LESZEK MAGIERA, ROBERT WALASZEK MASAŻ SPORTOWY Z ELEMENTAMI ODNOWY BIOLOGICZNEJ : Kraków 2003 Recenzenci: Prof. dr hab. Tadeusz Kasperczyk Dr n.med. Emil Staszków Copyright by Wydawnictwo BIOSPORT, Kraków 2003 Wszystkie prawa zastrzeżone. Przedruk i reprodukcja w jakiejkolwiek postaci całości lub części książki bez pisemnej zgody wydawcy są zabronione. Ryciny: Projekt okładki: Zdjęcia: Wojciech Piróg Wojciech Piróg Maciej Kałuża ISBN 83 - 917610 - 0 - 2 Wydawnictwo: BIOSPORT Kraków, ul. Siemaszki 41/21 tel/fax (012) 266 09 09, tel. (012) 648 21 60 Druk i oprawa: Zakład Graficzny „Colonel" Kraków, ul. Dąbrowskiego 16 Skład komputerowy i naświetlanie: „Grafton" Kraków, ul. Gdańska 18a SPIS TREŚCI PRZEDMOWA............................................................................................ 11 WSTĘP......................................................................................................... 15 1. Anatomiczno-fizjologiczne podstawy masażu sportowego.................. 17 1.1. Skóra i tkanka podskórna.........................................................................17 1.2. Kości, stawy i elementy okołostawowe .....................................................18 1.3. Mięśnie i elementy okołomięśniowe..........................................................23 1.4. Układ krążenia............................................................................................30 1.5. Układ nerwowy...........................................................................................39 1.6. Układ oddechowy........................................................................................44 1.7. Układ endokrynologiczny..........................................................................47 2. Teoria klasycznego masażu sportowego...............................................53 2.1. Cel i zadania masażu sportowego .............................................................53 2.2. Zasady i warunki stosowania masażu sportowego..................................53 2.2.1. Zasady...................................................................................................53 2.2.2. Warunki................................................................................................54 2.2.3. Dawkowanie siły bodźca w masażu......................................................55 2.2.4. Gabinet masażu.....................................................................................56 2.2.5. Środki poślizgowe do masażu..............................................................57 2.2.6. Środki wspomagające masaż................................................................57 2.3. Techniki masażu sportowego ....................................................................60 2.3.1. Technika głaskania................................................................................60 2.3.2. Technika rozcierania ............................................................................61 2.3.3. Technika ugniatania .............................................................................62 2.3.4. Technika oklepywania..........................................................................63 2.3.5. Technika wibracji..................................................................................65 2.3.6. Technika wałkowania............................................................................66 2.3.7. Technika wyciskania............................................................................67 2.3.8. Technika mieszania..............................................................................67 2.3.9. Technika rolowania..............................................................................67 2.3.10. Technika roztrząsania..........................................................................67 2.3.11. Technika funkcjonalna.......................................................................67 2.3.12. Inne techniki.......................................................................................68 3 2.4. Wpływ klasycznego masażu sportowego na organizm ...........................69 2.4.1. Wpływ masażu na skórę........................................................................69 2.4.2. Wpływ masażu na stawy i aparat więzadłowy......................................69 2.4.3. Wpływ masażu na tkankę łączną .........................................................70 2.4.4. Wpływ masażu na mięśnie...................................................................70 2.4.5. Wpływ masażu na układ krążenia.........................................................70 2.4.6. Wpływ masażu na układ nerwowy........................................................71 2.4.7. Wpływ masażu na układ oddechowy...................................................71 2.4.8. Wpływ masażu na układ moczowy.......................................................72 2.4.9. Wpływ masażu na układ pokarmowy...................................................72 2.5. Wskazania i przeciwwskazania do masażu sportowego.........................72 3. Metodyka klasycznego masażu sportowego.........................................75 3.1. Masaż grzbietu ...........................................................................................75 3.2. Masaż kręgosłupa.......................................................................................83 3.3. Masaż grzbietu w całości...........................................................................93 3.4. Masaż karku i obręczy barkowej..............................................................93 3.5. Masaż klatki piersiowej ...........................................................................110 3.5.1. Masaż klatki piersiowej w pozycji leżenia tyłem............................... 110 3.5.2. Masaż klatki piersiowej w pozycji siedzącej...................................... 119 3.6. Masaż powłok brzusznych........................................................................124 3.7. Masaż kończyny górnej............................................................................129 3.7.1. Masaż palców...................................................................................... 129 3.7.2. Masaż strony grzbietowej ręki ........................................................... 132 3.7.3. Masaż strony dłoniowej ręki............................................................... 134 3.7.4. Masaż stawu nadgarstkowego............................................................ 137 3.7.5. Ćwiczenia i mobilizacje po masażu ręki ............................................ 139 3.7.6. Masaż przedramienia.......................................................................... 142 3.7.7. Masaż stawu łokciowego.................................................................... 146 3.7.8. Masaż ramienia .................................................................................. 150 3.7.9. Masaż mięśnia naramiennego i stawu ramiennego ............................ 154 3.7.10. Masaż kończyny górnej w całości.................................................... 158 3.7.11. Ćwiczenia i mobilizacje po masażu stawów łokciowego i ramiennego................................................................................... 158 3.8. Masaż kończyny dolnej.............................................................................159 3.8.1. Masaż palców..................................................................................... 159 3.8.2. Masaż śródstopia................................................................................ 160 3.8.3. Masaż strony grzbietowej stopy.......................................................... 162 3.8.4. Masaż strony podeszwowej stopy....................................................... 164 3.8.5. Masaż stawu skokowego.................................................................... 166 3.8.6. Ćwiczenia i mobilizacje po masażu stopy........................................... 168 3.8.7. Masaż przedniej strony podudzia........................................................ 170 3.8.8. Masaż stawu kolanowego................................................................... 172 3.8.9. Masaż przedniej strony uda................................................................ 177 3.8.10. Masaż przedniej strony kończyny dolnej w całości ......................... 181 3.8.11. Masaż strony podeszwowej stopy.................................................... 181 3.8.12. Masaż ścięgna Achillesa .................................................................. 183 3.8.13. Masaż tylnej strony podudzia........................................................... 186 3.8.14. Masaż dołu podkolanowego............................................................. 189 3.8.15. Masaż tylnej strony uda ................................................................... 189 3.8.16. Masaż pośladka................................................................................ 190 3.8.17. Masaż tylnej strony kończyny dolnej w całości............................... 194 3.8.18. Masaż stawu biodrowego................................................................. 195 3.8.19. Ćwiczenia i mobilizacje po masażu stawów kolanowego i biodrowego.................................................................................... 197 3.8.20. Masaż kończyny dolnej w całości..................................................... 197 3.9. Masaż tylnej strony tułowia.....................................................................199 3.9.1. Ćwiczenia i mobilizacje po masażu tylnej strony tułowia..................201 3.10. Masaż całego ciała...................................................................................210 4. Klasyczny masaż sportowy w wybranych dyscyplinach sportowych............................................................................................. 211 4.1. Mechanizm działania masażu sportowego..............................................211 4.2. Rodzaje masażu sportowego ...................................................................216 4.2.1. Masaż treningowy..............................................................................216 4.2.2. Masaż przed zawodami......................................................................217 4.2.3. Masaż startowy...................................................................................218 4.2.4. Masaż powysiłkowy............................................................................219 4.2.5. Masaż podtrzymujący......................................................................... 220 4.3. Biegi krótkie .............................................................................................221 4.4. Biegi przez płotki......................................................................................222 4.5. Biegi średnie i długie oraz chód sportowy...............................................223 4.6. Biegi przez przeszkody.............................................................................225 4.7. Skoki lekkoatletyczne ..............................................................................225 4.8. Rzuty lekkoatletyczne..............................................................................227 4.9. Gry zespołowe...........................................................................................230 4.10. Sporty walki i siłowe ..............................................................................234 4.11. Pływanie i piłka wodna..........................................................................237 5 2.4. Wpływ klasycznego masażu sportowego na organizm ...........................69 2.4.1. Wpływ masażu na skórę........................................................................69 2.4.2. Wpływ masażu na stawy i aparat więzadłowy......................................69 2.4.3. Wpływ masażu na tkankę łączną .........................................................70 2.4.4. Wpływ masażu na mięśnie...................................................................70 2.4.5. Wpływ masażu na układ krążenia.........................................................70 2.4.6. Wpływ masażu na układ nerwowy........................................................71 2.4.7. Wpływ masażu na układ oddechowy...................................................71 2.4.8. Wpływ masażu na układ moczowy.......................................................72 2.4.9. Wpływ masażu na układ pokarmowy...................................................72 2.5. Wskazania i przeciwwskazania do masażu sportowego .........................72 3. Metodyka klasycznego masażu sportowego.........................................75 3.1. Masaż grzbietu ...........................................................................................75 3.2. Masaż kręgosłupa.......................................................................................83 3.3. Masaż grzbietu w całości...........................................................................93 3.4. Masaż karku i obręczy barkowej..............................................................93 3.5. Masaż klatki piersiowej ...........................................................................110 3.5.1. Masaż klatki piersiowej w pozycji leżenia tyłem............................... 110 3.5.2. Masaż klatki piersiowej w pozycji siedzącej...................................... 119 3.6. Masaż powłok brzusznych........................................................................124 3.7. Masaż kończyny górnej............................................................................129 3.7.1. Masaż palców...................................................................................... 129 3.7.2. Masaż strony grzbietowej ręki ........................................................... 132 3.7.3. Masaż strony dłoniowej ręki............................................................... 134 3.7.4. Masaż stawu nadgarstkowego............................................................ 137 3.7.5. Ćwiczenia i mobilizacje po masażu ręki............................................ 139 3.7.6. Masaż przedramienia.......................................................................... 142 3.7.7. Masaż stawu łokciowego.................................................................... 146 3.7.8. Masaż ramienia .................................................................................. 150 3.7.9. Masaż mięśnia naramiennego i stawu ramiennego ............................ 154 3.7.10. Masaż kończyny górnej w całości.................................................... 158 3.7.11. Ćwiczenia i mobilizacje po masażu stawów łokciowego i ramiennego................................................................................... 158 3.8. Masaż kończyny dolnej.............................................................................159 3.8.1. Masaż palców..................................................................................... 159 3.8.2. Masaż śródstopia................................................................................ 160 3.8.3. Masaż strony grzbietowej stopy.......................................................... 162 3.8.4. Masaż strony podeszwowej stopy....................................................... 164 4.12. Kajakarstwo i wioślarstwo.....................................................................238 4.13. Kolarstwo................................................................................................240 4.14. Tenis........................................................................................................241 4.15. Narciarstwo ............................................................................................242 4.16. Łyżwiarstwo szybkie i figurowe.............................................................245 4.17. Gimnastyka.............................................................................................247 5. Masaż profilaktyczno-leczniczy stosowany w odnowie biologicznej............................................................................................. 249 5.1. Masaż w środowisku wodnym ................................................................249 5.1.1. Masaż podwodny natryskiem biczowym ...........................................249 5.1.2. Masaż podwodny klasyczny ..............................................................250 5.1.3. Masaż wirowy................................................................................*.... 250 5.1.4. Masaż natryskowy - bicze szkockie ..................................................251 5.1.5. Masaż w kąpieli perełkowej...............................................................252 5.2. Masaż przyrządowy.................................................................................252 5.2.1. Masaż wibracyjny..............................................................................252 5.2.2. Masaż podciśnieniowy .......................................................................253 5.2.3. Masaż pneumatyczny.........................................................................254 5.2.4. Masaż synkardialny.............................................................................254 5.2.5. Masaż próżniowy bańką.....................................................................255 5.3. Masaż limfatyczny ...................................................................................256 5.3.1. Zasady stosowania masażu limfatycznego.........................................256 5.3.2. Techniki stosowane w masażu limfatycznym....................................257 5.3.3. Wskazania i przeciwwskazania..........................................................258 5.3.4. Masaż limfatyczny grzbietu................................................................258 5.3.5. Masaż limfatyczny klatki piersiowej..................................................262 5.3.6. Masaż limfatyczny brzucha................................................................265 5.3.7. Masaż limfatyczny kończyny górnej..................................................269 5.3.8. Masaż limfatyczny kończyny dolnej..................................................273 5.4. Masaż izometryczny..................................................................................282 5.5. Masaż stawowy centryfugalny.................................................................282 5.6. Masaż kontralateralny..............................................................................284 5.7. Masaż punktowy i inne metody refleksoterapii.....................................284 5.7.1. Techniki stosowane w masażu punktowym.......................................284 5.7.2. Punkty meridianowe i recepty punktowe ...........................................285 5.7.3. Wskazania i przeciwwskazania..........................................................292 5.7.4. Inne metody refleksoterapii................................................................292 6. Zabiegi fizykalne stosowane w odnowie biologicznej i fizjoterapii po urazach sportowych......................................................................... 295 6.1. Sauna fińska..............................................................................................295 6.1.1. Ogólna charakterystyka zabiegu ........................................................296 6.1.2. Czas i częstotliwość korzystania z sauny...........................................297 6.1.3. Kontrola stanu organizmu sportowca podczas pobytu w saunie........298 6.1.4. Prawidłowy sposób korzystania z sauny............................................298 6.1.5. Działanie sauny na organizm sportowca............................................300 6.1.6. Wskazania i przeciwwskazania.......................................................... 305 6.2. Okłady parafinowe...................................................................................305 6.2.1. Ogólna charakterystyka zabiegu ........................................................ 306 6.2.2. Sposób stosowania parafiny...............................................................306 6.2.3. Wskazania i przeciwwskazania..........................................................307 6.3. Okłady i kąpiele borowinowe..................................................................307 6.3.1. Ogólna charakterystyka zabiegu ........................................................307 6.3.2. Mechanizm działania borowiny .........................................................307 6.3.3. Wskazania i przeciwwskazania..........................................................308 6.4. Kąpiele solankowe....................................................................................308 6.4.1. Ogólna charakterystyka zabiegu ........................................................ 308 6.4.2. Wpływ kąpieli solankowych na organizm sportowca........................309 6.4.3. Wskazania i przeciwwskazania..........................................................309 6.5. Promieniowanie podczerwone ................................................................309 6.5.1. Ogólna charakterystyka zabiegu ........................................................309 6.5.2. Wpływ promieniowania podczerwonego na organizm sportowca..... 