojsk Frontu 
Południowo-Zachodniego generała Michaiła Kirponosa z kolejnymi setkami tysięcy 
żołnierzy. Stało się oczywiste, że Kijów trzeba będzie opuścić. 29 lipca Stalin 
wezwał Żukowa, by omówić sytuację na wszystkich frontach. Poskriebyszow zauważył 
złowieszczo, że spotkanie rozpoczęło się dopiero po przybyciu Mechlisa. Kiedy 
„ponury demon" zjawił się z Berią i Malenkowem, szef sztabu pod nieprzychylnym 
wzrokiem owej groźnej trójcy przepowiedział, że Niemcy rozbiją Front Południowo-
Za-chodni, a następnie skierują się ponownie w stronę Moskwy. Mechlis przerwał, 
by spytać groźnym tonem, skąd Żukow wie tak dużo o niemieckich planach.
- Co z Kijowem? - spytał Stalin. Żukow był zdania, że należy oddać miasto.
- Nie plećcie bzdur - obruszył się Stalin.
- Jeśli uważacie, że jako szef Sztabu Generalnego potrafię tylko pleść bzdury, 
to proszę o zwolnienie mnie z obowiązków i wysłanie na front - odparował Żukow.
Wojna: nieudolny geniusz, 1941-1942
- Kto dał warn prawo rozmawiać w ten sposób z towarzyszem Stalinem? - krzyknął 
Mechlis.
- Nie gorączkujcie się - powiedział Stalin do Żukowa - ale skoro o tym 
wspomnieliście, poradzimy sobie bez was.
Żukow zabrał swoje mapy i wyszedł z pokoju, ale czterdzieści minut później 
Stalin wezwał go znowu i oświadczył, że został zwolniony z funkcji szefa sztabu, 
co dla walecznego generała było błogosławieństwem, ponieważ pozwoliło mu wrócić 
tam, gdzie czuł się najlepiej. Stalin uspokajał go:
- Nie denerwujcie się.
Stanowisko szefa Sztabu Generalnego objął ponownie Szaposznikow. Stalin 
wiedział, że marszałek jest chory, ale obiecał mu „pomóc". Żukow chciał się 
odmeldować, lecz Stalin zaprosił go na herbatę: miał do niego słabość. 
Katastrofa w rejonie Kijowa dowiodła niebawem słuszności jego „bzdurnych" 
zaleceń.14
Niemieckie kleszcze pancerne zaciskały się wokół Frontu Południowo--Zachodniego 
dowodzonego przez marszałka Budionnego i Chruszczowa, którzy błagali o zgodę na 
wycofanie wojsk. Stalin otrzymał z NKWD informację, że Chruszczow zamierza 
poddać Kijów i zatelefonował do niego, grożąc mu. Chruszczow, którego nastrój, 
jak się to często zdarza w momentach klęski, oscylował pomiędzy panicznym 
strachem a bezsilną złością, zastał Budionnego pijącego koniak z szefem sztabu 
frontu, Iwanem Bagra-mianem, i oświadczył mu gniewnie, że powinien zostać 
rozstrzelany.
Jedenastego września w obliczu narastającego zagrożenia Budionny, odważniejszy i 
bardziej kompetentny niż większość „kawalerzystów", choć wiedział, iż może 
zostać odwołany, a nawet aresztowany, próbował przekonać Stalina, że „zwłoka 
doprowadzi do strat w ludziach i ogromnych ilościach sprzętu". Stalin 
zdymisjonował go następnego dnia, powierzając dowództwo frontu Timoszence, 
któremu wręczył też osobliwy upominek w postaci dwóch fajek z rzeźbionym 
wizerunkiem jelenia. Miało to symbolizować jego przeniesienie z północy na 
południe i było ze strony Stalina rzadkim gestem.
- Obejmujecie dowództwo - oznajmił Budionny Timoszence na froncie. - Ale 
zadzwońmy razem do Stalina i powiedzmy, że trzeba się wycofać z Kijowa. Jesteśmy 
prawdziwymi marszałkami i uwierzą nam.
- Nie chcę podkładać głowy pod topór - odparł Timoszenko. Dwa dni później, o 
18.20, upór Stalina wydał gorzkie owoce, kiedy 1 i 2 Grupa Pancerna Kleista i 
Guderiana połączyły się sto pięćdziesiąt kilometrów na wschód od Kijowa, 
zamykając w gigantycznym okrążeniu pięć radzieckich armii: 452 720 ludzi dostało 
się do niewoli. 18 września padł Kijów. Stalin zdołał zapanować nad nerwami:
- Trzeba załatać dziurę - rozkazał Szaposznikowowi. - Szybko! 15
Optymizm i załamanie
379
Stalin i Beria stosowali bezwzględne represje, ale zaczęli też zwalniać /. 
więzień aresztowanych wcześniej ludzi. Coraz więcej „szczęściarzy" wychodziło na 
wolność, by wesprzeć wysiłek wojenny.
- Nie ma ludzi, na których można polegać - mruknął Stalin podczas jednego ze 
spotkań poświęconych obronie przeciwlotniczej. Konstruktor samolotów Jakowlew 
powiedział:
- Towarzyszu Stalin, minął już przeszło miesiąc od aresztowania Ba-łandina, 
naszego zastępcy ludowego komisarza. Nie wiemy, za co został aresztowany, ale 
nie wyobrażamy sobie, żeby był wrogiem. Jest potrzebny... Prosimy was o 
rozpatrzenie tej sprawy. Ręczymy za niego.
- Tak - odparł Stalin. - Siedzi już czterdzieści dni, a do niczego się nie 
przyznał. Może i nie ma nic na sumieniu... Bywa i tak.
Następnego dnia Wasilij Bałandin, „z zapadniętymi policzkami i ogoloną głową", 
przyszedł do pracy „jakby nic się nie stało". Beria i Mikojan poprosili o 
zwolnienie zastępcy ludowego komisarza przemysłu zbrojeniowego, Borisa 
Wannikowa, aresztowanego za spór z Kulikiem na temat kalibru dział. Został 
sprowadzony prosto z celi przed oblicze Stalina, który go przeprosił, przyznał, 
że Wannikow miał rację i awansował na wyższe stanowisko.
Zdarzały się niezręczne sytuacje, kiedy „szczęściarze" spotykali swoich 
oprawców. Pucołowaty, jasnowłosy generał Kiriłł Mierieckow, aresztowany w 
pierwszych tygodniach wojny, był poddawany okrutnym torturom na rozkaz 
dobrodusznego Mierkułowa, z którym przyjaźnił się przed aresztowaniem. Jak 
zeznał później jeden ze śledczych: „Wyżsi funkcjonariusze stosowali wobec 
Mierieckowa brutalne, nieprzerwane tortury [...] bili go gumowymi pałkami", 
dopóki nie zalał się krwią. Teraz został oczyszczony z zarzutów i stanął przed 
Mierkułowem, ale oświadczył swemu oprawcy, że nie mogą już być przyjaciółmi:
- Wsiewołodzie Nikołajewiczu, spotykaliśmy się na gruncie towarzyskim, ale teraz 
boję się was.
Mierkułow uśmiechnął się. Kilka minut później generał Mierieckow, w pełnym 
mundurze, zameldował się u Stalina.
- Witajcie, towarzyszu Mierieckow. Jak się macie?
Beria nasilił terror.16 Kiedy oddziały NKWD się wycofywały, więźniów nie 
zwalniano - chociaż Stalin miał wiele okazji, żeby to zrobić. Maria i Alo-sza 
Swanidze, „niemieccy szpiedzy", którzy byli tak blisko Stalina, przebywali 
wwiezieniu od grudnia 1937 roku. Stalin przypomniał sobie o Aloszy, który, jak 
sam powiedział Mikojanowi, „został skazany na śmierć. Kazałem Mierkułowowi 
powiedzieć mu przed egzekucją, że jeśli poprosi Komitet Centralny o 
przebaczenie, zostanie ułaskawiony". Ale Swanidze odparł
380
Wojna: nieudolny geniusz, 1941-1942
z godnością, że jest niewinny, więc „nie może prosić o łaskę". Plunął Mier-
kułowowi w twarz.
- To moja odpowiedź! - zawołał. 20 sierpnia 1941 roku został rozstrzelany. Kilka 
dni później, w Kuncewie, Stalin zwrócił się do Mikojana:
- Chcesz posłuchać o Aloszy?
- Co takiego? - Mikojan, który bardzo lubił Swanidzego, miał nadzieję, że został 
zwolniony. Stalin powiadomił go jednak rzeczowym tonem o jego śmierci.
- Nie poprosił o przebaczenie. Taki hardy! - zadumał się Stalin.
- Kiedy to było? - spytał Mikojan.
- Niedawno.
Maria Swanidze, która tak podziwiała Stalina, a także siostra Aloszy, Mariko, 
zostały rozstrzelane w następnym roku.17
34
„Zajadły jak pies":
Żdanow i oblężenie Leningradu
Kiedy Mołotow przesiadywał ze Stalinem w „Kąciku", Żdanow rządził oblężonym 
Leningradem. Ale Stalin zwrócił teraz swój gniew przeciwko dowódcom miasta 
Lenina.* Do 21 sierpnia 1941 roku niemieckie uderzenie na północny wschód niemal 
odcięło połączenie Leningradu z resztą Rosji. Woroszyłow, obecnie 
sześćdziesięcioletni, objął dowództwo wraz ze Żda-nowem. Obaj mieli wiele do 
zrobienia, ale w miarę jak sytuacja w rejonie Leningradu stawała się coraz 
bardziej krytyczna, musieli walczyć, by nie utracić zaufania Stalina.
Dzień po dniu Niemcy zaciskali pierścień, a Stalin wietrzył defetyzm. W 
gniewnych telegramach oskarżał Żdanowa i Woroszyłowa o to, że nie potrafili 
sobie poradzić ze śmiertelnym zagrożeniem. Stawka nie może się pogodzić z 
nastrojami klęskowymi, z niemożnością podjęcia zdecydowanych kroków i gadaniem o 
tym, że zrobiono już wszystko, co możliwe, i że nie da się zrobić nic więcej...1 
Potem Stalin dowiedział się, że Woroszyłow, przypomniawszy sobie zapewne dni 
swojej chwały z Carycyna w 1918 roku, zamierzał podnieść morale, pozwalając 
żołnierzom na wybór oficerów - ale tym razem oburzonym komisarzem spraw 
wojskowych nie byłTrocki.
Natychmiast wstrzymać wybory, ponieważ sparaliżuje to armię i wyłoni bezsilnych 
dowódców - rozkazał Stalin wraz z Mołotowem i Mikojanem. -Potrzebujemy dowódców 
wszechpotężnych. To się rozpizestrzeni jak choroba. To nie Wołogda - to drugie 
miasto w kraju! I dodał: Prosimy towarzyszy Woroszyłowa i Żdanowa, żeby 
informowali nas o swoich posunięciach. Do tej pory tego nie uczynili. Szkoda.
Udostępnione niedawno papiery Stalina i Żdanowa pozwoliły po raz pierwszy 
wejrzeć w ich gorączkowe wysiłki zmierzające do ocalenia Leningradu.
382
Wojna: nieudolny geniusz, 1941-1942
„Zajadły jak pies": Żdanow i oblężenie Leningradu
383
Wszystko jasne - odpowiedział Leningrad. - Do widzenia, towarzyszu Stalin. To 
pomoże. Serdecznie pozdrawiamy!2
Żdanow przejął kontrolę nad wszystkimi aspektami życia w Leningradzie, 
wypowiadając słynne słowa: „Wróg u bram". Otyły, chory na astmę i wyczerpany, 
odpalający papierosa od papierosa, odziany w oliwkową bluzę z pasem i pistoletem 
w kaburze, kierował frontem z ozdobionego portretami Stalina, Marksa i Engelsa 
gabinetu na drugim piętrze w prawym skrzydle Instytutu Smolnego. Jego długi stół 
był przykryty czerwonym suknem, tak jak Stalina - zielonym. Na jego biurku leżał 
kamień z Uralu, prezent od jakieś leningradzkiej fabryki. Żdanow, tak jak 
Stalin, pił herbatę ze szklanki w srebrnym koszyczku, ssąc kostki cukru, i, tak 
jak on, sypiał na kanapie w swoim gabinecie. Pisał artykuły wstępne do gazet, 
osobiście przydzielał każdy volt elektryczności, groził „panikarzom" 
natychmiastowym rozstrzelaniem i brał udział w dowodzeniu frontem.3
Tymczasem Woroszyłow okazywał odwagę, z jakiej zasłynął w Carycy-nie. Kiedy 
pojawił się na froncie pod Iwanowskiem, żołnierze patrzyli, jak „pierwszy 
marszałek" przechadza się pod ciężkim ostrzałem artyleryjskim.
- To on! Woroszyłow! Klim! - szeptali. - Spójrzcie, jak stoi, jakby w ziemię 
wrósł!
Kilka kilometrów dalej marszałek natknął się na żołnierzy, którzy załamali się 
pod naporem Niemców. Zatrzymał swój samochód sztabowy, wyciągnął pistolet i 
poprowadził żołnierzy do ataku z okrzykiem: „Hurra!" Stary kawalerzysta mógł 
dokonywać podobnych wyczynów, ale nie był w stanie ustabilizować frontu.4
Stalina nie poruszyła bezsensowna brawura starego wojaka. Jego ciepłe uczucia 
dla Żdanowa też szybko się ulatniały. Kiedy leningradczycy z szacunkiem nazywali 
swojego dowódcę „Andriejem Aleksandrowiczem", Stalin odpowiedział chłodno: 
„Andriej Ałeksandrowicz? Którego Andrieja Aleksandrowicza macie na myśli?" Jego 
niecierpliwe ponaglenia nie poprawiły sytuacji: „Jeśli się nie zgadzacie - 
oznajmił Żdanowowi - powiedzcie to wprost". Okazywał też jadowitą ironię, pisząc 
czerwonym ołówkiem: Nie odpowiedzieliście na propozycję. Nie odpowiedzieliście? 
Dlaczego nie? [...] Czy jest zrozumiała? Kiedy rozpoczniecie atak? Żądamy 
natychmiastowej odpowiedzi w jednym z dwóch słów: „ Tak" będzie oznaczało 
odpowiedź pozytywną i szybkie wykonanie, a „Nie" będzie oznaczało odpowiedź 
negatywną. Odpowiedzcie: tak lub nie. Stalin. Mimo to sprzeciwiał się każdej 
próbie odwołania Żdanowa, choć ten załamywał się po ciężarem swoich obowiązków.5
Dwudziestego pierwszego sierpnia Stalin, zdając sobie sprawę z rozpaczliwej 
sytuacji, rozkazał Mołotowowi i Malenkowowi, wyposażonym
w szerokie pełnomocnictwa, pojechać do Leningradu i wyznaczył kozła ofiarnego, 
Żdanowa. Do Woroszyłowa, Popowa, Żdanowa [...] FrontLenin-gradzki myśli tylko o 
jednym: jak się wycofać [...]. Czy nie czas skończyć z tymi bohaterami odwrotu? 
6 Ale wysłannicy mieli też do spełnienia znacznie ważniejszą misję: czy 
Leningrad należy opuścić?
Ich podróż była pełna przygód: polecieli do Czerepowca, gdzie wsiedli do 
specjalnego pociągu podążającego na zachód, lecz pociąg nie mógł jechać dalej i 
zatrzymał się na małej stacyjce Mga, czterdzieści kilometrów na wschód od 
miasta. Palatyni obserwowali niemiecki nalot lotniczy, ale nie zdawali sobie 
sprawy, że to początek niemieckiego natarcia, które doprowadzi do okrążenia 
Leningradu zaledwie dwa dni później: jedyna droga wiodła przez Mgę. Mołotow i 
Malenkow nie wiedzieli, co robić. Poszli wzdłuż torów w stronę Leningradu, 
dopóki nie natknęli się na podmiejski trolejbus, do którego wsiedli jak zwykli 
pasażerowie. Nieco dalej czekał na nich pociąg pancerny.
Po dotarciu na miejsce stwierdzili, że Żdanow ledwo panuje nad sytuacją, szuka 
pocieszenia w piciu i walczy z astmą. Żdanow nigdy nie należał do 
najsilniejszych ludzi, zdaniem Mołotowa „brakowało mu kręgosłupa". Alkohol stał 
się skazą na wizerunku tego stalinowca doskonałego. Znajdował się na granicy 
załamania i wyznał otwarcie Stalinowi, że w pewnym momencie zawiodły go nerwy, 
wpadł w panikę podczas bombardowania, ukrył się w schronie w Smolnym i pił. To 
wyznanie pomogło mu wrócić do łask. Pracował bez wytchnienia, już nigdy jednak 
nie odzyskał zdrowia.
Malenkow uwielbiał opowiadać o tchórzostwie i alkoholizmie Żdanowa, chełpiąc się 
jednocześnie, że nigdy nie zameldował o tym Stalinowi, w co trudno uwierzyć. 
Żdanow potrafił znaleźć wspólny język z Mołotowem, ale od końca lat 
trzydziestych pogardzał Malenkowem. To on ukuł przezwisko dla tego tłustego, 
eunuchowatego biurokraty: „Melania". Wzajemna nienawiść tych dwóch szlachetnie 
urodzonych przedstawicieli prowincjonalnej inteligencji tliła się przez długie 
lata, by wreszcie zakończyć się masakrą. Malenkow prawdopodobnie złożył wniosek 
o aresztowanie Żdanowa, lecz Beria, znając słabość Stalina do „Pianisty", 
odparł, że nie czas stawiać przed sądem wojennym członków Politbiura. Mołotow 
zgodził się z nim: „Żdanow był dobrym towarzyszem", ale sprawiał wrażenie 
„bardzo przygnębionego".
Poza szukaniem kozłów ofiarnych, wysłannicy Stalina niewiele zdziałali. Stalin 
napisał zdenerwowany do Mołotowa i Malenkowa:
Boję się, że stracimy Leningrad przez głupie szaleństwo. Leningradowi grozi 
okrążenie. Co robi Popów [dowódca frontu] / Woroszyłow? Nie informują nas nawet 
o krokach, jakie podjęli, by zapobiec niebezpieczeństwu. Myślą tylko
384
Wojna: nieudolny geniusz, 1941-1942
0 tym, jak się wycofać. Z tego, co widzę, to ich jedyny cel [...]. To czysty 
chłopski fatalizm [...]. Co za ludzie! Nic z tego nie rozumiem. Czy myślicie, że 
ktoś otwiera Niemcom drogą na tym ważnym kierunku? Celowo? Co to za człowiek ten 
Popów? Co robi Woroszyłow? Jak pomaga Leningradowi? Piszę o tym, ponieważ jestem 
zaniepokojony bezczynnością dowódców Leningradu [...] wracajcie do Moskwy. Nie 
zwlekajcie. Stalin.1
Po powrocie pełnomocnicy doradzili Stalinowi, aby zreorganizował Front 
Leningradzki Woroszyłowa i odwołał „pierwszego marszałka", który spędza „cały 
czas w okopach". Tymczasem padł Szlisselburg, twierdza nad Newą,
1 Mga. Woroszyłow nie powiadomił Moskwy, a kiedy Stalin dowiedział się o tym, 
wpadł we wściekłość. Jesteśmy oburzeni Waszym zachowaniem - zbeształ Woroszyłowa 
i Żdanowa. -Informujecie nas tylko o stratach, ale ani słowa o środkach, jakie 
podjęliście, aby ocalić te miejscowości [...]. A utrata Szlissel-burga? Kiedy 
wreszcie będzie koniec naszych strat? Czy postanowiliście poddać Leningrad?8
Ósmego września Stalin wezwał Żukowa do swojego mieszkania, gdzie jadł obiad w 
zwykłym towarzystwie - z Mołotowem, Malenkowem i moskiewskim przywódcą 
Aleksandrem Szczerbakowem*.
- Dokąd teraz jedziecie? - spytał Stalin obojętnym tonem.
- Na front - odparł Żukow.
- Na który front?
- Ten, który uważacie za najważniejszy.
- Zatem jedźcie natychmiast do Leningradu... Sytuacja jest tam prawie 
beznadziejna... - I wręczył Żukowowi notatkę dla Woroszyłowa: Zdajcie dowództwo 
Żukowowi i natychmiast przylatujcie do Moskwy. Do Żdanowa Stalin napisał: 
Woroszyłow został dzisiaj odwołany!9
Żukow dowodził z kwatery głównej w Instytucie Smolnym, łącząc profesjonalizm z 
absolutną bezwzględnością.
- Czy nie rozumiecie, że jeśli dywizja Antonowa nie utrzyma pozycji - krzyczał 
na oficerów swego sztabu - Niemcy wedrą się do miasta? A wtedy każę was 
rozstrzelać przed Smolnym jako zdrajców.
Żdanow, stojący obok nowego dowódcy, skrzywił się: nie pochwalał przekleństw.
Szczerbakow był jednym z „nowych ludzi", którzy wyrośli na trupach ofiar 
zabitych w latach trzydziestych. „Ze swoją beznamiętną twarzą Buddy, w grubych 
okularach w rogowej oprawie spoczywających na małym zadartym nosie", 
Szczerbakow, który był szwagrem Żdanowa, wyrobi! sobie nazwisko, zajmując się 
sprawami kultury, a później zastąpił Chruszczowa na stanowisku pierwszego 
sekretarza w Moskwie, zostając w 1941 roku, wraz z Malenkowem i Wozniesienskim, 
kandydatem na członka Politbiu-ra. Chruszczow nazwał tego prostaka, alkoholika i 
antysemitę „gadem [...] jednym z najgorszych".
„Zajadły jak pies": Żdanow i oblężenie Leningradu
385
Przygnębiony Woroszyłow zebrał swoich sztabowców.
- Do widzenia, towarzysze - powiedział. - Kwatera Główna mnie odwołuje. - Urwał. 
- Taki stary człowiek jak ja zasługuje na to. To już nie wojna domowa. Teraz 
trzeba walczyć inaczej... Ale nie wątpcie ani przez chwilę, że rozgromimy 
faszystowskie kanalie! 1U
W Moskwie Stalin przyznał:
- Może będziemy musieli opuścić „Piter".
Ale Żukow odparł niemiecki atak, a potem przeszedł do kontrnatarcia.11 Żdanow, 
współpracujący ściśle z Żukowem, okazał teraz stanowczość, skarżąc się, że 
tiybunafy nic nie robią w sprawie szerzycieli fałszywych i prowokacyjnych 
pogłosek [...]. Wydział Specjalny powinien organizować procesy prowokatorów i 
panikarzy. Ludzie muszą wiedzieć, jak traktujemy tych drani}2 Wszystko, co 
zaproponował Stalin, niezwłocznie wcielano w życie.*
Trzynastego listopada Stalin powiadomił Żdanowa, że Niemcy zakładają punkty 
umocnione w piwnicach zwykłych domów. Ludowy komisarz obrony towaizysz Stalin 
wydał następujące instrukcje - napisał Żdanow.
- Podczas natarcia nie próbować zdobywać tego czy tamtego punktu, ale [...] 
palić na popiół obszary zamieszkane. W ten sposób spali się niemieckie sztaby i 
jednostki [...]. Odrzućcie wszelkie skrupuły i niszczcie wszystkie obszary 
zamieszkane, jakie spotkacie na swojej drodze!13
Żukow i Żdanow doprowadzili do tego, że szturmowanie Leningradu kosztowało 
Niemców bardzo drogo. Hitler wahał się, odwołał atak i wydał rozkaz, by zmusić 
Leningrad do kapitulacji głodem, a następnie zrównać z ziemią: rozpoczęła się 
900-dniowa blokada miasta. Żdanow nadal pisał do Stalina osobiste listy drogim 
piórem:
Główną przyczyną naszej porażki było słabe wyszkolenie naszej piechoty [...]. 
Pamiętamy, co nam mówiliście podczas wojny fińskiej, ale nasi ludzie mają ten 
zły zwyczaj, że nie doprowadzają rzeczy do końca i nie analizują ich
- a potem biegają na oślep [...]. Dzisiaj ciężko pracowaliśmy nad zmianą naszego 
sposobu atakowania [...]. Najgorsze, że zaczął się głód.14
W oblężonym Leningradzie odciętych zostało 2,2 miliona ludzi. Tylko w grudniu 53 
000 zmarło, a miało ich być znacznie więcej. Ludzie zostawiali zmarłych na 
ulicach, w łóżkach, umierały całe rodziny. Było zbyt wiele trupów i nikt nie 
miał siły ich grzebać. Szerzył się kanibalizm: w blokach
Kiedy 31 października Stalin dowiedział się, że Niemcy wykorzystują 
„wysłanników", rosyjskich mężczyzn i kobiety, jako żywe tarcze, rozkazał 
Zdanowowi: Podobno wśród leningradzkich bolszewików znaleźli się ludzie, którzy 
nie uważają za możliwe użyć broni przeciwko takim „wysłannikom". A ja uważam, że 
jeśli wśród bolszewików zdarzają się tacy ludzie, to należy ich unicestwić w 
pierwszej kolejności, ponieważ są bardziej niebezpieczni niż niemieccy faszyści. 
Moja rada: nie rozczulać się [...] bić wroga i jego pomagierów!
386
Wojna: nieudolny geniusz, 1941-1942
mieszkalnych znajdowano zwłoki z wyciętymi kawałkami mięsa. Ocenia się, że do 
lipca 1942 roku w Leningradzie zmarło około miliona ludzi.
Żdanow, z pomocą swego drugiego sekretarza, Aleksieja Kuzniecowa, odzyskał 
szacunek Stalina i leningradczyków. Dzieląc los zwykłych mieszkańców, żyjąc na 
wojskowych racjach, na które składało się pół kilograma chleba dziennie, miska 
zupy i trochę kaszy, stali się bohaterami. Podczas gdy setki tysięcy umierały na 
ulicach, przywódcy pracowali dzień i noc. Ku-zniecow, wysoki, niezdarny młody 
mężczyzna o pociągłej, ładnej twarzy, podtrzymywał leningradczyków na duchu w 
chwilach słabości Żdanowa, odwiedzając okopy wraz ze swoim małym synkiem. Sam 
Stalin chwalił Kuzniecowa: Ojczyzna Warn tego nie zapomni! - napisał.
W listopadzie Żdanow i Kuzniecow rozkazali otworzyć „drogę życia" przez 
zamarznięte jezioro Ladoga, którą dostarczano żywność do oblężonego miasta. 
Podczas głodu Żdanow tak skrupulatnie rozdzielał zapasy, że w pewnym momencie 
stał się jedynym człowiekiem uprawnionym do zastąpienia zgubionej kartki 
żywnościowej nową. Czasem zdarzały mu się przebłyski ludzkiej przyzwoitości: 
kiedy w szkole wybuchła dyzenteria, nabrał podejrzeń, że personel okrada dzieci 
z jedzenia, i wysłał na miejsce generała, który zameldował, że dzieci zabierają 
jedzenie w słoikach dla rodzin - ale nie próbował ich powstrzymać.
- Zrobiłbym to samo - przyznał Żdanow i zarządził ewakuację dzieci. Po wojnie 
Żdanow powiedział, że „ludzie umierali jak muchy", ale „historia nigdy by mi nie 
wybaczyła, gdybym poddał Leningrad".15
Mimo to Stalin wpadł w gniew, kiedy Żdanow okazał niebezpieczną niezależność: 
Czy wyobrażacie sobie, że Leningrad rządzony przez Żdanowa nie leży w ZSRR, ale 
gdzieś na wyspie pośrodku Pacyfiku?
Przyznajemy się do błędu - odpowiedział Żdanow, a następnie zameldował o 
trudnościach z operacjami na jeziorze Ladoga, spowodowanych „tchórzostwem i 
zdradą" dowództwa 80 Dywizji. Wysyłamy prośbę o zgodę na [...] rozstrzelanie 
dowódcy 80-tej, Frołowa, i jego komisarza Iwanowa [...]. Rada musi walczyć z 
paniką i tchórzostwem, nawet wśród oficerów.
Frołowa i Iwanowa należy rozstrzelać i ogłosić to w prasie - odparł Stalin.
Zrozumiałem. Będzie wykonane.
Nie traćcie czasu - polecił Stalin. -Każda chwila jest droga. Nieprzyjaciel 
koncentruje siły przeciwko Moskwie. Wszystkie inne fronty mają szansę 
kontratakować. Wykorzystajcie moment! 16
Żdanow napisał odręczną odpowiedź: Czekamy na początek niemieckiej klęski pod 
Moskwą. Bądźcie zdrowi! Po czym dodał: PS: Stałem się zajadły jak pies! * 17
Zapewne w nagrodę za swoją zajadłość 11 grudnia Żdanow, który nie widział się ze 
Stalinem od 24 czerwca, poleciał do Moskwy i znów zaczął piąć się na szczyty.
„Zajadły jak pies": Żdanow i oblężenie Leningradu
387
Hitler, zamierzając zadać decydujący cios, rzucił swoje czołgi do operacji 
„Tajfun", wielkiej ofensywy na Moskwę. Kolumny pancerne Guderiana zaskoczyły, a 
następnie oskrzydliły wojska Frontu Briańskiego w momencie, gdy Stalin 
przyjmował lorda Beaverbrooka, kanadyjskiego magnata prasowego i członka 
brytyjskiego Gabinetu Wojennego, oraz Averella Har-rimana, przystojnego, 
szczupłego prezesa zarządu i dziedzica wielkiej spółki kolejowej i 
amerykańskiego wysłannika, którzy przyjechali negocjować warunki pomocy 
wojskowej dla walczącej Rosji.
Dwaj plutokraci obserwowali, jak Stalin odgrywa rolę łaskawego gospodarza w 
obliczu nadciągającej katastrofy. „Stalin był bardzo niespokojny, przechadzał 
się i bez przerwy palił, a my odnieśliśmy wrażenie, że żyje w ogromnym napięciu" 
-wspominał Beaverbrook. Stalin, jak zwykle, był na przemian grubiański i 
czarujący, szkicował wilki w swoim notesie, a w pewnym momencie odrzucił na bok 
nie otwarty list od Churchilla i zawołał:
- Miałkość waszych propozycji pokazuje wyraźnie, że pragniecie klęski Związku 
Radzieckiego.
Był „blady, zmęczony [...] niemal wycieńczony". 1 października, kiedy Front 
Moskiewski się załamywał, Stalin wydał w Wielkim Pałacu na Kremlu huczny 
bankiet. O 19.30 setka gości zgromadziła się w osiemnastowiecznej Sali 
Jekatierynowskiej, z krzesłami i kanapami opatrzonymi monogramem Katarzyny 
Wielkiej, ścianami obitymi zielonym jedwabiem, i ze starymi portretami w 
złoconych ramach. Tuż przed ósmą rosyjscy goście zaczęli spoglądać niespokojnie 
na wysokie, złocone drzwi i o pełnej godzinie zapadła cisza, gdy Stalin w 
bluzie, która „zdawała się wisieć na jego wychudzonym ciele", przeszedł wolno 
wzdłuż szeregu zebranych.
Przy obiedzie usiadł pomiędzy dwoma kapitalistami, z Mołotowem na swoim zwykłym 
miejscu naprzeciwko niego i, nieco dalej, Woroszyłowem i Mikojanem, który odtąd 
miał prowadzić negocjacje w sprawie zachodniej pomocy.* Kiedy kelnerzy roznosili 
przystawki, kawior i zupę, ryby, pieczonego prosiaka, kurę i dziczyznę, lody i 
ciastka, a także szampana, wódkę, wino i armeński koniak, Stalin wzniósł toast 
za zwycięstwo, po czym pałeczkę przejął Mołotow. Nim przyjęcie dobiegło końca, 
spełniono łącznie trzydzieści dwa toasty. Kiedy Stalinowi spodobał się jakiś 
toast, klaskał w ręce, zanim wypił, ale zabawiał gości rozmową, gdy inni 
przemawiali. Pił nieprzerwanie
Nawet Stalin przyznał, że zachodnia pomoc zdecydowanie wsparła jego wysiłek 
wojenny. Mikojan meldował mu szczegółowo o wszystkich dostawach docierających 
albo drogą lądową przez Iran, albo konwojami do Archangielska. Sytuacja była tak 
krytyczna, że w listopadzie 1941 roku Stalin zsumował czerwonym ołówkiem liczbę 
samolotów (432) w notatkach Mikojana.
388
Wojna: nieudolny geniusz, 1941-1942
z małego kieliszka, napisał Beaverbrook, który notował wszystko z zapałem 
jednego ze swoich felietonistów z „Daily Express". Jadł dużo i nawet chętnie, 
dziobiąc kawior nożem, bez chleba i masła. Stalin i Beaverbrook, dwaj 
niepoprawni żartownisie, wymieniali kąśliwe uwagi. Wskazując na Kali-nina, 
Beaverbrook, który słyszał o jego słabości do baletnic, spytał, czy ma kochankę.
- Jest za stary - zachichotał Stalin. - A pan?
Później Stalin, splótłszy ręce za plecami, zaprowadził gości do kina, gdzie z 
zainteresowaniem obejrzeli dwa filmy, popijając szampana i żartując. Chociaż 
dochodziło już w pół do drugiej, przyzwyczajony do nocnego trybu życia Stalin 
zaproponował trzeci film, ale Beaverbrook był za bardzo zmęczony. Kiedy zachodni 
goście udawali się na spoczynek, Niemcy przerwali front i podjęli natarcie w 
kierunku Moskwy.18
Trzeciego października Guderian zajął Orzeł położony dwieście kilometrów za 
linią radzieckiej obrony. Front Briański generała Jerjomienki i Rezerwowy 
marszałka Budionnego zostały rozbite: 665 000 żołnierzy radzieckich znalazło się 
w okrążeniu. 4 października Stalin utracił łączność z rozproszonymi jednostkami 
Frontu Zachodniego pod dowództwem Koniewa - w pierścieniu obronnym wokół Moskwy 
powstała duża dwudziestokilo-metrowa wyrwa.
Wczesnym rankiem 5 października dowódca sił powietrznych Moskiewskiego Okręgu 
Wojskowego, pułkownik Nikołaj Sbytow, przekazał niewiarygodny meldunek pilota 
samolotu zwiadowczego, że długa kolumna niemieckich czołgów podąża w stronę 
Moskwy drogą z Juchnowa, sto kilometrów od Kremla. Drugi samolot zwiadowczy 
potwierdził tę wiadomość.
- Bardzo dobrze - powiedział Stalin członkowi Rady Wojennej okręgu, 
Konstantinowi Tieleginowi. - Działajcie zdecydowanie i energicznie... 
Zmobilizujcie wszystkie dostępne środki, żeby powstrzymać nieprzyjaciela...
Jednocześnie otoczenie Stalina próbowało zdyskredytować ten meldunek, tak jak 
wcześniej próbowało zaprzeczać niemieckiej inwazji.
- Słuchajcie - zagroził Beria Tieleginowi - czy każdą bzdurę bierzecie za 
prawdę? Najwyraźniej otrzymujecie informacje od panikarzy i prowokatorów!
Kilka minut później do gabinetu Tielegina wpadł nieszczęsny pułkownik Sbytow, 
„blady i roztrzęsiony". Beria kazał mu się natychmiast zameldować u osławionego 
szefa Wydziału Specjalnego, Wiktora Abakumowa, który zagroził Sbytowowi i jego 
pilotom aresztowaniem za „tchórzostwo i sianie paniki". Kiedy trzeci samolot 
potwierdził, że wszystkie trzy fronty się załamały, nagonkę na „panikarzy" 
przerwano.19
„Zajadły jak pies": Żdanow i oblężenie Leningradu
389
Stalin zatelefonował do przebywającego w Leningradzie Żukowa:
- Mam tylko jedno pytanie. Czy możecie zdobyć samolot i przylecieć do Moskwy?
- Wylatuję o świcie.
- Czekamy na was w Moskwie.
- Będę.
- Powodzenia - powiedział Stalin. Tymczasem wysłał Woroszyłowa, aby odnalazł 
dowódców frontów i dowiedział się, ile zdoła.20
O zmierzchu 7 października Własik zawiózł Żukowa prosto do kremlow-skiego 
mieszkania, gdzie Stalin, chory na grypę, rozmawiał z Berią. Prawdopodobnie 
„nieświadomy mojego przybycia", wspominał Żukow, Stalin rozkazał Berii, aby „za 
pośrednictwem swoich «organów» wysondował możliwości zawarcia odrębnego pokoju z 
Niemcami, biorąc pod uwagę krytyczną sytuację..." Stalin badał niemieckie 
zdecydowanie, ale nie mógł wybrać gorszego momentu, gdyż Hitler, pewien, że 
Moskwa lada chwila padnie, nie był skłonny do żadnych ustępstw.* Beria podjął 
podobno drugą próbę, za pośrednictwem bułgarskiego „bankiera" lub ponownie 
ambasadora, ale bez rezultatu.
Stalin, nie wdając się w żadne pogawędki, rozkazał Żukowowi polecieć na front 
Koniewa i Budionnego. Potrzebował kozła ofiarnego i zastanawiał się, czy Koniew 
jest „zdrajcą".21 Żukow ruszył w drogę i znalazł obu dowódców Frontu 
Zachodniego, generała Koniewa i komisarza Bułganina, w pustym pokoju, 
oświetlonym jedynie światłem świec. Bułganin rozmawiał właśnie ze Stalinem, ale 
nie mógł mu nic powiedzieć, „ponieważ sami nic nie wiemy". 8 października o 2.30 
Żukow zatelefonował do Stalina, który ciągle był chory.
- Największe niebezpieczeństwo polega na tym, że drogi prowadzące do Moskwy są 
praktycznie pozbawione obrony.
- A rezerwy?
- Okrążone.
- Co zamierzacie teraz robić? - spytał Stalin.
- Pojadę do Budionnego...
- A wiecie, gdzie jest jego sztab?
- Nie... Poszukam go...
Stalin wysłał w oko cyklonu Mołotowa i Malenkowa, aby odzyskać kontrolę nad 
sytuacją - i znaleźć winnego. Panowało takie zamieszanie, że Żukow nie zdołał 
odnaleźć Budionnego. W kompletnie opuszczonym Ma-łojarosławcu natknął się na 
śpiącego w samochodzie sztabowym żołnierza,
W 1966 roku, kiedy opublikowano w Moskwie wspomnienia Żukowa, ten fragment 
został uznany za zbyt kontrowersyjny, aby go zamieszczać. Opublikowano go 
dopiero w 1990 roku.
Wojna: nieudolny geniusz, 1941-1942
który okazał się kierowcą Budionnego. Marszałek znajdował się w budynku Rady 
dzielnicowej i próbował zlokalizować na mapie swoje wojska. Dwaj kawalerzyści 
uściskali się serdecznie. Budionny ocalił Żukowa przed aresztowaniem w czasie 
terroru, ale teraz był zdezorientowany i wyczerpany. Następnego ranka Stalin 
rozkazał Żukowowi wrócić do sztabu Frontu Zachodniego w Możajsku i objąć 
dowództwo.
W sztabie Żukow zastał Mołotowa, Malenkowa, Woroszyłowa i Buł-ganina zajętych 
polowaniem na kozła ofiarnego: pomiędzy Koniewem a Woroszyłowem wybuchł 
gwałtowny spór o to, kto zarządził odwrót. Życie Koniewa zawisło przez chwilę na 
włosku, kiedy Woroszyłow krzyknął, że jest „zdrajcą". Poparł go Nikołaj 
Bułganin, jasnowłosy były czekista, burmistrz Moskwy i dyrektor Banku 
Państwowego. Ten kobieciarz o ujmującej powierzchowności, który ubierał się z 
arystokratyczną elegancją, został przezwany przez Berię „Hydraulikiem", ponieważ 
pracował niegdyś w moskiewskich wodociągach, był zręczny, ambitny, uprzejmy i 
bezwzględny: chciał rozstrzelać Koniewa, zapewne po to, by ocalić własną skórę.
Zatelefonował Stalin i rozkazał aresztować Koniewa, lecz Żukow przekonał 
Wierchownego, że potrzebuje go jako swego zastępcy.
- Jeśli Moskwa padnie - zagroził Stalin - obaj zapłacicie za to głową... 
Zorganizujcie Front Zachodni i działajcie!
Dwa dni później zatelefonował Mołotow i zagroził Żukowowi rozstrzelaniem, jeśli 
nie powstrzyma odwrotu. Jeśli Mołotow uważa, że poradzi sobie lepiej, niech sam 
spróbuje, odparł Żukow. Mołotow odłożył słuchawkę.
Żukow stawiał zacięty opór, choć dysponował zaledwie 90 000 ludzi. Walczył o 
czas z zajadłością graniczącą niekiedy z bezprzykładnym barbarzyństwem. Do 18 
października padł Kalinin na północy i Kaługa na południu, a niemieckie czołgi 
dotarły na pole bitwy pod Borodino. Spadł śnieg, a potem stopniał, zamieniając 
ziemię w rozmokłe trzęsawisko, które chwilowo unieruchomiło Niemców. Obie strony 
walczyły zażarcie, pancerz w pancerz, niczym dwa olbrzymy zmagające się w morzu 
błota.22
35
„Czy zdołacie utrzymać Moskwę?"
Stalin nadzorował każdy aspekt bitwy, prowadząc w swoim małym, oprawionym w 
skórę notesie spis ludzi i czołgów.
- Czy znowu ukrywają przede mną działa? - spytał Woronowa.
Już 3 sierpnia rozkazał utworzyć potajemnie specjalne odwody pancerne do obrony 
Moskwy: tych czołgów nie wolno oddawać nikomu - zastrzegł. Ale obecni byli 
zdumieni „tonem Żukowa": przemawiał do Stalina „ostrym, rozkazującym tonem, 
jakby był jego przełożonym, a Stalin pozwalał na to".1
Wprowadzał coraz to nowe drakońskie środki. To zapewne wtedy podkreślił w 
książce lorda d'Abernona ustęp mówiący o tym, że Niemcy bardziej boją się 
własnych oficerów niż przeciwnika. Pierwszy zastosował taktykę „spalonej ziemi", 
rozkazując zniszczyć i spalić na popiół wszystkie osiedla mieszkalne na tyłach 
wojsk niemieckich na głębokość 40-60 kilometrów od linii frontu. Beria, Mechlis 
i szef Wydziału Specjalnego, Abakumow, co tydzień meldowali o aresztowaniach i 
egzekucjach żołnierzy radzieckich: na przykład Beria napisał do Mechlisa podczas 
bitwy o Moskwę, aby zameldować, że od początku wojny zatrzymano na tyłach 638 
112 ludzi, z czego 82 865 aresztowano, natomiast Abakumow powiadomił Stalina, iż 
w ciągu jednego tygodnia jego Wydział Specjalny aresztował 1189 i rozstrzelał 
505 dezerterów. Na froncie pod Moskwą „bataliony zaporowe" Bułganina, utworzone 
w celu zaprowadzenia dyscypliny, aresztowały 23 064 „dezerterów" w ciągu trzech 
dni.2 Później zrodził się mit, że Stalin przestał prowadzić wojnę z własnym 
narodem w latach 1941-1942, ale w tym okresie skazano 994 000 żołnierzy i 
oficerów, z czego rozstrzelano 157 000; ponad piętnaście dywizji.3
392
Wojna: nieudolny geniusz, 1941-1942
Beria pozbywał się również starych więźniów: 13 października żona Po-
skriebyszowa, Bronka, została rozstrzelana, co, podobnie jak zamordowanie 
Swanidzych, mogło się zdarzyć tylko na rozkaz Stalina. Wycofując się przed 
Niemcami, żołnierze NKWD wrzucali granaty do cel więziennych lub ewakuowali 
więźniów na tyły. 3 października Beria kazał rozstrzelać w lesie pod Orłem 157 
prominentnych więźniów, takich jak Olga Kamieniewa, siostra Trackiego i wdowa po 
Lwie Kamieniewie. 28 października rozstrzelano kolejnych dwadzieścia pięć osób, 
w tym byłego dowódcę lotnictwa, Ry-czagowa, który naraził się Stalinowi 
wypowiedzią o „latających trumnach". W ciągu ośmiu dni wykonano 4905 wyroków 
śmierci.4
Na ulicach Moskwy łańcuchy stalinowskiego dozoru zerwał strach przed wojskami 
niemieckimi. Zdarzały się liczne przypadki łamania prawa. Okradano sklepy z 
żywnością, włamywano się do opuszczonych mieszkań. Uchodźcy tłoczyli się na 
ulicach, nękani przez bandy maruderów i włóczęgów. Dym wisiał nad miastem, 
ponieważ urzędnicy palili dokumenty. Na dworcu Kurskim „tłum kobiet, dzieci i 
starców wypełniał plac. Panował przenikliwy ziąb. Dzieci płakały", ale reszta 
„czekała cierpliwie i potulnie". Dworzec obstawili żołnierze z karabinami. 
Niektóre komisariaty i rodziny większości dygnitarzy zostały ewakuowane do 
Kujbyszewa. Działa przeciwlotnicze rozświetlały niebo, a na wpół opuszczony 
Kreml był zaciemniony i dziwacznie zamaskowany: na murach od strony rzeki 
rozpięto ogromne płachty płótna z wymalowanymi na nich fasadami domów, prawdziwą 
wsią potiomkinowską.
Beria, Malenkow i Kaganowicz, jeśli wierzyć ochroniarzom Stalina, „potracili 
głowy", zachęcając do ogólnej ucieczki. „Wystrzelają nas jak kuropatwy" - 
oświadczył Beria na jednym z posiedzeń, opowiadając się za jak najszybszym 
opuszczeniem Moskwy. Palatyni doradzali Stalinowi, by ewakuował się do 
Kujbyszewa. Beria wezwał Sudopłatowa, eksperta do „zadań specjalnych", do swego 
gabinetu na Łubiance, gdzie siedział wraz Malenko-wem, i rozkazał mu zaminować 
wszystkie główne obiekty, od kaganowiczow-skiego metra po stadion piłkarski. 
Nocą 15 października Beria pogorszył sprawę, zwołując w swoim gabinecie w 
piwnicy gmachu przy ulicy Dzierżyń-skiego 2 zebranie lokalnych partyjnych 
przywódców, na którym oznajmił: „Łączność z frontem została przerwana". Rozkazał 
im „ewakuować wszystkich niezdolnych do obrony Moskwy. Rozdać żywność 
mieszkańcom". W fabrykach doszło do zamieszek, ponieważ robotnicy nie mogli 
wejść do zaminowanych budynków. Mołotow oświadczył ambasadorom, że zostaną 
niezwłocznie ewakuowani.5
Sam Stalin otaczał się aurą tajemniczości, nie ujawniając swoich zamiarów 
nikomu, podczas gdy palatyni przygotowywali się do ewakuacji. Kiedy
„Czy zdołacie utrzymać Moskwę?"
393
naloty na Moskwę się nasiliły, wychodził na taras w Kuncewie i obserwował walki 
powietrzne. Pewnego razu, gdy stał w ogrodzie, coś upadło w pobliżu na ziemię: 
Własik pochylił się i podał mu ciepły jeszcze odłamek pocisku przeciwlotniczego. 
Któregoś wieczoru Wasilij Stalin przyjechał odwiedzić ojca. Kiedy nad domem 
przeleciał niemiecki samolot, ochrona nie otworzyła ognia, aby nie ściągać uwagi 
Niemców na rezydencję Stalina.
- Tchórze! - krzyknął Wasilij i sam zaczął strzelać. Z domu wyszedł Stalin.
- Czy w coś trafił? - spytał. -Nie.
- Woroszylowski] striełok - powiedział cierpko Stalin. Ale stres odcisnął na nim 
swoje piętno: trudno uwierzyć, jak się postarzał. Stał się „niskim mężczyzną o 
zmęczonej, wynędzniałej twarzy [...] jego oczy straciły dawną stanowczość, z 
głosu zniknęła pewność siebie". Chruszczow się przeraził, widząc go w takim 
stanie. Kiedy Andriejew i jego córka Natasza spacerowali po kremlowskim 
dziedzińcu, zobaczyli Stalina, który przechadzał się tam i z powrotem na 
szczycie muru, zupełnie sam i jak zwykle za lekko ubrany, bez rękawiczek, z 
twarzą posiniałą z zimna. W wolnych chwilach nadal czytał książki historyczne: 
to właśnie wtedy nagryzmolił na nowej biografii Iwana Groźnego: Nauczyciel i 
Zwyciężymy! Jego nastroje oscylowały pomiędzy spartańskim hartem ducha a 
napadami histerii. Koniew był zdumiony, kiedy odebrał telefon i usłyszał w 
słuchawce krzyk Stalina:
- Towarzysz Stalin nie jest zdrajcą. Towarzysz Stalin jest człowiekiem 
honorowym; jego jedyny błąd polegał na tym, że za bardzo ufał kawalerzystom.
Nękano go nieustannymi doniesieniami o niemieckich spadochroniarzach lądujących 
w centrum Moskwy.
- Spadochroniarze? Ilu? Kompania? -warczał Stalin do telefonu, kiedy jeden z 
generałów przyszedł złożyć raport. -1 kto ich widział? Może wy? I gdzie 
wylądowali? Zwariowaliście... Niewierze. Następnym razem powiecie mi, że 
wylądowali w waszym gabinecie. - Trzasnął słuchawką - Od kilku godzin męczą mnie 
bajkami o niemieckich spadochroniarzach. Nie dają mi pracować. Panikarze! 6
Domownicy Stalina przygotowywali się do wyjazdu, nie uzgadniając tego z nim. 
Dacze zostały zaminowane. Przygotowano specjalny pociąg, stojący na ukrytej 
bocznicy, wyładowany rzeczami z jego domów i książkami z jego ukochanej 
biblioteki. Cztery amerykańskie Douglasy DC-3 czekały w gotowości.
Wieczorem 15 października Stalin polecił strażnikom, by odwieźli go na daczę w 
Kuncewie, zamkniętą i zaminowaną. Szef ochrony powiedział mu, że to niemożliwe, 
lecz Stalin rozkazał:
394
Wojna: nieudolny geniusz, 1941-1942
- W ciągu trzech godzin usunąć miny, napalić w piecu w małym domu, będę tam 
pracował.
Następnego ranka wyruszył na Kreml wcześniej niż zwykle. Po drodze widział ludzi 
okradających sklepy. Jego ochroniarze twierdzili, że rozkazał zatrzymać samochód 
na Placu Smoleńskim, gdzie otoczył go tłum i posypały się pytania w rodzaju:
- Kiedy Armia Czerwona zatrzyma wroga?
- Ten dzień jest bliski - odparł, nim odjechał na Kreml.7
O 8.00 obudzono i wezwano Mikojana, który jak zwykle pracował do 6.00 rano. O 
9.00 palatyni zebrali się w mieszkaniu Stalina, by podjąć jedną z 
najważniejszych decyzji w tej wojnie. Stalin zaproponował ewakuację całego rządu 
do Kujbyszewa, rozkazał wojsku bronić stolicy i zatrzymać Niemców do czasu 
przybycia posiłków. Mołotowowi i Mikojanowi polecono zająć się ewakuacją, 
Kaganowicz miał dostarczyć pociągi. Stalin zaproponował, aby całe Politbiuro 
wyjechało jeszcze tego samego dnia i dodał tajemniczo:
- Ja wyjadę jutro rano.
- Dlaczego my mamy wyjeżdżać dzisiaj, skoro wyjedziecie jutro? - spytał z 
oburzeniem Mikojan. - My też możemy pojechać jutro. Szczerbakow i Beria nie 
powinni wyjeżdżać, dopóki nie zorganizują podziemnego ruchu oporu. Ja zostaję i 
pojadę z wami jutro.
Stalin wyraził zgodę. Mołotow i Mikojan zaczęli informować komisarzy: 
pracowników Ludowego Komisariatu Spraw Zagranicznych wezwano na 11.00 i kazano 
im stawić się natychmiast na Dworcu Kazańskim. Po wyjściu z gabinetu Stalina, w 
windzie, Kaganowicz powiedział do Mikojana:
- Posłuchaj, zawiadom mnie, kiedy będziesz wyjeżdżał, żebyście mnie tu nie 
zostawili.
Kiedy przywódcy wpadali i wypadali z gabinetu Stalina, ich rodzinom dano 
zaledwie godzinę na opuszczenie miasta.* O 19.00 następnego dnia Aszchen Mikojan 
wraz z trzema młodymi Mikojańczykami oraz Kalininem i rodzinami innych 
dygnitarzy wsiadła do specjalnego pociągu. Na silnie
W odległym Kujbyszewie, dawnej Samarze nad Wołgą, który wybrano na nową stolicę, 
gdyby zaszła konieczność opuszczenia Moskwy, przygotowano dla Stalina kilka 
budynków, w tym miejscową siedzibę partii i rezydencję nad wąskim parowem na 
stromym brzegu Wołgi, otoczoną brukowanymi deptakami. Znajdował się tam również 
specjalnie skonstruowany schron przeciwlotniczy, do którego zjeżdżało się windą, 
skąd miał rządzić tym, co pozostało z Rosji. Świetlane umieszczono w małym domu 
w mieście wraz z gospodynią Aleksandrą Nakaszydze, ciężarną żoną Wasilija, 
Galiną, i córką Jakowa, Gulią (bez aresztowanej matki). Kalinin i jego kochanka 
dzielili mały dom z Mi-kojanami, a Chruszczowowie z Malenkowami. 
Poskriebyszowowie, Litwinowowie i inni zamieszkali w miejscowym sanatorium.
„Czy zdołacie utrzymać Moskwę?"
395
strzeżonym dworcu kobiety w futrach rozmawiały z ciepło ubranymi dziećmi wśród 
kłębów pary z lokomotywy, podczas gdy żołnierze nosili skrzynie opatrzone 
napisem: „Ostrożnie - kryształy". Poskriebyszow płakał, odprowadzając do pociągu 
trzyletnią Nataszę pod opieką niani, nieświadomy, że jej matka została 
rozstrzelana trzy dni wcześniej. Obiecał odwiedzić córkę, gdy tylko będzie to 
możliwe - i pospieszył z powrotem do Stalina. Czekający na peronie Walentin 
Bierieżkow, tłumacz Mołotowa, zauważył, że kałuże topniejącego śniegu zamarzają. 
Niemieckie czołgi mogły znowu ruszyć do natarcia.
Żukow był zdecydowany utrzymać swoje pozycje. Wyczuwał jednak panikę na górze. 
Był przekonany, że zdoła uratować Moskwę, jak powiedział składającemu wizytę na 
froncie dziennikarzowi, „ale czy ONI tam są?" - spytał, mając na myśli Stalina 
na Kremlu.8
Tego wieczoru przywódcy zebrali się na opustoszałym Kremlu. Gdy jeden z 
komisarzy wszedł do mieszkania Stalina, Wódz wyłonił się z sypialni, spacerując 
i paląc fajkę, w starej bluzie i workowatych, wpuszczonych w buty spodniach. 
Zauważyli, że półki są puste, ponieważ wszystkie książki załadowano już do 
pociągu. Nikt nie usiadł. Wreszcie Stalin przestał się przechadzać.
- Jak wygląda sytuacja w Moskwie?
Palatyni milczeli, lecz jeden z młodszych komisarzy zameldował: metro nie 
funkcjonuje, piekarnie są zamknięte. Robotnicy myślą, że rząd uciekł. Połowie z 
nich nie wypłacono pensji. Są przekonani, że dyrektor Banku Państwowego wyjechał 
z pieniędzmi.
- Nie jest tak źle. Myślałem, że będzie gorzej.
Stalin rozkazał dostarczyć pieniądze samolotem z Gorkiego. Szczerbakow i Pronin, 
pierwszy sekretarz organizacji partyjnej i burmistrz Moskwy, mieli przywrócić 
porządek i ogłosić, że Moskwa będzie broniona do ostatniej kropli krwi: Stalin 
pozostał na Kremlu. Przywódcy wyruszyli do miasta: Mikojan przemówił do pięciu 
tysięcy wzburzonych robotników w Fabryce Samochodów im. Stalina. Ale panika 
szerzyła się nadal: na ulicach grasowali maruderzy i złodzieje. Nawet brytyjska 
ambasada na drugim brzegu rzeki została ograbiona, ponieważ wartownicy uciekli. 
Jednostki saperów zaminowały szesnaście moskiewskich mostów.9
Stalin wahał się przez dwa dni. Nie wiadomo dokładnie, co robił, ale nie pojawił 
się więcej w swoim gabinecie. W kulminacyjnym momencie heroicznej bitwy o Moskwę 
Wierchownyj sypiał przykryty płaszczem na materacu w podziemnej hali metra. 
Warunki, w jakich pracował, świadczą
396
Wojna: nieudolny geniusz, 1941-1942
„Czy zdołacie utrzymać Moskwę?"
397
o całkowitym nieprzygotowaniu do wojny. Naloty trwały nieprzerwanie, lecz ani na 
Kremlu, ani w Kuncewie nie było schronów przeciwlotniczych. Podczas gdy 
Kaganowicz nadzorował pospieszną budowę schronów wzorowanych na gabinecie 
Stalina, Wierchownyj pracował w jedynym nadającym się do tego celu stanowisku 
dowodzenia, w schronie przeciwlotniczym pod budynkiem przy ulicy Kirowa 
(Miasnickiej) 33, gdzie miał sypialnię. Podczas nalotów zjeżdżał windą na stację 
metra Kirowskaja (obecnie Czyste Prudy), dopóki 28 października bomba nie spadła 
na podwórze domu. Wówczas zaczął stale pracować na stacji, gdzie również 
nocował.
W metrze spał w specjalnie skonstruowanym pomieszczeniu, oddzielonym od 
jeżdżących pociągów płytami ze sklejki. Wielu członków jego otoczenia sypiało w 
odstawionych na bocznicy wagonach, natomiast Sztab Generalny pracował na stacji 
Białoruskiej. Tę podziemną kwaterę główną, usytuowaną głęboko pod ulicą Kirowa, 
podzielono na gabinety i miejsca do spania. Późną nocą, po całym dniu pracy w 
swoim podziemnym gabinecie, Stalin udawał się do pomieszczenia sypialnego. 
Własik i jego ochroniarze pełnili wartę wokół tego lichego schronienia i 
prawdopodobnie spali w przejściu jak rycerze strzegący średniowiecznego króla. 
Pułkownik Sier-giej Sztiemienko, energiczny trzydziestoczteroletni Kozak z 
bujnym czarnym wąsem, współpracował ściśle ze Stalinem i czasami „nocowali 
razem", śpiąc w płaszczach na materacach w gabinecie. Trudno sobie wyobrazić 
innego wodza naczelnego żyjącego w taki sposób, lecz jako młody rewolucjonista 
Stalin przywykł do wszelkich niewygód.10
Siedemnastego października Szczerbakow wygłosił orędzie radiowe, by przywrócić 
morale w Moskwie. Nie przyniosło to większego efektu, ponieważ ulice wypełniały 
bandy dezerterów i uchodźcy ciągnący swój dobytek na wózkach. Stalin nadal 
zastanawiał się, czy opuścić Moskwę, ale nadeszła wreszcie chwila, 
prawdopodobnie późnym wieczorem 18 października, gdy musiał podjąć ostateczną 
decyzję. Generał lotnictwa, Aleksandr Gołowa-now, wspominał, że widział Stalina 
przygnębionego i niezdecydowanego.
- Co powinniśmy zrobić? - powtarzał bez przerwy. - Co powinniśmy zrobić?
W tym najbardziej przełomowym momencie w swojej karierze Stalin naradzał się z 
generałami i komisarzami, ochroniarzami i służbą, i oczywiście szukał 
natchnienia w historii. Czytał właśnie wydaną w 1941 roku biografię Kutuzowa - 
który oddał Moskwę nieprzyjacielowi. Aż do ostatniej chwili - podkreślił grubym 
ołówkiem - nikt nie wiedział, co zamierza zrobić Kutuzow. W mieszkaniu 
przepasana białym fartuchem Wałeczka radośnie
usługiwała Stalinowi i palatynom przy obiedzie. Kiedy jeden z nich wspomniał o 
ewakuacji, Stalin popatrzył na swoją „wiecznie uśmiechniętą" gospodynię.
- Walentino Wasiliewno - zapytał ją nieoczekiwanie. - Czy przygotowujecie się do 
opuszczenia Moskwy?
- Towarzyszu Stalin - odparła swoją chłopską gwarą - Moskwa to nasza matka, nasz 
dom. Trzeba jej bronić.
- Oto co mówią moskwianie! - oznajmił Stalin członkom Politbiura.
Swietłana też zdawała się sprzeciwiać opuszczeniu Moskwy, kiedy napisała z 
Kujbyszewa: Drogi Tato, moja radości, witaj [...]. Tato, dlaczego Niemcy cały 
czas się zbliżają ? Kiedy dostaną w skórę tak, jak na to zasługują ? Przecież 
nie możemy im oddać wszystkich naszych przemysłowych miast.
Stalin zatelefonował do Żukowa i spytał go:
- Czy jesteście pewni, że zdołamy utrzymać Moskwę? Pytam was o to z ciężkim 
sercem. Odpowiedzcie szczerze, jak bolszewik.*
Żukow odparł, że Moskwa zostanie utrzymana.
- Wasza pewność jest bardzo krzepiąca.11
Stalin rozkazał ochroniarzom zawieźć się do „dalszej" daczy w Siemio-nowskiem, 
bardziej odległej od rejonu walk niż Kuncewo. Beria poinformował go po 
gruzińsku, że ona też została zaminowana, lecz Stalin gniewnie powtórzył 
polecenie. Na miejscu zastał komendanta pakującego jego ostatnie rzeczy.
- Co to za przeprowadzka? - spytał burkliwie.
- Przygotowujemy się, towarzyszu Stalin, do ewakuacji do Kujbyszewa. Według 
jednego ze źródeł Stalin rozkazał kierowcy, aby zawiózł go do
specjalnego pociągu, stojącego pod strażą na stacji abielmanowskiej, używanej 
zwykle do składowania podkładów kolejowych, i przeszedł się wzdłuż wagonów. 
Mikojan i Mołotow nie wspominają o tym, a każda wzmianka, że Stalina widziano w 
pobliżu pociągu, wywołałaby panikę. Jeśli rzeczywiście melodramatyczna scena z 
gatunku tych, w których się lubował, miała miejsce, wizja jego wychudzonej 
postaci „o zmęczonej i wymizerowanej twarzy", w znoszonym wojskowym płaszczu i 
butach z cholewami, kroczącej po wyludnionym, lecz silnie strzeżonym peronie w 
obłokach pary z gotowej do odjazdu lokomotywy, jest równie przejmująca, co ważka 
historycznie. Stalin rozkazał komendantom swoich dacz przerwać przygotowania.
- Nie będzie ewakuacji. Zostaniemy tutaj aż do zwycięstwa - oznajmił „spokojnie, 
lecz stanowczo".
* Żukow wspominał, że Stalin zapytał go o to ponownie w połowie listopada, ale 
Pro-nin, przewodniczący Rady Moskiewskiej, utrzymywał, że pytanie zostało zadane 
„16 lub 17 października". Z pewnością Stalin zadawał je kilka razy.
L
398
Wojna: nieudolny geniusz, 1941-1942
Po powrocie na Kreml zebrał swoich ochroniarzy i powiedział im:
- Nie opuszczam Moskwy. Wy zostaniecie tu ze mną.
Rozkazał Kaganowiczowi odwołać specjalny pociąg.12 System stalinowski pozwalał 
palatynom, którzy miotali się pomiędzy zwątpieniem a optymizmem, prowadzić 
własną politykę, dopóki nie przemówił Stalin. Wtedy jego słowo stawało się 
prawem. W „wilgotny, chłodny" wieczór 18 października zespół kierujący obroną 
miasta zebrał się w gabinecie Berii, gdzie Gruzin próbował nas przekonać, że 
trzeba opuścić Moskwę. Uważał - napisał jeden z obecnych - że powinniśmy się 
wycofać za Wołgę. Czym będziemy bronić Moskwy? Nic nie mamy [...]. Zmiażdżą nas 
tutaj. Malenkow zgodził się z nim. Mołotow, co warto podkreślić, wyraził 
zastrzeżenia. Inni zachowali milczenie. Beria był podobno głównym rzecznikiem 
wyjazdu, chociaż później obarczano go odpowiedzialnością za wszystkie godne 
potępienia rzeczy, które wydarzyły się za rządów Stalina. Znany ze skłonności do 
alkoholu moskiewski przywódca Szczerbakow też chciał wyjechać i chyba stracił 
panowanie nad sobą: później,przerażony, zapytał Berię, co będzie, jeśli dowie 
się o tym Stalin.
Dziewiętnastego października o 15.40 Stalin wezwał swoich dworzan i generałów do 
„Kącika". Podszedł do stołu i powiedział:
- Wszyscy znacie sytuację. Czy powinniśmy bronić Moskwy?
Nikt nie odpowiedział. Zapadło „ponure" milczenie. Stalin odczekał chwilę, po 
czym oznajmił:
- Jeśli nie chcecie mówić, będę prosił każdego o wyrażenie swojej opinii. Zaczął 
od Mołotowa, który trwał przy swoim zdaniu:
- Musimy bronić Moskwy.
Wszyscy, łącznie z Berią i Malenkowem, udzielili takiej samej odpowiedzi. Beria 
zmienił front, gdyż, jak przyznał jego syn: „Ojciec nigdy by tak nie postąpił, 
gdyby nie znał Stalina i nie przewidział jego reakcji".
- Jeśli wyjedziecie, Moskwa będzie stracona - oświadczył Beria. Tylko 
Szczerbakow wyrażał wątpliwości.
- Waszą postawę można tłumaczyć na dwa sposoby - powiedział Stalin. -Albo 
jesteście łajdakiem i zdrajcą, albo idiotą. Wolę uważaćwas za idiotę.
Potem wyraził swoją opinię i poprosił Poskriebyszowa, aby wezwał generałów. 
Kiedy zjawił się Tielegin i dowódca Moskiewskiego Okręgu Wojskowego, generał 
Pawieł Artiemiew, Stalin spacerował nerwowo tam i z powrotem, paląc fajkę. 
„Twarze obecnych -wspominał komisarz Tielegin - świadczyły, że odbyła się 
burzliwa dyskusja i emocje jeszcze nie opadły. Nie witając się z nami, Stalin 
spytał:
- Jaka sytuacja w Moskwie?
- Alarmująca - zameldował Artiemiew.
- Co proponujecie? - warknął Stalin.
„Czy zdołacie utrzymać Moskwę?"
399
Artiemiew odparł, że w Moskwie należy wprowadzić „stan oblężenia".
- Słusznie! - zawołał Stalin i polecił swemu „najlepszemu urzędnikowi", 
Malenkowowi, sporządzić projekt. Kiedy Malenkow odczytywał swój rozwlekły 
dekret, zirytowany Stalin zerwał się i „dosłownie wyrwał mu papiery z rąk". 
Potem szybko podyktował Szczerbakowowi dekret przewidujący rozstrzeliwanie na 
miejscu wszystkich podejrzanych.
Stalin ściągał dywizje do obrony Moskwy, wymieniając wiele z nich z pamięci, a 
następnie wzywając do siebie dowódców. Patrole NKWD krążyły po ulicach, 
rozstrzeliwując dezerterów, a nawet mieszkańców, którzy próbowali opuścić 
miasto. Zapadła decyzja o pozostaniu i obronie Moskwy. Obecność Stalina w 
Moskwie, jak twierdził przywódca Kominternu, Dymitrow, była „warta licznej 
armii". Koniec niepewności wpłynął pobudzająco na Stalina. Kiedy jeden z 
komisarzy zatelefonował z frontu i poruszył kwestię ewakuacji na wschód, Stalin 
przerwał mu:
- Dowiedzcie się, czy wasi towarzysze mają łopaty.
- Co takiego, towarzyszu Stalin?
- Mają łopaty?
Komisarz odparł, że zaraz się dowie, i po chwili spytał:
- Jakie łopaty, towarzyszu Stalin, zwykłe czy saperki?
- Wszystko jedno.
- Tak, mamy łopaty! Co mamy z nimi zrobić?
- Powiedzcie swoim towarzyszom - odparł Stalin spokojnie - żeby wzięli łopaty i 
wykopali sobie groby. Nie opuścimy Moskwy. I oni też nie...
Nawet w takiej chwili dworzanie Stalina kłócili się między sobą: Stalin rozkazał 
Mołotowowi pojechać do Kujbyszewa i porozumieć się z Woznie-sienskim, który 
kierował tam rządem.
- Niech Mikojan pojedzie ze mną - powiedział Mołotow.
- Nie jestem twoim ordynansem - krzyknął Mikojan.
- Dlaczego nie chcesz jechać? - spytał Stalin. Pięć dni później wezwał ich z 
powrotem.13
Niemieckie kolumny pancerne wciąż nacierały po zamarzniętym śniegu i Moskwie 
groziło okrążenie. Żukow nie miał już żadnych rezerw. Stalin stracił od czerwca 
trzy miliony żołnierzy i jego notatnik był prawie pusty. Jak zapobiegliwy 
sklepikarz, mający do pomocy tłustego subiekta, strzegł zazdrośnie swoich 
tajnych rezerw, a Malenkow siedział u jego boku i prowadził rachunki. Kiedy 
Stalin zapytał jednego z generałów, co mogłoby uratować Moskwę, ten odparł:
- Rezerwy.
- Każdy dureń - warknął Stalin - potrafiłby bronić miasta z rezerwami.
Wojna: nieudolny geniusz, 1941-1942
Stalin wspaniałomyślnie ofiarował mu piętnaście czołgów, na co Malen-kow 
zauważył, że to wszystko, co im zostało. Jakimś cudem w ciągu kilku miesięcy 
ogromne zasoby wojskowe bezkresnego imperium stopniały do piętnastu czołgów w 
notatniku. W Berlinie Biuro Prasowe Rzeszy ogłosiło, że „Rosja jest skończona", 
lecz twarda polityka Stalina w zarządzaniu rezerwami w połączeniu z 
umiejętnościami i bezwzględnością Żukowa wyczerpała Niemców, którym zaczęło się 
też dawać we znaki błoto i mróz: pojazdy odmawiały posłuszeństwa, a żołnierze 
byli przemarznięci i zmęczeni. Zatrzymali się, aby się przygotować do 
decydującego uderzenia, przekonani, że Stalin wyczerpał już swoje odwody. Ale w 
notatniku była jeszcze strona, o której zapomnieli.
Radziecka Samodzielna Armia Dalekowschodnia, licząca 700 000 ludzi, strzegła 
granicy na wypadek japońskiej inwazji, ale pod koniec września Richard Sorge, 
szpieg, którego Stalin nazwał „sukinsynem", zameldował, że Japonia nie zaatakuje 
Rosji. 12 października Stalin przedyskutował to ze swoimi dalekowschodnimi 
satrapami, którzy na podstawie raportów wywiadowczych potwierdzili brak wrogich 
zamiarów ze strony Tokio. Kaga-nowicz zorganizował pociągi, które w ciągu kilku 
dni przetransportowały przez euroazjatyckie pustkowia 400 000 żołnierzy, 1000 
czołgów i 1000 samolotów, dokonując jednego z logistycznych cudów tej wojny. 
Ostatni pociąg wyruszył 17 października i tajne rezerwy zaczęły zajmować pozycje 
pod Moskwą.14
Stalin przeniósł się do nowego schronu na Kremlu, dokładnej repliki „Kącika", 
łącznie z drewnianymi boazeriami, choć wiodący doń długi korytarz przypominał 
„wagon sypialny. Na prawo znajdował się rząd drzwi", których strzegli „uzbrojeni 
wartownicy". Oficerowie czekali w „jednym z przedziałów sypialnych po lewej", 
dopóki nie zjawił się Poskriebyszow i nie zaprowadził ich do „przestronnego, 
jasno oświetlonego pokoju z wielkim biurkiem w rogu", gdzie natrafiali na 
spacerującego Stalina, któremu towarzyszył zwykle jego schorowany szef sztabu, 
marszałek Szaposznikow.
Szaposznikow, trochę tylko młodszy od Stalina, z przerzedzonymi włosami i 
zmęczoną, pożółkłą twarzą o tatarskich kościach policzkowych, zdawał się, według 
brytyjskiego dyplomaty, „poruszać za sprawą jakichś czarodziejskich praktyk, 
ponieważ wyglądał jakby nie żył co najmniej od trzech miesięcy i nawet kiedy 
żył, musiał być bardzo, bardzo stary". Szaposznikow zwracał się do wszystkich 
„gołąbeczku", a Stalin był oczarowany delikatnością tego dawnego carskiego 
pułkownika. Kiedy pewnego dnia kilku
„Czy zdołacie utrzymać Moskwę?"
401
dowódców nie złożyło meldunków, Stalin spytał gniewnie Szaposznikowa, czy ich 
ukarał. O, tak, odparł Szaposznikow: udzielił im „surowego upomnienia". Na 
Stalinie nie wywarło to wrażenia:
- Dla wojskowego to nie kara!
Ale Szaposznikow wyjaśnił cierpliwie, że zgodnie ze starą rosyjską tradycją 
wojskową, „jeśli szef Sztabu Generalnego udziela oficerowi upomnienia, ten 
powinien natychmiast złożyć prośbę o zwolnienie go z obowiązków". Stalin mógł 
się tylko ubawić tym staroświeckim idealizmem. Mimo to Szaposznikow przetrwał 
terror: w latach dwudziestych atakował Tucha-czewskiego, w 1937 roku był jednym 
z jego sędziów i nawet zadenuncjował kucharza-sabotażystę za przesolenie mięsa. 
Nigdy nie podpisywał niczego bez sprawdzenia. W obecności Stalina „nie miał 
własnego zdania". Choć nigdy nie wyrzekał się własnych opinii, nie protestował, 
kiedy zapadały decyzje niezgodne z jego zaleceniami. Był jedynym oficerem, do 
którego Stalin zwracał się po imieniu i któremu pozwalał palić* w swoim 
gabinecie.13
Wojna dotarła na Kreml, który był zryty lejami po bombach. Podmuch eksplodującej 
bomby przewrócił Mikojana. 28 października Malenkow pracował w gmachu przy Placu 
Starym, kiedy zatelefonował Stalin i wezwał go na Kreml: ledwie Malenkow 
wyszedł, niemiecka bomba zniszczyła budynek.
- Uratowałem ci życie - powiedział Stalin.
Pewnego dnia Stalin oświadczył, że chce obejrzeć ostrzał niemieckich pozycji. 
Beria, który miał to zorganizować, obawiał się, że jeśli coś pójdzie nie tak, 
wina spadnie na niego. Samochód Stalina i pojazdy eskorty wyjechały szosą 
Wołokołamską za Moskwę, ale kiedy zbliżyły się na odległość kilku kilometrów do 
linii frontu, Własik nie chciał przepuścić ich dalej. Stalin musiał obserwować 
kanonadę z daleka. Później czołg ochlapał jego limuzynę błotem, co przyprawiło 
kierowcę o palpitacje. Beria zmusił Stalina, aby przesiadł się do innego 
samochodu i wrócił do domu. Mimo to Stalin nabrał nieco otuchy: pozwolił nawet 
Swietłanie przyjechać na kilka dni do Moskwy, ale później grubiańsko ignorował 
ją w schronie, sarkając na przywileje „przeklętej" elity w Kujbyszewie. Co 
ważniejsze, wielki reżyser przygotowywał scenę pod nowe inspirujące 
przedstawienie.16
Trzydziestego października Stalin spytał nagle generała Artiemiewa: - Jak 
przeprowadzimy defiladę wojskową?
Ten wyraz szacunku wobec Szaposznikowa przypomina łaskę, jaką królowa Wiktoria 
wyświadczyła Disraelemu, pozwalając mu siedzieć podczas audiencji. Disraeli był 
jedynym premierem, który dostąpił takiego przywileju.
402
Wojna: nieudolny geniusz, 1941-1942
„Czy zdołacie utrzymać Moskwę?"
403
- Nie będzie defilady - odparł Artiemiew. Niemcy podeszli na niespełna 
osiemdziesiąt kilometrów od stolicy. Mołotow i Beria uznali, że Stalin żartuje. 
Ale on zignorował ich:
- Defilada odbędzie się 7 listopada... Dopilnujcie tego osobiście. Jeśli podczas 
defilady zdarzy się bombardowanie i będą zabici i ranni, należy ich szybko 
pozbierać i kontynuować defiladę. Kronika filmowa zrobi zdjęcia, które trzeba 
jak najszybciej powielić i rozesłać po kraju. Ja wygłoszę przemówienie... Co o 
tym myślicie?
- Ale ryzyko! Ryzyko! - zadumał się Mołotow. - Choć przyznaję, rezonans 
polityczny w kraju i za granicą będzie ogromny.
- Zatem postanowione!
Artiemiew spytał, kiedy ma się rozpocząć defilada.
- Zorganizujcie to tak, żeby nikt nie wiedział, nawet ja - odparł Stalin
- aż do ostatniej chwili.
Tydzień później niemieccy szpiedzy mogli oglądać niezwykły widok, gdy mieszkańcy 
Moskwy, pod nadzorem czekistów, zabierali krzesła z Teatru Wielkiego i znosili 
je po schodach na stację metra Majakowskaja. Tego wieczoru delegaci Rady 
Moskiewskiej zjechali windą na stację Majakowskaja, gdzie stał zaparkowany 
pociąg z otwartymi drzwiami. Wewnątrz ustawiono stoły z kanapkami i napojami. 
Pokrzepiwszy się, zasiedli w teatralnych krzesłach. Potem, w nieco wodewilowym 
stylu, pojawił się Stalin wraz z Mo-łotowem, Mikojanem, Berią, Kaganowiczem i 
Malenkowem, którzy zebrali się na sąsiedniej stacji i przyjechali metrem na 
Majakowską. Przy akompaniamencie grzmiących oklasków zajęli swoje miejsca na 
trybunie Politbiura. Komentator radiowy Lewitan transmitował program z ruchomego 
stanowiska sprawozdawczego. Orkiestra NKWD grała pieśni Dunajewskiego i 
Aleksandrowa. Kozłowski śpiewał. Stalin przemawiał pół godziny tonem uderzająco 
spokojnym, ostrzegając:
- Jeśli chcą wojny na wyniszczenie, będą ją mieli.
Później podszedł do Stalina generał Artiemiew: początek defilady został 
wyznaczony na 8.00. Nawet biorący w niej udział oficerowie poznali szczegóły 
dopiero o 2.00.
Tuż przed 8.00, w zamieci śnieżnej i przy porywistym wietrze, który uchronił 
Moskwę przed niemieckimi nalotami, Stalin poprowadził członków Politbiura po 
stopniach Mauzoleum, zupełnie jak za dawnych czasów
- tylko pora była wcześniejsza, a wszyscy odczuwali niezwykłe napięcie. Beria i 
Malenkow polecili swojemu specjaliście od zadań specjalnych, Su-dopłatowowi, aby 
ich zawiadomił, gdyby Niemcy zaatakowali. Ulubieniec publiczności, Budionny, z 
szablą u boku, wyjechał na białym koniu przez Bramę Spasską, zasalutował i 
zatrzymał się, aby przyjąć defiladę. Czołgi,
w tym nowoczesne T-34, jedne z najlepszych maszyn w tej wojnie, i pododdziały 
piechoty defilowały w kolumnach, skręcały przy cerkwi św. Wasyla i maszerowały 
ulicą Gorkiego prosto na front.
Nie obeszło się bez drobnego zamieszania, gdy czołg ciężki KW (Kli-mient 
Woroszyłow) zatrzymał się raptownie i skręcił w niewłaściwym kierunku, 
pociągając za sobą następne. Ponieważ wszystkie maszyny były w pełni uzbrojone i 
Stalin uważnie obserwował ten incydent, Artiemiew rozkazał podwładnym 
przeprowadzić natychmiastowe dochodzenie. Załogi przesłuchano i okazało się, iż 
pierwszy czołg otrzymał meldunek, że inny czołg ma kłopoty; zgodnie z 
regulaminem inne czołgi pospieszyły mu na pomoc. Kiedy Artiemiew zgłosił się z 
raportem na trybunę Mauzoleum, palatyni poczuli taką ulgę, że wybuchnęli 
śmiechem: nikt nie został ukarany. Stalin wygłosił krótkie, utrzymane w duchu 
patriotycznym przemówienie, odwołując się do tradycji Suworowa, Kutuzowa i 
Aleksandra Newskiego. Ojczyzna jest zagrożona, ale ma mężnych obrońców. 
Osobliwym trafem tej samej nocy chwycił prawdziwy rosyjski mróz.17
Trzynastego listopada Stalin zatelefonował do Żukowa, by zaplanować kontratak i 
powstrzymać niemieckie natarcie. Żukow i komisarz Bułganin uważali, że z uwagi 
na szczupłość rezerw nie mogą kontratakować, lecz Stalin nalegał.
- Jakich sił mamy użyć? - spytał Żukow.
- Uważajcie to za postanowione!
Stalin rzucił słuchawką, ale natychmiast zatelefonował ponownie do Bułganina:
- Wy i Żukow zadzieracie nosa. Ale położymy temu kres. Potem Bułganin pobiegł do 
gabinetu Żukowa.
- No, tym razem naprawdę mi się dostało! - powiedział. Piętnastego listopada 
ruszyła niemiecka ofensywa na Moskwę i pomimo
kontrataków, Niemcy przebili się. Stalin znów zapytał Żukowa: czy zdołacie 
utrzymać Moskwę?
- Na pewno utrzymamy Moskwę. Ale potrzebujemy co najmniej dwóch świeżych armii i 
dwustu czołgów.
Stalin dał mu dwie armie, „ale na razie nie mamy żadnych czołgów". 5 grudnia 
Żukow powstrzymał niemieckie natarcie, tracąc 155 000 ludzi w ciągu dwudziestu 
dni. Był to definitywny koniec wojny błyskawicznej Hitlera. 6 grudnia Stalin 
oddał pod rozkazy Żukowa trzy nowe armie i zarządził wielką kontrofensywę na 
czterech sąsiednich frontach.18 Następnego dnia Japonia zaatakowała Stany 
Zjednoczone w Pearl Harbor.19
Żukow odepchnął Niemców na trzysta kilometrów od Moskwy. Ale nawet podczas tych 
rozpaczliwych zmagań dowódcy nie zapominali o próżności
404
Wojna: nieudolny geniusz, 1941-1942
Stalina: tak jak Mechlis próbował zwyciężyć w Finlandii w dniu urodzin Stalina, 
tak teraz Żukow i Bułganin rozkazali generałowi Konstantinowi Gołubiewowi, 
dowódcy 10 Armii: Jutro będą urodziny Stalina. Postarajcie się uczcić ten dzień, 
zajmując Bałabanowo. Abyśmy mogli dołączyć tę wiadomość do naszego raportu dla 
Stalina, poinformujcie nas o wykonaniu 21 grudnia nie później niż o 19.00.
Bitwa pod Moskwą była pierwszym zwycięstwem Stalina, lecz zwycięstwo to miało 
charakter lokalny. Stalin popadł jednak w niebezpiecznie przesadny optymizm, 
mówiąc składającemu wizytę w Moskwie brytyjskiemu ministrowi spraw 
zagranicznych, Anthony'emu Edenowi: „Rosjanie byli już w Berlinie dwa razy i 
będą tam po raz trzeci"*. Dotarcie do Berlina miało kosztować miliony zabitych i 
zająć cztery lata. Żukow był tak wyczerpany, że kiedy zatelefonował Stalin, 
adiutant generała powiedział mu:
- Żukow śpi i nie możemy go obudzić.
- Nie budźcie go, dopóki sam się nie obudzi - odpowiedział łaskawie Wierchownyj. 
- Niech śpi.20
Piątego stycznia nadmiernie pewny siebie Wierchownyj wezwał Żukowa i generałów, 
aby zaplanować zmasowaną ofensywę od Leningradu do Morza Czarnego i wykorzystać 
w ten sposób niemiecką klęskę pod Moskwą.
- Kto chce zabrać głos? - spytał Stalin.
Żukow skrytykował plan ofensywy, mówiąc, że armia potrzebuje więcej ludzi i 
czołgów. Wozniesienski też był przeciwny i oznajmił, że nie zdoła dostarczyć 
niezbędnych czołgów. Stalin upierał się przy swoim zdaniu, a Malenkow i Beria 
zaatakowali Wozniesienskiego, który „zawsze znajduje nieprzezwyciężone i 
nieprzewidziane" przeszkody.
- Na tym - powiedział Stalin - zakończymy posiedzenie.
W przedpokoju stary Szaposznikow próbował pocieszać Żukowa:
- Spieraliście się na próżno. Kwestia została przesądzona z góry przez 
Wierchownego...
- Więc po co była potrzebna nasza opinia? 'l
- Nie wiem, gołąbeczku.21
Inteligentny i niezmordowany, czterdziestotrzyletni Beria podczas wojny miał 
zachłannie umacniać swoje wpływy i budować własne imperium, ale dostarczył 
czołgów i dział, których potrzebował Stalin. Beria pragnął osłabić pozycję 
Wozniesienskiego, którego nienawidził, a niebawem
W 1760 roku, podczas wojny siedmioletniej, Berlin zajął dowódca cesarzowej 
Elżbiety, generał Totleben. Aleksander I zajął pruską stolicę w 1813 roku.
„Czy zdołacie utrzymać Moskwę?"
405
zdystansował Mołotowa i przedstawicieli starszego pokolenia. Żadna gałąź 
przemysłu nie była zbyt złożona, by Beria nie mógł nią zarządzać: pod wieloma 
względami był nie tylko Himmlerem w otoczeniu Stalina, lecz także Speerem, 
wybitnie utalentowanym organizatorem przemysłu zbrojeniowego. Sięgał po 
najbardziej malownicze groźby, jakie zdołał wymyślić, pytając swoich 
podwładnych:
- Czy chcecie oglądać codziennie wschód i zachód słońca? Uważajcie! Na początku 
stycznia 1942 roku Stalin spotkał się w swoim mieszkaniu
z przemysłową „trójką", Berią, Malenkowem i Mikojanem, aby skonsultować z nimi 
braki w uzbrojeniu.
- W czym problem? - sarknął Stalin. Beria przedstawił wykres, z którego 
wynikało, że Wozniesienski nie jest w stanie wyprodukować dostatecznej liczby 
dział. - I co należy zrobić?
- Nie wiem, towarzyszu Stalin - odparł chytrze Beria. Stalin natychmiast 
powierzył mu nadzór nad tą ważną gałęzią produkcji. - Towarzyszu Stalin, nie 
wiem, czy sobie poradzę... Nie mam doświadczenia w tego rodzaju rzeczach...
- Tu nie jest potrzebne doświadczenie, ale dobry organizator... Wykorzystajcie 
do pracy więźniów.
W kolejnictwie też występowały trudności, z którymi nie potrafił się uporać 
nawet energiczny i impulsywny Kaganowicz. Kiedy jeden z komisarzy, Nikołaj 
Bajbakow, przyszedł do Kaganowicza z raportem, „Lokomotywa" poderwał się z 
miejsca i złapał go za klapy marynarki. Beria zameldował Stalinowi o wybuchach 
gniewu Kaganowicza:
- Koleje jeżdżą coraz gorzej, ponieważ Kaganowicz nie słucha rad [...] tylko 
reaguje histerią.
Kaganowicz został skrytykowany za nieudolne zarządzanie i, dwukrotnie zwolniony 
„za niezdolność do wywiązania się z obowiązków w warunkach wojennych", lecz 
niebawem odzyskiwał swoje stanowisko. Odpowiedzialny za produkcję czołgów 
Mołotow radził sobie niewiele lepiej.
- Jak się wiedzie Mołotowowi? - spytał Berię Stalin, znów w obecności Malenkowa 
i Mikojana.
- Nie ma styczności z fabrykami, nie kieruje nimi należycie [...] i zwołuje 
niekończące się zebrania... - odparł Beria, który w ten sposób włączył również 
czołgi do swojego imperium. Mołotow stracił czołgi, ale zyskał świat.22
36
Mołotow w Londynie,
Mechlis na Krymie,
Chruszczow w opałach
Ósmego maja ludowy komisarz spraw zagranicznych wyruszył na pokładzie 
czterosilnikowego bombowca do Londynu. Stalin poinstruował go, by starał się 
uzyskać obietnicę drugiego frontu - i walczył o uznanie radzieckich granic z 
1941 roku, łącznie z państwami bałtyckimi.
Osobiście rozkazał swemu ulubionemu generałowi sił powietrznych, Gołowanowowi, 
opracować plan podróży. „Stalin był wielkim konspiratorem - wspominał Gołowanow. 
- Podróż została zaplanowana w absolutnej tajemnicy. Musiałem chować do biurka 
mapę z trasą lotu, nawet gdy do gabinetu wchodził mój zastępca. Stalin [...] 
powiedział mi: «Wie o tym tylko nasza trójka - wy, Mołotow i ja»".
„Mr Brown", gdyż pod takim pseudonimem podróżował Mołotow, wylądował w Szkocji, 
gdzie przywitał go Eden, po czym obaj pojechali pociągiem z Glasgow do Londynu. 
Gdy Mołotow dowiedział się, że drugi front jest poza dyskusją, nie chciał 
rozmawiać o przedstawionym przez Ede-na projekcie traktatu, który nie wspominał 
o radzieckich granicach. Natychmiast zameldował Stalinowi: Uważamy traktat za 
niemożliwą do przyjęcia [...]pustą deklarację. Ale Wierchownyj zmienił zdanie:
1. Nie uważamy go za pustą deklarację, ale za ważny krok [...]. Chyba nie 
najgorszy. Daje nam wolną rękę. Sprawa granic zostanie rozstrzygnięta siłą.
2. Należy możliwie szybko podpisać traktat i lecieć do Ameiyki.
Tymczasem Mołotow poznałjuż uroki życia na angielskiej wsi: zażądał, aby 
ulokowano go pod Londynem, zapewne ze względów bezpieczeństwa, toteż Churchill 
odstąpił mu Chequers, swoją oficjalną wiejską rezydencję. „Mr Brown" nie był 
szczególnie olśniony jej elżbietańską elegancją. „Niezbyt ładny stary budynek - 
wspominał. - Coś w rodzaju małego ogrodu.
Mołotow w Londynie, Mechlis na Krymie, Chruszczow w opałach 407
Najwyraźniej jakiś szlachcic podarował go rządowi".* Stalin i Mołotow lrwali w 
snobistycznym przeświadczeniu o wyższości rosyjskiego przepychu: bądź co bądź, 
mieszkali i pracowali w pałacach Katarzyny Wielkiej. Mołotow potrafił się jednak 
poznać na łazienkach: pamiętał toalety, kiedy już dawno zapomniał o 
negocjacjach. „Była tam łazienka - skarżył się - ale bez prysznica". Zaraz po 
przybyciu jego ochroniarze poprosili „o klucze do wszystkich sypialni" i Mołotow 
zamykał się każdej nocy. Kiedy służba w Chequers zdołała wejść, żeby posłać 
łóżka - napisał Churchill - była zakłopotana, znajdując pistolety pod 
poduszkami. W nocy rewolwer leżał obok jego bieliźniarki i przy jego teczce. Gdy 
Mołotow wychodził, „pokojówki" pilnowały jego sypialni jak cerber.
Po podpisaniu traktatu, co nastąpiło 26 maja, Mołotow poleciał do Waszyngtonu, 
by spotkać się z prezydentem Rooseveltem, który ofiarował mu swoją oprawioną 
fotografię z dedykacją: Mojemu przyjacielowi Wiaczesła-wowi Mołotowowi - 
Franklin Roosevelt. 30 maja 1942. FDR wydał mu się „towarzyski i sympatyczny", 
natomiast Biały Dom wywarł na nim znacznie większe wrażenie niż Chequers, 
zwłaszcza jeśli chodzi o łazienki: Wszystko tam było takie, jakie być powinno - 
napisał. - Była tam również łazienka z prysznicem.
Dziewiątego czerwca zatrzymał się w Londynie w drodze do Moskwy. Zanim wyruszył 
w niebezpieczną podróż powrotną, nastąpiła podniosła chwila, kiedy Churchill 
stał ze swoim gościem w bramie do ogrodu przy Downing Street 10: Uścisnąłem mu 
rękę - napisał Churchill - i popatrzyliśmy sobie w oczy. Nagle wydał mi się 
głęboko poruszony. Spod maski wyłonił się człowiek. Odpowiedział równie mocnym 
uściskiem. W milczeniu ściskaliśmy sobie dłonie [...]. Byliśmy razem, a dla 
wielu ludzi oznaczało to życie lub śmierć. Mołotow przyznał, że potrafił się 
porozumieć z Churchillem:
„Owszem, wypiliśmy kieliszek czy dwa - wspominał. - Przegadaliśmy całą noc". Ale 
nigdy nie zapomniał, że Churchill był „imperialistą, najsilniejszym, 
najsprytniejszym z nich [...] stuprocentowym imperialistą. Zacząłem się więc 
zaprzyjaźniać z burżuazją". Wrócił z mglistą obietnicą drugiego frontu, 
bezcennym traktatem Lend-Lease ze Stanami Zjednoczonymi i sojuszem z Wielką 
Brytanią: „Moja podróż i jej rezultaty były naszym wielkim zwycięstwem". W 
drodze do Moskwy jego samolot zaatakowały myśliwce nieprzyjacielskie, a później 
rosyjskie.1
Ten opis z pewnością spodobałby się Arthurowi Lee, poszukiwaczowi przygód i 
konserwatywnemu posłowi do Parlamentu, który kupił ten dom za pieniądze swojej 
amerykańskiej żony. Lloyd George obdarzył go tytułem barona (później 
wicehrabiego) Lee of Fareham.
408
Wojna: nieudolny geniusz, 1941-1942
Kiedy Mołotow wyruszał na Zachód, Stalin przystępował do serii kontrataków na 
całym froncie. Całkiem rozsądnie przewidywał, że Hitler znów uderzy na Moskwę, 
ale w rzeczywistości Ftihrer planował potężną ofensywę na południu, gdzie 
zamierzał zdobyć kaukaską ropę. Prawdziwy jednak błąd Stalina polegał na jego 
rozzuchwalonej pewności siebie: brakowało mu środków do tak ogromnego 
przedsięwzięcia, które, zamiast zdyskontować jego moskiewskie zwycięstwo, 
pozwoliło Hitlerowi odnieść cały szereg oszałamiających sukcesów i doprowadziło 
ostatecznie do ciężkiego kryzysu pod Stalingradem.
Z pewnością nie poprawiał sytuacji, udzielając rozległych pełnomocnictw swoim 
wojskowym dyletantom. Oprócz samego Stalina nikt nie przyczynił się bardziej do 
tych klęsk niż odważny, niezmordowany i krwiożerczy Mechlis, będący w tym 
okresie u szczytu swojej potęgi. „Rekin" nie potrafił się oprzeć pokusie, by 
popisać się swoją uprzywilejowaną pozycją: „Ilekroć Mechlis zjawiał się w 
przedpokoju do gabinetu Stalina - wspominał jeden z komisarzy - nie czekał nawet 
na zaproszenie, tylko przemierzał przedpokój i od razu wchodził". Ale „nigdy nie 
ukrywał niczego przed Stalinem [...] który wiedział o tym i ufał mu". Dzięki 
temu dostawał zawsze to, co chciał: „Jeśli Mechlis napisał do Stalina, 
odpowiednie kroki podejmowano bardzo szybko". Mimo to jego wybryki trąciły 
często zwykłą błazenadą: pewnego razu, kiedy Stalin spytał, który front 
potrzebuje zaopatrzenia, dowódcy milczeli, z wyjątkiem Lwa Mechlisa, który 
poderwał się, by skrytykować kwatermistrza Chrulowa. Stalin popatrzył gniewnie i 
zapytał, kto się skarży.
- Z pewnością Mechlis - odparł Chrulow ku ogólnemu rozbawieniu. Stalin zwrócił 
się do Mechlisa, by przedstawił listę swoich potrzeb.
- Brakuje nam octu, pieprzu i musztardy - powiedział Mechlis. Nawet Stalin się 
roześmiał.
Kiedy Mechlis dowiedział się o zdobyciu składu niemieckiej pornografii, 
natychmiast zorganizował nową kampanię przeciwko nazistowskiemu zepsuciu, pisząc 
ulotkę zatytułowaną Jak Hitler demoralizuje swoją armię. Jego doradcy tłumaczyli 
mu, że pornografia to rzecz normalna w burżua-zyjnej armii i że to nie Hitler 
decyduje o czytelniczych upodobaniach swoich żołnierzy. Mechlis zignorował ich 
sugestie i rozkazał powielić ulotkę w jedenastu milionach egzemplarzy.2
Rozpoczął rok od wizyty na Froncie Wołchowskim, któremu rozkazano przełamać 
blokadę Leningradu. Wojska frontu nie były w stanie przystąpić do ofensywy; 
najprawdopodobniej zakończyłaby się ona katastrofą. Zjawił się Mechlis, aby 
przeprowadzić śledztwo, aresztować i rozstrzelać winnych.
Mołotow w Londynie, Mechlis na Krymie, Chruszczow w opałach 409
Potem Stalin powierzył dowództwo frontu Woroszyłowowi, który, uświadomiwszy 
sobie wreszcie swoje ograniczenia, mężnie odmówił. Rozwścieczony Stalin 
podyktował w imieniu Komitetu Centralnego utrzymaną w szyderczym tonie 
rezolucję, krytykującą Klima za „poważne błędy". Konkluzja była upokarzająca, 
lecz stosunkowo łagodna: Komitet Centralny postanowił „skierować towarzysza 
Woroszyłowa do pracy na tyłach".* Żaden z żądnych krwi dyletantów nie zdołał 
ocalić Frontu Wołchowskie-go: pod koniec czerwca jedna z jego armii wraz ze 
swoim utalentowanym dowódcą, młodym generałem Andriejem Własowem, dostała się w 
okrążenie. Własow, zmęczony i rozgoryczony błędami Stalina, przeszedł na stronę 
Niemców. Stalin oburzał się na tę zdradę w obecności Berii i Mołotowa, który 
spytał znacząco:
- Jak to się stało, że nie zdemaskowaliśmy go przed wojną?
Stalin próbował obwinie Chruszczowa za zdradę Własowa, ale ukraiński przywódca 
odparł, że „Stalin sam powierzył mu dowodzenie kontrofensywą moskiewską". 
Stalin, któremu spodobała się ta odważna odpowiedź, nie kontynuował tematu.3
Woroszyłow został wreszcie zdyskredytowany, ale Mechlis i Kulik, mimo pasma 
porażek tego ostatniego, wciąż cieszyli się zaufaniem Stalina. W październiku 
1941 roku Kulik nie zdołał przyjść z odsieczą Leningradowi; w listopadzie został 
wysłany na drugi koniec frontu, do Kerczu na Krymie. Ale zjawił się późno i 
Kercz wpadł przejściowo w ręce Mansteina, jednego z najzdolniejszych dowódców 
Hitlera. Stalin nosił się z zamiarem rozstrzelania Kulika i napisał na kartce 
papieru: Dzisiaj. Kulik na Syberię?
- ale w końcu poprzestał na zdegradowaniu go do stopnia generała majora i wysłał 
Mechlisa, aby przeprowadził dochodzenie w związku z późnym przybyciem Kulika 
samolotem DC-3.
„Ponury Demon" odkrył zapasy alkoholu Kulika, brak 85 898 rubli
- i jego nową nastoletnią żonę. Kulik szybko doszedł do siebie po zniknięciu jej 
poprzedniczki i poślubił przyjaciółkę własnej córki, co wywołało szydercze 
komentarze Stalina. Wierchownyj zwolnił Kulika ze stanowiska zastępcy ludowego 
komisarza, ale Żukow wstawił się za nim. Ten prymitywny, lecz popularny żołdak 
znowu uzyskał przebaczenie i został nawet awansowany. Jego stara przyjaźń ze 
Stalinem nie zakończyła się jednak dobrze.4
W marcu 1942 roku Stalin rozkazał przeprowadzić z Kerczu natarcie w głąb Krymu, 
aby wesprzeć obronę oblężonego Sewastopola. Mechlis, który podobnie jak jego 
wódz naczelny uważał się za prawdziwego żołnierza,
* Siostrzeniec żony Stalina, Leonid Redens, spotkał nieszczęsnego marszałka w 
Kujby-szewie, gdzie ten kąpał się wraz z dziećmi w Wołdze.
410
Wojna: nieudolny geniusz, 1941-1942
radośnie objął faktyczne dowództwo nad 250 000 żołnierzy, terroryzując ich 
generała, Dmitrija Kozłowa, i ignorując dowódcę frontu, Budionnego. W tej ważnej 
i złożonej operacji Stalin zastąpił nieudolnego i przekupnego pijaka nieudolnym 
i nieprzekupnym maniakiem. Kiedy Stalin naciskał na Mechlisa, domagając się 
rozpoczęcia ofensywy w wyznaczonym czasie, „Rekin" odpowiedział, że ma za mało 
amunicji, ale „aresztuję oficera, jeśli nie upora się z tą sytuacją w ciągu 
dwóch dni [...]. Organizujemy dla Niemców wielki koncert!"
Drugiego marca Mechlis rozpoczął swój „wielki koncert", który okazał się 
szaleńczym apogeum indolencji i lekceważenia podstawowych zasad sztuki wojennej. 
Zabronił kopania okopów, „aby nie osłabiać ofensywnego ducha żołnierzy", i 
oświadczył, że każdy, kto podejmuje „elementarne środki ostrożności", jest 
„panikarzem". Atakujący zostali „rozbici na krwawą miazgę". Mechlis bombardował 
Stalina żądaniami o nasilenie terroru: Towarzyszu Beria - napisał Stalin na 
jednym z raportów Mechlisa. - Słusznie! Zadbajcie o to, aby w Noworosyjsku nie 
pozostał ani jeden łajdak, ani jeden szubrawiec.
Sam Mechlis, który rozjeżdżał się po froncie samochodem sztabowym, wymachując 
pistoletem i próbując powstrzymać odwrót, wykazał się „bezprzykładną osobistą 
odwagą i nie robił nic dla własnej chwały", ale „głupia tyrania i arbitralne 
metody tego wojskowego analfabety", mówiąc słowami naocznego świadka, pisarza 
Konstantina Simonowa, doprowadziły do katastrofalnych rezultatów.
Siódmego maja Manstein przeszedł do kontrataku i wyparł Rosjan z Krymu, biorąc 
do niewoli 176 000 żołnierzy, zdobywając 400 samolotów i 347 czołgów. Mechlis 
miotał się, obwiniając o klęskę Kozłowa i błagając Stalina o wyznaczenie nowego 
dowódcy. Stalin stracił cierpliwość i zbeształ Mechlisa:
Trzymacie się osobliwej pozycji postronnego obserwatora, który nie ponosi 
odpowiedzialności za sprawy Frontu Kjymskiego. Jest to pozycja bardzo wygodna, 
ale na wskroś zgniła. Nie znaleźliście się na Froncie Krymskim jako postronny 
obserwator, ale jako pełnomocny przedstawiciel Kwatery Głównej [...]. Domagacie 
się, abyśmy zastąpili Kozłowa kimś w rodzaju Hindenbur-ga. Powinniście jednak 
wiedzieć, że nie mamy w rezerwie Hindenburgów [...]. Gdybyście wykorzystali 
lotnictwo przeciwko czołgom i nieprzyjacielskim żołnierzom, zamiast używać go do 
działań pomocniczych, nieprzyjaciel nie przełamałby frontu [...]. Nie trzeba być 
Hindenburgiem, żeby zrozumieć tę prostą rzecz...
To znamienne, że w 1942 roku wzorem dla Stalina był nadal Hinden-burg, niemiecki 
bohater z 1914 roku: Rosjanie potrzebowali Guderianów, a nie Hindenburgów.
Mołotow w Londynie, Mechlis na Krymie, Chruszczow w opatach 411
Dwudziestego ósmego maja nieszczęsny Mechlis zjawił się w poczekalni przed 
gabinetem Stalina. Poskriebyszow, nieomylny barometr nastrojów Wierchownego, 
zignorował go, a potem oznajmił:
- Gospodarz jest dzisiaj bardzo zajęty. Cholera, jest mnóstwo problemów.
- Prawdopodobnie coś poszło źle na froncie? - spytał Mechlis obłudnie.
- Sami powinniście wiedzieć - odparł Poskriebyszow.
- Tak, właśnie chcę zameldować towarzyszowi Stalinowi o naszym niepowodzeniu.
- Najwyraźniej - powiedział Poskriebyszow - kierowanie operacją było 
nieadekwatne do zadania. Towarzysz Stalin jest bardzo niezadowolony...
Mechlis się zaczerwienił. Do rozmowy włączył się młody Czadajew:
- Pewnie myślicie, że klęskę spowodowały okoliczności?
- Co powiedzieliście? - Mechlis spojrzał na impertynenta. - Nie jesteście 
żołnierzem. Ja jestem prawdziwym żołnierzem. Jak śmiecie...
W tym momencie wyszedł z gabinetu Stalin.
- Dzień dobry, towarzyszu Stalin, pozwólcie zameldować... - zaczął Mechlis.
- Idź do diabła! -warknął Stalin, trzaskając drzwiami. Mechlis, według 
Poskriebyszowa, „prawie rzucił się Stalinowi do stóp". Został oddany pod sąd, 
zdegradowany, zwolniony ze stanowiska zastępcy ludowego komisarza obrony.
- To koniec! - łkał Mechlis, lecz Stalin okazał się zdumiewająco lojalny: 
dwadzieścia cztery dni później mianował Mechlisa komisarzem frontu, a potem 
awansował go na generała pułkownika.5
Jakby Stalin, Kulik i Mechlis nie wyrządzili dosyć szkód, katastrofa nastąpiła 
też na Froncie Południowo-Zachodnim, gdzie Timoszenko i Chruszczow zamierzali 
przeprowadzić ofensywę z radzieckiego przyczółka, aby odzyskać Charków, nie 
wiedząc o zbliżającym się niemieckim natarciu. Żukow i Szaposznikow się 
sprzeciwiali, ale Timoszenko, ulubiony dowódca Stalina, trwał przy swoim zdaniu 
i Wierchownyj wyraził zgodę.
Dwunastego maja Timoszenko i Chruszczow, niewykształceni, brutalni i energiczni, 
zaatakowali i odepchnęli Niemców. Stalin był zachwycony, Hitler nie mógł 
uwierzyć w swoje szczęście. Pięć dni później niemieckie kolumny pancerne 
przebiły się przez flanki Timoszenki, biorąc wojska radzieckie w stalowe 
kleszcze, tak że Rosjanie już nie nacierali, lecz wchodzili coraz głębiej w 
pułapkę. Sztab Generalny błagał Stalina, aby odwołał operację i Wierchownyj 
ostrzegł Timoszenkę o niemieckich czołgach na jego skrzydle, ale marszałek 
zapewnił go beztrosko, że wszystko będzie dobrze.
412
Wojna: nieudolny geniusz, 1941-1942
18 maja, kiedy 250 000 ludzi niemal znalazło się w okrążeniu, Timoszenko i 
Chruszczow zdali sobie wreszcie sprawę z sytuacji.
Około północy Timoszenko, „dzielny chłop", który bał się Stalina, przekonał 
Chruszczowa, aby poprosił Wierchownego o zgodę na przerwanie ofensywy. W 
Kuncewie Stalin polecił Malenkowowi odebrać telefon. Chruszczow spytał, czy może 
rozmawiać ze Stalinem.
- Będziecie rozmawiać ze mną! - powiedział Malenkow.
- Kto dzwoni? - zawołał Stalin.
- Chruszczow - odparł Malenkow.
- Spytaj, czego chce!
- Towarzysz Stalin powtarza, że macie rozmawiać ze mną - powiedział Malenkow. 
Potem zwrócił się do Stalina: - On mówi, że natarcie na Charków trzeba 
odwołać...
- Odłóż słuchawkę - krzyknął Stalin. - Jemu się zdaje, że się na tym zna! 
Rozkazów trzeba słuchać... Chruszczow wtyka nos w nie swoje sprawy... Moi 
doradcy wojskowi wiedzą lepiej.
Mikojan był wstrząśnięty, że „Chruszczow dzwonił z linii frontu, podczas bitwy, 
kiedy wokół niego umierali ludzie", a Stalin „nie chciał przejść dziesięciu 
kroków przez pokój".
Kleszcze zwarły się, a ćwierć miliona ludzi i 1200 czołgów znalazło się w 
pułapce. Następnego dnia Stalin odwołał ofensywę, ale było już za późno. Upojeni 
sukcesem Niemcy nacierali w kierunku Wołgi i Kaukazu: droga do Stalingradu 
stanęła otworem.6
Timoszenko i Chruszczow bali się, że zostaną rozstrzelani. Niebawem dwaj 
przyjaciele zaczęli oczerniać się nawzajem, aby ocalić kariery i życie. Według 
jednej z wersji Chruszczow przeżył w następstwie klęski załamanie nerwowe i 
poleciał do Baku, gdzie zatrzymał się u przyjaciela Berii, Bagiro-wa, który 
oczywiście zameldował o jego przybyciu. Roztrzęsiony Chruszczow zadenuncjował 
Timoszenkę, który odpłacił mu tą samą monetą:
Timoszenko napisał: Towarzyszu Stalin, muszę coś dodać do swojego raportu. 
Pogłębiające się zdenerwowanie towarzysza Chruszczowa odbija się na naszej 
pracy. Towarzysz Chruszczow w nic nie wierzy, a nie można podejmować decyzji w 
stanie zwątpienia [...]. Cała Rada uważa, że to jest przyczyna naszej porażki!
Raport zdaje się potwierdzać, że Chruszczow przeżył załamanie nerwowe: Trudno o 
tym dyskutować: towarzysz Chruszczow jest bardzo chory [...]. Przekazaliśmy nasz 
raport bez wskazywania winnych. Towai-zysz Chruszczow chce zwalić całą winę na 
mnie.
Mołotow w Londynie, Mechlis na Krymie, Chruszczow w opałach 413
Stalin zastanawiał się, czy nie zlecić Bułganinowi przeprowadzenia śledztwa w 
tej sprawie. Bułganin, wyczuwając wahanie i, być może, poczucie winy Stalina, 
próbował się wymówić, motywując to tym, że on i Chruszczow są bliskimi 
przyjaciółmi. Stalin nie nalegał, ale skomentował łagodnie prostactwo 
Chruszczowa: „Nie zna się na statystyce", ale „musimy go znosić", ponieważ tylko 
on, Kalinin i Andriejew są „prawdziwymi proletariuszami". Zamiast wszczynać 
dochodzenie, Stalin wezwał Chruszczowa i udzielił mu lekcji historii: „Wiecie, 
podczas pierwszej wojny światowej, kiedy nasza armia dostała się w niemieckie 
okrążenie, generał stanął przed sądem wojennym i został powieszony". Ale Stalin 
wybaczył Chruszczowowi i wysłał go z powrotem na front. Chruszczow nadal był 
przerażony, ponieważ znał „wiele przypadków, kiedy Stalin usypiał czujność 
ludzi, pozwalając im opuszczać swój gabinet z dobrymi wiadomościami, a potem 
kazał ich aresztować".
Stalin był również zdumiewająco wyrozumiały, kiedy Timoszenko poprosił go o 
więcej ludzi, roztrwoniwszy wcześniej tak wielu: „Czy już nie pora, żebyście 
nauczyli się wojować małym kosztem, tak jak to robią Niemcy? Walczyć trzeba nie 
liczbą, a umiejętnościami. Jeśli nie nauczycie się walczyć lepiej, nie wystarczy 
warn cała produkcja zbrojeniowa w naszym kraju..." Słowa te brzmiały nieco 
dziwnie w ustach najbardziej marnotrawnego wodza naczelnego w historii. Nawet 
podczas odwrotu Stalin pozostał drwiąco łagodny wobec Timoszenki: „Nie bójcie 
się Niemców - Hitler nie jest taki zły, jak mówią".
Chruszczow uważał, że został oszczędzony, ponieważ Mikojan i Malenkow byli 
świadkami jego telefonu do Kuncewa, ale można zapewne znaleźć znacznie prostszy 
powód: o życiu i śmierci decydował Stalin, a on lubił* Chruszczowa i Timoszenkę. 
Tak czy inaczej, była to najcięższa próba Chruszczowa aż do kryzysu kubańskiego 
dwadzieścia lat później. Przy następnym spotkaniu Stalin wysypał popiół z fajki 
na głowę Chruszczowa: „To rzymska tradycja - powiedział. - Kiedy wódz rzymski 
przegrał bitwę, posypywał głowę popiołem [...] co było dla niego największą 
hańbą".7
Dziewiętnastego czerwca za radzieckimi liniami rozbił się samolot Luftwaffe, w 
którym znaleziono teczkę zawierającą plany letniej ofensywy Hitlera w rejonie 
Charkowa oraz uderzeń w kierunku Stalingradu i północnego Kaukazu. Stalin jednak 
uznał, że informacje są albo niekompletne, albo fałszywe. Tydzień później Niemcy 
zaatakowali dokładnie według planu, uderzając
Listy Timoszenki do Stalina, pisane na kartkach wyrwanych z notesu, które 
znajdują się w udostępnionym niedawno archiwum Stalina, rzucają nieco światła na 
ofensywę charkowską i załamanie Chruszczowa.
414
Wojna: nieudolny geniusz, 1941-1942
w lukę pomiędzy Frontem Briańskim a Południowo-Zachodnim i nacierając w kierunku 
Woroneża, a następnie Stalingradu. Ale Hitlerowi chodziło naprawdę o pola 
naftowe. Kiedy przyleciał do kwatery głównej w Połtawie, oznajmił 
feldmarszałkowi von Boćkowi:
- Jeśli nie zajmiemy Majkopu i Groźnego, będę musiał zakończyć tę wojnę.
Timoszenko i Chruszczow wycofywali się w stronę Stalingradu. Kiedy Timoszenko 
poprosił o więcej dywizji, Stalin odparł szorstko:
- Gdyby dywizje sprzedawano na bazarze, kupiłbym warn kilka, ale niestety tak 
nie jest.
Front Timoszenki znowu się załamywał. Czwartego lipca Stalin spytał zgryźliwie 
marszałka:
- A więc to prawda, że 301 i 227 Dywizja zostały okrążone, a wy poddajecie się 
nieprzyjacielowi?
- Dwieście dwudziesta siódma wycofuje się - odparł żałośnie Timoszenko - ale 
trzysta pierwszej nie możemy na razie znaleźć...
- Wasze domysły brzmią jak kłamstwa. Jeśli nadal będziecie gubić dywizje w ten 
sposób, wkrótce nie będziecie mieli czym dowodzić. Dywizje to nie szpilki i 
bardzo trudno je zgubić.8
Oszołomiony sukcesami Hitler podzielił swoje siły na dwie części: jedną pchnął 
przez Don na Stalingrad, a drugą skierował na południe, w stronę kaukaskich pól 
naftowych. Kiedy padł Rostow nad Donem, Stalin wydał kolejny bezwzględny rozkaz: 
„Ani kroku w tył", podkreślając, że „panikarzy i tchórzy należy tępić na 
miejscu", i nakazując utworzyć „oddziały zaporowe", które miały za zadanie 
„powstrzymywać ucieczkę ogarniętych paniką żołnierzy, nie cofając się przed 
użyciem broni". Mimo to niemiecka Grupa Armii „A" przebiła się na Kaukaz. 4 i 5 
sierpnia Stalin, Beria i Mołotow spędzili większą część nocy w gabinecie, a 
tymczasem Niemcy zajęli Woro-szyłowsk (Stawropol), posuwając się w kierunku 
Groźnego i Ordżonikidze-go (Władykaukazu) na Kaukazie, a nad Wołgą docierając do 
Stalingradu. 6 Armia Paulusa otrzymała rozkaz zajęcia miasta i przepołowienia 
Rosji.9
Dwunastego sierpnia, wśród gorączkowych przygotowań do bitwy, która miała 
rozstrzygnąć o losach całej wojny, do Moskwy przyleciał Winston Churchill, aby 
powiadomić Stalina, że o drugim froncie na razie nie ma mowy: „Było to tak - 
wspominał później -jakbyśmy wieźli ogromną bryłę lodu na biegun północny". 
Mołotow powitał go na lotnisku, a następnie odwiózł do przydzielonej mu 
rezydencji. Po drodze Churchill zauważył, że szyby packarda mają dwa cale 
grubości.
Mołotow w Londynie, Mechlis na Krymie, Chruszczow w opałach 415
- Tak jest bezpieczniej - powiedział Mołotow. Stalin i Beria potraktowali wizytę 
Churchilla bardzo poważnie, przydzielając mu ochronę w sile stu dwudziestu 
ludzi. Straże wokół Kremla podwojono. Stalin oddał gościowi własny dom w 
Kuncewie, daczę numer 7. Co znamienne, Brytyjczykom o tym nie powiedziano i fakt 
ten wyszedł na jaw dopiero sześćdziesiąt lat później. Zapewne Stalin odwdzięczał 
się Churchillowi za to, że udostępnił Mołotowowi własny dom, Chequers.
i
Churchill u Stalina: Marlborough i Wellington
417
37
Churchill u Stalina: Marlborough i Wellington
Według relacji Churchilla, w Kuncewie honory domu pełnił adiutant z rodziny 
książęcej. Churchilla wprowadzono do jadalni Stalina, gdzie długi stół był 
zastawiony „wszelkimi specjałami i trunkami, jakich może sobie zażyczyć 
najwyższa władza". Brytyjczycy rozglądali się z ciekawością.* Churchill opisał 
posiadłość Stalina: za murem wysokości pięciu metrów, strzeżonym z obu stron, 
stai piękny duży dom otoczony rozległym trawnikiem i lasem świerkowym o 
powierzchni około dwudziestu akrów. Były tam przyjemne alejki [...] fontanny 
[...] i wielki szklany zbiornik ze [...] złotymi lybkami. Zaprowadzono mnie 
przez obszerny przedpokój do sypialni i łazienki** niemal takich samych 
rozmiarów. Oślepiające elektryczne światło ukazywało nieskazitelną czystość.
Trzy godziny później Churchilla, Harrimana i brytyjskiego ambasadora, sir 
Archibalda Clarka Kerra, zawieziono na Kreml na spotkanie ze Stalinem, Mołotowem 
i Woroszyłowem. Ten ostatni, pozbawiony dowództwa na froncie, stał się teraz 
statystą na dworze Wodza, komicznym dodatkiem do dyplomatycznej gry Stalina i 
Mołotowa. Churchill postanowił przekazać
* Wyposażenie w Kuncewie było stylowo „funkcjonalne", bogate i jaskrawo 
kolorowe, wspominał młody brytyjski dyplomata John Reed. Rezydencja została 
pospolicie umeblowana i miała wszelkie wygody, jakich mógł zapragnąć radziecki 
komisarz. Nawet łazienki były nowoczesne i [...] czyste. Sto metrów od domu 
znajdował się schron przeciwlotniczy Stalina, nowoczesny i niezwykle luksusowy, 
z windą zjeżdżającą trzydzieści metrów pod ziemię i ośmioma czy dziesięcioma 
pokojami o grubych betonowych ścianach i przesuwanych drzwiach. Całość 
klimatyzowana i ohydnie umeblowana [...] niczym jakiś monstrualny [...] Lyons 
Corner House.
** Łazienki we wszystkich daczach Stalina były przestronne i wyposażone w wanny 
dopasowane do jego wzrostu.
najpierw złą wiadomość: w tym roku nie będzie drugiego frontu. Stalin, zmuszony 
walczyć o przetrwanie nad Wołgą, zareagował sarkastycznie.
- Nie można wygrywać wojen, nie podejmując ryzyka - powiedział, •i następnie 
dodał: - Nie musicie się tak bać Niemców.
Churchill odburknął, że Wielka Brytania walczy samotnie od 1940 roku. Mając 
najgorsze za sobą, brytyjski premier oznajmił, że Brytyjczycy i Amerykanie 
zamierzają przeprowadzić operację „Torch" i wylądować w Afryce Północnej, co 
zademonstrował na wielkim globusie stojącym w pokoju przylegającym do gabinetu 
Stalina. Stalin natychmiast pojął sens tej operacji, zdumiewając gości swoim 
geopolitycznym wyczuciem. To, napisał Churchill, dowodzi szybkiej i doskonałej 
orientacji rosyjskiego dyktatora w zagadnieniach strategii wojskowej. Potem 
Stalin zaskoczył ich jeszcze bardziej:
- Niech Bóg sprzyja waszemu przedsięwzięciu! l
Następnego ranka Churchill spotkał się z „układnym, twardym dyplomatą" Mołotowem 
i ostrzegł go:
- Stalin popełni wielki błąd, traktując nas tak ostro, skoro tyle osiągnęliśmy.
- Stalin to bardzo mądry człowiek - odparł Mołotow. - Możecie być pewni, że 
chociaż się z wami spiera, wszystko rozumie.
O 11.00 Stalin i Mołotow, w towarzystwie tłumacza Władimira Pawłowa, przyjęli 
Churchilla w „Kąciku", gdzie Wódz wręczył swojemu gościowi memorandum, w którym 
zaatakował Zachód za odmowę utworzenia drugiego frontu, i znów zarzucił 
Brytyjczykom tchórzostwo.
- Jestem gotów wybaczyć tę uwagę jedynie przez wzgląd na męstwo żołnierzy 
rosyjskich - odparł premier, a następnie wygłosił długi monolog na temat 
zachodniego wkładu w wojnę. Kiedy Churchill indagował swojego tłumacza Dunlopa: 
„Powiedział mu pan to? Powiedział mu pan to?", Stalin wreszcie się uśmiechnął:
- Wasze słowa nie mają znaczenia. Liczy się wasz duch.
Ale przyjacielski nastrój został zmącony: zniewagi Stalina rozwścieczyły 
Churchilla, który później przechadzał się po Kuncewie, ponury i urażony, grożąc, 
że wróci do domu.2
Wciąż zły i nadąsany Churchill musiał się zjawić na Kremlu, by wziąć udział w 
wystawnym bankiecie, który Stalin wydał na jego cześć. Stalin usiadł pośrodku, 
mając po prawej ręce Churchilla, a po lewej Harrimana, dalej zajął miejsce 
tłumacz, obok niego generał Alan Brooke, szef Sztabu Imperialnego, i Woroszyłow. 
Mołotow przez ponad trzy godziny wygłaszał toasty, podczas gdy kelnerzy wnosili 
kolejno dziewiętnaście potraw i ustawiali j e na stole, który uginał się pod 
ciężarem wszelkiego rodzaju pi-zystawek, ryb i tak dalej, napisał Brooke. Była 
to absolutna orgia [...]. Wśród wielu dań
Wojna: nieudolny geniusz, 1941-1942
Churchill u Stalina: Marlborough i Wellington
419
było małe pieczone prosię [...]. Nikt go nie jadł i pod koniec wieczoru jego 
czarne oko wciąż wpatrywało się we mnie, a skórka pomarańczowa w pyszczku 
układała się w sardoniczny uśmiech!
Stalin był czarujący, dając jasno do zrozumienia, że „chce zatrzeć przykre 
wrażenie", wspominał Clark Kerr „lecz premier [...] traktował go chłodno". 
Stalin spróbował pochlebstwa.
- Kilka lat temu odwiedziła nas lady Astor - powiedział z figlarnym uśmiechem. 
Kiedy zasugerowała zaproszenie do Rosji Lloyda George'a, Stalin odparł: 
„Dlaczego mielibyśmy zapraszać [...] inicjatora interwencji?". Lady Astor 
poprawiła go: „To nieprawda [...]. To był Churchill". Stalin oznajmił lady 
Astor: „Jeśli nadejdzie wielki kryzys [...] Anglicy znów mogą się zwrócić do 
starego weterana". Poza tym, dodał, „wolimy prawdziwego wroga niż fałszywego 
przyjaciela".
- Czy wybaczył mi pan? - spytał Churchill.
- To wszystko odnosi się do przeszłości - odparł były seminarzysta - a 
przeszłość należy do Boga. Historia nas osądzi.
Potem nastąpił drobny wypadek, kiedy ochroniarz Churchilla, komandor Thompson, 
potknął się i wytrącił z ręki kelnera lody, które omal nie spadły na Stalina.
Później - zapisał w notesie radziecki tłumacz Pawłów -przemówił Stalin. Podczas 
jego toastów Woroszyłow, którego Brooke nazwał „miłym poczciwiną, gotowym 
rozmawiać o wszystkim z wielkim ożywieniem", ale
0 wiedzy wojskowej „dziecka", zauważył, że ulsterczyk pije wodę zamiast wódki. 
Woroszyłow kazał podać pieprzówkę z pływającym w niej złowieszczo strąkiem 
pieprzu i napełnił ich kieliszki.
- Do dna - powiedział. Brooke wysączył swój kieliszek, a wtedy Woroszyłow 
wychylił jeden po drugim dwa kieliszki tej wody ognistej: Rezultaty nie dały na 
siebie długo czekać. Na czoło wystąpiły mu krople potu, który niebawem zaczął 
spływać po twarzy. Siedział ponury i milczący, ze wzrokiem utkwionym przed 
siebie, i zastanawiał się, czy już czas zwalić się pod stół. Nie, zdołał 
utrzymać się na krześle... Ale kiedy pogrążył się w pijackim otępieniu, Stalin, 
który widział wszystko, spadł prosto na niego z toastem, którego ironia umknęła 
zachodnim gościom.
Marszałek Woroszyłow był jednym z głównych organizatorów Armii Czerwonej i on, 
Stalin, chciałby wznieść toast za marszałka Woroszyłowa... Stalin wyszczerzył 
się radośnie jak złośliwy stary satyr, ponieważ, jak Mołotow i inni doskonale 
wiedzieli, zaledwie trzy miesiące wcześniej łajał Woroszyłowa za „nieudolność". 
Woroszyłow podniósł się z trudem, trzymając się kurczowo stołu obiema rękami, 
kołysząc się łagodnie w przód i w tył z nieobecnym
1 pustym wyrazem w oczach. Kiedy Stalin wzniósł swój toast, Woroszyłow
próbował się skoncentrować, a potem pochylił się do przodu i zdołał trącić się z 
nim kieliszkiem. Wreszcie Stalin odszedł, by wznieść toast za Szapo-s/.nikowa, a 
Woroszyłow z głębokim westchnieniem osunął się z powrotem na krzesło.
Po bankiecie Stalin zaprosił Churchilla na projekcję filmu - Niemiecka klęska 
pod Moskwą - ale Churchill był za bardzo zły i zmęczony. Pożegnał się i był już 
w połowie zatłoczonej sali, nim Stalin dopędził go i odprowadził do samochodu.3
Churchill obudził się nadąsany jak „rozkapryszone dziecko", wedle słów ('larka 
Kerra, który zjawił się na daczy i odkrył, że „premier postanowił spakować się i 
wyjechać". Włożywszy „niedorzeczny, dziesięciogalonowy kapelusz", z pewnością 
najbardziej dziwaczne nakrycie głowy, jakie widziano kiedykolwiek w Kuncewie, 
Churchill wypadł do ogrodu i odwrócił się plecami do Clarka Kerra, który musiał 
mówić do jego „różowego i nabrzmiałego karku". Ambasador wyjaśnił, iż Churchill 
„był arystokratą i człowiekiem światowym i oczekiwał, że ci ludzie będą tacy jak 
on. Nie byli. Przyszli prosto od pługa lub obrabiarki".
- Ten człowiek mnie obraził - odparł Churchill. - Od tej pory może staczać swoje 
bitwy sam. - Wreszcie się uspokoił. - No dobrze, czego pan ode mnie chce?
Przez następną godzinę sekretarz Churchilla wydzwaniał na Kreml, by poprosić o 
spotkanie w cztery oczy ze Stalinem. W odpowiedzi usłyszał, że „Stalin wyszedł 
na spacer", co z pewnością było dyplomatyczną wymówką, ponieważ napad złego 
humoru Churchilla zbiegł się w czasie z doniosłymi wydarzeniami, które miały 
doprowadzić bezpośrednio do bitwy o Stalingrad: o 4.30 tego ranka niemiecka 6 
Armia zaatakowała i rozbiła 4 Armię Pancerną w zakolu Donu; był to znacznie 
groźniejszy kryzys niż obecność tłustego, rozzłoszczonego Anglika w 
„dziesięciogalonowym kapeluszu".
O 18.00 Stalin zgodził się na spotkanie. Churchill pożegnał się ze Stalinem w 
„Kąciku". Już miał wychodzić, gdy Stalin, „wyraźnie zakłopotany", spytał, czy 
mogliby spotkać się znowu:
- A może przyjdzie pan do mnie napić się czegoś?
Odparłem - napisał Churchill -że z zasady popieram taką politykę. Stalin 
poprowadził więc Churchilla i jego tłumacza, majora Birse'a, pi-zez wiele 
korytarzy i pokojów, aż wyszliśmy na małą uliczkę w obrębie Kremla i po 
przejściu jeszcze kilkuset metrów dotarliśmy do jego mieszkania. Stalin pokazał 
Churchillowi to „proste, skromne" czteropokojowe mieszkanie z pustymi półkami na 
książki: biblioteka była w Kujbyszewie. Gospodyni, nie Wałeczka, ponieważ 
Churchill opisał ją jako „wiekową", zaczęła nakrywać do kolacji w jadalni. 
Stalin zaplanował tę kolację: tego popołudnia Aleksandra
420
Wojna: nieudolny geniusz, 1941-1942
Nakaszydze zatelefonowała do Zubałowa i oznajmiła, że Stalin kazał Swiet-łanie 
przygotować się, ponieważ wieczorem zostanie „przedstawiona Chur-chillowi". 
Stalin sprowadził rozmowę na córki. Churchill powiedział, że jego córka Sarah 
jest ruda. Moja też, odparł Stalin, który zyskał dogodną sposobność: poprosił 
gospodynię, aby zawołała Swietłanę.
Zjawiła się „ładna rudowłosa dziewczyna" i pocałowała ojca, który dosyć 
ostentacyjnie wręczył jej mały prezent, a następnie pogłaskał ją po głowie.
- Jest ruda - uśmiechnął się.
Churchill powiedział, że w młodości on też był rudy.
„Ojciec - wspominała Swietłana - był w tym przyjaznym i towarzyskim nastroju, 
kiedy mógł oczarować każdego". Pomogła nakrywać do stołu, a Stalin 
odkorkowałwino. Swietłana miała nadzieję, że zostanie na kolacji, ale kiedy 
rozmowa zeszła na „działa i haubice", Stalin pocałował ją i „kazał mi zająć się 
swoimi sprawami". Była zawiedziona, ale posłusznie zniknęła.
- Dlaczego nie mielibyśmy zaprosić Mołotowa? - spytał Stalin. - Martwi się o 
komunikat końcowy. Moglibyśmy załatwić to tutaj. Mołotow ma jedną zaletę: 
potrafi pić.
Kiedy dołączył do nich Mołotow, a zaraz potem na stół wjechał zestaw ciężkich 
dań z nieodłącznym pieczonym prosięciem, Stalin zaczął „bezlitośnie" szydzić ze 
swego ludowego komisarza spraw zagranicznych. Churchill zawtórował mu:
-Czy pan Stalin zdaje sobie sprawę, że jego ludowy komisarz spraw zagranicznych 
podczas ostatniej wizyty w Waszyngtonie uparł się, że złoży wizytę w Nowym Jorku 
zupełnie sam i że jego odlot opóźnił się nie z powodu awarii w samolocie, ale 
dlatego, że on sam gdzieś się wypuścił?
Mołotow zamarł, jak zauważył Churchill, nieświadomy, że zasiewa nasiona 
nieufności, które mogły kosztować Mołotowa życie. Ale na twarzy Stalina 
odmalowało się rozbawienie.
- Wcale nie pojechał do Nowego Jorku. Pojechał do Chicago, gdzie mieszkają inni 
gangsterzy.
- Proszę mi powiedzieć, czy obecna wojna przysparza panu takich samych problemów 
jak polityka kolektywizacji? - spytał Churchill.
- Och, nie - odparł Stalin z przekonaniem. - Kolektywizacja to była „straszna 
walka".
Churchill zaprosił Stalina do Londynu, a Wódz wspomniał o swojej wizycie w 1907 
roku, wraz z Leninem, Gorkim i Trockim. W nawiązaniu do tematu wielkich postaci 
historycznych, Churchill zaczął wysławiać swojego przodka, księcia Marlborough, 
który „w swoim czasie położył kres wielkiemu zagrożeniu dla europejskiej 
wolności podczas wojny o sukcesję
Churchill u Stalina: Marlborough i Wellington
421
hiszpańską". Churchill „dał się ponieść", wychwalając geniusz wojskowy 
Marlborough. Ale „na twarzy Stalina pojawił się kpiący uśmiech":
- Myślę, że Wielka Brytania miała bardziej utalentowanego wodza - powiedział - w 
osobie Wellingtona, który rozgromił Napoleona, będącego największym zagrożeniem 
w dziejach.
O 1.30 nie zaczęli jeszcze jeść, ale Stalin nagle wyszedł, zapewne po to, by 
wysłuchać ostatnich zatrważających wieści z Kaukazu. Kiedy sir Alexander 
Cadogan, stały podsekretarz stanu w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, przyszedł 
z projektem oświadczenia dla prasy, Stalin zaproponował mu pieczonego prosiaka. 
Gdy mój przyjaciel podziękował - napisał Churchill - nasz gospodarz rzucił się 
na ofiarę w pojedynkę. Kolacja zakończyła się wreszcie około 3.00. Churchill 
błagał Mołotowa, aby nie odprowadzał go o świcie, ponieważ „najwyraźniej jest 
bardzo zmęczony".
- Czy naprawdę pan myśli, że mógłbym nie przyjść? - odparł uprzejmie Mołotow.
W Kuncewie Churchill wyciągnął się na kanapie Stalina, „wybuchnął śmiechem i 
zadarł nogi do góry: Stalin był cudowny [...]. Jakże przyjemnie pracowało się z 
tym «wielkim człowiekiem»". Churchill zaczął się rozbierać do kąpieli, zdjął 
„kusą, wygniecioną kamizelkę" i spodnie, odsłaniając „pomarszczone, kremowe 
pośladki", i nawet w wannie nie przestawał powtarzać: „Stalin to, Stalin tamto". 
Wstawał już świt; sojusz został uratowany; zjawił się Mołotow, aby odwieźć go na 
lotnisko.4
Stalingrad i Kaukaz: Beria i Kaganowicz na wojnie
423
38
Stalingrad i Kaukaz: Beria i Kaganowicz na wojnie
Po kolacji z Churchillem Stalin przez cały dzień odpoczywał w domu, ale o 23.30 
zjawił się w gabinecie, aby stawić czoło kryzysowej sytuacji na północnym 
Kaukazie, gdzie Niemcy podchodzili pod Ordżonikidze i Grozny. Do Budionnego, 
dowódcy Frontu Północnokaukaskiego, dołączył właśnie Kaganowicz, który chciał 
wykazać się na froncie po zwolnieniu z funkcji ludowego komisarza transportu. 
Stalin zgodził się, mówiąc, że „zna dobrze północny Kaukaz i potrafił się 
dogadać z Budionnym podczas wojny domowej". Krzywonogi Kozak i były szewc mieli 
powstrzymać Niemców. Budion-ny nie stracił nic ze „swojej brawury i zmysłu 
ironii", odmawiając zejścia do schronu podczas nalotów: „A co tam, niech 
bombardują!". Ale „Żelazny Komisarz" nie nadawał się na żołnierza.
Otoczony „świtą oficerów ze swojej osobistej ochrony i konsultantów z Moskwy 
[...] pochlebców, pieniaczy i intrygantów", pracując przez całą noc w stanie 
permanentnej histerii, bawiąc się swoimi breloczkami albo łańcuszkiem do kluczy, 
Kaganowicz odgrywał „wielkiego stratega [...] wydając samodzielnie rozkazy". 
Ingerował we wszystkie płany wojskowe, wyznaczał niemożliwe terminy i groził: 
„Zameldować osobiście [...] o wykonaniu rozkazu - albo..." Gdy pewnego razu 
ciężarówki zablokowały drogę jego limuzynie, „Łazarz", jak nazywali go 
oficerowie, wpadł w furię i zaczął wrzeszczeć: „Zdegradować! Aresztować! Pod sąd 
wojenny! Rozstrzelać!". Ale te pokrzykiwania nie powstrzymały Niemców. Stalin 
strofował Kaga-nowicza:
Rubieże obronne same w sobie nie są żadną przeszkodą i niczego nie dają, jeśli 
nie są bronione. Sądząc z wszelkich oznak, nie udało się warn doprowadzić do 
zasadniczego przełomu w działaniach wojsk, chociaż tam, gdzie korpus oficerski 
nie uległ panice, wojska walczą nieźle.
Kaganowicz jednak poznał wojnę lepiej niż wielu innych palatynów. /ostał ranny w 
rękę odłamkiem szrapnela, czym się ogromnie szczycił. Był jedynym członkiem 
Politbiura, który odniósł ranę.* Kiedy wracał do Moskwy, Stalin, którego uważał 
za „naszego ojca", wypytywał go troskliwie o zdrowie i wznosił toast za jego 
ranę. Ale złościł się również, że jeden z jego najbliższych towarzyszy ryzykował 
życie w taki sposób.1
Kiedy Niemcy nacierali na południe, Stalin bał się, że Front Zakauka-ski załamie 
się, co doprowadzi do utraty pól naftowych, wciągnie Turcję do wojny i skłoni 
buntownicze ludy kaukaskie do rebelii. Cztery dni po wyjeździe Churchilla wezwał 
Berię.
- Ławrientiju Pawłowiczu - zwrócił się do niego z szacunkiem. - Weźcie ze sobą, 
kogo chcecie, i takie uzbrojenie, jakie uznacie za konieczne, ale, proszę, 
zatrzymajcie Niemców.
Kiedy Niemcy zajęli Elbrus, Beria i Mierkułow wypożyczyli oficera sztabowego 
Stalina, Siergieja Sztiemienkę, rozkazali Sudopłatowowi sprowadzić stu 
pięćdziesięciu gruzińskich alpinistów, zebrali swoją świtę, w tym 
osiemnastoletniego syna Berii, Sergo - i wylecieli eskadrą amerykańskich C-47, 
zatrzymując się po drodze w Tyflisie. Generałowie rozważali strategiczne 
opuszczenie Ordżonikidzego, ale 22 sierpnia zjawił się Beria i sterroryzował 
kaukaskich dowódców. Czarkwiani, sekretarz gruzińskiej organizacji partyjnej, 
był w pokoju, kiedy Beria „potoczył wokół stołu zimnym, przeszywającym 
spojrzeniem" i oświadczył:
- Skręcę warn kark, jeśli jeszcze raz wspomnicie o odwrocie. Będziecie bronić 
miasta!
Gdy jeden z generałów zaproponował wysłanie na linię frontu 20 000 żołnierzy 
NKWD, Beria obrzucił go „stekiem wyzwisk i zagroził, że skręci mu kark, kiedy 
jeszcze raz o tym wspomni". Chociaż Czarkwiani (który nie darzył Berii sympatią) 
uważał, że szef NKWD uratował sytuację, generałowie piszący swoje wspomnienia 
już po jego upadku skarżyli się, iż jego wypady na front poważnie utrudniały im 
pracę.
Beria miał również zniszczyć całą ropę, która mogłaby wpaść w ręce na-zistów. W 
Moskwie Stalin wezwał do swego gabinetu Nikołaja Bajbakowa, trzydziestoletniego 
zastępcę ludowego komisarza przemyski naftowego.
- Towarzyszu Bajbakow, wiecie, że Hitler chce zdobyć kaukaską ropę. Dlatego was 
posyłam: odpowiadacie głową za to, żeby nie została tam żadna ropa.
* W dowód wdzięczności otrzymał od żołnierzy zegarek z wygrawerowaną dedykacją: 
znajduje się on obecnie w archiwum Kaganowicza w RGASPI. Co ciekawe, Leonid 
Breżniew i Michaił Susłow, którzy rządzili Związkiem Radzieckim przez niemal 
dwie dekady od 1964 roku, zetknęli się na froncie z Kaganowiczem.
424
Wojna: nieudolny geniusz, 1941-1942
Ale zagroził też, że Bajbakow „straci głowę", jeśli zniszczy ropę za wcześnie. 
Gdy oszołomiony Bajbakow wychodził, Stalin dodał:
- Czy wiecie, że Hitler ogłosił, że bez ropy przegra wojnę?
Beria również nie szczędził złowieszczych gróźb. „Spoczywała na mnie ogromna 
odpowiedzialność-wspominał Bajbakow, który się nie bał, choć zapewne powinien. - 
Nie doceniałem niebezpieczeństwa, które nade mną wisiało". Pola naftowe zostały 
zaminowane w samą porę. Bajbakow ocalił głowę.*
Kolejnym zadaniem Berii było ugaszenie zarzewi zdrady wśród grup etnicznych na 
północnym Kaukazie. Jako gruziński Megrel wychowany w środowisku nie gruzińskich 
Abchazów, przejawiał wszystkie uprzedzenia małego ludu kaukaskiego wobec 
pozostałych. Gruzini zawsze odnosili się szczególnie podejrzliwie do ludów 
muzułmańskich takich jak Czecze-ni: w Groźnym Beria otrzymał doniesienia, że 
niektórzy Czeczeni powitali Niemców z otwartymi ramionami. Sergo Beria, który 
towarzyszył ojcu, napisał, że przysłali delegację, by okazać swoje poparcie dla 
Moskwy, obiecując walczyć jak ich bohater narodowy Szamil. Ponieważ Szamil przez 
trzydzieści lat opierał się Rosji, to porównanie nie wyszło im na dobre. Pod 
maską serdeczności Beria ukrywał nieufność.
Beria odwiedził Kaganowicza i Budionnego w Noworosyjsku, ale nie był zbudowany 
ich zachowaniem: Ci dwaj idioci wszystko zdezorganizowali — napisał Sergo Beria 
z niejaką przesadą. Zastali Budionnego pijanego w trupa i w stanie kompletnego 
otępienia, natomiast Kaganowicz jeszcze tizeźwy, trząsł się jak osika i pełzał 
przed moim ojcem na kolanach.
- Nie rób z siebie widowiska - powiedział Beria Kaganowiczowi.
Niemieckie natarcie ugrzęzło pod Ordżonikidzem i Groźnym, zastopowane radzieckim 
oporem w Stalingradzie. Beria wrócił triumfalnie do Moskwy, gdzie Stalin, 
chorobliwie zazdrosny o cudzą sławę wojskową, podsłuchał, jak chwali się przed 
Malenkowem swoimi wyczynami.
- Teraz Beria wyobraża sobie, że jest wojskowym - mruknął Stalin do 
Szaposznikowa. Beria złożył wniosek o odwołanie Budionnego, który wrócił
Rozmowa z Bajbakowem okazała się bezcenna, ponieważ jest on jednym z ostatnich 
żyjących komisarzy Stalina. Bajbakow był stałym członkiem rządu radzieckiego: w 
1944 roku został ludowym komisarzem przemysłu naftowego, a później kierował 
Gospła-nem, główną instytucją gospodarczą, dopóki w latach osiemdziesiątych nie 
zwolnił go ze stanowiska Gorbaczow. Wymownym świadectwem zacofania radzieckiej 
gospodarki jest fakt, że młodzi ludzie mianowani przez Stalina zarządzali nią 
jeszcze czterdzieści lat później. W czasie, gdy powstawała ta książka, 
niezmordowany Bajbakow nadal pracował w przemyśle naftowym, zwoływał posiedzenia 
ze stalinowskim dynamizmem i trzymał swoje medale pod portretem Lenina.
Stalingrad i Kaukaz: Beria i Kaganowicz na wojnie
425
do Moskwy ze swojego ostatniego czynnego przydziału, by objąć dowództwo 
kawalerii Armii Czerwonej. Ale błagał Stalina:
- Moja dusza rwie się do walki. Pozwól mi jechać do Stalingradu!2 Stalingrad 
rzeczywiście miał się stać bitwą bitew, środkiem świata.
Niemcy zaatakowali na lądzie i uderzyli na miasto Stalina z powietrza, niszcząc 
ten ośrodek przemysłowy w piekielnym bombardowaniu, które obróciło dumne 
stalinowskie fabryki w pierwotny krajobraz jaskiń i kanionów. We wczesnych 
godzinach rannych w swoim gabinecie Stalin wychodził z siebie, strofując swoich 
przedstawicieli w Stalingradzie, Malenkowa i szefa sztabu Wasilewskiego: 
Przeciwnik przerwał nasz front niewielkimi siłami. Macie dość środków, aby 
zniszczyć wroga [...]. Zmobilizujcie pociągi pancerne [...]. Stosujcie zasłonę 
dymną [...]. Walczcie z przeciwnikiem nie tylko w dzień, ale i w nocy. [...] Co 
najważniejsze: nie wpadajcie w panikę, nie bójcie się bezczelnego wroga i 
zachowajcie wiarę w nasz sukces.3
Znaczenie Stalingradu wreszcie dotarło do świadomości Stalina i spowodowało 
przełom w jego sposobie prowadzenia wojny. Zdał sobie sprawę, że drogę do 
przetrwania i chwały utorują mu zawodowi wojskowi, a nie jego niecierpliwy 
dyletantyzm i nieudolni kawalerzyści. 27 sierpnia rozkazał Żukowowi pospieszyć 
do Stalingradu i mianował go zastępcą wodza naczelnego. Żukow odrzucił 
nominację:
- Mój charakter nie pozwoli nam współpracować.
- Krajowi grozi katastrofa - odparł Stalin. - Musimy ratować ojczyznę wszelkimi 
dostępnymi środkami, bez względu na cenę. Co tam nasze charaktery? 
Podporządkujemy je interesom ojczyzny. Kiedy wyruszacie?
- Potrzebuję dnia.
- Świetnie. Ale pewnie jesteście głodni? Nie zaszkodzi trochę się pokrzepić.
Przyniesiono herbatę i ciastka, aby uczcić początek najbardziej owocnej 
współpracy w tej wojnie.
W Stalingradzie Żukow spotkał się z Wasilewskim. Niemcy wdzierali się już do 
miasta. Stalin domagał się kontrataków, ale jego siły były jeszcze zbyt 
szczupłe. Niespokojny o losy bitwy, sypiał na kanapie w swoim gabinecie, a 
Poskriebyszow budził go co dwie godziny. Był taki blady, zmęczony i wychudzony, 
że Poskriebyszow pozwolił mu spać pół godziny dłużej, ponieważ nie miał serca go 
budzić.
- Filantrop się znalazł! - zrugał go Stalin. - Niech zadzwoni do mnie 
Wasilewski. Szybko! Filantrop łysy...
426
Wojna: nieudolny geniusz, 1941-1942
Zatelefonował Wasilewski i zaczął składać meldunek, lecz Stalin przerwał mu:
- Co z nimi, nie rozumieją, że jeśli oddamy Stalingrad, to południe kraju 
zostanie odcięte od reszty i prawdopodobnie nie zdołamy go obronić? Czy nie 
rozumieją, że to katastrofa nie tylko dla Stalingradu?! Stracić główną drogę 
wodną, a niebawem i ropę?!
Ale miasto miało nie tylko strategiczne znaczenie: Stalingrad nosił jego imię, 
ponieważ odegrał kształtującą rolę w jego życiu. Tam, w Carycynie w 1918 roku, 
nabrał wiary w siebie jako człowieka czynu, nauczył się posługiwać terrorem, 
zyskał zaufanie Lenina i nienawiść Trockiego. Pod „Czerwonym Verdun" spotkał 
swoich przyjaciół, od Woroszyłowa do Budionnego, i zawarł małżeństwo z Nadią.
- Myślę, że są jeszcze szansę na utrzymanie miasta - odparł ostrożnie 
Wasilewski. Stalin zatelefonował do Żukowa i zarządził kontratak:
- Wszelka zwłoka jest niedopuszczalna.
Kiedy Żukow zameldował, że będzie zwłoka, Stalin zadrwił:
- Wydaje warn się, że przeciwnik będzie czekał, aż się rozruszacie?
O świcie Rosjanie zaatakowali ponownie - ale poczynili ograniczone postępy. 
Niemcy prawie zajęli miasto, lecz drogę zagradzała im jeszcze jedna przeszkoda: 
62 Armia pod dowództwem generała Wasilija Czujkowa, ostrzyżonego najeża, z 
zadartym nosem i złotymi zębami. Armia, okopana na zachodnim brzegu Wołgi, 
walczyła wśród ruin apokaliptycznego krajobrazu przemysłowego, a zaopatrywano ją 
łodziami przepływającymi płonącą Wołgę, w której wodach odbijało się 
przeznaczenie Rosji. Męstwo, szlachetność, rozpacz i zaciekłość tych zmagań 
opisał Wasilij Grossman w powieści Życie i los. Żołnierze walczyli bronią 
nowoczesną i archaiczną, karabinami snajperskimi i granatami, saperkami, rurami 
i gołymi rękami, umierając, aby zyskać na czasie.
- Krew - mawiał Czujkow - to czas.
Niemal cała uwaga Stalina koncentrowała się na tej najbardziej zaciętej bitwie, 
jaką kiedykolwiek stoczono: bezpośrednimi przełożonymi Czujkowa byli generał 
Andriej Jerjomienko i komisarz Chruszczow, który wrócił do łask, lecz sprawa 
była zbyt poważna, aby pozostawić ją wyłącznie im. Stalin osobiście nadzorował 
front, Żukow i Wasilewski sprawowali dowództwo, a Malenkow działał jako jego 
osobisty szpieg. We trójkę zjawili się w ziemiance Jerjomienki. „Zauważyłem, że 
Wasilewski i Malenkow szepczą między sobą-wspominał Chruszczow- przygotowując 
się do zadenuncjowania kogoś". Malenkow wezwał oficerów na odprawę. Stawili się 
w ziemiance, gdzie zastali „niskiego mężczyznę o nalanej, opuchniętej twarzy" 
obok Żukowa i Jerjomienki. Podczas odprawy Malenkow zwrócił się
Stalingrad i Kaukaz: Beria i Kaganowicz na wojnie
427
do Wasilija Stalina, który, choć sam nie brał udziału w lotach bojowych, 
dowodził dywizją:
- Pułkowniku Stalin! - powiedział. - Wasi lotnicy sprawują się w walce 
skandalicznie...
Potem zbeształ innego oficera:
- A wy, generale w j armułce? Zamierzacie walczyć czy po prostu stroić sobie 
żarty?
Kiedy Malenkow wyszedł, Chruszczow i Jerjomienko pozostali w ziemiance sami „w 
niesamowitej ciszy [...] jak w lesie po burzy". Była to godzina największej 
chwały Chruszczowa*, który mieszkał w ziemiance, nawiązując przyjaźnie z 
generałami, co miało się okazać bardzo użyteczne po śmierci Stalina.4
Dwunastego września dowódcy wrogich armii polecieli jednocześnie na spotkanie ze 
swymi wodzami naczelnymi. Kiedy Fiihrer przyjmował Paulusa w swojej kwaterze 
głównej w Winnicy, Żukow i Wasilewski byli w drodze na spotkanie z Wierchownym. 
Hitler rozkazał Paulusowi „zająć możliwie szybko cały Stalingrad", a w tym samym 
czasie Żukow i Malenkow, grubo ciosany żołnierz i dworzanin o miękkich dłoniach, 
przedstawili Stalinowi raport, w którym proponowali organizowanie kolejnych 
kontrataków „aby zmęczyć przeciwnika [...] a jednocześnie przygotować [...] 
silniejsze uderzenie". Ale jak? Stalin popatrzył na mapę i studiował ją w 
milczeniu, ignorując dowódców przez dłuższą chwilę, zatopiony w myślach.
Żukow i Wasilewski podeszli do stołu przykrytego zielonym suknem i po cichu 
rozmawiali. Może uda się znaleźć „jakieś inne rozwiązanie".
- Co to znaczy „inne rozwiązanie"? - spytał nagle Stalin, podnosząc głowę. 
„Nigdy nie przypuszczałem, że ma taki dobry słuch", zauważył Żukow. Zanim 
generałowie zdążyli odpowiedzieć, Stalin dodał: - Idźcie do Sztabu Generalnego i 
zastanówcie się, co należy zrobić... Spotkamy się tutaj jutro o dziewiątej 
wieczorem.
Zwycięstwo ma wielu ojców i wielu ludzi przypisywało sobie ojcostwo operacji 
stalingradzkiej, ale tak naprawdę była dzieckiem jedynej w swoim rodzaju 
współpracy pomiędzy Stalinem, Wasilewskim i Żukowem, z których każdy wniósł do 
tej idei własny wkład.
Trzynastego września o 22.00 Stalin przywitał Żukowa i Wasilewskiego w swoim 
gabinecie niezwykłym gestem: uściskiem dłoni.
- No i co myślicie? Z czym przyszliście? Kto składa raport?
- Obaj - odparł Wasilewski.
* Kiedy Chruszczow doszedł do władzy, rozkazał swoim przyjaciołom, takim jak 
Jerjomienko, aby uwypuklili jego heroiczną rolę w Stalingradzie, podobnie jak 
czynił to Stalin.
428
Wojna: nieudolny geniusz, 1941-1942
Rozłożyli mapę i przystąpili do omawiania planu zmasowanego uderzenia na 
niemieckie flanki osłaniane przez słabsze jednostki rumuńskie, przedarcia się na 
ich tyły i okrążenia głównych sił przeciwnika: operacji „Uran". W tym właśnie 
momencie niemiecki atak, zarządzony dzień wcześniej przez Hitlera w Winnicy, 
spadł na wykrwawioną w bojach 62 Armię. Do gabinetu wszedł Poskriebyszow - ze 
Stalingradu dzwonił Jerjomienko. Kiedy Kwatera Główna opracowywała plan 
działania, Czujkow bronił się rozpaczliwie na zachodnim brzegu Wołgi. Wysyłając 
obu generałów z powrotem do Stalingradu, aby przygotowali operację „Uran", 
Stalin powiedział złowieszczo:
- Nikt nie może się dowiedzieć, o czym tutaj rozmawialiśmy. Na razie nie może o 
tym wiedzieć nikt oprócz nas trzech.
Dziewiątego października Stalin powierzył połączone dowodzenie wojskami obu 
generałom. Znów uścisnął dłoń Żukowowi i Wasilewskiemu, których wykorzystywał 
jako specjalnych przedstawicieli Kwatery Głównej na frontach: nie lubił, kiedy 
„przesiadywali" w Moskwie. Czterdziestosied-mioletni Aleksandr Wasilewski, 
pełniący od maja obowiązki szefa sztabu, był trzecim członkiem nadzwyczajnego 
zespołu stalingradzkiego. Pod wieloma względami był bliżej Stalina niż Żukow.
Barczysty, postawny, a jednocześnie wrażliwy, łagodny i ujmujący Wasilewski był 
wychowankiem Szaposznikowa. Ten wybitny oficer sztabowy został jego następcą nie 
tylko jako zawodowy wojskowy, lecz także jako jedyny dżentelmen wśród 
rzezimieszków i jako mąż zaufania Stalina. Jego poczucie przyzwoitości wprawiało 
w zakłopotanie i zdumiewało Stalina, który sam był tej cechy pozbawiony.
- Dowodzicie tyloma armiami - zadumał się - a przecież nie skrzywdzilibyście 
nawet muchy.
Wasilewski też pochodził z utraconego świata, który tak fascynował Stalina: jego 
ojciec był zamożnym wiejskim popem znad Wołgi, a on sam kształcił się do stanu 
duchownego, zanim został kapitanem w armii carskiej. Kiedy wstąpił do Armii 
Czerwonej, musiał wyrzec się ojca i zerwać z nim wszelkie stosunki. Pewnego 
razu, po zakończeniu odprawy, Stalin poprosił Wasilewskiego o pozostanie i 
spytał, czy nie kusiło go, aby zostać popem.
- Cieszę się, że nie chcieliście - roześmiał się. - To oczywiste. Ale Mi-kojan i 
ja chcieliśmy zostać popami, tylko nas odrzucono. Do dzisiaj nie rozumiem 
dlaczego! - Potem zadał następne pytanie: - Czy religijne wykształcenie coś warn 
dało?
Stalingrad i Kaukaz: Beria i Kaganowicz na wojnie
429
- Nie ma bezużytecznej wiedzy - odparł ostrożnie Wasilewski. - Coś się przydało 
i w życiu wojskowym...
- Jedno, czego mogą nauczyć popi, to rozumieć ludzi - zadumał się Stalin. 
Zapewne myślał niekiedy o własnym dzieciństwie, ponieważ mniej więcej w tym 
czasie oznajmił Wasilewskiemu: - Człowiek nie powinien zapominać o swoich 
rodzicach.
Przy innej okazji spytał go:
- Kiedy po raz ostatni widzieliście się z rodzicami?
- Wyrzekłem się ich - odparł zaniepokojony generał. - Mój ojciec jest popem, 
towarzyszu Stalin.
- Ale czy jest kontrrewolucjonistą?
- Nie, towarzyszu Stalin, jako pop wierzy w Boga, ale nie jest 
kontrrewolucjonistą.
- Kiedy na froncie trochę się uspokoi, myślę, że powinniście wziąć samolot, 
odwiedzić waszych rodziców i poprosić ich o wybaczenie.
Stalin nie zapomniał o ojcu Wasilewskiego.
- Czy polecieliście zobaczyć się z rodzicami i poprosić ich o błogosławieństwo? 
- spytał nieco później.
- Tak, towarzyszu Stalin - odparł Wasilewski.
- Minie dużo czasu, zanim zwrócicie mi dług.
Stalin otworzył sejf i pokazał Wasilewskiemu jakieś papiery. Były to przekazy 
pieniężne, które przez całą wojnę wysyłano ojcu Wasilewskiego w imieniu Stalina. 
Syn, zdumiony i poruszony, serdecznie podziękował Stalinowi.5
Dwaj tyrani obdarzeni poczuciem misji dziejowej prawie jednocześnie 
przygotowywali swoje narody na zwycięstwo.
- My też będziemy świętować na ulicach - oznajmił Stalin w przemówieniu 7 
listopada.
Następnego dnia, w rocznicę puczu monachijskiego, Hitler chełpił się przed swoim 
narodem:
- Chciałem dotrzeć do Wołgi [...] właśnie w tym mieście. Przez przypadek nosi 
ono imię Stalina [...]. Chciałem je zdobyć i [...] można powiedzieć, że już je 
zdobyliśmy!
W „Kąciku" panowało ogromne napięcie. Stalin drżał z niepokoju, że Niemcy 
domyśla się, co się święci. 11 listopada martwił się, że ma za mało samolotów. 
13 listopada, gdy Paulus podjął ostatnią próbę wyparcia Czuj-kowa, który bronił 
się teraz w pasie ruin szerokości zaledwie pięćdziesięciu metrów, Żukow i 
Wasilewski polecieli do Moskwy na ostatnią naradę.
430
Wojna: nieudolny geniusz, 1941-1942
Ze sposobu, w jaki Stalin palił fajkę, gładził wąsy, oraz z tego, że ani razu 
nie przerwał, zorientowaliśmy się, że jest zadowolony - napisał Żukow. Po 
naradzie Wasilewski wrócił do Stalingradu.
Osiemnastego listopada Stalin w asyście Berii, Mołotowa, Malenkowa i Żukowa, 
który pozostał w Moskwie, by dowodzić operacją „Mars"*, pracował w swoim 
gabinecie aż do 23.50. Dowódcy trzech frontów biorących udział w operacji 
stalingradzkiej, Jerjomienko, Rokossowski i Watutin, dowiedzieli się o 
planowanym ataku trzy godziny przed wyznaczonym terminem. Później Stalin i jego 
towarzysze poszli zapewne na obiad lub obejrzeli film, aby jakoś zabić czas. 
Stalin rzadko kładł się spać przed 4.00 - „wymagała tego konieczność", jak 
powiedział później Churchillowi - i z pewnością pozostał na nogach, czekając na 
początek ofensywy. O 7.20 w mglisty poranek 19 listopada 3500 dział na północnym 
odcinku frontu otworzyło ogień, a kiedy kanonada ucichła, milion żołnierzy, 13 
541 dział, 1400 czołgów i 1115 samolotów uderzyło na niemieckie pozycje.6
Równolegle ze stalingradzką operacją „Uran" Żukow przeprowadził operację „Mars", 
uderzenie na występ rżewski naprzeciwko Moskwy, ponosząc zapewne swą największą 
klęskę: w ciągu zaledwie dwóch dni operacji, będącej przykładem jego śmiałego, 
lecz bezwzględnego stylu dowodzenia, zginęły setki tysięcy ludzi.
CZĘŚĆ ÓSMA
WOJNA: TRIUMFUJĄCY GENIUSZ,
1942-1945
39
Stalingrad
Podczas bitwy stalingradzkiej Wierchownyj zwykle kładł się spać w ubraniu na 
metalowej pryczy pod schodami prowadzącymi na piętro daczy w Kuncewie. Jeśli 
zachodziła pilna konieczność, „łysy filantrop" Poskrie-byszow, który spał w 
swoim gabinecie, telefonował. Stalin budził się około jedenastej, kiedy dzwonił 
Sztiemienko z Oddziału Operacyjnego, aby złożyć mu pierwszy raport dzienny. 
Członkowie Politbiura i Sztabu Generalnego pracowali już od wielu godzin, 
ponieważ nie tylko przejęli nawyki Stalina, lecz mieli również własne uciążliwe 
obowiązki do wypełnienia: Mi-kojan pracował od 10.00 do 5.00 rano, drzemiąc w 
swoim gabinecie.
W południe Stalin jadł lekkie śniadanie, podawane przez Waleczkę, i często 
pozostawał w domu, w Kuncewie albo na Kremlu, by pracować do wczesnego 
popołudnia. Ale niezależnie od tego, gdzie się znajdował, Wierchownyj, obecnie 
sześćdziesięciotrzyletni, spędzał następne szesnaście godzin na prowadzeniu 
wojny. Po śniadaniu otrzymywał biuletyny od przebywających na różnych frontach 
przedstawicieli Kwatery Głównej, którzy musieli składać raporty dwa razy 
dziennie: w południe i o 21.00. Tego dnia czekał przede wszystkim na wiadomości 
od Wasilewskiego ze Stalingradu; bardzo się irytował, jeśli jego wysłannicy 
spóźniali się z raportem. Gdy pewnego razu przydarzyło się to Wasilewskiemu, 
Stalin napisał:
Jest już 3.30 [...] a wy nie raczyliście jeszcze przesłać Kwaterze Głównej 
raportu [...]. Nie możecie tłumaczyć się brakiem czasu, ponieważ marszałek Żukow 
pracuje na froncie tak samo ciężko jak Wy, a mimo to codziennie przesyła 
Kwaterze Głównej raporty. Różnica pomiędzy Wami a Żukowem polega na tym, że on 
jest zdyscyplinowany [...] natomiast Wy jesteście mało zdyscyplinowani i często 
zapominacie o swoim obowiązku [...]. Ostrzegam Was po raz ostatni,
434
Wojna: triumfujący geniusz, 1942-1945
że jeśli jeszcze raz pozwolicie sobie zapomnieć o obowiązku [...] zostaniecie 
pozbawieni funkcji szefa Sztabu Generalnego i odwołani z frontu.
Malenkow zawsze pamiętał o złożeniu raportu, ale nawet drobiazgowy Zdanow czasem 
o tym zapominał, narażając się na ostre reprymendy: „To bardzo osobliwe, że 
towarzysz Żdanow nie czuje potrzeby podejścia do telefonu lub zwrócenia się do 
nas o radę w tym niebezpiecznym dla Leningradu czasie". Niezależność była w 
oczach Stalina niebezpieczną cechą.
O 16.00 generał Aleksiej Antonow, „młody, bardzo przystojny, ciemnowłosy i 
zwinny", który został szefem Oddziału Operacyjnego po awansie Wasilewskiego i po 
tym, jak kilku innych oficerów nie sprawdziło się i zostało szybko zwolnionych, 
zjawiał się z kolejnym meldunkiem. Antonow był niezwykle zdolnym generałem, a 
także bardzo kulturalnym i czarującym człowiekiem, napisał Żukow. Stalin 
przywiązywał ogromną wagę do zwięzłości raportów i, jak wspominał Sztiemienko, 
„nie znosił wszelkich [...] ozdobników". Antonow od razu przypadł mu do gustu: 
zawsze spokojny, „mistrz w ocenie sytuacji", papiery, w zależności od stopnia 
ważności, trzymał w kolorowych teczkach i „wiedział, kiedy powiedzieć: «Podajcie 
mi zieloną teczkę». Wtedy Stalin odpowiadał z uśmiechem:
- No to zajrzyjmy do waszej „zielonej teczki".
Późnym popołudniem Stalin wyjeżdżał na Kreml w kolumnie packar-dów albo schodził 
po schodach ze swego mieszkania i udawał się do gabinetu, gdzie „przytulny" 
przedpokój z wygodnymi krzesłami był już pełen ludzi. Goście wkraczali do świata 
porządku i czystości. Nie było tam nic niepotrzebnego. Wszyscy okazywali 
dokumenty i byli poddawani rewizji. Nawet Żukow musiał oddawać pistolet. 
„Kontrole powtarzały się bez przerwy". Poskriebyszow, ubrany w mundur generała 
NKWD, witał ich przy biurku. Czekali w milczeniu, chociaż stali bywalcy 
pozdrawiali się nawzajem. Panowało napięcie. Ci, którzy nigdy wcześniej nie 
spotkali Stalina, byli podekscytowani, ale, jak wspominał pewien pułkownik: 
„Zauważyłem, że ci [...] którzy byli tu nie po raz pierwszy, okazywali znacznie 
większy niepokój niż ci [...] którzy przyszli pierwszy raz".
Około 20.00, kiedy zjawiał się Stalin, przez pokój przechodził szmer. Stalin nic 
nie mówił, ale kiwał niektórym głową. Pułkownik zauważył, że „sąsiad otarł 
krople potu z czoła i wysuszył ręce chusteczką". Przy biurku przed gabinetem 
siedział w małej klitce oficer dyżurny. Stalin wchodził do „jasno oświetlonego, 
przestronnego pokoju" z długim zielonym stołem. W drugim końcu pokoju znajdowało 
się biurko, na którym zawsze piętrzył się stos dokumentów w teczkach, stały 
różnokolorowe telefony, leżały za-temperowane ołówki. Za biurkiem były drzwi 
prowadzące do osobnej toalety Stalina i małego pokoju, gdzie stało kilka 
krzeseł, telegraf Baudota do
Stalingrad
435
nawiązywania łączności z frontami i słynny globus, na którym Stalin omawiał z 
Churchillem operację „Torch".
Tego wieczoru przed gabinetem czekał Mołotow, Beria i Malenkow, nieodłączna 
„trójka", a także Woroszyłow i Kaganowicz. Stalin przywitał się z nimi i bez 
żadnych wstępów otworzył posiedzenie Państwowego Komitetu Obrony, które trwało 
kilka godzin. Usiadł przy biurku, a potem wstał i zaczął spacerować, wracając 
czasem po papierosy, które łamał na kawałki, aby nabić fajkę. Cywile jak zwykle 
usiedli plecami do ściany, patrząc na nowe portrety Suworowa i Kutuzowa, 
natomiast generałowie zajęli miejsca po drugiej stronie stołu, mając przed sobą 
portrety Marksa i Lenina, porządek, który odzwierciedlał permanentną wojnę 
pomiędzy nimi. Wojskowi natychmiast rozłożyli na stole mapy, a Stalin wciąż 
spacerował, kołysząc się lekko na boki. „Zatrzymywał się przed osobą, do której 
się zwracał, i patrzył jej prosto w twarz", jak ujął to Zukow, „świdrującym 
wzrokiem, który zdawał się przewiercać rozmówcę na wskroś".
Poskriebyszow zaczął wzywać ekspertów z przedpokoju: „...niebawem wstał również 
mój sąsiad [...] sekretarz wywołał go po nazwisku, a on zbladł, wytarł drżące 
dłonie chusteczką, wziął teczkę [...] i ruszył niepewnym krokiem". Wprowadzając 
gości, Poskriebyszow udzielał im rad:
- Nie denerwujcie się. Nie próbujcie się z czymkolwiek nie zgadzać. Towarzysz 
Stalin wie wszystko.
Gość musiał złożyć zwięzły raport, a potem wyjść. W gabinecie posępna „trójka", 
Mołotow, Beria i Malenkow, mierzyła wchodzącego zimnym spojrzeniem.
Stalin promieniował władzą i energią. „Zauważyłem, że swoją władzą, pamięcią, 
umysłem Stalin jakby wszystkich przytłaczał - wspominał nowy ludowy komisarz 
transportu Iwan Kowalow. - Człowiek, który do niego przychodził, czuł się 
jeszcze mniej ważny niż w rzeczywistości..." Stalin przemierzał gabinet, 
niespokojnie, nerwowo, w każdej chwili gotów wybuchnąć gniewem. Zazwyczaj był 
lakoniczny, dociekliwy i lodowato zimny. Jeśli coś mu się nie spodobało, 
zaobserwował Żukow, „tracił panowanie nad sobą i opuszczało go poczucie 
obiektywizmu".
Goście wyczuwali niebezpieczeństwo, ale byli też zdumieni prawdziwie kolegialną 
atmosferą tych posiedzeń. Mikojan wspominał „cudownie przyjacielską atmosferę" 
panującą wśród palatynów przez pierwsze trzy lata wojny. Krajem rządził 
Państwowy Komitet Obrony, a najistotniejsze decyzje zapadały podczas spotkań 
Stalina z najważniejszymi przywódcami w obecności różnych osób znajdujących się 
akurat w gabinecie - zwykle
436
Wojna: triumfujący geniusz, 1942-1945
członków GKO wraz z Mikojanem, a później Żdanowem, Kaganowiczem i 
Wozniesienskim.
„Wywiązała się gwałtowna sprzeczka - wspominał Żukow, a - opinie wymieniano w 
kategoryczny i ostry sposób", podczas gdy Stalin przechadzał się tam i z 
powrotem. Pytał generałów o zdanie: „Stalin słuchał uważniej, kiedy nie zgadzali 
się z nim. Podejrzewam - stwierdził admirał Kuzniecow - że nawet lubił ludzi, 
którzy mieli własny punkt widzenia i nie bali się go bronić". Zaszczepiwszy 
swojemu otoczeniu służalcze bałwochwalstwo, Stalin był nim zirytowany.
- I po co z wami rozmawiać? - prychnął pewnego razu. - Co by warn powiedzieć, wy 
zawsze: „Tak, towarzyszu Stalin", „Oczywiście, towarzyszu Stalin", „Najzupełniej 
słusznie, towarzyszu Stalin", „Podjęliście mądrą decyzję, towarzyszu Stalin"...
Generałowie zauważyli, że „jego towarzysze zawsze się z nim zgadzali", natomiast 
wojskowi często wyrażali odmienne opinie, choć musieli bardzo uważać. Ale 
Mołotow i odważny Wozniesienski spierali się z nim: „Dyskusja była szczera" -
wspominał Mikojan. Kiedy Stalin, czytając jeden z listów Churchilla, powiedział, 
że Anglik uważa, iż „osiodłał już konia i teraz może wybrać się na 
przejażdżkę... Mam rację, Wiaczesławie?", Mołotow odparł:
- Nie wydaje mi się.
Żukow miał „możność przysłuchiwać się sporom i sprzeczkom, obserwować upór, jaki 
przejawiał w niektórych sprawach Mołotow; czasem dochodziło do tego, że Stalin 
podnosił głos lub nawet tracił panowanie nad sobą, a Mołotow wstawał z uśmiechem 
zza biurka i trwał przy swoim zdaniu". Stalin przyjął spokojnie odmowę Chrulowa, 
którego poprosił, by objął resort kolejnictwa:
- Myślę, że mnie nie szanujecie, skoro odrzucacie moją propozycję - powiedział 
pobłażliwie do szefa zaopatrzenia, jednego ze swoich ulubieńców.
Podczas kłótni Stalin mitygował: „Do rzeczy" albo „Wyrażajcie się jasno!" Z 
chwilą, gdy sformułował swoją opinię i dyskusja zamierała, wyznaczał człowieka 
do wykonania zadania, uciekając się zwykle do gróźb. „Ten niezwykle surowy 
człowiek sprawdzał wykonanie każdego rozkazu -wspominał Bajbakow. - Kiedy wydał 
polecenie, zawsze pomagał je wykonać i przydzielał wszystkie niezbędne środki. 
