Andrzej Jezierski Cecylia Leszczy�ska HISTORIA GOSPODARCZA POLSKI Wydawnictwo Key Text Warszawa 1998 Spis tre�ci Od autor�w 13 Rozdzia� 1 Polska w �redniowieczu 1.1. Pa�stwo . 15 1.2. Ludno�� . 19 1.2.1. Zaludnienie ..,: 19 1.2.2. Osadnictwo na prawie niemieckim .. 20 1.3. Rolnictwo . 23 1.4. Rzemios�o. G�rnictwo i hutnictwo .. 26 1.4.1. Rzemios�o .. 26 1.4.2. G�rnictwo i hutnictwo . 29 1.5. Pieni�dz. Kredyt. Handel 31 1.5.1. Pieni�dz ..; .. 31 1.5.2. Kredyt ; .. 32 1.5.3. Handel 33 Rozdzia� 2 Gospodarka i spo�ecze�stwo Rzeczypospolitej w okresie rozkwitu (XVI i pierwsza polowa XVII w.) 2.1. Pa�stwo . 37 2.1.1. Terytorium .., ; .., 37 2.1.2. Ustr�j ..; 38 2.2. Ludno�� . 41 2.3. Rolnictwo 43 2.3.1. Gospodarstwo dworskie i ch�opskie 43 2.3.2. Produkcja rolna , 46 2.3.3. Dualizm agrarny ; .., .. 47 2.4. Przemys� i rzemios�o .. 48 Spis tre�ci 2.4.1. G�rnictwo i hutnictwo . 48 2.4.2. Rzemios�o cechowe . 50 2.4.3. Miejski przemys� pozacechowy i przemys� dworski ... 51 2.5. Handel i kredyt. Komunikacja ... 53 2.5.1. Handel wewn�trzny . 53 2.5.2. Handel zagraniczny . 54 2.5.3. Kredyt . 56 2.5.4. Komunikacja ... 57 2.6. Skarb. Pieni�dz ... 59 2.6.1. Skarb .. 59 2.6.2. Pieni�dz 61 Rozdzia� 3 Rzeczpospolita na drodze do upadku (od potowy XVII w. do 1795 r.) 3.1. Pa�stwo ... 63 3.1.1. Wojny w drugiej po�owie XVII w. ... 63 3.1.2. Czasy saskie i wojna p�nocna ... 64 3.1.3. Czasy stanis�awowskie i pierwszy rozbi�r Polski .. 66 3.1.4. Sejm Czteroletni. Drugi i trzeci rozbi�r Polski ... 68 3.2. Spo�ecze�stwo 71 3.2.1. Zaludnienie 71 3.2.2. Struktura spo�eczna . 72 3.3. Rolnictwo 75 3.3.1. Wie� i folwark .. 75 3.3.2. Produkcja rolna 77 3.4. Przemys� i rzemios�o ... 78 3.4.1. Rzemios�o .. 78 3.4.2. Manufaktury ... 80 3.5. Handel i kredyt. Komunikacja . 84 3.5.1. Handel wewn�trzny . 84 3.5.2. Handel zagraniczny 86 3.5.3. Kredyt . 90 3.5.4. Komunikacja ... 91 3.6. Skarb. Pieni�dz ... 93 3.6.1. Skarb .. 93 3.6.2. Pieni�dz 96 Rozdzia� 4 Ziemie polskie pod zaborami w ko�cu XVIII i na pocz�tku XIX w. Ksi�stwo Warszawskie 4.1. Zab�r austriacki ... 99 4.2. Zab�r pruski 101 4.3. Zab�r rosyjski . 103 4.4. Ksi�stwo Warszawskie (1807-1813) 105 4.4.1. Pa�stwo 105 Spis tre�ci 7 4.4.2. Spo�ecze�stwo .. 107 4.4.3. Gospodarka .. 108 4.5. Ksi�stwo Warszawskie pod okupacj� rosyjsk�. Kongres wiede�ski . 109 Rozdzia� 5 Ziemie polskie od kongresu wiede�skiego do zako�czenia reform agrarnych (1815-1864) 5.1. Kr�lestwo Polskie .. 112 5.1.1. Pa�stwo w okresie autonomii (1815-1831) 112 5.1.2. W dobie paskiewiczowskiej (1832-1856) .. 114 5.1.3. "Odwil� sewastopolska" (1856-1860) .. 115 5.1.4. Powstanie styczniowe .. 116 5.2. Spo�ecze�stwo Kr�lestwa Polskiego . 117 5.3. Gospodarka Kr�lestwa Polskiego 120 5.3.1. Polityka gospodarcza Lubeckiego. Protekcjonizm . 120 5.3.2. Rolnictwo 122 5.3.3. Przemys� .. 125 5.3.4. Handel 128 5.3.5. Komunikacja . 130 5.3.6. Pieni�dz i kredyt . 132 5.4. Ziemie zaboru rosyjskiego - zachodnie gubernie cesarstwa .. 135 5.5. Ziemie polskie pod panowaniem pruskim .. 136 5.5.1. Terytorium i ludno�� .. 136 5.5.2. Gospodarka .. 139 5.6. Galicja 142 5.6.1. Terytorium i ludno�� .. 142 5.6.2. Gospodarka .. 143 5.7. Rzeczpospolita Krakowska 146 Rozdzia� 6 Kapitalizm na ziemiach polskich 6.1. Sytuacja polityczna w trzech zaborach .. 149 6.1.1. Zab�r rosyjski .. 149 6.1.2. Zab�r pruski 152 6.1.3. Zab�r austriacki . 154 6.2. Spo�ecze�stwo 156 6.2.1. Liczba ludno�ci i ruch naturalny . 156 6.2.2. Struktura zawodowa i spo�eczna 158 6.2.3. Sk�ad etniczny i kwestie narodowe 162 6.3. Rolnictwo 165 6.3.1. U�ytkowanie ziemi i struktura agrarna 165 6.3.2. Koniunktura agrarna i polityka rolna . 167 6.3.3. Produkcja rolna . 170 6.4. Przemys� 172 6.4.1. Rewolucja przemys�owa 172 6.4.2. Liberalizm gospodarczy 177 8 Spis tre�ci 6.4.3. Przemys� Kr�lestwa Polskiego ... 179 6.4.4. Przemys� na ziemiach polskich w granicach Cesarstwa Rosyjskiego ... 186 6.4.5. Przemys� w zaborze pruskim ... 187 6.4.6. Przemys� w Galicji 188 6.4.7. G�rnictwo i hutnictwo na G�rnym �l�sku .. 189 6.5. Komunikacja . 190 6.5.1. Koleje �elazne .. 190 6.5.2. Sie� drogowa .. 196 6.5.3. �egluga 197 6.5.4. ��czno�� ... 197 6.6. Handel 198 6.6.1. Handel wewn�trzny . 198 6.6.2. Handel zagraniczny .. 201 6.7. Pieni�dz. Kredyt ... 204 6.7.1. Pieni�dz 204 6.7.2. Kredyt 206 6.8. Poziom gospodarczy ziem polskich w przededniu I wojny �wiatowej . 212 Rozdzia� 7 I wojna �wiatowa (1914-1918) 7.1. Zmiany uk�adu si� politycznych i gospodarczych w �wiecie na prze�omie XIX i XX w ... 215 7.2. Przebieg wydarze� politycznych i militarnych w czasie wojny ... 218 7.3. Sprawa polska w czasie I wojny �wiatowej ... 220 7.4. Sytuacja gospodarcza na ziemiach polskich w czasie wojny .. 223 Rozdzia� 8 Rzeczpospolita w latach 1918-1939 8.1. Pa�stwo ... 226 8.1.1. Walka o granice ... 226 8.1.2. Terytorium . 232 8.1.3. Ustr�j polityczny .. 236 8.2. Spo�ecze�stwo 245 8.2.1. Liczba ludno�ci i ruch naturalny 245 8.2.2. Struktura narodowo�ciowa i wyznaniowa 247 8.2.3 Struktura spo�eczno-zawodowa 248 8.2.4. Dost�p do o�wiaty i mo�liwo�ci awansu spo�ecznego 250 8.3. Koniunktura i polityka gospodarcza ... 251 8.3.1. Przebieg koniunktury ... 251 8.3.2. Polityka gospodarcza . 254 8.4. Rolnictwo 265 8.4.1. Struktura w�asno�ci i reforma rolna ... 265 8.4.2. Produkcja rolna 270 8.4.3. Po�o�enie rolnictwa i polityka rolna rz�du ... 271 8.5. Przemys� .. 275 8.5.1. Bilans otwarcia . 275 Spis tre�ci 9 8.5.2. Struktura ga��ziowa przemys�u .. 277 8.5.3. Wa�niejsze ga��zie przemys�u 280 8.5.4. Rozmieszczenie przemys�u 298 8.5.5. Przemys� pa�stwowy i kapita� obcy . 301 8.6. Komunikacja 305 8.6.1. Koleje . 305 8.6.2. Transport drogowy . 306 8.6.3. �egluga morska i �r�dl�dowa . 307 8.6.4. Komunikacja lotnicza 307 8.7. Handel wewn�trzny i zagraniczny ..; 308 8.7.1. Handel wewn�trzny 308 8.7.2. Handel zagraniczny: . 311 8.8. Banki emisyjne i polityka pieni�na. Kredyt. Ubezpieczenia 316 8.8.1. Banki emisyjne i pieni�dz . 