310 6.5.3. Wskazania i przeciwwskazania..........................................................310 6.6. Leczenie zimnem (krioterapia) ...............................................................311 6.6.1. Ogólna charakterystyka zabiegów zimnoleczniczych........................311 6.6.2. Działanie zimna na organizm podczas schładzania miejscowego .....313 6.6.3. Działanie zimna na organizm podczas schładzania całego ciała........314 6.6.4. Rodzaje zabiegów zimnoleczniczych.................................................315 6.6.5. Krioterapia w leczeniu i rehabilitacji urazów sportowych.................319 6.6.6. Wskazania i przeciwwskazania..........................................................321 6.7. Elektroterapia ..........................................................................................321 6.7.1. Ogólna charakterystyka zabiegów elektroleczniczych.......................321 6.7.2. Galwanizacja......................................................................................322 6.7.3. Jonoforeza..........................................................................................322 6.7.4. Elektrostymulacja...............................................................................325 6.7.5. Prądy diadynamiczne .........................................................................326 6.7.6. Prądy interferencyjne .........................................................................329 6.8. Ultradźwięki .............................................................................................330 6.8.1. Ogólna charakterystyka zabiegu ........................................................330 6.8.2. Zasady stosowania ultradźwięków.....................................................331 6.8.3. Sposób wykonania zabiegu................................................................332 6.8.4. Wskazania i przeciwwskazania..........................................................333 6.9. Magnetoterapia ........................................................................................333 6.9.1. Ogólna charakterystyka pola magnetycznego małej częstotliwości ..333 6.9.2. Efekty biologiczne osiągane przez stosowanie pola magnetycznego . 334 6.9.3. Wskazania i przeciwwskazania..........................................................335 6.9.4. Wybrane przykłady zabiegów z wykorzystaniem pola magnetycznego małej częstotliwości .............................................335 6.9.5. Wpływ pulsującego pola magnetycznego na przebieg odnowy powysiłkowej .................................................................................336 6.10. Laseroterapia..........................................................................................336 6.10.1. Fizyczne właściwości promieniowania laserowego..........................337 6.10.2. Biologiczne efekty oddziaływania biostymulacji laserowej.............337 6.10.3. Wskazania i przeciwwskazania........................................................338 6.10.4. Wybrane przykłady zabiegów z wykorzystaniem promieniowania laserowego......................................................................................338 7. Fizjologiczne podstawy wysiłku ..........................................................341 7.1. Wpływ treningu fizycznego na organizm sportowca ............................341 7.2. Homeostaza a wydolność fizyczna...........................................................351 7.3. Proces zmęczenia i jego odmiany.............................................................351 7.4. Ból - czynnik towarzyszący zmęczeniu..................................................352 7.5. Przetrenowanie.........................................................................................353 7.6. Wypoczynek..............................................................................................354 8. Odnowa biologiczna w sporcie ............................................................357 8.1. Pojęcie odnowy biologicznej....................................................................357 8.2. Systemy odnowy biologicznej..................................................................357 8.3. Zadania odnowy biologicznej..................................................................358 8.4. Zasady stosowania środków odnowy biologicznej ................................359 8.5. Programowanie odnowy biologicznej.....................................................360 8.5.1. Odnowa w podokresie przygotowania ogólnego ...............................362 8.5.2. Odnowa w podokresie przygotowania specjalnego ...........................363 8.5.3. Odnowa w podokresie głównym (startowym) ...................................364 8 8.5.4. Odnowa w podokresie przejściowym ................................................365 8.5.5. Specyfika odnowy biologicznej u kobiet ...........................................367 8.5.6. Specyfika odnowy biologicznej u osób młodych...............................367 9. Stretching - środek profilaktyki urazowej.........................................369 9.1. Zasady stosowania stretchingu................................................................369 9.2. Stretching poszczególnych grup mięśniowych.......................................370 9.3. Stretching w wybranych dyscyplinach sportowych...............................399 10. Masaż, ćwiczenia i zabiegi fizykoterapeutyczne po urazach w sporcie................................................................................................. 403 10.1. Charakterystyka urazów w wybranych dyscyplinach sportowych ... 403 10.2. Ogólne zasady postępowania po urazach.............................................407 10.3. Ćwiczenia stosowane po urazach sportowych......................................408 10.4. Urazy skóry.............................................................................................412 10.4.1. Rany..................................................................................................412 10.4.2. Blizny pourazowe i pooperacyjne ....................................................412 10.4.3. Oparzenia i odmrożenia....................................................................413 10.5. Urazy mięśni i ścięgien............................................................................413 10.5.1. Stłuczenia i naciągnięcia mięśnia.....................................................413 10.5.2. Naderwania mięśnia.........................................................................415 10.5.3. Rozerwania mięśnia .........................................................................415 10.5.4. Entezopatia mięśnia podkolanowego i mięśnia dwugłowego uda ... 415 10.5.5. Rozerwanie ścięgna Achillesa..........................................................416 10.5.6. Entezopatia rozcięgna podeszwowego.............................................417 10.6. Urazy stawów, więzadeł i torebek stawowych......................................417 10.6.1. Skręcenia lekkie ...............................................................................418 10.6.2. Skręcenia średnie .............................................................................419 10.6.3. Skręcenia ciężkie..............................................................................419 10.6.4. Zwichnięcia......................................................................................419 10.6.5. Przykurczę stawowe.........................................................................420 10.6.6. Choroby błony maziowej stawu kolanowego ..................................420 10.6.7. Uszkodzenia łąkotek stawu kolanowego..........................................421 10.6.8. Niestabilność stawu kolanowego .....................................................423 10.6.9. Uszkodzenia więzadeł pobocznych stawu kolanowego...................425 10.6.10. Uszkodzenia więzadeł krzyżowych stawu kolanowego.................426 10.6.11. Skręcenia i niestabilność stawu skokowego górnego.....................427 10.6.12. Niestabilność stawu ramiennego.....................................................429 10.6.13. Zespół „łokcia tenisisty".................................................................430 10.6.14. Niestabilność stawu łokciowego ....................................................430 9 10.7. Urazy kości .............................................................................................431 10.7.1. Złamania kości kończyn...................................................................431 10.7.2. Złamania obojczyka.........................................................................433 10.7.3. Złamania kręgosłupa ........................................................................434 10.8. Urazy nerwów obwodowych .................................................................434 10.8.1. Uszkodzenia splotu ramiennego.......................................................434 10.8.2. Uszkodzenia nerwów obwodowych kończyn ..................................435 11. Dieta w sporcie i odnowie biologicznej .............................................439 11.1. Węglowodany .........................................................................................440 11.2. Tłuszcze...................................................................................................441 11.3. Białka ......................................................................................................442 11.4. Woda .......................................................................................................443 11.5. Składniki mineralne................................................................................447 11.6. Witaminy.................................................................................................453 11.7. Zasady żywienia w poszczególnych okresach cyklu treningowego .... 458 Bibliografia.................................................................................................465 Skorowidz rzeczowy..................................................................................473 10 PRZEDMOWA Masaż sportowy to pojęcie wieloznaczne, będące w użyciu stosunkowo niedawno, aczkolwiek powszechnie wiadomo, że w starożytności masowano uczestników igrzysk przed zawodami. Był więc masaż sportowy znany już przed wiekami. Współcześnie pod pojęciem „ masaż sportowy " rozumie się wykorzystanie różnych form masażu w procesie szkolenia sportowego zawodnika z jednej strony oraz niektóre specyficzne sposoby masażu z drugiej. Wszystkie te działania mają na celu wspomaganie osiągnięcia możliwie najlepszego rezultatu sportowego i przeciwdziałanie urazom. W tym pierwszym aspekcie wykorzystuje się głównie masaż klasyczny (szwedzki) i masaż punktowy (chiński czy jego japońską odmianę Shiatsu). Stosuje się je przed i po wysiłku zawodnika oraz w wielu innych sytuacjach, jakie występują w sporcie. Do specyficznych form masażu sportowego zalicza się współcześnie głównie masaż izometryczny i masaż centryfugalny. Do obszaru masażu sportowego, głównie ze względu na potrzeby leczenia kontuzji, zalicza się także lecznicze formy masażu, takie jak masaż segmentarny i jego odmiany (masaż okostnowy i lącznotkankowy), masaż limfatyczny i inne. Współczesny sport wyczynowy nie może się obyć bez odnowy biologicznej organizmu. Masaż należy do najefektywniejszych środków tejże odnowy. Stąd powiązanie masażu i odnowy biologicznej w jedną całość wydaje się oczywiste. Zachodzi pytanie, czy potrzebne było napisanie jeszcze jednej książki z zakresu masażu i odnowy biologicznej. Czym ta pozycja książkowa różni się od dotychczasowych - co wnosi nowego w zakresie teorii i praktyki? Na tak postawione pytanie piszący te słowa (Recenzent) odpowiada następująco: masaż klasyczny i leczniczy został obszernie opisany w literaturze; znane i cenione są podręczniki J. Jankowiaka, T. Podgórskiego, Z. Prochowicza, A. Zborowskiego, L. Magiery, R. Walaszka, D. Muchy, Z. Szczotki i innych. Mniej publikacji poświęconych jest masażowi sportowemu; w tym zakresie znane są pozycje W. Sidorowicza, T. Podgórskiego, K. Gie-remka i L. Deca. Artykuły poświęcone masażowi sportowemu są rozrzucone po różnych źródłach, pochodzą od różnych autorów i ukazały się w różnych okresach. W świetle tych faktów jest oczywiste, że potrzebna jest nowa w miarę aktualna pozycja wydawnicza z tego zakresu. W pozycji tej czytelnicy, a będą nimi zarówno masażyści amatorzy jak i specjaliści, znajdą szerokie ujęcie problematyki. Najcenniejsze elementy książki to sposoby i techniki masażu wykorzystywane w sporcie, a mało znane szerszemu gronu osób, a także zgromadzenie możliwie pełnej wiedzy na temat masażu jako środka od- 11 nowy biologicznej w różnych dyscyplinach sportu z uwzględnieniem całej ich specyfiki. Uzasadniając potrzebę opracowania nowego podręcznika na temat masażu sportowego i odnowy biologicznej zadaję sobie kolejne pytanie czy autorzy Leszek Magie-ra i Robert Walaszek posiadają dość wiedzy i doświadczenia, aby sprostać temu niewątpliwie trudnemu zadaniu. Oceny tego na własny użytek dokona każdy czytelnik, kiedy zapozna się z treścią tego podręcznika. Ja pragnę tu podkreślić niejako formalne kompetencje Autorów w tym zakresie. Leszek Magiera to uznawany już w kraju i zagranicą wybitny praktyk, posiadający w swoim dorobku kilka publikacji dydaktycznych m. in. „Klasyczny masaż leczniczy", „Segmentarny masaż leczniczy" (we współpracy z autorem niniejszej recenzji), „Leksykon masażu i terminów komplementarnych", „Automasaż leczniczy" i kilka rozdziałów na temat masażu w pracach zbiorowych. Robert Walaszek to doktor z zakresu fizjoterapii, posiadający wieloletni staż kliniczny i bogate doświadczenie dydaktyczne. Jest redaktorem i współautorem cenionej pozycji „Masaż z elementami rehabilitacji", która zdobyła uznanie zarówno recenzentów jak i czytelników. Czytający te słowa odbierze je jako formę przedmowy i pochwałę dzieła jeszcze przed jego ukazaniem się a nie jako recenzję, która ze swej istoty powinna być krytyczna. Otóż spieszę wyjaśnić, że nie wszystko co zostało napisane w tej książce oceniam jednakowo pozytywnie. Na omówienie kontrowersji i polemikę z Autorami poświęciliśmy wspólnie dużo czasu. Główne kwestie, na które piszący te słowa „patrzy" nieco inaczej, dotyczą przede wszystkim kwestii występowania bólu w trakcie masażu, wybranych kwestii związanych z fizjologicznym odczynem tkanek w zależności od zastosowanej techniki masażu, roli ćwiczeń ruchowych w odnowie biologicznej a także kwestii terminologicznych . Kończąc pragnę zachęcić czytelników do podzielenia się swoimi uwagami i spostrzeżeniami z lektury książki w formie listu skierowanego do mnie lub do Autorów, za co z góry w imieniu własnym i Autorów serdecznie dziękuję. Kraków, dn. 24.09.2002 Prof. dr hab. Tadeusz Kasperczyk e-mail: KrKasper@ skok. awf. krakow.pl Adres do korespondencji: AWF Zakład Odnowy Biologicznej 31-571 Kraków, AL Jana Pawia II78 12 Obserwowany w ostatnich latach dynamiczny rozwój sportu wyczynowego, dążność do sukcesu, przekłada się na nauki medyczne, które starają się sprostać wyzwaniu, umożliwiając spełnienie nadziei zawodników i oczekiwania kibiców. Rolą medycyny w sporcie jest m.in. przygotowanie organizmu do wykorzystania istniejących potencjałów zawodnika, jak również możliwie szybkie usunięcie efektu zmęczenia, przeciążenia, a nawet zaburzeń, pojawiających się po wysiłku fizycznym. Każda licząca się drużyna, zawodnik profesjonalnie zajmujący się sportem, korzysta z odnowy biologicznej, w której główną rolę odgrywa specjalista masażu. Obecna wiedza masażysty nie ogranicza się li tylko do masażu ręcznego, ale korzysta również z informacji na temat żywienia, wpływu różnorakich prądów, pola elektromagnetycznego, wody i temperatury na tkanki. To wszystko musi on dostosować do danej dyscypliny sportowej, okresu cyklu treningowego. Musi też brać pod uwagę indywidualne predyspozycje zawodnika, zarówno fizyczne, jak i psychiczne. Jak więc widać, wiedza specjalisty masażu musi być bardzo szeroka, gdyż zdarza się, że to on jako pierwszy np. na boisku decyduje o wpływie urazu na możliwości udziału zawodnika w meczu. Wiadomo, że pierwsza ocena i podjęte na jej podstawie decyzje mają niejednokrotnie zasadnicze znaczenie dla efektu leczenia, czasem nawet kariery zawodnika. Właśnie w niniejszej książce autorzy obszernie omówili te problemy. Tytuł książki: „Masaż sportowy z elementami odnowy biologicznej " może być mylący, gdyż autorzy zamieścili w niej również wiele innych cennych informacji. Pisząc 0 wpływie masażu na poszczególne tkanki organizmu, przedstawili w skrócie ich rolę 1 budowę. Szeroko scharakteryzowali urazy w poszczególnych dyscyplinach sportowych. W rozdziale o diecie w sporcie i odnowie biologicznej podali ogólne zasady żywienia, a także zwrócili uwagę na rolę poszczególnych składników pokarmowych i dobowe zapotrzebowanie kaloryczne w wybranych dyscyplinach sportowych. Najszerzej - co zrozumiałe - wypowiedzieli się na temat masażu sportowego. Autorzy zadali sobie trud, aby omówić rolę masażu i sposób jego przeprowadzenia w poszczególnych dyscyplinach sportowych, jego wpływ na różne tkanki organizmu i techniki wykonania w odniesieniu do poszczególnych części ciała. Nie ograniczyli się tylko do masażu klasycznego, ale przedstawili również w sposób zrozumiały masaż wodny, przyrządowy, limfatyczny, izometryczny, centryfugalny, kontralateralny i punktowy, uwypuklając celnie najważniejsze właściwości każdego rodzaju masażu. Całość dopełnia obszerny dział fizjoterapii, przybliżający czytelnikowi rolę i możliwości zastosowania wodolecznictwa, elektrolecznictwa, magnetoterapii, lase-roterapii i krioterapii. Wszystko jest bogato i dobrze ilustrowane zdjęciami, pokazującymi techniki i chwyty masażu. 13 Obserwowany w ostatnich latach dynamiczny rozwój sportu wyczynowego, dążność do sukcesu, przekłada się na nauki medyczne, które starają się sprostać wyzwaniu, umożliwiając spełnienie nadziei zawodników i oczekiwania kibiców. Rolą medycyny w sporcie jest m.in. przygotowanie organizmu do wykorzystania istniejących potencjałów zawodnika, jak również możliwie szybkie usunięcie efektu zmęczenia, przeciążenia, a nawet zaburzeń, pojawiających się po wysiłku fizycznym. Każda licząca się drużyna, zawodnik profesjonalnie zajmujący się sportem, korzysta z odnowy biologicznej, w której główną rolę odgrywa specjalista masażu. Obecna wiedza masażysty nie ogranicza się li tylko do masażu ręcznego, ale korzysta również z informacji na temat żywienia, wpływu różnorakich prądów, pola elektromagnetycznego, wody i temperatury na tkanki. To wszystko musi on dostosować do danej dyscypliny sportowej, okresu cyklu treningowego. Musi też brać pod uwagę indywidualne predyspozycje zawodnika, zarówno fizyczne, jak i psychiczne. Jak więc widać, wiedza specjalisty masażu musi być bardzo szeroka, gdyż zdarza się, że to on jako pierwszy np. na boisku decyduje o wpływie urazu na możliwości udziału zawodnika w meczu. Wiadomo, że pierwsza ocena i podjęte na jej podstawie decyzje mają niejednokrotnie zasadnicze znaczenie dla efektu leczenia, czasem nawet kariery zawodnika. Właśnie w niniejszej książce autorzy obszernie omówili te problemy. Tytuł książki: „Masaż sportowy z elementami odnowy biologicznej" może być mylący, gdyż autorzy zamieścili w niej również wiele innych cennych informacji. Pisząc 0 wpływie masażu na poszczególne tkanki organizmu, przedstawili w skrócie ich rolę 1 budowę. Szeroko scharakteryzowali urazy w poszczególnych dyscyplinach sportowych. W rozdziale o diecie w sporcie i odnowie biologicznej podali ogólne zasady żywienia, a także zwrócili uwagę na rolę poszczególnych składników pokarmowych i dobowe zapotrzebowanie kaloryczne w wybranych dyscyplinach sportowych. Najszerzej - co zrozumiałe - wypowiedzieli się na temat masażu sportowego. Autorzy zadali sobie trud, aby omówić rolę masażu i sposób jego przeprowadzenia w poszczególnych dyscyplinach sportowych, jego wpływ na różne tkanki organizmu i techniki wykonania w odniesieniu do poszczególnych części ciała. Nie ograniczyli się tylko do masażu klasycznego, ale przedstawili również w sposób zrozumiały masaż wodny, przyrządowy, limfatyczny, izometryczny, centryfugalny, kontralateralny i punktowy, uwypuklając celnie najważniejsze właściwości każdego rodzaju masażu. Całość dopełnia obszerny dział fizjoterapii, przybliżający czytelnikowi rolę i możliwości zastosowania wodolecznictwa, elektrolecznictwa, magnetoterapii, lase-roterapii i krioterapii. Wszystko jest bogato i dobrze ilustrowane zdjęciami, pokazującymi techniki i chwyty masażu. 