Dlatego nie bałem się Stalina - byliśmy ze sobą szczerzy. Wypełniałem swoje 
obowiązki". Ale Stalin miał „talent do wyłapywania słabych punktów w raportach". 
Biada temu, kto stawał przed nim bez znajomości przedmiotu. „Natychmiast 
zawieszał złowieszczo głos i mówił: «Nie wiesz? To czym ty się zajmujesz?»".
Operacja „Uran" zdawała się wpływać pobudzająco na Stalina, który, jak zauważył 
Chruszczow, zaczął się zachowywać „jak prawdziwy żołnierz",
Stalingrad
437
uważając się za „wielkiego stratega". Nigdy nie był wybitnym wodzem, nie 
wspominając już o militarnym geniuszu, ale według Żukowa, który wiedział więcej 
niż ktokolwiek inny, ten „doskonały organizator [...] ujawnił swój talent 
naczelnego wodza, poczynając od Stalingradu". Udoskonalił „technikę 
organizowania operacji frontowych [...] zręcznie nimi kierował i całkiem nieźle 
orientował się w skomplikowanych kwestiach strategicznych", w czym pomagała mu 
„wrodzona inteligencja [...] zawodowa intuicja" i „doskonała pamięć". Był 
„wszechstronny i utalentowany", ale „gubił się w szczegółach". Mikojan miał 
prawdopodobnie rację, kiedy podsumował na swój praktyczny sposób, że „Stalin 
wiedział o kwestiach wojskowych tyle, ile powinien wiedzieć polityk - ale nie 
więcej".1
Około 22.00 Antonow złożył drugi raport. Przyjacielska atmosfera, którą opisał 
Mikojan, miała swoje granice. Wojna była dla bolszewików stanem naturalnym i 
dobrze się w nim czuli. Terror i walka, naczelne bolszewickie namiętności, 
przenikały owe spotkania. Stalin chętnie posługiwał się strachem, ale sam żył w 
stanie ciągłego napięcia nerwowego: kiedy zjawił się nowy komisarz transportu, 
Stalin powiedział po prostu: „Transport to sprawa życia i śmierci. Pamiętajcie: 
za niewypełnienie dyrektyw GKO - trybunał wojskowy", na co młodemu człowiekowi 
„ciarki przeszły po krzyżu". Gdy jeden z pociągów zaginął w ogólnym zamieszaniu, 
Stalin zagroził:
- Nie znajdziesz, generale, pójdziesz na front jako szeregowiec... Kilka sekund 
później „bladego jak kreda" komisarza odprowadził do
drzwi Poskriebyszow, który dodał:
- Uważaj, doigrasz się. Gospodarz wściekły.
Stalin nieustannie się przechadzał. Były różne oznaki jego złego humoru: 
niezapalona fajka wróżyła najgorsze. Jeśli Stalin odkładał ją na biurko, 
znajdował się na krawędzi wybuchu. Ale jeśli gładził wąsy ustnikiem fajki, 
oznaczało to, że jest zadowolony. Fajka była zarówno rekwizytem, jak i 
barometrem.* Jego wybuchy gniewu były straszne: „dosłownie zmieniał się w oczach 
- wspominał Żukow - bladł, jego wzrok stawał się ciężki, surowy". Gdy niektórzy 
z dowódców skarżyli się, że nie otrzymują zaopatrzenia, Stalin zbeształ 
Chrulowa:
- Jesteście gorsi niż wróg: pracujecie dla Hitlera.
W późniejszym okresie wojny stała się symbolem jego wizerunku na Zachodzie - 
dobrotliwego „Wujaszka Joe" - a mężowie stanu przysyłali mu fajki w prezencie. 
Iwan Majski, radziecki ambasador w Londynie, napisał do Stalina: Kiedy pan Kerr 
[ambasador brytyjski] podarował Warn fajkę i ogłoszono o tym w prasie, dostałem 
dla Was fajki od dwóch firm [...] i przesyłam je w załączeniu...
438
Wojna: triumfujący geniusz, 1942-1945
Trzy psy wartownicze w „Kąciku", Mołotow, Malenkow i Beria, „pytań nie zadają. 
Siedzą i słuchają. Coś tam notują [...] i patrzą to na Stalina, to na 
wchodzącego [...]. Widocznie Stalinowi potrzebna była ta ich obecność. Albo do 
wypełniania bieżących poleceń, albo dla historii". Mieli też podtrzymywać iluzję 
rządów kolegialnych i terroryzować generałów. Stalin i jego dworzanie sami 
uważali się za dowódców i zachowali swoje podejrzenia z okresu wojny domowej 
wobec „specjalistów wojskowych".
- Spójrzcie na starych woźniców - tłumaczył Mechlis. - Kochają zwierzęta i 
litują się nad nimi, ale bat jest zawsze pod ręką. Koń widzi to i wyciąga własne 
wnioski.
Tak wyglądał w skrócie styl dowodzenia Wierchownego, widziany oczami jednego ze 
współpracowników Stalina. „Wszyscy pamiętaliśmy 1937 rok" - wspominał Żukow. 
Gdyby coś poszło źle, wiedzieli, że skończą „w rękach Berii, a Beria był zawsze 
obecny podczas spotkań ze Stalinem". Grzechy dowódców były rejestrowane: w 1938 
roku Mechlis oskarżył Koniewa o kułackie pochodzenie. Rokossowski i Mierieckow 
nie palili się, rzecz jasna, do tego, by wrócić do „lochów Berii". Stalin 
otrzymywał informacje, skargi i donosy od funkcjonariuszy NKWD i od swoich 
generałów.
Kiedy w latach sześćdziesiątych generałowie pisali pamiętniki, przedstawiali się 
jako niewinne ofiary Berii. Z pewnością stale wisiała nad nimi groźba 
aresztowania, ale sami też byli gorliwymi donosicielami. Timoszen-ko 
zadenuncjował Budionnego i Chruszczowa. Nawet operacja „Uran" odbywała się w 
gorączce donosicielstwa: Golikow (niefortunny szef wywiadu sprzed wojny) 
zadenuncjował Jerjomienkę. Jednocześnie Stalin posłał Ma-lenkowa, aby obserwował 
Chruszczowa i Jerjomienkę. Kiedy Stalin oskarżył Chruszczowa o zamiar poddania 
Stalingradu, komisarz zaczął podejrzewać członków swojego sztabu. Ale Chruszczow 
też donosił na generałów, obarczając Timoszenkę winą za klęskę pod Charkowem. W 
samym Stalingradzie jeden z oficerów sztabu pnącego się szybko w górę generała 
Rodiona Malinowskiego popełnił samobójstwo, zostawiając list zakończony słowami 
Niech żyje Lenin, ale nie wspominając o Stalinie: czyżby Malinowski, który 
podczas I wojny światowej służył w legionie rosyjskim we Francji, był wrogiem?
- Lepiej uważajcie na Malinowskiego - polecił Stalin Chruszczowowi, który 
protegował generała.
Palatyni walczyli zaciekle o władzę i o przydziały ze sobą nawzajem i z 
generałami. Kiedy Beria zażądał 50 000 dodatkowych karabinów dla wojsk NKWD, 
generał Woronow pokazał jego zamówienie Stalinowi.
- Kto złożył to zamówienie? - warknął Stalin.
- Towarzysz Beria.
- Poślijcie po Berię.
Stalingrad
439
Zjawił się Beria i zaczął przekonywać Stalina, mówiąc po gruzińsku. Stalin 
przerwał mu gniewnie i kazał przejść na rosyjski.
- Połowa wystarczy - zdecydował Stalin, lecz Beria nadal się spierał. Stalin, 
„zirytowany do ostatecznych granic", ponownie zredukował liczbę. Beria dogonił 
później Woronowa w korytarzu.
- Poczekajcie - syknął - wyprujemy z was flaki. Woronow miał nadzieję, że to 
tylko taki „orientalny żart".
Stalin często występował jako rozjemca w kłótniach o przydziały: kiedy rozkazał 
dostarczyć dziewięćset ciężarówek na potrzeby artylerii, Beria i Malenkow, 
działający ręka w rękę, próbowali wpłynąć na Woronowa.
- Weźcie czterysta ciężarówek.
- Wrócę i zamelduję Wierchownemu - zagroził generał. Malenkow dostarczył żądaną 
liczbę ciężarówek.2
Żyjących w atmosferze strachu i współzawodnictwa palatynów zżerała wzajemna 
zawiść: Mołotow nie odstępował Stalina - napisał z pogardą Mi-kojan - po prostu 
siedział w gabinecie, zgrywając ważniaka, ale w rzeczywistości wykręcał się od 
prawdziwej pracy. Stalin potrzebował go tylko „jako drugiego człowieka, 
Rosjanina", ale trzymał go „na uboczu". Mołotow współtworzył politykę 
zagraniczną, ale w innych dziedzinach nie miał takich uprawnień jak jego 
towarzysze. Jednym z głównych wołów roboczych był Mikojan - odpowiadał za tyły, 
racje żywnościowe, środki medyczne, amunicję, marynarkę handlową, żywność, 
paliwo, odzież dla cywilów i mundury dla wojska, a także, jako ludowy komisarz 
handlu zagranicznego, negocjował traktat Lend-Lease z sojusznikami zachodnimi. 
„Tylko Mołotow widywał Stalina tak często jak ja", chełpił się, zapominając o 
niestrudzonym, wszechobecnym Berii.
„Karzący miecz partii", Beria, który zachowywał się jak gangster w „czarnym 
filmie", rozkwitał w czasie wojny,* wykorzystując 1,7 miliona więźniów GUŁagu 
jako robotników przymusowych przy produkcji uzbrojenia i budowie kolei. Oblicza 
się, że około 930 000 spośród tych więźniów zmarło podczas wojny. Ale jego NKWD 
było filarem reżimu Stalina, odzwierciedlając supremację partii nad wojskiem. Po 
tym, jak generał Woronow przeciwstawił mu się dwukrotnie w obecności Stalina, 
Beria uzyskał wreszcie zgodę na jego aresztowanie. Kiedy Woronow nie pojawił się 
na następnym posiedzeniu, Stalin spytał obojętnie Berię:
- Czy Woronow jest u ciebie?
Podlegało mu kilku komisarzy, między innymi Boris Wannikow i Iwan Tewosjan, obaj 
aresztowani i zwolnieni, oraz Dmitrij Ustinow, który miał zaledwie trzydzieści 
trzy lata i z czasem stanął na czele radzieckiego kompleksu wojskowo-
przemysłowego, zostając sekretarzem KC, marszałkiem - i ministrem obrony 
odpowiedzialnym za radziecką inwazję na Afganistan w 1979 roku.
440
Wojna: triumfujący geniusz, 1942-1945
Beria odparł, że Woronow wróci za dwa dni. Generałowie ukuli podobno eufemizm na 
te straszliwe interludia: „Pójść na kawę z Berią". Jego podwładni obserwowali 
żołnierzy na wszystkich frontach, a ich raporty napływały do Berii i często do 
samego Stalina. W 1942 roku Stalin wzmocnił nadzór: na jego polecenie Kobułow 
podsłuchiwał rozmowy telefoniczne Woroszyłowa, Budionnego i samego Żukowa, 
którego żołnierze byli szykanowani i aresztowani.
Mimo to Stalin z niepokojem patrzył na rozrastające się imperium Berii. Kiedy 
Beria doprowadził do zwolnienia Kaganowicza z funkcji ludowego komisarza 
transportu, próbował wyznaczyć jego następcę.
- Czy myślicie, że zgodzę się na kandydata [...] którego narzuca mi Beria? Nigdy 
się na to nie zgodzę...
Ale koleje przysparzały nieustannych problemów i tylko Kaganowicz, „prawdziwy 
człowiek z żelaza", mówiąc słowami Stalina, potrafił dokonywać w tej dziedzinie 
cudów.3
Przez szesnaście godzin na dobę Stalin bez przerwy pracował, „udzielając 
instrukcji, rozmawiając przez telefon, wzywając Poskriebyszowa i wydając mu 
polecenia". Kiedy dowiedział się od Mikojana i Chrulowa, że żołnierzom brakuje 
papierosów, podczas bitwy o Stalingrad znalazł czas, by zatelefonować do 
Mgeładzego, szefa partii w Abchazji, gdzie uprawiano tytoń:
- Nasi żołnierze nie mają nic do palenia! Tytoń jest na froncie absolutnie 
konieczny!
Osobiście kreślił projekt każdego komunikatu prasowego, układając zwięzłe, lecz 
porywające frazy w rodzaju Krew za krew!, i sięgając po cytaty z Suworowa. Choć 
zazdrosny o sławę swoich generałów, nagradzał ich za odniesione zwycięstwa.4
Stalin narzucił sobie morderczy tryb pracy, a jego komisarze i generałowie 
musieli być na nogach od świtu, co wymagało „wielkiej odporności fizycznej i 
psychicznej" i mogło się skończyć „wyczerpaniem nerwowym". Regulował życie 
swoich generałów, osobiście układając ich plan pracy i odpoczynku. Wasilewski 
musiał spać od 4.00 do 10.00, a Stalin telefonował czasem do niego jak surowa 
niania, żeby sprawdzić, czy śpi. Jeśli Wasilewski odbierał telefon, Stalin 
beształ go. Ale Wasilewski nie był w stanie uczestniczyć w nocnych biesiadach i 
projekcjach filmów u Stalina, a później wykonywać całą pracę, często więc łamał 
przepisy i kazał adiutantowi przy telefonie odpowiadać: „Towarzysz Wasilewski 
odpoczywa do dziesiątej".
Stalingrad
441
Stalin oczekiwał, że Beria i Mikojan będą spędzać z nim prawie całe noce, a 
jednocześnie wykonywać swoje obowiązki, ale obaj dokonali tego tytanicznego 
dzieła, zarządzając rozległymi imperiami dzięki adrenalinie, patriotyzmowi, 
bolszewickim groźbom i umiejętności przetrwania.
Stalin pił niewiele i oczekiwał od innych, że będą trzeźwi. Pewnego razu generał 
artylerii Nikołaj Jakowlew przyszedł złożyć raport, dodawszy sobie animuszu 
koniakiem. Nie podnosząc głowy znad biurka, Stalin powiedział:
- Podejdźcie bliżej, towarzyszu Jakowlew. Jakowlew postąpił kilka kroków.
- Jeszcze bliżej. - A potem: - Jesteście trochę pijani, prawda?
- Tak, odrobinę, towarzyszu Stalin.
Stalin nie powiedział ani słowa więcej na ten temat.5
O północy rozpromieniony Wasilewski zameldował ze Stalingradu: rumuńscy 
sojusznicy Hitlera załamują się. Słuchając raportu, Stalin wezwał Poskriebyszowa 
i kazał sobie podać herbatę. W takich chwilach, kiedy szklanka w srebrnym 
ozdobnym koszyczku zjawiała się na biurku, składający raport komisarz lub 
generał, zwykle Antonow, milkł, a wszyscy obecni w gabinecie, przyglądali się 
bez słowa, jak Stalin odprawia skomplikowany rytuał: wyciska do szklanki 
cytrynę, otwiera drzwi do sąsiedniego pokoju, wyjmuje z szafki butelkę 
armeńskiego koniaku, wraca, wlewa do herbaty łyżeczkę koniaku, siada za 
biurkiem, miesza łyżeczką w szklance i mówi:
- Kontynuujcie.
Stalin i jego towarzysze, zbudowani pomyślnymi wieściami, opuścili gabinet i 
prawdopodobnie pojechali do Kuncewa na obiad i film, ale owe obiady nie 
przekształciły się jeszcze w pijackie bachanalia z późniejszych lat. Kiedy Beria 
i Mołotow wracali wyczerpani do domu, aby przespać się kilka godzin, zanim znów 
zabiorą się do pracy, Stalin czytał na kanapie książki historyczne, dopóki w 
końcu nie zasnął.6
W ciągu czterech dni od rozpoczęcia operacji „Uran" niemiecka 6 Armia, łącznie 
330 000 ludzi, została okrążona. Kiedy Rosjanie zaciskali pętlę, który to manewr 
Stalin nazwał „przełomowym momentem wojny", Manstein próbował kontratakować i 
przyjść Paulusowi z odsieczą, ale nie zdołał się przebić przez radzieckie linie. 
Luftwaffe okazała się niezdolna do zaopatrywania z powietrza odciętych w 
Stalingradzie wojsk. Okrążonym Niemcom groziła powolna, okrutna śmierć. 16 
grudnia Rosjanie przypuścili kontratak
442
Wojna: triumfujący geniusz, 1942-1945
na tyły Mansteina, zamierzając odciąć Grupę Armii „Don" i przebić się do 
Rostowa. W „Kąciku" zniecierpliwiony Stalin wyznaczył generała Rokos-sowskiego, 
a nie walczącego w Stalingradzie Jerjomienkę, na dowódcę operacji „Pierścień", 
ostatecznej likwidacji 6 Armii.
- Dlaczego nic nie mówicie? - spytał Żukowa, który zmarszczył brwi.
- Jerjomienko będzie dotknięty do żywego - odparł Żukow.
- Nie pora na dąsy - powiedział Stalin. - Nie jesteśmy pensjonarkami. Jesteśmy 
bolszewikami!
Dziesiątego stycznia Rokossowski zaatakował zaskoczonych Niemców, przecinając 
okrążone zgrupowanie na pół. 6 Armia topniała w oczach. Klęska militarna 
przekształciła się w walkę o przetrwanie, a Niemcy jedli konie, koty, szczury, a 
nawet ciała poległych kolegów. 31 stycznia feldmarszałek Paulus skapitulował i 
100 000 wygłodzonych, zmarzniętych żywych szkieletów, ledwie przypominających 
ludzi, trafiło do niewoli. Sam Stalin podyktował tekst komunikatu dla prasy: 
Dzisiaj nasze wojska schwytały dowódcę 6 Armii wraz z całym jego sztabem...1
Pewny siebie, butny Stalin i szamerowana złotem, obwieszona medalami imperialna 
bolszewicka Rosja, zbroczona krwią, ale skąpana w chwale, wyłonili się spod 
żelaznej maski radzieckiej skromności, by utorować sobie drogę do Europy.*
Szóstego stycznia 1943 roku Stalin, naradziwszy się z dwoma starymi 
towarzyszami, Kalininem i Budionnym, przekreślił bolszewickie hasło: „Precz ze 
złotymi naramiennikami!" i przywrócił złote epolety i lampasy carskich oficerów. 
Wyśmiał Chrulowa „za sugestię, że przywracamy stary reżim", i osobiście 
poinstruował prasę, jak to skomentować: złote lampasy nie są wyłącznie dla 
ozdoby, lecz także dla umocnienia porządku i dyscypliny: piszcie o tym.
Dwa tygodnie później awansował Żukowa na marszałka. 23 lutego wszystkowiedzący 
dyletant wojskowy sam nadał sobie marszałkowską rangę: w ciągu następnych dwóch 
lat Stalin rzadko pojawiał się bez munduru.
Pewność siebie znalazła natychmiastowe odzwierciedlenie w niewdzięczności 
Stalina wobec jego zachodnich sojuszników, którzy narażali życie, aby nieść 
pomoc Rosji: Mi-kojan zameldował, że Brytyjczycy przywieźli sprzęt radiowy do 
swojej misji morskiej w Murmańsku bez dokumentów. Albo powinniśmy ich poprosić, 
aby zabrali go z powrotem, albo oddali nam. Proszę o instrukcje. Mołotow napisał 
po prostu: Zgoda. Natomiast Stalin dopisał zrzędliwie niebieskim ołówkiem: 
Towarzysz Mołotow zgadza się - a Mi-kojan nic nie proponuje! Co do sprzętu 
radiowego Royal Navy: Proponuję skonfiskować sprzęt jako kontrabandę!
Stalingrad
443
Jednocześnie podciął lekko skrzydła Berii: w kwietniu* podporządkował 
kontrwywiad wojskowy z jego osławionym Wydziałem Specjalnym bezpośrednio sobie 
jako ludowemu komisarzowi obrony. Przemianował go na Smiersz (co stanowiło skrót 
od „Śmierć szpiegom", który sam wymyślił), lecz pozostawił na jego czele 
Abakumowa. Ten zdolny, lecz występny trzydziestopięcioletni czekista 
współpracował ściśle z Berią, ale obecnie Stalin, najwyższy zwierzchnik, wziął 
go pod swoją kuratelę.
Historyczne triumfy Stalina były jednak zawsze doprawione goryczą z powodu 
osobistych rozczarowań.8 Niedługo po Stalingradzie Stalin otrzymał dwie 
niepokojące wiadomości: list informujący o skandalicznym trybie życia Wasilija 
oraz o uwiedzeniu ukochanej Swietłany, i niemiecką propozycję wymiany jego 
przebywającego w niewoli syna Jakowa.
* Szesnastego kwietnia 1943 roku Stalin ponownie podzielił ogromne NKWD na dwa 
odrębne resorty - NKGB, na którego czele stanął Mierkułow, i NKWD podlegający 
Berii. Beria zachował jednak zwierzchność nad oboma „organami".
40
Synowie i córki:
dzieci Stalina i Politbiura
na wojnie
Nie mająca precedensu kapitulacja niemieckiego feldmarszałka upokorzyła Hitlera 
równie boleśnie, jak Stalina wiadomość o pojmaniu Jakowa: obaj dyktatorzy 
oczekiwali, że przyczyna ich hańby rzuci się na własny miecz. A teraz hrabia 
Bernadotte z Czerwonego Krzyża przyszedł do Mo-łotowa z ofertą wymiany Jakowa na 
Paulusa. Mołotow wspomniał o tej propozycji, lecz Stalin nie chciał słyszeć o 
wymianie marszałka na żołnierza:
- Oni wszyscy są moimi synami - odparł niczym dobry car, a Swietłanie 
powiedział: - Wojna to wojna!
Odmowę wymiany traktowano zawsze jako dowód braku ojcowskich uczuć i 
okrucieństwa Stalina, ale to niesprawiedliwe posądzenie. Stalin był masowym 
mordercą, lecz trudno sobie wyobrazić, aby Churchill czy Roosevelt zgodzili się 
na wymianę własnych synów, gdyby ci znaleźli się w niewoli - a tysiące zwykłych 
ludzi ginęły bądź trafiały do obozów jenieckich.* Po wojnie pewien gruziński 
przyjaciel zdobył się na odwagę i zapytał Stalina, czy propozycja wymiany była 
mitem. Stalin „zwiesił głowę" i odpowiedział „smutnym, przejmującym głosem":
-To nie mit... Pomyślcie tylko, ilu synów skończyło w obozach! Kto wymieniłby 
ich za Paulusa? Czy byli gorsi od Jakowa? Musiałem odmówić...
Córka Jakowa, Gulia, uważa, że Stalin „postąpił słusznie". Jakow nie był jedynym 
członkiem rodziny Stalina, który znalazł się w okrążeniu: Artiom Siergiejew też 
wpadł w ręce Niemców, ale zdołał uciec i dotarł do Moskwy, gdzie opowiedział 
swoją historię Mikojanowi. Został odesłany do zastępcy ludowego komisarza 
obrony, który mu powiedział: „Jesteście porucznikiem, a ja zastępcą ludowego 
komisarza. Nie musicie powtarzać tego nikomu postawionemu wyżej. Zapomnijcie o 
tym. Są tacy, którzy mogliby nie zrozumieć, a to zrujnowałoby wam życie, 
napiszcie więc i podpiszcie tutaj: «Nie byłem tam i nic nie widziałem»".
Synowie i córki: dzieci Stalina i Politbiura na wojnie
445
Co by o mnie powiedzieli, miliony innych ojców należących do partii, gdybym, 
zapominając o nich, zgodził się wymienić Jakowa? Nie, nie miałem prawa... - 
Widać było, że toczy się w nim walka pomiędzy smutnym, zgorzkniałym, udręczonym 
człowiekiem a symbolem, którym się stał. - Inaczej nie byłbym Stalinem. - Potem 
dodał: - Tak żałowałem Jaszy!
Kilka tygodni później, 14 kwietnia, w obozie jenieckim pod Lubeką, Jakow, który 
mężnie odmówił współpracy z Niemcami, popełnił samobójstwo, rzucając się na 
obozowe druty. Tej nocy, w „Kąciku", Stalin, nie wiedząc o heroizmie Jaszy, 
pracował wraz z Mołotowem i Berią, zanim około 1.00 udał się na obiad. Kiedy 
poznał prawdę, był bardzo dumny z syna. Pewnego razu, w Kuncewie, wstał od 
obiadu i znaleziono go wpatrującego się w fotografię Jakowa.
- Czy kiedykolwiek spotkaliście Jaszę? - spytał po wojnie owego Gruzina, 
wyciągając fotografię. - Spójrzcie! Prawdziwy mężczyzna, ech! Szlachetny 
człowiek, prawy aż do końca! Los obszedł się z nim niesprawiedliwie...
Rozkazał zwolnić żonę Jakowa, Julię (choć wróciła złamana okrutnymi 
doświadczeniami). Wspomnienie Jakowa, tak jak wspomnienie Nadii, prześladowało 
go do końca życia.1
Stalin otrzymał list od reżysera filmów dokumentalnych, Romana Kar-mena, który 
oskarżył pułkownika Wasilija Stalina o uwiedzenie jego żony i rozwiązłość. List 
ten był jak otwarcie puszki Pandory i zatruł stosunki Stalina zarówno z 
zapijaczonym Wasilijem, jak i z ukochaną Swietłaną. Stalin zaczął przyglądać się 
ich życiu, a to, co odkrył, wstrząsnęło nim do głębi.
W kulminacyjnym momencie bitwy stalingradzkiej Wasilij wrócił do Moskwy, gdzie 
wiódł życie będące karykaturą dekadenckich hulanek arystokratów w Eugeniuszu 
Onieginie Puszkina. Zepsuty pochlebstwami własnego dworu, wykoślawiony 
psychicznie utratą matki i niechęcią ojca, faworyzowany przez przełożonych i 
arogancki, a jednocześnie przerażony własnym wyniesieniem i bezgranicznie hojny 
dla przyjaciół, Wasilij przejął Zubało-wo, dawny dom ascetycznej matki i 
surowego ojca, i przekształcił tę rezydencję (przebudowaną po wysadzeniu w 
powietrze) w przybytek pijaństwa, zabawy i rozpusty. Otoczenie carewicza 
tworzyły olśniewające gwiazdy filmowe, scenarzyści, piloci, baletnice i kompani 
do kieliszka: stałymi gośćmi byli tam Karmen i jego piękna żona Nina oraz pisarz 
Konstantin Simonow i jego żona, aktorka Walentina Sierowa. Stalin znał ich 
wszystkich osobiście i podobał mu się zbiór miłosnych wierszy Simonowa 
zatytułowany Z tobą i bez ciebie.
446
Wojna: triumfujący geniusz, 1942-1945
- Ile egzemplarzy drukujecie? - spytał Mierkułowa.
- Dwieście tysięcy - odparł czekista.
- Czytałem to - zażartował Stalin - i moim zdaniem wystarczyłoby wydrukować 
tylko dwa: jeden dla niej i jeden dla niego.
Stalinowi tak spodobał się ten żart, że powtarzał go przez całą wojnę.
Zabawa podczas orgii Wasilija przybierała nierzadko nader żałosne formy. Wasilij 
był „nieustannie pijany" i często bił swoją żonę Galinę, która urodziła niedawno 
syna Aleksandra. Do jego ulubionych rozrywek należało strzelanie wraz z 
przyjaciółmi do żyrandoli. Rozgoryczony, że Stalin zabronił mu brać udział w 
lotach bojowych, niepomny na bezpieczeństwo własne i swoich kompanów, uwielbiał 
latać po pijanemu - był to rodzaj aerodynamicznej rosyjskiej ruletki. Kiedy 
chciał się popisać przed urodziwą przyjaciółką siostry, Marfą Pieszkową, zjawił 
się pijany w Taszkiencie i nalegał, aby poleciała z nim odwiedzić Swietłanę w 
Kujbyszewie. „Wystartował, zalany w pestkę i z pijaną załogą - wspominała 
Pieszkową. - Chociaż na skrzydłach był lód, pili spirytus, zamiast użyć go do 
odlodzenia kadłuba, toteż samolot nie trzymał wysokości. Wreszcie musieliśmy 
awaryjnie wylądować i zaryliśmy w stóg na polu". Marfa była przerażona. Wasilij 
poszedł do pobliskiego kołchozu, skąd wysłał ekspedycję ratunkową i został 
ugoszczony w domu miejscowego sekretarza partii. Był tak pijany, że żona 
sekretarza zamknęła Marfę w swoim pokoju, aby ją przed nim chronić. Nawet 
przyjaciel Wasilija, poległy pod Stalingradem Władimir Mikojan, skarżył się na 
jego „pijackie wybryki, samowolę i grubiaństwo: co za kretyn!"
Ale młodzi bohaterowie i artyści czuli się podczas wojny w Zubałowie „jak w 
niebie", wspominał kuzyn Wasilija, Leonid Redens, „ponieważ było tam mnóstwo 
jedzenia i picia i daleko od linii frontu". Następca tronu miał w Zubałowie 
wiele dziewcząt, ale kiedy zaczął romans z Niną Karmen, zakochał się w niej i 
ulokował ją w rezydencji. Chociaż jego żona Galina już dawno wróciła z 
Kujbyszewa, wraz z dzieckiem i Swietłaną, i zamierzała zamieszkać w Zubałowie, 
Wasilij nadal pysznił się swoim związkiem, który, jak to ujął Redens, 
„przekraczał wszelkie granice". Nikt nie mógł powstrzymać carewicza z wyjątkiem 
samego cara, toteż nieszczęsny mąż napisał do Stalina, który wpadł w gniew. 
Kiedy rozkazał NKGB przyjrzeć się otoczeniu Wasilija, odkrył coś, co skłoniłoby 
każdego gruzińskiego ojca do sięgnięcia po dubeltówkę.
Szesnastoletnia Swietłaną, żyjąca pomiędzy sterylną surowością krem-lowskiego 
mieszkania a nudnym zepsuciem Zubałowa, czuła się „samotna" i zaniedbywana 
zarówno przez zapracowanego ojca, jak i „niemiłego"
Synowie i córki: dzieci Stalina i Politbiura na wojnie
447
brata. Ale ten piegowaty rudzielec wyrósł na zgrabną, inteligentną i wrażliwą 
dziewczynę, która przypominała matkę Stalina, a po ojcu odziedziczyła upór i 
wytrwałość. Jej kuzyn Redens uważał, że Wasilij, mimo wszystkich swoich wad, 
„był znacznie łagodniejszy i bardziej miękki". Swietłaną, zapalona czytelniczka, 
z doskonałą znajomością angielskiego, znalazła egzemplarz „Illustrated London 
News", zapewne w domu Berii, gdzie często bywała, i dowiedziała się stamtąd o 
samobójstwie matki: Coś we mnie pękło - napisała. -Nie mogłam już bezkrytycznie 
słuchać ojca i podporządkowywać się jego woli.
Na jednym z przyjęć Wasilija podczas bitwy stalingradzkiej zjawił się w 
Zubałowie przystojny światowiec i słynny scenarzysta nazwiskiem Ałeksiej Kapler. 
Kapler, nazywany Lusią, był czarującym gawędziarzem i Casanovą, chociaż miał 
żonę: Och, potrafił opowiadać i miał dar porozumiewania się z przedstawicielami 
każdego pokolenia, sam był jak dziecko - napisała Swietłaną. Cieszył się 
względami samego Stalina, który nadzorował własny wizerunek w scenariuszach 
Kaplera do filmów Lenin w Październiku i Lenin w 1918 roku. Kapler przyniósł 
szpulę z filmem Królowa Krystyna z Gretą Garbo. Swietłaną go oczarowała, ich 
sytuacja przypominała mu film. „Była wielką damą, a ja biednym don Alfonsem. 
Była śmiała i bezpretensjonalna. Ja miałem czterdzieści lat, stałem się kimś 
ważnym w kinie", ale „ją otaczała i przytłaczała atmosfera godna bogini". 
Inteligentnej, lecz marzycielskiej Swietłanie nowy znajomy wydał się postacią z 
książek Aleksandra Dumasa.
- Umie pani tańczyć fokstrota? - spytał. Swietłaną czuła się niezręcznie w 
butach na płaskim obcasie, lecz Kapler zapewnił ją, że jest dobrą tancerką. 
Miałam na sobie swoją pierwszą porządną sukienkę od dobrej krawcowej ze starą 
broszką z granatem, należącą do mojej matki. Ufała mu.
- Dlaczego pani dzisiaj taka smutna? - spytał.
- Dziś mija dziesięć lat od śmierci mojej matki, a nikt zdaje się o tym nie 
pamiętać - wyjaśniła Swietłaną.
Połączyły ich „mocne więzy" - była wojna i „bardzo nas do siebie ciągnęło". 
Kapler pożyczał jej „dorosłe" książki i wiersze o miłości, które pomogły jej 
przezwyciężyć strach przed wulgarnością seksu, zrodzony pod wpływem opowieści 
Wasilija: Bałam się tej sfery życia, która z powodu świntuszenia Wasilija 
wydawała mi się wstrętna.
Ich związek był namiętny, ale nigdy nie doszło do pełnego zbliżenia: „Pocałunek, 
nic więcej" - wspominał Kapler. Jednakże dla Swietłany było to wstrząsające 
przeżycie: Romantyczne i czyste. Wychowano mnie w przekonaniu, że seks istnieje 
tylko w małżeństwie - wyznała później. - Ojciec nigdy by mi nie pozwolił na nic 
poza małżeństwem. Ale wojna wszystko zmieniła:
448
Wojna: triumfujący geniusz, 1942-1945
w każdym innym czasie Kapler dobrze by się zastanowił, czy warto uwodzić jedyną 
córkę Stalina, lecz „uważałem, że ona naprawdę mnie potrzebuje".
Kapler był dla mnie wtedy najmądrzejszym, najlepszym i najwspanialszym 
człowiekiem na świecie - napisała Swietłana. - Byłam zauroczona wiedzą, która z 
niego promieniowała. Odkrywał przede mną nieznany świat sztuki. Wprowadzał 
uczennicę w ekscytujące wojenne swobody: zabierał ją do teatru, pożyczył jej 
krążące w odpisach tłumaczenie Komu bije dzwon He-mingwaya. Wasilij urządzał 
dzikie przyjęcia w restauracji Aragwi, gdzie tańczyli fokstrota przy orkiestrze 
jazzowej. Każdego dnia w szkole przejęta Swietłana opowiadała o swoim romansie 
Marfie Pieszkowej: Kapler podarował jej drogą broszkę - liść z siedzącym na nim 
owadem.
Ten charyzmatyczny kobieciarz był poruszony sytuacją Świetlany, ale napawał się 
również swoją nową przygodą, chełpiąc się przed reżyserem Michaiłem Rommem, że 
jest teraz blisko Stalina. Wyjechał jako korespondent „Prawdy" do Stalingradu, 
skąd nadsyłał swoje Listy porucznika L. ze Stalingradu, w których zuchwale 
afiszował się swoim romansem: W Moskwie pewnie pada teraz śnieg. Z Twojego okna 
widać zębate mury Kremla. Wtajemniczeni nie potrafili pojąć, jak można drwić z 
mściwego gruzińskiego ojca na pierwszej stronie „Prawdy", ale dla Swietłany było 
to porażające w swojej rycerskości i lekkomyślności. W pierwszej chwili 
zamarłam, ale czułam, że to wszystko może mieć straszny koniec. W szkole 
pokazała Marfie artykuł pod ławką.
Kiedy wrócił Kapler, Swietłana błagała go, aby więcej się nie widywali, lecz, 
jak wspominał, „nie pamiętam, kto zaproponował, by podjąć ryzyko tego 
rozdzierającego serce pożegnania". Spotkali się w pustym mieszkaniu w pobliżu 
Dworca Kurskiego, gdzie zbierali się koledzy Wasilija. Pod drzwiami siedział jej 
zdenerwowany ochroniarz Klimow.
Beria zdążył już poinformować Stalina, który ostrzegł Swietłanę „bardzo 
niezadowolonym tonem", że zachowuje się „w sposób niedopuszczalny", ale obwiniał 
Wasilija, że ją demoralizuje. Rozwścieczony wybrykami Wasilija, zwolnił go ze 
stanowiska inspektora sił powietrznych za niestosowne zachowanie, rozkazał 
zamknąć na dziesięć dni do karceru, a następnie wysłać na Front Północno-
Zachodni. Własik, totumfacki Stalina, poradził Kaplerowi, aby wyjechał z Moskwy. 
Kapler kazał mu „iść do diabła", ale załatwił sobie przydział z dala od miasta.
Tymczasem Mierkułow wręczył Stalinowi stenogramy rozmów telefonicznych Swietłany 
i Kaplera, narzędzie nie zawsze dostępne rozgniewanym ojcom nieposłusznych 
córek. Stalin wpadł we wściekłość. 2 marca Kapler został wciągnięty do 
samochodu, za którym podążał złowieszczy czarny pac-kard. Siedział w nim 
„generał Własik z bardzo ważną miną". Na Łubiance
Synowie i córki: dzieci Stalina i Politbiura na wojnie
449
Własik i Kobułow zadbali o to, aby Kaplera skazano na pięć lat w Worku-cie za 
wygłaszanie „antyradzieckich komentarzy".
Następnego dnia Stalin, bardzo zdenerwowany, ponieważ Manstein odbił Charków, a 
jego kontrofensywa groziła zaprzepaszczeniem sukcesu w Stalingradzie, wstał 
kilka godzin wcześniej niż zwykle. Swietłana ubierała się do szkoły z nianią, 
gdy Stalin wkroczył energicznie do mojej sypialni, czego nigdy przedtem nie 
robił. Wyraz jego oczu wystarczył, by moja niania stanęła jak wryta, jakby 
wrosła w podłogę. Swietłana jeszcze nigdy nie widziała ojca w takim stanie. 
Stalin, w prawdziwie gruzińskim ataku gniewu, dławił się z wściekłości i ledwo 
mógł mówić.
- Gdzie, gdzie one są? - warknął. - Gdzie są te listy od twojego „pisarza"? Wiem 
o wszystkim! Mam tu twoje rozmowy telefoniczne! -Poklepał się po kieszeni bluzy. 
- Prędzej! Oddaj mi je! Twój Kapler jest brytyjskim szpiegiem! Został 
aresztowany!
Swietłana oddała listy i scenariusze Kaplera, lecz zdobyła się na odwagę i 
zawołała:
- Ale ja go kocham!
- Kochasz! - krzyknął Stalin z nieopisaną złością na sam dźwięk tego słowa i po 
raz pierwszy w życiu uderzył ją dwa razy w twarz. Potem zwrócił się do niani: - 
Tylko pomyśl, nianiu, jak nisko upadła! Toczy się wojna, a ona się łajdaczy!
- Nie, nie, nie - próbowała wyjaśnić niania, machając rękami.
- Co to znaczy „nie" - spytał Stalin trochę spokojniej - kiedy ja wiem o 
wszystkim? - Popatrzył na Swietłanę. - Spójrz na siebie! Kto by cię chciał? On 
ma pełno bab, głupia!
Zabrał listy i zaniósł je do jadalni, usiadł przy stole, gdzie nie tak dawno 
jadł kolację z Churchillem, i - zapominając o wojnie - zaczął je czytać. Tego 
dnia nie pojawił się w „Kąciku".
Po południu, gdy Swietłana wróciła ze szkoły, Stalin czekał na nią w jadalni, 
drąc listy i fotografie Kaplera.
- Pisarz! - szydził. - Nie potrafi nawet dobrze pisać po rosyjsku! Nie mogłaś 
sobie znaleźć Rosjanina!
Żydowskie pochodzenie Kaplera szczególnie go drażniło. Swietłana wyszła z pokoju 
i nie rozmawiali ze sobą przez wiele miesięcy: ich serdeczne stosunki zostały 
zniszczone na zawsze.
Często przedstawia się ten epizod jako szczyt brutalności Stalina, a przecież 
nawet dzisiaj żaden ojciec nie byłby zachwycony uwiedzeniem (jak uważał) swojej 
nastoletniej córki przez żonatego fircyka w średnim wieku. Tymczasem Stalin był 
typowym Gruzinem wychowanym w dziewiętnastowiecznej pruderii, a gruzińscy 
ojcowie po dziś dzień są skłonni sięgać po
450
Wojna: triumfujący geniusz, 1942-1945
broń przy najmniejszej prowokacji. „Jako Gruzin powinien był zastrzelić tego 
bawidamka" - powiedział Władimir Redens. Długo po napisaniu swoich pamiętników 
Swietłana zrozumiała, że „mój ojciec zareagował przesadnie": uważał, że „chroni 
córkę przed zepsutym starszym mężczyzną".*
Kilka dni później Wasilij ze swoją świtą wyjechał na Front Północno-Za-chodni, 
gdzie wreszcie miał okazję wziąć udział w kilku lotach bojowych, lecz nadal 
dopuszczał się oburzających wybryków. W maju wybrał się na pijacką wyprawę na 
ryby, podczas której piloci strzelali do stawu rakietami z opóźnionym zapłonem. 
Jedna z rakiet eksplodowała, zabijając Bohatera Związku Radzieckiego.
Dwudziestego szóstego maja Stalin rozkazał dowódcy sił powietrznych, marszałkowi 
Aleksandrowi Nowikowowi: 1. Natychmiast zdjąć z funkcji dowódcy pułku lotniczego 
pułkownika Stalina W.I. [...]. 2. Pułkowi [...] wyjaśnić, że pułkownik Stalin 
zostaje usunięty z funkcji [...] za pijaństwo i roz-pasanie oraz za to, zepsuje 
i demoralizuje pułk.
Ale nie dało się utrzymać w ryzach syna dyktatora: pod koniec roku znów został 
awansowany i niebawem rozjeżdżał się po całym froncie rolls-roy-ce'em, 
pożyczając samoloty, ilekroć przyszła mu na to ochota. Pewnego razu na 
zatłoczonej szosie na Froncie Bałtyckim próbował wyprzedzić wojskową ciężarówkę. 
Kiedy kierowca nie chciał go przepuścić, Wasilij przestrzelił mu opony.
Co się tyczy Swietłany, to niebawem zakochała się w kimś, kogo nazwisko budziło 
taki postrach, że w dwóch opublikowanych pamiętnikach i wielu wywiadach w ciągu 
pięćdziesięciu lat nadal nie ujawniła jego tożsamości.2
Dopiero w marcu 1943 roku, niedługo po aferze Kaplera, Armia Czerwona 
powstrzymała wreszcie Mansteina, ale po stronie radzieckiej pozostał spory 
występ wrzynający się głęboko w niemieckie linie wokół Kurska. Hitler 
zatwierdził operację „Cytadela", aby go zlikwidować, natomiast Stalin i jego 
dowódcy zastanawiali się, co zrobić. Stalin zawsze wolał atakować, Żukow i 
Wasilewski zdołali go jednak przekonać, że lepiej zaczekać i rozbić Niemców na 
pozycjach obronnych. Ta koncepcja wprawiła Stalina w jeszcze większy niepokój i 
zdenerwowanie, ale przyswoił sobie wielką
* Różnica wieku pomiędzy nimi wynosiła dwadzieścia cztery lata, niewiele więcej 
niż pomiędzy Stalinem a Nadią w 1918 roku, ale to podobieństwo mogło jeszcze 
rozjątrzać jego gniew. Dwa policzki nie są największą zbrodnią Stalina. Pięć lat 
dla Kaplera było okrutną karą, ale miał szczęście, że nie został po cichu 
rozstrzelany. Po wyjściu na wolność w 1948 roku wrócił do Moskwy pomimo zakazu, 
został ponownie aresztowany i skazany na kolejne pięć lat w kopalniach. Wrócił 
po śmierci Stalina, ożenił się po raz drugi i dopiero wtedy spotkał się ze 
Świetlaną, z którą miał namiętny romans. Zmarł w 1979 roku.
Synowie i córki: dzieci Stalina i Politbiura na wojnie
451
lekcję Stalingradu: przyjął ich radę i wyraził zgodę na coś, co miało się stać 
największą bitwą pancerną w historii.
Po obiedzie u Stalina, trwającym od 15.00 do 19.00, Żukow i Wasilewski 
pospieszyli na front, by opracować plan bitwy. Malenkow patrzył wojskowym na 
ręce, Mikojan gromadził rezerwy, Beria dostarczył 300 000 robotników 
przymusowych do wykopania 5000 kilometrów okopów. Ponad milion ludzi i, 
wliczając w to rezerwy, około 6000 czołgów czekało.
Czekanie było męką dla niecierpliwego Wierchownego, który rozładował 
nagromadzone emocje, urządzając piekielną awanturę swemu konstruktorowi 
samolotów. Jakowlew zjawił się w gabinecie, gdzie Stalin i Wasilewski oglądali 
kawałki skrzydła jego myśliwca Jak-9. Stalin wskazał na szczątki i spytał:
- Czy wiecie coś na ten temat?
A potem eksplodował jak wulkan: „Nigdy nie widziałem Stalina w takim stanie" - 
wspominał Jakowlew. Stalin chciał wiedzieć, kiedy odkryto ten defekt. Gdy 
usłyszał, że usterka wyszła na jaw dopiero „w obliczu nieprzyjaciela", do reszty 
„stracił panowanie nad sobą".
- Czy wiecie, że tylko najsprytniejszy wróg mógł zrobić coś takiego - 
wyprodukować samolot w taki sposób, żeby wydawał się dobry w fabryce i zawodził 
dopiero na froncie. To praca dla Hitlera! Czy zdajecie sobie sprawę, jaką 
przysługę wyświadczyliście Hitlerowi? Wy hitlerowcy!
„Trudno sobie wyobrazić nasz stan w tym momencie [...]. Cały się trząsłem" - 
przyznał Jakowlew. Panowało „grobowe" milczenie, gdy Stalin przechadzał się po 
pokoju, nim w końcu spytał:
- Co zrobimy?
O świcie 5 lipca Niemcy rzucili 900 000 ludzi i 2700 czołgów do gigantycznej 
bitwy maszyn, w której masy stalowych olbrzymów ścierały się wieża w wieżę i 
lufa w lufę. Do 9 lipca niemieckie natarcie załamało się. 12 lipca Żukow 
przystąpił do okupionego wysokimi stratami, ale niezwykle skutecznego 
kontrataku. Bitwa pod Kurskiem stanowiła apogeum ery pancernej, „zmechanizowany 
odpowiednik walki wręcz", a na pobojowisku pozostało 700 dymiących wraków i 
tysiące spalonych zwłok. Wydając rozkaz przerwania natarcia, Hitler stracił 
swoją ostatnią szansę na wygranie wojny.
Po południu 24 lipca Stalin przyjął Antonowa i Sztiemienkę w „radosnym 
nastroju". Nie chciał nawet słuchać ich meldunków - napawał się komunikatem dla 
prasy, dodając słowa: Wieczna chwała bohaterom, któirzy padli na polu bitwy w 
walce o wolność i honor naszej Ojczyzny!3
Nie tylko Stalin miał problemy ze swoimi dziećmi podczas wojny: Chrusz-czow i 
Mikojan odegrali istotną rolę w triumfie kurskim, pierwszy jako
452
Wojna: triumfujący geniusz, 1942-1945
komisarz frontu, drugi jako geniusz zaopatrzenia, ale jednocześnie ich dzieci 
przysporzyły im poważnych kłopotów. Wobec tragedii rodzin członków Politbiura 
Stalin był pełen współczucia, a zarazem lodowato obojętny.
Leonid Chruszczow, najstarszy syn Nikity z pierwszego małżeństwa, dał się już 
poznać jako nicpoń. Teraz stał się stalinowskim Wilhelmem Tellem. Ukarany w 
Komsomole naganą za „pijaństwo" ustatkował się, poślubił Lubow Kutuzową, z którą 
miał córkę Julię, i wyróżnił się odwagą jako pilot bombowca, chociaż nie wyzbył 
się skłonności do pijackich wybryków.* Chełpił się po pijanemu swoją celnością i 
założył się z kolegami, że zestrzeli butelkę z głowy pilota. Odstrzelił szyjkę 
od butelki. To nie usatysfakcjonowało kolegów. Leonid strzelił jeszcze raz, 
śmiertelnie raniąc towarzysza broni w czoło. Stanął przed sądem wojennym.
Chruszczow mógł się zwrócić do Stalina o łaskę, powołując się na odwagę chłopca. 
Ale Stalin, który nie ocalił Jakowa, „nie chciał ułaskawić syna Chruszczowa", 
jak wspominał Mołotow. Leonid nie został jednak skazany - pozwolono mu się 
przekwalifikować na pilota myśliwca. 11 marca 1943 roku został zestrzelony 
podczas walki powietrznej z dwoma Focke-Wulfami FW 190 w pobliżu Smoleńska. 
Nigdy go nie odnaleziono. Krążyły pogłoski, że zdradził - co w systemie 
stalinowskim rzuciło cień na wdowę po nim, Lubow, która pokazywała się w teatrze 
w Kujbyszewie z „niezwykle atrakcyjnym" francuskim attache wojskowym. 
Zadenuncjował ją prawdopodobnie szef ochrony Chruszczowa. Została aresztowana, 
przesłuchana przez samego Abakumowa i skazana.
W kolejnej z tragedii stalinowskiego życia rodzinnego małej Julii powiedziano, 
że jej matka nie żyje. Pamięć o rodzicach została wymazana i Julię adoptował 
dziadek, sam Nikita Chruszczow, którego nazywała „papą".** Chruszczowowie byli 
nieczułymi rodzicami. Nikita zdawał się wierzyć w zarzuty wysunięte przeciwko 
synowej. „Stalin rozgrywał tę grę -wspominała Julia - a Chruszczow grał o 
życie", ale „Nikita nigdy o tym nie opowiadał i nawet na emeryturze mówił tylko 
ogólnikami. Było to dla niego upokarzające i bolesne". Być może, jak twierdzi 
Julia, miało to wpływ na jego późniejszą decyzję, by potępić Stalina.4
* W 1941 roku Leonid wykrzyknął, że Stalin nie jest „największym przywódcą i 
ojcem narodów", tylko „cholernym łajdakiem" i mordercą Kirowa!
** Jej matka spędziła pięć lat w obozie pracy, a potem kolejne pięć lat na 
zesłaniu. Kiedy wróciła w 1954 roku, Chruszczow nie chciał jej widzieć. Julia 
spotkała się z matką tylko raz w 1956 roku. Były sobie obce - i tak już zostało: 
matka wciąż żyje i mieszka w Kijowie. W 1995 roku odnaleziono w pobliżu 
Smoleńska szczątki samolotu ze szkieletem pilota w goglach i w hełmie: był to 
prawdopodobnie Leonid.
Synowie i córki: dzieci Stalina i Politbiura na wojnie
453
Latem przyszła kolej na Mikojana. Jego dwaj synowie byli pilotami. Stie-pan 
został ranny, a później, podczas bitwy stalingradzkiej, osiemnastoletni Władimir 
poległ. Stalin „wyraźnie rozkazał" swemu synowi Wasilijowi, ;iby wziął Stiepana 
do swojej dywizji i „postarał się, abyśmy nie stracili żadnego więcej Mikojana". 
Na rozkaz Wasilija mechanik Stiepana, ilekroć było to możliwe, twierdził, że 
jego samolot nie jest gotowy do lotu. Ta pobłażliwość nie trwała jednak długo.
Pośród innych dzieci w Kujbyszewie byli też młodsi synowie Mikojana, 
piętnastoletni Wano i czternastoletni Sergo, którzy przyjaźnili się z 
niezrównoważonym synem Aleksieja Szachurina, ludowego komisarza przemysłu 
lotniczego. Wołodia Szachurin wymyślił głupią i niebezpieczną zabawę w fikcyjny 
„rząd", w którym funkcje „ministrów" pełnili nastoletni Miko-janowie, a wszystko 
to było zapisane w jego zeszycie szkolnym. Kiedy wrócili do Moskwy, Wołodia 
zakochał się w Ninie, córce ambasadora Konstantina Umanskiego, który wyjeżdżał 
właśnie na kolejną placówkę.
- Nie pozwolę ci wyjechać - oświadczył Ninie młody Szachurin. Kiedy dzieci 
przechodziły przez Kamienny Most w pobliżu Kremla, Szachurin poprosił Wano 
Mikojana o pistolet wypożyczony od jednego z ochroniarzy jego ojca. Chłopiec 
wbiegł za Niną na most, zastrzelił ją, a następnie sam się zabił. Przerażony 
Wano Mikojan popędził na Kreml i opowiedział o wszystkim matce. Funkcjonariusze 
NKGB ustalili, że pistolet należał do młodych Mikojanów, którzy byli również 
„ministrami" w szkolnym „rządzie", a zatem należeli do organizacji spiskowej. 
Wano został aresztowany.
„Wano po prostu zniknął - wspominał Sergo. - Matka szalała z rozpaczy i razem z 
ojcem zadzwonili na milicję". Mikojan, którego gabinet mieścił się w tym samym 
korytarzu, co gabinet Stalina, zatelefonował do Berii, a później do swojej żony 
Aszchen.
- Nie martw się. Wano jest na Łubiance.
Mikojan wiedział, że mogło się to stać tylko za zgodą Stalina. Sprytny Ormianin 
postanowił nie zwracać się do Stalina, „aby nie pogarszać sprawy". Dziesięć dni 
później Sergo też został aresztowany w Zubałowie i przewieziony na Łubiankę w 
piżamie.
- Muszę powiedzieć mamie.
- To potrwa tylko godzinę - odparli funkcjonariusze.
Aresztowano i uwięziono dwudziestu sześciu chłopców, w tym siostrzeńca Stalina, 
Leonida Redensa, którego ojciec został rozstrzelany w 1940 roku. Śledczy 
ustalili, że dzieci są niewinne, lecz Stalin oświadczył:
- Muszą ponieść karę.
454
Wojna: triumfujący geniusz, 1942-1945
Było to tak mgliste stwierdzenie, że nikt nie wiedział, co zrobić z młodymi 
więźniami. Chłopców przesłuchiwał generał lejtnant Lew Włodzimirski, jeden z 
najokrutniej szych oprawców Berii, „wysoki i przystojny w swoim mundurze" i, jak 
wspominał Sergo, „bardzo nieprzyjemny. Krzyczał na nas". Sergo przebywał przez 
tydzień w pojedynczej celi. W grudniu, po sześciu miesiącach na Łubiance, 
przesłuchania skończyły się i dzieci naprawdę się przeraziły. Śledczy pokazał mu 
zeznanie, z którego wynikało, że należał do spisku mającego na celu [...] 
obalenie obecnego rządu.
- Po prostu podpisz i będziesz mógł zobaczyć się z matką.
- Nie podpiszę, to nieprawda - odparł Sergo.
- To nie ma żadnego znaczenia! -wrzasnął generał. - Podpiszesz, pójdziesz do 
domu. Jeśli nie, wracasz do celi. Posłuchaj!
W sąsiednim pokoju Sergo usłyszał głos matki. Wszystkie dzieci podpisały 
zeznania. „Oczywiście mogło to zostać wykorzystane przeciwko mojemu ojcu". Matka 
odwiozła Sergo i Wano z powrotem na Kreml. „Bardzo się ucieszyłem, że nie było 
tam ojca - bałem się jego gniewu", wspominał Sergo.
Mikojan oznajmił starszemu chłopcu:
- Gdybyś był winny, udusiłbym cię własnymi rękami. Idź i odpocznij. Nie 
wspomniał o tym młodszemu. Ałe sprawa wcale nie była zamknięta:
po trzech dniach w domu dzieci musiały się udać na zesłanie. Młodzi Mi-kojanowie 
spędzili rok w Stalinabadzie pod opieką gospodyni. Stalin nigdy nie zapomniał o 
sprawie i zastanawiał się później, czy nie wykorzystać jej przeciwko 
Mikojanowi.5
41
Konkurs muzyczny Stalina
Około jedenastej 1 sierpnia 1943 roku Stalin i Beria zjawili się na stacji w 
Kuncewie i wsiedli do specjalnego pociągu, zamaskowanego brzozowymi gałęziami, 
uzbrojonego w haubice i wyładowanego zapasami żywności. Pociąg ze swoim 
malowniczym kamuflażem musiał przypominać pędzący na zachód las Birnam. 
Kontrataki pod Kurskiem, operacja „Rumiancew" na północy i „Kutuzow" na 
południu, obie nazwane na cześć carskich bohaterów, okazały się na tyle 
skuteczne, że Stalin postanowił złożyć tę niedorzecznie zainscenizowaną wizytę 
na froncie.
Stalin przespał się w Gżacku, a później wyruszył w kierunku Rżewa na Froncie 
Kalinińskim. Dotarł na miejsce packardem i założył swoją kwaterę główną w 
żenująco skromnej drewnianej chacie z malowniczą werandą (dziś mieści się tam 
muzeum) w wiosce Choroszewo, gdzie spotkał się ze swymi generałami. 
Dowiedziawszy się od Żukowa, że Orzeł i Biełgorod niebawem padną, zasiadł wraz 
ze swym otoczeniem do „radosnej kolacji".
Mieszkająca tam stara kobieta znajdowała się pod ręką, aby zapewnić rys ludowej 
autentyczności, a Stalin, który szczycił się swoimi związkami z ludem, 
nieoczekiwanie uparł się, że musi jej zapłacić za gościnę. Nie był w stanie 
zaproponować sensownej sumy, ponieważ od 1917 roku nie posługiwał się 
pieniędzmi, a poza tym nie miał przy sobie gotówki. Poprosił o pieniądze swoich 
dworzan. Nastąpiła niezręczna chwila, ukazująca całą farsę robotniczego państwa, 
ponieważ żaden z poklepujących się po kieszeniach, pobrzękujących medalami i 
skrzypiących złotymi epoletami, podpitych, brzuchatych komisarzy nie mógł 
znaleźć ani kopiejki. Stalin sklął „darmozjadów". Jako że nie mógł zapłacić w 
gotówce, wynagrodził starowinę z własnych zapasów.
Wojna: triumfujący geniusz, 1942-1945
Stalin popatrzył gniewnie na wioskę, w której, jak natychmiast zauważył, roiło 
się od źle ukrytych czekistów: zapytał, ilu ich tam jest, ale funkcjonariusze 
NKWD próbowali zataić przed nim prawdziwą liczbę. Kiedy wpadł w furię, 
przyznali, że cała dywizja. Rzeczywiście, generałowie spostrzegli, że wioska 
jest kompletnie wyludniona: w promieniu wielu kilometrów nie było nikogo z 
wyjątkiem NKWD.
Stalin przespał się w płaszczu na łóżku staruszki. Rankiem Jerjomienko złożył 
raport. Wezwano Woronowa, który musiał przebyć wiele kilometrów, by stawić się 
na to tajemnicze spotkanie. „Wreszcie dotarliśmy do pięknego zagajnika, gdzie 
wśród drzew przycupnęły małe drewniane domki". Kiedy wprowadzono ich do chaty, 
Stalin stał przy „nędznym, pospiesznie skleconym stole" i dwóch prymitywnych 
ławach. Zainstalowano specjalny telefon, by Stalin mógł połączyć się z frontem, 
a druty wychodziły przez okno. Na generałach ta sceneria nie wywarła specjalnego 
wrażenia.
- A to dopiero! - szepnął jeden z generałów do Woronowa, którego nagle olśniło: 
„To celowe - ma przypominać front". Stalin nie wysłuchał do końca raportu, 
zadowalając się wydaniem kilku rozkazów, a następnie zwolnił generałów, którzy 
musieli wrócić na prawdziwe pozycje bojowe. Spytał, czy może jechać dalej, ale 
Beria zabronił. Odwiedził szpital polowy w Jukonie, jak wspominali jego 
ochroniarze, i był przygnębiony widokiem żołnierzy z amputowanymi kończynami. 
Potem poczuł się chory: odezwał się jego artretyzm.* Stalin wrócił swoim 
opancerzonym packardem w kolumnie pojazdów ochrony.
Nagle samochody zatrzymały się. Musiał się wypróżnić - napisał Miko-jan, który 
usłyszał tę historię od naocznego świadka. Stalin wysiadł z samochodu i spytał, 
czy zarośla na poboczu są zaminowane. Oczywiście nikt nie mógł udzielić takiej 
gwarancji [...]. Wtedy Najwyższy Wódz Naczelny ściągnął spodnie w obecności 
wszystkich. W metaforycznym podsumowaniu swojego stosunku do narodu rosyjskiego 
i własnych dokonań jako dowódcy, zhańbił się na oczach swoich generałów i 
oficerów [...] i zrobił swoje na środku drogi.
Po powrocie Stalin natychmiast opisał tę heroiczną wyprawę w liście do 
prezydenta Roosevelta, z którym miał ustalić miejsce pierwszego spotkania trzech 
przywódców Wielkiej Koalicji: Dopiero teraz, po powrocie z frontu, mogę 
odpowiedzieć na Pański ostatni list... Nie mógł się spotkać z Roosevel-tem i 
Churchillem w Scapa Flow na Orkadach: Coraz częściej muszę osobiście bywać na 
różnych odcinkach frontu. Zaproponował spotkanie w bardziej
* Ta chwila przypominała scenę, gdy Hitler zobaczył z okien swego wagonu pociąg 
szpitalny wracający z frontu wschodniego: on i ranni patrzyli na siebie przez 
kilka sekund, po czym Hitler rozkazał zaciągnąć zasłony.
Konkurs muzyczny Stalina
457
dogodnym miejscu - Teheranie, stolicy Iranu okupowanego przez wojska lirytyjsko-
radzieckie.
Dworzanie Stalina rozumieli doniosłość tej wizyty na froncie. Miesiąc później 
Jerjomienko, naciskany przez Berię i Malenkowa, zaproponował, aby Stalin 
otrzymał Order Suworowa I klasy za Stalingrad i za „bezcenne rozkazy, które 
zapewniły zwycięstwo na Froncie Kalinińskim [...] zainspirowanym wizytą 
Najwyższego Wodza Naczelnego..."
Piątego sierpnia, kiedy padł Orzeł i Biełgorod, Stalin zapytał jowialnie 
Antonowa i Sztiemienkę:
- Czytacie historię wojskowości?
Sztiemienko przyznał, że był „zmieszany, nie wiedząc, co odpowiedzieć". Stalin, 
który przeczytał Historię starożytnej Grecji Wippera, ciągnął:
- W dawnych czasach, kiedy żołnierze odnosili zwycięstwo, biły wszystkie dzwony 
na cześć dowódców i ich wojsk. Nie byłoby źle, gdybyśmy zaznaczali zwycięstwa w 
bardziej imponujący sposób... Myślimy - tu wskazał na swoich towarzyszy - o 
salucie artyleryjskim i jakichś pokazach fajerwerków...
Tego dnia działa na Kremlu oddały pierwszą salwę zwycięstwa. Od tej pory Stalin 
domagał się, by po każdym zwycięstwie oddawano salut artyleryjski, a jego sztab 
musiał uzgadniać wszystkie szczegóły. Tuż przed 11.00 przesyłano informacje do 
komentatora radiowego Lewitana, który telefonował do Poskriebyszowa, by uzyskać 
zgodę Stalina. Potem w całym kraju rozbrzmiewały salwy.
- Posłuchajcie tego - mawiał często Stalin w swoim gabinecie. Generałowie 
rywalizowali między sobą o to, kto pierwszy przekaże Stalinowi dobre wiadomości. 
28 sierpnia zatelefonował Koniew, aby zameldować o zajęciu Charkowa, ale 
powiedziano mu, że rano Stalin zawsze śpi. Nieustraszony Koniew zadzwonił 
bezpośrednio do Kuncewa. Telefon odebrał zachwycony Stalin. Ale jeśli w 
komunikatach o zwycięstwie zdarzały się błędy, Stalin wpadał we wściekłość.
- Dlaczego Lewitan pominął nazwisko Koniewa? Pokażcie mi meldunek! Przeoczenia 
dopuścił się Sztiemienko. Stalin był „potwornie zły".
- Co to za anonimowa wiadomość? Czym wy się zajmujecie? Przerwijcie audycję i 
przeczytajcie wszystko jeszcze raz. Możecie odejść!
Następnym razem poprosił Sztiemienkę, aby przyniósł mu komunikat osobiście i 
spytał:
- Nie opuściliście nazwiska? Sztiemienko uzyskał przebaczenie.1
Kiedy na całym froncie od Finlandii do Morza Czarnego czekało pięćdziesiąt osiem 
armii gotowych do zadania potężnych ciosów, uradowany Stalin, rozwiązawszy 
Komintern i zapewniwszy sobie poparcie Cerkwi przez
458
Wojna: triumfujący geniusz, 1942-1945
Konkurs muzyczny Stalina
459
iililli
wyrażenie zgody na wybór patriarchy, postanowił stworzyć nowy hymn państwowy, 
który miał zastąpić Międzynarodówkę. Zamierzał w ten sposób umocnić entuzjazm 
narodu rosyjskiego i skłonić go do jeszcze większych poświęceń. Stalin uznał, że 
najlepszym sposobem na znalezienie melodii i słów będzie urządzenie konkursu 
muzycznego, w którym Mołotow i Wo-roszyłow mieli oceniać teksty, a Szostakowicz 
i Prokofiew muzykę.
Pod koniec października, kiedy ministrowie spraw zagranicznych państw 
sprzymierzonych przebywali w Moskwie, przygotowując spotkanie Wielkiej Trójki, w 
gorączkowym szale muzycznego współzawodnictwa pracy układano hymn, który miał 
być gotowy na obchody 7 listopada. Pod koniec września Stalin zaprosił 
kompozytorów z całego Związku Radzieckiego, aby przedstawili swoje propozycje. W 
połowie października pięćdziesięciu czterech kompozytorów, w tym Uzbecy, Gruzini 
i kilku Żydów w tradycyjnych strojach, przyjechało do Moskwy na pierwszą rundę 
stalinowskiego konkursu muzycznego. Zanim jeszcze zdecydowano się na muzykę, 
Stalin wyznaczył autorów tekstu, Siergieja Michałkowa i Harolda El-Registana, 
których relacje zachowały się w archiwum. Przedstawili pierwszą wersję. W porze 
obiadowej 23 października autorów wezwano z hotelu Moskwa, gigantycznej 
stalinowskiej budowli, na Kreml, gdzie przyjęli ich Mołotow i Woroszyłow.
- Wejdźcie - powiedzieli. - On czyta teksty.
Nie musieli wyjaśniać, kim jest „on". Dwie minuty później zatelefonował Stalin. 
Woroszyłow, „radosny i uśmiechnięty", ujął El-Registana za rękę.
- Towarzysz Stalin - oznajmił - wprowadził pewne poprawki.
W ciągu ostatnich dwóch tygodni często słyszeli te słowa. Tymczasem surowy 
Mołotow zaproponował własne zmiany.
- Musicie dodać coś na temat pokoju, nie wiem gdzie, ale trzeba to zrobić.
- Damy warn pokój - powiedział Woroszyłow. - Musi być ogrzany. Dajcie im 
herbaty, bo inaczej zaczną pić! I nie wypuszczajcie ich, dopóki nie skończą.
Pracowali przez cztery godziny.
- Musimy to przemyśleć przez noc - powiedział Michałkow.
- Myślcie, jak długo warn się podoba - warknął Mołotow - ale my nie możemy 
czekać.
Kiedy wychodzili, usłyszeli, jak wydaje polecenie:
- Zanieść to Stalinowi!
Kwadrans przed północą Stalin skończył przeglądać tekst, wprowadził poprawki 
czerwonym ołówkiem, zmieniając kilka linijek, i przesłał go
Mołotowowi i Woroszyłowowi: Spójrzcie na to. Zgadzacie się? 26 października 
Woroszyłow, marszałek zdegradowany do roli muzycznego jurora, słuchał w 
skupieniu kolejnych trzydziestu hymnów w Sali Beethovena w Teatrze Wielkim, gdy 
nagle „pojawił się Stalin i wszystko poszło bardzo szybko". Stalin, Woroszyłow i 
Beria zasiedli wraz z Szostakowiczem i Prokofiewem, aby podyskutować o 
kompozycjach. Kiedy przyszli autorzy tekstu, zobaczyli Stalina „bardzo bladego i 
bardzo energicznego" w nowym marszałkowskim mundurze. Chodząc po sali w trakcie 
słuchania melodii, Stalin spytał Szostakowicza i Prokofiewa, która orkiestra 
jest najlepsza - czy powinna to być kościelna? Trudno było dokonać wyboru bez 
orkiestry. Stalin dał im pięć dni na przygotowanie jeszcze kilku hymnów, 
pożegnał się i opuścił salę.
O 3.00 nad ranem następnego dnia Poskriebyszow wezwał autorów i połączył się z 
Najwyższym Autorytetem Muzycznym, który powiedział, że tekst mu się podoba, ale 
jest za „chudy" i za krótki. Muszą dodać jedną zwrotkę, jedną porywającą zwrotkę 
o Armii Czerwonej i „pogromie faszystowskich hord".*
Trzydziestego października Stalin uczcił sojuszniczą konferencję bankietem, po 
czym wrócił do muzyki. 1 listopada o 9.00 zjawił się w asyście Mołotowa, Berii i 
Woroszyłowa w Sali Beethovena i w ciągu czterech godzin wysłuchał czterdziestu 
hymnów. Później, przy obiedzie, palatyni wreszcie podjęli decyzję: Woroszyłow 
zatelefonował do dwóch poetów w środku nocy i poinformował ich, że spodobał im 
się hymn Aleksandrowa. Potem oddał słuchawkę Stalinowi, który nadal miał 
zastrzeżenia:
- Możecie zostawić zwrotki - powiedział - ale napiszcie od nowa refren. Jeśli 
się uda, zmieńcie „Kraj Rad" na „kraj socjalizmu".
Poeci pracowali przez całą noc, teraz z muzyką Aleksandra Aleksandrowa. 
Woroszyłow przesłał tekst Stalinowi i zaprosił kompozytorów na jego daczę, gdzie 
Stalin, jak „bardzo zabawny i serdeczny wujaszek" celebrował wystawną ucztę.
Następnego wieczoru o 21.00 Stalin był gotów. Zjawili się kompozytorzy. Beria, 
Woroszyłow i Malenkow zasiedli wokół stołu. Stalin uścisnął
* Kiedy zaśpiewali o faszystowskich hordach, wybuchnęli śmiechem, ponieważ słowa 
my bjom ich brzmiały po rosyjsku jak my jobiom ich. Śmiejąc się, pospiesznie 
zmienili słowa na „rozbijemy je w proch". Marszałek Woroszyłow wrócił ze swojego 
spotkania i „był bardzo zadowolony", opowiedzieli mu więc o problemach z „bić" i 
„jebać". To oczywiście przemówiło do rubasznego poczucia humoru kawalerzysty: 
„Doskonałe na piosenkę ludową, ale nie nadaje się na hymn!" - roześmiał się, a 
potem zaczęli wspominać zabawne momenty z konkursu muzycznego, jak choćby 
czterech żydowskich śpiewaków w tradycyjnych strojach, którzy zaśpiewali 
żydowską pieśń, patrząc Woroszyłowowi prosto w oczy. Marszałek zarechotał 
serdecznie: „Przynieście wódki! Musimy się napić. To mój prezent dla was!" 
Opuścili Kreml późnym popołudniem, bardzo zmęczeni.
460
Wojna: triumfujący geniusz, 1942-1945
Konkurs muzyczny Stalina
461
gościom rękę, gest, który rezerwował dla zwycięskich generałów i autorów 
piosenek.
- Co tam u was? - spytał ciepło, ale nie skończył jeszcze z poprawkami. Chciał 
uwypuklić rolę „Ojczyzny! Ojczyzna jest dobra!". Autorzy zaczęli pospiesznie 
wprowadzać zmiany. Stalin zażyczył sobie, aby orkiestracją zajął się 
Szostakowicz.
- W porządku. Zrobione! - zameldował Beria. Potem Malenkow zasugerował 
rozsądnie, że powinni wysłuchać nowego hymnu. Stalin wyznaczył do tego 
Woroszyłowa, który, okazując rubaszny brak szacunku rodem z innej epoki, odparł:
- Niech ktoś inny to zrobi, słyszałem go setki razy i już mi się zbiera na 
mdłości!
Nowy radziecki hymn państwowy, zachwycał się Stalin, „przecina niebiosa jak 
wezbrana fala". Kiedy odegrano go po raz pierwszy w Teatrze Wielkim, zjawił się 
Stalin, aby wznieść toast za kompozytorów, których zaproszono następnie do loży, 
a później na obiad w przylegającym do loży pomieszczeniu. Gdy Michałkow* i El-
Registan wychylili swoje kieliszki, Stalin zbeształ ich:
- Dlaczego pijecie wódkę? Nie można będzie z wami ciekawie porozmawiać! 2
Entuzjazm był powszechny. 7 listopada odegrano publicznie nowy hymn, a później 
Mołotow celebrował świąteczne przyjęcie, które na długo zapisało się w pamięci 
uczestników. Tego wieczoru elita wyłoniła się z ponurej ascezy lat trzydziestych 
i surowości lat klęski. Całe przyjęcie - zanotował dziennikarz Alexander Werth - 
mieniło się klejnotami, futrami, złotymi epoletami i znakomitościami. Miało w 
sobie coś z tej dzikiej i nieodpowiedzialnej ekstrawagancji, którą kojarzy się 
zwykle zprzedrewolucyjną Moskwą. Typowym strojem była biała muszka i frak, a 
Szostakowicz wyglądał jak chłopiec z college'u, który włożył je po raz pierwszy. 
Od tej pory dworzanie Stalina zaczęli się zachowywać bardziej jak władcy 
imperium niż jak bolszewicy. Mołotow przywdział nowy uniform dyplomatyczny, 
który, podobnie jak złote epolety, wyznaczał początek nowej imperialnej ery: 
„czarny, szamerowany
Siergiej Michałkow pozostał ulubionym poetą Stalina. W archiwum zachował się 
jego list do Stalina: 30 grudnia 1943 roku w Teatrze Wielkim obiecałem Warn i 
towarzyszowi Molotowowi, że napiszę wiersz dla dzieci. Przesyłam Warn „Bajkę dla 
dzieci". Wiersz spodobał się Stalinowi: To bardzo dobry wiersz - napisał do 
Mołotowa. - Trzeba go opublikować w dzisiejszej „Prawdzie" i zrobić osobne 
wydanie dla dzieci... Syn Michałkowa, Nikita, jest dzisiaj największym rosyjskim 
reżyserem filmowym, twórcą Spalonych słońcem i Cyrulika syberyjskiego.
złotem, z małym kordzikiem u pasa [...] zupełnie jak hitlerowska elita SS", 
zauważył amerykański dyplomata Chip Bohlen.
Mołotow, Wyszynski i stary przyjaciel Stalina, Sergo „Tojo" Kawtara-ilze, witali 
gości. Kawtaradzemu towarzyszyła piękna osiemnastoletnia córka Maja, ubrana w 
długą suknię balową z tamtej epoki. Wpadła w oko Wy-szynskiemu, który 
„prześliznął się po parkiecie", aby ją poprosić do pierwszego tańca.
„Jowialny" Mołotow, coraz bardziej pijany, podszedł chwiejnym krokiem do córki 
Averella Harrimana, Kathleen, i spytał ją bełkotliwie, dlaczego ona jedna nie 
pochwaliła jego wspaniałego uniformu. Czyżby się jej nie podobał? Pomyślała, że 
Rosjanie są tak podekscytowani swoimi regaliami „jak mały chłopiec ubrany w 
nowy, znaleziony pod choinką strój strażaka". Gdy Mołotow spostrzegł szwedzkiego 
ambasadora, ruszył ku niemu, zataczając się lekko, i oświadczył, że nie lubi 
ludzi neutralnych.
Każdy z członków Politbiura dopadł jakiegoś zachodniego ambasadora i próbował go 
spić: Mikojan, „znany ze swojej umiejętności zwalenia każdego pod stół", jak 
ujęła to Kathleen Harriman, pracował nad jej ojcem wraz ze Szczerbakowem, który 
sam osiągnął już ostatnie stadium alkoholizmu. Mołotow, który „znosił alkohol 
lepiej od innych", zdołał utrzymać się na nogach, natomiast Clark Kerr, 
ambasador brytyjski, „zwalił się twarzą na stół zastawiony butelkami i 
kieliszkami odwiną", rozcinając sobie policzek. Maja Kawtaradze zobaczyła 
amerykańskiego generała, wchodzącego w towarzystwie dwóch prostytutek. Później 
zauważyła, że wszyscy palatyni zniknęli, i udała się na poszukiwanie ojca. 
Znalazła go w czerwonym westybulu, bolszewickim odpowiedniku „pokoju dla VIP-
ów", z rozochoconym i wylewnym Mikojanem, który trzymał na kolanach jakąś 
dziewoję.
Następnego dnia Roosevelt zgodził się wreszcie na spotkanie w Teheranie trzy 
tygodnie później: „Cały świat czeka na to spotkanie naszej trójki...".3
42
Teheran: Roosevelt i Stalin
Dwudziestego szóstego listopada 1943 roku generał pułkownik Aleksandr Gołowanow, 
dowódca lotnictwa bombowego, który miał być pilotem Stalina, przyjechał do 
Kuncewa, by rozpocząć długą podróż do Iranu. Kiedy się zjawił, usłyszał krzyki i 
zastał Stalina „udzielającego Berii ostrej reprymendy", czemu przyglądał się 
oparty o parapet okienny Mołotow. Beria siedział na krześle „z czerwonymi 
uszami", a Stalin szydził:
- Popatrzcie na niego, towarzyszu Gołowanow! Ma oczy węża! Mołotow poskarżył się 
żartobliwie, że nie może odczytać pajęczego charakteru pisma Berii.
- Nasz Wiaczesław Michajłowicz nie widzi zbyt dobrze. Beria ciągle przesyła mu 
wiadomości i upiera się, żeby nosić to swoje pince-nez ze zwykłymi szkłami!
Najwyraźniej Stalin zaczynał odczuwać niechęć do ambitnego Gruzina.
Później wsiedli do pociągu, który dotarł do Baku o 8.00 i pojechali prosto na 
lotnisko, gdzie czekały cztery maszyny transportowe i dwadzieścia siedem 
myśliwców eskorty, przydzielonych przez marszałka lotnictwa Aleksandra Nowikowa. 
Stalin nigdy wcześniej nie latał - i wcale nie miał na to ochoty. Ale nie było 
innej drogi z Baku. Kiedy podchodził z Gołowanowem do samolotu, spojrzał na 
stojący obok samolot Berii z pilotem, pułkownikiem Graczowem, i postanowił 
dokonać zamiany.
- Generałowie nieczęsto pilotują samoloty - powiedział - więc będzie lepiej, 
jeśli polecimy z pułkownikiem. Nie miejcie mi tego za złe - pocieszył Gołowanowa 
i wsiadł do samolotu Berii. Po starcie przeraził się, kiedy samolot wpadł w 
turbulencję.
Teheran: Roosevelt i Stalin
463
Kilka godzin później Stalin wylądował w gorącym, suchym Teheranie (Bardzo brudne 
miasto, wielka nędza - napisał Roosevelt) i pojechał do oddalonej o osiem 
kilometrów ambasady radzieckiej, którą od poselstwa brytyjskiego oddzielały dwa 
mury i wąska uliczka. Tylko poselstwo amerykańskie znajdowało się poza miastem.
Teheran był najbardziej kameralnym spotkaniem Wielkiej Trójki: sam Stalin 
przyleciał z bardzo małą delegacją. Towarzyszyli mu jedynie Mołotow i 
Woroszyłow, jego oficjalni przedstawiciele w negocjacjach, Beria, który czuwał 
nad bezpieczeństwem, Własik jako szef ochrony osobistej i lekarz, profesor 
Winogradow. Ochrona Stalina składała się z dwunastu Gruzinów pod dowództwem 
Ceretelego, który sojusznikom zachodnim wydał się „przystojny, bardzo 
inteligentny i uprzejmy". Było jednak coś niezwykle stosownego w fakcie, że nad 
władcą wschodniego imperium czuwała straż złożona z jego rodaków dowodzonych 
przez księcia-zabójcę. Zapewne Churchill myślał podobnie, ponieważ jego ochronę 
stanowili odziani w turbany sikhowie z pistoletami maszynowymi.
Ambasada radziecka była elegancką posiadłością, wybudowaną przez jakiegoś 
perskiego możnowładcę i otoczoną wysokim murem. Na terenie parku znajdowało się 
kilka pawilonów i willi: Stalin zamieszkał w jednym domu, natomiast Mołotow i 
Woroszyłow wprowadzili się do piętrowej rezydencji ambasadora. Wysłana wcześniej 
ekipa NKWD od dwóch tygodni przygotowywała ambasadę na przyjazd Stalina. Nikt 
nie ośmielił się sprzeciwić Berii, napisała Zoja Zarubina, młody oficer NKWD w 
Teheranie.*
Gdy tylko zjawił się Roosevelt, Stalin zaproponował mu, żeby zamieszkał na 
terenie ambasady radzieckiej. Droga z ambasady radzieckiej do poselstwa 
amerykańskiego wiodła przez trudne do patrolowania wąskie orientalne uliczki - a 
niewątpliwie Beria bardziej troszczył się o bezpieczeństwo Stalina niż 
Roosevelta. Wywiad radziecki odkrył rzekomo nazistowski spisek w celu 
zamordowania przywódców. Stalinowi zależało również na tym, aby odseparować od 
siebie obu zachodnich mężów stanu, ponieważ spodziewał się, że zjednoczą się 
przeciwko niemu. Tak się jednak złożyło, że odpowiadało to również strategii 
Roosevelta, który chciał rozmawiać ze Stalinem w cztery oczy, bez Brytyjczyków, 
aby mu udowodnić, iż jego podejrzenia są bezpodstawne. Zjawił się Harriman. 
Mołotow podzielił się z nimi swoimi
* Beria osobiście polecił młodej Zoi Zarubinie, pasierbicy Leonida Eitingona 
(który zaaranżował zabójstwo Trockiego), wybrać meble na konferencję. Nie było 
okrągłego stołu, należało go zatem zrobić. Ponieważ konferencja była ściśle 
strzeżoną tajemnicą, Beria rozkazał Zarubinie, żeby poszła do miasta i zamówiła 
stół na dwadzieścia dwie osoby „na wesele".
464
Wojna: triumfujący geniusz, 1942-1945
obawami dotyczącymi bezpieczeństwa, a później rozkazał Zarubinie zatelefonować i 
dowiedzieć się, kiedy przybędzie Roosevelt. Admirał William Leahy, szef sztabu 
Białego Domu, odparł:
- Przyjeżdżamy jutro.
Kiedy Zarubina zameldowała o tym Mołotowowi, wybuchnął:
- Co wy sobie myślicie? Kim wy w ogóle jesteście? Kto was przydzielił do tej 
pracy? Jesteście pewna? Co mam powiedzieć Stalinowi?
Tymczasem, w ramach jednego z owych zapomnianych spotkań pomiędzy władcami, 
którzy zdawali się należeć do różnych epok, Stalin odwiedził dumnego Mohammeda 
Pahlawiego, dwudziestojednoletniego szacha okupowanego Iranu, którego ojciec, 
szach Reza Pahlawi, były kozacki oficer i założyciel dynastii, został w 1941 
roku obalony za proniemieckie sympatie. Stalin wierzył, że uda mu się oczarować 
młodzieńca, którego imperium obejmowało niegdyś Gruzję, i zapewnić sobie w ten 
sposób przyczółek w Iranie. Mołotow, nieźle już zorientowany w kwestii tego, co 
można osiągnąć środkami dyplomatycznymi, był nastawiony sceptycznie. Beria 
odradzał wycieczkę ze względów bezpieczeństwa. Stalin uparł się. Króla Królów 
przyjemnie zaskoczyła wizyta Stalina, który byt niezwykle uprzejmy, dobrze 
wychowany i najwyraźniej starał się wywrzeć na mnie korzystne wrażenie. 
Propozycja w postaci pułku czołgów T-34 i jednego z naszych samolotów 
myśliwskich też zrobiła na szachu wrażenie. Odczuwałem silną pokusę, napisał 
później, ale zdawał sobie również sprawę, iż należy się strzec tego Gruzina 
przynoszącego dary. Mołotow sarkał, że Stalin „nie rozumiał szacha i znalazł się 
w nieco kłopotliwym położeniu. Stalin myślał, że zdoła go oczarować, ale się 
przeliczył". Dary miały przybyć wraz z radzieckimi oficerami. Odmówiłem z 
podziękowaniem - napisał szach.
Następnego ranka Beria osobiście stanął przy bramie, czekając na Roose-velta, 
który przybył wreszcie do radzieckiej ambasady z agentami Secret Service, 
jadącymi na stopniach samochodu i wymachującymi pistoletami maszynowymi w 
gangsterskim stylu, co funkcjonariusze NKWD uznali za nieprofesjonalne. Jeep z 
filipińskimi kucharzami Roosevelta wprawił ich w osłupienie, ale w końcu też go 
przepuścili.
Stalin przesłał wiadomość, iż zamierza odwiedzić prezydenta, do czego się 
starannie przygotował. Oczywiście Beria założył podsłuch w apartamencie 
prezydenckim. Przystojny syn Berii, Sergo, którego Stalin dobrze znał, miał 
sporządzać stenogramy z nagrań. Stalin wezwał go.
- Jak się miewa twoja matka? - spytał, gdyż piękna Nina Beria była jego 
faworytą. Po krótkiej pogawędce na tematy oderwane od spraw politycznych 
powierzył Sergowi „moralnie naganne i delikatne" zadanie składania raportów 
każdego ranka o 8.00. Stalin wypytywał go o najdrobniejsze szczegóły, nawet o 
ton głosu Roosevelta:
Teheran: Roosevelt i Stalin
465
i j
- Powiedział to z przekonaniem czy bez entuzjazmu? Jak zareagował Roosevelt?
Był zdumiony naiwnością Amerykanów:
- Czy oni wiedzą, że ich podsłuchujemy?*
Stalin uzgadniał strategię z Mołotowem i Berią, łącznie z kwestią, gdzie kto ma 
siedzieć.** To samo, według syna Berii, robił przed spotkaniami z Churchillem, o 
którym mówił:
- Można się po nim spodziewać absolutnie wszystkiego.
Tuż przed trzecią w to „piękne irańskie niedzielne popołudnie, złote i błękitne, 
ciepłe i słoneczne" Stalin w asyście Własika i Pawłowa, otoczony przez swoich 
gruzińskich ochroniarzy, którzy szli dziesięć metrów przed nim i za nim, tak jak 
na Kremlu, wyszedł ze swojej rezydencji „niezdarnie jak mały niedźwiedź", w 
letnim marszałkowskim mundurze koloru musztardy, ze złotą gwiazdą Orderu Lenina 
na piersi, i udał się do apartamentu Roosevelta. Młody amerykański oficer 
zasalutował Stalinowi i zaprowadził go do pokoju prezydenckiego, lecz nagle 
znalazł się w sali konferencyjnej tylko z dwoma przywódcami i ich tłumaczami. 
Był już bliski paniki, gdy Bohlen, pełniący funkcje tłumacza, szepnął mu, że 
może odejść.
- Witam pana, marszałku Stalin - powiedział Roosevelt i uścisnęli sobie dłonie. 
Jego „krągłą, baryłkowatą postać", że śniadą, poznaczoną dziobami po ospie 
twarzą, siwymi włosami, krzywymi przebarwionymi zębami i żółtymi orientalnymi 
oczami, dzieliły całe światy od arystokratycznego, ubranego w granatowy garnitur 
prezydenta, siedzącego sztywno w fotelu na kółkach: Gdyby miał na sobie chińskie 
szaty - napisał Bohlen - byłby idealnym modelem do chińskiego portretu przodka.
Stalin zaczął mówić o drugim froncie, ale potem Roosevelt sprowadził rozmowę na 
kwestię rozpadu Imperium Brytyjskiego. Indie dojrzały do rewolucji „od dołu", 
oświadczył FDR, który o leninizmie wiedział równie mało, co o niedotykalnych. 
Stalin pokazał, zewie więcej o Indiach, odpowiadając, iż problem kast jest 
bardziej skomplikowany. Ten krótki tourd'hori-zon zapoczątkował niezwykłe 
partnerstwo pomiędzy kalekim braminem
* Roosevelt przypuszczał, że jest podsłuchiwany, ale miał nadzieję, iż może to 
umocnić wiarę Stalina w jego szczerość: relacja Sergo Berii sugeruje, że tak 
mogło być rzeczywiście.
** W swojej niezbyt wiarygodnej relacji drugi radziecki tłumacz, Walentin 
Bierieżkow, opisał, jak Stalin uzgadniał porządek dzienny posiedzeń i jak 
Roosevelt przyszedł do rezydencji Stalina bez tłumacza. W rzeczywistości to 
Stalin odwiedził Roosevelta w jego apartamencie, gdzie Chip Bohlen tłumaczył dla 
Amerykanów, a Pawłów dla Rosjan. Władimir Pawłów był tłumaczem Stalina i 
Mołotowa z angielskiego i niemieckiego; Bierieżkow okazjonalnie pracował dla 
Mołotowa. Jedyna część jego relacji, która zasługuje na zaufanie, to Stalin 
urządzający próbę generalną, co było dla niego typowe. Zapewne Bierieżkow był 
świadkiem tej sceny.
466
Wojna: triumfujący geniusz, 1942-1945
Teheran: Roosevelt i Stalin
467
z Nowej Anglii a gruzińskim bolszewikiem. Obaj potrafili być niezwykle 
czarujący, jeśli chcieli, a sympatia Stalina dla Roosevelta tak dalece 
przypominała szczerą dyplomatyczną przyjaźń, jak tylko było to możliwe w 
przypadku imperialisty. Niebawem Stalin pożegnał się, aby Roosevelt mógł 
odpocząć.
O 16.00 Wielka Trójka spotkała się przy specjalnie skonstruowanym „stole 
weselnym" w ogromnej sali ozdobionej w ciężkim imperialnym stylu, z fotelami 
obitymi pasiastym jedwabiem: Stalin usiadł obok Mołotowa i Pawłowa. Woroszyłow 
siadał zwykle na krześle w drugim rzędzie. Stalin i Churchill zgodzili się, aby 
Roosevelt przewodniczył konferencji.
- Jako najmłodszy! - zażartował prezydent.
- W naszych rękach - oznajmił Churchill - spoczywa przyszłość ludzkości. Stalin 
zakończył ten deklamatorski popis:
- Historia nas rozpieszcza - powiedział. - Dała nam do dyspozycji wielkie siły i 
bardzo wielkie możliwości. Mam nadzieję, że uczynimy wszystko, aby [...] 
wykorzystać te siły i władzę [...]. A teraz bierzmy się do roboty...
Kiedy przystąpili do omawiania operacji „Overlord", lądowania we Francji, Stalin 
zauważył z wyrzutem, że nie oczekiwał dyskusji w kwestiach militarnych i nie 
wziął ze sobą doradców wojskowych.
- Mam tylko marszałka Woroszyłowa - powiedział obcesowo. - Miejmy nadzieję, że 
sobie poradzi.
Ale potem zignorował Woroszyłowa i rozmawiał o wszystkich kwestiach wojskowych 
sam. Młody brytyjski tłumacz, Hugh Lunghi*, był wstrząśnięty, że Stalin traktuje 
Woroszyłowa „jak psa". Stalin opowiedział się za wcześniejszą wersją operacji 
„Overlord", inwazją przez kanał La Manche - po czym w milczeniu nabił fajkę. 
Churchill nadal nie był przekonany, wolałby wstępne operacje w basenie Morza 
Śródziemnego z wykorzystaniem wojsk już zaangażowanych na tym obszarze. 
Roosevelt jednak zgodził się na inwazję przez kanał. Gdy wzburzony Churchill 
uświadomił sobie, że został przegłosowany, Roosevelt mrugnął do Stalina, co było 
początkiem niefortunnego flirtu, który ogromnie umocnił pozycję Wierchownego 
jako arbitra Wielkiej Koalicji. Churchill radził sobie ze Stalinem znacznie 
lepiej, będąc po prostu sobą.
Stalin był niezwykle czarujący dla cudzoziemców, ale nieprzyjemny dla członków 
własnej delegacji. Kiedy w połowie posiedzenia Bohlen podszedł do niego z tyłu, 
Stalin warknął, nie odwracając się:
- Na miłość boską, pozwólcie nam skończyć pracę.
* Major Hugh Lunghi jest prawdopodobnie ostatnim żyjącym człowiekiem, który brał 
udział we wszystkich posiedzeniach plenarnych Wielkiej Trójki w Teheranie, 
Jałcie i Poczdamie. Zgodził się udzielić autorowi wywiadu, na którym oparta jest 
ta relacja.
Był bardzo zakłopotany, gdy się zorientował, że to młody Amerykanin, lego 
wieczoru Roosevelt wydał kolację w swojej rezydencji. Jego filipińscy kucharze 
przygotowali steki i pieczone ziemniaki, natomiast sam prezydent przyrządzał 
koktajle z wermutu, ginu i lodu. Stalin upił łyk i skrzywił się:
- Całkiem nieźle smakuje, ale mrozi żołądek.
Nagle Roosevelt „pozieleniał i na twarz wystąpiły mu wielkie krople po-tu". 
Odwieziono go do jego pokoju. Kiedy Churchill powiedział, że Bóg jest po stronie 
aliantów, Stalin zadrwił:
- A diabeł jest po mojej stronie. Diabeł jest komunistą, a Bóg dobrym 
konserwatystą!
Dwudziestego dziewiątego listopada Stalin i Roosevelt spotkali się ponownie: 
Wierchownyj wiedział dzięki raportom Sergo Berii, że jego urok osobisty 
zadziałał. „Roosevelt zawsze wyrażał się o Stalinie w samych superlatywach", 
wspominał Sergo, co pozwoliło mu wywierać presję na Chur-chilla. Tego ranka 
prezydent wystąpił z propozycją utworzenia organizacji międzynarodowej, która 
stała się znana jako Organizacja Narodów Zjednoczonych. Tymczasem generałowie 
konferowali z Woroszyłowem, który, według Lunghiego, absolutnie nie potrafił 
zrozumieć trudności morskiego desantu we Francji, uważając, że to coś w rodzaju 
forsowania rosyjskiej rzeki na tratwie.
Przed następnym posiedzeniem Churchill, jedyny brytyjski premier, który podczas 
swego urzędowania nosił mundur, pojawił się w granatowym mundurze RAF-u, by 
otworzyć uroczystą ceremonię dla uczczenia bitwy pod Stalingradem. O 15.30 
delegacje zebrały się w westybulu ambasady. Potem zjawiła się Wielka Trójka. 
Wartę honorową pełnili brytyjscy piechurzy z bagnetami na karabinach i żołnierze 
NKWD w błękitnych mundurach z czerwonymi wyłogami i pistoletami maszynowymi 
przewieszonymi przez pierś. Orkiestra odegrała hymny państwowe, w przypadku 
Związku Radzieckiego - stary. Zapadła cisza. Brytyjski oficer podszedł do 
leżącego na stole wielkiego czarnego futerału i otworzył go. Na wyściółce z 
„bordowego aksamitu" leżał połyskujący miecz. Oficer wręczył go Churchillowi, 
który, trzymając miecz w wyciągniętych dłoniach, zwrócił się do Stalina:
- Jego Wysokość król Jerzy VI upoważnił mnie do przekazania panu [...] tego 
miecza [...]. Na klindze znajduje się napis: Dar króla Jerzego VI w dowód hołdu 
narodu brytyjskiego dla obywateli Stalingradu o sercach ze stali.
Churchill postąpił naprzód i ofiarował miecz Stalinowi, który przez chwilę 
trzymał go z uszanowaniem w dłoniach, a następnie podniósł do ust i ucałował. 
Był wyraźnie poruszony.
- W imieniu obywateli Stalingradu - odpowiedział „niskim ochrypłym głosem" - 
pragnę wyrazić swoją wdzięczność...
468
Wojna: triumfujący geniusz, 1942-1945
Podszedł do Roosevelta, aby pokazać mu miecz. Amerykanin przeczytał na głos 
inskrypcję:
- Naprawdę mieli serca ze stali.
Stalin wręczył miecz Woroszyłowowi. Rozległ się łoskot, ponieważ miecz wysunął 
się z pochwy i upadł na podłogę. Niezdarny kawalerzysta, który wielokrotnie 
podrywał żołnierzy do szarży, wymachując szablą, zdołał popełnić gafę w 
najbardziej uroczystym momencie międzynarodowej kariery Stalina. Klim podniósł 
miecz, a jego policzki cherubina spłonęły szkarłatnym rumieńcem. Wierchownyj, 
jak zauważył Lunghi, zmarszczył brwi z irytacją, a potem na jego wargach pojawił 
się „lodowaty, złowróżbny, wymuszony uśmiech". Porucznik NKWD zabrał miecz z rąk 
Woroszyłowa. Stalin musiał warknąć na Woroszyłowa, aby przeprosił, toteż 
marszałek popędził za Churchillem, zwerbowawszy po drodze Lunghiego jako 
tłumacza. Czerwieniąc się, „wybąkał przeprosiny", lecz potem nieoczekiwanie 
życzył Churchillowi „wszystkiego najlepszego" z okazji urodzin, które wypadały 
następnego dnia. W brytyjskim poselstwie zaplanowano specjalny urodzinowy 
bankiet.
- Życzę panu kolejnych stu lat życia - powiedział - z takim samym duchem i 
wigorem.
Churchill podziękował i szepnął do Lunghiego:
- Czy to nie trochę przedwcześnie? Pewnie chce wydębić zaproszenie.* Potem 
Wielka Trójka wyszła na zewnątrz i ustawiła się do słynnej fotografii.
Po krótkiej przerwie delegacje wróciły do okrągłego stołu na kolejną sesję. 
Stalin, jak zawsze, zjawił się ostatni. Kiedy wszystko zostało przygotowane, 
czekistkę Zoję Zarubinę, która pełniła służbę przed drzwiami, posłano z jakimś 
poleceniem. Zbiegła pędem ze schodów i uderzyła kogoś w ramię - był to Stalin. 
Zamarłam, wyprężona na baczność - napisała. -Pomyślałam, że na pewno 
rozstrzelają mnie na miejscu. Stalin nie zareagował i poszedł dalej, a za nim 
podążył Mołotow. Ale Woroszyłow, który zawsze odnosił się życzliwie do młodych 
ludzi i miał więcej powodów niż inni, by okazywać pobłażliwość niezdarom, 
poklepał mnie po ramieniu i powiedział: „Nic się nie stało, dziecko, nic się nie 
stało ".
Stalin, który „bez przerwy palił i gryzmolił na kartce paszcze wilków czerwonym 
ołówkiem", nigdy się nie unosił, prawie nie gestykulował i rzadko naradzał się z 
Mołotowem i Woroszyłowem. Ale nieustannie naciskał na Churchilla w sprawie 
drugiego frontu.
Hugh Lunghi spisał na maszynie tę niedorzeczną wymianę zdań i następnego dnia 
poprosił Churchilla, aby ją dla niego podpisał. Lunghi, jako tłumacz brytyjskich 
Szefów Sztabów, zastępował też głównego tłumacza Churchilla, majora Arthura 
Birse'a.
Teheran: Roosevelt i Stalin
469
- Czy Brytyjczycy naprawdę wierzą w „Overlord", czy tylko tak mówicie, żeby 
uspokoić Rosjan? - Kiedy się dowiedział, że sojusznicy nie doszli leszcze do 
porozumienia w kwestii dowódcy, burknął: - A zatem nic nie wyjdzie z tych 
operacji.
Związek Radziecki próbował rządów kolegialnych i przekonał się, że nie tędy 
droga. Decyzje musi podejmować jeden człowiek. Wreszcie, kiedy Churchill nie 
podał konkretnej daty, Stalin poderwał się na nogi i powiedział, zwracając się 
do Mołotowa i Woroszyłowa:
- Tracimy tylko czas. Mamy mnóstwo do zrobienia na froncie. Rooseveltowi udało 
się wylać olej na wzburzone wody.
Tego wieczoru wypadała kolej Stalina, by wydać bankiet w zwykłym radzieckim 
stylu, z „niewiarygodną ilością jedzenia". Rosły rosyjski „kelner" w białej 
kurtce stał za krzesłem Wierchownego przez cały posiłek.* Stalin „pił niewiele", 
ale z upodobaniem wbijał szpilki Churchillowi, z czego Roosevelt zdawał się 
czerpać uwłaczającą jego godności przyjemność. Stalin zadrwił, iż cieszy się, że 
Churchill nie jest „liberałem", tą najbardziej odrażającą kreaturą w 
bolszewickim słowniku, ale później postanowił wypróbować jego surowość, 
wtrącając żartem, iż po wojnie należałoby rozstrzelać 50 000, a może nawet 100 
000 niemieckich oficerów. Churchill wpadł w furię. Odsuwając kieliszek, aż 
brandy rozlała się po stole, warknął:
- Takie podejście jest sprzeczne z brytyjskim poczuciem sprawiedliwości. 
Brytyjski Parlament i opinia publiczna nigdy nie zaakceptują egzekucji uczciwych 
ludzi, którzy walczyli za swój kraj.
Roosevelt zażartował, że byłby gotów pójść na kompromis: 49 000 w zupełności 
wystarczy. Lekkomyślny syn prezydenta, Elliott Roosevelt, który również był 
obecny, podniósł się chwiejnie na nogi i powiedział: czy 50 000 nie polegnie i 
tak na wojnie?
- Twoje zdrowie, Elliott! - Stalin trącił się z nim kieliszkiem. Ale Churchill 
wrzasnął na syna Roosevelta:
- Czy chcesz zepsuć stosunki pomiędzy sojusznikami? Jak śmiesz!** Ruszył ku 
drzwiom, ale kiedy do nich dotarł, czyjeś ręce klepnęły go
„z tyłu w ramię i okazało się, że to Stalin z Mołotowem u boku, obaj uśmiechali 
się szeroko i zapewniali mnie skwapliwie, że to był tylko żart [...]. Stalin
Amerykanie sądzili, że to starszy kelner i pod koniec konferencji zamierzali 
ofiarować mu trochę papierosów, gdy nagle zobaczyli go w mundurze generała 
majora NKWD.
Stalin celowo zaprosił Elliotta na kolację. Może wyczuwał w nim podobieństwo do 
własnego marnotrawnego syna Wasilija. Obaj byli pilotami i aroganckimi pijakami, 
zastraszonymi i zdominowanymi przez sławnych ojców. Obaj wykorzystywali nazwisko 
rodowe i przynosili wstyd ojcom. Obaj zawierali nieudane małżeństwa i porzucali 
swoje żony. Zapewne nie ma większego przekleństwa niż wielki ojciec.
470
Wojna: triumfujący geniusz, 1942-1945
miał bardzo ujmujący sposób bycia, kiedy chciał". Uległość Roosevelta wobec 
Stalina i niegodziwość wobec Churchilla były niestosowne i szkodliwe, ale 
serdeczna atmosfera została przywrócona, gdy Stalin zaczął szydzić z Mołotowa:
- Dalej, Mołotow, opowiedz nam o swoim pakcie z Hitlerem. Finałem było przyjęcie 
z okazji sześćdziesiątych dziewiątych urodzin Churchilla w jadalni brytyjskiego 
poselstwa, która, jak napisał w dzienniku Alan Brooke, przypominała perską 
świątynię ze ścianami wyłożonymi mozaiką z małych kawałków luster i ciężkimi 
ciemnoczerwonymi zasłonami. Perscy kelnerzy mieli na sobie niebiesko-czerwone 
liberie i za duże białe bawełniane rękawiczki ze zwisającymi luźno i majtającymi 
na wszystkie strony końcami palców. Przy drzwiach pełnili wartę sikhowie.
Beria, który był tam incognito, upierał się, by funkcjonariusze NKWD przeszukali 
brytyjskie poselstwo, co nadzorował osobiście wraz z Ceretelim. Nie ma co do 
tego najmniejszych wątpliwości, napisał brytyjski funkcjonariusz bezpieczeństwa, 
Beria był niezwykle inteligentnym i spiytnym człowiekiem o wielkiej sile woli 
oraz zdolnościach do komenderowania i kierowania ludźmi. Pogardzał cudzymi 
opiniami, robił się bardzo zły, jeśli ktokolwiek [...] sprzeciwiał się jego 
propozycjom. Inni Rosjanie zachowywali się jak niewolnicy w jego obecności.
Ledwie Beria zniknął, pojawił się Stalin, ale kiedy lokaj chciał wziąć od niego 
płaszcz, ochroniarz sięgnął po pistolet. Szybko wyjaśniono nieporozumienie. Na 
głównym stole stał tort z sześćdziesięcioma dziewięcioma świeczkami. Stalin 
wzniósł toast za „Churchilla, mojego przyjaciela w walce, jeśli wolno mi uważać 
pana Churchilla za przyjaciela", a następnie okrążył stół, by trącić się z nim 
kieliszkiem. Churchill zrewanżował się: „Za wielkiego Stalina!" Kiedy Churchill 
zażartował, że Wielka Brytania „staje się różowa", Stalin odpowiedział:
- To oznaka dobrego zdrowia.
W kulminacyjnym momencie przyjęcia szef kuchni poselstwa omal nie dokonał 
znacznie skuteczniejszego zamachu na Stalina niż wszyscy agenci niemieccy na 
wszystkich bazarach Persji. Stalin wznosił toast, kiedy wtoczono dwie 
gigantyczne piramidy lodowe „na podstawie z lodu o powierzchni jednej stopy 
kwadratowej i grubości czterech cali", z płonącą lampką w środku, otoczoną 
ściankami z mrożonego cukru wysokości dziesięciu cali, na których opierał się 
talerz podtrzymujący „ogromne lody". Ale gdy ta konstrukcja znalazła się w 
pobliżu Stalina, Brooke zauważył, że lampka stopiła cukier i piramida „wyglądała 
teraz jak krzywa wieża w Pizie". Nagle wierzchołek pochylił się pod 
niebezpiecznym kątem i brytyjski szef sztabu krzyknął do swoich sąsiadów, aby 
się odsunęli. „Z łoskotem lawiny cała ta kunsztowna konstrukcja prześliznęła się 
ponad naszymi głowami i roztrzaskała się na
1941-1945
był wstrząśnięty i zdumiony atakiem Hitlera, ale po pierwszym kryzysie przyjął 
funkcję, która, jak imn/al, była dla niego stworzona: naczelnego wodza. 
Początkowo współpracował z palatynami i genera-Iniiii w niemal kolegialnej 
atmosferze, zanim sukces pozwolił mu wcielić się w rolę geniusza wojskowego, 
lulaj Stalin prowadzi wojnę w otoczeniu (stojących od lewej): Bułganina (w 
mundurze), Mikojana, I litus/.czowa, Andriejewa, Wozniesienskiego, Woroszyłowa 
(w mundurze), Kaganowicza i (siedzących od /tur/): Szwernika, Mołotowa, Berii i 
Malenkowa.
Niezwykłe partnerstwo podczas wojny: pod koniec 1942 roku, gdy ingerencje 
Stalina spowodowały sze-M')j niepotrzebnych katastrof, mianował Gieorgija Żukowa 
swoim zastępcą. Podziwiał jego umiejętności wo|skowe, energię i bezwzględność. 
Żukow odegrał decydującą rolę w zwycięskich bitwach o Moskwę, Leningrad i 
Berlin. Stalin pozwolił mu odebrać defiladę zwycięstwa, ale później pod wpływem 
zazdrości i pa-iHitoi odsunął na boczny tor i upokorzył. Tutaj, w 1945 roku, 
Stalin posadził Zukowa po swojej prawej stro-Hlf. ale po drugiej umieścił 
„politycznych" marszałków: Woroszyłowa, który okazał się odważny, lecz 
nieudolny, i Bułganina, który szybko piął się w górę, by stać się oczywistym 
kandydatem na następcę.
Faworyzowany, alkoholik, niezrównoważony, okiuiny i tchórzliwy generał Wasilij 
Stalin porzucił swoje ilwio żony, które zaniedbywał, i próbował wkraść się w 
l;isk! ojca, denuncjując oficerów sił powietrznych, często / In-talnym dla nich 
skutkiem. Stalin, zawstydzony wybrykami i rozwiązłym trybem życia syna, 
zdegradował go. W;isil|J obawiał się, że po śmierci ojca Bułganin i Chruszc/ow 
zabiją go: wolał butelkę lub samobójstwo. Dziewczęta uganiały się za „następcą 
tronu".
Po wojnie generał Wasilij Stalin przekonał Wła-sika, by oddał mu swój piękny dom 
niedaleko Kremla.
Władza i rodzina: przewidywany następca Żdanow. Pod koniec wojny zmęczony, ale 
radosny Stalin siedzi pomiędzy dwoma rywalami: złośliwym i małodusznym 
„urzędnikiem" Malenkowem - którego ze względu na szerokie biodra nazywano 
„Melanią" - i (z prawej) uśmiechniętym alkoholikiem Żdanowem. Z lewej siedzi 
Kaganowicz. W drugim rzędzie (od lewej): postać nie rozpoznana, Wasilij Stalin, 
Świetlana, Poskrie-byszow. Stalin nakłonił Swietłanę, by poślubiła syna Żdanowa. 
Ale walka pomiędzy Żdanowem a Malenkowem zakończyła się masakrą.
Teheran: Roosevelt i Stalin
471
stole wśród brzęku talerzy". Lunghi zobaczył, że zdenerwowany perski kelner 
„uskoczył na bok w ostatniej chwili". Pawłów w swoim nowym dyplomatycznym 
mundurze „znalazł się w samym centrum eksplozji" i został „ochlapany od stóp do 
głów", ale Brooke przypuszczał, że „ryzykowałby życie, gdyby przestał 
tłumaczyć". Stalin nie ucierpiał w najmniejszym stopniu.
- Pudło - szepnął marszałek lotnictwa, sir Charles Portal.
Podczas ostatniego spotkania następnego dnia Roosevelt wyjaśnił w zaufaniu 
Stalinowi, że ponieważ zbliżają się wybory prezydenckie, nie chciałby w tej 
chwili rozmawiać o sprawach polskich. Podporządkowanie losów kraju, z powodu 
którego toczyła się wojna, amerykańskim rozgrywkom politycznym mogło tylko 
umocnić Stalina w jego zamiarze ujarzmienia Polski. Wymownym świadectwem 
dyletanckiego charakteru tej poufałej konferencji był fakt, że na ostatnim 
posiedzeniu plenarnym Churchill i Stalin dyskutowali o polskich granicach, 
posługując się mapą wydartą z „Timesa". Sojusznicy zachodni nie zdawali sobie 
sprawy, jak niebezpieczne mogą być te spotkania dla otoczenia Stalina, dopóki 
tłumacz Churchilla, Birse, nie ofiarował swemu radzieckiemu odpowiednikowi, 
Pawłowowi, kompletu dzieł Charlesa Dickensa. Pawłów niepewnie przyjął prezent.
- Bardzo się zbliżyliście z naszymi zachodnimi przyjaciółmi - uśmiechnął się 
Stalin na widok nerwowego zażenowania Pawłowa.
Drugiego grudnia Stalin, „zadowolony", że sojusznicy zachodni obiecali w końcu 
rozpocząć operację „Overlord" wiosną, wyleciał z Teheranu i na lotnisku w Baku 
zrzucił swój marszałkowski mundur, przywdziewając ponownie stary płaszcz, czapkę 
i buty z cholewami. Pociąg zawiózł go do Stalingradu, miasta, które odegrało tak 
doniosłą rolę w jego życiu. Odwiedził kwaterę główną Paulusa, lecz jego limuzyna 
jechała za szybko po wąskich ulicach usłanych stertami niemieckiego ekwipunku i 
zderzyła się z pojazdem prowadzonym przez kobietę, która omal nie wyzionęła 
ducha, kiedy zdała sobie sprawę, z kim miała kolizję. Zaczęła płakać:
-To moja wina.
Stalin wysiadł i uspokoił ją:
-Nie płaczcie. To nie wasza wina. Winna jest wojna. Nasz samochód jest 
opancerzony i nic mu się nie stało. Wasz można naprawić.
Potem pojechał prosto do Moskwy.1
Stalingrad, Kursk i Teheran przywróciły Stalinowi wiarę we własną nieomylność. 
Kiedy zwycięstwo stało się oczywiste - napisał Mikojan - Stalin zrobił się 
zarozumiały i kapryśny. Drugie, suto zakrapiane obiady zaczęły się na nowo: 
Stalin znów zaczął pić, znajdując wyraźne upodobanie w tych
472
Wojna: triumfujący geniusz, 1942-1945
Teheran: Roosevelt i Stalin
473
alkoholowych biesiadach, ale w masie informacji, które otrzymywał od Berii, było 
wiele niepokojących.
W 1943 roku Beria aresztował na terenach wyzwolonych 931 544 osoby. W Moskwie co 
najmniej 250 000 ludzi uczestniczyło w nabożeństwach prawosławnych. Beria 
przekazywał stenogramy podsłuchanych rozmów telefonicznych i raporty 
informatorów Stalinowi, który uważnie je czytał. Stąd Wierchownyj dowiedział 
się, że Eisenstein pociął swój nowy film, Iwan Groźny, część druga, ponieważ 
zbrodnie cara przypominały mu jeżowowski terror, „którego nie mogę wspominać bez 
zgrozy..." Przesłanie było jasne: liberalizm i brak dyscypliny zagrażają 
państwu. Cena zwycięstw Stalina była ogromna: prawie 26 milionów ludzi zginęło, 
kolejne 26 milionów zostało bez dachu nad głową. Do tego dochodził głód, 
niepewna postawa ludów kaukaskich, wywołana przez ukraińskich nacjonalistów 
wojna domowa i niebezpieczny liberalizm wśród samych Rosjan. Wszystko to 
należało rozwiązać tradycyjną bolszewicką metodą: terrorem.
Beria, zanim zaczął terroryzować Rosję właściwą, wraz z miejscowym przywódcą 
Chruszczowem zajął się Ukrainą, gdzie z wojskami radzieckimi walczyły trzy armie 
narodowe. Potem przyszła kolej na Kaukaz i Krym.
W lutym 1944 roku Beria zaproponował wysiedlenie muzułmańskich Czeczenów i 
Inguszów. Były wśród nich przypadki zdrady, ale większość pozostała lojalna. 
Mimo to Stalin i członkowie GKO wyrazili zgodę - chociaż Mikojan twierdził, że 
się temu sprzeciwiał. 20 lutego Beria, Kobułow i ekspert od deportacji, Sierow, 
zjawili się w Groźnym wraz z 19 000 czeki-stów i 100 000 żołnierzy NKWD. 23 
lutego mieszkańcom rozkazano zebrać się na placach, po czym aresztowano ich i 
wepchnięto do pociągów podążających na wschód. 7 marca Beria zameldował 
Stalinowi, że 500 000 mężczyzn, kobiet i dzieci jest w drodze.
Do Niemców nadwołżańskich, którzy zostali deportowani w 1941 roku, dołączyły 
inne narody, Karaczajowie i Kałmucy. Beria niestrudzenie zarzucał sieć: Bałkany 
są bandytami i [...] atakują Armię Czerwoną - napisał 25 lutego do Stalina. -
Jeśli się zgodzicie, przed swoim powrotem do Moskwy mogę podjąć niezbędne kroki 
w celu wysiedlenia Bałkarów. Proszę o wytyczne. Deportowano ponad 300 000 ludzi, 
ale pojawił się problem, co z nimi począć. Podobnie jak czynili to naziści z 
Żydami, współpracownicy Stalina musieli rozrzucić te niepotrzebne ludzkie 
odpadki po całym imperium. Mołotow zaproponował, by 40 000 osiedlić w 
Kazachstanie, a 14 000 gdzie indziej. Kaganowicz zorganizował pociągi. 
Andriejew, odpowiedzialny teraz za rolnictwo, zajął się ich narzędziami 
rolniczymi. Wszyscy brali w tym udział. Kiedy pewien urzędnik zameldował, że w 
Rostowie zamieszkuje nadal 1300 Kałmuków, Mołotow odparł, iż należy ich 
niezwłocznie deportować. Mikojan mógł się sprzeciwiać, ale stolicę Karaczajów, 
Karaczajewsk,
przemianowano na jego cześć. W suchym języku biurokratycznych notatek można 
znaleźć jedynie dalekie echa tragedii i cierpień, jakie pociągnęła za sobą ta 
niesłychana zbrodnia.
Potem Beria zameldował o zdradzie Tatarów krymskich i niebawem 160 000 ludzi 
wysłano na wschód w czterdziestu pięciu pociągach. Beria informował Stalina o 
racjach żywnościowych dla wysiedlonych, ale biorąc pod uwagę tysiące, które 
zmarły, jest mało prawdopodobne, aby je otrzymali. Beria ciągle znajdował 
kolejne enklawy tych nieszczęśników: 20 maja zameldował, że w Republice 
Kabardyjskiej po wysiedleniu Bałkarów wciąż są poplecznicy Niemców i spytał, czy 
może usunąć następne 2467 osób. Pod spodem widnieje dopisek: Zgoda. Stalin. 
Ogółem Beria wysiedlił półtora miliona ludzi, a Stalin przyznał czekistom Berii 
413 medali. Ponad jedna czwarta deportowanych zmarła, według dokumentów w 
archiwach NKWD, ale co najmniej 530 000 zginęło po drodze lub po przybyciu do 
obozów. Dla każdego z tych narodów była to apokalipsa porównywalna z 
Holocaustem.
Kiedy bydlęce wagony wiozące ludzki ładunek podążały do miejsc przeznaczenia na 
wschodzie, w Rosji, w Azji Środkowej i na Ukrainie szerzył się głód. Podobnie 
jak w czasie kolektywizacji, Stalin wyczuł słabość w Po-litbiurze. W archiwach 
zachowały się ślady niepokojących zjawisk: w listopadzie 1943 roku Andriejew 
donosił Malenkowowi z Saratowa, że dzieje się tu bardzo źle [...]. Wczoraj, 
jadąc ze Stalingradu [...] widziałem straszne sceny... 22 listopada 1944 roku 
Beria zameldował Stalinowi o kolejnym przypadku kanibalizmu na Uralu, gdzie dwie 
kobiety porwały i zjadły czworo dzieci. Mikojan i Andriejew proponowali rozdać 
chłopom ziarno:
Do Mołotowa i Mikojana - napisał pod spodem Stalin. - Głosuję przeciw. Postawa 
Mikojana jest antypaństwowa [...] całkowicie zdemoralizował Andrie-jewa. 
Proponuję odebrać Mikojanowi kierownictwo Narkomzagu [Ludowego Komisariatu 
Zaopatrzenia] i powierzyć je Malenkowowi... Był to początek narastającego 
ochłodzenia w stosunkach pomiędzy Stalinem a Mikojanem, które miało dojść do 
niebezpiecznego punktu.2
Dwudziestego maja 1944 roku Stalin spotkał się ze swymi dowódcami, aby omówić 
plany wielkiej letniej ofensywy, która miała doprowadzić do ostatecznego 
wyparcia Niemców z terytorium radzieckiego. Do tego czasu Armia Czerwona 
wyzwoliła już większą część Ukrainy i przełamała wreszcie blokadę Leningradu. 
Rokossowski, aby uniknąć niepotrzebnych strat, zaproponował podwójne uderzenie 
na Bobrujsk, natomiast Stalin opowiadał się za jednym zmasowanym uderzeniem. 
Wysoki i pełen wdzięku Rokossowski, który cieszył się zaufaniem Stalina, choć 
przed wojną został
474
Wojna: triumfujący geniusz, 1942-1945
aresztowany i poddany torturom, był dostatecznie odważny, by upierać się przy 
własnej koncepcji.
- Wyjdźcie i przemyślcie to jeszcze raz - powiedział Stalin, po czym jakiś czas 
później wezwał go ponownie. - Przemyśleliście to, generale? - spytał.
- Tak jest, towarzyszu Stalin.
- A zatem przeprowadzimy jedno uderzenie? - upewnił się Stalin i zaznaczył na 
mapie kierunek natarcia.
- Dwa uderzenia byłyby lepsze, towarzyszu Stalin. Znów zapadło ponure milczenie.
- Wyjdźcie i przemyślcie to jeszcze raz. Nie upierajcie się, Rokossowski. 
Generał usiadł w sąsiednim pokoju i niebawem uświadomił sobie, że
nie jest sam: dołączyli do niego Mołotow i Malenkow. Rokossowski wstał.
- Nie zapominajcie, gdzie jesteście i z kim rozmawiacie, generale - ostrzegł go 
Malenkow. - Spieracie się z towarzyszem Stalinem.
- Musicie się zgodzić, Rokossowski - dodał Mołotow. - Zgodzić się, nic więcej!
Generał znów został wezwany do gabinetu.
- No więc, co jest lepsze - spytał Stalin - dwa słabe uderzenia czy jedno silne?
- Dwa silne uderzenia są lepsze niż jedno - odparł Rokossowski. Przez chwilę 
panowała cisza, po czym Stalin powiedział:
- A może dwa uderzenia rzeczywiście są lepsze?
Stalin zaakceptował plan Rokossowskiego. 23 czerwca radziecka ofensywa 
zdruzgotała niemieckie linie obronne. Zdobyty został Mińsk, a później Lwów. 8 
lipca Żukow zjawił się w Kuncewie, gdzie zastał Stalina w „doskonałym nastroju". 
Wierchownyj, zarządzając natarcie w kierunku Wisły, postanowił narzucić Polsce 
własny rząd, aby nigdy więcej nie zagroziła Rosji: 22 lipca powołał Polski 
Komitet Wyzwolenia Narodowego z Bolesławem Bierutem na czele.
- Hitler znalazł się w sytuacji gracza, który postawił swoje ostatnie pieniądze! 
- triumfował Stalin.
- Niemcy spróbują zawrzeć pokój z Churchillem i Rooseveltem - powiedział 
Mołotow.
- Racja - odparł Stalin - ale Roosevelt i Churchill nie zgodzą się na to. I 
nagle Polacy włożyli kij w tryby Wielkiej Koalicji.3
Pierwszego sierpnia, gdy wyczerpana Armia Czerwona zatrzymała się na Wiśle na 
wschód od Warszawy, generał Tadeusz Bór-Komorowski i 40 000 żołnierzy Armii 
Krajowej wzniecili w Warszawie powstanie. Ale powstańcy,
Teheran: Roosevelt i Stalin
475
mówiąc słowami jednego ze znanych historyków, nie zamierzali wspomagać 
radzieckiego natarcia, tylko je uprzedzić. Hitler rozkazał zrównać Warszawę z 
ziemią, rzucając do stłumienia powstania jednostki Wehrmachtu i SS oraz brygady 
złożone z kryminalistów i rosyjskich renegatów, które w bestialski sposób 
wymordowały około 200 000 cywilów.
Hekatomba Armii Krajowej była dla Stalina kontynuacją masakry w Lesie Katyńskim, 
toteż nie zamierzał przychodzić powstańcom z pomocą. Mimo to powstanie, a 
zwłaszcza przychylny oddźwięk, jaki wywołało na Zachodzie, było przyczyną 
rozterek Stalina. Gdyby się powiodło, mogło zagrozić jego polskim planom, 
natomiast gniew Brytyjczyków i Amerykanów spowodowany upadkiem powstania 
zagrażał Wielkiej Koalicji.
Pierwszego sierpnia Żukow i Rokossowski zjawili się u Stalina, który przechadzał 
się nerwowo po gabinecie z niezapaloną fajką, co zawsze zwiastowało burzę. 
Zaczął naciskać na dowódców: czy wojska mogą kontynuować ofensywę? Żukow i 
Rokossowski odpowiedzieli, że muszą odpocząć. Stalin wydawał się rozwścieczony. 
Beria i Mołotow grozili wojskowym. Stalin posłał ich do biblioteki, gdzie 
rozprawiali z niepokojem o swoim położeniu. Rokossowski uważał, że Stalina 
podjudza Beria. Mogło się to źle skończyć:
- Bardzo dobrze wiem, do czego jest zdolny Beria - szepnął ostrożny Rokossowski. 
- Byłem w jego lochach.
Dwadzieścia minut później zjawił się Malenkow i oznajmił, że Stalin zgodził się 
z dowódcami. Nie będzie odsieczy dla Warszawy.
Żukow podejrzewał, że Wierchownyj odegrał tę komedię, aby zapewnić sobie alibi. 
Ale wojska radzieckie naprawdę były wyczerpane: jak powiedział Rokossowski 
zachodniemu dziennikarzowi: „Powstanie miałoby sens tylko w takim przypadku, 
gdybyśmy szykowali się do zajęcia Warszawy. Taka możliwość nie istniała w żadnym 
momencie [...]. Zostaliśmy odepchnięci". Tymczasem, kiedy Churchill i Roosevelt 
wywierali na swego sojusznika coraz silniejszy nacisk, aby go skłonić do 
udzielenia pomocy Polakom, Stalin oświadczył chłodno, że ich informacje o 
powstaniu są „mocno przesadzone". Kiedy jego wojska podjęły natarcie w głąb 
Polski, Węgier i Rumunii, dla powstańców w Warszawie było już o wiele za późno.4
Siedem dni po kapitulacji Armii Krajowej w Moskwie zjawił się Churchill, by 
dokonać podziału łupów w Europie Wschodniej. Stalin wyraził swoje prawdziwe 
stanowisko w rozmowie z Mołotowem w 1942 roku: „Kwestia granic zostanie 
rozstrzygnięta siłą". Podczas wizyty w kremlowskim mieszkaniu Stalina Churchill, 
który tym razem zatrzymał się w domu w mieście, zaproponował ustalenie 
wzajemnych interesów w małych krajach na zasadzie procentowej. Z radzieckich 
dokumentów w archiwum Stalina wynika,
476
Wojna: triumfujący geniusz, 1942-1945
Teheran: Roosevelt i Stalin
477
że podobnie jak Roosevelt podkopywał pozycję Churchilla w Teheranie, tak teraz 
Anglik rozpoczął rozmowę słowami: „Amerykanie łącznie z prezydentem byliby 
wstrząśnięci podziałem Europy na strefy wpływów". W Rumunii Rosja uzyskała 90 
procent, Wielka Brytania 10 procent; w Grecji - Wielka Brytania 90 procent, 
Rosja 10 procent. Stalin przystał na to.
- Może nie jest to aż tak cyniczne, jak się wydaje, że rozstrzygamy kwestie 
dotyczące losu milionów ludzi w tak beztroski sposób - powiedział Churchill, po 
części zażenowany, po części upojony arogancją wielkich mocarstw.
- Nie, zapewniam pana - odparł Stalin. Dokument został potraktowany dostatecznie 
poważnie, by dwa dni później Eden i Mołotow mogli negocjować zakres radzieckich 
wpływów w Bułgarii i na Węgrzech, w obu przypadkach podniesiony do 80 procent, a 
Stalin trzymał się swojej części układu w sprawie Grecji, choć głównie dlatego, 
że mu to odpowiadało. Z punktu widzenia Stalina umowa procentowa była z 
pewnością zabawną próbą negocjowania czegoś, co stało się już faktem dokonanym.
Kulminacyjnym punktem wizyty było pierwsze od początku wojny publiczne 
pojawienie się Stalina w Teatrze Wielkim wraz Churchillem, Moło-towem, 
Harrimanem i jego córką Kathleen. Przyszli do teatru, gdy światła były już 
przyćmione - Stalin zwykle wślizgiwał się po rozpoczęciu sztuki. Kiedy światła 
zapłonęły ponownie i widzowie zobaczyli Stalina i Churchilla, rozległy się 
„grzmiące wiwaty i oklaski". Stalin wycofał się skromnie, ale Churchill posłał 
Wyszynskiego, aby sprowadził go z powrotem. Stanęli w loży obaj, uśmiechając się 
promiennie wśród oklasków tak głośnych, że brzmiały „jak ulewny deszcz na 
blaszanym dachu". Następnie Stalin i Mołotow zaprowadzili swoich gości do 
sąsiedniego pomieszczenia, gdzie czekała kolacja na dwanaście osób. Stalin, 
który pił szampana wielkimi łykami, zachowywał się jak rubaszny stary satyr, w 
równym stopniu czarując i strasząc swoich gości. Kiedy Mołotow wzniósł toast za 
zdrowie „wielkiego przywódcy", Stalin zadrwił:
- Myślałem, że zamierzasz powiedzieć o mnie coś nowego. Ktoś zażartował, że 
Wielka Trójka jest jak Trójca Święta.
- Jeśli tak - odparł Stalin - to Churchill musi być Duchem Świętym. Tak dużo 
lata.*
Stalin wygłosił jeden dowcip o byłym ambasadorze w Londynie, Majskim, który 
również był obecny, lecz dowcip nie został przetłumaczony. Rosjanie roześmieli 
się hałaśliwie, toteż Brooke spytał go, co ich tak rozbawiło. Majski wyjaśnił 
ponuro: „To taki żart. Marszałek nazwał mnie poetą i dyplomatą, ponieważ w swoim 
czasie napisałem kilka wierszy. Ale nasz ostatni poeta i dyplomata został 
zamordowany". Wspomnianym poetą i dyplomatą był rosyjski ambasador w Persji, 
Gribojedow, rozerwany na strzępy przez tłum w Teheranie w 1829 roku. Majski 
został później aresztowany i poddany torturom.
Kiedy 19 października Churchill wreszcie opuścił Moskwę, nie uzyskawszy 
większego postępu w kwestii polskiej, Stalin osobiście przybył na lotnisko, aby 
go pożegnać, machając chusteczką.5
Stalin napawał się teraz swoją pozycją zwycięzcy - co przybierało czasem bardzo 
nieprzyjemne formy. Jego pełna szacunku poufałość wobec Churchilla przeistaczała 
się w pijackie grubiaństwo, gdy miał do czynienia /. ludźmi mniej potężnymi, 
takimi jak Charles de Gaulle. W grudniu Francuz odwiedził Moskwę, by podpisać 
układ o sojuszu i wzajemnej pomocy. W zamian Stalin zażądał francuskiego uznania 
dla rządu Bieruta, na co jednak de Gaulle nie chciał wyrazić zgody. Negocjacje 
utknęły w martwym punkcie. Na bankiecie podpity Stalin zaczął się zachowywać 
wojowniczo, ku przerażeniu skonsternowanego de Gaulle'a. Stalin poskarżył się 
Harri-nianowi, że de Gaulle jest człowiekiem „niezdarnym i niezręcznym", ale to 
nie ma znaczenia, ponieważ „muszą wypić więcej wina, a wszystko się ułoży".
Stalin, pijąc duszkiem szampana, przejął honory mistrza ceremonii od Mołotowa. 
Po komplementach pod adresem Roosevelta i Churchilla, świadomie pomijając de 
Gaulle'a, zaczął przepijać do swego otoczenia: wzniósł toast za Kaganowicza, 
„dzielnego człowieka. Wie, że jeśli pociągi nie przyjadą o czasie - zawiesił na 
chwilę głos - rozstrzelamy go!" Potem zawołał:
-Chodź tutaj!
Kaganowicz wstał i jowialnie trącili się kieliszkami. Następnie Stalin pochwalił 
dowódcę sił powietrznych, Nowikowa, tego „poczciwego marszałka, wypijmy za 
niego. A jeśli nie będzie się wywiązywał ze swoich obowiązków, powiesimy go". 
(Nowikow został niebawem aresztowany.) Potem spostrzegł Chrulowa:
- Niech lepiej się stara, bo inaczej będzie wisiał, jak to jest zwyczajem w 
naszym kraju!
Znowu zawołał:
-Chodź tutaj!
Zauważywszy niesmak na twarzy de Gaulle'a, Stalin zachichotał:
- Ludzie nazywają mnie potworem, ale jak pan widzi, żartuję sobie z tego. Może w 
końcu nie jestem taki straszny.
Mołotow uczepił się swego francuskiego odpowiednika, Bidaulta, z którym zaczął 
się kłócić o traktat. Stalin wskazał na nich, wołając do Bułganina:
- Przynieś karabiny maszynowe. Pozbędziemy się dyplomatów. Prowadząc swoich 
gości na kawę i filmy, Stalin, „ściskając Francuzów
i chwiejąc się na nogach", zauważył Chruszczowa, który również był obecny, ale 
uniknął wisielczego toastu. Był „kompletnie pijany". Podczas gdy dyplomaci 
negocjowali, Stalin pił coraz więcej szampana. Wreszcie, późno w nocy, kiedy de 
Gaulle udał się na spoczynek, Rosjanie zgodzili się nagle podpisać traktat bez 
francuskiego uznania dla rządu Bieruta. De Gaulle'a
478
Wojna: triumfujący geniusz, 1942-1945
sprowadzono z powrotem na Kreml, gdzie Stalin podsunął mu najpierw pierwotną 
wersję traktatu. Kiedy de Gaulle odparł gniewnie: „Francja została znieważona", 
Stalin kazał przynieść poprawiony traktat, który podpisano o 6.30.
Gdy wyniosły Francuz wychodził, Stalin wezwał tłumacza i roześmiał się:
- Za dużo wiecie. Trzeba was wysłać na Syberię!
De Gaulle odwrócił się po raz ostatni: „Zobaczyłem, że Stalin siedzi samotnie 
przy stole. Znowu zabrał się do jedzenia".
Tej zimy wylewny zwycięzca wydał kilka obiadów i bankietów dla Jugosłowian. Był 
oburzony, kiedy członek jugosłowiańskiego Politbiura, Milo-van Djilas, skarżył 
się na gwałty i rabunki, jakich dopuszcza się Armia Czerwona. Stalin uważał 
wszelką krytykę armii za atak pod swoim adresem. Pouczył gniewnie Djilasa, że 
jego armia przeszła „wśród walk przez tysiące kilometrów zniszczonego kraju" 
tylko po to, żeby znieważył ją „nie kto inny, jak Djilas! Djilas [...] którego 
tak dobrze przyjąłem!" Pod nieobecność Djilasa wpadła mu w oko jego żona, Mitra 
Mitrovic, jedna z delegatek, i „proponował toasty, żartował, szydził, płakał", 
po czym zaczął ją całować, powtarzając:
- Pocałuję cię, choćby nawet Jugosłowianie i Djilas mieli mnie oskarżyć o gwałt!
Kiedy Stalin zaprosił do kina kilku Amerykanów, najpierw usiadł pomiędzy nimi, 
ale później odwrócił się do Kawtaradzego:
- Chodź tu, chłopcze, usiądź obok mnie!
- Jakże mógłbym? - wzbraniał się Kawtaradze. - Masz gości. Stalin machnął ręką i 
dodał po gruzińsku:
- Chuj z nimi!
Nowy, 1945 rok Stalin i jego palatyni wraz z generałem Chrulowem powitali 
całonocnymi rozśpiewanymi i roztańczonymi bachanaliami.6
43
Rozzuchwalony zwycięzca: Jałta i Berlin
Patrząc pożądliwym okiem na wielką zdobycz w postaci Berlina, Stalin postanowił 
zmienić sposób prowadzenia wojny: nie będzie więcej przedstawicieli Kwatery 
Głównej na frontach. Od tej pory Wierchownyj przejmie dowodzenie osobiście.
Żukow miał dowodzić 1 Frontem Białoruskim, który dzieliło od Berlina osiemset 
kilometrów. Do forsowania Wisły przystępowało sześć milionów żołnierzy 
radzieckich. Dwa tygodnie później Koniew zagarniał „złoto" przemysłowego Śląska, 
Żukow wyparł Niemców z centralnej Polski, a Malinow-ski walczył zaciekle o 
Budapeszt. 2 i 3 Front Białoruski wdarły się do Prus Wschodnich, części Niemiec 
właściwych, dokonując krwawej zemsty: w ciągu następnych miesięcy zgwałcono dwa 
miliony niemieckich kobiet. Żołnierze radzieccy gwałcili nawet Rosjanki z 
wyzwolonych hitlerowskich obozów. Stalin nie przejmował się tym, tłumacząc 
Djilasowi: „Czytaliście, oczywiście, Dostojewskiego? Rozumiecie, jak 
skomplikowana jest dusza ludzka? A zatem wyobraźcie sobie człowieka, który bił 
się od Stalingradu do Belgradu - przez tysiące kilometrów własnego zniszczonego 
kraju, który maszerował po martwych ciałach swoich towarzyszy i swoich 
najbliższych! Jak taki człowiek może reagować normalnie? I cóż jest takiego 
strasznego w tym, że po takich okropnościach zabawi się z kobietą?"
Roosevelt i Churchill dyskutowali o następnym spotkaniu Wielkiej Trójki od lipca 
1944 roku. Stalin ociągał się: kiedy we wrześniu Harriman zaproponował spotkanie 
nad Morzem Śródziemnym, Stalin, który chorobliwie nie ufał lekarzom, odparł, iż 
lekarze powiedzieli mu, że „każda zmiana klimatu będzie miała negatywne skutki". 
Niech zamiast niego jedzie Mołotow. Mołotow zauważył uprzejmie, że nigdy nie 
zdoła zastąpić marszałka Stalina.
- Jesteście zbyt skromni - rzucił oschle Stalin.
480
Wojna: triumfujący geniusz, 1942-1945
Zgodzili się na Jałtę. 29 stycznia Żukow dotarł do Odry. 3 lutego, gdy wojska 
niemieckie kontratakowały radzieckie przyczółki, Roosevelta i Chur-chilla 
przywitał w bazie lotniczej w Saki na Krymie Mołotow, w sztywnym białym 
kołnierzyku, czarnym płaszczu i futrzanej czapce, oraz wystrojony w 
dyplomatyczny uniform Wyszynski, który w drodze do Jałty zaprosił gości na 
„wspaniały obiad".1
Sam Stalin nie opuścił jeszcze Moskwy, ale zaaprobował ustalenia Berii 
przedstawione w memorandum tak tajnym, że najważniejsze nazwiska zostały 
pominięte i dopisane później ręcznie. Uczestników konferencji miały strzec 
cztery pułki NKWD, baterie dział przeciwlotniczych i 160 myśliwców. Kwestię 
bezpieczeństwa Stalina rozwiązano w następujący sposób: „Do ochrony szefa 
delegacji radzieckiej, poza oddziałem pod dowództwem towarzysza Własika, 
wyznaczono dodatkowo 100 funkcjonariuszy operacyjnych i specjalny oddział 
złożony z 500 funkcjonariuszy NKWD". Innymi słowy, Stalina strzegło 620 ludzi, a 
oprócz tego dwa pierścienie straży w dzień, trzy w nocy i psy wartownicze. Pięć 
dzielnic w promieniu dwudziestu kilometrów „oczyszczono z elementów 
podejrzanych" - 74 000 ludzi sprawdzono, 835 osób aresztowano. Ponieważ 
okoliczne wioski były zrujnowane i wyludnione na skutek zniszczeń wojennych i 
deportacji Tatarów krym-skich, nic dziwnego, że Churchill nazwał Jałtę „Riwierą 
Hadesu".
W niedzielny poranek 4 lutego Stalin w asyście Poskriebyszowa i Własika wsiadł 
do zielonego wagonu kolejowego jadącego na południe przez Charków. Jego 
rezydencja, dawny pałac Jusupowa, księcia, który zamordował Rasputina, ze swymi 
dwudziestoma pokojami i ogromnym przedsionkiem, była gotowa na przyjęcie 
delegacji radzieckiej. Wszystko sprowadzono z Moskwy, łącznie z talerzami, 
sztućcami i zaufanymi kelnerami z hotelu Metropol i National. Wybrane piekarnie 
piekły chleb, a rybacy dostarczali świeże ryby. Zainstalowano specjalny telefon 
wysokiej częstotliwości i telegraf Baudota, a także „automatyczną centralę 
telefoniczną z dwudziestoma numerami [...] z możliwością zwiększenia do 
pięćdziesięciu", tak aby Stalin mógł „łączyć się Moskwą, frontami i wszystkimi 
miastami". Do jego dyspozycji był też schron przeciwlotniczy zdolny wytrzymać 
trafienie pięćsetkilogramową bombą.
Stalin natychmiast przyjął członków swojej delegacji w gabinecie. Pokój Berii 
znajdował się tuż obok, natomiast młodsi dyplomaci zatrzymali się w sąsiednim 
skrzydle. Sudopłatow dostarczył portrety psychologiczne zachodnich przywódców, 
Mołotow oceniał informacje wywiadowcze,
Rozzuchwalony zwycięzca: Jałta i Berlin
481
a Sergo Beria znów zajmował się podsłuchem. Tym razem używał nawet mikrofonów 
kierunkowych, aby słuchać Roosevelta, gdy wyjeżdżał swoim wózkiem do parku.
O 15.00 Stalin* odwiedził Churchillawjego rezydencji-fantastycznym pałacu 
księcia Michaiła Woroncowa, anglofila, który stworzył unikalny architektoniczny 
konglomerat szkockiej posiadłości magnackiej, neogotyku i mauretańskiej arabeski 
- po czym pojechał do Roosevelta w pałacu /. białego marmuru w Liwadii, 
wybudowanym w 1911 roku jako letni dom ostatniego cara.** Tego wieczoru przy 
kolacji Roosevelt nie docenił draż-liwości Stalina, mówiąc mu, że nazywa się go 
„Wujaszkiem Joe". Stalin obraził się i mruknął:
- Kiedy będę mógł wstać od tego stołu?
Roosevelt zapewnił go, że to tylko żart. O 16.00 następnego dnia w sali balowej 
w Liwadii dokonano otwarcia konferencji. Stalin, siedzący pomiędzy Mołotowem a 
Majskim i odpalający papierosa od papierosa, wywarł ogromne wrażenie na młodym 
Andrieju Gromyce, swoim ambasadorze w Stanach Zjednoczonych, który został 
później ministrem spraw zagranicznych Breżniewa: „nic nie uchodziło jego uwagi" 
i pracował „bez żadnych papierów, żadnych notatek", posługując się „pamięcią jak 
komputerem". To właśnie podczas owych posiedzeń plenarnych Stalin wygłosił jedną 
ze swych najsłynniejszych kwestii. Jak zwykłe w przypadku swoich żartów, 
powtarzał ją bez przerwy, aż weszła na trwałe do słownika politycznego jako 
wyraz prymatu siły nad sentymentami. Rozmawiano o papieżu.
- Uczyńmy go naszym sojusznikiem - zaproponował Churchill.
- Dobrze - uśmiechnął się Stalin - ale jak wiecie, panowie, do prowadzenia tej 
wojny potrzebni są żołnierze, czołgi, działa. Ile dywizji ma papież? Jeśli nam 
powie [...] pozwólmy mu zostać naszym sojusznikiem.*"*
Miesiąc później redaktor „Izwiestii" przygotował specjalny album ze zdjęciami, 
który wysłał Poskriebyszowowi: Szanowny Aleksandrze Nikołajewiczu, przesyłam 
Warn fotografie z konferencji krymskiej dla I. W. Stalina. Stalin prezentował 
się mizernie obok wytwornego Mołotowa: na fotografiach widać źle zacerowane 
kieszenie jego ukochanego, ale zniszczonego płaszcza. Otyły Własik stoi zawsze 
krok za nim, uśmiechając się promiennie, ale ochrona była jak zwykle bardzo 
ścisła. Pewnego razu, kiedy Stalin wszedł do toalety, Bohlen zauważył, jak dwaj 
radzieccy ochroniarze biegają tam i z powrotem, krzycząc: „Gdzie jest Stalin? 
Dokąd poszedł?". Bohlen wskazał toaletę.
[ Prezydent był zmęczony i chory. Jego apartament składał się z salonu, jadalni 
(dawnego pokoju bilardowego cara), sypialni i łazienki. Najbliższy doradca 
prezydenta, Harry Hopkins, był tak chory, że spędzał większość czasu w łóżku. 
Według Alana Brooke'a, generał Marshall zajmował „sypialnię carycy", a admirał 
King - „jej buduar ze specjalną klatką schodową dla Rasputina, aby mógł ją 
odwiedzać!"
'* Stalin opowiedział taką wersję albańskiemu przywódcy Enverowi Hodży.
482
Wojna: triumfujący geniusz, 1942-1945
Wieczorami Stalin urządzał małe przyjęcia dla swojego otoczenia, a Gromyko 
zauważył, że przy tej okazji „zamieniał kilka słów z każdym", pamiętając 
wszystkich pięćdziesięciu trzech członków delegacji z nazwiska. Spotkania 
robocze odbywały się rano i wieczorem: często był brutalny dla swoich doradców, 
jeśli nie wykonali swojej pracy. Hugh Lunghi, który znów pełnił funkcję 
tłumacza, usłyszał, jak mówi: „Nie ufam Wyszynskie-mu, ale z nim nie ma rzeczy 
niemożliwych. Zatańczy, jak mu zagramy". Wy-szynski reagował na Stalina „jak 
wystraszony pies".
Kiedy Roosevelt poczuł się źle, Stalin, Mołotow i Gromyko złożyli mu 
dwudziestominutową wizytę. Później, schodząc po schodach, „Stalin nagle 
przystanął, wyciągnął z kieszeni fajkę, nabił ją bez pośpiechu i cicho, jakby do 
siebie, powiedział: «Dlaczego natura musiała go tak ukarać? Czy jest gorszy od 
innych?»". Zawsze odnosił się nieufnie do Churchilla, lecz Rooseveltem zdawał 
się zafascynowany:
- Powiedzcie mi, co myślicie o Roosevelcie? - spytał Gromykę - Czy jest szczery?
Stalin nie ukrywał swojej sympatii dla Roosevelta przed Gromyką, co zdumiało 
młodego dyplomatę, ponieważ „rzadko okazywał sympatię komukolwiek z innego 
systemu społecznego". Tylko sporadycznie „dawał wyraz pozytywnym ludzkim 
uczuciom".
Następnego dnia, 6 lutego, spotkali się, aby omówić drażliwą kwestię Polski i 
przyszłej Organizacji Narodów Zjednoczonych. Rosja miała zabrać wschodnie ziemie 
Polski w zamian za jej nabytki kosztem terytorium niemieckiego na zachodzie. 
Stalin zgodził się jedynie dopuścić kilku Polaków z Londynu do zdominowanego 
przez komunistów rządu. Kiedy Roosevelt oświadczył, że polskie wybory muszą być 
„poza podejrzeniem jak żona Cezara", Stalin zażartował:
- Mówią, że miała swoje grzeszki.
Stalin wyjaśnił rosyjską obsesję na punkcie Polski: „Na przestrzeni dziejów 
Polska zawsze była korytarzem, przez który przechodził wróg napadający na Rosję" 
- dlatego chce silnej Polski. Jeśli wierzyć synowi Berii, jego ojciec wszedł 
tego dnia do jego pokoju i powiedział: „Iosif Wissario-nowicz nie ustąpi ani na 
krok w sprawie Polski". Przywódcy zgodzili się na trzy strefy okupacyjne w 
zdemilitaryzowanych i zdenazyfikowanych Niemczech. Amerykanów ucieszyła 
ponowiona przez Stalina obietnica przystąpienia do wojny przeciwko Japonii, 
zaakceptowali więc jego roszczenia do Sachalinu i Wysp Kurylskich.
Ósmego lutego, po kolejnym posiedzeniu, Stalin zaprosił swoich gości na obiad do 
pałacu Jusupowa, gdzie trzej przywódcy, którzy postarzeli się w czasie wojny, 
wygłosili bardzo emocjonalne przemówienia, napawając się
Rozzuchwalony zwycięzca: Jałta i Berlin
483
swoim zwycięstwem. Stalin stanął na wysokości zadania, wznosząc toast za zdrowie 
Churchilla, „który jest człowiekiem, jacy rodzą się raz na sto lat, i który 
mężnie dzierżył sztandar Wielkiej Brytanii. Powiedziałem to, co czuję, z głębi 
serca i z pełnym przekonaniem". Stalin był w doskonałej formie, napisał Brooke, 
tryskał radością i dobrym humorem. Stalin, który nie oszukał nikogo, kiedy 
nazwał się „naiwnym [...] gadatliwym starym człowiekiem", wzniósł złowieszczy 
toast za generałów, „których docenia się tylko podczas wojny i o których 
zasługach szybko się po wojnie zapomina. Po wojnie ich prestiż spada i panie 
odwracają się do nich plecami". Generałowie nie zdawali sobie jeszcze sprawy, że 
on też zamierzał zapomnieć o ich zasługach.
Na tym pamiętnym obiedzie pojawił się nieoczekiwany gość: Stalin zaprosił 
rozpromienionego Berię, który zaczął postrzegać swoją tajną rolę jako uciążliwą. 
Roosevelt zauważył go i spytał Stalina:
- Kto to, ten w pince-nez naprzeciwko ambasadora Gromyki?
- Ach, ten. To nasz Himmler - odparł Stalin z rozmyślną złośliwością. - To 
Beria.
Szef NKWD nic nie powiedział, uśmiechnął się tylko, ukazując pożółkłe zęby, ale 
musiało go to dotknąć do żywego, napisał jego syn, który wiedział, jak bardzo 
ojciec pragnął zaistnieć na scenie światowej. Roosevelt był zażenowany, zauważył 
Gromyko, zwłaszcza że Beria też to usłyszał. Amerykanie przyglądali się tej 
tajemniczej postaci z zaciekawieniem: Jest niski i otyły, i nosi grube szkła, 
które nadają mu groźny, ale całkiem przyjemny wygląd, napisała Kathleen 
Harriman, natomiast Bohlen zapamiętał go jako pulchnego, bladego, w pince-nez 
jak nauczyciel. Erotoman Beria wdał się w rozmowę o życiu seksualnym ryb z 
podpitym, szarmanckim sir Archibal-dem Clarkiem Kerrem. Kiedy sir Archibald był 
już zupełnie pijany, wstał i wzniósł toast za Berię - „człowieka, który troszczy 
się o nasze ciała", co było nie tylko niestosownym, ale i niezręcznym 
komplementem. Churchill uznał, że Beria nie jest odpowiednim kompanem dla 
ambasadora Jego Królewskiej Mości.
- Nie, Archie, nic z tych rzeczy - pogroził mu palcem. - Bądź ostrożny.
Dziesiątego lutego, na obiedzie u Churchilla, Stalin wypił zdrowie Jerzego VI z 
zastrzeżeniem, że zawsze był przeciwko królom, ponieważ jest po stronie ludu. 
Churchill, nieco zirytowany, zasugerował Mołotowowi, aby w przyszłości wznosił 
po prostu toast za „trzy głowy państw". Przy stole siedziało zaledwie dwanaście 
osób, a rozmowa dotyczyła zbliżających się wyborów w Wielkiej Brytanii, które, o 
czym Stalin był przekonany, wygra Churchill:
484
Wojna: triumfujący geniusz, 1942-1945
- Kto mógłby być lepszym przywódcą niż człowiek, który odniósł zwycięstwo?
Churchill wyjaśnił, że w jego kraju są dwie partie.
- Jedna partia jest znacznie lepsza - odparł Stalin. Kiedy zaczęli rozmawiać o 
Niemczech, Stalin uraczył ich opowieścią o „niedorzecznym poczuciu dyscypliny" w 
tym kraju, którą powtarzał wielokrotnie we własnym kręgu. Gdy przyjechał do 
Lipska na konferencję socjaldemokratyczną, na dworzec przyszli Niemcy, ale 
ponieważ nie mogli znaleźć urzędnika kasującego bilety, czekali przez dwie 
godziny, aż się pojawi.
Po pożegnalnej kolacji w carskiej sali bilardowej w Liwadii Mołotow odwiózł 
Roosevelta do Saki i wsiadł na pokład prezydenckiego samolotu, Sacred Cow, aby 
się pożegnać.
Churchill spędził noc na pokładzie Franconii w porcie sewastopolskim i odleciał 
następnego dnia. Stalin był już w pociągu do Moskwy. Dwa dni później padł 
Budapeszt.*
Stalin uzyskał od sojuszników praktycznie wszystko, czego chciał, co zwykle 
przypisuje się chorobie Roosevelta i jego podatności na stalinowski czar. Obu 
zachodnich przywódców oskarżono, że „sprzedali Europę Wschodnią Stalinowi".** 
Umizgi Roosevelta do Stalina i nieuprzejmość wobec Churchilla okazały się 
nierozsądne. Roosevelt był z pewnością chory i zmęczony. Ale sam Stalin zawsze 
uważał, że siła rozstrzygnie o tym, kto będzie rządził Europą Wschodnią, którą 
okupowało dziesięć milionów żołnierzy radzieckich. Po wojnie opowiedział dowcip, 
który pokazuje jego pogląd na Jałtę: „Churchill, Roosevelt i Stalin poszli na 
polowanie. Wreszcie udało się im ustrzelić niedźwiedzia. Churchill powiedział: 
«Ja wezmę skórę. Niech Roosevelt i Stalin podzielą się mięsem». Roosevelt 
powiedział: «Nie, ja wezmę skórę. Niech Churchill i Stalin podzielą się mię-
sem». Stalin milczał, więc Churchill i Roosevelt zapytali go: «Panie Stalin,
* W archiwum zachowała się intrygująca notatka dotycząca Churchilla: 5 maja 
generał Gorbatow zameldował Berii, że posłał na Węgry wraz z armią marszałka 
Malinowskie-go funkcjonariuszy NKWD, aby odszukali krewną Winstona Churchilla 
nazwiskiem Betsy Pongrantz, co zakończyło się sukcesem. Tymczasem nikt z rodziny 
Churchillów nie słyszał o tej „krewnej". Żyjąca córka sir Winstona, lady Soames, 
nie miała pojęcia o istnieniu domniemanej węgierskiej krewnej: Prawdopodobnie 
pan Beria i NKWD musieli się pomylić! - powiedziała.
** Jeśli rzeczywiście miało to miejsce, to transakcja prawdopodobnie nastąpiła 
dużo wcześniej, na moskiewskiej konferencji ministrów spraw zagranicznych w 
październiku 1943 roku. Mimo to Stalin był z pewnością zachwycony, opuszczając 
Jałtę z podpisem ministra spraw zagranicznych Edena na umowie o ekstradycję 
wszystkich „radzieckich" jeńców wojennych, w tym wielu emigrantów z okresu wojny 
domowej, którzy walczyli po stronie Niemców. Wielu z nich zostało rozstrzelanych 
lub zginęło w stalinowskich obozach.
Rozzuchwalony zwycięzca: Jałta i Berlin
485
;i co pan powie?». Stalin odparł po prostu: «Niedźwiedź należy do mnie
- w końcu to ja go zabiłem»". Niedźwiedź był Hitlerem, a skóra - Europą 
Wschodnią.2
Ósmego marca, w trakcie operacji oczyszczania Pomorza, Stalin wezwał Żukowa do 
Kuncewa na dziwne spotkanie, które można uznać za apoteozę ich bliskiego, 
kruchego partnerstwa. Wierchownyj był chory i „wyraźnie przemęczony". Sprawiał 
wrażenie przygnębionego. „Za dużo pracował i za mało spał" - uznał Żukow. Bitwa 
o Berlin miała być jego ostatnim wielkim przedsięwzięciem. Później nie mógł już 
wytrzymać takiego tempa pracy. Zresztą nie on jeden: Roosevelt umierał; Hitler 
był prawie starcem; Churchill często chorował. Stalin, którego ukształtowała 
wojna, był zarówno bardziej sentymentalny, jak i bardziej nieubłagany.
- Rozprostujmy trochę nogi, czuję się jakiś słaby - powiedział Stalin. Kiedy 
spacerowali, przez godzinę opowiadał o swoim dzieciństwie. - Wracajmy i napijmy 
się herbaty. Chciałbym z wami o czymś porozmawiać.
Ośmielony tą niezwykłą poufałością Żukow spytał o Jakowa:
- Słyszeliście o jego losie?
Stalin nie odpowiedział. Myśl o Jakowie dręczyła go. Po przejściu mniej więcej 
stu kroków w milczeniu, odparł „stłumionym głosem":
- Jakow nie wydostałby się z niewoli. Zastrzelili go, mordercy. Z tego, co 
wiemy, trzymali go oddzielnie... i przekonywali, żeby zdradził swój kraj.
- Stalin znowu zamilkł, a potem powiedział: - Nie, Jakow wolałby każdą śmierć 
niż zdradę ojczyzny.
Wreszcie był dumny z syna, ale nie wiedział, że Jakow nie żyje już od prawie 
dwóch lat. Stalin nie jadł, ale usiadł przy stole.
- Co za straszna wojna. Tylu naszych ludzi zginęło. Chyba niewiele jest rodzin, 
które nie straciły kogoś bliskiego. - Mówił o swojej sympatii dla Roosevelta. 
Jałta była sukcesem. Potem zjawił się Poskriebyszow z plikiem papierów i Stalin 
skierował rozmowę na Berlin: -Jedźcie do Kwatery Głównej i przyjrzyjcie się 
planom operacji berlińskiej...
Trzy tygodnie później, rankiem 1 kwietnia, Stalin spotkał się w „Kąciku" z dwoma 
swoimi najbardziej agresywnymi marszałkami, Żukowem, który dowodził 1 Frontem 
Białoruskim, i Koniewem, dowódcą 1 Frontu Ukraińskiego.
- No dobrze. Kto zajmie Berlin: my czy sojusznicy?
- My zajmiemy Berlin! - warknął Koniew, zanim Żukow zdążył otworzyć usta.
- Taki z was człowiek - uśmiechnął się z aprobatą Stalin. Żukow miał szturmować 
Berlin z przyczółków nad Odrą przez Wzgórza Seelowskie, Koniew - wyprowadzić 
uderzenie w kierunku Lipska i Drezna z północną
486
Wojna: triumfujący geniusz, 1942-1945
flanką nacierającą w stronę południowego Berlina równolegle do sił Żu-kowa. 
Wierchownyj pozwolił każdemu z nich wierzyć, że to właśnie on zajmie Berlin: 
„bez słowa" przeciągnął na mapie linię graniczną pomiędzy frontami, ale nie 
doprowadził jej do samego Berlina. Koniew zrozumiał, że otrzymał w ten sposób 
zgodę na udział w szturmie Berlina - jeśli zdoła.
- Kto dotrze do Berlina pierwszy - zagrał na ich ambicji Stalin - niech go 
zajmuje.
Tego samego dnia Stalin zapewniał Eisenhowera, że „Berlin utracił swoje 
znaczenie strategiczne", co jeden z historyków określił jako „największy 
primaaprilisowy żart we współczesnej historii". Dwa dni później obaj 
marszałkowie popędzili na lotnisko i w odstępie kilku minut znaleźli się w 
powietrzu. Ożywiało ich, jak przyznał Koniew, „namiętne pragnienie", by wygrać 
wyścig do niemieckiej stolicy.
Kiedy rozmieszczali swoje siły, umarł Roosevelt, co dla Stalina oznaczało koniec 
pewnej epoki. Kaleki prezydent zdobył jego zaufanie i wzbudził w nim skąpe 
ludzkie współczucie. Mołotow „wydawał się głęboko poruszony i zasmucony". 
Harriman nigdy nie słyszał, aby „Mołotow mówił tak szczerze". Stalin, „bardzo 
przygnębiony", przyjął Harrimana i trzymał jego rękę przez trzydzieści sekund. 
Po latach, podczas wakacji na daczy w Nowym Afonie, Stalin przyznał, że 
„Roosevelt był wielkim mężem stanu, mądrym, wykształconym, dalekowzrocznym i 
liberalnym przywódcą, który przedłużył życie kapitalizmowi..."
Szesnastego kwietnia o 5.00 Żukow położył ogień zaporowy z 14 600 dział na 
Wzgórza Seelowskie. Obaj marszałkowie mieli łącznie pod swymi rozkazami 2,5 
miliona żołnierzy, 41 600 dział, 6250 czołgów i 7500 samolotów, co stanowiło 
„największą koncentrację siły ognia, jaką kiedykolwiek zgromadzono". Ale wzgórza 
okazały się trudną przeszkodą. Zukow poniósł ogromne straty. O północy 
zatelefonował do Stalina, który zbeształ go:
- A zatem nie doceniliście przeciwnika na osi berlińskiej? Koniew osiągnął 
większe sukcesy. - Potem Wierchownyj zatelefonował do Koniewa:
- Zukow ma poważne kłopoty. Jeszcze nie przełamał obrony. - Stalin urwał. 
Koniew, który dobrze znał Wierchownego, milczał, dopóki Stalin nie spytał:
- Czy nie można by przegrupować sił pancernych Żukowa i rzucić ich na Berlin 
przez lukę w waszym froncie?
Koniew odparł z przejęciem, że można skierować na Berlin jego siły pancerne. 
Stalin spojrzał na mapę.
- Zgadzam się. Skierujcie swoje czołgi na Berlin.
Żukow był zdecydowany zająć Berlin sam: z pogwałceniem elementarnych zasad 
taktyki zaatakował wzgórza czołgami, które ugrzęzły w błocie, tworząc ogromny 
zator. Stracił 30 000 ludzi. Stalin nie telefonował do niego przez trzy dni.
Rozzuchwalony zwycięzca: Jałta i Berlin
487
Dwudziestego kwietnia Żukow dotarł do wschodnich przedmieść Berlina. Obaj 
marszałkowie wśród zaciętych walk, zdobywając dom po domu, ulicę po ulicy, 
torowali sobie drogę do Kancelarii Rzeszy. 25 kwietnia Koniew zarządził atak w 
kierunku Reichstagu. Trzysta metrów od gmachu Reichstagu Czujkow, który 
prowadził natarcie Żukowa, natknął się na siły radzieckie - czołgi Koniewa. Na 
miejsce pospieszył sam Żukow i wrzasnął na Rybałkę, dowódcę czołgów Koniewa:
- Co tu robicie?
Rozczarowany Koniew skierował się na zachód, pozostawiając Reichstag Żukowowi, 
lecz Stalin zaoferował kolejną zdobycz:
- Kto zajmie Pragę?
Stalin czekał w Kuncewie, pojawiając się w gabinecie tylko na kilka godzin około 
północy. 28 kwietnia, w bunkrze pod Kancelarią Rzeszy, Hitler poślubił Evę 
Braun, podyktował swój testament, po czym oboje napili się szampana.* Dwa dni 
później, gdy Żukow podszedł bliżej, Hitler wypróbował ampułki z cyjankiem na 
swojej suce Blondi. Około 15.15, przy stłumionym gwarze trwającej na wyższych 
poziomach zabawy, Hitler popełnił samobójstwo, strzelając sobie w usta. Eva 
zażyła truciznę. Ich ciała spalono w ogrodzie Kancelarii. Goebbels i Bormann 
stanęli przed stosem pogrzebowym i oddali Fiihrerowi ostatni salut. O 19.30 
nieświadomy niczego Stalin zjawił się w swoim gabinecie, aby spotkać się z 
Malenkowem i Wy-szynskim przed powrotem do Kuncewa.3
We wczesnych godzinach rannych 1 maja niemiecki szef sztabu zjawił się w 
kwaterze głównej Czujkowa, aby poinformować o śmierci Hitlera i poprosić o 
zawieszenie broni. Jak na ironię, był to Hans Krebs, ów wysoki oficer, któremu 
Stalin, odprowadzając na dworzec Japończyków w kwietniu 1941 roku, powiedział: 
„Na zawsze pozostaniemy przyjaciółmi". Czujkow nie zgodził się na zawieszenie 
broni. Krebs odszedł i popełnił samobójstwo. Powtarzała się sytuacja z 22 
czerwca 1941 roku: Żukow, pragnąc przekazać tę historyczną wiadomość, 
zatelefonował do Kuncewa. Oficer dyżurny znów nie chciał go połączyć.
- Towarzysz Stalin właśnie się położył - powiedział generał Własik.
- Proszę go obudzić - odparł Żukow. - Sprawa jest pilna i nie może czekać do 
rana.
Stalin podniósł słuchawkę i wysłuchał meldunku o śmierci Hitlera.
- Zdążył, szubrawiec.
* Na wyższych poziomach bunkra sekretarka Hitlera odkryła, że „wszystkich 
opanowała erotyczna gorączka. Wszędzie, nawet w fotelu dentystycznym, widziałam 
ciała splecione w miłosnym uścisku. Kobiety zatraciły już wszelki wstyd i 
chodziły obnażone".
CZĘŚĆ DZIEWIĄTA
NIEBEZPIECZNA
GRA O SUKCESJĘ, 1945_1949
44
Bomba
- Szkoda, że nie schwytaliśmy go żywego - powiedział Stalin Żukowo-wi. - Gdzie 
jest ciało Hitlera?
- Według generała Krebsa ciało zostało spalone.
Stalin zabronił negocjacji, był gotów przyjąć tylko bezwarunkową kapitulację.
-1 nie dzwońcie do mnie, jeśli nie będzie nic pilnego. Chcę trochę odpocząć 
przed jutrzejszą defiladą.
O 10.15 artyleria Żukowa zaczęła ostrzeliwać centrum miasta. O świcie 2 maja 
Berlin był jego. 4 maja pułkownik Smiersza znalazł zwęglone szczątki Hitlera i 
Evy. Ciała zabrano bez wiedzy Żukowa. Stalin z upodobaniem upokarzał później 
marszałka, pytając, czy wie coś o zwłokach Hitlera.* Tymczasem sam zainteresował 
się nazistowskim kierownictwem: Przesyłam Warn [...] korespondencję wysoko 
postawionych nazistów [...J znalezioną w Berlinie - napisał do niego Beria, 
załączając listy Himmlera do Ribbentropa.
Po wojnie, przy późnym obiedzie nad Morzem Czarnym, zapytano Stalina, czy Hitler 
był szaleńcem, czy awanturnikiem.
- Zgadzam się, że był awanturnikiem, ale nie mogę się zgodzić, że był szalony. 
Hitler był utalentowanym człowiekiem. Tylko człowiek utalentowany mógł 
zjednoczyć naród niemiecki. Czy nam się to podoba, czy nie [...]
* Szczękę i fragment czaszki zabrano do Moskwy; pozostałe szczątki zostały 
zbadane przez Smiersz, a następnie zakopane obok garażu w radzieckiej bazie 
wojskowej w Magdeburgu, gdzie spoczywały aż do kwietnia 1970 roku, kiedy 
przewodniczący KGB Jurij Andropow rozkazał je spalić, a popioły rozsypać.
492
Niebezpieczna gra o sukcesję, 1945-1949
armia radziecka walczyła na ziemi niemieckiej [...] i dotarła do Berlina, a 
niemiecka klasa robotnicza nawet nie zastrajkowała przeciwko [...] reżimowi 
faszystowskiemu. Czy szaleniec mógłby tak zjednoczyć naród? !
Dziewiątego maja Moskwa świętowała Dzień Zwycięstwa, ale zrzędliwy zwycięzca był 
zniecierpliwiony i zmęczony obchodami. Stalin wpadł we wściekłość, kiedy pewien 
młody generał podpisał w Reims niemiecką kapitulację. Przechadzając się gniewnie 
po gabinecie, rozkazał Żukowowi podpisać właściwy akt kapitulacji w Berlinie, 
„gdzie zaczęła się niemiecka agresja". Ale dni chwały generałów dobiegły końca: 
zjawił się Wyszynski, aby „zająć się sprawami politycznymi", i podczas ceremonii 
„szeptał Żukowowi na ucho instrukcje". Stalin uważnie obserwował Żukowa i jego 
domniemane przejawy wielkości. Pod koniec roku wezwał go na Kreml, aby udzielić 
mu ostrzeżenia, że Beria i Abakumow zbierają dowody przeciwko niemu:
- Nie wierzę w te bzdury, ale trzymajcie się z dala od Moskwy.
Nie było to trudne, ponieważ Żukow został prokonsulem Stalina w Berlinie. Stalin 
wysyłał swoich satrapów, aby zarządzali jego nowym imperium. Mikojan poleciał do 
Niemiec, by zająć się aprowizacją. Malenkow i Woz-niesienski mieli rozstrzygnąć, 
czy należy rozgrabić niemiecki przemysł, czy też zabezpieczyć go i budować reżim 
satelicki. Żdanow utrzymywał dwór w Finlandii, Woroszyłow na Węgrzech, Bułganin 
w Polsce, Wyszynski w Rumunii. Kiedy zjawił się Chruszczow, aby mu pogratulować, 
Stalin zrugał go za „marnowanie jego czasu".
Telefon Swietłany ucieszył Stalina.
- Gratulacje z okazji zwycięstwa, tato!
- Tak, wygraliśmy - roześmiał się. - Ja też ci gratuluję! Dwudziestego czwartego 
maja o 8.00 Stalin wydał w Sali Gieorgijew-
skiej bankiet dla członków Politbiura i marszałków, śpiewaków, aktorów, a nawet 
polskich górników. Przez Bramę Borowicką wjeżdżało tyle limuzyn, że zrobił się 
zator. Goście zajęli swoje miejsca i czekali w napięciu. Kiedy zjawił się Stalin 
„owacje i okrzyki «Hurra!» rozbrzmiały w sklepionej sali [...] grzmiącym echem". 
Mołotow pił zdrowie marszałków, którzy trącali się kieliszkami z członkami 
Politbiura. Kiedy wzniósł toast za admirała Isakowa, który w 1942 roku stracił 
nogę, Stalin, mistrz osobistego kontaktu, podszedł do odległego stolika, by 
trącić się z nim kieliszkiem. Potem Stalin zaczął wychwalać naród rosyjski i 
wspomniał o własnych błędach:
- Inny naród powiedziałby rządowi: nie spełniliście naszych oczekiwań, 
odejdźcie, a my wybierzemy sobie inny rząd, który zawrze pokój z Niemcami i 
zapewni nam spokojne życie.
Bomba
493
Później Stalin spytał Żukowa i marszałków:
- Nie uważacie, że powinniśmy uczcić klęskę faszystowskich Niemiec defiladą 
zwycięstwa?
Stalin postanowił odebrać defiladę na koniu. Nie umiał jeździć, ale wciąż spalał 
go głód sławy, zaczął więc ćwiczyć potajemnie jazdę na białym ogierze krwi 
arabskiej, wybranym przez Budionnego. Około 15 czerwca, tydzień przed defiladą 
zjawił się w butach z cholewami i bryczesach, w towarzystwie syna Wasilija, 
dosiadł konia i spiął go ostrogami. Koń stanął dęba. Stalin chwycił się grzywy i 
próbował utrzymać się w siodle, ale spadł i uderzył się w ramię. Podnosząc się, 
warknął:
- Niech Żukow odbiera defiladę. Jest kawalerzystą.
W Kuncewie spytał Żukowa, czy nie zapomniał, jak się jeździ konno.
- Nie zapomniałem - odparł Żukow. - Nadal czasami jeżdżę.
- To dobrze. Odbierzecie defiladę.
- Dziękuję za zaszczyt. Ale... wy jesteście wodzem naczelnym i to wy powinniście 
ją odebrać.
- Jestem za stary. Wy to zróbcie. Jesteście młodsi.
Żukow miał jechać na białym arabskim ogierze, którego wybrał dla niego Budionny. 
Następnego dnia Żukow ćwiczył na centralnym lotnisku, gdy podszedł doń Wasilij 
Stalin.
- Mówię to warn w wielkiej tajemnicy. Ojciec osobiście przygotowywał się do 
odebrania defilady, ale trzy dni temu koń go zrzucił...
- A na którym koniu jeździł wasz ojciec?
- Na białym arabskim ogierze, na którym wy będziecie odbierać defiladę. Ale 
błagam, nie wspominajcie o tym ani słowem.
Żukow poskromił araba.
Dwudziestego czwartego czerwca o 9.57 Żukow dosiadł ogiera w Bramie Spasskiej. 
Lał deszcz. Zegary wybiły dziesiątą:
- Do defilady!
Serce zabiło mi szybciej - napisał Żukow. Jednocześnie marszałek Rokos-sowski 
czekał na czarnym rumaku Budionnego o bardzo trafnym imieniu Polus - Biegun - 
przy Bramie Nikolskiej. Stalin, w szarym płaszczu, z twarzą bez wyrazu, szedł 
niezdarnie, powoli, a potem lekko wspiął się po stopniach Mauzoleum wraz z Berią 
i Malenkowem, którzy pocili się i dyszeli ciężko, starając się dotrzymać mu 
kroku. Kiedy tłumy ujrzały Stalina, gromkie okrzyki rozniosły się echem po całym 
placu. Deszcz lał strumieniami, woda spływała z daszka jego czapki. Ani razu nie 
otarł twarzy. Kiedy zabrzmiały dzwony, Żukow i Rokossowski wyjechali na plac, 
obaj przemoczeni, orkiestry zagrały Sława tobie Glinki - a czołgi i katiusze 
zachrzęściły na bruku. Na placu Czerwonym zapadła cisza. „Potem dało się słyszeć 
groźne staccato setek bębnów - wspominał Jakowlew. - Maszerując w zwartych
494
Niebezpieczna gra o sukcesję, 1945-1949
formacjach i wybijając żelazny rytm, kolumny radzieckich żołnierzy przeciągały 
obok". Dwustu weteranów niosło hitlerowskie sztandary. Przed Mauzoleum zrobili 
zwrot w prawo i cisnęli sztandary ozdobione czarnymi i szkarłatnymi swastykami 
pod nogi Stalina, gdzie natychmiast przemoczył je deszcz. Była to największa 
chwila w jego życiu.
