LESZEK MAGIERA, ROBERT WALASZEK MASA� SPORTOWY Z ELEMENTAMI ODNOWY BIOLOGICZNEJ : Krak�w 2003 Recenzenci: Prof. dr hab. Tadeusz Kasperczyk Dr n.med. Emil Staszk�w Copyright by Wydawnictwo BIOSPORT, Krak�w 2003 Wszystkie prawa zastrze�one. Przedruk i reprodukcja w jakiejkolwiek postaci ca�o�ci lub cz�ci ksi��ki bez pisemnej zgody wydawcy s� zabronione. Ryciny: Projekt ok�adki: Zdj�cia: Wojciech Pir�g Wojciech Pir�g Maciej Ka�u�a ISBN 83 - 917610 - 0 - 2 Wydawnictwo: BIOSPORT Krak�w, ul. Siemaszki 41/21 tel/fax (012) 266 09 09, tel. (012) 648 21 60 Druk i oprawa: Zak�ad Graficzny �Colonel" Krak�w, ul. D�browskiego 16 Sk�ad komputerowy i na�wietlanie: �Grafton" Krak�w, ul. Gda�ska 18a SPIS TRE�CI PRZEDMOWA............................................................................................ 11 WST�P......................................................................................................... 15 1. Anatomiczno-fizjologiczne podstawy masa�u sportowego.................. 17 1.1. Sk�ra i tkanka podsk�rna.........................................................................17 1.2. Ko�ci, stawy i elementy oko�ostawowe .....................................................18 1.3. Mi�nie i elementy oko�omi�niowe..........................................................23 1.4. Uk�ad kr��enia............................................................................................30 1.5. Uk�ad nerwowy...........................................................................................39 1.6. Uk�ad oddechowy........................................................................................44 1.7. Uk�ad endokrynologiczny..........................................................................47 2. Teoria klasycznego masa�u sportowego...............................................53 2.1. Cel i zadania masa�u sportowego .............................................................53 2.2. Zasady i warunki stosowania masa�u sportowego..................................53 2.2.1. Zasady...................................................................................................53 2.2.2. Warunki................................................................................................54 2.2.3. Dawkowanie si�y bod�ca w masa�u......................................................55 2.2.4. Gabinet masa�u.....................................................................................56 2.2.5. �rodki po�lizgowe do masa�u..............................................................57 2.2.6. �rodki wspomagaj�ce masa�................................................................57 2.3. Techniki masa�u sportowego ....................................................................60 2.3.1. Technika g�askania................................................................................60 2.3.2. Technika rozcierania ............................................................................61 2.3.3. Technika ugniatania .............................................................................62 2.3.4. Technika oklepywania..........................................................................63 2.3.5. Technika wibracji..................................................................................65 2.3.6. Technika wa�kowania............................................................................66 2.3.7. Technika wyciskania............................................................................67 2.3.8. Technika mieszania..............................................................................67 2.3.9. Technika rolowania..............................................................................67 2.3.10. Technika roztrz�sania..........................................................................67 2.3.11. Technika funkcjonalna.......................................................................67 2.3.12. Inne techniki.......................................................................................68 3 2.4. Wp�yw klasycznego masa�u sportowego na organizm ...........................69 2.4.1. Wp�yw masa�u na sk�r�........................................................................69 2.4.2. Wp�yw masa�u na stawy i aparat wi�zad�owy......................................69 2.4.3. Wp�yw masa�u na tkank� ��czn� .........................................................70 2.4.4. Wp�yw masa�u na mi�nie...................................................................70 2.4.5. Wp�yw masa�u na uk�ad kr��enia.........................................................70 2.4.6. Wp�yw masa�u na uk�ad nerwowy........................................................71 2.4.7. Wp�yw masa�u na uk�ad oddechowy...................................................71 2.4.8. Wp�yw masa�u na uk�ad moczowy.......................................................72 2.4.9. Wp�yw masa�u na uk�ad pokarmowy...................................................72 2.5. Wskazania i przeciwwskazania do masa�u sportowego.........................72 3. Metodyka klasycznego masa�u sportowego.........................................75 3.1. Masa� grzbietu ...........................................................................................75 3.2. Masa� kr�gos�upa.......................................................................................83 3.3. Masa� grzbietu w ca�o�ci...........................................................................93 3.4. Masa� karku i obr�czy barkowej..............................................................93 3.5. Masa� klatki piersiowej ...........................................................................110 3.5.1. Masa� klatki piersiowej w pozycji le�enia ty�em............................... 110 3.5.2. Masa� klatki piersiowej w pozycji siedz�cej...................................... 119 3.6. Masa� pow�ok brzusznych........................................................................124 3.7. Masa� ko�czyny g�rnej............................................................................129 3.7.1. Masa� palc�w...................................................................................... 129 3.7.2. Masa� strony grzbietowej r�ki ........................................................... 