316 8.8.2. Instytucje kredytowe 321 8.8.3. Ubezpieczenia gospodarcze ; . 324 8.9. Finanse pa�stwa . 324 8.9.1. Bud�et pa�stwa ;..< 324 8.9.2. Finanse samorz�dowe 329 8.9.3. Obci��enia podatkowe obywateli 331 Rozdzia� 9 II wojna �wiatowa (1939-1945) 9.1. Pocz�tek wojny .. 332 9.1.1. Sytuacja polityczna w przededniu wojny .. 332 9.1.2. Kampania wrze�niowa .. 333 9.1.3. Rz�d Rzeczypospolitej Polskiej na wychod�stwie .. 335 9.2. Polska pod okupacj� Niemiec i ZSRR . 336 9.2.1. Podzia� terytorialny . 336 9.2.2. Polityka okupacyjna Niemiec . 337 9.2.3. Okupacja sowiecka .. 339 9.3. Wielka Koalicja .. 343 9.3.1. Wybuch wojny niemiecko-radzieckiej. Powstanie Wielkiej Koalicji 343 9.3.2. Uk�ad Sikorski-Majski .. 345 9.3.3. Pa�stwo podziemne 347 9.4. Ziemie polskie pod okupacj� niemieck� .. 348 9.4.1. Ludno�� 348 9.4.2. Sytuacja gospodarcza 354 9.5. Sprawa polska. Od Teheranu do Ja�ty .. 360 9.5.1. Teheran 360 9.5.2. Powojenne granice Polski w projektach rz�du Rzeczypospolitej Polskiej na wychod�stwie . 362 9.5.3. PPR i KRN .. 363 9.5.4. Pr�by porozumienia rz�du Rzeczypospolitej Polskiej z ZSRR. Plan "Burza" 364 9.5.5. PKWN i Rz�d Tymczasowy .. 366 9.6. Konsekwencje Ja�ty dla Polski 369 10 Spis tre�ci 9.6.1. Ja�ta .. 369 9.6.2. Likwidacja Delegatury Rz�du i porwanie "szesnastu" ... 370 9.6.3. Polska administracja na ziemiach III Rzeszy wiosn� 1945 r. ... 371 9.6.4. Przejmowanie maj�tku przez Armi� Czerwon� . 372 9.6.5. Kapitulacja Niemiec . 373 Rozdzia� 10 Polska w latach 1945-1950 10.1. Pa�stwo .. 375 10.1.1. Terytorium i granice . 375 10.1.2. Ustr�j polityczny ... 379 10.2. Spo�ecze�stwo 388 10.2.1. Zmiany ludno�ciowe 388 10.2.2. Struktura spo�eczno-zawodowa . 391 10.2.3. Warunki bytu ... 393 10.3. Polityka gospodarcza i system ekonomiczny .. 394 10.3.1. Pocz�tki planowania . 394 10.3.2. Pomoc Zachodu w procesie odbudowy .. 396 10.3.3. Gospodarka wielosektorowa 398 10.4. Rolnictwo 405 10.4.1. Reforma rolna .. 405 10.4.2. Produkcja rolna 412 10.4.3. Zmiany w polityce rolnej 414 10.5. Przemys� . 415 10.5.1. Zarz�dzanie przemys�em. Nacjonalizacja 415 10.5.2. Stan przemys�u po wojnie ... 418 10.5.3. Inwestycje .. 421 10.6. Budownictwo i sytuacja mieszkaniowa . 426 10.6.1.Straty wojenne . 426 10.6.2. Odbudowa . 427 10.6.3. Sytuacja mieszkaniowa . 428 10.7. Komunikacja 430 10.8. Handel .. 434 10.8.1. Handel wewn�trzny . 434 10.8.2. Handel zagraniczny . 437 10.9. Finanse ... 440 10.9.1. Pieni�dz 440 10.9.2. Banki i kredyt .. 447 10.9.3. Bud�et pa�stwa . 455 Rozdzia� 11 Polska Ludowa (1950-1989) 11.1. Pa�stwo .. 457 11.1.1. Ustr�j polityczny ... 457 11.1.2. Przemiany sytuacji politycznej ... 462 11.2. Spo�ecze�stwo 471 Spis tre�ci 11 11.2.1. Zmiany ludno�ciowe 471 11.2.2. Struktura spoteczno-zawodowa . 475 11.2.3. Warunki �ycia ludno�ci . 478 11.3. Planowanie w systemie monocentrycznym . 483 11.3.1. Radziecki system planowania gospodarczego 483 11.3.2. Cykle inwestycyjne . 486 11.4. Przemys� .. 488 11.4.1. Przemys� europejski w drugiej po�owie XX w . 488 11.4.2. Polityka przemys�owa Polski . 490 11.4.3. Struktura ga��ziowa i przestrzenna przemys�u .. 499 11.5.Rolnictwo 501 11.5.1. Rolnictwo europejskie po II wojnie �wiatowej .. 501 11.5.2. Polityka rolna Polski 506 11.5.3. Struktura agrarna 511 11.5.4. Produkcja rolna . 513 11.6. Komunikacja .. 516 11.6.1. Transport kolejowy ;' 516 11.6.2. Transport samochodowy .. 517 11.6.3. �egluga morska . 518 11.6.4. Transport lotniczy .. 520 11.7. Handel .. 520 11.7.1. Handel wewn�trzny . 520 11.7.2. Handel mi�dzynarodowy .. 522 11.7.3. Handel zagraniczny PRL .. 527 11.8. Pieni�dz . 532 11.8.1. Pieni�dz w �wiecie kapitalistycznym 532 11.8.2. Pieni�dz w �wiecie socjalistycznym . 534 11.8.3. Pieni�dz w Polsce 536 11.9. Finanse . 541 11.9.1. Bud�et pa�stwa .. 541 11.9.2. Banki .. 544 11.9.3. Ubezpieczenia gospodarcze .. 546 11.10. Pr�ba bilansu 547 Indeks .. 551 Od autor�w Podr�cznik ten przeznaczony jest dla student�w wydzia��w ekonomicznych wy�szych uczelni, w kt�rych programach nauczania znajduje si� historia gospodarcza Polski. Ksi��ka obejmuje dzieje gospodarcze Polski od �redniowiecza po czasy wsp�czesne, z uwzgl�dnieniem niekt�rych aspekt�w rozwoju gospodarczego Europy. Przy podziale podr�cznika na rozdzia�y przyj�li�my uk�ad chronologiczny. Rozdzia� pierwszy dotyczy Polski w �redniowieczu (od powstania pa�stwa polskiego do XV w.), rozdzia� drugi opisuje gospodark� i spo�ecze�stwo Rzeczypospolitej w okresie rozkwitu (XVI i pierwsza po�owa XVII w.), rozdzia� trzeci traktuje o Rzeczypospolitej na drodze do upadku, od po�owy XVII w. do trzeciego rozbioru w 1795 r. W rozdziale czwartym przedstawili�my sytuacj� ziem polskich pod zaborami w ko�cu XVIII i na pocz�tku XIX w., z odr�bnym potraktowaniem Ksi�stwa Warszawskiego. Rozdzia� pi�ty zawiera dzieje ziem polskich po kongresie wiede�skim, do czasu zako�czenia wielkich reform agrarnych, rozdzia� sz�sty przedstawia za� kapitalizm na ziemiach polskich do pierwszej wojny �wiatowej. Rozdzia� si�dmy to pierwsza wojna �wiatowa, �smy - Rzeczpospolita w latach 1918-1939, dziewi�ty - druga wojna �wiatowa (do czasu kapitulacji Niemiec w 1945 r.). Rozdzia� dziesi�ty po�wi�cony zosta� historii Polski w latach 1945-1950, a jedenasty - w latach 1950-1989. W oddawanej do r�k Czytelnika ksi��ce uznali�my za celowe przeznaczy� wi�cej miejsca historii najnowszej ni� dziejom dawnym. Dlatego te� rozbudowany zosta� okres po pierwszej wojnie �wiatowej, kt�ry stanowi blisko dwie trzecie obj�to�ci podr�cznika. Uk�ad wewn�trzny rozdzia��w wyczerpuje najwa�niejsze problemy ekonomiczno-spo-�eczne danej epoki. Rzecz� now�, naszym zdaniem, w stosunku do tradycyjnych uj�� historii gospodarczej Polski, jest rozszerzony opis pa�stwa i jego ustroju oraz spo�ecze�stwa. W podr�czniku nie zosta�a wyodr�bniona bibliografia. Literatura cytowana mie�ci si� w przypisach. Rozdzia�y traktuj�ce o XIX i XX w. w pewnej mierze opieraj� si� na w�asnych badaniach �r�d�owych, niemniej jednak odsy�amy Czytelnika do publikacji autor�w, a nie sygnatur archiwalnych. Pragniemy zwr�ci� uwag�, i� w zwi�zku z brakiem szerszych bada� archiwalnych dotycz�cych okresu po 1950 r., wiele przedstawionych fakt�w i ocen wynikaj�cych ze �r�de� po�rednich mo�e w przysz�o�ci - po ich weryfikacji archiwalnej - ulec zmianie. Materia�y statystyczne w wi�kszo�ci pochodz� z publikacji G��wnego Urz�du Statystycznego Historia Polski w liczbach, w opracowywaniu kt�rych uczestniczyli�my. Od autor�w Naszym zamiarem by�o pokazanie proces�w rozwoju i przemian gospodarczych, zw�aszcza �a�cucha zjawisk przyczynowo-skutkowych i wzajemnych relacji mi�dzy gospodark�, pa�stwem i spo�ecze�stwem. Mamy nadziej�, �e oddawana do r�k Czytelnika Historia gospodarcza Polski zamiar ten spe�ni, pog��biaj�c kultur� historyczn� student�w nauk ekonomicznych. Andrzej Jezierski Cecylia Leszczy�ska Rozdzia� I Polska w �redniowieczu 1.1 Pa�stwo Powstanie pa�stwa Piast�w w X w., podobnie jak innych pa�stw w tym regionie, zwi�zane by3o z zako�czeniem wielowiekowej w�dr�wki lud�w. Okre�lenia Polonia, Pole-ni zosta�y przyj�te do�� p�no, oba za Chrobrego. Wcze�niej pa�stwo zwi�zane by�o nazw� z imieniem w�adcy. W j�zyku lud�w o�ciennych mieszka�cy kraju Mieszka nazywani byli r�nie: Lestkowicami przez Sas�w, Lendielami przez W�gr�w, Lenkasami przez Litwin�w, Lachami przez Rusin�w. By� mo�e nazwy te pochodzi�y od pa�stwa mitycznego Leszka (Lestka). W sk�ad pa�stwa Piast�w wesz�o sze�� obszar�w plemiennych, kt�rych proces integracji by� stosunkowo powolny, a odr�bno�ci do ko�ca �redniowiecza niema�e. Owe obszary plemienne, p�niejsze prowincje, to: Wielkopolska, Mazowsze, Ma�opolska, �l�sk, Pomorze i Kujawy. Obszar pa�stwa pierwszych Piast�w liczy� zapewne oko�o 250 tys. km2. Warto zwr�ci� uwag�, �e granice pa�stw w owym czasie ulega�y cz�stym zmianom. Pierwsze dynastie: Arpadzi - w�gierska, Przemy�lidzi - czeska, Rurykowicze - ruska i Piastowie -polska, stara�y si� skupi� w swych pa�stwach jak najwi�ksze terytoria. Mog�o si� to dokona� jedynie kosztem s�siad�w. St�d od szcz�cia w�adc�w w prowadzeniu wojen i zawieraniu ma��e�stw zale�a�y poniek�d �wczesne granice. Europa �rodkowa znajdowa�a si� na obrze�ach �cierania si� wp�yw�w Ko�cio�a bizantyjskiego i rzymskiego. Istniej� pewne przes�anki, by mniema�, �e do Ksi�stwa Wi�lan religia chrze�cija�ska w obrz�dku bizantyjskim dotar�a w latach 863-885. Zapewne na skutek upadku pa�stwa wielkomorawskiego (906) nie pozosta�y po owym chrzcie trwalsze �lady. Mieszko I i jego dw�r przyj�li chrzest w 966 r. Pierwsz� diecezj� �aci�sk� powo�ano w Poznaniu w 968 r., a metropoli� gnie�nie�sk� w 1000 r. W tym samym roku utworzono biskupstwa w Krakowie, Wroc�awiu i Ko�obrzegu. Biskupstwo mazowieckie w P�ocku powsta�o w 1075 r., a kujawskie we W�oc�awku w 1124 r. Po �mierci Boles�awa III Krzywoustego (1138) pa�stwo zosta�o podzielone mi�dzy spadkobierc�w. Do szczeg�lnego rozdrobnienia ksi�stw dosz�o na �l�sku i Kujawach. 16 Polska w �redniowieczu Mapa 1 Polska pierwszych Piast�w �r�d�o: Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 roku, t. 2, Warszawa 1981, s. 395. W 1181 r. odpad�o Pomorze Zachodnie, uznaj�c zwierzchnictwo cesarstwa1. Osadzony w Ziemi Che�mi�skiej (1226) zakon krzy�acki uniezale�ni� si� od Mazowsza. W latach 1249-1252 utracono Ziemi� Lubusk�. Pr�b� zjednoczenia kraju na pocz�tku XIV w. podj�� Wac�aw II - kr�l czeski i polski. W�wczas to zarysowa�a si� szansa stworzenia silnego pa�stwa polsko-czeskiego. Wyga�ni�cie dynastii Przemy�lid�w w Pradze w zasadzie j� przekre�li�o. Utrzyma�o si� natomiast zwierzchnictwo czeskie nad ksi�stwami �l�skimi. R�wnoleg�e dzia�ania w kierunku zjednoczenia pa�stwa polskiego prowadzi� W�adys�aw I, zwany �okietkiem, od 1267 r. ksi��� ��czycki i kujawski, a od 1320 r. kr�l polski. W 1333 r. na pocz�tku panowania syna �okietka Kazimierza Wielkiego pa�stwo polskie sk�ada�o si� z Wielkopolski i Ma�opolski i obejmowa�o obszar oko�o 100 tys. km2, a w ostatnich latach jego �ycia - po w��czeniu Rusi Halickiej - oko�o 170 tys. km2. 1 �wi�te Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego by�o lu�nym zwi�zkiem pa�stw niemieckich, rz�dzonym przez r�ne dynastie niemieckie. W3adza cesarska nadawana w drodze koronacji przez papie�a, po raz pierwszy Karolowi Wielkiemu w 800 r., byta realna b�d� tytularna w zale�no�ci od znaczenia pa�stwa, w kt�rym cesarz by} dziedzicznym w�adc�. Cesarstwo przetrwa�o formalnie do 1806 r. Spo�r�d pa�stw s�owia�skich pierwszym jego lennikiem sta�y si� w 929 r. Czechy. Panstwo 17 W XV w., po wygranej wojnie trzynastoletniej z Krzy?akami i w31czeniu Gdanska i Pomorza Gdanskiego (utraconych w 1308 r., odzyskanych w 1466 r.) oraz inkorporacji Podola, Ksiestwa Be3skiego i czeoci Mazowsza, terytorium Polski zwiekszy3o sie do oko3o 235 tyo. km2. Organizacja terytorialna panstwa opiera3a sie pocz1tkowo na systemie grodowym. Liczba grod�w by3a zmienna, lecz w zasadzie nie przekracza3a 100. W grodach osadzana by3a za3oga woj�w ksi1?ecych z urzednikiem reprezentuj1cym w3adce i przez niego powo3ywanym. W wiekszych grodach funkcje te pe3ni3 kasztelan. Obszar obs3ugiwany przez gr�d obejmowa3 przecietnie oko3o 2,5 tyo. km2 i by3 zamieszkany przez 10-15 tyo. ludnooci. Opr�cz funkcji administracyjnych i skarbowych grody spe3nia3y role obronn1, a tak?e stawa3y sie schronieniem dla okolicznej ludnooci w przypadku napadu nieprzyjaciela. Grody stanowi3y tak?e oorodek mobilizacji ludnooci zobowi1zanej do s3u?by wojskowej. Przy grodach powstawa3y podgrodzia i osady targowe. Osiedlaj1ca sie tam ludnooa trudni3a sie g3�wnie rzemios3em i handlem. W koncu XIII w. grody sta3y sie siedzib1 starosty grodowego i s1d�w grodzkich. W okresie jednoczenia panstwa zacze3y sie wykszta3caa wojew�dztwa i ziemie jako trwa3e jednostki zarz1du terytorialnego. Obszar ich, bardzo zr�?nicowany, wywodzi3 sie z dawnych ksiestw dzielnicowych, z ziem