Kiedy defilada dobiegła końca, Stalin i jego towarzysze weszli do pomieszczenia 
za Mauzoleum, gdzie czekały przekąski i napoje. To właśnie tam, według admirała 
Kuzniecowa, jeden z marszałków, prawdopodobnie Koniew, pierwszy zaproponował 
nadanie Stalinowi rangi generalissimusa. Stalin machnął lekceważąco ręką, a 
następnie oznajmił, że ma już sześćdziesiąt siedem lat i jest zmęczony:
- Popracuję jeszcze dwa, może trzy lata, a potem będę musiał odejść. Członkowie 
Politbiura i marszałkowie natychmiast zakrzyknęli, że będzie
żył i rządził krajem jeszcze długo. Podczas suto zakrapianych uroczystości 
Stalin wybuchnął śmiechem, gdy Poskriebyszow podkradł paradującemu w 
dyplomatycznym uniformie Wyszynskiemu kordzik i zastąpił go kiszonym ogórkiem. 
Ku wielkiemu rozbawieniu Stalina napuszony były prokurator paradował przez 
resztę dnia ze sterczącym z pochwy warzywem, nieświadomy kpiących uśmieszków 
palatynów.
Tego wieczoru, na bankiecie dla 2500 oficerów, Stalin, który myślał już o 
zacieśnieniu dyscypliny i scementowaniu Związku Radzieckiego, wzniósł toast za 
„naród rosyjski" i „śrubki", zwykłych ludzi, „bez których my wszyscy, 
marszałkowie i dowódcy frontów i armii [...] nie bylibyśmy niewarci".
W tych starannie przemyślanych toastach Stalin dał sygnał swoim dworzanom. 
Marszałkowie nie byli „nic warci" w porównaniu z narodem rosyjskim, który mogła 
reprezentować jedynie partia (Stalin). Jego wzmianka o odejściu rozpętała wśród 
bezwzględnych palatynów brutalną walkę o sukcesję po dwudziestowiecznym 
satrapie, który ani przez chwilę nie zamierzał odchodzić. W ciągu pięciu lat 
trzej spośród pretendentów mieli ponieść śmierć.2
Propozycja Koniewa pod adresem Mołotowa i Malenkowa, aby nadać Stalinowi tytuł 
generalissimusa i odróżnić go w ten sposób od zwykłych marszałków, nie była 
całkowicie oryginalna - Suworow był generalissimu-sem - i trąciła nieco 
południowoamerykańską juntą. Stalin sprzeciwił się temu pomysłowi. Cieszył się 
światową sławą zdobywcy, „ubóstwionego [...] niezdarnego karła, który kroczył 
przez złocone i marmurowe komnaty cesarskie", lecz palatyni byli zdecydowani 
uhonorować go tytułem Bohatera Związku Radzieckiego, Orderem Zwycięstwa i rangą 
generalissimusa.
- Towarzysz Stalin nie potrzebuje tego - oznajmił Koniewowi. - Towarzysz Stalin 
i bez tego ma autorytet. Też wymyśliliście tytuł! Czang Kaj-szek
Bomba
495
jest generalissimusem. Franco jest generalissimusem: w ładnym towarzystwie bym 
się znalazł!
Kaganowicz, dumny wynalazca „stalinizmu", zaproponował też przemianowanie Moskwy 
na Stalinodar, pomysł, z którym wystąpił już Jeżow w 1938 roku. Beria mu 
sekundował. To „rozwścieczyło" Stalina:
- Na co mi to potrzebne?
Mądry dworzanin wyczuwa, kiedy jego pan życzy sobie w skrytości ducha, aby go 
nie posłuchano. Malenkow i Beria nakłonili Kalinina do podpisania stosownego 
dekretu. Trzy dni po defiladzie „Prawda" poinformowała o nowym tytule i medalach 
Stalina. Stalin wpadł we wściekłość i wezwał Mołotowa, Malenkowa, Berię, Żdanowa 
i sędziwego Kalinina, który był już bardzo chory na raka żołądka.
- Nie dowodziłem pułkami w polu... Odmawiam przyjęcia gwiazdy, bo na nią nie 
zasłużyłem. - Zaczęli nalegać, lecz Stalin trwał przy swoim. - Mówcie, co 
chcecie. Nie przyjmę odznaczeń.
Zauważyli jednak, że nie odmówił przyjęcia tytułu generalissimusa.
Ponieważ marszałkowie przypominali teraz świąteczne choinki, kapiące od złota i 
pobrzękujące medalami, mundur generalissimusa musiał być absolutnie wyjątkowy: 
szyjący dla elity krawiec, Abram Lerner, stworzył pozłacaną, operetkową kreację 
ze złotą czapką. Chrulow ubrał w te godne Góringa kostiumy trzech oficerów. 
Kiedy Stalin wyszedł z gabinetu, żeby porozmawiać z Poskriebyszowem, warknął:
- Co oni tu robią? Co to za błazenada?
- To trzy projekty munduru generalissimusa.
- To nie dla mnie. Potrzebuję czegoś skromniejszego. Chcecie, żebym wyglądał jak 
szwajcar?
Stalin zaakceptował wreszcie białą kurtkę ze złotymi guzikami i wysokim 
kołnierzem i czarne spodnie z czerwonymi lampasami, w których wyglądał jak 
kapelmistrz, jeśli nie jak portier z Park Avenue. Kiedy włożył mundur, 
natychmiast tego pożałował i mruknął do Mołotowa:
- Dlaczego się zgodziłem?
Malenkow i Beria głowili się nad orderem: jak sprawić, żeby go przyjął? 
Rozegrała się prawdziwie wodewilowa farsa, kiedy dworzanie praktycznie ścigali 
po całej Moskwie upartego generalissimusa, usiłując przypiąć mu medal. Najpierw 
Malenkow zgodził się spróbować, lecz Stalin nie chciał go słuchać. Później 
przekonali Poskriebyszowa, który podjął się tego zadania, ale zrezygnował, kiedy 
Stalin stanowczo się sprzeciwił. Beria i Malenkow zwerbowali Własika, lecz jemu 
też się nie udało. Uznali, że najlepiej zaskoczyć Stalina w ogrodzie, wśród jego 
ukochanych róż i drzewek cytrynowych, uprosili więc Orłowa, komendanta Kuncewa, 
aby wręczył odznaczenie. Kiedy Stalin poprosił o sekator, Orłów podał mu go, ale 
trzymał gwiazdę za plecami, zastanawiając się, co z nią zrobić.
496
Niebezpieczna gra o sukcesję, 1945-1949
- Co tam chowacie? - spytał Stalin. - Pokażcie.
Orłów z ociąganiem pokazał mu gwiazdę. Stalin sklął go:
- Zwróćcie ją tym, którzy wymyślili tę bzdurę! Wreszcie, w 1950 roku, zgodził 
się przyjąć medal:
- Dogadzacie starcowi. A zdrowia od tego nie przybywa... Nigdy nie nosił 
odznaczenia.
Stalin przyjął tytuł generalissimusa nie tylko po to, by dorównać Franco. 
Próżność mieszała się z polityką: dzięki temu mógł wznieść się ponad cieszących 
się niebezpiecznie wysokim prestiżem marszałków. 9 lipca poniżył ich jeszcze 
bardziej, awansując znienawidzonego przez nich Berię do stopnia marszałka, 
równego Żukowowi i Wasilewskiemu.
Dobry humor zwycięzcy bywał czasami wisielczy. Ilekroć Stalin spotykał ludowego 
komisarza przemyski okrętowego, Nosenkę, żartował:
- Jeszcze was nie aresztowali?
Przy innej okazji zachichotał na jego widok:
- Nosenko, jeszcze nie zostaliście rozstrzelani?
Za każdym razem Nosenko uśmiechał się niepewnie.
Wreszcie, na uroczystym posiedzeniu Sownarkomu, Stalin oświadczył:
- Wierzyliśmy w zwycięstwo i [...] nigdy nie straciliśmy poczucia humoru. 
Prawda, towarzyszu Nosenko? 3
Tydzień później Stalin, który, według Gromyki, „zawsze wyglądał na zmęczonego", 
wsiadł do opancerzonego pociągu, by pojechać do Poczdamu: podróżował w czterech 
zielonych wagonach zabranych z carskiego pociągu stojącego w jakimś muzeum, 
trasą długości 1923 kilometrów, jak wynika z raportu Berii, który zadbał o 
bezpieczeństwo podróżującego przywódcy. 2 lipca napisał do Stalina: 
Bezpieczeństwo po drodze zapewnia 17 000 żołnierzy wojsk NKWD i 1515 osób 
personelu operacyjnego rozmieszczonych w następujący sposób: na terytorium ZSRR 
przypada 6 osób ochrony na każdy kilometr; na terytorium Polski 10 osób na 
kilometr; na terytorium Niemiec 15 osób na kilometr. Poza tym na trasie 
przejazdu będzie kursować 8 pociągów pancernych wojsk NKWD: 2 w ZSRR, 2 w Polsce 
i 4 w Niemczech.
Do ochrony szefa delegacji radzieckiej wyznaczono 7 pułków wojsk NKWD i 1500 
funkcjonariuszy operacyjnych z VI Wydziału NKGB. Ochronę zorganizowano w trzech 
koncentrycznych pierścieniach, łącznie 2041 funkcjonariuszy NKWD. 16 kompanii 
wojsk NKWD strzegło linii telefonicznych, a 7 samolotów zapewniało szybkie 
połączenie z Moskwą. W razie nagłej potrzeby Stalin miał do dyspozycji 3 
samoloty, w tym Dakotę, stojące w gotowości na pobliskim lotnisku. Siły 
bezpieczeństwa miały zagwarantować
Bomba
497
należyty porządek i oczyścić z elementów antyradzieckich wszystkie dworce i 
lotniska.*
Wieczorem przed odjazdem do Poczdamu Stalin zatelefonował do
Żukowa:
- Niech wam nie przyjdzie do głowy witać nas z kompanią honorową i orkiestrą. 
Przyjdźcie na dworzec sami i przyprowadźcie, kogo uznacie za stosowne.
Szesnastego lipca o 5.30, w dniu przyjazdu Stalina, Stany Zjednoczone 
przeprowadziły na pustyni w Nowym Meksyku próbę nuklearną, która zmieniła 
oblicze świata i pod wieloma względami zmąciła triumf Stalina. Wiadomość 
przekazano telegraficznie Harry'emu Trumanowi, następcy prezydenta Roosevelta: 
Dziecko urodziło się pomyślnie.
Stalin i Mołotow, w asyście Poskriebyszowa, Własika i Wałeczki, wyszli na niemal 
pusty peron, gdzie czekał na nich Żukow i Wyszynski. Stalin, „w dobrym 
nastroju", wsiadł do opancerzonej limuzyny ZiS 101, ale potem otworzył drzwi i 
zaprosił Żukowa, aby pojechał z nim do rezydencji w Ba-belsbergu, dwupiętrowego 
pałacyku z piętnastoma pokojami i odkrytą werandą, jak poinformował go Beria, 
wyposażonego w elektryczność, ogrzewanie i centralę telefoniczną na 100 numerów. 
Był to dom Ludendorffa. Stalin nienawidził wymyślnych mebli i rozkazał usunąć 
większość z nich - tak jak uczynił to niegdyś w swoim kremlowskim mieszkaniu.
Spóźnił się na konferencję, lecz nie miało to większego znaczenia: najważniejsze 
decyzje zapadły w Jałcie. Inni przywódcy przybyli 15 lipca i pojechali obejrzeć 
Kancelarię Rzeszy. Beria, który był już w Berlinie wraz z synem Sergo, by 
nadzorować przygotowania, też chciał zobaczyć ruiny, ale posłusznie czekał na 
pozwolenie Stalina. Sam Stalin nie chciał jechać, nie był turystą. Toteż Beria, 
w workowatym garniturze i rozpiętej pod szyją koszuli, zwiedzał Berlin wraz z 
nieskazitelnie ubranym Mołotowem.
W południe we wtorek 17 lipca Stalin, w mundurze generalissimusa, zjawił się w 
„Małym Białym Domu" Trumana na ich pierwsze spotkanie. Nowy prezydent w ogóle 
nie poruszył kwestii, która zdominowała konferencję. Sergo Beria napisał, że 
jego ojciec, informowany przez agentów o amerykańskim projekcie nuklearnym, w 
tym samym tygodniu przekazał wiadomość Stalinowi: „Nie wiedziałem o tym wtedy, a 
w każdym razie nie od Amerykanów" - skomentował to Stalin. Beria po raz pierwszy 
poinformował Stalina o Projekcie Manhattan w marcu 1942 roku: „My też musimy
Funkcjonariusze NKWD naprawili wszystkie instalacje elektryczne w Babelsbergu i, 
podobnie jak w Jałcie, sprowadzili własną straż pożarną. Ponadto Stalin miał do 
dyspozycji magazyn żywności z 20 lodówkami [...] i trzy gospodarstwa z fermami 
hodowlanymi i drobiowymi, magazynami owoców i warzyw oraz dwie specjalne 
piekarnie obsadzone zaufanym personelem, które mogą dostarczać 850 kilogramów 
chleba dziennie.
498
Niebezpieczna gra o sukcesję, 1945-1949
zacząć" - powiedział Stalin, stawiając na czele programu atomowego Mo-łotowa. 
Ale pod jego kierownictwem prace posuwały się naprzód bardzo opieszale. 
Wreszcie, we wrześniu 1944 roku, najwybitniejszy radziecki fizyk jądrowy, 
profesor Igor Kurczatow, napisał do Stalina, by poskarżyć się na Mołotowa i 
poprosić o zastąpienie go Berią. Stalin miał niewielkie pojęcie o znaczeniu 
rozszczepienia jądra i ogromnych środkach, jakie są do tego potrzebne. On i 
Beria nie ufali własnym naukowcom i szpiegom. Mimo to zdawali sobie sprawę z 
konieczności zdobycia uranu, a podczas konferencji dwukrotnie naradzali się, jak 
mają zareagować, gdyby Amerykanie ujawnili fakt posiadania broni nuklearnej.* 
Zgodzili się, iż Stalin powinien „udawać, że nic nie rozumie", jeśli pojawi się 
ten temat. Dotychczas jednak Truman nie wspomniał o tym ani słowem. Rozmawiali o 
przystąpieniu Związku Radzieckiego do wojny z Japonią. Truman poprosił Stalina, 
aby został na lunch, lecz Stalin odmówił.
- Mógłby pan, gdyby pan chciał - powiedział Truman. Stalin został, wyraźnie 
rozczarowany sklepikarzem z Missouri, który nie dorównywał Rooseveltowi: „Nie 
można ich ze sobą porównać - powiedział później. - Truman nie jest ani 
wykształcony, ani sprytny". (Truman był mimo to oczarowany: „Lubię Stalina!" -
oznajmił, ale, co znamienne, Stalin przypominał prezydentowi jego nauczyciela z 
Kansas City, Toma Pendergasta). Stalin, coraz bardziej wyczulony na punkcie 
stroju, przebrał się w biały mundur generalissimusa z jedną złotą gwiazdą 
Bohatera Związku Radzieckiego i przyszedł ostatni na posiedzenie w pałacu 
Cecilienhof, wybudowanym w 1917 roku dla ostatniego następcy tronu, szydząc z 
kajzerowskiej architektury:
- Hmm. Nic specjalnego - powiedział Gromyce. - Skromnie. Rosyjscy carowie 
budowali dla siebie solidniejsze rezydencje.
Podczas obrad Stalin siedział pomiędzy Mołotowem a jego tłumaczem Pawłowem, obok 
których zajęli miejsca Wyszynski i Gromyko. Przyniesiono szampana, by wznieść 
toast za spotkanie Wielkiej Trójki. Churchill, ćmiąc cygaro, podszedł do 
Stalina, który też palił churchillowskie cygaro. Gdyby ktoś sfotografował 
generalissimusa z cygarem, „wywołałoby to ogromną sensację", rozpromienił się 
Churchill, „wszyscy by mówili, że to mój wpływ". W rzeczywistości wpływy 
brytyjskie zostały znacznie osłabione
* Beria zdobył pewną ilość uranu podczas operacji w ruinach Berlina: on i 
Malenkow donieśli Stalinowi, że znaleźli 250 kilogramów metalicznego uranu, 3 
tony tlenku uranu i 20 litrów ciężkiej wody w Instytucie Fizyki im. Cesarza 
Wilhelma, schwytali kilku niemieckich fizyków i wywieźli wszystkie te skarby do 
ZSRR. Roj Miedwiediew napisał, że Beria powiedział Stalinowi o amerykańskiej 
próbie dopiero 20 lub 21 lipca, nie znamy dokładnej daty.
Bomba
499
w nowym światowym porządku supermocarstw, które mogły się zgodzić na 
denazyfikację Niemiec, lecz nie na reparacje dla Polski. Kiedy zabrakło Hitlera, 
ujawniły się gigantyczne rozbieżności.
Kiedy po zakończeniu posiedzenia Stalin postanowił udać się na przechadzkę po 
ogrodzie, jeden z brytyjskich delegatów zdumiał się na widok „plutonu 
radzieckich żołnierzy, z pistoletami maszynowymi, w szyku bojowym, ogromnej 
liczby ochroniarzy i funkcjonariuszy NKWD. Wreszcie pojawił się „Wujaszek Joe" w 
otoczeniu swoich zbirów, a za nim kolejny oddział żołnierzy. Ogromny oficer, 
który podczas sesji siedział zawsze obok niego i najwyraźniej kierował ochroną, 
biegał dookoła, rozkazując żołnierzom, by obstawili wszystkie alejki". Po 
przejściu kilkuset metrów Stalin wsiadł do samochodu.
Osiemnastego lipca o 20.30 Churchill przyszedł na kolację do willi Lu-dendorffa 
i zauważył, że Stalin jest chory, „fizycznie wyczerpany". Paląc razem cygara, 
rozmawiali o władzy i śmierci. Stalin przyznał, że monarchia zapewnia spoistość 
Imperium Brytyjskiemu, zastanawiając się zapewne, jak spoić w jedną całość 
własne.* Okazując się kiepskim analitykiem, przewidywał, że Churchill wygra 
wybory z przewagą osiemdziesięciu miejsc. Potem powiedział, iż ludzie na 
Zachodzie zastanawiają się zapewne, co będzie, kiedy umrze, ale „wszystko 
zostało przygotowane". Wybrał „dobrych ludzi, gotowych zająć" jego miejsce.
Wreszcie, 24 lipca, nastąpiły dwa istotne wydarzenia zwiastujące rychły koniec 
Wielkiej Koalicji. Najpierw Churchill zaatakował Stalina za odcięcie Europy 
Wschodniej, powołując się na kłopoty brytyjskiej misji w Bukareszcie.
- Otacza ją żelazny płot - powiedział, próbując zwrotu, który miał się stać 
„żelazną kurtyną".
- Bajki! - warknął Stalin.4
Posiedzenie zakończyło się o 19.30. Stalin wyszedł z sali, lecz Truman 
pospieszył za nim. Obok Stalina pojawił się natychmiast tłumacz Pawłów. 
Churchill, który .rozmawiał o tej chwili z prezydentem, patrzył zafascynowany, 
jak Truman podchodzi do generalissimusa „jakby przypadkiem".
* Stalin był królobójcą, który nieustannie porównywał się z monarchami: w 
obecności jugosłowiańskich gości zażartował nawet: „Może Mołotow i ja powinniśmy 
poślubić księżniczki", perspektywa, która z pewnością przyprawiłaby o dreszcz 
europejską arystokrację. Był gotów wykorzystywać monarchie, jeśli zachodziła 
taka konieczność, i zachęcał Titę do przywrócenia młodego króla Jugosławii: 
„Zawsze możecie wbić mu nóż w plecy, kiedy nikt nie będzie patrzył".
502
Niebezpieczna gra o sukcesję, 1945-1949
jakieś notatki na skrawku papieru [...] organizując przyszłą komisję i 
dobierając jej członków". Beria umieścił na liście nazwisko Malenkowa i innych 
palatynów.
- Dlaczego chcesz włączyć do komisji tych ludzi? - spytał ojca Sergo.
- Lepiej, żeby znaleźli się w komisji. Jeśli zostaną pominięci, będą wsadzać 
kije w szprychy.
Było to ukoronowanie kariery Berii.
45
Beria: potentat, mąż, ojciec, kochanek, morderca, gwałciciel
Szóstego sierpnia 1945 roku Amerykanie zrzucili bombę na Hiroszimę. Stalin nie 
chciał stracić udziału w łupach, wysłał więc swoje wojska przeciwko Japonii, ale 
zniszczenie Hiroszimy wywarło na nim o wiele większe wrażenie niż ostrzeżenie 
Trumana. Tego dnia Swietłana odwiedziła Kun-cewo: „Wszyscy byli bardzo przejęci 
i w ogóle nie zwracali na mnie uwagi" - poskarżyła się.
- Wojna to barbarzyństwo - zadumał się Stalin - ale użycie bomby A to wyjątkowe 
barbarzyństwo. I wcale nie było potrzeby jej użycia. Japonia została już 
pokonana! - Nie miał wątpliwości, że Hiroszima była wymierzona w niego: - 
Atomowy szantaż to nowa polityka amerykańska.
Następnego dnia Stalin zorganizował w Kuncewie kilka narad z Berią i naukowcami.
- Hiroszima wstrząsnęła światem - powiedział, im. - Równowaga została naruszona. 
Tak nie może być.
Obecnie Stalin zrozumiał, że projekt musi uzyskać bezwzględny priorytet; został 
opatrzony kryptonimem „Zadanie Numer Jeden", a kierował nim „na skalę rosyjską" 
zarządzany przez Berię Komitet Specjalny, który funkcjonował jak „Atomowe 
Politbiuro". Naukowcom schlebiano i grożono. Nieodzowne były nagrody i 
przywileje: „Z pewnością możemy sprawić, by kilku tysiącom ludzi żyło się 
dobrze, a nawet [...] lepiej niż dobrze". Stalin był „znudzony" nauką, ale 
potraktował Kurczatowa łaskawie:
- Jeśli dziecko nie płacze, matka nie wie, czego mu potrzeba. Proście, o co 
chcecie. Nie odmówimy warn.1
Beria zaangażował się w „Zadanie Numer Jeden" z taką energią, jakby od tego 
zależało jego życie - bo i rzeczywiście zależało. Projekt realizowano
504
Niebezpieczna gra o sukcesję, 1945-1949
na prawdziwie radziecką skalę, a Beria miał pod swoimi rozkazami od 330 000 do 
460 000 ludzi i 10 000 techników. Chętnie uciekał się do gróźb i oświadczył 
jednemu ze swoich podwładnych:
- Jesteście dobrym pracownikiem, ale gdybyście spędzili sześć lat w obozach, 
pracowalibyście jeszcze lepiej.
Nadzorował naukowców w szaraszkach, specjalnych więzieniach dla ekspertów 
technicznych, które opisał Sołżenicyn w Kręgu pierwszym: kiedy jeden z naukowców 
zasugerował, że mógłby pracować wydajniej, gdyby był wolny, Beria zadrwił:
- Zapewne. Ale to byłoby niebezpieczne. Na ulicach panuje szalony ruch i 
moglibyście zostać przejechani.
Ale potrafił być również „ujmujący", jak wówczas, gdy spytał uprzejmie fizyka 
Andrieja Sacharowa:
- Czy jest coś, o co chcielibyście mnie poprosić? - Uścisk jego dłoni, 
„miękkiej, wilgotnej i trupio zimnej", przypominał Sacharowowi samą śmierć. - 
Nie zapominajcie, że mamy mnóstwo miejsca w naszych więzieniach!
Wystarczało samo jego nazwisko, by zastraszyć ludzi: „Uwaga w rodzaju: «Beria 
rozkazał» działała bez pudła" -wspominał Mikojan. Kiedy przychodził do 
Wyszynskiego, ten „podrywał się z szacunkiem z krzesła" i „płaszczył się jak 
sługa przed panem".
„Zadanie Numer Jeden", podobnie jak wszystkie projekty Berii, funkcjonowało 
„gładko i niezawodnie jak szwajcarski zegarek". Kurczatow uważał Berię za 
człowieka „niezwykle energicznego". Ale Beria zyskał również lojalność 
naukowców, ponieważ ich ochraniał, zwracając się do Stalina, który polecił:
- Zostawcie ich w spokoju. Zawsze możemy ich później rozstrzelać. 
Mefistofelesowska brutalność, szwajcarska precyzja i niespożyta energia
składały się na styl zarządzania Berii, „ogromnie przebiegłego, mądrego, 
niepospolitego faceta, ale wielkiego zbrodniarza".
Beria był jednym z nielicznych stalinowców, którzy instynktownie rozumieli 
amerykański dynamizm: kiedy Sacharow spytał, dlaczego w wielu dziedzinach 
Związek Radziecki pozostaje „daleko w tyle za Stanami Zjednoczonymi", tylko 
Beria odpowiedział w sposób, w jaki mógłby to zrobić dyrektor IBM: „Ponieważ 
brakuje nam zaplecza badawczego i bazy produkcyjnej". Ale naukowe zawiłości 
przekraczały zdolność pojmowania Berii i jego bliskiego współpracownika, 
Wannikowa, byłego ludowego komisarza uzbrojenia. „Oni mówią, a ja tylko mrugam 
oczami - przyznał Wannikow. - Słowa jakby rosyjskie, ale słyszę je po raz 
pierwszy". Co się tyczy Berii, jeden z naukowców powiedział żartem Sacharowowi: 
„Nawet Ławrientij
Beria: potentat, mąż, ojciec, kochanek, morderca, gwałciciel
505
Pawłowicz wie, co to są mezony". Jego metodą osiągania pożądanych rezultatów 
była arogancja i groźby: „Jeśli to dezinformacja, każę was wszystkich zamknąć!"
Połączenie pałki Berii z mezonami Kurczatowa doprowadziło do wielu ostrych tarć. 
W listopadzie 1945 roku Piotr Kapica, jeden z najwybitniejszych radzieckich 
fizyków, poskarżył się Stalinowi, że Beria i inni członkowie Komitetu 
Specjalnego zachowują się „jak nadludzie". Kapica przytoczył swoją sprzeczkę z 
Berią: Powiedziałem mu wprost: „Nie znacie się na fizyce". Beria odparł, że ja 
nie znam się na ludziach. Beria trzyma w ręku batutę dyrygenta, ale 
dyrygentpow/men nie tylko wymachiwać batutą, ale również znać partyturę. Kapica 
stwierdził, że Beria nie ma pojęcia o fizyce, i zakończył list słowami: 
Chciałbym, aby towarzysz Beria zapoznał się z tym listem, ponieważ nie jest to 
donos, lecz konstruktywna krytyka. Powiedziałbym mu to wszystko sam, ale bardzo 
trudno się do niego dostać. Stalin oznajmił Berii, że musi dojść do porozumienia 
z naukowcami. Beria wezwał Kapicę, który mężnie odmówił: „Jeśli chcecie się ze 
mną zobaczyć, przyjdźcie do Instytutu". Beria schował dumę do kieszeni i 
przyniósł sztucer jako dar pojednania. Ale Kapica nie chciał dłużej brać udziału 
w projekcie atomowym. Stalin napisał do niego osobiście: Otrzymałem wszystkie 
Wasze listy [...]. Są bardzo pouczające i myślę, że powinienem spotkać się 
kiedyś z Wami... Nigdy jednak tego nie zrobił.2
Beria znajdował się w centrum nie tylko politycznego, lecz także prywatnego 
świata Stalina. Ich rodziny niemal się połączyły w gruzińskim związku 
dynastycznym. Swietłana, wciąż przeżywająca smutny koniec swojego pierwszego 
uczucia do Kaplera, często bywała w domu Berii i spędzała dużo czasu z jego 
żoną, Niną, piękną blondynką (choć z grubymi nogami) i uzdolnionym naukowcem z 
arystokratycznej rodziny, której udało się jednocześnie zostać tradycyjną 
gruzińską gospodynią. Stalin traktował ją po ojcowsku, nawet gdy zaczął 
nienawidzić Berii. „Stalin prosił Ninę, aby zaopiekowała się Swietłana, ponieważ 
nie ma matki" - wspominała synowa Berii.
Beria przejawiał słabość do wysportowanych kobiet i regularnie odwiedzał szatnie 
radzieckich pływaczek i koszykarek. Nina też była kimś w rodzaju Amazonki - 
uprawiała gimnastykę, grała w tenisa z ochroniarzami, jeździła na rowerze. 
Beria, podobnie jak wielu kobieciarzy, był bardzo zazdrosnym mężem i jedynymi 
mężczyznami, którym pozwalał się do niej zbliżać, byli ochroniarze. Zył w 
wielkim stylu: podzielił swój ogromny dom w mieście na gabinety i pokoje 
prywatne po jednej stronie i apartamenty żony i innych członków rodziny po 
drugiej. Jego żona i syn przebywali
506
Niebezpieczna gra o sukcesję, 1945-1949
głównie w „przestronnej, dużej" białej daczy w Sosnowce nieopodal Bar-wichy, 
utrzymanej „w nowoczesnym stylu, mnóstwo szkła i kamienia, niczym art deco z 
tarasem i mnóstwem wart dookoła", a także z młodymi niedźwiadkami i lisami.* 
Dzięki staraniom Niny panowała tam „przytulna" atmosfera, a w domu zawsze było 
pełno niemieckich czasopism i książek. Podczas wakacji na południu Beria, który 
studiował architekturę, zaprojektował własną daczę w Gagrze w pobliżu daczy 
Stalina, a on i Nina często bywali u niego wraz z synem Sergo.
Pod koniec wojny łysiejący, nalany Beria, z obrzmiałymi, wilgotnymi wargami i 
zamglonymi brązowymi oczami, był „brzydki, sflaczały, miał niezdrowy wygląd i 
szaro-żółtą cerę". Życie stalinowskiego palatyna nie służyło zdrowiu. Nikt nie 
pracował ciężej niż „nieludzko energiczny" Beria, który mimo to w każdą 
niedzielę nadal grał w siatkówkę z Niną i drużyną ochroniarzy: „Chociaż nie miał 
kondycji, był zdumiewająco szybki w nogach". Podobnie jak inni drapieżnicy z 
gatunku ludzkiego, stał się wegetarianinem, jadł „zielsko" i gruzińskie potrawy, 
ale bardzo rzadko mięso. Na soboty i niedziele przyjeżdżał do domu, ćwiczył 
strzelanie w ogrodzie, oglądał filmy w swoim prywatnym kinie, a potem znowu 
wyjeżdżał.
Beria, ubrany jak właściciel winnicy z południa, nienawidził mundurów i tylko w 
1945 roku paradował w swoim mundurze marszałka: zwykle nosił sweter, jasną 
kurtkę, workowate spodnie i miękki kapelusz. Był sprytniejszy, bardziej zuchwały 
i bardziej ambitny niż większość palatynów i nie potrafił oprzeć się pokusie, by 
dać im to odczuć. Szydził z Chruszczowa: „Spójrzcie na Nikitę, wygląda tak 
niepozornie, a jaki to zdobywca serc!", znęcał się nad Andriejewem z powodu jego 
alkoholizmu, wyśmiewał się z głupoty Woroszyłowa, rozlazłości Malenkowa i mówił 
Kobułowowi, że ubiera się jak Goring. Nina błagała go, aby był bardziej 
powściągliwy: nie znosiła, kiedy ranił ludzi - napisał ich syn. Jego dworzanie, 
którzy „uwielbiali go", spotykali się niczym dzisiejsi dyrektorzy korporacji w 
jego loży na stadionie piłkarskim Dynamo. Najważniejsze instytucje i organizacje 
miały własne drużyny piłkarskie - MWD Berii opiekowało się Dynamem, związki 
zawodowe Spartakiem. Rywalizacja była tak zacięta, że w 1942 roku, za sprawą 
Berii, trener Spartaka, Nikołaj Starostin, został aresztowany i trafił na 
zesłanie. Dla młodego czekisty zaproszenie do loży Berii oznaczało przyjęcie do 
jego kręgu.
Spis zawartości biurka Berii, sporządzony już po aresztowaniu, ujawnił jego 
zainteresowania: władza, terror i seks. W swoim gabinecie trzymał
Wielu radzieckich przywódców założyło własne menażerie: Bucharin hodował młode 
niedźwiedzie i lisy; Chruszczow miał lisy i jelenie; Budionny, Mikojan i 
Kaganowicz trzymali konie.
Beria: potentat, mąż, ojciec, kochanek, morderca, gwałciciel
507
narzędzia do torturowania ludzi, a także damską bieliznę, erotyczne zabawki i 
pornografię, co stało się już zwyczajem szefów resortu bezpieczeństwa. 
Znaleziono tam również 11 par jedwabnych pończoch, 11 pluszowych misiów, 7 
jedwabnych koszul nocnych, kobiece stroje sportowe, bluzki, jedwabne szale, 
niezliczone obsceniczne listy i „ogromną liczbę obscenicznych przedmiotów".
Pomimo nawału pracy Beria znajdował na czas na bujne życie seksualne, w którym 
miłość, gwałt i perwersja łączyły się w niemal równych proporcjach. Wojna 
pozwoliła mu wieść życie jeszcze bardziej rozwiązłe niż jego poprzednicy. 
Szefowie bezpieczeństwa zawsze cieszyli się największą swobodą seksualną: tylko 
Smiersz obserwował Berię; poza tym mógł robić, co chciał. Uważano kiedyś, że 
opowieści o występkach i gwałtach Berii były przesadzone, ale zachowane w 
archiwach dokumenty, jak również zeznania świadków i ofiar świadczą, iż 
wykorzystywał swoją władzę, by nurzać się w wyuzdanej rozpuście. W wielu 
wypadkach nie da się przeprowadzić rozróżnienia pomiędzy kobietami, które 
uwiódł, gdy przyszły do niego błagać o łaskę dla swoich ukochanych, a tymi, 
które po prostu uprowadził i zgwałcił. Mimo to matki często stręczyły własne 
córki w zamian za limuzyny i przywileje. Sam Beria potrafił też być 
dżentelmenem, traktującym swoje kochanki tak uprzejmie, że nigdy nie powiedziały 
o nim złego słowa, nawet gdy został już zdemaskowany jako radziecki Sinobrody.*
Wielu mieszkańców Moskwy widziało, jak krążył po ulicach opancerzonym packardem 
i wysyłał swoich kaukaskich ochroniarzy, pułkowników Sarkisowa i Nadaraję, by 
sprowadzali mu kobiety. Pułkownicy nie zawsze byli uszczęśliwieni swoją rolą - 
Sarkisow prowadził nawet ewidencję podbojów Berii, aby w odpowiedniej chwili 
zadenuncjować go przed Stalinem. Dziewczęta zabierano zwykle do domu w mieście, 
gdzie czekała gruzińska uczta i wino. Kiedy wychodziły, jeden z pułkowników 
zawsze wręczał im bukiet kwiatów. Jeśli się opierały, groziło im aresztowanie. 
Śpiewaczka Zoja Fiodorowna została uprowadzona, gdy jeszcze karmiła piersią 
niemowlę. Błagała Berię, aby ją wypuścił, ponieważ bolą ją piersi. „Beria wpadł 
we wściekłość". Oficer, który miał odprowadzić ją do domu, przez pomyłkę wręczył 
jej bukiet. Kiedy Beria to zobaczył, krzyknął: „To wieniec, a nie bukiet. Oby 
zgnił na twoim grobie!" Niedługo potem została aresztowana.
* Siedemnastego stycznia 2003 roku rosyjski prokurator potwierdził istnienie 
czterdziestu siedmiu tomów materiałów na temat przestępczej działalności Berii, 
zebranych po jego aresztowaniu po śmierci Stalina. Chociaż sprawa przeciwko 
niemu była całkowicie polityczna, z dętymi zarzutami, w aktach znajdują się 
zeznania dziesiątek kobiet, które oskarżyły go o gwałt. Państwowej stacji 
telewizyjnej RTR pozwolono sfilmować spisaną ręcznie listę nazwisk i numerów 
telefonów. Akta nie będą udostępniane przez następne dwadzieścia pięć lat.
508
Niebezpieczna gra o sukcesję, 1945-1949
Aktorka filmowa Tatiana Okuniewska miała jeszcze mniej szczęścia: pod koniec 
wojny Beria poprosił ją, by wystąpiła przed Politbiurem. Zamiast tego zawiózł ją 
na swoją daczę, nakłaniał do picia, „zalewając winem sukienkę. Jadł żarłocznie, 
rozrywając jedzenie rękami, i przez cały czas paplał". Potem „rozebrał się, 
chwiejąc się na nogach i przewracając oczami, brzydka, bezkształtna ropucha. 
«Krzycz albo nie, to bez znaczenia - powiedział. - Pomyśl i zachowuj się 
odpowiednio»". Beria zgwałcił ją. Ona też została niebawem aresztowana i 
znalazła się w pojedynczej celi. Rąbiąc drzewa w syberyjskiej tajdze, ocalała, 
podobnie jak wielu innych, dzięki zwykłym ludziom.
Te kobiety stanowiły zaledwie wierzchołek góry lodowej deprawacji. Seksualna 
energia Berii była równie niespożyta jak jego biurokratyczna przedsiębiorczość. 
„Podczas wojny, chyba w 1943 roku, złapałem syfilis i musiałem poddać się 
leczeniu" - wyznał później. Po wojnie Własik i Po-skriebyszow, który nie 
zapomniał o Bronce, powiedzieli Stalinowi o syfilisie. Listy stały się już 
stalinowską obsesją, toteż Beria prowadził zapis swoich podbojów. Jego 
pułkownicy również prowadzili ewidencję: według niektórych źródeł na liście 
znajdowało się trzydzieści dziewięć nazwisk, według innych - siedemdziesiąt 
dziewięć. „Większość tych kobiet była moimi kochankami" - przyznał. Beria 
rozkazał Sarkisowowi zniszczyć listę, co ten uczynił, ale, jako prawdziwy 
czekista, zatrzymał kopię, wykorzystaną później przeciwko jego zwierzchnikowi.
Niektóre kochanki, jak „Sofia" czy „Maja", studentka Instytutu Stosunków 
Międzynarodowych, nierozważnie zachodziły w ciążę. Znów wzywano pułkowników 
Sarkisowa i Nadaraję, aby zaaranżowali aborcję w wydziale medycznym MWD - a 
jeśli dziecko przychodziło na świat, umieszczali je w sierocińcu.*
Beria był znany ze swojej rozwiązłości także wśród samych palatynów: Stalin 
tolerował grzeszki swoich towarzyszy, dopóki mógł na nich polegać w sprawach 
politycznych. Podczas wojny Beria kierował połową gospodarki i kiedy 
poinformowano Stalina o jego seksualnych ekscesach, odpowiedział z pobłażaniem: 
„Towarzysz Beria jest zmęczony i przepracowany". Pewnego razu, dowiedziawszy 
się, że Swietłana jest w domu Berii, Stalin wpadł w panikę, zatelefonował i 
kazał jej natychmiast wracać. „Nie ufam
Po dziś dzień nieślubne dzieci Berii są dobrze znane w Moskwie i w Tbilisi: jest 
wśród nich szanowany poseł do gruzińskiego parlamentu i pewna radziecka matrona, 
która poślubiła syna członka breżniewowskiego Politbiura. Po wojnie Stalin 
przemianował ludowe komisariaty na ministerstwa, toteż NKWD i NKGB 
przekształciły się w MWD i MGB. Państwowy Komitet Obrony, GKO, został rozwiązany 
4 września 1945 roku. Politbiuro znów stało się najwyższym organem partyjnym, 
chociaż Stalin rządził państwem jako premier, pozostawiając sekretariat partii 
Malenkowowi.
Beria: potentat, mąż, ojciec, kochanek, morderca, gwałciciel
509
Berii". Nie wiadomo, czy odnosiło się to do jego erotomanii, czy do polityki. 
Kiedy Beria powiedział Poskriebyszowowi, że jego córka jest tak samo piękna 
jakjej matka, szef gabinetu upomniałją: „Zawsze odmawiaj, gdyby Beria 
zaproponował ci podwiezienie". Samochód Berii podążał za synową Woro-szyłowa 
przez całą drogę na Kreml. Żona Woroszyłowa była przerażona.
- To Beria! Nic nie mów! Nikomu ani słowa! Żony przywódców nienawidziły Berii.
- Jak możesz pracować z takim człowiekiem? - pytała męża Aszchen Mikojan.
- Bądź cicho - odpowiadał Mikojan, lecz Aszchen odmawiała pełnienia obowiązków 
gospodyni, jeśli Beria miał być obecny:
- Powiedz, że boli mnie głowa!
Żona Berii, Nina, wyznała Swietłanie i innym przyjaciołom, że jest „strasznie 
nieszczęśliwa. Ławrientija nigdy nie ma w domu. Ciągle jestem sama". Ale jej 
synowa wspominała, że Nina „nigdy nie przestała kochać Berii". Wiedziała, że 
miał inne kobiety, ale „podchodziła do tego jak wyrozumiała gruzińska żona". 
Kiedy wracał do domu na soboty i niedziele, „spędzała całe godziny, robiąc 
manicure i nakładając makijaż. Mieszkała na dole w swoim pokoju, ale kiedy 
przyjeżdżał do domu, szła na górę, aby dzielić z nim łoże". Siadali „przy ogniu, 
oglądając zachodnie filmy, zwykle o kowbojach i meksykańskich bandytach. Jego 
ulubionym był Viva Villa! o Pancho Villi. Rozmawiali czule po megrelsku". Nina 
nie wierzyła w jego seksualne eskapady: „Kiedy Ławrientij miałby znajdować czas 
na uwodzenie tych tłumów kobiet? Spędzał całe dnie i noce w pracy", 
przypuszczała więc, że owe kobiety musiały być jego „tajnymi agentkami".3
Sergo Beria, który otrzymał imię na cześć Ordżonikidzego, chodził do szkoły nr 
175 wraz ze Swietłana Stalina, Marfą Pieszkową i większością dzieci elity. Beria 
spędzał większość czasu poza domem, ale był bardzo dumny z syna. Ich wzajemne 
stosunki miały charakter formalny, jak zwykle pomiędzy bolszewikiem a jego 
potomstwem. „Jeśli Sergo chciał porozmawiać z ojcem - wspominała jego żona - 
Ławrientij mówił: «Przyjdź do mnie do gabinetu»". Podobnie jak Malenkow i 
większość innych przywódców, Beria zdecydował, że jego syn nie powinien zajmować 
się polityką.
I jak wszyscy rodzice z kręgu Politbiura, zachęcał go, by został naukowcem: 
pułkownik Beria zasłużył się w przemyśle obronnym jako szef Biura 
Konstrukcyjnego Numer Jeden projektującego pociski rakietowe. Sergo dorastał w 
pobliżu Stalina i dlatego Beria nie mógł zapobiec temu, że genera-lissimus 
zapraszał go na narady wojskowe.
510
Niebezpieczna gra o sukcesję, 1945-1949
Sergo był inteligentny, kulturalny i, według Marfy Pieszkowej, „tak zabójczo 
przystojny, że wyglądał jak marzenie - wszystkie dziewczyny się w nim kochały". 
W 1944 roku Swietłana też się w nim zakochała, fakt, który pominęła w swoich 
pamiętnikach i licznych wywiadach. Kiedy Sergo napisał własne wspomnienia i 
przyznał, że tak było, wielu historyków nie dało temu wiary. A jednak Swietłana 
chciała go poślubić i nigdy nie zrezygnowała z tego zamiaru, nawet gdy ożenił 
się z inną kobietą. Kiedy podczas wojny przebywał w Swierdłowsku, Swietłana 
nakłoniła brata, aby ją tam zawiózł. Po aferze z Kaplerem jej przyjazd bardzo 
zaniepokoił Beriów.
- Czy nie zdajesz sobie sprawy z tego, co robisz? - powiedziała Nina Beria 
Swietłanie. - Jeśli twój ojciec się o tym dowie, obedrze Sergo żywcem ze skóry.
Stalin chciał, aby wyszła za syna któregoś z palatynów i oświadczył jej, że 
powinna poślubić Jurija Źdanowa, Sergo Berię lub Stiepana Mikojana. Ale ten 
zaszczyt przerażał Berię.
- To byłoby straszne - wyznał Mikojanowi. Choć Stalin wykazywał zainteresowanie 
tym pomysłem, obaj wiedzieli, że „uznałby to za próbę wciśnięcia się do jego 
rodziny", jak powiedział Beria synowi. Swietłana była zdecydowana poślubić 
Sergo, ale jego rodzice stanowczo się temu sprzeciwili. Jak mgliście przyznała:
„Chciałam poślubić kogoś, kiedy byłam młodą dziewczyną [...]. Ale jego rodzice 
nie zaakceptowali mnie z powodu tego, kim jestem. Był to bardzo bolesny cios".4
Najgorsze miało dopiero nastąpić: Marfa Pieszkowa była „ładna i pulchna jak 
przepiórka" i zdawała się chodzić w „ciepłej wonnej chmurze osobliwego czaru": 
trudno było, wspominała Gulia Dżugaszwili, „traktować ją jak przyjaciółkę". 
Adoratorem Marfy był Rem Mierkułow, syn szefa NKGB. Być może, jako że dorastała 
w bliskości Jagody, miała upodobanie do cze-kistowskich książątek, ponieważ 
zakochała się w Sergo Berii, którego niedługo potem poślubiła. Rodzice pana 
młodego nie wyprawili hucznego wesela: „nie było to w stylu tamtych czasów", 
wspominała Marfa. Beria powiedział synowi, iż Stalin „nie będzie zadowolony, że 
wiąże się z taką rodziną" - Gorkimi. Jakiś czas później Stalin zaprosił Sergo do 
Kuncewa.
- Sam Gorki nie był jeszcze taki zły, ale w jego otoczeniu znalazło się wielu 
ludzi wrogo nastawionych do ustroju radzieckiego. Nie ulegaj wpływom żony - 
ostrzegł, zawsze podejrzliwy wobec żon.
- Ależ ona jest zupełnie apolityczna - odparł Sergo.
- Wiem o tym. Ale uważam to małżeństwo za akt nielojalności z twojej strony. Nie 
wobec mnie, ale wobec państwa radzieckiego. Czy zmusił cię do tego ojciec?
Beria: potentat, mąż, ojciec, kochanek, morderca, gwałciciel
511
Stalin oskarżał Berię o wiązanie się z „opozycyjną inteligencją". Sergo zwalił 
winę na Swietłanę, która przedstawiła go Marfie.
- Nie pisnąłeś ani słówka Swietłanie - odparł Stalin. - Ona sama mi powiedziała. 
- Nagle uśmiechnął się do Sergo. - Nie przejmuj się, starzy ludzie zawsze są 
zrzędliwi... A co do Marfoczki, to widziałem, jak dorasta.
Marfa wprowadziła się na daczę Berii, gdzie poznała i pokochała najbardziej 
odrażającego człowieka swoich czasów.* Beria nie mógłby traktować jej lepiej: 
„Bardzo go lubiłam. Był bardzo radosny i bardzo zabawny, ciągle śpiewał tę 
meksykańską piosenkę, La Paloma, i opowiadał komiczne anegdoty ze swojego 
życia", na przykład jak stracił dziewictwo w Rumunii, zaplątawszy się w obszerne 
damskie pantalony. Utrzymywał, że kiedyś znaleziono go raczkującego w ogrodzie z 
wężem w dłoniach, jak małego Herku-lesa. W niedziele, jego jedyne wolne dni, on 
i Nina spali razem, a później grali z Marfą i Sergo w siatkówkę, dobierając do 
obu drużyn ochroniarzy. Kiedy Marfa dała Berii pierwszą wnuczkę, „nie mógłby być 
słodszy, spędzał całe godziny przy kołysce, patrząc na nią. Rankiem zabierał 
dziecko do pokoju swojego i Niny, sadzał ją pomiędzy nimi i po prostu uśmiechał 
się do niej". Traktował wnuczkę tak pobłażliwie, że „pozwalał jej wkładać całe 
ręce do tortu urodzinowego".
Marfa darzyła mniejszą sympatią Ninę. Teściowa okazała się tak samo despotyczna 
w domu jak teść w pracy. Nina była samotna i niebawem Marfa przekonała się, że 
widuje swoją teściową częściej niż jej mąż. Chciała założyć wraz z Sergo własny 
dom, ale Nina powiedziała jej:
- Jeśli wspomnisz o tym jeszcze raz, znajdziesz się bardzo daleko od swoich 
dzieci.
Beria, wspominała Marfa, był „najsprytniejszym człowiekiem w otoczeniu Stalina. 
W pewnym sensie współczułam mu, ponieważ to los sprawił, że znalazł się tam w 
takich czasach. W innej epoce mógłby być inny. Gdyby urodził się w Ameryce, 
zostałby kimś w rodzaju prezesa General Motors". Była pewna, że nigdy nie był 
prawdziwym komunistą: pewnego razu zdumiał ją, gdy bawił się z wnuczką.
- Ta dziewczynka - stwierdził - powinna kształcić się w domu, a potem pójść do 
Oksfordu.5
Żaden inny członek Politbiura nie powiedziałby czegoś takiego.
Miałem to szczęście, że Marfa Pieszkowa, wnuczka Gorkiego, najlepsza 
przyjaciółka Świetlany i synowa Berii, udostępniła mi swoje bezcenne pamiętniki 
i przedstawiła mnie rodzinie Gorkich-Beriów, w tym również wnuczkom Berii (zob. 
Posłowie). W prezencie ślubnym Stalin ofiarował Sergowi i Marfie egzemplarz 
Witezia w tygrysiej skórze Ru-stawelego, nad którego przekładem pracował 
osobiście wraz z profesorem Nucubidzem, z uszczypliwą dedykacją: Zrobiłbyś 
lepiej, gdybyś związał się z inteligencją gruzińską!
512
Niebezpieczna gra o sukcesję, 1945-1949
Swietłana próbowała zapomnieć o Sergo w niefortunnym małżeństwie. W mieszkaniu 
Wasilija w domu nad rzeką Moskwą poznała Griszę Moro-zowa, który podczas wojny 
służył w milicji. „Zaprzyjaźniliśmy się", wspominała Swietłana, ale „nie byłam w 
nim zakochana". Za to on zakochał się w niej. Stalin miał wątpliwości co do 
Morozowa, następnego Żyda: po aferze z Kaplerem zaczął podejrzewać, że wszyscy 
ci Żydzi próbują się wkraść do jego rodziny. Ale Swietłana uparła się, więc w 
końcu powiedział:
- Wiosna... Wychodzisz za mąż. Do diabła z tobą, rób, co chcesz. „Chciałam po 
prostu dojść do siebie - wyjaśniła Swietłana po latach
- więc pobraliśmy się, ale w innych okolicznościach, to nie był mój wybór. Mój 
pierwszy mąż był bardzo dobrym człowiekiem i zawsze mnie kochał". Ślub wzięli 
bez żadnych ceremonii: po prostu poszli do urzędu stanu cywilnego, gdzie 
urzędnik spojrzał w jej paszport i spytał:
- Czy pani ojciec wie?
Wżeniwszy się w rodzinę Stalina, Morozow „stał się nagle bardzo zarozumiały", 
wspominał Leonid Redens. Szybko urodziło im się pierwsze dziecko - syn, któremu 
oczywiście dali na imię Iosif. Swietłana przekonała się, że nie jest 
przygotowana do małżeństwa: „Miałam syna w wieku dziewiętnastu lat [...]. Mój 
młody mąż też studiował. Dzieckiem opiekowały się nianie. Miałam trzy skrobanki, 
a potem bardzo niedobre poronienie". Tymczasem Stalin nie zamierzał poznawać 
Morozowa.
Swietłana nadal kochała Sergo Berię. „Nigdy mi nie wybaczyła, że za niego 
wyszłam", wspominała Marfa. Swietłana powiedziała Sergo, że Stalin „był 
wściekły" z powodu jego małżeństwa. Nadal odwiedzała Ninę, swoją zastępczą 
matkę. Pewnego razu zasugerowała, że mogliby usunąć Marfę, która zabrałaby ze 
sobą starszą córkę, a ona wprowadziłaby się i wraz z Sergo wychowywała młodszą. 
„Jest taka sama jak ojciec - powiedział Mikojan.
- Zawsze dostaje to, czego chce!"
Potrafiła jednak być też bardzo uczynna. Kiedy wyszło na jaw męstwo Jakowa w 
niewoli, wdowa po nim, Julia, została zwolniona z więzienia, ale przekonała się, 
że jej siedmioletnia córeczka Gulia prawie jej nie zna. Swietłana zgodziła się 
zaopiekować Gulią i pewnego dnia oznajmiła: „Dzisiaj spotkamy się z mamą". Ale 
dziecko bało się obcej osoby, toteż codziennie, ze wzruszającą troskliwością, 
Swietłana zabierała ją do matki, dopóki obie stopniowo nie zżyły się ze sobą. 
Trzeba to było robić potajemnie, ponieważ Julia pozostawała poza rodziną. 
Wreszcie napisała do Stalina: Iosifie Wis-sarionowiczu, bardzo Was proszę, nie 
odrzucajcie mojej prośby, ponieważ jest mi bardzo trudno widywać się z Gulią. 
Żyjemy nadzieją, że uda nam się z Wami spotkać i porozmawiać o rzeczach, których 
nie można opisać w liście. Chciałybyśmy, żebyście poznali Gulię... Później, 
dzięki Swietłanie, Stalin poznał swoją pierwszą wnuczkę.6
46
Noc z życia Iosifa Wissarionowicza: tyrania filmów i obiadów
Prawdziwy zwycięzca w tej wojnie, Stalin, cieszył się prestiżem światowego 
przywódcy, ale dysproporcja pomiędzy jego władzą polityczną a stanem napięcia, w 
jakim żył, sprawiała, że czuł się zagrożony.
Generalissimus i Mołotow byli usatysfakcjonowani, chociaż nie w pełni nasyceni 
swoimi zdobyczami. Pewnego razu, podczas obiadu, Stalin wysłał Poskriebyszowa, 
aby przyniósł mapę z nowymi granicami. Rozłożyli ją na stole. Posługując się 
fajką jako wskaźnikiem, Stalin zaczął oglądać swoje imperium:
- Zobaczmy, co tu mamy: na północy wszystko jest w najlepszym porządku. 
Finlandia wystąpiła przeciwko nam, więc przesunęliśmy granicę dalej od 
Leningradu. Kraje bałtyckie, prastare rosyjskie ziemie, są znowu nasze. Wszyscy 
Białorusini żyją teraz razem, Ukraińcy żyją razem, Mołda-wianie razem. A zatem 
na zachodzie jest dobrze. - Potem zwrócił się ku wschodowi. - A co mamy tutaj? 
Wyspy Kurylskie należą teraz do nas, Sa-chalin jest w całości nasz: to bardzo 
dobrze! Port Artur jest nasz, Dairen jest nasz i Kolej Wschodniochińska też jest 
nasza. Chiny, Mongolia: wszystko jak trzeba. - Fajka Dunhilla powędrowała na 
południe. - Ale nie podoba mi się nasza granica tutaj. Dardanele... Mamy też 
roszczenia do terytoriów tureckich i do Libii.
Tak mógłby mówić rosyjski car - ale nie gruziński bolszewik. Mołotow podzielał 
jego poczucie misji: „Moim zadaniem było rozszerzać granice naszej ojczyzny. I 
wygląda na to, że Stalin i ja poradziliśmy sobie [...] całkiem nieźle. Owszem, 
nie miałbym nic przeciwko odzyskaniu Alaski" - zażartował. Ale Mołotow rozumiał, 
że pomiędzy bolszewizmem a budową imperium nie zachodzi żadna sprzeczność: „To 
dobrze, że rosyjscy carowie
514
Niebezpieczna gra o sukcesję, 1945-1949
zagarnęli dla nas tyle ziemi na wojnie. To czyni naszą walkę z kapitalizmem 
łatwiejszą".1
Dworzanie Stalina zauważyli jednak, że jego triumf zawrócił mu w głowie. „Stał 
się zarozumiały - wspominał Mołotow - a to nie jest dobra cecha u męża stanu". 
Jego prestiż był tak ogromny, że zapewniał mu władzę absolutną we wszystkich 
dziedzinach: jego słowa traktowano jak „rozkazy partii i natychmiast 
wykonywano". Ale teraz rządził w zupełnie inny sposób: „odsunął się od 
bezpośredniego rządzenia", wspominał jeden z dygnitarzy, i przywdział olimpijski 
płaszcz najwyższego przywódcy, niczym Przewodniczący Mao, który lubił kierować 
swoimi podwładnymi za pomocą anegdot, znaków i przypowieści. Posługiwał się 
tajemnicą, kaprysem i niedomówieniem, by utrzymać przewagę nad młodszymi, 
silniejszymi, ambitnymi palatynami. Zdominował otoczenie zagadkowością.
Nigdy nie wydawał bezpośrednich rozkazów - napisał gruziński przywódca 
Czarkwiani - toteż trzeba było wyciągać własne wnioski. Stalin rozumiał, że nie 
ma znaczenia, w którą część stawu wrzuci się kamień, kręgi i tak się rozejdą. 
Kiedyś pokazał abchaskiemu przywódcy, Mgeładzemu, swoje ukochane drzewka 
cytrynowe i robił to tak długo, aż aparatczyk wreszcie zrozumiał i oświadczył, 
że Abchazja będzie uprawiać cytryny dla całego ZSRR.
- Teraz chwytacie - uśmiechnął się Stalin. Jeśli nie był w złym nastroju, zwykle 
kończył swoje polecenia słowami: „Róbcie, jak wam się podoba", ale nikt nigdy 
nie zrozumiał go opacznie. Jeśli, z drugiej strony, wydawał bezpośredni rozkaz, 
pisząc: Nie uważam, żeby trzeba było roztrząsać moje powody, są one zupełnie 
jasne, lub po prostu wykrzykiwał swoje życzenia, słuchano go natychmiast. W MGB 
samo wspomnienie najwyższej „instancji" usprawiedliwiało każdy akt 
barbarzyństwa.
Generalissimus był jednak coraz starszy i słabszy. Na krótko przed defiladą 
zwycięstwa Stalin doznał czegoś w rodzaju ataku serca, który Swietła-na nazwała 
„lekkim zawałem", czemu trudno się dziwić, biorąc pod uwagę napięcie, w jakim 
żył przez wszystkie lata wojny. „Najwyraźniej przemęczony", jak zauważył 
Mołotow, Stalin już wcześniej cierpiał na artretyzm, ale stwardnienie naczyń 
krwionośnych, arterioskleroza, zmniejszyło dopływ krwi do mózgu i osłabiło jego 
zdolności umysłowe. Po powrocie z Poczdamu znów zachorował, co sprawiło, że w 
momencie, gdy jego pozycja była najmocniejsza, poczuł się słaby. Oddano go pod 
opiekę lekarzy, którymi pogardzał i których zdeprawował (zmuszając własnego 
lekarza, Winogrado-wa, do składania zeznań na procesach pokazowych w latach 
trzydziestych). Poskriebyszow, były felczer, stał się jego sekretnym lekarzem 
przepisującym mu pigułki i zioła.
Noc z życia Iosifa Wissarionowicza: tyrania filmów i obiadów
515
Te sprzeczności uczyniły Stalina całkowicie nieprzewidywalnym, groźnym dla osób 
z jego otoczenia. Nadzieje i swobody, jakie przyniosła wojna, nie zmieniły jego 
przekonania, że problemy nękające ZSRR najlepiej rozwiązać wypróbowaną metodą 
terroru. Nędza jego imperium w porównaniu z zamożnością Ameryki nakładała się na 
poczucie, że siły go zawodzą, i na towarzyszący mu przez całe życie kompleks 
niższości.
Zazwyczaj „spokojny, powściągliwy i opanowany", często „eksplodował nagle i 
podejmował nieprzemyślane i błędne decyzje". Jak ujął to Chrusz-czow, „po wojnie 
nie wszystko było u niego w porządku z głową". Pozostał wielkim manipulantem, 
chociaż możliwe, że arterioskleroza spotęgowała jego wybuchy gniewu, depresję i 
paranoję. Nigdy nie był szalony: jego największe obsesje zawsze miały podstawę. 
Ale śmiertelność uświadomiła mu pustkę, jaką stworzył w swoim wnętrzu: „Jestem 
najnieszczęśliwszym człowiekiem - wyznał Źukowowi. - Boję się własnego cienia". 
Ale to właśnie nadwrażliwość uczyniła zeń przerażonego, lecz mistrzowskiego 
polityka. Jego strach przed utratą władzy nad własnym imperium opierał się na 
rzeczywistości: nawet w Politbiurze Mikojan uważał, iż wojna była „wielką szkołą 
wolności" i nie ma potrzeby „powracać do terroru".
Stalina drażniło to rozprzężenie. Żartował nawet z tego, kiedy wysłał kilku 
pisarzy w podróż do pokonanej Japonii i spytał Mołotowa, czy już wyruszyli. 
Okazało się, że musieli odłożyć wyjazd.
- Dlaczego nie pojechali? - spytał. - To była decyzja Politbiura. Może się z nią 
nie zgadzają i chcieliby się odwołać do zjazdu partii?
Pisarze wyjechali natychmiast. Ale Stalin czuł, że podobne rozluźnienie 
dyscypliny otacza go ze wszystkich stron.
„Stał się bardzo rozdrażniony - wspominał Mołotow. - Ostatnie lata były 
najniebezpieczniejsze. Przeskakiwał z jednej skrajności w drugą". Zazdrosny o 
prestiż Mołotowa i Żukowa, podejrzliwy w stosunku do coraz potężniejszego Berii, 
zdegustowany samozadowoleniem swoich palatynów, nawet chory i stary znajdował 
największą przyjemność w przygotowaniach do walki. To był jego żywioł, jego 
środowisko naturalne. Należało przetrącić kilka grzbietów.2 Stalin rządził „za 
pośrednictwem małej grupy bliskich mu osób" i formalnego „rządu pozbawionego 
swojej funkcji". Nawet podczas długich wakacji z dala od Moskwy sprawował 
nieograniczoną władzę, kierując każdym resortem przez bezpośrednie kontakty z 
odpowiednim urzędnikiem i z nikim innym. Jego ingerencje były niemal rozmyślnie 
kapryśne i niespodziewane.
Jego dworzanie, bardziej niż kiedykolwiek, musieli umieć z nim postępować, ale 
najpierw należało przetrwać jego nocne rytuały. Nie ma żadnej przesady w 
stwierdzeniu, że rządził ogromnym obszarem, od Berlina do
516
Wysp Ku3 jest ostat: Ułan Bat-
Palaty: ponował chodniki ogrodzie" go. Beria
Niebezpieczna gra o sukcesję, 1945-1949
¦ylskich, z jadalni i z kina. Rzucenie wyzwania samemu czasowi czną miarą 
tyranii: światła w jego stolicach - od Warszawy do >r, od Budapesztu do Sofii - 
paliły się przez całą noc.
i spotykali się w „Kąciku", po czym generalissimus zawsze pro-ilm. Prowadził 
swoich gości wyłożonymi czerwono-niebieskim ^n korytarzami do luksusowego kina, 
wybudowanego w dawnym imowym na pierwszym piętrze Wielkiego Pałacu Kremlowskie-
iMołotow, Mikojan i Malenkow towarzyszyli mu stale, ale często
„ J -- -----J--J------------------7----------.X-----
przychodzili również jego prokonsulowie w Finlandii i na Ukrainie, Zda-now i 
Ch^uszczow.
Był te;' zupełnie nowy dwór europejskich wasali: największymi względami dan yl 
polskiego przywódcę Bolesława Bieruta, „uprzejmego, dobrze ubranegc dobrze 
ułożonego", „szarmanckiego stosunku do kobiet", ale bezwzględnego stalinowca 
obdarzonego „fanatyczną wiarą w dogmaty", jego zastępcę Jakuba Bermana, 
czeskiego prezydenta Klementa Gottwalda, węgierski ^go przywódcę Mathiasa 
Rakosiego. Dumni Jugosławianie, marszałek Tir3 i Milovan Djilas, byli mniej 
lubiani. Każdy z nich przyjeżdżał do Moslo' y, aby złożyć hołd i otrzymać 
kapłańskie błogosławieństwo i cesarskie d/spozycje od Stalina. Oni też musieli 
się nauczyć, jak mają się zachowywać w kinie i przy obiedzie.
WidoK zbliżającego się generalissimusa i jego orszaku mroził krew w żyłach 
Każdemu młodszemu urzędnikowi, który akurat przechodził korytarzem-tJbrani po 
cywilnemu ochroniarze szli dwadzieścia pięć kroków przed i d?ya metry za 
Stalinem, natomiast umundurowani strażnicy podążali za jiim wzrokiem. Wśród tej 
falangi pretorianów, poruszających się bezgłośni.;, ale szybko i dziarsko, szedł 
ciężkim, niezdarnym krokiem krępy imperator ze swoją piękną głową górala, 
spadzistymi ramionami i tygrysimi zfiarszczkami. Każdy, kto go zobaczył, musiał 
stanąć plecami do ściany i pi kazać ręce. Młody dyplomata, Anatolij Dobrynin, 
też znalazł się
kiedyś w
omieszka
cuję". Po
dłoni" pr
-Nie
Dobry
Spacei
wyściełan
mineraln;
szary dyw
akiej sytuacji: „Przycisnąłem się plecami do ściany". Stalin „nie
zauważyć mojego zmieszania" i spytał „kim jestem i gdzie pra-
era, „podkreślając swoje słowa powolnym ruchem palca prawej
ed twarzą Dobrynina, oświadczył:
rusicie się bać towarzysza Stalina. To przyjaciel.
lin zadrżał.
do kina trwał kilka minut. Stały tam rzędy błękitnych, miękkich
|/ch foteli ustawionych parami, a pomiędzy nimi stoliki z wodą
, winem, papierosami, pudełkami czekoladek. Na podłodze leżał
,an. Przed przyjściem Stalina członkowie Politbiura zajmowali
Noc z życia Iosifa Wissarionowicza: tyrania filmów i obiadów
517
swoje miejsca, pozostawiając pierwszy rząd pusty. Witał ich szef kinematografii, 
Iwan Bolszakow, który kierował przemysłem filmowym od 1939 roku i był w tym 
otoczeniu nieodzowną, ale komiczną figurą. Bolszakow bał się Stalina, ponieważ 
jego dwaj poprzednicy na tym stanowisku zostali rozstrzelani. W miarę jak Stalin 
się starzał, kino stawało się jego obsesyjnym rytuałem, a także miejscem 
sprawowania rządów.
Bolszakow musiał zdecydować, jaki film pokazać. Rozstrzygał ten dylemat, 
próbując odgadnąć nastrój Stalina. Obserwował chód przywódcy, intonację głosu, a 
czasem, jeśli miał szczęście, Własik lub Poskriebyszow dawali mu jakąś 
wskazówkę. Jeśli Stalin był w złym humorze, Bolszakow wiedział, że lepiej nie 
pokazywać nowego filmu. Stalin był tworem przyzwyczajenia: uwielbiał stare filmy 
z lat trzydziestych, takie jak Wołga, Wołga lub filmy zagraniczne, jak na 
przykład In Old Chicago, Mission to Moscow, komedię It Happened One Night lub 
dowolny film Charlie Chaplina.
Stalin posiadał teraz całą kolekcję amerykańskich, angielskich i niemieckich 
filmów, która wcześniej należała do Goebbelsa. Jeśli był w złym nastroju, zwykle 
zadowalał go jeden z nich. Lubił filmy detektywistyczne, westerny, filmy 
gangsterskie - i uwielbiał walki. Nie znosił wszelkich przejawów erotyzmu. Kiedy 
Bolszakow pokazał pewnego razu umiarkowanie śmiałą scenę z nagą dziewczyną, 
Stalin uderzył pięścią w stół i spytał:
- Urządzacie tu burdel, Bolszakow?
Po czym wyszedł, a za nim całe Politbiuro, pozostawiając nieszczęsnego 
Bolszakowa w śmiertelnym strachu, że zaraz zostanie aresztowany. Od tej pory 
Bolszakow wycinał nawet najmniejszy ślad nagości.
Stalin kazał Bolszakowowi tłumaczyć zagraniczne filmy. Bolszakow mówił jednak 
tylko łamanym angielskim, dlatego spędzał mnóstwo czasu, przygotowując się do 
tych sesji i ściągając tłumaczy, aby oglądali z nim film, a następnie ucząc się 
na pamięć dialogów. Za każdym razem było to wyzwanie, ponieważ miał do pokazania 
Stalinowi setki filmów. Jego tłumaczenia były zwykle absurdalnie oczywiste i 
mocno spóźnione, kiedy od dawna było już jasne, co powiedziała dana postać. 
Członkowie Politbiura śmiali się i drwili z przerażonego Bolszakowa. Beria 
pokazywał na ekran i wołał:
- Spójrzcie, zaczął biec...
Wszyscy się śmiali - lecz Stalin, którego najwyraźniej bawiła ta farsa, nigdy 
nie zażądał sprawniejszego tłumacza. W 1951 roku Bolszakow poprosił Stalina, by 
zaaprobował film Tarzan: można sobie wyobrazić, że jego tłumaczenie okrzyków 
Tarzana i zalotnych pochrząkiwań z Jane ubawiło widzów do łez. Jeśli Bolszakow 
pokazywał stary przebój, Wołga, Wołga, Stalin lubił się popisywać, jak dobrze go 
zna, i odgrywał każdą scenę, wyprzedzając słowa aktora.
Niebezpieczna gra o sukcesję, 1945-1949
Jeśli Stalin był w dobrym humorze, Bolszakow pokazywał jakiś nowy obraz 
radziecki. Stalin pozostał cenzorem całego przemysłu: żaden film nie mógłwejść 
na ekrany bez jego osobistej zgody. Kiedy wyjeżdżał na południe na całe 
miesiące, nie można było podjąć żadnej decyzji, toteż musiał oglądać wszystkie 
nowe filmy po powrocie.
Gdy Stalin nadchodził, Bolszakow czekał na niego przed kinem. Raz przestraszył 
Stalina, czając się w ciemnościach.
- Kim jesteście? Co tu robicie? -warknął Stalin. - Dlaczego się chowacie? 
Później przez całe tygodnie patrzył wilkiem na Bolszakowa. Zajmując
swoje miejsce w pierwszym rzędzie w otoczeniu gości i mieszając gruzińskie wino 
z wodą mineralną, pytał zawsze:
- Co też pokaże nam dzisiaj towarzysz Bolszakow?
Bolszakow zapowiadał film, siadał z tyłu i kazał operatorom zaczynać. Kiedyś 
jeden z nich upuścił i rozbił część projektora, aż rtęć rozlała się po podłodze. 
Oskarżono ich o próbę zamordowania generalissimusa.*
Stalin rozmawiał przez cały film. Lubił filmy kowbojskie i podziwiał Spencera 
Tracy'ego i Clarka Gable, ale również „krytykował je, dokonywał ich oceny 
ideologicznej", wspominał Chruszczow, „a potem kazał puszczać nowe".
Stalin podziwiał aktorów i często pytał:
- Gdzie już widzieliśmy tego aktora?
Po wojnie aktorzy i reżyserzy często bywali na obiadach u Stalina, zwłaszcza 
gruziński reżyser filmów o bohaterskim przywódcy, Michaił Cziaure-li, i aktorzy: 
Michaił Gełowani (który grał Stalina z akcentem gruzińskim) i Aleksiej Dikij 
(głównie po wojnie, z akcentem rosyjskim).
- Uważnie mnie obserwujecie - zwrócił się Stalin do Gełowaniego. - Nie tracicie 
czasu, co?
Pewnego razu zapytał Dikija, jak zamierza „zagrać Stalina".
- Tak jak widzą go ludzie - odparł aktor.
- Prawidłowa odpowiedź - powiedział Stalin i dał mu butelkę koniaku. Po 
projekcji zawsze pytał swego nadwornego intelektualistę:
- Co nam powie towarzysz Żdanow?
Żdanow wygłaszał pompatyczny werdykt, po którym następował lakoniczny komentarz 
Mołotowa i sarkastyczne uwagi Berii. Stalin lubił żartować z twórców:
- Jeśli towarzysz reżyser jest niedobry, towarzysz Ulrich podpisze jego wyrok 
śmierci.
Bolszakow zwrócił się pewnego razu do Berii i Mołotowa z pytaniem, czy 
"Łukowski, film o lotniku, może być wyświetlony w dniu święta lotnictwa,
Trucie rtęcią miało szczególne tradycje na dworze Stalina: Jeżow rozpylił rtęć 
we własnym gabinecie i utrzymywał, że Jagoda próbował go otruć.
Noc z życia Iosifa Wissarionowicza: tyrania filmów i obiadów
519
skoro Stalin, który był na wakacjach, jeszcze go nie widział. Odpowiedzieli, że 
to jego decyzja, nie ich, więc Bolszakow puścił film. Po powrocie Stalin 
obejrzał Żakowskiego i powiedział:
- Wiemy, że postanowiliście puścić go na ekrany w ZSRR! Próbowali mnie oszukać, 
ale to się nie uda.
Bolszakow zamarł. - Na czyje polecenie? - dopytywał się Stalin. Bolszakow 
odparł, że „skonsultował się i podjął decyzję".
- Skonsultowaliście się i podjęliście decyzję - powtórzył cicho Stalin. Wstał, 
podszedł do drzwi, otworzył je i powtórzył jeszcze raz: - Wy podjęliście 
decyzję. - Wyszedł, pozostawiając obecnych pogrążonych w ponurym milczeniu. 
Nagle znowu otworzył drzwi i uśmiechnął się. - Podjęliście słuszną decyzję.
Jeśli Stalinowi film się nie podobał, po prostu wychodził, nigdy jednak nie 
zapomniał zrugać przedtem Bolszakowa.
Bolszakow skrzętnie notował wszystkie te augustiańskie uwagi krytyczne. Rankiem 
wzywał reżyserów lub scenarzystów i przekazywał im komentarze, bez 
wyszczególniania źródła, ale jego drżący głos i malujący się w oczach przestrach 
z pewnością nie pozostawiały co do tego żadnych wątpliwości.*
Stalin przekładał politykę na film, ale także film na rzeczywistość. Djilas 
zauważył, jak zdawał się mieszać to, co się dzieje, w sposób właściwy „ludziom 
bez wykształcenia, którzy biorą realizm artystyczny za rzeczywistość". 
Rozkoszował się filmami o mordowaniu przyjaciół i wspólników. Chruszczow i 
Mikojan kilkakrotnie musieli oglądać pewien angielski film, niewątpliwie 
pochodzący z kolekcji Goebbelsa, o piracie, który zrabował złoto, a później po 
kolei zabił swoich kamratów, aby zatrzymać łup.
- A to zuch, spójrzcie, jak sobie poradził! - wykrzykiwał Stalin. Było to bardzo 
przygnębiające dla jego towarzyszy, którzy nie zapomnieli, że, jak ujął to 
Chruszczow, są „ludźmi śmiertelnymi". Z powodu oderwania Stalina od życia owe 
filmy wywierały na niego duży wpływ. Po wojnie chciał nałożyć podatki na 
chłopów, chociaż wieś była dotknięta głodem. Całe Politbiuro rozsądnie 
sprzeciwiło się temu, co rozwścieczyło Stalina: urodzaj pokazywany w filmach 
propagandowych pozwalał mu ignorować głód. Po obejrzeniu filmu o admirale 
Katarzyny Wielkiej, Uszakow, zapalił się do pomysłu budowy potężnej floty, 
cytując słowa jednego z bohaterów: „Siły lądowe to miecz w jednym ręku, flota to 
miecz w drugim".
Często upierał się przy oglądaniu dwóch filmów pod rząd, a później, około 
drugiej w nocy, mówił:
* Bolszakow przetrwał Stalina, by służyć Chruszczowowi jako wiceminister handlu. 
Zmarł w 1980 roku.
II
Niebezpieczna gra o sukcesję, 1945-1949
- Chodźmy i zjedzmy coś. -1 dodawał: - Jeśli macie czas -jakby pozostawiał im w 
tej materii jakiś wybór.
- Jeśli to zaproszenie - odpowiadał Mołotow - to z największą przyjemnością.
Potem Stalin zwracał się do swoich gości, często Tity lub Bieruta:
- Jakie macie plany na wieczór? - Jakby mieli jakiekolwiek o tej godzinie. 
Stalin wybuchał śmiechem. - Hmm, rząd bez planu. No cóż, przekąsimy coś.
Zazwyczaj „przekąska" trwała bite sześć godzin, aż do świtu.3
Stalin rozkazywał wszechobecnemu Poskriebyszowowi wezwać samochody, ale jeżeli 
się spóźniały, trząsł się „z gniewu, krzyczał, jego twarz wykrzywiała się, 
gestykulował gwałtownie i ciskał inwektywami w twarz swego sekretarza, który 
[...] bladł, jakby miał atak serca". Poskriebyszow zbierał pozostałych gości. 
Goście musieli przygotować się do obiadu, odpoczywając po południu, ponieważ 
„ci, którzy zasypiali przy stole u Stalina, źle na tym wychodzili", wspominał 
Chruszczow.* Czasami Stalin zapraszał na przyjęcie gruzińskiego reżysera 
filmowego i aktorów:
- Nie wiecie, czy Cziaureli i Gełowani są teraz w Moskwie?
Zagraniczni goście jechali ze Stalinem, który zawsze siadał na siedzeniu tuż za 
kierowcą i czasami zapalał umieszczone nad jego głową światło, aby czytać po 
drodze. Mołotow zajmował drugie takie siedzenie, a Żda-now i wszyscy inni goście 
siadali z tyłu. Beria i Malenkow, „ta para łajdaków", jak nazywał ich Stalin, 
zawsze jechali jednym samochodem.** Kiedy samochody wyjeżdżały z miasta z pełną 
prędkością, gdyż Stalin lubił szybką jazdę, generalissimus planował trasę, 
robiąc „dziwne objazdy", aby zmylić terrorystów.
Po przejechaniu piętnastu kilometrów rządową autostradą docierali do szlabanu, 
skręcali w lewo i mijali kępę młodych jodeł, potem jeszcze jeden posterunek 
kontrolny i docierali do bram Kuncewa. Przechodzili obok wielkiej mapy w 
przedpokoju, gdzie Stalin, Żdanow i Mołotow przystawali, by wygłaszać wzniosłe 
geopolityczne oświadczenia. Żdanow, jego rywal
Rodziny palatynów czekały w napięciu na telefon sekretarza Stalina z kina lub z 
daczy. W niedzielę, gdy mieli jedyną okazję zobaczenia się z rodzinami, 
przywódcy reagowali szczególnie nerwowo, ilekroć zadzwonił telefon. Nie jedli 
przez cały dzień, aby zostawić miejsce na niezliczone dania. Ale Siergiej 
Chruszczow zauważył, w jakim pośpiechu jego ojciec wychodził z domu po 
telefonie.
Kierowcy przywódców byli bardzo zadowoleni, kiedy ich szefów zapraszano do 
Stalina. Woroszyłow był zapraszany rzadziej niż przed wojną. „Mojego starego i 
mnie nie zapraszano prawie wcale" - skarżył się jego szofer.
II
Noc z życia Iosifa Wissarionowicza: tyrania filmów i obiadów
521
Malenkow i Wozniesienski zawsze mieli pod ręką notatniki, by zapisywać polecenia 
Stalina, natomiast Mołotow i Mikojan, starzy bolszewicy, uważali, że są ponad 
taką służalczością.
Toalety mieściły się w piwnicy i kiedy goście myli ręce przed obiadem, Mołotow 
żartował przy pisuarze: „Nazywamy to rozładowaniem przed załadowaniem!". Toalety 
były jedynymi pomieszczeniami w Moskwie, gdzie palatyni mogli szczerze 
porozmawiać: Beria i inni szeptali do siebie, jak nudne są opowieści Stalina o 
jego syberyjskim zesłaniu. Kiedy pewnego razu się chełpił, że musiał przejść na 
nartach dwanaście kilometrów, by ustrzelić dwanaście przepiórek, Beria, który 
zaczął już nienawidzić Stalina, mruknął: „Łże!".
Wkraczali do jadalni, gdzie stał długi stół z czternastoma wyściełanymi 
krzesłami po każdej stronie, wysokimi oknami z zasłonami, dwoma żyrandolami i 
kinkietami na ścianach. Jak we wszystkich domach Stalina, ściany, podłoga i 
sufit były wykładane jasnym drewnem sosnowym. Dom był tak czysty, pogrążony w 
tak „śmiertelnej ciszy", tak „izolowany od reszty świata", że goście mieli 
wrażenie, iż są „w szpitalu".
Stalin siadał zawsze na pierwszym krześle od szczytu stołu po lewej stronie, 
wraz z Berią, który często pełnił obowiązki tamady, i gościem honorowym. Gdy 
tylko zajęli miejsca, zaczynało się picie. Początkowo w sposób cywilizowany, od 
kilku butelek wina, czasem słabego gruzińskiego „soku" i szampana, który Stalin 
bardzo lubił. Mikojan i Beria zwykle przynosili wino.
- Jako Gruzin znacie się na winach lepiej niż inni, spróbujcie... - mawiał wtedy 
Stalin: niebawem stało się jasne, że obawia się, czy wino nie jest zatrute, 
przestali je więc przynosić. Stalin podawał własne wino i sam otwierał butelki. 
Kiedy przyjęcie miało się ku końcowi, po niezliczonych toastach wódką, 
pieprzówką i koniakiem, nawet najbardziej zahartowani pijacy nie mogli utrzymać 
się na nogach. Stalin lubił obwiniać Berię o nadmierne pijaństwo. Podczas 
gruzińskich obiadów gospodarz zwykle zmusza swoich gości do picia i obraża się, 
jeśli odmawiają. Na dworze Stalina gościnność uległa jednak wypaczeniu i nie 
reprezentowała już niczego poza władzą i strachem. Po pijatykach w 1944-1945 
roku profesor Winogradow ostrzegł Stalina, że powinien ograniczyć picie i 
doradził mu mieszać wino z wodą mineralną. Mimo to generalissimus czasem 
nadużywał alkoholu, a Swiet-łana widziała, jak śpiewał w duecie z kompletnie 
pijanym ministrem zdrowia. Zmuszanie twardych towarzyszy, by tracili 
samokontrolę, stało się jego rozrywką i miernikiem dominacji.
Pijaństwo zaczynał Stalin, nie Beria: zmuszał nas dopicia, aby rozwiązały nam 
się języki, napisał Mikojan. Stalin nadal lubił starą zabawę w odgadywanie 
temperatury. Pewnego razu, w obecności Djilasa, Beria pomylił się
522
Niebezpieczna gra o sukcesję, 1945-1949
0 trzy stopnie i musiał wypić trzy szklanki wódki. Beria, którego Świetlana 
nazwała „wspaniałym nowoczesnym okazem zręcznego dworzanina", wychodził 
naprzeciw pragnieniu Stalina, by zobaczyć upodlenie swoich towarzyszy i 
patronował piciu, dbając o to, aby nikt nie opuścił kolejki.
- No, napij się ze wszystkimi - dręczył Mołotowa, ponieważ „zawsze chciał się 
popisać przed Stalinem - nigdy nie pozostawał w tyle, jeśli Stalin coś 
powiedział". Czasem Stalin bronił zagranicznych gości i oszczędzał Ka-ganowicza, 
gdyż „Żydzi nie umieją pić". Nawet podczas tych libacji umysł Berii obracał się 
w kręgu wyobrażeń seksualnych: zmusiwszy Djilasa do wypicia pieprzówki, zadrwił, 
że „źle działa na gruczoły płciowe". Stalin przyglądał się uważnie gościowi, 
obserwując jego reakcję, „gotów wybuchnąć śmiechem".
W skrytości ducha Beria nienawidził tych pijackich sesji - skarżył się na nie 
gorzko przed Niną, Chruszczowem i Mołotowem. Nina zapytała go, dlaczego bierze w 
tym udział.
- Należy się dostosować do poziomu ludzi, z którymi się przestaje - odparł, ale 
na pewno było w tym coś więcej. Beria napawał się swoją władzą: zarówno w tym, 
jak i w wielu innych rzeczach „nie mógł się oprzeć". Chrusz-czow przyznał, że 
obiady były „straszne".
Czasami picie przybierało takie rozmiary, że palatyni wymiotowali, zlewali się w 
spodnie lub po prostu tracili przytomność i ochroniarze musieli odstawiać ich do 
domów. Stalin chwalił mocną głowę Mołotowa, ale czasem nawet on przebierał 
miarę. Poskriebyszow źle znosił alkohol i zawsze wymiotował. Chruszczow był 
niepohamowanym pijakiem i tak samo jak Beria palił się, by we wszystkim 
zadowolić Stalina. Czasami tak się upijał, że Beria zabierał go do domu i kładł 
do łóżka, które ten natychmiast moczył. Zdanow i Szczerbakow nie panowali nad 
swoim piciem i wpadli w alkoholizm: ten ostatni zmarł na chorobę alkoholową w 
maju 1945 roku, ale Żda-now próbował z nią walczyć. Bułganin był „praktycznie 
alkoholikiem". Malenkow spasł się jeszcze bardziej.
Beria, Malenkow i Mikojan zdołali nakłonić kelnerkę, by podawała im „zabarwioną 
wodę", ale Szczerbakow zdradził ich przed Stalinem. Po wypiciu nieprawdopodobnej 
ilości koniaku Mikojan wytoczył się z jadalni
1 znalazł mały pokój z kanapą i miednicą. Spryskał sobie twarz wodą, położył się 
i udało mu się trochę przespać. Ale Beria doniósł na niego Stalinowi, który 
zaczął już nabierać niechęci do Ormianina.
- Chciałeś być sprytniejszy od reszty - powiedział cicho Stalin. - Uważaj, żebyś 
tego później nie żałował.
W domu Stalina zawsze czyhało na gości niebezpieczeństwo.4
Noc z życia Iosifa Wissarionowicza: tyrania filmów i obiadów
523
Środkowoeuropejscy wasale Stalina radzili sobie niewiele lepiej. Gott-wald tak 
się upił, że zażądał przyłączenia Czechosłowacji do ZSRR. Jego żona, która 
przyszła razem z nim, podjęła heroiczne wyzwanie:
- Towarzyszu Stalin, pozwólcie mi pić zamiast męża. Będę piła za nas oboje.
Rakosi nierozważnie powiedział Berii, że wszyscy Rosjanie są „pijakami".
- Spróbujemy temu zaradzić! - zadrwił Stalin i wraz z Berią zaczął poić Węgra 
wódką.
Latem goście wytaczali się na werandę. Stalin prosił Berię lub Chrusz-czowa o 
radę w sprawie róż (które troskliwie przycinał), cytryn lub ogródka warzywnego, 
gdzie zamierzał sadzić nowe odmiany warzyw, takie jak skrzyżowanie dyni z 
melonem. Codziennie karmił ptaki. Pewnego razu Beria wybudował w prezencie dla 
Stalina szklarnię.
- Co za głupiec to postawił? - spytał Stalin. - Ile elektryczności idzie na 
reflektory?
Rozkazał zburzyć szklarnię.
Poziom pijackich żartów był niewiele wyższy niż w bursie studenckiej. Pewnego 
razu Chruszczow i Poskriebyszow po pijanemu wrzucili Kulika do stawu - 
wiedzieli, że Stalin nie darzy tego bufona wielkim szacunkiem. Kulik, znany ze 
swojej siły fizycznej, wygramolił się z wody i zaczął gonić Poskriebyszowa, 
który schował się przed nim w krzakach. Beria warknął:
- Gdyby ktoś spróbował zrobić coś takiego mnie, rozniósłbym go na strzępy!
Poskriebyszowa regularnie wpychano do wody, aż ochroniarze przestraszyli się, że 
pijany szef gabinetu utonie i dyskretnie osuszyli staw. Ten infantylizm cieszył 
Stalina:
- Zachowujecie się jak małe dzieci!
Pewnego wieczoru Beria zaproponował, żeby sobie postrzelali w ogrodzie. W klatce 
były przepiórki.
- Jeśli ich nie zastrzelimy - powiedział Beria - zjedzą je ochroniarze!
Stalin, stary, słaby i prawdopodobnie już pijany, wyszedł i zażądał dubeltówki. 
Najpierw zakręciło mu się w głowie i oddał pierwszy strzał w ziemię, omal nie 
trafiając Mikojana. Potem wystrzelił w powietrze i obsypał śrutem swoich 
ochroniarzy, pułkowników Tukowa i Chrustalowa. Przeprosił ich później, ale 
zwalił winę na Berię.*
* Przypomina to wypadek z napoleońskim marszałkiem Masseną, który stracił oko 
podczas wyprawy łowieckiej. Incydent utwierdził Berię i Chruszczowa w 
przekonaniu, że opowieści myśliwskie Stalina są łgarstwem i że w ogóle nie 
potrafi on strzelać.
524
Niebezpieczna gra o sukcesję, 1945-1949
W jadalni kelnerki, pulchne chłopki ubrane w białe fartuszki niczym 
wiktoriańskie pielęgniarki, wnosiły półmiski z gruzińskimi potrawami, które 
stawiały na kredensie lub na końcu długiego stołu, po czym znikały. Kiedyś jedna 
z nich, podając herbatę Stalinowi i Polakom, zatrzymała się i zawahała. Stalin 
natychmiast to zauważył:
- Dlaczego ona podsłuchuje?
Jeśli nie było zagranicznych dygnitarzy, obiad podawała któraś z gospodyń, 
zwykle Wałeczka, i ochroniarz. Goście obsługiwali się sami, a potem dołączali do 
Stalina przy stole.
Stopniowo Stalin zaczął przejawiać wielkie zainteresowanie jedzeniem -wspominał 
Mikojan. Starzejący się generalissimus uzupełniał swoje nadwątlone siły 
ogromnymi ilościami jedzenia, którego wystarczyłoby dla znacznie roślejszego 
mężczyzny. Jadł dwa razy więcej ode mnie - napisał Mikojan. - Brał głęboki 
talerz, mieszał w nim dwie zupy, a potem zwyczajem, który znałem z własnej 
wioski, kruszył do gorącej zupy chleb i przykrywał to wszystko drugim talerzem - 
później zjadał do czysta. Następnie były przystawki, danie główne i mnóstwo 
mięsa. Lubił ryby, zwłaszcza śledzie, ale lubił też dziczyznę - bażanty, kaczki, 
kurczęta i gotowane przepiórki. Wynalazł nawet nową potrawę, którą nazwał 
aragwi, baraninę z oberżynami, pomidorami, ziemniakami i czarnym pieprzem w 
pikantnym sosie, i często ją zamawiał. Był jednak tak podejrzliwy, że zwykle 
starał się przekonać Chruszczowa, najbardziej żarłocznego z palatynów, aby 
spróbował baraniny lub śledzia, zanim zrobił to sam.
Obiady stały się przejawem swego rodzaju kulinarnego imperializmu, miały 
wywierać wrażenie swoją prostotą, a jednocześnie onieśmielać potęgą władzy - i 
spełniały to zadanie. Podczas gdy niezależni Jugosłowianie byli przerażeni 
prostactwem biesiadników, ulegli Polacy delektowali się „wspaniałą pieczenia z 
niedźwiedzia" i uważali gospodarza za „czarującego człowieka", który traktował 
ich po ojcowsku i zawsze pytał, czy ich rodziny dobrze się bawiły podczas 
wakacji na Krymie. W przypadku cudzoziemców Stalin nadal wykorzystywał swój dar 
„ludzkiego podejścia". Ten czar miał jednak swoje granice. Bierut nieustannie 
wypytywał Stalina, co się stało z polskimi komunistami, którzy zniknęli w 1937 
roku.
-Ławrientij, gdzie oni są? - zwracał się Stalin do Berii. - Kazałem ci ich 
poszukać, dlaczego ich nie znalazłeś?
Stalin i Beria rozkoszowali się takimi przewrotnymi gierkami. Beria obiecał 
poszukać zaginionych Polaków, ale kiedy Stalin nie słuchał, zwrócił się do 
Bieruta:
Noc z życia Iosifa Wissarionowicza: tyrania filmów i obiadów
525
- Co się tak przypierdoliliście do Iosifa Wissarionowicza? Dobrze warn radzę, 
odpierdolcie się od niego, bo będzie z wami źle!
Bierut nie wspomniał więcej o swoich zaginionych przyjaciołach.
Stalin skarżył się na zepsute zęby, co odbijało się również na jego otoczeniu, 
ponieważ mógł jeść tylko najdelikatniejszą jagnięcinę lub dojrzałe owoce. Jego 
protezy, kiedy mu je dopasowywano, rozpętały kolejną zaciekłą rywalizację. Stał 
się żarłokiem i jednocześnie upierał się przy bolszewickiej skromności, a te 
dwie rzeczy trudno było ze sobą pogodzić, gdy jego dworzanie prześcigali się w 
podsuwaniu mu najlepszych kąsków. Pewnego razu, delektując się wyborną 
jagnięciną, spytał ochroniarza:
- Skąd wzięliście jagnię?
- Z Kaukazu - odparł ochroniarz.
-Jak zatankowaliście samolot? Wodą? To jeden z wybryków Własika!* Stalin 
rozkazał wybudować w Kuncewie fermę, gdzie hodowano krowy, owce i kury, i 
założyć staw z rybami, a tym wszystkim zarządzali trzej specjaliści od 
rolnictwa. Kiedy Beria dostarczył trzydzieści karpi, Stalin zbeształ swoich 
ochroniarzy:
- Nie potrafiliście znaleźć karpia, ale Beria potrafił. Ochroniarze wysłali ryby 
do analizy laboratoryjnej i okazało się, że były
zgniłe.
- Temu oszustowi nie można ufać - powiedział Stalin. Mimo swego wydatnego 
brzucha, Stalin krytykował tuszę „Melanii" Malenkowa i kazał mu się 
gimnastykować, aby „odzyskał ludzki wygląd". Beria szydził ze swego sojusznika:
- No i co z tym twoim ludzkim wyglądem, gdzie on jest? Straciłeś na wadze?
Ale łakomstwo Chruszczowa bawiło Stalina, który szeptał do swoich ochroniarzy:
- Potrzebuje więcej niż dwóch ryb i kilku bażantów, żarłok! Zachęcał otyłego 
Chruszczowa, aby jadł więcej:
- Spójrz! Podroby, Nikita. Próbowałeś ich już?
* Własik i generał porucznik Sasza Egnataszwili, zaufany syn oberżysty z Gori i 
opiekun Keke, byli odpowiedzialni za menu Stalina, które przygotowywano w 
laboratorium MGB, nazywanym „Bazą", i oznaczano etykietką z napisem: Żadnych 
trujących składników nie wykryto. W jednej z wydanych ostatnio książek można się 
spotkać ze stwierdzeniem, że Egnataszwili próbował jedzenie dla Stalina, co 
prawdopodobnie jest mitem. Ale Stalin często zmuszał swoich towarzyszy, aby 
próbowali jedzenie i wino przed nim. Kiedy przychodził na przyjęcie, przynosił 
własną skrzynkę z winem i własne papierosy, które sam otwierał. Jadł i pił tylko 
wtedy, kiedy sam złamał pieczęć, pozostawiając jedzenie, niedopite wino i 
papierosy Własikowi. Marnotrawstwo było ogromne, pokusa korupcji nieodparta. 
Własik nigdy nie odmawiał przyjmowania takich podarunków.
526
Niebezpieczna gra o sukcesję, 1945-1949
Palatyni usiłowali kontrolować swoją dietę, odżywiając się przez jeden dzień w 
tygodniu sokami i owocami, ale bez widocznego efektu. Beria domagał się, aby 
podawano mu jarzyny, ponieważ był już tak gruby jak Ma-lenkow.
- Proszę, towarzyszu Beria, oto wasze zielsko - mówiła gospodyni Stalina.5
Stalin uważał, że jego obiady przypominają zebrania klubu politycznego, ale 
„kolega-intelektualista" Zdanow przekonał go, iż te wszechstronne dyskusje są 
odpowiednikiem sympozjonów starożytnych Greków. Tak czy inaczej, owe upstrzone 
wymiocinami libacje stanowiły z jego strony największy krok w kierunku rządów 
gabinetowych, na jaki się kiedykolwiek zdobył. Imperium naprawdę było „rządzone 
z jadalni", jak ujął to Mołotow. Kierownictwo przypominało patriarchalną rodzinę 
z dziwakiem na czele, którego słabostki niepokoiły domowników, napisał Djilas, 
ale nieoficjalnie i faktycznie znaczna część polityki radzieckiej kształtowała 
się na tych obiadach, podczas których rozstrzygał się los rozległej ziemi 
rosyjskiej, nowo nabytych terytoriów, a w znacznym stopniu także i ludzkości. 
Rozmowa przeskakiwała od żartów i anegdot do najpoważniejszych politycznych, a 
nawet filozoficznych tematów. Członkowie Politbiura wymieniali się nowinami z 
zakresu swojej jurysdykcji, lecz poufałość była iluzoryczna: Nieświadomy gość 
nie dostrzegłby żadnej różnicy pomiędzy Stalinem a resztą. Jednak ta różnica 
istniała.
Przy obiedzie Żdanow, „Pianista", był najbardziej elokwentny, opowiadał o swojej 
najnowszej kampanii kulturalnej lub sarkał, że Mołotow powinien mu pozwolić 
zaanektować Finlandię; natomiast jego główny rywal, otyły biurokrata Malenkow, 
zwykle milczał - w obecności Stalina zachowywał „najwyższą ostrożność". Beria, 
najbardziej służalczy, a zarazem najbardziej zuchwały, po mistrzowsku 
manipulował Stalinem lub, jak ujęła to jego żona, „igrał z tygrysem": potrafił 
utrącić każdą propozycję, jeśli nie została wcześniej z nim uzgodniona. Był 
„bardzo potężny", ponieważ umiał „wychwycić najodpowiedniejszy moment, by [...] 
obrócić dobrą lub złą wolę Stalina na swoją korzyść".
Jeśli na obiedzie nie było cudzoziemców, często decydowano o losie ludzi. Stalin 
rozprawiał o towarzyszach zamordowanych w latach trzydziestych „z chłodnym 
obiektywizmem historyka, nie okazując ani żalu, ani gniewu". Pewnego razu 
podszedł do jednego ze swoich marszałków*, który został aresztowany i zwolniony.
Konstantina Rokossowskiego [przyp. konsult.]
Noc z życia Iosifa Wissarionowicza: tyrania filmów i obiadów
527
- Słyszałem, że byliście ostatnio w więzieniu?
- Tak, towarzyszu Stalin, byłem, ale rozpatrzyli moją sprawę i zwolnili mnie. 
Ale wielu dobrych i zdolnych ludzi tam zginęło.
- To prawda - zadumał się Stalin - straciliśmy bardzo wielu dobrych i zdolnych 
ludzi.
Potem wyszedł z pokoju do ogrodu. Dworzanie natychmiast otoczyli marszałka.
- Co powiedzieliście towarzyszowi Stalinowi? - spytał Malenkow, który zawsze 
zachowywał się jak prymus w szkole. - Dlaczego?
Nagle pojawił się Stalin z bukietem róż, który wręczył marszałkowi jako swego 
rodzaju przeprosiny.
Najwyższa władza jest często w najwyższym stopniu nużąca dla podwładnych: nic 
nie może prześcignąć nieuchronnej nudy i pijackiej gadatliwości monarchy 
absolutnego w upadku. Stary generalissimus zaczął się powtarzać, stał się 
drażliwy i zapominalski. Beria i Chruszczow znali już na pamięć przesadzone 
opowieści o wyczynach Stalina na zesłaniu, o podróżach do Londynu i Wiednia, o 
cięgach otrzymywanych w dzieciństwie od ojca. Stalin rozwodził się coraz 
częściej nad osobliwym szczęściem życia na zesłaniu, zapewne jedynym prawdziwym 
szczęściem, jakie znał. W 1947 roku dostał list z prośbą o pomoc z Turuchańska, 
gdzie przebywał na zsyłce podczas I wojny światowej: Ośmielam się niepokoić Was 
z wioski Kuriejki - napisał stary nauczyciel nazwiskiem Wasilij Sołomin, który 
żył z renty wysokości 150 rubli. - Pamiętam, jak [...] złowiliście wtedy 
jesiotra. Jaką radość mi to sprawiło!
Otrzymałem Wasz list - odpowiedział Stalin. -Nie zapomniałem jeszcze
0 Was ani o przyjaciołach z Turuchańska i, mam nadzieję, nie zapomnę. Posyłam 
Warn sześć tysięcy rubli z moich diet poselskich. To niezbyt wielka suma, ale i 
tak Warn się przyda. Życzę Warn zdrowia. Stalin.
Każdy z palatynów obserwował pozostałych, zachowując nieustanną czujność, aby 
strzec własnych interesów i unikać prowokowania starego tygrysa. Coraz trudniej 
było rozmawiać o realnej polityce. Kiedy Mikojan powiedział Stalinowi, że 
występują niedobory żywności, Stalin wpadł w gniew
1 podczas gdy na stół wnoszono kolejne dania, pytał z irytacją:
- Dlaczego nie ma żywności?
- Spytajcie Malenkowa, on odpowiada za rolnictwo - odparł Mikojan. W tym 
momencie obcasy Berii i Malenkowa wylądowały na stopie Miko-jana pod stołem.
528
Niebezpieczna gra o sukcesję, 1945-1949
- Jaki z tego pożytek? - zaatakowali później Mikojana Beria i Malen-kow. - To 
tylko denerwuje Stalina. Zaczyna obwiniać tego lub tamtego z nas. Należy mu 
mówić tylko to, co chce usłyszeć, żeby stworzyć miłą atmosferę, a nie psuć 
obiad!6
Studiowali Stalina jak zoologowie, aby odczytać jego nastroje, zdobyć jego 
przychylność i przetrwać. W tym celu należało zrozumieć jego nadwrażliwość jako 
człowieka i arogancję jako postaci historycznej, jego pragnienie, aby być 
lubianym, i wyrachowane okrucieństwo: nie wolno było go rozgniewać. Kiedy brat 
Mikojana, konstruktor samolotów, znalazł się w kłopotach, Mikojan „doradził 
Artiomowi, jak postępować ze Stalinem". Chruszczow zauważył, że Bierut „zdołał 
uniknąć najgorszego, ponieważ wiedział, jak postępować ze Stalinem".
Istniało kilka zasadniczych reguł, przypominających rady, jakich udziela się 
turystom, gdyby podczas niedzielnej wycieczki mieli pecha natknąć się na dzikie 
zwierzę. Przede wszystkim należało patrzeć mu prosto w oczy. W przeciwnym razie 
pytał: „Dlaczego nie patrzycie mi dzisiaj w oczy?" Ale niebezpiecznie było 
patrzeć mu w oczy zbyt często: jeden z polskich przywódców, Gomułka, robił 
notatki i na wszelkie sposoby okazywał szacunek, ale jego gorliwość denerwowała 
Stalina: „Co to za człowiek, ten Gomułka? Siedzi tam i przez cały czas patrzy mi 
w oczy, jakby czegoś szukał". Może jest szpiegiem?
Goście musieli zachowywać spokój: panika denerwowała Stalina. Bierut „nigdy nie 
wprawiał Stalina w gniew ani w zakłopotanie". Goście musieli też okazywać 
szacunek, robiąc notatki, jak Malenkow, ale nie tak gorączkowo jak Gomułka: 
„Dlaczego on przyniósł ze sobą notatnik?" - zastanawiał się Stalin. Jeśli 
ochroniarze zbyt służbiście trzaskali obcasami, Stalin zżymał się: „Kim wy 
jesteście? Dobrym wojakiem Szwejkiem?" -warczał. Ale stanowczość i humor zwykle 
działały na Stalina: podziwiał i ochraniał Żukowa i doceniał Chruszczowa za 
niezłomność ich opinii.
Wiedział, że Beria i Malenkow próbują wpływać na jego decyzje, cenił więc 
szczerość Wozniesienskiego. Ale nie lubił już bezpośredniości starych 
towarzyszy. Woroszyłow, „najsławniejszy z radzieckich wielmożów", któremu nie 
ufał teraz za upodobanie do przepychu i znajomości w kręgach artystycznej 
cyganerii, próbował mu przypomnieć o starej przyjaźni. „Nie pamiętam" - odparł 
Stalin. Mikojan należał do najszczerszych i często sprzeciwiał się Stalinowi, co 
było dopuszczalne podczas wojny, ale później już nie: pewnego razu, kiedy 
rozmawiali o ofensywie charkowskiej, Mikojan stwierdził odważnie, że katastrofa 
nastąpiła z winy Stalina. Geniusz
Noc
: życia losifa Wissarionowicza: tyrania filmów i obiadów
529
wojskowy wpadł we wściekłość, nabierając jeszcze większych podejrzeń wobec 
Mołotowa i Mikojana.
Palatyni nigdy nie spotykali się prywatnie: W przyjaciołach i przyjaźni kryło 
się niebezpieczeństwo - napisał Siergiej Chruszczow. -Niewinne spotkanie mogło 
się zakończyć tragicznie. Kiedy Chruszczow, Malenkow, Mech-lis, Budionny i inni 
mieszkali przy ulicy Granowskiego, praktycznie nigdy nie odwiedzali sąsiadów. 
Stalin podsycał ich wzajemne animozje: Beria i Malenkow nienawidzili Żdanowa i 
Wozniesienskiego, Mikojan nienawidził Berii, Bułganin nienawidził Malenkowa. W 
ich domach założono podsłuch. („Byłem podsłuchiwany przez całe życie" -wyznał 
Mołotow swemu ochroniarzowi, który ostrzegł go, że w jego domu jest podsłuch). 
Ale Beria utrzymywał, że celowo wyrażał w domu krytyczne opinie, gdyż w 
przeciwnym razie Stalin stawał się podejrzliwy. Ich znaczenie zależało nie od 
stanowiska, ale wyłącznie od stosunków ze Stalinem. Dlatego Poskriebyszow, 
zaledwie członek KC, mógł otwarcie znieważać Mikojana, członka Polit-biura, 
kiedy ten znalazł się w niełasce.
Stalina trzeba się było radzić we wszystkim, nawet w absolutnych drobiazgach, a 
mimo to generalissimus nie chciał, by nagabywano go o decyzje, ponieważ to też 
go denerwowało. Beria się chełpił, że podczas gdy Jeżow biegał do Stalina z 
każdym głupstwem, on sam konsultuje się z nim tylko w ważnych sprawach. Jeśli 
Stalin przebywał na wakacjach, najbezpieczniejszą strategią było nie podejmować 
w ogóle żadnych decyzji, co do perfekcji doprowadził Bułganin, który w efekcie 
bardzo wysoko zaszedł. W razie wątpliwości należało się odwołać do 
przenikliwości Stalina: Bez Was nikt nie rozstrzygnie tej kwestii - głosi jedna 
z takich notatek. Stalin lubił wysłuchiwać opinii innych, zanim wyraził własną, 
lecz Mikojan wolał „zaczekać, co powie Stalin".
Beria uważał, że ten, kto chciał przetrwać, musiał „zawsze uderzać pierwszy". 
Rzeczą rozsądną było donosić na kolegów lub, jak ujął to Wyszynski, „trzymać 
ludzi w niepewności". Kiedy Mołotow popełnił błąd, Wyszynski rozkoszował się 
tym. Ale donosiciele też żyli w niepewności. Manuilski napisał 
dziesięciostronicowy donos na Wyszynskiego:
Drogi towarzyszu Stalin, zwracam się do Was w sprawie Wyszynskiego [...]. Za 
granicą, bez nadzoru ze strony KC, zachowuje się jak drobnomieszczanin i 
człowiek bezgranicznie zadufany w sobie, dla którego interesy własne stoją na 
pierwszym miejscu. Stalin postanowił nic z tym nie robić, ale, jak zwykle, 
poinformował ofiarę. Od tego dnia Wyszynski spoglądał w nieznane: „Żyję tylko 
teoretycznie. Po prostu przetrwałem dzień. Przynajmniej to już coś, Bogu 
dzięki!"
530
Niebezpieczna gra o sukcesję, 1945-1949
Najważniejszą regułą było nie ukrywać niczego przed Stalinem: Żda-now 
zneutralizował swoje niepowodzenia w Leningradzie, a Chruszczow swój młodzieńczy 
trockizm, ponieważ potulnie przyznali się do tego. Stalin swoim sokolim wzrokiem 
dostrzegał każdą słabość: kiedy Wyszynski poczuł się chory i wyszedł z 
dyplomatycznego spotkania, natychmiast dowiedział się o tym i zatelefonował do 
jego podwładnego, Gromyki: „Co się stało Wyszynskiemu? Był pijany?". Gromyko 
zaprzeczył. „Ale przecież lekarze mówią, że jest alkoholikiem... No dobrze, 
dajmy temu spokój!" 7
* * *
Po obiedzie Stalin wznosił uroczysty toast na cześć Lenina, którego maska 
pośmiertna wisiała na ścianie: „Za Władimira Iljicza, naszego wodza, naszego 
nauczyciela - nasze wszystko!" Ale to kapłańskie błogosławieństwo kończyło 
wszelkie decorum. Pod nieobecność cudzoziemców Stalin krytykował Lenina, 
bohatera, który zwrócił się przeciwko niemu: opowiadał nawet młodemu Sergo Berii 
historie o romansach Lenina z sekretarkami. „U schyłku życia - zauważył 
Chruszczow - stracił kontrolę nad tym, co mówi". Minęła już zapewne czwarta, 
goście byli kompletnie pijani, zmęczeni i znudzeni, ale cierpiący na bezsenność 
generalissimus pozostał czujny i prawie zupełnie trzeźwy.
Następowała krótka przerwa na umycie rąk, kolejna okazja, by skomentować nowe 
dziwactwa Stalina: palatyni chichotali z rosnącej liczby zamków na drzwiach i 
opowieści o jego pijackich wyczynach: „Widzicie, on nawet w młodości pił za 
dużo!" Później wracali na obiad, który schodził teraz do poziomu wieczoru 
kawalerskiego neandertalczyków.
Czasami Stalin „tak się upijał, że pozwalał sobie na różne wybryki", wspominał 
Chruszczow. „Potrafił rzucić w kogoś pomidorem". Beria i Po-skriebyszow byli 
mistrzami w robieniu innym kawałów. Ofiarą padali zwykle dwaj najbardziej 
dystyngowani goście, Mołotow i Mikojan, ponieważ Stalin nie ufał im w coraz 
większym stopniu. Beria brał na cel elegancko ubranego Mikojana. Stalin szydził 
z jego „szykownego stroju", natomiast Beria uwielbiał rzucać kapelusz Mikojana 
na sosnę, gdzie już zostawał. Wkładał pomidory do garniturów Mikojana, a 
następnie „przyciskał go do ściany", tak by pomidor eksplodował w kieszeni. 
Mikojan zaczął przynosić na obiady zapasowe garnitury. W domu Aszchen znajdowała 
kości kurczaka w jego kieszeniach. Stalin śmiał się, gdy Mołotow usiadł na 
pomidorze lub gdy Poskriebyszow wypił wódkę doprawioną solą i zwymiotował. Po-
skriebyszow często zwalał się z nóg i trzeba go było wynosić. Pewnego razu Beria 
napisał Kutas na kawałku papieru i przypiął go Chruszczowowi na
Noc z życia Iosifa Wissarionowicza: tyrania filmów i obiadów
531
plecach. Chruszczow niczego nie zauważył, a wszyscy pokładali się ze śmiechu. 
Nigdy nie zapomniał tego upokorzenia.
Czasami podczas obiadu zjawiała się Swietłana, ale nie potrafiła ukryć 
zakłopotania i niesmaku. Uważała, że palatyni przypominają „bojarów Piotra 
Wielkiego", którzy niemal zapijali się na śmierć, by zabawić cara na pijackim 
„synodzie".
Po obiedzie „Stalin nakręcał patefon, traktując to jako swój obywatelski 
obowiązek. Nigdy od niego nie odstępował" -wspominał Berman. Z upodobaniem 
nastawiał komiczne płyty, zwłaszcza jedną, na której „koloraturowemu 
szczebiotowi śpiewaczki towarzyszyło wycie i szczekanie psów", co zawsze 
sprawiało mu dziką uciechę. „Przecież to jest mądre, diabelnie mądre!" Opatrywał 
płyty komentarzami: „Bardzo dobre!".
Stalin zachęcał swoich palatynów do tańca, ale nie były to już zabawne piruety 
Woroszyłowa i Mikojana sunących lekko po parkiecie. To też stało się 
sprawdzianem władzy i potęgi. Stalin sam „dreptał dookoła z rozpostartymi 
ramionami" w gruzińskim stylu, chociaż „miał poczucie rytmu".
-Towarzyszu Iosifie Wissarionowiczu, jacy jesteście silni! -prześcigali się w 
komplementach członkowie Politbiura. Wtedy zatrzymywał się i rzucał ponuro:
- Och, nie, nie będę już długo żył. Fizjologia ma swoje prawa.
- Nie, nie - wtrącił Mołotow. - Towarzyszu Iosifie Wissarionowiczu, potrzebujemy 
was, macie jeszcze przed sobą długie życie!
- Wiek mnie dopadł i jestem już starym człowiekiem.
- Nonsens. Wyglądacie świetnie. Trzymacie się nad podziw...
Kiedy obecny był Tito, Stalin uciszył ten chór pochlebców i popatrzył na swojego 
gościa, którego później miał kazać zamordować.
- Tito powinien na siebie uważać, żeby nic mu się nie stało. Bo ja już długo nie 
pożyję. - Zwrócił się do Mołotowa. - Ale Wiaczesław Michajłowicz nadal tu 
pozostanie.
Mołotow zmieszał się. Nagle, w dziwacznej demonstracji swojej żywotności, Stalin 
oświadczył:
- Tyle jest jeszcze we mnie siły!
Chwycił Titę za ramiona i trzy razy uniósł go nad podłogę w rytmie rosyjskiej 
pieśni ludowej z gramofonu, pas-de-deux, które było dyktatorskim odpowiednikiem 
Nuriejewa i Fonteyn.
- Kiedy Stalin prosi do tańca - powiedział Chruszczow Mikojanowi - mądry 
człowiek tańczy.
Spocony Chruszczow wziął się pod boki i wykonał hopaka, wyglądał przy tym jak 
„krowa tańcząca na lodzie". Bułganin „przytupywał". Mikojan, „znakomity 
tancerz", wciąż potrafił odtańczyć dziką lezginkę, a „nasz miejski
532
Niebezpieczna gra o sukcesję, 1945-1949
tancerz", Mołotow, ruszył do walca, ujawniając niezwykły talent. Od lat 
trzydziestych specjalnością Mołotowa był taniec w parze z innym mężczyzną ku 
rozbawieniu Stalina: jego ostatni partner, Postyszew, został rozstrzelany dawno 
temu.
Współpracownik Bieruta, odpowiedzialny za sprawy bezpieczeństwa w Polsce, 
Berman, był zdumiony, kiedy radziecki minister spraw zagranicznych poprosił go 
do walca. „Ruszałem tylko nogami do rytmu -wspominał Berman. - Prowadził 
Mołotow, ja bym nie potrafił. On zresztą zupełnie nieźle tańczył, próbowałem 
dotrzymać mu kroku. Było to jednak z mojej strony błazeństwo, nie taniec". 
Bawili się „wesoło, ale z wewnętrznym napięciem". Stalin nastawiał płyty i 
patrzył, uśmiechając się łobuzersko, gdy Mołotow i Berman sunęli po parkiecie. 
Stalin „bawił się naprawdę. Dla nas zaś - wspominał Berman - te tańce były dobrą 
okazją, by po cichu powiedzieć sobie rzeczy, których nie można było powiedzieć 
głośno". Mołotow ostrzegał Bermana „przed penetracją rozmaitych wrogich 
organizacji", a ostrzeżenie zostało wcześniej uzgodnione ze Stalinem.*
Na obiadach rzadko bywały kobiety, choć czasami zapraszano je na przyjęcie 
noworoczne lub na urodziny Stalina. Kiedy Nina Beria była wraz z mężem w 
Kuncewie, Stalin spytał ją, dlaczego nie tańczy. Odparła, że nie jest w 
nastroju, Stalin podszedł więc do młodego aktora i kazał mu poprosić Ninę do 
tańca. Chciał w ten sposób zrobić na złość zazdrosnemu Berii, który wpadł we 
wściekłość. Swietłana nie znosiła tych orgii. Stalin ją też zmuszał do tańca:
- No dalej, Swietłano, tańcz! Jesteś gospodynią, więc tańcz!
- Już tańczyłam, tato. Jestem zmęczona.
Stalin pociągnął ją za włosy, wyrażając „w tej brutalnej formie swoją przewrotną 
czułość". Kiedy próbowała uciec, zawołał:
- Towarzyszko Gospodyni, dlaczego zostawiasz nas, biedne, nieoświe-cone istoty 
bez [...] kierownictwa? Poprowadź nas! Pokaż nam drogę!
Kiedy Żdanow siadał do fortepianu, śpiewali pieśni kościelne, stare pieśni 
rosyjskie i gruzińskie piosenki ludowe. Jeśli obecni byli gruzińscy aktorzy i 
reżyserzy, tacy jak Cziaureli, bawiono się jeszcze lepiej. Inscenizacje, 
piosenki i anegdoty Cziaurelego „rozśmieszały Stalina". Stalin lubił śpiewać
* Te męskie tańce odzwierciedlały złowieszczą degenerację dyktatury Stalina, ale 
nie były niczym wyjątkowym. W listopadzie 1943 roku, na przyjęciu z okazji Dnia 
Dziękczynienia wydanym przez prezydenta Roosevelta w Kairze, tuż przed wyjazdem 
na spotkanie ze Stalinem w Teheranie, brakowało partnerek. Churchill tańczył 
więc z wojskowym doradcą Roosevelta, generałem Edwinem „Pa" Watsonem.
Noc z życia Iosifa Wissarionowicza: tyrania filmów i obiadów
533
i był w tym bardzo dobry. Do dwóch chłopców z chóru, Stalina i Woroszy-łowa, 
przyłączali się Mikojan, Beria i Żdanow przy fortepianie.*
Był już prawie świt, ale nostalgiczną atmosferę tych pieśni z utraconego świata 
seminariów i chórów cerkiewnych zakłócały nagle wybuchy gniewu i pogardy 
Stalina. „Przyzwoity śledczy - wspominał Chruszczow - nie postępowałby z 
zatwardziałym kryminalistą w sposób, w jaki Stalin traktował przy stole swoich 
przyjaciół". Kiedy Mikojan nie zgodził się w czymś ze Stalinem, ten ryknął:
- Wszyscy się zestarzeliście. Pozbędę się was.
Około 5.00 Stalin wypuszczał wreszcie wyczerpanych towarzyszy, którzy często 
byli tak pijani, że nie mogli utrzymać się na nogach. Ochroniarze wzywali 
samochody przed frontowe wejście i kierowcy „wynosili swój ładunek". W drodze do 
domu Chruszczow i Bułganin leżeli na tylnym siedzeniu, szczęśliwi, że udało im 
się przetrwać: „Nikt nigdy nie wie - szepnął Bułganin - czy jedzie do domu, czy 
do więzienia".
Ochroniarze zamykali drzwi daczy i szli na wartownię. Stalin kładł się na jednej 
ze swoich kanap i zaczynał czytać. Wreszcie alkohol i zmęczenie brały górę. 
Zasypiał. Ochroniarze czekali, aż w pokojach Stalina zgaśnie światło: „Brak 
ruchu".8
Byli tak zadowoleni ze swoich muzycznych sesji, że nagrali występ tego 
amatorskiego zespołu z Woroszyłowem jako głównym wokalistą i Żdanowem na 
fortepianie, można zatem usłyszeć piękne głosy i fortepian nocą w Kuncewie. To 
unikalne nagranie jest obecnie własnością rodziny Żdanowa.
47
Szansa Mołotowa: „Zrobisz wszystko, kiedy jesteś pijany!"
„Wojna - przyznał Stalin - złamała mnie". W październiku 1945 roku znowu 
zachorował. Nagle, przy obiedzie oświadczył:
- Niech Wiaczesław teraz popracuje. Jest młodszy.
Kaganowicz, łkając, błagał Stalina, aby nie rezygnował. Nie ma mniej pożądanego 
zaszczytu niż zostać dziedzicem zbrodniczego tyrana. Ale obecnie Mołotow, 
pierwszy z linii potencjalnych sukcesorów, zyskał szansę, by odegrać rolę 
tymczasowego przywódcy.
Dziewiątego października Stalin, Mołotow i Malenkow postanowili „udzielić 
towarzyszowi Stalinowi półtora miesiąca urlopu" - i generalissi-mus odjechał 
pociągiem specjalnym do Soczi, a później do Gagry nad Morzem Czarnym. Pomiędzy 9 
a 15 października doznał poważnego ataku serca. Na fotografii w archiwum 
rodzinnym Własika widać wyraźnie chorego Stalina, za którym podąża zdenerwowany 
Własik, prawdopodobnie po przyjeździe do Soczi, gdzie wznosiła się teraz spora 
piętrowa rezydencja z zamkniętym dziedzińcem. Później Stalin udał się do Zimnej 
Rzeczki w pobliżu Gagry. Było to jego niedostępne orle gniazdo, wykute w skale, 
wysoko nad morzem. Przebudowane przez Mierżanowa tak, by przypominało Kuncewo, 
stało się główną rezydencją Stalina na południu przez resztę życia. Do wysokiej 
drewniany bramy prowadziła „wąska i kręta ścieżka". Dom otaczała ze wszystkich 
stron gruzińska weranda, a na dachu mieścił się taras. Na skraju urwiska stał 
drewniany domek letni.*
* Była tam mała willa dla Swietłany. Kiedy Stalin ją zobaczył, mruknął: „Kim ona 
jest? Członkiem Politbiura?". Domek Wasilija przylegał do wartowni: goście szli 
długim tunelem, aby dotrzeć do rezydencji Stalina.
Szansa Mołotowa: „Zrobisz wszystko, kiedy jesteś pijany!"
535
W tym urokliwym odosobnieniu Stalin wracał do zdrowia w spokojnym wakacyjnym 
rytmie: spał przez całe ranki, spacerował w ciągu dnia, jadł śniadanie na 
tarasie, później czytał i przeglądał papiery, łącznie z dwiema teczkami, których 
nigdy nie pomijał: raportami NKGB i tłumaczeniami z zagranicznych gazet. Być 
może dlatego, że tak ściśle nadzorował prasę, miał zdumiewające zaufanie do 
zagranicznych dziennikarzy.
Pod jego nieobecność Mołotow kierował pracami rządu wraz z Berią, Mikojanem i 
Malenkowem, „czwórką" Politbiura. Chwilę wielkości Mołotowa przyćmiewały 
niepokojące pogłoski, że Stalin umiera albo już umarł. 10 października radziecka 
agencja prasowa TASS, ogłosiła, że towarzysz Stalin wyjechał na odpoczynek. Ale 
to tylko obudziło zdziwienie i umocniło czujność Stalina. „Chicago Tribune" 
doniosła, że Stalin jest niezdolny do pracy. Jego następcami zostaną z pewnością 
Mołotow i marszałek Żukow - na południe powędrował raport Pogłoski w 
zagranicznej prasie o stanie zdrowia towarzysza Stalina. Podejrzenia Stalina 
wzmogły się jeszcze, kiedy przeczytał wywiad z Żukowem, w którym marszałek 
przypisał sobie zwycięstwo w wojnie, a o Stalinie wspomniał mimochodem dopiero 
pod koniec. Stalin skupił się na pogłoskach. Kto je rozpowszechnia i dlaczego 
radziecki honor, w jego osobie, został znieważony?
Zapewne „nasz Wiaczesław" był tak podniecony swoimi nowymi obowiązkami, że nie 
zauważył gromadzących się w Abchazji chmur. Mołotow święcił triumfy jako mąż 
stanu na arenie międzynarodowej. Dopiero co wrócił z serii spotkań. Pojawiło się 
napięcie, kiedy Stalin zażądał, aby jego minister wywarł nacisk na Turcję w 
sprawie cesji części terytorium: Mołotow sprzeciwiał się temu, lecz Stalin 
nalegał - radzieckie roszczenia zostały odrzucone. W kwietniu Mołotow odwiedził 
Nowy Jork, Waszyngton i San Francisco, by spotkać się z prezydentem Trumanem i 
wziąć udział w inauguracyjnej sesji Organizacji Narodów Zjednoczonych. W trakcie 
nieprzyjemnego spotkania Truman przedstawił Mołotowowi przykłady radzieckiej 
perfidii w Polsce. Żyjemy pod ciągłą presją, aby niczego nie przeoczyć - napisał 
Mołotow do swojej „ukochanej Polinki", ale jak zawsze napawał się swoją pozycją: 
Tutaj, wśród burżuazyjnej opinii publicznej - chełpił się -jestem w centrum 
zainteresowania, a na innych ministrów prawie nie zwraca się uwagi! Jak zawsze: 
Tęsknię za Tobą i za naszą córką. Nie będę ukrywał, że czasem ogarnia mnie 
niecierpliwe pragnienie Twojej bliskości i czułości. Ale najważniejsze, że 
Moskwa [tj. Stalin] naprawdę wspiera nasze wysiłki i wspomaga je.
We wrześniu Mołotow pojechał do Londynu na konferencję ministrów spraw 
zagranicznych, gdzie domagał się mandatu powierniczego nad włoską Libią, 
żartując cierpko na temat radzieckiego talentu do administracji
536
Niebezpieczna gra o sukcesje, 1945-1949
kolonialnej. W przeciwieństwie do Stalina, który nieustannie popychał do 
radykalnych kroków, Mołotow był w polityce zagranicznej realistą i wiedział, że 
Zachód nigdy nie wyrazi zgody na radziecką Libię. Popełnił kilka gaf, lecz 
Stalin wybaczył mu porażkę na konferencji, zrzucając winę na nieprzejednaną 
postawę Amerykanów. Mołotow znów poskarżył się Poli-nie, że odczuwa presję, aby 
nie zawieść. Prawie nie opuszczał radzieckiej ambasady, oglądając filmy takie 
jak Idealny mąż Wilde'a, natomiast raz, tylko raz, poszedł na grób Karola 
Marksa. W typowo radzieckim stylu pogratulował Polinie wykonania rocznego planu, 
ale dodał: chciałbym Cię przytulić i zrzucić ciężar z serca.
Obecnie, gdy Stalin wracał do zdrowia, a Mołotow działał z nieco większą 
niezależnością, napięcie rosło. Mołotow czuł, że nadeszła pora, by zawrzeć 
porozumienie z Zachodem. Stalin tak nie uważał: czas „zedrzeć zasłonę 
przyjaznych stosunków". Ponieważ Mołotow nadal zachowywał się zbyt miękko wobec 
sojuszników, Stalin, używając oficjalnej formy „wy", gwałtownie go zaatakował. 
„Przyjęta przez Mołotowa metoda dystansowania się od rządu, by przedstawić 
siebie jako człowieka bardziej liberalnego [...] do niczego nie prowadzi". 
Mołotow odpowiedział rytualnymi przeprosinami: „Przyznaję, że popełniłem poważne 
przeoczenie". Był to znaczący moment dla palatynów: nawet Stalin i Mołotow 
przestali zwracać się do siebie nieformalnie: nie było już „Koby", tylko 
„towarzysz Stalin".
Dziewiątego listopada Mołotow kazał wydrukować w „Prawdzie" przemówienie 
Churchilla wychwalające Stalina jako prawdziwie wielkiego człowieka, ojca swego 
narodu. Mołotow nie uchwycił nowego poglądu Stalina na Zachód. Stalin wysłał mu 
utrzymaną w gniewnym tonie depeszę: Uważam publikację przemówienia Churchilla z 
pochwałami pod adresem Rosji i Stalina za błąd, skrytykował dziecięcą euforię, 
która rodzi [...] służalczość wobec zagranicznych osobistości. Musimy walczyć z 
tą służalczością zębami i pazurami [...]. Nie trzeba dodawać, że radzieccy 
przywódcy nie potrzebują pochwał od zagranicznych przywódców. Prawdę mówiąc, 
pochwały tylko mnie drażnią. Stalin.
Kiedy zagraniczna prasa trąbiła o chorobie Stalina i sukcesji Mołotowa, na 
przyjęciu z okazji 7 listopada Mołotow upił się i zaproponował złagodzenie 
cenzury dla zagranicznych gazet. Stalin zatelefonował do niego i dał upust 
złości:
- Pleciecie, co warn ślina na język przyniesie, kiedy jesteście pijani!
Stalin poświęcił następne trzy dni wakacji na starcie w proch Mołotowa. Kiedy 
„New York Times" napisał o chorobie Stalina „w jeszcze bardziej nietaktowny 
sposób niż francuska prasa brukowa", postanowił dać nauczkę Mołotowowi i 
rozkazał „czwórce" przeprowadzić dochodzenie - czy był to błąd Mołotowa. 
Pozostali próbowali chronić Mołotowa, obarczając winą
Szansa Mołotowa: „Zrobisz wszystko, kiedy jesteś pijany!"
537
młodszego dyplomatę, ale przyznali, że wykonywał instrukcje Mołotowa. 6 grudnia 
Stalin zadepeszował do Malenkowa, Berii i Mikojana, ignorując Mołotowa, i 
oskarżył ich o to, że „naiwnie" próbowali „zbagatelizować sprawę", aby ukryć 
„matactwa czwórki". Stalin kipiał gniewem na tę „zniewagę" dla „prestiżu" rządu 
radzieckiego. Zapewne próbowaliście wyciszyć sprawę, aby znaleźć kozła 
ofiarnego, dać mu [...] klapsa i na tym poprzestać. Ale popełniliście błąd. 
Krytykując obłudnie roszczenia Politbiura do sprawowania rządów, Stalin 
oświadczył: Żaden z nas nie ma prawa działać na własną rękę [...]. Ale Mołotow 
przywłaszczył sobie to prawo. Dlaczego? [...] Bo te kalumnie były częścią jego 
planu? Reprymenda nie wystarczy, gdyż Mołotow bardziej się troszczy o zdobycie 
popularności w pewnych kręgach zagranicznych. Nie mogę uważać takiego towarzysza 
za swojego pierwszego zastępcę. Na zakończenie stwierdził, że nie wysłał depeszy 
Mołotowowi, ponieważ nie ufam pewnym ludziom w jego otoczeniu. (Była to pierwsza 
aluzja do żydowskiego pochodzenia Poliny).
Beria, Malenkow i Mikojan, którzy współczuli nieszczęsnemu Mołotowowi, wezwali 
go jak sędziowie, odczytali depeszę Stalina i skrytykowali za popełnione błędy. 
Mołotow przyznał się do błędów, choć oskarżenia o nadużycie zaufania były 
niesprawiedliwe. Trójka doniosła Stalinowi, że Mołotow się pokajał, a nawet 
„uronił kilka łez", co musiało trochę udobruchać generalissimusa. Następnie 
napisał do Stalina list z przeprosinami, który, jak stwierdził jeden z 
historyków, był „zapewne najbardziej emocjonalnym dokumentem w jego życiu 
politycznym".
Wasza szyfrowana depesza jest nasycona głębokim brakiem zaufania do mnie jako do 
bolszewika i człowieka, a ja przyjmuję to jako poważne ostrzeżenie ze strony 
partii dla całej mojej przyszłej pracy, niezależnie od funkcji, jaką przyjdzie 
mi pełnić. Nie będę szczędził sił, aby odzyskać Wasze zaufanie, które każdy 
uczciwy bolszewik postrzega nie tylko jako zaufanie osobiste, ale zaufanie 
partii - coś, co cenię bardziej niż życie.
Stalin pozwolił Mołotowowi zadręczać się przez dwa dni, po czym, 8 grudnia o 
1.15, znów napisał do „czwórki", przywracając swego zbłąkanego zastępcę na 
poprzednie stanowisko pierwszego wicepremiera. Ale już nigdy nie mówił o 
Mołotowie jako o swoim następcy i rejestrował jego błędy, aby wykorzystać je 
przeciwko niemu.* ]
Mikojan również czuł jego lodowatą dezaprobatę. Stalin uważał, że dwaj starzy 
towarzysze są utajonymi prawicowcami, co było absurdem w przypadku Mołotowa. Ale 
w trakcie długich sporów o to, czy ograbić Niemcy z przemysłu, czy odbudować 
wschodni sektor jako satelitę, a także kryzysów zbożowych i głodu, Mikojan 
wyrażał umiarkowane opinie. Kiedy nie nadsyłał raportów z Dalekiego Wschodu, 
otrzymał kolejny ostry list od Stalina: Wysłaliśmy Was na Daleki Wschód nie po 
to, żebyście nabrali wody w usta i nie informowali Moskwy.
538
Niebezpieczna gra o sukcesję, 1945-1949
Był to zaledwie początek. Stalin czuł się lepiej, ale przemyśliwał gniewnie nad 
zagrożeniami z zagranicy, rozprzężeniem w kraju, nielojalnością we własnym 
kręgu, impertynencją marszałków. Był znudzony i przygnębiony bezczynnością i 
samotnością, walka stymulowała jego energię i wolę życia. Rozkoszował się 
manipulowaniem ludźmi i walką ideologiczną. Powróciwszy w grudniu z błyskiem w 
żółtych oczach i nowym zapasem sił, postanowił umocnić bolszewizm i przywołać do 
porządku swoich wszechpotężnych bojarów falą aresztowań i przesunięć 
personalnych.
Wstrząsnąwszy Mołotowem, Stalin zwrócił się przeciwko Berii i Malen-kowowi. Nie 
musiał szukać powodu. Kiedy Wasilij odwiedził go w Poczdamie, zameldował o 
katastrofalnej sytuacji w radzieckim lotnictwie: spośród 80 300 samolotów 
straconych podczas wojny, 47 procent rozbiło się z powodu awarii technicznych, a 
nie zestrzelenia przez wroga. Stalin rozmyślał o tym na wakacjach, zaprosił 
nawet do Soczi ministra przemysłu lotniczego Szachurina.* Później polecił 
wszcząć dochodzenie w „sprawie lotników" przeciwko Szachurinowi i marszałkowi 
lotnictwa Nowikowowi, jednemu z bohaterów wojennych, któremu groził żartobliwie 
już na bankiecie na cześć de Gaulle'a.
Drugiego marca Wasilij Stalin został awansowany do stopnia generała majora. 18 
marca Beria i Malenkow, dwaj wojenni potentaci, otrzymali status pełnych 
członków Politbiura - w momencie, gdy nad ich głowami zawisła „sprawa lotników". 
Niebawem Szachurin i marszałek Nowikow zostali aresztowani i poddani torturom. 
Stalin zamierzał złapać dwie sroki za ogon: za produkcję lotniczą odpowiadał 
Malenkow.
Abakumow, szef Smiersza i protegowany Stalina, zmontował „sprawę lotników", 
która była wymierzona również w Berię. Słabość Stalina do Me-grela już dawno 
zamieniła się w zgryźliwą pogardę. Stalin nie znosił teatralnej służalczości i 
zbrodniczej pomysłowości Berii w takim samym stopniu, w jakim podziwiał jego 
geniusz administracyjny. Już mu nie ufał. Jego podstawową zasadą było zachowanie 
osobistej kontroli nad aparatem bezpieczeństwa. „Za dużo wie" - powiedział 
Stalin Mikojanowi. Jego niechęć wzbierała powoli. Spacerując wraz z Kawtaradzem 
po ogrodach w Kunce-wie, szepnął jadowicie do Berii w dialekcie megrelskim 
(którego nie rozumiał nikt oprócz Gruzinów):
Szansa Mołotowa: „Zrobisz wszystko, kiedy jesteś pijany!"
539
Był to ten sam Szachurin, którego syn zastrzelił swoją dziewczynę, a później 
siebie na Kamiennym Moście w 1943 roku.
- Ty zdrajco, Ławrientiju Berio! - A potem dodał „z ironicznym uśmiechem": -
Zdrajco!
Podczas obiadu w domu Berii był czarujący dla Niny, ale oschły dla Ław-rientija: 
wznosząc toasty, nie zaszczycił Berii żadną pochwałą. Beria przypomniał mu o ich 
pierwszym spotkaniu w 1926 roku.
- Nie pamiętam - odparł zimno Stalin. Irytowało go, że na posiedzeniach Beria 
próbuje rozmawiać z nim po gruzińsku.
- Nie mam żadnych tajemnic przed towarzyszami. Co to za prowokacja! Mówcie 
językiem zrozumiałym dla wszystkich!
Stalin wyczuwał, i słusznie, że Beria, potentat przemysłowy i nuklearny, chce 
zostać politykiem.
- Ma ambicje na skalę globalną -wyznał swemu gruzińskiemu protegowanemu - ale 
jego amunicja nie jest warta złamanego grosza!
Stalin uznał, że w organach źle się dzieje. Podczas wakacji spytał Własi-ka o 
zachowanie Berii. Własik, uszczęśliwiony, że ma okazję mu zaszkodzić, zameldował 
o jego zepsuciu, niekompetencji i chorobie wenerycznej. Przy obiedzie na 
południu Stalin opowiedział dowcip o Berii:
- Stalin gubi swoją ulubioną fajkę. Po kilku dniach Ławrientij dzwoni do 
Stalina: „Czy znaleźliście fajkę?" „Tak - odpowiada Stalin. - Znalazłem ją pod 
kanapą". „To niemożliwe! -krzyczy Beria.-Trzech ludzi przyznało się do 
kradzieży!"
Stalin opowiadał historie o wymuszaniu zeznań od niewinnych ludzi. Nagle jednak 
spoważniał.
- Wszyscy śmieją z takich historii. Ale to nie jest śmieszne. Należy usunąć z 
MWD ludzi, którzy łamią prawo!
Stalin działał szybko: w styczniu Beria utracił stanowisko ministra spraw 
wewnętrznych, ale pozostał kuratorem organów z Mierkułowem jako szefem MGB. 
Potem sekretarz Mierkułowa złożył na niego donos. 4 maja Stalin, wspierany przez 
Żdanowa, zaaranżował nominację Abakumowa na ministra bezpieczeństwa państwowego: 
jego kwalifikacje polegały na ślepym posłuszeństwie i niezależności od Berii. 
Kiedy Abakumow skromnie odmówił, Stalin spytał żartem, czy „wolałby trust 
herbaciany".
Abakumow pozostaje najbardziej tajemniczym z szefów resortu bezpieczeństwa, tak 
jak lata powojenne są najbardziej mrocznym okresem rządów Stalina, choć obecnie 
wiemy o nich znacznie więcej. Zbliżające się okrucieństwa były dziełem 
Abakumowa, nie Berii, chociaż większość historyków przypisywała winę temu 
ostatniemu. Beria, który jako wicepremier odpowiedzialny za program atomowy i 
przemysł rakietowy przeniósł się
540
Niebezpieczna gra o sukcesję, 1945-1949
z Łubianki na Kreml, został tym samym „zwolniony" z organów. Czuł się tym bardzo 
dotknięty.
„Beria bał się śmiertelnie Abakumowa i za wszelką cenę starał się utrzymywać z 
nim dobre stosunki - wspominał Mierkułow. - Znalazł w Abakumo-wie godnego siebie 
przeciwnika". Jak szczur na tonącym okręcie, stręczyciel Berii, pułkownik 
Sarkisow, doniósł o seksualnych ekscesach bolszewickiego „Sinobrodego" 
Abakumowowi, który natychmiast poszedł z tym do Stalina.
- Przynoście mi wszystko, co ten gnojek napisze! -warknął Stalin.
48
ŻćLanow dziedzicem i zakrwawiony dywan Abakumowa
Abakumow, wysoki mężczyzna o mięsistej twarzy, bezbarwnych oczach, czarnych 
włosach, odętych wargach i ciężkich brwiach, był kolejnym malowniczym, 
buńczucznym oprawcą, amoralnym kondotierem i „zoologicznym karierowiczem", który 
dorównywał Berii sadyzmem, lecz ustępował mu inteligencją.* Przed przystąpieniem 
do torturowania swoich ofiar Abakumow rozwijał w swoim gabinecie zakrwawiony 
dywan, aby nie zaplamić kosztownych perskich kobierców. „Widzisz - oznajmił 
swojemu podwładnemu Leopoldowi Trepperowi - agentowi można podziękować tylko na 
dwa sposoby: obsypać go medalami albo ściąć mu głowę". Z pewnością nie był 
odosobniony w tym bolszewickim poglądzie.
Zanim Stalin zrobił z niego ministra, Wiktor Abakumow był typowym czekistą, 
który zdobywał ostrogi, dokonując czystki w Rostowie w 1938 roku. Urodzony w 
1908 roku jako syn moskiewskiego robotnika, był hulaką i kobieciarzem. Podczas 
wojny trzymał swoje kochanki w hotelu Moskwa i sprowadzał z Berlina pociągi 
pełne łupów. Jego luksusowe mieszkanie należało do śpiewaka operowego, którego 
kazał aresztować. Regularnie wykorzystywał bezpieczne domy MGB do miłosnych 
schadzek. Uwielbiał jazz. Muzyk Eddie Rosner grywał na jego przyjęciach, dopóki 
jazz nie został zakazany.
Abakumow miał do czynienia bezpośrednio ze Stalinem, widując go co tydzień, ale 
nigdy nie został dopuszczony do jego wewnętrznego kręgu. „Nie robiłem nic z 
własnej inicjatywy - utrzymywał po śmierci Stalina. - Stalin
Abakumow pojawia się jako wytrawny i zręczny dworzanin, całkowicie uległy 
Stalinowi, w powieści Sołżenicyna o powojennym terrorze, Krąg pierwszy, oraz 
jako sprytny i zdeprawowany karierowicz w Ogniu i popiele Rybakowa, ostatniej 
części trylogii Dzieci Arbatu.
542
Niebezpieczna gra o sukcesję, 1945-1949
wydawał polecenia, a ja je wykonywałem". Nie ma powodu, aby mu nie wierzyć. 
Zabiegał o względy dzieci Stalina. Pewnego razu, podczas obiadu na Kremlu, 
„nagle drgnął, poderwał się z miejsca i uniżenie skłonił głowę przed niską, 
rudowłosą dziewczyną" - Swietłaną. Stalin nie wymagał, aby ludzie kłaniali się 
jego córce. Abakumowpiłz Wasilijem Stalinem. Razem sfabrykowali „sprawę 
lotników". Wasilij przywłaszczył sobie daczę Nowi-kowa, podczas gdy „ojciec 
radzieckich sił powietrznych" był torturowany. Stalin spytał Abakumowa o 
zalecenia.
- Powinni zostać rozstrzelani.
-Łatwo jest rozstrzeliwać ludzi - odparł Stalin. - Znacznie trudniej nakłonić 
ich do pracy. Nakłońcie ich do pracy.
Szachurin dostał siedem lat ciężkich robót, Nowikow dziesięć lat, ale swoimi 
zeznaniami obciążyli grubszą rybę.
Czwartego maja Malenkow został nagle usunięty z Sekretariatu. Jego rodzina 
wspominała, że musieli opuścić swoją daczę. Matka zabrała dzieci na długie 
wakacje nad Bałtyk. Malenkow przez kilka miesięcy doglądał zbiorów w Azji 
Środkowej, ale nigdy nie został aresztowany. Beria próbował przekonać Stalina, 
aby sprowadził go z powrotem, co rozbawiło gene-ralissimusa:
- Dlaczego tak się przejmujesz tym imbecylem? Ciebie pierwszego zdradzi.
Beria stracił swoje „organy" i swego sojusznika Malenkowa, toteż sukces z bombą 
miał tym większe znaczenie. Pod koniec roku pojechał do zakładów Elektrostal w 
Nogińsku, aby zobaczyć, j ak eksperymentalny reaktor j ądro-wy profesora 
Kurczatowa osiągnie stan krytyczny i zapoczątkuje pierwszą w Związku Radzieckim 
samopodtrzymującą się reakcję łańcuchową. Beria obserwował, jak Kurczatow 
podnosi pręt kontrolny i słucha, jak trzaski rejestrujące przepływ neutronów 
przechodzą w ciągły szum.
- Ruszył! - zawołali naukowcy.
- To wszystko? - spytał z niedowierzaniem Beria, bojąc się, że jajogłowi go 
oszukują. - Nic więcej? Mogę podejść do reaktora?
Byłaby to upajająca perspektywa dla milionów ofiar Berii, lecz naukowcy 
skwapliwie powstrzymali go przed tym.
Odmiana losów Berii i Malenkowa oznaczała wyniesienie ich śmiertelnego wroga, 
Andrieja Żdanowa, przyjaciela Stalina, zażywnego, pretensjonalnego 
intelektualisty, który po ciężkich przejściach w Leningradzie stał się 
alkoholikiem z wodnistymi oczami i siną cerą. Stalin otwarcie mówił
Żdanow dziedzicem i zakrwawiony dywan Abakumowa
543
o Żdanowie jako o swoim następcy. Tymczasem Beria ledwie mógł ukryć swoją 
pogardę dla aspiracji Żdanowa:
- Potrafi tylko grać na fortepianie dwoma palcami i odróżnić człowieka od krowy 
na obrazie, a mimo to wymądrza się na temat malarstwa abstrakcyjnego! '
„Pianista" stał się bohaterem w Leningradzie, gdzie lubił się przechwalać, że 
blokada miała większe znaczenie niż bitwa pod Stalingradem. Wysłany w 1945 roku 
jako prokonsul Stalina do Finlandii, nauczył się fińskiej historii i popisywał 
się encyklopedyczną wiedzą na temat polityki Helsinek, a nawet oczarował 
tamtejszego przedstawiciela Wielkiej Brytanii. Kiedy domagał się zaanektowania 
Finlandii (rosyjskiego księstwa do 1917 roku), Mołotow udzielił mu reprymendy: 
„Posuwacie się za daleko [...]. Jesteście zbyt emocjonalni!" Ale nie zaszkodziło 
to jego wizerunkowi w oczach Stalina, który odwołał go z Leningradu i mianował 
swoim zastępcą odpowiedzialnym za Wydział Agitacji i Propagandy i stosunki z 
partiami zagranicznymi, czyniąc go jeszcze potężniejszym niż przed wojną. Jego 
rodzina, zwłaszcza syn Jurij, znów znalazła się blisko Stalina. Nawet pisali do 
niego całą rodziną: Drogi Iosifie Wissarionowiczu, składamy Warn serdeczne 
gratulacje z okazji [...] rocznicy bolszewickiego zwycięstwa i prosimy, żebyście 
przyjęli nasze najlepsze życzenia. Zinaida, Andriej, Anna i Jurij Żdanow.
Od powrotu w styczniu 1945 roku Żdanow rozgrywał zręcznie swoje karty. Umocnił 
triumf nad Malenkowem i Berią, przekonując Stalina, aby wyniósł jego kamarylę 
leningradczyków do władzy w Moskwie. Aleksiej Kuzniecow, małomówny bohater 
blokady o pociągłej twarzy i spokojnym głosie, zajął miejsce Malenkowa w 
Sekretariacie. Żdanow zdawał sobie sprawę, że Stalin chce ukrócić wpływy Berii w 
MGB, zasugerował więc, by Kuzniecow zastąpił go jako kurator „organów". 
Kuzniecow w swojej „naiwności" przyjął ten zatruty kielich: „powinien odmówić", 
wspominał Mikojan, ale był „prostoduszny". Nominacja Kuzniecowa ściągnęła nań 
nieprzejednaną nienawiść dwóch najbardziej mściwych drapieżników w stalinowskiej 
dżungli: Berii i Malenkowa.
Do stycznia 1946 roku, gdy Stalin przebywał na swego rodzaju emeryturze, Żdanow, 
jak się wydawało, zdobył kontrolę nad partią i zyskał decydujące słowo w 
kwestiach polityki kulturalnej i zagranicznej, a także zneutralizował „organy" i 
wojsko.* Żdanowa wychwalano jako „drugiego człowieka w partii", jej 
„największego działacza", a jego otoczenie szeptało
Sam Stalin ustąpił niebawem ze stanowiska ministra obrony, powierzając je 
kolejnemu sojusznikowi Żdanowa, Bułganinowi, który nienawidził Malenkowa, 
ponieważ w 1943 roku ten usunął go z Frontu Zachodniego. Rządząca „piątka" 
(Stalin, Mołotow, Mikojan, Malenkow i Beria) rozszerzała się stopniowo, 
obejmując Żdanowa, Wozniesienskie-go, Bułganina i Kuzniecowa, bez względu na to, 
czy byli, czy nie byli członkami Politbiura.
544
Niebezpieczna gra o sukcesję, 1945-1949
0 „naszym następcy tronu". Stalin zastanawiał się, czy nie mianować go 
sekretarzem generalnym. W 1946 roku Żdanow podpisywał dekrety jako „sekretarz" 
wraz ze Stalinem jako premierem: „Pianista" był tak ważny, że, jak opisał 
jugosłowiański ambasador, gdy urzędnik wchodził do jego gabinetu, kłaniał się 
Żdanowowiprzy wejściu, a potem wycofywał się tyłem, znowu się kłaniając, wpadał 
na drzwi i nerwowo szukał ręką klamki. W rocznicę rewolucji, pod nieobecność 
Stalina, Żdanow odbierał defiladę, a członkowie jego leningradzkiej kamaryli 
wypełniali Mauzoleum.
Ale stan jego zdrowia się pogarszał.* Żdanow nigdy nie chciał być następcą. 
Podczas poważnej choroby Stalina był przerażony tą perspektywą
1 powiedział synowi:
- Boże, nie pozwól mi przeżyć Stalina!2
Stalin i Żdanow, zastanawiając się, jak połączyć rosyjski patriotyzm z 
rewolucyjnym bolszewizmem, aby wykorzenić zagraniczne wpływy i przywrócić 
moralność, dumę i dyscyplinę, podjęli to, czego nie dokończyli przed wojną. 
Niczym dwaj zrzędliwi profesorowie, owładnięci obsesją wielkości 
dziewiętnastowiecznej kultury i zgorszeni zepsuciem nowoczesnej sztuki i 
obyczajów, dawny seminarzysta i potomek prowincjonalnej inteligencji sięgnęli do 
swej młodości, planując zaciekły atak na modernizm („formalizm") i zagraniczne 
wpływy w rosyjskiej kulturze („kosmopolityzm"). Ci dwaj skrupulatni, 
niezmordowani „intelektualiści", których łączył nienasycony bolszewicki głód 
wykształcenia, przesiadywali do później nocy nad czasopismami literackimi i 
obmyślali kres kulturalnych swobód czasu wojny. Pogrążony w klasyce, pełen 
pogardy dla nowomodnej sztuki Żdanow zainicjował politykę znaną Aleksandrowi I i 
Mikołajowi I. Zwycięstwo pobłogosławiło małżeństwo rosyjskości z bolszewizmem: 
Stalin postrzegał Rosjan jako element spajający ZSRR, „starszego brata" narodów 
radzieckich, a jego nowy rosyjski nacjonalizm bardzo się różnił od swego 
dziewiętnastowiecznego przodka. Nie będzie żadnych nowych swobód, żadnych 
zagranicznych wpływów, wszystkie te nowinki zostaną zgniecione w wymuszonym 
kulcie rosyjskości.
Naturalnym punktem wyjścia były leningradzkie czasopisma, ponieważ publikowały 
teksty satyryka Michaiła Zoszczenki, którego Stalin czytywał swego czasu 
dzieciom, i poetki Anny Achmatowej, której namiętne wiersze
* Pod koniec 1946 roku Żdanow miał kłopoty z sercem i musiał wyjechać na 
odpoczynek do Soczi, skąd 5 stycznia 1947 roku napisał do Stalina: Czuję się już 
znacznie lepiej [...]. Nie chcę przerywać kuracji [...] proszę Was o dodatkowe 
10 dni urlopu [...]. Pozwólcie mi wrócić 25-go [...]. Będę ogromnie wdzięczny. 
Pozdrowienia! WaszAndriej Żdanow.
Żdanow dziedzicem i zakrwawiony dywan Abakumowa
545
symbolizowały niezłomną godność i wrażliwość jednostki w czasach terroru i 
wojny. Żdanow wyraził własnymi słowami to, czego pragnął Stalin: Proszę, 
żebyście się z tym zapoznali - zwrócił się Żdanow do mistrza - czy to dobre dla 
prasy i co trzeba poprawić?
Czytałem Wasz referat. Moim zdaniem jest doskonały - odpisał Stalin ołówkiem. -
Musicie to natychmiast opublikować, a potem wydać jako książkę. Pozdrowienia! 
Ale konieczne są pewne poprawki, które odzwierciedlały sposób myślenia Stalina: 
Gdyby nasza młodzież czytała Achmatową i uczyła się w takiej atmosferze, co by 
się stało podczas Wielkiej Wojny Ojczyźnianej? Nasza młodzież wychowana w 
radosnym duchu zdołała odnieść zwycięstwo nad Niemcami i Japonią [...]. Te 
czasopisma pomagają naszym wrogom niszczyć naszą młodzież.*
Osiemnastego kwietnia Żdanow atakiem na leningradzkie czasopisma rozpętał swój 
kulturowy terror, znany jako „żdanowszczyzna". W sierpniu literacki inkwizytor 
pojechał do Leningradu, by oznajmić: „Jak osłabła czujność w Leningradzie, w 
redakcji czasopisma «Zwiezda», że opublikowano w nim teksty [...] zatrute jadem 
zoologicznej nienawiści wobec radzieckiego kierownictwa". Napiętnował Achmatową 
jako „ni to mniszkę ni jawnogrzesznicę, a raczej ladacznicę-zakonnicę, której 
grzech miesza się z modlitwą", parafrazując groteskowo jej wiersze. Później 
przypuścił atak na filmowców i muzyków. Podczas słynnego spotkania z 
Szostakowiczem i innymi kompozytorami „Pianista" brzdąkał na fortepianie, by 
zademonstrować łatwo wpadające w ucho ludowe piosenki, wizja równie absurdalna 
jak Józef II upominający Mozarta, że pisze „za dużo nut". Jurij Żdanow poszedł 
do teatru z ojcem i Stalinem. Później rozmawiali z aktorami, którzy chełpili 
się, że ich sztukę oklaskiwano w Paryżu.
- Ci Francuzi nie są warci podeszew moich butów - powiedział Stalin. - Nie ma 
nic ważniejszego niż teatr rosyjski.
Kpiąc dobrodusznie, wszechpotężny duet, Stalin i Żdanow, udzielał wskazówek 
pisarzom i reżyserom. Wieczorem 14 maja 1947 roku wezwali dwóch ulubionych 
literackich biurokratów Stalina, Simonowa i Fadiejewa, przewodniczącego Związku 
Pisarzy. Najpierw Stalin ustalił wynagrodzenie dla pisarzy:
Żdanow omawiał tę kampanię ze swoim synem Jurijem, który uzyskał dyplom z 
filozofii, a później studiował chemię - i pozostał dla Stalina ideałem młodego 
człowieka i jego wymarzonym zięciem. Żdanow wyjaśnił, że „po wojnie, z milionami 
zabitych i zniszczoną gospodarką, musimy sformułować nową koncepcję wartości 
duchowych, aby stworzyć fundament dla zrujnowanego kraju, oparty na kulturze 
klasycznej..." Żdanow, wychowany na dziewiętnastowiecznych „autorach od Puszkina 
do Tołstoja, kompozytorach takich jak Haydn i Mozart", szukał „podstaw 
ideologicznych w klasyce".
546
Niebezpieczna gra o sukcesję, 1945-1949
- Piszą jedną dobrą książkę, budują sobie daczę i przestają pisać. Nie żałujemy 
im pieniędzy - roześmiał się Stalin - ale tak nie może być.
Zaproponował powołanie komisji.
- Zgłaszam się! - oświadczył Żdanow, okazując swoją niezależność.
- Co za skromność! - zachichotał Stalin. Kiedy rozmawiali na temat komisji, 
Żdanow trzy razy sprzeciwił się Stalinowi, zanim w końcu uległ, co dowodzi, że 
ulubieńcy nadal mogli się z nim spierać. Gdy „Pianista" powiedział, że dostał 
żałosny list od jakiegoś pisarza, Stalin zażartował:
- Nie wierzcie żałosnym listom, towarzyszu Żdanow! - Następnie zwrócił się do 
pisarzy: - Jeśli to wszystko, mam do was pytanie: nad jakimi tematami pracują 
teraz pisarze?
Wygłosił wykład o „radzieckim patriotyzmie". Ludzie są dumni, ale „nasza średnia 
inteligencja, lekarze i profesorowie, nie mają patriotycznego wykształcenia. 
Żywią niczym nieusprawiedliwiony podziw dla zagranicznej kultury [...]. Ta 
tradycja wywodzi się od Piotra [...] podziw dla Niemców, Francuzów, 
cudzoziemców, gnojków" - roześmiał się. - Duch samoponiże-nia musi zostać 
wykorzeniony. Powinniście napisać powieść na ten temat.
Stalin miał na myśli niedawny skandal. Dwóch profesorów medycyny 
specjalizujących się w leczeniu raka opublikowało swoją pracę w amerykańskim 
czasopiśmie. Stalin i Żdanow powołali „sąd honorowy", kolejny nawrót do tradycji 
carskiej kasty oficerskiej, aby osądził profesorów. (Przewodniczył Żdanow). 
Stalin polecił Simonowowi napisać sztukę o rozprawie. Żdanow spędził całą 
godzinę, poddając Simonowa krytyce literackiej, a w tym czasie Stalin sam 
przerobił zakończenie sztuki.*
W sierpniu Bolszakow, minister kinematografii, pokazał Stalinowi nowy film, Iwan 
Groźny, część druga. Wiedząc z raportów MGB, że Eisenstein porównywał Groźnego z 
Jeżowem, Stalin odrzucił ten „koszmar", krytykując film za brak radzieckiej dumy 
i sposób przedstawienia Iwana (a także długość pocałunku i długość brody). 
Eisenstein zwrócił się do Stalina. 25 lutego 1947 roku o 23.00 reżyser i jego 
scenarzysta zjawili się w „Kąciku", gdzie Stalin i Żdanow uraczyli ich wykładem 
na temat narodowego bolszewizmu, niezwykłym tour d'horizon z zakresu historii, 
terroru, a nawet seksu. Stalin zaatakował film za to, że MGB cara, Oprycznina, 
przypomina Ku Klux Klan. A co do samego Iwana:
- Wasz car jest mazgajowaty, przypomina Hamleta -powiedział Stalin. - Car Iwan 
był wielkim, mądrym władcą... mądrym... nie wpuścił do kraju cudzoziemców. Piotr 
też był wielkim carem, ale traktował cudzoziemców
* Wypełniłem polecenie zgodnie z instrukcjami towarzysza Stalina, które 
zapisałem na temat sztuki - napisał Simonow do Poskriebyszowa 9 lutego 1949 
roku, oddając tekst do sprawdzenia.
Żdanow dziedzicem i zakrwawiony dywan Abakumowa
547
zbyt liberalnie. Tym bardziej Katarzyna. Czy dwór Aleksandra I był rosyjski?... 
Nie, był niemiecki...
Potem Żdanow wyraził swoją opinię, z interesującą refleksją na temat natury 
samego Stalina:
- Iwan Groźny wydaje się w wersji Eisensteina histerykiem!
- Postacie historyczne - dodał Stalin - należy odpowiednio pokazywać... Iwan 
Groźny za długo całuje żonę. - Znowu pocałunki. - W tamtych czasach nie było to 
dozwolone. - Potem przeszedł do sedna. - Iwan Groźny był bardzo okrutny - 
powiedział. - Umiecie pokazać, że był okrutny. Ale musicie pokazać, dlaczego 
musiał być okrutny.
Następnie Żdanow podniósł ważką kwestię brody Iwana. Eisenstein obiecał ją 
skrócić i spytał, czy może zapalić.
- Wydaje mi się, że nie ma zakazu palenia. Może powinniśmy go przegłosować. - 
Stalin uśmiechnął się do Eisensteina. - Nie wydaję warn instrukcji, po prostu 
dzielę się z wami spostrzeżeniami widza.*
Kampania Żdanowa na rzecz rozbudzenia rosyjskiego patriotyzmu stała się niebawem 
tak absurdalna, że, jak wspominał Sacharow, ludzie żartowali na temat „Rosji, 
ojczyzny słonia". Co bardziej złowieszcze, wzbierający rosyjski nacjonalizm i 
ataki na „kosmopolitów" zwróciły się przeciwko Żydom.
Eisenstein zmarł, zanim zdążył skrócić brodę, wyciąć scenę pocałunku i pokazać, 
dlaczego Groźny „musiał być okrutny". Była to łaska losu, ponieważ jest mało 
prawdopodobne, by przetrwał antysemicką czystkę z lat 1951-1953.
49
Niełaska Żukowa i grabieżcy Europy: imperialna elita
Na początku wojny Stalin zdał sobie sprawę z użyteczności radzieckich Żydów przy 
staraniach o amerykańską pomoc, ale nawet wówczas nie obeszło się bez rozlewu 
krwi.* Potem Stalin polecił Berii założyć Żydowski Komitet Antyfaszystowski, 
kontrolowany przez NKWD, ale formalnie kierowany przez słynnego żydowskiego 
aktora, Sołomona Michoelsa, „niskiego, z twarzą psotnego intelektualisty, 
wydatnym czołem i obrzmiałą dolną wargą", któremu Kaganowicz kazał grać króla 
Lira dla Stalina. Kiedy w kwietniu 1943 roku Michoels wyjeżdżał do Stanów 
Zjednoczonych zabiegać o pomoc dla Rosji, Mołotow udzielił mu instrukcji, a 
Stalin wyszedł ze swojego gabinetu, aby mu pomachać na pożegnanie. Działalność 
Żydowskiego Komitetu Antyfaszystowskiego nadzorował Sołomon Łozowski, siwy stary 
bolszewik z brodą biblijnego proroka, symboliczny Żyd w Ludowym Komisariacie 
Spraw Zagranicznych Mołotowa.
Potworności nazistowskiego Holocaustu, podróż Michoelsa i chwytliwy postulat 
ruchu syjonistycznego, by zapewnić narodowi żydowskiemu bezpieczną przystań, 
zmiękczyły serca nawet najbardziej zatwardziałych internacjonalistów w 
bolszewickim kierownictwie. Stalin tolerował to, ale podsycał tradycyjne 
antysemickie uprzedzenia. Kiedy dobierano obsadę do filmu Iwan Groźny, część 
druga, Bolszakow otwarcie odrzucił jedną aktorkę, ponieważ „jej semickie rysy są 
wyraźnie widoczne". Nie zaangażowano nikogo o żydowskim wyglądzie.
Dwóch pierwszych kandydatów do prowadzenia tej kampanii, polskich przywódców 
Bun-du, Wiktora Altera i Henryka Ehrlicha, aresztowano, po czym pierwszy z nich 
został rozstrzelany, a drugi popełnił samobójstwo w więzieniu.
Niełaska Żukowa i grabieżcy Europy: imperialna elita
549
Kiedy nacierająca Armia Czerwona natknęła się na ślady niesłychanego 
hitlerowskiego ludobójstwa, Chruszczow, ukraiński przywódca, sprzeciwił się 
okazywaniu jakichś specjalnych względów Żydom powracającym z obozów zagłady. Nie 
chciał nawet zwrócić im domów, zajętych tymczasem przez Ukraińców. Ten zajadły 
antysemita sarkał, że „Abramowicze" spadną na jego lenno „jak kruki".
To zapoczątkowało spór w otoczeniu Stalina. Michoels poskarżył się Mołotowowi, 
że „po katastrofie Żydów lokalne władze nie przejawiają żadnej troski". Mołotow 
przekazał jego skargę Berii, który, aby oddać mu sprawiedliwość, okazał 
współczucie. Beria zażądał, aby Chruszczow pomógł Żydom, którzy „wycierpieli 
więcej niż inni ze strony Niemców". Czyniąc to, podejmował ryzyko, ponieważ 
Stalin ogłosił, że wszyscy obywatele radzieccy ucierpieli w równym stopniu. 
Stalin podejrzewał później Berię o to, że utrzymuje zbyt bliskie kontakty z 
Żydami, z czego mogły zrodzić się plotki, iż sam Beria jest „ukrytym" Żydem. 
Mołotow przekazał polecenie Berii. Chruszczow zgodził się pomóc swoim 
„Abramowiczom".
Ośmieleni tym rosnącym współczuciem, Michoels i jego kolega Isaak Pfeffer, 
poeta* i konfident MGB, zaproponowali Mołotowowi i jego zastępcy 
odpowiedzialnemu za Żydowski Komitet Antyfaszystowski, Łozo-wskiemu, utworzenie 
republiki żydowskiej na Krymie (skąd wysiedlono Tatarów) lub w Saratowie (skąd 
wysiedlono Niemców nadwołżańskich). Mołotow uważał pomysł z Powołżem za śmieszny 
(„kto widział Żyda na traktorze"), lecz skłaniał się ku Krymowi:
- Napiszcie memorandum dla mnie i towarzysza Stalina, a zobaczymy.
„Wszyscy - wspominał Władimir Redens - uważali, że żydowski Krym stanie się 
faktem". Mołotow, który okazywał większą niezależność niż dotąd, mógł dyskutować 
o tym z Berią, ale jego postawa o mało co nie kosztowała go życia. Większość 
zaangażowanych w to osób zginęła w ciągu następnych pięciu lat.
Drugiego lutego 1944 roku Michoels wręczył swoje memorandum Mołotowowi z kopią 
dla Stalina, który uznał, że aktor zaczął uprawiać żydowską propagandę. Stalin, 
wystrzegając się posądzenia o antysemityzm, wysłał Kaganowicza, aby oblał zimną 
wodą tę ideę „żydowskiej Kalifornii": „Tylko aktorzy i poeci mogli wpaść na taki 
pomysł, który w praktyce nie jest nic wart!", powiedział. Żdanow sporządził 
listę Żydów zatrudnionych w różnych
Podczas II wojny światowej Pfeffer napisał absurdalny wiersz zatytułowany Ja, 
Żyd, w którym wychwalał wielkich żydowskich bolszewików od króla Salomona do 
Marksa, Swierdłowa i „przyjaciela Stalina, Kaganowicza", co musiało wprawić tego 
ostatniego w ogromne zakłopotanie.
550
Niebezpieczna gra o sukcesję, 1945-1949
resortach i zalecił zamknięcie Żydowskiego Komitetu Antyfaszystowskiego.* 
Podobnie jak Mołotow w 1939 roku, Żdanow rozpoczął nagonkę na Żydóww aparacie 
partyjnym, który, jak stwierdził, stał się „czymś w rodzaju synagogi".
Antysemityzm Stalina stanowił połączenie staromodnych uprzedzeń, podejrzliwości 
i nieufności, ponieważ jego wrogowie byli często Żydami. Stalin bez żenady 
powiedział Rooseveltowi w Jałcie, że Żydzi są „lichwiarzami, spekulantami i 
pasożytami". Ale po 1945 roku nastąpiła zmiana: Stalin objawił się jako zajadły 
i obsesyjny antysemita.
Wynikało to po części z przesłanek czysto pragmatycznych: antysemityzm pasował 
do jego nowego rosyjskiego nacjonalizmu. Supremacja Ameryki z jej wpływową 
społecznością żydowską sprawiła, że jego Żydzi, ze swymi amerykańskimi 
koneksjami odnowionymi podczas wojny, stali się w jego oczach nielojalną piątą 
kolumną. Podejrzliwość Stalina w stosunku do Żydów była kolejnym symptomem jego 
kompleksu niższości wobec Ameryki, jak również przejawem strachu przed własnym, 
pełnym wiary w siebie zwycięskim narodem. Była także sposobem kontrolowania 
starych towarzyszy, których żydowskie koneksje symbolizowały ich nową 
kosmopolityczną pewność siebie po zwycięstwie. Poza tym Stalin nienawidził ludzi 
o podwójnej lojalności: zauważył, że Holocaust poruszył i przebudził radzieckich 
Żydów nawet wśród jego palatynów. Jego nowy antysemityzm wypływał z paranoi, 
spotęgowanej jeszcze, gdy los wprowadził Żydów do jego rodziny. Mimo to Stalin 
nadal odgrywał internacjonalistę, często atakując ludzi za antysemityzm i 
nagradzając Żydów publicznie, od Mechlisa do pisarza Erenburga. Niebawem ten 
złowrogi żywioł zagroził Mołotowowi, Berii i rodzinie samego Stalina.1
„Kiedy kończą się działania wojenne - powiedział Stalin w Jałcie - żołnierze 
przestają być potrzebni i popadają w zapomnienie". Życzył sobie, aby tak było, 
ale marszałek Żukow nigdy nie cieszył się większym prestiżem. Zachodnia prasa 
obwołała go nawet następcą Stalina. Stalin lubił Żukowa, ale „nie uznawał więzi 
osobistych" i postanowił sprawdzić, czy ta idea zyska poparcie.
Głównym ideologiem antysemityzmu w ekipie Żdanowa był wysoki, szczupły i 
ascetyczny sekretarz KC, Michaił Susłow, który odegrał istotną rolę w 
wysiedleniach z Kaukazu, a później służył jako prokonsul Stalina w republikach 
bałtyckich, gdzie dokonał po wojnie brutalnej czystki. Pracując na zmianę pod 
kierownictwem Żdanowa i Ma-lenkowa, stał się jednym z najmłodszych protegowanych 
Stalina.
Niełaska Żukowa i grabieżcy Europy: imperialna elita
551
- Starzeję się - powiedział mimochodem Budionnemu, swojemu staremu towarzyszowi 
i przyjacielowi Żukowa. - Co myślisz o tym, żeby Żukow mnie zastąpił?
- Cenię Żukowa - odparł Budionny - ale ma trudny charakter.
- Ty sobie z nim poradziłeś - powiedział Stalin - i ja też sobie poradzę.
Stalin „radził sobie" z Żukowem, wykorzystując przeciwko niemu „sprawę lotników" 
i torturując marszałka lotnictwa Nowikowa, aby go obciążył.* „Złamany moralnie, 
doprowadzony do rozpaczy bezsennymi nocami, podpisałem" - przyznał później 
Nowikow. Abakumow poddał torturom siedemdziesięciu innych generałów, aby zdobyć 
niezbędne dowody. W marcu Żukow otrzymał wezwanie do Moskwy. Zamiast zameldować 
się bezpośrednio u generalissimusa, został wezwany przez zastępcę Stalina i 
ministra spraw wojskowych, Bułganina, „Hydraulika" (jak nazywał go Beria), który 
był teraz w łaskach. Żukow skarżył się na arogancję Bułganina, a Bułganin 
sarkał, że Żukow wykorzystuje starszeństwo stopnia, opierając się poleceniom 
partii. Stalin rozkazał „Hydraulikowi", aby zwołał nieformalny sąd nad Żukowem. 
Abakumow przeprowadził rewizję w domach Żukowa, które okazały się istnym sezamem 
pełnym łupów wojennych.
Możemy wręcz powiedzieć - zameldował radośnie Abakumow Stalinowi -że dacza 
Żukowa to istne muzeum. Podczas rewizji znaleziono złoto, 323 futra, 400 metrów 
atłasu i jedwabiu. Było tyle obrazów, że niektóre wisiały nawet w kuchni. Żukow 
posunął się do tego, że powiesił nad łóżkiem obraz przedstawiający dwie nagie 
kobiety [...]. Nie znaleźliśmy ani jednej radzieckiej książki. Było tam również 
dwadzieścia unikalnych dubeltówek firmy Holland & Holland. Podwładni Abakumowa 
zostawili na razie łupy (wrócili po nie w 1948 roku), ale z niewyjaśnionych 
powodów skonfiskowali lalkę jednej z córek marszałka i jego pamiętniki.