132 3.7.3. Masa� strony d�oniowej r�ki............................................................... 134 3.7.4. Masa� stawu nadgarstkowego............................................................ 137 3.7.5. �wiczenia i mobilizacje po masa�u r�ki ............................................ 139 3.7.6. Masa� przedramienia.......................................................................... 142 3.7.7. Masa� stawu �okciowego.................................................................... 146 3.7.8. Masa� ramienia .................................................................................. 150 3.7.9. Masa� mi�nia naramiennego i stawu ramiennego ............................ 154 3.7.10. Masa� ko�czyny g�rnej w ca�o�ci.................................................... 158 3.7.11. �wiczenia i mobilizacje po masa�u staw�w �okciowego i ramiennego................................................................................... 158 3.8. Masa� ko�czyny dolnej.............................................................................159 3.8.1. Masa� palc�w..................................................................................... 159 3.8.2. Masa� �r�dstopia................................................................................ 160 3.8.3. Masa� strony grzbietowej stopy.......................................................... 162 3.8.4. Masa� strony podeszwowej stopy....................................................... 164 3.8.5. Masa� stawu skokowego.................................................................... 166 3.8.6. �wiczenia i mobilizacje po masa�u stopy........................................... 168 3.8.7. Masa� przedniej strony podudzia........................................................ 170 3.8.8. Masa� stawu kolanowego................................................................... 172 3.8.9. Masa� przedniej strony uda................................................................ 177 3.8.10. Masa� przedniej strony ko�czyny dolnej w ca�o�ci ......................... 181 3.8.11. Masa� strony podeszwowej stopy.................................................... 181 3.8.12. Masa� �ci�gna Achillesa .................................................................. 183 3.8.13. Masa� tylnej strony podudzia........................................................... 186 3.8.14. Masa� do�u podkolanowego............................................................. 189 3.8.15. Masa� tylnej strony uda ................................................................... 189 3.8.16. Masa� po�ladka................................................................................ 190 3.8.17. Masa� tylnej strony ko�czyny dolnej w ca�o�ci............................... 194 3.8.18. Masa� stawu biodrowego................................................................. 195 3.8.19. �wiczenia i mobilizacje po masa�u staw�w kolanowego i biodrowego.................................................................................... 197 3.8.20. Masa� ko�czyny dolnej w ca�o�ci..................................................... 197 3.9. Masa� tylnej strony tu�owia.....................................................................199 3.9.1. �wiczenia i mobilizacje po masa�u tylnej strony tu�owia..................201 3.10. Masa� ca�ego cia�a...................................................................................210 4. Klasyczny masa� sportowy w wybranych dyscyplinach sportowych............................................................................................. 211 4.1. Mechanizm dzia�ania masa�u sportowego..............................................211 4.2. Rodzaje masa�u sportowego ...................................................................216 4.2.1. Masa� treningowy..............................................................................216 4.2.2. Masa� przed zawodami......................................................................217 4.2.3. Masa� startowy...................................................................................218 4.2.4. Masa� powysi�kowy............................................................................219 4.2.5. Masa� podtrzymuj�cy......................................................................... 220 4.3. Biegi kr�tkie .............................................................................................221 4.4. Biegi przez p�otki......................................................................................222 4.5. Biegi �rednie i d�ugie oraz ch�d sportowy...............................................223 4.6. Biegi przez przeszkody.............................................................................225 4.7. Skoki lekkoatletyczne ..............................................................................225 4.8. Rzuty lekkoatletyczne..............................................................................227 4.9. Gry zespo�owe...........................................................................................230 4.10. Sporty walki i si�owe ..............................................................................234 4.11. P�ywanie i pi�ka wodna..........................................................................237 5 2.4. Wp�yw klasycznego masa�u sportowego na organizm ...........................69 2.4.1. Wp�yw masa�u na sk�r�........................................................................69 2.4.2. Wp�yw masa�u na stawy i aparat wi�zad�owy......................................69 2.4.3. Wp�yw masa�u na tkank� ��czn� .........................................................70 2.4.4. Wp�yw masa�u na mi�nie...................................................................70 2.4.5. Wp�yw masa�u na uk�ad kr��enia.........................................................70 2.4.6. Wp�yw masa�u na uk�ad nerwowy........................................................71 2.4.7. Wp�yw masa�u na uk�ad oddechowy...................................................71 