lennych i inkorporowanych do Korony. Na czele wojew�dztwa sta3 wojewoda. W XIV w. zacz13 sie tak?e formowaa powiat jako obszar s1dowy. Prawo ksi1?ece okreola3o r�?nego rodzaju daniny i owiadczenia na rzecz panuj1cego oraz inne powinnooci, do kt�rych zobowi1zana by3a poddana ludnooa. O przeznaczeniu tych orodk�w wspomina w swej relacji Ibrahim ibn Jakub, opisuj1c kraj Mieszka I. Stwierdza on mianowicie, ?e Mieszko utrzymywa3 3000 pancernych (wojownik�w), kt�rych zaopatrywa3 w odzie?, bron, konie i ?ywnooa, kt�rym wyp3aca3 ?o3d, a nawet wyposa?a3 ich dzieci. Czeoa tego zaopatrzenia, np. ?ywnooa, pochodzi3a z zasob�w kraju, ale bron mog3a pochodzia z importu. W ten spos�b widzimy, ?e aby sprostaa tym zadaniom, skarb Mieszka musia3 dysponowaa orodkami pienie?nymi. Od razu trzeba tu powiedziea, ?e przez ca3y okres oredniowiecza skarb w3adcy i skarb panstwa stanowi3y jednooa zwan1 komor1 ksi1?ec1, kt�r1 zawiadywa3 komornik nadworny zwany te? podkomorzym. S3owo komora pochodzi3o od 3acinskiej camery oznaczaj1cej skarb. Dochody p3yne3y - jak sie wydaje - z trzech Yr�de3. Opr�cz owiadczen ludnooci poddanej sk3ada3y sie na nie kary z wyrok�w s1dowych (st1d zapewne s3owo grzywna jako pienie?ny wymiar kary sta3o sie nazw1 �wczesnej jednostki pienie?nej) oraz regali�w, czyli monopoli ksi1?ecych. Do regali�w ksi1?ecych nale?a3y: prawo zak3adania i utrzymywania karczem, prawo wydobywania kruszc�w i soli, wy31czne prawo bicia monety oraz pobieranie op3at targowych, cel i myt. Wreszcie pewne dochody komora mog3a czerpaa z 3up�w wojennych. Poza rega3em menniczym oci1ganie owiadczen dokonywa3o sie w ramach systemu grodowego, gdzie egzekwowano daniny i pos3ugi prawa ksi1?ecego. Zajmowa3 sie tym w3odarz, kt�ry kierowa3 poborcami-komornikami. Oci1gali oni produkty pochodz1ce z danin okregu grodowego do komory grodowej bed1cej miejscem ich przechowywania. Zgromadzone w komorach w XI i XII w. produkty dzielono wed3ug pewnego klucza: 1/10 przeznaczano na utrzymanie biskupstw, traktowanych w�wczas jako instytucje panstwowe, 1/3 zatrzymywali dla siebie kasztelanowie na utrzymanie grodu, reszte przekazywano na u?ytek dworu ksi1?ecego, dru?yny itp. Jak twierdz1 znawcy tego zagadnienia, najpowa?niejsza czeoa wydatk�w skarbowych przeznaczana by3a na utrzymanie dworu, Koocio3a i wojska. Dotyczy3o to w3aociwej dru?yny, 18 Polska w oredniowieczu kt�ra ca3y czas znajdowa3a sie u boku w3adcy. Uznaj1c panstwo za patrymonium, tj. dziedziczny rodowy maj1tek, dochody pochodz1ce z wywozu niekt�rych d�br ksi1?e m�gt traktowaa jako w3asne, co z dzisiejszego punktu widzenia stanowi3o swego rodzaju monopolizacje handlu zagranicznego. Na prze3omie XIII i XIV w., wraz z rozwojem gospodarki towarowej, rozszerzaniem sie immunitetu, kolonizacj1 miast i wsi na prawie niemieckim, dotychczasowy system skarbowy zacz13 ulegaa zmianom. Za panowania Wac3awa II przeniesiono z Czech nowy system monetarny. Administracje terytorialn1 przejeli nowi urzednicy kr�lewscy zwani starostami (dla prowincji starostowie generalni, dla grod�w s1dowych - starostowie grodowi). Za panowania Kazimierza Wielkiego starostom, opr�cz uprawnien publicznych, powierzaa zaczeto zarz1d majetnoociami kr�lewskimi. Dotychczasowi w3odarze pozostali jedynie jako zarz1dcy w3ooci. W myol praw ustanowionych przez Kazimierza Wielkiego w 1368 i 1370 r. starostowie mogli zatrzymywaa dla siebie tytu3em wynagrodzenia daniny w naturze, produkty rolne pochodz1ce z w3ooci kr�lewskich, op3aty za drewno, z m3yn�w i kar s1dowych. Natomiast wszystkie inne op3aty pienie?ne - pochodz1ce z czynsz�w i podatk�w - pod kar1 ociecia g3owy i konfiskaty d�br mieli przekazywaa do skarbu kr�lewskiego. Rozw�j handlu wewnetrznego i zewnetrznego spowodowa3 w czasach Kazimierza Wielkiego wzrost dochod�w z ce3 i myt pobieranych w ponad 100 komorach celnych. Przynosi3y one wed3ug szacunk�w oko3o 23 tyo. grzywien rocznie (�wczesna grzywna wa?y3a oko3o 200 g srebra). Dochody z salin wielickich i bochenskich by3y dzier?awione za nie mniej ni? 18 tyo. grzywien. Powa?n1 kwote stanowi3o tak?e poradine2. Og�lny doch�d skarbu w skali roku pod koniec ?ycia Kazimierza Wielkiego szacuje sie na oko3o 85 tyo. grzywien. Przywilej koszycki z 1374 r. obni?y3 podatki i wprowadzi3 zasade, ?e poza poradl-nym wszystkie inne podatki mog3y bya pobierane jedynie za zgod1 szlachty na zjazdach, a od po3owy XV w. na sejmikach. Na pocz1tku panowania Jagiellon�w dochody skarbu dzielone byty na zwyczajne i nadzwyczajne. Do zwyczajnych zaliczamy dochody z d�br kr�lewskich, z ?up solnych, z kopaln olkuskich, z op3at celnych, mennicy i dwugroszowego podatku 3anowego (dawne poradine). Przeznaczane by3y na sta3e utrzymanie dworu, administracji, dyplomacji, wojska nadwornego itp. Dochody nadzwyczajne ogranicza3y sie do podatku zwanego poborem, kt�ry szlachta po raz pierwszy uchwali3a w 1404 r. w celu wykupienia Ziemi Dobrzynskiej z r1k Krzy?ak�w. Uchwalano go tak?e w czasie wojny trzynastoletniej z zakonem krzy?ackim oraz w czasie innych wojen. W sk3ad poboru wchodzi3o kilka r�?nych podatk�w poorednich i bezpoorednich. Najwa?niejszy by3 "dodatkowy" 3anowy w wysokooci od 4 do 18 groszy z 3ana kmiecego, szos - p3acony przez mieszczan w zale?nooci od stanu maj1tkowego, najczeociej w wysokooci 2 groszy od grzywny (tj. 48 groszy) wartooci maj1tku (do po3owy XV w. na3o?enie szosu na wieksze miasta, np. Krak�w, wymaga3o zgody rady miejskiej), czopowe od warzonych trunk�w, po-g3�wne ?ydowskie oraz pog3�wne nadzwyczajne uchwalone po raz pierwszy w 1498 r. W czasach pierwszych Jagiellon�w uleg3 zmniejszeniu obszar d�br panstwowych i w zwi1zku z tym spad3y p3yn1ce z nich dochody. U schy3ku XV w., mimo rozwoju terytorialnego 2 Poradlne - sta3y podatek gruntowy wprowadzony przez Kazimierza Wielkiego, p3acony przez ch3op�w d�br rycerskich - 2 miary zbo?a i 12 groszy od jednego iana rocznie. W 1374 r. obni?ony do 2 groszy. W dobrach koocielnych dwukrotnie wy?szy. Od XV w. nazywa sie go 3anowym. Ludno�� 19 i gospodarczego kraju, dochody pa�stwa obni�y�y si� w por�wnaniu z XIV w., wynosz�c wed�ug szacunk�w oko�o 60 tys. grzywien. 