13 Taka ilość zagadnień nagromadzona w jednym podręczniku może spowodować, że czytelnik będzie odczuwał niedosyt wiadomości zawartych w niektórych rozdziałach (np.: traumatologia), ale jest to zrozumiałe, biorąc pod uwagę rołę, jaką ma on spełnić i jestem szczerze przekonany, że spełni. Kraków, dn. 16.09.2002 Dr n. med. Emil Staszków - 14 WSTĘP Od dawna sport, przejawiający się w wielu różnych formach, towarzyszy człowiekowi w codziennym życiu. Dużo dyscyplin sportowych sięga swoimi korzeniami do czasów odległych, kiedy to sprawność fizyczna gwarantowała ludziom przetrwanie. Obecnie żyjemy w takich czasach, w których nie sposób nie zauważyć sportu, pełniącego tak wiele ważnych ról w społeczeństwie. Zarówno ten wyczynowy, jak i ten amatorski stał się popularną formą spędzania wolnego czasu. Aktywność fizyczna rekompensuje nasze codzienne wysiłki, zmęczenie, stres, a zawody sportowe są często atrakcją dla wszystkich, bez względu na wiek czy płeć. Niestety, nie wszyscy wiedzą i rozumieją jak długa jest droga do sukcesu, ile wymaga pracy, zaangażowania i poświęcenia od sportowców i ich trenerów oraz całego sztabu ludzi odgrywających mniej lub bardziej ważne role w karierze zawodników. Cały wieloetapowy proces treningowy, przygotowujący do osiągnięcia sukcesu sportowego, zawiera w sobie wiele znaczeń. Jego składowe, odpowiednio dobrane i dozowane w połączeniu z talentem zawodnika, gwarantują skuteczne dochodzenie do założonych wcześniej celów. Aby zrealizować ambitne plany, należy wyznaczyć optymalne obciążenia treningowe, pamiętając przede wszystkim o zdrowiu sportowca, ponieważ żaden organizm nie będzie tolerował intensywności, nawet tej umiarkowanej, jeżeli nie będzie odpoczywał i regenerował sił; dlatego obecnie odnowa biologiczna sportowców nabiera coraz większego znaczenia. Trudno sobie wyobrazić profesjonalny trening bez prawidłowego i systematycznie prowadzonego postępowania odnawiającego. Niestety, nie zawsze wiedza trenerów, lekarzy czy masażystów sportowych z tego zakresu jest wystarczająca, pomimo stopniowo zwiększających się wymagań i obowiązków dotyczących ochrony zdrowia sportowców, organizacji wypoczynku i zapobiegania przeciążeniom. Małe zaangażowanie, brak odpowiedniej wiedzy z zakresu teorii wysiłku fizycznego i restytucji oraz brak współdziałania w tworzeniu procesu treningowego wywierają istotny wpływ na to, jak zostaną wykorzystane możliwości i umiejętności sportowców. Stąd rośnie zapotrzebowanie na specjalistów poszukujących nowych dróg w doskonaleniu sportowców i stosujących prawidłowe metody z zakresu odnowy biologicznej i klasycznego masażu sportowego. Powinni oni pamiętać o rzetelnej współpracy z trenerem, mając bezpośredni wpływ na konstruowanie cyklu treningowego. Przeważnie korzysta się z ich usług tylko w trakcie usuwania negatywnych efektów procesu treningowego (leczenie kontuzji, przetrenowanie itp.), rzadziej natomiast wykorzystuje się ich kwalifikacje zawodowe do działań profilaktycznych. Stosując zabiegi restytucyjne, w tym także klasyczny masaż sportowy, należy pamiętać, że pełna restytucja po wysiłkach nie zawsze jest wskazana. W treningu sportowym 15 chodzi bowiem nie tylko o podniesienie na najwyższy poziom sprawności i wydolności psychofizycznej, ale również i oto, aby rozwijały się zdolności adaptacyjne organizmu do wykonywania pracy w zmienionych warunkach wewnętrznych ustroju sportowca. Klasyczny masaż sportowy jest jednym z najbardziej rozpowszechnionych i najczęściej stosowanych zabiegów wchodzących w skład odnowy biologicznej. Często zdarza się, że klasyczny masaż sportowy stosowany jest jako jedyny z całego zestawu środków i metod. Oczywiście, działanie masażu będzie dopiero w pełni skuteczne, gdy się go zastosuje łącznie z pozostałymi składowymi odnowy biologicznej, dobierając i dozując je w zależności od konkretnego wysiłku, okresu treningowego, aktualnego stanu wytreno-wania sportowca oraz jego stanu zdrowia. Klasyczny masaż sportowy jest efektywnym środkiem w walce ze zmęczeniem, likwiduje ból powstały podczas wysiłku, przyspiesza procesy powrotu organizmu do stanu prawidłowego, pomagając mu wrócić po wysiłku do stanu wyjściowego 2, 3-krotnie szybciej. Ma istotny wpływ na zachowanie gibkości, siły, szybkości oraz na zwiększenie zdolności do pracy. Masaż jest nieodzownym towarzyszem rozgrzewki przed zawodami czy treningiem, przy czym zawodnik nie traci niezbędnej do startu energii. Oprócz tego służy profilaktyce urazowej oraz przywracaniu zdrowia zawodnikowi po jakże w sporcie licznych kontuzjach. Odgrywa też znaczną rolę w psychicznym przygotowaniu zawodnika, poprawiając jego samopoczucie, wyrabiając odpowiednią motywację i wywołując odpowiednie stany emocjonalne. Podsumowując: klasyczny masaż sportowy jest najbardziej wszechstronnym i praktycznym środkiem odnowy biologicznej. Do wykonania masażu potrzebny jest wykwalifikowany masażysta, który praktycznie wszędzie i w każdej sytuacji może przeprowadzić zabieg. Literatura polska, poruszająca temat masażu sportowego jest uboga. W przeważającej części są to publikacje sprzed kilkunastu czy kilkudziesięciu nawet lat. Są one źródłem dużej wiedzy i przedstawiają w sposób rzetelny ogólne aspekty tego zagadnienia, nie różnicują go jednak np. w zależności od typu uprawianej dyscypliny sportu. Brak jest nowych opracowań lub tłumaczeń publikacji obcojęzycznych, które ukazałyby teraźniejsze poglądy na temat masażu sportowego i odnowy biologicznej w konkretnych dyscyplinach sportowych. Wydaje się więc, że w obliczu tak prężnie rozwijającego się obecnie sportu wyczynowego oraz ciągłego postępu nauk medycznych, w tym i fizjoterapii oraz metod odnowy biologicznej, warto przyjrzeć się temu zagadnieniu bliżej. Serdecznie dziękujemy prof. dr. hab. Tadeuszowi Kasperczykowi - z Instytutu Turystyki i Rekreacji Akademii Wychowania Fizycznego w Krakowie i dr. n. med. Emilowi Staszkowowi - z Oddziału Ratownictwa Medycznego Szpitala im. Stefana Żeromskiego w Krakowie za cenne uwagi zawarte w recenzjach. Autorzy 16 1. Anatomiczno-fizjologiczne podstawy masażu sportowego 1.1. Skóra i tkanka podskórna Skóra (ryc.l) jest podstawowym składnikiem powłoki wspólnej ciała, umożliwiającym kontaktowanie się ze środowiskiem zewnętrznym za pośrednictwem receptorów. Skóra spełnia cztery podstawowe funkcje: ochronną - chroni organizm przed szkodliwymi czynnikami zewnętrznymi oraz utratą wody, termoregulacyjną - wpływa na regulację temperatury ciała, utrzymując ją na poziomie 36,6°C, wydzielniczą -reguluje czynność wydzielniczą gruczołów potowych i łojowych, a także jest narządem zmysłów - odbiera bodźce ze środowiska zewnętrznego za pośrednictwem receptorów skórnych. Składa się z naskórka (epiderma), skóry właściwej (derma) oraz tkanki podskórnej (hipoderma). Według embriologii skóra, nerwy i tkanka mózgowa rozwijają się z tego samego listka zarodkowego - ektodermy, dlatego też skóra jest ściśle związana z centralnym układem nerwowym. Zawiera ona receptory wrażliwe na ciepło, zimno, dotyk, ucisk i ból. Naskórek jest zewnętrzną warstwą skóry, utworzoną wyłącznie z komórek i tkanki łącznej (nie ma tu naczyń, nerwów ani gruczołów). Składa się z kilku warstw: rogowej, ziarnistej, kolczystej i podstawnej. Warstwa rogowa jest zewnętrzną warstwą naskórka, stanowi tarczę ochronną przed światem zewnętrznym, pokryta jest płaszczem lipidowym (tłuszczowym), chroniącym przed utratą wilgoci. W warstwie ziarnistej rozpoczyna się proces rogowacenia komórek. Warstwa kolczysta jest najgrubszą częścią naskórka, w której krąży chłonka, spełniająca funkcję odżywczą. Warstwa pod-stawna jest najgłębiej położona, posiada właściwości rozrodcze, znajdują się w niej komórki wytwarzające barwnik skóry - melaninę. Skóra właściwa zbudowana jest z tkanki łącznej, która zawiera włókna kolagenowe i sprężyste, wytrzymałe na rozciąganie i urazy mechaniczne. Występują tutaj naczynia krwionośne i chłonne skórne, mieszki włosowe, gruczoły potowe i łojowe oraz zakończenia nerwów czuciowych (receptory skórne - eksteroreceptory). Po zabiegach cieplnych (np. masaż całkowity, ciepła kąpiel) naczynia krwionośne skórne rozszerzają się do takiego stopnia, że mogą pomieścić ok. 1 litra krwi (prawo Dastre-Morata). Wpływa to na przemieszczanie krwi z tkanek głębszych warstw do skóry właściwej i przyspieszanie wymiany produktów przemiany materii na substancje odżywcze, przez co zostają odciążone i oczyszczone narządy wewnętrzne, a równocześnie doprowadzana jest do nich świeża krew. 17 Tkanka podskórna to najgłębiej położona warstwa skóry, zbudowana z tkanki łącznej włóknistej, stanowiąca podłoże dla skóry właściwej, stykająca się z po- NaskóreK więzią, rozcięgnami, ścięgnami, mięśniami i kośćmi. Znajdują się tutaj naczynia krwionośne, limfatyczne i nerwy. Melanina Receptor bólowy Ryc. 1. Budowa skóry Ciałko Meissnera (receptor dotykowy) Ciałko Krausego (receptor zimna) Naczynia krwionośne Ciałko Vatera-PaccTmego Gruczoł (receptor uciskowy) potowy 1.2. Kości, stawy i elementy okołostawowe Tkanka kostna (ryc. 2) jest najbardziej odporną i wytrzymałą odmianą tkanki łącznej. Powstaje na bazie tkanki chrzestnej, która ulega kostnieniu przez osadzenie się w niej soli węglanów i fosforanów wapnia. Kostnienie przebiega stopniowo, począwszy od wczesnych okresów życia płodowego i kończy się w wieku od kilkunastu do kilkudziesięciu paru lat. Tkanka kostna występuje pod dwiema postaciami - jako istota zbita oraz istota gąbczasta. Pierwsza występuje w trzonach kości długich, a druga w nasadach tych kości, w kościach różnokształtnych i na brzegach kości płaskich. Kości są najbardziej wytrzymałymi narządami organizmu, z których zbudowany jest szkielet. Na zgniatanie kość jest wytrzymalsza od granitu, na zgięcie odporniejsza od dębu, natomiast najsłabsza jest na rozciąganie. Oprócz tak dużej wytrzymałości kość jest również sprężysta. Słabe jej odkształcenie, np. małe wygięcie wraca do normy natychmiast po ustąpieniu działającej siły. Oczywiście, gdy siła ta przekroczy odporność kości, ulega ona złamaniu. Te właściwości kość zawdzięcza swym składnikom budulcowym - organicznej chrząstce kostnej, zwanej oseiną i solom wapnia, głównie węglanom i fosforanom. 18 Kanały Hai/ersą Kość zbita Okostna Kość gąbczasta Szpik kostny Naczynia krwionośne Osteocyty Oseina nadaje kościom sprężystość, sole wapnia - twardość i odporność. Sole wapnia stanowią 2/3 części kości, natomiast resztę tworzy oseina. Przedstawiony stosunek składników organicznych do mineralnych występuje u osób dorosłych. U dzieci ose-iny jest stosunkowo więcej, kości są bardziej elastyczne i dzięki temu rzadziej ulegają złamaniom niż u osobników dorosłych. W wieku starczym zwiększa się stosunkowo ilość soli mineralnych, a zmniejsza się zawartość oseiny, wskutek czego kości stają się bardziej kruche i z wiekiem rośnie liczba złamań kości. Kształt kości jest uwarunkowany czynnością, którą one spełniają. Budowa kości, czyli jej ar-chitektonika, opiera się na zasadzie największej wytrzymałości przy najmniejszej ilości budulca. Z tego powodu trzony kości długich mają kształt rur wytrzymałych na obciążenia osiowe i zginanie. Końce kości długich i kości różnokształtne zbudowane są z tkanki gąbczastej, której układ bele-czek pozwala na przenoszenie odpowiednich dla danej kości sił ściskających i rozciągających. Całość kości, z wyjątkiem powierzchni stawowych, pokrywa błona zwana okostna, która ma zdolność wytwarzania tkanki kostnej. Okostna jest błoną zbudowaną z tkanki łącznej zbitej o utkaniu nieregularnym. Otacza ona ściśle tkankę kostną, z którą jest mocno zespolona. W okostnej wyróżnia się dwie warstwy: wewnętrzną (zawiera liczne elementy komórkowe, z których komórki kościotwórcze - osteoblasty, biorą udział w budowie i odtwarzaniu kości) i zewnętrzną (bogato unaczyniona), za pośrednictwem których unaczyniona jest tkanka kostna. Zadania czynnościowe okostnej są trojakie: mechaniczne - liczne włókna klejorodne tworzą grubą błonę oplatającą kość i chroniącą ją przed bezpośrednimi urazami, odżywcze - naczynia w niej przebiegające wnikają do tkanki kostnej przez kanały Yolkmana, regeneracyjne - w razie złamania kości część komórek okostnej prze- 19 Ryc. 2. Budowa kości kształcą się w komórki kościotwórcze, które odgrywają dużą rolę w procesie zrastania się odłamków. Właściwości okostnej wykorzystywane są w masażu okost-nowym i segmentarnym. W poszczególnych schorzeniach narządu ruchu i narządów wewnętrznych w okostnej określonej części ciała można zlokalizować zmiany chorobowe, które powstają na drodze odruchowej. Oddziaływanie masażu polega na miejscowym pobudzaniu przekrwienia i regeneracji komórek w tkance kostnej oraz na neuroodruchowym wpływie na narządy wewnętrzne. Części chrzestne szkieletu pokrywa błona, zwana ochrzęstną, która zbudowana jest podobnie jak okostna. Kości stanowią żywą tkankę biorącą udział w przemianie materii. Są największym zbiornikiem soli mineralnych, przede wszystkim soli wapnia, który pobierany jest z przewodu pokarmowego i wydalany w większości przez nerki. W ciągu doby ok. 400 mg wapnia przemieszcza się między kośćmi a płynami tkankowymi. Gospodarka wapniowa regulowana jest przez hormony przytarczyc i kory nadnerczy, a do prawidłowego funkcjonowania procesów zachodzących w kościach niezbędna jest witamina D. Biologiczne właściwości kości: • zdolność regeneracji - złamana kość, jeśli jest odpowiednio unieruchomiona, zrasta się. Zrost odłamów przebiega w kilku fazach. W trakcie złamania dochodzi do wylewu krwi w przełomie złamania. Wynaczyniona krew krzepnie. Do skrzepu wrastają z otoczenia i jamy szpikowej drobne naczynia i dochodzi do rozplemu komórek. W przestrzeniach międzykomórkowych wytrącają się sole mineralne. W ten sposób powstaje kostnina pierwotna. W drugiej fazie regeneracji komórki kościogubne (osteoklasty) usuwają zwapniała tkankę kostniny, a jednocześnie komórki kościotwórcze (osteoblasty) odbudowują kość. Efektem zrostu po złamaniu jest blizna kostna. • kość można przeszczepić - właściwość ta pozwala na uzupełnienie ubytków kostnych. • kości mimo znacznej odporności są podatne na działanie prawie wszystkich elementów przylegających do nich (naczynia krwionośne, mięśnie, ścięgna itp.); pod wpływem takiego sąsiedztwa i jego działania na kościach powstają mniej lub bardziej zaznaczone wyniosłości (wyrostek, kłykieć, nadkłykieć, krę-tarz, guz, guzowatość, kolec, grzebień, kresa, warga, kostka itp.) i zagłębienia (bruzda, dołek, otwór, kanał, wcięcie, panewka, wydrążenie itp.). • kości są plastyczne - posiadają zdolność dostosowania się do warunków w jakich się znajdują (np. po usunięciu kości piszczelowej, kość strzałkowa, zwiększając swoją grubość przyjmuje na siebie ciężar, który wcześniej przypadał na obydwie kości. W budowie szkieletu człowieka biorą udział kości długie, płaskie, krótkie, różno-kształtne i pneumatyczne. 20 Kości długie, których większość wchodzi w skład szkieletu kończyn, zbudowane są z trzonu i położonych na jego końcach zgrubiałych nasad. Nasady kości długich pokryte są w całości lub w części chrząstką stawową, która umożliwia swobodne ruchy w stawie, a ponadto jest miejscem wzrostu nasad. Do kości płaskich należą kości sklepienia czaszki, łopatka, mostek i kości biodrowe. Zewnętrzna i wewnętrzna warstwa kości płaskiej zbudowana jest z tkanki kostnej zbitej, a między tymi warstwami leży istota gąbczasta, która układa się przede wszystkim tam, gdzie przyczepiają się mięśnie działające na daną kość. Kości krótkie i różnokształtne mają najczęściej kształt nieregularnej bryły, a układ istoty zbitej i gąbczastej jest podobny do układu w kościach płaskich. Na ich powierzchniach występują dodatkowo guzki, bruzdy i wyrostki. Kości pneumatyczne są kośćmi różnokształtnymi, posiadającymi jamy wypełnione powietrzem. Występują w obrębie mózgo- i trzewioczaszki. Wyżej wymienione kości spełniają określone funkcje: • podporowe - kończyny dolne, • chwytne - kończyny górne, • ochronne - klatka piersiowa, kanał kręgowy, czaszka, miednica, • amortyzacyjne - krzywizny kręgosłupa w płaszczyźnie strzałkowej, podłużne i poprzeczne wysklepienie stopy, części chrzestne stawów, • ruchowe - kości jako dźwignie poruszane za pomocą mięśni. Połączenia w obrębie szkieletu 1. połączenia ścisłe - zbudowane są z tkanki łącznej chrzestnej lub kostnej. Wyróżnia się następujące rodzaje tych połączeń: • więzozrost - to włókniste połączenie kości, które występuje u człowieka jako: - więzozrost włóknisty, np. błona międzykostna goleni i przedramienia, - więzozrost sprężysty, np. więzadła żółte kręgosłupa, - więzozrost w postaci szwu - występuje tylko w obrębie czaszki. • chrząstkozrost - to połączenie kości za pomocą warstwy chrząstki włóknistej (np. krążki międzykręgowe, chrząstka spojenia łonowego), • kościozrost - to zespolenie kości za pomocą tkanki kostnej lub też przez kostnienie więzozrostu lub chrząstkozrostu (np. kość krzyżowa, kość miedniczna). 2. połączenia wolne (stawy jamowe lub połączenia maziowe) - to szczeliny powstające między kośćmi, które tworzą jamę stawową. Staw (ryc. 3) stanowi ruchome połączenie co najmniej dwóch kości, między którymi występuje przerwa stawowa. Do składników stałych stawu zalicza się: powierzchnię stawową pokrytą chrząstką szklistą, torebkę stawową i jamę stawową, a do niestałych należą: więzadła stawowe, krążki stawowe, łąkotki i obrąbki stawowe. W stawie jedna z kości ma na końcu wypukłą głowę stawową w postaci wycinka kuli, walca lub bardziej skomplikowaną, druga - odpowiednio zagłębione wydrążenie, zwane panewką lub wydrążeniem stawowym. Zarówno głowa, jak i wydrążenie 21 Warstwa okrężna Torebka stawowa \ Chrząstka stawowa Więzadło głowy k. udowej i Ryc. 3. Budowa stawu są pokryte chrząstką szklistą, która jest postacią tkanki chrzestnej (odmiana tkanki łącznej), charakteryzującą się sprężystością i giętkością przy znacznym stopniu twardości. Zmniejsza ona tarcie w stawie w j czasie ruchu, jest odporna na zgniatanie, a dzięki swej plastyczności umożliwia dokładniejsze dostosowanie się do siebie powierzchni stawowych kości. Stanowi również warstwę ochronną dla końców stawowych kości, które bez niej dużo szybciej ulegałyby zniszczeniu. Chrząstka szklista nie jest ani unerwiona, ani ukrwiona, i przy jej uszkodzeniu (np. uraz, zmiany zwyrodnieniowe) nie odczuwa się bólu, natomiast warstwa gąbczasta, znajdująca się pod nią, jest dobrze unerwiona. Staw otacza torebka stawowa, zbudowana z zewnętrznej warstwy włóknistej i wewnętrznej maziowej. Torebka zrastając się z obu kośćmi zamyka jamę stawową, do której błona maziowa wydziela potrzebną ilość mazi. Torebka w miejscu przyczepu do kości przechodzi w okostną. Torebka stawowa może być wzmocniona więzadłami, które są zgrubieniami błony włóknistej. Niestałe elementy stawowe to: • krążki stawowe - dzielą jamę stawową na dwie komory (dwa piętra), • łąkotki stawowe - nie stanowią całkowitej przegrody jamy stawowej, ale tylko częściowo ją przedzielają (np. w stawie kolanowym). Obciążenia działające na staw rozkładają się zarówno na krążki, jak i na łąkotki, które są przesuwalnymi powierzchniami stawowymi - istotne dla mechaniki stawów - wyrównują częściowo źle dopasowane do siebie powierzchnie stawowe. • obrąbki stawowe - zbudowane z chrząstki włóknistej, powiększają powierzchnie stawowe i w ten sposób przyczyniają się do zabezpieczenia ruchu w stawie. Chronią też powierzchnie stawowe przed uderzeniami, • więzadła stawowe - są silnymi pasmami błony włóknistej torebki stawowej. Więzadła te mogą przebiegać niezależnie od ściany torebki stawowej lub też tak są z nią złączone, że nie dają się wyodrębnić ze ściany torebki, • więzadła międzykostne - przebiegają pomiędzy powierzchniami stawowymi skierowanymi do siebie. Zadaniem więzadeł jest wzmocnienie torebek stawowych, utrzymanie kości stawu w prawidłowym położeniu, hamowanie zbyt ob- 22 szernych ruchów i przeciwdziałanie oddaleniu się końców stawowych od siebie. 1.3. Mięśnie i elementy okołomięśniowe Tkanka mięśniowa to tkanka o dużym stopniu zróżnicowania, dzięki zawartości specjalnego białka kurczliwego, zwanego aktomiozyną - charakteryzuje się kurczli-wością, która jest podstawą ruchu. Białko to posiada zdolność zamiany energii chemicznej na mechaniczną. Na podstawie cech budowy i funkcji można wyróżnić u człowieka trzy zasadnicze odmiany tkanki mięśniowej: poprzecznie prążkowaną szkieletową, poprzecznie prążkowaną serca oraz gładką. Tkanka mięśniowa poprzecznie prążkowana szkieletowa tworzy mięśnie szkieletowe (ryc. 4), które się kurczą pod wpływem bodźców z somatycznego układu nerwowego, czyli są zależne od naszej woli. Mięśnie te szybko się kurczą i szybko powracają do pierwotnej postaci. Mięśnie szkieletowe są czynnym narządem ruchu, powodującym ruch przemieszczania, tj. zmianę pozycji poszczególnych części ciała względem siebie. Mogą również wywoływać ruchy odkształcania, np. skurcz mięśni brzucha powoduje ucisk jelit. Mięśnie te są bogato unaczynione, co jest konieczne do ich kurczenia się. W mięśniach tych receptorem ruchowym jest płytka ruchowa, a receptorami czuciowymi (czucie propnoceptywne) są wrzecionka nerwowo-mię-śniowe lub wrzecionka nerwowo-ścięgnowe. Tkanka mięśniowa poprzecznie prążkowana serca tworzy mięsień sercowy, który się kurczy niezależnie od naszej woli, pod wpływem bodźców powstających automatycznie w układzie przewodzącym mięśnia sercowego. Tkanka mięśniowa gładka występuje głównie w ścianach narządów wewnętrznych, tj. żołądka, jelit, macicy, pęcherza moczowego itp. Czynność wykonywana przez tę mięśniówkę jest niezależna od naszej woli, czyli działa ona pod wpływem autonomicznego układu nerwowego. Mięśnie gładkie powoli się kurczą i wolno powracają do pierwotnej postaci. Przedmiotem zainteresowania miologii są mięśnie poprzecznie prążkowane. Praca mięśni tej grupy powoduje zmianę położenia części ciała lub całego ciała. Mięśnie są biologicznymi silnikami wykonującymi pracę mechaniczną. Przemiany chemiczne zachodzące w mięśniach wyrażają się skurczem, czyli czynnym skróceniem długości mięśnia. Skurcz mięśni następuje najczęściej w wyniku działania bodźców płynących z układu nerwowego, ale również może być efektem bodźców chemicznych, mechanicznych, termicznych czy elektrycznych. Siła skurczu mięśnia jest tym większa, im więcej znajduje się w nim czynnych włókienek mięśniowych. 