2.4.8. Wp�yw masa�u na uk�ad moczowy.......................................................72 2.4.9. Wp�yw masa�u na uk�ad pokarmowy...................................................72 2.5. Wskazania i przeciwwskazania do masa�u sportowego .........................72 3. Metodyka klasycznego masa�u sportowego.........................................75 3.1. Masa� grzbietu ...........................................................................................75 3.2. Masa� kr�gos�upa.......................................................................................83 3.3. Masa� grzbietu w ca�o�ci...........................................................................93 3.4. Masa� karku i obr�czy barkowej..............................................................93 3.5. Masa� klatki piersiowej ...........................................................................110 3.5.1. Masa� klatki piersiowej w pozycji le�enia ty�em............................... 110 3.5.2. Masa� klatki piersiowej w pozycji siedz�cej...................................... 119 3.6. Masa� pow�ok brzusznych........................................................................124 3.7. Masa� ko�czyny g�rnej............................................................................129 3.7.1. Masa� palc�w...................................................................................... 129 3.7.2. Masa� strony grzbietowej r�ki ........................................................... 132 3.7.3. Masa� strony d�oniowej r�ki............................................................... 134 3.7.4. Masa� stawu nadgarstkowego............................................................ 137 3.7.5. �wiczenia i mobilizacje po masa�u r�ki............................................ 139 3.7.6. Masa� przedramienia.......................................................................... 142 3.7.7. Masa� stawu �okciowego.................................................................... 146 3.7.8. Masa� ramienia .................................................................................. 150 3.7.9. Masa� mi�nia naramiennego i stawu ramiennego ............................ 154 3.7.10. Masa� ko�czyny g�rnej w ca�o�ci.................................................... 158 3.7.11. �wiczenia i mobilizacje po masa�u staw�w �okciowego i ramiennego................................................................................... 158 3.8. Masa� ko�czyny dolnej.............................................................................159 3.8.1. Masa� palc�w..................................................................................... 159 3.8.2. Masa� �r�dstopia................................................................................ 160 3.8.3. Masa� strony grzbietowej stopy.......................................................... 162 3.8.4. Masa� strony podeszwowej stopy....................................................... 164 4.12. Kajakarstwo i wio�larstwo.....................................................................238 4.13. Kolarstwo................................................................................................240 4.14. Tenis........................................................................................................241 4.15. Narciarstwo ............................................................................................242 4.16. �y�wiarstwo szybkie i figurowe.............................................................245 4.17. Gimnastyka.............................................................................................247 5. Masa� profilaktyczno-leczniczy stosowany w odnowie biologicznej............................................................................................. 249 5.1. Masa� w �rodowisku wodnym ................................................................249 5.1.1. Masa� podwodny natryskiem biczowym ...........................................249 5.1.2. Masa� podwodny klasyczny ..............................................................250 5.1.3. Masa� wirowy................................................................................*.... 250 5.1.4. Masa� natryskowy - bicze szkockie ..................................................251 5.1.5. Masa� w k�pieli pere�kowej...............................................................252 5.2. Masa� przyrz�dowy.................................................................................252 5.2.1. Masa� wibracyjny..............................................................................252 5.2.2. Masa� podci�nieniowy .......................................................................253 5.2.3. Masa� pneumatyczny.........................................................................254 5.2.4. Masa� synkardialny.............................................................................254 5.2.5. Masa� pr�niowy ba�k�.....................................................................255 5.3. Masa� limfatyczny ...................................................................................256 5.3.1. Zasady stosowania masa�u limfatycznego.........................................256 5.3.2. Techniki stosowane w masa�u limfatycznym....................................257 5.3.3. Wskazania i przeciwwskazania..........................................................258 5.3.4. Masa� limfatyczny grzbietu................................................................258 5.3.5. Masa� limfatyczny klatki piersiowej..................................................262 5.3.6. Masa� limfatyczny brzucha................................................................265 5.3.7. Masa� limfatyczny ko�czyny g�rnej..................................................269 5.3.8. Masa� limfatyczny ko�czyny dolnej..................................................273 5.4. Masa� izometryczny..................................................................................282 5.5. Masa� stawowy centryfugalny.................................................................282 5.6. Masa� kontralateralny..............................................................................284 5.7. Masa� punktowy i inne metody refleksoterapii.....................................284 5.7.1. Techniki stosowane w masa�u punktowym.......................................284 5.7.2. Punkty meridianowe i recepty punktowe ...........................................285 5.7.3. Wskazania i przeciwwskazania..........................................................292 5.7.4. Inne metody refleksoterapii................................................................292 6. Zabiegi fizykalne stosowane w odnowie biologicznej i fizjoterapii po urazach sportowych......................................................................... 