1.2 Ludno�� 1.2.1 Zaludnienie Powstanie pa�stwa pierwszych Piast�w zwi�zane by�o z trwa�ym osadnictwem rolniczym, kt�re nast�pi�o po licz�cej kilka wiek�w w�dr�wce lud�w. Osadnictwo wiejskie, sk�adaj�ce si� z samowystarczalnych gospodarstw rodzinnych, skupia�o si� pocz�tkowo na terenach najdogodniejszych, wzd�u� rzek, od kt�rych niekiedy pochodzi�y nazwy plemion (Wi�lanie, Bobrzanie itp.). Przyrost ludno�ci powodowa�, �e stopniowo obejmowa�o ono tereny coraz mniej dogodne z punktu widzenia uprawy roli. W �redniowieczu potencja� gospodarczy pa�stwa zale�a� od wielko�ci jego obszaru i liczby ludno�ci. To uzale�nienie by�o tym silniejsze, im wi�ksza cz�� produktu krajowego wytwarzana by�a w rolnictwie. Wielko�� produkcji rolnej okre�lana by�a g��wnie przez g�sto�� sieci osadniczej, czyli liczb� ludno�ci przypadaj�cej na l km2. Natomiast w mniejszym stopniu przez r�nic� w poziomie techniki uprawy. Liczb� ludno�ci i g�sto�� zaludnienia Polski na tle innych kraj�w przedstawia tablica 1.1. Tablica. 1.1 Ludno�� Polski oko�o 1000 i 1350 r. na tle innych kraj�w europejskich V�-01 Ludno�� o. ko�o 1000 r. Ludno�� o ko�o 1350 r. w min na km2 w min na km2 Anglia Francja Niemcy Polska Ru� Wiochy 2,5 9,0 5,4 1,25 8,5 7,0 8 17 10 5 2 24 3,3 15,0 8,5 2,0 12,0 8,0 11 28 16 8 2 28 �r�dto: Historia Polski w liczbach. Terytorium i ludno��, z. l, Warszawa 1994, s. 20. Dane zaprezentowane w powy�szej tablicy wyra�nie wskazuj� na to, �e ziemie polskie zar�wno w X, jak i w XIV w. nale�a�y do s�abo zaludnionych region�w Europy. Warto jednak pami�ta� o wewn�trznym zr�nicowaniu g�sto�ci zaludnienia -podczas gdy niekt�re tereny Polski by�y g�sto�ci� zbli�one do W�och czy Francji, inne mia�y wska�nik por�wnywalny z Rusi�. Na obszarach bezle�nych i w dolinach rzek, a tak�e w pobli�u grod�w prowincjonalnych g�sto�� zaludnienia by�a wi�ksza ni� na pog�rzach, terenach le�nych i bagiennych. Prawid�owo�� ta nie dotyczy�a zreszt� tylko ziem polskich. Mo�na powiedzie�, �e by�a cech� charakterystyczn� �wczesnej Europy Italska w �redniowieczu Mimo r�nic regionalnych zar�wno liczba ludno�ci, jak i g�sto�� zaludnienia w trzech polskich prowincjach by�y w gruncie rzeczy wyr�wnane. Pokazuje to tablica 1.2. Tablica 1.2 Ludno�� trzech prowincji oko�o roku 1000 i 1340 Obszar Ludno�� ol colo 1000 r. Ludno�� ol colo 1340 r. Prowincja w tys. km2 w min na km2 w min na km2 Ma�opolska Mazowsze Wielkopolska 55,9 31,8 57,9 0,3 0,1 0,3 5 4 5 0,4 0,3 0,6 8 8 10 Og�em 145,6 0,7 5 1,3 9 �r�d�o: Historia Polski w liczbach. Terytorium i ludno��, jw., s. 23. Przyrost ludno�ci od XI do XIV w. by� do�� powolny. Oczywi�cie, nasze szacunki dotycz�ce wielko�ci �wczesnej populacji opieraj� si� na przybli�onych danych. Najcz�ciej przyjmuje si�, �e stopa urodzin by�a niewiele wy�sza od stopy zgon�w, a przeci�tna d�ugo�� ludzkiego �ycia nie przekracza�a 30 lat. Powa�ny wp�yw na to mia�a wysoka �miertelno�� dzieci. Tym mo�na t�umaczy�, �e tradycyjne postrzy�yny siedmioletnich ch�opc�w dopiero wprowadza�y ich do spo�eczno�ci. Periodycznie powtarzaj�ce si� w owych czasach kl�ski g�odowe - spowodowane niesprzyjaj�cymi dla rolnictwa warunkami klimatycznymi - oraz wielkie epidemie, zw�aszcza czarnej �mierci (d�umy) w po�owie XIV w., wp�ywa�y hamuj�co na poziom przyrostu naturalnego b�d� powodowa�y poka�ne ubytki w liczbie ludno�ci. Warto mo�e tu wspomnie�, �e gdy w Europie Zachodniej d�uma zebra�a obfite �niwo od 30 do 50% populacji, Kazimierz Wielki w 1348 r. wprowadzi� kwarantann� na granicach Kr�lestwa, co by� mo�e spowodowa�o, �e zaraza w Polsce nie by�a tak dotkliwa, jak gdzie indziej. Pokazany w tablicach 1.1 i 1.2 wzrost liczby ludno�ci Polski na przestrzeni ponad 300 lat nie wynika� jedynie z przyrostu naturalnego, lecz tak�e z imigracji. Jej rozw�j, zwany w polskiej historiografii kolonizacj� na prawie niemieckim, by� zwi�zany z powstaniem instytucji immunitetu. Pojawi� si� on na ziemiach polskich w XII w. (po�wiadczony zosta� �r�d�owo po raz pierwszy w 1136 r.). Immunitet oznacza� zwolnienie os�b albo okre�lonych obszar�w od ca�o�ci b�d� cz�ci �wiadcze� i danin na rzecz ksi�cia i przeniesienie ich na rycerza czy opata otrzymuj�cego immunitet. Nadawany by� pod postaci� przywileju w�adcy i obj�� powszechnie dobra rycerskie, gdzie posiadanie ziemi by�o zwi�zane z obowi�zkiem s�u�by wojskowej. Wraz z pojawieniem si� immunitetu i osadnictwa na prawie niemieckim to ostatnie zacz�to wypiera� osadnictwo na prawie ksi���cym. 1.2.2 Osadnictwo na prawie niemieckim Kolonizacja wsi i miast na prawie niemieckim zacz�a si� rozwija� od XIII w. By� to najcz�ciej zorganizowany proces migracji z "przeludnionego" Zachodu na Wsch�d. Pierwszy dokument o "lokowaniu Niemc�w lub innych go�ci na prawie niemieckim" pochodzi z 1222 r. ze �l�ska Opolskiego. Organizatorzy grup migrant�w, tzw. za-sad�cy, zawierali umow� z w�a�cicielem ziemi (posiadaczem immunitetu) co do zasad Ludno�� 21 wzajemnych uprawnie� i �wiadcze�. Wzorem dla nich by�y stosunki panuj�ce w Niemczech. Zasad�cy cz�sto stawali si� dziedzicznymi so�tysami. Osadnictwo na nowo zagospodarowanych ziemiach przyczynia�o si� do z�agodzenia podda�stwa osobistego i rozwoju samorz�du wiejskiego. Wszak, aby pozyska� nowych osadnik�w, trzeba im by�o zapewni� lepsze ni� dotychczasowe warunki bytu. Przygotowanie pod upraw� nowych ziem (osadnictwo na "surowym korzeniu") wymaga�o du�ych nak�ad�w pracy i dlatego osadnicy uzyskiwali tzw. wolnizn�, tzn. zwolnienie ze �wiadcze� na okre�lony umow� okres, np. 10-20 lat. Pozosta�o�ci� tego s� wsp�czesne nazwy wsi: Wola, W�lka, Lgota. We wsiach lokowanych na prawie niemieckim nap�ywaj�cymi osadnikami byli nie tylko Polacy, lecz tak�e Niemcy i Holendrzy. Szacuje si�, �e w owym okresie migrowa�o do Polski rocznie oko�o 2 tys. niemieckich