23 Mięsień okrężny ust Mięsień piersiowy większy 'Mięsień czohwy 'ięsień okrężny oka __—Mięsień mostkowo--obojczykowo-sutkowaty Mięsień dwugłowy Mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne Mięsień krawiecki Mięśnie ręki ^Mięsień czworogtowy f,f, "da Mięśnie prostowniki stopy a. Strona przednia Ryc. 4. Topografia mięśni szkieletowych 24 Mięsień obły większy Mięsień trójgtowy ramienia Mięsień pośladkowy wielki Mięsień brzuchaty łydki Mięsień czworoboczny grzbietu Mięsień najszerszy grzbietu b. Strona tylna mięsień pęczek włókien mięśniowych Innymi słowy - im mięsień jest grubszy, im większa jest powierzchnia jego przekrój poprzecznego, tym większą siłę jest w stanie rozwinąć. Przyjmuje się, że na 1 cm tzw. przekroju fizjologicznego przypada siła ok. 10 KG [80]. Oprócz siły mięśni; drugim elementem, decydującym o wykonanej pracy jest jego długość, a ściślej odległość, o którą mięsień może się skurczyć w stosunku do stanu maksymalnego rozciągnięcia. Budowa mięśni Mięsień poprzecznie prążkowany (ryc. 5) składa się z włókien mięśniowych, swoistych komórek zwanych miocytami. Wewnątrz komórki znajdują się równolegle ułożone włókienka kurczliwe, tzw. miofibryle. Na końcach komórki miofibryle przechodzą w ścięgno. Włókna mięśniowe układają się w pęczki otoczone cienką bło: łącznotkankowa, zwaną omięsną wewnętrzną. Grubsza błona, otaczająca wiele pęczków, nazywa się omięsną zewnętrzną. Cały mięsień otacza łącznotkankowa powięź. Tworzy ona elastyczną powłokę i oddziela mięsień od mięśni sąsiednich. Każdy mięsień zbudowany jest z brzuśca, czyli z włókien mięśniowych i ścięgna - tworu włóknistego, występującego na jednym lub na obu końcach mięśnia. Koniec mięśnia bliższy płaszczyzny pośrodkowej ciała, głowy lub tułowia nazywa się głową, koniec dalszy - ogonem. Mięsień mający dwa przyczepy bliższe nazywa się dwugłowym, trzy - trójgłowym, cztery - czworogłowym. Jeżeli koniec dalszy mięśnia dzieli się na kilka ścięgien, mówi się o mięśniu wieloogoniastym. Ścięgna zbudowane są z kolagenowych włókien łącznotkankowych ubogich w naczynia krwionośne i mało rozciągliwych (mogą się rozciągnąć tylko do 4% swojej pierwotnej długości). Przeważnie mają kształt walcowaty (w mięśniach wrzecionowatych), ale również przyjmują kształt szerokiej błony zwanej rozcięgnem (w mięśniach płaskich). Mięśnie stanowią 40% ciężaru ciała i występują.™ liczbie ok. 400 jednostek anato-1 miczrcy eta. Mięśnie majajóżnotodne kształty. 'Wyróżnia się;. • mięśnie długie - występują głównie w obrębie kończyn, • mięśnie szerokie - występują w rejonie jamy klatki piersiowej i jamy brzusznej, włókna mięśniowe miofibryle aktyna miozyna Ryc. 5. Budowa mięśnia poprzecznie prążkowanego 26 • mięśnie krótkie - zlokalizowane są tam, gdzie ruchy są niewielkie, ale wymagają dużej siły (np. wokół kręgosłupa), • mięśnie wachlarzowate - jeden z ich przyczepów jest bardzo rozległy w stosunku do drugiego (np. mięsień zębaty przedni), • mięśnie mieszane - nie dające się zaliczyć do żadnej z wymienionych grup (np. mięsień okrężny ust). Podczas skurczu mięsień zbliża do siebie oba przyczepy. Najczęściej są to przyczepy na kościach, w innych przypadkach mogą to być przyczepy na powięziach, torebkach stawowych lub wewnętrznej powierzchni skóry (np. mięśnie mimiczne). Jak już wspomniano, mięśnie mają na ogół dwa przyczepy. Należy odróżnić przyczep początkowy od przyczepu końcowego. Przyczep początkowy znajduje się bliżej płaszczyzny pośrodkowej tułowia, a na kończynach bliżej tułowia. Przyczep początkowy jest zwykle punktem stałym mięśnia, podczas gdy przyczep końcowy jest jego punktem ruchomym. W niektórych ruchach oba przyczepy mogą być ruchome albo przyczep końcowy może stać się punktem stałym. W innej klasyfikacji mięśni uwzględnia się wzajemne ułożenie włókien mięśniowych i włókien ścięgna, co ma znaczenie dla pracy mięśnia. Z tego tytułu rozróżnia się (ryc. 6): • mięśnie wrzecionowate - kierunek przebiegu włókien mięśnia i ścięgna układa się wzdłuż jednej osi, • mięśnie półpierzaste - włókna mięśniowe odchodzą jednostronnie pod pewnym kątem od ścięgna, • mięśnie pierzaste - włókna odchodzą od ścięgna obustronnie, również pod określonym kątem, • mięśnie dwubrzuścowe - w przebieg mięśnia włączone jest ścięgno pośrednie, • mięśnie podzielone - zazwyczaj przez poprzecznie biegnące smugi ścięgniste. Nazwa mięśnia często odzwierciedla jego przyczepy (np. mięsień most-kowo-obojczykowo-sutkowaty). Inne nazwy wskazują na kierunek przebiegu a - m wrzecionowaty, b - m. dwubrzuścowy, c - m. półpierzasty, d - m. pierzasty, e - m. płaski, f-m.ze smugami ścięgnistymi, g - m. dwugłowy, h - m okrężny Ryc. 6. Rodzaje mięśni szkieletowych 27 włókien (np. mięsień skośny), czynność mięśnia (np. prostownik, zginacz, odwoc ciel), położenie (np. mięsień podłopatkowy) lub budowę (np. mięsień wielodzielny). Charakterystyka fizyczno-biologiczna mięśni Podstawową właściwością włókien mięśniowych jest ich zdolność do kurczenia I się. Skurcz mięśnia powstaje na skutek dopływu impulsów z układu nerwowego (od I 10 do 30 bodźców na sekundę). Jedno ruchowe włókno nerwowe unerwia do 150 I włókien mięśniowych, tworząc razem jednostkę czynnościową, tj. płytkę motoryczną. I Mięśnie są też unerwione czuciowo i wegetatywnie. Z tytułu pełnienia swojej funkcji mięśnie są narządami bardzo obficie unaczynio- I nymi. Posiadają gęstą sieć włosowatych naczyń tętniczych i żylnych. W stanie spo- I czynku większość z nich jest zamknięta i dopiero w trakcie pracy mięśnia otwierają się światła wszystkich naczyń. Wówczas przez mięsień przepływa kilkakrotnie większa porcja krwi, która dostarcza m.in. tlen i glikogen, a odprowadza CO2 i kwas mlekowy. Gdy mięsień pracuje, duża część energii zamienia się w ciepło, które stanowi główne źródło termiczne w organizmie człowieka. Kolor włókien mięśniowych zależy od ilości krwi i hemoglobiny w naczyniach włosowatych. Duża zawartość hemoglobiny powoduje ciemniejsze zabarwienie mięśnia - taki mięsień pracuje powoli i jest zdolny do długotrwałego wysiłku. Z kolei mięsień jasny, o małej zawartości hemoglobiny kurczy się szybko, ale równocześnie szybciej ulega zmęczeniu. Każdy mięsień, który aktualnie nie pracuje, charakteryzuje się pewnym napięciem spoczynkowym (tonus), którego wielkość jest specyficzna dla każdego osobnika i zmienia się w zależności od wieku, stanów psychofizycznych i aktywności hormonów. Mięśnie posiadają jeszcze jedną istotną właściwość - jest nią sprężystość. Ta cecha umożliwia rozciągniętemu mięśniowi powrót do długości spoczynkowej. Sprężystość maleje wraz ze zmęczeniem w trakcie wysiłku i wraz z wiekiem. Podstawy mechaniki mięśni Funkcja mięśni sprowadza się do wykonywania pracy poprzez zbliżenie przycze-pów. Największą wydajność osiąga mięsień, który od swego pełnego rozciągnięcia przechodzi do pełnego skurczu. Mięsień wpływający na ruch w jednym stawie nazywa się jednostawowym, mięśnie dłuższe mogą przebiegać nad wieloma stawami i nazywa się je wówczas dwu-, trój- i wielostawowymi. Położenie mięśnia lub jego ścięgna w stosunku do osi obrotu stawu warunkuje charakter czynności. Mięśnie leżące z przodu tej osi nazywają się zginaczami, a leżące z tyłu — prostownikami. Po stronie przyśrodkowej położone są przywodzi-ciele, a po bocznej odwodziciele. Mięśnie odwracające i nawracające mają przebieg 28 skośny, spiralny lub poprzeczny. Skośny przebieg mięśni powoduje, iż mogą być one równocześnie mięśniami zginającymi i odwracającymi. Praca jednego mięśnia nie ogranicza się do wykonywania jednego rodzaju ruchu, ale obejmuje kilka czynności ruchowych o różnym stopniu zaangażowania danego mięśnia. Zwykle nawet prosty ruch (np. zginanie palca) wykonuje nie jeden, ale kilka mięśni. Mięśnie biorące udział w danym ruchu określane są jako mięśnie współdziałające, czyli synergistyczne. Mięśnie wykonujące ruch przeciwny noszą nazwę antagonistów. Wbrew pozorom obie grupy mięśniowe działają jednocześnie, np. zginanie palca powodują synergistycznie działające zginacze, ale jednocześnie słabiej pobudzone mięśnie prostowniki działają antagonistycznie jak włączony w miarę potrzeby hamulec. Mięśnie antagonistyczne kontrolują czynność synergistów. Gdy jest zachowana równowaga w działaniu synergistów i antagonistów, czyli gdy dojdzie do stanu obustronnego hamowania, ruchu nie ma, a staw zostaje czynnie unieruchomiony. Współdziałanie grup antagonistycznych decyduje o koordynacji mięśniowej, która jest uwarunkowana kombinacją unerwienia oraz pobudzeniem poszczególnych mięśni w określonym czasie i kolejności. Z tego powodu nie powinno być dużych dysproporcji w rozwinięciu masy mięśniowej i siły grup o przeciwnym działaniu, co jednak często się zdarza. Ruchy dokładne i precyzyjne wymuszają ustalenia stawów, które aktualnie nie biorą udziału w ruchu - zadanie to wykonują mięśnie stabilizujące. Podsumowując, ruch miogenny wyraża się czynnością mięśni synergistycznych, wykonywaną pod kontrolą antagonistów i z udziałem stabilizatorów. Przy analizie czynności mięśnia należy określić, który z jego przyczepów jest ruchomy, a który ustalony. Analizując pracę mięśnia prostego brzucha w pozycji leżenia na plecach można założyć, że przy unoszeniu obręczy biodrowej unieruchomiony jest przyczep na wyrostku mieczykowatym mostka, a kurczy się ten na kościach łonowych. Przy wykonywaniu skłonu tułowia w przód funkcja przyczepów jest odwrotna. W przypadku równoczesnego zbliżania się przyczepów następuje siad równoważny. Narządy wspomagające mięśnie Do narządów wspomagających mięśnie należą: • powiezie - zbudowane są z tkanki łącznej włóknistej, otaczają od zewnątrz poszczególne mięśnie lub całe grupy mięśniowe. Włókna powięzi oplatają mięsień niczym bandaż i w ten sposób ustalają ich przebieg i kształt. Tworzą kanał, w którym mięsień się ślizga w jedną i drugą stronę. Zdarza się często, że powiezie służą włóknom mięśniowym jako miejsce przyczepów (w tych miejscach są one bardzo mocne i posiadają charakter ścięgnisty), 29 pochewki ścięgniste - elementy zmniejszające tarcie poprzez ustawienie ślizgu ścięgien po kości, także utrzymujące ścięgna w prawidłowym położeniu. Występują w postaci wąskiego tunelu, w którym przebiega ścięgno. Pochewki tworzą dwie warstwy - zewnętrzna włóknista i wewnętrzna maziowa, kaletki maziowe - umiejscowione są przeważnie między kością a ścięgnem lub mięśniem, lub między torebką stawową a ścięgnem. Są kształtu pęcherzykowa-tego, zbudowane również z dwu warstw - włóknistej i maziowej. Dzięki wydzielanej mazi zmniejszają tarcie podczas wykonywania ruchów, trzeszczki - ruchome kostki włączone w obręb ścięgna; ich funkcja polega na zmianie kierunku przebiegu ścięgna w stosunku do kości. Największą trzeszcz-ką u człowieka jest rzepka włączona w przebieg ścięgna mięśnia czwo-rogłowego uda, bloczki mięśni - elementy, wokół których owijają się ścięgna mięśniowe; w ten sposób ścięgna zmieniają kierunek przebiegu i w efekcie linię działania mię- śnia. 1.4. Układ krążenia Układ krążenia składa się z układu krwionośnego (ryc. 7) i układu chłonnego (ryc. 7a). Spełnia on sześć podstawowych funkcji: transportową, oddechową, odżywczą, regulacyjną, termoregulacyjną oraz utrzymuje stałość środowiska płynnego tkanek. Funkcja transportowa związana jest z przemieszczaniem się w organizmie składników odżywczych, tlenu, dwutlenku węgla, hormonów, enzymów i środków przemiany materii. Funkcja oddechowa polega na wymianie gazowej - za pośrednictwem dużego i małego krążenia krew w pęcherzykach płucnych pozbywa się CO2, zebranego poprzez sieć naczyń żylnych z wszystkich komórek i tkanek ustroju, i równocześnie w pęcherzykach płucnych krew zaopatruje się w tlen, który za pomocą systemu naczyń tętniczych dostarcza wszystkim komórkom ustroju. Funkcja odżywcza związana jest z rozprowadzeniem do komórek i tkanek substancji odżywczych z narządów pokarmowych (jelit) oraz przetransportowaniem produktów przemiany materii do narządów wydalniczych. Funkcja regulacyjna związana jest z rozprowadzaniem hormonów i innych substancji chemicznych (antytoksyny, przeciwciała), które wpływają na wszystkie procesy życiowe organizmu i chronią go przed różnymi szkodliwymi czynnikami. Funkcja termoregulacyjną polega na utrzymaniu stałej temperatury ciała, dostarczaniu ciepła z pracujących mięśni i wątroby oraz kontroli wydatkowania ciepła na zewnątrz. Utrzymanie stałości środowiska płynnego tkanek wiąże się z przenikaniem z krwi do przestrzeni międzykomórkowych płynu śródtkankowego, który jest zbliżony do osocza, a nie różni się od chłonki; jest on ostatnim ogniwem wymiany produktów w tkankach. 30 Żyta Tętnica szyjna Tętnica bezimienna Tętnica podobojczykowa Żyta płucna Przekrój y_ wątrobowych" Żyła czcza dolna Tętnica ramieniowa Nerka Tętnica nasienna Tętnica promieniowa łokciowa Tętnica udowa Żyła bezimienna Żyła czcza górna Aorta Żyły Tętnica piszczelowa Serce Żyła odpromieniowa Tętnica nerkowa Żyła odłokdowa Żyła nerkowa Tętnica kreskowa dolna Aorta brzuszna Żyła nasieniowa Żyła odpiszczelowa Ryc. 7. Topografia układu sercowo-naczyniowego 31 Układ krwionośny składa się z serca i naczyń krwionośnych (tętniczych i żylnych), wypełnionych krwią. Krew krąży w organizmie człowieka w zamkniętym układzie naczyniowym i jej bieg jest ciągle uruchamiany przez automatycznie pracujące serce. Naczyniami tętniczymi płynie krew od serca na obwód, stopniowo zmniejszając swoją średnicę, od grubych naczyń do bardzo cienkich naczyń włosowatych (kapilary), które układają się w tkankach w gęstą sieć. W kapilarach krew płynie wolno, co ułatwia wymianę produktów odżywczych, O2 i CO2. Następnie naczynia włosowate, łącząc się ze sobą, tworzą żyły, którymi krew powraca do serca. Serce jest narządem zbudowanym ze swoistego mięśnia poprzecznie prążkowanego. Ma kształt spłaszczonego stożka, podstawą zwróconego ku górze. Małe dzieci (2-4 lat) mają stosunkowo duże serce i wykazują dużą ruchliwość bez zmęczenia. W okresie pokwitania (14-16 lat) serce jest zbyt małe w stosunku do całego ciała i dlatego jest słabe, a w wieku 18-20 lat osiąga normę. Serce zbudowane jest z czterech jam, z których dwie są przedsionkami (prawy i lewy), a dwie komorami (prawa i lewa). Odpowiednie przedsionki komunikują się z komorami, a prawa i lewa połowa serca są od siebie całkowicie oddzielone. Do przedsionków wchodzą żyły, z komór biorą początek tętnice. Z komory lewej wychodzi tętnica główna (aorta), której rozgałęzienia zaopatrują wszystkie tkanki ustroju w krew bogatą w tlen i składniki odżywcze. Krew po przepłynięciu przez naczynia włosowate odtlenia się i pochłania z tkanek CO2, po czym żyłami wraca do przed- I sionka prawego. Obieg krwi z lewej komory do prawego przedsionka nosi nazwę I krążenia dużego. Z przedsionka prawego krew dostaje się do komory prawej, a stąd przez pień 1 płucny i tętnice płucne - do płuc. W tętnicach płucnych - inaczej niż na obwodzie - I płynie krew żylna. W płucach krew oddaje CO2, równocześnie pobiera tlen i wraca I żyłami płucnymi do przedsionka lewego. Drogę krwi z komory prawej do przedsion- I ka lewego określa się krążeniem małym. Sumując powyższe widać, że przez prawą połowę serca przepływa krew żylna I (odtleniona), natomiast przez lewą- krew tętnicza (natleniona). Serce unaczynione jest tętnicami wieńcowymi - prawą i lewą, które odchodzą od wstępującej części aorty. Żyły serca uchodzą do zatoki wieńcowej, która znajduje się I na tylnej powierzchni serca. Naczynia krwionośne, jak już wspomniano, dzieli się na tętnice, żyły i naczynia włosowate. Funkcja naczyń ma wpływ na ich budowę. W tętnicach płynie krew pod dużym ciśnieniem, dlatego ściany ich są grube i sprężyste. Naczynia włosowate mają ściany bardzo cienkie, co jest konieczne przy wymianie produktów pomiędzy krwią a tkankami. Grubość ścian żył jest niewielka, gdyż krew płynie w nich pod małym ci-; śnieniem. , j, W ścianach tętnic wyróżnia się trzy warstwy: wewnętrzną (bardzo gładka), środkową (zbudowana z włókien mięśniowych, przebiegających okrężme) 1 zewnętrzną 32 tych), serce] SWO-! uła-Uą- (utworzona z włókien klejorodnych i sprężystych). Na granicach między poszczególnymi warstwami są nagromadzone włókna sprężyste, których ilość wzrasta w miarę powiększania się grubości naczynia. Ściany żył zbudowane są również z trzech warstw (błon): wewnętrznej, środkowej, zawierającej włókienka mięśni gładkich, oraz zewnętrznej, która posiada włókna klejorodne i mięśnie gładkie. W żyłach średnich i dużych znacznie wzrasta grubość błony zewnętrznej. W świetle żył znajdują się zastawki zbudowane z 1-3 półksięży-cowatych kieszonek, które zapobiegają cofaniu się krwi. Pracujące serce tłoczy znajdującą się w ustroju krew o określonej objętości. Dzieląc objętość krwi przez czas, w którym zostaje ona przepompowana, otrzymuje się objętość minutową krwi (rzut minutowy serca) płynącej w aorcie i naczyniach płucnych. Krew jest rozprowadzana do odpowiednich narządów w zależności od ich aktualnego zapotrzebowania. Praca serca jest proporcjonalna do objętości przepompowanej krwi. Objętość krwi wypchniętej do tętnic w czasie jednego skurczu nazywa się objętością wyrzutową i wynosi ok. 70 ml. W spoczynku objętość minutowa wynosi ok. 5 1, a w trakcie podejmowania dużego wysiłku fizycznego może wzrosnąć nawet Objętość minutowa zależy od wielkości podstawowej przemiany materii. W nor- m\m\ wanintói życia niezbędna jest porcja ok. 62 mi krwi na dogram ciężą™ ciała w ciągu \ min Znając więc ciężar ciała, można łatwo obliczyć rzut minutowy serca Jak już wspomniano, wysiłek fizyczny może wpłynąć na zwiększenie rzutu serca do 25 V, a przy tym objątości skurczowej do wartości 120-140 ml. Zwiększenie temperatury otoczenia powyżej 30°C powoduje wzrost objętości minutowej, proces trawienia może ją zwiększyć aż do 40%. Krew płynie od miejsca o wyższym ciśnieniu do miejsca o ciśnieniu niższym. Ciśnienie w lewej komorze waha się od 80 mmHg (ciśnienie rozkurczowe) do 120 mmHg (ciśnienie skurczowe). Najniższe ciśnienie panuje w dużych żyłach i prawym przedsionku, i jest równe ciśnieniu atmosferycznemu. Różnica ciśnień między lewą komorą a prawym przedsionkiem jest źródłem przepływu krwi przez naczynia krwio- biegu dużego. Naczynia krwionośne stawiają opór przepływowi krwi, który nosi nazwę oporu obwodowego i jest on odwrotnie proporcjonalny do czwartej potęgi średnicy naczynia. W krwiobiegu dużym największe opory istnieją na poziomie tętniczek. Naczynia włosowate stawiają mniejszy opór, ponieważ każdej tętniczce przyporządkowana jest większa liczba równolegle biegnących kapilarów, a suma ich przekroju jest większa od przekroju odpowiedniej tątniczki. skokowo. Dzieje się tak dlatego, że podczas skurczu serce wyrzuca krew do tętnic pod dużym ciśnieniem, rozciągając ich ściany. Gdy serce przestanie tłoczyć krew, rozszerzona tętnica stopniowo się kurczy, przesuwając krew do dalszych odcinków, 33 (utworzona z włókien klejorodnych i sprężystych). Na granicach między poszczególnymi warstwami są nagromadzone włókna sprężyste, których ilość wzrasta w miarę powiększania się grubości naczynia. Ściany żył zbudowane są również z trzech warstw (błon): wewnętrznej, środkowej, zawierającej włókienka mięśni gładkich, oraz zewnętrznej, która posiada włókna klejorodne i mięśnie gładkie. W żyłach średnich i dużych znacznie wzrasta grubość błony zewnętrznej. W świetle żył znajdują się zastawki zbudowane z 1-3 półksięży-cowatych kieszonek, które zapobiegają cofaniu się krwi. Pracujące serce tłoczy znajdującą się w ustroju krew o określonej objętości. Dzieląc objętość krwi przez czas, w którym zostaje ona przepompowana, otrzymuje się objętość minutową krwi (rzut minutowy serca) płynącej w aorcie i naczyniach płucnych. Krew jest rozprowadzana do odpowiednich narządów w zależności od ich aktualnego zapotrzebowania. Praca serca jest proporcjonalna do objętości przepompowanej krwi. Objętość krwi wypchniętej do tętnic w czasie jednego skurczu nazywa się objętością wyrzutową i wynosi ok. 70 ml. W spoczynku objętość minutowa wynosi ok. 5 1, a w trakcie podejmowania dużego wysiłku fizycznego może wzrosnąć nawet do 251 [124]. Objętość minutowa zależy od wielkości podstawowej przemiany materii. W normalnych warunkach życia niezbędna jest porcja ok. 62 ml krwi na kilogram ciężaru ciała w ciągu 1 min. Znając więc ciężar ciała, można łatwo obliczyć rzut minutowy serca. Jak już wspomniano, wysiłek fizyczny może wpłynąć na zwiększenie rzutu serca do 25 1, a przy tym objętości skurczowej do wartości 120-140 ml. Zwiększenie temperatury otoczenia powyżej 30°C powoduje wzrost objętości minutowej, proces trawienia może ją zwiększyć aż do 40%. Krew płynie od miejsca o wyższym ciśnieniu do miejsca o ciśnieniu niższym. Ciśnienie w lewej komorze waha się od 80 rnmHg (ciśnienie rozkurczowe) do 120 mmHg (ciśnienie skurczowe). Najniższe ciśnienie panuje w dużych żyłach i prawym przedsionku, i jest równe ciśnieniu atmosferycznemu. Różnica ciśnień między lewą komorą a prawym przedsionkiem jest źródłem przepływu krwi przez naczynia krwio-biegu dużego. Naczynia krwionośne stawiają opór przepływowi krwi, który nosi nazwę oporu obwodowego i jest on odwrotnie proporcjonalny do czwartej potęgi średnicy naczynia. W krwiobiegu dużym największe opory istnieją na poziomie tętniczek. Naczynia włosowate stawiają mniejszy opór, ponieważ każdej tętniczce przyporządkowana jest większa liczba równolegle biegnących kapilarów, a suma ich przekroju jest większa od przekroju odpowiedniej tętniczki. W tętnicach, dzięki elastycznym ścianom krew płynie strumieniem ciągłym, a nie skokowo. Dzieje się tak dlatego, że podczas skurczu serce wyrzuca krew do tętnic pod dużym ciśnieniem, rozciągając ich ściany. Gdy serce przestanie tłoczyć krew, rozszerzona tętnica stopniowo się kurczy, przesuwając krew do dalszych odcinków, 33 co powoduje rozszerzenie oraz następowy skurcz tętnicy. To redukuje gwałtowne skoki ciśnienia i w małych tętnicach krew płynie już strumieniem ciągłym. W trakcie przemieszczania krwi z dużych tętnic przez tętniczki i kapilary do dużych żył średnie ciśnienie krwi u człowieka maleje od ok. 120 do 0 mmHg w stosunku do ciśnienia atmosferycznego. Podczas przejścia krwi przez tętniczki ciśnienie spada do 32 mmHg, a w naczyniach włosowatych ciśnienie nadal się obniża, osiągając pułap 12 mmHg. Różnica ciśnień między naczyniami włosowatymi a żyłami jest wystarczająca do przepływu krwi w kierunku żył. Ciśnienie krwi w tętnicach jest zmienne i wzrasta w efekcie skurczu serca (ciśnienie skurczowe), maleje natomiast przy jego rozkurczu (ciśnienie rozkurczowe). Ciśnienie rozkurczowe powstaje w następstwie chwilowego braku dopływu krwi do serca (rozkurcz i przerwa). Tętno jest to rytmiczne podnoszenie i zapadanie się ścian tętnic. Krew wypompowana z komory rozciąga ściany tętnic, które zaraz potem się kurczą, co daje wrażenie tętna. Fala tętna rozchodzi się z szybkością ok. 9 m/s, lecz - co należy podkreślić -nie pokrywa się z falą prądu krwi, której prędkość wynosi tylko 0,5 m/s. Tętno można zmierzyć wszędzie tam, gdzie tętnice przebiegają powierzchownie (tętnice: promieniowa, szyjna wspólna, skroniowa powierzchowna, podkolanowa i głęboka stopy). Szybkość prądu krwi rozpatruje się jako prędkość objętościową lub prędkość liniową. Pierwsza z nich świadczy o objętości krwi, która przepływa przez określony przekrój naczynia w jednostce czasu (jest jednakowa we wszystkich częściach układu krwionośnego). Z kolei szybkość liniowa mówi o drodze, którą pokonuje krew w jednostce czasu. Prędkość ta jest większa w naczyniach dużych i w aorcie, gdyż wynosi 0,5 m/s, w tętnicach obwodowych zmniejsza się do ok. 0,2-0,25 m/s, a w naczyniach włosowatych wynosi tylko 0,5 mm/s. Ruch krwi w dużym i małym krwio-biegu trwa ok. 20 s. W warunkach prawidłowych serce jest w stanie przepompować całą krew dostarczaną przez żyły. Większy dopływ krwi jest równoważony większym rozszerzaniem się komór w rozkurczu, czego konsekwencją jest mocniejszy kolejny skurcz mięśnia sercowego. Dzięki temu zwiększa się objętość wyrzutowa serca. Objętość wyrzutową warunkuje ilość krwi znajdującej się w przedsionkach na początku skurczu. Wszystkie żyły zawierają w swoim łożysku 60% krwi krążącej, więc pojemność układu żylnego jest najważniejszym czynnikiem warunkującym wydolność krążenia. Zmiana napięcia mięśni zaopatrujących żyły powoduje zmiany pojemności żył i równocześnie nie wpływa na opór krążenia. Ważnym czynnikiem oddziałującym na krążenie krwi w żyłach jest tzw. pompa mięśniowa. Naprzemienny skurcz i rozkurcz mięśni przesuwa krew z odcinków między zastawkami w stronę serca. Krążenie żylne wspomaga również tzw. pompa oddechowa. Ciśnienie w dużych żyłach w klatce piersiowej wynosi 0 mmHg, natomiast ciśnienie w klatce piersiowej 34 jest ujemne i wynosi od -2 mmHg w fazie wydechu do -8 mmHg podczas wdechu. Przedsionki serca pozostają pod wpływem tego ujemnego ciśnienia i tym sposobem zasysają krew. W czasie dużych obciążeń fizycznych różnica ciśnień może się wahać nawet od -2 do -30 mmHg, co korzystnie wpływa na powrót krwi do serca. Układ chłonny (limfatyczny) rozwija się wspólnie z układem krwionośnym, pozostając z nim w związku anatomicznym i czynnościowym. W przeciwieństwie do układu krwionośnego, jest układem otwartym, co oznacza, że drobne naczynia chłonne otwierają się bezpośrednio do przestrzeni międzykomórkowej. Układ limfatyczny (ryc. 7a) tworzą naczynia chłonne włosowate i zbiorcze, pnie chłonne, przewody chłonne, węzły chłonne i chłonka (limfa). Naczynia chłonne włosowate budują najgęstszą sieć naczyniową, upodabniając się w swojej strukturze do sieci naczyń żylnych. Naczynia chłonne posiadają gęsto rozmieszczone zastawki, dlatego ich wygląd różni się od wyglądu żył następującymi po sobie rozszerzeniami i zwężeniami, przez co są one podobne do paciorków. Naczynia chłonne transportują chłonkę zawsze w kierunku dosercowym. Z połączenia sieci naczyń włosowatych powstają naczynia chłonne zbiorcze, które łącząc się tworzą większe naczynia, tzw. pnie chłonne, a te z kolei przechodzą w największe naczynia chłonne, czyli przewody chłonne. W końcu chłonka jest zbierana z całego ciała dwoma przewodami chłonnymi: przewodem chłonnym piersiowym (lewym) i przewodem chłonnym prawym. Przewód chłonny piersiowy rozpoczyna się w jamie brzusznej zbiornikiem chłonki; zbiera on chłonkę z całego ciała z wyjątkiem prawej połowy głowy, szyi, klatki piersiowej i kończyny górnej. Obydwa przewody chłonne uchodzą do odpowiednich kątów żylnych (prawego i lewego), tzn. w miejscu połączenia żyły szyjnej wewnętrznej z żyłąpodobojczykową. Węzły chłonne to narządy występujące na drodze naczyń chłonnych. Są to twory o kształcie zbliżonym do ziarna fasoli, pokryte torebką tkanki łącznej, z której w głąb narządu wnikają beleczki łącznotkankowe. W części zewnętrznej przeważa tkanka chłonna w postaci grudek, które warunkują jej czynność obronną. Część środkowa grudki jest ośrodkiem rozmnażania i produkcji limfocytów. Węzły chłonne są również filtrem dla chłonki, zatrzymując i niszcząc obce związki (np. bakterie), które wniknęły do organizmu. Tutaj zatrzymywane są antygeny, różnicują się limfocyty T iB, wydzielane są przeciwciała przez limfocyty B i plazmocyty. Liczbę węzłów chłonnych szacuje się na ok. 360-1200. Chłonka doprowadzana jest do węzłów przez liczne naczynia chłonne doprowadzające, a mała liczba naczyń odprowadzających wpływa na zmniejszenie szybkości przepływu chłonki. Chłonka (limfa) jest płynem tkankowym o lekko żółtawym zabarwieniu, o składzie chemicznym i biologicznym podobnym do składu osocza krwi. Od krwi różni się brakiem erytrocytów i znaczną zawartością limfocytów, których ilość w 1 mm3 wynosi od 2000 do 20000. Limfa przesączana jest z naczyń krwionośnych do przestrzeni międzykomórkowych, gdzie omywając komórki oddaje im substancje 35 pokarmowe, a odbiera od nich produkty przemiany materii. Stąd jest zbierana do naczyń chłonnych, kolejno przechodzi przez filtr w węzłach chłonnych, skąd dużymi naczyniami jest doprowadzana do naczyń krwionośnych. Krew jest płynem tkankowym składającym się z płynnego osocza oraz zawieszonych w nim takich elementów morfotycznych, jak krwinki czerwone, krwinki białe i płytki krwi. Krew można zaliczyć do jednego z rodzajów tkanki łącznej z uwagi na to, że pochodzi z mezenchymy. Krew tworzy środowisko wewnętrzne organizmu człowieka, w którym żyją wszystkie komórki i tkanki ciała. Bez względu na ciągle I zachodzące zmiany pod wpływem czynników zewnętrznych i wewnętrznych spełnia w organizmie bardzo w.ażne funkcje. Szczególnie dotyczy to: • oddychania tkankowego - dostarczanie komórkom i tkankom tlenu, • odżywiania tkanek - dostarczanie komórkom i tkankom substancji odżywczych, • wydalania z komórek i tkanek produktów przemiany materii, • komunikacji pomiędzy poszczególnymi częściami i narządami za pośrednictwem substancji czynnych krążących we krwi (np. hormony), • ochrony ustroju przed czynnikami szkodliwymi, przenikającymi do organi ze środowiska zewnętrznego (np. drobnoustroje), • regulacji temperatury ciała, • uwodnienia tkanek, • regulacji ciśnienia osmotycznego (tkankowego), • utrzymania stałego pH organizmu. Krew stanowi ok. 6,5% ciężaru ciała u kobiet i ok. 7% u mężczyzn. Osocze stanowi objętościowo ok. 50-60% krwi. Zawiera ono 90-92% wody i 10% substancji stałych (7% białka - albuminy 4%, globuliny 2,8% i fibrynogen 0,4 oraz związki organiczne - aminokwasy, mocznik, kwas moczowy, kreatynina, cuki gronowy, lipidy, kwas mlekowy, a także sole mineralne - sód, potas, wapń, magn żelazo, chlor, fosfor, siarka, jod i chlorek sodowy). Krwinki czerwone, czyli erytrocyty, rozwijają się w szpiku kostnym. Zawierają one czerwony barwnik, czyli hemoglobinę, dzięki czemu pełnią ważną rolę w transporcie tlenu i dwutlenku węgla. Liczba krwinek czerwonych w 1 mm3 wynosi ok. 5,4 min u mężczyzn i ok. 4,8 min u kobiet. Erytrocyty żyją ok. 100 dni, po czym ulegają zniszczeniu w tzw. układzie siateczkowo-śródbłonkowym, głównie w śledzionie. Hemoglobina tworzy nietrwałe połączenie z tlenem - oksyhemoglobinę (krew wówczas kolor jasnoczerwony, nadający właściwe zabarwienie krwi tętniczej). P ciętna zawartość hemoglobiny we krwi wynosi ok. 16 g w 100 ml u mężczyzn i o 14 g w 100 ml u kobiet. W atmosferze CO2 oddaje ona O2 i łączy się z CO2, two związek CC>2-hemoglobinę (methemoglobinę). Na tej właściwości polega zdoln zabierania z tkanek CO2 i oddawania im O2 oraz odwrotny proces zachoi w płucach, gdzie stężenie O2 w powietrzu znajdującym się w pęcherzykach płucny jest wysokie, zaś CO2 niskie. 36 Migdałki z tylu gardła Prawy przewód limfatyczny Węzły chłonne pomocnicze Naczynia gruczołów sutkowych Naczynia chłonne głowy i szyi Przewód piersiowy Główne naczynia limfatyczne Zbiornik mleczu Główne węzły ściany brzucha Węzły chłonne pachwinowe Ryc. 7a. Topografia układu chłonnego 37 Krwinki białe, czyli leukocyty, to elementy morfotyczne krwi, których głównym zadaniem jest rozpoznanie i unieszkodliwienie obcych ciał. Pierwszą formą obrony jest natychmiastowa odporność komórkowa, a drugą - wytwarzanie przeciwciał. Leukocyty występują we krwi w ilości od 4000 do 11000 w 1 mm3. Liczba ta stanowi tylko małą część ogólnych zasobów tych krwinek w ustroju. Duże ilości leukocytów są ciągle gromadzone w szpiku kostnym, śledzionie, węzłach chłonnych, skąd mogą być bardzo szybko wprowadzane do krwi. Krwinki białe wykazują znaczne różnice w budowie, i czynności i dlatego dzielą się na granulocyty, limfocyty i monocyty. Najliczniejszą grupę stanowią granulocyty, wśród których wyróżnia się granulocyty obojętnochłonne (50-70% całkowitej liczby leukocytów), kwasochłonne (1-4%) i zasadochłonne (ok. 0,4%). Granulocyty w dużych ilościach otaczają bakterie lub inne ciała obce, usiłując je zniszczyć. W ognisku zakażenia i wokół niego wytwarza się zwykle płyn złożony z milionów fagocytów - w większości krwinek białych obo-jętnochłonnych, bakterii i produktów ich rozpadu, zwany ropą. Limfocyty należą do komórek immunokompetentnych - tj. zdolnych do wytwarzania przeciwciał. Ze względu na właściwości fizjologiczne dzielą się na limfocyty T i limfocyty B. Pierwsze z nich wytwarzane są w węzłach chłonnych i są odpowiedzialne za reakcje odpornościowe typu komórkowego (wytwarzają immunogeny, które służą produkcji białek wiążących i unieczynniających obce dla ustroju związki chemiczne na poziomie komórki). Limfocyty B dojrzewają w grudkach chłonnych przewodu pokarmowego, w wątrobie i w śledzionie. Mają zdolność wytwarzania im-munoglobulin, które zwiększają odporność typu humoralnego (obecność przeciwciał w krwi, chłonce i płynach tkankowych). Monocyty (makrofagi) pochodzą z układu siateczkowo-śródbłonkowego, są czynnymi fagocytami, tak samo jak granulocyty obojętnochłonne. Zawierają enzymy (li-pazę), dzięki którym mogą trawić bakterie posiadające otoczki lipidowe. Płytki krwi, zwane krwinkami płytkowymi lub trombocytami, są produkowane przez megakariocyty w szpiku i w płucach. W 1 mm3 krwi występuje ok. 300000 płytek. Płytki krwi biorą udział w procesie krzepnięcia krwi. Posiadają dużą ilość substancji obkurczającej naczynia krwionośne - serotoniny. Trombocyty gromadzą się w miejscach uszkodzenia naczyń, gdzie przylegają do uszkodzonej ściany naczynia i uwalniają serotoninę, która przyczynia się do lokalnego skurczu naczynia, zmniejszając krwawienie. Odczyn krwi, czyli stałość stężenia jonów wodorowych, ma bardzo duże znaczenie biologiczne, bowiem nawet niewielkie przesunięcia w kierunku kwaśnym lub zasadowym prowadzą do zaburzeń procesów fizjologicznych w organizmie człowieka. W prawidłowo funkcjonującym organizmie człowieka pH krwi wynosi 7,4, a więc krew oddziałuje słabo zasadowo. Większa część procesów związanych z przemi materii ma tendencję do zakwaszania ustroju. Stałość odczynu krwi zapewniają jej właściwości buforowe. Najważniejszym układem buforowym krwi są wodorowę- 38 glany (kwas węglowy), a w niniejszym stopniu fosforany, białka krwi oraz hemoglobina (oksyhemoglobina). Dzięki tym właściwościom buforowym powstające w wyniku przemiany materii kwasy mlekowy, fosforowy, siarkowy i węglowy nie zmieniają w sposób istotny pH krwi. Krzepnięcie krwi stanowi łańcuch reakcji enzymatycznych, przebiegających kolejno z udziałem licznych substancji białkowych osocza. Krew, która uległa wyna-czynieniu, po 3-4 min zaczyna, krzepnąć i po 5-6 min zmienia swój stan w galaretowaty skrzep. Proces ten polega na przemianie rozpuszczonego we krwi białka - fi-brynogenu w postać nierozpuszczalną - fibrynę, czyli włóknik. W trakcie krzepnięcia włóknik wytrąca się w postaci cienkich, splątanych ze sobą nici, które obejmują elementy upostaciowane, wskutek czego skrzep ma barwę czerwoną. 1.5. Układ nerwowy Tkanka nerwowa zbudowana jest z komórek nerwowych, które są podłożem funkcji całego układu nerwowego, tkanki glejowej, która wypełnia przestrzenie między komórkami nerwowymi i ich wypustkami (pełni funkcje odżywcze i ochronne) oraz z odmiany tkanki glejowej, która tworzy ependymę, czyli wyściółkę, pokrywającą ściany komór mózgowych oraz kanał rdzenia kręgowego. Najważniejszym składnikiem tkanki nerwowej są komórki nerwowe, które wraz ze swoimi wypustkami tworzą neurony (ryc. 8). Układ nerwowy zbudowany jest z olbrzymiej liczby neuronów - szacuje się je na ok. 30 mld. Pod względem czynnościowym dzielą się one na czuciowe, ruchowe i pośrednie. Zadaniem neuronów jest przyjmowanie, przetwarzanie, przechowywanie i przekazywanie informacji z receptorów do efektorów. Jądro Osłonka mielinowa Przewężenie Ranwera Dendryt Ryc. 8. Budowa neuronu 39 Receptorami są swoiste zakończenia włókien nerwowych dośrodkowych, w których odbywa się zamiana energii bodźca na energię impulsu nerwowego. Efektorami nazywa się narządy wykonawcze, którymi są mięśnie i gruczoły. Komórki nerwowe posiadają dwa rodzaje wypustek - dendryty i neuryty. Den-dryty są krótkie i rozgałęziają się obficie już w pobliżu komórki nerwowej (każda komórka ma większą liczbę dendrytów), a neuryty, czyli aksony (wypustki osiowe) są długimi włóknami oddającymi na swoim przebiegu liczne gałęzie nazywane kola-teralami. Dendryty przewodzą impulsy nerwowe do ciała komórki nerwowej, a neuryty przenoszą je następnie z komórki na obwód. Neurony czuciowe są nastawione na odbiór informacji zmysłowych, ruchowe są związane z reakcję mięśni i gruczołów, a neurony pośrednie występują między poprzednimi dwoma rodzajami. Łączność neuronów zapewniają styki, czyli synapsy, między aksonem jednej komórki nerwowej i ciałem lub dendrytem drugiej komórki nerwowej. Zadaniem układu nerwowego jest utrzymanie stałości środowiska wewnętrznego i przystosowanie organizmu do środowiska, w którym żyje. Układ nerwowy integruje czynności poszczególnych narządów i układów, tworząc z organizmu jedną całość, której składniki harmonijnie ze sobą współpracują. Układ nerwowy pełni dwie funkcje: po pierwsze - jest nastawiony na łączność ze światem zewnętrznym, odbiera z niego różne informacje za pośrednictwem narządów zmysłu i zawiaduje narządem ruchu, umożliwiając poruszanie się w przestrzeni i reagowanie w sposób celowy na bodźce zewnętrzne. Po drugie - reguluje przemianę materii i pracę narządów wewnętrznych ciała człowieka. Pierwszą funkcją zarządza układ nerwowy somatyczny (ośrodkowy i obwodowy), drugą - układ nerwowy autonomiczny, zwany wegetatywnym. Współpraca obu tych układów jest koordynowana na wszystkich piętrach układu nerwowego. W skład układu nerwowego ośrodkowego wchodzi: mózgowie, które położone jest w obrębie mózgoczaszki oraz rdzeń kręgowy, leżący w kanale kręgowym. W mózgowiu występują dwie półkule mózgu, móżdżek oraz pień mózgu. Układ nerwowy obwodowy utworzony jest przez nerwy czaszkowe, nerwy rdzeniowe i zwoje nerwowe. Układ nerwowy autonomiczny dzieli się na część współczulną i część przywspół-czulną. Obie części kierują czynnościami narządów wewnętrznych, regulując pracę mięśni gładkich, mięśnia sercowego i gruczołów. Sterując adaptacją ustroju do ciągle zmieniającego się środowiska zewnętrznego układ nerwowy korzysta z pomocy układu gruczołów dokrewnych. Podstawy procesu przewodzenia w układzie nerwowym Pobudzenie i przemieszczanie impulsu wzdłuż nerwu polegają na szybkim przesuwaniu się w określonym kierunku pewnej reakcji fizykochemicznej, wyrażającej 40 się zmianą różnicy potencjału pomiędzy wnętrzem i zewnętrzną powierzchnią błony pokrywającej włókno nerwowe. W stanie spoczynku owa różnica potencjałów wynosi ok. -70 mV. Jest ona wynikiem różnego stężenia jonów sodu i potasu po obu stronach wspomnianej błony. Określa się, że błona komórkowa jest spolaryzowana. Powstanie w pewnym punkcie bodźca nerwowego polega na zmniejszeniu owej różnicy potencjałów, czyli depolaryzacji nerwu, przy czym nagła zmiana przepuszczalności błony komórkowej pozwala jonom sodowym wnikać z zewnątrz przez błonę, a jonom potasowym wychodzić na zewnątrz błony. To przemieszczanie się jonów sodu i potasu przez błonę odbywa się wzdłuż włókna nerwowego, powodując depolaryzację coraz to nowego punktu włókna. Ta nienormalna przepuszczalność błony dla jonów sodu i potasu jest zjawiskiem chwilowym, trwającym ułamek sekundy, po którym zostają w danym punkcie odtworzone warunki pierwotne (polaryzacja) i odcinek ten odzyskuje ponownie zdolność pobudzenia. Prędkość, z jaką opisany wyżej bodziec przesuwa się wzdłuż włókna nerwowego w różnych aksonach jest różna i waha się od 4 do 400 km/h. Bardzo ważną cechą przewodzenia bodźców w aksonie jest to, że pobudzenie w czasie wędrówki wzdłuż aksonu nie zanika ani nie traci swojej siły. Dzieje się tak dlatego, że przewodzenie bodźca jest związane z zużyciem minimalnej energii pochodzącej z przemian chemicznych, doprowadzających do powstania różnicy stężeń sodu i potasu po obu stronach błony komórkowej. Neurony muszą przekazywać jednak nie tylko pobudzenie, ale także jego siłę -potrafimy nie tylko odróżnić dotyk, ból, lecz także ocenić jego natężenie. Problem ten jest rozwiązany w ten sposób, iż siła bodźca zostaje przełożona na częstotliwość impulsów nerwowych. Słabe bodźce wywołują impulsy o małej częstotliwości (kilka impulsów na sekundę), bodźce silne powodują powstawanie impulsów o dużej częstotliwości (kilkaset impulsów na sekundę). W ten sposób jeden i ten sam rodzaj impulsów, przekazywany z różną częstotliwością, dostarcza informacji zarówno o rodzaju sygnału, jak i natężeniu. Inny rodzaj zjawisk zachodzi, gdy bodziec przesuwający się wzdłuż włókna nerwowego nadejdzie do miejsca zetknięcia się aksonu jednego neuronu z ciałem komórkowym lub dendrytem innego neuronu. Akson neuronu przekazującego bodziec nie styka się z ciałem komórki odbierającej bodziec, lecz istnieje pomiędzy nimi mikroskopowa szczelina (synapsa). Bodziec nerwowy pokonuje tę szczelinę za pomocą specjalnego przekaźnika chemicznego. Każdy nadchodzący do synapsy bodziec elektryczny powoduje wydzielanie się minimalnej ilości pewnej substancji przekaźnikowej, która przepływa na drugą stronę szczeliny synaptycznej, wpływając na redystrybucję jonów sodu i potasu po obu stronach błony komórkowej ciała neuronu i związaną z tym zmianę ładunku elektrycznego w protoplazmie ciała neuronu. Taka chwilowa zmiana potencjału jest równoznaczna z impulsem nerwowym. W ciele komórkowym ów impuls rozchodzi się w ciągu około milisekundy. Istnieje jednak pewna 41 istotna różnica pomiędzy rozchodzeniem się bodźca w aksonie a pobudzeniem wyzwalanym w synapsie. Pobudzenie aksonu ma charakter zjawiska określonego jako I „wszystko albo nic" - bodziec jeżeli jest dostatecznie silny, wyzwala zawsze tę samą reakcję; jeżeli jest zbyt słaby, reakcji tej nie jest w stanie rozpocząć. W synapsie na- ] tomiast każdy dochodzący bodziec powoduje przejście na drugą stronę szczeliny synaptycznej pewnej porcji substancji przekaźnikowej, która rozkłada się stosunkowo powoli. Funkcje układu nerwowego, podobnie jak i jego budowa, są niezwykle złożone. Pomimo to można wyszczególnić pewien podstawowy akt czynności układu nerwo- j wego, który umożliwia ustalenie jednej wspólnej zasady czynności tego układu dla ciała człowieka. Tym zasadniczym aktem jest odruch. Odruchem nazywa się automatyczną reakcję na bodziec zewnętrzny lub we-1 wnętrzny, zachodzącą z udziałem ośrodkowego układu nerwowego. Każdy odruch rozpoczyna się pod wpływem bodźca drażniącego zakończenia nerwowe (receptory), j a kończy się określoną zmianą czynności ustroju. Receptory są to wyspecjalizowane narządy, które odbierają różne bodźce ze środowiska zewnętrznego i wewnętrznego, przetwarzają je na impulsy nerwowe. Sąj nerwowymi zakończeniami włókien dośrodkowych, więc przewodzą bodźce czu-j ciowe. Receptory można podzielić na trzy grupy: • eksteroreceptory (receptory skórne), rozmieszczone na zewnętrznej powierzchni ciała, odbierają bodźce z najbliższego środowiska zewnętrznego. Dzieli się je na dwie grupy: na wolne zakończenia nerwowe, odbierające bodźce bólowe (nocyceptory), oraz na otorbione narządy końcowe o złożonej budowie, tj. na receptory dotyku i ucisku (mechanoceptory), ciepła i zimna (ter-moceptory). Na 1 cm2 skóry przypada ok. 2 receptorów ciepła, 12 receptorów zimna, 25 receptorów dotyku i 150 receptorów bólu; • proprioreceptory, umiejscowione w narządzie ruchu, czyli w mięśniach (wrzeciona mięśniowe), ścięgnach (narządy Golgiego) i w stawach; • wisceroreceptory, zlokalizowane w narządach wewnętrznych. W zależności od tego, w której z wyżej wymienionych grup receptorów rozpoczyna się odruch, wyróżnia się odruchy eksteroceptywne, proprioceptywne i wiscero- ceptywne. Odruchy jako reakcje mimowolne zachodzą na podłożu tzw. łuku odruchowego. Łuk odruchowy to droga, jaką przebywa bodziec od receptora do narządu wykonawczego (efektora). Wyodrębnia się następujące ogniwa łuku odruchowego: receptor, nerwy dośrodkowe (aferentne), ośrodki odruchowe (w mózgu lub w rdzeniu), nerwy odśrodkowe (eferentne), efektor. Efektorami, czyli narządami wykonawczymi są mięśnie i gruczoty. Na wskutek zadziałania bodźca powstaje w receptorze impuls nerwowy, który przez włókna nerwowe dośrodkowe, czyli czuciowe, dociera do ośrodków odrucho- 42 wych, w których zostaje przełączony na włókna nerwowe odśrodkowe, czyli ruchowe, zaopatrujące efektor, np. rozciąganie mięśnia połączonego nerwami dośrod-kowymi z rdzeniem kręgowym powoduje odruchowy jego skurcz, tzw. odruch na rozciąganie (ryc. 9). Umiejscowione w mięśniu proprioreceptory reagują na bodziec rozciągania w ten sposób, że wysyłają impulsy do ośrodka ruchowego w rdzeniu, skąd neuron ruchowy wysyła impulsy przez akson ruchowy do mięśnia. Do wywołania tego odruchu wystarcza wydłużenie wrzeciona nawet o kilka milimetrów. Rogi tylne rdzenia Komórka neuronu czuciowego Neuron czuciowy Neuron chowy Bodziec chowy Staw łokciowy Kość* łokciowa . odruchowy skurcz Rozciąganie j i mięśnia mięśnia Ryc. 9. Łuk odruchowy odruchu na rozciąganie Przedstawiony powyżej łuk odruchowy jest odruchem dwuneuronowym (tzn. odruchem własnym mięśni). Odruchy wieloneuronowe zawierają neurony dośrodkowe (czuciowe), odśrodkowe (ruchowe) oraz kojarzeniowe, których wypustki tworzą własne drogi rdzenia. Czas potrzebny na przeprowadzenie bodźca w odruchach wie-loneuronowych jest o wiele dłuższy niż w odruchach własnych mięśni, czyli w dwu-neuronowych. Wpływ układu nerwowego na czynności ruchowe Bodźce wywohijące skurcze dowolne mięśni szkieletowych mają swoje źródło w zakręcie przedśrodkowym kory mózgowej (tzw. pola ruchowe kory). W tym miej- 43 scu powstają wzorce dla celowych, dowolnych ruchów, które są dalej w postaci im pulsów przekazywane drogami piramidowymi (korowo-rdzeniowymi) do neuronów ruchowych rdzenia kręgowego. Układ piramidowy wspomaga układ pozapirami dowy, który stanowi też drogę zstępującą rdzenia kręgowego. Finalną wspólną drogę do mięśni szkieletowych stanowią neurony ruchowe rdzenia kręgowego. W nici znajdują ujście drogi nerwowe, prowadzące zarówno z obwodu, jak i z kory mózgu móżdżku czy międzymózgowia, które regulują postawę i pozwalają na wykonanie skoordynowanych ruchów. Skurcze mięśni wywołane impulsami nerwowymi, których źródłem są pola ru chowe kory mózgowej, określane są jako skurcze dowolne, gdyż zależą od wol człowieka. Oprócz tego można wyróżnić skurcze mięśni szkieletowych, niezależne od woli człowieka; są to skurcze odruchowe. Wywołują je impulsy docierające do nich przez łuk odruchowy z receptorów, w których biorą początek pod wpływem działania odpowiednich bodźców środowiska. Proste ruchy gwarantują zmianę postawy - są więc odruchami bezwarunkowymi. Dowolne ruchy złożone są odruchami warunkowymi, ukształtowanymi w odpowiedzi na zmiany środowiska zewnętrznego. Zmiany te działają na organizm w określonej kolejności i odstępach czasu, powodują powstanie złożonych łańcuchów odruchów warunkowych, w których zakończenie jednej czynności staje się bodźcem do rozpoczęcia następnej. Tak powstaje tzw. stereotyp dynamiczny, który za pomocą koordynacji ruchów daje początek nawykom ruchowym, tak ważnym w treningu sportowym. 