295 6.1. Sauna fi�ska..............................................................................................295 6.1.1. Og�lna charakterystyka zabiegu ........................................................296 6.1.2. Czas i cz�stotliwo�� korzystania z sauny...........................................297 6.1.3. Kontrola stanu organizmu sportowca podczas pobytu w saunie........298 6.1.4. Prawid�owy spos�b korzystania z sauny............................................298 6.1.5. Dzia�anie sauny na organizm sportowca............................................300 6.1.6. Wskazania i przeciwwskazania.......................................................... 305 6.2. Ok�ady parafinowe...................................................................................305 6.2.1. Og�lna charakterystyka zabiegu ........................................................ 306 6.2.2. Spos�b stosowania parafiny...............................................................306 6.2.3. Wskazania i przeciwwskazania..........................................................307 6.3. Ok�ady i k�piele borowinowe..................................................................307 6.3.1. Og�lna charakterystyka zabiegu ........................................................307 6.3.2. Mechanizm dzia�ania borowiny .........................................................307 6.3.3. Wskazania i przeciwwskazania..........................................................308 6.4. K�piele solankowe....................................................................................308 6.4.1. Og�lna charakterystyka zabiegu ........................................................ 308 6.4.2. Wp�yw k�pieli solankowych na organizm sportowca........................309 6.4.3. Wskazania i przeciwwskazania..........................................................309 6.5. Promieniowanie podczerwone ................................................................309 6.5.1. Og�lna charakterystyka zabiegu ........................................................309 6.5.2. Wp�yw promieniowania podczerwonego na organizm sportowca..... 310 6.5.3. Wskazania i przeciwwskazania..........................................................310 6.6. Leczenie zimnem (krioterapia) ...............................................................311 6.6.1. Og�lna charakterystyka zabieg�w zimnoleczniczych........................311 6.6.2. Dzia�anie zimna na organizm podczas sch�adzania miejscowego .....313 6.6.3. Dzia�anie zimna na organizm podczas sch�adzania ca�ego cia�a........314 6.6.4. Rodzaje zabieg�w zimnoleczniczych.................................................315 6.6.5. Krioterapia w leczeniu i rehabilitacji uraz�w sportowych.................319 6.6.6. Wskazania i przeciwwskazania..........................................................321 6.7. Elektroterapia ..........................................................................................321 6.7.1. Og�lna charakterystyka zabieg�w elektroleczniczych.......................321 6.7.2. Galwanizacja......................................................................................322 6.7.3. Jonoforeza..........................................................................................322 6.7.4. Elektrostymulacja...............................................................................325 6.7.5. Pr�dy diadynamiczne .........................................................................326 6.7.6. Pr�dy interferencyjne .........................................................................329 6.8. Ultrad�wi�ki .............................................................................................330 6.8.1. Og�lna charakterystyka zabiegu ........................................................330 6.8.2. Zasady stosowania ultrad�wi�k�w.....................................................331 6.8.3. Spos�b wykonania zabiegu................................................................332 6.8.4. Wskazania i przeciwwskazania..........................................................333 6.9. Magnetoterapia ........................................................................................333 6.9.1. Og�lna charakterystyka pola magnetycznego ma�ej cz�stotliwo�ci ..333 6.9.2. Efekty biologiczne osi�gane przez stosowanie pola magnetycznego . 334 6.9.3. Wskazania i przeciwwskazania..........................................................335 6.9.4. Wybrane przyk�ady zabieg�w z wykorzystaniem pola magnetycznego ma�ej cz�stotliwo�ci .............................................335 6.9.5. Wp�yw pulsuj�cego pola magnetycznego na przebieg odnowy powysi�kowej .................................................................................336 6.10. Laseroterapia..........................................................................................336 6.10.1. Fizyczne w�a�ciwo�ci promieniowania laserowego..........................337 6.10.2. Biologiczne efekty oddzia�ywania biostymulacji laserowej.............337 6.10.3. Wskazania i przeciwwskazania........................................................338 6.10.4. Wybrane przyk�ady zabieg�w z wykorzystaniem promieniowania laserowego......................................................................................338 7. Fizjologiczne podstawy wysi�ku ..........................................................341 7.1. Wp�yw treningu fizycznego na organizm sportowca ............................341 