osadnik�w. Posta� trwa�ego osadnictwa przybiera�o cz�sto tak�e osadzanie na wsi je�c�w i bra�c�w wojennych, kt�rych traktowano jako poddanych ch�op�w. Na Pog�rzu Karpackim pojawi�a si� ludno�� wo�oska trudni�ca si� pasterstwem i osadzana na prawie wo�oskim. Nowa organizacja wsi przesuwa�a si� z Zachodu na Wsch�d. W XIII w. pojawi�a si� na �l�sku, w XIV w. w Matopolsce i Wielkopolsce, a w XV w. na Mazowszu, Podlasiu i Rusi Czerwonej. Szacuje si�, �e w XIV w. organizacja oko�o 1/3 wsi na �l�sku i 1/4 w pozosta�ych prowincjach oparta by�a na wzorach niemieckich. Z punktu widzenia przestrzennego wyr�ni� mo�emy dwa rodzaje �wczesnych wsi. Tradycyjna by�a wie� zwana ulic�wk�, gdzie wzd�u� strumienia albo drogi wytyczano szeroko�� dzia�ek ch�opskich. Na ty�ach zagrody, prostopadle do drogi, powstawa�y wyd�u�one pasy ziemi, na kt�rych zak�adano ogrody, pola uprawne i pastwiska. Poszczeg�lne dzia�ki oddziela�y drogi polne. Przy tego typu wsi odleg�o�� zagr�d od siebie by�a znaczna. Drugim typem by�a wie� placowa, zwana te� owalnic� lub okolnic�. W �rodku wsi znajdowa� si� plac o kszta�cie owalnym, przez kt�ry przep�ywa� strumyk b�d� na kt�rym wykopano staw czy studni�. Na �rodku placu wznoszono ko�ci�. Gospodarstwa skupione by�y wok� placu b�d� szerokiej ulicy i w dalszej odleg�o�ci od zabudowa� wytyczano trzy niwy p�l. Ten typ wsi powstawa� zw�aszcza w XIII-XV w. Cz�sto wie� by�a ogrodzona, a prowadz�ce do niej wrota zamykano na noc. W �lad za now� organizacj� gospodarki rolnej przesuwa�a si� tak�e .z Zachodu na Wsch�d kolonizacja miast na prawie niemieckim. W XIII w. miasta wyrasta�y najcz�ciej na terenach dawnych podgrodzi i osad targowych. W stuleciu tym przywilej lokacji otrzyma�o 97 miast, a w XIV w. - 207. Przywilej lokacji byt r�wnoznaczny z wprowadzeniem dla miast prawa magdeburskiego. Osad�ca (zasad�ca), a wi�c ten, kt�ry w imieniu spo�eczno�ci osadniczej podpisywa� umow� lokacyjn�, zostawa� w�jtem dziedzicznym posiadaj�cym uprzywilejowane stanowisko w mie�cie. Dopiero w nast�pnych wiekach miasta wykupywa�y prawa w�jtowskie i miejsce w�jta zajmowa�a rada miejska wybieraj�ca burmistrza. Dzia�o si� to g��wnie w XIV w. Pierwsze miasta, o kt�rych wiemy, �e uzyska�y prawa miejskie, to: Z�otoryja na �l�sku (1211), Lw�wek �l�ski (1217), Che�mno (1233), �roda (1235), Wroc�aw (1242), Pozna� (1253), Krak�w (1257). �wczesne miasta nie byty du�e. Liczba zamieszkuj�cej je w XIV w. ludno�ci wynosi�a: Wroc�aw oko�o 17 tys. mieszka�c�w, Krak�w - 14 tys., G�og�w - 11 tys., Nysa -6 tys., Gda�sk, Toru�, Che�mno - od l do 2 tys. W mie�cie �redniowiecznym rozr�ni� mo�emy trzy warstwy spo�eczne: l) patrycjat sk�adaj�cy si� g��wnie z kupc�w; w jego r�kach skupia�a si� w�adza, albowiem cz�onkowie rady miejskiej w zasadzie pochodzili z patrycjatu, 22 Polska w �redniowieczu 2) posp�lstwo stanowili g��wnie rzemie�lnicy cechowi b�d�cy pe�noprawnymi obywatelami miasta, 3) plebs to ludno�� pozbawiona w�asno�ci: s�u�ba, czeladnicy, pacho�kowie miejscy, �ebracy i szeroko rozumiany margines spo�eczny; plebs pozbawiony obywatelstwa miejskiego nie mia� �adnych praw z niego wynikaj�cych. Miasta lokowane na prawie niemieckim mia�y do�� typowy uk�ad przestrzenny. Centrum zajmowa� rynek, z kt�rego pod k�tem prostym rozchodzi�y si� ulice. Na rynku budowano ratusz, ko�ci� i sukiennice mieszcz�ce kramy. Rozbudowa przestrzenna hamowana byta przez fortyfikacje, jako �e wi�ksze miasta - zw�aszcza w czasach Kazimierza Wielkiego - obwiedzione podw�jnymi murami wzmacnianymi basztami. Bramy miejskie by�y specjalnie ufortyfikowane (barbakan). Zabudowa wewn�trz mur�w miejskich byta ciasna, uliczki w�skie i b�otniste. Domy wok� rynku byty cz�sto murowane i nale�a�y do patrycjatu. Pozosta�e ulice - zamieszkane przez rzemie�lnik�w - mia�y na og� zabudow� drewnian�. Stwarza�o to zagro�enie po�arowe. Pod murami fortyfikacji gnie�dzi�a si� biedota. Wzrost liczby ludno�ci miast w XIV i XV w. wynika� g��wnie z nap�ywu ludno�ci wiejskiej. Wobec tego, �e mo�liwo�ci rozbudowy miast by�y ograniczone przez fortyfikacje, zacz�to rozbudowywa� przedmie�cia, kt�re stawa�y si� nowymi miastami z w�asnymi prawami miejskimi, np. wok� Krakowa: Kazimierz, Kleparz, Stradom. W miastach Ma�opolski i Wielkopolski pojawi�a si� ludno�� niemiecka i �ydowska, a na Rusi Czerwonej ormia�ska. Ludno�� �ydowska chroni�a si� w Polsce przed prze�ladowaniami, kt�re j� spotyka�y w krajach cesarstwa. Ju� od ko�ca XI w., jak podaje kronikarz czeski Kosmas, prze�ladowani w Pradze �ydzi uciekali do Polski i W�gier. �ydzi pocz�tkowo pozostawali na us�ugach panuj�cych i zajmowali si� prowadzeniem mennic, dzier�aw� podatk�w itp. W okresie dzielnicowym osiedlali si� g��wnie w stolicach ksi�stw: Krakowie, Wroc�awiu, Kaliszu, P�ocku, Sandomierzu itp. Dostarczaj�c dochod�w skarbowi, byli chronieni przez prawo kr�lewskie (pierwszy zbi�r praw dla �yd�w wyda� Boles�aw Pobo�ny w Kaliszu w 1264 r.), ale niech�tnie akceptowani przez spo�eczno�� miejsk�. O napa�ci na �yd�w pisa� ju� Kad�ubek, oburzony, �e jej sprawc�w za "obraz� majestatu w�adcy" Mieszko Stary ukara� zbyt surowo. Synod ko�cielny we Wroc�awiu w 1267 r. wprowadzi� pewne restrykcje, kt�re mia�y na celu pe�n� separacj� �yd�w od chrze�cijan (odr�bne dzielnice w miastach, odr�niaj�cy ubi�r itp.). Powt�rzono je w 1420 r. �yd�w oskar�ano o mordy rytualne w celu zdobycia krwi chrze�cija�skich dzieci, bezczeszczenie hostii, zatruwanie studni. Oskar�enie na drodze s�dowej zgodnie z prawem ksi���cym musia�o by� potwierdzone przez 6 �wiadk�w, w tym 3 �yd�w. Zapewne dlatego brak jest �lad�w wyrok�w s�dowych w tego typu sprawach. Wyrazem przekonania �wczesnej ludno�ci o winie �yd�w by�y pogromy. Z przekaz�w historycznych dowiadujemy si�, �e mia�y one miejsce w Oliwie w 1349 r., w Krakowie w 1407 r., w Poznaniu w 1464 r. i ponownie w Krakowie w 1496 r., po czym �yd�w przeniesiono do pobliskiego Kazimierza. Oskar�enia o �wi�tokradztwo