1.6. Układ oddechowy W skład układu oddechowego (ryc. 10) wchodzą górne i dolne drogi oddechowej oraz główny narząd oddechowy, czyli płuca. Zadaniem układu oddechowego jest dc starczanie organizmowi koniecznego dla życia tlenu i wydalanie szkodliwego dwutlenku węgla. Powietrze dostarczane z atmosfery rozpoczyna swój bieg w nozdrzach przednich i jamie nosowej, następnie przepływa przez kilka przestrzeni, ograniczonych małżo-j winami nosowymi. Małżowiny są pokryte bogato unaczynioną błoną śluzową i dlatego przepływające przez nie powietrze zostaje ogrzane i nasycone parą wodną, po-j wstającą z wydzieliny błony śluzowej. Na wilgotnej błonie śluzowej osiadają też i biny kurzu. 44 scu powstają wzorce dla celowych, dowolnych ruchów, które są dalej w postaci impulsów przekazywane drogami piramidowymi (korowo-rdzeniowymi) do neuronów ruchowych rdzenia kręgowego. Układ piramidowy wspomaga układ pozapirami-dowy, który stanowi też drogę zstępującą rdzenia kręgowego. Finalną wspólną drogę do mięśni szkieletowych stanowią neurony ruchowe rdzenia kręgowego. W nich znajdują ujście drogi nerwowe, prowadzące zarówno z obwodu, jak i z kory mózgu, móżdżku czy międzymózgowia, które regulują postawę i pozwalają na wykonanie skoordynowanych ruchów. Skurcze mięśni wywołane impulsami nerwowymi, których źródłem są pola ruchowe kory mózgowej, określane są jako skurcze dowolne, gdyż zależą od woli człowieka. Oprócz tego można wyróżnić skurcze mięśni szkieletowych, niezależne od woli człowieka; są to skurcze odruchowe. Wywołują je impulsy docierające do nich przez łuk odruchowy z receptorów, w których biorą początek pod wpływem działania odpowiednich bodźców środowiska. Proste ruchy gwarantują zmianę postawy - są więc odruchami bezwarunkowymi. Dowolne ruchy złożone są odruchami warunkowymi, ukształtowanymi w odpowiedzi na zmiany środowiska zewnętrznego. Zmiany te działają na organizm w określonej kolejności i odstępach czasu, powodują powstanie złożonych łańcuchów odruchów warunkowych, w których zakończenie jednej czynności staje się bodźcem do rozpoczęcia następnej. Tak powstaje tzw. stereotyp dynamiczny, który za pomocą koordynacji ruchów daje początek nawykom ruchowym, tak ważnym w treningu sportowym. 1.6. Układ oddechowy W skład układu oddechowego (ryc. 10) wchodzą górne i dolne drogi oddechowej oraz główny narząd oddechowy, czyli płuca. Zadaniem układu oddechowego jest dostarczanie organizmowi koniecznego dla życia tlenu i wydalanie szkodliwego] dwutlenku węgla. Powietrze dostarczane z atmosfery rozpoczyna swój bieg w nozdrzach przednich! i jamie nosowej, następnie przepływa przez kilka przestrzeni, ograniczonych małżo-j winami nosowymi. Małżowiny są pokryte bogato unaczynioną błoną śluzową i dla-j tego przepływające przez nie powietrze zostaje ogrzane i nasycone parą wodną, po- j wstającą z wydzieliny błony śluzowej. Na wilgotnej błonie śluzowej osiadają też dro- j biny kurzu. 44 Jama nosowa Tchawica Oskrzele główne 1 Płuco lewe Jamę nosową okalają przestrzenie dodatkowe, nazywane zatokami przy-nosowymi. Zatoki te są wypełnione powietrzem i dlatego chronią wnętrze czaszki przed oziębionym powietrzem, transportowanym przez jamę nosową. Z jamy nosowej powietrze przechodzi przez nozdrza tylne do jamy gardła, gdzie krzyżuje się z drogą pokarmową. Następnie powietrze wchodzi do krtani, która pełni rolę narządu głosu, będąc równocześnie odcinkiem granicznym górnych dróg oddechowych. Dalej, idąc w dół położona jest tchawica, dzieląca się na dwa oskrzela główne, uchodzące do wnęk płuc, rozgałęziające się na mniejsze oskrzela. Tchawica i oskrzela prawe i lewe należą do dolnych dróg oddechowych. Wszystkie drogi oddechowe muszą być ciągle otwarte, aby powietrze bez przeszkód mogło napływać do płuc; dlatego też ściany dróg oddechowych zaopatrzone są w składniki szkieletowe kostne lub chrzestne. W początkowej fazie, tzn. w jamie nosowej i w gardle, szkielet ten jest raczej kostny, natomiast w niżej leżących odcinkach - chrzestny. Głównymi narządami oddechowymi są parzyste płuca. Leżą one w jamie klatki piersiowej. Każde płuco zamknięte jest w przestrzeni wysłanej błoną surowiczą, czyli opłucną. W jamach opłucnej znajduje się pewna ilość płynu surowiczego, ułatwiającego ruchy płuca podczas procesu oddychania. Płuco lewe jest trochę mniejsze od prawego, ponieważ część jego miejsca zajmuje serce, leżące po stronie lewej klatki piersiowej. We wnętrzu płuca oskrzela dzielą się na drobniejsze gałązki, którym towarzyszą naczynia krwionośne. Docierają one razem z oskrzelami do pęcherzyków płucnych, gdzie zachodzi wymiana gazów między krwią i powietrzem, wypełniającym pęcherzyki. Krew przepływająca przez naczynia włosowate, okalające pęcherzyki płucne, przekazuje do pęcherzyków CO2, a odbiera z nich O2 i odpływa dalej do żył płucnych, a następnie do serca, jako krew natleniona. Jak już wspomniano, w phicach O2 przenika do krwi, która z kolei rozprowadza go po całym organizmie. W komórkach ciała na skutek procesów utleniania powstają produkty przemiany materii, głównie CO2. Dostaje się on do krwi, z której za pomocą płuc zostaje wydalony na zewnątrz; stąd wyróżnia się oddychanie zewnętrzne (płuc- Ryc. 10. Topografia układu oddechowego 45 ne) - polegające na wymianie O2 i CO2 między krwią a powietrzem, oraz oddychanie wewnętrzne (tkankowe) - polegające na wymianie O2 i CO2 między krwią j a tkankami. Oddychanie phicne polega na występujących po sobie fazach wdechu i wydechu. W jamie opłucnej panuje ujemne ciśnienie, czyli niższe od ciśnienia atmosferycznego. Przyczyną ujemnego ciśnienia w tkankach otaczających pęcherzyki phicne jest I również sprężystość tkanki płucnej, która ma skłonność do zmniejszania swej objętości. W oskrzelach, oskrzelikach i w pęcherzykach płucnych ciśnienie jest równe atmosferycznemu. Różnica ciśnień w pęcherzykach i w tkankach otaczających sprzyja j wymianie gazowej. W trakcie cyklu oddechowego zmienia się objętość klatki piersiowej wskutek zwiększenia się jej trzech głównych wymiarów: przednio-tylnego, poprzecznego i i pionowego. Powoduje to wzrost objętości klatki piersiowej. Wymiar przednio-tylny; zwiększa się na skutek oddalania się mostka od kręgosłupa dzięki działaniu mięśni j unoszących mostek przez podniesienie pierwszego żebra połączonego z mostkiem za pomocą chrząstkozrostu. Powiększenie wymiaru poprzecznego jest wynikiem podnoszenia łukowato wygiętych ku dołowi żeber środkowych. Powiększenie wymiaru pionowego następuje w wyniku obniżania się przepony. W momencie skurczu przepona uciska na narządy leżące w jamie brzusznej i dlatego podczas oddychania obserwuje się rytmiczne uwypuklenie się ścian brzucha (szczególnie w czasie podejmowania intensywnych ćwiczeń fizycznych). W trakcie wdechu opłucna płucna, która przylega do opłucnej ściennej, podąża za nią i wypełnia całą jamę opłucnej. W efekcie dochodzi do rozciągnięcia tkanki płucnej, obniżenia ciśnienia w pęcherzykach płucnych, a następnie w oskrzelikach i oskrzelach oraz napływu powietrza atmosferycznego w celu wyrównania powstałej różnicy ciśnień. Podczas wydechu rozkurcz mięśni wdechowych powoduje zmniejszenie objętości klatki piersiowej, opadanie klatki piersiowej pod wpływem własnego ciężaru i wzrost ciśnienia w pęcherzykach płucnych. W wydechu bierze również udział tłocznia brzuszna, która poprzez ucisk na trzewia, unosi przeponę. Po przekroczeniu ciśnienia w pęcherzykach powyżej ciśnienia atmosferycznego dochodzi do usunięcia powietrza na zewnątrz. Wydech jest w warunkach prawidłowych fazą bierną oddychania. Dopiero podczas nasilonego wydechu współuczestniczą mięśnie pomocnicze wydechowe, czyli obniżające klatkę piersiową. Regulacja oddychania, częstości i głębokości oddechów odbywa się za pośrednictwem ośrodka oddechowego, położonego w rdzeniu przedłużonym. W trakcie spokojnego oddychania w tempie 14-18 cyklów na minutę przy każdo-, razowym wdechu napływa do płuc 350-500 ml powietrza. Nazywa się ono powie-] trzem oddechowym. Porcja powietrza, którą można jeszcze pobrać po wykonaniu przeciętnego wdechu, wynosi ok. 2500 ml (powietrze dopełniające). 46 Z kolei powietrze zapasowe to ilość powietrza, którą można usunąć z płuc po wykonaniu przeciętnego wydechu (ok. 1000 ml), pozostałą część, nie dającą się usunąć, nazywa się powietrzem zalegającym (ok. 1200 ml). Suma wymienionych pojemności (oddechowej, dopełniającej i zapasowej) wynosi ok. 4000 ml i nazywa się pojemnością życiową płuc. Pojemność całkowita płuc (wyżej wymienione plus pojemność zalegająca) jest większa i wynosi ok. 5200 ml. Z 500 ml powietrza pobranego w czasie wdechu tylko ok. 360 ml dociera do pęcherzyków płucnych. Pozostała część, czyli ok. 140 ml zalega w drogach oddechowych, tworząc tym samym tzw. przestrzeń martwą. Oddychanie odbywa się bez udziału świadomości. Mięśnie oddechowe otrzymują impulsy nerwowe z ośrodka oddechowego, znajdującego się w rdzeniu przedłużonym. W stanie spoczynku człowiek dorosły oddycha ok. 16 razy na minutę. Liczba oddechów jest zmienna i zależy przede wszystkim od czynności organizmu. W trakcie wysiłku fizycznego zwiększa się istotnie, a maleje podczas snu. Ważną rolę w procesie oddychania odgrywa pH krwi. Zakwaszenie na skutek obecności dużej ilości CO2 zwiększa liczbę oddechów, natomiast alkalizacja krwi zwalnia oddychanie. Przyspieszenie ruchów oddechowych trwa do momentu, aż zawartość CO2 we krwi osiągnie poziom prawidłowy. Istotną rolę w regulacji oddychania odgrywa też mechanizm odruchowy. Rozprężenie pęcherzyków płucnych przez pobrane powietrze drażni włókna dośrodkowe nerwu błędnego i w efekcie tego pobudzenia bodźce docierają do ośrodka oddechowego. Ośrodek przestaje wysyłać bodźce do mięśni i wdech zostaje wstrzymany. Dzieje się tak dopóty, dopóki pęcherzyki płucne nie zapadną się, bo wtedy znika działanie hamujące nerwu błędnego i ośrodek oddechowy wysyła bodziec przez nerwy odśrodkowe do mięśni oddechowych. Dlatego wdech pociąga za sobą wydech i odwrotnie. 1.7. Układ endokrynologiczny Układ endokrynologiczny (ryc. 11), inaczej zwany układem wydzielania wewnętrznego lub dokrewnym zbudowany jest z gruczołów dokrewnych, rozmieszczonych w różnych okolicach ustroju człowieka. Gruczoły te nie posiadają przewodów wyprowadzających i przekazują hormony bezpośrednio do krwi, rzadziej do chłonki i płynu mózgowo-rdzeniowego. Zaletą gruczołów dokrewnych jest ich bardzo dobre unaczynienie, co gwarantuje szybkie przenikanie hormonów do krwi (np. ilość przepływającej przez tarczycę krwi na lg tego narządu jest 4-krotnie większa niż przez nerki). 47 Hormon wzrostu Prolaktyna Oksytocyna Wazopresyna Parathormon Ryc. 11. Topografia układu endokrynologicznego 48 Hormony wydzielane przez układ dokrewny charakteryzują się tym, że działają w obszarach odległych od miejsca swego powstania, dokąd zostają przetransportowane z płynącą krwią. Ich zadaniem jest regulowanie i koordynowanie czynności narządów oraz utrzymanie stałości składu środowiska wewnętrznego. Warunkują prawidłowy proces przemiany materii, wzrost ciała, dojrzewanie płciowe itd. Pełnią więc one funkcję podobną do układu nerwowego, z którym pozostają w ścisłym związku funkcjonalnym. Regulacja nerwowa jest szybka i raczej krótkotrwała, natomiast regulacja hormonalna jest wolna i trwa dłużej. Tabela 1. Hormony przysadki mózgowej [24] Lp. Hormon Działanie główne / a b c d Przedni płat przysadki mózgowej Somatotropina (STH, hGH, hormon wzrostu) Adrenokortykotropina (ACTH, hormon adre-nokortykotropowy) Tyreotropina (TSH, hormon tyreotropowy) Gonadotropiny -hormon luteinizujący (LH) lub hormon pobudzający komórki śródmiąższowe (ICSH) -hormon dojrzewania pęcherzyków (FSH, hormon folikulotropowy, folitropina) ?hormon laktogenny, prolaktyna (LTH), lute-otropina Wpływ na wzrost kości, mięśni, przemianą lipidową i węglowodanową oraz pobudzenie syntezy białka Pobudzenie wydzielania steroidów kory nadnerczy oraz wpływ na inne narządy Pobudzanie tarczycy do wytwarzania i uwalniania hormonów Jądra: pobudzanie komórek Leydiga, wydzielanie androgenu Jajniki: rozwój ciałek żółtych, wydzielanie progesteronu Jądra: pobudzenie spermatogenezy Jajniki: wzrost pęcherzyków, pobudzenie wydzielania estrogenów i owulacja Zapoczątkowuje wydzielanie mleka, działa na inne tkanki podobnie jak STH 2 a Część pośrednia przysadki mózgowej Hormon melanotropowy (MSH, intermedy- na) Synteza melaniny, ciemniejsze zabarwienie skóry, w wysokich dawkach nasila lipolizę 3 a b Cześć nerwowa przysadki mózgowej Wazopresyna (ADH, hormon antydiuretycz-ny powstaje w neuronach podwzgórza) Oksytocyna Wzrost ciśnienia tętniczego, pobudzenie zwrotnego wchłaniania wody w kanalikach nerkowych Powoduje skurcz mięśnia macicy, działa na akcję porodową oraz transport nasienia w żeńskich drogach rodnych 49 Hormony są produkowane w bardzo małych ilościach. Działanie ich jest swoiste, tzn. pojedyncze hormony wywierają swój wpływ tylko i wyłącznie na pewne narządy, tkanki lub na określone procesy zachodzące w organizmie. Ze względu na skład chemiczny hormony można podzielić na: • pochodne fenolu (adrenalina, tyroksyna), • hormony białkowe (hormony przysadki, insulina, parathormon), • hormony sterydowe (hormony kory nadnerczy, hormony płciowe). Gruczoły dokrewne są rozsiane w różnych częściach ciała. Różnią się od siebie j wielkością, kształtem i budową wewnętrzną. Gruczołami wspólnymi dla obojga płci są: przysadka mózgowa, gruczoł tarczycy, gruczoły przytarczyczne, nadnercza i część wewnątrzwydzielnicza trzustki. Gruczoły płciowe, czyli gonady, są swoiste dla każdej płci - u kobiet są to jajniki, u mężczyzn - jądra. Gruczoły płciowe są nieczynne w dzieciństwie, tj. do czasu pokwitania. Tabela 2. Hormony pozaprzysadkowe [24] Lp. Hormon Narząd, komórki wytwarzające Działanie główne 1 2 3 4 1. Tyroksyna, Trójjo-dotyronina Tarczyca Metabolizm 2. Tyreokalcytonina, Kalcytonina Tarczyca, ciała pozaskrzelowe, przytarczyce Obniżenie Ca i P we krwi 3. Hormon przytarczyc (PTH) Przytarczyce Wzrost Ca, obniżenie P we krwi 4. Adrenalina Rdzeń nadnerczy Uruchomienie glikogenu, zwiększony przepływ krwi w mięśniach szkieletowych, zwiększone zużycie tlenu, wpływ na czynność serca 5. Noradrenalina Rdzeń nadnerczy Neurotransmiter adrenergiczny, zwiększenie ciśnienia krwi, skurcz małych naczyń 6. V Insulina \ Komórki B wysp Langerhansa trzustki Obniżenie poziomu glukozy we krwi, zwiększenie syntezy białka i tłuszczu, zmniejszenie glukoneo- 7. Glukagon Komórki A wysp Langerhansa trzustki Zwiększenie poziomu glukozy we krwi, pobudzenie metabolizmu białek i tłuszczu 8. \ Androgeny ^np. testosteron) Jądro, kora nadnerczy, jajnik \ Męskie cechy płciowe \ \ 50 1 2 3 4 9. Estrogeny (np. estradiol) Jajnik, łożysko, jądro, kora nadnerczy Żeńskie cechy płciowe 10. Gestageny (np. progesteron) Jajnik, łożysko, kora nadnerczy Utrzymanie ciąży, zahamowanie cyklów płciowych 11. Relaksyna Jajnik, macica, łożysko Rozszerzenie kanału rodnego przez rozluźnienie szyjki macicy i więzadeł miednicy 12. Glikokortykoidy (np. kortyzol) Kora nadnerczy Synteza węglowodanów, rozpad białek, działanie przeciw zapalne i przeciwalergiczne 13. Mineralokortykoidy (np. aldosteron) Kora nadnerczy Retencja Na i utrata K przez nerki 14. Melatonina Szyszynka Pośrednik ogólnej reakcji na światło, wpływ na komórki barwnikowe 15. Gonadotropina (HCG) Łożysko Wieloraki wpływ na gonady 16. Gastryna Żołądek Wydzielanie soku żołądkowego 17. Cholecystokinina Jelito cienkie Skurcz pęcherzyka żółciowego, wydzielanie enzymów trzustki 18. Sekretyna Jelito cienkie Wydzielanie płynu przez tkankę gruczołową trzustki 19. 1.25-(OH)2-chole-kalcyferol Nerka Wzrost Ca w surowicy, wchłanianie jelitowego Ca i uwalnianie Ca z kości 51 2. Teoria klasycznego masażu sportowego Klasyczny masaż sportowy jest formą oddziaływania na organizm sportowca, za pomocą której wykorzystuje się bodźce mechaniczne głównie w postaci ucisku w celu wywołania odczynów fizjologicznych w tkankach, narządach i układach. 2.1. Cel i zadania masażu sportowego Masaż sportowy jest to masaż ręczny, podczas którego siłę poszczególnych technik dostosowuje się do indywidualnej reaktywności sportowca mając na uwadze rodzaj wykonywanego masażu sportowego oraz charakter uprawianej dyscypliny sportu. Celem masażu jest zapobieganie objawom patologicznym, które mogą powstać w wyniku dużych przeciążeń występujących w sporcie wyczynowym. Masaż sportowy powinien spełniać następujące funkcje: rozgrzewającą (przygotowanie do treningu czy zawodów), regeneracyjną (przyspieszenie powrotu organizmu po dużym wysiłku do stanu wyjściowego) i leczniczą (wspomaganie leczenia urazów powstałych podczas treningu lub zawodów). Masaż sportowy jest jednym z elementów, wchodzących w skład kompleksu zabiegów stosowanych w odnowie biologicznej. Aby zwiększyć działanie masażu sportowego, należy łączyć go z takimi zabiegami fizykalnymi, jak: sauna fińska, okłady parafinowe i borowinowe, naświetlania lampą So-luks, prądy diadynamiczne, ultradźwięki, kąpiele wodne, solankowe i inne. W zależności od zadań, jakie ma spełniać masaż sportowy, dzieli się go na: treningowy, przed zawodami, startowy, powysiłkowy i podtrzymujący. 2.2. Zasady i warunki stosowania masażu sportowego 2.2.1. Zasady • Techniki masażu sportowego to: głaskanie, rozcieranie, ugniatanie, oklepywanie, wibracja, wałkowanie, wyciskanie, mieszanie, rolowanie i roztrząsanie; także stosuje się technikę funkcjonalną. • Wszystkie techniki (z wyjątkiem oklepywania) stosuje się wzdłuż przebiegu naczyń żylnych i limfatycznych albo w kierunku najbliższych węzłów chłonnych, a mianowicie: - kończyny górne masuje się od dłoni do stawu łokciowego, a następnie do stawu ramiennego, 53 - kończyny dolne - od stopy do stawu kolanowego, a potem do stawu biodrowego, - miednicę oraz okolicę krzyżową - w kierunku pachwiny, - grzbiet - od kręgosłupa na boki oraz z dołu do góry w stronę węzłów chłonnych nadobojczykowych i pachowych, - kark i obręcz barkową - w kierunku węzłów podpotylicznych, nadobojczykowych i pachowych, - klatkę piersiową - od mostka na boki do węzłów chłonnych pachowych oraz w górę do węzłów chłonnych podobojczykowych, - powłoki brzuszne - w kierunku węzłów chłonnych pachwinowych. Nie masuje się węzłów chłonnych, lecz ich okolice. Podczas masażu zawodnik winien leżeć wygodnie, aby masowane mięśnie były rozluźnione. Masaż przeprowadza się na obnażonej części ciała; wyjątek stanowi masaż wykonywany na stadionie przy niesprzyjających warunkach atmosferycznych. Czas trwania masażu jednej części ciała powinien wynosić ok. 10 - 20 minut, masaż całkowity ok. 40 - 60 minut, w zależności od ciężaru ciała (tab. 3). Pierwsze masaże należy wykonywać łagodnie, aby przygotować tkanki do późniejszych zabiegów zasadniczych. Po masażu poszczególnych części ciała (odcinków) należy wykonać ćwiczenia bierne i mobilizacje stawów. Masaż brzucha, grzbietu i kręgosłupa należy wykonywać 2 godz. po posiłku. Tabela 3. Czas trwania masażu w zależności od masy ciała Ciężar ciała zawodnika (kg) Czas trwania masażu sportowego (min) ogólny częściowy do 60 40 10 do 75 50 15 do 100 60 20 powyżej 100 powyżej 60 20 2.2.2. Warunki • Praca, którą wykonuje masażysta wymaga od niego pełnej sprawności fizycznej. • Ubiór masażysty powinien być wygodny, aby nic nie ograniczało jego ruchów^ Uniwersalny strój masażysty to bawełniane dwuczęściowe ubranie, składające się z długich spodni i bluzy z krótkimi rękawami. • Masujący musi dbać o swoje ręce, paznokcie winien mieć krótko obcięt a podczas pracy nie może mieć na rękach biżuterii. 