7.2. Homeostaza a wydolno�� fizyczna...........................................................351 7.3. Proces zm�czenia i jego odmiany.............................................................351 7.4. B�l - czynnik towarzysz�cy zm�czeniu..................................................352 7.5. Przetrenowanie.........................................................................................353 7.6. Wypoczynek..............................................................................................354 8. Odnowa biologiczna w sporcie ............................................................357 8.1. Poj�cie odnowy biologicznej....................................................................357 8.2. Systemy odnowy biologicznej..................................................................357 8.3. Zadania odnowy biologicznej..................................................................358 8.4. Zasady stosowania �rodk�w odnowy biologicznej ................................359 8.5. Programowanie odnowy biologicznej.....................................................360 8.5.1. Odnowa w podokresie przygotowania og�lnego ...............................362 8.5.2. Odnowa w podokresie przygotowania specjalnego ...........................363 8.5.3. Odnowa w podokresie g��wnym (startowym) ...................................364 8 8.5.4. Odnowa w podokresie przej�ciowym ................................................365 8.5.5. Specyfika odnowy biologicznej u kobiet ...........................................367 8.5.6. Specyfika odnowy biologicznej u os�b m�odych...............................367 9. Stretching - �rodek profilaktyki urazowej.........................................369 9.1. Zasady stosowania stretchingu................................................................369 9.2. Stretching poszczeg�lnych grup mi�niowych.......................................370 9.3. Stretching w wybranych dyscyplinach sportowych...............................399 10. Masa�, �wiczenia i zabiegi fizykoterapeutyczne po urazach w sporcie................................................................................................. 403 10.1. Charakterystyka uraz�w w wybranych dyscyplinach sportowych ... 403 10.2. Og�lne zasady post�powania po urazach.............................................407 10.3. �wiczenia stosowane po urazach sportowych......................................408 10.4. Urazy sk�ry.............................................................................................412 10.4.1. Rany..................................................................................................412 10.4.2. Blizny pourazowe i pooperacyjne ....................................................412 10.4.3. Oparzenia i odmro�enia....................................................................413 10.5. Urazy mi�ni i �ci�gien............................................................................413 10.5.1. St�uczenia i naci�gni�cia mi�nia.....................................................413 10.5.2. Naderwania mi�nia.........................................................................415 10.5.3. Rozerwania mi�nia .........................................................................415 10.5.4. Entezopatia mi�nia podkolanowego i mi�nia dwug�owego uda ... 415 10.5.5. Rozerwanie �ci�gna Achillesa..........................................................416 10.5.6. Entezopatia rozci�gna podeszwowego.............................................417 10.6. Urazy staw�w, wi�zade� i torebek stawowych......................................417 10.6.1. Skr�cenia lekkie ...............................................................................418 10.6.2. Skr�cenia �rednie .............................................................................419 10.6.3. Skr�cenia ci�kie..............................................................................419 10.6.4. Zwichni�cia......................................................................................419 10.6.5. Przykurcz� stawowe.........................................................................420 10.6.6. Choroby b�ony maziowej stawu kolanowego ..................................420 10.6.7. Uszkodzenia ��kotek stawu kolanowego..........................................421 10.6.8. Niestabilno�� stawu kolanowego .....................................................423 10.6.9. Uszkodzenia wi�zade� pobocznych stawu kolanowego...................425 10.6.10. Uszkodzenia wi�zade� krzy�owych stawu kolanowego.................426 10.6.11. Skr�cenia i niestabilno�� stawu skokowego g�rnego.....................427 10.6.12. Niestabilno�� stawu ramiennego.....................................................429 10.6.13. Zesp� ��okcia tenisisty".................................................................430 10.6.14. Niestabilno�� stawu �okciowego ....................................................430 9 10.7. Urazy ko�ci .............................................................................................431 10.7.1. Z�amania ko�ci ko�czyn...................................................................431 10.7.2. Z�amania obojczyka.........................................................................433 10.7.3. Z�amania kr�gos�upa ........................................................................434 10.8. Urazy nerw�w obwodowych .................................................................434 10.8.1. Uszkodzenia splotu ramiennego.......................................................434 10.8.2. Uszkodzenia nerw�w obwodowych ko�czyn ..................................435 11. Dieta w sporcie i odnowie biologicznej .............................................439 11.1. W�glowodany .........................................................................................440 11.2. T�uszcze...................................................................................................441 11.3. Bia�ka ......................................................................................................442 11.4. Woda .......................................................................................................443 11.5. Sk�adniki mineralne................................................................................447 11.6. Witaminy.................................................................................................453 11.7. Zasady �ywienia w poszczeg�lnych okresach cyklu treningowego .... 