- Pozostawcie pisanie historii historykom - ostrzegł Żukowa Stalin. Na początku 
czerwca Żukow został wezwany przed Najwyższą Radę
Wojenną. Stalin przechadzał się po pokoju „mroczny jak chmura gradowa". Bez 
słowa podsunął kartkę papieru generałowi Sztiemience.
- Czytajcie - warknął.
Churchillowi też zdarzały się napady zazdrości o swoich generałów: „Monty chce 
chodzić w glorii, kiedy dostanie buławę! Ale nie będzie chodził w glorii" - 
oświadczył Churchill sir Alanowi Brooke'owi w drodze powrotnej z Moskwy w 
październiku 1944 roku. Był to, napisał Brooke, osobliwy przejaw niemal 
niewiarygodnej małostkowej zawiści z jego strony [...]. Ci, którzy stawali 
pomiędzy nim a słońcem, nie spotykali sie z jego aprobatą. Istniała długa 
tradycja władców zazdrosnych o swoich błyskotliwych, lecz nazbyt popularnych 
wodzów: cesarz Justynian upokorzył Belizariusza, car Paweł uczynił to samo z 
Suworowem.
552
Niebezpieczna gra o sukcesję, 1945-1949
Sztiemienko przeczytał zeznania Nowikowa, z których wynikało, że Żukow 
przypisywał sobie zasługę za radzieckie zwycięstwo, krytykował Stalina i tworzył 
własną klikę. Wręczył nawet medal pieśniarce Lidii Rusłano-wej, z którą 
prawdopodobnie miał romans.
To „niedopuszczalne", oznajmił Stalin, zwracając się do generałów. Bu-dionny 
(poinstruowany przez Bułganina) skrytykował swego przyjaciela, mętnie i 
ogólnikowo. Rywal Żukowa, Koniew, nazwał go człowiekiem trudnym, ale uczciwym. 
Tylko Golikow, którego Żukow odwołał z Frontu Wo-roneskiego w 1943 roku, 
naprawdę go obciążył. Natomiast Mołotow, Beria i Bułganin zaatakowali marszałka 
za „bonapartyzm", domagając się „przywołania Żukowa do porządku". Żukow bronił 
się, ale przyznał, że przeceniał swoje zasługi.
- Co zrobimy z Żukowem? - spytał Stalin, który, w typowy dla siebie sposób, nie 
wyraził żadnej opinii. Palatyni chcieli go ukarać, wojskowi nie. Stalin, 
rozumiejąc, że to nie rok 1937, zaproponował wysłanie Żukowa do Odeskiego Okręgu 
Wojskowego. Terror wymierzony przeciwko zwycięzcom był celową polityką - 
aresztowany został między innymi admirał Ku-zniecow (choć również jedynie 
zdegradowany). Podsłuchano rozmowę telefoniczną byłego marszałka Kulika, który 
się skarżył, że politycy przypisują sobie zasługi żołnierzy. To już była 
herezja: Kulika rozstrzelano po cichu w 1950 roku. Sam Żukow został wykluczony z 
Komitetu Centralnego, jego łupy skonfiskowano, przyjaciół poddano torturom, a 
jego samego przeniesiono na Ural. Doznał ataku serca, lecz Stalin nie pozwolił 
Abaku-mowowi aresztować go za planowanie zamachu stanu:
- Nie ufam nikomu, kto twierdzi, że Żukow mógłby zrobić coś takiego. Znam go 
bardzo dobrze. Jest prostolinijny, wybuchowy, zdolny powiedzieć każdemu prawdę w 
oczy, ale nigdy nie wystąpi przeciwko Komitetowi Centralnemu.
Na koniec Stalin zademonstrował, co myśli o generałach, pisząc następującą 
notatkę dla Politbiura:
Proponuję awansować towarzysza Bułganina do stopnia marszałka za jego zasługi w 
Wojnie Ojczyźnianej. Na wypadek, gdyby ktoś chciał zakwestionować nader wątpliwe 
wojskowe - i cywilne - dokonania „Hydraulika", Stalin dodał: Myślę, że moja 
ocena nie wymaga dyskusji -jest absolutnie jasna.2
Nie tylko Żukow miał swoje „muzeum" pełne złota i obrazów. Korupcja to mało 
znany aspekt stalinowskiego powojennego terroru: palatyni i marszałkowie 
plądrowali Europę z chciwością godną Góringa, choć mieli do tego większe prawo, 
zważywszy, czego Niemcy dopuścili się w Rosji.
I
Niełaska Żukowa i grabieżcy Europy: imperialna elita
553
Imperialna elita odrzuciła swą dawną „bolszewicką skromność". Mimo to „towarzysz 
Stalin", jak mówiono zagranicznym gościom, „nie może znieść niemoralnego 
postępowania", chociaż zawsze uważał, że zdobywcom należą się łupy i miejscowe 
kobiety. Śmiał się ze swoich generałów, otoczonych kurtyzanami i ordynansami, 
ale jego archiwa pękały w szwach od donosów na korupcję, które zwykle odkładał 
na później.
Marszałkowie korzystali z feudalnego przywileju grabieży, natomiast oficerowie 
kradli swoją część, a następnie płacili przełożonym coś w rodzaju trybutu. 
Niektórzy nie potrzebowali takiej pomocy: marszałek lotnictwa Gołowanow, jeden z 
ulubieńców Stalina, rozebrał wiejski dom Goebbelsa i przewiózł go samolotami do 
Moskwy. Ten wyczyn zrujnował mu karierę.
Do skarbów najpierw docierali żołnierze, ale to czekiści zagarniali lwią część 
łupów. W Gagrze Beria ścigał się z pływaczkami flotyllą zrabowanych motorówek. 
Abakumow rozjeżdżał się po Moskwie włoskimi sportowymi samochodami, bezlitośnie 
łupił Niemcy, wysyłał do Berlina samoloty po bieliznę i antyki. Sprowadził z 
Niemiec aktorkę filmową Olgę Czechową. Otoczenie Stalina pławiło się w 
rozpuście. Własik, wielki wezyr, zabawiał swoje kurtyzany w rządowych domach 
wypoczynkowych wraz z orszakiem malarzy, czekistów i biurokratów. Limuzynami 
dostarczano „konkubiny", które otrzymywały pokoje, kawior, bilety na defilady na 
placu Czerwonym i mecze piłki nożnej. Własik uwodził żony swoich przyjaciół, 
pokazując im fotografie Stalina i mapy Poczdamu. Plądrował nawet domy Stalina, 
ogołacając jego willę w Poczdamie, skąd ukradł porcelanę, fortepiany, zegary, 
samochody, trzy byki i dwa konie, przetransportowane następnie do kraju 
pociągami i samolotami MGB. Większość czasu w Poczdamie spędził pijąc, łajdacząc 
się i kradnąc.
W rezydencjach Stalina marnowało się mnóstwo jedzenia. Niebawem oskarżono 
Własika, że sprzedaje zbywający kawior. Prawdopodobnie uczynił to Beria, którego 
z kolei zadenuncjował Własik. W 1947 roku Własik omal nie został aresztowany, 
lecz Stalin pozwolił mu wyznać swoje grzechy: „Za każdym razem, gdy pora posiłku 
ulegała zmianie, część dań pozostawała nietknięta. Były one rozdzielane wśród 
personelu". Stalin wybaczył mu - i zamawiał mniej jedzenia niż dotąd. Własik 
zachował swoje stanowisko.
Ale kochanki Własika, podobnie jak stręczyciele Berii, donosiły na niego 
Abakumowowi, na którego z kolei donosił jego rywal w MGB, generał Sierow, pisząc 
do Stalina o korupcji i zepsuciu ministra. Stalin przechowywał te listy do 
późniejszego użytku. O samym Sierowie mówiono, że ukradł koronę króla Belgii. I 
tak kurtyzany, rajfurzy i generałowie MGB donosili na siebie nawzajem w 
kalejdoskopie seksualnych usług i zdrad.
554
Niebezpieczna gra o sukcesję, 1945-1949
Palatyni Stalina egzystowali teraz w cieplarni wyrafinowanych przywilejów, ich 
gabinety zdobiły piękne perskie dywany i wielkie obrazy olejne.* Mieszkali w 
pałacowych rezydencjach: pierwszy sekretarz moskiewskiej organizacji partyjnej 
zajmował cały pałac wielkiego księcia Siergieja Alek-sandrowicza. Sam Stalin 
zapoczątkował nową imperialną erę, kiedy po konferencji jałtańskiej upodobał 
sobie pałac Mikołaja II w Liwadii i pałac księcia Woroncowa w Ałupce: 
Doprowadźcie te pałace do porządku - napisał 27 lutego 1945 roku do Berii. -
Przygotujcie je dla odpowiedzialnych pracowników. Pałac Aleksandra III w 
Sosnowce na Krymie tak przypadł mu do gustu, że kazał wybudować tam daczę, którą 
odwiedził tylko raz. Od tej pory palatyni i ich dzieci rezerwowali te pałace za 
pośrednictwem IX Wydziału MGB: Stiepan Mikojan spędził miesiąc miodowy w pałacu 
Woroncowa; sam Stalin jeździł na wakacje do Liwadii. Rodziny latały na południe 
specjalnymi samolotami rządowymi - Sergo Mikojan wracał raz takim do domu razem 
z Poskriebyszowem. Dzieci korzystały z przywilejów rodziców, ale musiały dawać 
dobry przykład i podporządkowywać się poleceniom partii: kiedy Żdanow potępił 
jazz, Chruszczow potłukł w gniewie ulubione płyty jazzowe swego syna.
Swietłana zauważyła, że dacze Mikojanów, Mołotowów i Woroszyłowów były 
„wypełnione prezentami od robotników [...] dywanami, złotą kaukaską bronią, 
porcelaną", co przypominało „średniowieczny zwyczaj płacenia trybutu przez 
wasali". Palatyni jeździli opancerzonymi limuzynami ZiS, wzorowanymi na 
amerykańskich packardach, w asyście pojazdów obstawy z wyjącymi syrenami. 
Moskwianie nazywali taką procesję „psim weselem". Każdy z przywódców miał do 
dyspozycji cały oddział ochrony pod dowództwem pułkownika lub generała, 
mieszkający faktycznie w jego daczy, na wpół członków rodziny, na wpół 
informatorów MGB. Było ich tak wielu, że każdy z członków Politbiura mógł 
wystawić drużynę siatkówki i rodzina Berii grała na przykład przeciwko 
Kaganowiczom. Ale Kaganowicz nie chciał grać we własnej drużynie: „Beria zawsze 
wygrywa, a ja chcę być w zwycięskim zespole" - mówił. W żargonie MGB palatyna 
nazywano „podmiotem", jego dom „obiektem", a ochroniarzy „dodatkami do 
podmiotu",
* Wielkość i jakość posiadanych przez nich portretów Stalina świadczyła o 
randze, tak jak gwiazdki na pagonach oficera: portret olejny naturalnej 
wielkości namalowany przez nadwornego artystę, takiego jak Gierasimow. był 
wyznacznikiem najwyższego szczebla w hierarchii. Budionny i Woroszyłow też mogli 
się poszczycić własnymi portretami naturalnej wielkości, w mundurze, na koniu i 
z szablą, pędzla Gierasimowa. Owi „wielmoże" stali się tak pompatyczni, 
wspominała Swietłana, że wygłaszali „wzniosłe przemowy" przy „każdej okazji", 
nawet przy obiedzie we własnych domach, gdzie ich rodziny „wzdychały ze 
znudzeniem".
Niełaska Żukowa i grabieżcy Europy: imperialna elita
555
toteż dzieci zawsze się śmiały, gdy ochroniarze mówili: „Podmiot w drodze do 
obiektu". Malenkow często chodził na Kreml z mieszkania przy ulicy Granowskiego 
w otoczeniu falangi „dodatków".
Damy Politbiura miały teraz własną projektantkę mody. Wszystkie „dziesięć 
pierwszych rodzin" chodziło do pracowni przy Kutuzowskim Prospekcie, 
kontrolowanej przez jeden z wydziałów MGB, gdzie Abram (Donat według Niny 
Chruszczowej) Lerner i Nina Adżubej projektowali męskie garnitury i kobiece 
suknie. Lerner był żydowskim krawcem, który uszył między innymi mundur 
generalissimusa dla Stalina. Jeśli można go nazwać Diorem Politbiura, to Nina 
Adżubej, „niska, pulchna, z zadartym nosem i bardzo silna", wychowana przez 
„zakonnice w klasztorze", była jego Chanel. Wszędzie leżały sterty „Harper's 
Bazzar" i „Vogue". Kopiowała wzory Diora z „Vogue" lub „Harper's", albo 
projektowała własne, „ale była tak samo dobra jak Chanel", wspominała Marfa 
Pieszkowa, synowa Berii. „Nie trzeba było płacić, jeśli nie zapytało się o cenę 
- opowiadał Sergo Mikojan. - Moja matka zawsze płaciła, ale Polina Mołotowa 
nie". O tej praktyce doniesiono w końcu, jak o wszystkim innym, Stalinowi, który 
udzielił członkom Politbiura reprymendy: Aszchen Mikojan rzuciła Ana-stasowi w 
twarz plik rachunków, żeby mu udowodnić, że zawsze płaci. Adżubej „uszyła 
pierwszą sukienkę dla Swietłany Stalinej".*
Krawcową odkryła Nina Beria, lecz Polina Mołotowa, wyniosła „pierwsza dama", 
była jej najlepszą klientką. Niegdyś wyższe sfery wiktoriańskiej Europy jeździły 
do wód do czeskiego kurortu Karlsbadu (Karlovych Va-rów). Teraz utrzymywały tam 
dwór Zinaida Żdanowa i Nina Beria. Polina, „bogato ubrana i okryta futrem", z 
córką w „pelisie z norek", też przylatywała często do tego samego uzdrowiska 
rządowym samolotem z pięćdziesięcio-osobową świtą. Jej córka Swietłana, 
„prawdziwa bolszewicka księżniczka", którą kierowca przywoził codziennie do 
Instytutu Stosunków Międzynarodowych, gdzie studiowało wiele dzieci elity, 
pojawiała się w chmurze zapachu Chanel nr 5, „ubrana codziennie w nową kreację".
Stalin zachował kontrolę nad tymi przywilejami i nadal wybierał samochody dla 
każdego z przywódców: tak więc Żdanow otrzymał opancerzonego packarda, zwykłego 
packarda i ZiS-a 110, Beria dostał opancerzonego pac-karda, ZiS-a i mercedesa, a 
Poskriebyszow - cadillaka i buicka. Pocieszył rodzinę Szczerbakowa, 
moskiewskiego przywódcy, który zmarł na chorobę alkoholową, pokaźną sumą 
pieniędzy. Stalin polecił: Przydzielić im mieszkanie z daczą, prawo do 
korzystania z kliniki kremlowskiej, limuzynę [...]
Nina Adżubej sama weszła do elity, kiedy jej syn poślubił córkę Chruszczowa, 
Radę. Kiedy Chruszczow został przywódcą, Aleksiej Adżubej zyskał wielkie wpływy 
jako jego doradca i redaktor naczelny „Izwiestii".
556
Niebezpieczna gra o sukcesję, 1945-1949
specjalny personel NKWD [...] nauczyciela dla dzieci... Przyznał wdowie po 
Szczerbakowie 2000 rubli miesięcznie, jego synom po 1000 rubli miesięcznie aż do 
ukończenia studiów, jego matce 700 rubli miesięcznie, siostrze 300 rubli. Wdowa 
otrzymała również jednorazowo 200 000 rubli, a matka 50 000 rubli - 
niewyobrażalnie wielkie sumy dla przeciętnego robotnika.* Tak wyglądał nowy 
imperialny porządek Stalina.3
„Następca tronu" Wasilij ustanowił własne standardy korupcji, rozwiązłości i 
zepsucia. Nawet gdy oficerowie skarżyli się na niego Stalinowi, używali 
specjalnej formuły, by określić wyjątkową pozycję Wasilija: „Jest blisko narodu 
radzieckiego, ponieważ jest waszym synem". Ale pod maską arogancji Wasilij był 
najbardziej przerażonym spośród dworzan: Stalin szydził, że „przeszedłby przez 
ogień", gdyby mu kazał. Wasilij bał się zwłaszcza przyszłości:
- Mam tylko dwa wyjścia - powiedział Artiomowi. - Pistolet albo picie! Jeśli 
zrobię użytek z pistoletu, narażę ojca na mnóstwo kłopotów. Ale kiedy umrze, 
Chruszczow, Beria i Bułganin rozerwą mnie na strzępy. Czy wiesz, co to znaczy 
żyć z toporem nad głową?
Bezceremonialnie porzucił swoją żonę Galinę, zabierając syna Saszę, by 
zamieszkał z nim w domu nad rzeką Moskwą. Galina tak bardzo tęskniła za Saszą, 
że niania potajemnie spotykała się z nią, aby mogła się z synkiem pobawić. Ale 
Galina była zbyt przerażona, by domagać się od Wasilija mieszkania lub pieniędzy 
na utrzymanie. Potem Wasilij ożenił się z córką marszałka Timoszenki, 
Jekatieriną, „piękną Ukrainką". Jego mieszkanie nie było wystarczająco okazałe 
dla latorośli generalissimusa i marszałka, zażądał więc eleganckiej wilii 
generała Własika przy ulicy Gogolewskiej. Przyleciał z Niemiec samolotem 
wyładowanym „łupami": „złotymi ozdobami, diamentami, szmaragdami, dziesiątkami 
dywanów, mnóstwem damskiej bielizny, wielką liczbą męskich garniturów, płaszczy, 
futer, kożuchów", a jego dom „pękał od złota, niemieckich dywanów i kryształów". 
Było tego tak dużo, że jego żona stopniowo wyprzedawała rzeczy i zbierała 
pieniądze. Kiedy i to małżeństwo się rozpadło, poślubił znaną pływaczkę, 
posągową Kapitolinę Wasiliewą, z którą był najszczęśliwszy. Swietłana uważała, 
że
* Chociaż Stalin odnosił się cynicznie do oddawania czci zmarłym palatynom, 
rozkazał wznieść pomnik i przemianować obwód, ulicę i fabrykę na cześć 
Szczerbakowa. Oryginalny projekt przewidywał też nadanie jego imienia miastu, 
lecz Stalin przekreślił to i dopisał: Nadajcie jego imię zakładom odzieżowym. 9 
grudnia 1947 roku Politbiuro ustaliło wysokość rocznej pensji premiera i 
przewodniczącego Rady Najwyższej na 10 000 rubli, wicepremierów i sekretarzy KC 
na 8000 rubli. Koperty z pensjami Stalina leżały nietknięte w jego biurku w 
Kuncewie.
Niełaska Żukowa i grabieżcy Europy: imperialna elita
557
szukał w swoich żonach matki, ponieważ nazywał ją „mamą", a ona nawet upinała 
włosy tak jak Nadia.
Wasilij dowodził siłami powietrznymi Moskiewskiego Okręgu Wojskowego, co 
przekraczało jego zdolności. Domagał się, aby otoczenie nazywało go Gospodarzem, 
tak jak jego ojca. „Wasilij pił na umór niemal codziennie - zeznał później jego 
adiutant. - Pod koniec nie przychodził do pracy przez całe tygodnie i uganiał 
się za kobietami".
Niegdyś następcy tronu dumnie szkolili własne regimenty. Teraz Wasilij, jak syn 
zachodniego milionera, zamierzał wprowadzić do pierwszej ligi drużynę piłkarską 
sił powietrznych. Natychmiast zwolnił trenera i postanowił wydobyć z obozu 
słynnego piłkarza Starostina, zesłanego przez Berię za udział w spisku na życie 
Stalina. Starostina wezwano do gabinetu komendanta obozu i wręczono mu 
słuchawkę:
- Cześć, Nikołaju, mówi Wasilij Stalin.
Przysłany przez generała Stalina samolot zabrał Starostina do Moskwy, gdzie 
Wasilij ukrył go i zaczął się starać o uchylenie wyroku.
Abakumow, nowy patron drużyny Dynamo, wpadł we wściekłość. MGB porwało 
Starostina. Wasilij, z pomocą oficerów wywiadu sił powietrznych, uwolnił go 
znowu. Abakumow porwał go jeszcze raz. Kiedy Wasilij zatelefonował do ministra, 
ten stwierdził, że nie wie nic o piłkarzu, ale Starostin zdołał przekazać 
wiadomość Wasilijowi, który wysłał szefa wydziału politycznego sił powietrznych, 
by sprowadził go z powrotem. Tego dnia Wasilij oglądał mecz Dynama, siedząc w 
rządowej loży ze Starostinem u boku. Wystrychnął na dudka szefa MGB. Wasilij 
zadzwonił potem do zastępcy Abakumowa i krzyknął:
- Dwie godziny temu powiedzieliście mi, że nie wiecie, gdzie jest Starostin. 
Siedzi tu, obok mnie. Uprowadzili go wasi chłopcy. Zapamiętajcie sobie, w naszej 
rodzinie nie wybacza się zniewag. Mówię warn to ja, generał Stalin!*
Kiedy odwiedził Tyflis, upił się, przeleciał nad miastem myśliwcem i wywołał 
panikę, pikując nad ulicami. Jeśli nie mógł postawić na swoim, denun-cjował 
oficerów przed Abakumowem lub Bułganinem. Jedynym ratunkiem było poskarżyć się 
na niego samemu Stalinowi:
Kiedy Starostin wrócił wreszcie z obozu (gdzie kierował drużyną piłkarską), 
Wasilij zaangażował słynnego trenera Dynama Tbilisi i zdołał zapewnić swojej 
drużynie czwarte miejsce w półfinałach Pucharu ZSRR w 1950 roku. Stosował 
stalinowski system kar i bodźców: kiedy jego drużyna przegrała 0:2, rozkazał 
wywieźć ją samolotem na pustkowie z dala od Moskwy i tam zostawić; kiedy drużyna 
wygrała, na boisku wylądował śmigłowiec wyładowany prezentami. Dziękuję Zurabowi 
Kurumidzemu za te anegdoty jego teścia, trenera drużyny piłkarskiej Wasilija.
558
Niebezpieczna gra o sukcesję, 1945-1949
Drogi Iosifie Wissarionowiczu, proszę Was, żebyście powiedzieli swojemu synowi 
Wasilijowi Iosifowiczowi, żeby mnie nie ruszał - napisał pułkownik sił 
powietrznych Nikołaj Sbytow, który zauważył pierwsze niemieckie czołgi 
zbliżające się do Moskwy. -Mógłbym mu pomóc. Sbytow ujawnił, że Wasi-lij 
nieustannie powoływał się na ojca: „Kiedy mój ojciec zatwierdził tę nominację, 
chciał, żebym miał niezależne dowództwo" - narzekał.
Wasilij z pewnością zachowywał się jak chłopiec wychowany przez cze-kistów: 
kiedy w jego dowództwie wykryto „wrogów", urządzał w swoim mieszkaniu 
zaimprowizowaną izbę tortur i zaczynał „bić człowieka w podeszwy stóp cienkim 
prętem", dopóki przesłuchanie nie przekształciło się w popijawę.4
* * *
Kilka dni po wygnaniu Żukowa stan zdrowia Kalinina, który chorował na raka 
żołądka, zaczął się pogarszać. Stalin darzył „Ojczulka" Kalinina sympatią i 
osobiście wysłał go na odpoczynek do Abchazji, dzwoniąc do tamtejszego 
przywódcy, aby otoczył go „najlepszą opieką", i rozkazując ochroniarzom, by o 
niego dbali. Mimo to dręczył również schorowanego Kalinina, nie zapomniawszy 
jego nieposłuszeństwa w latach dwudziestych, za co odsunął go od aktywnego 
udziału w rządzeniu na dwie dekady. Kiedy podczas bankietu Tito poczęstował 
Kalinina papierosem, Stalin zadrwił: - Nie bierzcie tych kapitalistycznych 
papierosów! Kalinin „zmieszany wypuścił papierosa z trzęsących się palców". 
Siedemdziesięciojednoletni Kalinin mieszkał z gospodynią i dwojgiem adoptowanych 
dzieci, natomiast jego ukochana żona gniła w obozie. W obliczu bliskiej śmierci 
Kalinin zebrał się na odwagę i zwrócił się do Stalina:
Spoglądam spokojnie w przyszłość naszego kraju [...] i życzę sobie tylko 
jednego: żebyście zachowali władzę i siłę, najlepszą gwarancję pomyślności 
radzieckiego państwa - zaczął swój list. - Osobiście zwracam się do Was z dwiema 
prośbami: ułaskawcie Jekatierinę Iwanownę Kalininę i wyznaczcie moją siostrę do 
opieki nad dwójką sierot, które ze mną mieszkają. Z całej duszy żegnam się z 
Wami po raz ostatni. M. Kalinin.
Stalin, Malenkow i Żdanow zagłosowali za ułaskawieniem żony Kalinina, jeśli 
wyzna swoje winy, co było nieodzownym warunkiem przebaczenia. Dopuściłam się 
złych rzeczy i zostałam surowo ukarana [...] ale nigdy nie byłam wrogiem partii 
komunistycznej - wybaczcie mi!
Ułaskawić i natychmiast zwolnić, i sprowadzić ułaskawioną do Moskwy. I. Stalin.
Niedługo przed śmiercią, 24 czerwca, Kalinin napisał niezwykły, choć żałosny 
list do Stalina, podyktowany jego głęboką potrzebą bolszewickiego odkupienia:
Niełaska Żukowa i grabieżcy Europy: imperialna elita
559
Czekając na śmierć [...] muszę powiedzieć, że pizez cały czas istnienia opozycji 
nikt z jej członków nigdy nie proponował podjęcia wrogich kroków przeciwko linii 
partyjnej. To może Was zaskoczyć, ponieważ przyjaźniłem się z niektórymi z nich 
[...]. Mimo to zostałem skrytykowany i zdyskredytowany [...] ponieważ Jagoda 
bardzo się starał dowieść moich związków z opozycją. Po czym ujawnił tajemnicę, 
której dochował przez dwadzieścia dwa lata: Rok po śmierci Lenina, po kłótni z 
Trockim, Buchaiin zaprosił mnie do swojego mieszkania, by pochwalić się trofeami 
łowieckimi i spytał, czy wyobrażam sobie „władze bez Stalina"? Odparłem, że nie 
mógłbym nawet myśleć
0 czymś podobnym. Każdy układ bez Stalina był nie do pomyślenia [...]. Po 
śmierci Lenina wierzyłem w politykę Stalina [...]. Uważałem Zinowiewa za 
najbardziej niebezpiecznego ".
Potem znów poprosił, aby Stalin zaopiekował się jego siostrą i sierotami i 
powierzył ten list archiwom.
Na pogrzebie, kiedy fotografowie obstąpili Stalina, ten wskazał na grób
1 warknął: - Fotografujcie Kalinina! 5
Ósmego września Stalin wyjechał na wakacje, a w tym czasie Mołotow jeździł po 
świecie na kolejne spotkania z sojusznikami, by negocjować nowy kształt Europy. 
W Paryżu bronił radzieckich interesów w Niemczech i nadal próbował uzyskać 
protektorat nad Libią, wbrew nieprzejednanej postawie mocarstw zachodnich. Jak 
się wydaje, Stalin wciąż miał nadzieję na umocnienie swojej pozycji dzięki 
negocjacjom z dawnymi sojusznikami.
Stalin, podpisując się pseudonimem „Drużkow", chwalił niezłomny upór Mołotowa. 
Mołotow też był bardzo zadowolony z siebie. Podczas defilady w Paryżu, gdy 
odkrył, że wyznaczono mu miejsce w drugim rzędzie, zbiegł oburzony z trybuny, 
ale później napisał do Stalina, prosząc o aprobatę: Nie jestem pewien, czy 
dobrze zrobiłem.
Postąpiliście najzupełniej słusznie - odpowiedział Stalin. - Godności Związku 
Radzieckiego należy bronić nie tylko w sprawach wielkich, ale i w drobiazgach.
Droga Polinko, kochanie - napisał radośnie Mołotow. -Pizesyłam Ci pozdrowienia i 
zdjęcia z gazety, jak opuszczam defiladę w niedzielę! Załączam „Paris-Midi"z 
trzema fotografiami: 1. ja na trybunie; 2. zaczynam wychodzić; i 3. schodzę z 
tiybuny i wsiadam do samochodu. Całuję Cię i ściskam gorąco! Ucałuj ode mnie S 
wie tu się!
Mołotow poleciał na następne spotkanie w Nowym Jorku, które Stalin znów 
nadzorował z Zimnej Rzeczki w Gagrze: troszczył się nie tyle
560
Niebezpieczna gra o sukcesję, 1945-1949
o szczegóły włoskich reparacji, ile o status Związku Radzieckiego jako wielkiego 
mocarstwa. Mołotow znowu zaczął się gorączkować: 28 listopada Stalin napisał do 
niego ciepło: Zdaję sobie sprawę, że jesteście zdenerwowani i zaniepokojeni 
losem radzieckiej propozycji [...]. Zachowajcie większy spokój! Ale postawiony w 
obliczu głodu na Ukrainie i wrogiej postawy Stanów Zjednoczonych kapryśny 
generalissimus wyczuwał wokół siebie słabość, zepsucie i nielojalność.
Podczas gdy Mołotow triumfował, podpisawszy traktaty pokojowe z państwami 
pokonanymi, Stalin obmyślał następne upokorzenie. Był już członkiem Akademii 
Nauk, a teraz, z jego błogosławieństwem, ten sam zaszczyt oferowano Mołotowowi. 
Mołotow posłusznie wysłał Akademii telegram z podziękowaniem, na który Stalin 
rzucił się z zajadłością jastrzębia:
Byłem poruszony Waszym telegramem [...]. Czy naprawdę tak Was cieszy wybór na 
honorowego akademika? Co ma znaczyć podpis „oddany Warn, Mołotow"? Nigdy nie 
myślałem, że możecie mieć tak emocjonalny stosunek do tak drugorzędnej kwestii 
[...]. Wydaje mi się, że Wy, mąż stanu wielkiego formatu, musicie bardziej dbać 
o swoją godność.
Stalin nadal się zżymał na każdą wzmiankę o głodzie: powtarzał się Trzydziesty 
Trzeci*. Najpierw próbował z tego żartować, nazywając pewnego urzędnika „Bratem 
Dystrofkiem". Potem, kiedy nawet Żdanow zameldował o głodzie, oskarżył 
Chruszczowa, swego ukraińskiego wicekróla, podobnie jak w 1932 roku: „Oszukują 
was..." Mimo to 282 000 ludzi zmarło w 1946, 520 000 w 1947 roku. Wreszcie 
zwrócił się przeciwko swemu mistrzowi od zaopatrzenia, Mikojanowi. Rozkazał 
Mechlisowi, przywróconemu na stanowisko ministra kontroli państwowej, 
przeprowadzić dochodzenie: „Nie ufam Mikojanowi w żadnej sprawie, ponieważ jego 
nieuczciwy charakter uczynił z resortu handlu jaskinię złodziei!".
Mikojan okazał się dostatecznie sprytny, by przeprosić: Dostrzegłem wiele błędów 
w swojej pracy i z pewnością Wy też je doskonale widzicie - napisał do Stalina z 
ukrytą ironią. - Oczywiście ani ja, ani nikt z nas nie może ogarnąć kwestii tak 
wszechstronnie, jak Wy to czynicie. Zrobię, co będę mógł, aby nauczyć się od 
Was, jak należy pracować. Zrobię wszystko, aby się tego nauczyć [...] tak aby 
przydało mi się to w mojej następnej pracy pod Waszym ojcowskim kierownictwem.
Stalin nie tylko nie potrafił wyżywić własnego narodu, ale jego korespondencja z 
Berią i Sierowem (w Niemczech) świadczy, że Rosjanie niepokoili się, czy zdołają 
wyżywić swoje wojska w Niemczech, nie mówiąc już o samych Niemcach.
Niełaska Żukowa i grabieżcy Europy: imperialna elita
561
Podobnie jak w przypadku Mołotowa, stara zażyłość Mikojana ze Stalinem należała 
już do przeszłości. Chruszczow też popadł w niełaskę z powodu swojego stosunku 
do głodu: „Brak kręgosłupa!" Stalin zbeształ go, a w lutym 1947 roku odwołał ze 
stanowiska pierwszego sekretarza na Ukrainie (Chruszczow pozostał 
wicepremierem). Kaganowicz, który przypominał teraz „tłustego obszarnika", zajął 
jego miejsce i zjawił się w Kijowie, aby przywołać go do porządku. Niełaska 
Stalina zawsze odbijała się na zdrowiu jego palatynów: Chruszczow zachorował na 
zapalenie płuc. Jego nazwisko zniknęło z ukraińskich gazet, jego kult przeminął. 
Ale Kaganowicz polecił lekarzom zaaplikować Chruszczowowi penicylinę, jedno z 
zachodnich lekarstw, których Stalin nie pochwalał. Nawet gdyby wyzdrowiał, czy 
„ulubieniec" Stalina był skazany na zgubę? 6
50
„Podstawili ci go syjoniści!"
W 1947 roku amerykański sekretarz stanu, George Marshall, przedstawił 
kompleksowy program pomocy gospodarczej dla Europy, który początkowo brzmiał 
bardzo atrakcyjnie dla zrujnowanego imperium. Mołotow natychmiast wyruszył do 
Paryża, aby dowiedzieć się więcej. Z początku przywódcy uznali plan za swego 
rodzaju Lend-Lease bez doczepionych sznurków, lecz Stalin szybko pojął, że ma on 
wskrzesić Niemcy i podkopać jego wschodnioeuropejską hegemonię. Mołotow 
początkowo poparł plan i nadal skłaniał się ku wynegocjowaniu porozumienia, lecz 
Stalin odrzucił inicjatywę Marshalla.
Stalin i Żdanow postanowili umocnić kontrolę nad Europą Wschodnią. Jednocześnie 
Stalin poparł utworzenie państwa Izrael, gdyż miał nadzieję, że stanie się jego 
bliskowschodnim satelitą. 29 listopada Związek Radziecki zagłosował „za" w ONZ i 
był pierwszym państwem, które uznało Izrael. Michoels otrzymał Nagrodę 
Stalinowską. Niebawem jednak stało się jasne, że Izrael będzie sojusznikiem 
Stanów Zjednoczonych.
W kotle irracjonalnych uprzedzeń, ostrych jak brzytwa politycznych przeczuć i 
agresywnych rosyjskich resentymentów Stalina, marzenie Mi-choelsa o żydowskim 
Krymie stało się złowrogim syjonistyczno-amerykań-skim koniem trojańskim*, 
hebrajskim planem Marshalla. Syjonizm, judaizm
* Jak wiele obsesyjnych lęków Stalina, i ten miał swoje realne podstawy: 
Imperium Oto-mańskie kontrolowało Morze Czarne, władając Krymem. Katarzyna 
Wielka i książę Potiomkin zaanektowali Krym w 1783 roku z tego samego powodu, a 
wojska anglo--francuskie wylądowały tam w 1853 roku, aby osłabić Rosję. W 1954 
roku Ćhruszczow przyłączył Krym do Ukrainy, która to decyzja w latach 
dziewięćdziesiątych omal nie doprowadziła do wojny domowej pomiędzy Ukraińcami a 
zwolennikami rządów rosyjskich.
„Podstawili ci go syjoniści!"
563
i Ameryka splotły się w umyśle Stalina w nierozerwalną całość. Z pewnością miał 
poparcie swoich palatynów: nawet po śmierci Stalina Ćhruszczow wyjaśniał 
życzliwie polskim komunistom: „...a u Żydów wiadomo, jak jest. Każdy ma jakieś 
powiązania ze światem kapitalistycznym, bo każdy ma kogoś za granicą. Ten ma 
odnu babuszku, u drugogo jest tiotuszka [...]. Stalin pomyślał: zaczyna się 
zimna wojna, imperialiści kombinują, jak napaść na Związek Radziecki, a ci Żydzi 
chcą się osiedlić na Krymie [...] tut Krym, a tut Baku, zagłębie naftowe, ropa 
[...] Żydzi przez swoje powiązania stworzyli agenturę, realizują amerykański 
plan napadu na Związek Radziecki [...]. Stalin trzasnął w to, no wiecie, jak 
było". Ten pogląd podzielano nie tylko w najbliższym otoczeniu Stalina: jego 
siostrzeniec, Władimir Redens, zgadzał się z zarzutami, że „Komitet uprawiał 
straszliwą syjonistyczną propagandę [...] jakby Żydzi byli jedynym narodem, 
który ucierpiał". Antysemityzm Stalina współgrał z jego kampanią tradycyjnego 
nacjonalizmu. Nawet jego uprzedzenia były podporządkowane polityce realnej i 
stanowiły jej uzupełnienie.
Stalin rozkazał Abakumowowi zebrać dowody, że Michoels i członkowie Żydowskiego 
Komitetu Antyfaszystowskiego byli „aktywnymi nacjonalistami ukierunkowanymi 
przez Amerykanów na działalność antyradziecką", zwłaszcza w czasie amerykańskiej 
podróży Michoelsa, kiedy to „nawiązali kontakty ze znanymi żydowskimi 
osobistościami powiązanymi z amerykańską tajną służbą". Michoels dał Stalinowi 
broń do ręki.
Michoels, żydowski aktor, całkowicie bezradny w tym pojedynku ze stalinowskim 
Golemem, chciał się zwrócić do Stalina. Zatelefonował do drugiej po Kaganowiczu 
najbardziej wpływowej osoby pochodzenia żydowskiego, Poliny Mołotowej, żeby ją 
zapytać, czy powinien szukać poparcia Żdanowa lub Malenkowa.
- Żdanow i Malenkow nie pomogą warn - odparła Polina. - Cała władza w kraju 
skupia się w rękach Stalina i nikt nie jest w stanie na niego wpłynąć. Nie radzę 
warn pisać do Stalina. Ma negatywny stosunek do Żydów i nie poprze was.
Byłoby dla niej nie do pomyślenia powiedzieć coś takiego przed wojną.1
Michoels podjął więc kuszącą, lecz bardzo niefortunną decyzję, by dotrzeć do 
Stalina za pośrednictwem Swietłany. Osobliwe upodobanie Swiet-łany do Żydów dało 
już Stalinowi do myślenia. Po Kaplerze był Morozow, za którego wyszła, kiedy 
odrzucił ją Sergo Beria. Stalin nie miał nic przeciwko Morozowowi osobiście, „to 
przyzwoity facet", powiedział, ale nie walczył na wojnie i był Żydem. 
„Podstawili ci go syjoniści" -oznajmił jej. Córka Malenkowa, Wola, poślubiła 
wnuka Łozowskiego, który sprawował nadzór nad Komitetem Żydowskim Michoelsa. 
Mołotow przedstawił list Michoelsa
564
Niebezpieczna gra o sukcesję, 1945-1949
w sprawie żydowskiego Krymu, a brat jego żony Poliny zbijał majątek w Ameryce. 
Amerykańscy agenci byli wszędzie.
Michoels, powodowany pragnieniem obrony społeczności żydowskiej, spytał Żenię 
Alliłujewą, która miała znajomości wśród żydowskiej inteligencji, czy mógłby się 
spotkać ze Swietłaną. Dzieci elity wystrzegały się ludzi, którzy wykorzystywali 
je dla ich koneksji: „Jedna z bardziej nieprzyjemnych rzeczy w życiu córki 
dygnitarza polegała na tym, że nie mogłam ufać młodym ludziom wokół siebie -
wspominała Wola Malenkowa. - Wielu chciało się ze mną żenić. Nie wiedziałam, czy 
chodziło im o mnie, czy o wpływy mojego ojca".
Alliłujewowie ostrzegli Żenię przed mieszaniem się w niebezpieczne sprawy 
żydowskie: „Wszystko się burzyło w tym tyglu - opowiadał Władimir Redens. - 
Wiedzieliśmy, że to się nie skończy dobrze". Zdaje się jednak, iż Żenią 
przedstawiła Michoelsa Swietłanie i Morozowowi. Stalin natychmiast się o tym 
dowiedział* i wybuchnął gniewem: Żydzi „wkradali się do jego rodziny". Co 
więcej, Anna Redens znów zirytowała Stalina, publikując nietaktowne wspomnienia 
ze swojej młodości i dokuczając Wasilijowi, który poskarżył się ojcu. W ten 
sposób Michoels poruszył niechcący gniazdo szerszeni.
Stalin rozkazał Abakumowowi zbadać powiązania Alliłujewów z ame-rykańsko-
syjonistyczną agenturą i powiedział Swietłanie, że w 1938 roku Zenia otruła 
swojego męża Pawła. Roztropni ludzie zaczęli rozwodzić się ze swymi żydowskimi 
małżonkami. Swietłaną rozwiodła się z Morozowem: w wielu książkach historycznych 
można przeczytać, że zrobiła to na polecenie Stalina, a kuzyn Swietłany, Leonid 
Redens, również to potwierdził. Ona sama wyjaśniła: „Ojciec nigdy nie żądał, 
żebyśmy się rozeszli", a w jednym z późniejszych wywiadów przyznała, że nie była 
zakochana w Morozowie: „Rozwiedliśmy się, ponieważ go nie kochałam". Brzmi to 
wiarygodnie: Leonid Redens stwierdził, że „w życiu Swietłany było wielu 
mężczyzn; miała dosyć Morozowa". Ale sam Stalin powiedział Mikojanowi, że „jeśli 
ona nie rozwiedzie się Morozowem, aresztują go". To Swietłaną zostawiła 
Morozowa: Nikt by mnie nie porzucił - napisała. Jak się zdaje, Stalin kazał 
synowi załatwić tę sprawę. „Wasilij zabrał paszport Morozowa** - wspominał 
Redens - i przyniósł mu nowy bez wpisu o ślubie".
* Niebawem Żenią dowiedziała się, że jej mąż jest agentem MGB i że donosił na 
nią od dnia ich ślubu, ale każda rodzina miała swojego informatora. Żenią 
rozwiodła się z nim.
** Grigorij Morozow, który został szanowanym radzieckim prawnikiem i zawsze 
zachowywał się z wielką dyskrecją i godnością, odmówił udzielenia wywiadu do tej 
książki, mówiąc: „Nie chcę znowu przeżywać roku 1947". Zmarł w 2002 roku.
„Podstawili ci go syjoniści!"
565
Abakumow zaczął aresztować żydowskich znajomych Alliłujewów. 10 grudnia 
aresztował Żenię Alliłujewą, niegdyś tak blisko związaną ze Stalinem, oskarżając 
ją o „rozpowszechnianie podłych oszczerstw o szefie rządu radzieckiego". 
Niebawem dołączył do niej mąż, córka Kira i Anna Redens. Znani Żydzi znaleźli 
się w więzieniu.
Śledczych poinformowano, że Alliłujewowie i ich żydowscy wspólnicy „przejawiali 
zainteresowanie życiem osobistym szefa rządu radzieckiego z inspiracji obcego 
wywiadu". Stalin pozwolił stosować „środki perswazji", aby obciążyć Michoelsa. 
„Francuskie zapasy", jak nazywali to oprawcy, prowadził niejaki Komarów, zajadły 
antysemita i psychopata, który mówił swoim ofiarom: „Wasz los jest w moich 
rękach, a ja nie jestem człowiekiem, jestem bestią!" I dodawał: „Wszyscy Żydzi 
to parszywe sukinsyny!" Abakumow nadzorował tego diabolicznego sadystę, 
nakazując mu bić więźniów „ile wlezie!"
Isaak Goldstein, który przedstawił Michoelsa Alliłujewom, zeznał później: 
„zaczęli bić mnie gumową pałką w miękkie części ciała i w gołe podeszwy [...] aż 
nie mogłem siedzieć ani stać". Bili go po głowie tak mocno, że „twarz strasznie 
mi opuchła i częściowo straciłem słuch. Wyczerpany nieprzerwanym śledztwem, 
sterroryzowany biciem, przekleństwami i groźbami, wpadłem w głęboką depresję, 
całkowity moralny zamęt i zacząłem składać zeznania przeciwko sobie i innym".
- Więc mówisz, że Michoels jest świnią? - wrzasnął Abakumow.
- Tak, jest - odparł złamany Goldstein i przyznał, że Michoels kazał mu „zwracać 
uwagę na wszystkie drobne szczegóły we wzajemnych stosunkach pomiędzy Swietłaną 
a Grigorijem, [aby] poinformować o tym naszych amerykańskich przyjaciół". Kiedy 
Stalin to przeczytał, potwierdziły się jego najgorsze obawy co do Michoelsa.
Władimir Redens w wieku dwunastu lat stracił ojca i matkę. Jego młodzi kuzyni, 
synowie Żeni, stracili rodziców i siostrę. Władimir pobiegł zawiadomić Olgę, 
swoją babkę, która nadal mieszkała na Kremlu po śmierci swego męża Siergieja w 
1946 roku. Ku jego zdumieniu, nigdy nie wybaczyła Żeni, że tak szybko wyszła za 
mąż po śmierci Pawła:
- Dzięki Bogu! - powiedziała, usłyszawszy o aresztowaniu Żeni, i przeżegnała 
się. Ale zatelefonowała do Stalina w sprawie Anny.
- Zostali wykorzystani przez wrogów - odparł Stalin. Kiedy rodzina domagała się, 
aby „ktoś powiadomił Stalina", starsza pani odpowiedziała: „nic się nie dzieje 
bez jego wiedzy". W swojej naiwności obwiniali Berię, nie zdając sobie sprawy, 
że Abakumow składał raporty bezpośrednio Stalinowi.
566
Niebezpieczna gra o sukcesję, 1945-1949
Swietłana próbowała wstawić się za „ciotkami", Stalin odpowiedział, że „za dużo 
gadały. Tobie też się zdarzają antyradzieckie wypowiedzi". Kira Alliłujewa, 
kuzynka Świetlany, również aresztowana, stwierdziła, że Stalin ostrzegł swoją 
córkę: „Jeśli będziesz ich bronić, ciebie też posadzimy". Ona i Wasilij zerwali 
wszelkie kontakty z dziećmi Alliłujewów.
Kiedy Swietłana znów została sama, Stalin zaczął się zastanawiać, kogo powinna 
teraz poślubić, mówiąc swoim palatynom: „Powiedziała, że wyjdzie za Stiepana 
Mikojana albo za Sergo Berię". Ojcowie zaniepokoili się. Carewna zdawała się nie 
dbać o to, że obaj chłopcy nie tylko byli już żonaci, ale kochali swoje żony. 
Stalin rozwiał obawy Mikojana i Berii:
- Powiedziałem jej, że ani za jednego, ani za drugiego. Powinna poślubić Jurija 
Żdanowa.
Jednocześnie apodyktyczny swat oznajmił Jurijowi, że ma się ożenić ze Swietłana.
Szesnastego lipca Stalin wyjechał z Moskwy samochodem. Po drodze wysiadał i 
rozmawiał z ludźmi, co mu się nie zdarzyło od 1933 roku. Miały to być pełne 
refleksji i nostalgiczne trzymiesięczne wakacje, oznaka jego wyczerpania i 
nowego stylu rządzenia z oddali. Swoim zastępcą uczynił niezdecydowanego 
Bułganina.2
Kiedy Abakumow torturował Żydów, by sfabrykować nowy „amerykański" spisek i 
zniszczyć Michoelsa, kolumna opancerzonych ZiS-ów 110, wioząca Stalina i jego 
Waleczkę, podążała na południe, w stronę Charkowa.
51
Samotny stary człowiek na wakacjach
Generalissimus zarządził, by nie przygotowywać nużących ceremonii, i wszystko 
przeszło bez żadnych sensacji, z czego Stalin był bardzo zadowolony - napisał 
Własik, który uznał podróż za wyczerpującą. Sam Stalin spał zaledwie około dwóch 
godzin, ale był w dobrym nastroju, co wszystkich nas ucieszyło. Wszystkiemu się 
przypatrywał, mrucząc, że „zza biurka" nic nie widział.
Doświadczył nawet niektórych aspektów zwyczajnego życia: jego samochód zepsuł 
się w pobliżu Orła. Stalin udał się na przechadzkę, otoczony przez „dodatki", i 
natknął się na kilka zaparkowanych ciężarówek, których kierowcy oniemieli, kiedy 
się przedstawił. W Kursku zatrzymał się na noc w mieszkaniu miejscowego 
czekisty. Rankiem uznał, że powinien dać gospodarzom jakiś prezent, zostawił 
więc na bieliźniarce pani domu butelkę perfum. W Charkowie zauważył, że ludzie 
nadal mieszkają w ziemiankach. Powiedział Waleczce, że bardzo go to 
zdenerwowało. Kiedy zjawił się pozostający w niełasce Chruszczow, zapewniając 
Stalina, że doniesienia o głodzie są mocno przesadzone i ofiarowując mu dorodne 
arbuzy, naiwna Wałeczka przeraziła się. Opowiadała później Swietłanie, jak 
oszukują „twojego ojca-właśnie jego!"
Na koniec uszczęśliwiony Własik umieścił Stalina w specjalnym pociągu, który 
zawiózł ich do Jałty, gdzie prawdopodobnie zatrzymali się w Liwadii, zanim 
krążownik Mołotow zabrał go do Soczi. Pogoda była wspaniała, załoga bardzo 
podekscytowana z powodu pasażera. Własik, nadworny fotograf, zrobił tyle zdjęć, 
że Stalin, „zawsze wrażliwy", zauważył:
- Własik dobrze się stara, ale nikt nie fotografuje jego. Ktoś musi zrobić mu 
zdjęcie z nami.
568
Niebezpieczna gra o sukcesję, 1945-1949
W Soczi Stalin spacerował po mieście w asyście Własika, Poskriebyszo-wa i 
nerwowych ochroniarzy, którzy bacznie obserwowali wczasowiczów wypoczywających 
nad morzem. Kiedy dzieci otoczyły jego samochód, zawiózł je do miejscowej 
kawiarni, Riwiery, gdzie jedna dziewczynka rozpłakała się, ponieważ nie dostała 
słodyczy. Stalin posadził ją sobie na kolanie i powiedział, żeby sobie wybrała, 
co tylko chce. Otyły Własik zapłacił rachunek, a potem zwrócił się do dzieci i 
zawołał:
- Uwaga, dzieci! Pionierskie hurra na cześć towarzysza Stalina!
Można sobie wyobrazić zadowolenie generalissimusa, kiedy „dzieci krzyknęły 
zgodnie hurra!"
Później pojechali do duchowej ojczyzny Stalina w tamtych mrocznych latach, 
Abchazji, której klimat i jedzenie, jak wierzył, zapewniały długowieczność.
- Pamiętacie, jak się zdziwił ten angielski pisarz, John Boyton Priestley, kiedy 
spotkał abchaskiego wieśniaka, który miał sto pięćdziesiąt lat? - zadumał się. - 
Gdybym ja tam mieszkał, mógłbym żyć sto pięćdziesiąt lat!*
Stalin często powtarzał Mołotowowi, jak tęskni za swoją ojczyzną. Faworyzował 
Rosjan jako spoiwo swego imperium; to oni nadali dynamiczną siłę bolszewizmowi i 
zapewnili mu chwałę. Jego przeznaczeniem była Rosja. Dlatego Wasilij powiedział: 
„Ojciec był kiedyś Gruzinem". Ale jego osobista rosyjskość została 
wyolbrzymiona. Pod względem stylu życia i mentalności pozostał Gruzinem. Mówił 
po gruzińsku, jadł gruzińskie potrawy, śpiewał gruzińskie pieśni, osobiście 
rządził Gruzją za pośrednictwem miejscowych sekretarzy, mieszając się do 
lokalnej polityki, tęsknił za przyjaciółmi z dzieciństwa i spędził prawie połowę 
z ostatnich ośmiu lat życia we własnej wyimaginowanej Gruzji.
Stalin zatrzymał się w Zimnej Rzeczce, ale nieustannie przenosił się do nowych 
domów. Podobno wszystkie były ponure. Z powodu drewnianych boazerii rzeczywiście 
mogą sprawiać takie wrażenie, ale kiedy odwiedza się je latem, są cudowne. 
Stalin zwykle jadł i pracował na tarasach, a wszystkie jego rezydencje otaczały 
ogrody pełne kwiatów, gdzie uwielbiał spacerować. Ponadto wszystkie zostały 
wybrane ze względu na swoje położenie: widoki, jakie się stamtąd roztaczają, 
zapierają dech w piersiach.
* Stalin zawsze przejawiał wielkie zainteresowanie długowiecznością. W1937 roku 
wspierał badania profesora Aleksandra Bogomołowa nad zjawiskiem niezwykłej 
długości życia ludów Gruzji i Abchazji. Stalin wierzył podobno, że zawdzięczają 
to wodzie z lodowców i diecie - dlatego pił specjalną glacjalną wodę.
Samotny stary człowiek na wakacjach
569
Zatrzymał się w Suchumi, w białej pseudobarokowej rezydencji ze wspaniałym 
ogrodem, gdzie Mandelsztam obserwował Jeżowa tańczącego ho-paka. W latach 
trzydziestych spędzał wakacje w małej willi wybudowanej przez Łakobę w Nowym 
Afonie; później kazał wznieść obok drugą willę w stylu kubańskim z imponującym 
widokiem na morze. Nad jeziorem Rica znajdowało się już sanatorium KC, do 
którego można było dotrzeć szosą biegnącą malowniczym wąwozem wzdłuż strumienia. 
W 1948 roku Stalin rozkazał wybudować nowy dom obok starego.*
Stalin miał dostęp do każdej spośród niezliczonych daczy państwowych, ale było 
tylko pięć wokół Moskwy, kilka na Krymie, w tym dwa pałace cesarskie, trzy w 
Gruzji właściwej i pięć w Abchazji, z których regularnie korzystał. W co 
najmniej piętnastu utrzymywano stały personel. A mimo to, pod wieloma względami 
Stalin pozostał wędrownym, niespokojnym gruzińskim rewolucjonistą z lat 
młodości. Mając stale pod ręką Poskriebyszo-wa, otrzymując regularnie 
dostarczane samolotami papiery KC, wzywając wedle woli swoich palatynów, 
rozsyłając po świecie telegramy, był zawsze ośrodkiem władzy.
Istniał jeden rytuał, który był echem dawnych czasów: Stalin powiesił maskę 
pośmiertną Lenina na ścianie w Kuncewie, gdzie płonąca lampka oświetlała ją jak 
ikonę. Ilekroć wyjeżdżał na wakacje, ikona podróżowała razem z nim. Rozkazał 
komendantowi Orłowowi „zawiesić twarz w najbardziej widocznym miejscu".
Kiedy przyjeżdżał, dworzanie i całe gruzińskie kierownictwo zjawiało się 
natychmiast w swoich miejscowych domach, oczekując na wezwanie. Aba-kumow był 
gotów przylecieć niezwłocznie z raportami na temat ostatnich
* Do większości willi Stalina (chociaż nie nad jeziorem Rica i w Nowym Afonie) 
wchodziło się przez bramę w budynku ochrony, za którą rozciągał się ogród z 
ligustrowymi żywopłotami i ścieżką prowadzącą do willi w stylu śródziemnomorskim 
otoczonej werandą. Największym pomieszczeniem była zawsze sklepiona, wykładana 
drewnem jadalnia z rozsuwanym stołem. Wszystkie zostały pomalowane na zielony 
wojskowy kolor, zapewne dla zamaskowania ich z powietrza, praktycznie 
niewidoczne i tak osłonięte palmami i jodłami, że trudno je było dostrzec nawet 
z ogrodu. Prawie wszystkie miały nabrzeża i domki letnie, gdzie Stalin pracował 
i jadał obiady. Wewnątrz znajdowała się obowiązkowo sala bilardowa połączona z 
kinem. Wille miały też po kilka sypialni z kanapami i przestronne łazienki z 
małymi wannami dostosowanymi do wzrostu Stalina. Zbudował lub przebudował je dla 
Stalina jego nadworny architekt, Miron Mierżanow, który żył z matką Marfy Berii, 
Timoszą, synową Gorkiego i ukochaną Jagody. Mierżanow został aresztowany pod 
koniec lat czterdziestych, podobnie jak wszyscy poprzedni kochankowie Timoszy.
570
Niebezpieczna gra o sukcesję, 1945-1949
przesłuchań. Jeśli w Politbiurze wybuchały spory, wzywał palatynów na salomonowy 
sąd. Przerażało ich spędzanie wakacji ze Stalinem, ponieważ „były gorsze niż 
obiady", jak wspominał Chruszczow, który pewnego razu musiał wytrzymać cały 
miesiąc. Walcząc z głodem i ukraińskim separatyzmem, pozostawał tymczasowo w 
niełasce. Stalin rozkazał Kaganowiczo-wi nadzorować Chruszczowa i tępić każdy 
przejaw nacjonalizmu wśród Ukraińców, czego ten dokonał już pod koniec lat 
dwudziestych. Chruszczow i Kaganowicz, starzy przyjaciele, mieszkali obok 
siebie, a ich rodziny chodziły razem na spacery. Jak łatwo zgadnąć, niebawem 
stali się śmiertelnymi wrogami. Obaj zwrócili się do Stalina, który wezwał ich 
do Zimnej Rzeczki. Przy obiedzie i filmach zażegnał waśń, wymusił pokój i 
ostatecznie odwołał Kaganowicza do Moskwy.
Jego wschodnioeuropejscy wasale, zwłaszcza Gottwald, Bierut i Hodża, nie śmieli 
nie stawić się na wezwanie. Ale ulubieńcami Stalina byli dwaj miejscowi 
przywódcy, przy których mógł wypocząć, po części dlatego, że obaj nie mieli 
jeszcze czterdziestu lat, po części dlatego, że byli Gruzinami. Dopuszczając ich 
do większej poufałości niż własne dzieci, nabierał w ich oczach cech boskich, a 
zarazem ojcowskich.
Kandid Czarkwiani, pierwszy sekretarz gruzińskiej organizacji partyjnej, 
odwiedzał Stalina „co drugi dzień". Niepoślednią rolę odgrywał fakt, że Stalina 
nauczał niegdyś alfabetu pop nazwiskiem Czarkwiani, chociaż nie był spokrewniony 
z Kandidem. Stalin ufał Czarkwianiemu do tego stopnia, że nie tylko informował 
go, gdzie zamierza zatrzymać się na noc, ale kiedy Czarkwiani opowiedział mu o 
gruzińskim księciu, który codziennie zmieniał bieliznę, Stalin otworzył szufladę 
pełną „białej bawełnianej bielizny".
- To nietrudne, kiedy jest się księciem - zażartował. - Ale ja jestem chłopem i 
robię to samo.
Drugim powiernikiem Stalina był Akaki Mgeładze, bezwzględny i ug-rzeczniony, 
przystojny szef partii w Abchazji, którego Stalin nazywał „towarzyszem Wilkiem". 
Stalin lubił Czarkwianiego za jego znajomość literatury, a Mgeładzego za talent 
do intryg politycznych. Czasami podjudzał Mgeła-dzego, by przyjechał ze swego 
biura w Suchumi na daczę w ciągu siedemnastu minut. Czarkwiani i Mgeładze 
nienawidzili się nawzajem, podobnie jak ich poprzednicy, Beria i Łakoba.*
Samotny stary człowiek na wakacjach
571
* Powyższa relacja jest oparta na wspomnieniach Czarkwianiego. Wspomnienia 
Mgeładzego, dorównujące niemal pamiętnikom Mikojana, jeśli chodzi o szczerość, 
zostały dopiero niedawno opublikowane w Gruzji. Gruzińscy i abchascy sekretarze 
byli naturalnymi rywalami: w przypadku Berii i Łakoby przywódca gruziński 
zniszczył abchaskie-go, ale z Czarkwianim i Mgeładzem było odwrotnie.
Wałeczka, Własik i Poskriebyszow, którzy zatrzymywali się w sąsiednich daczach, 
a także stenograf i szyfrant też byli jego stałymi towarzyszami. Poskriebyszow, 
„sprytny, o smutnej twarzy i ruchliwych oczach", sortował papiery, które 
przysyłano codziennie samolotem z Moskwy, a następnie przynosił je do willi. 
Poskriebyszow, którego Stalin nazywał teraz „Głównodowodzącym", bronił 
generalissimusa przed nieproszonymi petentami. Kiedy w październiku 1947 roku 
zatelefonował Mikojan, Poskriebyszow zbeształ go:
- Powiedziano warn już, żebyście nie zawracali głowy towarzyszowi Stalinowi w 
tej kwestii, a wy znów to robicie.
Dla postronnych, którzy traktowali Politbiuro jak największą świętość, było to 
wstrząsające przeżycie.
Stalin jadał posiłki poza domem, na werandzie, w domku letnim lub nad jeziorem, 
przeglądając papiery. Otwarte czasopisma i książki oraz pliki papierów zajmowały 
każdą wolną powierzchnię. Przed wyjazdem na południe Stalin napisał do 
Poskriebyszowa:
Zamówcie wszystkie te książki. „Listy" Goethego, „Poezje Rewolucji Francuskiej", 
Puszkina, Konstantina Simonowa, Szekspira, Hercena, „Historię wojny 
siedmioletniej" i „ Wojnę na morzu 1939-1945" Petera Scotta.
Nadal pracował do późna w nocy i późno siadał do obiadu. Własik i Poskriebyszow 
nie zawsze z nim jedli, ale szef gabinetu zapraszał gości groźnymi słowami:
- Stalin was oczekuje.
Kiedy Poskriebyszow wprowadzał gości, Stalin żartował:
- Jak się ma nasz Głównodowodzący?
Stalin, opalony, siwy, z plackiem łysiny, pociągłą twarzą, wystającym brzuchem i 
spadzistymi ramionami, witał ich na werandzie, jak uprzejmy gruziński gospodarz, 
ubrany w na poły cywilny uniform. Kiedy było bardzo gorąco, na tarasie w Zimnej 
Rzeczce ustawiano spryskiwacz, który chłodził powietrze, rozpylając na dachem 
kurtynę wody.
Czasami gospodyni kierowała gości do ogrodu, gdzie znajdowali Stalina z łopatą w 
ręku lub pielącego chwasty w towarzystwie generała Własika.
- Pokażę warn, jak się pracuje!
Z dumą pokazywał swoje drzewka cytrynowe i róże: był romantykiem, jeśli chodzi o 
przyrodę, napisał Mgeładze. Ale jego ulubiona roślina, mimoza, stanowiła 
metaforę jego skrywanej wrażliwości, ponieważ pod dotykiem zamykała się jak 
usta.
- Mimoza to najwcześniejszy kwiat, który przewiduje nadejście wiosny - 
powiedział Stalin Mgeładzemu. - Moskwianie kochają mimozy, ustawiają się po nie 
w kolejkach. Pomyślcie, jak wyhodować więcej, żeby uszczęśliwić moskwian!
572
Niebezpieczna gra o sukcesję, 1945-1949
Często chodzili na przechadzki i czasem nawet spacerowali po ulicach Suchumi, 
gdzie Stalin zadawał dzieciom pytania w rodzaju: - Co chcesz robić, kiedy 
dorośniesz?
Podczas gruzińskich biesiad urządzanych zwykle na powietrzu, Stalin otwierał 
butelki. Te „niekończące się posiłki" były niezwykle męczące dla palatynów, ale 
fascynujące dla młodych Gruzinów. Przynoszono mapy, podziwiano imperia, 
rozmawiano o postaciach z przeszłości, opowiadano dowcipy, wznoszono toasty. 
Poskriebyszow pochwalił Stalina za zniszczenie Bucharina i Rykowa:
- Mieliście rację, towarzyszu Stalin: gdyby oni zwyciężyli... Poskriebyszow mógł 
sobie pozwolić na pewną swobodę wobec Stalina,
który często mianował go tamadą.
- Teraz pijemy za moje zdrowie!
Poskriebyszow rozkazywał. Stalin słuchał. Mołotow prawił Stalinowi wyszukane 
komplementy:
- Gdybyście nie byli Stalinem - mówił - ZSRR nie pokonałby Trockie-go, nie 
wygrałby wojny, nie zbudował bomby i nie zdobył takiego imperium dla socjalizmu.
To sprawiało gospodarzowi przyjemność. Picie często przeistaczało się w 
pijatykę, jeśli obecni byli członkowie Politbiura lub zagraniczni wasale, lecz z 
Gruzinami odbywało się w bardziej radosnej a zarazem nostalgicznej atmosferze.
Gdy Stalin śpiewał, Poskriebyszow i Własik wtórowali, jak para groteskowych 
chórzystów. Po obiedzie goście zwykle zostawali na noc. Stalin potrafił być 
niebywale uprzejmy: kiedy brat Mikojana, Artiom, konstruktor samolotu MiG 
(Mikojan-Guriewicz), zachorował na anginę i trzeba go było położyć do łóżka, 
uświadomił sobie, że ktoś wchodzi do pokoju i troskliwie okrywa go kocem. Ze 
zdumieniem spostrzegł, że to Stalin.
Jedna rzecz łączyła wszystkich jego gości: pragnienie, by uciec od tego 
dziwacznego, nerwowego starca z jego gwałtownymi, niebezpiecznymi wybuchami, 
użalaniem się nad sobą i śmiertelnie nudnymi wspomnieniami. Ich gorączkowe i 
pełne inwencji wysiłki, by znaleźć pretekst i opuścić wszechpotężnego, lecz 
przewrażliwionego gospodarza, nie obrażając go, stanowiły komiczny temat 
przewodni tych długich nocy.1
Tego roku Swietłana była jednym z pierwszych gości i spędziła prawie trzy 
tygodnie we własnym małym domku. Obiady z Berią i Malenkowem męczyły ją i 
nudziły. Jej łatwiej było uciec, lecz mimo to musiała toczyć
Samotny stary człowiek na wakacjach
573
walkę: pewnego razu, przy obiedzie z Mołotowem, Mikojanem i Czark-wianim, 
poprosiła nagle:
- Pozwól mi wrócić do Moskwy!
- Skąd ten pośpiech? - spytał urażony ojciec. - Zostań dziesięć dni. Nudzisz się 
tutaj?
- Ojcze, to bardzo pilne! Proszę, pozwól mi jechać! Stalin rozgniewał się:
- Dosyć tego! Zostajesz!
Nieco później Swietłana spróbowała ponownie.
- Jedź, jeśli chcesz - burknął Stalin. - Nie mogę cię zmusić, żebyś została. - 
Nie pojmował, w jakim stopniu popełnione przezeń zbrodnie wy-sterylizowały i 
zatruły jego świat, ale zapewne wyczuwał to, kiedy oznajmił żałośnie: - Nie 
jesteś w obcym domu.
Swietłana była tam jeszcze, kiedy przyjechał Żdanow. Rozstali się w zgodzie, po 
czym napisała do ojca ciepły list, na który odpowiedział:
Dzień dobry, Swietko! [...] To dobrze, że pamiętasz o ojcu. Jestem zdrowy. [...] 
Nie narzekam na brak zajęć. Wysyłam Ci mały prezencik - mandarynki. Całuję.
Żdanow przyjechał pomóc Stalinowi formułować politykę umocnienia jego panowania 
nad Europą Wschodnią. Skłonność Mołotowa do negocjowania z Zachodem zakończyła 
się odrzuceniem planu Marshalla. Teraz Żdanow zdawał się zdobywać prymat zarówno 
w polityce zagranicznej, jak i wewnętrznej, a raczej znalazł się bliżej swego 
pana. Ich wzajemne stosunki pozostały niemal paternalistyczne. Stalin opatrywał 
przemówienia Żdanowa nauczycielskimi uwagami: Musisz umieścić cytaty z Lenina! - 
nagryzmolił na jednym brązowym ołówkiem.
Razem ułożyli przemówienie Żdanowa, które podzieliło Europę na „dwa obozy", 
ideologiczną podstawę dla „żelaznej kurtyny" na następne czterdzieści lat. Aby 
przeciwstawić się planowi Marshalla i denerwującej niezależności Jugosławii 
Tity, a także utwierdzić radziecką hegemonię nad Europą Wschodnią, Stalin 
rozkazał Żdanowowi stworzyć nową Międzynarodówkę Komunistyczną, Kominform.
Żdanow, w asyście swego rywala Malenkowa, poleciał do Szklarskiej Poręby, gdzie 
przedstawiciele rządzących partii komunistycznych z Polski i Jugosławii czekali 
na instrukcje Moskwy. Konferencja odbywała się w domu uzdrowiskowym służby 
bezpieczeństwa, Żdanow i reszta delegatów zatrzymali się na piętrze. Żdanow, 
który 25 września wygłosił swoje przemówienie o „dwóch obozach", zachowywał się 
z całą pyszałkowatą arogancją imperialnego wicekróla. Kiedy Berman, jeden z 
polskich przywódców
574
Niebezpieczna gra o sukcesję, 1945-1949
(ten, który tańczył walca z Mołotowem), wyraził wątpliwości co do Komin-formu, 
Żdanow odparł opryskliwie:
- Nie bądźcie tacy ważni, my w Moskwie lepiej wiemy, jak stosować marksizm-
leninizm.
Na każdym etapie „towarzysz Filipów", czyli Stalin na wakacjach, instruował 
„Siergiejewa i Borysowa" (Żdanowa i Malenkowa), jak mają postępować. Było to 
apogeum kariery Zdanowa i jego największe osiągnięcie. Dobrze się złożyło, że 
konferencja odbywała się w sanatorium, ponieważ pod koniec „Pianista", alkoholik 
cierpiący na serce, poważnie zaniemógł. Może i zatriumfował nad Mołotowem, 
Malenkowem i Berią, lecz nie mógł zapanować nad własną słabością. Żdanow, 
zaledwie pięćdziesięciojedno-letni, ale wyczerpany, wiedział, że „nie jest 
dostatecznie silny, by przyjąć obowiązki następcy Stalina. Nigdy nie pragnął 
władzy" - zapewniał jego syn. Poleciał nad morze, by odpocząć w pobliżu Stalina, 
gdzie obaj odwiedzali się nawzajem, lecz niebawem Żdanow doznał ataku serca.*
Choroba Żdanowa wytworzyła próżnię, którą skwapliwie wypełnili Ma-lenkow i 
Beria, którzy stali się tak sobie bliscy, że nawet wspólnie wysłali w 
listopadzie życzenia Stalinowi, pisząc: Czerpiemy wielką radość z pracy pod 
Waszym kierownictwem [...]. Oddani Warn Beria i Malenkow. Ale ich przyjaźń 
zawsze miała podłoże polityczne: prywatnie Beria uważał Malenkowa za człowieka 
„pozbawionego kręgosłupa [...] zwykłego słabeusza". Mimo to Żdanow, zauważywszy 
ich powrót do łask, powiedział synowi: „Powstała frakcja". Odpoczywał aż do 
grudnia, ale był za słaby, by stoczyć z nimi zaciekłą bitwę.2
Kiedy Mołotow i Mikojan, otrząsnąwszy się po niedawnych upokorzeniach, również 
wyjechali, Stalin znalazł się sam. Pragnął przebywać w towarzystwie młodych 
ludzi. Beria, według jego syna, uważał, że samotność Stalina była udawana. 
Chciał mieć towarzyszy wokół siebie, „aby trzymać ich na oku, a nie ze strachu 
przed samotnością", ale to nie tłumaczy jego tęsknoty za towarzystwem 
pozbawionych znaczenia młodzików.
- Wszyscy dookoła mówią o wielkim człowieku, o geniuszu w każdej dziedzinie -
zwierzył się Gołowanowowi - a ja nie mam z kim wypić szklanki herbaty.
Żdanowowi podczas jednej z wizyt towarzyszył jego syn Jurij, wymarzony zięć 
Stalina. Stalin często telefonował do niego, by udzielać mu rad:
Żdanow nie był jedyny: Andriejew, zaledwie pięćdziesięciodwuletni, zachorował w 
1947 roku i utracił stanowisko w 1952 roku.
Samotny stary człowiek na wakacjach
575
- Ludzie mówią, że poświęcasz dużo czasu działalności politycznej - oznajmił 
pewnego razu Jurijowi - ale chcę ci powiedzieć, że polityka to brudna rzecz. 
Potrzebujemy chemików!
Jurij skończył chemię, a później uzyskał dyplom z filozofii.
Dwudziestoośmioletni Jurij i jedna z jego ciotek przyjechali nad Morze Czarne, a 
kiedy zbliżali się do daczy w Gagrze, zaskoczył ich widok biegnących ku nim 
ochroniarzy.
- Towarzysz Stalin was wzywa, towarzyszu Żdanow! - zawołali. Jurij przesłał 
wiadomość, że przyjechał razem z ciotką i niebawem jeden z ochroniarzy przyniósł 
odpowiedź: - Towarzysz Stalin zaprasza was oboje.
Odprężony Stalin oczekiwał ich na osłoniętym, skąpanym w słońcu tarasie. 
Zapytawszy o zdrowie ojca Jurija, wypił łyk wina i przeszedł do sedna:
- Może powinieneś pracować dla partii.
- Towarzyszu Stalin - odparł Jurij - powiedzieliście mi kiedyś, że polityka to 
brudna rzecz.
- To jest inna epoka. Czasy się zmieniły. Będziesz pracował dla partii, będziesz 
podróżował i odwiedzał regiony. Zobaczysz, jak podejmujemy decyzje i jak ludzie 
nie zgadzają się z nimi.
- Chyba powinienem naradzić się z matką i ojcem - odparł Jurij, który wiedział, 
że żaden z palatynów nie chce, aby jego dzieci znalazły się w tym gnieździe 
żmij, jakim był dwór Stalina. Ale Żdanow zgodził się: Stalin powierzył Jurijowi 
ważne - biorąc pod uwagę jego młody wiek - stanowisko szefa Wydziału Nauki KC. 
Chcąc nie chcąc, Jurij włożył głowę do paszczy krokodyla w momencie, kiedy walka 
o sukcesję miała doprowadzić do rozlewu krwi. „Nie bałem się go -wspominał po 
latach Jurij. - Znałem go od dziecka. Dopiero później zdałem sobie sprawę, że 
powinienem był się bać".
Jurij nie musiał zostawać, ale inny młody człowiek miał mniej szczęścia i musiał 
spędzić ze Stalinem dziewięć dni, zanim zdołał uciec. W październiku Oleg 
Trojanowski, dwudziestosześcioletni tłumacz Ministerstwa Spraw Zagranicznych, 
został wysłany do Gagry, by asystować Stalinowi podczas spotkania z kilkoma 
labourzystowskimi posłami do brytyjskiego parlamentu.*
W 1913 roku Stalin zatrzymał się w Wiedniu u ojca Trojanowskiego, Aleksandra, 
później mianował go pierwszym radzieckim ambasadorem w Waszyngtonie i ochraniał 
podczas terroru. Stalin lubił Trojanowskiego, ale nigdy nie ufał mu do końca 
jako byłemu mienszewikowi. Kiedyś podkradł się do niego, położył dłonie na jego 
oczach i szepnął: „Przyjaciel czy wróg?". W 1948 roku kariera Trojanowskiego 
jako tłumacza Stalina dobiegła nagle końca, kiedy Mołotow przeniósł go na inne 
stanowisko, aby go chronić. Jego ojciec, stary dyplomata, grał w brydża i wraz z 
nieugiętym Litwinowem krytykował rząd. Były to niebezpieczne czasy. Później 
Trojanowski tłumaczył dla Chruszczo-wa. Ta relacja jest oparta na wywiadzie, 
którego zgodził się udzielić.
576
Niebezpieczna gra o sukcesję, 1945-1949
Przystojny, ciemnowłosy i wykształcony Trojanowski był kolejnym dzieckiem elity. 
Kiedy Stalin spotkał po raz pierwszy młodego Trojanowskiego, polubił go tak 
bardzo, że zwracał się do niego na sposób Indian z Ostatniego Mohikanina: 
„Przekażcie mojemu białemu bratu pozdrowienia od wodza czerwonoskórych!". Po 
spotkaniu z brytyjskimi parlamentarzystami powiedział do Trojanowskiego:
- Może zostaniecie i pomieszkacie z nami przez jakiś czas. Upijemy was i wtedy 
się okaże, co z was za człowiek.
Zaproszenie było tak nieoczekiwane i niepokojące, że Trojanowski wy-bąkał, iż z 
pewnością będzie to „kłopot dla towarzysza Stalina", lecz Stalin nalegał. 
Niepokój Trojanowskiego był całkowicie zrozumiały, ale Stalin zaprosił go kilka 
razy, aby zagrał z nim w bilard, grę, w którą sam grał doskonale. Spotykali się 
głównie przy obiedzie, gdzie czasem dołączał do nich Poskriebyszow lub 
członkowie Politbiura. Rozmowa przebiegała gładko, „bez chwil niezręcznego 
milczenia", chociaż Trojanowski okazał się dostatecznie rozsądny, by nie zadawać 
żadnych pytań i nie wyrażać własnych opinii. Mówił głównie Stalin, wspominając 
swój pobyt u ojca Olega w Wiedniu w 1913 roku, „pierwsze zetknięcie z rodziną 
żyjącą w zachodnim stylu". Poza tym Stalin kazał mu odpoczywać, ale „trudno 
określić cokolwiek, co ma związek ze Stalinem, jako sprzyjające wypoczynkowi".
Trojanowski, podobnie jak wszyscy inni goście, zastanawiał się, jak uciec, nie 
obrażając Stalina. Po dziewięciu dniach zebrał się na odwagę i spytał, czy może 
wyjechać. Stalin wydawał się zaskoczony, dopóki Trojanowski nie wyjaśnił, że 
wraca do Moskwy, aby wstąpić do partii.
- To ważne wydarzenie - powiedział Stalin. - Powodzenia. - Ofiarował Trojanowski 
emu koszyk owoców, po czym nastąpił niezręczny, choć znaczący moment, kiedy się 
z nim żegnał: - Pewnie nudziliście się tutaj. Ja jestem przyzwyczajony do 
samotności. Przywykłem do niej w więzieniu.3
Po powrocie do Moskwy 21 listopada Stalin rozkazał Abakumowowi zamordować 
żydowskiego aktora Michoelsa. Dziewięć dni później poparł rezolucję ONZ w 
sprawie utworzenia Izraela.
52
Dwa dziwne zgony: żydowski aktor i przewidywany następca
Komitet Nagrody Stalinowskiej wysłał Michoelsa do Mińska, by ocenił sztuki 
wystawiane w białoruskich teatrach. Kiedy zameldowano o tym Stalinowi, wezwał 
Abakumowa i wydał mu ustne polecenie zamordowania Michoelsa, omawiając niektóre 
szczegóły w obecności Malenkowa. Aba-kumow powierzył to zadanie swojemu 
zastępcy, Siergiejowi Ogolcowowi, i szefowi MGB w Mińsku, Ławrientijowi Canawie. 
Zgodnie z opracowanym przez Abakumowa planem zabójcy mieli „zaprosić wieczorem 
Michoelsa do jakichś znajomych, zapewnić mu samochód [...] zawieźć w pobliże 
daczy Canawy i tam zabić, a następnie zabrać ciało na opuszczoną ulicę, położyć 
w poprzek drogi prowadzącej do hotelu i przejechać ciężarówką..." Plan nosił 
wszelkie cechy nieporadnych, gangsterskich zagrywek, do jakich uciekali się 
Stalin i Beria, kiedy chcieli pozbyć się ludzi zbyt znanych, aby można ich było 
aresztować. Canawa przekazał polecenie swoim podwładnym, powołując się na wyższą 
instancję.
Dwunastego stycznia Michoels i jego przyjaciel, Władimir Gołubow-Po-tapow, 
krytyk teatralny i agent MGB, spędzili cały dzień na rozmowach z aktorami, a 
potem zjedli obiad w hotelu. O 20.00 wyszli z hotelu, by spotkać się z 
przyjacielem Gołubowa. Podstawiony samochód MGB zabrał ich do daczy Canawy, 
gdzie Michoelsowi prawdopodobnie wstrzyknięto truciznę dostarczoną przez lekarzy 
MGB. Zapewne się bronił. Ten wielki artysta, ostatni łącznik z intelektualną 
wielkością Mandelsztama i Babla, kochał życie i musiał walczyć. Uderzono go w 
skroń tępym narzędziem, a także postrzelono. Gołubow, kłopotliwy świadek, też 
zginął. Ciała zawieziono do miasta, przejechano ciężarówką i pozostawiono w 
śniegu.
578
Niebezpieczna gra o sukcesję, 1945-1949
Stalina poinformowano o zabójstwie* prawdopodobnie przed porzuceniem ciał na 
ulicy, akurat w momencie, gdy w Kuncewie zjawiła się Swiet-łana. Stalin 
rozmawiał przez telefon, zapewne z Canawą: „Ktoś składał mu raport, a on 
słuchał. Na zakończenie powiedział: «A zatem wypadek samochodowy». Bardzo dobrze 
pamiętam intonację jego głosu - to nie było pytanie, to było stwierdzenie [...]. 
Nie pytał, proponował: wypadek samochodowy". Kiedy Stalin odłożył słuchawkę, 
pocałował Swietłanę i powiedział:
- Michoels zginął w wypadku samochodowym.
O siódmej następnego ranka w śniegu znaleziono dwa ciała. Ciało Mi-choelsa 
przewieziono do Moskwy i dostarczono do laboratorium profesora Borisa Zbarskiego 
(Żyda), biochemika sprawującego pieczę nad mumią Lenina: zauważywszy obrażenia 
głowy i ranę od kuli, polecił przygotować ofiarę „wypadku samochodowego" do 
wystawienia na widok publiczny w Teatrze Żydowskim, gdzie nikt nie dał się 
nabrać na „zmasakrowaną twarz" i „zniekształcone rysy wyretuszowane szminką".
Dla niektórych dworzan Stalina, jak również dla społeczeństwa, Michoels był 
bohaterem: wieczorem 15 stycznia, w przeddzień pogrzebu, Polina Mołotowa, która 
podczas wojny na nowo odkryła swoje żydowskie korzenie, podeszła do zwłok 
spoczywających na katafalku i mruknęła: „To było morderstwo". Po pogrzebie Julia 
Kaganowicz, bratanica Łazara i córka Michaiła, który popełnił samobójstwo w 1941 
roku, poszła do mieszkania Michoelsa i zaprowadziła jego córkę do łazienki. Tam, 
przy odkręconej wodzie, szepnęła:
- Stryj przesyła ci pozdrowienia. -1 powtórzyła polecenie zaniepokojonego 
Kaganowicza: - Kazał, żebym ci powiedziała: nigdy o nic nikogo nie
pytaj.
Teatr Żydowski został przemianowany na cześć Michoelsa; wszczęto dochodzenie w 
sprawie morderstwa. Komitet Żydowski nadal działał, a Stalin miał być pierwszym, 
który uznał państwo Izrael.
* Istnieje barwna, lecz niepotwierdzona wersja, przytoczona w The Secret File of 
Joseph Stalin Brackmana, że Stalin rozkazał zabić Michoelsa siekierą owiniętą w 
kurtkę, ponieważ kilkadziesiąt lat wcześniej w taki sam sposób rozkazał zabić 
swojego ojca w Ku-taisi. Ale nie ma żadnych dowodów na to, że Stalin zabił swego 
ojca. Żadna z osób, które widziały ciało Michoelsa, nie wspomniała o ranie od 
siekiery, chociaż sinice na twarzy mógł powstać przy uderzeniu obuchem. Operacją 
kierował Ławrientij Canawa, jeden z Gruzinów, których Beria sprowadził do 
Moskwy. Podobnie jak wieiu funkcjonariuszy „organów", Canawa był kryminalistą. 
Ci, którzy dobrze go znali, mówili o nim, że „był bestią". Jego prawdziwe 
nazwisko brzmiało Dżandżgawa i wcześniej został skazany za morderstwo, ale Beria 
ocalił go i postawił na czele białoruskiego MGB. Nie okazał się szczególnie 
lojalnym protegowanym, ponieważ zaczął służyć Abakumowowi. Po śmierci Stalina 
został aresztowany i stracony.
Dwa dziwne zgony: żydowski aktor i przewidywany następca
579
Tymczasem, bez publicznego rozgłosu, zabójca Michoelsa, Canawa, otrzymał Order 
Lenina „za wzorowe wykonanie specjalnego zlecenia rządu". Żenią Alliłujewa 
została skazana na dziesięć lat, a jej córka Kira na pięć lat za pi-zekazywanie 
informacji o prywatnym życiu rodziny [Stalina] ambasadzie amerykańskiej. Anna 
Redens też dostała pięć lat. Umieszczono je w pojedynczych celach.*
MGB zaczęło teraz fabrykować sprawę przeciwko wiceministrowi spraw zagranicznych 
Sołomonowi Łozowskiemu i innym wysoko postawionym Żydom: Polinę Mołotowa po 
cichu zwolniono z pracy. Stalin otwarcie żartował ze swego antysemityzmu, 
dokuczając Djilasowi z powodu Żydów w jugosłowiańskim kierownictwie:
- Wy też jesteście antysemitą, Djilas, wy też...1
Żdanow, pomimo „chorobliwie czerwonej twarzy i nerwowych ruchów", odzyskał dobry 
humor i władzę: „Mogę umrzeć w każdej chwili, a mogę też żyć jeszcze bardzo 
długo" - powiedział Djilasowi. Przy obiedzie starał się powstrzymać od picia 
alkoholu i nie jadł nic oprócz talerza zupy.
Dla chorego człowieka następnych kilka miesięcy nie było czasem odpoczynku: 
Stalin zetknął się teraz z pierwszą prawdziwą opozycją od prawie dwudziestu lat. 
Marszałek Tito nie był już wasalem. Jego partyzanci walczyli dzielnie z Niemcami 
i nie czekali, aż wyzwoli ich Armia Czerwona. Obecnie Jugosłowianie skarżyli się 
gorzko na „dyktatorskie maniery" Żdanowa podczas konferencji Kominformu. Kiedy 
doniesiono o tym Stalinowi, nie mógł uwierzyć w taką impertynencję i napisał pod 
spodem brązowym ołówkiem: Bardzo dziwna informacja!
Stalin zgodził się oddać Grecję Zachodowi, pozostawiając sobie wybór, kiedy i 
gdzie przeciwstawić się Ameryce. Tito zlekceważył jego rozkazy i zaczął wspierać 
greckich komunistów. Stalin był zdecydowany wypróbować amerykańską stanowczość w 
Berlinie, a nie w jakiejś zapadłej bałkańskiej dziurze. Ostatnią kroplą stała 
się federacja bałkańska, uzgodniona pomiędzy bułgarskim przywódcą Dymitrowem a 
Titą bez aprobaty Stalina. Napięcie rosło i Tito wysłał swoich towarzyszy, 
Milovana Djilasa i Edvar-da Kardelja, na rozmowy ze Stalinem. Na ponurych 
obiadach w Kuncewie Stalin, Żdanow i Beria próbowali zastraszyć Jugosłowian 
radziecką potęgą.
„Ciotki" przebywały w więzieniu władimirskim. Żenią Alliłujewa usiłowała 
popełnić samobójstwo, połykając kamienie, ale przeżyła. Podobnie jak wielu 
innych, pozostała przy życiu dzięki życzliwości obcych ludzi. Polska więźniarka 
w sąsiedniej celi wystukała szyfrem więziennym: „Żyj dla swoich dzieci".
580
Niebezpieczna gra o sukcesję, 1945-1949
Djilas był pod wrażeniem, ale pozostał nieugięty, toteż 28 stycznia „Prawda" 
zdezawuowała plan Dymitrowa.
Dziesiątego lutego Stalin wezwał Jugosłowian i Bułgarów do „Kącika", aby ich 
upokorzyć, tak jakby byli nieposłusznymi członkami Politbiura. Zamiast 
krytykować plan bułgarsko-jugosłowiański, zaproponował kilka małych federacji, 
nalegając na połączenie państw, które nienawidziły się nawzajem. Stalin 
„spoglądał gniewnie i bez przerwy coś rysował".
- Kiedy mówię „nie", to znaczy „nie"! - powiedział i zasugerował, aby Jugosławia 
„połknęła" Albanię, czyniąc przy tym gest, jakby wkładał coś do ust i 
przełykając głośno ślinę. Szydercze połajanki Stalina, Mołotowa i Żdanowa tylko 
umocniły opór Tity.
Stalin i Mołotow wysłali ośmiostronicowy list, stwierdzający, że Tito jest winny 
najstraszliwszej herezji - trockizmu. Uważamy, że kariera polityczna Trockiego 
jest bardzo pouczająca - napisali złowieszczo, lecz Jugosłowianie nie przejęli 
się tym. 12 kwietnia odrzucili oskarżenia zawarte w liście. Stalin postanowił 
zmiażdżyć Titę.
- Wystarczy, że kiwnę małym palcem - oświadczył Chruszczowowi - a nie będzie już 
Tity!
Ale Tito okazał się trudniejszym przeciwnikiem niż Trocki czy Bucharin.2
* * *
Podczas obiadów w Kuncewie Żdanow, spodziewany następca, „czasami tracił siłę 
woli" i sięgał po wódkę. Wówczas Stalin „krzyczał na niego, żeby przestał pić", 
a te rzadkie przypadki, gdy próbował powstrzymać kogoś od picia, świadczyły o 
szczególnej pozycji Żdanowa. Kiedy indziej jednak chorobliwie blady, 
świętoszkowaty Żdanow, który siedział skwaszony i trzeźwy, podczas gdy Stalin 
przeklinał Titę i śmiał się ze skatologicznych dowcipów, doprowadzał go do 
szału:
- Spójrzcie, siedzi tam jak Chrystusik, jakby nic go nie dotyczyło! O, proszę: 
patrzy teraz na mnie, jakby był Chrystusem!
Żdanow pobladł, na twarz wystąpiły mu krople potu. Obecna przy tym Świetlana 
podała mu szklankę wody, ale był to tylko jeden ze zwykłych napadów złego humoru 
Stalina, które na ogół mijały tak samo szybko, jak przychodziły. Mimo to Stalin 
był coraz bardziej zirytowany samozadowoleniem i niezależnością myślenia 
Żdanowa. Żądni zemsty Beria i Malen-kow otrzymali pomoc z zupełnie 
nieoczekiwanej strony.
Wybrany przez Stalina, dorastający w pobliżu Swietłany, dwudziesto-ośmioletni 
szef wydziału nauki KC, Jurij Żdanow, traktował naukę tak poważnie, jak jego 
ojciec kulturę. Jurija oburzała absurdalna dominacja Trofima Łysenki na polu 
genetyki: ten szarlatan wykorzystał poparcie
Dwa dziwne zgony: żydowski aktor i przewidywany następca 581
Stalina podczas terroru, by oczyścić środowisko akademickie z prawdziwych 
naukowców.
- Jurij, nie zadzieraj z Łysenką - ostrzegał żartobliwie syna Żdanow. - 
Skrzyżuje cię z ogórkiem.
Ale Żdanow był zbyt ciężko chory, aby go powstrzymać.
Dziesiątego kwietnia 1948 roku, podczas wystąpienia na Politechnice 
Moskiewskiej, młody Żdanow skrytykował zarówno tak zwany twórczy darwinizm 
Łysenki, jak i szykany, którym poddawano z jego inspiracji naukowców o 
odmiennych poglądach. Łysenko słuchał tego referatu przez mikrofon w sąsiednim 
pomieszczeniu. Ten doświadczony dworzanin zwrócił się do Stalina, atakując 
Jurija za to, że miał czelność wypowiadać się „w imieniu partii". Łysenko 
przesłał kopię listu Malenkowowi, który go poparł. Maszyneria została puszczona 
w ruch. Malenkow wysłał tekst wystąpienia Stalinowi, który uważał się teraz za 
„koryfeusza" nauki. Stalin czytał referat Jurija z rosnącą irytacją.
Cha, cha, cha! - pisał gniewnie na marginesach. Nonsens! i Brednie! Bezczelny 
młokos sprzeciwił się poglądom Stalina w kwestii dziedziczności i ewolucji i 
uzurpował sobie jego uprawnienia. Kiedy Jurij oświadczył, że są to jego osobiste 
poglądy, Stalin wykrzyknął: „Aha!" - i przekazał swoje komentarze 
uszczęśliwionemu Malenkowowi.
Rozdrażniony oporem Jugosłowian, napięciem w Berlinie i syjonistycznymi 
intrygami Stalin uznał, że nadszedł czas rzucić wyzwanie Ameryce w Europie. 
Żądał dyscypliny partyjnej; Jurij zadrwił sobie z tego. W olimpijskim rozbłysku, 
który zmienił radziecką naukę i politykę, „koryfeusz" interweniował. 10 czerwca 
Stalin zorganizował w „Kąciku" jedną ze swoich upokarzających sesji. Andriej 
Żdanow siedział pokornie z przodu i robił notatki, jego syn przycupnął z tyłu, a 
Stalin, przechadzając się „z fajką w ręku", mruknął:
- Jak śmieliście znieważyć towarzysza Łysenkę? - Żdanow żałośnie zapisywał słowa 
Stalina w swoim notatniku: Referat jest nieshiszny. Żdanow popełnił błąd. Potem 
Stalin przystanął i spytał: - Kto to zatwierdził?
Jego spojrzenie zmroziło obecnych. Zapanowała grobowa cisza - napisał Dmitrij 
Szepiłow, protegowany Żdanowa. Wszyscy wpatrywali się w podłogę. Wreszcie 
Szepiłow wstał i przyznał:
- To była moja decyzja, towarzyszu Stalin.
Stalin podszedł i popatrzył mu prosto w oczy. Mogę szczerze powiedzieć - 
wspominał Szepiłow - że jeszcze nigdy nie widziałem takiego spojrzenia [...]. 
Jego oczy zdawały się posiadać jakąś niezwykłą siłę. Przeszywał mnie swoimi 
żółtymi źrenicami jak [...] kobra zwinięta do ataku. Stalin nie mrugał przez 
dłuższą chwilę, która wydawała się wiecznością.
582
Niebezpieczna gra o sukcesję, 1945-1949
Potem spytał: - Dlaczego to zrobiliście? Szepiłow próbował wyjaśnić, lecz Stalin 
przerwał:
- Powołamy komisję do ustalenia faktów. Winni muszą zostać ukarani. Nie Jurij 
Żdanow, jest jeszcze młody... -Urwał i wskazał fajką na „Pianistę".
- Trzeba ukarać ojców.
Potem, w przytłaczającej ciszy, przechadzając się powoli, zaczął wymieniać 
członków komisji, wśród których nie było Żdanowów. Czy to oznaczało, że 
„żdanowszczyzna" dobiegła końca? „Po długim namyśle" Stalin powiedział:
-1 Żdanow.
Znowu odczekał chwilę, pozostawiając wszystkich w niepewności, po czym dodał:
- Ojciec.
Jurij napisał do Stalina list z przeprosinami, powołując się na swój „brak 
doświadczenia": Niewątpliwie popełniłem cały szereg poważnych błędów. Malenkow 
zręcznie wykorzystał niezamierzone zuchwalstwo młodego Żda-nowa, by wzmocnić 
własną pozycję: przeprosiny zostały opublikowane w „Prawdzie". Ale to sam Stalin 
spowodował upadek Żdanowa. Upokorzenie odbiło się na jego zdrowiu: musiał 
żałować, że nie poszedł za przykładem Berii i Malenkowa, którzy trzymali swoje 
dzieci z dala od polityki.3
Dziewiętnastego czerwca wyczerpany Żdanow, w towarzystwie swego rywala 
Malenkowa, zjawił się na drugim posiedzeniu Kominformu w Bukareszcie, aby 
przewodniczyć wygnaniu Jugosłowian z owczarni.
- Mamy informacje - oświadczył - że Tito jest imperialistycznym szpiegiem. 
Jugosłowianie zostali ekskomunikowani.
Dwudziestego czwartego czerwca Stalin wprowadził blokadę Berlina, rzucając 
wyzwanie Amerykanom i mając nadzieję na zmuszenie ich do ustępstw przez odcięcie 
dostaw zaopatrzenia do ich strefy okupacyjnej w głębi radzieckich Niemiec 
Wschodnich. Oba te wydarzenia mogły jedynie nasilić zaciekłą kampanię przeciwko 
Żydom w Moskwie i zażartą walkę o sukcesję po Stalinie. Twierdzi się zwykle, że 
Żdanow wspierał Jugosłowian i dlatego ponosił winę za rozłam. Żdanow i 
Wozniesienski rzeczywiście dobrze znali Jugosłowian od 1945 roku, ale nie tylko 
popierali stanowisko Stalina, lecz umacniali je, donosząc o nieposłuszeństwie 
Tity.
Jugosłowiańska schizma była rezultatem uporu samego Stalina. Podczas gdy kraj 
czcił Stalina jak Boga, najbliższe otoczenie traktowało go z rosnącą pogardą. W 
1948 roku Djilas zauważył, że generalissimus przejawia „rzucające się w oczy 
oznaki zgrzybiałości", porównując wszystko z odległymi wspomnieniami z 
dzieciństwa i syberyjskich zsyłek: „Tak, pamiętam, to samo...", i śmiejąc się z 
„bezmyślnych i pustych dowcipów". Towarzysze
Dwa dziwne zgony: żydowski aktor i przewidywany następca
583
dostrzegali jego intelektualny upadek i niebezpieczną nieprzewidywal-ność: był 
„stary i otępiały, zaczęliśmy tracić dla niego szacunek", wspominał Chruszczow. 
Beria również przeszedł podobną „ewolucję" - od bezgranicznego podziwu do 
rozczarowania. Ale większość palatynów, zwłaszcza Mołotow, Mikojan, Kaganowicz i 
Chruszczow, pozostała fanatycznymi wyznawcami marksizmu-leninizmu, a praktycznie 
wszyscy, łącznie z Malen-kowem, który postrzegał siebie jako lojalnego 
administratora, uważali, że Stalin nadal ma po swojej stronie historię, mimo 
wszystkich popełnionych błędów.4
W czerwcu Żdanow, po powrocie z Bukaresztu, znów poczuł się gorzej i doznał 
kolejnego lekkiego zawału, który spowodował trudności z oddychaniem i 
prawostronny paraliż.
- Kazano mi poddać się leczeniu i odpocząć - powiedział protegowanemu. - Pewnie 
niedługo wrócę.
Pierwszego lipca Stalin zastąpił Żdanowa jego rywalem Malenkowem jako drugim 
sekretarzem. Żdanow był wygodnym kozłem ofiarnym, lecz Stalin nie musiał 
niszczyć Żdanowa, żeby awansować Malenkowa: wolał manipulować nimi równolegle. 
Żdanow zasłabł w drodze powrotnej z Kun-cewa: ciężko chory, nie mógł dłużej 
wykonywać swoich obowiązków. Jurij wyjaśnił, że jego ojciec „nie został 
zwolniony - po prostu rozchorował się i nie mógł dłużej bronić swoich 
interesów", co potwierdzili lekarze: Towarzysz Żdanow potrzebuje dwóch miesięcy 
odpoczynku, w tym jednego w łóżku - poinformował Stalina w ściśle tajnym 
raporcie profesor Jegorow. Stalin dopisał pod spodem: Gdzie wakacje? Gdzie 
leczenie?
Stalin, wspominał Jurij, „zaczął się denerwować. Choroba ojca spowodowała zmianę 
w układzie władzy". Potwierdził to Mikojan. Rzeczywiście, sojusznicy Żdanowa, 
Wozniesienski i Kuzniecow, pozostali na szczycie. Jurij zachował swoje 
stanowisko.
Stalin wysłał własnych lekarzy, żeby zbadali Żdanowa, który został umieszczony w 
sanatorium w Wałdaju w pobliżu Nowogrodu. Mimo to Żdanow czuł, że władza 
wyślizguje się z jego sklerotycznych palców: kiedy 23 lipca zatelefonował 
Szepiłow, aby go powiadomić o powrocie Malenkowa, Żdanow krzyczał do słuchawki. 
Tej nocy dostał ataku serca. Stalin wysłał swego zastępcę Wozniesienskiego i 
własnego lekarza Winogradowa, aby odwiedzili pacjenta.
Występujące u Żdanowa objawy arteriosklerozy i choroby serca zostały źle 
zdiagnozowane. Zamiast codziennych kardiogramów i całkowitego odpoczynku 
przepisano mu ćwiczenia i szkodliwe masaże. 29 sierpnia doznał kolejnego 
poważnego zawału. Stalin znów wysłał Winogradowa i rozkazał Wozniesienskiemu i 
Kuzniecowowi, by sprawdzili przebieg leczenia. Zanim zjawili się politycy, wokół 
pacjenta wybuchł spór. Doktor Lidia Timaszuk,
I
Niebezpieczna gra o sukcesję, 1945-1949
kardiolog, stwierdziła zawał mięśnia sercowego, i niemal na pewno miała rację, 
ale znani profesorowie kazali jej przepisać kartę choroby i umieścić w niej 
bardziej mętne rozpoznanie: zaburzenia spowodowane stwardnieniem naczyń 
krwionośnych i nadciśnieniem, co było typowym przykładem biurokratycznych 
przepychanek. Lekarze zlekceważyli poważną diagnozę i zalecili spacery po parku. 
W efekcie Żdanow doznał kolejnego ataku serca.
Timaszuk doniosła na swoich przełożonych, a szef ochrony Żdanowa przekazał list 
generałowi Własikowi, aby oddał go osobiście Stalinowi. Ponieważ nie było żadnej 
reakcji, Timaszuk, informatorka MGB, napisała do Abakumowa, który tego samego 
dnia wręczył list Stalinowi. Stalin przeczytał go, napisał pod spodem: Do 
archiwum, ale nic w tej sprawie nie zrobił. Był jednak „bardzo zdenerwowany i 
znowu wysłał Wozniesienskiego, żeby sprawdził, co z ojcem", wspominał Jurij, 
który już tam był.
Trzydziestego pierwszego sierpnia niegdysiejszy ulubieniec Stalina wstał z 
łóżka, aby pójść do toalety, i zmarł na atak serca. Na polecenie Poskrieby-szowa 
sekcję zwłok przeprowadzono w źle oświetlonej, obskurnej łazience w obecności 
Kuzniecowa. Profesorowie przerazili się, że ich błędna diagnoza i manipulacje 
przy karcie choroby wyjdą na jaw, toteż zwolnili i zade-nuncjowali Timaszuk, 
która napisała wówczas do Stalina i Kuzniecowa, kuratora MGB. Ale i tym razem 
Własik nie przekazał listu, a Kuzniecow zignorował swój.
Timaszuk odegrała złowieszczą rolę w „spisku lekarzy", ponieważ jej listy 
zostały później wykorzystane przez Stalina, co zakrawa na ironię, bowiem z 
medycznego punktu widzenia miała rację. Żdanow może i był niewłaściwie leczony, 
lecz pogłoski o morderstwie wydają się nieprawdopodobne. Klinika kremlowska 
uchodziła za najlepszy radziecki szpital, ale strach przed popełnieniem błędu, 
naukowy obskurantyzm i rywalizacja polityczna sprawiły, że konsylia przerażonych 
lekarzy podejmowały niekompetentne decyzje. Słynni pacjenci, od Mechlisa do 
Koniewa, byli rutynowo poddawani niewłaściwemu leczeniu. Nawet w państwach 
demokratycznych lekarze nieustannie próbują zatajać głupie błędy. Gdyby Stalin 
naprawdę chciał zamordować Żdanowa, nie byłoby do tego potrzebne pięć zawałów w 
ciągu kilku lat - wystarczyłby jeden szybki zastrzyk. Wdowa po Żdano-wie i jego 
syn byli przekonani, że nie został zamordowany: „Wszystko było znacznie prostsze 
- wspominał Jurij. - Dobrze znaliśmy jego lekarzy. Ojciec był bardzo chory. Miał 
słabe serce".
Dlaczego cierpiący na manię prześladowczą Stalin zignorował donos? Choroba 
Żdanowa była najwyraźniej bardzo poważna i Stalin mógł się zadowolić oddaniem go 
pod opiekę najlepszych kremlowskich lekarzy: poza tym był zirytowany Żdanowem. 
Ale na głębszym poziomie te medyczne
Dwa dziwne zgony: żydowski aktor i przewidywany następca
585
nieporozumienia dostarczyły Stalinowi sposobności. Sam już posłużył się 
morderstwem medycznym i w latach trzydziestych zmusił lekarzy, by przyznali się 
do zamordowania Kujbyszewa i Gorkiego. Ten cierpliwy konspirator, starszy, lecz 
nadal zdolny do skomplikowanych machinacji, zamierzał wykorzystać śmierć 
Żdanowa, kiedy będzie gotów zainicjować nowy terror, który w jego przekonaniu 
był konieczny. Rok później bułgarski przywódca, jego stary towarzysz Dymitrow, 
zmarł podczas leczenia przez tego samego lekarza. Spacerując po ogrodach w Soczi 
ze swym ministrem zdrowia i podziwiając róże, Stalin zatrzymał się w pewnym 
momencie i powiedział:
- Czy to nie dziwne? Leczył ich ten sam lekarz i obaj umarli.
Rozmyślał już o „spisku lekarzy", ale minęły kolejne trzy lata, nim wrócił do 
listów Lidii Timaszuk.
Na pogrzebie Stalin pomógł nieść otwartą trumnę z ciałem Żdanowa i okazał 
współczucie jego rodzinie. Później, przy obiedzie, upił się.*
Podobno tego wieczoru restauracja Aragwi była pełna Gruzinów Berii, którzy 
świętowali śmierć Żdanowa.5
Ósmego września Stalin, którego kryzys berliński i pogrzeb Żdanowa zatrzymały w 
Moskwie, rozpoczął trzymiesięczne wakacje, przenosząc się z Suchumi do Liwadii, 
gdzie przyjął czeskiego prezydenta Gottwalda. W Muzeri, starej daczy wybudowanej 
przez Łakobę, odwiedzili go Mołotow i Mikojan. Przy obiedzie Poskriebyszow wstał 
i zadenuncjował Mikojana:
- Towarzyszu Stalin, kiedy wy odpoczywacie na południu, Mołotow i Mikojan 
przygotowują w Moskwie spisek przeciwko warn.
Mikojan poderwał się z błyskiem w ciemnych oczach.
-Ty sukinsynu! -wrzasnął, wznosząc pięść, aby uderzyć Poskriebyszowa.
Stalin złapał go za rękę.
- Dlaczego tak krzyczysz? - zmitygował Mikojana. - Jesteś moim gościem. Mołotow 
siedział „blady jak papier i nieruchomy niczym posąg". Mikojan dowodził swojej 
niewinności.
- Skoro tak, nie zwracaj na niego uwagi - dodał Stalin, który z pewnością 
zachęcił wcześniej Poskriebyszowa do takiego kroku.
* Zapewne Stalin był poruszony śmiercią Żdanowa. Przemianował rodzinne miasto 
zmarłego, Mariupol nad Morzem Czarnym, na Żdanow. Według ochroniarzy, po 
pogrzebie Żdanowa Mołotow niepokoił się o zdrowie Stalina i polecił im, aby nie 
pozwolili mu pracować w ogrodzie. Kiedy Stalin odkrył tę ingerencję w swoje 
życie prywatne, zaczął traktować Mołotowa z jeszcze większą nieufnością.
Uiil
586
Niebezpieczna gra o sukcesję, 1945-1949
Stalin oświadczył, że ci weterani są za starzy, żeby go zastąpić. Mikojan, 
zaledwie pięćdziesięciodwuletni, uznał to za śmieszne, ale nic nie powiedział. 
Następca, powiedział Stalin, musi być Rosjaninem, a nie Gruzinem czy Ormianinem. 
Mołotow wydawał się „oczywistym kandydatem", lecz Stalin rozczarował się nim. 
Potem, w geście złowróżbnego błogosławieństwa, wskazał na dobroduszną, pociągłą 
twarz protegowanego Żdanowa, Kuzniecowa: „oto człowiek", który powinien go 
zastąpić jako sekretarz generalny. Wozniesienski miał objąć urząd premiera. 
Mikojan czuł, że Stalin „bardzo źle się przysłużył Kuzniecowowi, biorąc pod 
uwagę tych, którzy w skrytości ducha marzyli o takiej roli".
Sam Stalin traktował podejrzliwie każdego namaszczonego sukcesora, zwłaszcza w 
obliczu fiaska blokady Berlina, którą trzeba było odwołać, ponieważ Zachód 
skutecznie zaopatrywał swoje strefy za pomocą mostu powietrznego. Umocniło to 
tylko paranoję Stalina, spotęgowaną już chorobą, odstępstwem Tity i 
syjonistycznymi niepokojami wśród rosyjskich Żydów. Beria i Malenkow ostrzyli 
noże.6
CZĘŚĆ DZIESIĄTA
SCHOROWANY TYGRYS,
1949_1953
53
Aresztowanie Poliny Mołotowej
Podczas gdy Stalin namaszczał na południu sukcesorów, 3 września, ku ogromnemu 
podnieceniu radzieckich Żydów, przybył do Moskwy poseł nadzwyczajny nowego 
państwa Izrael, Golda Myersohn (znana w historii jako Meir). Holocaust i 
założenie Izraela poruszyły nawet najbardziej zatwardziałych internacjonalistów 
spośród starych bolszewików, takich jak Polina Mołotowa. Żona Woroszyłowa (z 
domu Gołda Gorbman) zaskoczyła swoją rodzinę, mówiąc:
- Teraz mamy już własną ojczyznę.
W dniu żydowskiego Nowego Roku Meir odwiedziła Wielką Synagogę w Moskwie: 
rozpromienieni Żydzi czekali na zewnątrz, ponieważ synagoga była wypełniona po 
brzegi, a mimo to nie doszło do żadnych niepokojów. Zjawiła się nawet 
pięćdziesięciotrzyletnia Polina Mołotowa. 7 listopada, podczas dyplomatycznej 
audiencji u Mołotowa, doszło do spotkania dwóch niezłomnych, inteligentnych 
kobiet o niemal identycznych korzeniach, Poliny i Goldy Meir.
Polina mówiła w jidysz, języku swojego dzieciństwa, którego używała zawsze, 
ilekroć spotykała się z obywatelami państw Europy Środkowej, choć taktownie 
nazywała go „językiem austriackim". Meir spytała ją, skąd zna jidysz.
- Ich bin jidische tochter - odparła Polina. - Jestem córką narodu żydowskiego.
Przy pożegnaniu Polina powiedziała:
- Jeśli sprawy będą szły dobrze dla pani, będą szły dobrze dla Żydów na całym 
świecie.
590
Schorowany tygrys, 1949-1953
Prawdopodobnie nie wiedziała, jak bardzo drażni Stalina jej przebojowa 
inteligencja, snobistyczna elegancja, żydowskie pochodzenie, amerykański brat i, 
jak powiedział Swietłanie, jej „zły wpływ na Nadię". Zwolnienie w maju było 
ostrzeżeniem, ale nie zdawała sobie sprawy, że w 1939 roku Stalin myślał o jej 
zamordowaniu.*
„Demonstracja" pod synagogą i żydowski schtick Poliny rozdrażniły starego 
człowieka na wakacjach, utwierdzając go w przekonaniu, że radzieccy Żydzi stali 
się amerykańską piątą kolumną. 20 listopada Politbiuro rozwiązało Żydowski 
Komitet Antyfaszystowski i rozpętało antysemicki terror sterowany przez 
Malenkowa i Abakumowa. Koledzy Michoelsa zostali aresztowani, a wraz z nimi 
wielu znanych żydowskich pisarzy i naukowców, od poety Pereca Markisza do 
biochemika Liny Stern. Aresztowano również ojca pierwszego męża Swietłany. „Całe 
starsze pokolenie jest zarażone syjonizmem - wyjaśnił jej Stalin - a teraz uczy 
się go również młodzież".
Stalin rozkazał poddać więźniów torturom, aby wydobyć z nich zeznania 
obciążające Polinę Mołotową, a sam spędzał parne wieczory przy obiedzie w Zimnej 
Rzeczce, opowiadając Czarkwianiemu zabawne historyjki ze swojego dzieciństwa. 
Nagle zatęsknił za starymi przyjaciółmi, a zwłaszcza za popem nazwiskiem Piotr 
Kopanadze, z którym studiował w seminarium. Po rewolucji pop został 
nauczycielem, lecz Stalin posyłał mu czasami pieniądze. Zaprosił Kopanadzego i 
generała porucznika MGB Saszę Egnataszwilego, przyjaciela rodziny z Gori, 
którego nazywał „synem oberżysty", na przyjęcie. Czarkwiani pospieszył do 
Tyflisu, by zabrać gości. Niebawem siedmiu starych przyjaciół śpiewało 
gruzińskie pieśni, a na pierwszy plan wybijał się „piękny głos gospodarza". 
Stalin nalegał, aby niektórzy z nich zatrzymali się u niego na tydzień. Po 
tygodniu, jak wszyscy goście, rozpaczliwie pragnęli uciec. Wreszcie jeden z nich 
wykazał się pomysłowością, śpiewając przy obiedzie ludową piosenkę z refrenem: 
„Lepiej iść niż zostać!"
- Och, rozumiem - powiedział Stalin. - Nudzisz się. Na pewno tęsknisz za 
wnukami.
Aresztowanie Poliny Mołotowej
591
Niektórzy Żydzi zostali zwolnieni z pracy. Kaganowicz pozostał wicepremierem i 
członkiem Politbiura, ale jego starszy brat Julij utracił stanowisko. Wnuk 
Kaganowicza wspominał, że, podobnie jak Polina, Łazar też pamiętał o swoim 
żydowskim dzieciństwie: kiedy spotkał się z niemieckim komunistą, Ernestem 
Thalmannem, próbował to wykorzystać. „Druga dama w państwie", Dora Chazan, żona 
Andriejewa, została zwolniona ze stanowiska wiceministra przemysłu tekstylnego, 
a żona generała Chrulowa znalazła się w więzieniu. Mechlis, tak jak Kaganowicz, 
zachował stanowisko ministra kontroli państwowej i dopiero po zawale w 1950 roku 
przeszedł na emeryturę. Boris Wannikow nadal kierował I Zarządem Sowminu, 
odpowiedzialnym za program atomowy.
- Nie, Soso - odparł gość. - Nie można się tu nudzić, ale jesteśmy już prawie 
tydzień, marnujemy twój czas...
Stalin pozwolił im wyjechać, a 2 grudnia powrócił do Moskwy, rozmyślając o 
niebezpiecznej dwulicowości Mołotową. Dowiedział się (prawdopodobnie od 
Wyszynskiego), że Mołotow podróżował sam w specjalnym wagonie kolejowym z Nowego 
Jorku do Waszyngtonu i zapewne wtedy otrzymał instrukcje podkopania ZSRR ideą 
żydowskiej ojczyzny. To Po-skriebyszow, alter ego Stalina, „zaczął nękać" 
Mołotową:
- Dlaczego przydzielono warn specjalny wagon? Mołotow dodał „dwa do dwóch", ale 
nic nie mógł zrobić.
Co zdumiewające, to opera skłoniła ostatecznie Stalina do podjęcia kroków 
przeciwko Mołotowom. Niedługo po powrocie Stalin obejrzał armeńską operę Ałmast, 
historię księcia, którego zdradza żona. „Zobaczył, że zdrada grozi zewsząd i ze 
strony wszystkich", a zwłaszcza żon najbliższych współpracowników. Stalin, 
podbudowany librettem opery i uzbrojony w zeznania dostarczone przez Abakumowa, 
poinformował Mołotową o winie Poliny. „Pokłóciliśmy się o to" - wspominał 
Mołotow.
- Już czas, żebyś rozwiódł się z żoną - powiedział Stalin. Mołotow zgodził się, 
po części dlatego, że był bolszewikiem, ale po części dlatego, że uległość mogła 
ocalić kobietę, którą kochał. Kiedy powiedział jej o zarzutach, jakie przeciwko 
niej wysunięto, krzyknęła:
-1 ty w to uwierzyłeś! Dobrze, jeśli tego chce partia, rozwiedziemy się.
Na swój osobliwy sposób był to najbardziej romantyczny rozwód, ponieważ każde z 
nich poświęcało się, aby ocalić drugie. „Rozmawiali o tym, jak uratować rodzinę" 
- wspominał ich wnuk. Polina przeprowadziła się do siostry. Czekali w nerwowym 
napięciu, ale, jak ujął to Mołotow, „czarny kot przebiegł nam drogę".
Stalin rozkazał Malenkowowi i Abakumowowi zmontować „sprawę żydowską". Malenkow 
zapewniał Berię, że nie jest antysemitą:
- Ławrientij, wiesz, że jestem Macedończykiem. Jak możesz mnie posądzać o 
rosyjski szowinizm?
Ponieważ osią „spisku" był plan utworzenia żydowskiego Krymu, 13 stycznia 1949 
roku Malenkow wezwał Łozowskiego, byłego zwierzchnika Komitetu Żydowskiego, na 
plac Stary na przesłuchanie. Dla Łozowskiego była to sprawa życia i śmierci - 
ale dla skrupulatnego, lecz zbrodniczego czy-nownika Malenkowa, miała również 
niebezpieczne aspekty, ponieważ jego najstarsza córka Wola poślubiła syna 
żydowskiego urzędnika nazwiskiem Szamberg, którego siostra była żoną 
Łozowskiego.
I
592
Schorowany tygrys, 1949-1953
Malenkow oskarżył Łozowskiego o sprzyjanie „podstępnej idei" żydowskiego Krymu. 
Stalin rozkazał aresztować Łozowskiego.
Malenkow uwolnił swoją rodzinę od żydowskich koneksji. Wola Malen-kowa rozwiodła 
się z Szambergiem. Wszyscy historycy twierdzą, że Stalin zażądał tego rozwodu, a 
Malenkow go wymusił. Wola Malenkowa zaprzecza temu, twierdząc, iż małżeństwo 
było nieudane, ponieważ Szamberg poślubił ją z niewłaściwych powodów- i miał 
„zły gust artystyczny". „Mój ojciec nawet zniechęcał mnie, mówiąc: «Starannie to 
przemyśl. Paliłaś się do małżeństwa. Zastanów się, zanim je zerwiesz»". Ale dla 
Szamberga, który został wezwany do gabinetu Malenkowa, wyglądało to zupełnie 
inaczej. Tak jak Wasilij Stalin załatwił rozwód Swietłanie, tak ochroniarz 
Malenkowa zorganizował rozwód Woli.*
Co najmniej stu dziesięciu więźniów, w większości Żydów, znalazło się na 
Łubiance i trafiło w ręce Komarowa. „Byłem dla nich bezlitosny - chełpił się 
później Komarów. - Łamałem ich ducha [...]. Samego ministra nie bali się tak jak 
mnie [...]. Byłem szczególnie bezwzględny dla żydowskich nacjonalistów, których 
nienawidziłem najbardziej". Kiedy Abakumow przesłuchiwał znanego naukowca, Linę 
Stern, wrzeszczał na nią: „Ty stara kurwo [...] przyznaj się! Jesteś 
syjonistycznym szpiegiem!". Komarów spytał Łozowskiego, którzy spośród 
przywódców „mają żydowskie żony", dodając, że „nikt nie jest nietykalny". 
Więźniów zachęcano też do składania obciążających zeznań przeciwko innym 
żydowskim palatynom, Kaganowiczowi i Mechlisowi, ale prawdziwym celem była 
Polina Mołotowa. Abakumow poinformował Stalina, że utrzymywała „kontakty z 
osobami, które okazały się wrogami ludu", odwiedziła raz synagogę, udzielała rad 
Michoelsowi, „przyszła na jego pogrzeb i troszczyła się o jego rodzinę".
Pięć dni później Stalin wezwał członków Politbiura, aby im odczytać absurdalne 
zarzuty przeciwko Polinie. Pewien młody człowiek zeznał, że miał romans i 
uprawiał „grupowy seks" z tą bolszewicką matroną. Mołotow nie mógł uwierzyć w te 
„straszliwe plugastwa", ale w miarę jak Stalin czytał, zdał sobie sprawę, że 
„bezpieka wykonała dobrą robotę!". Był przerażony: „Kolana mi drżały". 
Kaganowicz, który nie lubił Mołotowa i jako Żyd musiał dowieść swojej 
lojalności, gwałtownie go zaatakował:
- Mołotow na pewno nie powiedział wszystkiego!
Aresztowanie Poliny Mołotowej
593
Szamberg „miał złamane serce", według jego przyjaciółki Julii Chruszczowcj. 
Zarówno Swietłana Stalina, jak i Wola Malenkowa twierdziły, że nie były 
szczęśliwe w małżeństwie, ale nie mogło być większego bodźca do zakończenia 
nieszczęśliwego małżeństwa z Żydem niż zaciekła antysemicka paranoja Stalina. 
Stalin nie musiał nic mówić. Młodzi ludzie wiedzieli, co robić. Należy oddać 
sprawiedliwość Malenkowowi, że zdołał ocalić samych Szambergów, ukrywając ojca 
chłopca, Michaiła, na prowincji. Imię Wola, nawiązujące do nazwy organizacji 
„Wola Ludu", wymyślił Malenkow.
Polina została wykluczona z partii za „bliskie związki z żydowskimi 
nacjonalistami", pomimo udzielonego jej w 1939 roku ostrzeżenia, kiedy to 
Mołotow wstrzymał się od głosu. Obecnie, co znamienne, również się wstrzymał, 
ale zdając sobie sprawę z wagi tej sprawy, zaasekurował się: Kiedy Komitet 
Centralny głosował nad wnioskiem o wykluczenie Żemczużyny [...] wstrzymałem się 
odgłosu, co, muszą przyznać, było politycznie niesłuszne - napisał 20 stycznia 
1949 roku do Stalina. -Niniejszym oświadczam, że po przemyśleniu całej sprawy 
głosuję teraz za wnioskiem [...]. Przyznaję, że popełniłem poważny błąd, nie 
powstrzymując w porę bliskiej mi osoby pi-zedpodjęciem fałszywych kroków i przed 
zadawaniem się z takimi antyradzieckimi nacjonalistami jak Michoels...
Dwudziestego pierwszego stycznia Polina została aresztowana. Jej siostry, 
lekarza i sekretarki też aresztowano. Jedna z jej sióstr i brat zmarli 
wwiezieniu. Aresztowanie Poliny miało złowieszczy wydźwięk dla palaty-nów, 
którzy po cichu z nią sympatyzowali.1
Nie została poddana torturom i wszystkiemu zaprzeczała:
- Nie byłam w synagodze... To była moja siostra.
Musiała też stawić czoło oskarżeniom o rozwiązłość seksualną: protokół z 
konfrontacji z niejakim Iwanem X czyta się jak kiepską farsę:
- Polino, wezwałaś mnie do swojego gabinetu i zaproponowałaś zbliżenie!
- Iwanie Aleksiejewiczu! -wykrzyknęła Polina.
- Nie zaprzeczaj!
- Nie utrzymywałam żadnych stosunków z X - zapewniła. - Zawsze uważałam, że Iwan 
Aleksiejewicz nie zasługuje na zaufanie, ale nie wiedziałam, że jest szubrawcem.
Ale X zaapelował do jej miłosierdzia:
- Przez wzgląd na moje dzieci i moją zdruzgotaną rodzinę przyznaj, że zawiniłaś 
wobec mnie... Zmusiłaś mnie do intymnego zbliżenia.
Nawet w piekle Polina nie przestała odgrywać wielkiej damy. Inny więzień 
słyszał, jak krzyczy:
- Zadzwońcie do mojego męża! Powiedzcie mu, żeby przysłał moje tabletki na 
cukrzycę! Jestem chora! Nie macie prawa karmić mnie tymi po-myjami!
Nikt nie słyszał więcej o Polinie, która stała się Obiektem nr 12. Wielu 
uważało, że nie żyje, lecz Beria, który nie odegrał większej roli w „sprawie 
żydowskiej", wiedział lepiej dzięki swoim kontaktom.
- Polina żyje! - szepnął do Mołotowa na jednym z posiedzeń Politbiura.
Stalin i Abakumow zastanawiali się, czy uczynić z niej główną oskarżoną w 
procesie, ale później zdecydowali, że gwiazdą będzie Łozowski. Poli-nę zesłano 
na pięć lat do Kustanai w Azji Środkowej, co było stosunkowo
594
Schorowany tygrys, 1949-1953
Aresztowanie Poliny Mołotowej
595
łagodnym wyrokiem w porównaniu z losem współwięźniów. Zaczęła pić, ale 
zapanowała nad tym. W więzieniu „potrzebne są trzy rzeczy", powiedziała później 
córce, „mydło, żeby utrzymywać czystość, chleb, żeby się najeść, i cebula, żeby 
zachować zdrowie". Jak na ironię, zaprzyjaźniła się z kilkoma wysiedlonymi 
kułakami i ci niewinni chłopi, których ona i jej mąż tak gorliwie pomagali 
tępić, uratowali jej życie. Nigdy nie przestała kochać Mołotowa, gdyż na 
zesłaniu napisała:
Wciągu tych czterech lat odosobnienia cztery wieczności przepłynęły przez moje 
dziwne i straszne życie. Tylko myśl o Tobie zmusza mnie do życia i świadomość, 
że może nadal potrzebujesz resztek mojego udręczonego serca i całej mojej 
ogromnej miłości do Ciebie.
Mołotow też nie przestał jej kochać: kazał służącym stawiać dla niej nakrycie 
każdego wieczoru, kiedy jadł samotnie, świadom, że „cierpi z mojego powodu..."
Stalin wykluczył Mołotowa z najwyższych kręgów władzy, wydając polecenie, aby 
dokumenty podpisywali Wozniesienski, Beria i Malenkow, „ale nie towarzysz 
Mołotow, który nie uczestniczy w pracach Biura i Rady Ministrów". Nadal jednak 
ufał Mikojanowi w wystarczającym stopniu, by wysłać światowego Ormianina w 
tajnej misji do Mao Tse-tunga, który kończył właśnie swój podbój Chin.
Chińska wojna domowa dobiegała kresu. Stalin nie przewidział, jak szybko upadnie 
reżim Czang Kaj-szeka. Do 1948 roku sukcesy Mao Tse--tunga były przeszkodą w 
stalinowskiej polityce partnerstwa z Zachodem, ale zimna wojna zmieniła jego 
nastawienie. Zaczął uważać Mao za potencjalnego sojusznika, chociaż powiedział 
Berii, że Przewodniczący jest „margarynowym marksistą".
Trzydziestego pierwszego stycznia 1949 roku Mikojan, w wielkiej tajemnicy, 
dotarł do kwatery głównej Mao w Xibaipo w prowincji Hopei, gdzie spotkał się z 
Mao Tse-tungiem i Czou En-lajem i wręczył im prezenty od Stalina. Jeden z 
prezentów był dosyć szczególny: Mikojan miał powiedzieć Mao, że przebywający na 
jego dworze Amerykanin jest szpiegiem i należy go aresztować. Stalin (towarzysz 
Filipów) kontaktował się z Mikojanem (towarzyszem Andriejewem) za pośrednictwem 
rosyjskiego lekarza Mao, Tieriebina, który pełnił też funkcję szyfranta. Wizyta 
okazała się sukcesem, chociaż Mikojan przyznał, że miał nadzieję odpocząć od 
nocnych nawyków Stalina, a tymczasem przekonał się, iż Mao prowadzi podobny tryb 
życia.
Po powrocie czekał Mikojana przykry wstrząs. Stalin zwolnił Mołotowa i Mikojana 
ze stanowisk ministra spraw zagranicznych i handlu zagranicznego, chociaż obaj 
pozostali wicepremierami. Później oskarżył Mikojana o naruszenie tajemnicy 
chińskiej wizyty. Mikojan spytał swego syna Stiepana:
- Czy powiedziałeś komuś o mojej podróży do Chin?
- Tylko Swietłanie - odparł Stiepan.
- Za dużo gadasz.
Niewinna uwaga Swietłany wygłoszona w obecności ojca naraziła Mi-kojanów na 
niebezpieczeństwo. Stalin nie zapomniał o aresztowaniu synów Mikojana w 1943 
roku. Nadal znajdowali się pod nadzorem.
- Co się dzieje z twoimi aresztowanymi dziećmi? - spytał nieoczekiwanie 
Mikojana. - Czy myślisz, że zasługują na przywilej uczenia się w radzieckich 
szkołach?
Mikojan przezornie nie odpowiedział - ale zrozumiał groźbę, zwłaszcza po 
aresztowaniu Poliny. Spodziewał się, że chłopcy znów zostaną aresztowani, ale 
nic się nie stało. Stalin zaczął zrzędzić, że Woroszyłow jest „angielskim 
szpiegiem" i że prawie go nie widuje*, natomiast odsunięci na boczny tor Mołotow 
i Mikojan nie odstępują go ani na krok. Upatrzeni sukcesorzy Stalina mieli 
jednak niebawem paść ofiarą krwawej wendety Berii i Malenkowa.2
* Dwudziestego drugiego sierpnia 1946 roku Stalin słuchał prognozy pogody i 
zirytowało go, że jest całkowicie błędna. Dlatego rozkazał Woroszyłowowi 
przeprowadzić dochodzenie i ustalić, czy wśród meteorologów nie ma przypadkiem 
„sabotażystów". Było to absurdalne zadanie, odzwierciedlające pogardę Stalina 
dla „pierwszego marszałka", który nazajutrz zameldował, że nie można winić 
synoptyków za błędy.
54
Morderstwo i małżeństwo: „sprawa leningraćLzka"
„Dwaj szubrawcy" grali tylko o najwyższą stawkę: śmierć. Ale sam Stalin był 
gotów skosić najwyższe kłosy - owych utalentowanych leningrad-czyków - aby 
zachować własną dominującą pozycję. Kandydat Stalina na premiera, Wozniesienski, 
„uważał się za najsprytniejszą osobę po Stalinie", wspominał sekretarz Sowminu, 
Czadajew. Czterdziestoczteroletni Wozniesienski, najmłodszy członek Politbiura, 
wyróżnił się jako błyskotliwy planista, a jego stosunki ze Stalinem cechowała 
niezwykła szczerość. Tak go to jednak rozzuchwaliło, że „nie uważał za stosowne 
ukrywać swoich nastrojów" ani swego zaciekłego rosyjskiego nacjonalizmu. Nikt 
nie przysporzył sobie tylu wrogów, co grubiański wobec kolegów Wozniesienski. 
Tymczasem jego patron Żdanow już nie żył, a wróg, Malenkow, powrócił do łask. 
Beria „obawiał się go" i spoglądał z zazdrością na jego uprawnienia w zakresie 
gospodarki. Arogancja Wozniesienskiego i drażliwość Stalina źle wróżyły temu 
pierwszemu.
W 1948 roku Stalin zauważył, że w ostatnim kwartale tego roku produkcja wzrosła, 
ale spadła w pierwszym kwartale. Były to normalne sezonowe wahania, lecz Stalin 
polecił Wozniesienskiemu, aby je wyrównał. Wozniesienski, który kierował 
Gospłanem, obiecał, że to zrobi. Nie udało mu się to jednak i, bojąc się 
Stalina, zataił statystyki. W jakiś sposób dotarło to do Berii, który odkrył, że 
setki tajnych dokumentów Gospłanu zniknęły. Pewnego wieczoru w Kuncewie Beria 
poinformował o tym Stalina, który, jak zauważył Mikojan, „był zdumiony", a 
później „wściekły".
- Czy to znaczy, że Wozniesienski oszukuje Politbiuro i robi z nas durniów?
Morderstwo i małżeństwo: „sprawa leningradzka"
597
Potem Beria ujawnił nieszczęsną tajemnicę Wozniesienskiego, którą przechowywał 
od 1941 roku: podczas załamania się Stalina Wozniesienski powiedział Mołotowowi: 
„Wiaczesław, idź pierwszy, my pójdziemy za tobą!"
Ta zdrada przeważyła szalę. Sprowadzono Andriejewa, bezwzględnego 
biurokratycznego mordercę, aby przeprowadził dochodzenie. Przerażony 
Wozniesienski telefonował do Stalina, ale nikt nie chciał go przyjąć. Wykluczony 
7 marca 1949 roku z Politbiura, spędzał czas w mieszkaniu przy ulicy 
Granowskiego, pisząc traktat ekonomiczny. Raz jeszcze złowieszczy duet, Malenkow 
i Abakumow, przejął „sprawę Gospłanu".
Innym namaszczonym dziedzicem był „młody i przystojny" Kuzniecow, który w 1946 
roku pomógł Żdanowowi usunąć Malenkowa i zastąpił Berię jako kurator MGB, 
ściągając tym na siebie jego nienawiść. Przystępny i uprzejmy Kuzniecow stanowił 
przeciwieństwo Wozniesienskiego: lubili go prawie wszyscy. Ale na dworze Stalina 
przyzwoitość była pojęciem względnym: Kuzniecow pomagał Żdanowowi w kampanii 
antysemickiej i przedstawił Stalinowi raport o seksualnych wyskokach dygnitarzy 
partyjnych. Czcił Stalina, przechowując notatkę, którą otrzymał od niego w 
czasie wojny - ale go nie rozumiał. Popełnił błąd, przeglądając akta MGB na 
temat zabójstwa Kirowa i procesów pokazowych. Zainteresowanie Kuznie-cowa tak 
niebezpiecznymi sprawami wzbudziło podejrzliwość Stalina.
Jednocześnie Malenkow uprzedził Stalina, że leningradzka organizacja partyjna 
zatuszowała fałszerstwo przy wyborach i zorganizowała targi handlowe bez zgody 
rządu. Zdołał połączyć te występki z przedstawionym przez Żdanowa mglistym 
planem utworzenia partii rosyjskiej obok radzieckiej i przeniesienia stolicy do 
Leningradu. Te drobiazgi może nie wyglądały na zbrodnie karane śmiercią, ale 
maskowały groźne dla imperium radzieckiego i dyktatury Stalina tendencje.* Poza 
tym partią rosyjską nie mógłby kierować Gruzin. Stalin faworyzował naród 
rosyjski jako czynnik spajający ZSRR, ale pozostał internacjonalistą. 
Nacjonalizm Wozniesienskiego niepokoił „obcoplemieńców": „Dla niego nie tylko 
Gruzini i Ormianie, ale nawet Ukraińcy nie są ludźmi" - powiedział Stalin 
Mikojanowi. Beria musiał się niepokoić o swoją przyszłość pod rządami 
leningradczyków.
Malenkow zręcznie zgromadził zestaw błędów, które dotykały wszystkich czułych 
miejsc Stalina. „Pojedźcie tam i zobaczcie, co się dzieje" - rozkazał Stalin 
Malenkowowi i Abakumowowi, którzy przyjechali do Leningradu
* Niebezpieczeństwa te uzewnętrzniły się w 1991 roku, kiedy Boris Jelcyn 
wykorzystał swoją prezydenturę, by zdemontować ZSRR Gorbaczowa. Przeniesienie 
stolicy do Leningradu, miasta Zinowiewa i Kirowa, było drażliwą kwestią w 
polityce rosyjskiej od czasów Piotra Wielkiego. Ludzie ginęli za to w XVIII 
wieku i ginęliby również w 1949 roku. Stalin obawiał się też, że heroizm 
Kuzniecowa i samego Leningradu podczas II wojny światowej może stanowić symbol 
patriotyzmu konkurencyjny wobec niego i Moskwy.
598
Schorowany tygrys, 1949-1953
dwoma pociągami w asyście pięciuset funkcjonariuszy MGB i dwudziestu śledczych z 
wydziału „spraw szczególnie ważnych". Kiedy „Stalin każe mu zabić jednego", 
stwierdził Beria, „Malenkow zabija tysiąc!". Malenkow zaatakował miejscowych 
przywódców, wiążąc rozproszone nici w jeden śmiertelnie niebezpieczny spisek. 
Zaczęły się aresztowania, lecz Wozniesienski i Kuzniecow pozostali w swoich 
mieszkaniach w różowym domu przy ulicy Granowskiego, przekonani, że Stalin im 
wybaczy: wydawało się, że rok 1937 nie może się powtórzyć. Nawet Mikojan uważał, 
że rozlew krwi jest kwestią przeszłości.
Miał powody, by żywić taką nadzieję, ponieważ jego najmłodszy, osiemnastoletni 
syn Sergo zaręczył się z „czarującą, piękną" córką Kuzniecowa, Ałłą. Kiedy jej 
ojciec popadł w niełaskę, Ałła dała młodemu Mikojanowi szansę na wycofanie się z 
obietnicy małżeństwa:
- Czy to zmienia twoje zamiary?
Ale Sergo kochał Ałłę, a jego rodzice zaczęli traktować ją „jak własną córkę". 
Mikojan popierał projekt małżeństwa.
- I ty pozwolisz na to małżeństwo? Oszalałeś? - szepnął do Mikojana strachliwy 
Kaganowicz. - Nie rozumiesz, że Kuzniecow jest zgubiony? Powstrzymaj to!
Mikojan był nieugięty. 28 stycznie 1949 roku Kuzniecow został zwolniony ze 
stanowiska sekretarza partii i oskarżony o „niebolszewickie odchylenie" i 
„antypaństwowy" separatyzm. Trzy dni później młodzi wzięli ślub. Kuzniecow był 
rozbrajająco naiwnym, „odważnym człowiekiem", wspominał Mikojan, „nieświadomym 
zwyczajów Stalina". Mikojan wydał dla młodej pary przyjęcie w Zubałowie, ale 
Kuzniecow, uświadomiwszy sobie w końcu swoją sytuację, zatelefonował do Mikojana 
i powiedział, że nie może przyjechać, ponieważ ma „kłopoty z żołądkiem". Mikojan 
nie chciał o tym słyszeć:
- Mamy w domu dosyć toalet! Przyjeżdżaj!
- Nie mam samochodu - odparł Kuzniecow. - Doskonale sobie poradzicie beze mnie.
- To nie wypada, żeby ojciec nie przyszedł na wesele własnej córki - powiedział 
Mikojan i przysłał swoją limuzynę.* Na przyjęciu Kuzniecow nie mógł się 
odprężyć. Czuł, że naraża córkę.
W tym samym czasie tuż obok, w innym mieszkaniu przy ulicy Granowskiego, 
odbywała się podobna rozmowa: Rada Chruszczowa, której ojciec wciąż przebywał w 
Kijowie, zatrzymała się u przyjaciół ojca, Malenkowów. Chciała jechać na ślub, 
lecz Malenkow, zdając sobie sprawę z beznadziejnej sytuacji Kuzniecowa, nie 
chciał jej dać limuzyny. „Nie dam ci samochodu - nie uczysz się dobrze". Ale 
Rada pojechała do Zubałowa na własną rękę.
Morderstwo i małżeństwo: „sprawa leningradzka"
599
- Nie czuję się dobrze - powiedział - wypijmy więc za nasze dzieci. Potem szybko 
wyszedł.
Tej niebezpiecznej wiosny nieszczęsny Kuzniecow wziął udział w jeszcze jednym 
ślubie związanym z upadającą frakcją Żdanowa. „Stalin zawsze chciał, żebym 
ożenił się ze Swietłaną-wspominał Jurij Żdanow. -Przyjaźniliśmy się od dziecka, 
nie była to więc odstręczająca perspektywa". Nie tak łatwo jednak wziąć ślub z 
córką dyktatora: Jurij nie był pewien, komu powinien się oświadczyć, ojcu czy 
córce. Poszedł do Stalina, który próbował go zniechęcić:
- Nie znasz jej charakteru. Zanim się obejrzysz, wyrzuci cię za drzwi.
Ale Jurij trwał przy swoim. „Stalin nie prawił mi żadnych kazań, powiedział, że 
jego zdaniem będę potrafił zatroszczyć się o Swietłanę" - wspominał.
Stalin zaczął się bawić w swatkę, według Sergo Berii:
- Podoba mi się ten chłopak - powiedział Swietłanie. - Ma przed sobą przyszłość 
i kocha cię. Wyjdź za niego.
- Tobie wyznał miłość? - odparła. - Nigdy nie zwracał na mnie uwagi.
- Porozmawiaj z nim, a sama zobaczysz - upierał się Stalin. Swietłaną nadal 
kochała Sergo Berię i powiedziała mu:
- Nie chciałeś mnie? Trudno, wyjdę za Jurija Żdanowa.
Polubiła jednak swojego „świętoszkowatego Juroczkę" i postanowili się pobrać. 
Ale „moje drugie małżeństwo było decyzją ojca", wyjaśniła Świetlana, „a ja nie 
miałam już siły walczyć, więc pogodziłam się z tym".
Generalissimus nie wziął udziału w przyjęciu weselnym na daczy Żdanowa dziesięć 
kilometrów za Zubałowem przy szosie Uspienskiej. Wśród gości znalazła się inna 
para z kręgu Politbiura: Natasza, córka Andrieje-wa i Dory Chazan, i jej mąż, 
Władimir Kujbyszew, syn zmarłego palatyna. „A także koledzy szkolni [...] ze 
stosunkowo zwyczajnych rodzin" - wspominał Stiepan Mikojan, który również został 
zaproszony. Były tańce i uczta: Jurij, podobnie jak ojciec, grał na fortepianie. 
To oczywiste, że zjawił się Kuzniecow, ponieważ był najbliższym przyjacielem 
Żdanowa, ale wszyscy wiedzieli o jego niełasce.
Jurij i Swietłaną, wraz z jej synem z pierwszego małżeństwa, Iosifem Morozowem, 
wówczas czteroletnim, zamieszkali na Kremlu z wdową po Żdanowie. „Nigdy nie 
widziałem swojego ojca - wspominał Iosif. - Nazywałem Jurija «tatą». Jurij mnie 
kochał!"
Kilka dni później, kiedy byli z wizytą w Zubałowie, zatelefonował Wła-sik: 
Stalin jest w drodze.
600
Schorowany tygrys, 1949-1953
- Dlaczego chcesz się przeprowadzić do Żdanowów? - spytał Swietłanę ojciec. - Te 
baby zjedzą cię żywcem! Za dużo jest kobiet w tym domu!
Wolałby, żeby młodzi zamieszkali w Kuncewie i dobudowali tam piętro, ale na swój 
niezręczny sposób nie potrafił poprosić o to wprost i prawdopodobnie nie chciał 
się narzucać.
Świetlana została z pruderyjnymi wdowami po Żdanowie i Szczerbako-wie: niebawem 
znienawidziła swoją teściową, Zinaidę Aleksandrownę, która łączyła w sobie 
„partyjną obłudę" z „prostactwem drobnomieszczanki". Jej małżeństwo nie było 
szczęśliwe: „Nauczyłam się, że nie należy wychodzić za mąż z rozsądku". Pod 
względem seksualnym, mówiąc jej słowami, nie był to „szczególnie udany" związek. 
Nigdy nie wybaczyła Zinaidzie, że nazwała jej matkę „szaloną". Urodziła im się 
jednak córka, Katia, chociaż po porodzie Swietłana tak ciężko chorowała, że 
napisała do ojca „pełen żalu" list, w którym wyznała, iż czuje się opuszczona, i 
ucieszyła się, gdy otrzymała odpowiedź.*
Ślub wypadł bardzo nie w porę dla Żdanowów. Kuzniecow i Wozniesienski znajdowali 
się na skraju przepaści. Jurij czuł, że „sprawa leningradzka" była „niewątpliwie 
wymierzona w ojca", ale „wtedy się nie bałem. Później odkryłem, że to on miał 
zostać zniszczony..." Miał rację: więźniów poddano torturom, aby obciążyli 
Żdanowa.
Stalin rozmyślał o losie Kuzniecowa. Poskriebyszow zaprosił leningrad-czyka na 
obiad do Kuncewa, lecz Stalin nie chciał podać mu ręki:
- Nie wzywałem was.
Kuzniecow „jakby się skurczył". Stalin oczekiwał od Kuzniecowa listu z 
samokrytyką, lecz naiwny leningradczyk go nie przysłał.
- To znaczy, że jest winny - mruknął Stalin do Mikojana. Mimo to Stalin miał 
wątpliwości.
- Czy to nie marnotrawstwo, że nie pozwalamy Kuzniecowowi pracować, kiedy 
zastanawiamy się, co z nim zrobić? - spytał Malenkowa i Berię,
Morderstwo i małżeństwo: „sprawa leningradzka"
601
Droga Swietoczka! - napisał Stalin w maju 1950 roku do leżącej w szpitalu 
Świetlany. - Dostałem Twój list. Cieszę się, że tak lekko wybrnęłaś z kłopotów. 
Nerki to poważna sprawa. Nie mówiąc już o dziecku. Skąd Ci przyszło do głowy, że 
Cię opuściłem ? Chyba Ci się przyśniło. Radzę Ci, nie wierzsnom. Dbaj o siebie. 
Dbaj tezo córkę. Państwu potrzebni są ludzie, nawet ci przedwcześnie urodzeni. 
Bądź cierpliwa, niedługo się zobaczymy. Całuję moją Swietoczkę. Twój „tatusiek". 
Stalin nie poświęcał całego czasu „sprawie lenin-gradzkiej". W tych dniach 
nadzorował też układanie nowej Encyklopedii Radzieckiej, decydując o każdym 
szczególe, od jakości papieru do treści haseł. Kiedy wydawca spytał go, czy ma 
zamieszczać „postacie negatywne", takie jak Trocki, Stalin zażartował: 
„Zamieścimy Napoleona, chociaż był wielkim łajdakiem!".
na mnie
którzy nic nie powiedzieli. Potem przypomniał sobie, że n^g^^ iotnic. twa 
Nowikow i Szachurin wciąż przebywają w więzieniu.
- Czy nie uważacie, że czas ich zwolnić?
Ale Malenkow i Beria znów nie odpowiedzieli, szepcząc ^ sjebie w ja_ zience, że 
jeśli zwolnią Szachurina i Nowikowa, „może się t^ rozszerzyc- na innych" - 
leningradczyków. Podczas gdy roztrząsali te sprawy ¦ • ¦ LlL;„r ci, Stalin 
pojechał do swojej daczy w Siemionowskiem, mijąj ' drodze grupkę przemoczonych 
ludzi, czekających w deszczu na Pr^stanku autobusowym. Zatrzymał samochód i 
kazał ochroniarzom zaProponowa(< jm podwiezienie, ale oni się bali.
- Nie umiecie rozmawiać z ludźmi - warknął Stalin, \w. ,. ¦
.,,,. _ ..... , ¦ • j'sidudiac i za-
praszając ich do limuzyny. Opowiedział im o śmierci swego , -
a mała dziewczynka opowiedziała mu o śmierci swojego °Jca potem sta-lin wysłał 
jej mundurek szkolny i tornister. Trzy tygodnie Pó^nie: rozkazaj Abakumowowi 
aresztować, poddać torturom i zgładzić leriinpradczyków których niedawno 
namaścił na swoich następców.1
Trzynastego sierpnia Kuzniecow został wezwany do gabin^tu Mai
- Wrócę-oświadczył żonie i synowi Walerijowi.-Pocztu ••
bajcie
z kolacją.
Chłopiec patrzył, jak idzie ulicą Granowskiego w strony ^rem]a. odwrócił się i 
pomachał mi. Wtedy widziałem go po raz ostatnj" _ WSDOI^'jnaj Kuzniecow został 
aresztowany przez ochroniarza Maleńką
Stalin wahał się jeszcze co do Wozniesienskiego, którego aresztowanje umocniłoby 
pozycję Malenkowa i Berii. Nadal zapraszał go na ot>iadv do Kuncewa i mówił o 
jego nominacji na stanowisko dyrektor& r3an^u pa^_ stwowego. 17 sierpnia 
Wozniesienski napisał do Stalina żajo jjst ^ gając o przywrócenie do pracy: 
Ciężko jest znaleźć się z dalQ od ]ow'szy [...]. Rozumiem lekcję partyjności 
[...]. Proszę, żebyście okazQl[ m[ zaufaniL I podpisał się: Oddany Warn. Stalin 
przekazał list Malenicowowi Duet działał energicznie. Schorowany, lecz budzący 
postrach Ąndrjejew U]aw. nił wszelkiego rodzaju „nieporządki w tej instytucji": 
z G°SpjanuJznikn ło 526 dokumentów. Ta sprawa była jednym z ostatnich osią^. , 
wa. Wozniesienski przyznał, że nie ukarał winnych, poniewą^ ^je uu tów [...]. 
Teraz rozumiem [...]. Zawiniłem". Chruszczow os^'arz . p5zm-ej Malenkowa, że 
„podjudzał Stalina", aby mieć pewność, że Wozniesienski zostanie stracony.
- Co takiego? - odparł Malenkow. - Że niby ja kierowyem stalinem? Chyba 
żartujesz!
Stalin nie dawał sobą kierować, ale był ogromnie podatr, na sugestie-pozostał 
władcą absolutnym.
602
Schorowany tygrys, 1949-1953
Cztery miesiące później Wozniesienski został aresztowany i dołączył do 
Kuzniecowa i 214 innych więźniów, wobec których zastosowano „francuskie zapasy". 
Bracia, żony i dzieci podążyli za nimi do otchłani MGB Abakumowa. Kuzniecowa 
skatowano tak bestialsko, że popękały mu bębenki w uszach. Śledczy „tak mnie 
pobił, że poszła mi krew z uszu - zeznał po śmierci Stalina inny więzień, Iosif 
Turko. - Komarów tłukł moją głową o ścianę". Turko obciążył Kuzniecowa. Oprawcy 
spytali Abakumowa, czy mają bić więźniarkę Zakrżewską, która była w ciąży.
- Żal warn jej? -wrzasnął Abakumow. - Prawo tego nie zabrania. Róbcie swoje.
Zakrżewską została poddana torturom i poroniła.
- Powiesz nam wszystko - oznajmili jej śledczy. - Jesteśmy awangardą partii!
Kuzniecow i Wozniesienski byli przetrzymywani w specjalnym więzieniu przy ulicy 
Matrosskaja Tiszyna, założonym przez Malenkowa, który zjawił się wraz z 
członkami Politbiura, aby przesłuchać więźniów.
Złowieszczo uprzejmemu Bułganinowi, wobec którego też zastosowano groźby, 
przypadł obowiązek przesłuchania swego starego przyjaciela, brata 
Wozniesienskiego, Aleksandra, który był rektorem Uniwersytetu Lenin-gradzkiego. 
Kiedy więzień go zobaczył, pomyślał, że jest ocalony. „Podbiegł do mnie - 
przyznał później Bułganin - i zawołał: «Towarzyszu Bułganin, mój drogi, 
nareszcie! Jestem niewinny. To świetnie, że przyszedłeś! Teraz towarzysz Stalin 
dowie się prawdy!»". Bułganin warknął na niegdysiejszego przyjaciela:
- Wilk tambowski jest twoim przyjacielem.
Bułganin czuł, że nie ma wyboru: „Co mogłem zrobić? - żalił się. - Wiedziałem, 
że Beria i Malenkow siedzą w rogu i patrzą na mnie". Podobnie jak we wszystkich 
sprawach sfabrykowanych na polecenie Stalina, pojęcie winy było elastyczne i 
dawało się rozciągać stosownie do jego kaprysu: Mołotow, który przyjaźnił się z 
Wozniesienskim, też był pośrednio zamieszany.
Do czasu, gdy dziesięć dni później córka Kuzniecowa, Ałła, i jej mąż Ser-go 
Mikojan wrócili z podróży poślubnej, jej ojca zmuszono już torturami do 
podpisania zeznań. Anastas Mikojan przyjął synową w swoim kremlow-skim 
gabinecie. Było mi bardzo trudno rozmawiaćzAłłą - napisał. - Oczywiście musiałem 
jej powtórzyć oficjalną wersję. Ałła wybiegła z płaczem.
Morderstwo i małżeństwo: „sprawa leningradzka"
603
„Pobiegłem za nią -wspominał Sergo - bojąc się, że się zabije".* Mikojan zawołał 
Sergo i pokazał mu pisemne zeznania Kuzniecowa, które Stalin rozdał wszystkim 
członkom Politbiura. Sergo nie uwierzył w przedstawione zarzuty.
- Każda strona jest podpisana - powiedział Mikojan.
- Jestem pewien, że sprawa się wyjaśni i on wróci - odparł Sergo. Nie mogłem mu 
powiedzieć - napisał Mikojan - że o łosie Kuzniecowa
przesądził już Stalin. Kuzniecow nigdy nie wrócił.2
„Sprawa leningradzka" nie była jedynym sukcesem Berii: tuż po aresztowaniu 
Kuzniecowa pod koniec sierpnia 1949 roku Beria wyruszył specjalnym pociągiem 
pancernym na ściśle tajny poligon nuklearny w stepach Kazachstanu. Szalał tam z 
niepokoju, ponieważ gdyby coś poszło źle, „wszyscy musielibyśmy odpowiadać przed 
narodem", jak ujął to jeden z jego współpracowników. Rodzina Berii zostałaby 
unicestwiona. Malenkow próbował go pocieszać.
Beria przybył do Semipałatyńska-21 na próbę „urządzenia". Wprowadził się do 
małej kabiny za stanowiskiem kontrolnym profesora Kurcza-towa. Rankiem 29 
sierpnia Beria obserwował, jak dźwig opuszcza dolną połowę otuliny uranowej i 
układa ją na wózku; potem umieszczono w niej półkulę plutonu z wydrążeniem, do 
którego naukowcy włożyli inicjator, przykryli go drugą półkulą plutonu i górną 
połową otuliny uranowej. Nocą wytoczono „urządzenie" na platformę windy, która 
miała je podnieść na szczyt wieży. Beria i naukowcy odeszli.
O 18.00 zebrali się na stanowisku kontrolnym, gdzie znajdował się panel 
sterowniczy i telefony mające bezpośrednie połączenie z Moskwą, odległym o 
dziesięć kilometrów od wieży i osłoniętym wałem ziemnym, który
Sergo i Ałła byli przekonani, że jest to „intryga Malenkowa i Berii, którzy 
oszukali Stalina. To zdumiewające, że w to wierzyliśmy-wspominał Sergo. -Ale 
nigdy nie rozmawialiśmy o tej sprawie aż do śmierci Stalina". Ojciec pozwolił 
Sergo zobaczyć się z synem Kuzniecowa, ale nie z jego żoną, ponieważ wiedział, 
że ona też zostanie aresztowana. Dzieci członków Politbiura, którzy mieszkali 
przy ulicy Granowskiego, zauważyły, że ich sąsiedzi, Wozniesienscy i 
Kuzniecowowie, nagle zniknęli. „Ale nikt o tym nie mówił - wspominał Jegor 
Malenkow, którego ojciec był za to odpowiedzialny. - Ja skoncentrowałem się na 
kronice sportowej". Julia Chruszczowa często bawiła się z Nataszą, córką 
Wozniesienskiego. „Niedługo po aresztowaniu jej ojca przyprowadziłam ją do 
naszego mieszkania. Ale moja matka nic nie powiedziała". Poszczególne rodziny 
zachowywały się różnie: podczas gdy Natasza Poskriebyszowa nadal bawiła się z 
Nataszą Wozniesienską, Nadia Własik „przechodziła na drugą stronę ulicy, kiedy 
ją zobaczyła". Jestem ogromnie wdzięczny Sergo Mikojanowi za tę relację.
604
Schorowany tygrys, 1949-1953
miał chronić przed falą uderzeniową. Kurczatow wydał polecenie zdetonowania 
ładunku. Nastąpił oślepiający rozbłysk. Kiedy fala uderzeniowa przeszła, wszyscy 
wybiegli na zewnątrz, by podziwiać chmurę w kształcie grzyba, wznoszącą się 
majestatycznie nad poligonem.
Beria nie zdołał zapanować nad podnieceniem i ucałował Kurczatowa w czoło, ale 
potem zaczął się dopytywać:
- Czy wyglądało to tak jak u Amerykanów? Dokładnie tak samo? Nie spieprzyliśmy 
tego? Kurczatow nas nie nabiera, co?
Wyraźnie mu ulżyło, kiedy naukowcy zapewnili go, że skutki wybuchu były 
apokaliptyczne.
- Byłoby to wielkie nieszczęście, gdyby się nie udało - powiedział. Pospieszył 
do telefonu, aby być pierwszym, który przekaże Stalinowi doniosłą wiadomość. Ale 
kiedy uzyskał połączenie, Stalin oświadczył obojętnym tonem, że już wie i 
odłożył słuchawkę. Generalissimus miał własne źródła informacji. Beria uderzył 
generała, który ośmielił się powiadomić Stalina wcześniej, i krzyknął:
- Pokrzyżowałeś mi szyki, zdrajco, rozgniotę cię na miazgę!
Ale był bardzo dumny z „kolosalnego osiągnięcia". Cztery lata po Hiroszimie 
Stalin wszedł w posiadanie bomby.
Beria miał jeszcze jeden powód do radości: poznał piękną kobietę nazwiskiem 
Drozdowa, której mąż pracował na Kremlu. Mógł mieć z nią romans, zanim 
przedstawiła go swojej córce Lilii, zaledwie czternastoletniej, ale już 
„niebieskookiej, długonogiej rosyjskiej piękności z długimi jasnymi warkoczami", 
jak opisała ją Marfa Pieszkowa. Beria był zauroczony: spotkał swoją „ostatnią 
wielką miłość". Matka chciała odciąć wszystkie kupony:
- Nie pozwalaj mu na to, dopóki nie dostaniesz mieszkania, samochodu, daczy - 
powiedziała Lilii, jeśli wierzyć Pieszkowej. Beria urządził ją w wielkim stylu. 
Nina Beria tolerowała ten romans. Latem, kiedy ona i Marfa przebywały w Gagrze, 
jej mąż podejmował Lilię na daczy. „Cała Moskwa wiedziała" -wspominała Marfa. 
Beria i Malenkow mierzyli wysoko, okazało się jednak, że ktoś inny miał 
skorzystać najbardziej na próżni pozostawionej przez leningradczyków.
Stalin wezwał Chruszczowa z Kijowa. „Nic nie mogłem na to poradzić, ale byłem 
bardzo zaniepokojony", przyznał Chruszczow. Wiedział, że Ku-zniecow i 
Wozniesienski zostali poddani torturom. Zatelefonował do Ma-lenkowa, który go 
pocieszył:
- Nie martw się. Nie mogę ci powiedzieć, po co cię wezwano, ale daję słowo, że 
nie masz się czego bać.
Morderstwo i małżeństwo: „sprawa leningradzka"
605
Chruszczow rządził Ukrainą od 1938 roku, bezlitośnie rozprawiając się przed 
wojną z kułakami, tępiąc ukraińskich nacjonalistów, zlecając zabójstwa unickich 
biskupów, a w lutym 1948 roku organizując oczyszczenie wsi z „elementów 
szkodliwych": z inspiracji Chruszczowa aresztowano prawie milion ludzi, 
zbrodnia, która pod względem brutalności i skali daje się porównać z 
wysiedleniem kułaków. Nic dziwnego, że na emeryturze stwierdził: „Mam ręce 
unurzane po łokcie we krwi".
Z wyjątkiem krótkiego okresu w 1947 roku, kiedy Stalin wysłał Kaga-nowicza, aby 
go zastąpił w Kijowie, Chruszczow, „energiczny, uparty, rubaszny", był 
nieustannie w łaskach. Prosty sposób wysławiania się sprawiał, że jego 
służalczość wydawała się szczera. Stalin uważał tego dynamicznego grubasa za 
półanalfabetę - „Chruszczow jest ciemny jak Negus z Etiopii", powiedział 
Malenkowowi. A mimo to potrafił docenić jego „naturalną swobodę, męskość, 
wrodzony spryt, zdrowy rozsądek i siłę charakteru".
- Trzeba go trzymać krótko - mawiał.
Kiedy Chruszczow zjawił się w Moskwie, pospieszył do Berii po dalsze słowa 
otuchy. Pomiędzy dworzanami Stalina tworzyła się coraz mocniejsza solidarność. 
Beria też go pocieszył.
Stalin mianował Chruszczowa sekretarzem KC i pierwszym sekretarzem moskiewskiej 
organizacji partyjnej, ale wyznał, że „sprawy nie idą zbyt dobrze [...]. 
Wykryliśmy spisek w Leningradzie. A w Moskwie roi się od elementów 
antypartyjnych". Chciał, żeby Chruszczow się „zorientował". Jak pokazała „sprawa 
leningradzka", system zachęcał do przedsiębiorczości w dziedzinie terroru. 
Palatyni mogli albo rozwodnić sprawę, albo przemienić ją w masakrę: wówczas do 
Stalina należała decyzja, czy oszczędzić ofiary, przechować dowody na później 
czy dokonać krwawej zemsty natychmiast.
- To robota dla prowokatora - odparł Chruszczow. Stalin zgodził się z jego 
opinią. Niebawem powierzył mu nadzór nad rolnictwem. „Stalin traktował mnie 
dobrze". Po zniszczeniu leningradczyków i osłabieniu pozycji Mołotowa i Mikojana 
„dwaj szubrawcy" uzyskali znaczącą przewagę w walce o sukcesję. Stalin wezwał 
Chruszczowa, aby zrównoważyć ich wpływy. Ten plan nie do końca się jednak 
powiódł, ponieważ Chruszczow sprzymierzył się z Berią i Malenkowem. 
Chruszczowowie i Malenkowo-wie* mieszkali obok siebie na Granowskiego, natomiast 
limuzyna Berii
* Chruszczow i Malenkow tworzyli teraz, wraz z Berią i Bułganinem, rdzeń nowej 
wewnętrznej „piątki" Stalina. Kaganowicz powrócił częściowo do łask. W niedziele 
dwaj spasieni biurokraci, Chruszczow i Malenkow, spacerowali razem ulicą 
Gorkiego w otoczeniu falangi ochroniarzy.
606
Schorowany tygrys, 1949-1953
nieustannie parkowała na ulicy, czekając na nich. Czasem Beria pozdrawiał 
młodych Chruszczowów, kiedy szli do szkoły:
- Coś takiego! Wierne odbicie Nikity!
Wszyscy trzej wyśmiewali się z planu Stalina i jednocześnie donosili mu na 
siebie nawzajem. Kiedy Malenkow nie poradził sobie z rolnictwem, pieczę nad tym 
sektorem przejął Andriejew, ale został zdyskredytowany i musiał się pokajać. 
Teraz za rolnictwo odpowiadał Chruszczow, lecz jego plan gigantycznych ośrodków 
rolniczych, „agromiast", okazał się niewypałem. Stalin, Beria i Malenkow zmusili 
go do publicznej samokrytyki. Mołotow i Malenkow chcieli jego odwołania, ale 
Beria, który nie docenił „okrągło-głowego głupka", interweniował w jego obronie. 
Stalin ocalił Chruszczowa, stukając go fajką w głowę: „Pusta!" - zażartował.
Piątego września Stalin rozpoczął wakacje w Soczi, gdzie dołączył do niego 
Beria, aby szaszłykami uczcić sukces z bombą, która, wraz ze zniszczeniem 
leningradczyków, przejściowo przywróciła go do łask. Ale nie na długo. Stalin w 
coraz większym stopniu nie ufał ludziom ze swojego otoczenia. Przeniósł się na 
południe, do Nowego Afonu, najmniejszej i najbardziej przytulnej spośród 
rezydencji, gdzie spędził większą część wakacji.
Kiedy Rada Najwyższa ogłosiła, że Związek Radziecki dysponuje bombą atomową, 
Stalin zaczął snuć w obecności swego młodego powiernika, Mgeładzego, rozważania 
o nowym porządku świata:
- Jeśli wybuchnie wojna, użycie bomb atomowych będzie zależało od Trumanów i 
Hitlerów sprawujących akurat władzę. Naród nie pozwoli, aby tacy ludzie byli u 
władzy. Broń atomowa nie może zostać użyta bez groźby końca świata.
Był tak szczęśliwy, że zaśpiewał Suliko, a Własik i Poskriebyszow wtórowali mu.
- Szalapin śpiewa trochę lepiej - powiedział Stalin.
- Tylko odrobinę - zawołali chórem jego towarzysze.
Starzejący się Stalin coraz częściej myślał o Nadii. Spacerując po ogrodach z 
Mgeładzem, ubolewał nad swoimi niepowodzeniami jako ojca. Najpierw był Jasza:
- Los źle obszedł się z Jaszą... Ale umarł jak bohater - powiedział. Wa-silij 
był alkoholikiem: - Nic nie robi, tylko pije. - Swietłana, jego żeńskie alter 
ego, „robi, co chce". Ten najbardziej destrukcyjny z mężów nader trafnie oceniał 
małżeństwa córki: - Morozow był przyzwoitym facetem, ale dla Swietłany to nie 
była miłość... To była dla niej zabawa. Całkowicie go zdominowała... To jasne, 
że takie małżeństwo nie mogło być udane. Potem znów
Morderstwo i małżeństwo: „sprawa leningradzka"
607
wyszła za mąż. Kto wie, co będzie dalej? Swietłana nie potrafi nawet przyszyć 
sobie guzika, nianie jej nie nauczyły. Gdyby wychowywała ją matka, byłaby 
bardziej zdyscyplinowana. Rozumiecie, zawsze żyłem pod wielką presją... Nie 
miałem czasu dla dzieci, bywało, że nie widywałem ich przez całe miesiące... 
Dzieci nie były szczęśliwe. Jekatierino! - Z czułością wspomniał swoją pierwszą 
żonę, Kato, a potem westchnął: - Och, Nadiu, Nadiu!
Mgeładze nigdy nie widział Stalina tak zasmuconego.
- Towarzyszu Wilk, proszę, żebyście nie pisnęli słowem o tym, co tu 
usłyszeliście.3
Mao, urodziny Stalina i wojna koreańska
Siódmego grudnia 1949 roku Stalin wrócił do Moskwy, akurat w samą porę, by 
zdążyć na dwa doniosłe wydarzenia: przyjazd nowego chińskiego przywódcy, 
Przewodniczącego Mao Tse-tunga, i obchody swoich siedemdziesiątych urodzin. W 
południe 16 grudnia Mao, który w styczniu zajął Pekin, przybył na Dworzec 
Jarosławski, gdzie powitał go Mołotow i Bułga-nin w swoim marszałkowskim 
mundurze.* Wizyta zaczęła się niezręcznie, i tak samo się skończyła. Mao 
zaprosił Rosjan na chiński posiłek do pociągu, lecz Mołotow odmówił. Mao nadąsał 
się, a jego dąsy miały urosnąć do rozmiarów Wielkiego Muru. Wysoki, kościsty 
Mao, zdjęty lękiem przed wielkością Stalina, a jednocześnie pełen pogardy z 
powodu jego braku poparcia i nieznajomości Chin, został zabrany bezpośrednio na 
daczę Stalina w Lipkach.
O 18.00 Mao i Stalin spotkali się po raz pierwszy w „Kąciku". Dwaj komunistyczni 
tytani stulecia, fanatycy, poeci, paranoicy, chłopi wyniesieni do rządzenia 
imperiami, których historia była ich obsesją, bezlitośni mordercy milionów i 
dyletanccy dowódcy wojskowi, zamierzali urzeczywistnić najgorszy koszmar 
Ameryki: traktat chińsko-radziecki, który miał być ostatnim wielkim osiągnięciem 
Stalina. Mimo to przyglądali się sobie chłodno z olimpijskich wyżyn swej 
megalomanii. Mao poskarżył się, że „przez długi czas odsuwano go na bok".
Mao przywiózł cały zestaw chińskich podarunków i kilkanaście skrzyń ryżu. 
Lakierowane ozdoby nadal wiszą na ścianach mieszkania Mołotowa przy ulicy 
Granowskiego, a Stalin rozdzielił ryż pomiędzy swoich dworzan. W zamian 
przekazał chińskiemu przywódcy nazwiska radzieckich agentów w chińskim 
Politbiurzc. Po powrocie do Pekinu Mao szybko się z nimi rozprawił.
Mao, urodziny Stalina i wojna koreańska
609
- Teraz jesteście zwycięzcą, a zwycięzców się nie krytykuje - odparł Stalin. - 
Macie jakieś pomysły albo życzenia?
- Przyjechaliśmy tu osiągnąć coś - oznajmił Mao - co nie tylko ładnie wygląda, 
ale również wybornie smakuje.
Zapadło kłopotliwe milczenie. Stalin wydawał się skonsternowany tą kunsztowną 
metaforą, która oznaczała, że traktat ma być symboliczny i praktyczny zarazem, 
uwzględniać zarówno paradygmat światowej rewolucji, jak i chińskie interesy 
narodowe. Nadrzędnym celem Stalina było zabezpieczenie dalekowschodnich 
zdobyczy, uzgodnionych w Jałcie i potwierdzonych w starym traktacie chińsko-
radzieckim. Mao chciał zachować twarz, zanim wyrzeknie się chińskich ziem. 
Wytworzył się impas. Mao zaproponował wezwanie Czou En-laja, chińskiego 
premiera, by zakończył negocjacje.
- Jeśli nie możemy ustalić, co należy zakończyć, po co wzywać Czou? - spytał 
Stalin.
Rozstali się: Mao twierdził, że Stalin nie chciał się z nim widzieć, lecz sam 
miał własne powody, by czekać. Spędził w Moskwie kilka żałosnych tygodni, zanim 
obie strony znów się spotkały, skarżąc się gorzko, że miał tu „do spełnienia 
tylko trzy zadania: jeść, spać i srać". Pruderyjni Rosjanie byli zgorszeni 
skatologicznymi dowcipami Mao, zarówno usłyszanymi bezpośrednio, jak i 
zarejestrowanymi przez aparaturę podsłuchową.
- Towarzysze - oświadczył Stalin - bitwa o Chiny jeszcze się nie skończyła. Ona 
się dopiero zaczyna.
Beria zażartował, iż Stalin jest zazdrosny, że Mao rządzi większym narodem.
Mao nie był całkowicie ignorowany: odwiedzali go Mołotow, Bułganin i Mikojan. 
Stalin zastanawiał się, czy chiński sfinks jest „prawdziwym marksistą". Niczym 
opat przepytujący nowicjusza, Mołotow sprawdził wiedzę Mao w zakresie marksizmu 
i stwierdził, że Przewodniczący jest „sprytnym człowiekiem, chłopskim przywódcą, 
kimś w rodzaju chińskiego Pugaczo-wa"*, ale nie jest prawdziwym marksistą. Bądź 
co bądź, oznajmił wyniośle Mołotow Stalinowi, Mao „przyznał, że nigdy nie czytał 
Kapitału".'
Dwudziestego pierwszego grudnia Mao i przedstawiciele całego świata 
komunistycznego zebrali się w Teatrze Wielkim, by uczcić urodziny najwyższego 
kapłana. Uroczystości, będące czymś pośrednim pomiędzy religijną
Jemielian Pugaczow był Kozakiem, który utrzymywał, że jest zmarłym carem Piotrem 
III, i wzniecił masowe powstanie chłopskie przeciwko Katarzynie Wielkiej w 
latach 1773-1774.
610
Schorowany tygrys, 1949-1953
pielgrzymką a cesarskim triumfem, królewskimi zaślubinami a bankietem wielkiej 
korporacji, kosztowały 5,6 miliona rubli i przyciągnęły tysiące pielgrzymów. 
Stalin, rozdarty pomiędzy pogardą dla ich uwielbienia a jego pragnieniem, 
odgrywał skromnego zrzędę, gdy Malenkow, jak zwykle pierwszy we wszystkich 
aktach bałwochwalstwa, starał się go przekonać, że „naród" oczekuje hucznych 
obchodów - i kolejnych medali.
- Nie ważcie się tylko uszczęśliwić mnie kolejną gwiazdą - burknął.
- Ależ, towarzyszu Stalin, naród...
- Nie powołujcie się na naród.
Mimo to z radością doglądał przygotowań. Przewodniczący Prezydium Rady 
Najwyższej, Nikołaj Szwernik, stanął na czele Komitetu do spraw Organizacji 
Obchodów Rocznicy Urodzin Towarzysza Stalina, a w jego skład weszli „zwykli 
robotnicy", palatyni, marszałkowie i artyści tacy jak Szostakowicz, którzy 
debatowali nad ustanowieniem Orderu Stalina, listą gości, układem miejsc na 
bankiecie i wystawą prezentów Stalina. Za łączną sumę 487 000 rubli każdy z 
delegatów miał otrzymać szlafrok, kapcie, brzytwę, kostkę mydła „Moskwa", talk i 
wodę kolońską (najnowszy produkt Poliny Mołotowej, przebywającej wówczas w 
więzieniu).
W „Prawdzie" Chruszczow wychwalał Stalina za „bezkompromisowość w wykorzenianiu 
kosmopolitów", czyli Żydów. Poskriebyszow napisał artykuł o zasługach Stalina w 
dziedzinie uprawy cytrusów. Żony palatynów przynosiły własne prezenty: Nina 
Beria zrobiła konfitury orzechowe jako pamiątkę po [...] Waszej Matce, na co 
Stalin wysłał jej list z podziękowaniem: Gdy jem Twoje konfitury, wspominam 
młodość. Beria mruknął:
- Teraz co roku będziesz musiała odrabiać tę pańszczyznę. Słynni artyści i 
dzieci elity powtarzali swoje role. Natasza Poskriebyszowa miała wyrecytować 
bałwochwalczy wierszyk, a następnie wręczyć Stalinowi (który kazał rozstrzelać 
jej matkę) bukiet. W Teatrze Wielkim baletni-ce ćwiczyły „dworskie ukłony".