54 *:_, • Masażysta jest zobowiązany myć ręce przed masażem i po jego zakończeniu. • Masujący podczas pracy powinien mieć wygodną postawę, aby jego mięśnie były rozluźnione, przez co będzie się mniej męczył. • W trakcie masażu rękoczyny wykonywane przez masażystę powinny być spokojne, pewne, skoordynowane i płynne. • Skóra masowanej części ciała powinna być czysta. • W zależności od wrażliwości skóry oraz od tego, czy owłosienie masowanej części ciała jest gęste, należy polecić osobie masowanej zgolenie włosów, aby uniknąć podrażnienia torebek włosowych. • Podczas masażu można używać różnego rodzaju środków poślizgowych ułatwiających masowanie (zmniejszające efekt tarcia) oraz maści i preparatów, które służą jako środki wspomagające masaż w zależności od okoliczności albo w doleczaniu stanów pourazowych. • Masaż powinien być wykonywany w pomieszczeniu zamkniętym (gabinet masażu), a w przypadku masażu startowego dopuszczalne jest przeprowadzenie tego zabiegu na stadionie. 2.2.3. Dawkowanie siły bodźca w masażu Podczas wykonywania masażu należy dostosować siłę bodźca do indywidualnej reaktywności sportowca. Jako kryterium przyjmuje się próg bólu, tzn. że masaż powinien być wykonany z siłą tuż poniżej progu bolesności. Próg bólu osoby masowanej będzie zależał m. in. od wieku, płci, budowy ciała, temperamentu, stanu zdrowia i stanu emocjonalnego. O zastosowaniu siły bodźca w masażu mówi reguła Arnd-ta-Schulza, w myśl której zadziałanie bodźcem należy rozpatrywać pod kątem reakcji układu nerwowego. Masaż wykonany z siłą słabego bodźca działa uspokajająco, z siłą średniego bodźca wpływa pobudzająco na układ nerwowy, natomiast silne i bardzo silne bodźce działają hamująco i znoszą reakcje ze strony układu nerwowego. Modyfikacją powyższej reguły jest reguła Hildebrandta, która mówi, że słabe bodźce, do których organizm jest przyzwyczajony, utrzymują stan adaptacji, nie wpływając na jej obniżenie, bodźce o średniej sile pobudzają procesy adaptacyjne i mają charakter treningu, natomiast bodźce silne i bardzo silne, które przekraczają możliwości adaptacyjne organizmu, działają niekorzystnie, powodując jego uszkodzenie. Powyższe reguły uzasadniają w pełni stosowanie podczas masażu bodźców o średniej sile, a także celowość używania słabszych bodźców. Przy doborze siły bodźca należy kierować się zasadą, że: „bodziec powinien być tak silny, jak to jest konieczne, a jednocześnie tak słaby, jak to jest tylko możliwe". Dawkowanie masażu sportowego uzależnione jest od płci i wieku zawodnika, stanu jego wytrenowania, stopnia reaktywności neurowegetatywnej, rodzaju uprawianej dyscypliny sportowej, wielkości obszaru masowanego oraz od pory roku. 55 U kobiet stosuje się masaż mniej intensywny i słabszy niż u mężczyzn; ta sama zasada obowiązuje przy masowaniu juniorów w stosunku do seniorów. Sportowcói o dużej masie mięśniowej, uprawiających dyscypliny siłowe, należy masować energicznie i silniej niż zawodników startujących w sportach technicznych i precyzyjnych, którzy mają mniejszą masę mięśniową. U sportowców zbyt pobudliwych, u których dominuje stan wzmożonej pobudliwości układu współczulnego (sympaty-kotonicy), stosuje się masaż o długim czasie trwania, małym natężeniu i łagodnych bodźcach, natomiast zawodników o spokojnym charakterze, mało aktywnych, u których dominuje układ przywspółczulny (parasympatykotonicy), należy masować krótko, energicznie i z dużą siłą bodźców. Zastosowanie masażu w poszczególnych dyscyplinach sportowych jak również wielkość obszaru masowanego uzależniona jest od specyfiki uprawianych dyscyplin, rodzaju oraz intensywności treningu, okresu rocznego cyklu treningowego, a także indywidualnych zróżnicowanych reakcji powysiłkowych sportowców (patrz: programowanie odnowy biologicznej). 2.2.4. Gabinet masażu Gabinet masażu to pomieszczenie zamknięte o powierzchni 12-15 m2; winno być suche, jasne, posiadać dobrą wentylację, być dobrze oświetlone światłem naturalnym (okno otwierane) i sztucznym (lampy sufitowe). Powierzchnia okna (okien w gabinecie winna stanowić co najmniej 10% powierzchni podłogi, a najmniejsze na tężenie światła sztucznego na wysokości 1 m nad podłogą powinno wynosić ok. 7 luksów. Temperatura w pomieszczeniu winna mieć ok. 22°C. Wskazane jest, aby ściany gabinetu miały pastelowe kolory. Gabinet powinien być wyposażony w stół do masażu, kilka wałków służących do podkładania pod różne części ciała sportowca, szafę na czyste prześcieradła i ręczniki, środki poślizgowe i wspomagające masaż oraz podręczne środki opatrunkowe, pojemnik na używane prześcieradła i ręczniki, umywalkę z ciepłą i zimną wodą, ręcznik i mydło, lampę Soluks, parawan, biurko, krzesło oraz taboret z regulowaną wysokością, a także wieszak na ubranie. Ponadto wskazane jest, aby w gabinecie były aparaty do masażu wibracyjnego, podciśnieniowego, pneumatycznego, punktowego i inne. W bezpośredniej styczności z gabinetem powinno być dodatkowe pomieszczenie wyposażone w kabinę natryskową z ciepłą i zimną wodą oraz ubikacja. Stół do masażu winien być ustawiony w centralnym miejscu gabinetu, aby była możliwość podejścia do masowanego z każdej strony. Standardowy stół do masażu powinien być tak skonstruowany, aby umożliwiał rozluźnienie mięśni zawodnika (np. regulowany podgłówek, otwór na twarz itd.). Stół taki winien mieć regulowaną wysokość (typ regulacji mechaniczny, hydrauliczny czy elektryczny), aby masażysta mógł ją dostosować do swojego wzrostu. Blat od stołu musi być wykonany z twardego materiału, wyłożony gąbką i pokryty dermą lub skórą (naturalną lub eko- 56 logiczną), o wymiarach 200 cm x 80 cm. Podczas masowania blat stołu przykrywa się czystym prześcieradłem lub ręcznikiem kąpielowym. 2.2.5. Środki poślizgowe do masażu Środki poślizgowe stosowane podczas masażu mają ułatwić jego wykonanie, zmniejszyć współczynnik tarcia między rękami masażysty a powierzchnią ciała osoby masowanej, zapobiec nadmiernemu podrażnieniu skóry. Najczęściej używa się środków chemicznie obojętnych dla skóry masującego i masowanego. Środki poślizgowe można podzielić na stale (talk, puder, zasypka, krem, wazelina), półstałe (balsamy, żele) oraz płynne (oliwka kosmetyczna, oliwka z oliwek, olej parafinowy, olej wazelinowy, olejki eteryczne, toniki, mydliny). Środek poślizgowy masażysta nakłada na swoje ręce (nie na skórę osoby masowanej), rozciera go równomiernie na stronach dłoniowych i dopiero rozpoczyna masaż. 2.2.6. Środki wspomagające masaż Do środków wspomagających masaż używa się maści i preparatów, w zależności od okoliczności albo w doleczaniu stanów pourazowych. Środki te można podzielić na: rozgrzewające, przeciwbólowe, przeciwzapalne, przeciwobrzękowe i odżywcze (bogate w witaminy A, D, E i in.). Najczęściej środki te wciera się na zakończenie masażu, aby spotęgować jego działanie. Stosując środki silnie rozgrzewające należy uważać, aby ich nie przedawkować, ponieważ może wystąpić silne pieczenie skóry. Środków rozgrzewających nie stosuje się na okolice błon śluzowych. Po użyciu środków wspomagających konieczne jest dokładne umycie rąk. Do najczęściej stosowanych preparatów przy urazach sportowych używa się leków działających przeciwbólowo i przeciwzapalnie. Środki te dzieli się na [125]: • preparaty przeciwzapalne niesterydowe (np. Metindol maść 5%, Fastum żel 5%, Profenid żel 2,5%, Olfen żel 1%, Veral żel 1%, Voltaren Emulgel 1%, Dic-loratio żel 1%, Naproxen żel 10%, Traumon żel 10%), • preparaty z kapsaicyną, wywołujące przekrwienie i zaczerwienienie skóry (np. Capsiderm N maść, Capsigel N emulsja, Capsiplex maść), • preparaty z pochodnymi kwasu salicylowego (np. ABC - Salbe - maść, Ben-Gay Sports Balm, Lumbolin, Viprosal B maść, Mobilat maść). Do środków wspomagających zalicza się również olejki eteryczne, których używa się w postaci kompozycji kilku olejków. Bardzo ważne jest przeprowadzenie testu alergicznego u zawodnika. Test ten polega na wcieraniu po jednej kropli kompozycji olejków w określone miejsca, np. w dole łokciowym czy za uchem. W przypadku wystąpienia w tych miejscach po 12 godz. zaczerwienienia skóry należy zmienić skład kompozycji olejków. Mieszanka zapachowa uzależniona jest od celu, jaki chce się osiągnąć lub rodzaju dolegliwości, ale bukiet zapachowy musi być zaaprobowany przez osobę masowaną. 57 Kompozycje olejków aromatycznych są to mieszaniny olejków aromatycznych wskazujące na procentową zawartość olejku eterycznego w podłożu olejowym. Najczęściej przygotowuje się mieszaniny standardowe 2,5% oraz łagodne 1%. Roztwć standardowy otrzymuje się przez zmieszanie 20 ml oleju bazowego z 10 kroplan olejków eterycznych, a roztwór łagodny przez zmieszanie 20 ml oleju bazowego z kroplami olejków eterycznych. Przedstawiamy kilka kompozycji stosowanych najczęściej w masażu sportowym | [15,21,92]: Kompozycja przy bezsenności Trudności w zaśnięciu, powodujące uczucie zmęczenia z niewyspania, sen nie-j efektywny, po którym człowiek pomimo przespanej nocy nie regeneruje swoich sił. 5 kropli olejku lawendowego + 5 kropli olejku majerankowego + 20 ml olejku słodkich migdałów. Przeprowadza się łagodny masaż grzbietu przed zaśnięciem. Kompozycja antystresowa Uczucie napięcia, niepokoju, spowodowane wieloma trudnymi do rozwiązania problemami, wyczerpującymi energię psychiczną i fizyczną. 4 krople olejku lawendowego + 3 krople olejku jałowcowego + 3 krople olejku cy-tronelowego + 20 ml olejku ze słodkich migdałów. Przeprowadza się spokojny masaż tylnej strony tułowia, ze szczególnym uwzględnieniem karku i obręczy barkowej. Kompozycja uspokajająca Potrzeba odprężenia, uspokojenia ciała i umysłu przed snem. 5 kropli olejku lawendowego + 5 kropli olejku geraniowego + 20 ml olejku słodkich migdałów. Stosuje się łagodny, powolny masaż karku, barków i ramion oraz grzbietu. Kompozycja pobudzająca Potrzeba pobudzenia ciała i umysłu, gdy sytuacja wymaga zwartości i gotowości] działania. 5 kropli olejku bazyliowego + 5 kropli olejku rozmarynowego + 20 ml olejku zej słodkich migdałów. Przeprowadza się energiczny masaż grzbietu ze szczególnym uwzględnieniem cinka lędźwiowego. Kompozycja przy kurczach kończyn dolnych Kurczowy ból mięśni kończyn dolnych (gł. mięsień brzuchaty łydki) będący następstwem wysiłku fizycznego. 4 krople olejku cyprysowego + 3 krople olejku jałowcowego + 3 krople olejku lawendowego + 20 ml olejku słonecznikowego. 58 Obolałe miejsce natrzeć olejkiem, przy kurczu łydki wykonać zgięcie grzbietowe stopy przy wyprostowanej kończynie dolnej w stawie kolanowym, a następnie energicznie rozmasować to miejsce. Kompozycja przeciw zmęczonym i obolałym mięśniom Najczęściej w wyniku dużego wysiłku fizycznego, po intensywnym treningu czy zawodach. 3 krople olejku bazyliowego + 3 krople olejku lawendowego + 2 krople olejku majerankowego + 2 krople olejku rozmarynowego + 20 ml olejku słonecznikowego albo 4 krople olejku eukaliptusowego + 3 krople olejku jałowcowego + 3 krople olejku lawendowego + 20 ml olejku słonecznikowego. W przypadku ostrego bólu mięśniowego należy wykonać łagodny, powolny masaż obolałych mięśni lub części ciała. Kompozycja na kontuzjowane stawy Rezultat przeciążonych stawów, stany zapalne, zwichnięcia, skręcenia, świeże siniaki. 4 krople olejku cyprysowego + 3 krople olejku kadzidłowcowego + 3 krople olejku jałowcowego + 20 ml olejku słonecznikowego. Należy wykonać masaż o średnim natężeniu bodźca, powyżej miejsca kontuzji, a w obolałe miejsce delikatnie wetrzeć mieszankę olejową. Kompozycja przedstartowa W celu rozgrzania mięśni i przygotowania ich do wytężonej pracy. 3 krople olejku cytronelowego + 3 krople olejku majerankowego + 3 krople olejku rozmarynowego + 20 ml olejku ze słodkich migdałów. Stosuje się krótki energiczny, pobudzający masaż na tych grupach mięśniowych, które będą miały największy udział w zawodach. Kompozycja powysiłkowa W celu rozluźnienia napiętych i obolałych mięśni powstałych w wyniku nagromadzenia się w mięśniach kwaśnych metabolitów. 3 krople olejku eukaliptusowego + 3 krople olejku jałowcowego + 2 krople olejku cytronelowego + 2 krople olejku majerankowego + 20 ml olejku ze słodkich migdałów. Przeprowadza się powolny masaż o średnim natężeniu bodźców całego ciała albo drenaż limfatyczny części ciała najbardziej zmęczonych po ćwiczeniach. Kompozycja do masażu regeneracyjnego U sportowców po intensywnym treningu czy zawodach, w celu doprowadzenia w krótkim czasie ich organizmu do stanu prawidłowego. 4 krople olejku cytronelowego + 3 krople olejku różanego + 3 krople olejku sandałowego + 20 ml olejku słonecznikowego. 59 Przeprowadza się silny, energiczny masaż grzbietu i karku z barkami, a na mięśnie najbardziej zaangażowane w wysiłek stosuje się krótki i łagodny masaż z przewagą głaskania albo drenaż limfatyczny. 2.3. Techniki masażu sportowego W masażu sportowym stosuje się następujące techniki: głaskanie, rozcieranie, ugniatanie, oklepywanie, wibrację, wałkowanie, wyciskanie, mieszanie, rolowanie, roztrząsanie oraz technikę funkcjonalną. Do głównych technik masażu sportowego należą: głaskanie, rozcieranie, ugniatanie, oklepywanie i wibracja; natomiast pozo-] stale są technikami dodatkowymi, które są pochodnymi bądź kompilacjami technik^ głównych. 2.3.1. Technika głaskania Technika głaskania jest pierwszą techniką główną masażu sportowego. Każdy masaż rozpoczyna się i kończy głaskaniem, a także przeplata się nim poszczególne techniki i chwyty. Podczas głaskania dłoń powinna ściśle przylegać do ciała, dostosowywać się zarówno do wyniosłości, jak i zagłębień. Dłonią należy wywierać jednakowy, równomierny ucisk. W zależności od powierzchni masowanej części ciała głaskanie można wykonywać: całą powierzchnią dłoniową jednej ręki (lub obu rąk), grzbietową stroną ręki, grzbietową stroną I i II szeregu paliczków, zaciśniętą pięścią, kłębem kciuka lub kłę-bikiem palca małego, całymi powierzchniami dłoniowymi kciuków, opuszkami poszczególnych palców albo kilku palców. Ze względu na siłę z jaką wykonuje się głaskanii można podzielić je na łagodne, o średniej mocy oraz mocne, a z uwagi na głębokość sowania wyróżnia się głaskanie powierzchowne i głębokie. W zależności od ki masażu głaskanie można podzielić na podłużne, poprzeczne i okrężne. Technika głaska nia podłużnego wykonywana jest wzdłuż osi długiej części masowanej Jub wzdłuż przebiegu włókien mięśniowych, głaskanie poprzeczne wykonuje się poprzecznie (prostopadle) do osi długiej masowanej części ciała lub poprzecznie do przebiegu włókien mii śniowych, a głaskanie okrężne stosuje się głównie do masowania wokół stawów, pępka, gruczołów piersiowych, łopatek itp. Stosuje się również głaskanie posuwisto-zwrotne do masowania określonych miejsc czy odcinków wymagających dokładniejszego rozmaso-wania krótkimi ruchami. Głaskanie wykonuje się w tempie około 25 ruchów na minutę, stanowi ono 10% (5% na początkowe i 5% na końcowe głaskanie) ogólnego czasu trwania masażu sportowego. Głaskanie korzystnie działa na skórę, oczyszczając ją z rogowaciejących łusek naskórka, dzięki czemu polepsza się działanie gruczołów łojowych i potowych, zwiększa oddychanie skórne. Głaskanie działa mechanicznie na zakończenia nerwów czuciowych w skórze (impulsy aferentne), a wpływając na warstwy głębiej położone powoduje zaczerwienienie, dając odczyn przekrwienia. Pobudza obieg krwi w naczy- 60 niach włosowatych, a uciskaj ąc żyły położone pod skórą przesuwa słup krwi żylnej i chłonki w kierunku dosercowym. W opróżnionych żyłach powstaje ujemne ciśnienie, wskutek czego krew z bocznych naczyń żylnych napływa do większych. Głaskanie przyspiesza odpływ krwi żylnej z tkanek, a na jej miejsce napływa krew tętnicza, powodując szybsze i lepsze odżywianie tkanek. Poza tym głaskanie ułatwia opróżnianie naczyń chłonnych, wpływając na szybsze krążenie płynów międzytkan-kowych. Powierzchowne, spokojne głaskanie działa uspokajająco na cały system nerwowy, a energiczne pobudza zakończenia nerwów czuciowych skóry. Zastosowanie łagodnego głaskania przy masażu klatki piersiowej wpływa na zwolnienie i uspokojenie oddychania. Głaskanie podnosi temperaturę skóry, polepsza jej ukrwienie, wpływa kojąco na ból. Po głaskaniu skóra staje się gładka i elastyczna. 2.3.2. Technika rozcierania Technika rozcierania jest drugą w kolejności techniką główną masażu sportowego. Rozcieranie polega na silniejszym i energiczniejszym niż głaskanie wykonywaniu półkolistych, kolistych lub okrężnych ruchów na masowanej części ciała. W zależności od powierzchni i okolicy masowanej części rozcieranie najczęściej wykonuje się: całą stroną dłoniową jednej ręki (lub obu rąk), pięścią albo pięściami, kłębem kciuka lub kłębikiem palca małego, opuszkami palców 2-5 jednej ręki (albo obu rąk), opuszką każdego palca z osobna, opuszkami kciuków. Ze względu na sposób wykonania wyróżnia się rozcieranie spiralne i koliste. Technika rozcierania spiralnego, zwana rozcieraniem klasycznym, polega na wykonywaniu jedną ręką lub obiema wydłużonych ruchów okrężnych, przypominających rysowanie na masowanej części ciała rozciągniętej sprężyny (spirali). Rozcieranie koliste, zwane rozcieraniem segmentarnym, polega na wykonaniu w miejscu 2-3 ruchów okrężnych (każdy ruch bardziej wnika w głąb tkanek), po których przesuwa się rękę wraz z fałdem skórnym ok. 3-4 cm w kierunku masażu, następnie ręka wraca do połowy przesuniętego odcinka, wykonuje się 2-3 ruchy okrężne itd. Z uwagi na kierunek masowania rozcieranie dzieli się na podłużne, poprzeczne i okrężne. Technika rozcierania podłużnego stosowana jest wzdłuż osi długiej masowanej części ciała lub wzdłuż przebiegu włókien mięśniowych. Rozcieranie poprzeczne wykonywane jest poprzecznie (prostopadle) do osi długiej masowanej części ciała lub poprzecznie do przebiegu włókien mięśniowych, a rozcieranie okrężne służy do masowania wokół stawów, pępka, gruczołów piersiowych, łopatek itp. W zależności od siły rozcierania dzieli sieje na powierzchowne i głębokie. Rozcieranie przeprowadza się w tempie 60-100 ruchów na minutę, stanowi ono 20% ogólnego czasu trwania masażu sportowego. Rozcieranie należy do technik stosowanych w masażu stawów i torebek stawowych. Okrężne lub półkoliste ruchy rozdzielają i rozgniatają nagromadzone złogi stałe i półstałe, rozluźniają i rozciągają zrosty, a także blizny skóry, ścięgien i mięśni. 61 Rozcieranie pozwala na utrzymanie elastyczności aparatu więzadłowego i zwięk: jego zdolność do pracy. Rozcieranie powoduje usuwanie czynników chorobowycl znajdujących się w tkance podskórnej oraz stawach. Łagodne, powierzchowne rozcie-j ranie zmniejsza pobudliwość nerwową i wpływa na rozluźnienie mięśni, natomiast) silne i energiczne działa odwrotnie. 2.3.3. Technika ugniatania Technika ugniatania jest trzecią techniką główną masażu sportowego, służy przede wszystkim do masowania mięśni. Podczas ugniatania masuje się pojedyncze mięśnie i poszczególne ich grupy. Najczęściej ugniatanie wykonuje się oburącz chwytem „kleszczowym" lub „szczypcowym", stawami międzypaliczkowymi bliższymi jednej ręki (ugniatanie głębokie w formie przesuwania zygzakiem), kciukiem i wskazicielem I oraz opuszkami poszczególnych palców. Przy ugniataniu chwytem „kleszczowym"! lub „szczypcowym" należy unieść daną grupę mięśniową od podstawy i masować, ] ściskając i zwalniając uciski na całej długości masowanej części ciała. Ze względu na sposób wykonania ugniatanie dzieli się na podłużne, poprzeczne i pionowe (uciski), j Technikę ugniatania podłużnego przeprowadza się najczęściej chwytem „kleszczowym" lub „szczypcowym" wzdłuż osi długiej masowanej części ciała lub wzdłuż przebiegu włókien mięśniowych. Zadaniem tego rodzaju ugniatania jest przesunięcie (przepchanie) płynów tkankowych wyciśniętych po zastosowaniu ugniatania poprzecznego. Technikę ugniatania poprzecznego przeprowadza się najczęściej chwytem „kleszczowym" albo „szczypcowym" poprzecznie (prostopadle) do osi długiej! masowanej części ciała lub poprzecznie do przebiegu włókien mięśniowych. Zadaniem tego rodzaju ugniatania jest wyciskanie płynów i substancji ustrojowych z tka-1 nek. Technika ugniatania pionowego, zwana uciskami, polega na rytmicznym uciska-1 niu tkanek całymi stronami dłoniowymi jednej ręki lub obu rąk oraz opuszkami pal-1 ców i przesuwaniu ich ruchem głaszczącym w kierunku masowania. Uciski stoso- j wane jednocześnie wpływają rozluźniająco na mięśnie, a wykonywane naprzemien-l nie działają pobudzająco. Łagodne ugniatania podłużne, pionowe jednoczesne i mieszanie działają na mię- i śnie rozluźniająco, natomiast energicznie wykonane ugniatania poprzeczne, pionowej naprzemienne wpływają na mięśnie pobudzająco. Ugniatanie przeprowadza siJ w tempie 40-50 ruchów na minutę, stanowi ono 40% ogólnego czasu trwania masażu sportowego. Ugniatanie służy do intensywnego pobudzania mięśni, spełnia funkcję przepychającą krew i chłonkę z części obwodowych w kierunku dośrodkowym oraz ssącą, wy-i twarzając ujemne ciśnienie w miejscu ugniatania i powodując napłynięcie krwi i chłonki z naczyń obwodowych do masowanego miejsca. Pod wpływem ugniatania naczynia krwionośne najpierw się kurczą, a następnie gwałtownie rozszerzają, powodując zwiększony przepływ krwi. Ugniatanie pobudza włókna mięśniowe do skurczuj 62 które wypychają płyny międzytkankowe (produkty przemiany materii), a w ich miejsce napływają substancje odżywcze. Przyspiesza usuwanie „produktów zmęczenia" (kwaśne metabolity) z mięśni, przywracając zmęczonym mięśniom sprawność. Ugniatanie zwiększa elastyczność mięśni i poprawia odżywianie, co zapobiega zanikom mięśniowym. Zwiększa elastyczność ścięgien, sprzyja rozciąganiu przykurczonych powięzi. Ugniatanie jest traktowane jako bierna gimnastyka dla mięśni i naczyń. Przyspiesza procesy regeneracyjne uszkodzonych mięśni. Działa pobudzająco na ośrodkowy układ nerwowy. 