458 Bibliografia.................................................................................................465 Skorowidz rzeczowy..................................................................................473 10 PRZEDMOWA Masa� sportowy to poj�cie wieloznaczne, b�d�ce w u�yciu stosunkowo niedawno, aczkolwiek powszechnie wiadomo, �e w staro�ytno�ci masowano uczestnik�w igrzysk przed zawodami. By� wi�c masa� sportowy znany ju� przed wiekami. Wsp�cze�nie pod poj�ciem � masa� sportowy " rozumie si� wykorzystanie r�nych form masa�u w procesie szkolenia sportowego zawodnika z jednej strony oraz niekt�re specyficzne sposoby masa�u z drugiej. Wszystkie te dzia�ania maj� na celu wspomaganie osi�gni�cia mo�liwie najlepszego rezultatu sportowego i przeciwdzia�anie urazom. W tym pierwszym aspekcie wykorzystuje si� g��wnie masa� klasyczny (szwedzki) i masa� punktowy (chi�ski czy jego japo�sk� odmian� Shiatsu). Stosuje si� je przed i po wysi�ku zawodnika oraz w wielu innych sytuacjach, jakie wyst�puj� w sporcie. Do specyficznych form masa�u sportowego zalicza si� wsp�cze�nie g��wnie masa� izometryczny i masa� centryfugalny. Do obszaru masa�u sportowego, g��wnie ze wzgl�du na potrzeby leczenia kontuzji, zalicza si� tak�e lecznicze formy masa�u, takie jak masa� segmentarny i jego odmiany (masa� okostnowy i l�cznotkankowy), masa� limfatyczny i inne. Wsp�czesny sport wyczynowy nie mo�e si� oby� bez odnowy biologicznej organizmu. Masa� nale�y do najefektywniejszych �rodk�w tej�e odnowy. St�d powi�zanie masa�u i odnowy biologicznej w jedn� ca�o�� wydaje si� oczywiste. Zachodzi pytanie, czy potrzebne by�o napisanie jeszcze jednej ksi��ki z zakresu masa�u i odnowy biologicznej. Czym ta pozycja ksi��kowa r�ni si� od dotychczasowych - co wnosi nowego w zakresie teorii i praktyki? Na tak postawione pytanie pisz�cy te s�owa (Recenzent) odpowiada nast�puj�co: masa� klasyczny i leczniczy zosta� obszernie opisany w literaturze; znane i cenione s� podr�czniki J. Jankowiaka, T. Podg�rskiego, Z. Prochowicza, A. Zborowskiego, L. Magiery, R. Walaszka, D. Muchy, Z. Szczotki i innych. Mniej publikacji po�wi�conych jest masa�owi sportowemu; w tym zakresie znane s� pozycje W. Sidorowicza, T. Podg�rskiego, K. Gie-remka i L. Deca. Artyku�y po�wi�cone masa�owi sportowemu s� rozrzucone po r�nych �r�d�ach, pochodz� od r�nych autor�w i ukaza�y si� w r�nych okresach. W �wietle tych fakt�w jest oczywiste, �e potrzebna jest nowa w miar� aktualna pozycja wydawnicza z tego zakresu. W pozycji tej czytelnicy, a b�d� nimi zar�wno masa�y�ci amatorzy jak i specjali�ci, znajd� szerokie uj�cie problematyki. Najcenniejsze elementy ksi��ki to sposoby i techniki masa�u wykorzystywane w sporcie, a ma�o znane szerszemu gronu os�b, a tak�e zgromadzenie mo�liwie pe�nej wiedzy na temat masa�u jako �rodka od- 11 nowy biologicznej w r�nych dyscyplinach sportu z uwzgl�dnieniem ca�ej ich specyfiki. Uzasadniaj�c potrzeb� opracowania nowego podr�cznika na temat masa�u sportowego i odnowy biologicznej zadaj� sobie kolejne pytanie czy autorzy Leszek Magie-ra i Robert Walaszek posiadaj� do�� wiedzy i do�wiadczenia, aby sprosta� temu niew�tpliwie trudnemu zadaniu. Oceny tego na w�asny u�ytek dokona ka�dy czytelnik, kiedy zapozna si� z tre�ci� tego podr�cznika. Ja pragn� tu podkre�li� niejako formalne kompetencje Autor�w w tym zakresie. Leszek Magiera to uznawany ju� w kraju i zagranic� wybitny praktyk, posiadaj�cy w swoim dorobku kilka publikacji dydaktycznych m. in. �Klasyczny masa� leczniczy", �Segmentarny masa� leczniczy" (we wsp�pracy z autorem niniejszej recenzji), �Leksykon masa�u i termin�w komplementarnych", �Automasa� leczniczy" i kilka rozdzia��w na temat masa�u w pracach zbiorowych. Robert Walaszek to doktor z zakresu fizjoterapii, posiadaj�cy wieloletni sta� kliniczny i bogate do�wiadczenie dydaktyczne. Jest redaktorem i wsp�autorem cenionej pozycji �Masa� z elementami rehabilitacji", kt�ra zdoby�a uznanie zar�wno recenzent�w jak i czytelnik�w. Czytaj�cy te s�owa odbierze je jako form� przedmowy i pochwa�� dzie�a jeszcze przed jego ukazaniem si� a nie jako recenzj�, kt�ra ze swej istoty powinna by� krytyczna. Ot� spiesz� wyja�ni�, �e nie wszystko co zosta�o napisane w tej ksi��ce oceniam jednakowo pozytywnie. Na om�wienie kontrowersji i polemik� z Autorami po�wi�cili�my wsp�lnie du�o czasu. G��wne kwestie, na kt�re pisz�cy te s�owa �patrzy" nieco inaczej, dotycz� przede wszystkim kwestii wyst�powania b�lu w trakcie masa�u, wybranych kwestii zwi�zanych z fizjologicznym odczynem tkanek w zale�no�ci od zastosowanej techniki masa�u, roli �wicze� ruchowych w odnowie biologicznej a tak�e kwestii terminologicznych . Ko�cz�c pragn� zach�ci� czytelnik�w do podzielenia si� swoimi uwagami i spostrze�eniami z lektury ksi��ki w formie listu skierowanego do mnie lub do Autor�w, za co z g�ry w imieniu w�asnym i Autor�w serdecznie dzi�kuj�. Krak�w, dn. 24.09.2002 Prof. dr hab. Tadeusz Kasperczyk e-mail: KrKasper@ skok. awf. krakow.pl Adres do korespondencji: AWF Zak�ad Odnowy Biologicznej 31-571 Krak�w, AL Jana Pawia II78 12 Obserwowany w ostatnich latach dynamiczny rozw�j sportu wyczynowego, d��no�� do sukcesu, przek�ada si� na nauki medyczne, kt�re staraj� si� sprosta� wyzwaniu, umo�liwiaj�c spe�nienie nadziei zawodnik�w i oczekiwania kibic�w. Rol� medycyny w sporcie jest m.in. przygotowanie organizmu do wykorzystania istniej�cych potencja��w zawodnika, jak r�wnie� mo�liwie szybkie usuni�cie efektu zm�czenia, przeci��enia, a nawet zaburze�, pojawiaj�cych si� po wysi�ku fizycznym. Ka�da licz�ca si� dru�yna, zawodnik profesjonalnie zajmuj�cy si� sportem, korzysta z odnowy biologicznej, w kt�rej g��wn� rol� odgrywa specjalista masa�u. Obecna wiedza masa�ysty nie ogranicza si� li tylko do masa�u r�cznego, ale korzysta r�wnie� z informacji