Poprzedniego wieczoru, w „Kąciku", Stalin zmienił układ miejsc, tak że nie 
siedział już pośrodku, lecz Malenkow upierał się, iż musi siedzieć w pierwszym 
rzędzie. Stalin polecił, by po jego prawej ręce zasiadł Mao Tse-tung, a po lewej 
Chruszczow, nowy ulubieniec. Później poczuł drętwienie karku i zakręciło mu się 
w głowie, ale Poskriebyszow podtrzymał go za łokieć. Stalin nie zamierzał wzywać 
lekarzy. Poskriebyszow zalecił mu napar z ziół.
Następnego wieczoru Teatr Wielki był wypełniony po brzegi. Kiedy na scenę 
wyszedł Stalin wraz ze swoim egzotycznym otoczeniem, w którym znalazł się między 
innymi Mao, Walter Ulbricht, Mathias Rakosi i Bolesław Bierut, rozległy się 
grzmiące owacje. Stalin usiadł nieco na lewo od
Mao, urodziny Stalina i wojna koreańska
611
środka, pod szkarłatnym transparentem i wielkim portretem przedstawiającym jego 
samego. Potem kolejni mówcy zaczęli wychwalać jubilata jako geniusza. Stalin 
skinął na generała Własika i szepnął, że goście mają przemawiać we własnych 
językach, co było internacjonalistycznym gestem „ojca narodów". Palmiro 
Togliatti wygłosił przemówienie po włosku i sam tłumaczył je na rosyjski. 
Wystąpienie Mao, przemawiającego niebywale piskliwym głosem, przywitały burzliwe 
oklaski. Stalin był wyczerpany od nieustannego wstawania. Później wyszły 
dziewczęta w pionierskich mundurkach, by wyrecytować poemat. Poskriebyszow 
mrugnął do córki, która przebiegła przez scenę i wręczyła jubilatowi bukiet róż.
- Tata i Stalin uwielbiają czerwone róże - powiedziała.
- Dziękuję ci, rudzielcu, za róże! - odparł Stalin i wskazał na oddanego 
Poskriebyszowa, który rozpromienił się z dumy.
Później goście udali się do Sali Gieorgijewskiej na Kremlu, gdzie odbył się 
bankiet i koncert z udziałem tenora Kozłowskiego, Mai Plisieckiej i Wiery 
Dawydowej. Własik osobiście sprawdził ich garderoby w poszukiwaniu zabójców i 
bomb. Tańcząc, Maja zauważyła „wąsatą twarz cesarza siedzącego w pierwszym 
rzędzie przy długim stole bankietowym i na wpół odwróconego ode mnie, a obok 
niego Mao".2
Mao trochę się udobruchał. Zdołał uratować twarz. Kiedy próbował telefonować do 
Stalina, powiedziano mu, że „nie ma go w domu i lepiej będzie porozmawiać z 
Mikojanem". Wreszcie, 2 stycznia, Stalin wysłał Mo-łotowa i Mikojana na rozmowy. 
Czou En-laj* zjawił się 20 stycznia i zaczął negocjować z nowym ministrem spraw 
zagranicznych, Wyszynskim, i Mikojanem. Mao i Czou zostali wezwani na Kreml 
tylko po to, by wysłuchać reprymendy Stalina, który miał im za złe, że nie 
podpisali się pod krytyką ostatniego przemówienia amerykańskiego sekretarza 
stanu, Deana Ache-sona. Stalin zmienił też stanowisko w sprawie traktatu, a 
kiedy Mao spytał, czy nowa wersja nie będzie sprzeczna z postanowieniami 
jałtańskimi, usłyszał w odpowiedzi:
- Będzie, i do diabła z tym! Jesteśmy na to przygotowani.
Mao nadąsał się jeszcze bardziej. W drodze do Kuncewa chiński tłumacz zaprosił 
Stalina, by odwiedził Mao.
- Wypluj te słowa! - syknął Mao po chińsku do tłumacza. - Nie zapraszaj go!
Żaden z tytanów nie odzywał się przez całe trzydzieści minut jazdy. Kiedy Stalin 
poprosił Mao, by zatańczył przy muzyce z gramofonu, ten odmówił. Nie miało to 
jednak większego znaczenia: partia pokera dobiegła
* Stalin podziwiał Czou i prezydenta Liu Szao-tsi jako najbardziej 
„dystyngowanych" spośród ludzi Mao, ale uważał, że marszałek Czu-te jest kimś w 
rodzaju „naszego Wo-roszyłowa i Budionnego".
612
Schorowany tygrys, 1949-1953
końca. Zachowując dla siebie pozycję najwyższego kapłana międzynarodowego 
komunizmu, Stalin uznał wiodącą rolę Mao w Azji.
Czternastego lutego, na bankiecie w hotelu Metropol po podpisaniu traktatu, 
Stalin ciskał gromy na Titę, a Mao nadal się dąsał. Dwaj giganci prawie się nie 
odzywali: „sporadycznie" rzucane uwagi przedzielało „nieznośnie długie 
milczenie". Gromyko ze wszystkich sił starał się podtrzymać rozmowę. Stalin mógł 
nie lubić Mao, ale chiński przywódca wywarł na nim wrażenie: „W świecie 
marksistowskim najwybitniejszą postacią jest Mao [...]. Całe jego życie 
marksisty-leninisty świadczy o zasadach i uporze konsekwentnego bojownika". 
Sojusz został natychmiast poddany próbie na polach bitewnych Korei.3
Kim Ir Sen, młody przywódca komunistycznej Korei Północnej, zjawił się w 
Moskwie, by poprosić Stalina o zgodę na zaatakowanie Korei Południowej. Stalin 
udzielił poparcia Kimowi, ale zręcznie odbił piłeczkę do Mao, mówiąc 
Koreańczykowi, iż może „podjąć działania" tylko po skonsultowaniu się „osobiście 
z towarzyszem Mao Tse-tungiem". W Pekinie zdenerwowany Mao zwrócił się ponownie 
do Stalina. 14 maja Stalin odparł przebiegle: „Ostateczną decyzję powinni podjąć 
wspólnie towarzysze chińscy i koreańscy". W ten sposób zachował dominującą rolę, 
ale uchylił się od odpowiedzialności. Mimo to palatyni byli zaniepokojeni jego 
lekkomyślnie prowokującą postawą wobec Ameryki i słabnącą zdolnością do oceny 
sytuacji. O 4.00 w niedzielę 25 czerwca 1950 roku Korea Północna zaatakowała 
południe. Wojska południowokoreańskie stawiły słaby opór i komuniści szybko 
posuwali się do przodu.
Piątego sierpnia zmęczony, starzejący się Stalin wyjechał specjalnym pociągiem 
na swoje najdłuższe jak dotąd wakacje. Przez cztery i pół miesiąca 
generalissimus przetrawiał sprawę antyżydowską, swój gniew na Mo-łotowa i 
Mikojana, nieufność wobec Berii i niezadowolenie z porządków panujących w MGB 
Abakumowa - a w tym czasie świat balansował na skraju przepaści w odległej o 
tysiące kilometrów Korei.
Nim Stalin udał się na odpoczynek, wydarzenia na odległym półwyspie przybrały 
dramatyczny obrót. Związek Radziecki wycofał się z ONZ na znak protestu 
przeciwko odmowie uznania władz komunistycznych Chin Mao za legalny rząd zamiast 
rządu Czang Kaj-szeka, ale prezydent Tru-man zdezawuował bluff, zwołując 
posiedzenie Rady Bezpieczeństwa, aby uzyskać aprobatę dla interwencji Narodów 
Zjednoczonych przeciwko Korei Północnej. Można było tego uniknąć, lecz Stalin 
upierał się przy zbojkotowaniu sesji wbrew radom Gromyki. „W tym przypadku 
Stalin dał się
Mao, urodziny Stalina i wojna koreańska
613
ponieść emocjom i nie podjął najlepszej decyzji" -wspominał Gromyko. We wrześniu 
Amerykanie, działając pod flagą ONZ, wysadzili desant pod Inczon, odcinając 
wojska północnokoreańskie na południu, a następnie rozbijając je. Stalin po raz 
drugi wystawił na próbę zdecydowanie Amerykanów i po raz drugi boleśnie się 
sparzył. Rozmawiając na ten temat z Chrusz-czowem, westchnął po prostu, że jeśli 
Kim zostanie pokonany, „to co z tego? Niech tak będzie. Niech Amerykanie będą 
naszymi sąsiadami". Ponieważ nie dostał tego, czego chciał, Związek Radziecki 
nadal nie interweniował.
Kiedy Amerykanie w Korei Północnej zbliżali się do chińskiej granicy, Mao 
rozpaczliwie oglądał się na Stalina, obawiając się, że jeśli wystąpi przeciwko 
Amerykanom, związany traktatem chińsko-radzieckim Związek Radziecki również 
zostanie wciągnięty do wojny. Stalin, z cezariańską nonszalancją, odparł, iż 
przebywa z dala od Moskwy i jest trochę odcięty od wydarzeń w Korei. Ale 5 
października wysłał telegram, będący połączeniem brutalnego cynizmu z 
bezwstydnym bluffem: Ameryka/e^ nieprzygotowana [...] do wielkiej wojny, ale 
jeśli do niej dojdzie, niech rozpocznie się teraz, a nie za kilka lat, kiedy 
sojusznikiem Stanów Zjednoczonych stanie się odrodzony japoński militaryzm. W 
ten sposób Stalin odrzucił zastrzeżenia Mao i pchnął swego sojusznika krok 
bliżej ku wojnie.
Mao obiecał wystawić dziewięć dywizji, ale wysłał Czou En-laja do letniej 
rezydencji Stalina, prawdopodobnie Nowego Afonu, aby przedyskutować kwestię 
radzieckiego wsparcia lotniczego dla wojsk chińskich. 9 października spięty 
Czou, w towarzystwie zaufanego protegowanego, a później spodziewanego następcy 
Mao, chorowitego, lecz utalentowanego Lin Piao, stanął przed Stalinem, 
Malenkowem, Berią, Kaganowiczem, Bułganinem, Mikojanem i Mołotowem.
- Dzisiaj zamierzamy wysłuchać opinii i propozycji naszych chińskich towarzyszy 
- otworzył spotkanie Stalin. Kiedy Czou przedstawił sytuację, Stalin stwierdził, 
że Związek Radziecki nie może przystąpić do wojny, ale Chiny powinny. Tak czy 
inaczej, gdyby Kim przegrał, zaoferuje północnym Koreańczykom schronienie. Może 
pomóc jedynie sprzętem wojskowym. Czou, który liczył na radzieckie wsparcie 
lotnicze, westchnął. Później Stalin zaprosił Chińczyków na obiad, z którego 
tylko Lin Piao wyszedł trzeźwy. Była to jedna z tych okazji, kiedy Beria nie 
zgadzał się ze Stalinem i, jak zawsze, wyrażał się bardzo śmiało. Wychodząc ze 
spotkania poświęconego wysłaniu wojsk chińskich do Korei, zauważył czekającego 
na zewnątrz gruzińskiego przywódcę Czarkwianiego.
- Co on wyprawia? - wykrzyknął nerwowo Beria, który rozumiał groźbę nuklearną. - 
Amerykanie będą wściekli. Zrobi z nich naszych wrogów.
614
Schorowany tygrys, 1949-1953
Czarkwiani zdumiał się, słysząc podobną herezję.
- Trudno mi zaufać człowiekowi w stu procentach, ale chyba mogę na nim polegać - 
oznajmił Stalin przy obiedzie Mgeładzemu, kiedy już wmanewrował Mao w konflikt 
zbrojny z Amerykanami bez radzieckiego wsparcia lotniczego.
Dziewiętnastego października Mao rzucił do walki swoje masy chińskiego mięsa 
armatniego i odepchnął zaskoczonych Amerykanów. Od tej pory, nawet gdy front 
ustabilizował się wreszcie na 38 równoleżniku, a Korea Północna błagała o pokój, 
Stalin nie chciał wyrazić na to zgody: wojna na wyczerpanie bardzo mu 
odpowiadała. Jak powiedział Czou En-lajowi podczas późniejszego spotkania, w 
zdaniu, które jest doskonałą ilustracją całej potwornej kariery Stalina, 
północni Koreańczycy mogą walczyć praktycznie w nieskończoność, ponieważ „nie 
tracą nic z wyjątkiem ludzi".4
Kiedy stary generalissimus wygrzewał się na słońcu, pociągając za sznurki w 
Korei, zabijał również własnych towarzyszy. 29 września Kuzniecow i 
Wozniesienski zostali osądzeni w Klubie Oficerskim w Leningradzie. Przed 
rozpoczęciem procesu oskarżonym rozkazano pominąć w zeznaniach Żda-nowa. 
Następnego dnia głównych oskarżonych skazano na śmierć przez rozstrzelanie, a 
Politbiuro zatwierdziło wyroki. „On podpisał pierwszy - wspominał Chruszczow - a 
potem puścił to obiegiem, żebyśmy i my podpisali. Podpisaliśmy, nie patrząc...". 
Czy podpisywali wyrok śmierci przy obiedzie na werandzie?
Kuzniecow mężnie odmówił przyznania się do winy, co rozwścieczyło Stalina i 
postawiło w kłopotliwej sytuacji Abakumowa.
- Jestem bolszewikiem i pozostanę nim wbrew wyrokowi, który otrzymałem. Historia 
nas usprawiedliwi.
Podobno czekiści wepchnęli oskarżonych do białych worków i powlekli na 
egzekucję. Zabito ich pięćdziesiąt pięć minut po północy 1 października, a ich 
rodziny wysłano do obozów. Według niektórych relacji Stalin stawiał na liście 
znaczki określające, jak mają umrzeć. Niewykluczone, że Wozniesienski pozostał 
jeszcze przez jakiś czas przy życiu, ponieważ Stalin spytał później Malenkowa:
- Jest na Uralu? Dajcie mu jakąś pracę!
Malenkow poinformował Stalina, że Wozniesienski zamarzł po drodze w więziennym 
wagonie. Po śmierci Stalina Rada Chruszczowa spytała ojca, co się stało z 
Kuzniecowem.
- Umarł straszną śmiercią - odparł - z hakiem wbitym w podstawę czaszki.5
Mao, urodziny Stalina i wojna koreańska
615
Ta masakra umocniła władzę Malenkowa, Berii, Chruszczowa i Bułga-nina - ludzi, 
którzy pozostali przy Stalinie w ostatnim okresie - lecz była to łabędzia pieśń 
Abakumowa. Ten zmysłowy, błyskotliwy sadysta miał niebawem zwinąć swój 
zakrwawiony dywan na dobre. Zapewne zbytnia pewność siebie kazała mu zamknąć 
„sprawę żydowską" w marcu 1950 roku: nikt nie został zwolniony. Oprawcy 
pracowali tak gorliwie, że jedna z ofiar naliczyła dwa tysiące uderzeń w 
pośladki i podeszwy stóp.
Wprawdzie główna sprawa tymczasowo przycichła, lecz przebywający na wakacjach 
Stalin przygotowywał kolejne antysemickie posunięcie. Antysemityzm „rósł w 
umyśle Stalina jak nowotwór", wspominał Chruszczow, chociaż sam lansował go w 
„Prawdzie". Stalin wezwał ukraińskich przywódców na obiad i rozkazał im 
zorganizować podobną antysemicką kampanię w Kijowie. Walka z „syjonistycznym 
niebezpieczeństwem" toczyła się też w administracji państwowej, skąd zwolniono 
tysiące Żydów.*
Stalin był szczególnie zainteresowany śledztwem przeciwko żydowskim dyrektorom 
prestiżowej Fabryki Samochodów im. Stalina, która produkowała jego limuzyny: 
wysłali Michoelsowi telegram gratulacyjny z okazji utworzenia Izraela.
- Dobrym robotnikom w fabryce należy rozdać pałki, aby mogli dać nauczkę tym 
Żydom pod koniec dnia pracy - oświadczył Stalin Chruszczo-wowi w lutym.
- No i co, otrzymaliście swoje rozkazy? - spytał sardonicznie Beria. Chruszczow, 
Malenkow i Beria, nierozłączna trójka, wezwali na Kreml
żydowskich dyrektorów fabryki i oskarżyli ich o „utratę czujności" oraz 
przynależność do „antyradzieckiej żydowskiej nacjonalistycznej grupy 
sabotażowej". Jeden z przerażonych dyrektorów zemdlał. Trzej palatyni musieli go 
cucić zimną wodą. Stalin kazał go zwolnić, ale dwoje żydowskich dziennikarzy, 
mężczyzna i kobieta, którzy pisali o fabryce, zostało straconych. Osobista 
interwencja Stalina wyznaczała różnicę pomiędzy życiem a śmiercią. Inny żydowski 
dyrektor, Zalcman, ocalał, ponieważ podczas wojny przysłał Stalinowi podstawkę 
na biurko w kształcie czołgu z ołówkami imitującymi działa.
Żydzi nie byli jedynym celem Stalina: jego podejrzenia wobec Berii podsycał 
nieustannie ambitny Mgeładze, przywódca partii w Abchazji, który zręcznie 
ujawniał zbrodnie i machinacje Berii z końca lat trzydziestych. Stalin zachęcał 
go do tego i przeklinał Berię podczas ich pogawędek
Nawet maż Swietłany był w to zamieszany. W machinie Komitetu Centralnego Jurij 
Żda-now, zięć Stalina, wzorcowy produkt radzieckiej edukacji, zameldował 
organizatorowi antysemickiej nagonki, Malenkowowi, że niektórzy naukowcy 
„obsadzili teoretyczne wydziały [...] instytutów swoimi stronnikami pochodzenia 
żydowskiego".
616
Schorowany tygrys, 1949-1953
przy obiedzie. Nie tylko Mgeładze ostrzegał Stalina przed skorumpowanymi 
Megrelami rządzącymi Gruzją. Beria był Megrelem, podobnie jak Czarkwiani, który 
władał nią od 1938 roku. Stalin rozkazał Abakumowowi zainteresować się 
skorumpowaną Gruzją i przygotować sprawę przeciwko Megrelom, nie zapominając o 
samym Berii:
- Przyjrzyjcie się Wielkiemu Megrelowi.6
Osiemnastego listopada, pod koniec wypoczynku, Stalin wyraził zgodę na 
aresztowanie pierwszego żydowskiego lekarza. Profesor Jakow Etinger, który 
leczył przywódców, wyrażał się zbyt szczerze o Stalinie, co ujawnił podsłuch 
zainstalowany w jego mieszkaniu. Etinger został oskarżony
0 skłonności „nacjonalistyczne" i poddany torturom przez jednego z podwładnych 
Abakumowa, podpułkownika Michaiła Riumina, który kazał mu obciążyć wszystkich 
najbardziej znanych lekarzy moskiewskich, co nie spotkało się z aprobatą jego 
przełożonego. Abakumow polecił Riuminowi zamknąć sprawę, lecz Riumin tak 
gorliwie przesłuchiwał Etingera, że ten zmarł na „atak serca" - był to eufemizm 
oznaczający śmierć na skutek tortur. Riumin znalazł się w kłopotach - chyba że 
zdołałby zniszczyć Abakumowa pierwszy.
Abakumow nie zaniedbywał swoich obowiązków: Stalin znowu rozkręcał spiralę 
represji. Aresztowania się nasiliły. W 1950 roku w obozach przebywało więcej 
więźniów - 2,6 miliona - niż kiedykolwiek. Ale Abakumow wiedział zbyt wiele o 
sprawie leningradzkiej i żydowskiej. Co gorsza, Stalin wyczuwał opieszałość MGB 
- i samego Abakumowa. Abakumow był Jagodą, a on znów potrzebował Jeżowa.
Zamknięcie sprawy żydowskiej, pogłoski o korupcji, podszepty Berii
1 Malenkowa, a zapewne też buńczuczna zarozumiałość samego Abakumowa nastawiły 
Stalina przeciwko niemu. Nie nastąpiło żadne nagłe zerwanie, ale kiedy Stalin 
wrócił z wypoczynku*, tuż po swoich siedemdziesiątych pierwszych urodzinach, 22 
grudnia, nie wezwał Abakumowa. Cotygodniowe spotkania skończyły się, tak jak 
wcześniej w przypadku Jagody i Jeżowa. Kaprys Stalina i śmierć Etingera 
zapewniły Riuminowi wymarzoną okazję. „Mały Miszka" lub, jak nazywał go Stalin, 
„Gnom" albo „Pigmej", stał się drugim zbrodniczym karłem Stalina.
Chcę odłożyć swój powrót z powodu złej pogody w Moskwie i niebezpieczeństwa 
grypy. Zjawię się w Moskwie po nadejściu mrozów - napisał Stalin do Malenkowa w 
grudniu 1950 roku.
56
Pigmej i spisek lekarzy: bić, bić i jeszcze raz bić!
Riumin, trzydziestoośmioletni, pulchny i łysiejący, głupi i mściwy, był ostatnim 
z ambitnych oprawców, gotowych zadowolić Stalina, wynajdując nowych wrogów i 
zabijając ich dla niego. W przeciwieństwie do Jeżowa, który cieszył się ogólną 
sympatią, zanim stał się inkwizytorem, Riumin już wcześniej był pozbawionym 
skrupułów zabójcą, chociaż skończył osiem klas szkoły powszechnej i kształcił 
się na księgowego. Jak pokazuje przykład Malenkowa, wykształcenie nie stanowiło 
żadnej przeszkody dla masowego mordercy. Riumin, który w 1937 roku został 
zwolniony za malwersacje, a obecnie miał kłopoty w związku z zabiciem 
żydowskiego lekarza, postanowił więc działać. Ku swemu zaskoczeniu, uruchomił 
zapalnik spisku lekarzy.
Drugiego lipca 1952 roku Riumin napisał do Stalina i oskarżył Abakumowa, że 
rozmyślnie zabił Etingera, aby zataić spisek żydowskich lekarzy, zawiązany w 
celu zamordowania przywódców takich jak zmarły Szczerba-kow. To przemawiało do 
wyobraźni i wiązało w jedną całość lęki przed starością, lekarzami i Żydami. 
List Riumina przekazał Stalinowi nie Beria, lecz Malenkow. Potwierdził to 
sekretarz Malenkowa, chociaż utrzymywał, że Riumin napisał list „z własnych 
powodów". „Spisek lekarzy" był wymierzony w Berię i przedstawicieli starej 
gwardii, takich jak Mołotow, ale ta zataczająca coraz szersze kręgi sprawa mogła 
zagrozić również Malenko-wowi i Chruszczowowi. Jak się to często zdarzało na 
dworze Stalina, zaczęła się przypadkowo, z inspiracji któregoś z palatynów, 
później zaś Stalin obrócił ją przeciwko nim jak krwawy bumerang. Malenkow czasem 
sprzymierzał się z Chruszczowem, czasem z Berią, ale to zawsze Stalin podejmował 
najważniejsze decyzje. Insynuacje Riumina mógł zainspirować sam Stalin - lub 
mogła to być iskra, która skłoniła go do cofnięcia się do śmierci Żda-nowa i 
stworzenia labiryntu spisków, aby rozpętać terror i w ten sposób
618
Schorowany tygrys, 1949-1953
zjednoczyć kraj przeciwko Ameryce na zewnątrz i jej żydowskim poplecznikom 
wewnątrz.
Stalin polecił Berii i Malenkowowi zbadać „złą sytuację w MGB", oskarżając 
Abakumowa o korupcję, nieudolność i rozwiązłość. Około północy 5 lipca, w 
„Kąciku", Stalin zgodził się z sugestią Malenkowa, by mianować 
czterdziestosiedmioletniego Siemiona Ignatiewa nowym szefem MGB. O 1.00 Abakumow 
został wezwany i dowiedział się o swoim upadku. O 1.40 zjawił się Riumin, aby 
odebrać nagrodę: awans na stanowisko wiceministra. Ignatiew, który w 1920 roku 
służył przez krótki czas w WCzK, był gorliwym biurokratą w okularach, 
zaprzyjaźnionym z Chruszczowem i Malenkowem. To właśnie Chruszczow określił 
Ignatiewa jako „delikatnego i rozważnego", chociaż żydowscy lekarze pewnie by 
się z nim nie zgodzili. Berii znów nie udało się odzyskać kontroli nad 
„organami". Od tej pory Stalin osobiście prowadził sprawę „spisku lekarzy" za 
pośrednictwem Ignatiewa. Wysłał Malenkowa, aby powiadomił funkcjonariuszy MGB, 
że mają wykryć „wielką amerykańską siatkę szpiegowską" powiązaną z 
„syjonistami".
Następnego dnia, 12 lipca, Abakumow został aresztowany. Zgodnie z tradycją 
ustanowioną przez poprzednich szefów resortu, jego korupcja doczekała się 
obszernej dokumentacji: podczas rewizji w jego domach znaleziono 3000 metrów 
kosztowych tkanin, ubrania, chińską porcelanę, kryształowe wazy - „dosyć, by 
otworzyć sklep". Budując sobie mieszkania, Abakumow usunął 16 rodzin, wydał 
milion rubli, zatrudnił 200 robotników, 6 inżynierów i cały wydział budowlany 
MGB. Ale upadek potworów pociągał również za sobą zgubę niewinnych: jego młoda 
żona, z którą miał dwumiesięcznego syna, otrzymała prezenty wartości 70 000 
rubli, w tym zabytkowy wiedeński wózek dziecięcy. Została więc aresztowana: losy 
jej oraz dziecka są nieznane.*
Abakumow, już nie minister, lecz numer, Obiekt 15, spędził trzy miesiące w 
wyziębionej celi, przesłuchiwany brutalnie przez „Pigmeja".
Podobnie jak w 1937 roku, terror uderzył najpierw w samo kierownictwo MGB, które 
zostało aresztowane. Pułkownik Lew Szwarcman, jeden z najokrutniejszych oprawców 
od końca lat trzydziestych i ekspert od redagowania zeznań, przyznał się do 
uprawiania seksu nie tylko z synem i córką, lecz także z samym Abakumowem, a 
także, nocą, kiedy włamał się do ambasady brytyjskiej, z sir Archibaldem 
Clarkiem Kerrem, co było doniosłym wydarzeniem dyplomatycznym w stosunkach 
brytyjsko-radzieckich,lecz dziwnym trafem pozostało nie zauważone na dworze św. 
Jakuba. Szwarcman twierdził, że próbowano go otruć „syjonistyczną zupą" - idea, 
która sięgała korzeniami niesławnego spisku w Żydowskim Obwodzie Autonomicznym w 
latach trzydziestych, kiedy to wrogowie zatruli rybę w galarecie Kaganowicza. 
Ale dostarczył również to, czego chciał Stalin, obciążając Abakumowa jako 
sympatyka syjonizmu.
Pigmej i spisek lekarzy: bić, bić i jeszcze raz bić!
619
Drogi Ławrientiju Pawłowiczu - zwrócił się żałośnie do Berii. - Czuję się 
strasznie [...]. Jesteście najbliższym mi człowiekiem i liczę, że mnie stąd 
wyciągniecie [...]. Będziecie mnie potrzebować w przyszłości. Abakumow został 
zniszczony, ponieważ zawalił „sprawę żydowską". Ignatiew i tępy „Pigmej" Riumin 
zabrali się ochoczo do torturowania członków Żydowskiego Komitetu 
Antyfaszystowskiego i lekarzy, aby znaleźć „niezbite dowody szpiegostwa i 
działalności nacjonalistycznej".1
Impresario tego teatralnego spisku starzał się coraz szybciej. Cierpiał na takie 
zawroty głowy, że czasem przewracał się w swoim kremlowskim mieszkaniu. 
Wartownicy musieli mieć na niego oko, ponieważ „nie uważał na siebie". Nie 
zadawał już sobie trudu, by czytać wszystkie papiery. Nadal poprawiał 
przemówienia Bułganina niczym nauczyciel, ale zapomniał jego nazwiska w 
obecności pozostałych członków Politbiura:
- Słuchaj, jak się nazywasz?
- Bułganin.
- Tak, słusznie... To właśnie chciałem powiedzieć.
Nękany artretyzmem, postępującą arteriosklerozą, zawrotami głowy, zakłopotany 
zanikami pamięci, udręczony bólem zębów i obrzękiem dziąseł, owładnięty 
paranoją, nieprzewidywalny i wściekły Stalin wyjechał 10 sierpnia na swoje 
ostatnie i najdłuższe wakacje.
- Przeklęta starość mnie dopadła - mruknął.
Nie mógł usiedzieć na jednym miejscu, jeżdżąc z Gagry do Nowego Afonu, z 
Cchaltubo do Borżomi i z powrotem. Nad jeziorem Rica w lasach i na ścieżkach 
ustawiono dziwaczne zielone metalowe skrzynki ze specjalnymi telefonami, aby 
Stalin mógł wezwać pomoc, gdyby zasłabł na spacerze.
Zawroty głowy nie powstrzymały go jednak przed planowaniem czystki w swoim 
otoczeniu:
- Ja, Mołotow, Kaganowicz, Woroszyłow: my wszyscy jesteśmy za starzy... musimy 
uzupełnić... Politbiuro młodszymi... kadrami - oświadczył złowieszczo 
Mgeładzemu. Ale paranoja nie dawała mu spokoju: - Jestem skończony - wyznał 
Mikojanowi i Chruszczowowi, którzy, jak wszyscy pa-latyni, spędzali wakacje w 
pobliżu, aby móc odwiedzać Stalina dwa razy w tygodniu: - Nie ufam nawet sobie.
Przy obiedzie popatrzył na swoich dworzan i, „wydymając pierś jak indyk", podjął 
swój ulubiony, ale śmiertelnie niebezpieczny temat następcy. Nie mógł być nim 
Beria, ponieważ „nie jest Rosjaninem", ani Kaganowicz, Żyd. Nie wspomniał nawet 
o Mikojanie (Ormianinie) ani o Mołotowie. Nie mógł być nim Chruszczow, ponieważ 
był „chłopcem ze wsi", a Rosja
620
Schorowany tygrys, 1949-1953
Pigmej i spisek lekarzy: bić, bić i jeszcze raz bić!
621
potrzebowała przywódcy wywodzącego się z inteligencji. Potem wymienił Bułganina, 
człowieka, którego nazwisko miał skłonność zapominać, jako swego następcę na 
stanowisku premiera. Żaden z nich nie miał przygotowania ideologicznego, aby 
kierować partią, lecz Stalin nie wspomniał o Ma-lenkowie, który zapewne uznał to 
za dobry znak. Zamówił książki i zaczął je gorączkowo studiować.
- No cóż, towarzysz Stalin życzy sobie, abym studiował nauki polityczne - 
wyjaśnił „Melania", gdy koledzy zauważyli, że czyta Adama Smitha. - Ile czasu 
trzeba, żeby zostać mistrzem?
Palatyni uważali Stalina za zgrzybiałego starca, a tymczasem on nigdy nie był 
bardziej niebezpieczny i zdecydowany. Zadawał ciosy na prawo i lewo, mierząc we 
wszystkich: w swoich towarzyszy, Żydów, Megrelów, nawet importerów bananów. 
Incydent z bananami jest doskonałą ilustracją stylu rządzenia starzejącego się 
Stalina.
Własik dowiedział się, że właśnie przypłynął transport bananów i, chcąc zrobić 
przyjemność Stalinowi, kupił dla niego kilka. Przy obiedzie w Zimnej Rzeczce 
wraz ze wszystkimi palatynami Własik z dumą pokazał banany. Stalin obrał jednego 
i stwierdził, że jest niedojrzały. Spróbował jeszcze dwóch. Też były 
niedojrzałe.
- Próbowaliście bananów? - spytał swoich gości, po czym wezwał Wła-sika. - Skąd 
wziąłeś te banany?
Własik próbował wyjaśnić, lecz Stalin krzyknął:
- Ci szubrawcy biorą łapówki i okradają kraj. Jak się nazywał statek z bananami?
- Nie wiem - odparł Własik. - Nie interesowałem się...
- Nie interesował się! Postawię cię przed sądem razem z nimi wszystkimi! - 
wrzasnął Stalin. Poskriebyszow pobiegł sprawdzić nazwę statku i zarządzić 
aresztowania. Malenkow wyciągnął swój notes i zaczął robić notatki. Stalin 
rozkazał Mikojanowi zwolnić nowego ministra handlu. Ale Beria zamierzał ubiec 
Mikojana.
Obiad skończył się o 5.00. O 6.00 Stalin wezwał Berię i jemu też kazał zwolnić 
ministra. Niedługo po 6.00 Mikojan zatelefonował do Moskwy i dowiedział się, że 
Beria już udzielił nieszczęsnemu ministrowi reprymendy. Kilka dni później, kiedy 
Mikojan przyszedł się pożegnać, Stalin wciąż mówił o bananach. Minister został 
zwolniony. Czarkwiani napisał, że był to typowy dla Stalina wybuch prowadzący do 
niedorzecznych decyzji. Stalin, stwierdził cierpko Mikojan, „po prostu bardzo 
lubił banany".2
Stalina bolały stawy, ale kiedy wybrał się do wód w Cchaltubo, było za gorąco. 
Postanowił pojechać do Borżomi i odwiedzić dom, z którym wiązały się szczególne 
wspomnienia. W lepszych czasach zatrzymywał się z Nadią
w pałacu Likanskim, neogotyckiej rezydencji, należącej do wielkiego księcia 
Michała, brata Mikołaja II, nad rzeką Kurą. Pałac został zamieniony na muzeum i 
był prawie niezamieszkany, bez sypialni, co odpowiadało Stalinowi. Mniej za to 
odpowiadało jego palatynom: Stalin rozkazał Chrusz-czowowi i Mikojanowi, żeby 
też się tam zatrzymali. Pospieszyli z Soczi i Suchumi, ale musieli zamieszkać 
razem, dzieląc pokój jak pionierzy.
Stalin jadał posiłki przy stole ustawionym nad Kurą pod drzewem, wśród 
sielskiego, spokojnego krajobrazu. Kiedy szedł na spacer, przeklinał 
ochroniarzy, ponieważ wpadał na nich, zmieniając nagle kierunek. Postanowił 
odwiedzić Bakuriani, ale okoliczni mieszkańcy otoczyli jego samochód, 
rozkładając na drodze dywany i rozstawiając stoły. Musiał wysiąść i dołączyć do 
nich na gruzińskiej uczcie.
- Rozdziawiali gęby i wrzeszczeli jak durnie! - mruknął, krzywiąc się. Nie 
dotarł do Bakuriani i zawrócił do Abchazji.
W pałacu, gdzie Nadia odpoczywała po urodzeniu Wasilija, Stalin rozmyślał o 
swojej rodzinie. Odwiedził go Wasilij, staczający się żałośnie w alkoholizm.
- Jest w bardzo złym stanie, ma chory żołądek, nie może nawet jeść -wyznał 
Stalin Czarkwianiemu. Niczym zachodni milioner umieszczający marnotrawnego syna 
w klinice Betty Ford, zamierzał interweniować i skierować Wasilija na kurację 
odwykową, ale tu też zaczął szukać winowajcy i znalazł go w osobie dostawcy 
bananów:
- Własik i jego kompani doprowadzili do tego, zamienili jego picie w nałóg!
Stalin od lat przeklinał korupcję Własika. Pisemny donos i przeprowadzone przez 
Malenkowa dochodzenie ujawniły orgie i nadużycia Własika. Stalin wpadł w gniew i 
zwolnił swego najbardziej oddanego sługę.*
Małżeństwo Swietłany z Jurijem rozpadło się po niespełna dwóch latach. Stalin 
powiedział Mgeładzemu, że to Swietłana nosi spodnie:
- Jurij Żdanow nie jest głową rodziny, w żadnej sprawie nie może postawić na 
swoim. Ani on nie słucha jej, ani ona jego. Mąż powinien kierować rodziną, to 
podstawowa rzecz.
Ale sam Jurij nie ośmielił się poprosić Stalina o rozwód i Swietłana przyjechała 
się z nim zobaczyć.
- Wiem, co chcesz powiedzieć - mruknął. - Postanowiłaś się z nim rozwieść.
Własik został zastępcą komendanta obozu pracy na Uralu, skąd bombardował Stalina 
zapewnieniami o swojej niewinności. Ale Beria nie objął funkcji szefa ochrony, 
która pozostała w gestii MGB Ignatiewa.
622
Schorowany tygrys, 1949-1953
- Tato - zaczęła Swietłana proszącym tonem. Obecny przy tym Czar-kwiani poczuł 
się zakłopotany i chciał odejść, lecz Stalin kazał mu zostać.
- A zatem rozwodzisz się z nim? - spytał.
- Nie mogę wytrzymać z teściową. Jest niemożliwa!
- Co mówi twój mąż?
- Staje po stronie matki! Stalin westchnął:
-Jeśli postanowiłaś się z nim rozwieść, nie mogę zmienić twojej decyzji, ale 
twoje zachowanie jest niedopuszczalne.
Zaczerwieniła się i wyszła. Niebawem wyprowadziła się od Żdanowów i zamieszkała 
wraz dwojgiem dzieci w domu nad rzeką Moskwą.
- Kto wie, co teraz? - zadumał się Stalin.
„Stalin nie był zadowolony, kiedy to się skończyło", wspominał Jurij, ale nie 
był też zaskoczony. Nie miał żalu do Jurija, zaprosił go nawet nad jezioro Rica, 
gdzie obaj rozmawiali pół nocy o wizycie Stalina w Londynie w 1907 roku. Kiedy 
siłą rzeczy rozmowa zeszła na kampanię antysemicką, Żdanow, który odgrywał w 
niej własną rolę, organizując nagonkę na żydowskich naukowców, zapytał Stalina, 
czyjego zdaniem nie przybiera ona „wypaczonego narodowego charakteru", to 
znaczy, czy nie jest wymierzona zbyt jednostronnie przeciwko Żydom.
- Kosmopolityzm to szerokie zjawisko - odparł Stalin. Kiedy we wczesnych 
godzinach rannych udawał się wreszcie na spoczynek, powołał się na Żydówkę, 
którą podziwiał: - Maria Kaganowicz: oto prawdziwa bolsze-wiczka! Należy zwracać 
uwagę na pozycję społeczną, a nie na narodowość!
I poszedł spać. Rankiem ustawiono stół nad brzegiem jeziora, a Jurij patrzył, 
jak Stalin przegląda „Prawdę".
- Co oni tu wypisują? - warknął i przeczytał: Towarzysz Stalin, wódz wszystkich 
narodów! - Skrzywił się z niesmakiem i odłożył gazetę.
Przyjąwszy starych przyjaciół, którzy skarżyli się na notoryczną korupcję wśród 
Megrelów, Stalin wrócił do Nowego Afonu i rzucił Mgeładzemu wyzwanie, by zjawił 
się u niego za siedemnaście minut. Ambitny abchaski przywódca, który czuł, że 
jego pogawędki ze starym człowiekiem zaczną niebawem przynosić owoce, przyjechał 
w ciągu piętnastu minut i wreszcie zdołał przekonać Stalina, że Czarkwiani 
prowadzi „burdel".
Rozwścieczony Stalin wezwał szefa gruzińskiego MGB, szorstkiego i barczystego 
Nikołaja Ruchadzego.
- Na Megrelach w ogóle nie można polegać - powiedział generalissi-mus, który na 
starość nabrał prowincjonalnych uprzedzeń do różnych regionów Gruzji. 
Aresztowano tysiące Megrelów, lecz Stalin chciał zniszczyć Berię. Zapewne 
podejrzewał, że Ławrientij nie jest marksistą: - Stał się
Pigmej i spisek lekarzy: bić, bić i jeszcze raz bić!
623
bardzo pretensjonalny... Nie jest już taki jak dawniej... Towarzysze, którzy 
jedzą z nim obiady, mówią, że nabrał burżuazyjnych nawyków.
Stalin „bał się Berii", uważał Chruszczow, „i z przyjemnością by się go pozbył, 
ale nie wiedział, jak się do tego zabrać". Potwierdził to sam Stalin, który 
czuł, że Beria zdobywa poparcie:
- Beria jest przebiegły i podstępny. Członkowie Politbiura tak mu ufają, że go 
bronią. Nie zdają sobie sprawy, że sypie im piaskiem w oczy. Na przykład 
Wiaczesław [Mołotow] i Łazar [Kaganowicz]. Myślę, że Beria ma na oku jakiś cel. 
Ale jest ograniczony. W swoim czasie robił świetną robotę, ale teraz... Nie 
jestem pewien, czy nie nadużyłby swojej władzy. - Potem Stalin wspomniał 
najbliższych przyjaciół. - Żdanow i Kirow nie mieli o nim dobrego zdania... Ale 
my lubiliśmy Berię za jego skromność i skuteczność. Później stracił te zalety. 
Jest po prostu policjantem.
Ignatiew wysłał do Tyflisu sześćdziesięciu śledczych z MGB i specjalistę od 
tortur z walizeczką wypełnioną instrumentami. Stalin zatelefonował do 
Czarkwianiego, z którym spędzał długie godziny, dyskutując o literaturze i 
rodzinie, i nie przywitawszy się nawet, zagroził:
- Przymykaliście oczy na korupcję w Gruzji. Będzie z wami źle, towarzyszu 
Czarkwiani.
Odłożył słuchawkę. Czarkwiani był przerażony.
Rodzina Berii, Nina i Sergo, czuła tę zaciskającą się garotę. Stalin wyznaczył 
Berię, by wygłosił ważne przemówienie z okazji rocznicy rewolucji, ale trzy dni 
później podyktował rozporządzenie o megrelskim spisku, które zagrażało 
bezpośrednio Berii, ze względu na powiązania jego żony Niny z mienszewicką 
emigracją w Paryżu.
Wasilij Stalin wyznał naiwnie Sergo Berii, że stosunki pomiędzy ich ojcami są 
„bardzo napięte", o co obwinił „rosyjskich szowinistów" w Polit-biurze. 
Swietłana, która nadal przyjaźniła się z Niną, ostrzegła ją, że coś się święci. 
Małżeństwo Berii z Niną nie układało się dobrze, ponieważ Lilia Drozdowa 
urodziła mu córkę, którą na cześć jego matki nazwali Marfą. Lilia miała już 
siedemnaście lat i od kilku lat była kochanką Berii. Ochroniarze powiedzieli 
Marfie Pieszkowej, że kiedy Lilia przebywała na daczy, dziecko leżało w tej 
samej kołysce, co dzieci Sergo. Nic dziwnego, iż pojawienie się dziecka 
zaniepokoiło Ninę. Postanowiła, że zamieszka sama, i wybudowała sobie domek w 
Suchumi.
Dwudziestego drugiego grudnia 1951 roku Stalin, jak schorowany, niespokojny i 
głodny tygrys, wrócił do Moskwy, najwyraźniej z zamiarem rozpętania nowego 
terroru o wyraźnie antysemickim obliczu. Izby tortur
624
Schorowany tygrys, 1949-1953
Ignatiewa i Riumina wypełniły się nowymi żydowskimi i megrelskimi ofiarami, 
które miały obciążyć Mołotowa i Berię. Stalin wiedział, jak „pozbyć się" Berii, 
ale „wielki dozowniczy" zawsze działał z dręczącą cierpliwością. Był już jednak 
stary. Stalin nienawidził Berii, a mimo to, „kiedy wpadał w ponury nastrój, 
przychodził do nas, szukając ludzkiego ciepła". Pewnego razu wyznał Ninie, że 
nie może spać:
- Nie masz pojęcia, jaki jestem zmęczony. Muszę spać skulony jak pies.
Beria odgadł intencje Stalina: przebiegle zaproponował, że sam przeprowadzi 
czystkę w Gruzji. W marcu 1952 roku zwolnił Czarkwianiego*, zastępując go 
Mgeładzem, i przyznał publicznie:
- Ja też jestem winny.
Stalin i Beria pogardzali sobą nawzajem, ale łączyły ich niewidzialne nici 
dawnych zbrodni, wzajemnej zawiści i przebiegłości. Stalin nadal dyskutował z 
Berią o polityce zagranicznej, nawet pozwolił mu napisać memoriał z propozycją 
utworzenia neutralnych, zjednoczonych Niemiec. Beria nadal potrafił manipulować 
generalissimusem z, jak ujął to Chruszczow, „jezuickim sprytem", co irytowało 
Stalina.
- Igrasz z tygrysem - ostrzegła go Nina.
- Nie mogę się oprzeć - odparł Beria.
Przepaść pomiędzy marzeniami Berii a rzeczywistością uczyniła zeń człowieka 
głęboko nieszczęśliwego, napisał jego syn. Pozbawiony ideologicznego fanatyzmu, 
który wiązał innych ze Stalinem, Beria zaczął kwestionować cały system 
radziecki:
- ZSRR nie może prosperować, jeśli nie będziemy mieli własności prywatnej - 
oświadczył Czarkwianiemu.
Pogardzał Stalinem, którego nie uważał już za człowieka. Myślę, że istnieje 
tylko jedno słowo na określenie tego, co ojciec wówczas odczuwał - napisał Sergo 
Beria - nienawiść. Beria stał się bardziej zuchwały w swoich wypowiedziach na 
temat Stalina.
- Od dłuższego czasu - mawiał z nieskrywaną drwiną - Związek Radziecki jest już 
za mały dla Iosifa Wissarionowicza.
Stalin chronił Czarkwianiego, ponieważ kiedy był chłopcem, pop nazwiskiem 
Czarkwia-ni uczył go abecadła. Stalin przesunął go do pracy w KC w Moskwie. Ale 
Beria nie mógł obronić siebie ani swoich protegowanych. Kiedy megrelski 
czekista, Awksentij Rapa-wa, którego rodzina przyjaźniła się z Beriami, został 
aresztowany, jego żona przyjechała potajemnie do Moskwy, by poprosić Ninę Berię 
o pomoc. Zrozpaczona kobieta zadzwoniła do domu Berii, ale Nina była zbyt 
przerażona, aby podejść do telefonu. Jej niemiecka gospodyni Ella powiedziała: 
„Nina nie może podejść do telefonu". W taki sposób Megrelowie dowiedzieli się, 
że sam Beria znalazł się w kłopotach.
Pigmej i spisek lekarzy: bić, bić i jeszcze raz bić!
625
Zawsze najbardziej nikczemny i arogancki, krytykował Stalina, ale inni przywódcy 
bali się do niego przyłączyć: Uważałem to za próbę sprowokowania nas - napisał 
Mikojan.
Stopniowo jednak ich wspólny strach i nieprzewidywalność Stalina wytworzyły 
„poczucie solidarności", system wsparcia wśród ambitnych gangsterów, którzy 
chcieli przetrwać i ochronić swoje rodziny. Nawet Beria stał się w tych ciężkich 
czasach niezwykle dobrotliwym pocieszycielem dla „twardych facetów" w rodzaju 
Chruszczowa i Mikojana. Inni przywódcy napawali się upadkiem Berii - i 
podzielali jego strach. Malenkow go ostrzegał, Chruszczow szydził z niego. 
Mołotow i Kaganowicz do tego stopnia solidaryzowali się z Berią, że kiedy Stalin 
go krytykował, ujmowali się za nim. Mimo to każdy z nich z osobna i wszyscy 
razem byli gotowi zniszczyć pozostałych. Niebawem Ignatiew i jego oprawcy z MGB 
spróbowali połączyć dwie obsesje Stalina: Beria, szeptali, jest ukrytym Żydem.3
Tej wiosny Stalina zbadał jego długoletni lekarz, Winogradow, i był przerażony 
pogarszającym się gwałtownie stanem jego zdrowia. Genera-lissimus cierpiał na 
nadciśnienie, miażdżycę i miał zaburzenia krążenia mózgowego, co powodowało 
drobne udary. Wszystko to potęgowało rozdrażnienie, amnezję i paranoję Stalina. 
Całkowity wypoczynek, powstrzymanie się od wszelkiej pracy - napisał Winogradow 
w karcie, ale wzmianka o emeryturze rozwścieczyła Stalina, który rozkazał 
zniszczyć swoją dokumentację medyczną i postanowił nie przyjmować żadnych więcej 
lekarzy. Winogradow stał się wrogiem.
Piętnastego lutego Stalin rozkazał aresztować kolejnych lekarzy, którzy pomogli 
rzekomo zabić Szczerbakowa, co z kolei doprowadziło do doktor Lidii Timaszuk, 
kardiolog, która doniosła Stalinowi o niewłaściwym leczeniu Żdanowa. Stalin 
wezwał Ignatiewa i oświadczył mu, że jeśli nie przyspieszy śledztwa w sprawie 
aresztowanych żydowskich lekarzy, dołączy do Abakumowa w więzieniu. W MGB 
pracują „matoły!"
- Nie jestem na łasce MGB! -warknął Stalin na Ignatiewa. - Mogę was rozgnieść, 
jeśli nie będziecie wykonywać moich rozkazów. Rozbijemy waszą bandę!
Stalin rozmawiał teraz częściej ze swoimi ochroniarzami i z Wałeczka niż z 
towarzyszami. Śmierć mongolskiego dyktatora, marszałka Czojbałsana, w Moskwie 
tej wiosny tak go zaniepokoiła, że zwierzył się swemu kierowcy:
- Umierają jeden po drugim. Szczerbakow, Żdanow, Dymitrow, Czoj-bałsan umarli 
tak szybko! Musimy zastąpić starych lekarzy nowymi.
Ochroniarze mogli rozmawiać dosyć poufale ze Stalinem i pułkownik Tuków odparł, 
że ci lekarze są bardzo doświadczeni.
626
Schorowany tygrys, 1949-1953
- Nie, musimy ich zastąpić nowymi... MWD zamierza ich aresztować jako 
sabotażystów.
Wałeczka słyszała, jak o tym mówił, lecz nie rozumiała, o co chodzi. Ale Stalin 
nie miał zwyczaju zawracać z raz obranej drogi: chciał natychmiast rozegrać 
sprawę żydowskiego Krymu. Łozowski i inni żydowscy intelektualiści znów trafili 
w ręce Riumina i Komarowa.
Tymczasem z kuracji odwykowej Wasilija Stalina nic nie wyszło. W dniu defilady 
pierwszomajowej panowała zła pogoda i samoloty nie powinny startować, ale pijany 
Wasilij rozkazał zorganizować przelot. Dwa bombowce Tu-4 rozbiły się przy 
lądowaniu. Stalin spoglądał ponuro z Mauzoleum, a później pozbawił Wasilija 
dowództwa nad siłami powietrznymi Moskiewskiego Okręgu Wojskowego, odsyłając go 
do Akademii Sztabu Generalnego.4
Osiem dni później, 8 maja, rozpoczął się w Klubie Oficerskim im. Dzier-żyńskiego 
na Łubiance „proces żydowskich poetów" z Sołomonem Łozow-skim, byłym 
wiceministrem spraw zagranicznych, i poetą Perecem Marki-szem w rolach głównych. 
Stalin już wcześniej zdecydował, że niemal wszyscy podsądni mają zostać 
rozstrzelani.
Łozowski był torturowany, ale jego duma z bolszewickiego i, co jeszcze bardziej 
zdumiewające, żydowskiego rodowodu pozostała niezachwiana. Jego mowa błyszczy w 
tych ciemnościach jako poruszający wyraz godności i odwagi na stalinowskich 
procesach. Łozowski nie pozostawił też suchej nitki na żydowsko-krymskim spisku 
Riumina.
- Gdybym nawet chciał zaangażować się w tego rodzaju działalność [...] to czy 
nawiązywałbym kontakt z poetą i aktorem? [...] Bądź co bądź, jest amerykańska 
ambasada [...] gdzie roi się od oficerów wywiadu. Odźwierny w komisariacie 
finansów nie zrobiłby czegoś podobnego, nie mówiąc już wiceministrze spraw 
zagranicznych!
Łozowski był tak przekonywający, że sędzia, generał lejtnant Aleksandr Czepców, 
przerwał proces, a to niezwykłe wydarzenie zdaje się sugerować, iż Stalin 
wymuszał nowy terror na opornej i nieskorej do ślepego posłuszeństwa 
biurokracji. Czepców poskarżył się na lichą wartość dowodów Malen-kowowi w 
obecności przerażonego Ignatiewa - i upokorzonego Riumina. Malenkow rozkazał 
kontynuować proces. 18 lipca Czepców skazał 13 oskarżonych (w tym 2 kobiety) na 
śmierć, oszczędzając jedynie naukowca Linę Stern, zapewne z powodu jej badań nad 
długowiecznością. Ale Czepców nie wykonał wyroków, ignorując wydawane piskliwym 
głosem rozkazy Riumina, i zwrócił się do Malenkowa.
- Czy chcecie, żebyśmy padli na kolana przed tymi zbrodniarzami? - odparł 
Malenkow. - Politbiuro rozpatrywało tę sprawę trzy razy. Wykonajcie rezolucję 
Politbiura.
Pigmej i spisek lekarzy: bić, bić i jeszcze raz bić!
627
I
Malenkow przyznał później, że nie powiedział Stalinowi wszystkiego: „Nie 
ośmieliłem się!"
Stalin odrzucił oficjalne prośby o ułaskawienie. Łozowski i żydowscy poeci 
zostali rozstrzelani 12 sierpnia 1952 roku.*5
Stalin nie pojechał w sierpniu na odpoczynek: niezadowolony z dominacji 
Malenkowa i Chruszczowa postanowił zwołać w październiku zjazd partii, pierwszy 
od 1939 roku, aby namaścić nowych, młodszych przywódców i zniszczyć starych 
towarzyszy.
Do września Ignatiew, z wydatną pomocą „Pigmeja" Riumina, wydobywał z więźniów 
zeznania, aby „udowodnić", że kremlowscy lekarze z osobistym lekarzem Stalina na 
czele zamordowali Żdanowa, Szczerbakowa, Dymitrowa i Czojbałsana. Aresztowano 
kolejne ofiary, ale jeszcze nie Wino-gradowa. 18 września Stalin rozkazał 
Riuminowi poddać lekarzy torturom. Riumin, który przejawiał szczególny talent do 
prymitywnych inscenizacji, urządził w Lefortowie specjalną izbę tortur 
wyposażoną jak kostnica i odegrał przedstawienie, aby zastraszyć lekarzy. Na 
długo przed tym, nim Laurence Olivier zagrał nazistowskiego dentystę w 
Maratończyku, Stalin urządził dla własnych lekarzy upiorną chirurgiczną farsę.
- Zachowujesz się jak dziwka! Jesteś podłym szpiegiem, terrorystą! - wrzeszczał 
Riumin na jednego z więźniów. - Przypieczemy cię rozżarzonym żelazem! Mamy tu 
cały niezbędny sprzęt!
W tym niedorzecznym medycznym melodramacie, zrodzonym przez złowieszczą 
wyobraźnię Stalina i diaboliczne posłuszeństwo Riumina, wzięła również udział 
rodzina dyktatora: lekarze celowo przerwali leczenie „zaburzeń nerwowych" u 
Wasilija Stalina i nie zapobiegli toksykozie u Swietłany po urodzeniu córki, 
Katii Żdanowej, wiosną 1950 roku. Posmak surrealizmu, jeśli taki był potrzebny, 
wniosła sprawa Andriejewa, który chorował od 1947 roku: lekarze przepisali mu 
kokainę na bezsenność, nic więc dziwnego
Jeden z tych, którzy przetrwali czasy stalinowskie, byty ludowy komisarz spraw 
zagra nicznych, Maksim Litwinów, umarł we własnym łóżku 31 grudnia 1951 roku. 
Był sta tym celem antysemickich dochodzeń MGB. Mołotow przyznał, że Litwinów 
powinien1 zostać rozstrzelany za swoje hałaśliwe niedyskrecje w ostatnich latach 
wojny: „Pozo stał wśród żywych jedynie przez przypadek" - oświadczył z mrożącą 
krew w żyłacrj szczerością. Istniał plan zaaranżowania wypadku samochodowego, 
ale ostatecznie Li twinow umarł z angielską żoną u swego boku: „Angielko - do 
domu!" - brzmiały jegcj ostatnie słowa. „Nie dostali go" - powiedziała Ivy 
Litwinów, która wróciła do Londynu Ich córka mieszka obecnie w Brighton.
628
Schorowany tygrys, 1949-1953
że nie mógł spać. Andriejew* uzależnił się od narkotyku, stając się jednym z 
największych w historii kokainistów.6
Choć szczegóły mogą się wydawać absurdalne, „spisek lekarzy" odznaczał się 
przepiękną symetrią panaceum i był jednym z największych arcydzieł Stalina: 
pracując samotnie, informując tylko swoich towarzyszy o wynikach i sprawując 
całkowitą kontrolę nad wszystkimi równolegfymi wątkami za pośrednictwem 
„Pigmeja", utkał gobelin, który łączył wszystkie intrygi i najważniejsze ofiary 
od zakończenia wojny, aby zmobilizować naród radziecki przeciwko wrogowi 
zewnętrznemu, Ameryce, i wewnętrznym agentom, Żydom, i w ten sposób 
usprawiedliwić nową falę terroru. Najnowsze badania pokazują, że Stalin wrzucił 
do tego kotła żydowskich „nacjonalistów" i lekarzy, Abakumowa i jego niedbałych 
„matołów" z MGB oraz straconego leningradczyka, Kuzniecowa, który miał stanowić 
ogniwo łączące pomiędzy Żydami, śmiercią Żdanowa i palatynami - zwłaszcza 
Mikojanem - przez małżeństwa ich dzieci. Tak jak w 1937 roku człowiek nie musiał 
być trockistą, żeby zostać rozstrzelany, tak teraz ofiary nie musiały być 
Żydami, żeby zostać oskarżone o „syjonizm": nawet Abakumow, nie będący 
bynajmniej filosemitą, stał się „syjonistą". A co się tyczy niewątpliwego 
Rosjanina Mołotowa, Stalin nie bez powodu nazywał go w latach dwudziestych 
„Molotsteinem".
Czy Stalin naprawdę wierzył w to wszystko? Tak, żarliwie, ponieważ było to 
politycznie konieczne, a zatem lepsze od zwykłej prawdy.
- Sami będziemy mogli decydować - powiedział Ignatiewowi - co jest prawdą, a co 
nie.
Zaprzątnięty tym misternym śledztwem Stalin nie wyrzekł się swoich zainteresowań 
literackich i naukowych. Podczas gdy jego mózg obumierał, Stalin nadal „wkuwał 
jak pilny uczeń", jak ujął to Beria, aby opanować nowe dziedziny i rozwiązywać 
problemy ideologiczne.
- Mam siedemdziesiąt lat i ciągle się uczę - chełpił się przed Swietłaną. 
Przeczytał wszystkie prace przedstawione do Nagrody Stalinowskiej i 
przewodniczył komitetowi, który miał wyłonić zwycięzców. Tego roku, spacerując 
jak zwykle po swoim gabinecie, zdecydował, że powinien wygrać pisarz nazwiskiem 
Stiepan Złobin. Malenkow jednak wyciągnął teczkę i powiedział:
- Towarzyszu Stalin, Złobin zachowywał się bardzo źle, kiedy był w niemieckim 
obozie koncentracyjnym...
Pigmej i spisek lekarzy: bić, bić i jeszcze raz bić!
629
W styczniu 1949 roku Andriejew zwrócił się do Malenkowa z prośbą o 
skontrolowanie leczenia [...]. Nie czuję się dobrze, choć przestrzegam zaleceń 
lekarzy. Mam zawroty głowy [...]. Omal nie upadłem. Jestem w strasznym stanie. 
Myślę, że leczenie i diagnoza są niewłaściwe... Zapewne miał rację, ponieważ 
kokaina nie była odpowiednim lekarstwem. Na zakończenie napisał: Jestem 
diabelnie nieszczęśliwy, że nie mogę pracować.
Stalin w grobowym milczeniu okrążył trzy razy stół, a potem spytał:
- Przebaczyć? - Znów zaczął chodzić wokół stołu. - Czy nie przebaczyć? 
Przebaczyć czy nie przebaczyć? - Wreszcie odpowiedział: - Przebaczyć!
Złobin dostał nagrodę. Potem Stalin zaatakował antysemityzm: w tym czasie 
upierał się, że żydowscy pisarze muszą umieszczać swoje semickie nazwiska w 
nawiasach po rosyjskich pseudonimach. Teraz spytał zaskoczonych członków 
komitetu:
- Po co to? Czy komuś sprawia przyjemność podkreślać, że ten człowiek jest 
Żydem? Po co? Żeby propagować antysemityzm?
Stary lis grał w kilka różnych gier jednocześnie.
Stalin zawsze przejawiał zainteresowanie teorią lingwistyki: w tej dziedzinie 
przodował profesor Nikołaj Marr, który ustanowił stalinowską ortodoksję, 
dowodząc, że języki, podobnie jak klasy społeczne, ostatecznie zanikną i stopią 
siew jeden język, kiedy zapanuje komunizm. Gruzińskiję-zykoznawca, Arnold 
Czikobawa, napisał do Stalina, aby skrytykować ową teorię. Stalin, pragnąc 
podbudować swój narodowy bolszewizm przez obalenie „marryzmu", zaprosił 
Czikobawę na obiad, który trwał od dziewiątej wieczorem do siódmej rano, i przez 
cały czas skrzętnie notował. Później zorganizował dyskusję na łamach „Prawdy", 
aby rozstrzygnąć ją własnym artykułem zatytułowanym Marksizm a problemy 
językoznawstwa, który wjed-nej chwili zmienił całą radziecką naukę i ideologię.*
Tuż przed otwarciem zjazdu Stalin z dumą opublikował inny owoc swoich studiów, 
bombastyczną rozprawę Ekonomiczne problemy socjalizmu w ZSRR, w której ogłosił 
„obiektywizm" praw ekonomii i potwierdził dogmat, że państwa imperialistyczne 
dążą do wojny, ale przeskoczył również kilka etapów marksizmu, dowodząc, iż 
komunizm uda się osiągnąć za jego życia. Zawsze przywiązywał ogromną wagę do 
ideologii, ale starzy wyznawcy, Mołotow i Mikojan, nie zgodzili się z tym 
„lewicowym odchyleniem". Kiedy przyjechali na obiad do Kuncewa, Stalin spytał:
- Jakieś pytania? Komentarze?
Beria i Malenkow, którzy nigdy nie byli mocni w ideologii, pochwalili rozprawę. 
Ale Mołotow, nawet w obliczu zagrożenia życia, nie godził się
Czikobawa powiedział Stalinowi, że niektórzy z jego ormiańskich kolegów zostali 
zwolnieni z pracy, ponieważ podzielali jego poglądy. Stalin natychmiast wezwał 
do telefonu armeńskiego przywódcę, Grigorija Arutinowa, i spytał go o 
profesorów. „Zostali usunięci ze stanowisk" - odparł Arutinow. „Za bardzo się 
pospieszyliście" - powiedział Stalin i odłożył słuchawkę. Profesorów 
niezwłocznie obudzono i przyjęto z powrotem do pracy. Spotkanie z Czikobawa 
prawdopodobnie miało miejsce 12 kwietnia 1950 roku, kiedy Stalin planował wojnę 
koreańską; jego artykuł został opublikowany 20 czerwca tego roku. List Czikobawy 
przekazał Stalinowi gruziński pierwszy sekretarz Czark-wiani, co świadczy o 
władzy tych, którzy mieli bezpośredni dostęp do Wodza.
630
Schorowany tygrys, 1949-1953
1945-1953
na ideologiczne odstępstwo. Bąknął coś pod nosem, a Mikojan nic nie powiedział. 
Stalin zauważył ich milczenie i później uśmiechnął się złośliwie do Mikojana:
- Ach, ociągacie się! Właśnie nadszedł czas!
Kiedy spotkali się, aby omówić skład prezydium zjazdu, Stalin powiedział:
- Nie ma potrzeby wprowadzać Mikojana i Andriejewa: nie są aktywnymi członkami 
Politbiura!
Ponieważ Mikojan był niezwykle aktywny, członkowie Politbiura zachichotali.
- Nie żartuję - warknął Stalin. - Mówię poważnie.
Śmiech natychmiast zamarł, ale Mikojan wszedł do prezydium. Nawet u szczytu 
swojej tyranii Stalin musiał się liczyć ze zdaniem oligarchii: Mikojan i Mołotow 
byli tytanami Politbiura, szanowanymi nie tylko przez swoich kolegów, ale przez 
doły partyjne. Stalin zaproponował przekształcenie Politbiura w Prezydium 
złożone z dwudziestu pięciu członków. Mikojan uświadomił sobie, że to ułatwi 
usunięcie starych członków Politbiura. „Pomyślałem: «coś się dzieje»". Inni też 
zrozumieli, że Stalin to właśnie miał na myśli, kiedy krzyknął:
- Zestarzeliście się! Zastąpię was wszystkich!
XIX Zjazd rozpoczął się 5 października 1952 roku o 19.00. Przywódcy usiedli 
razem po lewej stronie, a starzejący się Stalin samotnie po prawej. Sam Stalin 
uczestniczył tylko w otwarciu i zamknięciu zjazdu, ale przydzielając główne 
referaty Malenkowowi i Chruszczowowi, umieścił ich na korzystnej pozycji w 
rozgrywce o sukcesję.* Zabrał głos dopiero pod koniec zjazdu, wygłosiwszy 
kilkuminutowe przemówienie, a później pochwalił się przed Chruszczowem:
- No proszę, popatrzcie tylko! Ciągle jeszcze potrafię!
Podczas zjazdu Chruszczow chorował: kiedy w mieszkaniu przy ulicy Granowskiego 
odwiedził go stary lekarz, „czułem się strasznie, ponieważ miałem już zeznania 
przeciwko lekarzowi. Wiedziałem, że niezależnie od tego, co powiem, Stalin go 
nie oszczędzi". Ale prawdziwa niespodzianka nastąpiła na plenum, które miało 
wybrać Prezydium i Sekretariat. Nikt nie był przygotowany na pułapkę zastawioną 
przez Stalina.7
* Mołotow otworzył zjazd, Kaganowicz mówił o statucie partyjnym, a Woroszyłow 
zamknął obrady. Dotychczasowy układ został na pozór zachowany i mało kto 
podejrzewał, że Stalin planuje radykalną zmianę. Były jednak tego oznaki. Co 
znamienne, Stalin zmienił nazwę partii z bolszewickiej na komunistyczną. W nowym 
prezydium Beria spadł ze swego trzeciego miejsca po Mołotowie, a Malenkow 
znalazł się na piątym po Woro-szyłowie. Akolici Berii, Mierkułow i Diekanozow, 
nie weszli w skład nowego KC.
l'o zwycięstwie Stalin zachorował i doznał kilku lekkich ataków serca. Tutaj 
generalissimus przyjeżdża na wypoczynek w towarzystwie opasłego Własika.
57
Ślepe kocięta i hipopotamy: zniszczenie starej gwardii
Stalin na zjeździe partii w 1927 roku: nieogolony, sardoniczny, zgryźliwy i 
niezwykle czujny, wybitny polityk, mesjanistyczny megaloman, fanatyczny 
marksista i największy masowy morderca.
Stalin wszedł na mównicę ustawioną dwa metry przed rzędami krzeseł, na których 
zasiedli palatyni. Uczestnicy plenum patrzyli z pełną napięcia fascynacją, jak 
stary człowiek zaczyna przemawiać, „gwałtownie", wpatrując się w słuchaczy 
„uważnie i przenikliwie, jakby próbował odgadnąć, co myślą".
- Zwołaliśmy zatem zjazd partii - powiedział. - Był udany i większości ludzi 
może się wydawać, że panuje u nas jedność. Ale u nas nie ma jedności. Niektórzy 
wyrażają niezadowolenie z naszych decyzji. Dlaczego zwolniliśmy ministrów z 
ważnych stanowisk [...] Mołotowa, Kaganowicza, Woro-szyłowa? [...] Praca 
ministra [...] wymaga wielkiej siły, wiedzy i zdrowia.
Postanowił więc wysunąć „młodych ludzi, pełnych sił i energii". A potem 
zdetonował swoją bombę:
- Skoro mówimy o jedności, nie mogę nie wspomnieć o niewłaściwym zachowaniu 
niektórych szanowanych działaczy. Mam na myśli towarzyszy Mołotowa i Mikojana.
Obaj siedzieli tuż obok Stalina, z twarzami „pobladłymi i bez wyrazu", w 
„grobowym milczeniu". Pozostali palatyni, „nieruchomi, spięci i ponurzy", 
zastanawiali się, „gdzie i kiedy Stalin skończy, czy po Mołotowie i Mi-kojanie 
wspomni też o innych?"
Najpierw Stalin rozprawił się z Mołotowem:
- Mołotow jest oddany naszej sprawie. Spytajcie go, aja nie wątpię, że bez 
wahania oddałby życie za naszą partię. Ale nie możemy przymykać oczu na niegodne 
czyny. - Stalin wyciągnął błąd Mołotowa z cenzurą: - Towarzysz Mołotow, nasz 
minister spraw zagranicznych, upił się chartreuse na przyjęciu dyplomatycznym i 
pozwolił brytyjskiemu ambasadorowi publikować
632
Schorowany tygrys, 1949-1953
w naszym kraju burżuazyjne gazety [...]. To pierwszy błąd polityczny. A jaka 
jest wartość propozycji towarzysza Mołotowa, by oddać Krym Żydom? Ten ogromny 
błąd [...] to drugi błąd polityczny towarzysza Mołotowa. Trzecim była Polina:
- Towarzysz Mołotow do tego stopnia szanuje swoją żonę, że kiedy podejmujemy w 
Politbiurze jakąś decyzję [...] towarzyszka Żemczużyna natychmiast się o tym 
dowiaduje [...]. Ukryta nić łączy Politbiuro z żoną Mołotowa i jej przyjaciółmi 
[...] którzy nie zasługują na zaufanie. Takie zachowanie jest nie do przyjęcia u 
członka Politbiura.
Potem Stalin zaatakował Mikojana za to, że sprzeciwił się nałożeniu wyższych 
podatków na chłopów.
- Co on sobie wyobraża, że kim jest, ten nasz Anastas Mikojan? Co jest dla niego 
niejasne?
Następnie wyciągnął z kieszeni bluzy kartkę papieru i odczytał listę trzydziestu 
sześciu członków i zastępców członków nowego Prezydium, zawierającą wiele nowych 
nazwisk. Chruszczow i Malenkow spojrzeli po sobie: gdzie Stalin znalazł tych 
ludzi? Kiedy zaproponował utworzenie wewnętrznego Biura, wszyscy byli zdumieni, 
że pominął Mołotowa i Mikojana.* Potem, wracając na swoje miejsce na trybunie, 
podał przyczynę ich upadku: - Przestraszyli się przytłaczającej potęgi, którą 
zobaczyli w Ameryce.
Złowieszczo połączył Mołotowa i Mikojana z prawicowcami, Rykowem i Frumkinem, 
rozstrzelanymi dawno temu, i Łozowskim, rozstrzelanym w sierpniu.
Mołotow wstał i oświadczył:
- Jestem i pozostanę wiernym uczniem Stalina. Generalissimus przyłożył dłoń do 
ucha i warknął:
- Bzdura! Nie mam żadnych uczniów! Wszyscy jesteśmy uczniami Lenina. Lenina!
Mikojan mężnie się bronił:
- Jak zapewne świetnie pamiętacie, towarzyszu Stalin [...] dowiodłem, że nie 
byłem niczemu winien.
Malenkow i Beria szydzili z niego, sycząc „łgarz", ale on nie dał się zbić z 
tropu.
- A co się tyczy cen chleba, stanowczo zaprzeczam oskarżeniu. Stalin przerwał 
mu:
- Proszę, oto cały Mikojan! Oto nasz nowy Frumkin!
Mimo to Stalin wciąż pamiętał o najwierniejszym spośród swoich dworzan, 
Mechlisie, któryw 1949 roku przeszedł zawał. Umierał w swojej daczy i chciałjuż 
tylko wziąć udział w zjeździe. Stalin odmówił, mrucząc, że to nie szpital, ale 
kiedy wymieniał członków nowego KC, nie zapomniał o nim. Mechlis był wzruszony - 
umarł szczęśliwy, a Stalin urządził mu wspaniały pogrzeb.
Ślepe kocięta i hipopotamy: zniszczenie starej gwardii
633
Potem jakiś głos zawołał:
- Musimy wybrać towarzysza Stalina na sekretarza generalnego!
- Nie - odparł Stalin. - Zwolnijcie mnie ze stanowiska sekretarza generalnego i 
przewodniczącego Rady Ministrów.
Malenkow wstał i wybiegł naprzód z żałosnym wdziękiem charta uwięzionego w 
stężałej galarecie. „Przeraźliwy wyraz", malujący się na jego twarzy, to nie był 
strach, zauważył Simonow, lecz „świadomość [...] śmiertelnego niebezpieczeństwa, 
które zawisło nad wszystkimi: nie wolno przystać na życzenie Stalina". Malenkow, 
drepcząc na skraju podium, wzniósł ręce jakby się modlił i zawołał piskliwym 
głosem:
- Towarzysze! Musimy domagać się j ednogłośnie, aby towarzysz Stalin, nasz wódz 
i nauczyciel, pozostał sekretarzem generalnym!
Pokiwał palcem, dając znak. Cała sala zrozumiała i zebrani zaczęli wołać, aby 
Stalin pozostał na stanowisku. Malenkow odetchnął z ulgą, jakby „uniknął 
bezpośredniego, naprawdę śmiertelnego niebezpieczeństwa". Ale nie był jeszcze 
bezpieczny.
- Owacja plenum nie jest potrzebna - odparł Stalin. - Proszę, żebyście mnie 
zwolnili... Jestem już stary. Nie czytam dokumentów. Wybierzcie sobie innego 
sekretarza.
Marszałek Timoszenko powiedział:
- Towarzyszu Stalin, naród tego nie zrozumie. Wszyscy wybieramy was na naszego 
wodza: sekretarza generalnego!
Owacje trwały dłuższy czas. Stalin czekał, a potem, czyniąc skromny gest ręką, 
usiadł.
Decyzja Stalina, by zniszczyć starych towarzyszy, nie była aktem szaleństwa, 
lecz przemyślaną eliminacją najbardziej prawdopodobnych sukcesorów.* Jak Stalin 
doskonale pamiętał, chory Lenin zaatakował swego
Jednym z owych dziedziców byłby prawdopodobnie Michaił Susłow, pięćdziesięcio-
jednoletni sekretarz partii, który łączył w sobie niezbędne predyspozycje 
ideologiczne (zastąpił Żdanowa jako szef Wydziału Ideologicznego i Stosunków 
Międzynarodowych KC) z brutalnym oddaniem: w 1938 roku przeprowadził czystkę w 
Rostowie, podczas wojny nadzorował wysiedlanie Karaczajów, wprowadził terror w 
republikach bałtyckich i kierował kampanią antysemicką. W 1948 roku często 
spotykał się ze Stalinem. Co więcej, wiódł ascetyczny tryb życia. Beria 
nienawidził tego „partyjnego szczura", w okularach, wysokiego i chudego jak 
„tasiemiec", z „piskliwym głosem kastrata". W swojej najnowszej pracy Roj 
Miedwiediew wysunął przypuszczenie, że Susłow był „sekretnym następcą Stalina", 
ale nie ma na to żadnych dowodów. W 1964 roku Susłow pomógł obalić 
destalinizatora Chruszczowa i aż do śmierci w 1982 roku pozostał szarą eminencją 
neostalinowskiego reżimu Breżniewa. Sam Breżniew był jednym z młodych działaczy 
wybranych na plenum do Prezydium. Do niedawna jedyną relacją z owego niezwykłego 
plenum były wspomnienia Simonowa, ale obecnie dysponujemy pamiętnikami Mikojana, 
Szepiłowa i Jefriemowa.
634
Schorowany tygrys, 1949-1953
spodziewanego sukcesora (samego Stalina) i zaproponował rozszerzenie Komitetu 
Centralnego. W tej chwili palatyni uświadomili sobie, że „siedzą w tej samej 
łodzi", ponieważ, jak wyjaśnił synowi Beria, „żaden z nich nie będzie następcą 
Stalina: zamierza wybrać sobie następcę z młodszego pokolenia". Prawdopodobnie 
nie było żadnego upatrzonego dziedzica: tylko „kolektyw" mógł zastąpić Stalina.
Stalin wydawał się zadowolony z uległości Mołotowa, ale kazał mu zwrócić tajne 
protokoły do paktu z Ribbentropem, zapewne po to, aby wykorzystać je przeciwko 
niemu. Co się tyczy Mikojana, był wstrząśnięty jego oporem. W Kuncewie, pod 
nieobecność ich obu, powiedział do Malenko-wa i Berii:
- Widzicie, Mikojan jeszcze się odszczekiwał!
Po plenum Mołotow i Mikojan nadal pełnili swoje zwykłe funkcje w rządzie, lecz 
całą uwagę Stalina, kipiącego gniewem na profesora Winogra-dowa, który wysłał go 
na emeryturę, zaprzątał obecnie „spisek lekarzy". Ale ten stary konspirator w 
typowy dla siebie sposób stłumił gniew i odczekał jedenaście miesięcy, aby 
zebrać dowody i zniszczyć własnego lekarza. Wreszcie mógł dać upust wściekłości. 
Wydając Ignatiewowi polecenie aresztowania Winogradowa, krzyknął:
- Zakuć go w kajdany! '
Czwartego listopada Winogradow został aresztowany, co dotknęło wszystkie rodziny 
członków Politbiura, ponieważ, jak napisał Sergo Beria, był on „naszym lekarzem 
rodzinnym".
Trzy dni później Swietłana, uwikłana w kolejny niebezpieczny związek, tym razem 
z Dżonridem Swanidze, synem rozstrzelanych „szpiegów", Alo-szy i Marii, 
przywiozła swoją dwójkę dzieci, by pobawiły się z dziadkiem. Było święto 
rewolucji, dwudziesta rocznica samobójstwa Nadii. W kulminacyjnym momencie 
antysemickiego terroru Stalin „zachwycał się" swoim pół-żydowskim wnukiem, 
Iosifem Morozowem, wówczas siedmioletnim, z jego „wielkimi błyszczącymi 
żydowskimi oczami i długimi rzęsami".
- Jakie myślące oczy - powiedział, nalewając dziecku odrobinę wina „kaukaskim 
zwyczajem". - To sprytny chłopiec.
Swietłana była wzruszona. Niedawno Stalin spotkał się z piętnastoletnią córką 
Jakowa, Gulią Dżugaszwili, której sprawił ogromną przyjemność, pozwalając jej 
podać herbatę.
- Niech gospodyni to zrobi! - powiedział, głaszcząc ją po włosach i całując w 
policzek. Gulia lepiej niż ktokolwiek uchwyciła jego gorączkowe
Ślepe kocięta i hipopotamy: zniszczenie starej gwardii
635
podniecenie wielkim wyzwaniem nowej walki: „Miał zmęczoną twarz, ale nie mógł 
usiedzieć spokojnie".
Stalin był rozwścieczony opieszałością Riumina w gromadzeniu dowodów przeciwko 
lekarzom i nazwał MGB stadem „hipopotamów". Zbeształ Ignatiewa:
- Bić ich! Co jest z wami? Chcecie być bardziej humanitarni niż Lenin, który 
rozkazał Dzierżyńskiemu wyrzucić Sawinkowa przez okno? Dzier-żyński nie może się 
z wami równać, ale on się nie wzdragał przed brudną robotą. Wy pracujecie jak 
kelnerzy w białych rękawiczkach. Jeśli chcecie być czekistami, zdejmijcie 
rękawiczki.
Malenkow powtórzył polecenie Stalina.
Trzynastego listopada, kilka dni po wizycie małego Iosifa, Stalin rozkazał 
przerażonemu Ignatiewowi zwolnić Riumina:
- Usuńcie „Pigmeja"! * - A co do lekarzy: - Bić ich, dopóki się nie przyznają! 
Bić, bić i jeszcze raz bić! Zakuć ich w łańcuchy, zetrzeć na proch!
Stalin zaproponował Winogradowowi ocalenie życia, jeśli się przyzna „do swoich 
zbrodni [...]. Możecie zaadresować swoje zeznanie do Wodza, który obiecał ocalić 
wam życie [...]. Cały świat wie, że nasz Wódz zawsze dotrzymuje swoich 
obietnic". Winogradow o niczym takim nie wiedział.
- Moje położenie jest rozpaczliwe - odparł. - Nie mam nic do powiedzenia.
Próbował podawać nazwiska osób nieżyjących, którym jego zeznania nie mogły już 
zaszkodzić. Wówczas Stalin zwymyślał samego Ignatiewa za nieudolność. Ignatiew 
doznał ataku serca i położył się do łóżka.
Potem Stalin zwrócił się przeciwko swojemu wiernemu domownikowi, Własikowi, 
niszcząc skorumpowanego szefa ochrony, tak jak w 1937 roku zniszczył Paukera. 
Własik pił z „lekarzami-mordercami", a także za dużo wiedział, zwłaszcza o tym, 
że Stalin otrzymał informacje o niewłaściwym leczeniu Żdanowa i nic w tej 
sprawie nie zrobił. Własik prawdopodobnie tylko zignorował listy doktor 
Timaszuk, idąc za przykładem Stalina. Został aresztowany, sprowadzony do Moskwy 
i oskarżony o ukrywanie dowodów do spółki z Abakumowem. Nigdy nie zdradził 
Gospodarza. Jego aresztowanie było wszakże zręcznym posunięciem, ponieważ 
„zdrada" Własika
„Pigmej" upadł tak samo szybko jak awansował, lądując za biurkiem w 
Ministerstwie Kontroli Państwowej, a jego miejsce zajął Siergiej Goglidze. 
Wcześniej Stalin zwrócił się przeciwko swojemu narzędziu w „sprawie 
megrelskiej", szefowi gruzińskiego MGB Ruchadzemu, który chełpił się swoją 
zażyłością z Wodzem. Kwestia aresztowania Ruchadzego jest pilna - napisał 25 
czerwca 1952 roku Stalin do Mgeładzego i Gogli-dzego. - Przyślijcie go do 
Moskwy, a my zdecydujemy, co z nim zrobić. Riumin, Goglidze i Ruchadze zostali 
rozstrzelani po śmierci Stalina.
636
Schorowany tygrys, 1949-1953
pomogła zamaskować rolę Stalina. Wszystkie jego kochanki i kompani do kieliszka 
zostali aresztowani i przesłuchani przez Malenkowa. Własika poddano torturom: 
„Przy moim wieku i stanie zdrowia nie mogłem tego wytrzymać. Wpadłem w rozstrój 
nerwowy, byłem całkowicie roztrzęsiony...". Stalin wiedział, że Poskriebyszow, 
jego drugi oddany stary dworzanin, przyjaźnił się z Własikiem: czy odegrał taką 
samą rolę w zatajaniu dowodów przeciwko lekarzom? Nie ufał Poskriebyszowowi od 
czasu jego artykułu o osiągnięciach Stalina w hodowli cytrusów z 1949 roku: kto 
zachęcił tego ponurego samotnika do wyjścia z cienia? Ale Stalin dowiedział się 
także, że Poskriebyszow uczestniczył w orgiach Własika. Zanurzył się w „brudnych 
sprawach", wspominał Mołotow.
- Kobiety mogą służyć jako agenci!
Przerażony Poskriebyszow zjawił się w domu Berii: wszyscy biegli do Berii po 
ratunek, ale on sam też był w niebezpieczeństwie.
Stalin zwolnił Poskriebyszowa (zastąpił go jego asystent Czernucha), powierzył 
mu funkcję sekretarza Prezydium i przyjął go po raz ostatni 1 grudnia. Usunął 
dwóch swoich najbardziej lojalnych podwładnych.2 Miał teraz dosyć dowodów, by 
rozpętać histerię.
Po spotkaniu z załamanym Poskriebyszowem Stalin rozwinął przed członkami 
Prezydium cały koszmar działalności „morderców w białych fartuchach".
- Jesteście jak ślepe kocięta - ostrzegł ich w Kuncewie. - Beze mnie ten kraj 
zginie, ponieważ nie potraficie rozpoznać wrogów.
Stalin wyjaśnił „ślepym kociętom", że „wszyscy Żydzi są nacjonalistami i 
agentami amerykańskiego wywiadu", którzy wierzą, że „Stany Zjednoczone uratują 
ich naród". Powiązał „lekarzy-morderców" z zabójstwami Gor-kiego i Kujbyszewa i 
powtórzył swoją mantrę z 1937 roku. Skrytykował też „organy".
- Musimy „wyleczyć" GPU - powiedział. - Wiedzą, że wpadli w gówno! Palatyni 
zrozumieli te złowieszcze odniesienia, ponieważ antysemicki
proces toczył się już w Pradze, gdzie sekretarz generalny KPCz, Rudolf Slansky, 
Żyd, został oskarżony o „spisek antypaństwowy". Trzy dni później on i dziesięciu 
innych komunistów, w większości Żydów, zostało powieszonych. Stalin planował coś 
podobnego w Warszawie, ponieważ spytał Bieruta o jego żydowskich 
współpracowników.
- Kto jest warn droższy: Berman czy Mine? Bierut, aby oddać mu sprawiedliwość, 
odparł:
- Obaj w równym stopniu.
Stalin rozkazał przygotować kolejne plany zamachu na Titę.3
Ślepe kocięta i hipopotamy: zniszczenie starej gwardii
637
Egzekucje w Czechosłowacji przybliżyły groźbę wiszącą nad Mołoto-wem i 
Mikojanem, którzy rozmawiali o tym z dworską etykietą skazańców. Stalin nazwał 
ich „amerykańskimi lub brytyjskimi szpiegami". „Do dziś dnia - wspominał Mołotow 
- nie wiem właściwie, dlaczego. Czułem, że mi nie ufa".
Nadal przychodzili na obiady, jakby nic się nie stało. „Stalin nie był 
zadowolony z ich obecności", zauważył Chruszczow. Wreszcie zabronił im 
przychodzić:
- Nie chcę, żeby ci dwaj się tu kręcili.
Ale personel nadal informował ich potajemnie, kiedy odbywają się obiady. Stalin 
zabronił więc personelowi rozmawiać z nimi. Oni jednak nadal przychodzili, 
ponieważ Chruszczow, Beria, Malenkow i Bułganin dawali im znać - co świadczyło o 
rosnącym współczuciu, rozumieli bowiem, że Mołotow i Mikojan „próbują trzymać 
się blisko, aby się uratować [...] pozostać przy życiu". Mikojan poprosił Berię 
o radę.
- Byłoby lepiej, gdybyś się nie pokazywał.
- Chciałbym zobaczyć twoją minę, kiedy pójdziesz w odstawkę - oparł Mołotow.
- To się stało już kilka lat temu - powiedział Beria.
Mołotow i Mikojan, zdając sobie sprawę, że ich życie jest zagrożone, spotkali 
się na Kremlu, aby zdecydować, co robić. Mikojan zawsze ufał Mo-łotowowi, który 
nie powtarzał jego komentarzy i „nigdy mnie nie zawiódł ani nie nadużył mojego 
zaufania". Obaj byli urażeni i wściekli.
- Nie da się rządzić krajem w wieku siedemdziesięciu lat i decydować o 
wszystkich kwestiach przy stole - powiedział Mołotow, dopuszczając się „obrazy 
majestatu", co przed plenum byłoby nie do pomyślenia.*
Wszyscy palatyni musieliby uczestniczyć w zniszczeniu Mołotowa i Mi-kojana. 
Stalin był stary, rozdrażniony, pałał żądzą zemsty i spieszył się. Ale jego 
wyczucie tego, co możliwe, cierpliwość i urok osobisty, które równoważyły jego 
okrucieństwo i grubiaństwo, jeszcze go nie opuściły, prowadził więc sprawę 
rozważnie i metodycznie. Jak na ironię, nieprzewidywalny gniew, gorączkowy 
pośpiech i narastająca paranoja zbliżyły do siebie dworzan. Beria i Chruszczow 
sprzeciwiali się zmianom wprowadzonym przez Stalina. Malenkow pocieszał Berię, 
który pocieszał Mikojana; Chruszczow
Woroszyłow, odsunięty na boczny tor i upokorzony, chyba też zaczął żywić urazę 
do Stalina. Jego żona szeptała, że Stalin jest zazdrosny o popularność Klima - 
co było kolejną niewyobrażalną herezją.
i Beria pocieszali Mołotowa. Podczas szeptanych narad w toaletach w Kun-cewie 
„czwórka" śmiała się z podejrzliwości Stalina i szydziła ze „spisku lekarzy".
- Powinniśmy bronić Mołotowa - oznajmił Beria pozostałym trzem. - Nadal jest 
potrzebny partii.
Dwudziestego pierwszego grudnia wypadały oficjalnie siedemdziesiąte trzecie 
urodziny Stalina. Mołotow i Mikojan nie opuścili jego urodzin od trzydziestu 
lat. Stalin rzadko kogokolwiek zapraszał - goście po prostu przychodzili na 
kolację. Dwóch wyrzutków zastanawiało się, co robić. Mikojan uważał, że gdyby 
nie przyszli, „oznaczałoby to, że zmienił się nasz stosunek do Stalina". 
Zatelefonowali do kolegów, którzy powiedzieli im, żeby przyszli.
Zatem 21 grudnia o 22.00 zjawili się w Kuncewie, gdzie Stalin powiesił na 
ścianach wycięte z czasopism fotografie dzieci karmiących kózkę i oprawioną 
reprodukcję swojego ulubionego obrazu, Zaporożcy piszący list do sułtana 
tureckiego Riepina. Swietłana też tam była. Stalin mówił niewiele, ale był w 
dobrym nastroju, dumny, że po pięćdziesięciu latach rzucił palenie. Zaczął się 
jednak uskarżać na trudności z oddychaniem. Miał czerwoną twarz (co świadczyło o 
podwyższonym ciśnieniu) i przybrał na wadze. Sączył lekkie gruzińskie wino. 
Kiedy Swietłana wychodziła, Stalin spytał ją:
- Potrzebujesz pieniędzy?
- Nie - odpowiedziała.
- Kłamiesz. Ile potrzebujesz?
Dał jej trzy tysiące rubli, dla niej i dla córki Jakowa, Gulii. Sam nigdy nic 
nie kupował i nie znał wartości pieniędzy, sądził więc, że daje miliony.
- Kup sobie samochód, ale pokaż mi prawo jazdy!
W głębi duszy Stalin był „zły i urażony", że „czwórka" zaprosiła Mołotowa i 
Mikojana.
- Myślicie, że nie wiem, że informujecie o wszystkim Mołotowa i Mikojana? 
Skończcie z tym! Nie będę tego tolerował - ostrzegł Chruszczowa i Berię. Kazał 
im przekazać wiadomość wyrzutkom: „To się nie uda: nie jest ich towarzyszem i 
nie chce ich więcej widzieć".
To naprawdę zaniepokoiło Mikojana: „Stało się jasne, że [...] Stalin chce z nami 
skończyć, co oznaczało nie tylko zniszczenie polityczne, ale i fizyczne".
Pozostała czwórka postanowiła, według syna Berii, „nie pozwolić, by Stalin 
nastawiał ich przeciwko sobie nawzajem". Stalin pytał ich czasem:
- Utworzyliście blok przeciwko mnie?
W pewnym sensie rzeczywiście to zrobili, ale żaden z nich, nawet Beria, nie miał 
takiego zamiaru. Mikojan rozmawiał, prawdopodobnie z Mołoto-wem, o zamordowaniu 
Stalina, ale, jak powiedział później Enverowi Hodży:
Ślepe kocięta i hipopotamy: zniszczenie starej gwardii
639
„Zrezygnowaliśmy z tego pomysłu, ponieważ obawialiśmy się, że naród i partia nie 
zrozumieją".4
Trzynastego stycznia 1953 roku, po dwóch, a może nawet pięciu latach cierpliwych 
przygotowań, Stalin rozpętał falę histerycznego antysemityzmu, ogłaszając w 
„Prawdzie" o aresztowaniu lekarzy: Podli szpiedzy i mordercy pod maską 
profesorów-lekarzy. Frazę tę ukuł osobiście i napisał na konspekcie artykułu, 
który opatrzył drobiazgowymi komentarzami.* 20 stycznia doktor Timaszuk, 
kardiolog Żdanowa, została wezwana na Kreml, gdzie Malenkow przekazał jej 
osobiste podziękowania Stalina za „wielką odwagę", a następnego dnia otrzymała 
Order Lenina. Ale Stalin nadal posługiwał się Erenburgiem jako parawanem, kiedy 
tydzień później, 27 stycznia, przyznał mu Nagrodę Stalinowską. Tymczasem przez 
cały styczeń i luty trwały intensywne aresztowania.
Artykuł ujawniał brak czujności w organach bezpieczeństwa, co sugerowało, że 
celem jest sam Beria. Aresztowano nie tylko sojuszników Berii w Gruzji; jego 
protegowani w Moskwie, jak na przykład szef Sztabu Generalnego, Siergiej 
Sztiemienko, utracili swoje stanowiska. Jego była kochanka, Mataradze, została 
aresztowana. Beria spodziewał się śmiertelnego ciosu [...] w każdej chwili, 
napisał jego syn. Chruszczow zauważył, że Beria „wyrażał swój brak szacunku dla 
Stalina w sposób coraz bardziej zuchwały [...] i obelżywy". Chełpił się nawet 
przed Kaganowiczem, iż „Stalin nie zdaje sobie sprawy, że jeśli spróbuje mnie 
aresztować, czekiści zorganizują powstanie".
Palatyni nie tylko drżeli o własne życie, obawiali się także wojny nuklearnej z 
Ameryką: Stalin, który nadal podsycał konflikt w Korei, miotał się pomiędzy 
strachem przed wojną a przekonaniem o jej nieuchronności. Beria, Chruszczow i 
Mikojan bali się skutków, jakie wywołają w Stanach Zjednoczonych 
nieprzewidywalne działania Stalina.** Stalin otoczył Moskwę pierścieniem 
wyrzutni rakiet przeciwlotniczych. Wszczął kampanię,
* Stalin dopisał własnoręcznie następujące zdania: Od dłuższego czasu towarzysz 
Stalin ostrzegał nas, że sukces ma swoje cienie [...]. Beztroska jest dobra dla 
wrogów, którzy nam szkodzą... Są to właściciele niewolników i kanibale ze Stanów 
Zjednoczonych i Anglii [...]. Co z ludźmi, którzy inspirowali morderców? Mogą 
być pewni, że im odpłacimy [...]. Dopóki istnieje szkodnictwo, musimy tępić 
beztroskę w naszym narodzie.
** Po śmierci Stalina Mikojan powiedział synowi, że „skoro nie mieliśmy wojny za 
jego życia, nie będziemy mieli wojny teraz". Zakrawało to na ironię, ponieważ 
przy całej paranoi, niekonsekwencji i ryzykownej polityce zagranicznej Stalina, 
to niezręczny i impulsywny Chruszczow omal nie wywołał wojny nuklearnej podczas 
kryzysu kubańskiego.
Schorowany tygrys, 1949-1953
aby wzbudzić strach przed amerykańskim atakiem, i nawet rozmawiał o tym ze 
swoimi ochroniarzami:
- Jak sądzicie, Amerykanie zaatakują nas czy nie? - spytał zastępcę komendanta 
Kuncewa, Piotra Łozgaczowa.
- Myślę, że będą się bali - odparł oficer, na co Stalin nagle wybuchnął:
- Wyjaśnijcie mi, co tu w ogóle robicie? Nie wzywałem was.
Ale wobec swoich ochroniarzy przejawiał wrażliwość, która byłaby nie do 
pomyślenia w stosunku do polityków. Niebawem wezwał Łozgaczowa.
- Wybaczcie, że na was nakrzyczałem, ale zapamiętajcie sobie: zaatakują nas. To 
imperialiści i na pewno nas zaatakują. Jeśli im pozwolimy. Takiej odpowiedzi 
powinniście udzielić.
Stalin, który sypiał na kanapach „skulony jak pies", szukał ukojenia, 
nastawiając nieustannie Koncert fortepianowy nr 23 Mozarta. Odwiedzający 
znajdowali go „bardzo odmienionego": „zmęczonego starego człowieka", który 
„mówił z trudnością", robiąc „długie przerwy", ale niestrudzenie realizował swój 
terror.5 Stalin sporządził projekt listu, który mieli podpisać znani radzieccy 
Żydzi, prosząc o deportowanie Żydów z miast, aby uchronić ich przed zbliżającymi 
się pogromami. Samego listu nigdy nie odnaleziono, ale Mikojan potwierdził, że 
ta „dobrowolno-przymusowa eksmisja Żydów" została przygotowana. Kaganowicz 
poczuł się urażony, kiedy poproszono go o podpisanie, znalazł jednak zręczny 
sposób, aby odmówić.
- Dlaczego nie chcesz podpisać? - spytał Stalin.
- Jestem członkiem Politbiura, a nie osobą publiczną pochodzenia żydowskiego, i 
podpiszę tylko jako członek Politbiura.
Stalin wzruszył ramionami:
- Niech ci będzie.
- Jeśli to konieczne, napiszę artykuł.
- Artykuł może nam się przydać - powiedział Stalin.
Nawet Kaganowicz skarżył się na Stalina, wyznając Mikojanowi:
- To dla mnie bardzo bolesne, ponieważ zawsze świadomie walczyłem z syjonizmem, 
a teraz mam się po prostu podpisać.
Chruszczow utrzymywał, że Kaganowicz „wykręcał się", ale podpisał list. (Ani 
Chruszczow, ani Kaganowicz nie są wiarygodnymi świadkami, jeśli chodzi o ich 
własną rolę). Erenburg jednak, który widział list i zdołał uniknąć podpisania, 
zwracając się do Stalina, twierdził, iż był zaadresowany do Politbiura i 
podpisany przez „naukowców i kompozytorów", co sugeruje, że Kaganowicz „wykręcił 
się" skutecznie. Z ujawnionych ostatnio dokumentów wynika, że zbudowano dwa nowe 
obozy, prawdopodobnie dla Żydów.6
Ślepe kocięta i hipopotamy: zniszczenie starej gwardii
641
Stalin uważnie czytał zeznania torturowanych lekarzy, przysyłane codziennie 
przez Ignatiewa. Rozkazał sprowadzić do Moskwy i przesłuchać przyszłą gwiazdę w 
„sprawie żydowskiej", Obiekt 12 (znany skądinąd jako Polina Mołotowa). Ale 
„sprawa żydowska" nie była jedynym przedmiotem zainteresowania Stalina w ciągu 
tych tygodni.
Generalissimus rzadko spotykał się z dyplomatami, ale 7 lutego przyjął młodego 
ambasadora argentyńskiego, Leopoldo Bravo, na którym wywarł wrażenie „zdrowego, 
wypoczętego i zręcznego w rozmowie". Stalin podziwiał Perona i oferował mu hojne 
pożyczki, ponieważ, mimo radykal-no-narodowej przeszłości argentyńskiego 
dyktatora, doceniał jego anty-amerykanizm. Ale najbardziej interesowała go Eva 
Peron.
- Proszę mi powiedzieć - spytał ambasadora - czy zawdzięcza ona wyniesienie 
swojej osobowości, czy małżeństwu z pułkownikiem Peronem?
Bravo był jednym z ostatnich cudzoziemców, którzy widzieli Stalina żywego.7
Siedem dni później, 17 lutego o 20.00, Stalin zjawił się w „Kąciku" po raz 
ostatni. Miał przyjąć indyjskiego dyplomatę, Krisznę Menona. Myślami był przy 
swoich intrygach, ponieważ spędził pół godziny, rysując w notatniku paszcze 
wilków, a w pewnym momencie stwierdził:
- Chłopi mają rację, że zabijają wściekłe wilki.
O 22.30 Stalin wyjechał wraz z Berią, Malenkowem i Bułganinem, prawdopodobnie na 
obiad do Kuncewa.
Nadal pracował nad sprawą przeciwko Berii i innym wrogom: rozkazał swemu nowemu 
gruzińskiemu przywódcy, Mgeładzemu, zmusić Berię do podpisania rezolucji 
krytykującej MGB, a zatem wymierzonej w efekcie w niego samego. Beria nie był 
zachwycony, ale musiał się zgodzić. Podczas jednego z ostatnich spotkań Stalin 
polecił mu przeprowadzić kolejny zamach na Titę.
Dwudziestego siódmego lutego o 20.00 Stalin zjawił się sam w Teatrze Wielkim, by 
obejrzeć Jezioro łabędzie. Wychodząc, poprosił swego ochroniarza, pułkownika 
Kirilina, aby podziękował w jego imieniu zespołowi, i pojechał do Kuncewa, gdzie 
pracował aż do 3.00. Wstał późno, przeczytał ostatnie protokoły z przesłuchań 
żydowskich lekarzy i raporty z Korei, przeszedł się po ośnieżonym ogrodzie i 
rozkazał komendantowi Orłowowi:
- Zamiećcie śnieg ze schodów.
Tego popołudnia Stalin prawdopodobnie skorzystał z łaźni parowej. W miarę jak 
się starzał, gorąco łagodziło bóle artretyczne w jego sztywniejących ramionach, 
ale profesor Winogradow zabronił mu chodzić do łaźni z powodu nadciśnienia. 
Beria powiedział, że nie powinien wierzyć lekarzom. Stalin zlekceważył 
ostrzeżenia Winogradowa. Wieczorem kazał się
642
Schorowany tygrys, 1949-1953
zawieźć na Kreml, gdzie spotkał się z nieodłączną „czwórką", Berią, Chru-
szczowem, Malenkowem i Bułganinem, w kinie. Woroszyłow, który obejrzał film 
razem z nimi, zauważył, że Stalin jest „rześki i radosny". Przed wyjazdem omówił 
jadłospis z zastępcą komendanta Łozgaczowem i zamówił kilka butelek słabego 
gruzińskiego wina.
O 23.00 Stalin wraz z towarzyszami pojechał do Kuncewa na obiad. Gruziński bufet 
obsługiwał Łozgaczow i Matriona Butusowa (Wałeczka miała tego wieczoru wolne). 
Bułganin zameldował o impasie w Korei, a Stalin postanowił doradzić Chińczykom i 
północnym Koreańczykom negocjacje. Potem poprosił o więcej „soku". Rozmawiali o 
przesłuchaniach lekarzy. Beria powiedział podobno, że Winogradow ma „długi 
język", ponieważ plotkował o zawrotach głowy Stalina.
- Dobrze, co zamierzacie robić dalej? - spytał Stalin. - Lekarze się przyznali? 
Ignatiewowi powiedzcie, że jeśli nie wydobędzie z nich pełnych zeznań, skrócimy 
go o głowę...
- Przyznają się - odparł Beria. - Z pomocą Lidii Timaszuk i innych patriotów 
zakończymy śledztwo i będziemy prosić was o zgodę na zorganizowanie publicznego 
procesu.
- Organizujcie - powiedział Stalin. Taki przebieg rozmowy przedstawił 
Chruszczow: on i Malenkow obwiniali później Berię o wszystkie zbrodnie Stalina, 
ale ich rola w „spisku lekarzy" pozostaje niejasna. Wydaje się mało 
prawdopodobne, by tylko Beria podjudzał Stalina.
Goście nie mogli się doczekać, żeby pójść do domu. Stalin był zadowolony z 
ugrzecznionego Bułganina, ale warknął, że w kierownictwie są tacy, którzy 
uważają, iż mogą się uchować dzięki dawnym zasługom.
- Mylą się - powiedział. Według jednej z relacji wyszedł z pokoju, pozostawiając 
swoich gości samych. Zapewne wrócił. Relacje wydają się sprzeczne - ale takie 
było też zachowanie Stalina. Około 4.00 w niedzielę 1 marca Stalin wreszcie ich 
wypuścił. Był „porządnie wstawiony [...] i w znakomitym nastroju", figlarnie 
poszturchiwał Chruszczowa w żołądek, podśpiewując z ukraińskim akcentem.
Palatyni poprosili ochroniarza, pułkownika Chrustalowa, o limuzyny: Beria jak 
zwykle wsiadł do jednego samochodu z Malenkowem, Chruszczow z Bułganinem. Stalin 
i ochroniarz odprowadzili ich do samochodów. Później Stalin położył się na 
kanapie z różowym obiciem w wykładanej jasnym drewnem jadalni, ponieważ tam 
właśnie ów stary konspirator zamierzał spędzić noc - nie bezradny, nie szalony, 
lecz brutalny organizator terroru u szczytu swojej przerażającej potęgi.
- Idę spać - oznajmił radośnie Chrustalowowi. - Wy też możecie się zdrzemnąć. 
Nie będę was wzywał.
Ślepe kocięta i hipopotamy: zniszczenie starej gwardii
643
Ochroniarze byli bardzo zadowoleni: Stalin nigdy wcześniej nie dawał im wolnego. 
Zamknęli drzwi.
Około południa tej niedzieli ochroniarze czekali, aż „Gospodarz" wstanie, 
siedząc na wartowni połączonej z jego pokojami krytym korytarzem długości 
dwudziestu pięciu metrów. Ale przez całe popołudnie „nie było ruchu". Zaczęli 
się niepokoić. Wreszcie, o 18.00, Stalin zapalił światło w małej jadalni. 
Najwyraźniej w końcu wstał. „Dzięki Bogu, pomyśleliśmy - wspominał Łozgaczow. - 
Wszystko w porządku". Spodziewali się, że lada chwila ich wezwie. Ale nie zrobił 
tego.
Minęły dwie, trzy, cztery godziny, a Stalin się nie pojawiał. Ochroniarze 
niepokoili się coraz bardziej. Coś było nie tak. Pułkownik Starostin, dowódca 
zmiany, próbował przekonać Łozgaczowa, aby wszedł i sprawdził, co się dzieje. 
„Odparłem: «Jesteście starsi rangą, wy idźcie!»" -wspominał Łozgaczow.
- Boję się - powiedział Starostin.
- A myślicie, że kim ja jestem? Bohaterem? - odparł Łozgaczow. Nie tylko oni 
czekali: Chruszczow i inni spodziewali się wezwania na obiad. Ale nie doczekali 
się.
58
„Wykończyłem go!": pacjent i jego przerażeni lekarze
Około 22.00 nadeszła poczta z KC. Niski, krępy Łozgaczow, ściskając w ręku 
papiery, wszedł nerwowo do domu i zaczął zaglądać do pokojów. Celowo robił dużo 
hałasu, ponieważ „uważaliśmy, żeby nie podkradać się do niego [...] aby mógł 
słyszeć, jak idziemy". W małej jadalni zobaczył „straszną scenę". Stalin leżał 
na podłodze w spodniach od piżamy i podkoszulku, z jedną ręką wykręconą w 
„bardzo niewygodny sposób". Był przytomny, ale zupełnie bezradny. Kiedy usłyszał 
kroki Łozgaczowa, wezwał go do siebie, „kiwając słabo ręką". Ochroniarz podbiegł 
do niego:
- Co z wami, towarzyszu Stalin?
Stalin wydał z siebie jakiś nieartykułowany dźwięk, ale mówić nie mógł. Zmoczył 
się. Na podłodze leżał zegarek i egzemplarz „Prawdy", a na stole stała otwarta 
butelka wody mineralnej.
- Czy mam wezwać lekarza? - spytał Łozgaczow.
Stalin tylko rzęził. Łozgaczow podniósł zegarek: zatrzymał się o 6.30, kiedy 
spadł na podłogę. Stalin zacharczał i jakby zapadł w sen. Łozgaczow podbiegł do 
telefonu, by wezwać Starostina i Butusową.
- Połóżmy go na kanapie, na podłodze jest mu niewygodnie - powiedział i we 
trójkę przenieśli go na kanapę. Łozgaczow czuwał - „nie odstępowałem 
«Gospodarza» ani na krok" - a tymczasem Starostin zatelefonował do szefa MGB 
Ignatiewa, który po dymisji Własika w maju 1952 roku odpowiadał za osobiste 
bezpieczeństwo Stalina. On też był zbyt przerażony, żeby podjąć jakąkolwiek 
decyzję. Mógłby sam wezwać lekarzy, ale musiał działać ostrożnie. Rozkazał 
Starostinowi zadzwonić do Berii i Malenkowa. Prawdopodobnie ostrzegł też swego 
przyjaciela Chruszczowa, ponieważ potrzebował ochrony przed Berią, który 
obwiniał go o „spisek lekarzy"
„Wykończyłem go!": pacjent i jego przerażeni lekarze
645
i „sprawę megrelską" i chciał jego głowy. Beria był przez dłuższy czas 
nieuchwytny.
Tymczasem ochroniarze położyli Stalina na kanapie w głównej jadalni, gdzie 
odbywały się sławetne obiady, ponieważ było tam więcej powietrza. Był bardzo 
zimny. Przykryli go kocem, a Butusową opuściła jego podwinięte rękawy. Starostin 
nie mógł znaleźć Berii, który prawdopodobnie zaszył się gdzieś z kochanką, ale 
skontaktował się z Malenkowem. Malenkow obiecał, że go poszuka. Pół godziny 
później oddzwonił:
- Jeszcze nie znalazłem Berii - przyznał. Po kolejnej półgodzinie zatelefonował 
Beria:
- Nie mówcie nikomu o chorobie towarzysza Stalina - rozkazał - i nikogo nie 
wzywajcie.
Niespokojny Łozgaczow nie odstępował Stalina. Zauważył, że jego włosy posiwiały 
przez noc. Malenkow zatelefonował też do Chruszczowa i Buł-ganina:
- Dzwonili czekiści z domu Stalina. Są bardzo zdenerwowani, mówią, że coś się 
stało Stalinowi. Lepiej tam pojedźmy...
Ale Chruszczow utrzymywał, że kiedy zjawili się na wartowni, „postanowili" nie 
wchodzić, lecz pozostawić tę delikatną kwestię ochroniarzom. Stalin spał i na 
pewno nie chciał, żeby go zobaczyli „w takim niestosownym stanie. Pojechaliśmy 
więc do domu". Ochroniarze nie pamiętają tej wizyty. Jest jednak bardziej 
prawdopodobne, że Chruszczow, Bułganin i być może Ignatiew, po gorączkowych 
konsultacjach, wysłali Berię i Malenkowa, aby sprawdzili, czy naprawdę stało się 
coś złego. Osobliwym trafem tej samej nocy ktoś powstrzymał antysemicką kampanię 
w „Prawdzie" - a może to Stalin rozmyślnie grał na zwłokę?*
O trzeciej nad ranem w poniedziałek 2 marca, ponad cztery godziny po pierwszym 
telefonie Starostina do Malenkowa, w Kuncewie zjawiła się owa mała delegacja: 
energiczny, hałaśliwy (prawdopodobnie pijany) awanturnik Beria i drobiazgowy 
urzędnik Malenkow. Kiedy Beria wszedł do przedpokoju, Malenkow uświadomił sobie 
z przerażeniem, że jego buty skrzypią, więc je zdjął. Wsunął buty pod pachę i 
ruszył dalej na palcach w samych skarpetkach, z wdziękiem sflaczałego tancerza.
- Co się dzieje z Gospodarzem?
Popatrzyli na śpiącego generalissimusa, który chrapał pod kocem, a następnie 
Beria zwrócił się do ochroniarzy:
Zapewne dwaj pozostali czekali na zewnątrz w samochodzie. Ignatiew też musiał 
być obecny. Ale, jak się wydaje, Beria przejął już kontrolę nad wszystkim. Nikt 
nie wie, kto przerwał antysemicką nagonkę w prasie tej nocy. Susłow był 
sekretarzem KC odpowiedzialnym za ideologię, ale kto wydał mu takie polecenie?
646
Schorowany tygrys, 1949-1953
- Co to ma znaczyć? Chcecie wywołać panikę? - zwymyślał Łozgaczo-wa. - Nie 
widzicie, że towarzysz Stalin po prostu mocno śpi? Idziemy, Ma-lenkow.
„Melania" zaczął wycofywać się ostrożnie w skarpetkach, natomiast Łozgaczow 
próbował wyjaśnić, że „towarzysz Stalin jest chory i potrzebuje pomocy 
lekarskiej".
- Nie zawracajcie nam głowy, nie wywołujcie paniki i nie przeszkadzajcie 
towarzyszowi Stalinowi!
Zaniepokojeni ochroniarze obstawali przy swoim, ale Beria prychnął:
- Kto przydzielił takich durniów do towarzysza Stalina?
Beria i Malenkow odjechali, by spotkać się z czekającym Chruszczowem i 
Bułganinem. Walka o władzę z pewnością zaczęła się jeszcze tej nocy. Łozgaczow 
wrócił do swojego czuwania, a Starostin i Butusowa poszli się przespać na 
wartownię.
Nad jodłami i brzozami w Kuncewie wstał świt. Od wylewu minęło już dwanaście 
godzin, Stalin wciąż chrapał na kanapie, zmoczony własną ury-ną. Palatyni z 
pewnością naradzali się, czy należy wezwać lekarzy. Może się to wydawać 
niezwykłe, że nie wezwali lekarza przez dwanaście godzin, ale i sytuacja była 
niezwykła. Zazwyczaj traktuje się to jako dowód, iż celowo pozostawili Stalina 
bez pomocy lekarskiej, aby go zabić. Ale w ich delikatnym położeniu, gdy kraj 
ogarnęła histeria wymierzona przeciwko „leka-rzom-mordercom", ich strach wcale 
nie był przesadny. Osobisty lekarz Stalina został poddany torturom tylko za to, 
że zalecił mu odpoczynek. Gdyby Stalin obudził się w złym nastroju, mógłby uznać 
sam akt wezwania lekarzy za próbę przejęcia władzy. Co więcej, palatyni tak 
przywykli do jego drobiazgowego nadzoru, że prawie nie potrafili działać z 
własnej inicjatywy.
„Czwórka" wykorzystała jednak te godziny, by podzielić się władzą. Decyzja, aby 
nic nie robić, odpowiadała wszystkim. Beria i Malenkow, pierwsi zastępcy Stalina 
w rządzie i w partii, formalnie przejęli jego uprawnienia aż do posiedzenia 
Politbiura, a później Komitetu Centralnego. Jeśli Stalin rzeczywiście umierał, 
potrzebowali czasu, by skonsolidować swoją władzę. Prawdopodobnie z tych samych 
przyczyn w interesie Chruszczowa i Buł-ganina leżało odwleczenie pomocy 
lekarskiej, dopóki nie umocnią swojej pozycji. Najprawdopodobniej obiecali 
chronić Ignatiewa i mianować go sekretarzem KC.
Beria, jedyny z „czwórki", który bał się w tym czasie o własne życie, miał 
wszelkie powody, by życzyć znienawidzonemu Stalinowi śmierci. (Mo-łotow i 
Mikojan nie wiedzieli jeszcze, że Stalin jest chory). Ale Beria ani przez chwilę 
nie był sam ze Stalinem - na wszelki wypadek zabrał ze sobą
„Wykończyłem go!": pacjent i jego przerażeni lekarze
647
Malenkowa. Nie miał żadnej kontroli nad MGB ani nad „spiskiem lekarzy", ani nad 
ochroną, stąd jego komentarz: „Kto przydzielił takich durniów do towarzysza 
Stalina?" Chociaż o zwłokę zawsze obwiniano Berię, w rzeczywistości mogli ją 
spowodować Chruszczow i Ignatiew.
Niezależnie od motywów, „czwórka" zwlekała z wezwaniem lekarzy do rana. Nigdy 
się nie dowiemy, czy z medycznego punktu widzenia było to decydujące, czy też 
nie. Istniała możliwość operacyjnego usunięcia krwiaka, lecz lekarze są zgodni, 
iż należało to przeprowadzić w ciągu kilku godzin od wylewu: kto ośmieliłby się 
wyrazić na to zgodę? Poza tym w latach pięćdziesiątych szansa na powodzenie 
takiej operacji była niewielka: prawdopodobnie zakończyłaby się śmiercią 
pacjenta. W sensacyjnych relacjach na temat śmierci Stalina, a takich nie brak, 
można się spotkać ze stwierdzeniem, że Stalin został zamordowany. 
Najprawdopodobniej zwłoka w udzieleniu pomocy lekarskiej nie robiła żadnej 
różnicy. Ale Beria najwyraźniej uważał, że robiła:
- Wykończyłem go! - chełpił się później przed Mołotowem i Kagano-wiczem. - 
Uratowałem nas wszystkich!
Ostatnie badania sugerują, że Beria dodał Stalinowi do wina środka 
zapobiegającego krzepnięciu krwi, takiego jak warfaryna, który w ciągu kilku dni 
mógł spowodować wylew. Zapewne Chruszczow i inni pomagali mu w tym, dlatego 
zwłoka była na rękę wszystkim.
Palatyni wrócili do domu, aby się przespać, nie mówiąc ani słowa rodzinom. 
Czuwający przy łożu śmierci Łozgaczow niepokoił się coraz bardziej. Obudził 
Starostina i nakłonił go, by zatelefonował do członków Politbiura - „inaczej on 
umrze, a to będzie nasz koniec". Strach, który nie pozwolił przywódcom wezwać 
lekarzy, kazał to zrobić ochroniarzom. Zadzwonili do Malenkowa, który polecił im 
wysłać Butusowa, aby jeszcze raz sprawdziła. Jej zdaniem nie był to „zwykły 
sen". Malenkow skontaktował się z Berią.
- Chłopcy znowu dzwonili z domu Stalina - powiedział Malenkow Chruszczowowi. - 
Mówią, że z towarzyszem Stalinem naprawdę dzieje się coś złego. Musimy tam znowu 
pojechać. Zgodziliśmy się, że trzeba wezwać lekarzy.
Beria i Malenkow podejmowali wszystkie decyzje, ale których lekarzy mieli 
wezwać? Poprosili więc Andrieja Trietiakowa, ministra zdrowia, aby wybrał kilku 
rosyjskich (nie żydowskich) lekarzy. Chruszczow zjawił się w Kuncewie i 
powiedział ochroniarzom, że lekarze są w drodze. Pułkownik Tuków zawiadomił 
Mołotowa, Mikojana i Woroszyłowa, co jest kolejną oznaką, że „czwórka" nie 
pogodziła się z ich wykluczeniem.
- Zawiadomcie Politbiuro, już jadę - odparł Mołotow. Kiedy telefon zadzwonił w 
domu Woroszyłowa, stary marszałek przeżył wstrząs: Był silny
648
Schorowany tygrys, 1949-1953
/ zorganizowany - napisała jego żona w nie opublikowanym dzienniku - kiedy 
widziałam go w niebezpiecznych sytuacjach podczas wojny domowej i Wielkiej Wojny 
Ojczyźnianej [...]. Zrozumiałam, że stało się nieszczęście. Ze strachem, przez 
łzy, zapytałam go: „Co się stało?". Objął mnie. „Bądź dzielna!".
Woroszyłow dołączył do Kaganowicza, Mołotowa i Mikojana przy łożu śmierci. 
Mołotow zauważył, że „Beria wszystkim kierował". Kiedy zjawił się Kaganowicz, 
Stalin otworzył oczy i powiódł wzrokiem po swoich towarzyszach - a potem znowu 
opuścił powieki. W przeciwieństwie do apodyktycznego Berii, Mołotow i Mikojan 
byli głęboko poruszeni. Łzy spływały im po policzkach. Woroszyłow zwrócił się z 
szacunkiem do pacjenta:
- Towarzyszu Stalin, jesteśmy tu, twoi lojalni przyjaciele i towarzysze. Jak się 
czujesz, drogi przyjacielu?
Twarz Stalina była „wykrzywiona". Poruszał się, ale już nie odzyskał w pełni 
przytomności. Chruszczow był „bardzo zdenerwowany, było mi bardzo smutno, że 
tracimy Stalina". Pojechał do domu, aby się umyć, i pospieszył z powrotem do 
Kuncewa. Nikt z jego rodziny nie zadawał żadnych pytań. Beria, według relacji 
jego syna, zatelefonował do domu i powiedział żonie o chorobie Stalina. Nina 
wybuchnęła płaczem. Jak wszystkie żony członków Politbiura, nawet te, którym 
groziła śmierć, była niepocieszona.
O 7.00 wreszcie zjawili się lekarze z profesorem Łukomskim na czele, stanowili 
jednak nowy zespół i nigdy dotąd nie pracowali razem. Zaprowadzono ich do 
pacjenta w wielkiej jadalni, która musiała cuchnąć zatęchłą uryną. Wiedząc, że 
ich koledzy są poddawani torturom, byli przejęci bo-skością Stalina i przerażeni 
mefistofelesowską obecnością czającego się za nimi Berii. Przeprowadzone przez 
nich badanie bezsilnego, wszechpotężnego niegdyś pacjenta było komedią pomyłek. 
„Trzęśli się ze strachu tak samo jak my" - zauważył Łozgaczow. Najpierw podszedł 
dentysta, by wyjąć sztuczne zęby Stalina, ale „był tak przerażony, że wyśliznęły 
mu się z rąk" i upadły na podłogę. Potem Łukomski próbował zdjąć Stalinowi 
koszulę, aby zmierzyć ciśnienie. „Ręce tak im drżały - wspominał Łozgaczow - że 
nie mogli nawet zdjąć mu koszuli". Łukomski „bał się dotknąć Stalina" i nie mógł 
nawet ująć go za nadgarstek.
- Trzymajcie jego rękę jak należy! - syknął Beria do Łukomskiego.
Ubranie trzeba było rozciąć nożyczkami. Rozdarłem koszulę -wspominał Łozgaczow. 
Zaczęli badać pacjenta leżącego na plecach na kanapie, z głową zwróconą w lewo, 
zamkniętymi oczami i lekko przekrwioną twarzą [...]. Wystąpiło mimowolne 
oddawanie moczu [ubranie było przesiąknięte uryną]. Puls wynosił 78 uderzeń na 
minutę, rytm serca „słaby", ciśnienie 190 na 110. Doznał prawostronnego 
paraliżu, natomiast lewe kończyny poruszały się
„Wykończyłem go!": pacjent i jego przerażeni lekarze
649
od czasu do czasu. Czoło miał zimne. Podano mu szklankę z dziesięcioprocentowym 
roztworem siarczanu magnezu. Neuropatolog, terapeuta i pielęgniarka czekali w 
gotowości. Lekarze przepytywali ochroniarzy, kto co widział. Wówczas ochroniarze 
zaczęli się bać także o własne życie: „Pomyśleliśmy sobie: już po nas, zapakują 
nas do samochodu i cześć, jesteśany załatwieni!"
Stalin doznał wylewu krwi do mózgu [...]. Stan pacjenta jest bardzo poważny. To 
była wreszcie oficjalna diagnoza. Stalin nie będzie zdolny do pracy.
Ochroniarze wycofali się i pochowali po kątach. Lekarze niewiele już mogli 
zrobić. Zalecili całkowity spokój; pozostawić pacjenta na kanapie; pijawki za 
uszami (pizystawiono osiem); zimny kompres na głowę [...]. Dzisiaj żadnego 
jedzenia. Pozwolili jedynie karmić go łyżeczką, aby podać płyn, jeśli nie będzie 
się krztusił. Wtoczono butle z tlenem. Lekarze wstrzyknęli Stalinowi kamforę. 
Pobrali próbkę moczu. Pacjent drgnął. „Stalin próbował się przykryć".
Swietłanę, która poprzedniego wieczoru świętowała swoje urodziny, wywołano z 
lekcji francuskiego i powiedziano jej: Malenkowprosi, abyś przyjechała do 
Kuncewa. Chruszczow i Bułganin, obaj we łzach, zatrzymali samochód i uściskali 
ją.
- Beria i Malenkow wszystko ci wyjaśnią.
Znów stało się jasne, kto teraz rządzi. Krzątanina i hałas zdumiały ją: w 
Kuncewie zawsze było cicho. Zauważyła, że w domu są sami nieznajomi lekarze. 
Kiedy podeszła i pocałowała Stalina w policzek, uświadomiła sobie: „Kochałam 
ojca mocniej i czulej niż przez całe swoje życie".
Wasilij tak bał się ojca, że kiedy go wezwano, myślał, iż będzie musiał pokazać 
swoją pracę, i przyjechał z mapami lotniczymi. Natychmiast się upił. Przez 
następne dwa dni wchodził i wychodził z jadalni, krzycząc:
- Dranie, zabijają ojca!
Swietłana była zakłopotana jego zachowaniem. Przywódcy zastanawiali się, czy go 
nie usunąć, ale w końcu Woroszyłow wziął Wasilija na stronę i powiedział:
- Robimy wszystko, co w naszej mocy, żeby uratować życie twojemu ojcu.
W pewnej chwili Beria, przekonany, że to już koniec, „dał upust swojej 
nienawiści do Stalina", lecz kiedy pacjent otworzył oczy, przeraził się, „padł 
na kolana i pocałował go w rękę", jak wezyr przy łożu sułtana. Gdy Stalin znów 
stracił przytomność, Beria splunął z pogardą, ujawniając swoją niepohamowaną 
ambicję, brak taktu i rozwagi. Inni palatyni obserwowali go w milczeniu, lecz 
oni opłakiwali Stalina, swego starego przyjaciela, długoletniego przywódcę, 
bohatera i najwyższego kapłana internacjonalistycznej
650
Schorowany tygrys, 1949-1953
religii, nawet jeśli odczuwali ulgę, że umiera. Na jego rozkaz zabito około 20 
milionów ludzi, a 28 milionów deportowano, z czego 18 milionów trafiło do 
obozów. Mimo tych niewyobrażalnych zbrodni oni nie stracili swojej wiary.
Około 10.00 wszyscy członkowie starego Politbiura, od Berii i Chrusz-czowa do 
Mołotowa, Woroszyłowa i Mikojana, pojechali na Kreml, gdzie o 10.40 spotkali się 
w „Kąciku", by uzgodnić plan działania. Krzesło Stalina stało puste. Powrócili 
do władzy. Przez dziesięć minut doktor Kupierin, nowy ordynator kliniki 
kremlowskiej, i profesor Tkaczow nerwowo odczytywali przejętym, zaniepokojonym i 
poruszonym palatynom zacytowany wyżej raport. Później nikt się nie odezwał, co 
wprawiło Kupierina w jeszcze większe zdenerwowanie. Zapewne było jeszcze za 
wcześnie, by zastanawiać się nad tym, co będzie dalej. Wreszcie Beria, który 
objawił się już jako najbardziej zdecydowany spośród przywódców, odprawił 
lekarzy złowieszczym poleceniem:
- Jesteście odpowiedzialni za życie towarzysza Stalina. Zrozumieliście? Musicie 
zrobić wszystko, co możliwe i co niemożliwe, żeby uratować towarzysza Stalina!
Kupierin zadrżał i wycofał się. Malenkow, z którym Beria zdawał się wszystko 
uzgadniać, odczytał dekret o dwudziestoczterogodzinnym czuwaniu w parach przy 
łożu Stalina. Następnie Beria i Malenkow pojechali z powrotem do Kuncewa, by 
objąć dyżur przy pacjencie. Mołotowa i Mikojana nie poproszono o czuwanie: Beria 
rozkazał Mikojanowi pozostać na Kremlu i rządzić krajem.
Kiedy Malenkow i Beria zjawili się w Kuncewie, zażądali od lekarzy diagnozy. 
Kupierin przedstawił wykres krążenia krwi.
- Tutaj widzimy zakrzep w naczyniu krwionośnym - tłumaczył członkom Politbiura, 
jakby byli studentami medycyny. - Jest wielkości pięciokopiej-kówki. Towarzysz 
Stalin pozostałby przy życiu, gdyby naczynie krwionośne udało się w porę 
udrożnić.
- Kto zapewni życie towarzyszowi Stalinowi? - Beria rzucił wyzwanie lekarzom, by 
operowali, jeśli się ośmielą.
„Nikt się nie ośmielił" - wspominał Łozgaczow. Malenkow zapytał o rokowania.
- Śmierć jest nieunikniona - odparli lekarze. Ale Malenkow nie chciał, aby 
Stalin już umarł: nie mogło być żadnego interregnum.
O 20.30 przywódcy pod przewodnictwem Berii znów zebrali się na godzinę w 
„Kąciku". Oficjalny raport Kupierina nie określał stanu Stalina jako 
beznadziejnego, ale nastąpiło wyraźne pogorszenie. Pacjent miał ciśnienie
„Wykończyłem go!": pacjent i jego przerażeni lekarze
651
210 na 120, oddech i puls nieregularny. Stalinowi robiono lewatywy z siarczanu 
magnezu i podawano mu osłodzoną herbatę.
Tego wieczoru do Łukomskiego dołączyło czterech kolejnych lekarzy, w tym znany 
profesor Aleksandr Miasnikow: członkowie Politbiura wiedzieli, że najlepsi 
lekarze przebywają w więzieniu.
W Kuncewie Miasnikow zastał niewysokiego i otyłego Stalina leżącego jak kłoda 
[...]. Twarz miał wykrzywioną [...]. Diagnoza wydawała się jasna - udar lewej 
półkuli mózgowej, spowodowany nadciśnieniem i miażdżycą. Lekarze prowadzili 
szczegółową kartę choroby, robiąc notatki co dwadzieścia minut. Palatyni 
siedzieli w fotelach z wyciągniętymi nogami, stawali przy pacjencie, przyglądali 
się lekarzom. Te bezsenne noce pozwoliły im zaplanować przekazanie władzy.
Malenkow dał nam do zrozumienia - napisał Miasnikow -że ma nadzieję, iż środki 
medyczne pozwolą przedłużyć życie pacjenta „przez odpowiednio długi czas". 
Wszyscy zdawaliśmy sobie sprawę, że chodziło mu o czas potrzebny na 
zorganizowanie nowego rządu.
Nie było więcej oficjalnych posiedzeń na Kremlu aż do 5 marca. Kiedy Beria i 
Malenkow szeptali o przydziale stanowisk, Chruszczow i Bułganin zastanawiali 
się, jak powstrzymać Berię przed przejęciem kontroli nad organami 
bezpieczeństwa. Beria planował to od dawna, prawdopodobnie razem z Malenkowem: 
ponieważ żaden Gruzin nie mógł już rządzić Rosją, Malenkow stanąłby na czele 
rządu, natomiast Beria miał odzyskać swoje stare lenno, MGB/MWD.
Późnym wieczorem Mikojan odwiedził umierającego przywódcę. Mo-łotow był chory, 
ale pojawiał się od czasu do czasu, myśląc o Polinie, która, jak miał nadzieję, 
żyje na zesłaniu. Nie wiedział, że była przesłuchiwana na Łubiance. Ale tego 
wieczoru, na rozkaz Berii, nagle przerwano śledztwo. Przesłuchania lekarzy 
trwały jednak nadal. Człowiek odpowiedzialny za „spisek lekarzy", Ignatiew, 
zerkał nerwowo od progu na umierającego Stalina. Nadal się go bał.
- Wchodźcie, śmiało! - powiedział Łozgaczow. Następnego ranka Chruszczow wpadł 
do domu, żeby się przespać, i powiedział swojej rodzinie, że Stalin jest chory.
Były chwile, kiedy Stalin zdawał się odzyskiwać przytomność: nakarmiono go 
łyżeczką, kiedy pokazał jedną z ckliwych fotografii na ścianie, przedstawiającą 
dziewczynkę karmiącą kózkę, a potem „wskazał na siebie". „Tak jakby się 
uśmiechnął" - wspominał Chruszczow. Palatyni uśmiechnęli się w odpowiedzi. 
Mołotow uznał to za przejaw osobliwego poczucia humoru Stalina. Beria padł na 
kolana i ucałował dłoń Stalina. Stalin zamknął oczy,
652
Schorowany tygrys, 1949-1953
„Wykończyłem go!": pacjent i jego przerażeni lekarze
653
„by ich już nigdy nie otworzyć". O 10.15 tego ranka lekarze zameldowali, że stan 
pacjenta znacznie się pogorszył.
- Dranie, zabili ojca - krzyknął znowu Wasilij.
Chruszczow objął ramieniem tego małego, przerażonego człowieczka i wyprowadził 
go do drugiego pokoju.
Beria, który pojechał do domu na śniadanie, nie ukrywał ulgi.
- Byłoby lepiej dla niego, gdyby umarł - powiedział swojej rodzinie. - Jeśli 
przeżyje, będzie jak warzywo.
Nina nadal płakała.
- Śmieszna jesteś, Nino. Jego śmierć ocaliła ci życie.
Nina codziennie odwiedzała Świetlane, aby ją pocieszać.
Wieczorem 4 marca stan umierającego Stalina zaczął się pogarszać, oddech stał 
się urywany i płytki, jak u pacjentów tracących siły. Beria i Ma-lenkow 
sprawdzili drugą drużynę lekarzy. Tej nocy trzech zaskoczonych więźniów, 
przesłuchiwanych codziennie w związku ze „spiskiem lekarzy", zabrano na kolejne 
przesłuchanie. Ale tym razem oprawcy nie byli zainteresowani syjonistycznymi 
knowaniami, lecz uprzejmie poprosili o zawodową poradę.
- Mój wuj jest bardzo chory - powiedział jeden ze śledczych. - Ma urywany i 
płytki oddech. Jak sądzicie, co to oznacza?
- Jeśli spodziewacie się dziedziczyć po wuju - odparł profesor, który nie 
stracił swego żydowskiego poczucia humoru - to macie spadek w kieszeni.
Innego wybitnego profesora, Jakowa Rapoporta, poproszono, by wymienił 
specjalistów, którzy powinni zająć się leczeniem owego „chorego wuja". Rapoport 
wymienił Winogradowa i innych aresztowanych lekarzy. Śledczy zapytał, czy 
Kupierin, Łukomski i ich koledzy też są dobrzy. Był wstrząśnięty, kiedy Rapoport 
odpowiedział:
- Tylko jeden z tych czterech jest kompetentnym lekarzem, ale nie w takim 
stopniu jak ci aresztowani.
Przesłuchania trwały nadal, lecz śledczy stracili zainteresowanie. Czasami 
zasypiali podczas sesji. Więźniowie o niczym nie wiedzieli.
O 23.30 Stalin zwymiotował. Oddychał płytko i rzadko. Kupierin oznajmił zebranym 
palatynom, którzy przyglądali się w trwożnym milczeniu, że sytuacja jest 
krytyczna.
- Zróbcie wszystko, żeby uratować towarzysza Stalina! - rozkazał podekscytowany 
Beria.
Lekarze kontynuowali więc swoje rozpaczliwe starania, aby utrzymać umierającego 
generalissimusa przy życiu. Wtoczono aparaturę do sztucznego oddychania, która 
nigdy nie została użyta, a obsługujący ją młodzi
technicy patrzyli „otępiałym wzrokiem" na surrealistyczną scenę, jaka się wokół 
nich rozgrywała.
Nad ranem 5 marca Stalin nagle pobladł, a jego oddech stał się jeszcze płytszy z 
długimi przerwami. Tętno było szybkie i słabo wyczuwalne. Zaczął kręcić głową. 
Wystąpiły skurcze lewej ręki i nogi. W południe Stalin zwymiotował krwią. 
Ostatnio udało się odnaleźć pierwszą wersję raportu lekarzy, w której jest mowa 
o krwawieniu z żołądka, co pominięto w ostatecznym raporcie. Być może wykreślono 
ów szczegół dlatego, iż mogło to sugerować otrucie. Warfaryna mogła spowodować 
tego rodzaju krwawienie, niewykluczone jednak, że była to po prostu oznaka 
rozpadu starego, chorego organizmu.
- Chodź szybko, Stalin miał zapaść! - powiedział Malenkow Chruszczo-wowi. 
Palatyni pospieszyli do jadalni. Tętno Stalina spadło. O 15.35 stwierdzono, że 
oddech pacjenta zatrzymuje się na pięć sekund co dwie lub trzy minuty. Jego stan 
gwałtownie się pogarszał. Beria, Chruszczow i Malenkow otrzymali zgodę 
Politbiura na sprawdzenie, czy „papiery i dokumenty [Stalina], zarówno bieżące, 
jak i archiwalne, są przechowywane w należytym porządku". Pozostawiając 
towarzyszy przy łożu umierającego, Beria popędził na Kreml, by przetrząsnąć sejf 
Stalina w poszukiwaniu kompromitujących dokumentów. Przede wszystkim mógł tam 
być testament: Lenin pozostawił ostatnią wolę, a Stalin mówił o tym, że zapisuje 
swoje przemyślenia. Jeśli tak, to Beria zniszczyłjego notatki. W archiwum 
znajdowało się mnóstwo donosów i dowodów przeciwko wszystkim przywódcom. Mogły 
tam być świadectwa wątpliwej roli Berii w Baku podczas wojny domowej, a także 
dokumenty ujawniające znaczący i niesławny udział Malenkowa i Chruszczowa w 
wielkim terrorze, „sprawie leningradzkiej" i „spisku lekarzy". Tego popołudnia 
owa trójka rozpoczęła niszczenie dokumentów, co skutecznie ocaliło historyczny 
wizerunek Chruszczowa i Malenkowa, nawet jeśli reputacja Berii była już nie do 
naprawienia.*
Beria wrócił. Lekarze zameldowali o głębokiej zapaści. Oficjalne posiedzenie 
całego kierownictwa, trzech setek wyższych dygnitarzy, zaplanowano na wieczór. 
Teraz palatyni spotkali się nieformalnie w jednym z sąsiednich pokojów, aby 
sformować nowy rząd. Beria i jego „kozioł" Malenkow ustalili
Chruszczow powiedział staremu bolszewikowi, Aleksiejowi Sniegowowi, że w biurku 
Stalina znaleziono pięć niezwykle wymownych listów, lecz w rozmowie z 
historykiem Rojem Miedwiediewem Śniegów wspomniał tylko o trzech z nich. 
Pierwszym był list Lenina z 1923 roku z żądaniem, aby Stalin przeprosił za swoje 
grubiaństwo jego żonę Nadieżdę Krupską. Drugim był ostatni krzyk rozpaczy 
Bucharina: Koba, dlaczego chcesz mojej śmierci? Trzeci był od Tity z 1950 roku: 
Przestańcie nasyłać na mnie morderców [...]. Jeśli nie przestaniecie, ja też 
wyślę kogoś do Moskwy i potem nie będzie już potrzeby wysyłania kogokolwiek.
654
Schorowany tygrys, 1949-1953
wstępnie skład „kolektywnego kierownictwa", na zmianę zgłaszając kandydatury. 
Mołotow i Mikojan wrócili do Prezydium okrojonego do pierwotnych rozmiarów. 
Mołotow znów objął stanowisko ministra spraw zagranicznych, a Mikojan ministra 
handlu zagranicznego. Chruszczow zachował funkcję jednego z sekretarzy, ale 
został wykluczony z rządu. Beria zjednoczył pod swoim zwierzchnictwem MWD i MGB, 
pozostając pierwszym wicepremierem. Malenkow przejął obowiązki Stalina zarówno 
jako premiera, jak i sekretarza partii. Wzmocnieniu uległa także pozycja wojska: 
nowymi zastępcami ministra obrony Bułganina mianowano marszałków Żukowa i 
Wasilewskićgo. Woroszyłow został głową państwa. Beria naprawdę miał powody do 
zadowolenia.
Ambitny Megrel, który kształcił się na architekta, ale dojrzewał w aparacie 
represji, marzył już o rządzeniu imperium, jednym z nuklearnych su-permocarstw, 
i o karierze międzynarodowego męża stanu, a nie po prostu policjanta. Przetrwał 
na przekór wszelkim przeciwnościom; był wolny od strachu. Mógł dać upust swojej 
nienawiści do Stalina:
-Ten szubrawiec! To ścierwo! Dzięki Bogu, uwolniliśmy się od niego!
Mógł teraz zdemaskować zazdrosnego o cudzą sławę generalissimusa.
- On nie wygrał wojny! - oświadczył niebawem swoim zaufanym współpracownikom. - 
My wygraliśmy wojnę! - Mało tego: - Wojny można było uniknąć!
Posłużył się pojęciem „kultu jednostki", aby potępić Stalina. Zamierzał przyznać 
autonomię kulturalną i polityczną nie rosyjskim narodowościom Związku 
Radzieckiego, zliberalizować gospodarkę, doprowadzić do zjednoczenia Niemiec, 
opróżnić obozy pracy, ogłaszając amnestię, i ujawnić prawdę o „spisku lekarzy". 
Nie wątpił ani przez moment, że jego wyższa inteligencja i świeże 
antybolszewickie idee zatriumfują. Nawet Mołotow zdawał sobie sprawę, że Beria 
„był człowiekiem przyszłości".
Jeśli jego polityka zdawała się zapowiadać reformy Gorbaczowa, to Beria do końca 
pozostał „tylko policjantem", jak ujął to Stalin, ponieważ pałał żądzą zemsty 
wobec tych, którzy, tak jak Własik, dopuścili się wobec niego zdrady. Nie był 
sukcesorem, lecz jedynie silnym człowiekiem w „kolektywnym kierownictwie". Ale 
wielu nowych palatynów bało się go, jego okrucieństwa i dążenia do popularności 
drogą debolszewizacji reżimu. Beria nie docenił Chruszczowa i marszałków.
Później palatyni zebrali się wokół rzężącego pacjenta. Beria podszedł do łoża i 
melodramatycznym tonem, niczym następca tronu w filmie, powiedział:
- Towarzyszu Stalin, są tu wszyscy członkowie Politbiura. Powiedzcie coś!
„Wykończyłem go!": pacjent i jego przerażeni lekarze
655
Nie było żadnej reakcji. Woroszyłow odciągnął Berię na bok:
- Niech ochroniarze i obsługa podejdą do niego: są z nim blisko.
Pułkownik Chrustalow stanął u wezgłowia i odezwał się. Stalin nie otworzył oczu. 
Palatyni ustawili się w kolejce, aby się pożegnać, tworząc pary jak dzieci w 
szkole, w porządku starszeństwa: najpierw Beria i Malenkow, później Woroszyłow, 
Mołotow, Kaganowicz i Mikojan, potem młodsi przywódcy. Ujmowali rytualnym gestem 
jego dłoń. Malenkow utrzymywał, że Stalin uścisnął jego rękę, przekazując mu 
władzę.
Pozostawiając przy łożu śmierci Bułganina, palatyni popędzili na Kreml, gdzie 
zebrało się Prezydium, Rada Ministrów i Prezydium Rady Najwyższej, aby 
zatwierdzić nowy rząd: pozbawili Stalina funkcji premiera, ale nie wiedzieć 
czemu pozostał członkiem Prezydium. Trzystu dygnitarzy usankcjonowało ustalony 
wcześniej układ. Dworzan ogarnęło poczucie „ulgi".*
Spodziewali się telefonu Bułganina z wiadomością o śmierci Stalina, ale nie 
zadzwonił. Stalin ciągle jeszcze żył, pojechali więc z powrotem do Kun-cewa. Po 
21.00 zaczął się pocić. Tętno miał słabe, wargi sine. Członkowie Politbiura oraz 
Swietłana, Wałeczka i ochroniarze zebrali się wokół kanapy. Młodsi przywódcy 
tłoczyli się na zewnątrz, zerkając od progu.
O 21.30 oddech Stalina stał się jeszcze płytszy. Tętno zanikało. O 21.40 
lekarze, na oczach wszystkich, podali Stalinowi tlen. Tętno stało się 
praktycznie niewyczuwalne. Lekarze proponowali zastrzyk z kamfory i morfiny, 
aby, jak twierdzili, pobudzić akcję serca. Powinna to być decyzja Wasilija i 
Swietłany, ale oni tylko patrzyli. Beria wydał polecenie. Po zastrzyku ciałem 
Stalina wstrząsnął dreszcz, a on sam zaczął się powoli dusić.
- Wyprowadźcie Swietłanę - zakomenderował Beria, aby oszczędzić jej strasznego 
widoku, ale nikt się nie ruszył.
Twarz ściemniała i zmieniła się - napisała Swietłana - rysy stały się nieroz-
poznawalne [...]. Agonia była straszna. Dusił się na oczach wszystkich. W pewnym 
momencie - nie wiem, czy rzeczywiście, ale tak mi się wydawało - otworzył
* Chruszczow i Bułganin obronili Ignatiewa, który został sekretarzem KC, ale 
Beria zdołał go później usunąć za jego udział w „spisku lekarzy". Mimo to 
udzielono mu tylko nagany i wysłano jako pierwszego sekretarza do Baszkirii, a 
następnie do Tatarii. W swoim „tajnym referacie" Chruszczow przedstawił go jako 
ofiarę, nie zaś potwora. Większość wysoko postawionych czekistów zamieszanych w 
„spisek lekarzy", w tym Ogolcow, który zorganizował zabójstwo Michoelsa, i 
Riasnoj, znalazła się pod ochroną za rządów Chruszczowa, a później Breżniewa. 
Potępienie przez Chruszczowa zbrodni Stalina miało charakter niezwykle 
wybiórczy. W dniu swoich siedemdziesiątych urodzin w 1974 roku Ignatiew otrzymał 
medal. Ten mający najwięcej szczęścia spośród szefów MGB Stalina jako jedyny 
zmarł, otoczony szacunkiem, we własnym łóżku w wieku siedemdziesięciu dziewięciu 
lat w 1983 roku.
656
Schorowany tygrys, 1949-1953
nagle oczy i powiódł wzrokiem po stojących dookoła. Było to przerażające 
spojrzenie, na poły bezmyślne, na poły gniewne i przepełnione strachem przed 
śmiercią. Rytm oddechu nagle się zmienił. Stalin uniósł lewą rękę i ni to 
wskazał gdzieś w górę, ni to pogroził nam wszystkim. Najprawdopodobniej po 
prostu łapał powietrze. W następnym momencie dusza, uczyniwszy ostatni wysiłek, 
wyrwała się z ciała. Stojąca obok młoda lekarka wybuchnęła płaczem i objęła 
wstrząśniętą Swietłanę.
Walka jeszcze nie była skończona. Jeden z lekarzy pochylił się nad ciałem i 
zaczął stosować sztuczne oddychanie, mocno ugniatając pierś. Był to tak bolesny 
widok, że Chruszczowowi zrobiło się żal Stalina.
- Proszę przestać! Nie widzicie, że on nie żyje? Czego chcecie? Nie przywrócicie 
mu życia. On już umarł - zawołał Chruszczow, okazując swój impulsywny autorytet 
w pierwszym rozkazie wydanym nie przez Berię i nie przez Malenkowa.
Twarz Stalina zbladła i przyjęła swój zwykły wygląd [...] stateczny, piękny, 
opanowany - napisała Świetlana. -Nie wiem, ile czasu staliśmy tak w milczeniu, 
oniemiali...
Znów ustawili się w kolejce: Beria pochylił się i pierwszy ucałował stygnące 
czoło, co było odpowiednikiem zdarcia pierścienia z palca zmarłego króla. Po nim 
kolejno podchodzili inni. Woroszyłow, Kaganowicz, Bułga-nin, Chruszczow i 
Malenkow płakali razem ze Swietłaną. Mołotow też ronił łzy, opłakując Stalina 
mimo świadomości własnej rychłej zguby i losu żony. Mikojan ukrył swoje uczucia, 
ale „można powiedzieć, że byłem szczęśliwy". Beria nie płakał: „ożywił się" i 
„odmłodniał" -jak ociężała, lecz rozdzierana namiętnościami szara ropucha, 
promieniejąca źle skrywaną radością. Utorował sobie drogę wśród tłoczących się w 
przedpokoju dygnitarzy. W uroczystą ciszę wokół łoża śmierci „wdarł się jego 
donośny, triumfujący głos":
- Chrustalow! Samochód! - krzyknął i popędził na Kreml.
- Pilno mu przejąć władzę - powiedział Mikojan do Chruszczowa. Swietłaną 
zauważyła, że „wszyscy się go bali". Popatrzyli za nim, a potem, w gorączkowym 
pośpiechu, „członkowie rządu ruszyli do wyjścia".
Mikojan i Bułganin zostali trochę dłużej, lecz niebawem i oni zażądali 
samochodów. Świątynia ziemskiego boga opustoszała. Kolos zniknął, pozostała 
tylko łupina starego człowieka na kanapie w brzydkiej podmiejskiej daczy.
W jadalni zebrała się służba i domownicy: „kucharze, kierowcy, członkowie 
ochrony, ogrodnicy i kobiety, które podawały do stołu", wszyscy przyszli się 
pożegnać. Wielu płakało, twardzi ochroniarze wycierali oczy rękawem „jak 
dzieci". Zapłakana pielęgniarka podawała im krople walerianowe.
„Wykończyłem go!": pacjent i jego przerażeni lekarze
657
Swietłaną przyglądała się temu w odrętwieniu. Służba zaczęła gasić światła i 
sprzątać.
Gospodyni Stalina, osłoda jego okrutnej samotności, trzydziestoośmio-letnia 
Wałeczka, która przepracowała u niego osiemnaście lat, przecisnęła się przez 
płaczące pokojówki, „padła ciężko na kolana" i rzuciła się na martwe ciało z 
nieskrywanym żalem prostych ludzi. Ta wesoła, lecz niezwykle dyskretna kobieta, 
która tyle widziała, aż do śmierci była przekonana, że „nie było na świecie 
lepszego człowieka". Wałeczka, złożywszy głowę na piersi zmarłego, ze łzami 
spływającymi po jej „okrągłej twarzy", „szlochała głośno zwyczajem wiejskich 
kobiet. Długo nie mogła się opanować, ale nikt nie próbował jej powstrzymać".1
Posłowie
Stalin został zabalsamowany. 9 marca 1953 roku Mołotow, Beria i Chruszczow 
przemówili na jego pogrzebie, po czym ciało złożono w Mauzoleum obok Lenina. 
Polina Mołotowa wciąż przebywała na Łubiance. Następnego dnia Beria zaprosił 
Mołotowa do swojego gabinetu. Kiedy Mołotow się zjawił, Beria wstał, by 
przywitać Polinę.
- Bohaterka! - oświadczył. Jej pierwsze pytanie brzmiało:
- Co ze Stalinem?
Zemdlała, kiedy się dowiedziała, że umarł. Mołotow zabrał ją do domu.
Beria zabrał się do liberalizowania reżimu i aresztował odpowiedzialnych za 
„spisek lekarzy", ale jego propozycja odstąpienia od budowy socjalizmu w 
Niemczech Wschodnich doprowadziła do wybuchu powstania i zaniepokoiła 
pozostałych palatynów. Chruszczow zaczął planować zniszczenie Berii. Przeciągnął 
na swoją stronę premiera Malenkowa i ministra obrony Bułganina. Mołotow nadal 
podziwiał Berię, ale zgodził się poprzeć Chruszczowa z powodu kryzysu 
niemieckiego. Co zdumiewające, Woro-szyłow poparł Berię. Kiedy skonsultowano się 
z Mikojanem, oświadczył, że nie ufa Chruszczowowi ze względu na jego bliskie 
związki z Berią i Ma-lenkowem. Chruszczow nie powiedział Mikojanowi wszystkiego, 
lecz Mi-kojan zgodził się, że Beria powinien zostać przesunięty na stanowisko 
ministra przemysłu naftowego. Kaganowicz w typowy dla siebie sposób zajął 
postawę wyczekującą. Ale marszałek Żukow i jego generałowie okazali 
zdecydowanie.
Dwudziestego piątego czerwca Beria leżał w hamaku na swojej daczy, śpiewając 
gruzińskie piosenki. Wezwano go na specjalne posiedzenie Prezydium. Nina 
ostrzegała go, żeby uważał, ale on nie okazywał niepokoju
Posłowie
659
i wyjaśnił, iż popiera go Mołotow. Około 13.00 następnego dnia, podczas 
posiedzenia, Chruszczow wstał i zaatakował Berię. Bułganin dołączył do niego, 
ale Mikojan był zaskoczony, gdy usłyszał, że Beria ma zostać aresztowany.
- Co to ma znaczyć, Nikita? - spytał Beria. - Dlaczego się mnie czepiasz?
Kiedy przyszła kolej na Malenkowa, wpadł w panikę i dał umówiony sygnał 
czekającym na zewnątrz wojskowym. Wbiegł marszałek Żukow i obezwładnił Berię.
Nina Beria, jej syn Sergo i synowa Marfa Pieszkowa też zostali aresztowani i 
uwięzieni. Ze swojej celi Beria zasypywał Malenkowa listami, błagając o pomoc i 
łaskę dla swojej rodziny. 22 grudnia Kolegium Specjalne Sądu Najwyższego ZSRR 
skazało Berię, Mierkułowa, Diekanozowa i Kobuło-wa na karę śmierci za zdradę i 
działalność terrorystyczną, przestępstwa, których z pewnością nie popełnili.
Berię rozebrano do bielizny, skuto mu ręce i przytwierdzono do haka wbitego w 
ścianę. Rozpaczliwie błagał o darowanie życia, robiąc taki hałas, że trzeba go 
było zakneblować ręcznikiem. Sponad bandaża, którym owinięto mu twarz, 
spoglądały jego wytrzeszczone, przerażone oczy. Kat
- generał Pawieł Baticki (awansowany później za to do stopnia marszałka)
- strzelił mu prosto w czoło. Ciało poddano kremacji. Jego protegowany, a 
później rywal, Abakumow, został osądzony za „sprawę leningradzką" i rozstrzelany 
w grudniu 1954 roku. Obciążono ich obu odpowiedzialnością za wiele zbrodni 
Stalina.
Kiedy nowi przywódcy zaczęli zwalniać więźniów, ich reakcje były często podobne. 
Kira Alliłujewa, sama niedawno zwolniona, odebrała z Łubianki swoją matkę Żenię.
- A więc mimo wszystko Stalin nas uratował! - oświadczyła Żenią.
- Głupia jesteś! - wykrzyknęła Kira. - Stalin nie żyje!
Żenią aż do śmierci w 1974 roku nie przestała podziwiać Stalina. Jej szwagierka, 
Anna Redens, podobnie jak druga żona Budionnego, Olga, dostała w więzieniu 
pomieszania zmysłów i nigdy nie odzyskała zdrowia psychicznego. Własik wrócił z 
więzienia złamany, lecz on i Poskriebyszow pozostali przyjaciółmi; obaj zmarli w 
połowie lat sześćdziesiątych.
Chruszczow objawił się jako dominujący przywódca. Malenkow został usunięty ze 
stanowiska premiera, a jego miejsce zajął Bułganin. W 1956 roku Chruszczow, 
wspierany przez Mikojana, ujawnił zbrodnie Stalina w słynnym „tajnym referacie". 
Pięć lat później ciało Stalina usunięto z Mauzoleum i pochowano pod murem 
Kremla.
W 1957 roku Mołotow, Kaganowicz i Malenkow, wspierani przez Wo-roszyłowa i 
Bułganina, wystąpili przeciwko Chruszczowowi. Chruszczow
660
Stalin
zdołał jednak zmobilizować Komitet Centralny, dowożąc swoich stronników 
samolotami dostarczonymi przez marszałka Żukowa.
Podczas plenum dworzanie Stalina obwiniali się nawzajem o swoje zbrodnie: „Z 
zakasanymi rękawami, z siekierą w dłoni, ścinali głowy" - oskarżył ich Żukow, a 
także sam Chruszczow. Chruszczow zaatakował Malenkowa, który odparł: „Tylko wy 
jesteście nieskazitelnie czyści, towarzyszu Chruszczow!" Kaganowicz upierał się, 
że „całe Politbiuro podpisywało" listy skazanych na śmierć. Chruszczow znowu ich 
zaatakował, na co Kaganowicz ryknął: „Może nie podpisywałeś wyroków śmierci na 
Ukrainie?" Wreszcie Chruszczow wybuchnął: „My wszyscy razem wzięci jesteśmy 
mniej warci niż gówno Stalina!" Jak napisał jeden ze współczesnych historyków, z 
pewnością nie była to Norymberga, lecz coś w rodzaju dnia rozrachunku dla 
siepaczy Stalina. Mołotow, Kaganowicz i Malenkow zostali wykluczeni z Komitetu 
Centralnego. Kaganowicza i Malenkowa skierowano do odległych regionów, gdzie 
pierwszy z nich kierował kombinatem potasowym, a drugi elektrownią wodną. Córka 
Malenkowa wspominała, że jej ojciec znalazł na tej podrzędnej placówce spokój i 
ukojenie; wnuk Kaganowicza opowiadał, iż „Żelazny Łazar" poskromił swój 
wybuchowy temperament i nigdy więcej nie podniósł głosu, stając się kochającym 
dziadkiem.
Mołotow został ambasadorem w Mongolii, a później, w 1960 roku, przedstawicielem 
ZSRR w Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej przy ONZ z siedzibą w Wiedniu, 
był więc obecny, trzymając się skromnie w tle, kiedy prezydent Kennedy i 
Chruszczow spotkali się tam w czerwcu 1961 roku.
Chruszczow, podobnie jak przed nim Stalin, został premierem, a także pierwszym 
sekretarzem. Marszałek Żukow w nagrodę za swoje poparcie objął stanowisko 
ministra obrony, ale wojowniczość i sława dowódcy niepokoiły coraz bardziej 
próżnego Chruszczowa, który zwolnił go za „bona-partyzm". W 1960 roku, kiedy 
sędziwy Woroszyłow został odwołany ze stanowiska przewodniczącego Rady 
Najwyższej ZSRR, Chruszczow i Mi-kojan byli jedynymi spośród dawnych palatynów 
Stalina, którzy utrzymali się jeszcze przy władzy. Podczas kryzysu kubańskiego 
to właśnie Mikojan poleciał do Hawany, w towarzystwie swego syna Sergo, z 
zadaniem przekonania Fidela Castro, by zaakceptował kompromis Chruszczowa, a 
później do Waszyngtonu, gdzie spotkał się z Kennedym. Mikojan, który pomagał 
nieść trumnę z ciałem Lenina, wziął też udział w pogrzebie zamordowanego 
prezydenta Kennedy'ego.
Po groźbie kryzysu kubańskiego i spektakularnych niepowodzeniach w rolnictwie 
Chruszczow został w 1964 roku obalony w wyniku spisku stalinowskich młodych 
gwiazd, Breżniewa, Kosygina i szarej eminencji Susłowa,
Posłowie
661
którzy rządzili aż do śmierci w latach osiemdziesiątych. Mikojan przetrwał nawet 
tę ciężką próbę i został głową państwa; przeszedł na emeryturę w 1965 roku.
Starzy palatyni nie mogli się pogodzić ze swoim upadkiem. Spodziewali się 
aresztowania, wszyscy więc odczuwali ulgę, kiedy pozostawiano ich przy życiu. 
Kiedy w 1957 roku Kaganowicz i Andriejew opuszczali swoje mieszkania na Kremlu, 
odkryli, że nie mają nawet własnych ręczników ani prześcieradeł. Wielu z nich 
przyznano mieszkania w domu przy ulicy Granowskiego, gdzie sprytny Mołotow 
zdołał zająć dwa apartamenty, jak również daczę. Kaganowicz i Malenkow 
wprowadzili się do skromnie urządzonych, lecz wielkich mieszkań przy bulwarze 
Frunzego, ale unikali się nawzajem. Sławni i splamieni krwią weterani spędzali 
czas, pisząc wspomnienia, przyjmując wielbicieli Stalina, unikając spojrzeń 
dawnych ofiar, które spotykali na ulicy, prosząc o ponowne przyjęcie do partii i 
przesiadując w Bibliotece Publicznej im. Lenina: byli żywymi skamielinami i 
spotkanie z nimi stanowiło ekscytującą formę archeologii.
Mołotow i Polina, znowu razem po bolesnej rozłące, pozostali zdeklarowanymi 
stalinowcami: Swietłana napisała, że odwiedziny u nich przypominały wizytę w 
„muzeum paleontologicznym". Mołotow i Kaganowicz do końca życia darzyli się 
nawzajem pogardą, ale nic nie mogło się równać z ich nienawiścią do Chruszczowa. 
Chruszczow przyznał, że unurzał się „po łokcie" we krwi swoich ofiar i że „ciąży 
mu to na duszy". Rzucił wyzwanie swoim następcom, dyktując swoje wybiórcze 
pamiętniki, i zmarł w 1971 roku. W tym samym roku umarł Andriejew: tablica 
pamiątkowa u wylotu ulicy Granowskiego czyni zeń ostatniego spośród 
stalinowskich oprawców, którym oddano cześć. Mikojan napisał szczere, lecz 
równie wybiórcze wspomnienia i zmarł w 1978 roku.
Pozostali trzej dożyli innej epoki: kiedy w 1970 roku umarła Polina, Mołotow 
powierzył swoje wyzbyte wszelkiej skruchy wspomnienia potomności w rozmowach z 
zaprzyjaźnionym dziennikarzem. Zobaczył jeszcze wzlot Gorbaczowa i zmarł w 1986 
roku. Malenkow pozostał stalinowcem, ale odkrył poezje Mandelsztama i odzyskał 
chrześcijańską wiarę z dzieciństwa, co mogło być czymś w rodzaju pokuty. Po 
śmierci w 1988 roku został pochowany pod krzyżem i całkowicie niestosowną statuą 
„lwa sprawiedliwości", wyrzeźbioną przez jego wnuka. Kaganowicz, najbardziej 
ostrożny i strachliwy, przeżył wszystkich, by być świadkiem początku końca 
Związku Radzieckiego, który pomagał budować, i zmarł w 1991 roku.
Ich krewni doświadczyli różnych kolei losu i wyrażali różne poglądy na Stalina i 
rolę swoich rodziców: większość została wydawcami, architektami lub naukowcami. 
Wasilij Stalin trafił do więzienia, wyszedł na wolność,
662
Stalin
ożenił się ponownie i zmarł tragicznie z powodu alkoholizmu w 1962 roku. Jego 
syn Aleksandr, który przybrał nazwisko matki, jest znanym scenografem teatralnym 
w Moskwie. Swietłana Alliłujewa wyjechała z Rosji, wróciła, znowu wyjechała, 
wyszła za Amerykanina, z którym miała córkę, mieszkała przez jakiś czas w 
Harvardzie i Cambridge, zarobiła i straciła fortunę na swoich pięknie napisanych 
wspomnieniach, wreszcie znalazła się bez środków do życia w przytułku w 
Bristolu, a obecnie żyje samotnie w zapomnieniu na amerykańskim Środkowym 
Zachodzie. Po ojcu odziedziczyła zarówno inteligencję, jak i skłonność do 
paranoi. Jej rosyjskie dzieci, Iosif Morozow i Katia Żdanowa, są lekarzami w 
Rosji.
Jurij Żdanow ożenił się ponownie i został rektorem uniwersytetu w Ro-stowie nad 
Donem, gdzie mieszka do dziś jako emerytowany profesor, wielbiciel Stalina i 
obrońca swego ojca. Artiom Siergiejew pozostał w wojsku, awansował na generała 
lejtnanta i mieszka pod Moskwą. Reszta rodziny Alliłujewów trzyma się razem: 
Kira Alliłujewa pracowała jako aktorka i jest dzisiaj tak samo uparta jak wtedy, 
gdy nie chciała się czołgać pod stołem bilardowym Stalina w 1937 roku.
Stiepan Mikojan zdobył uznanie jako pilot-oblatywacz i również awansował na 
generała lejtnanta. Jego młodszy brat Sergo wydaje czasopismo poświęcone Ameryce 
Łacińskiej. Obaj mieszkają w Moskwie. Córka Kaga-nowicza, Maja, wyszła za mąż i 
miała dzieci, opiekowała się sędziwym ojcem i przeżyła go tylko o kilka lat.
Sergo Beria i Marfa Pieszkowa zostali zwolnieni z więzienia i przeprowadzili się 
do Kijowa wraz z wdową po Berii, Niną, która nigdy nie przestała kochać męża. W 
1965 roku Marfa rozwiodła się z Sergo, który nadal pracował jako konstruktor 
pocisków rakietowych pod nazwiskiem matki, Gegeczkori. Na krótko przed śmiercią 
w 2000 roku opublikował wspomnienia i zwrócił się o rehabilitację ojca do Sądu 
Najwyższego, który jednak utrzymał w mocy fikcyjne zarzuty. Marfa, która 
zachowała dawną urodę, mieszka w starej posiadłości dziadka, Maksima Gorkiego. 
Spośród trojga wnuków Berii, którzy posługują się nazwiskiem Pieszkow, jedno 
jest dekoratorem wnętrz, drugie historykiem sztuki, a trzecie elektronikiem.
Lilia Drozdowa, „ostatnia miłość" Berii, nigdy go nie zdradziła. Mieszka w 
Moskwie i w wieku sześćdziesięciu kilku lat wciąż pozostaje piękna.
Trzecia żona Budionnego nadal zajmuje mieszkanie przy ulicy Granow-skiego, pełne 
naturalnej wielkości portretów marszałka na koniu. Mieszkania w tym domu są 
obecnie warte ponad milion dolarów, toteż Mołotowowie wynajmują swoje 
amerykańskim bankierom, co zdaje się potwierdzać słuszność podejrzeń Stalina co 
do „prawicowych" skłonności Wiaczesława. Wnuk
Posłowie
663
Mołotowa, Wiaczesław Nikonow, był w 1991 roku jednym z czołowych liberałów, 
który pomógł w otwarciu archiwów KGB i został doradcą prezydenta Jelcyna, 
pracując w jego komitecie reelekcyjnym w 1996 roku. Obecnie kieruje jednym ze 
sztabów ekspertów politycznych i pisze biografię dziadka.
Zapewne Stalin miał rację również co do Mikojanów: wnuk Anastasa, Staś, stał się 
radziecką gwiazdą rocka, w latach dziewięćdziesiątych założył własną wytwórnię 
płytową, a obecnie jest znanym rosyjskim impresariem rockowym, kimś w rodzaju 
Richarda Bransona. Nadzieje Berii, że jego wnuki będą studiowały w Oksfordzie, 
nie ziściły się, ale jego prawnuk ukończył właśnie angielską szkołę publiczną, 
Rugby. Córka Malenkowa, Wola, architekt, kontynuowała religijną podróż swego 
ojca, by zostać na starość budowniczym cerkwi: jej wizytówki są opatrzone 
sylwetkami cerkwi, które zbudowała. Zarówno ona, jak i jej bracia, naukowcy, 
nadal są przekonani o uczciwości ojca.
Powiernik Stalina, Czarkwiani, przeżył, by doczekać w 1991 roku niepodległej 
Gruzji i napisał nie opublikowane wspomnienia. Jego syn Gela był od 1993 roku 
głównym doradcą politycznym prezydenta Szewardnadzego.
Przyjaźnie i waśnie dworu Stalina przetrwały po dziś dzień wśród dzieci jego 
palatynow. Rodziny przywódców, którzy pozostali u władzy, Mikojana, Chruszczowa 
i Budionnego, są uważane za radziecką arystokrację nawet teraz. Nina Budionna, 
stalinistką, przyjaźni się z Julią Chruszczowa, która stalinistką nie jest. 
Przyjaźń marszałków Budionnego i Żukowa kultywują nie tylko ich córki, ale i 
wnuki. Stiepan Mikojan, liberał, przyjaźni się z zaprzysięgłą stalinistką 
Nataszą Andriejewą. Artiom Siergiejew utrzymuje kontakty z serdecznymi 
przyjaciółkami, Nadią Własik i Nataszą Poskrie-byszową. Ale Malenkowowie i 
Andriejewowie nadal pogardzają Chrusz-czowem.
To całkiem zrozumiałe, że wszyscy bronią swoich ojców, zwłaszcza jeśli chodzi o 
ich odpowiedzialność za terror. Chruszczowowie i Mikojanowie mieli dosyć odwagi 
i poczucia przyzwoitości, by wyznać prawdę, w czym znalazły odzwierciedlenie 
podjęte przez ich ojców próby naprawienia największych okrucieństw Stalina (i 
własnych). Mimo to wiele dzieci palatynow nadal żarliwie usprawiedliwia terror, 
a inne wolą winić Berię za zbrodnie Stalina.
Marfa Pieszkowa (wychowywała się przy Gorkim w Sorrento i nadal wierzy, że jej 
dziadek i ojciec zostali zamordowani), która jako dziecko bawiła się ze 
Stalinem, twierdzi, iż „Stalin był w równym stopniu sprytny, co okrutny. 
Polityka w czasach Stalina przypominała zamknięty słój z intrygantami walczącymi 
ze sobą na śmierć i życie. Co za straszne czasy! Ale gdyby
i
664
Stalin
Beria miał swoją szansę po Stalinie, poprawiłby poziom życia w kraju i 
prawdopodobnie uniknęlibyśmy dzisiejszej ruiny i nędzy".
Władimir Alliłujew (Redens), którego ojciec został rozstrzelany na rozkaz 
Stalina i którego matka postradała zmysły wwiezieniu, uważa, że Stalin był 
„wielkim człowiekiem, miał swoje dobre i złe strony". Natasza Poskrie-byszowa, 
której Stalin zabił matkę, ogromnie go podziwia i twierdzi, że jest jego córką. 
Natasza Andriejewa, która żyje w ciężkich warunkach materialnych w mieszkaniu 
wypełnionym kremlowskimi meblami ojca, pozostaje agresywną stalinistką. 
„Odziedziczyłam intuicję po matce - ostrzegła autora podczas wywiadu do 
niniejszej książki. - Poznaję wroga po oczach. Czy jest pan wrogiem? Boi się pan 
czerwonego sztandaru?" Nadal usprawiedliwia terror: „Musieliśmy zniszczyć 
szpiegów przed wojną". Pomimo opasłych akt dokumentujących zbrodniczą 
działalność jej ojca w 1937 roku, obstaje przy jego niewinności i twierdzi: 
„Brudne łapy Chruszczowa zabiły na Ukrainie więcej ludzi!" Winę za wszystkie 
„błędy" ponosił „system", a nie Stalin, dowodzi z przekonaniem Andriejewa. „Ale 
wy, zachodni kapitaliści, zabiliście w Rosji więcej ludzi waszym AIDS niż 
kiedykolwiek Stalin!"
Ci, którzy żyli w tym niezwykłym, strasznym i uprzywilejowanym świecie jako 
dzieci palatynów Stalina, czują się ze sobą związani i nie ma w tym nic 
dziwnego, że ich postawy nie zmieniają się, pomimo upływu czasu - i losu ich 
bliskich. Żarliwie optymistyczne ideały marksizmu-leninizmu-staliniz-mu i 
wielkomocarstwowe triumfy wojsk generalissimusa pozostają tak samo nieodparte i 
przekonywające jak obecność samego Stalina, od którego nigdy się nie uwolnili. 
Na starość zapytano Mołotowa, czy śni mu się Stalin: „Nieczęsto, ale czasami. 
Okoliczności są dosyć niezwykłe. Jestem w jakimś zniszczonym mieście i nie mogę 
odnaleźć drogi. A potem spotykam JEGO...".1
Przypisy
Nota o źródłach i pisowni
Książka jest oparta na moich poszukiwaniach w archiwach RGASPI i GARF z ich 
bogatym zasobem nowych listów i dzienników, od korespondencji Stalina z 
najbliższymi towarzyszami po dziennik Jekatieriny Woroszyłowej, a także świeżo 
udostępnionych materiałach z RGWA i CAMO RF. Korzystałem również z wielu 
wywiadów i wspomnień zarówno uczestników tamtych wydarzeń, jak i członków ich 
rodzin. Oczywiście te ostatnie materiały są mniej wiarygodne niż dokumenty 
archiwalne, lecz mimo to uważam je za bardzo cenne: jeśli tylko było to możliwe, 
konfrontowałem owe wywiady z relacjami innych naocznych świadków. Korzystałem z 
nich w przypadkach, gdy zachodziło duże prawdopodobieństwo, że świadkowie będą 
dobrze poinformowani. Na przykład relacje dzieci Malenkowa są zapewne wiarygodne 
w odniesieniu do historyjek, które ojciec czytywał im do poduszki, ale 
bezwartościowe w kwestii roli, jaką odgrywał w Politbiurze. Wspomnienia Sergo 
Berii zostały oczywiście napisane z myślą o wybieleniu pamięci ojca, ale, 
dokonując ich weryfikacji, odkryłem ku swemu zaskoczeniu, że zasługują na 
zaufanie we fragmentach dotyczących palatynów Stalina i rozmów przy stole. 