ko�czy�y si� czasem wyrokami s�dowymi. Dzia�o si� tak w�wczas, gdy �yd-paser zakupywa� pochodz�ce z kradzie�y w ko�cio�ach naczynia liturgiczne i inne tego typu cenne przedmioty. Do�� jednolite etnicznie pa�stwo pierwszych Piast�w poprzez kolonizacj� i inkorporacj� nowych obszar�w zacz�to si� przekszta�ca� u schy�ku �redniowiecza w pa�stwo zr�nicowane pod wzgl�dem etnicznym i religijnym. W��czenie do Kr�lestwa Polskiego teren�w po�udniowo-wschodnich by�o r�wnoznaczne z pojawieniem si� ludno�ci wyznaj�cej prawos�awie. Rolnictwo 23 Od pocz�tk�w istnienia pa�stwa polskiego do XIII w. mieszka�cy wsi, osad targowych i podgrodzi podlegali prawu ksi���cemu. Prawo ksi���ce mia�o charakter zwyczajowy, zr�nicowany prowincjonalnie. Zar�wno ziemie, jak i zamieszkuj�ca je ludno�� by�y traktowane jako w�asno�� ksi���ca (patrymonium). Tak�e ziemie niczyje, nie zamieszkane i nie zaj�te, oraz ziemie zdobyte w drodze podboj�w uwa�ane by�y za w�asno�� ksi���c�. Poszczeg�lne grupy ludno�ci obowi�zywa�y okre�lone normy prawne reguluj�ce �ycie miast, �ycie wsi czy �ycie duchowie�stwa. Za panowania Kazimierza Wielkiego zosta�a dokonana kodyfikacja prawa zwyczajowego. Statut wi�licki dla Ma�opolski powsta� w po�owie XIV w., Statut piotrkowski dla Wielkopolski - prawdopodobnie w 1347 r. Poprzednie proste uk�ady stosunk�w zale�no�ci - z jednej strony ksi��� i jego aparat grodowy, a z drugiej ludno�� poddana - przekszta�ca� si� zacz�y w p�nym �redniowieczu w bardziej z�o�on� struktur� o wyra�nej stratyfikacji pionowej. Nie by�a to typowa dla Zachodu drabina feudalna, cho� zasada podleg�o�ci ksi���t dzielnicowych wobec pryncepsa b�d� w�adc�w pa�stw o�ciennych tworzy�a pewien odpowiednik lenna. Ludno�� wiejska by�a zale�na b�d� od w�adcy - w dobrach ksi���cych - b�d� od posiadaczy immunitet�w, tj. rycerstwa i wy�szego duchowie�stwa. U schy�ku �redniowiecza zamkn�� si� stan rycerski. Od tego czasu wej�� do niego mo�na by�o jedynie drog� urodzenia b�d� nobilitacji, tzn. nadania szlachectwa przez panuj�cego. Od ko�ca XIV w. stan rycerski cieszy� si� wieloma przywilejami politycznymi i ekonomicznymi. Na jego gruncie wyros�a p�niejsza szlachta. 1.3 Rolnictwo Najstarsz� metod� uprawy roli na ziemiach polskich by�a gospodarka �arowa. Polega�a ona na tym, �e po wypaleniu lasu na uzyskanej ziemi, a� do jej ca�kowitego wyja�owienia, zasiewano zbo�a, po czym przenoszono si� na nowe tereny. Wraz ze wzrostem g�sto�ci zaludnienia uprawa �arowa zosta�a zast�piono tzw. dwupol�wk�. System dwu-polowy oznacza�, �e corocznie po�ow� area�u ziemi pozostawiano od�ogiem. Wynikaj�ce z prymitywnej uprawy niewysokie plony uzupe�niane by�y produktami pochodz�cymi z hodowli, my�listwa, rybo��wstwa, bartnictwa, zbieractwa oraz produkcji wyrob�w "przemys�owych" na potrzeby w�asne. Zaliczy� mo�na do nich tkaniny, sk�ry i wyroby drewniane. W pocz�tkowym okresie �wiadczenia na rzecz zwierzchno�ci nie by�y zbyt wysokie. Regulowa�y je tradycyjne normy prawa ksi���cego. Podstawow� danin� by� narzaz p�acony w bydle oraz poradine ustalane w zale�no�ci od area�u uprawianej ziemi. Inne ci�ary, takie jak str�a, stan, a wi�c �wiadczenia o charakterze us�ugowym, zwi�zane by�y z funkcjonowaniem systemu grodowego. Nadania ksi���ce Ko�cio�owi i rycerstwu i rozw�j instytucji immunitetu doprowadzi�y do powstania nowej organizacji gospodarki rolnej - w�o�ci. W�o�� sk�ada�a si� z kilku wsi, kt�rymi zarz�dza� w�odarz. Stosunki zale�no�ci i wysoko�ci �wiadcze� by�y z g�ry ustalone. W �wiadczeniach dominowa�y naturalia: zbo�a, s��d, len, siano, dr�b, 24 Polska w oredniowieczu ryby, nabia3, mi�d itp. W dobrach koocielnych istotn1 role odgrywa3a robocizna wed3ug zasad gospodarczych przeniesionych z Zachodu - po raz pierwszy wprowadzona zosta3a w dobrach klasztornych benedyktyn�w i cysters�w, np. w dobrach klasztornych cysters�w w Trzebnicy wynosi3a ona dla ka?dego gospodarstwa oko3o 6 tygodni w roku. Opat benedyktynski w Tyncu gospodarowa3 zapewne na oko3o 100 wsiach. Nale?y tu podkreolia, ?e gospodarstwa prowadzone przez klasztory przodowa3y w technice uprawy, stanowi1c wz�r dla okolicznych mieszkanc�w. Cystersi zak3adali gospodarstwa rol-niczo-hodowlane o areale od 200 do 300 ha. Wprowadzili oni w XII w. p3ugi koleone, brony ramowe i m3yny wodne zbo?owe i folusznicze, gdzie przerabiali we3ne z hodowanych owiec. Niekt�re osady by3y wyspecjalizowane w okreolonych dziedzinach produkcji b1dY hodowli, st1d do dzio utrzyma3y sie nazwy wsi, takie jak: Winiary, Bartniki, Psary, Kowale itp. Ludnooa wiejska nie mia3a w owym czasie jednolitego charakteru zale?nooci. Wystepowali jedynie zale?ni od w3adc�w ch3opi dziedzice, p�tniewolni przywi1zani do ziemi koloni, a tak?e niewolnicy pozbawieni wszelkiej w3asnooci i mo?liwooci zak3adania rodziny. Zwarcie zabudowana wieo - najczeociej w formie okolnicy - sk3ada3a sie z "dziedzin", na kt�rych gospodarowa3y poszczeg�lne rodziny ch3opskie. Do cel�w poci1gowych u?ywano g3�wnie wo3�w - w jednym gospodarstwie by3o ich od l do 3 par. Koni, dla kt�rych wynaleziono w�wczas now1 uprz1?, zwiekszaj1c1 efektywnooa pracy, prawie nie u?ywano w rolnictwie z uwagi na ich wysok1 cene. Konie bojowe hodowane by3y najczeociej w przydworskim gospodarstwie w3asnym rycerza. Gospodarstwo to mia3o dostarczaa tak?e produkt�w roolinnych i hodowlanych na zaspokojenie potrzeb dworu i s3u?by, kt�ra rekrutowa3a sie b1dY z jenc�w, b1dY z miejscowej biedoty. Daniny uzupe3nia3y te konsumpcje b1dY byty przeznaczone na sprzeda?. Szeregowi rycerze mieli po kilka wsi, kt�re tworzy3y w3ooa, natomiast wielmo?e od 20 do 40 wsi. �wczeoni wielmo?e posiadali po kilka w3ooci, np. dobra Piotra W3asta liczy3y oko3o 800 dym�w. Podstawowym narzedziem orki by3o rad3o, niekiedy z ?elazn1 radlic1. Radto nie mia3o ani lemiesza, ani odk3adnicy. Nie przewraca3o skiby zagonu, a jedynie rozpruwa3o glebe. Szacuje sie, ?e p3ytka orka radiem uniemo?liwia3a uzyskiwanie wy?szych plon�w ni? 2-3 ziarna