na temat �ywienia, wp�ywu r�norakich pr�d�w, pola elektromagnetycznego, wody i temperatury na tkanki. To wszystko musi on dostosowa� do danej dyscypliny sportowej, okresu cyklu treningowego. Musi te� bra� pod uwag� indywidualne predyspozycje zawodnika, zar�wno fizyczne, jak i psychiczne. Jak wi�c wida�, wiedza specjalisty masa�u musi by� bardzo szeroka, gdy� zdarza si�, �e to on jako pierwszy np. na boisku decyduje o wp�ywie urazu na mo�liwo�ci udzia�u zawodnika w meczu. Wiadomo, �e pierwsza ocena i podj�te na jej podstawie decyzje maj� niejednokrotnie zasadnicze znaczenie dla efektu leczenia, czasem nawet kariery zawodnika. W�a�nie w niniejszej ksi��ce autorzy obszernie om�wili te problemy. Tytu� ksi��ki: �Masa� sportowy z elementami odnowy biologicznej " mo�e by� myl�cy, gdy� autorzy zamie�cili w niej r�wnie� wiele innych cennych informacji. Pisz�c 0 wp�ywie masa�u na poszczeg�lne tkanki organizmu, przedstawili w skr�cie ich rol� 1 budow�. Szeroko scharakteryzowali urazy w poszczeg�lnych dyscyplinach sportowych. W rozdziale o diecie w sporcie i odnowie biologicznej podali og�lne zasady �ywienia, a tak�e zwr�cili uwag� na rol� poszczeg�lnych sk�adnik�w pokarmowych i dobowe zapotrzebowanie kaloryczne w wybranych dyscyplinach sportowych. Najszerzej - co zrozumia�e - wypowiedzieli si� na temat masa�u sportowego. Autorzy zadali sobie trud, aby om�wi� rol� masa�u i spos�b jego przeprowadzenia w poszczeg�lnych dyscyplinach sportowych, jego wp�yw na r�ne tkanki organizmu i techniki wykonania w odniesieniu do poszczeg�lnych cz�ci cia�a. Nie ograniczyli si� tylko do masa�u klasycznego, ale przedstawili r�wnie� w spos�b zrozumia�y masa� wodny, przyrz�dowy, limfatyczny, izometryczny, centryfugalny, kontralateralny i punktowy, uwypuklaj�c celnie najwa�niejsze w�a�ciwo�ci ka�dego rodzaju masa�u. Ca�o�� dope�nia obszerny dzia� fizjoterapii, przybli�aj�cy czytelnikowi rol� i mo�liwo�ci zastosowania wodolecznictwa, elektrolecznictwa, magnetoterapii, lase-roterapii i krioterapii. Wszystko jest bogato i dobrze ilustrowane zdj�ciami, pokazuj�cymi techniki i chwyty masa�u. 13 Obserwowany w ostatnich latach dynamiczny rozw�j sportu wyczynowego, d��no�� do sukcesu, przek�ada si� na nauki medyczne, kt�re staraj� si� sprosta� wyzwaniu, umo�liwiaj�c spe�nienie nadziei zawodnik�w i oczekiwania kibic�w. Rol� medycyny w sporcie jest m.in. przygotowanie organizmu do wykorzystania istniej�cych potencja��w zawodnika, jak r�wnie� mo�liwie szybkie usuni�cie efektu zm�czenia, przeci��enia, a nawet zaburze�, pojawiaj�cych si� po wysi�ku fizycznym. Ka�da licz�ca si� dru�yna, zawodnik profesjonalnie zajmuj�cy si� sportem, korzysta z odnowy biologicznej, w kt�rej g��wn� rol� odgrywa specjalista masa�u. Obecna wiedza masa�ysty nie ogranicza si� li tylko do masa�u r�cznego, ale korzysta r�wnie� z informacji na temat �ywienia, wp�ywu r�norakich pr�d�w, pola elektromagnetycznego, wody i temperatury na tkanki. To wszystko musi on dostosowa� do danej dyscypliny sportowej, okresu cyklu treningowego. Musi te� bra� pod uwag� indywidualne predyspozycje zawodnika, zar�wno fizyczne, jak i psychiczne. Jak wi�c wida�, wiedza specjalisty masa�u musi by� bardzo szeroka, gdy� zdarza si�, �e to on jako pierwszy np. na boisku decyduje o wp�ywie urazu na mo�liwo�ci udzia�u zawodnika w meczu. Wiadomo, �e pierwsza ocena i podj�te na jej podstawie decyzje maj� niejednokrotnie zasadnicze znaczenie dla efektu leczenia, czasem nawet kariery zawodnika. W�a�nie w niniejszej ksi��ce autorzy obszernie om�wili te problemy. Tytu� ksi��ki: �Masa� sportowy z elementami odnowy biologicznej" mo�e by� myl�cy, gdy� autorzy zamie�cili w niej r�wnie� wiele innych cennych informacji. Pisz�c 0 wp�ywie masa�u na poszczeg�lne tkanki organizmu, przedstawili w skr�cie ich rol� 1 budow�. Szeroko scharakteryzowali urazy w poszczeg�lnych dyscyplinach sportowych. W rozdziale o diecie w sporcie i odnowie biologicznej podali og�lne zasady �ywienia, a tak�e zwr�cili uwag� na rol� poszczeg�lnych sk�adnik�w pokarmowych i dobowe zapotrzebowanie kaloryczne w wybranych dyscyplinach sportowych. Najszerzej - co zrozumia�e - wypowiedzieli si� na temat masa�u sportowego. Autorzy zadali sobie trud, aby om�wi� rol� masa�u i spos�b jego przeprowadzenia w poszczeg�lnych dyscyplinach sportowych, jego wp�yw na r�ne tkanki organizmu i techniki wykonania w odniesieniu do poszczeg�lnych cz�ci cia�a. Nie ograniczyli si� tylko do masa�u klasycznego, ale przedstawili r�wnie� w spos�b zrozumia�y masa� wodny, przyrz�dowy, limfatyczny, izometryczny, centryfugalny, kontralateralny i punktowy, uwypuklaj�c celnie najwa�niejsze w�a�ciwo�ci ka�dego rodzaju masa�u. Ca�o�� dope�nia obszerny dzia� fizjoterapii, przybli�aj�cy czytelnikowi rol� i mo�liwo�ci zastosowania wodolecznictwa, elektrolecznictwa, magnetoterapii, lase-roterapii i krioterapii. Wszystko jest bogato i dobrze ilustrowane zdj�ciami, pokazuj�cymi techniki i chwyty masa�u. 13 Taka ilo�� zagadnie� nagromadzona w jednym podr�czniku mo�e spowodowa�, �e czytelnik b�dzie odczuwa� niedosyt wiadomo�ci zawartych w niekt�rych rozdzia�ach (np.: traumatologia), ale jest to zrozumia�e, bior�c pod uwag� ro��, jak� ma on spe�ni� i jestem szczerze przekonany, �e spe�ni. Krak�w, dn. 16.09.2002 Dr n. med. Emil Staszk�w - 14 WST�P Od dawna sport, przejawiaj�cy si� w wielu r�nych formach, towarzyszy cz�owiekowi w codziennym �yciu. Du�o dyscyplin sportowych si�ga swoimi korzeniami do czas�w odleg�ych, kiedy to sprawno�� fizyczna gwarantowa�a ludziom przetrwanie. Obecnie �yjemy w takich czasach, w kt�rych nie spos�b nie zauwa�y� sportu, pe�ni�cego tak wiele wa�nych r�l w spo�ecze�stwie. Zar�wno ten wyczynowy, jak i ten amatorski sta� si� popularn� form� sp�dzania wolnego czasu. Aktywno�� fizyczna rekompensuje nasze codzienne wysi�ki, zm�czenie, stres, a zawody sportowe s� cz�sto atrakcj� dla wszystkich, bez wzgl�du na wiek czy p�e�. Niestety, nie wszyscy wiedz� i rozumiej� jak d�uga jest droga do sukcesu, ile wymaga pracy, zaanga�owania i po�wi�cenia od sportowc�w i ich trener�w oraz ca�ego sztabu ludzi odgrywaj�cych mniej lub bardziej wa�ne role w karierze zawodnik�w. Ca�y wieloetapowy proces treningowy, przygotowuj�cy