Wspomnienia samych palatynów, na przykład Chruszczowa, Mołotowa, Kaganowicza, 
Mikojana, Szepiłowa i opublikowane ostatnio pamiętniki Mgeładzego, są rzecz 
jasna bezcenne, ale często wybiórcze albo po prostu kłamliwe. Miałem to 
szczęście, że udało mi się uzyskać dostęp do nie publikowanych wspomnień 
Czarkwianiego, Kawtaradzego, Budionnego i syna Diekanozowa, ale te same 
zastrzeżenia odnoszą się do nich.
Korzystałem z materiałów NKWD, takich jak zeznania przeciwko Jeżowowi z 1939 
roku, cytowane w jego najnowszej biografii pióra Marka Jansena i Nikity 
Piętrowa; przeciwko Własikowi z 1952 i przeciwko Berii z 1953 roku. We 
wszystkich trzech przypadkach celem „organów" było skompromitowanie podsądnych 
przez obarczenie ich zarzutami o rozwiązłość seksualną. Wywiady potwierdziły 
prawdziwość części tych oskarżeń, zgadzam się jednak z Pietrowem, iż należy do 
nich podchodzić z dużą ostrożnością. Na koniec muszę wymienić podstawowe prace o 
Stalinie i stalinizmie, z których korzystałem podczas pisania tej książki. Są to 
między innymi: Stalin as Revolutionary i Stalin in Power Roberta Tuckera; 77ie 
Great Terror Roberta Conquesta; The Road to Terror Archa
666
Stalin
Przypisy
667
Getty'ego; A History of 20th Century Russia Roberta Service'a; The Road to 
Stalingrad i The Road to Berlin Johna Ericksona; Russia's War Richarda 
Overy'ego; Everyday Stalinism Sheili Fitzpatrick; Inside the Kremlin's Cold War 
Vladislava Zuboka i Constantine'a Pleshakova; Grand Delusion Gabriela 
Gorodetsky'ego; Stalin and the Bomb Davida Hol-lowaya; Beria i Who Killed Kirov? 
Amy Knight; Ezhov Marka Jansena i Nikity Petrova; Stalin's Generals Harolda 
Shukmana; Out of the Red Shadows Gennadiego Kostyrchenki; Stalin's Last Crime: 
The Doctors' Plot Jonathana Brenta i Vladimira Naumova; Nikita Khrushchev 
Williama Taubmana, Siergieja Chruszczowa i Abbotta Gleasona; a także zbioru 
korespondencji Stalina z Mołotowem i Kaganowiczem oraz prac na temat Ordżoniki-
dzego i lat trzydziestych Olega Chlewniuka.
W odniesieniu do niektórych osób posługiwałem się imionami partyjnymi, jeśli 
były częściej używane niż nazwiska: na przykład Oidżonikidze był powszechnie 
znany jako „towarzysz Sergo" i dlatego zwykle określałem go tym pseudonimem. W 
przypadku Poliny Żemczużyny jednak nazywam ją Poliną Mołotową. Zdecydowałem się 
również na tradycyjną pisownię nazwisk chińskich, jak na przykład Mao Tse-tung i 
Czou En-laj.
Skróty nazw cytowanych archiwów
RGASPI Rosyjskie Archiwum Państwowe Historii Społecznej i Politycznej GARF 
Archiwum Państwowe Federacji Rosyjskiej RGWA Rosyjskie Państwowe Archiwum 
Wojskowe CAMO Centralne Archiwum Ministerstwa Obrony Federacji Rosyjskiej FSB RF 
Centralne Archiwum Służby Bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej RGAE Rosyjskie 
Państwowe Archiwum Ekonomiczne RGALI Rosyjskie Państwowe Archiwum Historii i 
Literatury APRF Archiwum Prezydenta Federacji Rosyjskiej
Izwiestia CK KPSS Izwiestia Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Związku 
Radzieckiego
Cytowane dzienniki i czasopisma
„American History Review"
„Argumienty i Fakty"
„Bolszewik"
„Cold War History"
„Europe/Asia Studies"
„Far Eastern Affairs", Moskwa
„Głasnost' "
„International Affairs"
„Istocznik"
„Istoria SSSR"
„Istoriczeskij Archiw" („IA")
„Istoriczeskij Żurnał"
„Itogi"
„Izwiestia"
„Izwiestia CK KPSS"
„Jeżegodnik Ibierijsko-Kawkazskogo
Jazykoznania" „Junost'" „Kommunist" „Komsomolskaja Prawda" „Krasnaja Zwiezda" 
„Leningradskaja Prawda" „Litieraturnaja Gazieta" „Litieraturnaja Rossija" 
„Litieraturuli Sakchartwelo" „Mir Istorii" „Mołodaja Gwardia" „Moskowskije 
Nowosti" „Niezawisimaja Gazieta" „Niezawisimoje Wojennoje Obozrienije"
„Nowaja i Nowiejszaja Istoria"
„Nowyj Mir"
„Nowyj Żurnał"
„Ogoniok"
„Prawda"
„Rodina"
„Rossijskaja Gazieta"
„Rossijskije Wiesti"
„Sintaksis"
„Slavic Military Studies"
„Slavic Review"
„Slavonic and East European
History Review" „Sowierszenno Siekrietno" „Sowietskaja Militaria" „Sowietskaja 
Rossija" „Sowiet Studies" „Swobodnaja Mysl'" „Szpion" „Transkaukasia" „Trud"
„Wieczernyj Kłub"
„Wiestnik Protiwozdusznoj Oborony" „Wojenno-istoriczeskij Żurnał" („WIŻ") 
„Wojennyj Archiw" „Woprosy Fiłosofii" „Woprosy Istorii" „Woprosy Istorii 
Komunisticzeskoj
Partii Sowietskogo Sojuza" „Znamja"
668
Stalin
PROLOG: Świąteczny obiad 8 listopada 1932 ^
1 Ta relacja z 8 listopada 1932 roku jest oparta na wspomnie Alliłujewej, 
wywiadach z ocalałymi członkami rodziny Stj radzieckich wraz z kartami zdrowia 
Nadieżdy, listami do portami z archiwów RGASPI i GARF, a także opubliko\ książka 
Edvarda Radzinsky'ego Stalin. Wygląd Nadieżdy:) ty Letters to a Friend, ss. 90-1 
] 1. Boris Bazhanov, Bazhano lin, s. 110. Świadectwo Nadieżdy Stalinej cytowane 
w pl
ss. 278-279. Kobiety: F. Chuev (red.),MolotovRemembers t lalej: MR), ss. 
164,174. Pa-
miętnik Stalina 8 listopada. Postyszew również był obecny'
iach Mołotowa i Świetlany lina, dziećmi przywódców od Stalina, oficjalnymi ra-
anymi dziełami takimi jak Ivietlana Alliluyeva, Twen-and the Damnation ofSta-icy 
Radzinsky'ego, Stalin,
a spotkaniu, „Istoriczeskij 998 nr 4, Posietiteli Kriem-
Archiw" (dalej: „IA") 1994 nr 1 do 1997 nr 1 oraz indeks lowskogo Kabinieta I. 
W. Stalina 1924-1953. Jagoda: A.L. Litwin i in. (red.), Gienrich Jagoda Narkom 
wnutrjennych dieł SSSR, Genieralnyj komu <issar gosudarstwiennoj bie-zopastnosti 
(dalej: Jagoda), ss. 1-20. Wąsy Jagody a la Hi[ len wywiad z Maria Piesz-kową. 
Wygląd Stalina: miodowe oczy, wywiad z Mają Kf vtaradze. Ramię nic takie złe, 
stary, szary płaszcz: wywiad z Artiomem Sergiejewem.gapach dymu tytoniowego; 
wywiad Leonida Redensa z autorem i Swietłany Alliłujew<:j z Rosamund Richardson 
(dalej: Świetlana R.R.). Sposób chodzenia: Galina Vishnevsv :aya, Ga\\x\<\,A 
Russian Story, ss. 95-97. Opis Kremla i domów przywódców: wywiadc,ze Stiepanem 
Mikojanem. Wspaniałe czasy: RGASPI 74.1.429.65-6, dziennik J.D. Worsjszyłowej, 
21 czerwca 1954.
2 Bezpieczeństwo: RGASPI 17.162.9.54., cyt. za: Oleg Khlehniuk, Le Circle du 
Kremlin, Staline et le bureau politique dans les annees 30. Les jeux dty 
pouvoir, s. 51. O Leninie: Robert Service, Lenin, ss. 400-401. Wizyty u 
Biednego: zol I. Pavel Sudoplatov, Special Tasks, s. 52. Żebrak: MR, ss. 14, 
213. N.S. Własik, Moja biografia, „Szpion", t. 8-9, ss. 25-27: do 1927, Stalin 
miał jednego ochroniarza, Juzisa, r-itwina do którego dołączył później Własik. 
Autostopowiczki: wywiad z Jurijem Żdan{>wem, Artiomem Sergiejewem. Sudopłatow, 
s. 52. Dekret o spacerach Stalina: RGASJ.117.162.9.54, cyt. za: Khlev-niuk, 
Circle, s. 51. F. Czujew (red.), Tak goworił Kaganowic: (dalej: Kaganowicz), s. 
191. Zob. także MR o tym, jak Stalin i Mołotow spotkali włóc ]ęgę spacerującego 
po Moskwie. Kremlowskie dzieci wpadające na Stalina: wywiad i Natalią 
Andriejewą.
3 Na temat teorii łuszczycy, co nie jest dowiedzione, zob. WT t, Bos, i E.M. 
Farbcr, Joseph Stalin's Psoriasis: its Treatment and the Consequences w: 
„i^utis", t. 59, kwiecień I997. Dziękuje Robertowi Service'owi za zwrócenie mi 
na to uw -gi. O zapaleniu migdałków i gardła I. Waledinskij, Wospominania o 
wstrieczach s tow. Stalinym IV. w „Muziei Re-
wolucii", t. 23, Moskwa 1992, ss. 121-126. Stalin poucza > Także: zob. Akaki 
Mgeładze, Stalin kakimjajego znał, ss. nie byłbym Stalinem". „Pięciu lub sześciu 
Stalinów" -zob. V. Zubok i C. Pleshakov, Inside the Kremlin's Cold chev (dalej: 
Zubok), s. 21. Wczesny okres formowania się Service, Joseph Stalin, and Making 
of a Stalinist w: J. Cha and Stalinism in the USSR, ss. 15-30. 4 RGASPI 
558.11.1550.34-5, Stalin do Nadii, 21 czerwca RGASPI 85.28.63.13, Nadia 
Alliłujewa do Ordżonikidzeg wie o prawidłowego szkolenia techników w akademii, 2 
k bertowi Service'owi za tę informację.
I'asilija: Artiom Siergiejew. J8-199: „Gdybym to zrobił, Hganowicz, s. 154. 
Licediej: \'ar, From Stalin to Khnish-charakteru Stalina: Robert mon (red.), 
Politics, Society
1930. Nadia donosicielka: S o telefonie Stalina w spra-Vietnia 1931. Dziękuję 
Ro-
Przypisy
669
5 RGASPI 558.11.1550, Nadia do Stalina, 28 sierpnia 1929.
6 O szaleństwie Nadii: MR, ss. 173-174. Problemy umysłowe rodziny Alliłujewów: 
wywiad z Kirą Alliłujewa i Stanisławem Redensem. Świetlana R.R. Polina cyt. za: 
Svie-tlana, Twenty Letters, s. 118.
7 RGASPI 558.11.1550.27, Nadia do Stalina, 27 września 1929.
8 RGASPI 558.11.1550.8 Stalin do Nadii, 29 sierpnia 1929. O nauce i nauczycielu 
Wasi-lija: RGASPI 558.11.1550.31-2, Stalin do Nadii, 2 lipca 1930. 
558.11.1550.61-63, Swietłana do Stalina, 21 września 1931.
9 RGASPI 558.11.1550.7, Nadia do Stalina, 28 sierpnia 1929. RGASPI 
558.11.1550.8, Stalin do Nadii, 29 sierpnia 1929. Stalin o lekarzach Nadii: 
RGASPI 558.11.1550.30, Stalin do Nadii, 21 czerwca 1930. Zęby Stalina: RGASPI 
558.11.1550.43-45, Stalin do Nadii, 24 września 1930 i RGASPI 558.11.1550.34-5, 
Nadia do Stalina, 5 września 1930.
10 RGASPI 558.11.1550.29, Nadia do Stalina, 1 października 1929.
11 RGASPI 558.11.1550.36-7, Stalin do Nadii, 8 września 1930.
12 RGASPI 558.11.1550.7, Nadia do Stalina, 28 sierpnia 1929.
13 Nadia do Stalina o polityce: np. RGASPI 558.11.1550.10-12, Nadia do 
Stalina,2września 1929. O spotkaniu Ordżonikidzego i Rudzutaka z Woroszyłowem; o 
poglądach Ordżo-nikidzego na temat gospodarki Małej Kabardii.
14 Nadia, Stalin i książki. „Biała" literatura na temat Stalina: RGASPI 
558.11.1550.65-6, Nadia do Stalina, 26 września 1931. RGASPI 558.11.1550.35-6, 
Stalin do Nadii i Nadia do Stalina, 5 i 8 września 1930. RGASPI 558.11.786.123-
4, Nadia do A.N. Poskrie-byszowa, 10 czerwca 1932.
15 Zdjęcia: RGASPI 558.11.1550.43-5, Stalin do Nadii, 24 września 1930. Jak 
zabawnie wygląda Mołotow: RGASPI 558.11.21550.65-6, Nadia do Stalina, 29 
września 1931.
16 RGASPI 535.L53.18, N. Alliłujewa, IKKI, 12 maja 1927. O „babach": RGASPI 
44.1.1.417, Nadia Alliłujewa do Marii Swanidze 11 stycznia 1926. O kurczętach: 
Nadia do Kalinina cyt. za: Radio 4, Robert Service, Kremlin Women.
17 RGASPI 558.11.1550.9, Stalin do Nadii, 1 września 1929.
18 Gulia Dżugaszwili, Died, Otiec, Mat'i Drugije, ss. 18-19. Kirow zabrał Jakowa 
do Moskwy w 1921 i opiekował się nim w Petersburgu. RGASPI 558.11.1550.10-12, 
Nadia do Stalina, 2 września 1929. O samobójstwie Jaszy i Nadii: RGASPI 
558.11.1.213-95, dziennik Marii Swanidze, 9 maja 1935. O żarcie Stalina na temat 
samobójstwa Jaszy: Swietłana Alliłujewa R.R.
19 Życie na Kremlu, wspomnienia o Woroszyłowie i o mieszkaniu: Artiom 
Siergiejew, Natalia Andriejewą. Stiepan Mikojan, MR, s. 210. Tutaj spacerował 
Iwan: Zubok. s. 16.
20 Wygląd Nadieżdy: Svietlana, Twenty Letters, ss. 90-111. Bazhanov, s. 110. 
Relacja Nadieżdy Stalin cyt. za: Radzinsky, ss. 278-279. MR s. 164. Artiom 
Siergiejew. Niezrównoważona umysłowo: Z. A. Żdanowa cyt. za: Svietlana, Twenty 
Letters, s. 112. Mlaskający Wasilij: Rosamond Richardson, The Long Shadow: 
Inside Stalin's Family, ss. 130-131. Karty zdrowia Nadii: RGASPI 558.11.1551.
21 O obecności na kolacji: Andriejewowie: Natalia Andriejewą, Mikojanowie: 
Stiepan Mikojan. Ordżonikidze: Eteri Ordżonikidze. Bucharin, Mołotow, Kalinin: 
Stalin do Bucharina w: Anna Larina, This I Cannot Forget, The Memoirs of Nikolai 
Bucharin 's Widow, ss. 142, 291. Pawieł i Żenią Alliłujewowie: Kira Alliłujewa. 
Budionny: Nina Bu-dionna. Białe zęby: Isaak Babel, 7920 Diary, s. 89. Relacja o 
Nadii tańczącej z kimś innym: „Ktoś zwracał na nią zbyt wielką uwagę na 
przyjęciu...", Nadieżda Stalin (wnuczka,
670
Stalin
która usłyszała tę opowieść od Anny Alliłujewej) cyt. za: Radzinsky, s. 278. 
Taniec z Jenukidzem: wywiad z Natalią Rykową.
O Stalinie i kobietach: Stalin „całkiem przystojny" itd.: MR, s. 174. „Piękna 
Jegoro-wa": A.T. Rybin, Stalin w oktjabrie 1941, s. 20. O Jegorowej „tańczącej i 
bawiącej się": protokół z przesłuchania cytowany w całości w: Larissa Vasilieva, 
Kremlin Wives, ss. 103-111. „Piękna żona Jegorowa, która kiedyś była gwiazdą 
filmową": Joseph E. Davies, Mission to Moscow, s. 95; Svetlana Alliluyeva, Only 
One Year (dalej: Svetlana OOY), ss. 131, 317; wywiad z Nadieżdą Własik. List od 
wielbicieli: RGASPI 558.11.726.61, Rachela Dizik do Stalina i odpowiedź Stalina 
z 3 kwietnia 1931. O Mi-kulinie: „IA"; O wizycie J.N. Mikuliny u Stalina; Jaures 
Miedwiediew, Politiczeskij dnewnik, 1975, ss. 364, 428-434. Stalin, Soczinienia, 
t. 12 (1949), s. 108-115. Relacja Rusudany Żordanii: A.T. Rybin, Stalin w 
oktjabrie 1941, s. 18. W wywiadzie udzielonym autorowi Mircchuława, który dobrze 
znał Rusudanę, wyklucza możliwość romansu: „Była znacznie młodsza od niego"; 
Wywiad z Natalią Poskriebyszową. O Własiku: Wywiad z Nadieżdą Własik. O sukcesie 
z członkiniami partii, Stal i Sławotinską: Kaga-nowicz, s. 160. O Dorze Chazan: 
Bazhanov, s. 36. O zazdrości (o baletnicę) i „samo-pobłażaniu": wywiad z 
Władimirem Ałliłujewem (Redensem). O zazdrości (o fryzjerkę) i szaleństwie: MR, 
s. 173; Natalia Rykowa; Davies, s. 95. O pełnym zazdrości liście Na-dieżdy do 
Stalina: RGASPI 558.11.1550.148, 30 czerwca 1930. Taniec: Kozłowski w: Władimir 
Karpow, Rastrieljunnyje marszaty, s. 342. Roza Kaganowicz: Kaganowicz, ss. 48-
50. O kobietach w czasie Wielkiej Czystki: Robert Conquest, Stalin: Breaker of 
Nations, s. 216. O żonach członków Politbiura, 5 lipca 1937: AP RF 3.58.174.107, 
cyt. za: Alexander Yakovlev,^ Century of Violence in Soviet Russia, s. 42. 
Michael Parrish, The Lesser Terror (dalej: Lesser Terror) Soviet State Security 
1939-1953, s. 33. Wszystkie Alliłujewy chciały spać ze Stalinem: Sergo Beria, 
Beria My Father: Inside Stalin 's Kremlin (dalej: Sergo B.), s. 150: historia 
opowiedziana Ninie Berii przez Świetlane. 22 O małżeństwie Stalina i Nadieżdy: 
wywiad z Kirą Alliłujewą. „Porywcza kobieta": Pau-ker cyt. za: Alexander Orlov, 
Secret History of Stalin's Crimes, s. 315. Niezrównoważony charakter Nadii: 
Eteri Ordżonikidze. „Depresja - początkowe stadium schizofrenii, która 
występowała w rodzinie matki" - Swietłana R.R. O jej uleganiu słabościom, jej 
chorobie, „nawet niania uskarżała się, że nie interesowała się dziećmi" - 
Władimir Alliłujew (Redens). Ojej grubiaństwie w stosunku do Stalina: „Zamknij 
się": wywiad z Niną Budionną; i Marią Budionną (trzecią żoną) w: Vasilieva, 
Kremlin wives, s. 72. O „kimś, kto przyciągał jej uwagę": Nadieżdą Stalin w: 
Radzinsky, s. 278. O Jenukidzem: Natalia Rykowa. O toaście politycznym: Rybin, 
Oktjabr 1941, s. 10. O awanturach: dobijanie się do drzwi łazienki, N.S. 
Khrushchev, Khrushchev Remembers: the Gla-snost Papers (dalej: Glasnost), s. 16. 
Kurczęta wyrzucane za okno i „głupia" Nadieżdą według określenia matki: Svetlana 
OOF, s. 317 i Svetlana, Twenty Letters, ss. 117-118. 23 Polina i Nadia, 
mieszkanie Stalina: MR, s. 173, relacja Poliny i pielęgniarki: Svetlana, Twenty 
Letters, ss. 116-118, również relaqe rodziny przekazane autorowi: Kira 
Alliłujewą, Artiom Siergiejew, Leonid Redens, Władimir Alliłujew (Redens). 
Upuszczona róża; Nadieżdą Stalin, wnuczka w: Radzinsky, s. 278. Pistolet: prośba 
Nadieżdy do Pawła, zaryglowane drzwi: wywiad z Kirą Alliłujewą. Artiom 
Siergiejew trzymający pistolet, wywiad z autorem. Mieszkanie: MR, s. 189; także 
Artiom Siergiejew. Gusiewa i głupi ochroniarz: Khrushchev, Glasnost, ss. 15-17. 
Czas śmierci: tajny raport doktora Kusznera: GARF 7523c. 149a.2-7.
Przypisy
671
24 Svetlana, Twenty Letters, ss. 116-118: cytuje relacje niani i Poliny 
Mołotowej z 1955 roku. Anastas Mikojan, Tak było (dalej: Mikojan), s. 332: choć 
Zina Ordżonikidze była bliżej, słyszała tylko „stłumiony dźwięk", kiedy Sergo 
Ordżonikidze się zastrzelił. Platforma Riutina: Własik w wywiadzie z doktorem N. 
Antipienką cyt. za: Radzinsky, s. 286. „Iosifie, Nadii nie majuż wśród nas": 
Swietłana, Twenty Letters, s. 117. „Iosifie, Nadia nie żyje": Vasilieva, Kremlin 
Wives, s. 67. Jenukidze miał przybyć pierwszy, wezwany przez pielęgniarkę: 
Larina, s. 142.
25 Rola Jenukidzego: GARF 7523c-149a-2.1-6, w tym raport prof. Kusznera, 
dokument 7. Plotki obsługi i wersja oficjalna: GARF 3316.2.2016.1-8. Prośba A.G. 
Korczaginy do Kalinina o ułaskawienie. Została aresztowana w 1935 roku za 
przynależność do grupy terrorystycznej. „Och, Nadiu, Nadiu": Mgeładze, ss. 117-
118. „Wywróciłaś moje życie": Nadia Własik. „Okaleczyła mnie": dziennik Marii 
Swanidze. Kaganowicz, ss. 73, 154. Svetlana, Twenty Letters, ss. 116-120, „Nie 
mogę tak dalej żyć". „Miotał się na oślep": Svetlana, Richardson, Long Shadows, 
ss. 130-131. Stalina, pistolet „zabawka": MR, s. 173.
CZĘŚĆ PIERWSZA. TE CUDOWNE CZASY: STALIN I NADIA, 1878-1932 1. Gruzin i 
uczennica
1 Prawdziwe urodziny: RGASPI 558.4.2.2. Poezje: RGASPI 558.4.600. Historia 
młodości Stalina i jego kariery, opisana w tym rozdziale, opiera się na 
wspaniałym opracowaniu Roberta Tuckera Stalin as Revolutionary, a także Roberta 
Conquesta Stalin: Breaker of Nations; Radzinsky; Volkogonov, Stalin: Triumph and 
Tragedy (dalej: Vol-kogonov); Edward Ellis Smith, Young Stalin; pamiętniki 
Siergieja Alliłujewą i Anny Alliłujewej opublikowane jako The Alliluyev Memoirs, 
red. David Tutaev, i po rosyjsku, S. Alliłujew, Proidennyj put'; nic publikowane 
wspomnienia Kandida Czarkwia-niego, któremu Stalin opowiedział o swoim 
dzieciństwie i latach młodości. O Keke: Sergo B., ss. 20-21. O Beso i popie, 
Keke wyrzucającej Beso i wizycie Beso w seminarium oraz przyjaźni z rodziną 
Egnataszwilich, w tym z Waso i generałem porucznikiem Aleksandrem Egnataszwilim, 
„moje pięciorublowe stypendium plus pięć rubli miesięcznie za śpiewanie", 
wysyłanie pieniędzy matce, ateizm na pierwszym roku, śmierć ojca, niechęć do 
opowiadania o dzieciństwie: Kandid Czarkwiani, ss. 1-7, seminarium, ss. 9-10. O 
Egnataszwilim jako ojcu chrzestnym, nie ojcu, przywiązanie Stalina do rodziny: 
wywiad z Tiną Egnataszwili. Stalin o zwykłych ludziach w historii: David Hollo-
way, Stalin and the Bomb, s. 264. Stalin dyskutujący o samobójstwie 
amerykańskiego sekretarza obrony Forrestala. Szara koszula: Radzinsky, s. 47.
2 Zęby, wygnanie, lata 1902-1903 spędzone w więzieniach w Batumi i Kutaisi; 
amputacje: „Nadal słyszę krzyki", Stalin w: Czarkwiani, ss. 20-25. Tucker, 
Revolutionary, ss. 134,156-157, siedem zsyłek, sześć ucieczek, ss. 94-95, oparte 
na oficjalnej biografii Stalina, chociaż mógł wyolbrzymić liczbę. Roman 
Brackman, The Secret File of Joseph Stalin, przydatne przy opisie atmosfery 
podziemia.
3 S. Alliłujew, Proidennyj put', s. 182. „Słabe punkty Stalina"; Olga „wdawała 
się w romanse" i „słabość do południowców", Polaków, Turków itd.: Svetlana, 
Twenty Letters, ss. 49-58. Stalin o kobietach Alliłujewych, które chcą z nim 
spać: zob. Sergo B., s. 150. Vasilieva, Kremlin Wives, s. 55.
672
Stalin
Przypisy
673
4 Rola w Kartli w latach 1905-1907; ekspropriacje: wspomnienia Stalina: 
Czarkwiani. ss. 12-14; A.S. Alliłujewa, Wospominania, ss. 187-190; Tucker, s. 
158; „Argumienty i Fakty", wrzesień 1995; Radzinsky, s. 67; Svetlana OOY, s. 
381.
5 Zubok, s. 80. Wywiad z W. Nikonowem, maj 2001. Wywiad z Natalią 
Poskriebyszową. Stalin i Stal: MR, s. 164. Kaganowicz, s. 160.
6 Raporty policyjne, 1913: RGASPI 558.4.214. A.S. Alliłujewa, Wospominania, ss. 
187--190; Tucker, Revolutionary, ss. 150-158; „Argumienty i Fakty", wrzesień 
1995; Radzinsky, s. 67; Svetlana OOY, s. 381. Stalin o Leninie i narodowościach 
w Krakowie, 1912-1913; Czarkwiani, ss. 25-27; polowania i mróz w Arktyce, s. 22.
7 A.S. Alliłujewa, Wospominania, ss. 183-190. MR, s. 93, Tucker, Revolutionary, 
ss. 150--157, 165. Służba, Lenin, ss. 253-283. Vasilicva, Kremlin Wives, s. 55. 
Czytanie synom: Artiom Siergiejew.
8 MR, ss. 96-97. N.N. Sukhanov, he Russian Revolution 1917, s. 230. Radzinsky, 
ss. 115-117.
9 Relacja z Carycyna: Tucker, Revolutionary, ss. 190-197, i Conquest. Breaker of 
Nations, w tym „nie ma człowieka, nie ma problemu", barka, ss. 76-83. O barce: 
RGASP 74.2.38.130, Stalin do Woroszyłowab.d. Stalin, Woroszyłowi Sergo, 
komentarz na temat Carycyna w ujęciu Trockicgo, „operetkowego dowódcy" w: RGASPI 
74.2.37.60, Woroszyłow i Stalin do Mołotowa, Kaganowicza i Ordżonikidzcgo, 9 
czerwca 1933. K.E. Voroshilov, Stalin and the Armed Forces of the USSR. ss. 18-
19. Stalin, Soczinie-nia, t. 4, ss. 118-121, 420. Tucker, Revolutionary, ss. 
190-197. Roy Medvedev, Let History Judge (dalej: Medvedev), s. 13. Swictłana 
R.R. Vasilieva, Kremlin Wives, ss. 60-61, 78-79, 90. O. Khlevniuk, In Stalin's 
Shadow: the Career of Sergo Ordzhonikidze (dalej: Ordzhonikidze), ss. 7-16.
10 Mikojan, rozdz. 4-7. Tucker, Revolutionary, ss. 202-205.
11 Ta krótka relacja z lat 1920-1929 oparta jest na następujących, wspaniałych 
pracach: Robert Conquest, Harvest of Sorrow, rozdz. 5; Robert Service, Lenin, 
ss. 421-494; Service,^ History of 20th Century Russia, ss. 170-181; drugim tomie 
pracy Roberta Tuc-kera, Stalin in Power: the Revolution from Above, ss. 91-97, 
139-143; Goeffrey Hosking, History of Soviet Union 1917-1991, ss. 159-170. 
Relacja Stalina z 1928: Czarkwiani, s. 30; Gerald Easter, Reconstructing the 
State, s. 71. Moja relacja na temat partii i jej ideologii oparta jest na 
najlepszej książce na ten temat: Sheila Fitzpatrick, Everyday Stalinism, ss. 14-
21; Service, Lenin, ss. 142, 153-155, 377-378; Tucker, Power, s. 120; Zubok, ss. 
3-8. J. Arch Getty i Oleg V. Naumov, The Road to Terror, Stalin and the Self-
Destruction of the Bolsheviks 1932-1939 (dalej: Getty), ss. 5-29.
2. Kremlowska rodzina
1 RGASPI 74.1.429.65-6. J.D. Woroszyłowa, 21 czerwca 1954. Svetlana, Twenty 
Letters, s. 35.
2 RGASPI 74.2.37.46, Woroszyłow do Stalina, 6 czerwca 1932. Pukanie do drzwi: 
Mikojan, ss. 53-54; Natalia Andriejewa.
3 RGASPI 55.11.1550.29, Nadia do Stalina, 18 października 1929. O Kirowie: 
558.11.1550.34, Nadia do Stalina, 5 września 1930, i 558.11.1550.53-8, Nadia do 
Stali- , na, jesień 1931. O interwencji Mołotowa: 558.11.1550.36-41, Nadia do 
Stalina, 8, 12, 19 września 1930; 558.11.1550.43-5, Stalin do Nadii, 24 września 
1930. O Kaganowiczu:
558.11.1550.46-9, Nadia do Stalina, 30 września 1930. O wizytach Ziny 
Ordżonikidze i Mołotowa: 558.11.1550.52, Stalin do Nadii, 9 września 1931.
4 Moja ukochana, moje serce i szczęście... RGASPI 82.2.1592.1, Mołotow do 
Poliny, 13 sierpnia 1940. Całować Cię wszędzie... RGASPI 82.2.1592.4-6, Mołotow 
do Poliny, 15 sierpnia 1940. Tak chciałbym trzymać Cię w ramionach, blisko 
serca... Mołotow do Poliny: RGASPI 82.2.1592.40-5, prawdopodobnie kwiecień 1945, 
Nowy Jork. RGASPI 82.2.1592.19-20, Mołotow do Poliny, 8 lipca 1946. Kariera 
Mołotowa: Volkogonov, ss. 244-266. Zubok, ss. 80-84. „Kiedyś grał na skrzypcach 
za pieniądze dla pijanych kupców", ale tworzył politykę zagraniczną ze Stalinem 
„nieraz podnosił głos w obronie mojej lub innych narażonych na wybuchy gniewu 
Stalina", Khrushchev, Glasnost, ss. 75-77. Bazhanov, ss. 13-14. Dziennikarz 
bardzo precyzyjny, ale kujon: Oleg Troja-nowski w: William Taubman, Sergei 
Khrushchev i Abbott Gleason, Nikita Khrushchev (dalej: Taubman), s. 211. Także 
wywiad z Olegiem Trojanowskim. Kariera Poliny: Roy Medvedev, All Stalin's Men, 
ss. 97-98; Gennadi Kostyrchenko, Out of Red Shadows: AntiSemitism in Stalin's 
Russia, ss. 119-120; Khlevniuk, Circle, ss. 257-260. Wielkopańskie maniery 
Poliny - „Pierwsza dama w państwie" i „pierwsze skrzypce w domu": Mikojan, ss. 
298-299. Wyniosłość wobec ochroniarzy: Natalia Rykowa. Twarda, ale nie maszyna: 
Artiom Siergiejew. Mołotow: wytworny tancerz, N.S. Khrushchev, Khrushchev 
Remembers (dalej: KR), t. 1, s. 310. Irytacja i gniew Mołotowa na podwładnych: 
N.T. Fiedorenko, Zapiski diplomata: rabota s Mołotowym, „Nowaja i No-wiejszaja 
Istoria", nr 4,1991, ss. 81-82; Inez Cope Jeffery, Inside Russia: Life and Times 
ofZoya Zarubina (dalej: Zarubina), ss. 3-4; Sergo B., s. 48; Zubok, ss. 87-92. 
Nieprzyjemne usposobienie: Oleg Trojanowski. Fiedorenko: J. Czadajew cyt. w: 
Grigorij Ku-maniew (red.), Rjadom so Stalinym (dalej: Kumaniew), s. 420. Jąkanie 
się: Berezhkov, History in the Making, s. 49. Pedanteria: Anatoly Dobrynin, /;; 
Confidence, s. 31. Pół godziny snu: Andrei Gromyko, Memoirs, s. 314. Współpraca 
ze Stalinem i rozbieżności ze Stalinem: Milovan Djilas, Conversations with 
Stalin (dalej: Djilas), ss. 67-72. Złośliwość: Mikojan w: Kumaniew (red.): 
powolność, upór i próżność Mołotowa, s. 67. Wczesne lata: Easter, ss. 71-75. 
Mołotow: „Jestem człowiekiem z dziewiętnastego wieku", dziewiąte z dziesięciorga 
dzieci, gra na mandolinie, MR, s. VIII—XIII. Kłótnie ze Stalinem: MR, ss. 20, 
92.
5 O obiadach: Mikojan - „klub polityczny". Wywiad z Jurijem Żdanowem: jego 
ojciec i Stalin porównali obiady do „sympozjonów". KR, ss. 70-71. Obiady: 
Mikojan, ss. 352--357. Kaganowicz, ss. 58. 81. Szachy: Maja Kaganowicz do Galiny 
Udienkowej, wywiad autora. Polina, koncern perfumeryjny TcŻe: Mikojan, ss. 298-
299. Kira Alliłujewa. Artiom Siergiejew. Natalia Andriejewa.
6 Stalin bez pieniędzy: RGASPI 558.11.822, Stalin do A.B. Chałatowa, dyrektora 
GIZ-u, 3 stycznia 1928. Nadia prosi o pieniądze: RGASPI 558.11.1550.16-24; Nadia 
do Stalina, 26 września 1929. RGASPI 558.11.1550, Stalin do Nadii, 25 września 
1929. Stalin sprawdza, czy dostała pieniądze: RGASPI 558.11.1550.28. Dostała: 
RGASPI 558.11.1550.29, Nadia do Stalina, 1 października 1929.
7 Pieniądze: RGASPI 558.11.822, Stalin do Chałatowa, 3 stycznia 1928. KR, t. 1. 
s. 81. Ciągły brak jedzenia. O Mikojanie i Polinie: wywiady ze Stiepanem i Sergo 
Mikojana-mi. O Nadii i Dorze Chazan w tramwajach: Natalia Andriejewa. O meblach: 
RGASPI 558.11.753.3, Stalin do Jarosławskiego i Kalinina, 25 czerwca 1925.
674
Stalin
3. Czarodziej
1 RGASPI 558.11.27.16-18, Stalin o kułakach, 1928-1929. RGASPI 558.11.765.48-58, 
Mikojan do Stalina, 23 sierpnia 1929, o wyczerpaniu i oporze. Lenin i kułacy: 
Lenin, Połnoje sobranie soczinienij, t. 37, s. 41 i t. 50, ss. 137, 142-145. 
Rozporządzenie Mołotowa z 30 stycznia 1930 roku: O środkach podjętych w celu 
likwidacji gospodarstw kułackich w regionach objętych całkowitą kolektywizacją, 
RGAE 7486.37.78.4/44 i 95-97; dane statystyczne cyt. za: Jakowlew, ss. 91-98. 
Stalin chce uściskać Mołotowa: MR, s. 242. Opis kolektywizacji na podstawie 
Tuckera i Conquesta. Tucker, Power, ss. 94-95,129,138-147,172-176. Dane 
statystyczne na temat obozów: 2 miliony więźniów, s. 173, rozkułaczanie, s. 181; 
wyrzynanie bydła, s. 182,5-7 milionów potraktowanych jak kułacy na mocy dekretu 
z 1930 roku: Service, 20th Century Russia, s. 180. Conquest, Harvest of Sorrow, 
rozdz. 6 i 7. O kulturze partyjnej: Fitzpatrick, Everyday Stalinism, ss. 14-21. 
Service, Lenin, ss. 142, 153-155, 377-378, 458. Tucker, Power, s. 120. Zubok, 
ss. 3-8; Getty, ss. 5-30. N.K. Bajbakow, Dieło żyzni: zapiski nieftjanika, s. 
163. Beria cyt. za: Andrei Sakharov, Memoirs, s. 159. Mojsiej Kaganowicz w: 
Service, 20th Century Russia, s. 243. Lev Kopelev, No Jail for Thought, s. 32. 
Świętość „towarzysza" - Julia Mine w: Teresa Torańska, Oni (dalej: Oni), s. 16, 
absolutna wiara, Stefan Staszewski, ss. 128-137, wewnętrzna potrzeba, Jakub 
Berman, s. 207. Pogarda Mołotowa dla nazistów i zachodnich przywódców: MR, s. 20 
i cyt. za: Zubok, s. 26. Kirow: żadnych prac teoretycznych: MR,s. 221. Stalin o 
Mao: Zubok, s. 62. Stalin i Krupska: MR, s. 133. Stalin i A.S. Jakowlew cyt. za: 
Seweryn Bialer (red.), Stalin and his Generals, s. 99. Lenin i terror: cyt. za: 
Service, Lenin, s. 421. Stalin jako komunistyczny bojownik: Rudzutak, 7-12 
stycznia 1933, cyt. za: Getty, s. 93. Stalin i żal za przyjaciółmi: Stalin do 
Mołotowa, 24 sierpnia 1930. L.T. Lih, O. V. Naumov i O.V. Khlevniuk, Stalin 's 
Letters to Molotov (dalej: Molotov Letters), s. 206. „Bić po pysku": Molotov 
Letters, Stalin do Mołotowa, 2 września 1930, s. 210.
2 RGASPI 73.2.44.14, Mołotow do Andriejewa, 18 czerwca 1929.
3 RGASPI 73.2.44.9, Stalin do Andriejewa, Me bądź zły, b.d. i RGASPI 73.2.44.13, 
Stalin do Andriejwa, Nie twierdzę, że nic nie robicie, 11 marca 1929. RGASPI 
73.2.44.14, Stalin do Andriejewa, Przetrącimy im grzbiety, 18 maja. Zob. też 
Easter, ss. 112-125.
4 Mikojan, s. 52. Soso: RGASPI 558.11.765.48-9, Mikojan do Stalina na temat 
zdrowia członków BP, 23 sierpnia 1928. Pogarda Mikojana dla Mołotowa: Stepan 
Mikoyan, Memoirs of Military Test-flying and Life with the Kremlin's Elite 
(dalej: Stepan M), s. 329. Pogarda Mołotowa dla Kaganowicza:M/?, ss. 228-279. 
Sprzeczki Kaganowicza z Mołotowem: Kaganowicz, s. 61. Sergo i Kaganowicz 
prawdziwymi przyjaciółmi: Kaganowicz, s. 162 i wywiad z Eteri Ordżonikidze. 
Kaganowicz usprawiedliwia się przed Sergo: Khlevniuk, Ordzhonikidze, s. 94.
5 Sergo B., ss. 134, 142-143, 148. Gieorgij Żukow, Wospominania i razmyszlenia 
(dalej: Żukow), s. 273. Sudopłatow, s. 66. Lidia Dan, Bucharin o Stalinie, 
„Nowyj Żurnał", 75, marzec 1964, s. 82. Artiom Siergiejew. Wyższa inteligencja i 
inne cechy Berii cyt. za: Sergo B., s. 290.
6 RGASPI 558.11.712.18, Stalin do A.M. Bolszakowa, 17 października 1925. Proces 
szachtyński w 1928 roku przygotował funkcjonariusz GPU Jewdokimow, który w tym 
czasie spędzał wakacje i pił ze Stalinem: Orłów, s. 28. RGASPI 558.11.773.1.2.3, 
D.P. Malutin do Stalina, 8 sierpnia 1932.
Przypisy
675
7 Roslakow cyt. za: Amy Knigh t, Who Killed Kirov ?The Kremlin's Greatest 
Mystery (dalej: Kirov), s. 160.
8 RGASPI 558.11.768.131; Mołotow do Stalina, 21 grudnia 1929.
9 „Prawda", 22 grudnia 1929.
10 Dowcipy: nieokrzesane poczucie humoru: Djilas, ss. 62-64. „Gówniarze": RGASPI 
558.11.787.6, Stalin do Postyszewa, 9 września 1931. Żart Kozłowskiego: Gromyko, 
Memoirs, s. 101; żart etiopski: Gromyko, s. 103. Medal Kozłowskiego, stary 
odźwierny: Rybin, Stalin i Żukow, ss. 9—10. Dowcip o jednej nodze: Lesser 
Terror, s. 190. Nieprzyzwoite piosenki: Miedvedev, s. 329. Pieśni kościelne: 
Orłów, s. 322 i Galina Wiszniewska, Galina, (dalej: Galina), ss. 95-97. Wiersz: 
Kira Alliłujewa. Inne dowcipy: Oniegin i GPU: nie publikowane wspomnienia Sergo 
Kawtaradzego, s. 74, zob. też Sudopłatow, s. 151. Dowcipy rasowe: zob. fragment 
o Żydach. Wisielczy humor: Stalin do Nosenki: „Jeszcze was nie aresztowali?" w 
„Sowierszenno Siekrietno", 3, listopad 2000, ss. 12-14.
11 RGASPI 82.2.1420.118, Stalin do Bucharina i Mołotowa, 27 czerwca 1926.
12 Mikojan, s. 275. RGASPI 82.2.1420.150-1 i RGASPI 558.11.69.84, Stalin do 
Mołotowa, 4 września 1926 i 24 sierpnia 1926.
13 Sergo B., ss. 15, 34. Torebka cukierków: Oleg Trojanowski. Także Oleg 
Trojanowski, Czeriez gody i rasstojanija, ss. 148, 156-164.
14 Żaden szczegół zbyt drobny: Natalia Andriejewa.
15 „Interesujące liczby": RGASPI 558.11.753.13, Stalin do Mołotowa na temat 
notatki Kalinina, 11 grudnia 1935. Z pewnością jest to możliwe: Stalin do 
Kurczatowa cyt. za: Holloway, s. 147. O Stalinie sprawdzającym domy: Galina 
Udenkowa o Kaganowi-czach. Dom Berii: Sergo B., s. 34. Wyposażenie: Muzeum 
Kirowa w Petersburgu, Stie-pan M., ss. 52-53. Samochody: Stiepan M., s. 46. 
Pauker w: Orłów, ss. 339-341. Artiom Siergiejew. Eugienia Ginsburg, Journey into 
the Whirlwind, s. 37. Samochody 19 grudnia 1947: D. Babiczenko i M. Sidorow, 
Niewielika Pobieda, „Itogi", nr 31 (269), 2001.
0 przywilejach, partyjnym maksimum itp., najlepsze opracowanie to Fitzpatrick, 
Everyday Stalinism. Miecz Budionnego: RGASPI 558.11.712.90-7, Stalin do 
Budionnego, 1920; Daję Warn swój miecz jako rewolucjoniście, zajmę się waszą 
kawalerią - napisał w 1920 roku; Możecie być pewni, że zostaniecie [...} dowódcą 
kawalerii - napisał w 1923 roku. RGASPI 558.11.822, Stalin do Chałatowa, 3 
stycznia 1928.
16 Stalin o stosunkach osobistych: Stalin, Soczinienia, t.12, s. 1. Kirow i żony 
cyt. za: Vol-kogonov, s. 205. Rodziny: siostry Kirowa, Kirov, s. 162. Stalin o 
rodzinie: wywiad z Iriną Jenukidze do filmu telewizyjnego Stalin's Secret 
History cz. 3. O koligacjach rodzinnych Jagody, który ożenił się z siostrzenicą 
Swierdłowa, i Awerbacha, szwagra Jagody, zob. Vitaly Shentalinsky, The KGB's 
Literary Archive (dalej: KGB Lit. Archive), ss. 256-269. Młodszy syn Mikojana 
eskortowany przez Ordżonikidzego, Woroszyłowa
1 Szaumianów: Stiepan M., ss. 25, 28. Artiom Siergiejew. Kaganowicz i jego brat: 
Kaganowicz, s. 29. Mołotow o aresztowaniu braci: MR, s. 114. Partia osierocona 
po śmierci Lenina: Jeffrey Brooks, Thank You Comrade Stalin, s. 24. Nowa wdowa 
po Leninie: KR, t. 1, s. 74.
17 Tucker, ss. 172-174,185. Mikhail Sholokhov, Virgin Soil Upturned, ss. 240-
243, 247.
18 RGASPI 558.11.69.36, Stalin do Mołotowa, 3 czerwca 1927: najlepsi 
przyjaciele; RGASPI 558.11.69.43, Towstuchado Stalina, 9 czerwca 1926: wąski 
krąg waszych przyjaciół, cyt. za: Pavel Chinsky, Staline Archives Inedits, ss. 
125-126. „Przyjaciele":
676
Stalin
Khlevniuk, Circle, s. 94. Ukształtowani w walce: RGASPI 54.1.100.101-2, Stalin 
do Ka-ganowicza, 2 sierpnia 1932.
19 W 1931 roku to się zmieniło i posiedzenia odbywały się 1,8,16 i 23 każdego 
miesiąca o 16.00. Dwa spośród nich były posiedzeniami „zamkniętymi". Khlevniuk, 
Circle, s. 77.
20 Mikojan, ss. 335, 367.
21 Woroszyłow: Cześć, przyjacielu! RGASPI 74.2.38.4, Stalin do Woroszyłowa, 27 
lipca 1921. Szkoda, że nie ma Cię w Moskwie: RGASPI 74.2.38.55, Stalin do 
Woroszyłowa, 27 października 1931. Opinia Stalina o Woroszyłowie: „On nawet się 
gimnastykuje" - Kira Allilujewa. Urok, próżność, głupota: Sergo B., ss. 39-40, 
51, 141, 165. Opis w: Albert Seaton, Stalin as Military Commander, s. 155. 
Uprzejmość: Zarubina, s. 7. Picie: Artiom Siergiejew. Stiepan Mikojan. 
Alanbrooke, War Diaries, s. 217; Stiepan M, s. 52. Pogarda Stalina dla wygodnego 
życia: MR, s. 225. Odwaga i prostota: Djilas, s. 55. Marapulca skazany słusznie: 
RGASPI 558.11.773.47, Woroszyłow do Stalina, 14 października 1930. Minin: RGASPI 
74.2.37.89, Woroszyłow do Stalina, 25 maja 1935. Zob. listy Woroszyłowa do 
Bubnowa, RGASPI 74.2.40.66-99. Usposobienie: RGASPI 85.1.110.1-20, Woroszyłow do 
Ordżonikidzego. Nadworni malarze:^/?, t. 2, s. 74. Notoryczna głupota: Bazhanow, 
ss. 98-99. Wczesne nieporozumienia ze Stalinem: Kirov, s. 104. Kariera: 
Volkogonov, ss. 251-253. William J. Spahr, Stalin's Lieutenants, ss. 19-33. 
Woroszyłow, Rasskazy o żyzni, ss. 79-84, 247-248. Medvedew, All Stalin 's Men, 
ss. 1—11. „Kochał przepych" i nosił białe flanelowe koszule: Svetlana OOY, ss. 
346-347.
22 RGASPI 558.11.27.9-10, Woroszyłow, Stalin, Kalinin, b.d.
23 RGASPI 74.2.38.39, Stalin do Woroszyłowa, 14 marca 1929.
24 RGASPI 74.2.39.447, Woroszyłow do Stalina i odpowiedź, b.d.
25 RGASPI 74.2.38.127, Stalin do Woroszyłowa, b.d. RGASPI 74.2.38.103, b.d., 
Stalin do Czubara, Woroszyłowa, Mikojana. Anglia i Indie: RGASPI 74.2.39.38, 
b.d., Stalin i Woroszyłow. Ryby: RGASPI 74.2.39.54, Woroszyłow do Stalina i 
odpowiedź, b.d.
26 RGASPI 79.1.760, Woroszyłow do Kujbyszewa. RGASPI 74.2.39.15, Stalin, 
Woroszyłow, Mołotow, Ordżonikidze, 30 kwietnia 1933.
27 „Zostawmy to do środy": RGASPI 74.2.38.21, Stalin do Woroszyłowa, 31 stycznia 
1927. Sprawy wojskowe: RGASPI 74.2.38.37, Stalin do Woroszyłowa, 3 stycznia 
1929. Za miastem: RGASPI 74.2.39.49, Stalin i Woroszyłow, b.d.
28 RGASPI 85.1.110.1-20, Woroszyłow do Ordżonikidzego, 8 czerwca 1929. Khlev- ) 
niuk, Circle, s. 32. Stalin przegłosowany: RGASPI 74.2.38.74, Stalin do 
Woroszyłowa, 26 czerwca 1932.
29 RGASPI 558.11.27.22, Stalin i Kalinin, 7 maja 1929.
30 RGASPI 74.1.38.43, Stalin do Woroszyłowa, 16 kwietnia 1929. Chorobliwa 
wyobraźnia: zob. nieczist w: Molotov Letters, s. 215. „Święty strach" w: Tucker, 
Power, ss. 484^85.
31 RGASPI 558.11.1550.43-5, Stalin do Nadii, 24 września 1930.
32 RGASPI 558.11.1550, 16-24, Nadia do Stalina, 26 września 1929, i RGASPI 
558.11.1550.27, Nadia do Stalina, 27 września 1929.
33 Molotov Letters, s. 215.
34 Khlevniuk, Circle, ss. 38-39. Zastraszanie specjalistów: Service, 20th 
Century Russia, s. 175. Molotov Letters, s. 213.
35 Khlevniuk, Circle, s. 43. Molotov Letters, 6 sierpnia 1930, s. 200.
36 RGASPI 558.11.27.30-33, Stalin do W. Mieżłauka, 23 maja 1930.
Przypisy
677
4. Głód i sielanka: Stalin na daczy
1 Karty zdrowia Nadii: RGASPI 558.11.1551. Także: czerwiec-lipiec 1930, Stalin 
do Nadii w: Radzinsky, s. 274.
2 Khlevniuk, Circle, ss. 46-48. Sergo wspiera Stalina: „Musimy skończyć z 
prawicowcami tak jak zrobiliśmy to z Trockim...", RGASPI 558.11.778.40, Sergo do 
Stalina. 26 września 1930.
3 RGASPI 74.2.37.60 i 74.2.38.56, korespondencja Woroszyłowa; opinia Stalina o 
planach Tuchaczewskiego: RGASPI 74.2.38.59, Stalin do Woroszyłowa.
4 O spisku Tuchaczewskiego: RGASPI 558.11.778.43, Stalin do Ordżonikidzego, 24 
września 1930. Wiemy o tym tylko my trzej w: Khlevniuk, Circle, ss. 48-49. 
Tuchaczewski w stu procentach czysty, Stalin do Mołotowa, 23 października 1930, 
Molotov Letters, s. 223.
5 RGASPI 558.11.778.38, Mienżynski do Stalina, 10 września 1930.
6 RGASPI 74.2.38.56, Stalin do Tuchaczewskiego, 7 maja 1932.
7 Nadia do Stalina i Stalin do Nadii, 10 września 1930 i 24 września 1930, cyt. 
za: Radzinsky, s. 275.
8 RGASPI 558.11.1550.43-5, Stalin do Nadii, 24 września 1930.
9 RGASPI 558.11.728.40-2, Stalin do Jenukidzego, 13 września 1930. Prawicowe 
odchylenie Jenukidzego: MR, s.173.
10 Molotov Letters, 23 sierpnia i 2 września 1930, s. 203.
11 RGASPI 558.11.1550.43-5, Nadia do Stalina, 24 września 1930. Stalin do 
Mołotowa, 13 września 1930, Molotov Letters, s. 213. RGASPI 74.2.37.9-12, 
Woroszyłow do Stalina, 8 października 1930. Kaganowicz, s. 60. RGASPI 
558.11.765.68, Mikojan do Stalina, b.d. RGASPI 558.11.778.43, Sergo do Stalina, 
9 października 1930.
12 Khlevniuk, Circle, ss. 51-52.
13 Molotov Letters, s. 223.
14 Getty, ss. 46-49. RGASPI 74.2.37.9-12, Woroszyłow do Stalina, 8 października 
1930. Łominadze/Ordżonikidze i atak Stalina na „księcia" Ordżonikidzego w 1937 
roku: Khlevniuk, Ordzhonikidze, ss. 34-37, 172.
15 Stalin jako rozjemca sporów w BP: Kaganowicz i Sergo w sprawie transportu: 
Stalin „Zginiecie bez transportu", Kaganowicz, s. 160. Kaganowicz i Mołotow, ss. 
61, 130. RGASPI 558.11.765.72-3, Mikojan do Stalina, 12 września 1931. Sergo 
„nie kochał Mołotowa", Mikojan, s. 324. Istniał wzór: Sergo spierał się 
Mołotowem i Kujbyszewem, chociaż kłócił się też ze swoim przyjacielem 
Kaganowiczem.
16 Kaganowicz: dwustuprocentowy stalinowiec, MR, ss. 192, 228-229, 362. 
Bursztynowe breloczki: N.I. Strachów w: Bialer (red.), s. 445. Ł.M. Kaganowicz, 
Pamiatnyje zapiski, s. 19. Kaganowicz, ss. 29, 77-78,105. Lokomotywa: Artiom 
Siergiejew. E. Rees, Stalinism and Soviet Rail Transport, ss. 111-118. 
Kaganowicz centrystą: Service, Lenin, s. 383. Robert Service, Bolshevik Party in 
Revolution, A Study in Organizational Change 1917--1923, ss. 106-108, 129. 
Easter, s. 73, Koszerowicz, „mały paluszek": KR, t. 1, ss. 57, 75-77, także 
Medvedew, s. 507. Robił błędy ortograficzne, ale był szybki i zręczny: Bazhanov, 
ss. 8,74. G. Bessedovsky, Revelations of a Soviet Diplomat, ss. 219-223. 
Volkogonov, ss. 247-248. Uroda, długie rzęsy i wrażliwość Stalina: Sergo B., s. 
51. Życie rodzinne, żona, czytanie podręczników, zestaw narzędzi: wywiad z 
Iosifem Minerwinem, wnukiem Kaganowicza. Żydowski akcent: Galina, ss. 162-163. 
„Tłusty obszarnik": Svetlana OOY, s. 353. Służba w wydziale agitacji i 
propagandy Armii Czerwonej w latach 1917-1918: John Erickson, Soviet High 
Command, s. 20. Wybuchowe usposobienie:
Malyszew w: Beria Affair, s. 83. Buty: Volkogonov, ss. 247-248. Bicie i 
szarpanie za klapy: wywiad z N. Bajbakowem. Ściągawki: Czarkwiani, s. 33. Znaki 
interpunkcyjne: Stalin iKaganowicz,pieriepiska 1931-1936 (dalej: 
Kaganowiczpieńepiska), s. 40, Kaga-nowicz do Stalina, 11 sierpnia 1931. Zdjęcia 
rodzinne: RGASPI 81.1.160. Rekwizycje zboża, wyczerpanie: RGASPI 81.1.160.31-2. 
Robespierre: Kaganowicz, ss. 56, 140.
17 „Ty": Kaganowicz, s. 129. Mikojan, s. 352. Drogi Soso: RGASPI 558.11.765.68 
UD, Mikojan do Stalina.
18 Anne Applebaum, GULAG, ss. 64, 521-522.
19 RGASPI 558.11.27.56.72, notatki Stalina, 3 maja 1933.
20 RGASPI 558.11.27.6-7, b.d., prawdopodobnie 1928: Stalin, chleb. 558.11.27.37: 
listy Stalina.
21 Zostawmy to do środy, RGASPI 74.2.38.21, Stalin do Woroszyłowa, 31 stycznia 
1927. Sprawy wojskowe: 74.2.38.37, Stalin do Woroszyłowa, 3 stycznia 1929. Za 
miastem: RGASPI 74.2.39.49, Stalin i Woroszyłow, b.d.
22 Życie na wsi: Svetlana R.R., wywiady autora z Kirą Alliłujewą, Artiomem 
Siergiejewem, Leonidem Redensem, Wladimirem Alliłujewem (Redensem), Stiepanem 
Mikojanem i Sergo Mikojanem, Jurijem Żdanowem, Nadieżdą Własik, Natalią 
Poskriebyszową. Svetlana Twenty Letters, ss. 34^40 (w tym o lisie Bucharina). 
Richardson, Long Shadow, ss. 111-118. Pauker: Orłów, ss. 339-341. Dziadek Mróz: 
wywiad z Kirą Alliłujewą. Tenis z Nadią: RGASPI 74.1.429.65-6, dziennik Je.D. 
Woroszyłowcj. Stalin przywraca świąteczne choinki: Brooks, Thank You Comrade 
Stalin, s. 71. N. Pietrow i K.W. Skor-kin, Kto rukowodił NKWD 1934-1941: 
Sprawocznik.
23 Poskriebyszow: RGASPI 558.11.786.120, Stalin do Poskriebyszową, 19 stycznia 
1932. Biurokratyzm: RGASPI 558.11.27.106, notatka Stalina z 13 sierpnia 1936. 
Stalin ruga Poskriebyszową: „Co się stało? Zapomnieliście...": RGASPI 
558.11.786.107-9, Stalin do Poskriebyszową, 30 lipca 1930, i RGASPI 
558.11.786.110, Stalin do Poskriebyszową, b.d., 1930. Wywiady z Natalią 
Poskriebyszową, Artiomem Siergiejewem, Leonidem Redensem, Jurijem Żdanowem, 
Nadieżdą Własik, Kirą Alliłujewą. RGASPI 558.11.774.118, Poskriebyszow podpisuje 
się inicjałem „P". Sergo B., s. 141. Bazhanov, ss. 43, 34-36, 94. Medvedev, s. 
371. Mikojan, s. 535. „Wierny pies Stalina": KR, t. 1, s. 295. „Kobiety wpędziły 
«P» w kłopoty": MR, s. 223. Khlevniuk, Circle, s. 141. Stalin nazywał 
Poskriebyszową „szefem": Svetlana OOY, ss. 332-333. Tucker, Power, ss. 123--125. 
Bazhanov, ss. 43, 94, 345-346. Volkogonov, ss. 202-204. N.E. Rosenfeldt, 
Knowledge and Power: the Role of Stalin 's Secret Chancellery in Soviet System 
and Government, ss. 76, 158, 181. Dzień Stalina pod koniec lat dwudziestych: 
Własik cyt. za: Chinsky, s. 33. „Ludzie będą się was bali": „Wieczernij Kłub", 
22 grudnia 1992.
24 Wywiady z Artiomem Siergiejewem, Stanistawem Redensem, Władimirem 
Alliłujewem, Kirą Alliłujewą, Natalią Poskriebyszową. Svetlana R.R. Kultura 
partyjna: Fitzpatrick, Everyday Stalinism ss. 14-21. Service, Lenin, ss. 
142,153-155,377-378. Tucker, Power, s. 120. Zubok, ss. 3-8. Kaganowicz nazywa 
Stalina „naszym ojcem": Kaganowicz do Ordżonikidzego cyt. za: Chlewniuk, 
Stalinskoje Politbiuro, ss. 148-152. Surowość Mi-kojana: Stiepan M., s. 34. 
Kirov, ss. 159-161. Wywiad z Iriną Jenukidze do filmu telewizyjnego Stalin's 
Secret History cl. 3.
5. Wakacje i piekło: Politbiuro nad morzem
1 RGASPI 558.11.1481.27, Towstucha do Jagody, 9 czerwca 1926. RGASPI 
558.11.1481.28--41, rezolucje Politbiura w sprawie wakacji Stalina z lat 1922-
1934.
Przypisy
679
2 RGASPI 558.11.68.49 b.d.
3 RGASPI 558.11.71.26-8, S. Parczyn do Siergiejewa, 27 czerwca 1927; także 
Chinsky, ss. 28-29.
4 RGASPI 558.11.71.26-8, Parczyn do Siergiejewa, 27 czerwca 1927. Także Chinsky, 
s. 28. Artiom Siergiejew.
5 Mikojan, s. 291. „Wesoła trupa": Larina, s. 188.
6 Molotov Letters, s. 233. Stalin do Mołotowa, 1 września 1933. RGASPI 
79.1.769.1, Jenukidze do Kujbyszewa, b.d.
7 Chinsky, s. 37.
8 RGASPI 73.2.44.11, Stalin do Andriejewa, b.d.
9 RGASPI 558.11.778.26, Stalin do Ordżonikidzego, 23 sierpnia 1930; Ordżonikidze 
i Kaganowicz do Stalina, RGASPI 558.11.778.24-5.
10 RGASPI 558.11.71.26-8, Parczyn do Siergiejewa, 27 czerwca 1927. Także 
Chinsky, s. 28. Artiom Siergiejew. Stalin z południa do Poskriebyszową w 
Moskwie: Czy możecie przyjechać do mnie na kilka dni? Jeśli się zdecydujecie, 
przywieźcie książki i artykuły..., RGASPI 558.11.786.110.
11 RGASPI 74.2.7.46-51, Woroszyłow do Stalina, 6 czerwca 1932 i 21 czerwca 1932.
12 Molotov Letters, s. 231.
13 RGASPI 558.11.80.87, Kaganowicz do Stalina i odpowiedź Stalina, 5 września 
1933, i RGASPI 558.11.739.28-9, Kaganowicz do Stalina, 20 sierpnia 1931. 
Kłótnie: Kaganowicz pieriepiska, s. 185.
14 RGASPI 558.11.71.26-8, Parczyn do Siergiejewa, 27 czerwca 1927. Także 
Chinsky, s. 28. Ogrodnik: RGASPI 558.11.786.112, Stalin do Poskriebyszową, b.d., 
1930. RGASPI 74.1.429.65-8, J.D. Woroszyłowa, 21 czerwca 1954. Budionny: Wiktor 
Anfiłow w: Harold Shukman (red.), Stalin 's Generals, ss. 57-62. Isaac Babel, 
1920 Diary, s. 89. Babel, Collected Stories, ss. 136-137, 357. Kręgle: Artiom 
Siergiejew.
15 Amy Knight, Beria, Stalin's First Lieutenant, (dalej: Beria), ss. 15-40. 
RGASPI 85.29.414.3, 85.29.370 i 85.27.71.1-2, Beria do Ordżonikidzego. MR, s. 
341. Svetlana Twenty Letters, s. 27 i Svetlana R.R. „Zabić najlepszego 
przyjaciela": GARF 7523.85.236.17-23, zeznanie Ławrientija Canawy, 24 marca 
1955. Ostrzeżenie Kirowa: Mgeładze, ss. 178-179. Eteri Ordżonikidze. Artiom 
Siergiejew. Marfa Pieszkowa. S. Łakoba, Oczerki po politiczeskoj istorii 
Abchazji, ss. 101-110, 112-115. Zaloty do Niny Gegeczkori: Sergo B., ss. 4-5. 
Gwałt w pociągu: Svetlana OOY, s. 355.
16 RGASPI 558.11.778.102, Stalin do Ordżonikidzego. Medvedev, ss. 242-243.
17 Mikojan, ss. 351-352.
18 RGASPI 82.2.1420.45, Stalin do Mołotowa, 1 sierpnia 1925.
19 Zapalenie migdałków i chore gardło: Waledinski, Wospominania, ss. 121-126. 
Dentysta Szapiro: RGASPI 558.11.786.117, Stalin do Poskriebyszową, 8 września 
1930.
20 RGASPI 558.11.778.12, Stalin do Ordżonikidzego, 13 września 1929. Jenukidze 
też otrzymywał regularnie relacje o jego kąpielach: Wody są tu cudowne, 
bezcenne, ale miejsce nie jest dobre. RGASPI 558.11.728.22, Stalin do 
Jenukidzego, 29 sierpnia 1929, i RGASPI 558.11.728.30-2, Stalin do Jenukidzego, 
9 września 1929.
21 RGASPI 558.11.769.159-61.
22 RGASPI 558.11.778.26, Stalin do Ordżonikidzego, 23 sierpnia 1930; 
Ordżonikidze i Kaganowicz do Stalina, RGASPI 558.11.778.24-5.
23 RGASPI 558.11.778.24, Ordżonikidze do Stalina, 17 lipca 1930.
Stalin
24 RGASPI 558.11.769.109-16, Mołotow do Stalina, b.d.
25 RGASPI 558.11.1550.53-8, wrzesień 1931.
26 RGASPI 558.11.1550.58-60, Stalin do Nadii, 14 września 1931.
27 RGASPI 74.2.38.47, Stalin do Woroszylowa, 24 września 1931. RGASPI 
558.11.712.108, Budionny do Stalina, 25 maja 1931. RGASPI 74.2.37.54-9, 
Woroszylow do Stalina, 26 lipca 1932.
28 RGASPI 558.11.1550.52-67, listy Stalina do Nadii i Nadii do Stalina pomiędzy 
9 a 29 września 1931 i notatka Świetlany dla ojca.
6. Pociągi pełne zwłok: miłość, śmierć i histeria
1 O głodzie: Tucker, Power, ss. 190-195. Conquest, Harvest, ss. 225-259. RGASPI 
74.1.429.65-6, J.D. Woroszyłowa, 21 czerwca 1954. Mikojan: „nikt nigdy się nie 
nudził" i języki: Artiom Siergiejew. Chruszczow „rycerz": Cecil Parrott, The 
Serpent and the Nightingale, s. 83. „Szczwany lis": William Taubman, Khrushchev, 
the Man and his Era, s. 581. Dzieciństwo, seminarium, małżeństwo: Mikojan. Życie 
rodzinne: Stiepan Mikojan i Sergo Mikojan. Najbardziej atrakcyjny: Svetlana OOY, 
s. 346. Pieśni i hymny cerkiewne: MR, s. 189. Ulubiony hymn cerkiewny Stalina: 
Mnogaja lieta, Galina, ss. 95-97. RGASPI 74.1.429.65-6. Nie publikowany dziennik 
J.D. Woroszyłowej, 21 czerwca 1954. Pawieł Alliłujcw cyt. za: Orlow, s. 322. 
Sprośne piosenki: wspomnienia K.K. Ordżonikidzcgo w: Medvedev, s. 329. Zawodowy 
śpiewak: Czarkwiani. Stalin do Trumana w: Gromyko, Memoirs, s. 113.
2 RGASPI 558.11.712.108, Budionny do Stalina, 25 maja 1931. 
Kaganowiczpieriepiska, ss. 168-169 i 179-180, Stalin do Kaganowicza, 15 i 18 
czerwca 1932. Tucker, Power, ss. 119, 190-196, statystyka ss. 180-181 i 187. 
Kopielew, ss. 32-33, 41. Service, Lem'n, s. 401. Molotov Letters, s. 230. 
Kultura partyjna: Fitzpatrick, ss. 14-21. Service, Lenin, ss. 142, 153-155, 377-
378; Tucker, Power, ss. 1-9, 120; Zubok, ss. 3-8. Wojowniczy popi: Sergo B., s. 
291; Service, Lenin, s. 458. O systemie społecznym opartym na rozlewie krwi: 
Jakowlew, s. 8. Fanatyczny ojciec: Sergo Mikojan; Sergo B., s. 133. Kandid 
Czarkwiani: „Stalin zawsze był fanatykiem, poświęciłby wszystko dla zwycięstwa 
socjalizmu [...] nawet w sprawach rodzinnych", s. 61. Religia: Kaganowicz, ss. 
106-107. Łozowski: „Byłem religijny do trzynastego roku życia", i Kalinin w: 
Joshua Rubenstein i Vladimir Naumov, Stalin 's Secret Pogrom, s. 58. Świętość 
„towarzysza": Julia Mine w: Oni, s. 16, wiara: Stefan Staszewski, ss. 128-137; 
wewnętrzna potrzeba: Jakub Ber-man, s. 207. Pogarda Mołotowa dla nazistów i 
zachodnich przywódców: MR, s. 20 i cyt. za: Zubok, s. 26. Kirow: żadnych prac 
teoretycznych:MR, s. 221. Stalin o Mao: Zubok, s. 62. Stalin i Krupska: MR, s. 
133. Stalin i A.S. Jakowlew cyt. za: Seweryn Bialer (red.), Stalin and his 
Generals, s. 99. Lenin i terror: cyt. za: Service, Lenin, s. 421. Stalin jako 
komunistyczny bojownik: Rudzutak, 7-12 stycznia 1933, cyt. za: Getty, s. 93. 
Stalin i żal za przyjaciółmi: Stalin do Mołotowa, 24 sierpnia 1930. Molotov 
Letters, s. 206. „Bić po pysku": Molotov Letters, Stalin do Mołotowa, 2 września 
1930, s. 210. Nadezhda Mandelstam, Hope Against Hope, ss. 164-166. List miłosny 
Mołotowa z rozważaniami na temat marksizmu: RGASPI 82.2.1592.8-9, Mołotow do 
Poliny, 19 sierpnia 1940.
3 Kira Alliłujewa. Svetlana, Twenty Letters, s. 37. Artiom Siergiejew.
4 RGASPI 558.11.1549.40, Nadia do Keke Dżugaszwili, 12 marca 1932. Larina, ss. 
65, 142. Wpływ Bucharina na Jenukidzego: MR, s. 173.
Przypisy
681
5 Nadia donosicielka: RGASPI 85.28.63.13, Nadia Alliłujewa do Ordżonikidzego o 
telefonie Stalina w sprawie o prawidłowego szkolenia techników w akademii, 2 
kwietnia
1931. Dziękuję Robertowi Service'owi za tę informację. Wywiad z Niną Budionną. 
Żenią o chorobie i Stalin o kofeinie: dzienniki Marii Swanidze, 9 maja 1935 i 11 
września 1933.
6 RGASPI 558.11.754.121, Stalin do Kosiora, 26 kwietnia 1932.
7 MR, ss. 42-^3.
8 RGASPI 558.11.90-132, spotkanie Stalina z sekretarzami z Zakaukazia w sprawie 
nominacji Berii. Medvedev, ss. 242-243. Beria, intryga z Redensem: RGASPI 
558.11.801.42, Redens do Stalina, 14 listopada 1930.
9 RGASPI 79.1.777.1, Kaganowicz do Kujbyszewa, 2 lipca 1932. Wakacje: 29 maja
1932, spotkanie z Kaganowiczem, Kujbyszewem, Ordżonikidzem itd.: „IA". Tucker, 
Power, ss. 109-195. Conquest, Harvest, ss. 225-259.
10 Łakoba, s. 115.
11 RGASPI 74.2.37.54-9, Woroszylow do Stalina, 26 lipca 1932. Także RGASPI 
54.1.100.101-2, Stalin do Kaganowicza.
12 Stalin do Churchilla: W.S. Churchill, The Second World War, t. 4, ss. 447-
448.
13 Raporty OGPU dla Stalina na wakacjach: RGASPI 558.11.79.101 i 129. Dekret z 7 
sierpnia: RGASPI 558.11.78.85, Kaganowicz, Mołotow do Stalina, 24 lipca 1932. 
Ordżonikidze na wakacjach: RGASPI 558.11.78.39, Stalin do Kaganowicza i 
Mołotowa, 14 lipca 1932. Sprawa Korniejewa: RGASPI 558.11.79.10, Kaganowicz do 
Stalina, 15 sierpnia 1932. RGASPI 558.11.79.8-9, Woroszylow do Stalina, 15 
sierpnia 1932. RGASPI 558.11.79.8, Stalin do Kaganowicza, Woroszyłowa, 15 
sierpnia 1932. Khlev-niuk. Circle, ss. 102-103. Chinsky, ss. 88-94. Utrata 
Ukrainy, ostrzeżenie dla Redensa: RGASPI 81.3.991.44-51, Stalin do Kaganowicza, 
11 sierpnia 1932. Kaganowicz pieriepiska, s. 273. Bucharin i Jenukidze: MR, s. 
173.
14 Riutin: Khlevniuk, Circle, ss. 101-102. Kirov, s. 154. Tucker, Power, ss. 
210-211. 27 sierpnia: „IA".
15 RGASPI 558.11.1551. „IA".
16 O „Platformie"Riutina i Nadii: Własik cyt. za: Radzinsky, s. 286. Khlevniuk, 
Circle, ss. 101-102. Kirov, s. 154. Tucker, Power, ss. 210-211. Tak wielu 
wrogów: Mgeładze, ss. 117-118.
7. Stalin intelektualista
1 KC wysłał Stalinowi listę lojalnych i użytecznych politycznie pisarzy. Byli to 
starzy pisarze, tacy jak Gorki, i obłaskawieni outsiderzy, tacy jak Aleksiej 
Tołstoj i Erenburg. RGASPI 558.11.815. J. Jakowlew do Stalina, 3 lipca 1933.
2 RAPP jako „skrzydło literackie": Orlando Figes, Natasha's Dance, ss. 262-264, 
471. Także KGB Lit. Archive.
3 RGASPI 74.2.38.89, Stalin do Woroszyłowa, b.d. Mikojan odwiedza Gorkiego, 
Stiepan M., s. 38. Svetlana OOY, s. 327. Marfa Pieszkowa. KGB Lit. Archive, s. 
257. Inny przykład cynicznego stosunku Stalina do Gorkiego: kiedy Gorki pokazał 
Stalinowi swoją inną pracę, w której występował Bela Kun, brutalny węgierski 
bolszewik, Stalin zasugerował usunięcie nazwiska Kuna: To tylko osłabi 
humanistyczne przesłanie. Pozdrowienia! Stalin. RGASPI 558.11.720.28, Stalin do 
Gorkiego, 16 marca 1934.
682
Stalin
4 KGB Lit. Archive, s. 261. „Prawda", 15 listopada 1930.
5 Jagoda: Jagoda, ss. 15-18; cztery miliony rubli, s. 444. KGB Lit. Archive, 
pbk, ss. 253--257. „Wszyscy u kogoś bywają": Mandelsztam, ss. 79-80, 113. Babel 
i Jagoda: A.N. Pirozhkova, At His Side, The Last Ten Years of Isaac Babel, s. 
63. Timosza i Jagoda: Wasiliewa, Dieti Kremla, ss. 283-287.
6 KGB Lit. Archive, ss. 257-259. Radzinsky, ss. 259-263, na podstawie relacji 
Piotra Pawlenki, Jewgienija Gabriłowicza i Kornelia Zielinskiego. Figes, 
Natasha, ss. 470-474. Brooks, Thank You Comrade Stalin, s. 108. Jewgienij 
Gromów, Stalin: Włast i Iskus-stwo, ss. 150-155. A. Kemp-Welch, Stalin and the 
Literary Intelligentsia, ss. 12-31.
7 „Dobry wojak Szwejk": Rybin, Oktjabrl941. Dostojewski: Djilas, ss. 110,157. 
Biblioteka: Svetlana OOY, ss. 14,327. „Ciągle się uczę": Svetlana, Twenty 
Letters, s. 222. Czytanie Czechowa Alliłujewom: Kira Alliłujewa. Czytanie 
Zoszczenki chłopcom: Artiom Siergiejew. Czytanie Sałtykowa-Szczedrina Żdanowowi: 
Jurij Żdanow. Svetlana OOY, ss. 335-337. Czytanie Witezia w tygrysiej skórze 
Woroszyłowowi: Ketewan i Szałwa Nucubidze, Nakaduli, ss. 96-105. Dogłębna 
znajomość literatury gruzińskiej: Czarkwiani, ss. 68-73. Znajomość 
starożytności: MR, s. 177. Fenimore Cooper, Last of the Mohicans: Oleg 
Trojanowski. Biblioteka Stalina: RGASPI 558.3.186. Gamsachur-dia: RGASPI 
558.3.50. Gulia Dżugaszwili w: Enzo Biagi, Svetlana: The Inside Story, ss. 53-54 
i Svetlana OOY, s. 336, Stalin czytający Gogola, Czechowa, Hugo, Thacke-raya, 
Balzaca, France'a. Stalin pisał swoje komentarze w książkach, które czytał. 
Kiedy France stwierdził, że chce pisać o miłości i śmierci, Stalin zażartował: 
Szkoda, że mu się nie udało. Kiedy France utrzymywał, że żydowski Bóg jest 
okrutny i małostkowy, Stalin zanotował: Anatol jest wielkim antysemitą. To 
pedant. France zasugerował, że ludzie podążają za swymi marzeniami, co Stalin 
skomentował: Prawda objawiona. I dodał: Ci, którzy ufają Bogu, nie rozumieją Go. 
France stwierdził, że Napoleon wybrał słońce jako swego Boga. Dobrze - napisał 
Stalin. Czytając pracę F. Leonidzego o Gie-orgiju Saakadzem, upstrzył strony 
dopiskami: Co to znaczy? i Głupia scena. RGASPI 558.3.186. O Bułhakowie: RGASPI 
558.11.711.63 i 74-5, Stalin do W. Billa-Biełocer-kowskiego, grudzień 1928, b.d. 
J.A.E. Curtis, Manuscripts Don't Burn: MikhailBulga-kow.A Life in Letters and 
Diaries, ss. 69-71,111-113. Telefon do Bułhakowa: KGB Lit. Archive, pbk, s. 91. 
RGASPI 558.11.773.44, Stalin do N.J. Marra, 20 stycznia 1932. Stalin lubił Zole, 
„dowiedzcie się, co czytają" i 500 stron dziennie: Sergo B., s. 142. Pilniak: 
zob. KGB Lit. Archive, pbk, ss. 139-157.
8 Easter, ss. 127,177. „Mołot", 8 listopada 1932 i „Prawda", 19 listopada 1932. 
Zwłoki: Kopielew, s. 33. RGASPI 558.11.1549.40, 12 marca 1932. Khrushchov, 
Glasnost, ss. 14-15. Spotkania Stalina 8 listopada 1932: „IA". Jagoda i raport o 
działalności A. Eysmonta i A.P. Smirnowa: Radzinsky, s. 268. Svetlana, Twenty 
Letters, ss. 114-116. Kofeina: dziennik Marii Swanidze, 11 września 1933. 
Aresztowania przed listopadowym przyjęciem: Tucker, Power, ss. 189, 210-211. 
Artiom Siergiejew. Kira Alliłujewa. Natalia Andriejewa. „Tyle się na mnie 
zwaliło [...] tylu było wrogów": Mgeładze, ss. 117-118.
9 Pistolet: prośba Nadieżdy do Pawła: wywiad z Kirą Alliłujewa, 10 lipca 2001. 
Artiom Siergiejew bawił się pistoletem: wywiad maj-czerwiec 2001. Mieszkanie: 
Svetlana, Twenty Letters, ss. 116-117. Także: Artiom Siergiejew. Czas śmierci: 
tajny raport doktora Kusznera: GARF 7523c.149a.2-7.
Przypisy CZĘŚĆ DRUGA. WESELI KOMPANI: STALIN I Kirow, 1932-1934
683
8. Pogrzeb
1 Dokumenty ukazujące rolę Jenukidzego: GARF 7523c.l49a.2.1-6, w tym raport 
profesora Kusznera, dokument 7. Plotki obsługi i wersja oficjalna: GARF 
3316.2.2016.1-8. Prośba A.G. Korczaginy do Kalinina o ułaskawienie. Została 
aresztowana w 1935 roku za przynależność do grupy terrorystycznej. „Och, Nadiu, 
Nadiu": Mgeładze, ss. 117-118. „Wywróciłaś moje życie": Nadia Własik.
2 GARF 7523c.l49a.2.10-ll. Pytania Stalina: Svetlana, Twenty Letters, s. 120.
3 Kaganowicz, s. 73.
4 Natalia Andriejewa. GARF 7523c.l49a.2.10-ll. Svetlana, Twenty Letters, s. 119.
5 Pogrzeb: Artiom Siergiejew, Kira Alliłujewa, Natalia Andriejewa, Władimir 
Alliłujew. Na podstawie fotografii w RGASPI 667.1A2.23-A. MR, ss. 173-175. 
Larina, ss. 141-142. Svetlana, Twenty Letters, ss. 119-120. Kaganowicz, s. 73. 
Przemówienie: GARF 7523c. 149.2.8-10.
6 Stalin odmieniony: Kaganowicz, s. 154. RGASPI 74.1.429.65-66, dziennik J.D. 
Woro-szyłowej, 21 czerwca 1954. Plucie na ścianę: relacja Żeni Alliłujewej dla 
Kiry Alliłuje-wej.
7 RGASPI 74.2.38.80, Stalin do Woroszyłowa, 17 grudnia 1932. Rezygnacja: 
Svetlana, Twenty Letters, s. 120 i Roslakow cyt. za: Kirov, s. 158. RGASPI 
558.11.787.10, Posty-szew do Stalina i odpowiedź, 28 grudnia 1932. Dzienniki 
Marii Swanidze, 28 grudnia 1934,21 grudnia 1935 i 9 maja 1935. Wywiad z Niną 
Budionną, 5 grudnia 2001. Samobójstwo zmieniło bieg historii: Leonid Redens. 
Listy do Stalina o Nadii: RGASPI 558.11.1551.38-42, koledzy Alliłujewej do 
Stalina, 17 listopada 1932. RGASPI 558.11.1551.31-5, wiersz przetłumaczony przez 
Wano Byrchimową, wysłany Stalinowi. RGASPI 558.11.1551.44-5, W.M. Kazanowski do 
Poskriebyszowa i Stalin do Po-skriebyszowa, 27 marca 1948. Svetlana, Twenty 
Letters, s. 120: Stalin nie mógł żyć bez Nadii. Dziennik Marii Swanidze, 8 
grudnia 1934. Wizyty w gabinecie Stalina: listopad 1932: „IA".
8 Kirov, ss. 1-76: szkic o Kirowie oparty na znakomitej relacji Amy Knight, Wito 
Killed Kirov? - oraz na badaniach autora w RGASPI i wywiadach z ocalałymi. 
RGASPI 558.11.746.53, Kirow do Stalina w Kisłowodsku, 5 lipca 1925. Stalin chce 
widzieć Kirowa przez cały czas: dziennik Marii Swanidze, 13 grudnia 1934.
9 Artiom Siergiejew - wspomnienia o Stalinie i Kirowie.
10 Kirov,ss. 130-131.
11 RGASPI 558.11.746.82, Stalin do Kirowa, 6 czerwca 1928.
12 Kirov, s. 139.
13 RGASPI 558.11.746.131, Stalin do Kirowa, 21 lipca 1932.
14 Kirow zostaje na noc u Stalina - Artiom Siergiejew. Świetlana wystawia 
teatrzyk dla Kirowa: dziennik Marii Swanidze, 14 listopada 1934. Nieporozumienia 
z Sergiem Or-dżonikidzem: zob. Kaganowiczpieriepiska, ss. 276-277 w 1932 roku i 
Molotov Letters w 1933 roku, s. 234.
15 Kanapy i Mikołaj I: Czarkwiani, s. 35. Wakacje na południu: Stalin do G. 
Dymitrowa, 25 października 1934 w: Alexander Dalin i F.I. Firson (red.), Dmitrov 
and Stalin, 1934--1943 (dalej: Dmitrov/Stalin), s. 22.
684
Stalin
9. Wszechpotężny wdowiec i jego kochająca rodzina: bolszewicki książę Sergo
1 Spartańskie urządzenie mieszkania Stalina: Svetlana OOY, ss. 345-370. „Kącik": 
gabinet Stalina, zob. Sztiemienko w: Bialer (red.), s. 353. Bezpieczeństwo: 
RGASPI 17.162.9.54, cyt. za: Khlevniuk, Circle, s. 51. O Leninie: Service, ss. 
400-401. Wizyta u Biednego, zob. Sudopłatow, s. 52. Żebrak: MR, ss. 14,213. 
Przeprowadzka do mieszkania Bucharina: Svetlana, Twenty Letters, s. 130. Wywiad 
z Artiomem Siergiejewem. Artiom Siergiejew i Mołotow cyt. za: MR, ss. 10-11. 
RGASPI 558.11.801.42-43, Re-dens do Stalina, 14 listopada 1930.
2 Powrót Żeni i Pawła Alliłujewów z Berlina: Kira Alliłujewa. Świetlana R.R. 
Redens „ordynarny, zarozumiały": Svetlana, Twenty Letters, s. 64. Redens 
zastąpiony na Ukrainie przez Balickiego: Kaganowiczpieńepiska, ss. 276-277. 
Redens skompromitowany: Sergo B., ss. 21,47. Leonid i Władimir Redens. Anna 
„pleciuga": RGASPI 74.2.38.89, Stalin do Woroszyłowa, b.d.
3 Mikojan, s. 357. Rodzina Swanidzych: zob. dziennik Marii Swanidze, 5 marca 
1937; wiersz Marii dla Stalina, RGASPI 44.1.1.361-6. Wyglądała lepiej niż 70 
procent żon; każdy, kto mnie spotyka, pamięta to zawsze: RGASPI 44.1.340-4, 
Maria Swanidze do Aloszy Swanidzego. RGASPI 44.1.1.403, Alosza do Marii o 
Mikojanie, Sergu i Jenu-kidzem, 9 listopada 1930. RGASPI 44.1.1.417, Nadia 
Alliłujewa do Marii Swanidze o „babach", 11 stycznia 1926. Rodzina Swanidzych: 
Svetlana, Twenty Letters, ss. 81-87.
4 RGASPI 558.3.4, Stalin do Jakowa. Przypominał ojca: Własik, s. 27.
5 Świetlana R.R. Dziennik Marii Swanidze, 15 kwietnia 1935. Relacja o kręgu 
rodzinnym i trybie życia po śmierci Nadii została oparta na następujących 
źródłach: wywiady autora z Artiomem Siergiejewem, Kirą Alliłujewa, Władimirem 
Alliłujewcm (Rcdcn-sem), Leonidem Redensem. Stiepan Mikojan. Świetlana R.R. 
Svetlana, Twenty Letters, s. 130. Dziennik Marii Swanidze, wrzesień 1933 i 4 
października 1934. Brak zaufania Stalina do Anny „pleciugi": zob. RGASPI 
74.2.38.89, b.d., Stalin do Woroszyłowa, a także list Stalina do Jefimowa o 
Wasiliju. O Swanidze i Stalinie: Mikojan, ss. 357-358: bracia.
6 Własik, ss. 25-27. Wywiad z Nadieżdą Własik. Listy W. Stalina, I. Stalina, S. 
Jefimowa iK. Paukera, 1933-1938, cyt. za: A. Suchomlinow, Wasilij, syn Wożdja 
(dalej: Wasilij), ss. 28-30,51. O nieprzyzwoitych historyjkach Wasilija 
opowiadanych Swictłanie: Świetlana R.R. Pistolet: Artiom Siergiejew.
7 Mgeładze, s. 117.
8 Tucker, Power, s. 200-203. Kirov, ss. 148-149. Applebaum GULAG, ss. 78-83.
9 RGASPI 85.1.144.
10 Kirov, ss. 167-168.
11 Kujbyszew-pijak i kobieciarz: Oleg Trojanowski. Zob. też Stalin do Mołotowa: 
Mo/o-tov Letters, s. 233. Stalin do Mołotowa, 1 września 1933 i 12 września 
1933.
12 RGASPI 74.2.38.89, Stalin do Woroszyłowa, b.d.
13 Nadieżdą Własik. Beria, ss. 47-53. S. Łakoba, Oczerkipopoliticzeskoj 
istoriiAbchazji, ss. 117-118. Album Stalina, RGASPI 558.11.1668. Wakacje: Stalin 
do Dymitrowa, 25 października 1934 w Dmitrov I Stalin, s. 22. Kaganowicz 
pieńepiska, ss. 308-320.
14 RGASPI 558.11.765.72. Mikojan do Stalina, 12 września 1931. Khlevniuk, Circle 
ss. 83-97.
Przypisy
685
15 Khlevniuk, Circle, ss. 94-97. Molotov Letters, ss. 233, 234. Kaganowicz 
pieńepiska, ss. 315-323.
16 Molotov Letters, s. 233. Stalin do Mołotowa, 1 i 12 września 1933. Zob. też 
RGASPI 79.1.798, Mołotow do Kujbyszewa, 12 września 1933.
17 Stalin i Sergo: Mam Ci gratulować czy nie? RGASPI 558.11.778.48, Stalin do 
Sergo, 15 stycznia 1931. Jesteśprzygotowany? RGASPI 558.11.778.45, Sergo do 
Stalina. Skończyć z prawicowcami RGASPI 558.11.778.40, Sergo do Stalina, 26 
września 1930. RGASPI 81.3.99.27-8, Stalin do Sergo, 9 września 1931. Archiwa są 
pełne świadectw temperamentu Sergo i skarg na niego: na przykład RGASPI 
558.11.737.65. A. Ikra-mow (Uzbekistan) do Stalina, 12 czerwca 1935: Żadna 
kwestia nie została rozstrzygnięta, ponieważ towarzysz Ordżonikidze [...] 
zwymyślał mnie i oskarżył o wszystko, co tylko można. Niektórych rzeczy nie mogę 
nawet powtórzyć [...]. Uważam takie zachowanie za niesłuszne i proszę, żebyście 
mnie przyjęli... Stalin pochwala postępowanie Sergo: Naprawdę im przyłożył 
RGASPI 74.2.38.25, Stalin do Woroszyłowa, 10 lutego 1928. Khlevniuk, 
Ordzhonikidze, ss. 7-16,21-24,158. Spór z Mołotowem:A/i?, s. 113. Wybuchy 
gniewu: S.R. Gerszberg w: Khlevniuk, s. 149. Eteri Ordżonikidze. Mikojan, s. 
332. Orłów, s. 185. „Rycerski": KR, s. 107. Easter, ss. 59-62; Kaganowicz: 
Sergo, „Całuję cię": ss. 63, 162. „Bolszewik doskonały": dziennik Marii 
Swanidze, 5, 1937. Stalin o Berii i próżności Sergo: Kaganowicz pieńepiska, ss. 
92, 276. Wakacje w Kisłowodsku: Kaganowicz pieńepiska, s. 326 oraz listy do i od 
Stalina, ss. 340, 342. Stalin o szlacheckim pochodzeniu Sergo: Czarkwiani, s. 
23. „Książę": Sergo B., s. 15.
10. Gorzkie zwycięstwo: Kirow, spisek i XVII Zjazd
1 Beria, ss. 47-53. Łakoba, ss. 117-118. Album Stalina, RGASPI 558.11.1668. 
Wakacje: Stalin do Dymitrowa, 25 października 1934 w: Dmitrov I Stalin, s. 22. 
Fasil Iskander, Sandro ofChegem. Wizyta autora w Muzeri, 2002.
2 Dom w Gagrze: RGASPI 558.11.728.40-2, Stalin do Jenukidzego, 13 września 1933. 
Wizyta autora w Zimnej Rzeczce w Gagrze, 2002. Stalin w Gagrze: Kaganowicz 
pieńepiska s. 378. Zob. też, później, Averell Harriman i inni goście.
3 RGASPI 558.11.728.40-2, Stalin do Jenukidzego, 13 września 1933.
4 Ta relacja ze zjazdu jest oparta na książce Amy Knight, Kirov, ss. 127, 171-
177 oraz KR, 1.1, s. 77. Kaganowicz, ss. 70-71. Sergo B., s. 17. O propozycji 
Berii dla KC: Kirow ostrzegł Stalina: Mgeładze, s. 178. Tucker, Power, ss. 260-
263. Khlevniuk, Circle, ss. 117-123. M. Roslakow, Ubijstwo Kirowa, ss. 28-33. 
Radzinsky, ss. 297-300.
5 RGASPI 558.11.746, Kirow do Stalina, 15 lipca 1933.
6 Roslakow w: Kirov, s. 160.
7 „Mój Kirycz" RGASPI 558.11.746.85, Stalin do Kirowa, 6 marca 1929. Telefony do 
Kirowa: dziennik Marii Swanidze, 4 października 1934. Kirov, ss. 158-159, 186. 
Żarty o „przywódcy proletariatu" - Artiom Siergiejew. Kirow w centrum uwagi: 
Sergo B., s. 15.
11. Zabójstwo ulubieńca
1 Mikojan, s. 534. Anna Achmatowa cyt. za: Figes, Natasha, ss. 482-485. Tucker, 
Power, ss. 260-263,273. KGB Lit. Archive, ss. 175-176. Mandelsztam, ss. 
82,158,112-113,117, 145-147, 23-24. Radzinsky, ss. 300-301. RGASPI 
558.11.806.117, Stalin do Stawskiego o pisarzu Sobolewie i kapryśnym 
usposobieniu utalentowanych ludzi, 10 grudnia 1935.
686
Stalin
2 RGASPI 558.1.5374, Stalin do K. Stanisławskiego, 9 listopada 1931.
3 RGASPI 558.11.702.6-12, 41a i 69, eksmisja z Kremla, 4 września 1932. RGASPI 
558.11.702.35, Mołotow do Biednego na polecenie Stalina, 12 grudnia 1930. 
„Miedziany kocioł": KR, t. 1, ss. 79-80.
4 RGASPI 558.11.754.1-21, W. Kirszon do Stalina i Stalin do Mechlisa, 20 
października 1932. Kirszon do Stalina i Stalin do Kirszona, 9 i 15 października 
1932. RGASPI 558.11.815, J. Jakowlew do Stalina, 3 lipca 1933. Pilniak: RGASPI 
558.11.786.50.1, Stalin do Pilniaka, 7 stycznia 1931.
5 RGASPI 558.11.754.26, Kirszon do Stalina i Kaganowicza i Stalin do Kirszona, 
13 sierpnia 1933. Kirszon i Bułhakow w: Curtis, ss. 69-71: Kirszon i Leopold 
Awerbach, były przewodniczący RAPP-u, blisko związany z Jagodą, zaatakowali 
sztukę Bułhakowa Ucieczka i doprowadzili do zdjęcia jej z afisza na początku 
1929 roku. To właśnie wtedy Bułhakow, pozbawiony możliwości pracy, zwrócił się 
do Stalina.
6 RGASPI 558.11.786.9-13, Panfierow do Stalina, 25 lutego 1934.
7 RGASPI 74.2.37, Stalin do Woroszyłowa, 15 marca 1931. RGASPI 558.11.804.12, 
Upton Sinclair do Stalina i Stalin do Sinclaira, 26 października 1931.
8 RGASPI 558.1.5374, Stalin do K. Stanisławskiego, 9 listopada 1931.
9 RGASPI 558.11.702.6-12, 41a i 69, eksmisja z Kremla, 4 września 1932. RGASPI 
558.11.702.35, Mołotow do Biednego, 12 grudnia 1930. AT?, 1.1, ss. 79-80. 
Kaganowicz pieriepiska, ss. 149 i 164.
10 RGASPI 558.11.710.24, Bucharin do Stalina i Stalin do Kaganowicza o 
Erenburgu, 9 sierpnia 1935. Tołstoj: Tucker, Power, ss. 282,114-118. Zob. też 
Nikolai Tolstoy, The Tolstoys. Kaganowicz, s. 105-107. Mandelsztam, s. 164. 
Stalin w teatrze: zob. Curtis, ss. 250-251, reakcja Bułhakowa na komentarze 
Stalina.
11 RGASPI 558.11.775.99, Meyerhold do Stalina. O Pasternaku zob. Mandelsztam, s. 
148. RGASPI 558.11.725.130, Gidosz do Stalina, 2 września 1932. Biedny i Babel: 
Kaganowicz pieriepiska, ss. 122 i 149.
12 Kirov, ss. 179-181: Roslakow, Kirow do Marii Lwowny.
13 Jurij Żdanow. Mikojan, s. 562. MR, ss. 221-222. Artiom Siergiejew. Zubok, ss. 
112-117.
14 Żdanow: Jurij Żdanow. Marta Pieszkowa. RGASPI 77: dokumenty Żdanowa. O 
związkach ze Stalinem zob. RGASPI 558.11.730.2-9, Żdanow do Stalina, b.d., 1934. 
RGASPI 558.11.83.143, Kaganowicz i Żdanow do Stalina, 23 sierpnia 1934. RGASPI 
558.11.86.2-16, Żdanow do Stalina, 3 września 1934. RGASPI 558.11.730.18, Żdanow 
do Stalina, 6 września 1934. „Andriej, czytałeś już tę nową książkę?" - Stalin 
do Żdanowa, według sekretarza Żdanowa, A. Bielakowa, cyt. za: Rybin, Oktjabr 
1941, s. 51. Svetlana OOY, ss. 360-362. Zubok, ss. 112-117.
15 RGASPI 558.11.76.113, Stalin do Berii, 19 września 1931. Chinsky, s. 47.
16 Wybór opatrzonych komentarzami książek Stalina: RGASPI 558.3.25.2. D'Abernon, 
Ambassador of the World: RGASPI 558.3.25, 32. Vipper, History of Greece: RGASPI 
558.3.36. Von Moltke, German-French War of 1870: RGASPI 558.3.224. Iwan Groźny: 
„nauczyciel" RGASPI 558.3.350.
17 Dęby Mamre, serdeczna atmosfera: Jurij Żdanow. Szołochow: Gromów, s. 144. 
Dowcipy, konsternacja Żdanowa: Artiom Siergiejew. „Wyjeżdżam stąd": Kirow do 
Czudo-wa w: Kirov, s. 181. Jefim Jewdokimow miał zastąpić Filipa Miedwiedia jako 
szef NKWD w Leningradzie: Kirov, s. 161: D.B. Sorokin. Szwagier Miedwiedia. 
Jewdokimow: zob. Robert Conquest, Inside Stalin 's Secret Police, NKVD Politics 
1936-1939, s. 25.
Przypisy
687
18 RGASPI 558.11.730.2-9, Żdanow do Stalina, b.d. 1934. RGASPI 558.11.83.143, 
Kaganowicz i Żdanow do Stalina, 23 sierpnia 1934. RGASPI 558.11.86.2-16, Żdanow 
do Stalina, 3 września 1934. Żdanow do Stalina: Przed zjazdem Gorki próbował 
krytykować listy, chociaż wcześniej zostały z nim uzgodnione [...] poskarżył 
się, że nie wybrano Kamieniewa do Sekretariatu. Nie chciał iść na zjazd ani 
przewodniczyć plenum. Szkoda [...] jest bardzo zmęczony. RGASPI 558.11.730.1, 
Stalin do Kaganowicza, Żdanowa, Steckiego i Mechlisa, 24 sierpnia 1934. 
Kaganowicz zameldował o żądaniach Gorkie-go i o tym, jak kierownictwo, czyli on, 
Mołotow, Woroszyłow i Żdanow, uporało się z nimi. RGASPI 558.11.742.21, 
Kaganowicz do Stalina, 12 sierpnia 1934 i RGASPI 558.11.742.28, Kaganowicz do 
Stalina, 12 sierpnia 1934.
19 RGASPI 558.11.730.10, Żdanow do Stalina, wrzesień 1934. Posiedzenia 
Politbiura: Khlevniuk, Circle, s. 122.
20 RGASPI 558.11.730.37^10, Żdanow do Stalina, 1 września 1935.
21 RGASPI 558.11.730.21, Stalin do Żdanowa i Kujbyszewa, 11 września 1934.
22 RGASPI 558.11.730.22, Stalin do Żdanowa, Jagody i Akułowa, 9 września 1934.
23 Wyjazdy przywódców w teren: list Kaganowicza do Stalina z 1 września: RGASPI 
558.11.50.64, Kaganowicz pieriepiska, s. 470. Kaganowicz pisał z Kijowa. Kirow 
wyjechał do Kazachstanu, Mikojan do Kurska, Czubar nad środkową Wołgę, 
Kaganowicz na Ukrainę, Żdanow do Stalingradu, Woroszyłow na Białoruś, a Mołotow 
na Syberię. Ochroniarzem był M.D. Borisow. RGASPI 79.1.170.1, 2, 3, Kirow do 
Kujbyszewa, 18 września 1934 i 23 września 1934. KR, 1.1, s. 61. Kirov, s. 185. 
RGASPI 558.11.730.23--36, Żdanow do Stalina, 8 października 1934: Żdanow 
zameldował Stalinowi, że w rejonie Stalingradu wystąpiły trudności z rekwizycją 
zboża: Niektórych tutejszych pracowników należałoby postawić przed sądem - 
napisał 8 października. Tamtejsze kierownictwo partyjne było „słabe". Kirow do 
Moskwy: Kirov, ss. 183-184. Telefon i przyjazd, Stalin w złym nastroju: dziennik 
Marii Swanidze, 14 i 26 listopada 1934.
24 S. Frederick Starr, Red and Hot, The Fate of Jazz in the Soviet Union 1917-
1980, s. 126. Fitzpatrick, ss. 94-95.
25 Kirov, s. 187.
26 Khlevniuk, Ordzhonikidze, ss. 65-66. Trucizna: Sudopłatow, ss. 270-271.
27 RGASPI 558.11.27.24, notatki Stalina, 7 maja 1929.
28 Rybin,/?;ac/om,ss. 14-16.
29 Relacja oparta na znakomitej rekonstrukcji Amy Knight zawartej w książce Who 
Kil-ledKirov?, ss. 88-99; Tucker, Power, ss. 288-296; Conquest, Great Terror, 
ss. 43-61, jak również Kaganowicz, MR, dziennik Marii Swanidze, wspomnienia 
Mikojana Tak było.
CZĘŚĆ TRZECIA. NA KRAWĘDZI, 1934-1936 12. „Zostałem sierotą": koneser pogrzebów
1 Kaganowicz, ss. 71-72. Mikojan, ss. 316-318.1998: 2. Kirov, ss. 199-201. 
Tucker, Power, s. 292.
2 Eteri Ordżonikidze. Khlevniuk, Ordzhonikidze, s. 67. S. Ginzburg w: Kirov, s. 
197. Kaganowicz, ss. 71-72. Mikojan, ss. 316-318. Kirov, ss. 199-201.
3 Tucker, Power, ss. 294, 646. Rybin, Rjadom, s. 88. „Zabierzcie tego kutasa": 
Radzin-sky, s. 312. Zob. też Orłów. Nikołajew: Kirov, ss. 200-208.
688
Stalin
4 Tucker, Power, ss. 294-296. Własik widział Paukera „wstrząśniętego", kiedy 
przekazał wiadomość o Borisowie: Kirov, ss. 205-209.
5 O zabójstwie Wojkowa i reakcji Stalina zob. Chinsky, s. 83. Co do dyspozycji 
ustnych, zob. zabójstwo Michoelsa.
6 Stalin kochał Kirowa: Rybin, Rjadom, s. 87; Kaganowicz, s. 72. Po wojnie 
Stalin wyznał Mgeładzemu, że Kirow ostrzegał go przed Berią: Mgeładze, s. 178. 
Larina, s. 291.
7 RGASPI 558.11.773.81, Stalin do przewodniczącego kołchozu D. Jemalinanowa w 
sprawie M.A. Mierzlikowa, 27 lutego 1930. Piotr Kopanadze, pop i przekaz i na 
2000 rubli: Czarkwiani, s. 45, list z 7 grudnia 1933 roku. Prezent dla 
ukraińskiego chłopca: RGASPI 558.11.712, Iwan Boboszko do Stalina: Otrzymałem 
Wasze 10 rubli, dziękuję.
8 Mózg Kirowa, Żdanow, Agranow, Jeżow i pogrzeb: Kirov, ss. 214-215. Tucker, 
Power, ss. 294-295, 298. AT?, t. 1, ss. 98-100.
9 Dziennik Marii Swanidze, 5-13 grudnia 1934. Mikojan, ss. 316-318. Kirov, ss. 
5-8. Tucker, Power, ss. 301-302.
10 Dziennik Marii Swanidze, 5-13 grudnia 1934. Kaganowicz, ss. 71-72. Mikojan, 
ss. 315— -317. Tucker, Power, s. 298. Kirov, ss. 5-7, w tym słowa Sergo.
11 Tucker, Power, ss. 297-299. Dziennik Marii Swanidze, „IA", 5-13 grudnia 1934.
12 RGASPI 558.11.800.113, Rudzutak do Stalina i odpowiedź Stalina, 5 grudnia 
1934. Larina, s. 173.
13 Jurij Żdanow: „Wszystko się zmieniło". Także Artiom Siergiejew: „Nic już nie 
było tak samo". Popowicz cyt. za: Dedijer, Tito Speaks, s. 278. Wywiad Simonowa 
z Isako-wem w: „Znamja", t. 5 (1988), s. 69.
14 Relacja z 21 grudnia jest oparta na wspomnieniach dwojga gości: dziennik 
Marii Swanidze, 23 grudnia 1934; wywiad z Artiomem Siergiejewem. W archiwum 
zachował się również wiersz Marii i fotografie. Jestem wdzięczny Stiepanowi 
Mikojanowi, Natalii Andriejewej i Kirze Alliłujewej, których rodzice byli tam 
obecni, za zidentyfikowanie osób. Wiersz: RGASPI 44.1.1.361-6. Fotografie: 
RGASPI 558.11.1653.22.
13. Potajemna przyjaźń: Róża z Nowgorodu
1 Dziennik Marii Swanidze: lipiec, październik i 23 grudnia 1934. Anegdoty o 
Stalinie i Żeni: Kira Alliłujewa. Także Artiom Siergiejew i Leonid Redens. 
Świetlana R.R. Richardson, Long Shadow, s. 99.
2 Khlevniuk, Circle, ss. 149-150.
3 Kirov, s. 222.
4 Film: Jay Leyda, Kino: History of Russian and Soviet Film, s. 319. Peter 
Kenez, Cinema and Soviet Society, ss. 95, 111, 131,159. Beriaw: Sergo B., s. 17. 
Lenin cyt. za: Figes, Natasha, s. 451 i radziecki Hollywood, s. 477. Medvedev, 
s. 309. Svetlana OOY, s. 331. Fitzpatrick, Everyday Stalinism, ss. 93-94.
5 RGASPI 558.11.27.88, Stalin jako autor piosenek, 8 lipca 1935. Historia 
Aleksandro-wa: Gromyko, Memoirs, ss. 328-329. Leyda, s. 319. Kenez, ss. 95, 111, 
131, 158-61. Taylor i Christie, The Film Factory, s. 384, cyt. za: Figes, 
Natasha, s. 477. Zob. też Gromów, Włast' i Iskusstwo, G.W. Aleksandrów, Epocha i 
kino, i G. Mariamow, Kriemlew-skij cenzor: Stalin smotrit kino w części o 
Stalinie i kinie po II wojnie światowej.
6 RGASPI 558.11.727.33, rozmowa Dowżenki ze Stalinem w obecności Postyszewa, Ko-
siora i Kalinina, 27 maja 1935. Także: Kenez, s. 133.
Przypisy
689
7 Eisenstein: Figes, Natasha, ss. 454-459, 477-481. Kirow i kontrplan: Leyda, s. 
290. Kaganowicz i Eisenstein: Kenez, s. 138. Stalin o Eisensteinie: RGASPI 
558.11.804.12, Stalin do Uptona Sinclaira, październik 1931. Stalin do 
Kaganowicza, 12 października 1931, w: Kaganowiczpieriepiska, s. 101. „Bardzo 
utalentowany": Mgeładze, s. 212.
8 Tucker, Power, ss. 330-331. Brooks, Thank You C. Stalin, ss. 64-66. Stalinizm 
i Kaganowicz: KR, t. 1, s. 75. Mikojan, s. 31. Kult przywódców: Fitzpatrick, ss. 
72-74.
9 RGASPI 45.1.803.1, Stalin do F. Samojłowej, 6 grudnia 1938.
10 RGASPI 558.11.730.189, Stalin do Żdanowa i Pospiełowa, 24 września 1940. O 
książce Leader's Childhood Gamsachurdii napisał: Proszę zakazać publikacji w 
Rosji. RGASPI 558.11.787.2, Stalin do Żdanowa i Pospiełowa, 24 września 1940. 
RGASPI 558.11.730.188, Stalin do Żdanowa, 14 września 1940. Kiedy starzy 
bolszewicy chcieli opublikować swoje wspomnienia o wczesnych latach jego 
działalności, Stalin rozkazał: Nie publikować! RGASPI 558.11.1496.17, Stalin do 
Mechlisa, 21 lipca 1937. RGASPI 558.11.773.84, Stalin do Mechlisa, 1930.
11 RGASPI 558.11.717, Stalin do P.M. Wasiliewa, 3 grudnia 1930 lub 1932.
12 RGASPI 558.11.786.106, Stalin do Poskriebyszowa, lipiec 1929.
13 RGASPI 558.11.711.182, Stalin do Błochina, 29 lipca 1925.
14. Wzlot karta, upadek Casanovy
1 Sudopłatow, ss. 270-271. Tucker, Power, ss. 301-302.
2 Zmiany personalne: Rees, s. 132. Khlevniuk, Circle, ss. 172-177.
3 O Chruszczowie: Oni, s. 171. AT? t. 1, s. 57; t. 2,s. 151. Kaganowicz, ss. 99-
100. Wczesne lata: Jurij Szapowal, okres ukraiński 1894-1949 w: Taubman, ss. 1-
17. Ulubieniec: Taubman, s. 75.
4 Kariera Jeżowa: M. Jansen i N. Petrov, Stalin's Loyal Executioner, People's 
Commissar Nikolai Ezhov 1895-1940, ss. 25-26. RGASPI 17.3.961.61. Jeżow otrzymał 
zadanie sprawdzenia personelu NKWD i Komsomołu. Od grudnia 1934 roku nadzorował 
NKWD z polecenia Stalina, a niebawem zastąpił Kaganowicza jako przewodniczący 
Komisji Kontroli Partyjnej.
5 „Ludzki, łagodny" Jeżow - Jurij Dombrowski w: Jansen-Petrov, ss. 19-20. A. 
Polan-ski, Jeżow: istoria żeleznogo stalinskogo narkoma, ss. 1-40. Mandelsztam, 
ss. 324-325. Mały, szczupły mężczyzna - Lew Razgon, Plen w swojem oteczestwie, 
ss. 50-51. Kobiety
0 Jeżowie: piękne niebieskie oczy - Wiera Trail, nie publikowane wspomnienia, 
ss. 5-11. Nikołaj Jeżow, Moskwa 1937. Szaroniebieskie oczy, opinie Bucharina i 
nauczyciela z Azji Środkowej; Łarina, ss. 250, 268. O daczy Stalina w Suchumi: 
wizyta autora 2002. „Szarozielone oczy, jasne jak u kobry": D. Szepiłow, 
Wospominania, „Woprosy Istorii", nr 4,1998, ss. 3-25. Wzrost: Jansen-Petrov, ss. 
1-11,14.
6 Jansen-Petrov, ss. 1-11, 14, 22. Getty, ss. 156-157. Khlevniuk, Circle, ss. 
175-177. Polanski, ss. 40-84. Pamięć: Stalin do Nucubidzego, Nakaduli, nr 
2,1993, ss. 96-100.
7 Modele jachtów: Jansen-Petrov, s. 199. „Nie znam lepszego pracownika": I.M. 
Mo-skwin cyt. za: Razgon, ss. 50-51. RGASPI 558.11.89.156, Dwinski do Stalina, 
17 września 1935. O biseksualizmie, piciu i dowcipach Jeżowa: zeznania Jeżowa, 
FSB 3.6.1.
1 sprawa Frinowskiego, FSB N-15301.12, w: Jansen-Petrov, ss. 18-19. Choroby: 
Jansen-Petrov, s. 196.
8 RGASPI 558.11.787.6, Stalin do Postyszewa o wakacjach Jeżowa, 9 września 1931.
690
Stalin
9 RGASPI 558.11.818.3, Stalin do Jeżowa, 31 maja 1935, i RGASPI 558.11.756.88, 
Stalin do Kaganowicza i Jeżowa, 22 września 1934. KR t. 1, s. 115.
10 RGASPI 558.11.775.35, Stalin do Jeżowa, 23 sierpnia 1935.
11 Trail, s. 8. Jansen-Petrov, s. 22.
12 Jansen-Petrov, s. 16. Polanski, ss. 88-92. KGB Lit. Archive, ss. A2-AA.
13 Mandelsztam, s. 113. Eteri Ordżonikidze.
14 RGASPI 558.11.83.16, Stalin do Biesanowa za pośrednictwem Dwinskiego, Berlin, 
5 sierpnia 1934.
15 Larina, ss. 250, 268. KR t. 1, s. 115.
16 RGASPI 558.11.83.50, 51, 93 i RGASPI 558.11.84.14,18, 66,110, ambasada w 
Berlinie i telegramy KC o stanie zdrowia Jeżowa przesiane Stalinowi przez 
Dwinskiego, Soczi, sierpień 1934.
17 „Samotny jak sowa" w Soczi: RGASPI 558.11.728.40, Stalin do Jenukidzego, 13 
września 1933. Sasziko i fotografia, dewiacja seksualna Jenukidzego, dwie 
godziny spóźnienia na obiad: dziennik Marii Swanidze, 28 czerwca 1935. 
Politbiuro: dziennik Marii Swa-nidze, 11 września 1933. Mikojan, s. 356. Natalia 
Andriejewa. Kira Allilujewa.
18 RGASPI 558.11.728.67-107 i 114; RGASPI 558.11.728.40-42, Stalin do 
Jenukidzego, 13 września 1933. Conquest, Stalin: Breaker of Nations, s. 189.
19 RGASPI 558.11.704.20, Beria, ss. 58-62.
20 Plenum: Getty, ss. 160-168. Khlevniuk, Circle, ss. 149-150. Sprawa 
kremlowska: Jansen-Petrov, s. 30. APRF 57.1.273. Upadek Jenukidzego: Jansen-
Petrov, ss. 31-33. J.N. Żukow, Tainy kremlowskogodieła 1935goda isudbaAwela 
Jemtkidze w: „Woprosy Istorii", 2000, nr 9, ss. 83-113. „Coś złego się tu 
dzieje": Kaganowicz w RGASPI 17.2.547 i RGASPI 17.3.963. Bucharin i Jenukidze 
„wpływali" na Nadię politycznie-MR, s. 173.
21 Dziennik Marii Swanidze, 9 maja i 28 czerwca 1935.
15. Car jedzie metrem
1 Dziennik Marii Swanidze, 29 kwietnia 1935.
2 Dwie godziny spóźnienia na obiad, Sasziko, fotografia: dziennik Marii 
Swanidze, 28 czerwca 1935. Silniejszy niż Politbiuro: dziennik Marii Swanidze, 
11 września 1933. Mikojan, s. 356. Natalia Andriejewa. Kira Alliłujewa.
3 Dziennik Marii Swanidze, 29 kwietnia 1935.
4 „Ludzie rosyjscy są monarchistami": P. Czagin cyt. za: Radzinsky, s. 323. 
Mołotow:
0 Iwanie Groźnym w: Wołkogonow, s. 310. Mikojan: o Iwanie, s. 534. Stalin, 
Mołotow
1 Żdanow o wtoroj serii filma Iwan Groznyj, „Moskowskije Nowosti", nr 37, 7 
sierpnia 1988, s. 8. Zapiski Budionnego, s. 8. Nauczyciel i Iwan: RGASPI 
558.3.350. Bucharin jako „Szujski" w:Kaganowicz, s. 74. Tucker,Power, ss. 
104,937. Nadir Szach: RGASPI 558.11.27.24, notatki Stalina, 7 maja 1929. Sergo 
B., s. 284. A.W. Harriman i E. Abel, Special Envoy (dalej: Harriman-Abel) o 
Aleksandrze I: s. 178. Czarkwiani o Mikołaju I: s. 35. Eisenstein: Kenez: s. 
179.
5 Cadillaki: RGASPI 82.2.897.7, Jagoda do Mołotowa i Mołotow i Stalin do Jagody, 
15 czerwca 1935. Rolls-royce'y: RGASPI 558.11.81.13, Stalin i Woroszyłow do 
Kaganowicza, 19 września 1933, Kaganowiczpieriepiska, s. 350. Wydatki na 
luksusy: RGASPI 558.11.27.95, Stalin, 20 maja 1936. Było siedem grup 
wynagrodzeń: komisarz ludowy
Przypisy
691
zarabiał 500 rubli, urzędnik pierwszej grupy 250 rubli, Tucker, Power, s. 324. 
Fitzpa-trick, Everyday Stalinism, ss. 93-97. Erickson, Sov/ef High Command, ss. 
402^403. Garnitur Bucharina: Łarina, ss. 247-248.
6 „Trud", 30 grudnia 1936. Brooks, Thank You C. Stalin, s. 71.
7 Tucker, Power, s. 284-287. KR, t. 1, ss. 84-85.
8 RGASPI 558.11.754.101, Stalin i Poskriebyszow do Mikojana, 3 i 21 kwietnia 
1935, i jego odpowiedź, 23 kwietnia 1935.
9 Khlevniuk, Circle, ss. 154-156.
10 RGASPI 81.3.100.91, Stalin do Kaganowicza, 8 września 1935, i RGASPI 
558.11.743.17, Kaganowicz do Stalina, 13 września 1935. RGASPI 558.11.89.71-6 i 
89, Stalin i Kalinin do Kaganowicza, Jeżowa, Mołotowa, 7 września 1935, i 
Kaganowicz do Stalina, 10 września 1935. RGASPI 558.11.90.55, Kaganowicz do 
Stalina, 23 września 1935. „Stare pryki": RGASPI 81.3.100.91-94. Stalin był 
wściekły, że Orachełaszwili spoufala się z Jenukidzem. Agranow wysyłał Stalinowi 
informacje na temat Jenukidzego, które Stalin rozprowadzał wśród członków 
Politbiura. Zob. też Kaganowicz pieriepiska, ss. 554-558. Chinsky, ss. 39-47.
11 Nadieżda Własik. Listy W. Stalina, S. Jefimowa, K. Paukera, 1938-1939, cyt. 
za: Wasi-lij, ss. 28-30,51. O samobójstwach: Getty, s. 21. Tucker, Power, ss. 
265,367. Conquest, Great Terror, ss. 86-87.
12 RGASPI 558.11.1743.1, Kaganowicz do Stalina i Świetlany, 16 sierpnia 1935, 
Kaganowicz pieriepiska, s. 524. RGASPI 81.3.100.89, Stalin do Kaganowicza, 19 
sierpnia 1935. RGASPI 558.11.743.5, Kaganowicz do Stalina, 22 sierpnia 1935. 
RGASPI 558.11.743.23, Kaganowicz do Stalina, 31 sierpnia 1935. Kaganowicz 
pieriepiska, ss. 527, 530, 543.
13 RGASPI 558.11.1549.1-41, listy Stalina i Nadii do J. Dżugaszwili. List 
cytowany w całości w RGASPI 558.11.1549.45, Stalin do Keke, 24 marca 1934. Beria 
i Keke: Sergo B.,ss. 20-21.
14 RGASPI 558.1.92.22, Poskriebyszow do Stalina, 21 października 1929. RGASPI 
558.11.92.82, Stalin do KC, 29 października 1935. RGASPI 558.11.1549.48-69, 
Listy do J. Dżugaszwili od Stalina, Jaszy Stalina, Saszy Egnataszwilego i innych 
krewnych, 1934-1937. Svetlana, Twenty Letters, ss. 260-262. O śmierci Keke: 
RGASPI 558.11.1549.74-92, notatka Stalina w sprawie wieńca, komunikat TASS 
zaaprobowany przez Poskriebyszowa, wyposażenie jej domu. Rozmowa Stalina z Keke: 
doktor N. Kipszidze, jej lekarz, cyt. za: Radzinsky, s. 23. Stalin i 
macierzyństwo, Tołstoj: RGASPI 558.3.353. Jej komentarz na temat Trackiego i 
plotki: Sergo B., ss. 20-21. O Stalinie i Saszy Egnataszwilim: „Czego 
oczekujecie od syna karczmarza": Czarkwiani, ss. 4-5. „Królik": Brackman, s. 4. 
Wywiad z Tiną Egnataszwili.
15 Prawdziwi ludzie: RGASPI 558.11.730.39, Żdanow do Stalina, 1 września 1935. 
Getty, ss. 247-248. Tucker, Power, ss. 366-367. Conquest, Terror, ss. 90-105. 
„Woprosy Istorii", nr 2, 1995, s. 17. „Izwiestia CK KPSS", nr 8,1989, s. 85.
16. Dobierzcie sobie wspólników, przyciśnijcie więźniów: proces pokazowy
1 Dziennik Marii Swanidze, 7 grudnia 1936.
2 Nikołaj Jeżow, Od działalności frakcyjnej do otwartej kontrrewolucji, APRF 
57.1.273. Jeżow do Stalina, 17 maja 1935, Jansen-Petrov, s. 29. Rola Jeżowa w 
procesie: papiery Jeżowa zawierają dziesięć teczek na temat procesu - Jansen-
Petrov, s. 46.
692
Stalin
3 „Woprosy Istorii", nr 2, 1995, s. 17. „Izwiestia CK KPSS", nr 8, 1989, s. 85. 
Getty, ss. 247-248. RGASPI 558.11.89.156, Dwinski do Stalina, 17 września 1935.
4 Orłów, s. 130.
5 Pirożkowa, s. 61. Larina, ss. 99-100. KGB Lit. Archive, ss. 262-299. Marfa 
Pieszkowa.
6 Marfa Pieszkowa. Jak się czujecie? RGASPI 558.11.720.107, Stalin do Gorkiego, 
21 maja 1936. Swietłana i Stalin odwiedzają Gorkiego, OOY, s. 327. We wszystkich 
kwestiach poruszonych w Waszym liście, łącznie z organizacyjnymi, musimy się 
skonsultować z towarzyszem Stalinem. Towarzysz Stalin jest bardzo zainteresowany 
problemami kultury i osobiście kieruje wydziałem KC, który się nimi zajmuje. 
RGASPI 73.2.44.21-2, Gorki do Andriejewa, Andriejew do Stalina, Stalin do 
Andriejewa, 30 grudnia 1935. Stalin poprawiał artykuły Gorkiego razem z 
Kaganowiczem. RGASPI 558.11.720.69, Stalin do Gorkiego, b.d. Odwiedziliśmy Was o 
2.00 nad ranem: RGASPI 558.11.720.120, Stalin, Mołotow, Woroszyłow do Gorkiego, 
czerwiec 1936. KGB Lit. Archive, ss. 251-257, 261-21'4, 272-275; Jagoda: 
zeznanie Awerbacha i Kruczkowa, ss. 260-261.
7 Poważna choroba: Chinsky, ss. 99-100. „Ta kreatura": KGB Lit. Archive, s. 273. 
Tarcia: Jeżow i Wyszynski a Jagoda. Wyszynski często skarżył się na Jagodę, 
zapewne przy poparciu Stalina. GARF 8431.37.70.134, Wyszynski do Stalina i 
Mołotowa, 16 lutego 1935.
8 RGASPI 74.2.37.104, Woroszyłow do Stalina, 25 czerwca 1936. RGASPI 74.2.38.82, 
Stalin do Woroszyłowa, 3 lipca 1936. Kaganowicz też nazwał go „kanalią" w swoim 
liście z 6 lipca, kiedy przebywał na wakacjach w Kisłowodsku: RGASPI 
558.11.743.53, Kaganowicz do Stalina. O Mołotowie: Conquest, Terror, s. 103. 
Orłów, ss. 130-140. Tucker, Power, s. 368.
9 RGASPI 558.2.155.104-7, notatki Wyszynskiego z podsumowania przed procesem 
1937 roku. Przykłady dopisków Stalina: Tucker, Power, s. 318.
10 RGASPI 82.2.8971.8,9,10, Jeżow do Mołotowa, 3 listopada 1936. Orłów, ss. 162-
166. Chlewniuk, Circle, ss. 183-184. MR, ss. 255-260. Nieporozumienia pomiędzy 
Stalinem a Mołotowem: D.H. Lawrence, Molotov and Soviet Government: Sovnarkom 
1930-41, ss. 160-162.
11 „Pracujecie słabo": Larina, s. 94. RGASPI 558.11.27.97, notatki Stalina, 13 
sierpnia 1936. RGASPI 558.11.27.106, notatki Stalina, 13 sierpnia 1936. Ostatnie 
posiedzenie Jagody: „IA", 1994: 4.
12 RGASPI 558.11.93.20; RGASPI 558.11.93.2, Jeżow i Kaganowicz do Stalina, 17 i 
18 sierpnia 1936. Mechlis, Wyszynski i Agranow zajmowali się sprawdzaniem 
artykułów w gazetach. Chinsky, s. 102. Telegramy Kaganowicza i Jeżowa pojawiają 
się w: Kaganowicz pieriepiska, ss. 629-640, i Chinsky, ss. 102-122. Orłów, s. 
169. Tucker, Power, ss. 367-373. Radziński, ss. 332-335. Conquest, Terror, ss. 
113-117. Stalinowski świat „terrorystów" doskonale opisał Tucker, Power, ss. 
399-403.
13 Wyszynski: opis na podstawie książki: A. Vaksberg, Stalin 's Prosecutor, The 
Life of Andrei Vyshinsky (dalej: Vaksberg), s. 115. Księżniczka Małgorzata: sir 
Frank Roberts cyt. za: Vaksberg, ss. 253-255. Kariera: ss. 172-175. Ta sama cela 
co Stalin i Ordżonikidzc wwiezieniu Bajłowka, luty 1908, ss. 19-21. „Trzymać 
ludzi w niepewności": Gromyko, Memoirs, ss. 318-320. Dowcipy o Rumunach: Djilas, 
s. 140. Okulary w rogowej oprawce i jasne oczy: Enver Hodża: Jon Halliday 
(red.), Artful Albanian: the Memoirs ofEnver Hoxha, s. 119. Usposobienie: 
Dobrynin, s. 20. Podziw Zachodu: Davies, s. 54. W. Bedell Smith, My Three Years 
in Moscow: urok, ss. 4-5. C.C. Bohlen, Witness to History, ss. 285,
Przypisy
693
48-49. Zaleca rozstrzeliwanie: GARF 8431.37.70.7-14. Wyszynski do Stalina i 
Mołotowa, 7 lub 8 stycznia 1936. „Sławetny" Mołotow: GARF 8431.37.70.103, 
Wyszynski do Mołotowa, 1 października 1935. „Sławetny" Poskriebyszow: GARF 
8431.37.70.78, Wyszynski do Poskriebyszowa, 31 stycznia 1936.
14 RGASPI 558.11.93.32-3 i 42-6, Jeżow i Kaganowicz do Stalina, 19 i 20 sierpnia 
1936. RGASPI 558.11.93.35, Stalin do Kaganowicza, 20 sierpnia 1936. Kaganowicz 
pieriepiska, ss. 629-640. Chinsky, ss. 102-122. Orłów, ss. 9-71, 169. Tucker, 
Power, ss. 367-373. Radzinsky, ss. 332-335. Conquest, Terror, ss. 113-117.
15 RGASPI 558.11.93.35, Stalin do Kaganowicza i Jeżowa o Radku, 19 lipca 1936. 
Tom-ski: RGASPI 558.11.93.55, Kaganowicz, Jeżow, Ordżonikidze do Stalina, 22 
sierpnia 1936. Inscenizacja: RGASPI 558.11.93.65, Kaganowicz i Politbiuro oraz 
Jeżow do Stalina, 22 sierpnia 1936, i RGASPI 558.11.93.62-3 i 77-80, Stalin do 
Kaganowicza, 23 sierpnia 1936.
16 Biedny: KR, t. 1, s. 101. Tucker, Power, ss. 370-371. Conquest, Terror, ss. 
116-117.
17 Radzinsky, s. 334.
CZĘŚĆ CZWARTA. CZYSTKA: Jeżow TRUCICIEL, 1937-1938 17. Kat: trucizna Berii i 
kielich Bucharina
1 RGASPI 558.11.93.89, Stalin do Kaganowicza i Politbiura, 24 sierpnia 1936.
2 Sudopłatow, s. 165. Michael Parrish, Downfall of the Iron Commissar N.I. 
Yezhov 1938-1940, „Slavic Military Studies", 1.14, nr 2, czerwiec 2001, s. 87. 
Błochin, „czarna robota": Pietrow i Skorkin.
3 Tucker, Power, s. 373. Vaksberg, Stalin Against the Jews, s. 42. Conquest, 
Terror, s. 117. Victor Serge, From Lenin to Stalin, s. 146. Orłów, ss. 350-351. 
Vaksberg, s. 42. Polityczny tchórz: Taubman, s. 266.
4 Larina, ss. 294-295, 47^4-8. Stephen Cohen, Bukharin and the Bolshevik 
Revolution, A political Biography 1888-1938, ss. 368-372. Kaganowicz, s. 74. 
Kaganowicz pieriepiska, s. 678. Medvedev, s. 333.
5 Jansen-Petrov, ss. 49-50. Kilka dni później Jeżow poinformował Stalina, że 
Jagoda wiedział o trockistowskim centrum w 1933 roku i nic w tej sprawie nie 
zrobił (s. 53). Jagoda zeznał później podczas śledztwa, że podsłuchiwał rozmowy 
telefoniczne Stalina z Jeżowem (s. 226). Hiszpania: relacja oparta w całości na 
nowych badaniach archiwalnych w: R. Radosh, M.R. Habeck i G. Sevostianov (red.), 
Spain Betrayed: the Soviet Union in the Spanish Civil War: „sklepikarz", 
działalność NKWD: zob. Wstęp, ss. XV--XXV i cytaty z Paula Prestona, Waltera 
Krywickiego i Geralda Howsona. Raporty personelu radzieckiego dla Woroszyłowa: 
zob. ss. 58-70. Kaganowicz i Sergo zamieszani w planowanie gospodarcze: zob. ss. 
89-91. Kwestie bezpieczeństwa: zob. Jeżow do Woroszyłowa, ss. 100-101. Raporty 
Woroszyłowa dla Stalina: Przeczytajcie to, warto, ss. 145-147. Donosy nadsyłane 
Stalinowi i Woroszyłowowi przez dziennikarza M. Kolcowa, ss. 267, 521. Stalin 
szuka zniżki na okręty wojenne: RGASPI 74.2.38.55, Stalin do Woroszyłowa, 10 
stycznia 1932. Jansen-Petrov, s. 54, i FSB, zeznanie Paukera. Kaganowicz 
pieriepiska, s. 678.
6 Kaganowicz pieriepiska, ss. 682-683, 701-702. Khlevniuk, Ordzhonikidze, ss. 
104-105. Chlewniuk, Stalinskoje Politbiuro, ss. 148,152. Jansen-Petrov, ss. 53-
55.
694
Stalin
Przypisy
695
7 Lakoba, ss. 120-123: Stalin zaproponował mu stanowisko w grudniu 1935 roku. KC 
zakazał używania abchaskich nazw, 17 sierpnia 1936. Beria, ss. 70-75. Wielcy 
książęta, Stalin na XVII Zjeździe: Getty, ss. 205, 265. Mołotow: Tucker, Power, 
s. 389.
8 Khlevniuk, Ordzhonikidze, ss. 103-105,158-159, 178,190-194. Rees, s. 118. 
Przyjaźń Kaganowicza z Sergiem, Kaganowicz, ss. 62-63. Eteri Ordżonikidze. 
„Izwiestia CK KPSS", nr 9, 1989, ss. 36-37. Jansen-Petrov, ss. 45-51.
9 Mikojan, s. 328.
10 MR, ss. 114-115. Mikojan, s. 328.
11 Khlevniuk, Ordzhonikidze, ss. 105-110.
12 Natalia Rykowa. Łarina, ss. 293-295,139-142. Khlevniuk, Ordzhonikidze, ss. 
113-114, 139-140.
13 Dziwak: RGASPI 558.11.710.48-76, Bucharin do Stalina i notatka Stalina z 2 
lipca 1935. Wielkie dziecko: RGASPI 558.11.710.91, Bucharin do Stalina i 
odpowiedź. Kiedy Bucharin skarżył się na zwolnienia jego współpracowników z 
„Izwiestii", Stalin przesłał skargę Jeżowowi, który dopisał pod spodem odpowiedź 
dla Stalina swoim ulubionym czerwonym ołówkiem: Wszystko załatwione - Bucharin 
już się nie skarży. RGASPI 558.11.710.78, Bucharin do Stalina i Jeżow do 
Stalina, 13 stycznia 1936. Radek: RGASPI 558.11.710.163, Bucharin do Stalina, 17 
września 1936. Sny: RGASPI 558.11.710.164-6, Bucharin do Stalina, 24 września 
1936. RGASPI 558.11.710.172-8, Bucharin do Stalina i wiersz.
14 „Kochana mewa" i pistolet: Larina, s. 310. RGASPI 74.2.40.138.1, Bucharin do 
Woro-szyłowa: Dlaczego mnie tak ranisz? RGASPI 74.2.40.137, Bucharin do 
Woroszyłowa, 3 stycznia 1935. Bucharin do Woroszyłowa, 1 września 1936. 
Wołkogonow, ss. 295-296.
15 Opis na podstawie relacji Getty'ego i Chlewniuka. Plenum: Getty, ss. 304-
308,311-312, 315-329. Khlevniuk, Ordzhonikidze, ss. 100, 140.
16 Khrushchev, Glasnost, ss. 36-38. Polska: William J. Chase, Enemies Within the 
Gates?, ss. 234-235, 239, 265. Stalin i opera Glinki Iwan Susanin, zob. Svetlana 
OOY, s. 337. Getty, ss. 333-359.
17 Dziennik Marii Swanidze, 5 marca 1937.1. Waledinski, Wospominania, s. 124.
18 Khlevniuk, Ordzhonikidze, s. 101. „Rodina", 1995, nr 10, ss. 63-64. 
„Istocznik", nr 1, 2001, ss. 63-77. Sergo uwierzył w zeznania Piatakowa: Zinaida 
Ordżonikidze w: Mikojan, s. 331.
19 RGASPI 588.2.155.104-7, notatki Wyszynskiego ze spotkania ze Stalinem. Słowa 
Wy-szynskiego z 28 stycznia cyt. za: Conquest, Terror, s. 179.
20 Waledinski, Wospominania, s. 124.
18. Sergo: śmierć „bolszewika doskonałego"
1 Tucker, Power, ss. 405-407. Conquest, Terror, ss. 179-185. RGASPI 
588.2.155.104-7, notatki Wyszynskiego ze spotkania ze Stalinem. Jurij Żdanow o 
dowcipie Stalina na temat apostołów. Dziennik Marii Swanidze, styczeń-luty 1937. 
Fala nienawiści: Michael Burleigh, The Third Reich, A New History, s. 7. Jeżow 
na Kremlu: Jansen-Petrov, s. 121. Khlevniuk, Ordzhonikidze, s. 190-194. Koleje: 
Rees, s. 118.
2 Relacja na temat ostatnich dni Sergo na podstawie: Khlevniuk, Ordzhonikidze, 
ss. 119, 126-142,145. Mikojan, s. 329. Także Beria Affair, s. 110. Opis śmierci 
na podstawie relacji Zinaidy Ordżonikidze złożonej Mikojanowi, ss. 331-333, oraz 
Konstantina
Ordżonikidzego, brata Sergo, w: Medvedev, ss. 195-196. Stiepan M., s. 38. Eteri 
Ordżonikidze.
3 Wiersz: Larina, s. 328. RGASPI 558.11.710.180-1, Bucharin do Stalina, 20 
lutego 1937. Natalia Rykowa. Eteri Ordżonikidze. RGASPI 74.1.429.79. Dziennik 
J.D. Woro-szyłowej, 1956. KR, 1.1,«. 174. Khlevniuk, Circle, s. 261.
4 Relacja z plenum na podstawie: Getty, ss. 373-397, 413^19. Larina, ss. 64-65, 
146, 330, 334—339. Natalia Rykowa. Mołotow czytający okrutną odpowiedź 
Woroszyłowa na list Bucharina: Wołkogonow, ss. 280-286. Koleje: Rees, s. 169. 
Conquest, Terror, s. 193. Postyszew nie został aresztowany, ale zesłany do 
Kujbyszewa (Samary). Partia: Khlevniuk, Circle, ss. 233-234, 262, i Khlevniuk, 
Ordzhonikidze, s. 171. Tucker, Power, ss. 423, 426, 429.
5 Walter Krivitsky, / Was Stalin 's Agent, s. 197. Orłów, ss. 147,221. Tucker, 
Power, s. 432. J.P. Frołow cyt. za: Medvedev, s. 339.
19. Rzeź generałów, upadek Jagody i śmierć matki
1 Jansen-Petrov, ss. 71-72.
2 Jagoda, ss. 20, 89, 28 marca-4 kwietnia 1937.
3 Jagoda, ss. 115-161, 171, 95-118, 109-117, 234, 255-257, 450. Jansen-Petrov, 
s. 63. Conquest, Stalin: Breaker of Nations, s. 203. Orłów, s. 264.
4 Zapiski Budionnego, s. 25. RGWA 4.19.16.265, Budionny do Woroszyłowa, 22 
sierpnia 1936, oraz Kaganowicz i Woroszyłow do Stalina, zob. wcześniej. 
Woroszyłow przekazuje przechwycone przez wywiad raporty ambasady niemieckiej dla 
Berlina oficerom Armii Czerwonej, w tym Jegorowowi, Budionnemu i 
Tuchaczewskiemu: RGWA 4.19.1.170-4, 20 kwietnia 1936. Zob. też Woroszyłow do 
Stalina o wywiadzie towarzysza Tuchaczewskiego dla polskiej gazety: RGWA 
4.19.71.52-60, styczeń 1936.
5 Opinia Stalina o planach Tuchaczewskiego z 1930 roku: RGASPI 74.2.38.59, 
Stalin do Woroszyłowa. Jansen-Petrov, ss. 69-70. Timoszenko w: Kumaniew (red.), 
s. 270. Shimon Naveh, Tukhachevsky: Harold Shukman (red.), Stalin's Generals, s. 
266. „Napo-lconek": Larina, s. 198. Spahr, ss. 169, 171 (relacja siostry 
Tuchaczewskiego). „Slavic Military Studies", t. 11, nr 4, grudzień 1998. 
Recenzja Johna Ericksona z książki Sally Stoecker, Forging Stalin's Army: M. 
Tukhachevsky and the Politics of Military Innovation, Boulder, 1998. Określenie 
„impresario idei wojskowych" jest jej autorstwa. „IA" 1998. Kaganowicz, s. 100. 
S. Uszakow i A.A. Stukakow, Front Wojennych Prokurorow, s. 71. Plamy krwi: 
„Izwiestia CK KPSS", nr 4,1989, s. 50. R.R. Reese, Stalin's Reluctant Soldier, A 
Social History of the Red Army, ss. 131-134.
6 Sergo B., s. 22. O jej śmierci: RGASPI 558.11.1549.74-92, notatka Stalina w 
sprawie wieńca, komunikat TASS zaaprobowany przez Poskriebyszowa, wyposażenie 
jej domu.
7 Kaganowicz, ss. 45-46, 100. Mikojan, s. 552. Stiepan M., s. 39.
8 Rudzutak: Larina, s. 173. M7?, s. 273. Kaganowicz, s. 89. RGASPI 
558.11.800.113, Rudzu-tak do Stalina i odpowiedź Stalina, 5 grudnia 1934. 
Głosowanie: RGASPI 17.2.615.68. „Izwiestia CK KPSS", nr 4, 1989, s. 50. Getty, 
s. 448. „Stare pryki": RGASPI 81.3.100.91-4.
9 RGASPI 17.2.630.56, plenum: Jegorow, 4 grudnia 1937. RGASPI 17.2.614.377, 
Wein-berg, 26 maja 1937.
10 „Izwiestia CK KPSS", nr 4,1989, ss. 52-54. Spahr, s. 172. „Istocznik", nr 
3,1994, ss. 72--88. Aresztowanie i zeznania Tuchaczewskiego, maj-czerwiec 1937, 
w: Steven J. Main,
696
Stalin
„Slavic Military Studies", t. 10, nr 1, marzec 1997, ss. 151-195. „WIŻ", nr 8 i 
9,1991. „Mołodaja Gwardia", nr 9 i 10,1994. Na temat ostatnich badań zob. Oleg 
Suwienirow, Tragedia RKKA 1937138.
11 RGWA 4.18.61.7-66, Woroszyłow w NKO, 9-10 czerwca 1937.
12 Medvedev, s. 345. Vaksberg, Vyshinsky, ss. 104-105.
13 RGWA 4.18.62.1-357. Stalin spotyka się z dowódcami wojskowymi, 3^ sierpnia 
1937. Rola Woroszyłowa: Jakowlcw, Century, s. 18. Vaksberg, Vyshinsky, ss. 104-
105. Wołkogonow, ss. 323-324. Tucker, Power, s. 437. Spahr, ss. 158-165. Ilya 
Ehrenburg, Eve of War, s. 197. Żona i dwaj bracia Tuchaczewskiego zostali 
rozstrzelani, natomiast matka i siostry trafiły na zesłanie. „Izwiestia CK 
KPSS", nr 4, 1989, s. 59. Budionny: Vaksberg, s. 104. Sprawa Tuchaczewskiego w 
1930 roku: RGASPI 558.11./78.43, Stalin do Ordżonikidzego, 24 września 1930. 
RGASPI 558.11.778.38, Mienżynski do Stalina, 10 września 1930. O Stalinie, 
aktach Ochrany i generałach zob. relacja Orłowa w: Edward P. Gazur, Secret 
Assignment: The FBI's KGB General, ss. 441-473. Masowe egzekucje oficerów: 
RGASPI 74.2.38.130, Stalin do Woroszyłowa, b.d.
14 Mechlis jako sekretarz Stalina: RGASPI 558.11.68, Stalin do Mechlisa, 17 
lipca 1925. RGASPI 558.11.773.92, Stalin o zjeździe Związku Pisarzy do 
Kaganowicza, Żdanowa, Steckiego i Mechlisa, 24 sierpnia 1934. Krytyczne uwagi na 
temat „Prawdy": RGASPI 558.11.773.95, Stalin do Mechlisa, 17 grudnia 1936. 
RGASPI 558.11.773.93, Mechlis do Stalina, 4 grudnia 1935. Mechlis popiera prośbę 
Gorkiego, aby Stalin spotkał się z dziennikarzami „Prawdy". RGASPI 
558.11.723.119, Mechlis do Stalina i Stalin do Mechlisa, 27 maja 1936. 
Towarzyszu Stalin, Gorki przysłał nam artykuł [...] który dotyczy problemów 
filozoficznych [...]. Chciałbym, żebyście go przeczytali. L. Mechlis. Stalin 
przeczytał i odpisał: Towarzyszu Mechlis: opublikować bez zmian. Jego kariera 
dyktatora literackiego jeszcze się nie skończyła. W grudniu Stalin wysłał byłego 
redaktora „Prawdy", aby przeprowadził czystkę w Kijowie i zastosował wszelkie 
niezbędne środki w celu wzmocnienia osobowości redakcyjnych w ukraińskiej 
prasie. Od tej pory niezbędne środki Mechlisa mieli odczuwać na sobie 
nieszczęśni wojskowi. 12 października 1937 roku Mechlis wszedł w skład KC, a 30 
grudnia 1937 roku został szefem Zarządu Politycznego Armii Czerwonej. RGASPI 
558.11.702.112, Mechlis do Stalina, Mołotowa i Jeżowa, 19 czerwca 1937, 
odpowiedź Stalina, 20 lipca, i odpowiedź Mechlisa, 21 lipca 1937. RGASPI 
558.11.702.99-100, Stalin do Mechlisa, 8 grudnia 1937. Stalin śmieje się z 
absurdalnej gorliwości Mechlisa: Czarkwiani, ss. 30-31. Mechlis: młodość i 
wczesna kariera: J. Rubcovi, Alter Ego Stalina: Stronicy Politiczeskoj biografii 
L. Z. Mechlisa (dalej: Mechlis), ss. 1-100.
20. Krwawa łaźnia
1 Liczby: RGASPI 17.162.21.189. Getty, ss. 468-481. Jansen-Petrov, ss. 82-91. 
Statystyka: Jansen-Petrov, s. 91. Skończyć z nimi wszystkimi raz na zawsze - 
Rozkaz nr 00447. „Trud", 4 czerwca 1922, 2 sierpnia i 17 października 1997. 
Khlevniuk, Circle, ss. 254-256, 210-221. O Jeżowie zob. Woroszyłow, 2 września: 
Wczoraj towarzysz Jeżow przyjął towarzysza Gribowa. Później rozmawiałem o tym z 
towarzyszem Jeżowem, który oświadczył przez telefon, że nie ma materiałów ani 
dowodów przeciwko towarzyszowi Gribowowi. Uważam za możliwe mianowanie 
towarzysza Gribowa dowódcą na północnym Kaukazie. „Lepiej za dużo" - Jansen-
Petrov, s. 89, z zeznań Frinowskiego, FSB N-15301.5.110-11. Kontyngenty 
narodowościowe: Jansen-Petrov, ss. 93-101,
Przypisy
697
Rozkaz nr 00439 NKWD z 25 lipca 1937 roku cyt. za: Ochotin i Roginski, ss. 54-
71. Rozkaz nr 00485 FSB; kontakty dyplomatyczne: FSB 3.4.104. Statystyka 
narodowości: Jansen-Petrov, s. 99; N. Pietrow i A. Roginski, Polskaja 
opieracyja, ss. 30,31,33. Mongolia: Jansen-Petrov, s. 101. Aresztowania w BP/KC: 
Chruszczow cyt. za: Jansen-Petrov, s. 103. Ogólna liczba aresztowań i egzekucji: 
Jansen-Petrov, s. 104. Rees, s. 169.
2 Prześcigać się w raportach: Jeżow, zeznanie w sprawie Frinowskiego, FSB 3-
OS.6.3, cyt. za: Jansen-Petrov, s. 85. Dodatkowo tysiąc: zeznanie N.W. 
Kondakowa, szefa armeńskiego NKWD, maj 1939, FSB 3-os.6.4 w: Jansen-Petrov, ss. 
85-235.
3 Ehrenburg, Eve of War, s. 197. Mandelsztam, s. 321. Tucker, Power, s. 447. 
Wakacje: Jansen-Petrov, s. 79.
4 RGWA 4.18.62.1-357, Stalin spotyka się z dowódcami wojskowymi, 3-4 sierpnia 
1937.
5 Kanibalizm: RGASPI 82.2.887.32, Wyszynski do Stalina i Mołotowa, 14 kwietnia 
1937.
6 Dziennik Marii Swanidze, styczeń-luty 1937. Diamenty Jagody: Jagoda, ss. 115-
161, 171, 95-118, 109-117. Wille Jakira: Szczadienko na spotkaniu RKKA, 3-4 
sierpnia 1937: RGWA 4.18.61.7-66. Komentarz Stalina: „Spekulował, nie mogło być 
inaczej". Woroszyłow w NKO, 9-10 czerwca 1937. Wystawne przyjęcia: przesłuchanie 
Galiny Jegorowej, relacja o przyjęciach dyplomatycznych itd. w: Vasilieva, 
Kremlin Wives, ss. 108-109.
7 Jakowlew, Century, ss. 8, 15, 20.
8 Mołotow: o Iwanie Groźnym w: Wołkogonow, s. 310. Mikojan: o Iwanie, s. 534. 
Stalin, Mołotow i Żdanow o wtoroj serii filma Iwan Groznyj, „Moskowskije 
Nowosti", nr 37, 7 sierpnia 1988, s. 8. Zapiski Budionnego, s. 8. Nauczyciel i 
Iwan: RGASPI 558.3.350. Bucharin jako „Szujski" w: Kaganowicz, s. 74.
9 MR, s. 254. Kaganowicz zgodził się z tą analizą, Kaganowicz, ss. 35,37. 
Tucker, Power, s. 445. Także G.A. Kumaniew, Dwie biesiedy zŁ.M. Kaganowiczem, 
„Nowaja i Nowiej-szaja Istoria", nr 2, 1999, ss. 101-116. Mołotow otrzymywał 
listę egzekucji skazanych przez trybunały Kolegium Wojskowego niemal codziennie: 
typowy przykład z początku 1937 roku: na kolei amurskiej rozstrzelano 32 osoby, 
kolejne 36 osób jako troc-kistowskich szkodników i dalsze 20 za „planowanie 
aktów terrorystycznych przeciwko towarzyszowi Kaganowiczowi podczas jego podróży 
na wschód". Mołotow podkreślał liczby straconych, ale nigdy nazwiska, czerwonym 
ołówkiem. „IA", 1998, s. 17. Listy straconych: RGASPI 82.2.887.66-9, 70, 133, 
163: 26-27 marca, 3 czerwca, 16 sierpnia. Wyszynski do Mołotowa w: Volkogonov, 
s. 339.
10 Dzieci i rodziny: PR, 5 lipca 1937. Jansen-Petrov, s. 100. „Trud", 17 
października 1997. „Miemorial-Aspiekt", nr 2-3,1993. Ochotin i Roginski, 
historii, ss. 56-57. Yakovlev, Century, ss. 39-45. MR, s. 415. Rozkaz Jeżowa z 
sierpnia 1937 roku w: Sbornik zakono-datielnych i nonnatiwnych aktów o 
riepriessijach i rieabilitacii, ss. 8-93. W 1954 roku było 884 057 „specjalnie 
przesiedlonych" dzieci. Klan: Dymitrow cyt. za: Jansen-Petrov, s. 111.
11 RGASPI 558.11.698.33, Aronsztam do Stalina i odpowiedź Stalina, 7 maja 1937.
12 Ojciec zwraca się do Stalina o łaskę dla syna: RGASPI 558.11.712.11-13. Wera 
Kostrzewa: Oni, Roman Werfel, s. 104, i Berman, ss. 235-237. Sergo Kawtaradze. 
Oleg Trojanowski. Pasternak i Erenburg zostali oszczędzeni, chociaż ich nazwiska 
pojawiały się w zeznaniach wielu aresztowanych pisarzy. Bracia Egnataszwilego 
również ocaleli.
13 RGASPI 558.11.805.75, Stalin do Steckiego, 17 stycznia 1937, i odpowiedź.
698
Stalin
14 Zapiski Budionnego, ss. 28-32.
15 Tucker, Power, s. 446. Koneksje hiszpańskie: Władimir Antonow-Owsiejenko, 
Med-vedev, ss. 291, 188. Zob. Radosh i in. (red.), Spain Betrayed, ss. 150-153; 
Kolców, s. 267, i donosy do Stalina i Woroszyłowa, s. 521.
16 RGASPI 82.2.896.71-5.
17 RGASPI 558.11.712.65, W. Boncz-Brujewicz do Stalina, 15 czerwca 1937.
18 O Kannerze: RGASPI 558.11.775.100, J. Makarowa do Stalina, 2 czerwca 1937. 
RGASPI 558.11.55.822, Stalin do Chitarowa, 11 maja 1937. RGASPI 558.11.726.22, 
Wano Dżaparidze do Stalina, 11 marca 1937.
19 RGASPI 558.11.756.118, N. Krylenko do Stalina, 4 listopada 1937.
20 Chruszczow do Stefana Staszewskiego, Oni, s. 158.
21. „Jeżowik" przy pracy i zabawie
1 RGASPI 558.11.27.129.
2 FSB N-15301.2.32-5, przesłuchanie Frinowskiego cyt. za: Jansen-Petrov, s. 110.
3 Jansen-Petrov, ss. 200-201. Razgon, s. 104. Medvedev, s. 241.
4 Kostyrczenko, s. 269.
5 Jansen-Petrov, ss. 117-119. Fitzpatrick, Everyday Stalinism, s. 24. Jansen-
Petrov, ss. 114-115. Larina, s. 151. Davies, ss. 138, 155.
6 Jansen-Petrov, ss. 121-123, 199. G. Zaworonkow, / snitsja noczju dień, 
„Sintaksis", nr 32, 1992, ss. 46-65; B.B. Briuchanow i J.N. Szoszkow, 
Oprawdaniju nie podleżit: Jeżow i jeżowszczina, s. 124; B. Starkow, Narkom 
Yezhov w: J.A. Getty i R.T. Manning (red.), Stalinist Terror: New Perspectives, 
ss. 34-35. B. Kamow, Smiert' Nikołaja Jeżowa w: „Junost"', nr 8,1993, ss. 41-43. 
Wasilij Grossman, Mama w: „Znamja", nr 5, 1989, ss. 8-15. Vera Trail, ss. 4-11.
7 Jansen-Petrov, ss. 123-124. Listy egzekucji: Memorial Archives nr 32D-1355. W. 
Szen-talinski, Ochota w rewzapowiednikie w: „Nowyj Mir", nr 12, 1998, ss. 170-
196. FSB 3-OS.6.4.238-41.
8 RGASPI 82.2.904.60, Jeżow do Molotowa, 12 marca 1938.
9 MR, ss. 277-278. Kaganowicz, s. 75. Nina Chruszczow cyt. za: Sergei 
Khrushchev, Khrushchev and the Creation of a Superpower, s. 18. Yakovlev, 
Century, ss. 15-17. Tucker, Power, s. 448. Medvedev, s. 346. Maska Molotowa: 
Mikojan, ss. 321-327.
10 RGASPI 82.2.897.12-13, Wyszynski do Stalina i Molotowa i Mołotow do Jeżowa. 
Fizyk Andriej Sacharow wspominał, że kiedy rozbiło się popiersie Mołotowa, 
uznano to za niebezpieczny polityczny incydent, s. 35, natomiast pewien chłopiec 
został aresztowany, ponieważ przewrócił portret Stalina i nadepnął mu na twarz. 
Volkogonov, s. 269.
11 Rees, s. 153. Volkogonov, s. 306. RGASPI 588.2.155.111-113, Mołotow do NKWD, 
7 kwietnia 1938. Stalin osobiście wywierał nacisk na przewodniczącego 
Sownarkomu: Towarzyszu Mołotow - napisał 28 stycznia 1938 roku. - Dlaczego nie 
można było tego przewidzieć, badając sytuację ekonomiczną? Czy to Warn umknęło? 
Trzeba to koniecznie przedyskutować na Politbiurze. Khlevniuk, Circle, s. 258. 
Lista egzekucji: Memorial Archives nr 32D-1355.
12 Tucker, Power, s. 447. Kaganowicz, s. 46. Medvedev, s. 312. Zapiski 
Budionnego, s. 47. Zeznanie Galiny Jegorowej w archiwum FSB cyt. za: Vasilieva, 
Kremlin Wives, ss. 105--111. RGASPI 558.11.749.15/15 i 23, A. Kołłontaj do 
Stalina.
Przypisy
699
13 Bolszewicka skromność: MR, ss. 273-274; Kaganowicz, ss. 88-89. Pruderia: MR, 
ss. 111, 145, 149. Rozwody: Khrushchev, Superpower, s. 29. Kaganowicz nie pisze 
słowa kurwa tylko k...a: Tucker, Power, s. 437. Absurdalny komentarz żony 
Żdanowa na temat nagich dziewcząt w Paryżu: Svetlana OOY, s. 360. Rozwiązłość 
Tuchaczewskie-go: RGWA 4.18.61.7-77, Woroszyłow w NKO, 9-10 czerwca 1937. Kira 
Alliłujewa: kolana Świetlany i notatka Stalina, OOY, s. 318. Pocałunek w filmie 
Wołga, Wołga: Ke-nez, s. 166. Stalin, Mołotow i Żdanow o wtorojserii filma Iwan 
Groznyj, s. 8. Galina, s. 96. Gruzińskie papierosy: Czarkwiani, ss. 45-49. 
Pocałunki na przyjęciu urodzinowym Kulika: Karpow, Rastrielannyje marszały, s. 
343. Małżeństwo Żdanowa: Sergo B., s. 139. Kujbyszew: Trojanowski, s. 162. 
Podczas wojny, kiedy Stalin dowiedział się, że publicysta Tichonow ma romans, 
rozkazał sprowadzić samolotem jego żonę z oblężonego Leningradu, aby położyć 
temu kres. Lesser Terror, s. 113. RGASPI 558.11.818.23-27, A.A. Trojanowski do 
Stalina, 24 lipca 1934, i Stalin do Jagody, b.d. Trojanowski do Stalina, 11 
września 1938. Beria i seks: GARF 8131sj.32.3289.41, Rudienko do Chrusz-czowa o 
donosie Sarkisowa do Abakumowa. Diekanozow podobno też przejawiał skłonność do 
młodych dziewcząt, chociaż był szczęśliwie żonaty: Vaksberg, Vyshinsky, ss. 290, 
353. Gwałt: Djilas, ss. 93,108-109; Djilas, Wartime, ss. 428-429. Maksim i Ivy 
Litwinowowie: zob. John Carswell, The Exile. The Life of Ivy Litvinov, ss. 130-
137.
14 Khrushchev, Glasnost, s. 28. Mikojan, s. 318.
15 RGASPI 558.11.769.173, Stalin do Mołotowa, Woroszyłowa, Kaganowicza i Mikoja-
na, 31 marca 1937. Tucker, Power, s. 416. Stiepan Mikojan.
16 MR, s. 254. Mikojan, ss. 318,552. Kaganowicz, ss. 27,28,30,45-47. Jurij 
Żdanow. Maja Kawtaradze. Medvedev, s. 325.
17 Wiara i myśl: Wyszynski i „straciliście wiarę": RGASPI 558.2.155.104-7. 
„Święty strach", śmierć za myśli: Getty, ss. 486^187. Tucker, Power, ss. 482-
484. Dziennik Dymitrowa, 7 listopada 1937. Beria do AA. Jepiszewa, cyt. za: 
Wołkogonow, s. 279. RGASPI 558.11.725.1-2, K. Gaj do Stalina i odpowiedź, 25 
marca 1937. Pułkownik Starinow dowiedział się w NKWD, że wielu aresztowanych 
żołnierzy zostało oskarżonych o „brak wiary w silę socjalistycznego państwa". 
Starinow w: Bialer (red.), s. 71. Tajna sekta: Jansen-Petrov, s. 65. 
„Błyskotliwy polityk włoskiego renesansu": Ehrenburg, Eve of War, s. 306. 
Bucharin do Stalina, 10 grudnia 1937, Getty, s. 557.
22. Zakrwawione rękawy: wewnętrzny krąg morderców
1 Tortury: Jansen-Petrov, s. 111, APRF 3.24.413.5.122. Bić, bić, M.I. Baranów. 
Więzienie czy hotel, Jansen-Petrov, s. 111, cyt. Reabilitacyja, s. 258. Plamy 
krwi: Szepiłow, Wospo-minania, „Woprosy Istorii", nr 4,1998, s. 6. Rozkaz 
stosowania tortur: Jansen-Petrov, ss. 10-11. „RossijskajaGazieta", 19 kwietnia 
1996. „IA", 1998. Rozkaz w sprawie tortur: 20 stycznia 1939, Conquest, Terror, 
s. 206. Tucker, Power, s. 467. Kaganowicz powiedział Chruszczowowi, że 
„podpisywaliśmy wszystko". Khrushchev, Głasnost, s. 136. GARF 8131.32.3289.117-
8, dochodzenie Rudienki w sprawie metod stosowanych przez śledczych 
Włodzimirskiego, Rodosa, Szwarcmana, Gogłidzego i innych, 22 marca 1955. 
Ponieważ pokolenie Jeżowa nie opisało swoich tortur, relacja jest oparta na 
zeznaniach ludzi Berii. Miejsce egzekucji i pochówku: Jansen-Petrov, s. 188. 
Relacja na temat egzekucji Jeżowa: N.P. Afanasjew w: Uszakow i Stukałow, ss. 74-
75. O torturowaniu starych bolszewików: Kaganowicz, ss. 138-139. Mołotow o 
torturowaniu Ru-dzutaka, M/?, ss. 274-275, i „gangsterzy Politbiura", MR, s. 
240. Stalin opowiadał wiele
700
Stalin
dowcipów o torturach i przesłuchaniach: ten pochodzi z nie publikowanych 
wspomnień Sergo Kawtaradzego, s. 74. Inna wersja, Svetlana OOY, s. 333. Maska 
Mołoto-wa: Mikojan, ss. 321-327.
2 RGASPI 558.11.756.109-6, Kryłow do Stalina, 26 maja 1937. RGASPI 
558.11.727.86, Dymitrow do Stalina, 15 maja 1937. „Klika wierna sama sobie": 
Stalin do Luszkowa o klice Warejkisa na Dalekim Wschodzie: Alvin D. Coox, The 
Lesser of Two Hells. NKVD General G.S. Lyushkov's Defection to Japan 1938-1945, 
„Slavic Military Studies", t. 11, nr 3, wrzesień 1998, ss. 145-186.
3 RGASPI 558.11.806.122, Siemiuszkin do Stalina, 28 maja 1937. Stalin zwykle 
rozkazywał Jeżowowi „sprawdzić" lub „zorientować się". Donosy: Woroszyłow w RGWA 
4.19.14.1-74. Posiedzenie Głównej Rady Wojennej, 16 maja 1939. Jakowlew w: 
Bialer (red.), ss. 88, 102.
4 Afera gramofonowa: RGASPI 558.11.1082.1-18.
5 RGASPI 558.11.756.109-16, Kryłow do Stalina, 26 maja 1937. RGASPI 
558.11.727.86, Dymitrow do Stalina, 15 maja 1937.
6 RGASPI 558.11.818.35-43, P.W. Tuleniew do Stalina, 30 marca 1938.
7 RGASPI 558.11.132.137-40, P.T. Nikołajenko do Stalina, 17 września 1937. 
RGASPI 558.11.132.36, Stalin do towarzysza Kudriawcewa, 27 września 1937. 
Tucker, Power, ss. 459^ł61. KR, t. 1, ss. 114-115; Khrushchev, Głasnost, s. 32.
8 Chruszczow w czasie terroru: AT?, 1.1, ss. 113,129-136. MR, ss. 295-297. 
„Izwiestia CK KPSS", nr 2,1989. „Istocznik", nr 1,1995. Władimir Naumow w: 
Taubman, ss. 88-90; Jurij Szapowal w: Taubman, ss. 19-25.
9 Żdanow o wrogach: A.S. Jakowlew, Cel żyzni, s. 17. O sprawie Komsomołu: 
Mgeładze, ss. 170-173. Kuzniecow w: Bialer (red.), s. 96. Khlevniuk, Circle, ss. 
210-211; Tucker, Power, ss. 470^ł79. Beria, ss. 80-85. Rodzina Łakoby 
torturowana: zob. S. Łakoba, Oczerki po politiczeskoj istorii Abchazji. 
Stosowanie tortur osobiście przez Berię: GARF 8131.32.3289.117-18. Dochodzenie 
Rudienki w sprawie metod stosowanych przez śledczych Włodzimirskiego, Rodosa, 
Szwarcmana, Goglidzego, Canawę i innych, 22 marca 1955. Dżafar Bagirow w 
Azerbejdżanie też nie wymagał zastąpienia. Aresztowanie niewłaściwych ludzi: 
zob. Andriejew: RGASPI 73.2.19.27, Andriejew do Stalina, 18 sierpnia 1937. 
Chruszczow broni Malenkowa: Jelena Zubkowa w: Taubman, s. 75.
10 Jakowlew, Cel żyzni, s. 18: list do Jeżowa z 15 czerwca 1937 roku o 
aresztowaniu członków Wszechzwiązkowego Instytutu Badań Naukowych i pracowników 
Wniesztorgu (Ludowego Komisariatu Handlu Zagranicznego). Aresztowania we 
Wniesztorgu: Fitzpatrick, s. 45. Zob. Katyń dalej. Mikojan o czystkach: s. 583. 
Stiepan M., s. 197. Mikojan w Armenii: Tucker, Power, s. 488. Beria, s. 84. 
Mikojanowi towarzyszył Malen-kow. „Mój ojciec ratował ludzi": Natalia 
Andriejewa. Natasza Łopatina: historia jej dziadka, Iwana Konstantinowicza 
Michajłowa i K.J. Woroszyłowa. Kaganowicz, s. 89.
11 Wyjazdy w teren: Medvedev, s. 248. Więcej przykładów działalności 
Kaganowicza: RGASPI 17.21.3966-4092. Easter, s. 157. Yakovlev, Century, s. 18, 
Mikojan do Jeżowa, 15 czerwca, ss. 15-19.
12 Zbrodnicza działalność Andriejewa: RGASPI 73.3.45, 138, notatki z 
października 1937. RGASPI 73.2.19, Andriejew do Żdanowa, 6 stycznia 1937. RGASPI 
73.2.19.2, Andriejew do Stalina, 12 kwietnia 1937, Woroneż. RGASPI 73.2.19, 
Andriejew do Stalina, 20 lipca 1937, Saratow. RGASPI 73.2.19.3, Andriejew do 
Stalina, 4 czerwca 1937, Czelabińsk. RGASPI 73.2.19.12, Andriejew do Stalina, 21 
lipca 1937, Saratow.
Przypisy
701
RGASPI 73.2.19.16, Andriejew do Stalina i rozkaz Stalina rozstrzelania 
pracowników SMT, 28 lipca 1937. RGASPI 73.2.19.19, Andriejew do Stalina, 1 
sierpnia 1937. RGASPI 73.2.19.22, Andriejew do Stalina, 1 sierpnia 1937, 
Saratow. RGASPI 73.2.19.27, Andriejew do Stalina, 18 sierpnia 1937, Kujbyszew. 
RGASPI 73.2.19.34-36, Andriejew do Stalina, 17-18 września 1937, Taszkient. 
RGASPI 73.2.19.44, Stalin i Mo-łotow do Andriejewa, 20 września 1937: Możecie go 
aresztować. RGASPI 73.2.45.54, Andriejew do Stalina: lkramow aresztowany. 21-22 
września 1937, Taszkient. RGASPI 73.2.45.58, Stalin i Mołotow do Andriejewa, 22 
września 1937. RGASPI 73.2.45.72 i 73, Stalin do Andriejewa: Działajcie zgodnie 
z własnym rozeznaniem i sytuacją, 26 września 1937, i (74) odpowiedź Andriejewa 
do Stalina, 27 września 1937, Buchara (79-84). RGASPI 73.2.45.86, Stalin do 
Andriejewa w Stalinabadzie, 29 września 1937. RGASPI 73.2.45.101, Stalin do 
Andriejewa o funkcjonariuszu NKWD, 4 października 1937. RGASPI 73.3.45.87-101, 
Andriejew do Stalina i rozkaz Stalina: Usunąć Aszurowa, 2-4 października 1937, 
Stalinabad. RGASPI 73.2.45.105, Andriejew do Stalina, 5 listopada 1937, 
Archangielsk i Woroneż: Teraz do Rostowa. RGASPI 73.2.45.113, Andriejew do 
Stalina, 15 listopada 1937, Rostow. RGASPI 73.2.45.119-26, Andriejew do Stalina 
i Malenkowa, 18 listopada 1937, Krasnodar, Kubań. Jadę do regionu Ordżonikidze.
13 Malenkow: Czadajew w: Kumaniew (red.), s. 429. Wywiady z Igorem Malenkowem i 
Wolą Malenkowa. Zubok, ss. 141-143. Svetlana OOY, s. 358. Mikojan, ss. 566, 586. 
Sergo B., s. 161. Kaganowiczpieriepiska, s. 609. RGASPI 558.11.762, la, Stalin 
do Malenkowa, 22 listopada 1938: aresztowanie. Jego rola jako tajnego 
prokuratora wychodzi na jaw w sprawie dawnej sekretarki Lenina, Stasowej, która 
opowiedziała Stalinowi, że Malenkow oskarżył ją o przekazywanie pieniędzy 
trockistom, ale zignorował dowody jej niewinności. Stalin ujął się za nią. 
RGASPI 558.11.805.11, Stasowa do Stalina, 17 maja 1938. O Malenkowie podczas 
czystek: Parrish, Yezhov, s. 90. Beria, s. 85. Khlevniuk, Circle, ss. 264-266. 
Mikojan, s. 320. Leonid Redens o relacji Wasilija Stalina na temat roli 
Malenkowa. D.N. Sukhanov, Memoirs. „Nierozłączni": Sergo B., s. 36. Chruszczow 
broni Malenkowa: Zubkowa w: Taubman, s. 75. Poczucie humoru: Sergo B., s. 162; 
zob. też Parrott, Serpent and Nightingale, s. 65. Djilas, s. 108: Pod pokładami 
[...] tłuszczu krył się inny człowiek, żywy i zręczny.
14 Jurij Szapowal w: Taubman, ss. 12-13. Kaganowicz poradził mu, aby siedział 
cicho, a potem doniósł Stalinowi.
15 MR, s. 254; wersja rosyjska ss. 413-414, 393. Mikojan, s. 556. Sergo Mikojan: 
ojciec fanatyk. Kaganowicz: „Czy pozwalaliśmy na wypaczenia, niegodziwości, 
zbrodnie? Tak, pozwalaliśmy [...] ponoszę odpowiedzialność polityczną": 
Kaganowicz na plenum w czerwcu 1957 roku: RGASPI 17.3.153; zob. Kaganowicz, ss. 
35-37.
16 Sergo B., s. 157.
17 RGASPI 558.11.737.86,1. Iwanów, były sekretarz obkomu kurskiego do Stalina, 
21 lutego 1937. O aresztowaniach w KC, „siedemdziesięciu wykluczyło piętnastu": 
Mołotow w: Getty, s. 467.
23. Życie społeczne pod terrorem: żony i dzieci palatynów
1 Marfa Pieszkowa. „Udało mi sieją pocieszyć": Stalin w: Czarkwiani, ss. 55-57.
2 Natalia Andriejewa. Marfa Pieszkowa. Woroszyłow „rycerz": Fitzpatrick, ss. 71-
73. Stiepan i Sergo Mikojanowie. Artiom Siergiejew. Davies, ss. 119,193, 26 
marca 1938. Kaganowicz i jazz: Starr, Red and Hot, ss. 126-129, 178. Dziękuję za 
to Mariannie
702
Stalin
Haseldine. Rustaweli: Beria, s. 84. Kult Puszkina: Figes, Natasha, s. 482. 
Hiszpańskie bluzki: A. Adżubej - Fitzpatrick, s. 69. Słowa piosenki: 
Fitzpatrick, s. 71. Rocznica WCzK: G.D. Raanan, International Policy Formation, 
s. 171. „Prawda", 21 grudnia 1937. Parrish, Yezhov, s. 159. „Mój wujek Stalin": 
Artiom Siergiejew.
3 Zarubina, ss. 29-31. Natalia Andriejewa. Sergo i Stiepan Mikojanowie. Eteri 
Ordżo-nikidze. Sakharov, s. 93. Najbardziej poruszająca praca o obecności i 
wpływie śmierci to Catherine Merridale, Night of Stone, Death and Memory in 
Russia, ss. 253-263.
4 Pistolet Mikojana: Stiepan Mikojan. Zarubina, s. 32. Yury Trifonov, House on 
the Embankment.
5 Dacze rozstrzelanych: Vaksberg, Vyshinsky, ss. 87-93. Svetlana OOY, s. 355. 
Sudopla-tov, s. 103. Khrushchev, Superpower, s. 16. Dacza Gamarnika w Zubałowie 
przypadła po jego śmierci ulubionemu oficerowi Stalina, Szaposznikowowi, 
natomiast inny ulubieniec, Kulik, otrzymał jego mieszkanie.
6 Wymazywanie: Stiepan M., s. 25. Leonid Redens.
7 Szkoła w czasach terroru: Stiepan M., s. 37. Richardson, Long Shadow, s. 207. 
W szkole NKWD aresztowania były jeszcze bardziej nasilone: Zarubina, s. 32. 
Ławka Swietłany: Julia Gorszkowa. Dzieci i rodziny: BP, 5 lipca 1937. Jansen-
Petrov, s. 100. „Trud", 17 października 1997. „Miemorial-Aspiekt", nr 2-3,1993. 
Ochotin i Roginski, Iz istorii, ss. 56-57. Młodzi świadkowie aresztowań: Stiepan 
M., s. 47: w tym wypadku chłopcem był Oleg Frinowski, wysoki, przystojny syn 
zastępcy Jeżowa w NKWD. Rzecz miała miejsce w 1939 roku. Rodzice wyrzekający się 
przyjaciół: Stiepan M., s. 47. Igor Bojcow telefonował do adoptowanego syna 
Woroszyłowa, Timura Frunzego. Mikojanowie zrywają stosunki z Alliłujewami: Kira 
Alliłujewa. Jurij Żdanow.