z jednego zasianego, tj. 3-4,5 kwintala z hektara. Obsiane pole bronowano - w3�czono sekat1 k3od1. W Polsce oredniowiecznej wsie by3y raczej niewielkie i sk3ada3y sie z 15-25 gospodarstw ch3opskich. Gospodarstwo ch3opskie posiada3o wydzielon1 dzia3ke ziemi wielkooci jednego radta, co odpowiada3o obszarowi, kt�ry mo?na by3o w ci1gu roku zaoraa za pomoc1 pary wo3�w i rad3a. Stanowi3o to (przy stosowaniu dwupol�wki) oko3o 22 ha. Wkr�tce sta3o sie to miar1 ziemi, kt�r1 zaczeto nazywaa ma3ym p3ugiem. Tak?e w�wczas powsta3a miara morgi, kt�ra odpowiada3a powierzchni zaoranej w ci1gu dnia. W zwi1zku z tym, ?e obszar ten zale?a3 tak?e od jakooci gleby, miara ta wynosi3a od 0,2 do 0,6 ha. Kiedy od XIII w. zaczeto stosowaa nieregularn1 tr�jpol�wke, spowodowa3o to zmniejszenie dzia3ki uprawnej z 22 do 16-17 ha. P�Yniej wielkooa ta zosta3a nazwana tanem. Zar�wno przy dwupol�wce, jak i nieregularnej tr�jpol�wce rocznie zbierano plony z oko3o 10-11 ha. Mniej wiecej od po3owy XIII w. przy uprawie ziemi zaczeto u?ywaa p3uga z ?elaznym lemieszem i odkladnic1, brony czeociowo ?elaznej, do zbioru zb�? - sierp�w, a siana - kosy. Wprowadzono tak?e regularn1 tr�jpol�wke. Ca3ooa ziem uprawnych dzielona by3a na trzy niwy, z kt�rych corocznie jedn1 zasiewano zbo?em ozimym, jedn1 zbo- Rolnictwo 25 ?em jarym, jedna zao le?a3a od3ogiem. System ten wymaga3, by w ka?dej niwie zosta3y wydzielone zagony dla poszczeg�lnych gospodarstw. Nazywano to przymusem polnym. Ziemia panska r�wnie? by3a podzielona na trzy niwy i tworzy3a, podobnie jak ch3opska, szachownice p�l. Niekt�rzy historycy nazywaj1 przejocie na te organizacje wsi rewolucj1 agrarn1. W wyniku postepu agrotechnicznego plony wzros3y do 4-5 ziaren z jednego zasianego, tj. do 6-7,5 kwintali z ha. System tr�jpolowy dawa3 potr�jne korzyoci. Wolniej wyja3awia3 glebe, zmniejsza3 ryzyko nieurodzaju (gdy nieudane by3y zbiory ozimin, m�g3 to wyr�wnaa lepszy zbi�r zb�? jarych) oraz pozwala3 lepiej roz3o?ya kalendarz rob�t rolnych, umo?liwiaj1c bardziej racjonalne wykorzystanie sprzetu, ludzi i zwierz1t poci1gowych. Uzupe3nieniem produkcji rolnej by3a hodowla nierogacizny i byd3a. Owinie wypasano w lasach, czesto debowych, i wobec braku paszy w zimie wystepowa3 w3aociwie jednoroczny cykl produkcji. Ilooa paszy, kt�ra pozostawa3a na zime, wystarcza3a jedynie na utrzymanie sztuk rozp3odowych. Okresem "obfitooci" by3 listopad, kiedy zwierzeta wybijano, a mieso wedzono, by wystarczy3o do przedn�wka. Od po3owy XIII w. zwieksza sie liczba wsi osadzanych na prawie niemieckim zar�wno przez kolonizacje "na surowym korzeniu", jak i przechodzenie wsi ju? istniej1cych na prawo niemieckie. Wieo posiada3a pewien samorz1d, na czele kt�rego stal so3tys, bed1cy przedstawicielem pana wobec wsi lokowanej na prawie niemieckim. Do jego funkcji nale?a3o przewodniczenie s1dowi wiejskiemu (3awie s1dowej) i dla niego przypada3a 1/3 op3at z orzeczonych kar s1dowych. So3tys przejmowa3 tak?e zwyczajowo czynsze przeznaczone dla pana d�br, z czego przypada3a mu 1/6 zebranej kwoty b1dY prawo posiadania co sz�stego lana ziemi we wsi. Stanowi3o to - w zale?nooci od wielkooci wsi - 3-4-3anowe gospodarstwo so3tysie. Lany te wchodzi3y w sk3ad dziedzicznego so3ectwa. Niekiedy gospodarstwo so3tysie przyjmowa3o charakter folwarku, na kt�rym osadzano w3asnych kmieci i zagrodnik�w. Czesto w umowie osadYczej przewidywano dla so3tys�w prawo posiadania m3yna, karczmy, jatki. So3tys by3 pewnego rodzaju lennikiem pana ziemi i obowi1zany by3 z tego tytu3u do odbywania konnej s3u?by wojskowej. Podlega3 tak?e odrebnemu s1dowi (lenskiemu). Kazimierz Wielki podj13 pr�be stworzenia odrebnego stanu so3tysiego w zwi1zku z przeprowadzan1 reform1 wojskow1. W 1423 r. W3adys3aw Jagie33o wyda3 przywilej wykupu uprawnien i gospodarstw so3eckich przez szlachte. Gospodarstwo dworskie, pocz1tkowo niewielkie, zwieksza3o sie kosztem 3an�w so3tysich i zagospodarowywania pustek. Gospodarstwo ch3opskie we wsi zorganizowanej na prawie niemieckim by3o nadal samowystarczalne. Przecietny inwentarz ?ywy to para zwierz1t poci1gowych, najczeociej wo3�w, 2-3 krowy, kilka sztuk nierogacizny, owiec i k�z oraz dr�b. Opr�cz uprawy zb�?, g3�wnie ?yta i owsa, mo?na wymienia rzepe i groch. Wa?n1 role odgrywa3a gospodarka leona, bartnictwo i rybactwo. Obowi1zywa3o dooa ocis3e rozgraniczenie uprawnien do u?ytkowania las�w, np. w3adca mia3 prawo do polowania na zwierzyne p3ow1, rycerstwo do pozosta3ej zwierzyny, a ch3opi do wypasania trzody, zbierania grzyb�w, jag�d i chrustu. Ziemia nie zasiana by3a u?ytkowana przez wszystkich mieszkanc�w wsi do wypasu byd3a i owiec. Wraz z now1 organizacj1 wsi coraz czeociej daniny naturalne by3y zamieniane na czynsz pienie?ny. Mo?na przyj1a (na podstawie �wczesnych ksi1g s1dowych), ?e pod koniec oredniowiecza gospodarstwa ch3opskie by3y dooa zamo?ne i posiada3y kontakt z rynkiem przez wymiane nadwy?ki ekonomicznej (produkcji ponad w3asne potrzeby). Nadwy?ka dzielona by3a miedzy ch3opa i posiadacza immunitetu, a pewn1 jej czeoa przejmowa3 Kooci�3 w postaci dziesieciny i panstwo w postaci podatku. Dziesiecina stanowi3a 26 Polska w oredniowieczu 1/10 zbior�w - co dziesi1ty snop. W XIV i w pierwszej po3owie XV w. organizacja produkcji rolnej oraz wydajnooa pracy zbli?one byty do poziomu w Europie Zachodniej. 1.4 Rzemioole. G�rnictwo i hutnictwo 1.4.1 Rzemios3o Wyroby przemys3owe, takie jak tkaniny lniane i we3niane, sk�ry wyprawne, narzedzia drewniane, wytwarzane byty pocz1tkowo w gospodarstwie ch3opskim. Niekt�re wyroby wieo musia3a nabywaa, np. narzedzia ?elazne, przedmioty garncarskie i s�l. We wsi istnia3a tak?e grupa rzemieolnik�w wytwarzaj1cych swoje produkty na potrzeby rolnik�w. Byli to ko3odzieje, bednarze, cieole. Pojawienie sie w rolnictwie nadwy?ki ekonomicznej le?a3o u podstaw wyodrebniania sie rzemios3a miejskiego. Rzemios3o i handel, skupiaj1ce sie pocz1tkowo w podgrodziach i osadach targowych, zyska3y na lokacji