do osi�gni�cia sukcesu sportowego, zawiera w sobie wiele znacze�. Jego sk�adowe, odpowiednio dobrane i dozowane w po��czeniu z talentem zawodnika, gwarantuj� skuteczne dochodzenie do za�o�onych wcze�niej cel�w. Aby zrealizowa� ambitne plany, nale�y wyznaczy� optymalne obci��enia treningowe, pami�taj�c przede wszystkim o zdrowiu sportowca, poniewa� �aden organizm nie b�dzie tolerowa� intensywno�ci, nawet tej umiarkowanej, je�eli nie b�dzie odpoczywa� i regenerowa� si�; dlatego obecnie odnowa biologiczna sportowc�w nabiera coraz wi�kszego znaczenia. Trudno sobie wyobrazi� profesjonalny trening bez prawid�owego i systematycznie prowadzonego post�powania odnawiaj�cego. Niestety, nie zawsze wiedza trener�w, lekarzy czy masa�yst�w sportowych z tego zakresu jest wystarczaj�ca, pomimo stopniowo zwi�kszaj�cych si� wymaga� i obowi�zk�w dotycz�cych ochrony zdrowia sportowc�w, organizacji wypoczynku i zapobiegania przeci��eniom. Ma�e zaanga�owanie, brak odpowiedniej wiedzy z zakresu teorii wysi�ku fizycznego i restytucji oraz brak wsp�dzia�ania w tworzeniu procesu treningowego wywieraj� istotny wp�yw na to, jak zostan� wykorzystane mo�liwo�ci i umiej�tno�ci sportowc�w. St�d ro�nie zapotrzebowanie na specjalist�w poszukuj�cych nowych dr�g w doskonaleniu sportowc�w i stosuj�cych prawid�owe metody z zakresu odnowy biologicznej i klasycznego masa�u sportowego. Powinni oni pami�ta� o rzetelnej wsp�pracy z trenerem, maj�c bezpo�redni wp�yw na konstruowanie cyklu treningowego. Przewa�nie korzysta si� z ich us�ug tylko w trakcie usuwania negatywnych efekt�w procesu treningowego (leczenie kontuzji, przetrenowanie itp.), rzadziej natomiast wykorzystuje si� ich kwalifikacje zawodowe do dzia�a� profilaktycznych. Stosuj�c zabiegi restytucyjne, w tym tak�e klasyczny masa� sportowy, nale�y pami�ta�, �e pe�na restytucja po wysi�kach nie zawsze jest wskazana. W treningu sportowym 15 chodzi bowiem nie tylko o podniesienie na najwy�szy poziom sprawno�ci i wydolno�ci psychofizycznej, ale r�wnie� i oto, aby rozwija�y si� zdolno�ci adaptacyjne organizmu do wykonywania pracy w zmienionych warunkach wewn�trznych ustroju sportowca. Klasyczny masa� sportowy jest jednym z najbardziej rozpowszechnionych i najcz�ciej stosowanych zabieg�w wchodz�cych w sk�ad odnowy biologicznej. Cz�sto zdarza si�, �e klasyczny masa� sportowy stosowany jest jako jedyny z ca�ego zestawu �rodk�w i metod. Oczywi�cie, dzia�anie masa�u b�dzie dopiero w pe�ni skuteczne, gdy si� go zastosuje ��cznie z pozosta�ymi sk�adowymi odnowy biologicznej, dobieraj�c i dozuj�c je w zale�no�ci od konkretnego wysi�ku, okresu treningowego, aktualnego stanu wytreno-wania sportowca oraz jego stanu zdrowia. Klasyczny masa� sportowy jest efektywnym �rodkiem w walce ze zm�czeniem, likwiduje b�l powsta�y podczas wysi�ku, przyspiesza procesy powrotu organizmu do stanu prawid�owego, pomagaj�c mu wr�ci� po wysi�ku do stanu wyj�ciowego 2, 3-krotnie szybciej. Ma istotny wp�yw na zachowanie gibko�ci, si�y, szybko�ci oraz na zwi�kszenie zdolno�ci do pracy. Masa� jest nieodzownym towarzyszem rozgrzewki przed zawodami czy treningiem, przy czym zawodnik nie traci niezb�dnej do startu energii. Opr�cz tego s�u�y profilaktyce urazowej oraz przywracaniu zdrowia zawodnikowi po jak�e w sporcie licznych kontuzjach. Odgrywa te� znaczn� rol� w psychicznym przygotowaniu zawodnika, poprawiaj�c jego samopoczucie, wyrabiaj�c odpowiedni� motywacj� i wywo�uj�c odpowiednie stany emocjonalne. Podsumowuj�c: klasyczny masa� sportowy jest najbardziej wszechstronnym i praktycznym �rodkiem odnowy biologicznej. Do wykonania masa�u potrzebny jest wykwalifikowany masa�ysta, kt�ry praktycznie wsz�dzie i w ka�dej sytuacji mo�e przeprowadzi� zabieg. Literatura polska, poruszaj�ca temat masa�u sportowego jest uboga. W przewa�aj�cej cz�ci s� to publikacje sprzed kilkunastu czy kilkudziesi�ciu nawet lat. S� one �r�d�em du�ej wiedzy i przedstawiaj� w spos�b rzetelny og�lne aspekty tego zagadnienia, nie r�nicuj� go jednak np. w zale�no�ci od typu uprawianej dyscypliny sportu. Brak jest nowych opracowa� lub t�umacze� publikacji obcoj�zycznych, kt�re ukaza�yby tera�niejsze pogl�dy na temat masa�u sportowego i odnowy biologicznej w konkretnych dyscyplinach sportowych. Wydaje si� wi�c, �e w obliczu tak pr�nie rozwijaj�cego si� obecnie sportu wyczynowego oraz ci�g�ego post�pu nauk medycznych, w tym i fizjoterapii oraz metod odnowy biologicznej, warto przyjrze� si� temu zagadnieniu bli�ej. Serdecznie dzi�kujemy prof. dr. hab. Tadeuszowi Kasperczykowi - z Instytutu Turystyki i Rekreacji Akademii Wychowania Fizycznego w Krakowie i dr. n. med. Emilowi Staszkowowi - z Oddzia�u Ratownictwa Medycznego Szpitala im. Stefana �eromskiego w Krakowie za cenne uwagi zawarte w recenzjach. Autorzy 16 1. Anatomiczno-fizjologiczne podstawy masa�u sportowego 1.1. Sk�ra i tkanka podsk�rna Sk�ra (ryc.l) jest podstawowym sk�adnikiem pow�oki wsp�lnej cia�a, umo�liwiaj�cym kontaktowanie si� ze �rodowiskiem zewn�trznym za po�rednictwem receptor�w. Sk�ra spe�nia cztery podstawowe funkcje: ochronn� - chroni organizm przed szkodliwymi czynnikami zewn�trznymi oraz utrat� wody, termoregulacyjn� - wp�ywa na regulacj� temperatury cia�a, utrzymuj�c j� na poziomie 36,6�C, wydzielnicz� -reguluje czynno�� wydzielnicz� gruczo��w potowych i �ojowych, a tak�e jest narz�dem zmys��w - odbiera bod�ce ze �rodowiska zewn�trznego za po�rednictwem receptor�w sk�rnych. Sk�ada si� z nask�rka (epiderma), sk�ry w�a�ciwej (derma) oraz tkanki podsk�rnej (hipoderma). Wed�ug embriologii sk�ra, nerwy i tkanka m�zgowa rozwijaj� si� z tego samego listka zarodkowego - ektodermy, dlatego te� sk�ra jest �ci�le zwi�zana z centralnym uk�adem nerwowym. Zawiera ona receptory wra�liwe na ciep�o, zimno, dotyk, ucisk i b�l. Nask�rek jest zewn�trzn� warstw� sk�ry, utworzon� wy��cznie z kom�rek i tkanki ��cznej (nie ma tu naczy�, nerw�w ani gruczo��w). Sk�ada si� z kilku warstw: rogowej, ziarnistej, kolczystej i podstawnej. Warstwa rogowa jest zewn�trzn� warstw� nask�rka, stanowi tarcz� ochronn� przed �wiatem zewn�trznym, pokryta jest p�aszczem lipidowym (t�uszczowym), chroni�cym przed utrat� wilgoci. W warstwie ziarnistej