8 Leonid Redens. Svetlana, Twenty Letters, ss. 56-57. Marfa Pieszkowa.
CZĘŚĆ PIĄTA. CZYSTKA: POJAWIA SIĘ BERIA, 1938-1939 24. Żydówki Stalina i rodzina 
w niebezpieczeństwie
1 Bronka: na podstawie wywiadów autora z Natalią Poskriebyszową i historii 
opowiedzianych jej przez ciotkę Fajne, przyrodnią siostrę Galinę i nianię. Kira 
Alliłujewa. Także wywiady Brackmana z pierwszym mężem Bronisławy, I.P. Ickowem, 
Secret File, s. 329. Ickow twierdzi, że Bronka poślubiła Poskriebyszową tylko po 
to, aby chronić brata przed aresztowaniem, lecz wydaje się to mało 
prawdopodobne. Także Volkogo-nov, s. 155.
2 Jeżowa: kochanki Jeżowa i kochankowie Jewgienii: Jansen-Petrov, ss. 123-124. 
Przesłuchanie Siemiona Urickiego cyt. za: KGB Lit. Archive, s. 56. Polanski, ss. 
190-197. Pirożkowa, s. 105. W.F. Niekrasow, Żeleznyj nurkom, s. 211. S. 
Powarcow, Priczina smierti: rasstrieł, s. 151. Jeżowa pochodziła z Homla, ale 
wychowywała się w Odessie.
3 Rosa Kaganovich: Kaganovich, ss. 48-50. Żydówki: Sergo B., s. 211. Mit: zob. 
Kahan, Wolf of the Kremlin.
4 Dziennik Marii Swanidze, 5 marca 1937. Dżugaszwili, died, otiec, mat' 
idnigije, ss. 18-24. Julia „awanturnica": dziennik Marii Swanidze, 5 marca 1937. 
RGASPI 44.1.1.340-3, Maria Swanidze do Aloszy Swanidzego, b.d. Leonid Redens. 
Kira Alliłujewa.
5 Svanidze:Mfl, s. 174. RGASPI 558.11.27.129, notatki Stalina dla Jeżowa. 
Papiery Marii Swanidze, RGASPI 44.1.1.33b. Brackman, s. 287. Mikojan, s. 359. 
Kira Alliłujewa. Leonid Redens. Swietłana w: Richardson, Long Shadow, s. 143.
Przypisy
703
6 Postyszew: Getty, ss. 503-511. Khlevniuk, Circle, ss. 231-240. RGASPI 
558.11.787.45-6, P. Postyszew do Stalina, 16 marca 1938. Został aresztowany 12 
lutego. Jansen-Petrov, s. 125. Pryki: RGASPI 558.11.787.6, Stalin do Postyszewa 
o Orderach Lenina i wakacjach Jeżowa, 9 września 1931, i odpowiedzi Postyszewa.
7 Jansen-Petrov, s. 124, cyt. Suwienirow, Tragiedia RKKA, s. 23. O pijaństwie: 
FSB 3-OS.6.1.265-70. Przesłuchania Frinowskiego i Jefimowa, N-15301.7.193-4, w: 
Jansen-Petrov, s. 124. Nowy rozdzielnik: 48 000 w: Getty, ss. 518-519, i upadek 
Jegorowa, ss. 521-522.
8 Szapowalw:Taubman,s. 19-25;KR, t. l,ss. 129-136. „Izwiestia CKKPSS", nr 
2,1989. „Istocznik", nr 1, 1995. Naumow w: Taubman, ss. 88-90, 91-92, 167, 565.
9 Jansen-Petrov, s. 134: sprawa A.I. Uspienskiego FSB 3.6.1 i 3.6.3. 
Przekroczona norma: „Moskowskije Nowosti", nr 25, 1992.
10 Proces Bucharina: Conquest, Terror, ss. 367^125.
25. Beria i zmęczenie oprawców
1 Kosior i Czubar: RGASPI 558.11.754.122-7, Kosior do Stalina, 30 kwietnia 1938. 
KR, t. 1, s. 106. Sny: zob. proces Tuchaczewskiego. Medvedev, s. 295. 
Kaganovich, s. 89.
2 Stalin do konstruktora samolotów Jakowlewa, cyt. za: MR, s. 262.
3 RGASPI 558.11.698.33, Aronsztam do Stalina i odpowiedź Stalina, 7 maja 1937. 
RGASPI 558.11.773.94, Mechlis do Stalina, 13 stycznia 1936 lub 1937. RGASPI 
588.2.156.43, ostrzeżenie dla Wyszynskiego. Jansen-Petrov, s. 124, cyt. 
Suwienirow, Tragiedia RKKA, s. 23. O pijaństwie: FSB 3-os.6.1.265-70. 
Przesłuchania Frinowskiego i Jefimowa, N-15301.7.193-4, w: Jansen-Petrov, s. 
124. Pijani oprawcy: Peter De-riabin, Inside Stalin's Kremlin, s. 42. Parrish, 
Yezhov, ss. 71-77. Jeżow wyczuwa niezadowolenie Stalina: Jansen-Petrov, s. 143, 
cyt. APRF 7458.3.158-62, Jeżow do Stalina. Nawet brutalny Beria przeżywał czasem 
załamanie nerwowe, funkcjonując w świecie permanentnej paranoi: Nie mogę spierać 
się ze wszystkimi przez całe życie [...] to zrujnowałoby mi nerwy [...] czuję, 
że nie potrafię znieść tego dłużej - napisał w 1929 roku. Beria, s. 40. Ł.P. 
Beria do Ordżonikidzego.
4 „Stalinodar": Jansen-Petrov, s. 117. Parrish, Yezhov, ss. 77-78. Słucki: 
Jansen-Petrov, s. 230, cyt. FSB, sprawa Frinowskiego, N-15301.3.117-23. Relacja 
Orłowa na ten temat jest w zasadzie dokładna.
5 Luszkow: Jansen-Petrov, ss. 144-145. Niewysłany list Jeżowa do Stalina: APRF 
57.1.265.16-26. Coox, Lesser ofTwo Hells, ss. 145-186; Coox, L'affaire Liushkov: 
Anatomy of Defector, „Soviet Studies", ss. 145-186; t. 8, nr 3,1967, ss. 405-
420.
6 Jurij Żdanow. Wola Malenkowa. Zob. też Andriej Malenkow, O mojem otce Gieorgii 
Malenkowie. M. Ebon, Malenkov, ss. 38-39. Starkov, Narkom Yezhov w: 
Gerry/Manning (red.), ss. 35-37. Mruganie w świetle: Leonid Redens. Rees, s. 
197. Jeżow, polski szpieg i Orłów: Jansen-Petrov, s. 147. cyt. FSB 3-OS.6.1.350. 
Uspienski, Jansen-Petrov, s. 148 w: FSB 3-os.6.1.350 i FSB 3-OS.6.3.316. Lista 
egzekucji podpisana przez Stalina 20 sierpnia 1938: APRF 3.24.417.248-53.
7 Beria i Jeżow: Chruszczow cyt. za: Jansen-Petrov, s. 157. Beria, ss. 53, 87-
91. Jansen--Petrov, ss. 149-157. W.A. Doński zaproponował Berię. Starkov, ss. 
38-39. „WIŻ", lipiec 1989, październik 1991. Rola Berii w torturowaniu: GARF 
8131.32.3289.117-18. Dochodzenie Rudienki w sprawie metod stosowanych przez 
śledczych, 22 marca 1955.
704
Stalin
W.F. Niekrasow, Beria: Koniec karieri, ss. 374-375. B.S. Popów i W.G. Oppokow, 
Bi'e-riowszczina, „WIŻ", nr 3, 1990, ss. 91-90.
8 IBM lub GM: Marfa Pieszkowa. W.I. Nowikow cyt. za: Niekrasow, ss. 229-237. Ro-
manow cyt. za: Sergo B., s. 245. Y. Cohen, Des lettres comme action: Stalin ait 
debut des annees trente vu depuis lesfonds Kaganovich w: „Cahiers du Monde 
russe", t. 38, nr 3, lipiec-wrzesien 1997, ss. 327,307-345. RGASPI 82.2.897.32, 
Beria do Mołotowa, 26 lutego 1940. Beria, ss. 174, 195. „Żelazne nerwy": wywiad 
z Nikolajem Bajbakowem. Niezmordowany, przebiegły: wywiad z W.M. Mołotowem, 
„Literaturuli Sakhartvelo", 27 października 1989, w: Beria, ss. 195-274.
9 „Zabić najlepszego przyjaciela": GARF 7523.85.236.17-23, Canawa, 24 marca 
1955. Strach i entuzjazm: Sudoplatov, s. 186. „Uwielbiany" - Krotkow cyt. za: 
Beria, s. 203. „Obozowy proch": Beria Affair, s. 5. Król: AT?, t. 1, s. 125. 
Wywiad z Aloszą Mircchu-ławą. Czuły dla żony, meksykańscy bandyci: Marfa 
Pieszkowa. Uwielbienie dla Stalina: Sergo B., ss. 144-145. Richardson, Long 
Shadow, s. 158. Pince-nez: Gołowanoww: MR, s. 343. Artiom Siergiejew.
10 Kandid Czarkwiani u Berii podczas wizyty Stalina: Gela Czarkwiani. Sergo B., 
s. 34. Mikojan, s. 33.
11 RGASPI 82.2.897.12-13, Wyszynski do Stalina i Mołotowa i Mołotow do 
Wyszynskie-go, b.d. Wola Malenkowa. Marfa Pieszkowa. Kira Alliłujewa. 
Sudoplatov, ss. 39-40. Beria, ss. 87-91. Polanski, s. 190. KR, t. 1, ss. 118-
119. Jansen-Petrov, ss. 154-159.
12 Khlevniuk, Circle, ss. 240-245. Volkogonov, s. 338.
13 RGWA 9.29.390.275, Mechlis do Stalina i Woroszyłowa, 23 sierpnia 1938. 
Mechlis, ss. 103-104, 107. Rola Mechlisa: „Woprosy Istorii", nr 10,1998, s. 78. 
Coox, Lyushkov, ss. 145-186. Mechlisowi towarzyszył zastępca Jeżowa, Frinowski. 
Wyznaczcie komisję do zbadania Akademii Lenina [...] jeślisą tam jeszcze jacyś 
stronnicy Tołmaczowa, usuńcie ich do ostatniego. Mechlis, 5 lipca 1938. 
Volkogonov, s. 368. Mechlis do Stalina, 20 listopada 1938, Mechlis, s. 102; o 
Bliicherze, s. 106. Wojna i Bliicher: Volkogonov, s. 328. Mechlis, s. 124. 
Spahr, s. 186. M.W. Zacharow, Gieneralnyj sztab w priedwojen-nyje gody, ss. 137-
142. Kaganowicz, s. 30. Roj Miedwiedicw, Joseph Stalin and Joseph Apanasenko: 
The Far Eastern Front during WW2 w: Nieizwiestnyj Stalin.
14 S. Fiedosiejew,Faworit Jeżowa, „Sowierszenno Siekrietno", nr 9,1996. Jansen-
Petrov, s. 150-156, cyt. FSB 3-os.6.3.367/sprawa Frinowskiego N-15301.2.32; 
Frinowski N-15301.7.195; Dagin w: FSB 3.6.3.323, 259; Jewdokimow w: FSB 
3.6.4.403 i FSB 3.6.3.261.
26. Tragedia i zepsucie Jeżowów
1 W.D. Uspienski, Tajny sowietnik wożdja. Lesser Terror, ss. 4—6. Jansen-Petrov, 
ss. 153, 159, 166-167. Szentalinski, Ochota, ss. 70-96.
2 Twarz Mołotowa jak maska: Mikojan, ss. 321-327. Mołotow twierdzi, że uratował 
Te-wosjana, MR, s. 294.
3 Khlevniuk, Circle, ss. 224-230. Parrish, Yezhov, ss. 78-89. Sudoplatov, s. 43.
4 Tragedia rodziny Jeżowa: Jansen-Petrov, ss. 121-124; Briuchanow i Szoszkow, s. 
124; Starkov, ss. 34-35. Kamow, Smiert'Nikolaja Jeżowa, ss. 41-43. Wasilij 
Grossman, Mama, ss. 8-15. Przesłuchanie Siemiona Urickiego cyt. za: KGB Lit. 
Archive, s. 56. Polanski, ss. 190-197.
Przypisy
705
5 O planie Berii i Stalina wykorzystania Jewgienii przeciwko Jeżowowi: 
Politiczeskij dniewnik, t. 2, Amsterdam 1975, s. 136. Kamow, ss. 41-43. Jeżowa 
do Stalina: APRF 45.1.729.96, cyt. za: Jansen-Petrov, ss. 166-168. Polanski, s. 
190. Briuchanow i Szoszkow, ss. 122-123. KGB Lit. Archive, s. 42. Jeżowa do 
Stalina, APRF 45.1.729.100, cyt. za: Jansen-Petrov, s. 169. Stalin, Kaganowicz i 
Mołotow dystansują się od Jeżowa i terroru: RGASPI 17.3.1002.37. O „trójkach": 
„Moskowskije Nowosti", 21 czerwca 1992, cyt. za: Getty, s. 531. RGASPI 
17.3.1003.85-7.
6 Jansen-Petrov, s. 164. „IA", nr 5-6, 1995, s. 24. Zeznanie I. Diemientiewa w: 
FSB 3-OS.6.3.257; APRF 3.24.375.120; zeznanie Jeżowa w: FSB 3-os.6.3.332-333; 
oba cyt. za: Jansen-Petrov, ss. 170-172. Szentalinski, Ochota, s. 179. Protokół 
z sekcji, który opisuje ją jako kobietę w wieku 34 lat, wzrostu średniego, 
dobrze rozwiniętą, stwierdza, że zmarła na skutek przedawkowania luminalu. 
Parrish, Yezhov, s. 101. Polanski, s. 190. Beria,s. 250. Brat Jeżowa został 
rozstrzelany. KR, t. l,ss. 115-120. Pirożkowa.s. 105.
7 Jansen-Petrov, s. 164, orgie i seks oralny, s. 173, „wola Boga", s. 174, 
„zadżumiony", s. 202. Seks z Diemientiewem, FSB 3-os.ó.l i 6.3. Seks z 
Konstantinowem i jego żoną: FSB 3-OS.6.3.247-52, cyt. za: Jansen-Petrov, ss. 
172-173. Khlevniuk, Circle, ss. 224-230. Parrish, Yezhov, s. 89. „WIŻ", nr 2, 
1993. „IA", 1998. Getty, ss. 528-539. RGASPI 17.3.1003.34 i 17.3.1004.11.
8 Parrish, Yezhov, zeznanie Zimina, komendanta Lefortowa, i lekarza więziennego 
Ro-senbluma z 1956 roku, cyt. za: Vaksberg, Vyshinsky, s. 118. Beria osobiście 
aresztował przewodniczącego Komsomołu, Aleksandra Kosariewa 29 listopada, w 
akcie zemsty za zniewagi. Mgeładze, ss. 168-173: po wojnie Mgeładze opowiedział 
Stalinowi całą historię zniszczenia Kosariewa przez Berię. Mimo to sprawa 
Kosariewa ciągnęła się przez jakiś czas: zob. RGASPI 558.11.725.160, Gorszenin 
do Stalina, 13 lipca 1937. Larina, ss. 186-200. O ludziach Berii: Beria, ss. 90-
94. Sergo B., ss. 179-180. Wywiady z Marfą Pieszkową, Gelą Czarkwiani, Eką 
Rapawą, Mają Kawtaradze, Niną Ruchadze, Nadią Diekanozową, Aloszą Mircchuławą, 
Nikitą Pietrowem. O wstydzie Kobułowa: Elena Durden-Smith. Zob. też Lesser 
Terror, Parrish, Yezhov; Pietrow i Skorkin.
9 Nadieżda Własik. Natalia Poskriebyszowa. Parrish, Yezhov, s. 86. Pietrow i 
Skorkin. KR, t. 1, ss. 294-295. Artiom Siergiejew. Swietłana OOY, s. 333. 
Własik, ss. 24-45.
27. Zagłada rodziny Stalina: dziwna propozycja i gospodyni
1 Richardson, Long Shadow, s. 154. Pogarda BP dla kobiet z rodziny Alliłujewych: 
Natalia Andriejewa. Irytacja Własika nieustannymi skargami Anny Redens o pranie: 
Nadieżda Własik. Poskriebyszow traktował nas jak ubogich krewnych: Kira 
Alliłujewa. Richardson, Long Shadow, s. 156. Bronka obmacywana przez Berię: 
Natalia Poskriebyszowa. Żenią szydzi z zalotów Berii: Svetlana OOY, s. 323.
2 Redens i praca niewolnicza: Jagoda, ss. 41, 382-390. Wystąpienie Agranowa na 
plenum 1937 roku w: Getty, s. 430. Leonid Redens i Władimir Alliłujew (Redens). 
Pietrow i Skorkin.
3 Władimir Alliłujew (Redens). Kira Alliłujewa. Swietłana R.R, s. 144. Orłów, s. 
309. Raport medyczny: RGASPI 558.11.1551.43.
4 Svetlana, Twenty Letters, ss. 66-67. Beria i Malenkow proponują aresztowanie 
Redensa: Wasilij Stalin do Władimira Alliłujewa (Redensa). Udział Redensa w 
spisku przeciwko Berii w 1931 roku: RGASPI 558.11.801.42-3, Redens do Stalina. 
Redens zastąpiony przez Balickiego, sierpień 1932: Kaganowiczpieriepiska, ss. 
273-275. Jeżow o Polakach:
706
Stalin
Chase, Enemies, ss. 234—235,239,265. Richardson, Long Shadow, s. 150. Mikojan, 
s. 59. Władimir Alliłujew (Redens). Leonid Redens.
5 Stalin i Dymitrow: „Sowierszenno Siekrietno", nr 3, 2000. „Nie jestem 
Stalinem": Ar-tiom Siergiejew.
6 Nakaszidze: Sergo Mikojan. Marfa Pieszkowa. Leonid Redens. Svetlana, Twenty 
Letters, ss. 135-137. Małżeństwo ze Stalinem: Volkogonov, s. 155.
7 Kira Alliłujewa. Kostyrczenko, s. 80.
8 Stalin podziwia dobrze ubrane kobiety, flirty: Kira Alliłujewa, Leonid Redens. 
Dziennik Marii Swanidze. Kobiety w typie Stalina, Szpiller i Dawydowa. Svetlana 
OOY, s. 329. Vasilieva, Kremlin Wives, ss. 74-76. Galina, s. 95. MR, s. 174. 
Maya Plisetskaya i Tim Schott, /, Maya (dalej: Maya), s. 81. Pasek Dawydowej: 
Rybin, Rjadom so Stalinym w Bolszom Tieatre, ss. 32-33, 67-69. Stalin nazwał 
swoją ulubioną baletnicę, Lepie -szynską, „Ważką". „Iosifie Wissarionowiczu, czy 
dobrze tańczę?" - spytała „Ważka" Stalina. „Kręcisz się dobrze - odparł - ale 
Asaf Messerer był lepszy od ciebie!" Jego ulubioną aktorką w Moskiewskim Teatrze 
Artystycznym była Ałła Tarasowa.
9 Rusudana Żordania: Rybin, Oktjabr 1941, s. 18. Wywiad z Aloszą Mircchuławą, 
który dobrze znał Rusudanę i wyśmiał ideę romansu: „Była znacznie młodsza od 
niego" - powiedział autorowi. Nie widział też nic podejrzanego w zaproszeniu 
Stalina do gruzińskiej dziewczyny za swoim pośrednictwem. Taniec: Kozłowski w: 
Karpow, Rasstrielan-nyje marszały, s. 342. Kobiety z ideałami: Swietłana OOY, s. 
329. MR, s. 174. Kaganowicz, ss. 160-162. Kuzakowaw: Radzinsky, s. 65. Istomina 
o Dawydowej: Rybin, Stalin i Żukow, s. 63. „Gadatliwa jak papuga": Łozgaczow w: 
Radzinsky, s. 560. „Przyjemności życiowe ojca": Richardson, Long Shadow, s. 248. 
Artiom Siergiejew. Marfa Pieszkowa. Kira Alliłujewa. O poufałości obsługi: 
rozmowa z Rojem Miedwiediewem. „Jedna nieoficjalna żona": synowa Kaganowicza: 
Vasilieva, Kremlin Wives, s. 372. Zazdrość męża Wałeczki: Rybin, Oktjabr 1941, 
s. 18. Vladimir Putin, First Person, s. 3; także Oleg Blotsky, Vladimir Putin: 
The Story of My Life. Gospodyni Engelsa: MR, s. 208. W fartuchu jak 
pielęgniarka: Popowicz cyt. za: Dedijer, Tito Speaks, s. 282. Stalina 
zamiłowanie do dyskrecji: Berman w: Oni, s. 236. Wałeczka w Jałcie i Poczdamie: 
Volkogonov, s. 574. Bielizna Stalina: Czarkwiani, s. 35. „Wszyscy wiedzieli, że 
była jego żoną": córka Poskriebyszowa, Natalia.
10 Stalin powstrzymuje terror: Volkogonov, ss. 337, 344. Beria zajął daczę 
Czubara: Beria, s. 98. Svetlana OOY, s. 355. RGASPI 558.11.773.101, Mechlis do 
Stalina i odpowiedź, 6 listopada 1939. Wyszynski, na przykład, napisał skargę, 
że NKWD dokonuje aresztowań bez nakazu prokuratora. Nie chodziło bynajmniej o 
praworządność, lecz o pozory, które zastąpiły szaleńcze polowanie na czarownice. 
RGASPI 82.2.897.28, Wyszynski do Stalina i Mołotowa, 31 marca 1939. Możemy 
prześledzić złożone zmagania pomiędzy Wyszynskim a NKWD z Malenkowem w roli 
rozjemcy: RGASPI 588.2.155.39.60. Stalin, Chrulow i Mechlis: Kumaniew, (red.), 
s. 343. Sprawa dzieci z Nowosybirska: RGASPI 588.2.155.65, Wyszynski do Stalina 
i odpowiedź, 2 stycznia 1939. Na tym przykładzie można zaobserwować 
funkcjonowanie kierownictwa i praktykę absolutnej dyktatury. Kiedy Wyszynski 
zasugerował, że więźniarki niepolityczne, których zbrodnia polegała na tym, że 
uchylały się od pracy, powinny zostać zwolnione, Mołotow zgodził się, lecz 
Stalin napisał: Jestem przeciwny. Myślę, że byłoby słusznie, gdyby takie 
kobiety, zamiast kary więzienia, płaciły grzywnę wysokości miesięcznej pensji
Przypisy
707
[należałoby to urządzić w ten sposób, że potrącano by im 25 procent pensji przez 
cztery miesiące. Stalin. Trzy dni później stało się to prawem: RGASPI 
588.2.1551.27-33, Wyszynski do Mołotowa i Stalina, 23-26 sierpnia 1940. 
Nikołajenko: RGASPI 558.11.132.141-5, P.T. Nikołajenko do Stalina i Chruszczowa, 
20 lutego 1939, i Stalin do Chruszczowa. Trocki: Sudoplatov, s. 66.
11 Tucker, Power, ss. 586-589. Lesser Terror, ss. 31-32. Kuzniecow w: Bialer 
(red.), s. 92. Khlevniuk, Circle, ss. 260-266. Beria, s. 94. Przed i po 
aresztowaniu Jeżowa: Jeżow do Stalina w: APRF 45.1.20.53 cyt. za: Jansen-Petrov, 
s. 178. Papierowe strzałki: Medve-dev, ss. 458-460. Conquest, Stalin: Breaker of 
Nations, ss. 208-209. N.G. Kuzniecow, Krutyjepoworoty: izzapisok admirała, 
„WIŻ", nr 7,1993, s. 50. N.P. Dudorow, minister spraw wewnętrznych w 1957 roku, 
opowiedział na plenum, że Beria wypytywał Jeżowa zwłaszcza o Malenkowa, 
przedstawiając dwadzieścia stron dowodów, jakie zgromadził przeciwko niemu, 
Jansen-Petrov, s. 158. Sudoplatov, s. 63. Parrish, Yezhov, s. 90. Polanski, ss. 
216-217. D. Lichanow i W. Nikonow, Japoezistił OGPU w: „Sowierszenno 
Siekrietno", nr 4,1992. Jansen-Petrov, ss. 182,176 cyt. Piliackin, Wragnaroda i 
APRF 57.1.287.7-18. Sergo B., s. 161. Notatka D. Suchanowa o zaginięciu zeznań 
N.I. Jeżowa przeciwko G.M. Malenkowowi, 21 maja 1956, w: O. Khlevniuk, I. 
Gorlicki, L. P. Ko-szelewa, A. I. Miniuk, M. J. Prozymienszikow, L.A. Rogowa, 
S.W. Somonowa, Polit-biuro CKKPSS i Sowiet ministrów SSSR 1945-1953 (dalej: 
PB/Sow-Min), s. 203.
CZĘŚĆ SZÓSTA. „WIELKA GRA": HITLER I STALIN, 1939-1941
28. Dzielenie Europy: Mołotow, Ribbentrop i kwestia żydowska Stalina
1 Analiza oparta na znakomitych książkach o radzieckiej polityce zagranicznej i 
wydarzeniach poprzedzających niemiecką inwazję: Zubok i Pleshakov, Inside the 
Kremlin's Cold War oraz Gabriel Gorodetsky, Grand Delusion: Stalin and German 
Invasion of Russia. Dymisja Litwinowa, zmiana polityki zagranicznej: Beria, ss. 
100-101. Soło-wiow cyt. za: Zubok, ss. 20-88. „Fałszywy Gruzin" i Mołotow, 
„leniwy Kartwel" i Stalin: Nadia Diekanozowa. Stalin szydzi z brzydoty 
Diekanozowa: Maja Kawtaradze. Erick-son, Soviet High Command, ss. 513-525. 
Ehrenburg, Eve of War, s. 276. Tucker, Power, s. 614. Carswell, ss. 145-149. 
Medvedev, s. 309. Stalin rozkazał Jeżowowi aresztować Kandełakiego 2 kwietnia 
1937: RGASPI 558.11.27.129, notatka Stalina. 2 kwietnia 1937. Gniedin w: Beria, 
s. 101. Larina, s. 200. Parrish, Yezhov, s. 91. Wypadek samochodowy Litwinowa: 
KR, 1.1, s. 282. Sergo B., ss. 47-48. Vaksberg, Stalin Against Jews, ss. 34-35. 
Nowi dyplomaci: Gromyko, Memoirs, s. 24. Kaganowicz, ss. 64,154. Mikojan w: 
Kumaniew (red.), s. 22. Litwinów o Stalinie jako dyplomacie, Stalin cytuje 
Talley-randa i Bismarcka: Gorodetsky, ss. 1-9, 316. Wojna francusko-pruska 1870 
roku: von Moltke, German-French War of 1870, RGASPI 558.3.224. Bismarck: R. 
Miedwiediew, Nieizwiestnyj Stalin, rozdział: „Stalin's Personal Archive". Listy 
Mołotowa do Poliny: Żyjemy w ciągłym napięciu [...] Twoja słodycz i wdzięk: 
RGASPI 82.2.1592.40-5, Nowy Jork, 20 listopada 1945. Ludzie, którzy znają swoją 
wartość: RGASPI 82.2.1592.19--20,8 lipca 1946 z Paryża. Mołotow czyta o 
Hitlerze: RGASPI 82.2.1592.1, 13 sierpnia 1940. „Byłem w centrum 
zainteresowania": RGASPI 82.2.1592.40-5, Nowy Jork, 20 listopada 1945. 
Rewolucyjno-imperialny paradygmat: Zubok, ss. 1-5; Mołotow dyplomata, ss. 80-98. 
Stalin o pokerze: „Znowu grają w pokera": Wołkogonow, s. 349.
i
708
Stalin
Przypisy
709
2 Stalin i Żydzi: „posprzątać «synagogc»" i Żydzi w kierownictwie, Lenin, MR, s. 
120. Kaganowicz, ss. 47-48,100, 105,128-129,175. Statystyka: Lesser Terror, s. 
137. Stalin, Marksizm a kwestia narodowa cyt. za: Vaksberg, Stalin Against Jews, 
s. 4. Bażanow: Mechlis i Żydzi, s. 59. Wszyscy wrogowie Stalina byli Żydami: 
Kaganowicz, s. 128. Kaganowicz Izraelita: KR, 1.1, ss. 122. 283. RGWA 
4.18.62.1/357, Stalin do Armii Czerwonej, 3 i 4 sierpnia 1937. „Żydzi nie umieją 
pić": Kaganowicz, s. 106. Żydzi jak mimoza: Kaganowicz, s. 191. Mimoza - 
ulubiony kwiat Stalina: Mgeładze, ss. 95-97. Mechlis: Żydzi czyści jak kryształ 
w: dziennik Simonowa, RGALI, 1 kwietnia 1945. Antysemityzm: RGASPI 558.11.27.32. 
Przemówienie o kanibalizmie, 23 grudnia 1930. J. Rubenstein i V.P. Naumov, 
Stalin 's Secret Pogrom, ss. 34,511. Stalin krytykuje antysemityzm: K. Simonow, 
Głazami czełowieka mojego pokolenija, „Znamja", nr 5, 1988, s. 85. „Nie ma 
potrzeby irytować Hitlera": Brooks, Thank You C. Stalin, s. 171. J. Jakowlew i 
żydowskie nazwiska: KR, t. 1, ss. 119-120. Kaganowicz i Michoels: Rubenstein i 
Naumov, ss. 293, 399. Birobiżań: Kostyrczenko, ss. 42, 144. Czarne sotnie i 
cerkiew Zbawiciela w Moskwie: Kaganowicz, s. 47. Dziękuję Robertowi Service'owi 
za bezcenne sugestie w tym przedmiocie.
3 Negocjacje pomiędzy ZSRR, Niemcami, Francją i Wielką Brytanią: Gorodetsky, 
Grand Delusion; Richard Overy, Russia's War, Anthony Read i David Fisher, The 
Deadly Embrace: Hitler, Stalin and Nazi-Soviet Pact 1939-1941, Molotov 
Remembers, Khrushchev Remembers oraz G, Hilger i A. Mayer, Incompatible Allies: 
A Memoir History of German-Soviet Relations. Gorodetsky, ss. 5-9; Raanan, ss. 
15-18. Jurij Żdanow. Overy, ss. 34-53. Michael Bloch, Ribbentrop, ss. 239, 245; 
Wolkogonow, ss. 349, 255; Andrew Roberts, The Holy Fox: A Biography of Lord 
Halifax, s. 166. Erickson, Soviet High Command, s. 525. Read-Fisher, ss. 128-
130, 230-232. Daleki Wschód: Żukow, Wo-spominania (dalej: Żukow), t. 1, ss. 242-
243, 273. Simonow, Zamietki k biografii G.K. Żukowa w: „WIŻ", nr 6, ss. 50-53. 
Spahr, s. 209. D'Abernon: RGASPI 558.3.25.32. KR, t. 1, ss. 125-129, 149. 
Kaganowicz, ss. 58, 90. Jurij Żdanow. Sergo B., ss. 49-52. Bloch, s. 245. RGASPI 
558.3.36. Vipper, History of Greece. Relacja na temat podpisania paktu: MR, ss. 
9-11. Hilger-Mayer, ss. 290-292. Read-Fisher, ss. 251-259. Obiad po podpisaniu: 
dziennik Dymitrowa, 21 czerwca 1941. Jurij Żdanow o dowcipie Żda-nowa. Wielka 
gra: MR, s. 31, a także Molotow do Dymitrowa w: Gorodetsky, s. 308: „Toczy się 
wielka gra".
4 Inwazja na Polskę: Holger-Mayer, s. 312. Volkogonov, ss. 358-359. Chruszczow: 
Superpower, s. 5. Vasilieva, Kremlin Wives, ss. 182-183. Grabież Polski: RGASPI 
588.2.155.168, Wyszynski do Stalina i odpowiedź Stalina, 21-31 października 
1939. Statystyka: Overy, ss. 51-52. Burleigh, s. 435. Rola Chruszczowa: Taubman, 
s. 23. Parrish szacuje liczbę deportowanych na 1-2 miliony, Lesser Terror, s. 
47. KR, 1.1, s. 160. Zastępca szefa NKWD, Czernyszow, zameldował Stalinowi, że 
do czerwca 1941 roku na terenie ZSRR znalazło się 494 310 byłych obywateli 
polskich i że 389 382 przebywa w więzieniach, obozach i na zesłaniu. Volkogonov, 
s. 360. Rola Sierowa: The Last Relic: Serov, „Slavic Military Studies", t. 10, 
nr 3, 1997, ss. 107-110. Sudoplatov, ss. 110-111.
5 Hilger-Mayer, ss. 301-302,312-313. MR, ss. 9-11. Kaganowicz, ss. 58,90. 
WnukKaga-nowicza: Iosif Minerwin. Read-Fisher, s. 357. Estoński minister spraw 
zagranicznych: Bohlen, s. 91.
29. Tragedia żon
1 Conquest, Stalin: Breaker of Nations, s. 216. Lesser Terror, s. 33. Vasilieva, 
Kremlin Wives, ss. 103-111. Spis ludności: Volkogonov, s. 516. Molotov Letters, 
23 sierpnia 1930, s. 203. Kaganowicz, s. 150. Żony innych przywódców: KR, t. 2, 
s. 177. „Każdy, kto sprzeciwi się Stalinowi, straci żonę": Sergo B., s. 148. 
Żydowskie kochanki Stalina: Sergo B., s. 211. Kalinina: Kremlin Wives, ss. 119-
123. Larina, s. 231. Listy Kołłontaj: RGASPI 558.11.749.14-15,23, A. Kołłontaj 
do Stalina. Polina: Andriejew, Malenkow i Żdanow mieli jej znaleźć inną pracę. W 
listopadzie stanęła na czele wydziału tekstylnego Ludowego Komisariatu Przemysłu 
Lekkiego. Abakumow i sprawa przeciwko Żemczużynie z 1939 i 1940 roku, kiedy 
aresztowano ponownie te same osoby: GARF 8131.32.3289.144, mowa Rudienki na 
procesie Berii. Khlevniuk, Circle, ss. 257-258. Kostyrczenko, ss. 119-120. 
Mikojan, ss. 298-299. Instruktorka gimnastyki: RGASPI 82.2.904.80-1, Własik do 
Mołotowa, 7 lutego 1940.
2 Natalia Poskriebyszowa. Gala Poskriebyszowa w: Volkogonov, s. 165.
3 Kawtaradze i Nucubidze: Nucubidze, t. 2, ss. 96-100. Wywiad z Mają Kawtaradze
1 profesorem Zakro Megreliszwilim (synem Ketewana Nucubidzego): dziękuję im obu. 
„Wszyscy chcieliście mnie zabić": „Litieraturnaja Rossija", nr 12,1989, ss. 17-
20: wywiad z Sergo Kawtaradzem. Stalin rozkazuje Kaganowiczowi pomóc Kawtaradze-
mu: Kaganowiczpieńepiska, s. 246. Medvedev, s. 311. Łarina o zwolnieniu Sofii 
Kawtaradze: s. 234. Beria, s. 247.
4 KGB Lit. Archive, ss. 22-44,26,43-48, w tym raport Berii o Bablu dla Żdanowa. 
O francuskich zapasach: GARF 8131.32.3289.117-118. Dochodzenie Rudienki w 
sprawie metod stosowanych przez śledczych Włodzimirskiego, Rodosa, Szwarcmana, 
Gogli-dzego i innych, 22 marca 1955. Jansen-Petrov, ss. 185-186. Pirożkowa, ss. 
110-113. Parrish, Yezhov, ss. 94-98. Polanski, ss. 211-218,244,259-261. Eiche: 
zeznanie Leoni-da Basztakowa z 1955 roku cyt. za: Vaksberg, Vyshinsky, ss. 197-
198, 350,167. Proces Babla, 26 stycznia 1940. Jansen-Petrov, s. 191. Ulrich 
skazał ich 1-2 lutego. Przyjęcie:
2 lutego 1940. Marszałek Jegorow został rozstrzelany w dniu święta Armii 
Czerwonej, 23 lutego. Spahr, s. 177. Skazanie Jeżowa: „Moskowskije Nowosti", nr 
5, 30 stycznia 1994. Oświadczenie przed Kolegium Wojskowym, 3 stycznia 1940. 
Polanski, ss. 304-305. Jansen-Petrov, s. 188. Getty, ss. 560-562. Egzekucja 
Jeżowa: N.P. Afanasjew cyt. za: Jansen-Petrov, ss. 188-189. Uszakow i Stukakow, 
ss. 74-75. Świadectwo zgonu podpisał 4 lutego 1940 roku porucznik Kriwicki, ale 
jest możliwe, iż Błochin wykonał to ważne zadanie osobiście. Dziękuję Nikicie 
Pietrowowi.
5 „Szczur": Jakowlew, Cel żyzni, s. 509. Stalin ukuł termin „jeżowszczyzna"? 
Mgeładze, ss. 170-171; „szubrawiec", s. 211; niewiarygodne zeznania, s. 167; 
„wszyscy się przyznają", ss. 168-173, 210-211. Stalin i Kaganowicz o Bablu: 
Kaganowicz pieńepiska, ss. 49,189,198. Czarna robota i Błochin: Nikita Pietrow. 
Redens: Svetlana, Twenty Letters, s. 66. Beria, s. 90. Leonid Redens.
30. Koktajle Mołotowa: „wojna zimowa" i żona Kulika
1 Karpow, Rasstrielannyje marszały, ss. 325-326,343. Svetlana OOY, s. 318. 
Galina, s. 96.
2 Finlandia: Erickson, Soviet High Command, ss. 541-548. Raanan, s. 14. Overy, 
ss. 55-57. K.A. Miereckow, W służbie narodu, ss. 171-177. Mikojan: Bohlen, s. 
93. KR, 1.1, s. 152. Woronow w: Bialer (red.), ss. 131-133. Spahr, ss. 220-227. 
Woroszyłow: Volkogonov
i
710
Stalin
w: Harold Shukman (red.), Stalin's Generals, s. 317. Harold Shukman (red.), 
Stalin and the Soviet-Finnish War, ss. XXI-XXVI, 29. (Komentarz Stalina o lasach 
z posiedzenia Głównej Rady Wojennej, 14-17 kwietnia 1940). Także: RGWA 
4.19.73.19-23, major NKWD Boczków, Wydział Specjalny GUGB, do narkoma 
Woroszyłowa i jego odpowiedź, 1 lutego 1940. RGWA 4.19.75.1.12, Boczków do 
Berii, 28 grudnia 1939. List Mechlisa do żony, s. 130. CAMO RF 5.176705.1, 
Stalin do Mechlisa, 9 stycznia 1940. RGWA 9.29.554.111, Mechlis do Stalina, 9 
stycznia 1940. RGWA 9.29.554.76, Mechlis do Stalina, 9 stycznia 1940. RGWA 
9.29.554.59, Mechlis do Stalina, 11 stycznia 1940. RGWA 9.29.554.62: następnego 
dnia Mechlis zameldował o egzekucji rannego oficera, komisarza NKWD. RGWA 
9.29.554.228, Mechlis do Stalina i Woroszyłowa, 12 grudnia 1939. Odwaga 
Mechlisa: generał A.F. Chrienow i admirał Kuzniecow w: Mechlis, ss. 132-133. 
RGWA 9.29.554.55, Mechlis do Kwatery Głównej, 12 stycznia 1940. RGWA 9.32.85.80, 
Kulik do Kuzniecowa (zastępcy szefa Zarządu Politycznego), 19 grudnia 1939. KR, 
t. 1, s. 154. Waledinski, Wospominania, s. 124. Pavel Apte-kov i Olga Dudorova, 
Peace and statistics of losses, Unheeded Warning and the Winter War, „Slavic 
Military Studies", t. 10, nr I, marzec 1997, ss. 200-209. Read-Fisher, ss. 401-
417. „Armia Czerwona nie nadawała się do niczego": Bohlen, s. 60. Straty: dane 
ze źródeł radzieckich, J.A. Rżeszewski i O. Wieczwilajninen, Zimnaja wojna 1939-
40, t. 1: Finlandia: 48 243 zabitych, 43 000 rannych, 1000 wziętych do niewoli; 
ZSRR: 87 506 zabitych, 39 369 rannych, 5000 wziętych do niewoli. Dziękuję 
doktorowi M. Mja-kowowi za te informacje.
3 Kłótnia Woroszyłowa za Stalinem: KR, t. 1, ss. 185, 154. Histeryczne 
przemówienie: wspomnienia Chrulowa w: Mechlis, s. 135. Shukman, Stalin and the 
Soviet-Finnish War, ss. XXI-XXVI, i posiedzenie Głównej Rady Wojennej, 14-17 
kwietnia 1940, ss. 29, 269,250,252. Wołkogonow w: Shukman, Stalin's Generals, 
ss. 365-366,243, oraz Rżeszewski, s. 225. Woroszyłow: Mikojan, s. 386. Mechlis 
ludowym komisarzem kontroli państwowej: wspomnienia Chrulowa w: Mechlis, s. 140. 
Awanse na marszałków: Erick-son, Soviet High Command, s. 552. Timoszenko: Victor 
Anfilov w: Stalin's Generals, ss. 239-242. Sawicki w: Babel, „My First Goose", 
Collected Stories, s. 119. Dzielny wieśniak: Mikojan, s. 386. Rola Żdanowa: 
Volkogonov, s. 368. Rokossowski: „Sowierszen-no Siekrietno", nr 3, 2000. Także: 
Harrison Salisbury, 900 Days, s. 111. Marszałek Gołowanow cyt. za: MR, ss. 265-
295. Zapiski Budionnego, do Stalina o Sierdiczu. Spahr, s. 230. Także: czystki w 
armii, zob. Stalin 's Generals, s. 361. Na przykład 20 czerwca Timoszenko 
wstawił się u Stalina za Kuźmą Podłasem, jednym z generałów na Dalekim 
Wschodzie: Ze swej strony proszę o jego zwolnienie. Stalin wyraził zgodę. RGWA 
4.19.71.243, Timoszenko do Stalina, 20 czerwca 1940, i odpowiedź Stalina. 
Zwolnieni oficerowie: RGWA 9.29.482.11-13.
4 RGWA 4.18.54.1-499, Główna Rada Wojenna przy NKO, 21-27 listopada 1937.
5 Triumf grupy carycyńskiej: Mikojan, ss. 339-344 i Kumaniew (red.), s. 22. 
Powiedzenia Kulika: Woronow w: Bialer (red.), s. 159. Kulik i Mechlis: KR, t. 1, 
ss. 188, 200. V.E. Korol, A.I. Sliusarenko, I.U. Nikorenko, Tragic 1941 and 
Ukraine: New Aspect of Problems, „Slavic Military Studies", t. 11, nr I, marzec 
1998, ss. 147-164.
6 Parrish, Yezhov, s. 87. Karpow, Rasstrieljannyje marszafy, ss. 316-317, 324-
325, 335--339, 340-344, 360-363. Kira Kulik miała podobno romans z aresztowanym 
ostatnio dyrektorem Teatru Wielkiego, Mordwinowem. Raport Mechlisa, 
„kompromitujące materiały", lipiec 1941, RGWA 9.39.105.412-17.
Przypisy
711
7 Las Katyński: RFE/RL Research Report, t. 2, nr 4, 22 stycznia 1993, s. 22. 
Beria był początkowo jednym z „trójki" kierującej egzekucjami, lecz Stalin 
przekreślił jego nazwisko i wpisał Kobułowa, prawdopodobnie dlatego, że Beria 
był bardzo zajęty. Z pewnością nie jest to dowód, że Beria sprzeciwiał się 
masakrze, gdyż „Teoretyk" i „Samowar" byli jego najbliższymi współpracownikami. 
Overy, s. 53. Stiepan M., s. 197. Lesser Terror, s. 57; Parrish, Yezhov, ss. 83-
85; Serov, „Slavic Military Studies", 1.10, wrzesień 1997, s. 110. Sergo B., ss. 
55, 320.
8 KR, t. 1, s. 157.
9 Państwa bałtyckie i Besarabia: w dniu upadku Francji Timoszenko przedstawił 
plan wkroczenia do państw bałtyckich. RGWA4.19.71.238, Timoszenko do Stalina i 
Moło-towa, 17 czerwca 1940. Beria, s. 104. Żukow, 1.1, ss. 275-276: Żukow 
dowodził operacją wyzwolenia Besarabii. Parrish, Serov, s. 107. Burleigh, s. 
535. Gorodetsky, ss. 34-35. (Do śmierci Stalina deportowano 175 000 Estończyków, 
170 000 Łotyszy i 175 000 Litwinów). Stalin na pozór życzy sobie zwycięstwa 
Niemiec nad Anglią: „Sowierszenno Siekrietno", nr 3, 2000.
10 Wagner: Jurij Żdanow. Szpiedzy: Gorodetsky, ss. 39, 50; o Golikowie i 
Mierkułowie, ss. 53-54. Wiedza pogłębiała smutek Stalina: Zubok, s. 24; „nigdy 
nie szukaliśmy", Modin, s. 24. Mołotow cyt. za: Gorodetsky, s. 53.
31. Mołotow spotyka się z Hitlerem: groźby i złudzenia
1 RGASPI 82.2.1592, Mołotow do Poliny, 13 sierpnia 1940. Relacja z podróży 
Mołoto-wa do Berlina na podstawie: Bierieżkow, ss. 2A-\2, w tym aluzja Hitlera: 
do spotkania ze Stalinem; MR, ss. 15-20,145; Hilger-Mayer, ss. 321-327; Jakowlew 
w: Bialer (red.), ss. 117-122; Gorodetsky o instrukcjach i depeszach Stalin-
Mołotow, ss. 58, 74, 76, 81,83; Volkogonov, ss. 372-373; Beria, ss. 102-103; 
Zubok, s. 92; Read-Fisher, ss. 510-533. Mierkulow-Himmler: Lesser Terror, s. 61.
2 Spotkania przed wojną: „Bałbym się bardziej, gdybym wiedział więcej": Nikołaj 
Baj-bakow. „Nigdy nie zwracajcie się do niego po imieniu": Jemieljanow w: Bialer 
(red.). s. 113; Kuzniecow, ss. 95-97, 173; Jakowlew, s. 100.
3 Gorodetsky, ss. 125-131. Także Kazakow w: Bialer (red.), ss. 139-145; 
Yeremenko, ss. 146-151. 900 Days, ss. 55-57. Bezsenność: Stalin do Churchilla, 
Record of private talk between Prime Minister and Generalissimo Stalin after 
Plenary Session, July 17, 1945, Potsdam, PREM 3/430/7, Churchill i Stalin, FCO 
Historians, marzec 2002. Korol, Sliusarenko i Nikolarenko, ss. 147-164.
4 Doświadczenia wojny domowej: Żukow, 1.1, ss. 95-115,148; o czystkach: Żukow, 
1.1, ss. 137-140, 180-182.
5 Gorodetsky, s. 228. Żukow, t. 1, ss. 305-373.
6 Kulik, Żdanow i haubice: Wannikow w: Bialer (red.) ss. 153-159. Absurdalny 
czołg i samoloty: Jemieljanow w: Bialer (red.), s. 109; Jakowlew, s. 101.
7 Katastrofy lotnicze: RGWA 4.19.14.1.74. Główna Rada Wojenna, 16 maja 1939. 
Stalin otrzymywał meldunki o wadliwych częściach w samolotach: RGASPI 45.1.803, 
N. Sbytow do Stalina, 14 września 1940. Było to tylko jedno z wielu podobnych 
doniesień, ale informował go też syn. Wasilij, s. 66: Wasilij Stalin do Stalina, 
13 listopada 1939. O Wasiliju i małżeństwie z Galiną: Swietłana R.R. Wasilij, 
ss. 81-83: Wasilij Stalin do Stalina, 4 marca 1941. Spahr, s. 230. Shukman, 
Stalin's Generals, s. 366. Simonow, Głazami, s. 73. Lesser Terror, s. 30.
I
712
Stalin
Przypisy
713
8 Khlevniuk, Circle, ss. 265-267. Volkogonov, s. 374. Beria, s. 106. Medvedev, 
Stalin's Men, s. 132. Miedwiediew, s. 310. MR, ss. 228-229. Kaganowicz, ss. 29, 
77-78. Breloczki Kaganowicza - Strachów w: Bialer (red.), s. 443.
9 Gorodetsky, ss. 146-151,193,197-199. Zubok, s. 83. MR, s. 21. Sudoplatov, ss. 
118-119. Przyjęcie: Leonid Redens i jego brat Władimir Alliłujew (Redens).
10 Gorodetsky, s. 166. Według Żukowa Stalin uważał, że owinął sobie Hitlera 
dookoła palca - stąd jego tajemnicze zaufanie do Fiihrera. Simonow, Zamietki, 
ss. 50-53.
11 Feliks Czujew (red.), Sto sorok biesied s Mołotowym,s. 31. Miereckow, s. 202. 
Reginald Dekanozov, Some Episodes of the History of Soviet-German Relations 
Before the War. Nadia Diekanozowa. Żukow, t. 1, ss. 321-336. Gorodetsky, ss. 
207-234. Ehrenburg, Eve of War, s. 275. Diekanozow stoi pomiędzy Stalinem a 
Woroszyłowem - kolekcja fotografii Nadii Diekanozowej. V.A. Nevezhin, Stalin 's 
5th May Address: the Experience of Interpretation, „Slavic Military Studies", t. 
11, nr I, marzec 1998, ss. 116-146.
12 Khlevniuk, Circle, ss. 265-269, 274. Mikojan, s. 344. Czadajew o 
Wozniesienskim, Be-rii i Malenkowie w: Kumaniew (red.), ss. 383-^42. Waśń 
pomiędzy Żdanowem a Ma-lenkowem: zob. Jonathan Harris, The Origins of the 
Conflict Between Malenkov and Zhdanov 1939-1941, „Slavic Review", t. 35, nr 2 
(1976). Żdanow został oficjalnie mianowany zastępcą Stalina w sekretariacie 
partii, obejmując funkcję, którą na początku lat trzydziestych pełnił 
Kaganowicz. 7 maja Stalin stanął na czele wewnętrznego Biura Rady Komisarzy 
Ludowych, w którego skład wchodził Wozniesienski, jego zastępca, oraz Mołotow, 
Mikojan, Beria, Kaganowicz, Mechlis i Andriejew. Woroszylow, Żdanow i Malcnkow 
zostali dokooptowani w ciągu następnych kilku dni. Beria nadzorował organy 
bezpieczeństwa oraz różne gałęzie przemysłu. Nowe ubranie Stalina: Czar-kwiani, 
s. 37.
13 Nevezhin, ss. 116-146. Klaus Schmider, „Slavic Military Studies", 1.10, nr 2, 
czerwiec 1997.SS. 183-194; „RUSI Journal", 130,2, czerwiec 1985, ss. 183-194; 
Victor Suvorov, Wlio was planning to attack whom in June 1941? B.V. Sokolov, Did 
Stalin intend to attack Hitler?, „Slavic Military Studies", t. 11, nr 2, 
czerwiec 1998, ss. 113-141. Także o Wasilewskim: Spahr, s. 237. Gorodetsky, s. 
207.
14 Główna Rada Wojenna, 4 czerwca 1941: Żdanow, Malenkow i Budionny rozmawiają o 
nowych materiałach propagandowych, CAMO RF 32.11302.20.84-6.
15 Mikojan, s. 377. Gorodetsky; ss. 212-216. Dekanozov, Episodes. Nadia 
Diekanozowa.
16 Hess: Mikojan, s. 377. KR, 1.1, s. 155. Gorodetsky, ss. 234-238,241-243. 
Majowy paraliż: Żukow, t. 1, ss. 341-346. Stalin do Koniewa: Simonow w: Brooks, 
Thank You C. Stalin, s. 251. Lochy Berii: N.G. Pawlenko, G.K. Żukow: 
Iznieopublikowannych wo-spominanij, „Kommunist", nr 14, wrzesień 1986, s. 99. 
Kulik - Woronow w: Bialer (red.), s. 209. Simonow, Zamietki, ss. 51-53.
32. Odliczanie: 22 czerwca 1941
1 Ostatnie dni: Zubok, s. 24. G. Kumaniew, 22-go na rasswietie, „Prawda", 22 
czerwca 1989. Relacja ze spotkania ze Stalinem grożącym rozstrzelaniem 
Timoszence: Timo-szenko w: Kumaniew (red.), ss. 270-271. Żukow, t. 1, ss. 332-
369. Mierkułow często zjawiał się u P.M. Fitina, szefa Zarządu Zagranicznego 
NKGB. „Izwiestia CK KPSS", nr 4,1990, s. 221, Mierkułow do Stalina, 16 czerwca 
1941. Sudoplatov, ss. 120-121. Gorodetsky, ss. 296-298. Lesser Terror, ss. 260-
263. „Slavic Military Studies", czerwiec
1999, s. 234. Mołotow zaniepokojony: Kuzniecow w: Kumaniew (red.), s. 294. 
Khrushchev, Glasnost, s. 56.
2 Jurij Żdanow. MR, s. 25. Mikojan, ss. 377-381. Lesser Terror, ss. 260-265. 
Vaksberg, Vyshinsky, s. 219. Niekrasow,Beria, s. 399. Zob. też: „Wiestnik", nr 
10,1989. Dziennik Dymitrowa, 21 czerwca 1941. Gorodetsky, ss. 306-315. Overy, 
ss. 71-74. L. Trepper, Bolszaja igra, s. 125. Djiłas, s. 123. Tiuleniew w: 
Bialer (red.), s. 202. W.P. Naumow, 1941 god, t. 2, s. 416. Miedwiediew, 
Nieizwiestnyj Stalin, rozdział Stalin and the War.
CZĘŚĆ SIÓDMA. WOJNA: NIEUDOLNY GENIUSZ, 1941-1942
33. Optymizm i załamanie
1 Relacja o Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej i dwie części „wojenne" zostały oparte 
na dwóch znakomitych pracach Johna Ericksona, The Road to Stalingrad i The Road 
to Berlin, książce Richarda Overy'ego Russia's War, doskonałym opracowaniu 
Harolda Shukmana Stalin 's Generals oraz na wspomnieniach Mołotowa, Mikojana, 
Kaganowicza, Chruszczowa, Sergo Berii, Swietłany, Żukowa i innych wojskowych; 
zapiskach Budionnego, dokumentach znalezionych przez autora w archiwach RGASPI, 
RGWA, CAMO, GARF; wywiadach z naocznymi świadkami i najnowszych opracowaniach 
rosyjskich, takich jak biografia Mechlisa pióra Rubcowa, Alter Ego Stalina. 
Ostatnie godziny: Read-Fisher, ss. 612-642. Zapiski Budionnego. Anfilow o 
Budion-nym, Stalin's Generals, s. 62. Żukow, 1.1, ss. 369-371, i t. 2, ss. 1-14. 
Pawlenko, Żukow, s. 99. Książka raportów oficera dyżurnego: „IA", 1998. Hilger-
Mayer, ss. 335-336. MR, ss. 34-37. Mikojan, s. 388. Volkogonov, ss. 401-407. 
Bloch, s. 333. Gorodetsky, ss. 309-315. Mikojan w: Kumaniew (red.), ss. 24-25. 
Czadajew, ss. 409-412. Nina Bu-dionna. Jurij Żdanow. Mechlis, s. 151. łan 
Kershaw, Hitler: Nemesis, s. 394. Burleigh, s. 489. Kuzniecow w: Bialer (red.), 
ss. 195-196. Woronow cyt. za: Mechlis, s. 153. Anfilow o Timoszence, Stalin's 
Generals, ss. 246-247. Natalia Poskriebyszowa: Poskriebyszow powiedział jej, że 
Stalin zadzwonił, aby go powiadomić o bombardowaniach. Biereż-kow w: Bialer 
(red.), ss. 216-218. Liczebność wojsk radzieckich: 3 miliony w zachodnich 
okręgach. Radzieccy żołnierze ustępowali Niemcom liczbą, ale górowali nad nimi 
wyposażeniem. Ogólna liczba żołnierzy radzieckich: 5 milionów. J. Kulików, 
Napadie-nie Germanii na SSSR w: Mirowyje wojny XX wieka, t. 3, ss. 133-186. 
Mołotow mówi „nie" i pociągi/zaopatrzenie: Kaganowicz, s. 88. Mikojan, ss. 388-
389. MR, s. 39. Prasa, Koniew: Brooks, Thank You Comrade Stalin, ss. 166,168. 
Erickson, Stalingrad, ss. 101, 136-138. Czadajew w: Kumaniew (red.), s. 42. 
Zapiski Budionnego, s. 49. Żukow, t. 2, ss. 12-13. „IA", 1998: 4, 22, 23, 24 
czerwca 1941. Spahr, o Kuliku, s. 245.
2 RGWA 9.39.100.252, Bołotin, szef czwartego oddziału Zarządu Kontrwywiadu NKWD 
do Żukowa, 21 lipca 1941, i Mechlisa i odpowiedź Żukowa. Żukow, t. 2, s. 14.
3 RGWA 9.39.99.329-39, Michiejew, szef trzeciego Zarządu NKO, do Mechlisa o 
Kuliku, 15 lipca 1941. Raport połkomaBołdina w: 900Days, s. 29. Spahr, o Kuliku, 
s. 265.
4 Mamsurowa, 1988, ss. 12-13, cyt. za: Spahr, ss. 255-258.
5 CAMO RF 215.1184.48.30. Mechlis do wszystkich frontów, 22 lipca 1941. Mechlis, 
ss. 179-183. „KWS", nr 14 i 65,1991. Mikojan, s. 541. Volkogonov, ss. 421-422. 
Erickson, Stalingrad, ss. 137-178.
6 Spahr, s. 251.
i
714
Stalin
Przypisy
715
7 O Jakowie, Czadajew w: Radzinsky, s. 451. O czerwonej sukience: Gulia 
Dżugaszwili, Died, Otiec, Mat' iDrugije, s. 25. Artiom Siergiejew.MT?, ss. 210-
211. Wasilij, ss. 92-93. Żenią Alliłujewa: wywiady z Kirą Alliłujewą, Władimirem 
i Leonidem Redensami; Świetlana R.R; OOY, s. 322. Świetlana umieszcza tę rozmowę 
w sierpniu 1941 roku, ale córka Żeni, Kira, twierdzi, że miała ona miejsce w 
ciągu „pierwszych dziesięciu dni".
8 Czadajew w: Radzinsky, ss. 450^4-55. Czadajew oparł tę relację na rozmowie z 
zastępcą szefa sztabu, Watutinem. KR, t. 2, s. 7. Khrushchev, Memuary, cz. 6, s. 
682, cyt. za: Beria, s. 255. Żukow, t. 2, ss. 33^M). Mikojan, ss. 390-392. MR, 
s. 39. Stalin przerażony: Mikojan, s. 389. Stalin zdziwiony wykluczeniem 
Mikojana: Mikojan, ss. 391-392. Mikojan w: Kumaniew (red.), ss. 31-33. Czadajew 
w: Radzinsky, ss. 453^-55. Moło-tow cyt. za: Mikojan, s. 390. MR, ss. 238-239. 
Sergo B., s. 324. Volkogonov, ss. 411,424. Mikojan ukrywający się za plecami, 
Stalin oczekiwał najgorszego, napięcie zniknęło z twarzy Stalina: Sergo B., s. 
71. Czadajew w: Radzinsky, s. 455, na podstawie relacji Bułganina, który 
prawdopodobnie nie był obecny. Kandydatem na członka Politbiura został dopiero w 
1946 roku, chociaż wraz z Wozniesienskim i Mikojanem był członkiem nowo 
sformowanej komisji Sownarkomu, kierującej codzienną pracą rządu, mógł więc 
dołączyć do tej grupy. Ani Mikojan, ani Mołotow nie wspominają o nim. Stalin 
znów cieszył się naszym poparciem: Mikojan, s. 392. Erickson, Stalingrad, ss. 
171-182; Soviet High Command, s. 601. Beria, s. 111. KR, t. 1, s. 182.
9 Zbarsky i S. Hutchinson, Lenin 's Embalmers, ss. 119-120. Rybin, Kto otrawil 
Stalina?, s. 38.
10 Żukow, t. 2, ss. 64-65. Erickson, Stalingrad, ss. 180-185. Overy, ss. 81-88.
11 Volkogonov, s. 427. Simonow, Zamietki, s. 56. FSB 66.1.6.314-43: Rozkaz NKGB 
nr 246, O procedurach pociągania do odpowiedzialności zdrajców ojczyzny i 
członków ich rodzin, 28 czerwca 1941, w: Yakovlev, Century, s. 172.
12 MR, s. 209. Volkogonov, ss. 429, 609. Radzinsky, s. 457. Swietłana R.R. 
Svetlana, Twenty Letters, s. 177. Mikojan, s. 362. Artiom Siergiejew. „Głupiec": 
Stiepan M. Aresztowanie Julii: Gulia Dżugaszwili, Died, Otiec, Mat' i Dntgije, 
ss. 28-29. „Inaczej nie byłbym Stalinem": Mgeładze, ss. 198-199. „Jeden jeniec 
to dla mnie aż nadto": Wasilij Stalin do Władimira Alliłujewa (Redensa).
13 CChSD Komisji Kontroli Partyjnej 13/76, t. 1. s. 30. Zeznanie Sudopłatowa z 
11 października 1960: Sudoplatov, ss. 146-147.
14 Żukow, t. 2, ss. 119-122. Erickson, Stalingrad, ss. 178-179. Mechlis jako 
„ponury demon": S.P. Iwanów cyt. za: Spahr, s. 59. Simonow, Zamietki, ss. 55-56.
15 KR, 1.1, ss. 196, 201-202. O Budionnym i Timoszence: zapiski Budionnego. O 
sytuacji militarnej: Erickson, Stalingrad, ss. 204-209. O Stalinie i Timoszence: 
Anfilow w: Stalin 's Generals, ss. 248-249.
16 Bałandin: Jakowlew w: Bialer (red.), s. 301. Miereckow: Vaksberg, ss. 221-
223. Wan-nikow studiował wraz z Berią na politechnice w Baku, a ta znajomość 
mogła uratować mu życic. Mikojan, ss. 425-426. Lesser Terror, s. 73. Sudoplatov, 
s. 127.
17 Mikojan, ss. 359-360. Overy, ss. 82-83.
34. „Zajadły jak pies": Żdanow i oblężenie Leningradu
1 Relacja na temat blokady Leningradu za podstawie: Harrison Salisbury, 900 
Days. Także: John Erickson, Stalingrad, ss. 83,120,143,145-148,181-195,162-163; 
Richard Overy, Russia's War, ss. 99-112; oraz dokumenty znalezione przez autora 
w RGASPI
i CAMO. RGASPI 558.11.492, Stalin do Woroszyłowa i Żdanowa, 17 sierpnia 1941. 
Mikojan, s. 393. 900 Days, s. 218.
2 RGASPI 558.11.492.6, Stalin, Mołotow i Mikojan do Woroszyłowa, Żdanowa, Popo-
wa i in., 23 sierpnia 1941.
3 900 Days, ss. 208-209, 304, 402.
4 900 Days, ss. 181-187.
5 RGASPI 558.11.492.57, Stalin do Żdanowa i A.A. Kuzniecowa, 4 października 
1941. Andriej Aleksandrowicz: 900 Days, s. 542. Tak lub nie: RGASPI 
558.11.492.63. Stalin i Mototow do Żdanowa i Kuzniecowa, 18 października 1941. 
„Powiedzcie to wprost": RGASPI 558.11.492.66, Stalin do Żdanowa przez telefon, 8 
listopada 1941.
6 Woroszyłow: Wołkogonow w: Stalin's Generals, s. 317.
7 Kuzniecow w: Kumaniew (red.), s. 294. Malenkow i Żdanow: Suchanow, Memoirs, 
Library of Congress, Volkogonov Collection, Reel 8.900 Days, ss. 260-261. Beria 
i Żdanow: Raanan, ss. 171-172; Beria, s. 263. Jurij Żdanow. Wola Malenkowa - jej 
ojciec opowiedział rodzinie o tchórzostwie i pijaństwie Żdanowa, ale dodał, że 
nie zameldował o tym Stalinowi. Sergo B., s. 75: Sergo dowiedział się od ojca, 
że Malenkow proponował oddać Żdanowa pod sąd wojenny, lecz Beria sprzeciwił się 
temu. Wyznanie Żdanowa przed Stalinem: Mikojan, s. 562. Stalin codziennie 
rozmawiał przez telefon z Mołotowem i Malenkowem, a także ze Zdanowem. RGASPI 
558.11.492.29-33. Stalin do Kuzniecowa, Woroszyłowa, Żdanowa, Popowa, 
Kuzniecowa, Molotowa i Malenkowa, 28 sierpnia 1941. Po powrocie do Moskwy 
Malenkow często rozmawiał ze Zdanowem w imieniu Stalina: „Na polecenie 
towarzysza Stalina proszę o następujące rzeczy [...]. Czy zostaną użyte czołgi - 
ile i jakiego rodzaju..." RGASPI 558.11.492.73-8, 79 (16 listopada) i 90 (2 
grudnia), Malenkow do Żdanowa, 12 listopada 1941. MR, s. 40. Mikojan, s. 562. 
Erickson, Stalingrad, ss. 188-189. 900 Days, ss. 265-266.
8 RGASPI 558.11.492.35-8, Stalin do Kuzniecowa, Mołotowa i Malenkowa, 29 
sierpnia 1941.
9 RGASPI 558.11.492.49. Stalin, Mołotow, Malenkow i Beria do Woroszyłowa i 
Żdanowa, 9 września 1941. Żukow i Stalin: 900 Days, ss. 265-266.
10 RGASPI 558.11.492.50 i 51, Stalin i Mołotow do Woroszyłowa oraz do Żukowa i 
Żdanowa, 13 września 1941. 900 Days, ss. 265-266. Erickson, Stalingrad, s. 189. 
Simonow, Zamietki, s. 48.
11 Byczewski w: Bialer (red.), ss. 435-438. Kuzniecow w: Kumaniew (red.), s. 
249. 900 Days, ss. 267, 344, 346. Simonow, Zamietki, s. 48.
12 CAMO RF 217.1258.14.16, Żdanow do Frontu Leningradzkiego, 27 września 1941.
13 CAMO RF 217.1258.11.18, Chozin, Żdanow i Kuzniecow do Rad Wojennych 8 i 55 
Armii, 13 listopada 1941.
14 RGASPI 558.11.191-3, Żdanow do Stalina, 5 grudnia 1941.
15 Erickson, Stalingrad, ss. 194-195.900 Days, ss. 351,415,403,451; dane o 
głodzie, s. 515. Żdanow cyt. za: 900 Days, s, 518. Overy, ss. 111-112: ponad 
milion zmarłych. Wizyta Żdanowa w Moskwie: 900 Days, s. 416. „IA", 1998:3.
16 RGASPI 558.11.492.86, Stalin i Mołotow rozmawiają ze Zdanowem, 1 grudnia 
1941.
17 RGASPI 558.11.191-3, Żdanow do Stalina, 5 grudnia 1941.
18 Relacja oparta na opisie Beaverbrooka w: BBK/D/96/98/99/100 w: Annę Chisholm 
i Michael Davies, Beaverbrook: A Life, ss. 406^20. Bierieżkow, ss. 138-150. 
A.J.P. Taylor, Beaverbrook, ss. 487-491. Harriman, ss. 86-101. Erickson, 
Stalingrad, ss. 210-215.
jip^^^ tBt
Mikojan, ss. 408-415. Mołotow przewodniczył delegacji radzieckiej podczas rozmów 
o zachodniej pomocy, Mikojan negocjował szczegóły. Pomoc zachodnia: raporty 
Mikojana dla Stalina, który zsumował liczbę samolotów: RGASPI 558.11.765.80-104, 
Mikojan do Stalina, lipiec 1941-grudzień 1942.
19 Relacja na temat bitwy pod Moskwą: Erickson, Overy i pamiętniki Żukowa, 
Mołoto-wa i Mikojana. Lesser Tenor, s. 113. Erickson, Stalingrad, s. 217. 
Tielegin w: Bialer (red.), ss. 274-276.
20 RGASPI 558.11.492.59, Stalin do Żukowa, 5 października 1941.
21 CChSD Komisji Kontroli Partyjnej 13/76, t. l,s. 30. Pawieł Sudopłatow przed 
Komisją Kontroli Partyjnej, 11 października 1960. Zob. też: Sudoplatov, ss. 146-
147. Sergo B., s. 324. Beria. s. 112. Żukow, t. 2, ss. 201-203. Marszałek K.S. 
Moskalenko o sondażu pokojowym Berii za pośrednictwem Stamcnowa z 7 października 
1941 roku cyt. za: Volkogonov, ss. 172-173. Erickson, Stalingrad, ss. 221-222. 
Anfilow, Żukow w: Stalin's Generals, ss. 350-351.
22 CAMO RF 48a.1554.91.346, Szaposznikow do Budionnego i Koniewa w sprawie 
mianowania Żukowa przedstawicielem Kwatery Głównej, 6 października 1941. Żukow, 
t. 2, ss. 201-216. Spahr, ss. 269-271. Anfilow, Żukow w: Stalin's Generals, s. 
351; Stalin's Ghosts, Woff, s. 364; Rzeszowski, Koniew, s. 95. Simonow, 
Zamietki, Mołotow i Żukow, s. 56. Chruszczow, Superpower, s. 236. Overy, ss. 
114-115. Bułganin „Hydraulik": Sergo B., s. 127.
35. „Czy zdołacie utrzymać Moskwę?"
Woronow; Bialer (red.), s. 302; ton Żukowa: Biełow, s. 295. CAMO RF 
132.2642.233, Stalin do Fiodorenki, szefa Zarządu Wojsk Pancernych Armii 
Czerwonej, 3 sierpnia 1941. 12 października Stalin rozkazał używać dział 
przeciwlotniczych przeciwko czołgom; CAMO RF 132a.2642.45.26, rozkaz Kwatery 
Głównej z 12 października 1941. Erickson, Stalingrad, s. 238.
2 RGWA 9.39.103.390, Beria do Mechlisa, 12 grudnia 1941. RGWA 9.39.100.312-4, 
Abakumow do Stalina, Mołotowa, Malenkowa, Mechlisa i Żukowa, 28 lipca 1941. 
Lesser Terror, ss. 47-49. RGASPI 558.3.25, s. 32. D'Abernon, biblioteka Stalina.
3 Jakowlew, Century, s. 174. Lesser Tenor, ss. 47^49.
4 Natalia Poskriebyszowa. Lesser Terror, ss. 69-72. Anatolij Sulianow, 
Arriestowat' w Kremle: O żyzni i smierti marszała Berii, s. 189.
Panika: Walerij Sojfer, Lysenko and the Tragedy of Soviet Science, s. 148: 
relacja A.A. Prokofiewej-Biełagowskiej. Harriman-Abel, ss. 84-85. Panika w 
Moskwie; Beria, Kaganowicz, Malenkow; Ilja Nowikow, sekretarz komitetu w 
Swierdłowsku; Wa-silij Pronin w: Rybin, Oktjabr 1941, ss. 3-14. Sudopłatow, s. 
135. Chaos w fabrykach: Mikojan, s. 420. W.P. Pronin, „Izwicstia CK KPSS", nr 4 
(1991), s. 218; „WIŻ", nr 10 (1991), s. 39. Overy, ss. 113-118. Erickson, 
Stalingrad, ss. 249^50. 6 „Strzelec woroszyłowski": Rybin, Kto otrawil Stalina? 
- relacja W. Tukowa, ss. 55-56. Panika: Rybin, Oktjabr 1941, ss. 3-10. Biełow w: 
Bialer (red.), s. 296. Spacer Stalina: Natalia Andriejewa. Biereżkow, s. 145. 
Brooks, Thank You C. Stalin, s. 178. Simonow, Głazami, s. 251. Biografia Iwana 
Groźnego: RGASPI 558.3.350. Spadochroniarze: Woronow, Bialer (red.), s. 302.
Mikojan, ss. 417-422. MR, s. 42. Rybin, Oktjabr 1941, ss. 8-14. Rybin, który 
wykorzystał relacje ochroniarzy, twierdzi, że wydarzenia z nocy piętnastego i 
poranka szesnastego
Przypisy
717
poprzedzały posiedzenie opisane przez Szachurina, ludowego komisarza przemysłu 
lotniczego. Oczywiście ochroniarze nie wiedzieli, które spotkanie było które. 
W.P. Pronin, „Izwiestia CK KPSS", nr 4 (1991), s. 218; „WIŻ", nr 10 (1991), s. 
39.
8 Soyfer, s. 148. Relacja A.A. Prokofiewej-Biełagowskiej. Biereżkow, ss. 153-
155. Mikojan, ss. 417-422. Natalia Poskriebyszowa. Wątpliwości Żukowa: D.I. 
Ortenberg, U Żukowa w Pierchuszkogo w: „Krasnaja Zwiezda", 30 listopada 1991, s. 
5. Kujbyszew: Radzinsky, s. 467. Dom w Kujbyszewie: Chruszczow, Superpower, s. 
25. Svetlana, Twenty Letters, ss. 172-173. Mikojan, ss. 417-422. Rybin, Oktjabr 
1941, ss. 8-14. Vaksberg, ss. 225-227.
9 A. Szachurin, „Woprosy Istorii", nr 3, 1975, ss. 142-143. Szachurin twierdzi, 
że spotkanie miało miejsce 16 października, ale później niż spotkanie z udziałem 
Mikojana, kiedy omawiano zupełnie inne kwestie. Komisarze wchodzili i 
wychodzili, krążąc pomiędzy mieszkaniem Stalina, jego gabinetem, schronem na 
stacji metra Kirowska-ja (zob. przypis następny), a jego daczą, była to więc z 
pewnością część spotkania. Z książki raportów oficera dyżurnego wynika, że 15-18 
października Stalina nie było w gabinecie: wiemy, iż spotkanie z udziałem 
Szachurina odbyło się w mieszkaniu prywatnym, gdzie nie protokołowano jego 
przebiegu: „IA". Stalin pracował głównie w domu przy ulicy Kirowa w pobliżu 
stacji metra: Rybin, Oktjabr 1941, relacja ochroniarza N. Kirilina, s. 12. 
Mikojan, ss. 417^-22.
10 Jestem wdzięczny za możliwość skorzystania z najnowszej pracy generała 
Gorkowa o kwaterze głównej na stacji metra Kirowskaja. Także: „Niezawisimoje 
Wojennoje Obozrenijc", nr 19, 2002, s. 5: wspomnienia pracownika ludowego 
komisariatu transportu Władimira Kazakowa. Sztiemienko: Jukes w: Stalin's 
Generals, ss. 234-238. De-riabin, „nocowali razem", s. 105. Khrushchev, 
Glasnost, s. 65. Volkogonov, s. 416. „IA", 1996:2, ss. 68-69. Kuzniecow: Bialer 
(red.), s. 428.
11 „IA", 1996:2, ss. 68-69. Erickson, Stalingrad, ss. 220-222. Pieszkowa o 
„wiecznie uśmiechniętej" Istominie. Svetlana, Twenty Letters, ss. 172-173. 
Rybin, Oktjabr 1941, ss. 8-14, w tym Istomina. Stalin omawiał to również ze 
Żdanowem w Leningradzie. Czadajew w: Kumaniew (red.), s. 419. RGASPI 558.3.32, 
Kutuzow M. Bragina, s. 60. Żukow: Bialer (red.), s. 291. Pronin: „Izwiestia CK 
KPSS", nr 4.1991, s. 218. Żukow datuje tę rozmowę po 19 listopada, ale Pronin 
słyszał podobną 16 i 17 października. Żukow, t. 2, ss. 230-236. Biełow, Bialer 
(red.), s. 296.
12 Volkogonov, ss. 434-435. Rybin, Rjadom,s. 86. Rybin, Oktjabr 1941, ss. 9-13. 
Biełow: Bialer (red.), s. 296. Wizyta w pociągu? „Włast"', nr 5, 2000. Wywiad J. 
ŻernowazMi-chaiłem Smirtukowem, sekretarzem Sownarkomu.
13 Tielegin: Bialer (red.), s. 304. W.P. Pronin, Gorod-woin, Bitwa za Moskwu, s. 
465; Pronin, „Izwiestia CK KPSS", nr 4,1991, s. 218. Pronin, „WIŻ", nr 10,1991, 
s. 39. Pronin, Gorod u linii fronta, „Moskowskije Nowosti", nr 26, 26 marca - 2 
kwietnia 1995, s. 14. O Berii przewidującym opinię Stalina i ataku Stalina na 
Szczerbakowa: Sergo B., ss. 75-76, 71. Djilas, s. 38. Żukow, t. 2, ss. 235-240. 
Rybin, Oktjabr 1941, ss. 11-13. Pronin twierdzi, że spotkanie miało miejsce 
wieczorem, ale z książki raportów oficera dyżurnego wynika, iż zaczęło się o 
15.40 i skończyło o 21.20. Łopaty: Timoszenko w: Kumaniew (red.), ss. 272-273. 
„Nie jestem twoim ordynansem": Mikojan, ss. M1-A22. MR, s. 42.
14 Erickson, Stalingrad, ss. 221-222. Overy, ss. 113-120. O Malenkowie i Dalekim 
Wschodzie, telefon G. Borkowa: Sukhanov, Memoirs. Albert Seaton, Stalin as 
Military
718
Stalin
Commander, ss. 124-126. Żukow, t. 2, ss. 235-240. Miedwiediew, Nieizwiestnyj 
Stalin, rozdział o Iosifie Stalinie i Iosifie Apanasience: „Front Dalekowschodni 
podczas II wojny światowej", cyt. wspomnienia generała A.P. Biełoborodowa w: 
„Sowietskaja Rossija", 20 października 1989. Dalekowschodni dowódca Apanasienko 
zdołał zamaskować zniknięcie swojej armii, formując natychmiast nową i 
zaciągając do niej milion ludzi, aby Japończycy nie zdali sobie sprawy z jego 
słabości i nie zdecydowali się mimo wszystko na atak.
15 Schron: Svetlana, Twenty Letters, ss. 172-173. Simonow, Głazami, s. 37. 
Biełow. Bialer (red.), s. 295. Kaganowicz i schrony: Rybin, Oktjabr 1941, s. 7. 
Szaposznikow: Rże-szewski o paleniu, patronimikum i szacunku Stalina, Stalin 's 
Generals, ss. 226-230. Mi-kojan, s. 386. „Nigdy bez sprawdzania": Bialer (red.), 
s. 592. „Gołąbeczek": Spahr, s. 83. „Bardzo uprzejmy": Woronow: Bialer (red.), 
s. 211. Strach przed Berią: S.P. Iwanów, Sztab anniejskij, s. 250. Wudu: Fo 
800/360, John Reed, Moskwa, 19 sierpnia 1942. Churchill and Stalin FCO, marzec 
2002. Także Alanbrooke, s. 303. Podróż na front: Volkogonov, ss. 433^-34.
16 Volkogonov, ss. 433-434. Malenkow i bomba: Wola i Jegor Malcnkowowie. 
Mikojan, s. 415. Svetlana, Twenty Letters, ss. 172-173.
17 Krzesła: Zarubina, ss. 47^8. O 6-7 listopada: Stiepan M., s. 69. P.A. 
Artiemicw w: Bialer (red.), ss. 305-309. Volkogonov, s. 436. Sudoplatov, ss. 
133-136. 900 Days, s. 384. Muzyka: Rybin, Rjadom so Stalinym w Bolszom Tieatre, 
s. 32.
18 Żukow, t. 2, ss. 235-244.
19 Bierieżkow, ss. 160-162.
20 Maisky, Memoirs of Soviet Ambassador, ss. 229-237. Bierieżkow, ss. 162-168. 
Alanbrooke, s. 302. CAMO RF 208.2524.20.124, Żukow i Bułganin do Gołubiewa, 
dowódcy 10 Armii, 20 grudnia 1941. Overy, ss. 117-122. Erickson, Stalingrad, ss. 
248-296. Żukow: Bialer (red.), s. 292. Seaton, ss. 132-134. Anfilow, Żukow w: 
Stalin's Generals, s. 352. Żukow, t. 2, ss. 240-250.
21 Żukow, t. 2, ss. 254-258.
22 O Berii: Czadajew w: Kumaniew (red.), ss. 429-432. O Malenkowie: Sukhanov, 
Memoirs. Mikojan, ss. 424-426. O Kaganowiczu: Nikołaj Bajbakow. Werner Hahn, 
Postwar Soviet Politics: the Fall of Zhdanov, s. 348. Beria Affair, przemówienie 
Andriejewa, s. 154.
36. Mołotow w Londynie, Mechlis na Krymie, Chruszczow w opałach
1 Erickson, Stalingrad, s. 398. Bierieżkow, ss. 188-189. Gołowanow w gabinecie 
Stalina: kwiecień-maj 1942, „IA". Gołowanow: MR, ss. 46-49,72, cyt. Churchill, 
s. 49. Churchill, t. 4, ss. 296-304. Próżność Mołotowa: RGASPI 82.21592.19-20, 
Mołotow do Żemczu-żyny, 8 lipca 1947, i RGASPI 82.2.1592.40-5, Mołotow do 
Żemczużyny, kwiecień 1945.
2 Mechlis, ss. 181, 193. Stosunek Stalina do Mechlisa: Mierieckow cyt. za: 
Mechlis, s. 228. Mechlis w gabinecie Stalina, A.A. Afanasjew cyt. s. 275; 
musztarda, Chrulow, s. 249. Dowcipy o Mechlisie: Czarkwiani, ss. 30-31. 
Zamiercew: Bialer (red.), ss. 442--447. Starinow: Bialer (red.), ss. 456-457.
3 Spahr, ss. 277-280. Miereckow, ss. 228-252, 280-283. Leonid Redens. 
Volkogonov, Woroszyłow w: Stalin 's Generals, s. 318. Własow: KR, s. 204. 
Volkogonov, ss. 443-444.
4 Kulik na Froncie Krymskim i dochodzenie Mechlisa: Spahr, ss. 266-267, 294. W. 
Bo-brienow i W. Riazancew, Marszałprotiw marszała, „Armia", nr 9, 1993, s. 47. 
David Glantz, Forgotten Battles of German-Soviet War-the Winter Campaign: the 
Crimean
Przypisy
719
Counter-Offensive, „Slavic Military Studies", 1.14, nr I, marzec 2001, ss. 121-
170. O donosach Kulika: kompromitujące materiały w aktach Mechlisa, RGWA 
9.39.105.412--17, lipiec 1941. Młoda żona Kulika, Olga: Kira Alliłujewa. Karpow, 
Rasstrielannyje marszafy, s. 323. Sąd wojenny: Volkogonov, Rise nad Fall of the 
Soviet Empire, s. 116.
5 Mechlis na Krymie: Mechlis, ss. 200-231. Glantz, Forgotten Battles, ss. 121-
170. Stalin i Hindenburg w: Spahr, s. 287. Hindenburg cyt. za: A.M. Wasilewski, 
Dieło wsiej żyzni, ss. 186-187. Simonow cyt. za: Miedvedev, s. 463. Simonow, s. 
36. CAMO RF 215a.1184.73.19, rozmowa Wasilewskiego i Mechlisa o uzupełnieniach i 
„wielkiej muzyce", 23 stycznia 1942. Dawid Ortenberg, Stalin, Szczerbakow, 
Mechlis i drugije, ss. 60-66, 183-184. Mechlis: „Idź do diabla!" - Czadajew w: 
Kumaniew (red.), s. 437. Kumaniew twierdzi, że było to 3 czerwca, ale „IA" 
sugeruje 28 maja. Także: „Idź do diabła!" - Simonow do Kaplera, cyt. za: Biagi, 
s. 34.
6 Ofensywa charkowska: Żukow, t. 2, ss. 271-278. Anfilow, Timoszenko w: Stalin's 
Generals, s. 25.1. Erickson, Stalingrad, ss. 332-337, 345-347. Overy, ss. 154-
158. Seaton, s. 144-145. Spahr, s. 282. Stalin lubił Timoszenkę, wobec którego 
potrafił być zdumiewająco uprzejmy: kiedy prosił go o przekazanie kilku 
jednostek pod inne dowództwo, napisał: Przekażcie moje słowa marszałkowi: bardzo 
proszę o jego zgodę na propozycję Stawki [...]. Wiem, że będzie to wielkie 
poświęcenie. Ale proszę o to poświęcenie. Stalin do Timoszenki, 27 października 
1941. US Library of Congress, Volkogonov Collection, Gen. Staff Reel. Mikojan o 
Timoszence, s. 386. Rozmowa telefoniczna: Chruszczow się pomylił: jego telefon 
do Stalina miał miejsce osiemnastego, a nie siedemnastego. Mikojan, s. 465. 
Stiepan M., s. 104. KR, 1.1, ss. 205-207. Khrushchev, Glasnost, ss. 60--62. 
Żukow, t. 2, ss. 271-282. Straty w operacji charkowskiej: Wasilewski, s. 193.
7 „Nauczyć się lepiej walczyć": CAMO RF3.11556.6.16, Stalin do Timoszenki, 27 
maja 1942. Timoszenko oskarżył Chruszczowa o brak wiary, chorobę umysłową i 
zadenun-cjowanie go: RGASPI 558.11.818.7, Timoszenko do Stalina, 7 czerwca 1942. 
Zob. też RGASPI 558.11.818.10-11, Timoszenko do Stalina, 22 czerwca 1942, i 
RGASPI 558.11.818.9, Timoszenko do Stalina, czerwiec 1942. „Hitler nie jest taki 
zły": RGASPI 558.11.489.9, Stalin do Timoszenki, 13 czerwca 1942. Chruszczow i 
Bagirow: Natalia Poskriebyszowa. Chruszczow donosi na Timoszenkę: Stalin 
potwierdził to przed Żu-kowem, zob. William J. Spahr, Zhukov, Tlie Rise and Fall 
of a Great Captain, ss. 95-101, Dochodzenie Bułganina: Czadajew w: Kumaniew 
(red.), s. 442. KR, t. 1, ss. 210-212. Charków: David Glantz, The Kharkov 
Operation, May 1942, „Slavic Military Studies", t. 5, nr 3, wrzesień 1992, ss. 
451-494; t. 5, nr 4, grudzień 1992, ss. 611-686. Volkogonov, s. 433. Popiół na 
głowę Chruszczowa: Taubman, s. 168.
8 „Dywizje to nie szpilki": CAMO RF 96a.2011.26.137-42, Stalin i Timoszenko, 4 
lipca 1942. Antony Beevor, Stalingrad, ss. 69-72. Overy, ss. 156-158. Seaton, s. 
147. Dywizje na bazarze: Jukes, Wasilewski w: Stalin's Generals, s. 281
9 Upadek Rostowa, podejście pod Stalingrad i północny Kaukaz: Rozkaz nr 270, 16 
sierpnia 1941, CAMO RF 3.11.556.9. Volkogonov, s. 459. CAMO RF 298.2526.5a cyt. 
za: Volkogonov, s. 427. Rozkaz nr 227, 16 sierpnia 1942, CAMO RF 48.486.28.8 
cyt. za: Beevor, s. 85. Overy, ss. 158-161. Seaton, ss. 150-153. 4 i 5 sierpnia: 
„IA".
37. Churchill u Stalina: Marlborough i Wellington
1 Kuncewo: O.A. Rzheshevsky, Winston Churchill in Moscow 1942, Churchill and 
Stalin FCO, marzec 2002. Churchill, t. 4, ss. 429, 437. Także: FO 800/300. John 
Reed (Moskwa), 19 sierpnia 1942. Dok. 32.
720
Stalin
2 Churchill, t. 4, ss. 428-436. Harriman-Abel, ss. 52-55. CAB. 127/23: zapis 
rozmowy pomiędzy Churchillem a Stalinem 12 sierpnia 1942, Churchill and Stalin, 
dok. 29, FCO, marzec 2002. AFP RF 6.4.14.131.20-23, notatki Pawłowa ze spotkania 
Chur-chill-Mołotow, cyt. za: Rzheshevsky, Churchill in Moscow.
3 Harriman-Abel, ss. 155-159. Churchill, t. 4, ss. 436-442. CAB. 127/23: zapis 
rozmowy pomiędzy Churchillem a Stalinem 13 sierpnia 1942, Churchill and Stalin, 
dok. 30.
4 APRF 45.1.282.48-52: notatki Pawłowa z obiadu na cześć Churchilla i Harrimana, 
14 sierpnia 1942, cyt. za: Rzheshevsky, Churchill in Moscow. Bierieżkow, ss. 
193-199. Eunuchowaty Malenkow i serdeczny Woroszyłow: FO 800/300, John Reed 
(Moskwa), 19 sierpnia 1942; Churchill zachowuje się ozięble wobec Stalina: FO 
800/300. dziennik sir A. Clarka Kerra, Moskwa, 16 sierpnia 1942, w: Churchill 
and Stalin. Churchill, t. 4, s. 443. Alanbrooke, ss. 301-303. Harriman-Abel, s. 
160. APRF 45.1.282.64, zapis spotkania Churchilla ze Stalinem w jego mieszkaniu 
nocą z 15 na 16 sierpnia 1942, cyt. za: Rzheshevsky, Churchill in Moscow. W.N. 
Pawlow, Awtobiograficzeskije zamietki, „No-waja i Nowiejszaja Istoria", nr 4, 
2000, ss. 109-110; Świetlana; „rudzielec", prezent, Marlborough. Także: 
Churchill, t. 4, ss. 445^51. Svetlana, Twenty Letters, ss. 178-179. PRO Prem 
3/7612, ss. 35-37, notatki majora Birse'a. A.H. Birse, Memoirs of an 
Interpreter, s. 19. Dąsy Churchilla: FO 800/300, dziennik sir A. Clarka Kerra, 
Moskwa, 16 sierpnia 1942, Churchill and Stalin. Erickson, Stalingrad, s. 369.
38. Stalingrad i Kaukaz: Beria i Kaganowicz na wojnie
1 RGASPI 558.1 ] .489.11, Stalin do Budionnego, 27 lipca 1942, połączenie Frontu 
Południowego Malinowskiego z Frontem Północnokaukaskim Budionnego. Kaganowicz, 
Zapiski, ss. 463-479. Strachów, Bialer (red.), ss. 442-447, 608. CAMO RF 
132a.2642.32.145-7, Stalin do Kaganowicza, sierpień 1942. RGASPI 558.11.712.119-
-20, Budionny do Stalina, 19 września 1942 i 25 listopada 1942. O gniewie 
Stalina z powodu rany Kaganowicza: Sudoplatov, s. 148, i Sergo B., s. 83. 
Kaganowicz został ranny pod koniec października i odwiedził Stalina 19 listopada 
1942 roku, „IA".
2 Beria, s. 120. Sergo B., ss. 79-85. Sudoplatov, ss. 148-151. Tiulenicw w: 
Bialer (red.), ss. 451-452, i Strachów, ss. 442-447, 608. Wywiad z Nikołajem 
Bajbakowem. Także: Bajbakow, s. 113. Przyjazd Berii do Ordżonikidzego: Gela 
Czarkwiani od Kandida Czarkwianiego, notatki. Berii nie było od 20 sierpnia do 
17 września. Overy, ss. 157--159. Erickson, Stalingrad, ss. 370-371, 376-381. 
Kaganowicz, Zapiski, ss. 463-479. CAMO RF 132a.2642.32.145-7, Stalin do 
Kaganowicza, sierpień 1942. RGASPI 558.11.712.119—20, Budionny do Stalina, 19 
września 1942 i 25 listopada 1942. Byłem w Moskwie przez siedem dni i chciałem 
się z Tobą zobaczyć, ale byłeś zajęty. Trudno pozostawać bez przydziału w 
obecnej sytuacji [...] proszę, przyjmij mnie.
3 Podstawowe prace wykorzystane w tej relacji na temat Stalingradu to: A. 
Beevor, Stalingrad; Overy, Russia's War, i Erickson, The Road to Stalingrad i 
The Road to Berlin, D. Volkogonov, Stalin, oraz wspomnienia Żukowa i 
Wasilewskiego. CAMO RF 3.11556.9, Stalin do Wasilewskiego, Jerjomienki i 
Malenkowa, 23 sierpnia 1942.
4 Żukow, t. 2, ss. 293-299. Erickson, Stalingrad, ss. 384-385. Volkogonov, s. 
461. Beevor, Stalingrad, ss. 117-127. Overy, ss. 166-169. Wasilewski odleciał, 
pozostawiając w Stalingradzie Malenkowa, aby pracował z Żukowem. Osobowości 
Stalina i Żukowa: Żukow, Korotko o Stalinie, „Prawda", 20 stycznia 1989, s. 3. 
KR, 1.1, s. 218. Victor Goborov, Khrushchev and the Military. Historical and 
Psychological Analysis, „Slavic Military
Przypisy
721
Studies", 1.11, nr 3, wrzesień 1998, ss. 128-144, w tym: Goborov, K's finest 
hour. Ługań-ski w: Bialer (red.), ss. 54,610: generał Stiepan Mikojan, 
przyjaciel Wasilija Stalina i syn Mikojana, wątpi w tę historię. Dziękuję za to 
Antony'emu Beevorowi.
5 A.M. Wasilewski, Dieło wsiej żyzni, ss. 95-96. Volkogonov, s. 470. Dziękuję 
profesorowi Olegowi Rżeszewskiemu za resztę tej relacji opartą na jego rozmowie 
z Wasilewskim. Przekazy pieniężne: MR, s. 303. O Stalinie: „mój ojciec też był 
popem...", „Ogoniok", 2 kwietnia 1988, nr 14, s. 20. Aleksandr Bołotin, Czto my 
znajem o Lapidiewskom? Słynny lotnik Anatolij Lapidiewski spotkał się ze 
Stalinem na Kremlu: „Towarzyszu Lapidiewski, wasz ojciec był popem, mój też był 
popem. W razie potrzeby zwracajcie się bezpośrednio do towarzysza Stalina", cyt. 
za: Tucker, Power, s. 3. Długoletnia przyjaźń Stalina z popem Piotrem 
Kopanadzem: Czarkwiani, ss. 45-46. O Stalinie uwalniającym więźnia: Wasilewski o 
swoim przyjacielu Szabłowskim w: Kumaniew (red.), s. 236. O planowaniu i 
Kwaterze Głównej: Erickson,Berlin, s. 41. Szaposznikow i wudu: FO 800/300, John 
Reed (Moskwa), 19 sierpnia 1942. CAMO RF 215.1184.48.179, dyrektywa GKO nr 1723 
podpisana przez Stalina, 11 maja 1942. Wasilewski pełnił faktycznie obowiązki 
szefa sztabu od 24 kwietnia, kiedy Szaposznikow po raz pierwszy próbował podać 
się do dymisji, Jukes, Wasilewski w: Stalin's Generals, ss. 279-280. „Nie 
skrzywdzilibyście nawet muchy": Sergo B., s. 339.
6 Żukow, t. 2, ss. 307-341,342-358. Anfilow, Żukow w: Stalin's Generals, s. 354. 
Erickson, Berlin, ss. 433, 445, 425, 429, 452, 461-463, 458, 452. Beevor, 
Stalingrad, ss. 213, 232-234, 240. Alan Clark, Barbarossa, s. 218. „Slavic 
Military Studies", t. 10, nr 4, grudzień 1997,ss. 104-139. Bezsenność: PREM 
3/430/7: zapis prywatnej rozmowy pomiędzy premierem a generalissimusem Stalinem 
po sesji plenarnej 17 lipca 1945, Poczdam: Churchill and Stalin, FCO 2002. O 
operacji „Mars": zob. David Glantz, Zhukov's Greatest Defeat: the Red Army's 
Epic Disaster in Operation Mars 1942, gdzie autor szacuje straty na 500 000 
ludzi. Źródła radzieckie podają znacznie mniejsze straty rzędu 70 000 zabitych i 
zaginionych. (A.S. Orłów, Operacyja Mars: razlicznyje traktowki w: „Mir Isto-
rii", t. 4, 2000).
CZĘŚĆ ÓSMA. WOJNA: TRIUMFUJĄCY GENIUSZ, 1942-1945 39. Stalingrad
1 Stalin na wojnie: śpi w ubraniu, I. Orłów w: Rybin, Oktjabr 1941, s. 13. 
Sztiemienko w: Bialer (red.), ss. 351-359. CAMO RF 3.11.556.13.247-8, Stalin do 
Wasilewskiego, 23 sierpnia 1943. Wasilewski, Jukes w: Stalin s Generals, ss. 
279,283. Żdanow: RGASPI 558.11.492.86. Rozmowa Stalina i Mołotowaze Żdanowem, 1 
grudnia 1941. Antonow: zielone teczki: Sztemienko w: Bialer (red.), ss. 351-358. 
Antonow, „przystojny, ciemnowłosy i zwinny": Djilas, s. 109. Przedpokój: 
Starinow w: Bialer (red.), ss. 456-457. I.W. Kowalow w: Volkogonov, s. 419. 
Simonow o Żukowie w: Volkogonov, s. 385. „Podjęliście mądrą decyzję, towarzyszu 
Stalin": Volkogonov, ss. 390-391. „Szczera dyskusja, Stalin słuchał": Mikojan, 
ss. 463-465. Mikojan w: Kumaniew (red.), s. 70. „Nie wydaje mi się": Gołowanow 
cyt. za: MR, s. 306. Styl Stalina: Nikołaj Bajbakow. Wozniesienski: Wasilewski 
w: Kumaniew (red.), ss. 237-238. Niepokój: Biełow w: Bialer (red.), s. 295. 
Kuzniecow w: Bialer (red.), s. 349, w tym: „towarzysze zawsze się z nim 
zgadzali..." Żukow w: Bialer (red.), ss. 259, 267, Biełow (wynędzniały, ziemista 
cera), s. 295, Sztiemienko, s. 352. „Skóra i kości" - Khrushchev, Glasnost, s. 
65. Fajki:
722
Stalin
RGASPI 558.11.775.110, Majski do Stalina, 18 sierpnia 1943. Stalin jako ekspert 
wojskowy: Mikojan, ss. 463-465; Zhukov (wyd. angielskie), ss. 281-284. Chrulow 
w: Ku-nianiew (red.), ss. 349-350. „Abyśmy nie stracili żadnego więcej 
Mikojana": Stiepan M., s. 86. Stalin rozkazał też pisarzowi Aleksiejowi 
Tołstojowi trzymać się z dala od linii frontu: Brooks, Thank You Comrade Stalin, 
s. 185.
2 Strach: Żukow, Anfilow w: Stalin's Generals, s. 347. Golikow denuncjuje 
Jerjomienkę: RGASPI 558.11.725.180-2, Golikow do Stalina, 12 września 1942. 
Woronow w: Bialer (red.), ss. 457-459. Mechlis, s. 99. Mikojan, ss. 396-399. KR, 
t. 1, ss. 196, 214, 218, 226-227; podczas bitwy kijowskiej W.T. Siergjenko 
nieustannie donosił Stalinowi na Chruszczowa, s. 196. Rzheshevsky, Koniew w: 
Stalin's Generals, s. 94. Jarosław: MR, s. 24. Chrulow: N. Antipienko, Tył 
frontu, „Nowyj Mir", t. 8.
3 Palatyni na wojnie: Mikojan, ss. 394, 400, 463-464. Stiepan M., s. 110. O 
Żdanowie: 900 Days, s. 542. KR, t. l,s. 155.5en«,ss. 111,118. Lesser Terror, s. 
73. Podsłuch: Sudo-platov, s. 328. Aresztowania oficerów Żukowa: Spahr, Zhukov, 
s. 197: W.S. Gołuszkie-wicz. Beria: Mikojan, s. 424. O generałach, którzy poszli 
„na kawę z Berią" zob. „The Times", 18 stycznia 2003, Beria 's Terror Files are 
opened. O dymisji Kaganowicza: Beria Affair. Przemówienie Andriejewa, s. 154. 
Chrulow: Kumaniew (red.), ss. 349-350. Stalin podziwia Kaganowicza: Mgeładze, 
ss. 203-204. Robotnicy przymusowi: Annę Ap-plebaum, GULAG, ss. 521-525.
4 RGASPI 558.11.490.7-49: relacje prasowe na temat Stalingradu: 34-49. Tytoń: 
Mgeładze, s. 40. Kiedy były sekretarz napisał do niego, pytając, czy może 
przyjechać do Moskwy, Stalin odpowiedział osobiście: Możecie przyjechać do 
Moskwy. Stalin. RGASPI 558.11.726.4-6, Dwinski do Stalina, 25 lipca 1942.
5 Sztiemienko w: Bialer (red.), ss. 350-357. Bezsenne noce Kaganowicza: Kowalow, 
Volkogonov, s. 419. Odpoczynek: Sztiemienko w: Bialer (red.), ss. 352-353. 
Jukes, Wasilewski w: Stalin's Generals, ss. 279-280. Historia marszałka 
artylerii Jakowlewa: Artiom Siergiejew. Godziny pracy Poskriebyszowa: Natalia 
Poskriebyszowa.
6 Mikojan, ss. 463-464. Obiady: Khrushchev, Glasnost, s. 66. Rytuał parzenia 
herbaty: Kowalow w: Volkogonov, ss. 419, 471.
7 Zhukov, t. 2, ss. 307-342. Volkogonov, s. 469. S.S. Smirnow, MarszałŻukow: 
kakim my jegopomnim, s. 245. Overy, ss. 177-185. Erickson, Berlin, ss. 1-27. 
Beevor, Stalingrad, ss. 292-293, 300-301,320-323. RGASPI 558.11.490.49, Stalin o 
bitwie pod Stalingradem, Sowinformbiuro.
8 Stalin traktuje brytyjski sprzęt radiowy jako kontrabandę: RGASPI 
558.11.765.105, Mikojan do Stalina i Mołotowa, 5 stycznia 1943; Stalin do 
Mołotowa, Bcrii, Malenkowa i Mikojana, 21 stycznia 1943. Erickson, Berlin, ss. 
38-41. Brooks, Thank You Comrade Stalin, s. 120. I.I. Kuznetsov, Stalin's 
Minister V.I. Abakumov, „Slavic Military Studies", t. 12, nr I, marzec 1999, ss. 
149-159. Beria, s. 125.
40. Synowie i córki: dzieci Stalina i Politbiura na wojnie
1 Jakow: MR, s. 209. Propozycja wymiany za Paulusa i „Musiałem odmówić [...]. 
Inaczej nie byłbym Stalinem": Mgeładze, ss. 116, 198-199. Swietłana R.R. 
Svetlana, Twenty Letters, ss. 168-177. Mikojan, s. 362. Artiom Siergiejew. 
„Głupiec": Stiepan M. Aresztowanie Julii: Gulia Dżugaszwili, Died, Otiec, Mat' i 
Drugije, ss. 28-29. Volkogonov, ss. 429,609. CAMO RF 7.11.250.39.37. Radzinsky, 
s. 457. „Jeden jeniec to dla mnie aż nadto": Wasilij Stalin do Władimira 
Alliłujewa (Redensa).
Przypisy
723
2 Wasilij: Sudoplatov, s. 151. Stiepan M., ss. 74-85 i wywiady. Wasilij: „niski, 
rudowłosy...": Zarubina, ss. 30-31. Swietłana: następca tronu. Twenty Letters, 
ss. 176-178, 221-229. Dobry człowiek, który oddałby ostatnią koszulę: Sergo B., 
s. 154. Bicie żony, latanie po pijanemu, wczesna dojrzałość i romans Swietłany: 
Marfa Pieszkowa. Awans na pułkownika: Lesser Terror, s. 179. Zakaz lotów, 
Zubałowo: „jak w niebie": Leonid Redens. Życie w Kujbyszewie: Svetlana, Twenty 
Letters, ss. 172-173. Galina Burdon-ska Stalin: ładna blondynka: wywiad z 
Jurijem Sołowiowem. Szkoła KGB: Swietłana R.R. Erickson, Berlin, ss. 49-51. 
Swietłana i Kapler: wywiad z Kaplerem w: Biagi, ss. 15-34. Władimir Alliłujew. 
Leonid Redens. Jurij Sołowiow. Swietłana pokazuje artykuły Kaplera, broszka, 
scenariusz: Marfa Pieszkowa. Kira Alliłujewa. Swietłana R.R.: nieprzyzwoite 
opowieści Wasilija, Kapler potrafił rozmawiać, seks bez małżeństwa, najlepszy 
nauczyciel, przesadna reakcja ojca. Prośba Kaplera z 27 stycznia 1944 roku: 
Volkogonov, s. 154. Ukaranie Wasilija, luty 1943: Stiepan M., ss. 83-86. Wasilij 
po utracie dowództwa: Wasilij, s. 108. Volkogonov, s. 468. Stiepan M., ss. 89-
90. CAMO RF 132.2642.230.15, Stalin do Nowikowa, 26 maja 1943. Rolls-royce'y 
Wasilija i strzelanie do opon: Jurij Sołowiow.
3 Kursk: Erickson,Berlin, ss. 65-72,97,99-120. Overy, ss. 198-211. Mikojan, s. 
452. Zhukov, t. 3, ss. 3-31,43-57. Sztiemienko w: Bialer (red.), ss. 361-367. 
Żukow, Na Kurskoj dugie, „WIŻ", sierpień 1967, ss. 70-71. Praca niewolnicza: M. 
Parrish, recenzja eseju, „Slavic Military Studies", t. 11, nr 2, czerwiec 1998, 
ss. 172-178. Jakowlew w: Bialer (red.), ss. 381-382. Seaton, ss. 179-183. O 
liczbie czołgów: M. Mjagkow w: Mirowyje wojny XX wieka, cz. 3, ss. 159-161: 
Front Centralny i Woroneski miały 1,3 miliona ludzi i 3400 czołgów, ale na 
Froncie Stepowym było kolejne 500 000 ludzi i 1400 czołgów.
4 Leonid Chruszczow: wywiady z Scrgiem i Stiepanem Mikojanami. Julia 
Chruszczowa: upokorzenie Chruszczowa, nie znała rodziców; Natalia 
Poskriebyszowa. Artiom Siergiejew. Jegor Malenkow. Wola Malenkowa. Marfa 
Pieszkowa. Leonid Chruszczow oskarża Stalina: N. Waszczenko, Za graniju istorii. 
S. Khrushchev, Superpower, ss. 21-24. MR, s. 352: Stalin nie przebaczył LK. 
Lesser Terror, s. 178. Rybin, Oktjabr 1941, s. 3. Stiepan M., s. 76. Wasiliewa, 
Kremlowskije żeny, s. 387. Y. Izumov, Why Khrushchev took revenge on Stalin, 
„Dosije Głasnost", nr 12, 2001. Taubman, ss. 155-160.
5 Synowie Mikojana: Sergo Mikojan. Stiepan Mikojan. Wano Mikojan w: Wasiliewa, 
Kriemlowskije żeny, ss. 326-327. Stiepan M., ss. 99-100. Leonid Redens też 
został zesłany do Azji Środkowej. „Abyśmy nie stracili żadnego więcej Mikojana": 
Stiepan M., s. 86.
41. Konkurs muzyczny Stalina
1 Mikojan, s. 563. Rybin, Rjadom, ss. 29-42, płaszcz, kolacja, upadek Orła i 
Biełgorodu. Rybin, Oktjabr 1941, ss. 13-14. NKWD w wiosce, pieniądze dla 
gospodyni: M. Smirtu-kow w: „Włast", nr 25, 2000, s. 46. Woronow w: Bialer 
(red.), ss. 438-439. Erickson, Berlin, ss. 116-118. Medal: GARF 7523.149.5.1, 
Jerjomienko do GKO, 21 września 1943. Overy, s. 211. Sztiemienko w: Bialer 
(red.), ss. 361-367. Seaton, ss. 189-192. Volkogonov, s. 481.
2 RGASPI 558.1.2499.1-27 i RGASPI 558.1.3399, „My bjom ich " brzmi jak „myjobiom 
ich", kiedy śpiewa się szybko. RGASPI 558.1.3399, poprawki Stalina. Daty na 
pisanych w pośpiechu notatkach El-Registana są problematyczne, ponieważ czasem 
pisał 23, gdy miał na myśli 28, i listopad, gdy chodziło o październik. 
Próbowałem odtworzyć
724
Stalin
jakiś porządek z chaosu. RGASPI 558.1.2499.1-27. „Dlaczego pijecie wódkę?": 
Gromów, Stalin, Wlast i iskusstwo, s. 343. Przyjęcie dyplomatyczne: Bierieżkow, 
ss. 206-233. Harriman-Abel, s. 239. Erickson, Berlin, s. 131. Bohlen, ss. 130-
131. RGASPI 558.1.3399; z notatek El-Registana wynika, że ostatnie spotkanie 
miało miejsce 4 listopada o 9.00, ale jest bardziej prawdopodobne, iż była to 
21.00, zważywszy na zwyczaje Stalina i pomyłki z datami i godzinami El-
Registana. O wierszu Michałkowa: RGASPI 558.11.775.112, S. Michałkow do Stalina 
i Stalin do Mołotowa, 7 lutego 1944. O ich obecności w gabinecie Stalina 28 
października i 4 listopada J943: „IA". 3 Khrushchev, Glasnost, s. 66. Przyjęcie 
w listopadzie 1943 roku: Maja Kawtaradze. Bohlen, s. 130. Harriman-Abel, ss. 
242, 253-255. Alexander Werth, Russia at War 1941-1945, s. 753.
42. Teheran: Roosevelt i Stalin
1 Gołowanow cyt. za: MR, s. 306; szach zaskoczony, s. 50. Mohammed Reza Shah Pa-
hlavi, Mission for My Country, s. 79. Beria i Cereteli w Teheranie: Beria, ss. 
130-131, w tym opis Ceretelego i Berii, przeszukanie ambasady przez Nikołaja 
Kwiataszwilego. Zarubina: stół, wybuch Mołotowa, rezydencja Stalina, incydent na 
schodach, ss. 1-7. Harriman-Abel, ss. 263-264. Profesor Winogradow: 
Kostyrczenko, s. 264. Bohlen: niezdarny niedźwiedź, ss. 131, 135-143; pakt 
Mołotowa z Hitlerem, s. 340. Bierieżkow - Stalin na lotnisku w Baku, ss. 254-
292. Wywiad: Hugh Lunghi: Woroszyłow, prezent dla Pawłowa. Alanbrooke, ss. 482-
489. Epizod z lodami na podstawie relacji Hugha Lunghiego i Alanbrooke'a. 
Erickson, Berlin, ss. 156-158. Overy, ss. 220-221. O niemieckich zamachowcach: 
Sudoplatov, ss. 130, 230. Sergo B., ss. 92-95. Churchill, t. 5, ss. 302-360: 
miecz Stalingradu, tajne ustalenia, przeprosiny Woroszyłowa, żart Stalina o 
rozstrzelaniu 50 000, przeszukanie poselstwa brytyjskiego, przyjęcie urodzinowe. 
Wizyta w Stalingradzie: A. Krawczenkow w: Rybin, Rjadom, s. 87. Dziennik 
Roosevel-ta cyt. za: Ted Morgan, FDR, ss. 692-704: FDRL OF 200 3/N. Zob. K. 
Sainsbury, The Turning Point.
2 Mikojan, ss. 465-466. MR, s. 210. Khrushchev, Glasnost, s. 66. Kavtaradze, 
Memoirs, s. 74. RGASPI 73.2.44.26-7, Andriejew do Malenkowa, 6 października 
1943. GARF 9401.2.67.379-80, Beria do Stalina, Mołotowa i Malenkowa, 22 
listopada 1944. GARF 9401.2.64.60, Beria do Stalina i Mołotowa, 19 grudnia 1944. 
GARF 9401.2.69.220, Beria do Stalina, 21 kwietnia 1944. Beria do Stalina, GARF 
9401.2.69.346, Beria do Stalina i Mołotowa; odpowiedź Mołotowa: Uważam, że to 
słuszne, 25 czerwca 1944. GARF 9401.2.64.13-62, Beria do Stalina i Stalin do 
Berii, 26 stycznia 1944,28 stycznia 1944, 29 stycznia 1944. GARF 9401.2.64.9, 
Beria do Stalina, 4 stycznia 1944. GARF 9401.2.64.8, 53, 57, 90. Beria do 
Stalina, 5 stycznia, 8 stycznia, 12 stycznia, 4 lutego 1944. GARF 9401.2.67.283-
92, Beria do Stalina, 5 listopada 1944. GARF 9401.2.64.291, Beria do Stalina i 
Mołotowa, 17 kwietnia 1944. O czystce na Białorusi: GARF 9401.2.93.50, Beria do 
Stalina, Mołotowa i Malenkowa, 22 lutego 1945. GARF 9401.2.64.157-63, ukraińscy 
nacjonaliści: Beria do Stalina, 3 marca 1944. Deportacje: Overy, ss. 232-233. 
Library of Congress Manuscript Division, Volkogonov Reel, 18, Beria do Stalina, 
16 sierpnia 1943. GARF 9401.2.64.1, Beria do Stalina i Mołotowa, 3 stycznia 
1944. GARF 9401.2.69.44-5, 121, Beria do Mołotowa i odpowiedź Mołotowa, 29 
stycznia 1944, 24 lutego 1944, w tym prośba Kaganowicza i Berii o więcej 
pociągów. Beria, ss. 126-127. Lesser Terror, ss. 103-105. Karaczajewsk 
przemianowany
Przypisy
725
na Mikojan-Szachar 5 października 1944. Overy, ss. 232-234. Obiekcje Mikojana: 
Mikojan, s. 514. GARF 9401.2.69.137-9, Beria do Mołotowa i odpowiedź Mołotowa, 4 
marca 1944. GARF 9401.2.64.213, 258a, Beria do Stalina, 31 marca 1944: Zwróćcie 
na to uwagę. Tatarzy, racje żywnościowe, pociągi: GARF 9401.2.64.41-52, żywność 
49, pociągi 115, liczby 119 i 126. GARF 9401.2.64.254-6. Zarządzenie o 
deportacjach zostało antydatowane i przedstawione Kalininowi przez Berię 7 
kwietnia 1944 roku. GARF 9401.2.64.121, Beria do Stalina i zgoda Stalina, 20 
maja 1944. GARF 9401.2.64.161-3, Beria do Stalina, 29 maja 1944: lista Berii: 
ogółem 225 009 osób z Krymu łącznie ze wszystkim późniejszymi deportacjami. GARF 
9401.2.64.158, Beria do Stalina, marzec-grudzień 1944.
3 Rokossowski w: Bialer (red.), ss. 460^ł61. Erickson, Berlin, ss. 199-231. 
Overy, ss. 239--246. Żukow, t. 3, ss. 145-150. Żukow, Korotko o Stalinie.
4 Erickson, Berlin, ss. 269-86, 199-231. Overy, ss. 239-246: nie wspomagać [...] 
tylko uprzedzić. Overy, s. 247. Zhukov, t. 3, ss. 169-172. Simonow, Zamietki, s. 
59. Rokossowski w: Overy, s. 248. Harriman-Abel, ss. 314-339.
5 Radziecki zapis rozmowy o podziałach „procentowych": RGASPI 558.11.283.6-14, 
Zapis biesiedy tow. I.W. Stalina s Churchillem 9 oktjabrja 1944 g w 22 czasa. 
Także: „Istocznik" nr 4 (17), 1995. O. A. Rzheshevsky (red.), War and Diplomacy: 
the Making of the Great Alliance. Mieszkanie Stalina: Biereżkow, ss. 369-370. 
Alanbrooke, ss. 601--611. Martin Gilbert,^ Life, ss. 796-801. Harriman-Abel, ss. 
353-364, w tym relacja Kathleen Harriman. Churchill, t. 6, ss. 197-212. Geoffrey 
Roberts, Beware Greek Gifts: The Churchill-Stalin Percentages Agreement of 
October 1944. Moja relacja oparta jest na błyskotliwej analizie Geoffreya 
Robertsa. GARF 9401.2.93.255. Stary satyr: Djilas, s. 102. „Kwestia granic 
zostanie rozstrzygnięta siłą", 1942: Erickson, Berlin, s. 398.
6 Khrushchev, Glasnost, s. 99. Charles de Gaulle. Memoires de Guerre, t. 3, ss. 
50-79, i Complete Memoirs, ss. 754-755. Harriman-Abel, ss. 375-379. Radzinsky, 
ss. 483^84. Djilas, s. 93. Djilas, Wartime, ss. 428-429. „Chuj z nimi": Sergo 
Kawtaradze, wywiad z Mają Kawtaradze.
43. Rozzuchwalony zwycięzca: Jałta i Berlin
1 Zhukov, t. 3, ss. 171-173. Simonow, Zamietki, s. 59. Woff, Rokossowski w: 
Stalin 's Generals, s. 191. Overy, ss. 256-263. Erickson, Berlin, ss. 424-426. 
Sztiemienko w: Bialer (red.), s. 479; Koniew, s. 481. Overy, ss. 256-263. 
Djilas, ss. 108-109. Gwałty: Antony Beevor, Berlin, ss. 28-29 i (Malenkow) s. 
108; ofensywa, ss. 15-17. K. Rokossowski, Soldatskij dotg, s. 286. Harriman-
Abel, s. 353.
2 Jałta: GARF 9401ss.2.94, Beria do Stalina i Mołotowa, 27 stycznia 1945. 
Churchill, t. 6, ss. 300-344. „Mój ojciec rządził Rosją", Natalia 
Poskriebyszowa. Sudoplatov, s. 222. Sergo B., s. 104. GromykoMemoirs, ss. 77-
114. GARF 940lc3321, Konferencja przywódców trzech państw na Krymie w 1945 roku, 
a także album Stalina w RGASPI: L. Iljiczow do Poskriebyszowa, 27 marca 1945. 
Sergo Kawtaradze też był w Jałcie. N.G. Kuzniecow, Wospominania, „Woprosy 
Istorii", t. 4,1965, ss. 122-125. Gromyko, Memoirs, ss. 87-99. Bohlen, ss. 173-
196. Wywiad z Hughiem Lunghi. Alanbrooke, ss. 655-660. Overy, ss. 252-254. 
Vaksberg, Vyshinsky, s. 245.0 Berii: Sergo B., ss. 104--106,113. Harriman-Abel, 
ss. 383^108,415. Bohlen, s. 355. A. Gromyko, Pamiatnoje, s. 241. Beria, s. 130. 
Niekrasow, Beria, ss. 221-222. „Ile dywizji ma papież": Stalin do Envera Hodży 
w: Halliday (red.), Hoxha, s. 133. Niedźwiedź: Mgeładze, s. 137. Pałace
726
Stalin
dla Stalina: GARF 9401.2.93.219, Beria do Stalina, 27 lutego 1945 i dyrektywa 
Stali-na/Czadajewa/Sownarkomu. Krewna Churchilla: GARF 9401.2.93.255, generał 
Gor-batow do Berii, 5 maja 1945.
3 Berlin: Overy, ss. 264-67. Erickson, Berlin, s. 522. Zhukov, t. 3, ss. 211-
214, 219-224, 242-245; t. 4, ss. 125, 226. Żukow w: Bialer (red.), ss. 512-513; 
Koniew, ss. 513-516, 527.1.S. Koniew, Sorokpiatyj, ss. 91-93. S. Sztiemienko, 
Gieneralnyj sztab w gody wojny, ss. 328-331. Beevor, Berlin, ss. 146-147, 
206,244,343,358: „kawał primaaprilisowy" i „największa koncentracja siły ognia". 
Jakow: Mgeładze, ss. 198-199. Harriman-Abel, s. 440. FDR: Mgeładze, ss. 130, 
137. Simonow, Zamietki, s. 60. Koniew, ss. 116-117. „IA", 1992:2.
CZĘŚĆ DZIEWIĄTA. NIEBEZPIECZNA GRA O SUKCESJĘ, 1945-1949 44. Bomba
1 Hitler: Mgeładze, s. 137: obiad miał miejsce w 1950 roku. Zhukov, t. 3, ss. 
244-266, 271; t. 4, ss. 269-270. Krebs w Moskwie: Gorodetsky, s. 198. Overy, ss. 
277-278. Jelena Rżewska, W tot dień pozdniej osieni w: S.S. Smirnow, Marszał 
Żukow: ket kim my jego pomnim, ss. 292-295. Niemieckie listy i przesłuchania 
Góringa: GARF r9401.2.97.159--217, 366-445, Beria do Stalina, 6 lipca 1945, i 
Sierow do Stalina, 17 lipca 1945.
2 Zwycięstwo: Woronow w: Bialer (red.), ss. 558-559; Jakowlew, s. 561. Zhukov, 
t. 3, ss. 271-279. Wyszynski i Żukow: D.D. Eisenhower, Crusade in Europe, s. 
1667. Vaksberg, Vyshinsky, s. 251. KR, t. 1, s. 240. Svetlana, Twenty Letters, 
s. 193. Sudoplatov, s. 171. I.W. Stalin, Wystuplenije na prijomie w Kremle w 
czest' kommandajuszczich wojskami Krasnoj Armii, Works, red. Robert McNeal, t. 
2, 1941-1945, ss. 203-204. Holloway, s. 265. Defilada: Zhukov, t. 3, ss. 304-
308; t. 4, s. 297. Spahr, Zhukov, s. 192. Rżewska, s. 300. Jakowlew w: Bialer 
(red.), ss. 561-562; Kuzniecow, s. 562; Woronow, s. 559. GARF 9401c.3.99, NKVD 
Album of Victory Parade. Anfilov, Żukow w: Stalin 's Generals, s. 357. Zubok, s. 
1. Władimir Karpow, Marszal Żukow: Opala, ss. 80-83. Wyszynski i kiszony ogórek 
Poskriebyszowa: Vaksberg, Vishynsky, s. 278. N.G. Kuzniecow, Memoirs, s. 110. 
Stalin wyprzedza na schodach Berię i Malenkowa: Sergo B., s. 140.
3 RGASPI 558.11.775.122, O. Mieszakowado Stalina, 8 maja 1945. Djilas, s. 106. 
Gene-ralissimus, awanse: MR, ss. 175-176. W. Tuków w: Rybin, Oktjabr 1941, s. 
41. Promocje 9 lipca 1945 roku: I.I. Kuznetsov, KGB General Naum Isakovich 
Eitington 1899-1991, „Slavic Military Studies", 1.14, nr 1, marzec 2001, s. 375. 
Brooks, Thank You C. Stalin, s. 186. Volkogonov, ss. 525,500. Radzinsky, s. 523. 
Mierkułow został generałem armii; Kobułow, Abakumow, Sierow - generałami 
pułkownikami. Większość palatynów już była generałami: Chruszczow - generałem 
porucznikiem, Żdanow - generałem pułkownikiem. Nosenko: „Sowierszenno 
Siekrietno", nr 3, 2000, ss. 12-14.
4 Poczdam: GARF r9401c.2.97.124-30, Beria do Stalina i Mołotowa, 2 lipca 1945. O 
ustaleniach z Brytyjczykami i Amerykanami: GARF r9401c.2.97.73-6, Beria do 
Stalina, Mołotowa i Antonowa, b.d. Stalin wiecznie zmęczony: Gromyko, Memoirs, 
s. 100. Sergo B., ss. 15-18. Churchill, t. 6, ss. 548-579. Zhukov, t. 3. ss. 
325-336. N.G. Pawlen-ko, Razmyszlenija o sudbiepołkowodca w: „WIŻ", nr 12, ss. 
30-31. Natalia Poskriebyszowa; Nadieżda Własik: ojcowie w Poczdamie. Kuzniecow, 
Memoirs, ss. 111-113: oczekiwanie na dworcu. Gromyko, ss. 97-114. Bohlen, ss. 
227-240. Harriman-Abel, ss. 484-493. Overy, ss. 281-284. Charles L. Mee, Jr, 
Meeting at Potsdam, ss. 77, 90-93,
Przypisy
727
96-105, 118-120,171-175, 218. Zapis prywatnej rozmowy pomiędzy premierem a gene-
ralissimusem Stalinem po sesji plenarnej 17 lipca 1945 roku w Poczdamie, PREM 
3/340/7 dok. 70, Churchill and Stalin. Truman, bomba A: Mgeładze, ss. 130,170. 
„Lubię Stalina", Pendergast: Truman do żony, cyt. za: Roy Jenkins, Truman, s. 
72. Sergo B., ss. 115-117. Stalin nie ufa naukowcom, powolność Mołotowa, 
nominacja Berii: Holloway, ss. 35, 117-119. Sudoplatov, s. 178. GARF 
9401.2.97.283-99, Beria do Stalina, Mołotowa i Malenkowa, 8 lipca 1945 w: 
Beevor, Berlin, ss. 324-325. N. Riehl i F. Seitz, Stalin's Captain Nikholaus 
Riehl and the Soviet Race for the Bomb, s. 152. Miedwiediew, Nieiz-wiestnyj 
Stalin, nr 3, (1985), s. 8.
45. Beria: potentat, mąż, ojciec, kochanek, morderca, gwałciciel
1 Bomba: W.N. Pawłów, Awtobiograficzeskije zamietki, „Nowaja i Nowiejszaja 
Istoria", nr 4 (2000), s. 110. Harriman-Abel, s. 491. Gilbert, ss. 854-855. 
Mgeładze, ss. 129-130: Truman „jakby przypadkiem", „nowa broń", „za wiedzą 
Churchilla". Volkogonov, Rise and Fall, s. 121. MR, s. 56. Zhukov, t. 3, ss. 
325,335. Traktory: Dobrynin, s. 23, cyt. Gromyko. Milicjantki: Gromyko, Memoirs, 
ss. 108-109. Sergo B., s. 174. Holloway, ss. 114-118, 84, 117-127,131-133,178-
186. Charles L. Mee, Potsdam, ss. 229, 249-250, 275-277. Overy, ss. 284-287. 
Stalin o Churchillu: Mgeładze, s. 137. Hugh Lunghi, Minutes of Meeting between 
Generalissimo J.V. Stalin and Admiral Mountbatten at Ba-belsberg, Germany on 
25th July 1945. Spahr, Zhukov, s. 197. Pawlenko, Razmyszlenija, ss. 30-31. 
Khrushchev, Glasnost, ss. 60-62. Stalin na spotkaniu z Mołotowem i Berią, 25 
stycznia 1946, cyt. za: Holloway, s. 147. Zubok: Stalin i Malenkow, s. 141. 
Raporty Berii dla Stalina o Kurczatowie i naukowcach: GARF 9401.2.97.283-99, 
Beria do Stalina. Mołotowa i Malenkowa, 8 lipca 1945. Stalin o „barbarzyństwie" 
bomby: Mgeładze, ss. 129-130.
2 Styl Berii: niepospolity facet, ale wielki zbrodniarz: Stefan Staszewski w: 
Oni, s. 172. Artiom Siergiejew. Zubok, s. 142, cyt. Władmir Nowikow, s. 310. 
Niebezpiecznie na ulicach: Gołowanow cyt. w przypisach redaktora, Sergo B., s. 
346. ss. 145-149. Holloway, s. 134-141. Gromyko, Memoirs, s. 319. Kurczatow w: 
Beria, ss. 137-139. „Zawsze możemy ich później rozstrzelać": Holloway, s. 212. 
„Zaplecze badawcze i baza produkcyjna": Sacharow, s. 145. Beria, s. 133. Lesser 
Terror, s. 47. RGASPI 558.11.774, Stalin do P. Kapicy, 4 kwietnia 1946. Naukowe 
zawiłości: Holloway, s. 137. Sakharov, s. 79. Atomowe Politbiuro: sformułowanie 
Roją Miedwiediewa, Nieizwiestnyj Stalin.
3 „Brzydki, sflaczały": Tatiana Okunicwska w: Vasilicva, Kremlin Wives, s. 156; 
i o BBC2: Beria, Stalin's Creature. Beria Affair, Małyszew, s. 85. Sergo B., ss. 
122, 141, 168. Su-dopłatow, s. 103. A.I. Romanov, The Nights are Longest There, 
s. 179. Dacza i koszykówka, przytulna atmosfera: Marta Picszkowa. Wielka, 
przestronna biała willa, pełna angielskich i niemieckich książek i czasopism: 
Svetlana OOY, ss. 355-356. Energiczny, przebiegły: An intenńew with V.M. 
Molotov, „Literaturuli Sakchartwelo", 27 października 1989, w: Beria, ss. 195-
274. MWD „uwielbiało" go: Beria, s. 203. Gwałty: „Izwie-stia CK KPSS", nr 
1,1991, plenum KC, 2-7 lipca 1953. Sarkisow zadenuncjował Berię przed 
Abakumowem: „Włast"', nr 22,2000, s. 44. „Towarzysz Beria jest zmęczony i 
przepracowany...", syfilis Berii, Dieriabin, ss. 62-71. Jekatierina Katutowa 
powtarza historię Z. Fiodorowny w: Vasilieva, Kremlin Wives, s. 157; Tatiana 
Okuniewska, ss. 159-160; przesłuchanie Berii, Kremlin Wives, ss. 150-151, 
156,171. Beria i Poskriebyszow: Natalia Poskriebyszowa. Czterdzieści siedem 
tomów materiałów obciążających Berię: Robin Shepherd, „The Times", 18 stycznia 
2003. Życie domowe: Marfa Pieszkowa.
728
Stalin
4 Próba wciśnięcia się do rodziny Stalina: Marfa Pieszkowa o Sergu i Berii. 
Sergo B., ss. 151-152. Stalin wspominał o trzech chłopcach. Stiepan M., s. 145. 
Dezaprobata Berii: Mikojan, ss. 362-363. Także: sekretarz Berii, Ludwigów, cyt. 
za: Sudoplatov, s. 321. Swietłana R.R.
5 Uroda Marfy: Sergo B., s. 191. Marfa: „wonna chmura", trudno było traktować ją 
jak przyjaciółkę - Gulia Dżugaszwili, Died, otiec, mat'i drugije, s. 55. Stalin 
faworyzuje Jurija Żdanowa, zachęca do przyjaźni z Marfą: Svetlana OOY, s. 319. 
Szczegóły z życia Berii: Marfa Pieszkowa.
6 Leonid Redens. Swietłana R.R: „Nie byłam w nim zakochana". Svetlana, Twenty 
Letters: Stalin nigdy nie kazał jej się rozwieść, ss. 193-196. Swietłana podobna 
do Stalina: Czarkwiani, s. 58, cyt. Mikojan. Zazdrość Świetlany: Marfa 
Pieszkowa. Sergo B., s. 192. RGASPI 558.11.727.92, Juiia Dżugaszwili do Stalina, 
29 maja 1946. Gulia Dżugaszwili, Died, otiec, mat'i drugije, s. 28.
46. Noc z życia Iosifa Wissarionowicza: tyrania filmów i obiadów
1 MR, ss. 8,71. Mgeładze, ss. 78-79.
2 Zarozumiałość: Kaganowicz, s. 154. MR, ss. 73, 210, najniebezpieczniejsze 
lata, ss. 212--213. Mikojan, ss. 465-466, 513. Mikojan w: Kumaniew (red.), s. 
22. KR, t. 1, s. 333. Khrushchlev, Glasnost, s. 66. Wola Malenkowa: „Ojciec 
powiedział, że Stalin zmienił się po wojnie". Kamienie: Ehrenburg, Postwar 
Years, s. 131. Stalin: spokój i wybuchy gniewu, niebezpośrednie rozkazy, zawsze 
wykonywane: Czarkwiani, ss. 37, 70. Drzewka cytrynowe: Mgeładze w: MR, s. 175. 
„Odsunął się od bezpośredniego rządzenia": Smirtukow w: „Włast"', nr 7, 2000, s. 
53. Moje powody są zupełnie jasne: RGASPI 558.11.712.142, Stalin do Politbiura w 
sprawie rangi marszałkowskiej dla Bułganina, 3 listopada 1947. Wyczerpanie: MR, 
s. 190; Mgeładze, s. 68. Opinia o lekarzach: RGASPI 74.2.38.89, Stalin do 
Woroszyłowa, b.d. Gdybym ściśle przestrzegał zaleceń lekarzy, byłbym już w 
grobie. Harriman, ss. 349-353. Natalia Poskriebyszowa. Rybin, Next to Stalin, s. 
43. Yakov Rapoport, The Doctors'Plot: Stalin's Last Crime, ss. 17-18. Swietłana 
w: Richardson, Long Shadow, s. 170. Pisarze: Simonow, Głazami, s. 41. Cień: 
Rżew-ska, W tot dień pozdniej osieni, s. 307.
3 Wasale: Oni, Bierut, Mine, s. 19, Berman, s. 308. Dobrynin, s. 21. „Pokażcie 
ręce": J. Żyrnow, „Włast"', nr 25, s. 44. Kino: Svetlana, Twenty Letters, s. 
152. Tłumaczenia Bolszakowa: KR, t. 1, s. 318. Papawa o filmie Akademik Iwan 
Pawłów: Gromów, Stalin, ss. 214-216. Bolszakow, kino, nastrój Stalina, 
operatorzy, „burdel" Bolszakowa, filmy Goebbelsa, „gdzie już widzieliśmy tego 
aktora", komentarze Żdanowa, Żakowski Pu-dowkina, towarzysz Ulrich: G. Mariamow, 
Kriemlowskij cenzor: Stalin smotrit kino, ss. 7-13. Kariera Bolszakowa i upadek 
Dukielskiego i Szumiackiego: Kenez, ss. 116-118. Bolszakow robi Stalinowi 
niespodziankę: Żyrnow w: „Włast", nr 25, 2000, s. 46. Bedell Smith, s. 219. Iwan 
Groźny: Stalin, Mołotow i Żdanow o wtoroj serii filma „Iwan Groz-nyj", 
„Moskowskije Nowosti", nr 37, 7 sierpnia 1988, w tym pocałunek Iwana. O Berii i 
raportach MGB dla Stalina na temat Eisensteina i Iwana Groźnego: GARF 
R9401.2.67.283-92, Beria do Stalina, 5 listopada 1944. Iwan, część pierwsza: 
instrukcje Żdanowa, styczeń 1941: Kenez, s. 179; Bolszakow i Eisenstein, ss. 
196-198; Bolszakow, s. 190; arcydzieła czerwca 1948, s. 189; trockista, 
Kaganowicz pieriepiska, s. 101. Utalentowany, nieustannie oglądał Newskiego: 
Mgeładze, s. 212. Komentarze Stalina na temat scenariuszy: RGASPI 
558.11.713.115, Wsiewołod Wiszniewski do Stalina
Przypisy
729
z podziękowaniem za uwagi o scenariuszu filmu Niezapomniany 1919, które Stalin 
przesłał za pośrednictwem Cziaureliego, 20 stycznia 1950. Film i rzeczywistość: 
Djilas, s. 103. KR, 1.1, s. 318. Mariamow, ss. 7-13. Filmy zmieniają politykę: o 
lotniskowcach i marynarce wojennej pod wpływem filmu Uszakow: KR, t. 2, s. 20. O 
niszczeniu wiosek na obszarach przyfrontowych podczas II wojny światowej: 
Volkogonov, s. 478. Stalin uwielbiał film Wołga, Wołga i Chaiiiego Chaplina; 
Svetlana, Twenty Letters, ss. 198-199. Ulubione filmy zagraniczne: Leyda, s. 
380. Stalin pokazuje Hullowi film o Japonii: Biereżkow, s. 234. Mikojan, s. 534. 
KR, 1.1, ss. 318-328. Żdanow i rezolucja KC w sprawie filmu: Leyda, ss. 390-391; 
Kenez, s. 195. Bolszakow i radziecki przemysł filmowy: Leyda, ss. 299-391. Wybór 
filmów: Trojanowski, s. 154. Cziaureli i Gełowani u Stalina: Czarkwiani, ss. 
44^*5. Tarzan: „Istocznik", nr 4,1991, Bolszakow do Poskriebyszowa, 31 stycznia 
1951. Gełowani: Czarkwiani, ss. 44-45; Dikij: Artiom Siergiejew. Clark Gable, 
Spencer Tracy: Gulia Dżugaszwili w: Biagi, ss. 81-83. Akcenty: Miedwiediew, 
Nieizwiestnyj Stalin: Stalin jako rosyjski nacjonalista.
4 Samochody: K. Popowicz w: Dedijer, Tito Speaks, ss. 280-284. Wybór trasy: KR, 
ss. 318, 320, 325. Djilas, ss. 67-69,147. „Jeśli macie czas": Cziaureli i 
Gełowani: Czarkwiani, ss. 44-45. Czystość: Popowicz w: Tito Speaks, s. 282. 
Notatniki: Djilas, ss. 67-69, 147-148: Żdanow o niemieckich nazwiskach, 
Wozniesienski robi notatki. Malenkow robi notatki: „Nienawidziłem takiej 
służalczości": Mikojan, s. 586. Toalety: Djilas, s. 148. KR, t. 1, ss. 307, 320, 
324: „Nawet jako dziecko pił za dużo". Berman w: Oni, ss. 235-237. Djilas, ss. 
75-76, 108-109. Trunki: szampan - MR, s. 177. Mikojan, ss. 353-354. KR, 1.1, ss. 
320-323. Berman w: Oni, s. 234. Svetlana, Twenty Letters, s. 116. Stalin czasem 
się upijał, śpiewanie z ministrem zdrowia Smirnowem; Beria zachęca do picia, 
Svetlana OOY, ss. 332-333. Djilas, ss. 148, 155-157. Sergo B„ s. 168. Zob. też 
Trojanowski, s. 156. Kaganowicz, s. 106. Djilas o Molotowie: „właściwie był 
pijakiem", s. 77. Picie Chruszczowa: MR, s. 177. Stiepan M., s. 71. Jedzenie i 
papierosy: Stalin przynosił własne butelki: zob. Karpow, Rasstrielannyje 
marszały, o przyjęciu u Kulika. O Egnataszwilim zob. Brackman, s. 4; Czarkwiani, 
ss. 5-7. Próbowanie jedzenia: Svetlana OOY, s. 334. Wersja Chruszczowa: Beria, 
Malenkow i Mikojan uprosili kelnerkę, lecz zdradził ich Szczcrbakow, KR, t. 1, 
s. 322.
5 Staw: Sergo B., s. 141. Svetlana OOY, s. 332-333. KR, 1.1, ss. 330-332. 
Natalia Poskriebyszowa. Ptaki: Sztiemienko cyt. za: Jonathan Lewis i Philip 
Whitehead, Stalin: A Time for Judgement, s. 157. Gottwald: Khrushchev, Glasnost, 
ss. 131-133; Rakosi: KR, t. 1, ss. 325, 330-332. S. Khrushchev, Superpower, s. 
31. Julia Chruszczowa. Wola Malenkowa. Jedzenie: Mikojan, ss. 353-355,529-533. 
Próbowanie jedzenia przed Stalinem: KR, t. 1, 321. Jedzenie, kelnerki: Berman w: 
Oni, ss. 235-237. Djilas, ss. 75-77. Tusza Malenkowa i Chruszczowa: Sergo B., s. 
140. KR, 1.1, ss. 318-320. Djilas, s. 77. Wegetarianizm Berii: Marfa Pieszkowa. 
Rybin, Rjadom, s. 88: P. Łozgaczow. Rybin, Kto otrawił Stalina? Łozgaczow, ss. 
5-10, i KR, t. 1, s. 324. Rybin, Oktjabr 1941, W. Tuków, s. 47. Rybin, Stalin i 
Żukow: ogrody, jagnięcina, szklarnia. S. Sołowiow, ss. 42-44.
6 Mołotow i Mikojan ciągle kłócili się ze Stalinem: Mikojan i Charków: 
Khrushchev, Glasnost, ss. 60-62. Woroszyłow: MR, ss. 224-225. Mikojan, Stalin o 
Swanidzem, s. 359; ostrożność Malenkowa, s. 586. KR, t. 1, ss. 226-227 o 
Malinowskim. Djilas, ss. 71, 76-77,148-156. Tygrys: Sergo B., ss. 120-121. 
Stalin o zamordowanych: „chłodny obiektywizm historyka": Czarkwiani, s. 30. 
Przeprosiny marszałka: Miedvedev, ss. 332-333. Urok: Berman w: Oni, s. 234; 
otjebitieś wy ot niego, Staszewski, s. 146. RGASPI
730
Stalin
558.11.804.84-5, W.G. Sołomin do Stalina, 5 marca 1947. Opowieści o zsyłkach, 
zwłaszcza o wyprawach wędkarskich i myśliwskich, Beria: „Łże": KR, 1.1, ss. 322-
323, 330-333. Własik, s. 44. Czarkwiani, s. 22. Obcas Berii: Mikojan, s. 355. 
Woroszyłow: Svetlana OOY, s. 346.
7 Przewodnik przetrwania: Mikojan. ss. 355, 564, 521, 563. Sergo B., s. 312. KR, 
t. 1, ss. 178, 277. Łozgaczow cyt. za: Radzinsky, s. 553. RGASPI 558.11.732.42-
5, B. Dwin-ski do Stalina, 23 września 1946. Gromyko, Memoirs, ss. 319-321. 
Bohlen. s. 255. RGASPI 588.2.156.31-41, Manuilski do Stalina, 28 grudnia 1948. 
S. Khrushchev, Superpower, s. 29. Woff o Rybałce w: Stalin 's Generals, s. 214. 
KR, 1.1, s. 218, Chruszczow o Jerjomience, o Kuliku i Pawłowie, ss. 199-200, 
pszenica, ss. 260-261, 335. Podsłuch: wszyscy przywódcy podsłuchiwani: 
Dieriabin. ss. 43-44. Mołotow ostrzeżony przez czekistów: MR, s. 224. 
Wozniesienski: Kowalow w: Simonow, Głazami, s. 58. Sudopla-tov, s. 231.
8 Stalin szydzi z Mikojana, Sergo B., s. 140. Dowcipy Berii: pomidory i kapelusz 
na drzewie, Łozgaczow w: Rybin, Kto otrawił Stalina ?, s. 10. Mikojan i Beria: 
MR, s. 233; Beria „nie ufał żadnemu Ormianinowi", Mikojan, s. 582. Kości 
kurczaka - Stiepan Mikojan. Swietłana OOY, s. 346. KR, t. 1, s. 406. Dowcipy, 
pomidory, sól w wódce lub w winie, Poskriebyszow i Mikojan głównymi ofiarami: 
Svetlana OOY, ss. 332-342. Sergo B., s. 141. Lenin: Djilas. s. 161. KR, t. 2, s. 
108. Gramofon, śpiewy i tańce: Czarkwiani, ss. 44-45. Berman w: Oni, ss. 235-
237. Stalin tańczy:TO?, 1.1, ss. 309-311. Djilas, s. 161. K. Popowicz w: 
Dedijer, Tito Speaks, s. 283. Sergo B., s. 142. Swietłana: KR, t. 1, ss. 309-
311. Przywódcy tańczą: Bułganin „przytupywał"; Chruszczow tańczył hopaka, żarty 
z zamków i opowieści Stalina, KR, t. 1, ss. 309-311, 322-324, 330-333. Bułganin 
w: Galina, s. 148. Mołotow tańczy z Bermanem w: Oni, ss. 235-237. Stalin i Tito: 
Hugh Thomas, Armed Truce: The Beginnings of the Cold War 1945-46, ss. 45-47. 
Churchill, t. 5, s. 330. O muzyce: Stalin do Trumana w: Gromyko,Memoirs, s. 113. 
Żdanow: Jurij Zdanow. Piosenki: MR, s. 189. Stalin rzuca pomidorami, groźby, 
więzienie czy dom? KR, 1.1, ss. 277-279. Mikojan, s. 573. Svetlana OOY, ss. 332-
333. Stalin o Leninie: Sergo B., s. 135. „Kutas": Taubman, s. 214.
47. Szansa Mołotowa: „Zrobisz wszystko, kiedy jesteś pijany!"
1 „Wojna mnie złamała": Mgeładze, s. 125. MR, s. 190. Kaganowicz, ss. 52, 60. 
RGASPI 558.11.1481.45, Stalin do Mołotowa i Malenkowa, 9 października 1945. 
RGASPI 82.2.1592.40-5, Mołotow do Poliny, kwiecień 1945, Nowy Jork. RGASPI 
82.2.1592.72, Mołotow do Poliny, wrzesień 1945? Londyn. O Zimnej Rzeczce: 
Harriman-Abel, s. 511. O Stalinie i Molotowie: Vladimir O. Pechatnov, The Allies 
are pressing on you to break your will... Korespondencja pomiędzy Stalinem a 
Mołotowem i innymi członkami Politbiura, wrzesień 1945-grudzień 1946, Working 
Paper 26, Cold War International History Project. Także: A.O. Chubariyan i V.O. 
Pechatnov, Molotov „the Liberal": Stalin s 1945 Criticism of his Deputy, „Cold 
War History", nr I, sierpień 2000, ss. 129-240. Zubok, ss. 92-98. Pozory 
przyjaźni: Overy, s. 283. Mikojan: RGASPI 558.11.732.42-50, Dwinski do Stalina: 
Mikojan powiedział, że wydajemy za dużo na chleb... Stalin do Zdanowa, 
Wozniesienskiego, Bułganina, Patoliczewa, Dwinskiego i Chrulowa. Beria do 
Poskriebyszowa, załączając raport Sicrowa dla Berii. Mikojan, ss. 484, 493. 
RGASPI 558.11.765.107-9, Stalin do Mikojana, 22 i 25 września 1945.
Przypisy 48. Żdanow dziedzicem i zakrwawiony dywan Aba ku mowa
731
1 O donosach Wasilija: RGASPI 45.1.807, N. Sbytow do Stalina, 24 marca 1948. 
Svetlana OOY, ss. 315-320; Twenty Letters, ss. 221-229.X7?, 1.1, s. 274. 
Pawlenko, Razmyszle-nija, ss. 30-31. Czystka wśród zwycięzców: Erickson o 
Nowikowie w: Stalin 's Generals, s. 173. Władimir Karpow, Rasprawa Stalina 
nadmarszałom Żukowym, „Wiestnik Pro-tiwowozdusznoj Oborony", nr 7-8,1992, ss. 
69-72. Kostyrczenko, s. 67-68. Lesser Terror, s. 179. Hahn, s. 35. Rybin, Next 
to Stalin, s. 69. MR, s. 209. Beria zdrajca: Kawtaradze, s. 74. Wężowe oczy: 
Gołowanow, MR, s. 306. Beria „w odstawce", urażony: Beria do Mikojana w 1952 
roku: „Poszedłem w odstawkę już kilka lat temu", w: Sergo B., s. 242. Stalin
0 Berii i obiad z Berią: Mgeładze, ss. 64-67, 100; Beria, fajki, MWD: s. 168. 
„Za dużo wie": Mikojan, ss. 563-566. Marfa Pieszkowa. Własik, s. 130. Abakumow: 
Lesser Terror, ss. 115,175-177. Abakumow okazuje niezależność od Berii: 28 
kwietnia 1943 roku Abakumow aresztował szefa Tajnego Zarządu Politycznego NKGB, 
W.N. Iljina. Su-doplatov, s. 238. Malenkow i Mierkułow: Sukhanov, Memoirs 
Parrish, Serov, s. 120. Parrish, Yezhov, ss. 81, 98. Sudoplatov, s. 238. 
Abakumow i Beria: Mierkułow cyt. za: Beria, s. 140. Abakumow i Stalin zbierają 
materiały o życiu seksualnym Berii: „Włast"', nr 22, 2000, s. 44. Kuzniecow, 
Abakumow, ss. 149-165. „Zoologiczny karierowicz": L.N. Smirnow cyt. za: Lesser 
Terror, ss. 251-252. Leopold Trepper w: Thomas, Armed Truce, s. 63. Jazz i Eddie 
Rosner: program BBC2. Abakumow i Swietłana: Woronow, wspomnienia N.W. Woronowa, 
„WIŻ", nr 6, czerwiec 1994, ss. 61-62. Sudoplatov, s. 310: Wasilij i Abakumow. 
Sprawa Nowikowa: Sudoplatov, s. 310. Malenkow: Hahn, s. 44. N.S. Patoliczew, 
Ispytanie na zriełost', ss. 280-284. Utrata daczy: Jegor Malenkow
1 Wola Malenkowa. Areszt domowy: Andriej Malenkow, Omojem otce Gieorgije Ma-
lenkowie, s. 53. Bomba Berii w grudniu: Holloway, s. 182. Sergo B., s. 160. 
Stalin szydzi z przywiązania Berii do Malenkowa: Sergo B., s. 188. Rezolucja BP 
o reorganizacji MGB, 4 maja 1946, w: PBISowmin, ss. 207-220.
2 Powrót Zdanowa. Doskonały referat: RGASPI 558.11.732.1, Stalin do Zdanowa,
19 września 1946. Życzenia z okazji rocznicy rewolucji: RGASPI 558.11.732.129, 
rodzina Zdanowa do Stalina, 6 listopada 1947. List Zdanowa do Stalina z 5 
stycznia 1947 roku w: PBISowmin, s. 398. Beria o aspiracjach Zdanowa: Sergo B., 
s. 160. „Czytaliście tę nową książkę?" - Stalin do Zdanowa według sekretarza 
Zdanowa, A. Bielakowa, cyt. za: Rybin, Oktjabr 1941, s. 51. „Największy 
intelektualista": Svetlana OOY, ss. 336-338. Richardson, Long Shadow, s. 210. 
Zubok, ss. 116-118, 120-124, 308. Jukka Nevakiki (red.), Finnish-Soviet 
Relations 1944-1948, ss. 52,73,77,79; Magill, s. 77. Fiński „orzeszek": Djilas, 
ss. 154-155. Nienawiść pomiędzy Berią i Malenkowem a Żdanowem i Kuzniecowem: 
Mikojan, ss. 563-565. Wywiady: Wola i Jegor Malenkowowie, Jurij Żdanow, Stiepan 
i Sergo Mikojanowie. Hahn, ss. 22-33, 35-39, 61 - na przykład
20 września 1946 roku Żdanow podpisał dekret o kołchozach jako sekretarz, Stalin 
jako premier. Jurij Żdanow potwierdził ten tymczasowy układ. Kłanianie się 
Żdano-wowi: Dedijer, Tito Speaks, s. 307, wspomnienia ambasadora 
jugosłowiańskiego Vladi-mira Popovica. „Następca tronu": CL. Sulzberger cyt. za: 
Raanan, ss. 132-133. „Time", 9 grudnia 1946. O Leningradzie i Stalingradzie: 
Żdanow do Maxwella M. Hamiltona, amerykańskiego przedstawiciela w Finlandii, 13 
marca 1945, w: Raanan, s. 133. Żdanow cytujący Schillera: Yves Delbars, The Real 
Stalin, s. 400, cyt. za: Raanan, s. 133. Mikojan, ss. 563-565. (Beria przekazał 
MGB Krugłowowi 15 stycznia 1946 roku:
732
Stalin
zob. PBISowmin). Patoliczew, ss. 279-284,113. Lesser Tenor, s. 168. Defilada w 
listopadzie 1946 roku: Raanan, s. 25. Sergo B., s. 354. Suchanow: Żdanow stanął 
na czele Sekretariatu i Orgbiura po dymisji Malenkowa. O wygnaniu Malenkowa: 
Jegor Ma-lenkow, Wola Malenkowa. Wspólne życzenia Berii i Malenkowa 6 listopada 
1946 roku: RGASPI 558.11.762.14, Beria i Malenkow do Stalina, 6 listopada 1947. 
O Ku-zniecowie jako „kuratorze" MGB: RGASPI 17.3.1066.47, rezolucja BP o 
nadzorze nad MGB, 17 września 1947, PBISowmin, s. 51. Yoram Gorlizki, Stalin 's 
Cabinet: the Politburo and Decision- -Making in the Postwar Years, w: 
Christopher Read, The Stalin Years: A Reader, ss. 192-195.
49. Niełaska Żukowa i grabieżcy Europy: imperialna elita
1 Żdanowszczyzna, antysemityzm: A.A. Żdanow, Dokład Zdunowa o żurnałach „Zwie-
zda " i „Leningrad", „Bolszewik", nr 17-18, wrzesień 1946, ss. 4-5. Jurij 
Żdanow: „Cytował jej poezje". Zubok, ss. 115,120-124,308. RGASPI 558.11.732.1-
18, Żdanow do Stalina i Stalin do Żdanowa, 14 i 19 września 1946. Zob. też: 
RGASPI 558.11.732.55, Żdanow do Stalina i odpowiedź Stalina, 4 listopada 1946. 
RGASPI 558.11.806.104, Si-monow do Poskriebyszowa, 9 lutego 1949. Simonow, 
Głazami, ss. 52-61. 5 czerwca Żdanow przewodniczył temu sądowi honorowemu i 
wysłał Stalinowi swoją mowę: Zatwierdzam'. - odpowiedział Stalin. RGASPI 
558.11.732.87-8, Żdanow do Stalina, 29 maja 1947. Kostyrczenko, ss. 71-72. 
Sakharov, s. 123. Żydzi, Michoels, Krym: MR, ss. 191-192. RGASPI 82.2.1012.21-
52, raport Susłowa o Żydowskim Komitecie Antyfaszystowskim, Susłow i F. 
Aleksandrów do Mołotowa i A.A. Kuzniecowa, 20 listopada 1946. Kostyrczenko: 
antysemityzm w aparacie KC, ss. 22-27; zwolnienie generała Dawida Ortenberga, 
ss. 35-37, 51-61. Rubenstein i Naumow, Pogrom, ss. 14-23. Michoels: Ehrenburg, 
Postwar Years, s. 124. Sudoplatov, s. 290. Król Lir: Medvedev, s. 483. RGASPI 
82.2.1012-20, Michoels i Epstein do Mołotowa, Malenkowa, Mikoja-na i 
Wozniesienskiego, 18 maja 1944. Beria do Mołotowa, Mołotow do Chruszczowa i 
Chruszczow do Mołotowa. Sergo Beria utrzymywał, że Stalin nazwał Berię „Himmle-
rem", aby go zdyskredytować, ponieważ podejrzewał go o związki z Żydami, Sergo 
B., ss. 110-113.5ena, ss. 146-149. Wiersz Pfeffera: Kostyrczenko, s. 41. RGASPI 
17.125.246. Mikojan, s. 497. Stalin do FDR: Bohlen, ss. 173-196, 203. Stalin 
atakuje dyrygenta Gołowanowa za antysemityzm: Gromów, s. 348. Birobiżań: 
Rubenstein i Naumow, Pogrom, ss. 34, 511; Łozowski, Mołotow i projekt krymski, 
ss. 258-259. Lesser Terror, s. 202, cyt., Esther Markish, The Long Return, s. 
236. Sudoplatov. ss. 290-291. Zubok, ss. 123-125. Listy Żydów: 29 maja 1948 roku 
Żdanow otrzymał od Kosygina listę Żydów zatrudnionych w Ministerstwie Finansów: 
15,5 procent było Żydami, PBISowmin, ss. 264-265.
2 Sprawa Żukowa. Alanbrooke, ss. 605,660. Stalin i Żukow: Nina Budionna. 
Kaganowicz, ss. 150, 101. Beria, s. 129. Mikojan (o sprawie Żukowa i Kulika), 
ss. 184, 557. Parrish, Serov, s. 119. „WIŻ", nr 2, 1993, s. 27. Sztiemienko, 
Gieneralnyj sztab, t. 2, ss. 18-21. Pawlenko, Razmyszlenia, ss. 30-31. Żukow. 
Korotko o Stalinie, „Prawda", 20 stycznia 1989, s. 3. Zapiski Budionnego, s. 41. 
RGASPI 82.2.896.126, Malenkow do Mołotowa o procesie Kuzniecowa, 8 kwietnia 
1948. RGASPI 82.2.896.129, S. Dukielski do Mołotowa i Żdanowa, 22 marca 1948. 
Koniew, Zapiski, ss. 594-597. Karpow, Rasprawa Stalina, ss. 69-72. Simonow, 
Zamietki, ss. 49-50. Spahr, ss. 205-208. Volkogonov, Ttoe and Fali, s. 116. 
RGASPI 558. 11.712.142, Stalin awansuje Bułganina na marszałka,
Przypisy
733
3 listopada 1947. Rewizja: N.N. Jakowlew, Żukow, ss. 427^28. „Istne muzeum": 
„Wojennyj Archiw Rossii", nr 1 (1993), s. 189, Abakumow do Stalina, 10 stycznia 
1948.
3 Imperialna elita: „WIŻ", nr 6, 1994. Lesser Terror, s. 185. „Wojennyj Archiw 
Rossii", nr 1 (1993), s. 189, Abakumow do Stalina, 10 stycznia 1948. „Towarzysz 
Stalin [...] nie może znieść niemoralnego postępowania": Djilas, s. 170. Łupy 
Wasilija: Svetlana OOY, ss. 320-321. Oficjalne grabieże: RGASPI 82.2.907.32, 
Abakumow do Mołotowa, 2 marca 1948. System trybutów przy grabieżach: Kopielew, 
ss. 63-64. A. Waks-berg, Dieło marszała Żukowa: nierazorwaszajasja bomba, 
„Litieraturnaja Gazieta", nr 32, 5 sierpnia 1992, s. 12. O korupcji, Gołowanowie 
i Sierowie zob. Miedwicdiew, Nieizwiestnyj Stalin, rozdział „Osobiste archiwum 
Stalina". Stalin śmieje się ze skorumpowanych generałów: Kawtaradze, s. 35. 
Zeznania w sprawie Własika: GARF 7523.107.127.1-6, prośba Własika o łaskę, 18 
maja 1953. Zob. też „WIŻ", nr 12,1989, ss. 85-92. Własik, s. 130. Abakumow 
oskarżony o korupcję: Sierow do Stalina, 4 maja 1948, „Swobodnaja Mysi", nr 11, 
listopad 1997, s. 115. Także: „Wojennyj Archiw Rossii", 1993, i „WIŻ", nr 6, 
1994. Parrish, Serov, s. 121. Kuzniecow, Abakumow, ss. 149-165. Lesser Terror, 
ss. 251-252. „WIŻ", nr 12,1989. Sarkisow denuncjuje Berię przed Abakumowem: 
„Włast"', nr 22, 2000, s. 44. Grandowie: Svetlana OOY, ss. 45-62. Nina Budionna. 
Marfa Pieszkowa. Vasilieva, Kremlin Wives, s. 186. Wasilij i Jekatierina 
Timoszenko: Svetlana OOY, s. 320; przemówienia, s. 326. A. Brot, kierowca, cyt. 
za: Radzinsky, s. 526. Svetlana OOY, s. 346, i Svetlana, Twenty Letters, s. 197. 
Menażerie: S. Khrushchev, Superpower, ss. 8^M). Dacze Stalina, Sosnówka, Krym: 
RGASPI 74.1.429.65, Jekatierina Woroszyłowa, 21 czerwca 1954. Stalin rozkazuje 
przygotować pałace w Liwadii i Ałupce dla palatynów: GARF 9401.2.93.319, Stalin 
i Czadajcw do Berii, 27 lutego 1945. S. Khrushchev, Superpower, ss. 38^0. Obrazy 
olejne i oznaki rangi: Sakharov, s. 93. Specjalne loty, loża w Teatrze Wielkim: 
Sergo Mikojan. Stiepan Mikojan. Stiepan M., ss. 134-135. Ochroniarze: Iosif 
Minerwin; Julia Chruszczowa. Svetlana OOY, ss. 357,346. Jegor Malenkow. 
Koszykówka: Iosif Minerwin i Marfa Pieszkowa. Sukienki: płatności za sukienki i 
interwencja Stalina: Sergo Mikojan. Stiepan Mikojan. Julia Chruszczowa. Svetlana 
OOY, s. 346. Vasilieva, Kremlin Wives, s. 186. Polina i Swietłana Mołotowe: 
Kremlin Wives, ss. 13-31. W Karlsbadzie: Żdanowa i Nina Beria, Sergo B., s. 160. 
Samochody Stalina: D. Babiczenko i M. Sido-row, Niewielika pobieda, „Itogi", nr 
31 (269), 2001, s. 42. Rodziny zmarłych przywódców też otrzymywały samochody od 
Stalina: wdowa po Ordżonikidzem dostała forda, a wdowa po Feliksie Dzierżyńskim, 
założycielu WCzK, pobiedę. Sofia Dzierżyńska napisała osobiście do Stalina, by 
podziękować za samochód z kierowcą. RGASPI 558.11.726.57, 59, 60, Sofia 
Dzierżyńska do Stalina, by zadenuncjować towarzysza Warskiego z KC KKP, 1 
stycznia 1935; by podziękować Stalinowi za pomoc w przyjęciu syna do akademii 
wojskowej, 2 marca 1935; by podziękować za samochód. 31 grudnia 1947. GARF 
7523.65.208.1-24, towarzysze Szwernik i Szkiriatow do Stalina, 10-11 maja 1945. 
GARF 7523.65.208.23-9, Stalin i Czadajew - renta dla Wiery Szczerbakowej i jej 
podziękowanie dla Stalina. Pensje: zob. PBISowmin ss. 401-402. T. Okuniewska, 
Tatia-nin dień, s. 227.
4 Wasilij: RGASPI 45.1.807.85-92, N. Sbytow do Stalina, 24 marca 1948: „blisko 
narodu radzieckiego". Artiom Siergiejew. Nadieżda Własik. Szukał matki w 
Kapitolinie: Swietłana R.R. Stiepan M., s. 125. Svetlana, Twenty Letters, ss. 
221-229, OOY, s. 320.
734
Stalin
Wasilij i Galina: Leonid Redens. Lot nurkowy nad Tyflisem: Czarkwiani, ss. 55-
57. Adiutant Polanski o piciu, kobietach i rezerwacie jeleni; B. Wojtiechow o 
uwiedzeniu żony; major A. Kapiełkin o torturowaniu - Radzinsky, ss. 525-528. 
Wasilij, ss. 156-160. Także: wywiad Zuraba Karumidze z teściem, Gajozem 
Dżedżeławą, trenerem drużyny piłkarskiej Wasilija Stalina w latach 1949-1952. 
Sudoplatov, s. 103.
5 Kalinin. Obiad z Titą: Djilas, s. 102. Mgeładze, s. 42. Pogrzeb Kalinina: 
Rybin, Kro otrawił Stalina?, ss. 37-39. RGASPI 558.11.753.19-20, Kalinin do 
Stalina, 8 czerwca 1944. GARF 7523.64.683.1-6, Stalin, Malenkow, Żdanow, 
Szkiriatow, Prezydium Rady Najwyższej, 11 czerwca 1945. Mierkułow do Szwernika, 
24 maja 1945. Kalinina do Szwernika, 12 maja 1945. Mierkułow do Poskriebyszowa i 
Stalin do Gorkina, sekretarza Prezydium Rady Najwyższej, b.d. Kalinina do 
Stalina, 9 maja 1945. RGASPI 558.11.753.22-9, M. Kalinin do Stalina, 24 czerwca 
1946. Stalin spełnił te prośby, przyznał też jego synowej 25 000 rubli. GARF 
7523.65.164.
6 Stalin a Mołotow i Mikojan, głód: MR, ss. 191-192. Mikojan, s. 497. Rubenstein 
i Na-umow, Pogrom, ss. 18-23, 259; Łozowski, Mołotow i projekt krymski. 
Kostyrczenko, ss. 35-37. Lesser Terror, s. 202. Dyplomacja: Mołotow, Stalin, 
Polina: RGASPI 82.2.1592.19-20, Mołotow do Poliny, 8 lipca 1946, Paryż. RGASPI 
82.2.1592.30-1, Mołotow do Poliny, 28 sierpnia 1946. Wakacje Stalina 1946: 
RGASPI 558.11.1481.49: 8 września - 21 grudnia. Obiad z Berią: Mgeładze, ss. 63-
65. Zob. też: Pieczatnow, ss. 17-24. Zubok, ss. 91-103. Mikojan, głód: RGASPI 
558.11.731.120, Mikojan do Stalina i Stalin do Żdanowa, Mikojana, Kosygina i 
Berii, 15 września 1946. Głód: KR, t. 1, s. 249; t. 2, s. 112. RGASPI 
558.11.732.42-54, Sierow do Berii, Beria do Stalina, Stalin do Wozniesienskiego, 
Żdanowa i Patoliczewa, 15 października 1946. RGASPI 558.11.765.113, Mikojan do 
Stalina. RGASPI 558.11.156.47, Stalin do Berii, 12 września 1946. RGASPI 
558.11.765.116-18, Dwinski do Stalina, 22 września 1946. Stalin rozkazał 
ministrowi kontroli państwowej Mechlisowi sprawdzić Mikojana. Chrusz-czow i 
głód, statystyka: Szapowal w: Taubman, ss. 33-34. Kaganowicz na Ukrainie: 
rezolucja BP o zmianach w ukraińskim kierownictwie, 27 lutego 1947. w: 
PB/Sowmin, s. 46. Taubman, ss. 203-205. Svetlana OOY, s. 353.
50. „Podstawili ci go syjoniści!"
1 Plan Marshalla; żydowski Krym: Zubok, ss. 105-107: Lend-Lease bez doczepionych 
sznurków, s. 104. Raanan, s. 81: Żdanow proarabski. Chruszczow o Krymie i 
Żydach: Stefan Staszewski w: Oni, ss. 170-172. RGASPI 82.2.1012.21-52, Michoels 
i Pfeffer; raport Susłowa (24-38); Susłow i F. Aleksandrów do Mołotowa i A.A. 
Kuzniecowa, 20 listopada 1946 (46-51); Michoels i Pfeffer do Mołotowa, 16 
kwietnia 1947 (52); Abakumow do Mołotowa, 26 marca 1948. Rubenstein i Naumow, 
Pogrom, ss. 19-40. Kostyrczenko, ss. 51-60. Władimir Redens. Nagroda dla 
Michoelsa: Ehrenburg, Postwar Years, ss. 124-125. „Powiedzcie mi, dlaczego w 
waszej organizacji jest tylu Żydów?" - Leopold Trepper cyt. za: Lesser Terror, 
s. 175. Sudoplatov, s. 291. Lesser Terror, s. 210. Abakumow aresztował generała 
majora I.F. Daszyczewa za antysemityzm w lipcu 1942 roku.
2 Svetlana OOY, ss. 139-141,319. Morozow, Żydzi w rodzinie: Władimir Alliłujew 
(Redens). „Wkradali się do rodziny": Swietłana cyt. za: Rubenstein i Naumow, 
Pogrom, s. 35. Wywiad z Wolą Malenkową. Przykład, gdy Świetlane proszono o 
przysługi: Jurij Solo-wiow poprosił ją, aby się dowiedziała, dlaczego został 
relegowany z elitarnego Instytutu
Przypisy
735
Stosunków Międzynarodowych, a ona zaaranżowała spotkanie z wiceministrem Die-
kanozowem. Swietłana R.R: „Nikt by mnie nie porzucił..." Wasilij pomagał 
kolegom: Svetlana OOY, s. 320. Kostyrczenko, ss. 79-85. Swietłana R.R. Ojciec 
Morozowa został niebawem aresztowany. „Ojciec nigdy nie żądał, żebyśmy się 
rozwiedli": Svetlana, Twenty Letters, s. 196. Sergo Beria potwierdził, że 
Swietłana chciała się rozwieść - Ser-go B., s. 152. „Jeśli się nie 
rozwiedzie...", amerykański szpieg, Mikojan, s. 362. Vaks-berg, Stalin Against 
Jews, ss. 155-157. „Francuskie zapasy": GARF 8131.32.3289.117, Iwanów o metodach 
Włodzimirskiego, Rodosa, Komarowa i Szwarcmana. GARF 8131.32.3289.181, Komarów 
do profesora Judina, cyt. za Rudienką na procesie Berii. Później Komarów chełpił 
się swoim bestialstwem i nienawiścią do Żydów. List Komarowa do Stalina: 
Kostyrczenko, ss. 123-124. Rubenstein i Naumow, Pogrom, s. 281; Komarów do 
Łozowskiego, s. 288. Władimir Alliłujew. Rubenstein i Naumow, Pogrom, s. 40. 
Śledczy G. Sorokin: Stalin Against Jews, s. 156. Kira Alliłujewa. „Nic się nie 
dzieje bez jego wiedzy". Leonid Redens: Swietłana i Wasilij zerwali z nimi 
wszelkie kontakty. Jurij Żdanow. Mikojan, ss. 362-363: Stalin o małżeństwach 
Swietłany. Stie-pan M., s. 145. Tłumacz: Oleg Trojanowski. Jurij Sołowiow. 
RGASPI 558.11.1481.51, wakacje Stalina: 16 lipca - 21 listopada 1947.
51. Samotny stary człowiek na wakacjach
1 Domy: wizyta autora w Zimnej Rzeczce, nad jeziorem Rica, w Nowym Afonie, w 
pałacu Likani, pałacu Liwadii, na daczy w Suchumi itd., 2002. Maska pośmiertna 
Lenina: Orłów w: Rybin, Rjadom, s. 91. Trasa w 1947 roku: Własik, ss. 35^0. 
Ziemianki w Charkowie i Wałeczka: Svetlana, Twenty Letters, s. 197. Rozmowy z 
dziećmi nad morzem: Mgeładze, s. 87; tęsknota za Gruzją, s. 82; J.B. Priestley i 
abchaski wieśniak, s. 68; rozkład dnia, s. 113; prace w ogrodzie, róże, mimozy, 
ss. 53,96,142; śpiewanie z Własikiem i Poskriebyszowem, s. 128. Książki: RGASPI 
558.11.786.131, Stalin do Poskriebyszowa. Jurij Żdanow. Marta Pieszkowa. Pałac w 
Liwadii w 1948 roku: Własik, s. 44. OMi-ronie Mierżanowie: Marfa Pieszkowa. 
Także: Wasiliewa, DietiKriemla, s. 287. Obiady: KR, t. 1, ss. 325-328. Filmy: 
Svetlana, Twenty Letters, s. 198. Gruziński rząd na każde wezwanie: Czarkwiani, 
ss. 1, 34,45,53; Mgeładze, ss. 53,95-97,128,142 etc. Wywiady z Aloszą 
Mircchuławą, Eką Rapawą, Nadią Diekanozową, Niną Ruchadze. Bielizna i spanie na 
kanapie: Czarkwiani, ss. 34-37. Jurij Żdanow. Marfa Pieszkowa. Poskrie-byszow 
jako „głównodowodzący": Mgeładze, ss. 72-75,82; mapa: ss. 78-79; spotkanie z 
dziećmi: s. 87; wyścig na daczę: s. 146; toasty: ss. 80-91. Piosenki: 
Czarkwiani, ss. 54, 64-66; Mgeładze, ss. 129-130. Uprzejmość wobec Artioma 
Mikojana: Mikojan, s. 564. Humory Stalina: Czarkwiani, ss. 38-45. Rozejm 
pomiędzy Chruszczowem a Kagano-wiczem: wywiad z Olegiem Trojanowskim. Także: 
Trojanowski, ss. 148, 156-164.
2 Wyjazd Swietłany: Czarkwiani, s. 58. Relacja o utworzeniu Kominformu na 
podstawie: Zubok, ss. 132-134, 110, 130-134, 136, jak również korespondencja 
pomiędzy Żdanowem a Stalinem w: RGASPI 558.11.731.19, Żdanow do Stalina i Stalin 
do Żdanowa; RGASPI 77.3. Także: Mołotow i Żdanow: Nikolai Krementsov, Stalinist 
Science, ss. 155-157. Holloway, s. 254. Jakub Berman w: Oni, ss. 281-282. 
Raanan, s. 101. Dedijer, Tito Speaks, ss. 303-306. RGASPI 558.11.762.14, Beria i 
Malenkow do Stalina, 6 listopada 1947. Jurij Żdanow. Jegor Malenkow. Wola 
Malenkową. Julia Chrusz-czowa: Svetlana, Twenty Letters, s. 198. Malenkow: 
„pozbawiony kręgosłupa [...] kozioł"
736
Stalin
Berii: KR, 1.1, s. 336. Choroba Żdanowa i prośba profesora Jegorowa o 
przedłużenie wakacji do 2 grudnia 1947 roku: PBISowmin, s. 269, przyp. 1.
3 Sergo B., s. 158. Gołowanow w: MR, s. 303. Jurij Żdanow. Oleg Trojanowski. 
Także: Trojanowski, ss. 148, 156-164.
52. Dwa dziwne zgony: żydowski aktor i przewidywany następca
1 Ustny rozkaz dla morderców: Wiktor Lewaszow, Michoels: Ubijstwo Michoelsa, ss. 
464--474. Kostyrczenko, ss. 90-91. Svetlana OOY, ss. 140-141. „Zmasakrowana 
twarz": Kostyrczenko, s. 95. Szminka: Ehrenburg, Postwar, ss. 124-125. Mołotowa: 
Kostyrczenko, s. 97. Kaganowicz w: Vaksberg, Stalin Against Jews, ss. 171, 168-
179. Wyroki na Żenię i Kirę Alliłujewą: Kostyrczenko, s. 98. „Wy też jesteście 
antysemitą": Djilas, ss. 154, 170. Zwłoki: Zbarsky i Hutchinson, ss. 158-159. 
Rubenstein i Naumow, Pogrom, ss. 40-46, 397, relacja Beniamina Zuskina. Operacją 
kierował zastępca Abaku-mowa, wiceminister Ogolcow, i białoruski minister 
bezpieczeństwa państwowego, Ławrientij Canawa. Zeznanie Abakumowa: „Argumienty i 
Fakty", nr 19, 1992. Zeznanie Abakumowa cyt. w liście Ł.P. Berii do G.M. 
Malenkowa z 2 kwietnia 1953 roku. Zeznanie i życiorys Canawy: GARF 
7523.85.236.4-5 i 17-23, prośba Ł.F. Cana-wy do Woroszyłowa o ułaskawienie z 5 
lipca 1953 roku. „Bestia" - Kiriłł Mazurów, członek Politbiura w czasach 
Breżniewa, Elena Durden-Smith. Parrish, Serov, s. 124. Igła: Sudoplatov, s. 297. 
Kula: Zbarsky i Hutchinson, s. 158. Siekiera owinięta ręcznikiem: Brackman, s. 
373, na podstawie wywiadu z Wasilijem Rudichem, który powtórzył relację Olgi 
Szatunowskiej cytującej Malenkowa.
2 RGASPI 558.11.732.130. raport francuskiego Politbiura dostarczony Stalinowi 
przez Djilasa i notatka Stalina, 27 lutego 1948. Stan zdrowia Żdanowa: Djilas, 
s. 149. Zupa: Bedell Smith, s. 65 i 218. Zubok, ss. 134-135,194-197. 
Kostyrczenko, s. 265. Raanan, ss. 135-137,143. Holloway, ss. 259-260. Dedijer, 
Tito Speaks, ss. 319-370. Mały palec: Chruszczow, Tajny referat, KR, t. 1, s. 
624. MR, s. 233.
3 Picie Żdanowa, wybuchy Stalina: Svetlana OOY, ss. 332, 359-362, 380. KR, t. 1, 
s. 305. Wywiad z Jurijem Żdanowem. Jurij Żdanow, Wo mgle protiworieczij, w: 
„Woprosy Fiłosofii", nr 7,1993, ss. 65-92. Szepilow, Wospominania, „Woprosy 
Istorii", nr 3,4,5,6 (1998), t. 6, ss. 9-11. Sojfer, Łysenko, ss. 165-172, i 
wywiad z Szepiłowem, ss. 178-179. Alexei Kojevnikov, Games of Stalinist 
Democracy, Ideological Discussions in Soviet Sciences 1947-1952, w: Sheila 
Fitzpatrick (red.), Stalinism: New Directions, ss. 145-150, 154-160. Hahn, ss. 
98-104. Zhores Medvedev, The Rise and Fall ofLysenko, ss. 112--128. Swietłana 
R.R. Medvedev, s. 115. Mój Juroczka jest najlepszy - Gulia Dżugaszwi-li, Died, 
otiec, mat'i dnigije, s. 60. Komentarze Stalina do referatu Żdanowa: RGASPI 
17.125.620.2-45, notatki A.A. Żdanowa: RGASPI 77.1.180. „Prawda", 7 sierpnia 
1948. Holloway, ss. 259-260. Krementsov, Stalinist Science, ss. 153-167. Kryzys 
berliński: Zubok, ss. 51-53. Victor Gorborev, Soviet Military Plans and Actions 
During the First Berlin Crisis, „Slavic Military Studies", t. 10, nr 3, wrzesień 
1997, ss. 1-23.
4 Raanan, ss. 135-137,143. Zubok, ss. 134-137,194-197. Holloway, ss. 259-260. 
Dedijer, Tito Speaks, ss. 319-370. Khrushchev, Glasnost, ss. 102-103. Djilas, 
ss. 151-153, 181. Sergo B., ss. 144-145.
5 Jurij Żdanow. Wozniesienski i Kuzniecow wyznaczeni na następców, choroba 
Żdanowa i powrót Malenkowa: Mikojan, s. 565. O mianowaniu sekretarzy, Malenkowa 
i Pono-marienki, 1 lipca 1948 roku w: PBISowmin, s. 58. Także: Stalin mówi 
Malenkowowi, że
Przypisy
737
„Żdanow jest bardzo chory i Stalin proponuje mianować młodego człowieka z 
prowincji", Ponomarienko do Kumaniewa, cyt. za: PBISowmin, ss. 58-59. Ściśle 
tajny raport profesora Jegorowa dla Stalina o stanie zdrowia towarzysza Żdanowa, 
sekretarza KC, z 5 lipca 1948 roku, w: PBISowmin, s. 268. Choroba Andriejewa, a 
później Mechlisa sprawiła, że przeszli na emeryturę, ale nie wypadli z łask. 
Kostyrczenko, ss. 265-267. Śmierć z przyczyn naturalnych: Dieriabin, s. 106: 
ochroniarz Żdanowa, generał Boris Sacharow, twierdził, że śmierć nastąpiła z 
przyczyn naturalnych. Lidia Timaszuk, Cel była spastiżyzń bolnogo, Pisma Lidii 
Timaszuk, „Istocznik", nr 1,1997, ss. 3-17. „Niedługo wrócę": Szepiłow, 
Wospominania, ss. 9-11. Ehrenburg, Postwar Years, s. 44. Vaksberg, Stalin 
Against Jews, ss. 262-263. Stypa i polecenie Mołotowa dla ochroniarzy, by nie 
pozwalali Stalinowi pracować w ogrodzie: Rybin, Rjadom, s. 51. Pierwszy list 
Timaszuk i reakcja Stalina: Sudopłatow, s. 298. Zob. też BBC2 „Timewatch" o 
„sprawie leningradz-kiej", gdzie zacytowano wypowiedź amerykańskiego kardiologa 
Williama McKinno-na, że Żdanowa „celowo" źle leczono. Szerzej na ten temat: J. 
Brent i V.P. Naumov, Stalin s Last Crime, ss. 13,18-21, 26-27,48^9,107-
109,164,168, w tym list Abakumowa do Stalina z 30 sierpnia 1948 roku i 
przemyślenia o Dymitrowie. 6 RGASPI 558.11.1481.51, wakacje Stalina: 8 września 
- 2 grudnia 1948. Poskriebyszow oskarża Mikojana, s. 535; następcy, ss. 656-660.
CZĘŚĆ DZIESIĄTA. SCHOROWANY TYGRYS, 1949-1953 53. Aresztowanie Poliny Mołotowej
1 Stalin i Mołotow: Golda Meir, My Life, cyt. za: Vaksberg, Stalin Against Jews, 
ss. 188-191. Davies, Mission to Moscow, 5 czerwca 1938, s. 224. Woroszyłowa: 
Vasilieva, Kremlin Wives, s. 236. Kostyrczenko, ss. 104,112,116,117,121-122. 
Rubenstein i Naumow, Pogrom, ss. 46^4-7. Stalin na południu: Czarkwiani, ss. 
45,55; o Egnataszwilim, ss. 5-7. GARF 8131.32.3289.144, Rudienko o sprawie 
Abakumowa. Berii i Poliny. Vaksberg, Stalin Against Jews, s. 189. MR, wagon 
kolejowy, ss. 325. Kaganowicz: opera, ss. 150-151. Polina zwolniona z pracy: 
Kostyrczenko, s. 120. Jak ocalić rodzinę: wywiad z Wiaczesławem Nikonowem. 
Swietłana R.R. Polina, „zły wpływ na Nadię", Svetlana, Twenty Letters, s. 202. 
Aresztowanie Łozowskiego, Kostyrczenko, ss. 36-39. Małżeństwo Woli Malenkowej: 
wywiad z Wolą Malenkowa. Wywiad z Szambergiem, Rubenstein i Naumow, Pogrom, ss. 
44-45. (Malenkowa rozwiodła się w styczniu 1949 roku według Naumowa, w 1947 roku 
według Malenkowej). Michaił Szamberg wyjechał na prowincję - Kostyrczenko, s. 
118. Julia Chruszczowa. Jegor Malenkow wspominał: „Nie było żadnych politycznych 
przyczyn rozwodu. Nie można było wpłynąć na Wolę. Była nieszczęśliwa - jej 
miłość skończyła się". Aresztowania: Kostyrczenko, ss. 116-118. Komarów: 
Kostyrczenko, ss. 124-125. Rubenstein i Naumow, Pogrom, ss. 45^ł6, 325; 
żydowskie żony, Komarów do Łozowskiego, ss. 282-283. GARF 8131.32.3289.144-7, 
Rudienko o sprawie Abakumowa, Berii, Poliny. KR, t. 1, ss. 280, 313: Stalin 
rozkazał Malenkowej rozwieść się z Szambergiem. Żona Fadiejewa, Wale-ria 
Gierasimowa, cyt. za: Stalin Against Jews, s. 189. Futro Poliny: Łarissa 
Aleksiejewna w: Vasilieva, Kremlin Wives, s. 147. Siostra i brat zmarli w 
więzieniu: Wiaczesław Niko-now. Swietłana Mołotowa najlepiej ubrana: Svetlana 
OOY, s. 351. Sergo B., ss. 169-170; „Każdy, kto sprzeciwi się Stalinowi, straci 
żonę", s. 148; Malenkow wypiera się antysemityzmu, s. 161. Rezolucja Politbiura 
o wykluczeniu Żemczużyny z partii, 29 grudnia
738
Stalin
1948, i list Mołotowa w sprawie głosowania nad wykluczeniem P.S. Żemczużyny w: 
PB/Sowmin, ss. 312-313.
2 Sprawa Mołotowej: Komarów w: Kostyrczenko, ss. 124-125. „Ty stara kurwo": 
Ruben-stein i Naumow, Pogrom, s. 52. MR, ss. 322-326. Vasilieva, Kremlin Wives, 
ss. 141-143. 149. Wielu uważało, że została rozstrzelana: KR, 1.1, s. 280. 
Kułacy: Wiaczesław Niko-now. Mołotow: RGASPI 558.11.762.15, Stalin do 
Wozniesienskiego, Berii i Malenko-wa, 9 kwietnia 1948. RGASPI 82.2.906.22-3 i 
24-27, wiceminister MGB Ogolcow do Mołotowa o Wano Iwanowiczu Mikojanie i 
„synach A.I. Mikojana". Woroszyłow: MR, s. 225. Woroszyłow, Stalin i pogoda: 
GARF P5446.54.31.148, Woroszyłow do Stalina, 23 sierpnia 1946. Mao, Mikojan: 
Sergei N. Goncharov, John W. Lewis i Xue Litai, Uncertain Partners: Stalin, Mao 
and the Korean War, ss. 38-40. Mikojan, ss. 528-529. Stie-pan M., ss. 136-140. 
Wywiad ze Stiepanem Mikojanem. Zubok, ss. 57-59.
54. Morderstwo i małżeństwo: „sprawa leningradzka"
1 „Sprawa leningradzka": rezolucja BP o wykluczeniu A.A. Kuzniecowa, M.I. 
Rodiono-wa i P.S. Popkowa, 15 lutego 1949, w: PB/Sowmin, ss. 66-67; rezolucja BP 
o wykluczeniu Wozniesienskiego, 7 marca 1949, s. 69. Arogancja Wozniesienskiego: 
Mikojan, ss. 559-560,564-568, „Ukraińcy nie są ludźmi", s. 559. Przystępny w 
domu: Sergo Mikojan. Bezpośredniość: Simonow, Głazami, s. 58. Najsprytniejszy 
człowiek po Stalinie: Czadajew w: Kumaniew (red.), s. 426. RGASPI 
558.11.731.126-34, Stalin do Żdanowa, Patoliczewa, Berii i Kosygina, wrzesień 
1946. Beria i Wozniesienski: MR, ss. 292-294. Sergo B., ss. 217-218. Kuzniecow i 
Żdanow aranżują zesłanie Malenkowa: „IA", nr 1 (1994), s. 34. Sergo Mikojan: syn 
Kuzniecowa do Sergo Mikojana o aktach zabójstwa Kirowa. MR, s. 292; „przystojny 
młody Kuzniecow" i Stalin nie chciał podać mu ręki: Svetlana OOY. Mikojan: 
„miły, szczery, wesoły", ss. 559-565. Sudoplatov: Kuzniecow przyjaźnił się z 
Abakumowem, ss. 325-327. Seksualne wybryki przywódców: Lesser Terror, ss. 214-
221. Duma: „Ojczyzna warn tego nie zapomni": Walerij Kuzniecow w BBC2, 
„Timewatch", Leningrad Affair. Hahn, s. 123. Zob. Kuzniecow.Abakumow, „Slavic 
Military Studies", marzec 1999. Dieriabin: pociągi do Leningradu, s. 39. Vol-
kogonov, ss. 520-521. KR, t. 1, s. 272. „Stalin każe mu zabić jednego, on zabija 
tysiąc": Beria o Malenkowie, Sergo B., s. 162. Sergo i Ałła: Mikojan, ss. 565-
567. Sergo Mikojan: ślub. Malenkow do Rady: „Nie dam ci samochodu", Julia 
Chruszczowa. Swietłana i Jurij Żdanow. Oświadczyny Stalinowi: Jurij Żdanow. 
Sergo B., s. 152. „Mój Jurocz-ka": Gulia Dżugaszwili. s. 60. Ślub Jurija Żdanowa 
i Swietłany Stalinej: Stiepan Mikojan i Natasza Andriejewa. Swietłana R.R. 
Stalin przyjeżdża do Zubałowa: Twenty Letters, s. 200-201. Mikojan, s. 362. 
Svetlana OOY, s. 319. Narodziny Katii, notatka Stalina, Zinaida Żdanowa: 
Svetlana, Twenty Letters, ss. 207-209. „To znaczy, że jest winny": Mikojan, s. 
567. KR, t. 1. ss. 272-275. RGASPI 558.11.713.110^, spotkania 13 czerwca i 17 
lipca w sprawie encyklopedii. Raport S. Wawiłowa o spotkaniu ze Stalinem. 
Przystanek autobusowy: Tuków w: Rybin, Rjadom, s. 87.
2 Mikojan, ss. 567-568. Sergo Mikojan. Jegor Malenkow. Julia Chruszczowa. 
Natalia Poskriebyszowa. Rola Bułganina: „Włast"', nr 7, 2000, s. 53: Smirtukow o 
Buiganinie. GARF 8131.sj.32.3289.1-11, Rudienko do Chruszczowa, zeznania I.M. 
Turko, byłego sekretarza obkomu w Jarosławiu; o Zakrżewskiej; o śledczym 
Puticewie; Abakumow do Stalina: „Proponuję aresztować Kapustina [...] 
angielskiego szpiega". Raporty Ru-dienki z 29 stycznia i 12 lutego 1954 roku. 
Chruszczow, Malenkow i Beria: „nierozłączni":
Przypisy
739
Kaganowicz, s. 64. Mikojan, s. 587. Rola Bułganina: zapiski Budionnego, s. 49. 
Przesłuchania: Lesser Terror, ss. 214-221. Zob. Parrish, Serov; Kuzniecow, 
Abakumow. „Leningradskaja Prawda", 2,1990. J.S. Aksenow w: „Woprosy Istorii", 
KPSS, listopad 1990, ss. 102-103. „Wozwraszczennaja Imeria", 1.1, s. 317. 
„Izwiestia CK KPSS", nr 2, 1989. „Sowietskaja Militaria", nr 4,1991. Volkogonov, 
ss. 520-521. Hahn, s. 123. Sergo B., s. 217. Sudoplatov, s. 325. Proces: 
„Argumicnty i Fakty", nr 17, 1998, s. 7. KR, t. 1, ss. 251, 279. Mołotow 
powiązany z Wozniesienskim: „Włast"', nr 38, 2000, s. 53. Pożeganie Kuzniecowa: 
Walerij Kuzniecow w BBC2, „Timewatch", Leningrad Affair. Chruszczow oskarża 
Malenkowa o „podjudzanie Stalina", czerwcowe plenum 1957, „IA". Mołotow i Beria 
„bali się Wozniesienskiego", MR, s. 292. Żukow o Gospłanie i zazdrości Berii o 
Gospłan, „IA", t. 3,1993, ss. 22-27, i t. 4, s. 74. O Kuzniecowie i Malenkowie: 
„IA", 1.1,1994, s. 34. „Rodina", t. 5,1994, s. 82. O błędach Wozniesienskiego, 
Krugłow do Stalina, 3 marca 1949, o zwolnieniu Wozniesienskiego, 7 marca 1949; 
raport Andriejewa z 22 sierpnia 1949 roku i notatki Wozniesienskiego dla Stalina 
o zaginięciu tajnych dokumentów, 1 września 1949, w: PB/Sowmin, ss. 278, 285, 
293-295, 297. RGASPI 83.1.5.96, Wozniesienski do Stalina, 17 sierpnia 1949. 3 
Beria i bomba: relacja na podstawie: Holloway, ss. 213-219, w tym 
„odpowiedzialność przed narodem" - Pierwuchin; Beria do Malenkowa o „kolosalnym 
osiągnięciu", lipiec 1953, s. 143. „Rozgniotę was na miazgę": Beria, s. 139. 
Beria w łaskach: Własik, s. 130. Deriabin, ss. 62-63. Lilia Drozdowa: Marfa 
Pieszkowa. Odwołanie Chruszczowa: KR, t. 1, ss. 249, 268-275; powrót, „sprawa 
moskiewska", ulubieniec, przeciwwaga dla Malenkowa i Berii: t. 2, s, 95. O 
„sprawie moskiewskiej": Stalin do Malenkowa: Znam fakty na temat Moskwy. Może 
jestem winien, że nie zwracałem należytej uwagi na skargi, ponieważ ufałem tow. 
Popowowi. Musimy to wyjaśnić... RGASPI 558.11.762.30-1, Stalin do Malenkowa o 
G.M. Popowie i „sprawie moskiewskiej", 29 października 1949. Naumow w: Taubman, 
ss. 44-48; brutalność Chruszczowa, prawie milion: Sza-pował w: Taubman, ss. 33—
41. Chruszczow do Stalina o usunięciu „elementów szkodliwych ze wsi", luty 1948, 
i rezolucja BP o przesiedleniach, organizacji specjalnych więzień i obozów i 
usunięciu z Ukrainy elementów szkodliwych, 10 lutego 1948, PB/Sowmin, ss. 250, 
254: „agromiasta". Malenkow i Mołotow przeciwko Chruszczo-wowi, którego ocalił 
Beria: wywiad autora z A. Mircchuławą. „Negus z Etiopii": Jegor Malenkow. 
Simonow w: Beria, s. 209: Beria nie docenił Chruszczowa. Egzekucja biskupa 
unickiego i nacjonalistów ukraińskich: Sudoplatov, s. 249. Svetlana OOY, s. 163. 
Stefan Staszewski w: Oni, s. 171. Hahn, ss. 137-141. RGASPI 82.2.897.101, 
Chruszczow do Stalina i Mołotowa, marzec 1945. „Trzymać krótko": Sergo B., s. 
218. Malenkow i Chruszczow, S. Khrushchev, Superpower, s. 29. Życie w domu przy 
ulicy Granowskie-go, spacery: Julia Chruszczowa, Jegor Malenkow, Wola Malenkowa, 
Nina Budionna. „Nierozłączni": Kaganowicz, s. 85. Mikojan, ss. 581-583. RGASPI 
73.2.23.143, An-driejew kaja się za błędne podejście do kwestii organizacji 
pracy w gospodarstwach uspółdzielczonych, luty 1950. Chruszczow kaja się przed 
Stalinem, 6 marca 1951, w: PB/Sowmin, s. 334. „Pusta głowa": Taubman, s. 230. 
Wewnętrzne kierownictwo: Yoram Gorlizki, Stalin's Cabinet: the Politburo and 
Decision-Making in the Postwar Years, ss. 194-196, w: Christopher Read, Tiie 
Stalin Years. RGASPI 558.11.1481.51, wakacje Stalina: 5 września - 7 grudnia 
1949. Bomba i śpiewanie: Mgeładze, ss. 127-129; nianie, ss. 117-118,120.
740
Stalin
55. Mao, urodziny Stalina i wojna koreańska
1 Relacja o wizycie Mao i wojnie koreańskiej na podstawie: Sergei N. Goncharov, 
John W. Lewis i Xue Litai, Uncertain Partners: Stalin, Mao and the Korean War, 
ss. 84-93, 111-129, i Vladislav Zubok i Constantine Pleshakov, Inside the 
Kremlin's Cold War, ss. 36, 54-56, 62-72. Lipki: W. Tuków cyt. za: Rybin, Stalin 
i Żukow, s. 39. Fedorenko, Stalin-Mao Summit in Moscow, „Far Eastern Affairs", 
nr 2,1989. Gromyko, Memoirs, s. 249. Dieriabin: podsłuch, bitwa o Chiny, s. 109. 
Prawdziwy marksista, ryż, zazdrość Stalina: Sergo B., s. 221. Mao w Kuncewie, 
chiński Pugaczow: MR, s. 81. Przyjęcie: Ehrenburg, Postwar Years, s. 302. 
Skatologia: Lesser Terror, s. 190.
2 Komitet urodzinowy i medale: GARF 7523.65.218a.l-28. Medale: GARF 7523.65.218. 
Lista gości: GARF 7523.65.181a.l-7. Prezenty: GARF 7523c.65.739.1-14, Szwernik 
do Zwieriewa, 17 grudnia 1949. Brooks. Thank You C. Stalin, ss. 219-220. 
Volkogonov. ss. 525-528. Maya, s. 114. Sergo B., s. 219. Stiepan M., s. 190. 
Natalia Poskriebyszowa.
3 Fedorenko, Statin-Mao Summit in Moscow. „Far Eastern Affairs", nr 2. 1989. 
Gromyko, Memoirs, s. 249. Dieriabin: podsłuch, bitwa o Chiny, s. 109; niepewni 
partnerzy, ss. 84-93,111-129. Zubok, ss. 36, 57-62.
4 Korea: RGASPI 558.11.1481.51. Wakacje: 5 sierpnia - 22 grudnia 1950. Zubok, 
ss. 64-66. Holloway, ss. 277-283. Goncharov i in., ss. 135, 189-199. Mao, 
zaufanie: Mgeładze, s. 137. Gromyko, Memoirs, s. 102. Khrushchev, Glasnost, ss. 
146-147. „Nic z wyjątkiem ludzi": Zubok, s. 71 i 299. Według niektórych źródeł 
Czou En-laj spotkał się ze Stalinem w Soczi, ale spędził większość czasu w Nowym 
Atonie. „Myślę, że mogę na nim polegać" - Mgeładze, s. 138. „Co on robi?" - 
Beria, notatki Czarkwianiego. Gela Czarkwiani.
5 GARF 8131.sj.32.3289.l-ll, Rudienko do Chruszczowa. Volkogonov, ss. 520-521. 
Hahn, s. 123. MR, s. 292. Sergo B., s. 217. Sudoplatov, s. 325. Proces: 
„Argumienty i Fakty", nr 17, 1998, s. 7. KR, t. 1, s. 279. Znaczki Stalina przy 
nazwiskach oskarżonych: Lew Wozniesienski w BBC2, „Timewatch",Leningrad Affair. 
O śmierci Woznie-sienskiego: Andriej Malenkow, s. 54. Śmierć Kuzniecowa: Julia 
Chruszczowa.
6 Żydzi: Kostyrczenko, ss. 224-227, Zalcman i sprawa fabryki samochodów. Kostyr-
czenko, o Juriju Żdanowie, s. 244. Stefan Staszewski w: Oni, ss. 170-172. 
Chruszczow o Żydach: „kruki", Sudoplatov, s. 294, „Abramowicze": „Istocznik", nr 
3, 1994, s. 96. Żydzi w fabryce samochodów: KR, 1.1, ss. 280-289; zamęt w umyśle 
Stalina i rozmowa z ukraińskimi przywódcami, Mielnikowem i Korotczenką, ss. 280-
289. Kostyrczenko o sprawie ZiS: ss. 227-233. Rubenstein i Naumow, Pogrom, s. 
51. „Sprawa megrelska": Beria, s. 158; Sudoplatov, ss. 321-325; Abakumow zbiera 
dowody perwersji Berii, s. 315. „Wielki Megrel": Stalin do Ignatiewa, Lesser 
Terror, ss. 236-237. Sarkisow denuncjuje Berię przed Abakumowem i Stalinem: 
„Włast"', nr 22, 2000. Mgeładze, ss. 99-100, 167-170. Notatki Czarkwianiego, 
Gela Czarkwiani. Eka Rapawa. Nina Ruchadze. Alosza Mircchuława.
56. Pigmej i spisek lekarzy: bić, bić i jeszcze raz bić!
1 Riumin: Lesser Tenor, ss. 174, 230-235, 272. Kostyrczenko, ss. 125-126, 262. 
Obozy: A. Applebaum, GULAG, s. 522. Riumin i Abakumow: J. Brent i V. Naumov, 
Stalin's Last Secret, ss. 107-125. Sudoplatov: rola Suchanowa i Malenkowa, ss. 
328-329; „spisek lekarzy" jako wewnętrzna walka o władzę - Stalin, Malenkow, 
Chruszczow przeciwko Berii i starej gwardii, ss. 298-300. Ignatiew był już 
sekretarzem KC odpowiedzialnym
Przypisy
741
za MGB, zanim został ministrem: Sudoplatov, ss. 300-306. Suchanow, Memoirs. 
Sergo B., s. 217; Sergo Beria twierdził, że Malenkow „podyktował" list 
Riuminowi, co jest możliwe, ale stawia Berię w korzystnym świetle. Beria, ss. 
157-159. „Pigmej": zob. Kostyrczenko, ss. 125-126. „Mały Miszka" Riumin: 
Dieriabin, ss. 47-57, 89. Poskriebyszow: artykuły w „Prawdzie", 13 października 
1952 i 30 grudnia 1952. GARF 7523.55.65.1, Ignatiew mianowany ministrem MGB 5 
lipca i oficjalnie 9 sierpnia; Abakumow odwołany 11 sierpnia 1951; Riumin 
mianowany oficjalnie wiceministrem 19paździer-nika 1951, PB/Sowmin, ss. 343-348. 
GARF 8131.sj.32.3289.26, Abakumow do Berii, 15 sierpnia 1952. Kariera Abakumowa 
i jego udział w zniszczeniu rodziny Ordżoniki-dze, w tym Konstantina 
Ordżonikidzego, GARF 8131.sj.32.3289.38, Rudienko do Chruszczowa, styczeń 1954. 
Nadużycia Abakumowa: GARF 8131.32.3289.199-200, Rudienko o Berii. Naumow, ss. 
53-55. Upadek Abakumowa: Golgofa, ss. 10-15, 21-28,30-40. Ignatiew: Hahn, s. 
142; „delikatny i rozważny", KR, 1.1, ss. 303-307. Beria rozczarowany 
Mierkułowem: Beria, ss. 157-159. O „kuratorach": Nikita Pietrow. Przekupność 
Abakumowa i wózek dziecięcy: Dieriabin, ss. 47-57; Szwarcman: Sudoplatov, ss. 
300-306. Mierkułow też obciążył Abakumowa, mając nadzieję odzyskać MGB. Został 
nagrodzony stanowiskiem ministra kontroli państwowej. Wakacje: RGASPI 
558.11.1481.52; RGASPI 83.1.9.57, Stalin do Malenkowa, 13 grudnia 1950.
2 Wakacje Stalina: 10 sierpnia - 22 grudnia 1951. Stan zdrowia: Tuków i Orłów 
cyt. za: Rybin, Rjadom, ss. 91-94. Miedwiediew, Nieizwiestnyj Stalin, ss. 19-20. 
Wizyty u Stalina dwa razy w tygodniu: Mikojan, s. 529. Jezioro Rica: wizyta 
autora. „Jestem skończony": KR, t. 1, s. 272. Stalin ignoruje Woroszyłowa, MR, 
s. 225; i nie czyta żadnych papierów, ss. 179-180. Znudzony kwestiami 
ekonomicznymi: Medvedev, s. 490. Budżet odkładany do ostatniej chwili: Smirtukow 
w: „Włast"', nr 25, 2000, s. 46. Poprawki w przemówieniu Bułganina: RGASPI 
558.11.712.145, listopad 1950. Nowe kadry: Mgeładze, s. 125; wakacje, s. 141. 
Studia Malenkowa: Szepiłow, Wospominania, s. 3. Banany: Mikojan, ss. 529-533; 
Czarkwiani, ss. 40-41. Według Czarkwianiego było to w Zimnej Rzeczce, według 
Mikojana - w Nowym Afonie. Wewnętrzny krąg: Gorlizki, s. 197: minister 
Mienszykow odwołany 4 listopada 1951. Następcy: Khrushchev, Glasnost, s. 39.
3 Ostatnie wakacje: KR, 1.1, s. 325-328. Własik, s. 41. Mgeładze, ss. 141-147. 
Svetlana, Twenty Letters, ss. 200-201, 207-209. Svetlana OOY, s. 319; 
wyprowadzka z Kremla, s. 140. Swietłana R.R. Fotografie Nadii: Volkogonov, ss. 
154-155. Zaproszenie starych przyjaciół: MR, s. 212. Małżeństwo Swictłany: Jurij 
Żdanow. Swietłana głową rodziny: Mgeładze, ss. 117-120. Rozmowa z ojcem o 
rozwodzie: Czarkwiani, ss. 59-60. Wizyta Żdanowa: Raanan, s. 168. Mikojan, s. 
362. Stiepan M., s. 145. Sekretarz Berii, Ludwigów, cyt. za: Sudoplatov, s. 321. 
Wnuki: Svetlana, Twenty Letters, ss. 75-78. Gulia Dżu-gaszwili, s. 28. Sztuczne 
zęby: raporty lekarskie w: Wasilij, s. 181. „Sprawa megrelska": sprawa o 
korupcję przeciwko K. Baramii, 9 listopada 1951, później rezolucja BP o 
Komunistycznej Partii Gruzji, 27 marca 1952, w: PB/Sowmin, s. 349. Lesser 
Terror, ss. 236-237. Sergo B., ss. 241-243; tygrys, ss. 120-121; dowcipy, s. 
168; Stalin śpi „skulony jak pies", Nina, strach, wizyta Swietłany, ss. 241-242; 
szukał „ludzkiego ciepła", s. 148; Beria nieszczęśliwy, s. 296; Związek 
Radziecki „za mały", s. 235; rola Malenkowa, s. 247; solidarność przywódców, s. 
239. C. H. Fairbanks, Clientism and Higher Politics in Georgia 1949-53, 
„Transkaukasia". Czarkwiani, ss. 40-58. Rozmowa telefoniczna: Gela Czarkwiani. 
Mgeładze zarządza domami wypoczynkowymi: Sudoplatov,
742
Stalin
s. 359. Mgeładze i „sprawa megrelska": burdel, ss. 142-143,162-163; wyścig do 
domu, ss. 146,180-184,192-200; Stalin nienawidził Berii, ss. 178-179; ostatnie 
obiady w Nowym Afonie z Chruszczowem i toasty, ss. 148-149; opór BP wobec 
młodych przywódców, s. 191. Nina Ruchadze. KR, t. 1, ss. 271, 309-311. Lilia 
Drozdowa - Marta Pieszkowa. Wizyta Tamary Rapawy - Eka Rapawa. Beria i polityka 
zagraniczna, zjednoczenie Niemiec w 1952 roku: Zubok w: Taubman, ss. 275-277. 
Wzajemne poparcie: Mikojan, ss. 536, 581-583. Własik: Nadieżda Własik. GARF 
7523.107.127.1-6, prośba Własika o ułaskawienie. Ochroniarze: Dieriabin, ss. 74, 
83-85. Stalin skarży się, że Berię wspierają Mołotow i Kaganowicz: Mgeładze, s. 
178.
4 Lekarze: Kostyrczenko, ss. 262-270. Vaksberg, Stalin Against Jews, s. 242. 
Diagnoza Winogradowa: Raport, ss. 216-218. Sekcja zwłok przeprowadzona przez 
doktora Miasnikowa potwierdziła zaawansowane stwardnienie arterii mózgowych-zob. 
Beria, ss. 172. 270. Stalin o lekarzach: RGASPI 74.2.38.89, Stalin do 
Woroszyłowa, b.d. Stalin do Edwarda Kardelja w: Tito Speaks, s. 294. „W grobie" 
- Harriman-Abel, ss. 349-353. Pigułki Poskriebyszowa: Natasza Poskriebyszowa. 
Volkogonov. s. 526. Zniszczenie dokumentacji medycznej: Miedwiediew, 
Nieizwiestnyj Stalin, ss. J8-20. Symptomy opisane przez ochroniarzy: Rybin, 
T?yWcwz,ss. 91-94. Rozmowy z ochroniarzem. Tukowem o lekarzach: Rybin, Kto 
otrawił Stalina?, s. 10, i z Wałeczka: Svetlana, Twenty Letters, s. 215. 
Niesubordynacja Wasilija: Stiepan M., s. 171.
5 Rubenstein i Naumow, Pogrom, ss. 55-61: postawa Łozowskiego, s. 256. 
Kostyrczenko, ss. 126-135. Wygląd Łozowskiego: Margaret Bourke-White w: 
Rubenstein i Naumow, Pogrom, s. 219. Długowieczność: prace profesora Bogomołowa: 
Miedwiediew, Nieizwiestnyj Stalin, s. 17. Śmierć Litwinowa: Carswell, s. 162.
6 RGASPI 83.1.35.35, Andriejew do Malenkowa, 7 stycznia 1949. Kostyrczenko, ss. 
273-278; kokaina Andriejewa, s. 284. Vaksberg, Stalin Against Jews, s. 242. 
Stalin do W. Tukowa, ochroniarza, w: Rybin, Kto otrawił Stalina?, s. 10. O 
wojnie: Łozgaczow cyt. za: Radzinsky, s. 551. „Musimy zapobiec wojnie": Sergo 
B., s. 357. Stalin drżał ze strachu przed wojną: KR, t. 2, s. 11. Także: 
uprzejmość wobec ochroniarzy i obsługi, Rybin, Rjadoin, ss. 90-91. Rybin, Stalin 
i Żukow, ss. 42-43. Ostatnie badania w sprawie „spisku lekarzy": J. Brent i V. 
Naumov, Stalin's Last Crime, ss. 130-135, 184.
7 Sergo B., ss. 148.236-237; „islamski fanatyzm", s. 133. Svetlana, Twenty 
Letters, s. 222. KR, 1.1, ss. 290-295. Brooks, Tliank You C. Stalin, s. 326. 
Nagroda Stalinowska i antysemityzm: Simonow, Głazami, ss. 83-85. Mikojan, ss. 
569-571. Holloway, s. 289. Me-chlis, ss. 291-294; Mechlis zmarł 13 lutego 1953 
roku, trzy tygodnie przez Stalinem, który urządził mu wspaniały pogrzeb. 
Czikobawa i lingwistyka: Arnold Czikobawa, Kogda i kak eto było, „Jeżegodnik 
Ibierijskogo-Kawkazkogo jazykoznania", t. 12,1985, ss. 9-14. Miedwiediew, 
Nieizwiestnyj Stalin: „Stalin and Linguistics: An Episode in the History of 
Soviet Science". Alexei Kojevnikov, Games of Stalinist Democracy, Ideological 
Discussions in Soviet Sciences 1947-1952, w: Fitzpatrick (red.), Stalinism: New 
Directions, ss. 162-169. Prestiż Mołotowa i Mikojana: Gorlizki, s. 207.
57. Ślepe kocięta i hipopotamy: zniszczenie starej gwardii
1 L.N. Jefremow, Wospominania iżplenoma,w: „Dosije Glasnosti. Spiecwyspusk", 
2001, s. 11. Simonow, Głazami, ss. 97-99. Mikojan, ss. 573-517. MR, s. 319. AT?, 
1.1, ss. 299-302; lekarz, ss. 303-307. Sergo B., s. 342; Beria o Susłowie, s. 
161; nikt nie zastąpi Stalina, s. 161. Beria, ss. 165-168. Rezolucja plenum KC o 
składzie Prezydium, Biura Prezydium
Przypisy
743
i Sekretariatu, 16 października 1952, w: PB/Sowmin, s. 89. O Leninie: Service, 
Lenin, ss. 449-450. O ideologii: Zubok, s. 76. „Wszyscy jesteśmy uczniami 
Lenina! Lenina!" - Nieizwiestnaja Rossija, „20th Century", t. 1,1992, s. 275, 
cyt. za: Zubok, ss. 73 i 295. Stiepan M., ss. 186-87. Dieriabin, s. 95. Hahn, 
ss. 148-149. Rosenfeldt, ss. 191-192. Protokoły do paktu z Ribbentropem: 
Sudoplatov, s. 327. Susłow jako następca: Miedwiediew, Nieizwiestnyj Stalin: 
„Stalin's Secret Heir". Spotkanie Susłowa ze Stalinem w 1948 roku: „IA".
2 Sergo B. o doktorze Winogradowie, s. 243. Stalin do Ignatiewa - „Bić, bić": 
AT?, t. 1, ss. 303-307. Ignatiew: Lesser Terror, ss. 234-235. Sojusz Stalina z 
Riuminem i Gogli-dzem, Golgofa, s. 28. Svetlana, Twenty Letters, ss. 75-77, i 
Dżonrid Swanidze, s. 87. Gu-lia Dżugaszwili, s. 28. „Nie mógł usiedzieć 
spokojnie" i romans Swietłany z Dżonridem Swanidzem: G. Dżugaszwili w: Biagi, 
ss. 60-63. Kostyrczenko, ss. 280-281, 262. Sergo B. o Winogradowie: ss. 243-244. 
„Zakuć ich w kajdany": Ludwigów do Sudopłatowa, s. 306. Upadek Ruchadzego: 
RGASPI 558.11.135.88, Stalin do Goglidzego i Mgeła-dzego, 25 czerwca 1952. 
Defilady 6 i 7 listopada: Hahn, ss. 148-149. GARF 7523.107. 127.1-6, prośba 
Własika o ułaskawienie. Kostyrczenko, ss. 285-287. Vaksberg, Stalin Against 
Jews, s. 246. Rozstrzelanie personelu Własika: Parrish, Serov, s. 125. Własik i 
kawior, wizyta Poskriebyszowa u Berii: Sergo B., ss. 363,242. „Wy darmozjady!" - 
Stalin do Własika, Svetlana, Twenty Letters, s. 217. O Poskriebyszowie: artykuły 
w „Prawdzie", 13 października i 30 grudnia 1952. „IA" 1997:1, s. 34. Volkogonov, 
ss. 528, 569, i Miedwiediew, Nieizwiestnyj Stalin: „Riddles of Stalin's Death". 
Jego następcą najwyraźniej został W.P. Malin, chociaż wydaje się, że gabinetem 
nadal kierował S. Czernu-cha. Natasza Poskriebyszowa. Nadia Własik. 
Poskriebyszow często odwiedzał Berię: Marfa Pieszkowa. Mołotow o 
Poskriebyszowie, Własik i kobiety: MT?, ss. 223, 235.
0 Poskriebyszowie i zaginionych papierach: AT?, 1.1, ss. 290-295.
3 Posiedzenie BP 1 grudnia: Małyszew w: „Istocznik", nr 5,1997, ss. 140-141. 
Kostyrczenko, ss. 285-287. Terror w Europie Wschodniej: Berman w: Oni, ss. 318-
322. Sprawa Slanskiego: Kostyrczenko, s. 279. „Hipopotamy", rok 1937, „białe 
rękawiczki" - zeznanie Ignatiewa: J. Brent i V. Naumov, Stalin's Last Crime, ss. 
212,218-219,252,269,272.
4 Mołotow i Mikojan: zaufanie: „Nigdy mnie nie zawiódł", rozmowy w mieszkaniu, 
prowokacje Berii, Beria chce bronić Mołotowa: Mikojan, ss. 536, 581-583. Tygrys: 
Sergo B., ss. 120-121, 237-239. Mołotow: „Czułem, że mi nie ufa": MR, s. 325. 
Wiaczesław Nikonow. AT?, 1.1, ss. 303-307 (Koniew), 330-332, Beria atakuje 
Stalina, 337. Malen-kow pociesza Berię: bomba; Beria do Malenkowa, lipiec 1953. 
Kaganowicz ostrzega Mikojana o „sprawie leningradzkiej". Beria pociesza 
Chruszczowa, Poskriebyszowa, Mikojana. Malenkow pociesza Chruszczowa po wezwaniu 
do Moskwy. Stalin zauważa poparcie Mołotowa i Kaganowicza dla Berii. Gniew 
Mołotowa na Stalina: Oleg Troja-nowski. O Chruszczowie i Malenkowie: Julia 
Chruszczowa, Wolia Malenkowa. Beria
1 Chruszczow przeciwko zmianom; Stalin wyczuwa dezaprobatę i poparcie dla Berii: 
Mgeładze, s. 191. Stalin bezsilny wobec „czwórki": B. Ponomarienko, 
„Sowierszenno Siekrietno", nr 3,1990, s. 13. Urodziny i potem: Mikojan, ss. 577-
580. Svetlana, Twenty Letters, ss. 214-218. Miedwiediew, Nieizwiestnyj Stalin, 
ss. 19-20. Stan zdrowia: Rybin, Rjadom, ss. 91-94. Plan zamordowania Stalina: 
Hoxha: Artful Albanian, s. 144. Solidarność w grupie: Sergo B., ss. 237-239.
5 Stalin czyta list Timaszuk: AT?, 1.1, ss. 303-307, 337. Timaszuk: „Prawda", 21 
stycznia 1953. Kostyrczenko, s. 285-300. Celem był Beria: MT?, s. 236. 
Aresztowanie ludzi Berii:
744
Stalin
Dieriabin, ss. 103-121. Aresztowanie 14 000 osób w Gruzji: Lesser Terror, s. 
239, aresztowanie sojuszników Berii, ss. 236-237. A. Malenkow w: „Żurnalist", nr 
2,1991, s. 64. Beria do Kaganowicza na lipcowym plenum 1953 roku: Plenum CK KPSS 
2-7 ijulia 1953, „Izwiestia CK KPSS", nr 1 i 2,1991. „Powinniśmy bronić 
Mołotowa" - Mikojan, s. 584. „Sprawa żydowska: K.M. Simonow, „Litieraturnaja 
Gazieta", 13 stycznia 1953. „Prawda", 13 stycznia 1953. Antysemicka histeria: 
Ehrenburg, Postwar Years, s. 298. Sergo B., ss. 237-239. Koncert fortepianowy 
Mozarta: I.B. Borev w: Staliniade, cyt. za: Lesser Terror, s. 235. Strach przed 
wojną z Ameryką: Stiepan M. Strach Berii przed wojną: Kandid Czarkwiani, Gela 
Czarkwiani. O wojnie: Łozgaezow cyt. za: Radzinsky, s. 551. „Musimy zapobiec 
wojnie" - Sergo B., s. 357. Stalin drżał ze strachu przed wojną -KR, t. 2, s. 
11. „Bardzo odmieniony": Sudoplatov, s. 333.
6 RGASPI 558.11.157.9-14, Szepiłow do Stalina i odręczne dopiski Stalina, 10 
stycznia 1953. „Spisek lekarzy": „Prawda", 16 stycznia 1953: Protiw 
subiektiwistskich izwrasz-czenij jestestwoznanii. List żydowski: Mikojan, s. 
536. Kaganowicz, s. 174. Lesser Terror, ss. 247-249. „Nauka i Żyzn", nr 1, 1990. 
KR, t. 2, s. 78. Erenburg, w liście do Stalina, odmówił podpisania. Stalin 
Against Jews, ss. 257-270: według Waksberga ideę deportacji wysunął po raz 
pierwszy Dmitrij Czesnokow, redaktor naczelny „ Woprosow Fiło-sofii", w 1952 
roku; na październikowym plenum Stalin wprowadził go do Prezydium; list 
Erenburga, ss. 263-264. Obozy dla Żydów: J. Brent i V. Naumov, Stalin 's Last 
Crime, s. 295.
7 Adalberto Zelmar Barbosa, El Federalismo Bloquista: Bravo o 
elpragmatismopolitico, ss. 22-31. Także wywiady z Leopoldo Bravo i jego rodziną 
w Buenos Aires. Sympatia Stalina dla Perona: Mikojan, s. 549.
58. „Wykończyłem go!": pacjent i jego przerażeni lekarze
1 Ostatnie spotkanie: Mgeładze, s. 232. Menon w: Georges Bortoli, Death of 
Stalin, s. 122. „IA". Tito: Sudoplatov, s. 333. Rybin, Rjadom, ss. 83-99. KR, t. 
1, ss. 338-341. Łozgaezow w: Radzinsky, ss. 550-558. Svetlana, Twenty Letters, 
ss. 13-21, łaźnia parowa, s. 215. Volkogonov, Rise and Fall, s. 176. 
Miedwiediew, Nieizwiestnyj Stalin, ss. 21-44, rola Ignatiewa i Chruszczowa w 
przewlekaniu sprawy lekarzy. Malenkow: uścisk dłoni Stalina - Smirtukow cyt. za: 
„Włast"', t. 5,2000, s. 53. MR, ss. 236-237. Kaganowicz, Zapiski, s. 499: 
„otworzył oczy, popatrzył na nas". S. Khrushchev, Superpower, ss. 31—32. 
Mikojan, s. 580: „byłem szczęśliwy". Beria w domu, rozpacz Niny, plany Berii: 
Sergo B., ss. 248-249. Gromyko, Memoirs, s. 103. Rząd sformowany przed śmiercią 
Stalina: „Istocznik", nr 1, ss. 106-111. „Izwiestia CK KPSS", nr 1, 1991, ss. 
149-150. Raporty lekarskie: doktor A.L. Miasnikow, „Litieraturnaja Gazieta", 1 
marca 1989, s. 13. Przesłuchania Poliny wstrzymane - Kostyrczenko, s. 300. 
Konsultacje z uwięzionymi lekarzami: Rapoport, ss. 151-153; Vaksberg, Stalin 
Against Jews. s. 271. Beria pocałował Stalina w rękę: MR, s. 237; KR, 1.1, ss. 
338-341. „Pilno mu przejąć władzę": Mikojan s. 587. Ostatnia noc: Chruszczow 
cyt. za: Volkogonov, ss. 570-571. Dziennik J.D. Woroszyłowej, 2 marca 1953: 
RGASPI 74.1.429.47. Maska pośmiertna i ręce: RGASPI 45.1.1683.1-10. Raport 
lekarzy: APRF 45.1.1486.1-156, cyt. za: Volkogonov, Rise and Fall, ss. 173-178. 
Posiedzenie rządu 5 marca: APRF 45.2.196.1-7. „IA". Posiedzenia 2-5 marca w 
gabinecie Stalina. Ulga: Simonow, Głazami, s. 228. N. Barsukow, Mart 1953. 
Stranicy istorii KPSS, „Prawda", 27 października 1989. Warfaryna i krwawienie z 
żołądka: J. Brent i V. Naumov, Stalin's Last Crime, ss. 321-322. Statystyka:
Przypisy
745
ofiary, zesłania, obozy: A. Applebaum, GULAG, ss. 521-528. Beria o Stalinie po 
jego śmierci: „szubrawiec" i „ścierwo" cyt. za: Niekrasow, s. 257. „Uniknąć 
wojny": Beria do Szarji na procesie Szarji w: „Istoriczeskij Żurnał", nr 10, 
1991, s. 57. Do Kandida Czarkwianiego: „Kult jednostki" i „To my wygraliśmy 
wojnę". „Człowiek przyszłości", Beria: MR, s. 232. Ostatnie listy: Miedwiediew, 
Nieizwiestnyj Stalin: „Osobiste archiwum Stalina: ukryte czy zniszczone? Fakty i 
Teorie".
Posłowie
1 Wywiady z Wiaczesławem Nikonowem, Natalią Andriejewą, Iosifem Minerwinem, 
Stasem Naminem, Marfą Pieszkową, Julią Chruszczowa, Sergo i Stiepanem Mikoja-
nami, Niną Budionną, Igorem i Wolią Malenkowami, Jurijem Zdanowem, Leonidem 
Redensem, Władimirem Alliłujewem (Redensem), Kirą Alliłujewą. Upadek Berii: 
Mikojan, Tak było, ss. 584-588 oraz znane źródło Khrushchev Remembers. Także Amy 
Knight, Beria; o śmierci Berii, ręczniku w ustach, zob. Michael Parrish, The 
Lesser Terror i „Włast"', t. 22, 2000, ss. 46-47. Śmierć Berii i plenum 1957 
roku: W. Taubman, Khrushchev, Man and Era, ss. 256, 321-324. Zob. też Svetlana 
Alliluyeva, Only One Year i Twenty Letters; Medvedev, All Stalin's Men; 
Chruszczow: „po łokcie we krwi", cyt. za: Taubman, s. 41. Sen: Molotov Letters, 
s. 1.
Bibliografia: wybrane pozycje
Źródła podstawowe
Antipienko N.A., Tyłfronta, „Nowyj Mir", nr 8, 1965
Alanbrooke, Viscount War Diaries 1939-45, Londyn 2001
Aleksandrów G.W., Epocha i kino, Moskwa 1983
[Alliłujewa Swietłana] Alliluyeva Svetlana, Twenty Letters to a Friend, Londyn 
1967 [wyd. pol.
Dwadzieścia listów do przyjaciela, Warszawa 1996] [Alliłujewa Swietłana] 
Alliluyeva Svetlana, Only One Year, Londyn 1971 Alliłujew Siergiej, 
Projdiennyjput', Moskwa 1946 Alliłujewa Anna, Wospominania, Moskwa 1946 
[Alliłujew Siergiej, Alliłujewa Anna] Alliluyev Sergei, Alliluyeva Anna, The 
Alliluyev Memoirs
(ed. David Tutaev), Londyn 1968 Babel Isaac [Isaak] 1920 Diary, New Haven, 990 
[wyd. pol. Konarmia. Dziennik 1920, Wrocław
1999]
Babel Isaac [Isaak] Collected Stories, Londyn 1994 Bajbakow N.K., Dieto żyzni: 
zapiski nieftianika, Moskwa 1984 [Bażanow] Bazhanov Boris, Bazhanov and the 
Damnation of Stalin, Ateny 1990 Bierieżkow Walentin, Kakja stałpieriewodczikom 
Stalina, Moskwa 1963 [Bierieżkow Walentin] Berezhkov Valentin, History in the 
Making, Memoirs of WW2 Diplomacy,
Moskwa 1983
Ł.P. BERIA
Beria Ł.P., Ławrientij Beria: Zapiski iz tjuriemnogo bunkra, „Istocznik" nr 4, 
1994 Beria L.P. [Ł.P.] On the History of Bolshevik Organizations in 
Transcaucasia, Moskwa 1949 [wyd. pol. Przyczynek do dziejów organizacji 
bolszewickich w Kraju Zakaukaskim. Referat wygłoszony na zebraniu tbiliskiego 
aktywu partyjnego 21-22 lipca 1935 r., Warszawa 1949] Beria Nina, [Listy do 
Ławrientija Berii], „Istocznik" nr 2, 1994
Beria Nina, [List do członków Prezydium KC KPZS z 7.01.1954], „Wlast", nr 34, 
2001 Beria Sergo, Beria My Father: Inside Stalin 's Kremlin, London 2001 [wyd. 
pol. Beria mój ojciec. W sercu stalinowskiej władzy, Wydawnictwo MAGNUM, 
Warszawa 2000]
Bibliografia: wybrane pozycje
747
Dieto Berii. Stienograficzeskij otczot Ijulskogo plenuma CKKPSS1953 g., 
„Izwiestia CK KPSS",
nrl i 2, 1991 [Biessiedowskij Grigorij] Bessedovsky G., Revelations of a Soviet 
Diplomat, Londyn 1931
[wyd. pol. Zdrada Sowietów. Pamiętniki dyplomaty sowieckiego, Katowice 1990] 
Birse A.H., Memoirs of an Interpreter, Londyn 1967 Bohlen Charles E., Witness to 
Histoiy, Londyn 1973
Bolszakow I.G., [List do A.N. Poskriebyszowa o filmie „Tarzan"], „Istocznik", nr 
4, 1999 [Bucharin Nikołaj] Bukharin Nikolai, How It All Began, Nowy Jork 1998 
Budionnyj S.M., Projdiennyj put', Moskwa 1989 Budionnyj S.M., [Zapiski, oprać. 
Nina Budionna], nie publikowane Cadogan Alexander, The Diaries of Sir Alexander 
Cadogan, Londyn 1971 Czarkwiani Kandid, [Pamiętniki o Stalinie], nie publikowane 
Czikobawa Arnold, Kogda i kak eto było, „Jeżegodnik ibierijsko-kawkazskogo 
jazykoznania",
1.12, 1985
N.S. CHRUSZCZOW
[Chruszczow N.S.] Khrushchev N.S. (ed. Jerrold Schecter i Wjaczesław Łuczkow], 
Khrushchev Remembers: the Glasnost Tapes, Nowy Jork 1990
[Chruszczow N.S.] Khrushchev N.S., Khrushchev Remembers, Londyn 1971/Londyn 1974
[Chruszczow N.S.] Khrushchev N.S., Miemuaiy Nikity Siergiejewicza Chruszczowa, 
„Woprosy Istorii" 1990-1995
[Chruszczow Siergiej] Khrushchev Sergei, Nikita Khrushchev and the Creation of a 
Superpower, Pensylwania 2001
Koniew I.S., Sorokpjatyj, Moskwa 1966 [wyd. pol. Czterdziesty piąty, Warszawa 
1968]
Koniew IS., Zapiski komina ndujuszczego frontom, Moskwa 1991 [wyd. pol. Notatki 
dowódcy frontu, Warszawa 1986]
[Kopielew Lew] Kopelev Lev, No Jail for Thought, Londyn 1977
[Krawczenko Wiktor] Kravchenko Victor, / Chose Freedom, Nowy Jork 1946
[Kriemiencow Nikołaj] Krementsov Nikolai, Stalinist Science, Princeton, Nowy 
Jork 1997
[Kriwicki] Krivitsky Walter, / Was Stalin V Agent, Londyn 1940 [wyd. pol. W 
tajnej służbie Stalina, Wydawnictwo MAGNUM, Warszawa 2002]
Kuzniecow N.G., Wospominania, „Woprosy Istorii", nr 4-5, 1965
Lunghi Hugh, Minutes of Meeting between Generalissimo TVStalin and Admiral 
Mountbatten at Babelsberg, Germany, 25 July 1945 at 12.45, nie publikowane
Lunghi Hugh, Tribute to Sir Winston Churchill at Churchill Memorial Concert, 
Blenheim Palace 1 marzec 1997
Lunghi Hugh, Meeting Stalin, European Service, General News Talk, BBC, 1 marzec 
1963
[Łarina] Larina Anna, This I Cannot Foiget, The Memoirs of Nikolai Bukharin's 
Widow, Londyn 1993
[Majski Iwan] Maisky Ivan, Memoirs of Soviet Ambassador, Londyn 1967 [wyd. pol. 
Wspomnienia ambasadora radzieckiego, 1.1—3, Warszawa 1967-1970]
Malenkow Andriej, O mojom otce Gieoj-gije Malenkowie, Moskwa 1992
Małyszew W.A., [Zapiski], „Istocznik" nr 5, 1997
[Mandelsztam Nadieżda] Mandelstam Nadezhda, Hope Against Hope, Londyn 1999 [wyd. 
pol. Nadzieja w beznadziejności. Warszawa 1982]
Mgeładze Akakij, Stalin, kakim ja jego znał, Tbilisi 2001
Mierieckow Kiriłł Afanasjewicz, Na służbie narodu, Moskwa 1970 [wyd. pol. Pół 
wieku w mundurze, Warszawa 1971]
748
Stalin
W.S. CHURCHILL
Churchill Winston S., Second World War, Londyn 1951 [wyd. poi. Druga wojna 
światowa, 1.1 -6,
Gdańsk 1994-1996]
Churchill and Stalin, documents from British Archives, FCO Historians Dan Lidia, 
Bucharin o Stalinie, „Nowyj Żurnał", t.75 (marzec 1964) Davies Joseph E., 
Mission to Moscow, Londyn 1942 Dedijer V., Tito Speaks, Londyn 1953
[Dieriabin Piotr] Deriabin Peter, Inside Stalin's Kremlin, Dulles, 1998 
Diekanozow Reginald, Wybrane epizody z historii stosunków radziecko-niemieckich 
przed wojną,
nie publikowane Djilas Milovan, Conversations with Stalin, Nowy Jork, 1962 [wyd. 
poi. Rozmowy ze Stalinem,
Warszawa 1991]
Djilas Milovan, Wartime, Londyn 1980 Dobrynin [Anatolij] Anatoly, In Confidence: 
Moscow's Ambassador to Six Cold War Presidents,
Waszyngton 2001
[Dymitrow] Dmitrov Georgi (ed. Ivo Benac) The Diary of Ceorgi Dmitrov 1933-49, 
New Haven Dżugaszwili Gulia, Died, otiec, mat' i clrugije, Moskwa 1993 Eden A., 
Memoirs, Facing the Dictators, Londyn 1962 [wyd. poi. ze skrótami Pamiętniki
1938-1945, t. 1-2, Warszawa 1970-1972] Eisenhower Dwight David, Crusade in 
Europe, Londyn 1948 [wyd. poi. Krucjata w Europie,
Warszawa 1998] [Erenburg Ilia] Ehrenburg Ilya, Men, Years, Life, Londyn 1966 
[wyd. poi. Ludzie, lata, życie,
Warszawa 1984]
Fiodorienko N.T., Zapiski diplomata. Robota s Molotowym, „Nowaja i Nowiejszaja 
Istoria" nr4, 199]
Gaulle Charles de, Memoires de Guerre, Paris 1959 [wyd. poi. ze skrótami 
Pamiętniki wojenne, t.1-3, Warszawa 1962-1968
Gaulle Charles de, Complete War Memoirs of Charles de Gaulle 1940-46, Nowy Jork 
1964
[Ginzburg Jewgienia] Ginsburg Eugenia S., Journey into the Whirlwind, Nowy Jork 
1967 [wyd. poi. Stroma droga, t.1-2, Warszawa 1989]
Ginzburg S.Z., Oproszlom - dla buduszczego, Moskwa 1984
Gniedin Je.A., Katastrofa i wtoroje rożdienie, Amsterdam 1997
Gromyko Andrei [Andriej] Memoirs, Londyn 1989
Gromyko Andrei [Andriej], Pamiatnoje, kn.1-2, Moskwa 1990
Grossm an Vasily [Wasilij], Life and Fate, Londyn 1985 [wyd. poi. Życie i losy, 
Warszawa 1959]
Grossman Wasilij, Mama, „Znamia" t.5. 1989
Gunther John, Inside Russia Today, Nowy Jork 1962
Harriman Averell W. i Abel Elie, Special Envoy to Churchill and Stalin, 1941-6, 
Nowy Jork 1975
Hilger Gustav i Mayer Alfred, Incompatible Allies: A Memoir History of German-
Soviet Relations 1918-41, Nowy Jork 1953
[Hodża Enver] Hoxha Enver (ed. John Halliday), Artful Albanian: the Memoirs 
of'EnverHoxha,
Londyn 1986 Iskander Fasil [Fazil], Sandro ofChcgem, Londyn 1979 [wyd. pol. 
Sandro z Czegemu
Warszawa 1976]
Jefimow Boris, Michaił Kolców, kakim on był, Moskwa 1965 Jefriemow Ł.N., 
[Wspomnienia z plenum], „Dosje głasnosti. Specwypusk", 2001
G. JAGODA
Litwin A.Ł. (ed.), Gienrich Jagoda narkom wnutriennych diet SSSR, gienieralnyj 
komissar gosu-
darstwiennoj biezopasnosti, Kazań 1997
Bibliografia: wybrane pozycje
749
Jakowlew A.S., Cel żyzni, Moskwa 1970
[Jerofiejew Władimir] Yerofeev Vladimir, Ten Years of Secretaryship, 
„International Affairs",
t. 9, 1991
Zacharow M.W., Gienieralnyj Sztab w pieriedwojennyje gody, Moskwa 1989 [Zbarskij 
Ilia] Zbarsky Ilya oraz Samuel Hutchinson, Lenin's Embalmers, Londyn 1998
Ł.M. KAGANOWICZ
Kaganowicz Ł.M., (ed. Feliks Czujew), Tak goworiłKaganowicz, Moskwa 1992
Kaganowicz Ł.M., Pamiatnyje zapiski, Moskwa 1997
Kamow B., Smicrt' Nikolaja Jeżowa, „Junost"', nr 8, 1993
Kawtaradze Sergo, [Pamiętniki], nie publikowane
Kawtaradze Sergo [wywiad], Litieraturnaja Rossija, nr 12, 1989
Kennan George, Memoirs, Boston 1967
A.I. MIKOJAN
Mikojan Anastas, Tak było. Razmyszlenia o minuwszem, Moskwa 2000 [Mikojan N.] 
Mikoyan N.,/1 Month at Beria's Dacha, „Forum", nr 3, 1995 [Mikojan Stiepan] 
Mikoyan Stepan, Memoirs of Military Test-flying and Life with the Kremlin's 
Elite, Londyn 1999
W.M. MOŁOTOW
Mjasnikow I.A., [Zapiski lekarza o chorobie I.W. Stalina], „Litieraturnaja 
Gazieta" z 1.03.1989
[Molotow W.M.] Molotov V.M. (ed. Feliks Chuev [Feliks Czujew]), Molotov 
Remembers,
Chicago 1993
Molotow W.M. (ed. Feliks Czujew), Sto sorok biesieds Mołotowym, Moskwa 1991 
Muratów Je., 6 czasów s I.W.Stalinym naprijomic w Kricmle, „Newa" nr 7, 1993 
Nucubidze Ketewan i Szalwa, Nakaduli. Tbilisi 1993 Okuniewskaja Tatiana, 
Tatianin dień, Moskwa 1998
[Orłów Aleksandr] Orlov Alexander, Secret Histoiy of Stalin 's Crimes, Londyn 
1954 Ortenberg Dawid, U Żukowa w Pierchuszkowie, „Krasnaja Zwiezda" z 30.11.1991 
Ortenberg Dawid, Stalin, Szczerbakow, Mechlis i drugije, Moskwa 1995 Pahlavi, 
Jego Wysokość Mohammed Reza, Missions for My Country, Londyn 1961 Parrott Cecil, 
The Serpent and the Nightingale, Londyn 1977 Patoliczew N. [spytanie na 
zriełost', Moskwa 1977 [wyd. pol. Egzamin dojrzałości, Warszawa
1989]
Pawłów W.N.,Awtobiograficzeskije zamietki, „Nowaja i Nowiejszaja Istoria", nr 4, 
2000 [Pirożkowa] Pirozkhova A.N.,At His Side, The Last Ten Years ofhaac Babel, 
1996 [Plisieckaja Maja] Plisetskaya Maya, i Tim Scholl, /, Maya, New Haven, 2001 
[Platonów Andriej] Platonov Andrei, The Foundation Pit, Londyn 1996 [wyd. poi. 
Wykop,
Warszawa 1990]
Pronin Wasilij P., Gorod u linii fronta, „Moskowskije Nowosti" z 26.03/2.04.1995 
Pronin Wasilij P., Gorod-wojn. Bitwa za Moskwu, Moskwa 1966 Putin Vladimir 
[Władimir], First Person, Nowy Jork 2000 Rapoport Yakov [Jakow], Tlie Doctors' 
Plot, Stalin's Last Crime, Londyn 1991 [wyd. poi. Sprawa
lekarzy kremlowskich, Warszawa 1990] Razgon Lew, Plen w swojom otieczestwie, 
Moskwa 1994 Roberts Frank, Dealing with Dictators, Londyn 1991 [Rokossowski] 
Rokossowskij K., Sołdatskij dolg, Moskwa 1968 [wyd. poi. Żołnierski obowiązek,
Warszawa 1979]
[Romanów A.I.] Romanov A.I., The Nights are Longest There, Boston 1972
Roslakow K., Ubijstwo Kirowa. Politiczeskije i ugłownyjepriestuplenia w 
1930godach, Leningrad
1991
Rybin A.G., Stalin w oktiabrje 1941, Moskwa bdw
Rybin A.T., Rjadom s I.W. Sta linym, „Socjologiczeskije Issledowania", nr 3, 
1988 Rybin A.T., Rjadom s Stalinom w Bolszom Tieatrie, Moskwa bdw Rybin A.T., 
Stalin i Żukow, Moskwa 1994 Rybin A.T., Kto otrawił Stalina?, Moskwa bdw Rybin 
A.T., Next to Stalin: Notes of a Bodyguard, Toronto 1996 Rżewskaja Je., W tot 
dień pozdniej osienju [w:] SS. Smirnow Marszal Żukow. Kakim my jego
pomnim, Moskwa 1988 [Sacharow Andriej] Sakharov Andrei, Memoirs, Nowy Jork 1992 
[wyd. poi. Wspomnienia, 1.1-3,
Warszawa 1991]
Sbornik zakonodatielnych i normatiwnych aktów o riepriessjach i rieabilitacyi, 
Moskwa 1993 Serge Victor, From Lenin to Stalin, Londyn 1937 Sholohov Mihail 
[Szołochow Michaił], Virgin Soil Upturned, Londyn 1988, [wyd. poi. Zorany
ugór, t.1-2, Warszawa 1955-1961] Shostakovich Dmitri [Szostakowicz Dmitrij], 
Testimony The Memoirs of Dmitri Shostakovich
As related to and edited by Solomon Volkov, Londyn 1981 [wyd. po\. Świadectwo. 
Wspomnienia Dymitra Szostakowicza [...], Warszawa 1987]
Simonow K., Głazami czełowieka mojego pokolenia, „Znamia" nr 3, 1988 Simonow K., 
Biesiedy s Admirałom Flota Sowietskogo Sojuza I.S. hakowym, „Znamia" nr 5,
1988 Simonow K., Zamietki k biografii G.K.Żukowa, „Woprosy Istorii", nr 6-10 i 
12, 1987 [wyd. poi.
Marszałek Żukow, notatki do biografii. Warszawa 1989] Simonow K. [Dziennik], nie 
publikowany, RGALI, Moskwa Smirnoff S.S., Marszal Żukow. Kakim my jego pomnim, 
Moskwa 1988 Smith Walter Bedell, My Three Years in Moscow, Nowy Jork 1948 
Szachurin A., [Pamiętniki], „Woprosy Istorii" nr 3, 1975 Szepiłow D., 
Nieprimknuwszyj, Moskwa 2001 Szepiłow D., Wospominania, „Woprosy Istorii" nr 3-
6, 1998 Sztemienko Siergiej, Gienieralnyj Sztab w gody wojny, Moskwa 1981 [wyd. 
poi. Sztab Generalny
w latach wojny, Warszawa 1969]
J.W. STALIN
Stalin 's Letters to Molotov (ed.), Lih Lars T., [Naumow Oleg W.] Naumov Oleg 
V., [Chlewniuk Oleg W.] Khlevniuk Oleg V., New Haven 1995
Stalin I.W., Soczinienia, t.1-13, Moskwa 1946-1951, [wyd. poi. Dzieła, t.1-13, 
Warszawa 1949--1951]
Stalin I.W., Ekonomiczeskije problemy socjalizma w SSSR, Moskwa 1953 [wyd. poi. 
Ekonomiczne problemy socjalizmu w ZSRR. Warszawa 1952]
Stalin I.W., Wystąpienie na prijomie w Kriemle w czest' kommandujuszczich 
wojskami Krasnoj Armii [w:] Works (ed. Robert McNeal), t. II 1941-1945, Stanford 
CA 1967
Stalin i Kaganowicz. Pieriepiska 1931-1936 (ed. O.W.Chlewniuk i in.), Moskwa 
2001
Stalin, Mołotow, ŻdanowowtorojsieriifdmaIwan 
Grazny/,„MoskowskijeNowosti"z7.08.1988
Iosif Stalin w objatijach siemi. Iz licznogo archiwa, Moskwa 1993
Starostin Nikołaj, Futbol skwozgody, Moskwa 1992
Suchanow D.M., Miemuaiy, Biblioteka Kongresu
[Suchanow N.N.] Sukhanov N.N., The Russian Revolution 1917. A personal record, 
Londyn 1955
Bibliografia: wybrane pozycje
751
[Sudoplatow Pawiel] Sudoplatov Pavel, [Sudopłatow Anatolij] Sudoplatov Anatoli, 
oraz
Schecter Jerrold I. i Leona, Special Tasks, the Memoirs of an Unwanted Witness, 
a Soviet
Spymaster, Londyn 1994, [wyd. poi. Wspomnienia niewygodnego świadka, Warszawa 
1999] Timaszuk Lidia, Cel była spasti żyźn bolnogo, Pisma Lidii Timaszuk, 
„Istocznik" nr 1, 1997 Trail Wiera, Wospominania oJeżowie, nie publikowane 
[Trifonow Jurij] Trifonov Yury, House on the Embankment, Evansto, Illinois 1999 
[wyd. poi.
Dom nad rzeką Moskwą, Warszawa 1979] [Trocki Lew] Trotsky Leon, My Life, Nowy 
Jork 1930 [wyd. poi. Mojeżycie. Próba autobiografii,
Warszawa 1930]
[Trocki Lew] Trotsky Leon, Stalin, Londyn 1968 Trojanowskij Oleg, Czeriez gody 
rasstojania, Moskwa 1997 Waledinskij I., Wospominania o wstrieczach s tow. 
Stalinym I.W., „Muziej Riewolucyi", t.23,
Moskwa 1992 Wasilewskij A.M., Dielo wsiej żyzni, Moskwa 1978 [wyd. poi. Dzieło 
całego życia, Warszawa
1976]
Waszczenko N., Za grani istorii, Moskwa 1998 [Wiszniewska Galina] Vishnevskaya 
Galina, Galina. Russian Story, London 1984 [wyd. poi. Gali-
na. Historia mojego życia, Poznań 2000]
N.S. WŁASIK
Własik N.S., Moja biografia, „Szpion" nr 8/9
Sprawa Własika: przesłuchania, „Wojenno-Istoriczeskij Żurnał", nr 12, 1989
Woronow N.W., Miemuaiy N. W. Woronowa, nie publikowane, kolekcja Wołkogonowa
K.Je. WOROSZYŁOW
Werth Alexander, Year of Stalingrad, Londyn 1946
Werth Alexander, Russia at War, Londyn 1964
[Woroszylow K.Je.] Voroshilov K.E., Stalin and the Aimed Forces of the USSR, 
Moskwa 1951
Woroszyłow K.Je., Rasskazy o żyzni. Wospominania, Moskwa 1968
A.A. ŻDANOW
Żdanow A.A., Doklad tow. Zdunowa o żumałach „Zwiezda "i „Leningrad", „Bolszewik" 
nr 17-18,
wrzesień 1946
Żdanow Jurij, O kritikie i samokritikie w naucznoj rabotie, „Bolszewik" nr 21, 
1951 Żdanow Jurij, Wo mgle protiworieczi, „Woprosy Fiłosofii" nr 7, 1993
G.K. Żukow
Żukow G.K., Wospominania i razmyszlcnia, Moskwa 1990 [wyd. poi. z wcześniejszego 
ocenzurowanego wydania: Wspomnienia i refleksje, Warszawa 1990] Żukow G.K., 
Korotko o Stalinie, „Prawda" z 20.01.1989 Żukow G.K., Na kurskoj ługie, 
„Wojenno-istoriczeskij Żurnał", nr 8, 1967
Inne źródła
Antonow-Owsiejenko Anton, Beria, Moskwa 1999
[ Antonow-Owsiejenko Anton] Antonov-Ovseenko Anton, The Time of Stalin: Portrait 
of a Tyranny, Nowy Jork 1980 Applebaum Anne, GULAG: A History of the Soviet 
Concentration Camps, Londyn 2003
752
Stalin
[Aptiekow Pawieł, Dudorowa Olga] Aptekov Pavel, Dudorova Olga, Peace and 
statistics of losses: Unheeded Warning and the Winter War, „Slavic Military 
Studies", t. 10, nr I, marzec 1997
[Awtorchanow Abdurachman] Avtorkhanov Abdurakhman, Stalin and the Soviet 
Communist Party, Londyn 1959
Axell Albert, Stalin's War Thought the Eyes of his Commanders, Londyn 1997
Babiczenko D., Sidorow M., Niewielika pobieda, „Itogi" nr 31, 2001
Barsukow N., Mart 1953. Stronicy istorii KPSS, „Prawda" z 27.10.1989
Barbosa Adalberto Zelmar. El Federalismo Bloquista: Bravo o el pragmatismo 
politico, Buenos Aires 1988
Beevor Antony, Stalingrad, Londyn 1998 [wyd. pol. Stalingrad, Warszawa 2000]
Beevor Antony, Berlin The Downfall 1945, Londyn 2002 [wyd. pol. Berlin. Upadek 
1945, Wydawnictwo MAGNUM, Warszawa 2002]
Biagi Enzo, Svetlana: The Inside Stoiy. Londyn 1967
Bialer Seweryn (ed.), Stalin and his Generals, Nowy Jork 1969
Bloch Michael, Ribbentrop, Londyn 1994 [wyd. pol. Ribbentrop, Warszawa 1995]
[Blocki Oleg] Blotsky Oleg, Vladimir Putin, The Story of My Life, Moskwa 2002
Bobrieniew W., Riazancew W., Marszałprotiw marszala, „Armia" nr 8-10, 1993
Bortoli Georges, Death of Stalin, Londyn 1975 [wyd. pol. Śmierć Stalina, Wroclaw 
1989]
Bos W.H. i Farber E.M., Joseph Stalin's Psoriasis: Its Treatment and the 
Consequences', Cutis, t. 59, kwiecień 1997
Brackman Roman, The Secret File of Joseph Stalin, Londyn 2001
Brent Jonathan i [Naumow Wladimir P.] Naumov Vladimir P., Stalin's Last Crime: 
The Doctors' Plot, Londyn 2003
Brjuchanow B.B., Szoszkow Je.N., Oprawdaniju niepodleżyt. Jeżow i Jeżowszczyna 
1936-1938, St Petersburg 1998
Bromage Bernard, Molotov, Londyn 1956
Brooks Jeffrey, Thank You Comrade Stalin, Princeton 2000
Burleigh Michael, The Third Reich, A New Histoiy, Londyn 2000
Carlton David, Churchill and the Soviet Union, Londyn 2000
Carr E.H., What is Histoiy? Londyn 1964
Carswell John, The Exile, the Life of Ivy Litvinov, Londyn 1980
Chase William J., Enemies Within the Gates? The Comintern and the Stalinist 
Repression 1934-39, New Haven 2001
Chisholm Anne i Michael Davie, Beaverbrook: A Life, Londyn 1992
[Chlewniuk] Khievniuk Oleg, Le Circle du Kremlin, Staline et le bureau politique 
dans les annees 30: les jeux du pouvoir, Paryż 1996
Chlewniuk Oleg, Stalin, NKWD i sowietskoje obszczestwo, Moskwa 1993
[Chlewniuk] Khievniuk Oleg, In Stalin's Shadow, the Career of Sergo 
Ordzhonikidze, Nowy Jork 1993
Chlewniuk Oleg (ed.), Stalinskoje Politbiuro w 1930gody. Sbornik dokumientow, 
Moskwa 1995
Chlewniuk O., i in. (ed.), Politbiuro CK WKPi Sowiet Ministrów SSSR1945-53, 
Moskwa 2002
Clark Alan, Barbarossa, Londyn 1996
Cohen Stephen, Bukharin and the Bolshevik Revolution, A Political Biography 
1SS8-193S, Londyn 1973
Cohen Y., Des lettres comme action: Stalin ait debut des annees 1930 vu depuis 
lesfonds Kaga-novich, „Cahiers du Monde russe", nr 3, t. 38, lipiec-wrzesień 
1997
Conquest Robert, The Great Tenor. Stalin's Purge of the Thirties, London 1968 
[wyd. poi. Wielki tenor, Warszawa 1997]
Bibliografia: wybrane pozycje
753
Conquest Robert, The Nation Killers. Londyn 1972
Conquest Robert, Inside Stalin's Secret Police NICVD Politics 1936/1939, 
Stanford CA, 19S5
Conquest Robert, Haivest of Sorrow; Soviet Collectivization and the 
Tenor/Famine, Londyn
1986 Conquest Robert, Stalin and the Kirov Murder, Oxford 1989, [wyd. pol. 
Stalin i zabójstwo Kirowa,
Warszawa 1989]
Conquest Robert, Stalin: Breaker of Nations, Londyn 1991
Coox Alvin D., L 'affaire Lushkov: Anatomy of a Defector, „Soviet Studies", 
1967-1968, nr 3 Coox Alvin D., The Lesser of Two Hells: NKVD General GS 
Lyushkov's Defection to Japan
1938-45, „Slavic Military Studies", t. II, nr 3, wrzesień 1998 Curtis J.A.E., 
Manuscripts Don't Burn: Mikhail Bulgakov, A Life in Letters and Diaries, Londyn
1991
[Czinski Pawiel] Chinsky Pavel, Staline archives inedites, Paryż 2001 [Czubarian 
Aleksandr O., Pieczatnow Władimir O.] Chubariyan Alexander O., Pechatnov
Vladimir O., Molotov the Liberal: Stalin's 1945 Criticism of his Deputy, „Cold 
War History",
t. I, nr 1, wrzesień 2000 Dallin Alexander i [Firsow] Firsov F.I. (ed.), Dmitrov 
and Stalin 1934-1943, New Haven CT
2000
Davies R.W. The Sypsov/Lominadze Affair, „Soviet Studies", 33, nr I, styczeń 
1981 Easter Gerald, Reconstructing the State: Personal Networks and Elite 
Identity in Soviet Russia,
Cambridge 2000
Ebon M.,Malenkov, Londyn 1953
Erickson John, Soviet High Command A Militaryv'Political History 1918-41, Londyn 
1962 Erickson John, The Road to Stalingrad, Londyn 1983 Erickson John, The Road 
to Berlin, Londyn 1996
Fairbanks C.H., Clicntilism and higher politics in Georgia 1949/1953, 
„Transcaucasia", Ann Arbor, MI, 1983
Fay Laurel, Shostakovich, A Life, Oxford 2001
Figes Orlando, Natasha's Dance, A Cultural History of Russia, Londyn 2002 Figes 
Orlando,/! People's Tragedy The Russian Revolution 189111924, Londyn 1996 
Fitzpatrick Sheila, Eveiyday Stalinism, Ordinaiy Life in Extraordinay Times: 
Soviet Russia in the
1930, Oxford 1999 Fitzpatrick Sheila, The Cultural Front, Power and Culture in 
Revolutionay Russia, Ithaca,
Nowy Jork 1992
Fitzpatrick Sheila, Stalinism: New Directions, Londyn 2000 Garros V., 
[Korieniewskaja] Korenevskaya N.. Lahusen T., Intimacy and Tenor: Soviet Diaries
of the 1930, „New Press" 1995
Gazur Edward P, Secret Assignment: The FBI's KGB General, Nowy Jork 2001 Gendlin 
L., Ispowied' lutownicy Stalina, Minsk 1994 [wyd. pol. skrócone Wyznania 
kochanki
Stalina, Warszawa 1990]
Getty J.A., Manning, R.T., (ed), Stalinist Tenor New Perspectives, Cambridge 
1993 Getty J. Arch, Origins of the Great Purges: the Soviet CP Reconsidered 
1933/1938, Cambridge
1985 Getty J. Arch i Naumov Oleg V., The Road to Tenor: Stalin and the Self-
Destntction of the
Bolsheviks, 1932-9, New Haven CT 1999 Gilbert Martin, Churchill, A Life, Londyn 
1991 [wyd. pol. Churchill: biografia, t. 1-2 Poznań
1996-1997] Glantz David, Barbarossa: Hitler's Invasion of Russia 1941, Londyn 
2001
754
Stalin
Glantz David, The Kharkov Operation May 1942, „Slavic Military Studies", t. 5, 
wrzesień 1992,
grudzień 1992. Glantz David, Zhukov's Greatest Defeat: the Red Army's Epic 
Disaster in Operation Mars 1942,
Manchester 2000 Glantz David, Forgotten Battles of German Soviet War - the 
Winter Campaign: the Crimean
Counter-Offensive, „Slavic Military Studies", t. 14: marzec 2001 Gleason Abbott, 
Totalitarianism: The Inner History of the Cold War, Oxford 2001 [Gobariew 
Wiktor] Gobarev Victor, Khrushchev and the Military: Historical and 
Psychological
Analysis, „Slavic Military Studies", t. 11 [Gobariew Wiktor] Gobarev Victor, 
Soviet Military Plans and Actions During the First Berlin
Crisis, „Slavic Military Studies", t. 10, wrzesień 1997 [Gonczarow Siergiej N.] 
Goncharov Sergei N., Lewis John W., Litai Gue, Uncertain Partners:
Stalin, Mao and the Korean War, Stanford CA 1993 Gorlizki Yoram, Stalin's 
Cabinet: the Politburo and Decision-Making in the Post-War Years,
w Christopher Read, The Stalin Years, Londyn 2003 Gorłow S.A., Pieriegowoiy W.M. 
Molotowa w Bierlinie w nojabrie 1940goda, „Wojenno-istori-
czeskij Żurnał", nr 6/7, 1992
[Gorodieckij] Gorodetsky Gabriel, Stafford Cripps'Mission to Moscow 1940-2, 
Londyn 1984 [Gorodieckij] Gorodetsky Gabriel, Grand Delusion; Stalin and the 
German Invasion of Russia,
New Haven CT 1999
Gromów Je., Stalin: włast' i iskusstwo, Moskwa 1998 Hahn Werner, Postwar Soviet 
Politics: the Fall of Zhdanov and the Defeat of Moderation
1946-53, Ithaca Nowy Jork 1982 Harris Jonathan, The Origins of the Conflict 
between Malenkov and Zhdanov 1939-1941, „Slavic
Review", t. 35, nr 2, 1976 Holloway David, Stalin and the Bomb: the Soviet Union 
and Atomic Energy 1939-1956, New
Haven CT 1994 [wyd. pol. Stalin i bomba: Związek Radziecki a energia atomowa 
1939-1956,
Warszawa 1996]
Hosking Geoffrey, A Histoiy of the Soviet Union 1917-1991, Londyn 1992 Iwanów 
S.P., Sztab aimiejskij, sztab frontowo], Moskwa 1990
[Izumow Ju.] Izumov Y., Why Khrushchev took revenge on Stalin, „Dosye Glasnost", 
nr 12,2001 [Jakowlew Aleksandr] Yakovlev Alexander,^ Century of Violence in 
Soviet Russia, New Haven
CT2002
Jakowlew A.N., Pichoja R., Gieysztor A., Katyń, Moskwa 1997 [wyd. pol. Katyń, 
Warszawa
1995]
Jakowlew N.N., Żukow, Moskwa 1992 Jansen Marc, [Pietrow] Petrov Nikita, Stalin's 
Loyal Executioner: People's Commissar Nikolai
Ezhov 189511940, Stanford CT 2002
Jeffery Inez Cope, Inside Russia: Life and Times ofZoya Zarubina, Austin TX 1999 
Jenkins Roy, Truman, Londyn 1986 Kahan Stuart, Wolf of the Kremlin, Nowy Jork 
1987 Karpow Wladimir, Tajna rasprawa nad Marszalom Żukowym, „Wiestnik 
Protiwowozdusznoj
Obrony" nr 7 i 8, 1991 Karpow Wladimir, Rasprawa Stalina nad Marszalom Żukowym, 
„Wiestnik Protiwowozdusznoj
Obrony" nr 7 i 8, 1992
Karpow W., Rasstrielannyje marszafy, Moskwa 2000
Karpow W., Marsza! Żukow. Opala. Litieraturnaja mozaika, Moskwa 1994 Kariera 
Wladimira Kazakowa, „Niezawisimoje Wojennoje Obozrienie", t. 19, 2002 Kemp-Welch 
A., Stalin and the Literary Intelligentsia, ss. 28-29, Londyn 1991
Bibliografia: wybrane pozycje
755
Kenez Peter, Cinema and Soviet Society from the Revolution to the Death of 
Stalin, Londyn 2001 Kirilina [Ałła] Alia, L'Assassinat de Kirov, destin d'un 
stalinien, 1886-1934, Paryż 1995 Knight Amy, Who Killed Kirov? The Kremlin's 
Greatest Mystery, Nowy Jork 1999 Knight Amy, Beria: Stalin's First Lieutenant, 
Princeton Nowy Jork 1993 [wyd. pol. Beria. Prawa
ręka Stalina, Warszawa 1996]
[Korol' W.Je., Slusarenko A.I, Nikołajenko I.U.] Korol V.E., Sliusarenko A.I., 
Nikolaenko I.U., Tragic 1941 and Ukraine: New Aspect of Problems, „Slavic 
Militaiy Studies", 1.11, nr 1, marzec 1998 [Kostyrczenko Giennadij] Kostyrchenko 
Gennadi, Out of the Red Shadows, Anti-Semitism in
Stalin's Russia, Nowy Jork 1995
Kotkin Stephen, Magnetic Mountain: Stalinism as a Civilisation, University of 
California 1995 [Kożewnikow Aleksiej] Kojevnikov Alexei, Games of Stalinist 
Democracy, Ideological Discussions in Soviet Sciences: 1947-1952 in Sheila 
Fitzpatrick, Stalinism: New Directions, Londyn 2000
Kulików Je., Mjagkow M., Rżeszewskij O., Wojna 1941-1945, Moskwa 2001 [Kuzniecow 
1.1.] Kuznetsov 1.1., Stalin's Minister VIAbakwnov, „Slavic Military Studies", 
t. 12
nr 1. marzec 1999
[Kuzniecow I.I.] Kuznetsov 1.1., KGB GeneralNaum Isakovich Eitingon 1899-1991, 
„Slavic Military Studies", t. 14, nr I, marzec 2001 Lastours S. de, 
Toukhatchevski, Paryż 1996 [Lebiediewa Natalia] Lebedeva N., Katyn, Moskwa 1994 
[wyd. pol. Katyń: zbrodnia przeciwko
ludzkości. Warszawa 1998]
Lewaszow Wiktor, Michaels. Ubijstwo Michoelsa, Moskwa 1998 Lewis Jonathan, 
Whitehead Philip, Stalin: Time for Judgement, Londyn 1990 Leyda Jay, Kino: 
History of Russian and Soviet Film, Londyn 1973 Lichanow D., Nikonow W.,Ja 
poczistił NKWD, „Sowierszenno Siekrietno", nr4, 1992 Lakoba S., Oczerki po 
politiczeskoj istorii Abchazji, Suchumi 1990 Łoginow W., Tajni Stalina. 
Gienieral Wlasik i jego sorutniki, Moskwa 2000 Malia Martin, The Soviet Tragedy: 
A Histoiy of Socialism 1917-1991, Nowy Jork 1994 [wyd. pol. Sowiecka tragedia. 
Historia komunistycznego imperium rosyjskiego 1917-1991, Warszawa 1998]
Marcucci L., // Commissario di Feiro di Stalin, Turyn 1997 Mariamow Grigorij, 
Kriemlowskij cenzor: Stalin smotrit kino, Moskwa 1986 McLoughlin Barry, Kevin 
McDermott, Stalin 's Terror: High Politics and Mass Repression in the
Soviet Union, Londyn 2002
Mee Charles L. Jr, Meeting at Potsdam, Londyn 1975
Merridale Catherine, Night of Stone, Death and Memory in Russia, Londyn 2000 
Merridale C, Moscow Politics and the Rise of Stalin: the Communist Party in the 
Capital
1925-32, Basingstoke/Londyn 1990
[Miedwiediew Jaures] Medvedev Zhores, The Rise and Fall of T.D. Lysenco, Nowy 
Jork 1969 [Miedwiediew Roj] Medvedev Roy, Let History Judge, Londyn 1976, [wyd. 
pol. Pod osąd historii. Geneza i następstwa stalinizmu, t.2, Warszawa 1990] 
[Miedwiediew Roj] Medvedev Roy, On Stalin and Stalinism, Oxford 1979 
[Miedwiediew Roj] Medvedev Roy, Khrushchev, Nowy Jork 1983, [wyd. pol. 
Chniszczow. Biografia polityczna. Warszaw a 1990] [Miedwiediew Roj] Medvedev 
Roy, All Stalin's Men: Six Who Carried the Bloody Purges, Nowy
Jork 1985 [wyd. pol. Ludzie Stalina, Warszawa 1989] Miedwiediew Roj i Żores 
[Jaures], Nieizwiestnyj Stalin, Moskwa 2001 Miedwiediew Roj i Żores [Jaures], 
Politiczeskij dniewnik, Amsterdam 1975
756
Stalin
Morgan Ted, FDR, Londyn 1985
Naumow W. (ed.), 1941 god. Dokumienty, Moskwa 2000
Nevakivi Jukka (ed.), Finnish-Soviet Relations 1944-1948, Helsinki 1994
Niekrasow W.F. (ed.), Beria: koniec kariery, Moskwa 1991
Niekrasow W.F., Trinadcat' „żeleznych" narkomow. Istoria NKWD-MGB ot A.I. Rykowa 
do N.A. Szczolokowa 1917-1982, Moskwa 1995
Nienarokow A., Sztabs-kapitan marszat, wrag naroda, „Rodina", nr 10, 1989
[Niewieżyn Wł.A.] Nevezhin V.A., Stalin's 5th May Address: the Experience of 
Interpretation, „Slavic Military Studies", t.l 1, nr I, marzec 1998.
Nove Alex, (ed.), The Stalin Phenomenon, Nowy Jork 1993
Overy Richard, Russia's War, Londyn 1997 [wyd. poi. Krew na śniegu. Rosja w II 
wojnie światowej, Gdańsk 1999J
Papkow S.A., Stalinski; tierror w Sibiri 1928-1941, Nowosibirsk 1997
Parrish Michael, The Lesser Terror Soviet State Securiy 1939-1953, Londyn 1996
Parrish Michael, Downfall of the Iron Commissar NI Yezhov 1938-1940, „Slavic 
Military Studies", t. 14, czerwiec 2001
Parrish Michael, The Last Relic: Serov, „Slavic Military Studies", t. 10, 
wrzesień 1997
Pawlenko N.G., G.K. Żukow. Iz nieopublikowanych wospominanij, „Kommunist", t. 
14, wrzesień 1998
Pawlenko N .G., Razmyszlenia o sud 'bie polkowodca, „Wojenno-istoriczeskij 
Żurnał", nr 10-12, 1988
Perrie Maureen, The Cult of Ivan the Terrible in Stalin's Russia, Londyn 2001
Perlmutter Amos, A Not So Grand Alliance 1943-45, Columbia, MO, 1994
[Pieczatow Władimir O.) Pechatov Vladimir O., The Allies are pressing on you to 
break your will... Foreign Policy Correspondence between Stalin and Molotov and 
other Politburo members, September 1945/December 1946, Working Paper 26, Cold 
War International History Project, Woodrow Wilson International Centre for 
Scholars, Waszyngton
Pietrow N.W., Skorkin K.W., Kto rukowodil NKWD 1934-1941. Sprawocznik, Moskwa 
1999
Polanskij A., Jeżow: istoria żeleznogo stalinskogo narkoma, Moskwa 2001
Pope Arthur Upham, Maxim Litvinov, Londyn 1943
Popow W.S., Oppokow W.G., Bieriewszczina, „Wojenno-istoriczeskij Żurnał" nr 3, 
1990
Porter Cathy, Alexandra Kollantai, Londyn 1980
Powarcow S., Priczina smierti - rastriel, Moskwa 1996
Raanan Gavriel D., International Policy Formation in the USSR Factional 
'Debates' during the Zhdanovshchina, Hamden CT 1983
Radosh R., Habeck M.R., Sevostianov [Siewostianow] G., Spain Betrayed the Soviet 
Union in the Spanish Civil War, New Haven CT 2001
[Radziński Edward] Radzinsky Edvard, Stalin, Londyn 1996, [wyd. pol. Stalin, 
Wydawnictwo MAGNUM, Warszawa 1996]
Read Christopher, The Stalin Years: A Reader, Londyn 2003
Read Anthony, David Fisher, The Dead Embrace: Hitler, Stalin and the Nazi-Soviet 
Pact 1939-1941, Londyn 198S
Rees E.A., Stalinism and Soviet Rail Transport 1928-194], Londyn 1995
Reese R.R., Stalin's Reluctant Soldiers: A Social History of the Red Army, 
Kansas 1996
Richardson Rosamond, The Long Shadow: Inside Stalin's Family, Londyn 1993
Rieber Alfred J., Stalin Man of the Borderlands, „American History Review", t. 
106, nr 5, grudzień 2001
Riehl Nikolaus i Frederick Seitz, Stalin's Captive Nikolaus Riehl and the Soviet 
Race for the Bomb, Londyn 1996
Bibliografia: wybrane pozycje
757
Rigby T.H., Was Stalin a Disloyal Patron?, „Soviet Studies" 38, nr 3, lipiec 
1986
Rigby I.H., Political Elites in the USSR, Aldershot 1990
Ritterspoon G.T., Stalinist Simplifications and Soviet Complications. Social 
Tensions and Political Conflicts in the USSR 1933-53, Filadelfia 1991
Roberts Andrew, The Holy Fox: A Biography of Lord Halifax, Londyn 1991
Roberts Geoffrey; Beware Greek Gifts: the Churchill/Stalin Percentages Agreement 
of October 1944, Churchill and Stalin, FCO Historians' Conference 2002
[Rogowin Wadim Z.] Rogovin Vadim Z., 1937: Stalin's Year of Tenor, Oak Park MI 
1988
Rosenfeldt N.E., Knowledge and Power: the Role of Stalin's Secret Chancellery in 
the Soviet System of Government, Kopenhaga 1978
Rubcow Ju., Alter ego Stalina. Kniga sozdana na osnowie rassiekrieczonnych 
dokumientow iz ar-chiwnych fondow, Moskwa 1999
Rubcow Ju.W., Marszafy Stalina, Rostow 2000
Rubenstein Joshua. Tangled Loyalties: the Life and Times ofllya Ehrenburg, 
Londyn 1996
Rubenstein Joshua, Naumov Vladimir P. [Naumow Władimir P.], Stalin's Secret 
Pogrom, The Postwar Inquisition of the Jewish Anti-Fascist Committee, New Haven 
CT, 2001
[Rybaków Anatolij] Rybakhov Anatoli, Children oftheArbat, Boston 1988 [wyd. poi. 
Dzieci Arbatu, Warszawa 1989]
Rżeszewskij O.A.. Wtoraja mirowaja wojna, Moskwa 1995
[Rżeszewskij O.A.] Rzheshevsky O.A. (ed.), War and Diplomacy: the Making of the 
Grand Alliance, Nowy Jork 1996
[Rżeszewskij O.A.] Rzheshevsky O. A., Winston Churchill in Moscow 1942, 
Churchill and Stalin, FCO Historians Conference 2002
Sainsbury K., The Turning Point, Londyn 1986
Salisbury Harrison, 900 Days, The Siege of Leningrad, Londyn 1969 (r/p: 2000)
Seaton Albert, Stalin as Militay Commander, Conshohocken, Pensylwania 1998
Service Robert, The Bolshevik Party in Revolution: A Study in Organizational 
Change 1917-23, Londyn 1979
Service Robert,/! History of 20th Century Russia, Londyn 1997
Service Robert, Joseph Stalin, the Making of a Stalinist, John Channon (ed.), 
Politics Sociey and Stalinism in the USSR, Londyn 1998
Service Robert, Lenin, Londyn 2000 [wyd. pol. Lenin. Biografia, Warszawa 2003]
Service Robert, Architectural Problems of Reform from Design to Collapse, 
Totalitarian Movements and Political Religions, t. 2, nr 2. jesień 2001
Shapiro Leonard, The Communist Party of the Soviet Union, Londyn 1970
Shukman Harold (ed.), Stalin's Generals, Londyn 1993
Shukman Harold (ed.), Stalin and the Soviet-Finnish War 1939-1940, Londyn 2002
Siegelbaum Lewis, Sokolov Andrei [Sokołów Andriej] (ed.), Stalinism as a Way of 
Life, A Narrative in Documents, New Haven CT 2001
Smith Edward Ellis, Young Stalin, Nowy Jork 1967
Soyfer Valery [Walerij], Lysenko and the Tragedy of Soviet Science, Nowy Jork 
1994
Spahr William J., Stalin's Lieutenants. A Study of Command under Duress, Novato 
1997 [wyd. pol. Generałowie Stalina, Warszawa 2001]
Spahr William J., Zlutkov. The Rise and Fall of a Great Captain, Novato 1995 
[wyd. pol. Żukow, Warszawa 2003]
Starr S. Frederick, Red and Hot, The Fate of Jazz in the Soviet Union 1917-80, 
Oxford 1983
Stolarow K.A., Gofgofa, Moskwa 1991
Suchmolinow A., Wasilij: syn wożdja, Moskwa 2001
Suljanow A.,Ariestowat'w Kriemle. O żyzni i smierti marszała Bieria. Powiesi', 
Minsk 1991
758
Stalin
Suny Ronald Grigor; The Making of the Georgian Nation, Stanford CA 1988
Suwienirow O.F., Tragiedia RKKA 1937-1938, Moskwa 1998
Szejnis Z., Maksim Maksimowicz Litwinów, Moskwa 1989
[Szentalinskij Witalij] Shentalinsky Vitaly, The KGB'S Literary Archive, Londyn 
1995 [wyd. poi. Wskrzeszone słowo. Z „archiwów literackich " KGB [cz. T], 
Warszawa 1996]
Szentalinskij Witalij, Ochota w riewzapowiednikie, „Nowyj Mir", nr 12, 1998
Taubman, William, Khrushchev, The Man and His Era, Londyn 2003
Taubman William, [Chruszczow Siergiej] Khruschev Sergei, Gleason Abbott, Nikita 
Khrushchev, New Haven CT 2000
Taylox A.J.P, Beaverbrook, Londyn 1972
Thomas Hugh, Armed Truce, The Beginnings of the Cold War 1945-6, Londyn 1986
Thurston Robert W., Life and Tenor in Stalin's Russia 1934-45, New Haven CT 1996
Tolstoy Nikolai, The Tolstoys, Londyn 1983
Tolstoy Nikolai, Stalin's Secret War, Londyn 1981
[Torańska] Toranska Teresa, Oni, Stalin's Polish Puppets, Londyn 1987 [poi. wyd. 
pełne: Oni, Warszawa 1997]
Torczinow W.A., Leontiuk A.M., Woknig Stalina. Fstoriko-biograficzeskij 
sprawocznik, St Petersburg 2000
Trepper L., Bolszaja igra, Moskwa [990 Tucker Robert, Stalin as Revolutionary, 
Nowy Jork 1974 Tucker Robert, Stalin in Power: the Revolution from Above, Nowy 
Jork 1990 Tucker Robert, Stalinism Essays in Historical Interpretation, New 
Brunswick, Nowy Jork 2000 Uspienski W.D., Tajnyj sowietnik wożdja, Moskwa 1992 
Uszakow S.Ju., Stukałow A.A., Front wojennychprokurorow. I. Kogda 
rasstrieliwaliprokurorow.
II. Rasskazy o wojennych prokurorach, Moskwa 2000
[Waksberg Arkadij] Vaksberg Arkady, Stalin Against the Jews, Nowy Jork 1995 
[Waksberg Arkadij] Vaksberg Arkady, Stalin's Prosecutor, The Life of Andrei 
Vyshinsky Nowy Jork 1991
Waksberg Arkadij, Dieto Marszała Żukowa: nierazorwawszczajasia bomba, 
„Litieraturna Ga-zieta", nr32, 1992
[Wasiliewa Larysa] Vasilieva Larissa, Kremlin Wives, Londyn 1994 [wyd. pol. 
Kremlowskie żony, Warszawa 1995]
Wasiliewa L., Dieti Kriemla, Moskwa 2001 [wyd. pol. Kremlowskie dzieci. Warszawa 
1997]
Wasiliewa L., Kiiemlewskije żeny, Moskwa 2001 [wyd. pol. Kremlowskie żony, 
Warszawa 1995]
Watson Derek, The Early Career of VM Molotov, „CREES Discussion Papers, Soviet 
Industrialisation Project Series, Univ. of Birmingham", t. 26; 1986
Watson Derek, Molotov and Soviet Government: Sovnarkom 1930-41, Basingstoke 1996
Weiskopf Michaił, Pisatiel Stalin, Moskwa 2001
Wheatley Dennis, Red Eagle. The stoiy of the Russian Revolution and ofKlimenty 
Efremovitch Voroshilov, Marshal and Commissar for Defence of the USSR, Londyn 
1938
[Wołkogonow Dmitrij] Volkogonov Dmitri, Stalin: Triumph and Tragedy, Londyn 1991 
[wyd. pol. Stalin t. 1-2, Warszawa 1996]
[Wołkogonow Dmitrij] Volkogonov Dmitri, The Rise and Fall of the Soviet Empire 
Londyn 1998 '
Young Gordon, Stalin's Heirs, Who's Wlw in Soviet Russia, Londyn 1953 Zienkowicz 
N.A., Marszafy i genseki, Smolensk 1997
Zubkowa Jelena, Obszczestwiennaja atmosfiera pośle wojny (1945-1946), 
„Swobodnaja Mysl" nr6, 1992
Bibliografia: wybrane pozycje
759
[Zubok Wł., Pleszakow K.] Zubok VI., Pleshakov K., Inside the Kremlin's Cold 
War. From Stalin to Khrushchev, Harvard 1996, [wyd. pol. Zimna wojna zza kulis 
Kremla. Od Stalina do Chruszczowa, Warszawa 1999]
Żaworonkow G.,I snitsja noezju dień, „Sintaksis" nr 32 (1992)
Żukow Ju.N., Borb'ba za wtast' w mkowodstwie SSSR w 1945-1952, „Woprosy Istorii" 
nr 1, 1995
Żukow Ju.N., Tajny „Kremlowskogo dieła " 1935goda i sud'ba Awela Jenukidze, 
„Nowaja i No-wiejszaja Istoria", nr 5, 2000
Żyrnow Je., [Rozmowy z Michaiłem Smirtukowem], „Włast"', t. 5, 7, 11, 25 (2000)
Żyrnow Je., Gornicznych priedstawit k nagradam, „Włast"', t. 16 (2000)
Indeks osób
Abakumow Wiktor 388, 391, 443, 452, 492, 538-542, 551-553, 557, 563-566, 569, 
576-577, 584, 590-593, 597, 601-602, 612, 614-619,625,628,635,659
Abbas, szach perski 173
Acheson Dean 611
Achmatowa Anna (ur. Gorienko) 92, 96, 129-130,545
Adżubej Aleksiej 555
Adżubej Nina, matka Aleksieja 555
Afanasjew Nikolaj 319
Agranow Jakow 147, 149, 151
Akułow Iwan 120
Aleksander I, car 173, 325, 404, 544, 547
Aleksander III. car 194,554
Aleksander III Wielki, król Macedonii 374
Aleksander Newski, książę 403
Aleksandrów Aleksandr, kompozytor 402,459
Aleksandrów Grigorij (ur. Mormonienko) 159, 235, 250
Alfierow, ogrodnik 73
Allilujew Aleksandr (Sasza), syn Pawia 67,284
Allilujew Fiodor, syn Siergieja (St.) 30-31, 262
Allilujew Iosif, syn Grigorija Morozowa, wnuk Stalina 599, 622, 634-635, 662
Allilujew Pawieł, syn Siergieja, szwagier Stalina 11,17-1 9, 27,56,64,67, 86, 
98,100,103, 105, 114, 150-151, 154-156, 173, 236, 259, 262-263, 281-285,564-565
Allilujew Siergiej, teść Stalina 18, 27, 29-30, 259,264,281,283,565
Allilujew Siergiej, syn Pawia 67, 259,263,284
Alliłujew Władimir zofo. Redens Władimir
Allilujewa (Redens) Anna, córka Siergieja, żona Stanisława Redensa, szwagierka 
Stalina 1, 9, 30, 67, 69, 105, 109, 114-115, 117-118, 150, 152-154, 157, 172, 
252, 261-262, 273, 283, 285, 320, 344, 368, 565, 578, 659, 664
Allilujewa Jewgienia (Żenią) (d.d. Ziemlani-cyna), żona Pawia 19, 56, 86-87, 98, 
103, 105, 108, 114, 151, 154-158, 170-173, 259, 261-263, 281-282, 284-285, 288, 
368, 564-565, 578, 659
Allilujewa-Politkowska Kira, córka Pawła 66--67, 85-86, 98,106, 155,157, 172, 
259-260, 262-263, 282, 285, 565-566, 578, 659, 662
Allilujewa Nadieżda (Nadia), córka Siergieja, żona Stalina 1-2, 5-19, 24, 27, 
29-33, 37, 40^1, 44, 46, 55-59, 65, 67-69, 71, 74, 76-80, 82, 85-87, 89-92, 98-
100, 103-104, 106-112, 114, 116-117. 150-151, 153-156, 164, 168-170, 172, 174, 
179, 206, 209, 259, 261, 269, 282-284, 286, 288, 311, 342, 344, 374, 426, 445, 
447, 450, 557, 606, 620-621, 634
Alliłujewa Olga (d.d. Fiodorenko), żona Siergieja, teściowa Stalina 18, 27, 29-
30, 55, 65, 106-107, 262-263, 283, 565
Alliłujewa Świetlana, córka Stalina i Nadieżdy 2,5-6,9-
10,14.19,27,33,39,41,64,67, 69, 79-80, 82, 86-87, 96, 98-99, 103, 105-106, 108, 
112, 114-116, 119, 123-124, 135, 139, 151-152, 157, 170-171, 175-177, 235, 249--
250, 253-255,260-261, 271, 281, 283-284,
Indeks osób
761
286-287, 313, 320, 340, 343-344, 368, 376, 394, 397, 401, 420, 443^t46, 448^150, 
492, 503, 505, 509-512, 514, 521-522, 531-532, 534, 542, 554-556, 563-564, 566, 
572-573, 578, 580, 590, 592, 595, 599-600, 606, 615, 621-622, 627-628, 634, 638, 
649, 652, 655-656, 662
Alter Wiktor 548
Anders Władysław 329
Andreasjan Napoleon 244
Andriejew Andriej 12, 37, 39, 41, 46, 61, 72, 105, 110, 120, 137, 153, 209, 211, 
244-246, 251-253, 265, 279, 393, 413, 472-473, 506, 574, 590, 597, 599, 601, 
606, 627-628, 630, 661,664
Andriejewa Dora zob. Chazan Dora
Andriejewa Natalia (Natasza), córka Andrie-ja, żona Władimira Kujbyszewa 37, 39, 
49, 98, 105. 244, 246. 250^ 252-253, 393, 599. 663-664
Andropow Jurij 491
Antonow, dowódca dywizji 384
Antonow Aleksiej 434, 437, 441, 451, 457
Antonow-Owsiejenko Władimir (ur. Owsiejen-ko) 228
Artiemiew Pawieł 398-399,401^103
Artiom (ur. Fiodor Siergiejew) 10
Arutinow Grigorij 629
Astor Nancy 418
Attlee Clement Richard 501
Awdiejenko Aleksandr 364
Awerbach Ida zob. Jagoda Ida
Awerbach Leonid, teść Gienricha Jagody 214
Awerbach Leopold, syn Leonida 94, 214
Babel Antonina zob. Pirożkowa Antonina Babel Isaak 65,92-93, 166-167,224,260-
261,
275-277,318-320,326,577 Bagirow Mir Dżafar 412 Bagramian Iwan 378 Bajbakow 
Nikolaj 405, 423-424, 436 Bakajew Iwan 186 Balzak (Balzac) Honore de 62, 96 
Bałandin Wasilij 379 Basztakow Leonid 329 Baticki Pawieł 659 Beal Fred 83, 88
Beaverbrook William Maxwell Aitken 387-388 Becket Thomas 147 Belizariusz 551 
BeneśEduard 220 Beria Ławrientij 23, 45, 48-49, 74-77, 79, 84,
88-89, 115, 118-119, 123-128, 134-135,
139, 153-154, 157, 166, 168-170, 172-173, 177, 179, 184, 191, 196-197, 200, 205, 
207--208, 216, 221, 235, 238, 243-245, 247, 251, 261, 264-265, 270-283. 285, 
288-291, 295, 297-299, 301, 304, 308-309, 311-314, 316--320, 322-324, 327-
332,339, 341, 344, 346, 348, 351-353, 361, 364-366, 369-374, 377, 379, 383, 388-
392, 394, 397-398, 401-402, 404-405, 409-410, 412, 414^115, 422-424, 430, 435, 
438-441, 443, 445, 447-448, 451, 453^57, 459-460, 462^65, 470, 472-473, 475, 
480, 483-484, 491-493, 495^198, 500--509, 511, 515-518, 520-530, 533, 535, 537-
539, 541-543, 548-557, 560, 565, 570, 572, 574, 577, 579-580, 582, 585-586, 593-
-598, 600-606, 609, 612-613, 615-625, 628--630, 632-634,636-639, 641-642,644-
656, 658-659, 663
Beria Marfa, matka Ławrientija 85, 196
Beria Marfa, żona Sergozob. Pieszkowa Marfa
Beria Nina (d.d. Gegeczkori), żona Ławrientija 75, 124, 177, 216, 271-272, 284, 
311. 464, 505-506, 509-511, 522, 532, 539, 555, 604, 610, 623-624, 652, 658-659, 
662
Beria vel Gegeczkori Sergo, syn Ławrientija 124-125, 216, 261. 270, 329, 398. 
423-424, 464^165, 467, 481-482, 497, 501-502, 506, 509-510, 512, 530, 566, 574, 
599, 623-624, 634, 659, 662
Berman Boris 210
Berman Jakub 288, 516, 531-532, 573, 636
Berman Matwiej 117
Bernadotte Folke, hrabia 444
Bidault Georges 477
Biedny Diemian (ur. Pridworow Jefim) 43, 71, 73, 129, 131-132, 187-188, 221
Bielinski, komendant kurortu w Muchałatce 71
Biełow Iwan 219
Bierieżkow Walentin 333, 395, 465
Bierut Bolesław 474, 478, 516, 520, 524, 528, 570, 610, 636
Birse Arthur 419,468,471
Bismarck Otto Eduard Leopold von, książę Lauenburga 96, 295, 345, 362
Bliicher Głafira (d.d.Biezwierchowa), 3. żona Wasilij a 273
Bliicher Wasilij 242, 272-273, 278-279
Błochin Wasilij 191-192,204,319-320,328-329
Bołdin Iwan 360
BockFedorvon 414
Bogomolow Aleksandr 568
762
Stalin
Bohlen Charles Eustius (Chip) 461, 465-466, 481,483
Bolszakow Iwan 517-519,546,548
Bołdin Iwan 360
Boncz-Brujewicz Władimir 229
Borgia Lukrecja (Lucrezia), 271
Borisow Michaił 138, 140, 146-147, 149
Bormann Martin 487
Bowkun-Ługaniec, dyplomata 298
Bór-Komorowski Tadeusz 474
Brackman Roman 29, 578
Branson Richard 663
Braun Eva, żona Adolfa Hitlera 487, 491
Bravo Leopoldo 641
Breżniew Leonid 82, 114, 313, 423, 481, 634, 655, 660
Briuchanow Nikołaj 55-56
Brooke Alan Francis 417-418, 470-471, 476, 481,551
Brusiłow Aleksiej 77
Bucharin Nikołaj 12,15-16,35,44,48-49,51, 53-55, 60, 65, 68, 73, 86, 90, 106-
107, 109, 113, 122, 126, 130, 133, 137, 143, 145, 147, 167, 173-174, 187, 193, 
195, 198-202, 207-211, 214, 217-218, 228, 231, 238, 244, 266, 279, 316, 506, 
559, 572, 653
Bucharina Anna zob. Larina Anna
Bucharina Esfir zofc. Gurwicz Esfir
Bucharina Świetlana, córka Nikołaja z 2. małżeństwa 65
Budberg Moura (Maria) (d.d. Zakriewska) baronessa, 181
Budionna Maria, 3. żona Siemiona 287, 662
Budionna Nadieżda (d.d. Popowa), 1. żona Siemiona 32, 109
Budionna Nina, córka Siemiona z 3. małżeństwa 215, 663
Budionna Olga zob. Michajłowa Olga
Budionny Siemion 11,14-15, 31-32, 50, 65-66, 74, 80, 83, 99, 109, 119, 124, 127, 
174, 210, 215, 218-219, 225, 228, 234, 273, 287, 307, 312, 326, 338, 347, 352-
353, 361, 365, 369, 376, 378, 388-390, 402, 422, 424, 426, 438, 440, 442, 493, 
506, 529, 551-552, 554, 611, 659, 662-663
Bułanow Pawie} 265
Bułatów Dmitrij 230-231
Bułganin Nikołaj 40, 174-175, 235, 254, 264, 306, 389-391, 403-404, 413, 477, 
492, 522, 529, 531, 533, 543, 551-552, 556-557, 602, 605, 608-609, 613, 615, 
619-620, 637, 641-642, 645-646, 649, 651, 654-656, 658-659
Bułganina Jelena zob. Korowina Jelena
Bułhakow Michaił 92, 97, 131
Burdonska Galina, żona Wasilija Stalina 340,
368, 394, 446, 556 Burdonski Aleksandr, syn Wasilija Stalina
z 1. małżeństwa 446, 556, 662 Butusowa Matriona 642, 644-647 Byczkowa Aleksandra 
116
Cadogan Alexander 421
CanawaŁawrientij (ur. Dżandżgawa) 577-579
Castro Fidel 660
Cereteli Szałwa 278, 290, 298, 327, 463, 470
Chajutin Łazar, pierwszy mąż Jewgienii 166, 277
Chajutina Jewgienia (d.d. Feigenberg), 2. żona Nikołaja Jeżowa 166-167, 195, 
231, 253, 255, 260, 262, 274-277, 318-319
Chajutina (Jeżowa) Natasza, przybrana córka Jewgienii i Nikołaja Jeżowa 10, 231, 
253, 275-277,318-319
Chałatów Artaszes 41
Chamberlain Austen 53
Chamberlain Neville 296
Chandżjan Agasi 196
Chaplin Charlie 517
Chazan Dora, żona Andrieja Andriejewa 12, 14, 37, 39,41, 46, 79, 98, 104-105, 
153, 155, 172, 245-246, 252-253, 311, 590, 599, 664
Chopin Fryderyk 150
Chrulow Andriej 289,408,436-437,440,442, 477_478, 495, 590
Chrulowa Esfir, żona Andrieja 590
Chrustalow Iwan, 523, 642, 654, 656
Chruszczow Leonid, syn Nikity z 1. małżeństwa 251,452
Chruszczow Nikita 3,16-17,40,62,82,87,99, 122-123, 127-128, 139, 145-146, 149, 
160, 163-164, 167, 174-175, 187, 201, 204, 208, 210, 229, 234, 237, 239, 242-
243, 246, 248, 252, 265-266, 272, 280, 288-289, 300, 303-304, 306-307, 311, 323-
325, 327, 329, 347, 350-351, 371-372, 374, 378, 384, 393--394, 409,411-414,426-
427, 436, 438,451--452, 472,477, 492, 506, 515-516, 519-520, 522-525, 527-531, 
533, 549, 554, 556, 560--563, 567, 570, 575, 580, 582, 601, 604-605, 610, 613-
615, 617-619, 621, 623-625, 627, 630, 632, 634, 637-639, 642-647, 649-656, 658-
660, 663-664
Chruszczow Siergiej, syn Nikity z 2. małżeństwa 394, 520, 529
Indeks osób
763
Chruszczowa Julia, córka Nikity z 1. małżeństwa 394, 592, 663
Chruszczowa Julia, córka Leonida z 2. małżeństwa 452, 603
Chruszczowa Lubow (d.d. Kutuzowa), 2. żona Leonida 452, 603
Chruszczowa Nina (d.d. Kucharczuk), 2. żona Nikity 307, 394, 555
Chruszczowa Rada, córka Nikity z 2. małżeństwa, żona Aleksieja Adżubeja 394, 
555, 598,614
Churchill Mary zob. Soames Mary
Churchill Sarah, córka Winstona 420
Churchill Winston Leonard Spencer 7,38,89, 308, 325, 344, 387, 406-407, 414-
^ł23, 430, 435-436, 444, 449, 456, 463, 465-471, 474-477, 479-485, 498-501, 532, 
536, 551
Cieszkowska Galina, 2. żona Aleksandra Je-gorowa 12-13, 15, 17, 174, 218, 225, 
234
Conquest Robert 223
Cooper James Fenimore 96
Cripps Stafford 344
Czadajew Jakow 352, 361, 363, 369, 371-372, 411,596
Czajkowski Piotr 96, 245
Czang Kaj-szek (Chian Kai-shek) 494, 594, 612
Czarkwiani, pop 570, 624
Czarkwiani Gela, syn Kandida 25, 663
Czarkwiani Kandid 25, 272, 423, 514, 570, 573, 590, 613-614, 616, 620-624, 629, 
663
Czechów Anton 30, 94, 96, 135, 352
Czechowa Olga 553
Czepców Aleksandr 626
Czernucha W., funkcjonariusz partyjny 636
Cziaureli Michaił 518,520,532
Cziczerin Gieorgij 246
Czikobawa Arnold 629
Czojbałsan Chorłogijn 223, 625, 627
Czou En-laj (Zhou Enlai) 594, 609, 611, 613--614
Czubar Włas 83, 88, 137, 163, 187, 201, 267, 272, 288
Czudow Michaił 143
Czujkow Wasilij 426, 428-429, 487
Czu-te (Chu-Teh) 611
Czyngis-chan (Dzyngis-chan) 72, 271
D'Abernon Edgar Vincent, lord 301, 391 Daladier Edouard 296 Dante Alighieri 221 
Davies Joseph 231,312 Dawydowa Wiera 285-287, 611
Demid Helekdorżyn 223
Dickens Charles 62,471
Diekanozow Reginald (Redżik), syn Władi-
mira 297,345 Diekanozow Władimir 297-298,330,332-334,
337, 345-347, 351, 354, 362, 630, 659 Diekanozowa Nadia, córka Reginalda 345 
Dikij Aleksiej 518
Disraeli Benjamin, lord Beaconsfield 401 Djilas vel Dżilas Milovan 48, 478-479, 
516,
519, 521-522, 526, 579-580, 582 Dobrynin Anatolij 516 Dostojewski Fiodor 97, 479 
Doumenc Joseph 301 Dowżenko Aleksandr 159-160 Draule Milda, żona Leonida 
Nikołajewa 145 Drozdowa Lilia, córka Marfy, kochanka Ław-
rientija Berii 604, 623, 662 Drozdowa Marfa 604, 623 Dumas Aleksander 
(Alexandre) (ojciec) 283,
447
Dunajewski Isaak 159, 402 Dunlop, tłumacz Churchilla 417 Dwinski Boris 80, 167 
Dymitrow Georgi 283-284, 351, 363, 399,
579-580, 585, 625, 627 Dzierżyński Feliks 84, 114, 166, 246, 635 Dżambuł (ur. 
Dżabajew Dżambuł) 231 Dżanelidze Wano 140, 229 Dżugaszwili Gulia, córka Jakowa z 
2. małżeństwa, wnuczka Stalina 262, 344, 368, 376,
394,444,510,512,634,638 Dżugaszwili Keke (Jekatierina) (d.d. Geładze),
żona Wissariona, matka Stalina 23-25, 86,
178,216,525,610 Dżugaszwili Jakow, syn Stalina i Kato Swani-
dze 9,27-28, 67,87,115,170,251,262,344,
368, 376-377, 394, 443-445, 485, 512, 601,
606, 634, 638
Dżugaszwili Julia zob. Melcer Julia Dżugaszwili Wissarion (Beso), ojciec Stalina
24-25, 578 Dżugaszwili Zoja vel Zinaida (d.d. Gunina),
1. żona Jakowa 9
Eden Anthony 404, 406, 476, 484
Egnataszwili Aleksandr (Sasza), syn Jakowa 177, 525, 590
Egnataszwili Jakow, domniemany ojciec Stalina 25,525,590
Ehrlich Henryk 548
Eiche Robert 163, 196, 267, 272, 318-319
Eisenhower Dwight David 486
764
Stalin
Eisenstein Siergiej 160, 236, 260, 330, 472,
546-547 Eitingon vel Eidington vel Ettingon Leonid
(ur. Naum) 252,254,463 Eliawa Szahva 218 El-Registan Harold 458, 460 Elżbieta, 
caryca 325, 404 Engels Friedrich 188,287,382 Erdman Nikołaj 132
Erenburgllia 133, 135,224,345,550,639-640 Ermler Friedrich 160 Etinger Jakow 
616-617 Eysmont Nikołaj 100,108
Fadiejew Aleksandr 95, 132, 545 Feigenberg Jewgienia zob. Chajutina Jewgienia 
Fiedotow, student 112 Fiodorenko Olga zob. Alliłujewa Olga Fiodorowna Zoja 507 
Fonteyn Margot 531 France Anatole 96 Franco Francisco 194,494,496 Freschner, 
funkcjonariusz partyjny 246 Frinowski Michaił 222, 230, 269 Frołow I., płk, 
dowódca 80 Dywizji Strzeleckiej 386
Frumkin Moisiej 632 Frunze Michaił 10,98 Frunze Timur, syn Michaila 10 Fryderyk 
Wielki, król Prus 41
Gable Clark 518
Galsworthy John 96
Gamarnik Jan (ur. Jankiel) 215
Garbo Greta 447
Gaulle Charles de 477-478, 538
Gegeczkori Aleksiej (Sasza), stryj Niny Gege-
czkori (Berii) 75 Gegeczkori Jewgienij, stryj Niny Gegeczkori
(Berii) 75
Gegeczkori Nina zob. Beria Nina Gełowani Michaił 518,520 Gierasimow Aleksandr 
133, 325, 554 Glikina Zinaida 261,274-276,318 Glinka Michaił 201,493 Gładun, 2. 
mąż Jewgienii Chajutiny-Jeżowej
166, 275
Głaz, funkjcjonariusz partyjny 243 Gniedin Jewgienij, syn Alexandra Heplhanda
(Parvusa) 298 Goebbels Joseph 236, 334, 349, 354,487, 517,
519,553 Goebbels Magda, żona Josepha 236
Goring Hermann Wilhelm 38, 333-335, 495, 506, 552
Goethe Johann Wolfgang 96,571
Goglidze Siergiej 635
Gogol Nikołaj 96
Goldstein Isaak 565
Golikow Filipp 330, 351, 438, 552
Gołoszczokin Filipp (ur. Szaja) 165
Gołowanow Aleksandr 396,406,462,553,574
Gołubcewa Waleria, żona Gieorgija Malen-kowa 247, 394, 542
Gołubiew Konstantin 404
Gołubow-Potapow Władimir 577
Gomulka Władysław 528
Gorbaczow Michaił 71,123,424,597,654,661
Gorbaczowa Raisa (d.d.Titorienko), żona Michaila 123
Gorbatow Aleksandr 484
Gorczakowa Aleksandra, 2. żona Michaiła Ka-linina 287,312,394
Gorki Maksim (ur. Pieszkow Aleksiej) 7, 30, 61, 78, 92-95, 98, 117, 131-133, 
137, 149, 180-182, 214, 249, 266, 272, 420, 510, 569, 585, 636, 662-663
Gottwald Klement 99, 516, 523, 570, 585
Gracanowa F., przyjaciółka Aleksandra Tro-janowskiego 236
Graczow Wiktor 462
Gribojedow Aleksandr 476
Gromyko Andriej 481-483, 496, 498, 500--501,530,612-613
Gronski Iwan 93
Grossman Wasilij 93, 277, 426
Guczkow Aleksandr 232
Guderian Heinz 377-378,388,410
GurwiczEsfir, 2. żona Nikołaja Bucharina 65
Gusiewa, żona wyższego oficera Armii Czerwonej 16-17
Harriman Kathleen, córka Williama 461,476,
483 Harriman William Averell 387,416-417,461,
463, 476^177, 479, 486 Haydn Joseph 545 Heinze Josephine 218-219 Helphand 
Alexander (ur. Parvus Izrail) 298 Hemingway Ernest 96,318,448 Henryk II, król 
Anglii 147 Hercen Aleksandr 72, 571 Hess Rudolf 333-335, 347 Heydrich Reinhard 
220 Hidas Antal, poeta 133 Hilger Gustav 309, 352, 362
Indeks osób
765
Himmler Heinrich 38, 74, 268, 332, 405, 483, Jakir łona 43, 215, 217, 219, 225
491 Jakowlew Aleksandr 320,335-336,379,451, Hindenburg Paul von Beneckendorff 
410 493
Hitler Adolf 38, 128, 133, 144, 146, 175, 194, Jakowlew Jakow (ur. Epstein) 300
220, 222, 225, 236, 296-298, 300-303, 305- Jakowlew Nikołaj 441
-307,309,311-312,321,329-331,333-336, Jefimow Siergiej 116-117, 176
338, 342, 345-349, 351, 353-354, 362-363, Jefriemow Leonid 633
374-375, 377, 385, 387, 389, 403, 408^109, Jegorow Aleksandr 
12,174,218,234,253,288
411, 413-414, 423-424, 427-429, 437, 441, Jegorow Piotr 583
444, 450-451, 456, 470, 474-475, 485, 487, Jegorowa Galina zob. Cieszkowska 
Galina
491,499 Jelcyn Boris 597,663
Hodża Enver (Hoxha Enver) 481, 570, 638 Jenukidze Awel 12, 18, 27, 50, 55, 58-
59, 71, Hoover Herbert Clark 53 73, §1, 85-87, 90, 104-105. 107, 118, 123,
Hopkins Harry Lloyd 481 130, 143-144, 153, 167-172, 175-176, 214,
Hugo Victor Marie 96 216-218,235,237,296
Jepanczikow, funkcjonariusz partyjny 245
Ignatiew Siemion 618-619, 621, 623-628, Jerjomienko Andriej 388,426-428,430,438,
634-635, 641, 644-645, 647, 651, 655 442, 456-457
Ioffe Adolf 100 Jerzy VI, król brytyjski i cesarz Indii 467,483
Isakow Iwan 49, 492 Jewdokimow Jefim 137
Iskander Fazil 74 Jeżow Ilia, brat Nikołaja 318
Istomina Walentina (Wałeczka) 285-288, Jeżow Iwan, ojciec Nikołaja 164
396-397, 419, 433, 497, 566-567, 571, Jeżow Nikołaj 10,77,144,149,151-152,164-
625-626, 642, 655- 657 -167, 169, 180,182, 184-188,191-195,197,
Iwan Groźny, car 8, 173, 225-226, 236, 362, 199-201, 204, 206-213, 215-220. 222-
224,
372, 546-547 228, 230-234, 237-239, 241, 244-248, 250-
Iwanow K., polkkom, komisarz 80 Dywizji -251,253,255,261-263,265-270,272-277.
Strzeleckiej 386 282-283,289-291,315,318-320,322,495,
518,529,546,569,616-617
Jagoda Gienrich (ur. Iehuda Henoch) 2, 7, Jeżowa Antonina, matka Nikołaja 
164,319
50, 70-71, 93-94, 105, 107, 117-118, 129, Jeżowa Antonina (Tonią), 1. żona 
Nikołaja 133, 138, 143-145, 147, 149, 163, 167, 169- zob. Titowa Antonina 
(Tonią)
-170, 174-175,179,181-182, 184, 191-192, Jeżowa Jewgienia zob. Chajutina 
Jewgienia
195, 208, 211-214, 216, 218, 229, 236, 249, Jeżowa Natasza zob. Chajutina 
Natasza
253, 266-268, 299, 320, 322, 510, 518, 559, Józef II, cesarz niemiecki 545
569,616 Justynian I Wielki, cesarz bizantyjski 551
Jagoda Grigorij (ur. Iehuda Herszel Herszon), Jusupow-Sumarokow-Elston Feliks, 
książę 480
ojciec Gienricha 2, 214 Juzis, funkconariusz ochrony Stalina 118 Jagoda Ida 
(d.d. Awerbach), żona Gienricha
94,214 Kaganowicz Aron, brat Łazara 62
Jagoda Lew, brat Gienricha 214 Kaganowicz Izrail, brat Łazara 62
Jagoda Lilia, siostra Gienricha 214 Kaganowicz Julia, córka Michaiła 578
Jagoda Maria (ur. Masinsohn vel Maschesohn Kaganowicz Julij, brat Łazaria 62, 
590
Hasia), matka Gienricha 214 Kaganowicz Łazar 3, 6, 10-11, 14, 37, 40, 43,
Jagoda Michaił, brat Gienricha 214 45, 47, 50, 53, 59-63, 65, 67-68, 70, 72-73,
Jagoda-Friedland Frieda, siostra Gienricha 75, 78-79, 83-85, 88-92, 99, 104-107, 
109,
214 112, 118-122, 124, 126-127, 131-133, 137,
Jagoda-Mordwinkina Taisija, siostra Gienri- 139, 143-144, 150-151, 160-161, 163-
165,
cha 214 167, 169-173, 175-176, 178, 180, 183, 185-
Jagoda-Szachor Roza (Rozalia), siostra Gien- -188,193-195,197,199-202,205-
208,211,
richa 214 213, 215, 217, 219, 226, 229, 233, 235, 237,
Jagoda-Znamienska Esfir, siostra Gienricha 240, 244-248, 250, 261. 264, 267, 
270-271,
214 273, 276-277, 283, 287, 295, 299-300, 304,
766
Stalin
308-309, 311,315, 329, 341-342, 364, 392, 394, 396, 398, 400, 402, 405, 422-424, 
435-_436, 440, 472, 477, 495, 506, 522, 534, 548-549, 554, 561, 570, 578, 582, 
590, 592, 598, 605, 613, 618-619, 623, 630-631, 639--640, 647-648, 655-656, 658- 
-662
Kaganowicz Maja, córka Łazaria 49,261,662
Kaganowicz Maria, żona Łazaria 12, 63, 67, 104, 154, 622
Kaganowicz Michaił, brat Łazaria 62,339-341, 578
Kaganowicz Roza, bratanica Łazaria 261
Kaganowicz Roza, siostra Łazaria 62, 261
Kalinin Michaił 7, 12, 16, 27, 33, 47, 50-51, 53-54, 57-59, 66, 70, 75, 79, 83, 
85, 118, 123-124, 139, 144, 151, 194, 287, 312-313, 329, 346, 375, 388, 394, 
413, 442, 495, 558-559
Kalinina Aleksandra zob. Gorczakowa Aleksandra
Kalinina Jekatierina zob. Lorberg Jekatierina
Kałmykow Betał 64
Kamieniew Lew (ur. Rosenfeld) 30, 34-35, 59, 152, 158, 167, 169, 178, 180-183, 
185, 188, 191-192, 199-200, 209, 213, 224, 290, 299-300, 392
Kamieniewa Olga (d.d. Bronstein), siostra Trackiego, żona Lwa 392
Kandełaki Dawid 296
Kanner Grigorij 229
Kapica Piotr 505
Kapler Aleksiej 447-450, 505, 510, 512, 563
Kardelj Edvard 579
Karienkow, nauczyciel 175
Karmen Nina (d.d. Orłowa), 2. żona Romana 445-446
Karmen Roman 445
Karpowski Karp, brat Poliny Zemczużyny 312,564
Kasa Ras 49
Katarzyna Wielka, caryca 8,96, 136, 148,325, 387, 407, 547, 562, 609
Kawtaradze, brat Sergo 316
Kawtaradze Maja, córka Sergo 237, 315-316, 461
Kawtaradze Sergo („Tojo") 227,237,314-317, 320,461,478,538
Kawtaradze Sofia (d.d. Wachnadze), żona Sergo 237,315-316
Kazbegi Aleksandrę 26
Keitel Wilhelm 332
Kennedy John Fitzgerald 660
Kerr Archibald John Kerr Clark 416,418-419, 437,461,483,618
Kim Ir Sen 612-613
King Ernest Joseph 481
Kirilin N., płk, z ochrony Stalina 641
Kirow Siergiej (ur. Kostrikow) 50, 75-77, 79--80, 91, 109-112, 117-118, 120-122, 
125--128, 133-134, 136-140, 143-153, 155, 163-164, 167, 169, 176, 178, 183, 185-
186, 217,266,300,452,597,623
Kirowa Maria zob. Markus Maria
Kirponos Michaił 377
Kirszon Władimir 131,214
Kleist Ewald von 377-378
Klimow Michaił 409, 448
Kobulow Bogdan 278-279,298,317,327-329, 440, 449, 472, 506, 659
Kolców Michaił (ur. Friedland) 228-229, 260--261,318
Kołczak Aleksandr 148
Kołłontaj Aleksandra (d.d. Domontowicz) 234
Komarów Władimir 592, 602, 626
Koniew Iwan 364, 388-390, 393, 438, 457, 479, 485^187, 494, 552, 584
Konstantinow W., przyjaciel Jeżowa 277
Kopanadze Piotr 148, 590
Kopielew Lew 46, 84-85, 99
Korniejew, funkcjonariusz partyjny 90
Korona Anatolij, syn Marii Swanidze z 1. małżeństwa 115
Korowina Jelena, żona Nikołaja Bułganina 254
Kosariew Aleksandr 279
Kosior Kazimierz, brat Stanisława 267
Kosior Stanisław 83, 87, 89-90, 125, 201, 233, 242-243, 265, 267, 272, 288
Kostrzewa Wera zob. Koszutska Maria
Kosygin Aleksiej 660
Koszutska Maria (ur. Marianna), ps. Kostrzewa Wera 227
Kot Stanisław 329
Kowalow Iwan 435
Kozłów Dimitrij 410
Kozłowska, córka Iwana 314
Kozłowski Iwan 48. 133, 286, 314, 318, 321--322, 402, 611
Krandijewska Natalia, 3. żona Aleksieja Tołstoja 181
KrebsHans, 343,487,491
Krupska Nadieżda, żona Lenina 3, 34, 314, 653
Krylenko Nikołaj (ur. Krylenkow) 229
Kryłow, delator 242
Indeks osób
767
Kujbyszew Walerian 2, 9, 43, 53, 59, 61, 72, 88-89, 100, 112, 118, 120-121, 127, 
137--138,149-150,163,181, 236, 246, 264, 585, 599, 636
Kujbyszew Władimir, syn Waleriana 163,599
Kujbyszewa Nataszazofc. Andriejewa Natasza
Kulik Grigorij 32, 306, 321-324, 326-328, 337-339, 345, 347-348, 364-367, 375, 
379, 409,411,523,552
Kulik Kirazob. Simonicz Kira
Kulik Olga (d.d. Michajłowna), 3. żona Grigorija 409
Kulik-Osipienko Walentina, córka Grigorija 409
Kulików Piotr 220
Kupierin I., lekarz 650, 652
Kurczatow Igor 498,500,503-505,542,603-604
Kuropatkin Aleksiej 271
Kurumidze Zurab 557
Kuszner Michaił 18, 103
Kutuzow Michaił (wł. Goleniszczew-Kutu-zow), książę 396, 403, 435
Kutuzowa Lubow zob. Chruszczowa Lubow
Kuzakow Konstantin, syn Marii i Stalina 28
Kuzakowa Maria, kochanka Stalina 28
Kuzniecow Aleksiej 386, 543, 583-584, 586, 597-604,614,628
Kuzniecow Nikolaj 243, 336-337, 349, 359--360, 436, 494, 552
Kuzniecow Walerij, syn Aleksieja 601, 603
Kuzniecowa Ałła, córka Aleksieja, żona Sergo Mikojana 598, 602-603
Kuzniecowa Zinaida, żona Aleksieja 601,603
Litwinów Maksim (ur. Wałłach vel Finkelste-in Meier Henoch) 235, 295, 297-298, 
300, 394, 575, 627
Litwinowa Ivy, żona Maksima 235, 298, 394, 627
Liu Szao-tsi (Liu Shaoqi) 611
Lloyd George David 407,418
Lorberg Jekatierina, 1. żona Michaiła Kalinina 312,558
Ludendorff Erich 497
Luf, przewodniczący Rady Komisarzy Ludowych Autonomicznej Socjalistycznej 
Republiki Radzieckiej Niemców Nadwołżańskich 246
LunghiHugh 466-468,471,482,501
Luppol Iwan 250
Luszkow Gienrich 242, 269
Łakoba Nestor 74, 76, 89, 118-119, 122-123, 153-154, 168, 177, 194-196, 244, 
569-570, 585
Łakoba Saria, żona Nestora 244
Łarin (Bucharin) Jurij, syn Bucharina z 3. małżeństwa 211, 279
Łarina Anna, 3. żona Bucharina 86, 94, 208--211,244,279,319
Łauchin Piotr 220
Łominadze Beso (Wissarion) 60, 90
Łomow-Oppokow Gieorgij (ur. Opppokow) 233
Łozgaczow Piotr vel Pawieł 640, 642-648, 650-651
Łozowski Sołomon (ur. Dridzo) 300, 549, 563, 579, 591-593, 626-627, 632
Ługowski (Ługowskoj) Władimir 95
Lannes Jean, książę Montebello 74 Łukomski Pawieł 648, 651-652
Leahy William Daniel 464 Łysenko Trofim 580-581 Lee Arthur, baron Lee of 
Farenham 407
Lenin Władimir (ur. Uljanow) 3,5,7-8,12, Machatadze Nikołaj 136
26, 28-35, 38, 43-44, 59-60, 62-63, 68, 77, Macmillan Harold 158
80, 82, 84, 92, 96, 99, 104, 113, 121, 124, Majakowski Władimir 100
135, 148-149, 152, 158, 162, 166, 181, 188, Majranowski Grigorij 139
198, 216, 233, 238, 246, 272, 286, 298-299, Majski Iwan (ur. Lachowiecki) 437, 
476, 481
314, 368, 370-373, 420, 424, 426, 435, 530, Makarowa, żona Grigorija Kannera (?) 
229
559, 569, 578, 632-633, 635, 653, 658, 660 Malcew Konstantin 241
Lepieszynska Olga, żona Aleksieja Antonowa Malenkow Aleksandr, brat Gieorgija 
247
lin ' D J
J1° Malenkow Andriej, syn Gieorgija 663
Lerner Abram vel Donat 495, 555 Malenkow Gieorgij 208, 246-248, 265, 269, 
Lewitan Jurij 402, 457 272, 276, 283, 288-290, 295, 297, 303, 306,
Licynska Aleksandra 237 308, 341, 346-347, 352, 360, 364-365, 369,
Licynska Tamara 237 372-373, 377, 382-384, 389-390, 392, 394,
Lin Piao (Lin Biao) 613 398^łO2, 404-^05, 412-413, 424-427, 430,
Liskov Alfred 354 434-435,43^439,451,457,459^60,473-475,
768
Stalin
487, 492-495, 502, 506, 508, 516, 520-522, 525-529, 534-535, 537-538, 542-543, 
550, 555, 558, 563, 572, 574, 577, 580-583, 586, 590-592, 594-598, 600-606, 610, 
613-618, 620-621. 625-630, 632-633, 635-637, 639, 641-642, 644-647, 649-653, 
655-656, 658--661,663
Malenkow Jegor (Gieorgij), syn Gieorgija 603, 663
Malenkow Maksimilian, ojciec Gieorgija 247
Malenkow Nikolaj, brat Gieorgija 247
Malenkowa Anastasia (d.d. Szemiakina), matka Gieorgija 247
Malenkowa Waleriazob. Golubcowa Waleria
Malenkowa Wola, córka Gieorgija 394, 563--564,591-592,660,663
Malinowski Rodion 438, 479, 484
Malinowski Roman 251
Malraux Andre 133
Małgorzata, księżniczka brytyjska, córka Jerzego VI 186
Mandelsztam Nadieżda (d.d. Chazina) 84-85, 94, 133, 166-167, 237, 252, 319
Mandelsztam Osip vel Iosif 92, 95, 97, 129--130, 133, 166-167, 252, 569, 577, 
661
Manstein Erich von (ur. von Lewinski) 409--410,441-442,449-450
Manuilski Dmitrij 529
Mao Tse-tung (Mao Zedong) 351, 514, 594, 608-614,610
Marapulca, funkcjonariusz partyjny 52
Maria Fiodorowa, caryca 315
Markisz Perec 590,626
Marks Karol (wł. Marx Karl) 113, 188, 331, 382, 435, 536, 549
Markus Maria, żona Siregieja Kirowa 110, 151
Marlborough John Churchill, książę 420-421
Marr Nikolaj 97,629
Marshall George Catlett 481, 562, 573
Martyszyn W., wykładowca Akademii Artyleryjskiej 176
Massena Andre, książę Rivoli i Essling 523
Mataradze, kochanka Siergieja Sztiemienki 639
Matsuoka Yosuke 342-343
Maupassant Guy de 96
Mechlis Jelizawieta zob. Młynarczik Jeliza-wieta
Mechlis Leonid, syn Lwa 68, 221
Mechlis Lew 68, 113, 168, 220-221, 268, 272--273, 288-289, 299-300,323-325,327-
328, 338, 347, 353-354, 360-361, 364, 366-367,
371, 374-375, 377-378, 391, 404, 408-411,
438, 529, 550, 560, 584, 590, 592, 632 Megreszwili Zakro, pasierb Szalwy Nucubi-
dzego 317
Meir (ur. Myersohn) Golda 589 Melcer Julia (ur. Munc Judif), 2. żona Jakowa
Dżugaszwili, synowa Stalina 262, 368, 376,
394, 445 Menon Kriszna 641
Mercader del Rio Ramon vel Lopes Ramon
330
Meyerhold Wsiewołod 133, 224, 318, 320 Mgeładze Akaki 440, 514, 570-571, 606-
607,
614-616, 619, 622, 624, 635, 641 Miasnikow Aleksandr 651 Michajłowa Olga, 2. 
żona Siemiona Budion-
nego 14,109,225,234,312,659 Michał Aleksandrowicz, wielki książę 621 Michałkow 
Nikita, syn Siergieja 460 Michalkow Siergiej 458, 460 Michoels Sołomon 133. 260, 
300, 548-549,
562-566, 576-579, 590, 592-593, 615, 655 Miedwied Filipp 137, 140, 144, 146 
Miedwiediew Roj 633, 653 Mienżynski Rudolf, syn Wiaczeslawa 39 Mienżynski 
Wiaczesław 39, 55, 57, 129 Mierieckow Kirill 337, 367, 379, 438 Mierkułow 
Wsiewołod 277-278,327,329-330,
332, 334, 348-349, 379-380, 423, 443, 446,
448, 510, 539-540, 630, 659 Mierkułow Rem, syn Wsiewołoda 510 Mierzlikow Michaił 
148 Mierżanow Miron 114,250,534,569 Mietallikow Michaił (ur. Masenkis) 254, 259,
313
Mietallikow Sierioża, syn Michaiła 254 Mietallikowa, córka Michaita 314 
Mietallikowa Asia zob. Rjabuchina Asia Mietallikowa Bronisława, siostra 
Michaiła,
żona Aleksandra Poskriebyszowa 51, 153,
255, 259-260, 262, 280, 313-314, 322, 392,
395, 508, 664
Mietallikowa Gala, córka Bronisławy z 1. małżeństwa 259,280,314
Mieżłauk Walerij, 56
Mikojan Aleksiej, syn Anastasa 17,42, 67, 93, 252, 284
Mikojan Ałła (d.d. Kuzniecowa), żona Sergo 602
Mikojan Anastas 10, 12, 16-17,37-38,40,42, 45, 47, 49, 51, 53, 59, 61, 63-65, 
67-68, 71-72, 75, 77, 82-83, 85, 88, 93, 106, 112, 115, 120, 125, 128, 137, 143-
144, 146,
Indeks osób
769
149-151, 153-154, 159-160, 163, 168, 170, 173-174, 178-179, 191, 195, 197, 205, 
207--209, 217, 226, 237, 239, 244-247, 251-253, 264, 274, 295, 299, 304, 308, 
323, 326-327, 329, 341, 344, 346, 351, 353-354, 361-362, 364, 367, 369-374, 379-
381, 387, 394-395, 397, 399, 401-402. 405, 412^13, 428, 433, 435-437, 439-442, 
444, 451, 453-454, 456, 461, 471-473, 492, 504, 506, 510, 512, 515--516, 519, 
521-524, 527-531,533, 535,537, 555, 560-561, 566, 572-574, 582-583, 585, 594-
598, 600, 602-603, 605, 609, 611-613, 619-621, 625, 628-634. 637-640, 646-648, 
650-651, 654-656, 658-661, 663
Mikojan Aszchen (d.d. Tumanian), żona Anastasa 38, 42, 64, 68, 72, 82, 168, 252-
253, 394, 453-454, 509, 530, 555, 598
Mikojan Artiom, brat Anastasa 528, 572
Mikojan Sergo, syn Anastasa 17, 42, 67, 93, 251-252, 284, 394, 453^154, 554-555, 
595, 598, 602-603, 662
Mikojan Staś zob. Namin Staś
Mikojan Stiepan (Stiefan), syn Anastasa 17, 42, 67-68, 93, 176, 250-254, 284, 
329, 453, 510, 554, 566, 594-595, 599, 662-663
Mikojan Wano, syn Anastasa 17, 42, 67, 93, 252, 284, 394, 453-454, 595
Mikojan Władimir, syn Anastasa 17, 42, 67, 93, 252, 394, 446, 453
Mikołaj I, car 72, 112,131,173, 247,544,554
Mikołaj II, car 48, 77, 148, 315, 501, 554, 621
Mikulina Jekatierina 13
Mine Hilary 636
Minerwina, sekretarka Jenukidzego 237
Minin Siergiej 52
Mirabeau Honore Gabriel de 149
Mircchuława Aliko (Alosza) 270, 286
Mironow Lew (ur. Kagan) 180
Mitrovic Mitra, żona Milovana Djilasa 478
Młynarczik Jelizawieta. żona Lwa Mechlisa 221,323
Mohammed Reza Pahlawi, szach Iranu 464
Mołocznikow Nikołaj, 2. mąż Jewgienii Alliłu-jewej 285
Mołotow Wiaczesław (ur. Skriabin) 1-3, 6-7, 9, 13-19, 28, 30, 34, 38-41, 43-49, 
51, 53, 55-56, 58-59, 61-63, 67-73, 77-79, 81, 83, 85, 87, 89-90, 92-93, 96, 
100, 103-104,106, 109, 112, 118-121, 125-126, 129, 131-133, 135, 137, 143-144, 
147, 149, 151-153, 159--161, 171, 173-175, 178-179, 181-186, 196-197, 199-200, 
207, 210-211, 213, 215, 217, 219, 221, 224-226, 229-231, 233-235,
237, 239-240, 243, 245-248, 253, 263-265, 269-270, 272, 274, 276-278, 2S3, 287, 
289--290, 295-313,318,322-323,329,331-335, 338, 343-347, 349-352, 354. 361-366, 
369--374,376-377,381-384,387, 389-390,392, 394-395, 397-399, 402, 405^09, 414-
418, 420^21, 430, 435^36, 438^139, 441-442, 444^45, 452, 458-466, 468-470, 472-
477, 479^84, 486, 492, 494-495, 497-501, 513--516, 518,520-522, 526,529-532,534-
538, 543, 549-550, 552, 559-563, 568, 572-575, 580, 582, 585, 591-595, 597, 602, 
605-606, 608-609, 611-613, 617, 619, 623-624, 627--633,636-638,646-648,650-651, 
654-656. 658-661,664
Mołotowa Polina zob. Żemczużyna Polina
Mołotowa Świetlana, córka Wiaczesława 39, 65,68, 184,312,559
Montgomery Bernard Law 551
Morozow Grigorij (ur. Moroz), 1. mąż Swiet-łany Alliłujewej 512, 563-564, 606
Morozow Iosif zob. Alliłujew Iosif
Morozow Pawlik 160
Moskwin Iwan 230, 248
Moskwina Sofia, żona Iwana 230
Mountbatten Louis Francis Albert Victor Nicholas, lord 501
Mozart Wolfgang Amadeus 545
Mussolini Benito 194
Nadaraja Sardeon 507
Nakaszydze Aleksandra 284, 368, 394, 420
Namin Staś (wł. Mikojan), wnuk Anastasa Mi-kojana 663
Napoleon Bonaparte, cesarz Francuzów 96, 215,342,354,375,421,600
Nazarow, funkcjonariusz Ludowego Komisariatu Spraw Zagranicznych 297
Nikiforów Gieorgij 95
Nikołajenko Pola 201, 211, 242, 288-289
Nikołajew Leonid 140, 144-147, 149, 152. 158, 178
Nikonow Wiaczesław, wnuk Wiaczesława Mołotowa 663
Nosenko Iwan 496
Nowikow Aleksandr 450, 462, 477, 538, 542, 551-552,601
Nucubidze Szałwa 96, 317, 511
Nuriejew Rudolf 531
Ogolcow Siergiej 577, 655
Okuniewska Tatiana 508
Olberg Walentin 178
Olivier Laurence Kerr 627
770
Stalin
Orachełaszwili Iwan (Mamija) 125, 218 Ordżonikidze Eteri, córka Sergo 
87,121,144,
167,208
Ordżonikidze Konstantin, brat Sergo 206-207 Ordżonikidze Papulia, brat Sergo 
196,198,341 Ordżonikidze Sergo (wł. Grigorij) 7, 11 34, 37, 41, 43, 45, 47, 49, 
51, 54, 57-63, 65, 70, 72-73, 75-80, 87-91, 104, 106, 109-112, 118-122, 124-125, 
127, 134, 138-139, 143--144, 149-154,163,166-167,170-172,175, 183, 187-188, 195, 
197-198, 202, 205-208, 211, 216, 228, 241, 246, 252, 276, 341, 509 Ordżonikidze 
Waliko (Iwan), brat Sergo 198 Ordżonikidze Zinaida (Zina) (d.d. Pawłucka), żona 
Sergo 77,106,121,144,167,206-208, 241,252,276 Orłów Aleksandr vel Nikolski Lew 
(ur. Feld-
bin Lejba) 145, 180, 183, 269, 282 Oriow, komendant Kuncewa 495, 569, 641 Orłowa 
Lubow, żona Grigorija Aleksandrowa
159
Osipow Aleksiej 242 Osman Mahmud, przywódca kurdyjski 24
Panfiorow Fiodor 132
Parvus Izrail zob. Helphand Alexander
Pasternak Boris 92, 97, 130, 224
Pat, aktor duński 179
Patachon, aktor duński 179
Pauker Karl 14, 18, 66, 105-106, 116, 144,
146, 150, 192-193, 212, 214-215, 278-279,
298, 635 Paulus Friedrich 414, 427, 429, 441-442, 444,
471
Pawłów Dmitrij 364-367 Pawłów Władimir 304,417-418,465^66,471,
498-500 Paweł, car 551 Pendergast Tom 498 Peron Juan 641
Peron Evita (Eva Maria), żonaJuana 641 Pfefferlsaak 549 Piatakow Jurij vel 
Gieorgij 53,55.197,199-200,
202, 204, 208
Piatakowa, żona Jurija 197 Picasso Pablo (ur. Ruiz Blasco Pablo) 133 Pieszkow 
Maksim, syn Gorkiego 94,181, 214,
249, 663 Pieszkowa Marfa, córka Maksima, żona Sergo
Berii 75, 93, 181, 249-250, 255, 287, 446,
448, 509-512, 555, 569, 604, 623, 659, 662-
-663
Pieszkowa Timosza, żona Maksima 94, 181, 214, 249, 250, 569
Pietrowski Grigorij 83
Pilniak Boris (ur. Vogau) 98, 167
Piotr I Wielki, car 40, 132-133, 173, 246, 325-326,531,546
Piotr III, car 609
Pirożkowa Antonina, żona Isaaka Babla 260, 318-319
Plisiecka Maja 611
Plunkett-Ernle-Erle-Drax Reginald Aymler Ranfurly 301-303
Płatonow Andriej 45, 132
Pławnek Leonard (?), 1. mąż Kiry Simonicz 321
Podolska Jewgienia, 232
Podolski Boris, dyplomata, mąż Jewgienii 232
Pongrantz Betsy 484
Popów Markian 383-384
Portal Charles 471
Poskriebyszow Aleksandr 7, 13, 51, 66-67, 72-73, 78, 80, 109, 113, 118, 124, 
127, 133, 137, 143, 153-154, 161-162, 167, 172, 175--176, 178, 186, 206, 210, 
216, 221, 233, 248, 254-255, 259-260, 272, 279-280, 288, 304, 306, 313-314, 317, 
352-353, 361, 367, 369, 371-372, 377, 392, 394-395, 398, 400, 411, 425, 428, 
433-435, 437, 440-441, 457, 459, 480^81, 494-495, 508-509, 513, 517, 520, 522-
523, 529-530, 546, 554-555, 568-569, 571-572, 576, 584-585, 591, 600, 606, 610--
611,620,636,659
Poskriebyszowa Bronisława zob. Mietalliko-wa Bronisława
Poskriebyszowa Natalia, córka Aleksandra 67, 280, 313-314, 394-395, 603, 610, 
663-664
Postołowska Tatiana, 2. żona Pawła Postysze-wa 201
Postyszew Pawieł 100, 108, 126, 179,201,210--211, 233, 264-265, 267, 288, 532
Postyszewa Tatiana zob. Postołowska Tatiana
Potiomkin Grigorij, książę Taurydzki 136,148--149, 562
Priestley John Boyton 568
Prokofiew Siergiej 458-^ł59
Pronin Wasilij 395, 397
Pugaczow Jemielian 609
Puszkin Aleksandr 30, 96, 131, 251, 445, 545, 571
Putin Spiridon, dziadek Władimira 286
Putin Władimir 96,113,286
Radek Karol 187, 199, 204-205, 253, 296 Radziwiłł Janusz, książę 307
Indeks osób
771
Rakosi Matyas (ur. Rosenfeld) 516, 523, 610
Rapawa Awksentij 624
Rapoport Jakow 652
Rasputin Grigorij (ur. Nowych) 286,480^*81
Rauschning Hermann 331
Redens Annazofc. Alliłujewa Anna
Redens Leonid, syn Stanisława i Anny Alliłu-jewej 19, 67, 69, 115, 157, 243, 
253, 255, 261, 262. 283, 320, 344, 368, 409, 446^47, 453,512,564
Redens Stanisław, mąż Anny Alliłujewej, szwagier Stalina 69, 86, 90, 114-115, 
150. 154. 212, 252, 261-263, 273, 282-283, 320, 344, 453, 664
Redens Władimir (ps.lit. Alliłujew), syn Stanisława i Anny Alliłujewej 10, 
69,115, 253, 261, 320, 344, 368, 450, 549, 563-565, 644, 664
Reed John, dziennikarz amerykański 115
Reed John, dyplomata brytyjski 416
Reza Szach Pahlawi, szach Iranu 464
Riabuszynski Nikołaj 93
Riasnoj Wasilij 655
Ribbentrop Joachim von 302-309, 318, 332--335,354,362,364,491,633
Riepin Ilia 638
Riumin Michaił 616-617. 619, 624, 626-627, 635
Riutin Martemian 18, 55, 90-91, 108, 112
Rjabuchina Asia, żona Michaiła Mietallikowa 254,259,313
Rjabuchina, siostra Asi, 2. żona Siergieja Sie-dowa 259
Robespierre Maximilien Marie de 38, 63
Rodos Boris 278,318
Rokossowski Konstantin (ur. Konstanty) 326, 430, 438. 442, 473-475, 493, 526
Romm Michaił 448
Roosevelt Elliott, syn Franklina 469
Roosevelt Franklin Delano 7, 38, 175, 308, 325, 407, 444, 456, 461-471. 473-477, 
479--486, 497-498, 501, 532, 550
Roslakow Michaił 140
Rosner Eddie 541
Rossie Robbie 198
Rostowcewa Olga 312
Ruchadze Nikołaj 622, 635
Rudzutak Jan 53. 78, 89, 119, 152, 217-218, 233, 235, 237, 239, 253
Rumiancew Wasilij 371
Rusłanowa Lidia 552
Rustaweli Szota 96,251,317,511
Rybałko Pawieł 487
Rybaków Anatolij 541
Ryczagow Pawieł 340-341,392
Ryków Aleksiej 35, 44, 51, 54-55, 58-61, 126,
145, 187, 193, 195, 198-201, 209-211, 214,
218, 231, 253, 266, 299, 572, 632 Rykowa Nina (d.d. Marszak), żona Aleksieja
209-211 Rykowa Natalia, córka Aleksieja 12,41, 198,
210-211
Sacharow Andriej 252, 504, 547
Saddam Husajn 24
Salomon, król Izraela 549
Sałtykow-Szczedrin Michaił 96, 135
Sarkisow Rafaił 507-508, 540
Sawinkow Boris 635
Sbytow Nikołaj 388,558
Schulenburg Friedrich Werner von der 302--303, 329, 347, 352, 354, 362-363
Schulenburg Ursula von der 352
Schulze Richard 305
Scott Peter 571
Siedow Lew, syn Trockiego z 2. małżeństwa 186
Siedow Siergiej, syn Trockiego z 2. małżeństwa 259,313
Siemiuszkin Anatolij 241
Sierdicz Daniił (ur. Srdić Daniło) 326
Siergiejew Artiom, syn Artioma (Siergiejewa), adoptowany przez Stalina 5-6, 10, 
40, 47--48, 64, 69, 71-72, 74, 76-77, 80, 82, 86. 97, 99, 105-107, 111, 116-117, 
135, 153, 157, 251, 253, 271, 287, 368, 444, 556, 662-663
Siergiejewa Jelizawieta, matka Artioma 10
Sieriebriakow Leonid 253
Sierow Iwan 243, 307, 472, 553, 560
Sierowa Walentina, żona Konstantina Simo-nowa 445
Simonicz Kira, 2. żona Grigorija Kulika 321— -322, 327-328. 409
Simonow Konstantin (wł. Kiriłł) 410, 445. 545-546,571,633
Sinclair Upton 132, 160
Skriabin Aleksandr 61
Slansky Rudolf 636
SłuckiAbram 269
Smirnow Aleksandr 100,108
Smith Adam 620
Śniegów Aleksiej (ur. Faliksohn) 653
Soames Mary, córka Winstona Churchilla 484
Sokolnikow Grigorij (ur. Brilliant vel Brillian-towHirsz) 193
Sołomin Wasilij 527
772
Stalin
Sołowiow Nikołaj 77
Sołżenicyn Aleksandr 541
Sorge Richard 348, 400
Speer Albert 405
Stachanow Aleksiej 250
Stahl Ludmiła 14,28
Stalin Aleksandr (Sasza) zob. Burdonski Aleksandr
Stalin Wasilij, syn Stalina 2,4-6, 9-10,33, 67--69, 74,79,86-87,97,99,105-
107,116-117, 139, 151-152, 170-172, 175-177, 251, 253--254, 262, 283-284, 286, 
320, 340, 368, 376-377, 393, 427, 443, 445-448, 450, 453, 469, 493, 501, 512, 
534, 538, 542, 556-558, 564, 566, 568, 592, 606, 621, 623, 626-627, 649,651-
652,655,661
Stalina Galina zob. Burdonska Galina
Stalina Swietłana zob. Alliłujewa Swietłana
Stamenow Iwan 343, 377
Stanisławski Konstantin (ur. Aleksiejew) 132
Starostin Michail 643-646
Starostin Nikołaj 506, 557
Stasowa Jelena 34, 234
Stecki Aleksandr 227-228
Steinbeck John 96
Stern Grigorij 341
Stern Lina 590, 592, 626
Straik, urzędnik 241
Sudopłatow Pawieł 47,289, 377,392,402,423, 480
Sulejman Wspaniały, sułtan turecki 271
Susłow Michaii 313, 423, 550, 633, 645, 660
Suworow Aleksandr, książę Italiński 403,435, 440,494,551
Suworow Wiktor (ur. Razgon Władimir) 347
Swanidze Alosza (Aleksandr), szwagier Stalina 27, 108, 115, 150-153, 168, 172-
173, 177, 179, 252, 262-264, 283, 379-380, 392, 634
Swanidze Dżonrid (Iwan), syn Aloszy, 3.mqż Swietłany Alliłujewej 115, 634
Swanidze Kato (Jekatierina), 1. żona Stalina 27-28,115,153,607
Swanidze Maria (d.d. Korona), żona Aloszy 108-109, 112, 115, 122, 138-139, 150-
155, 157, 168, 170-173, 179, 205, 207, 225, 252, 261-263, 379-380, 392, 634
Swanidze Mariko (Maria), szwagierka Stalina 380, 392
Swanidze Sasziko (Aleksandra), szwagierka Stalina 153-154,172-173
Swierdłow Jakow (ur. Aron) 51, 94, 99, 549
Syrcow Siergiej 59, 90
Szachurin Aleksiej 453, 538, 542, 601 Szachurin Wołodia, syn Aleksieja 453, 538 
Szalapin Fiodor, 606 Szamberg W., syn Michaiła, mąż Woli Malen-
kowowej 591-592 Szamberg Michaił 592 Szamil Osman 424 Szapiro, dentysta Stalina 
78 Szapiro Jefim, 2. mąż Kiry Simonicz 321 Szaposznikow Boris 219, 305-306, 326, 
328,
366-367, 378, 400-401, 404, 411, 419, 424,
428
Szaumian Siergiej, syn Stiepana 10, 253 Szaumian Stiepan, ojciec 253 Szaumian 
Suren, syn Stiepana 10 Szczerbakow Aleksandr 51, 99, 384, 394-396,
398-399, 461, 522, 556, 600, 617, 625, 627 Szczerbakowa Wiera (d.d. 
Piestrouchowa),
żona Aleksandra 51, 600 Szejnin Lew 191
Szekspir (Shakespeare) William 571 Szelepin Aleksandr 243 Szepiłow Dmitrij 581-
582,633 Szewardnadze Eduard 663 Szołochow Michaił 51, 92. 95, 260-261, 274,
318
Szostakowicz Dmitrij 96, 458-460, 545 Szpiller Natalia 285-286 Sztiemienko 
Siergiej 396, 423, 433^34, 451,
457,551-552,639 Szumiacki Boris 158-159,241 Szwarcman Lew 618 Szwernik Nikołaj 
610
Talleyrand-Perigord Charles Maurice de, książę Benewentu 96, 295-296, 342
Taylor Elisabeth 261
Tewosjan Iwan 274, 308, 439
Thackeray William Makpeace 96
Thalmann Ernest 590
Thatcher Margaret 88
Thompson Charles Ralf 418
Tichonow Aleksandr 181
Tielegin Konstantin 388, 398
Tieriebin, lekarz 594
Tieriechow Roman 83
Til Karolina 10,16-17,69, 116-117,152,176, 184,284
Timaszuk vel Timoszuk Lidia 583-585, 625, 635, 639, 642
Timofiejew, funkcjonariusz partyjny 243
Timoszenko Jekatierina, córka Siemiona, 2. żona Wasilija Stalina 556
Indeks osób
773
Timoszenko Siemion 32, 307, 324, 326-328, 337-338, 346, 348-350, 352-353, 360-
361, 363-365, 368-369, 375-376, 378, 411-414, 438, 556, 633
Tito Josip (ur. Broz) 499, 516, 520, 531, 558, 573, 579-580, 582, 586, 612, 636, 
641, 653
Titowa Antonina (Tonią), 1. żona Nikolaja Jeżowa 166
Tiuleniew Iwan 351
Tkaczow, lekarz 650
Togliatti Palmiro 611
Tołstoj Aleksiej, hrabia 132-133, 178,181,321, 545
Tołstoj Lew hrabia 178, 545
Tołstojowa Natalia zob. Krandijewska Natalia
Tomski Michaił (ur. Jefriemow) 108,187,200, 227
Totleben Gottlieb-Heinrich, generał rosyjski 404
Towstucha Iwan 50, 113
Tracy Spencer 518
Trail Wiera, córka Aleksandra Guczkowa 165, 232
Trepper Leopold 541
Trietiakow Andriej 647
Trifonow Jurij 252
Trocki Lew (ur. Bronstein Lejba) 3, 27, 30--32,34,38,44,47,51,68,72, 113, 
166,178, 182-183, 185-186, 197, 218, 229, 231, 259, 289, 299-300, 313, 330, 381, 
392, 420, 426, 463, 559, 572, 600
Trojanowski Aleksandr 227, 236, 575-576
Trojanowski Oleg, syn Aleksandra 575-576
Truman Harry 81, 497-500, 503, 535, 612
Tuchaczewska Maria (Marusia) (d.d. Ignato-wa), 1. żona Michaiła 109
Tuchaczewski Michaił 32-33, 57-58, 60, 109, 214-220, 223, 228, 234-235, 238, 
246, 282, 322, 337, 362, 401
Tuków W., płk z ochrony Stalina 523,625,647
Turko Iosif 602
Uborewicz leronim 217-218,238
Ulbricht Walter 610
Ulrich Wasilij 151-152, 158, 219, 318-319,
367,518
Umanska Nina, córka Konstantina 453 Umanski Konstantin 453 Uricki, dzinnikarz 
275 Uspienski Aleksandr 269, 276 Ustinow Dimitrij 439 Utiesow Leonid 167, 250, 
260
VidalGore 147
Wachnadze Sofia zob. Kawtaradze Sofia
Wagner Richard 330
Waledinski Iwan 77-78, 202
Wannikow Boris 339-342, 379, 439, 504, 590
Warejkis Iosif 242
Wasilewska Nadieżda (d.d. Sokołowa), matka Aleksandra 429
Wasilewski Aleksandr 347,425-430, 433-434, 440^41,450-451,496,654
Wasilewski Michaił, ojciec Aleksandra 428--429
Wasiliewa Kapitolina (Kapa), 3.żona Wasilija Stalina 556
Watson Edwin „Pa" 532
Watutin Nikołaj 352, 368-369, 430
Weinberg Gawriił 218
Wellington Arthur Wellesley, książę 421
Wells Herbert George 181
Werth Alexander 460
Wheatley Denis 52
Wiktoria, królowa brytyjska i cesarzowa Indii 401,501
Wiktorów Michaił 243
Wilde Oscar 48, 96, 198, 536
Winogradow Aleksiej 324
Winogradow Władimir 202, 231, 463, 521, 583, 625, 627, 634-635, 641-642, 652
Wipper Robert 96, 303, 457
Własik Nadieżda (Nadia), córka Nikołaja 287, 603, 663
Własik Nikołaj 14.16, 18,65,77.91, 103, 116--118, 122-123, 144, 154, 
172,271,279-280, 284, 286, 304, 312-313, 321, 343, 371. 375, 389, 393, 396, 401, 
448-449, 463, 465, 480--481,487, 495, 497, 508, 517, 525, 534, 539, 553, 556, 
567-568, 571, 583-584, 599, 606, 611, 620-621, 635-636, 644, 654, 659
Własow Andriej 409
Włodzimirski Lew 327, 454
Wojkow Piotr 147
Wołków Onufrij 324
Woroncow Michaił 177,481
Woronow Nikołaj 323,360-361,391,438^40, 456
Woroszyłow Klimient (Klim) 1, 7-10, 16, 18, 31-32, 34, 37-38, 47, 52-55, 57-61, 
64-67, 69, 71-74, 80-82, 85, 90, 92-93, 95, 99-100, 105-106, 108-109, 118-121, 
124, 132, 138--139, 143-145, 149, 151, 154, 159,161, 164. 170, 174-175. 179, 
181-183, 187-188, 191, 194, 199, 202. 207-210, 213, 215-216, 218-220, 225-226, 
228-229. 231, 233, 237, 241, 244-245, 250-251, 272-273, 277, 283.
774
Stalin
301-303, 306, 308, 321-329, 338, 347, 352, 364-367, 372-373. 376, 381-385, 387, 
389--390,409,416-418,426,435, 440,458-460, 463, 466, 468^69, 492, 506, 509, 520, 
528, 531, 533, 554, 595, 611, 619, 630-631, 637, 642, 647-650, 654-656, 658-659 
Woroszyłow Piotr, adpotowany syn Klimienta
10
Woroszyłowa Jekatierina (ur. Gorbman Gołda) żona Klimienta, 8,12, 16,19, 32,37, 
52, 58, 67, 81-82, 104, 124, 139, 155, 179, 208, 254, 637, 647-648
Wozniesienska Natasza, córka Nikołaja 603 Wozniesienski Aleksandr, brat Nikołaja 
602 Wozniesienski Nikołaj 346,352,372-373, 384, 399, 404^05, 436, 492, 521, 528-
529, 543, 582-585, 594, 596-598, 600-602, 604, 614 Wyszynski Andriej 120, 144, 
152, 183-188, 191-193, 203-204. 216, 219, 225, 238, 253, 268, 272, 280, 288, 
307, 330, 461, 476, 480, 482, 487, 494, 497-498, 504, 529-530, 591, 611
Young, lord, polityk bryt. 88
Żakowski Leonid (ur. Sztubis Gienrich) 230, 239
Zakrżewska Taisija 602
Zalcman Isaak 615
Zaporożec Iwan 145-147
Zarubina Zoja 252, 254, 463-464, 468
Zarubina, matka Zoji, 1. żona Leonida Eitin-gona 252
Zbarski Boris (ur. Ber) 578
Ziegler Antonin 139
Zinowiew Grigorij (ur. Apfelbaum vel Rado-myslski Jewsiej Hersz) 35, 49, 111, 
113, 121, 126, 143-144, 146, 149, 152, 158, 167, 169, 178, 180, 182-183, 185-
186, 188, 191--193, 196-197, 199-200,209,213,290,559, 597
Złobin Stiepan 628-629
Zola Emile 96
Zoszczenko Michaił 97, 544 Zubałow, przemysłowiec 116
Żdanow Andriej 51, 127, 133-139, 143-144, 149, 151-152, 160-161, 163, 167, 173, 
178--179, 183,194-195, 207, 226, 237, 243-247, 251, 253-254, 265, 269, 279, 289, 
291, 295, 301, 304, 306, 322-323, 325, 327, 330, 336--339,345-347,350-351,361 -
362,381 -386, 434, 436, 492, 495, 516, 518, 520, 522, 526, 529-530, 532-533, 
539, 541-547, 549-550, 554-555, 558, 560, 562-563, 573-574, 579--585, 596-597, 
599-600, 614, 617, 623,625, 627-628, 634-635, 639
Żdanow Jurij, syn Andrieja, mąż Swietłany Alliłujewej 134, 136, 
152,204,251,254,269, 301, 351, 361, 510, 543-545, 566. 574-575, 580-584, 599, 
615, 621-622, 662
Żdanowa Anna, siostra Andrieja 543
Żdanowa Katia (Jekatierina), córka Jurija i Swietłany Alliłujewej, wnuczka 
Stalina 600, 622, 627, 634, 662
Żdanowa Zinaida (d.d. Piestrouchowa), żona Andrieja 51, 135, 236, 361. 543, 555, 
584, 600, 622
Żemczużyna Polina (ur. Karpowska Perl), żona Wiaczesława Mołotowa 1, 6-9, 12, 
15-18, 38-42, 67, 77, 81, 85, 104, 107, 153-154, 156, 184, 261, 296, 298, 311-
312, 332, 535--537,555,559,563-564, 578-579, 589-593, 595, 610, 632, 641, 651, 
658, 661
Żukow Gieorgij 32, 47, 84, 209, 302, 337-338, 342, 344-350, 352-354, 359, 361, 
363, 365--367,369-370,375-378,384-385,388-391, 395, 397, 400, 403-404, 409, 411, 
425-430, 433-438, 440, 442, 450-451, 455, 474-475, 479^80, 485^*87, 491-493, 
496-497, 500, 515, 528, 535, 550-552, 558, 654, 658-660, 663
Żukow Iwan 209
Żygariow Iwan 191
Żygariow Wasilij 191