2.3.4. Technika oklepywania Technika oklepywania jest czwartą w kolejności techniką główną masażu sportowego, polegającą na naprzemiennym uderzaniu rękami po masowanej części ciała. Uderzenia powinny być krótkie, sprężyste i szybko następować po sobie. Sprężystość tych ruchów czyni je niebolesnymi i chroni osobę masowaną przed powstaniem sińców. Wyróżnia się oklepywanie w formie: „miotełek", „miseczek" lub „łyżeczek", „siekania", „dziobania", „karatowe", „perkusyjne", „piąstkowe", „półpiąstkowe", .jodełkowe" i „wymiatania". Ze względu na siłę, z jaką wykonuje się oklepywanie, wyróżnia się oklepywanie małej mocy, średniej mocy i dużej mocy, a z uwagi na tempo wykonania można je podzielić na oklepywanie wolne, szybkie i bardzo szybkie. Oklepywanie to jedyna technika masażu sportowego, przy której kierunek masowania jest dowolny i ruchy uderzające można wykonywać z dołu do góry i z powrotem, ale należy pamiętać, aby ręce były zawsze ułożone poprzecznie do przebiegu włókien mięśniowych. Oklepywanie stanowi 20% ogólnego czasu trwania masażu sportowego. Technika oklepywania „miotełkami" należy do oklepywania średniej mocy. Polega na uderzaniu stronami bocznymi palców małych, z tzw. nadgarstka, przy czym ręce zwrócone są stronami dłoniowymi do siebie, palce rąk lekko odwiedzone i lekko zgięte w stawach międzypaliczkowych. Technika ta działa pobudzająco na układ nerwowy i mięśnie. Technikę oklepywania „miseczkami" ocenia się jako oklepywanie średniej mocy. Polega na uderzaniu stronami dłoniowymi, przy usztywnionych stawach nadgarstkowych. Ręce zwrócone stronami dłoniowymi do masowanej części ciała, palce złączone i wyprostowane, dłonie lekko zgięte w stawach śródręczno-paliczkowych, przez co powstają „miseczki" lub „łyżeczki", a przy oklepywaniu wytwarza się „poduszka powietrzna". Technika ta działa pobudzająco na układ nerwowy i mięśnie. Najczęściej jest stosowana na dużych powierzchniach. Technikę oklepywania w formie „dziobania" zalicza się oklepywania dużej mocy. Polega na uderzaniu koniuszkami złączonych opuszek palców 2-5 jednej ręki, z tzw. nadgarstka. Najczęściej stosuje się przy masowaniu strony dłoniowej ręki oraz strony podeszwowej stopy. 63 Technikę oklepywania „karatową" można zakwalifikować do oklepywania dużej j mocy. Polega na uderzaniu stronami bocznymi palców małych i ich kłębikami, przyj czym ręce ułożone są stronami dłoniowymi do siebie, wszystkie palce wyprostowanej i usztywnione. Najczęściej wykonuje się u osób o atletycznej budowie na grzbiecie,! pośladkach i udach. Technika oklepywania w formie „siekania" należy do oklepywania dużej mocy. I Polega na uderzaniu kłębikami małych palców, przy usztywnionych stawach nad- i garstko wy ch; wykorzystywana jest do oklepywania ścięgna Achillesa. Technikę oklepywania „piąstkową" zalicza się do oklepywania dużej mocy. Pole-1 ga na uderzaniu stronami bocznymi zaciśniętych pięści, przy usztywnionych stawach I nadgarstkowych; najczęściej wykorzystywana jest u osób o atletycznej budowie. Sto-1 suje się ją na dużych powierzchniach (np. grzbiet, pośladki, uda). Technikę oklepywania „półpiąstkową" ocenia się jako oklepywanie średniej mocy.l Polega na uderzaniu stronami bocznymi słabo zaciśniętych pięści, przy usztywnio-« nych stawach nadgarstkowych; najczęściej jest stosowana na dużej powierzchni ciałJ działa pobudzająco na układ nerwowy i mięśnie. Technika oklepywania „perkusyjnego" należy do oklepywania średniej mocy. Po-B lega na uderzaniu stronami grzbietowymi palców 5, 4, i 3 obu rąk, z tzw. nadgarstka.* Działa pobudzająco na układ nerwowy i mięśnie; najczęściej wykorzystywana jestl przy masażu dużych powierzchni. Technikę oklepywania „wymiatania" zalicza się do oklepywania średniej mocyM Polega na uderzaniu stronami dłoniowymi palców 5, 4 i 3 obu rąk, z tzw. nadgarstka po masowanej części ciała, pod ostrym kątem (skośnie); ręce oklepują naprzemiennie poruszając się jak w kołowrotku, sprawiając wrażenie „wymiatania"; najczęściej wyM korzystywana przy masażu mięśni kręgosłupa. Technikę oklepywania Jodełką" ocenia się jako oklepywanie średniej mocy. Poi lega na uderzaniu stronami bocznymi palców małych, przy czym ręce są skrzyżowane; stosuje się ją przy masażu uda i ramienia. Technika oklepywania w tempie wolnym (60-100 uderzeń na minutę) wymagł dobrej koordynacji ruchowej masażysty, w tempie szybkim (100-200 uderzeń na mi-J nutę) wymaga doświadczenia, dobrej techniki, koordynacji ruchowej i kondycji, naJ tomiast do oklepywania w tempie bardzo szybkim (powyżej 200 uderzeń na minutę)! konieczne jest duże doświadczenie, dobra technika i koordynacja ruchowa, a także j kondycja. Oklepywanie jest silnym bodźcem mechanicznym, który w krótkim czasie wywjjouio>f oo zazjd 'i^piopp t iavj>[ TLWyCfdazjd oso>jqXzs bjsbjzm 'ais "fefBzj -azszoj auuo^ijo i 3usouoiau>j biuXzobu (B^dsp ui3AvA{dA\ pod i f3Avoqorupo azpojp 3fo>[UT\j zgzjdod op i Ausouoiau>i pB^n ezpnąod z u nzcsiuu Azo nSuiu9.ii sbzo m tifBizpn AjBjq 3iu 9JOj>[ 'qoXAVoius9iui qoBdru3 qoXznp bu tizbsbui oiubu UI9p|UXzOOdXM UlAuj3iq Z TlIUBUMOJOd M 9IUJO.D{-?-? BJSBJZM BIUS9IUI 0§9UOZO [ Op OSOUJOpZ nZBSBUI UL^AYOjnUIUI-C Od - AOBid Op IUS91UI OSOU|OpZ Op 9M0IUS9IUI BU5[OJAV BZptiqod 00 'IUS91UI 9IUB§BI0ZOJ BU UOI09ZJM IOBJSOd AV qOBIUS9IUI M 9UBMOZI{B5[OJZ XjOld90OUdOid BU Bizp AuzoiuBqo9ui 09izpoq o>{Bf zbsbjaj ?(AofcfnjnuiXjs-/foMBzpnqod zbsbui) oXzs>[9iavz }| oqjB (AoBfBfBłjodsn-AofefBiuznjzoj zbsbui) 9avoius9iui 9io9idBU oXziuqo buzoui nzBS O§9UBMOSOJSBZ nfezpOJ po I0SOUZ91BZ yW IU9JBUI XuBIUI9Zjd MO^TipOid 9IUBJBpAM i afndgjSBu 9z>[b; b '9zoAvXzpo 9fouBjsqns i U9|j m 9UBAvXjjBdoBz foidoj bs 9ius9iui i Z9Zid 'I9MOIUS9IUI IJ{UBJ[J BIUBZjSzOJ I qoXuSOUOIAU5[ UyfeOBU BIU9ZJ9ZSZ0J 0§9UUAZ0 IZpOqOOp nZBSBUI Ul9AVyCfdAV po(AV91US9IUI BU 0IUp9JS B '9AV0J9J9IJ[ZS 9UBMOJfZ^jd9IUZ09Zjdod 9IUS9IUI BU OIUp9JSOdz9q BJBIZp ZBSBp\[ sius^iui bu nzBSBUi w \id \\ 'b'VZ nuiziuB§J0 osouiod • -po bzsjj3iavz i 'iau>[ qoXuzoX;ojJoui M9>jiupB^s biubzjbaviXm sgoojd afnjnuiAłs '9iu fgf Bzsdgpd ^MOjpogjBis 9>piB>p bu o^fnjBizppo BiuB^ds iAvos9ooid nuigzs i-qXzs B§3jn nui9j i^Sizp viox\ 'feMozozsrtp 95[ub>[j BiuqBjpzoj i Bfiqzoj zi -0lU9lUp0jXAVZ UIOS90Oid B§9iqodBZ OO '9UBlAvXzpO foldg^ ^S BU}S9ZjqO I [I1ZBSBUI UI9AvA|dM pOJ •9IU9IUZ0AjSBJ9n fof ZBJO fouZOBJ l5[UB}p JSOiAzjd BU Z9^ [ ZBSBUI) 9I09ldBU OqjB (AofefBIUZn|ZOJ ZBSBUI) 9IU9IUZn|Z0J fof: j '(BMO>fZ09JBIS 9>[UB5[J ZBJO BMOZOZSUfl 9>[UB>p tUłSgz^O I "BUJSOJf 9>piB>[ł 'BJ^Z I B5[JOIAV 9I0BJSOd 3I?psXzSM BU 9ftlfBIZppO ZBSBJ/\[ BIU9ZpO?JZSn BU r 9IUZ9itpjBJIJ0id B^B -UIIZ 'P9tqo) 9UZ0Xj9JSOUi;B I 'AVO>[IUpOMBZ 9UOZBJBU 9ZITUBJ9dui9J f9l>[SIU AV VCłU9UJ9J9 I tlMBJS 90BfBfXzjdS9lU (Z0ZS9p 'OU 'qOBpOAVBZ M ZBSBUI w tętnicach, co ułatwia pracę serca (zwiększa się pojemność minutowa serca). Zwiększony przepływ krwi wpływa na hormonalną regulację czynności poszczególnych narządów. 2.4.6. Wpływ masażu na układ nerwowy Masaż jako bodziec mechaniczny wpływa zasadniczo na obwodowy układ nerwowy, a za jego pośrednictwem (włókna czuciowe dośrodkowe) na ośrodkowy układ nerwowy. Oddziałując na ten ostami powoduje wysyłanie bodźców do mięśni, gruczołów wydzielania wewnętrznego oraz poszczególnych narządów ustroju. Masaż za pośrednictwem układu krwionośnego, który ma łączność z tkanką glejową, wpływa na lepsze ukrwienie, odżywienie i utlenowanie układu nerwowego. W zależności od rodzaju zastosowanego masażu może on działać uspokajająco (masaż łagodny, delikatny) albo pobudzająco (masaż energiczny, pobudzający). Masaż wywiera wpływ na przewodnictwo nerwów czuciowych i ruchowych, np. za pomocą wibracji można uzyskać skurcz mięśnia w sytuacji, gdy nie reaguje on już na bodziec elektryczny. Masaż karku, grzbietu oraz odcinka lędźwiowo-krzyżowego oddziałuje na nerwy rdzeniowe i ich sploty, a tym samym korzystnie wpływa na czynność kończyn górnych i dolnych. Masaż mięśni przykręgosłupowych wpływa na autonomiczny układ nerwowy, regulując jego czynność. Masaż wykorzystuje się w okresie przedstarto-wym, w którym mogą wystąpić u zawodnika dwa skrajne stany emocjonalne: „apatia przedstartowa" i „gorączka przedstartowa". W „gorączce przedstartowej" zaleca się łagodny, spokojny masaż karku i obręczy barkowej oraz klatki piersiowej z uwzględnieniem przestrzeni międzyżebrowej (zmniejsza częstość oddychania i zwiększa jego głębokość). Stan „apatii przedstartowej" likwiduje energiczny, mocny (nie sprawiający bólu) masaż kręgosłupa i grzbietu na odcinku lędźwiowym i dolnym piersiowym oraz klatki piersiowej i przestrzeni międzyżebrowych (następuje przyspieszenie oddychania i zmniejsza się jego głębokość). 2.4.7. Wpływ masażu na układ oddechowy Wpływ masażu na układ oddechowy jest związany z pobudzeniem układów krążenia, nerwowego i hormonalnego. Masaż powoduje rozszerzenie naczyń krwionośnych, co ułatwia powrót krwi żylnej i przepływ krwi przez serce i płuca, dzięki czemu polepsza się wymiana gazowa w pęcherzykach płucnych (zostaje wydalony CO2 i pobierany jest O2). Pod wpływem masażu na drodze odruchowej regulowane są czynności układów nerwowego i hormonalnego, które popudzają płuca do pracy. Masaż grzbietu i klatki piersiowej, ze szczególnym uwzględnieniem mięśni międzyżebrowych, zwiększa ruchomość klatki piersiowej i tym samym powoduje wzrost pojemności życiowej płuc. Masaż rozluźniający, wykonany na klatce piersiowej i w przestrzeniach międzyżebrowych w „gorączce przedstartowej" zwalnia częstość oddychania i zwiększa jego głębokość, natomiast stosowanie masażu pobudzającego 71 na tych częściach ciała w „apatii przedstartowej" wpływa na przyspieszenie oddychania i zmniejszenie się jego głębokości. 2.4.8. Wpływ masażu na układ moczowy Wpływ masażu na układ moczowy jest związany z pobudzeniem układu krążenia, a szczególnie ze zwiększeniem pojemności minutowej serca, co sprawia, że ilość) krwi przepływającej przez nerki znacznie się zwiększa, poprawiając ich czynność filtracyjną nerek. Obiektywnym tego skutkiem jest zwiększona ilość wydalanego moczu] po masażu. 2.4.9. Wpływ masażu na układ pokarmowy Wpływ masażu na układ pokarmowy jest związany z pobudzeniem układów krążenia, nerwowego i hormonalnego. Pod wpływem masażu następuje rozszerzenie na- i czyń krwionośnych i limfatycznych, co powoduje lepsze ukrwienie i odżywienie narządów pokarmowych, poprawiając ich czynność, przyspieszając proces trawienia i wchłaniania substancji odżywczych. W jelicie cienkim włośniczki pobierają białl (aminokwasy) i węglowodany (cukry proste), a przewody mleczne z układu limfa-tycznego wchłaniają tłuszcze. Za pośrednictwem układów nerwowego i hormonalnego pobudzane są do pracy mięśnie narządów pokarmowych, co korzystnie na perystaltykę jelit, przyspieszając wydalanie niestrawionych produktów. Bezp średni masaż na powłokach brzusznych powoduje przesunięcie zalegających mas łowych w jelicie grubym. 2.5. Wskazania i przeciwwskazania do masażu sportowego Wskazania i przeciwwskazania do masażu sportowego, podane w niniejs2 opracowaniu, dotyczą tylko sportu wyczynowego oraz urazów i patologii wynikających z jego uprawiania. Wskazania Masaż sportowy całościowy wykonuje się u sportowców w okresie całego cyi treningowo-startowego, w okresie oczekiwania na zawody, w okresie przejścio\ oraz w okresie rekonwalescencji, przy nadwadze i w celu relaksacji. Wskazania do masażu częściowego zostały ustalone na podstawie reakcji zachodzących w skórze i tkance podskórnej, w naczyniach krwionośnych i chłonnych or torebkach stawowych pod wpływem bodźców mechanicznych i obejmują te częś ciała, które biorą największy udział w treningu czy zawodach w celu uzupełnieni: rozgrzewki oraz przy likwidacji kwaśnych metabolitów z mięśni najbardziej obciążo nych podczas wysiłku. Masaż częściowy wykonuje się też podczas całego cyklu treningowo-startowego. 72 Przeciwwskazania Przeciwwskazania do masażu sportowego: wszystkie stany chorobowe przebiegające z wysoką temperaturą ciała (powyżej 38°C), ostre i podostre stany zapalne stawów i ścięgien, przerwanie ciągłości skóry, wczesny okres po złamaniach, skręceniach i zwichnięciach, pourazowe wylewy krwawe w stawach i mięśniach w ciągu 3 dni od urazu, zapalenia żył, wszelkiego rodzaju zmiany dermatologiczne. 73 3. Metodyka klasycznego masażu sportowego Dla potrzeb masażu sportowego ciało sportowca podzielone zostało na części: grzbiet, kręgosłup, grzbiet w całości, kark i obręcz barkowa, klatka piersiowa, powłoki brzuszne, kończyny dolne, kończyny górne i tylna strona tułowia. 3.1. Masaż grzbietu Masaż grzbietu przeprowadza się w leżeniu przodem, kończyny górne ułożone są wzdłuż ciała, głowa leży na boku lub na wprost w otworze na twarz albo z wałkiem umieszczonym pod czołem. Pod stawami skokowymi podłożony jest wałek. W przypadku pogłębionej lordozy lędźwiowej należy pod brzuch podłożyć małą poduszkę. Głaskanie podłużne - wykonuje się całymi stronami dłoniowymi (ryc. 12) albo pięściami obu rąk od pośladka do barku, w kilku pasmach. Można masować równocześnie dwoma rękami albo naprzemiennie raz jedną, raz drugą, najpierw po jednej stronie, a potem po drugiej albo równocześnie po obu stronach, pasmo obok pasma. Ryc. 12. Głaskanie podłużne grzbietu Głaskanie poprzeczne - przeprowadza się całymi stronami dłoniowymi albo pięściami obu rąk (ryc. 13) od kręgosłupa do linii pachowej środkowej. Można masować równocześnie dwoma rękami albo naprzemiennie raz jedną, raz drugą, najpierw po jednej stronie, a potem po drugiej, pasmo obok pasma. 75 Ryc. 13. Głaskanie poprzeczne grzbietu Głaskanie poprzeczne piłowe - stosuje się głaskanie piłowe duże i małe. Głaskanie poprzeczne piłowe duże (ryc. 14) wykonuje się na całej szerokości grzbietu, natomiast głaskanie piłowe małe (ryc. 15) przeprowadza się najpierw na jednej stronie grzbietu, a potem na drugiej. Masuje się stronami dłoniowymi obu rąk, wykonując rękami ruchy w strony przeciwne. Ryc. 14. Głaskanie piłowe duże grzbie 76 Ryc. 15. Głaskanie piłowe małe grzbietu Głaskanie posuwisto-zwrotne grzebieni biodrowych - stosuje się do masowania grzebieni biodrowych od stawu krzyżowo-biodrowego do kolca biodrowego przedniego górnego. Głaskanie przeprowadza się opuszkami palców 2, 3 i 4 jednej ręki, krótkimi ruchami do przodu i do tyłu (ryc. 16). Druga ręka stanowi obciążenie ręki masującej. Masuje się najpierw po jednej stronie, a potem po drugiej- Rozcieranie podłużne - przeprowadza się ruchami okrężnymi opuszkami palców (ryc. 17) albo pięściami obu rąk od pośladka do barku. Masuje się dwoma rękami naprzemiennie (raz jedną, raz drugą) albo WNwacześfft©, najpierw po jednej stronie grzbietu, a potem po drugiej albo jednocześnie po obu stronach, pasmo obok pasma. Ryc. 16. Głaskanie posuwisto-zwrotne grzebienia biodrowego 11 Ryc. 17. Rozcieranie podłużne grzbietu Rozcieranie poprzeczne - wykonuje się ruchami okrężnymi, opuszkami pale albo pięściami obu rąk (ryc. 18) od kręgosłupa do linii pachowej środkowej. Ma się najpierw jedną stronę grzbietu, a później drugą, pasmo obok pasma. Ryc. 18. Rozcieranie poprzeczne grzbietu Ugniatanie podłużne - przeprowadza się chwytem szczypcowym oburącz naprzemiennie (ryc. 19) od pośladka do barku, pasmo obok pasma, najpierw na jednej stronie grzbietu, a potem na drugiej. 78 Ryc. 19. Ugniatanie podłużne grzbietu Ugniatanie poprzeczne - wykonuje się chwytem szczypcowym oburącz naprzemiennie (ryc. 20) od kręgosłupa do linii pachowej środkowej, pasmo obok pasma, najpierw na jednej stronie grzbietu, a później na drugiej. Ryc. 20. Ugniatanie poprzeczne grzbietu Ugniatanie podłużne zygzakiem - stosuje się chwytem szczypcowym oburącz naprzemiennie, masując zygzakiem z dołu do góry i z powrotem bez odrywania rąk od masowanej części ciała (ryc. 21). Masowanie rozpoczyna się z jednej strony grzbietu, a kończy się z drugiej. 79 Ryc. 21. Ugniatanie podłużne zygzakiem grzbietu Ugniatanie poprzeczne zygzakiem - przeprowadza się chwytem szczypcowym oburącz naprzemiennie, ugniatając zygzakiem z jednej strony grzbietu na drugą i z powrotem bez odrywania rąk od masowanej części ciała (ryc. 22). Masowanie rozpoczyna się w dolnej części grzbietu, a kończy w górnej. Rolowanie podłużne - wykonuje się kciukami i palcami 2, 3 i 4 obu rąk (ryc. 23), chwytając fałd skórny i przesuwając go od pośladka do barku, pasmo obok pasma. Rolowanie poprzeczne - sposób wykonania jak wyżej. Rolowanie przeprowadza się od kręgosłupa do linii pachowej środkowej, pasmo obok pasma, od pośladka w kierunku barku (ryc. 24). Ryc. 22. Ugniatanie poprzeczne zygz grzbietu 80 Ryc. 23. Rolowanie podłużne grzbietu Ryc. 24. Rolowanie poprzeczne grzbietu Chwyt podłopatkowy - jedną ręką odciąża się bark, a drugą rękę wsuwa się pod łopatkę i masuje się mięsień podłopatkowy, stosując rozcieranie oraz wibrację, najpierw po jednej stronie, a potem po drugiej (ryc.25). Oklepywanie - wykonuje się w formie „miotełek" (ryc. 26), „miseczek", „pół-piąstkami", „piąstkami" lub sposobem „karatowym". Nie należy oklepywać okolicy nerek. 81 Ryc. 25. Chwyt podłopatkowy Ryc. 26. Oklepywanie grzbietu „ miotełkami" Wibracja - przeprowadza się wibrację labilną podłużną i poprzeczną, wykor stując całą stronę dłoniową ręki albo aparat wibracyjny. Roztrząsanie - wykonuje się całą dłonią, z dołu do góry i z góry na dół. Głaskanie -jak na wstępie. 82 3.2. Masaż kręgosłupa Masaż kręgosłupa (mięśni przykręgo-owych), przeprowadza się w pozycji nia przodem, kończyny górne ułożone t wzdłuż ciała, głowa leży na boku albo wprost w otworze na twarz lub z wał-umieszczonym pod czołem. Pod iwami skokowymi podłożony jest wałek, przypadku pogłębionej lordozy lę-riowej należy podłożyć pod brzuch I poduszkę. Głaskanie - przeprowadza się całymi stronami dłoniowymi albo pięściami obu rąk (ryc. 27) równocześnie po obu stronach lub jedną ręką, druga ręka stanowi obciążenie ręki masującej (ryc. 28), najpierw po jednej stronie, a potem po drugiej. Masowanie odbywa się z dołu do góry i z powrotem. Ryc. 27. Głaskanie mięśni przykręgosłupowych Ryc. 28. Głaskanie mięśni przykręgosłupowych 83 M Głaskanie posuwisto-zwrotne - stosuje się opuszkami palców 2, 3 i 4 obu rąk (ryc. 29) albo jednej ręki, druga ręka stanowi obciążenie ręki masującej (ryc. 30)* Wykonuje się krótkie głaskanie posuwisto-zwrotne (do przodu i do tyłu) prostopadle do kręgoshipa, po wyrostkach poprzecznych kręgoshipa, pasmo obok pasma, z d do góry i z powrotem, najpierw po jednej stronie, a potem po drugiej. ołu Ryc. 29. Głaskanie posuwisto-zwrotne Ryc. 30. Głaskanie posuwisto-zwrotne mięśni mięśni przykręgosłupowych przykręgosłupowych Rozcieranie - masuje się ruchami okrężnymi, wykonywanymi opuszkami palców 2-5 albo pięściami obu rąk (ryc. 31), równocześnie po obu stronach kręgosłupa, od kości krzyżowej do barków. 84 Rozcieranie punktowe - przeprowadza się opuszkami kciuków równocześnie po obu stronach kręgosłupa (ryc. 32) albo łokciem, najpierw po jednej stronie, a potem po drugiej (ryc. 33). Wykonuje się miejscowo ruchy okrężne, następnie przesuwa się palce lub łokieć ok. 2-3 cm w górę, rozciera się punktowo itd. aż do karku. Masowanie odbywa się z dołu do góry i z powrotem. Rozcieranie łokciem stosuje się u sportowców o dużej masie mięśniowej. Ryc. 31. Rozcieranie mięśni przykręgosłpowych Wyc. 32. Rozcieranie punktowe mięśni przykręgosłupowych 85 Ugniatanie - przeprowadza się chwytem szczypcowym oburącz naprzemiennie (ryc. 34), najpierw po jednej stronie kręgosłupa, a potem po drugiej, od kości krzyżowej do barku i z powrotem. Ryc. 33. Rozcieranie punktowe mięśn przykrągosłupowych Ryc. 34. Ugniatanie mięśni przykrągosłupowych 86 Ugniatanie punktowe - wykonuje się opuszkami kciuków w formie „kroczących palców" naprzemiennie, równocześnie po obu stronach kręgosłupa (ryc. 35) albo łokciem, najpierw po jednej stronie kręgosłupa, a później po drugiej (ryc. 36). Masowanie odbywa się z dołu do góry i z powrotem. Ugniatanie łokciem stosuje się i sportowców z dużą masą mięśniową. Ryc. 35. Ugniatanie punktowe mięśni przy kręgosłupowych Ryc. 36. Ugniatanie punktowe mięśni przykręgosłupowych Ugniatanie z przełamywaniem - przeprowadza się kciukami, które kładzie się na mięśniach przykręgosłupowych na wysokości barku, prostopadle do kręgosłupa, a równolegle w stosunku do siebie (kierunek kciuków przeciwny). Kciuki przesuwa się ugniatając w strony przeciwne, aż do wystąpienia przełamania fałdu skórno-mię-śniowego (ryc. 37). Następnie górny kciuk przesuwa się poniżej drugiego kciuka i wykonywane jest przełamywanie kciukami itd. aż do kości krzyżowej. Masuje się z góry na dół i z powrotem, najpierw po jednej stronie kręgosłupa, a potem po drugiej- 87 Piłowanie małe - wykonuje się kłębi-kami palców małych przez środek kręgosłupa. Obie ręce skierowane stronami dłoniowymi do siebie, w odległości ok. 4 cm, układa się na kości krzyżowej, następnie dłonie zbliża się do siebie; między kłębi-kami zostanie utworzony fałd skórny, który piłowany jest rękami poruszającymi się w przeciwnych kierunkach (ryc.38). Gdy fałd skórny wysunie się spod kłębi-ków, górną rękę przesuwa się w górę, a dolną rękę dosuwa się do niej. Powstanie ponownie fałd skórny, który piłuje się itd. aż do karku. s 1 Ryc. 37. Ugniatanie z przełamywanie mięśni przy kręgosłupowych Ryc. 38. Piłowanie małe mięśni przykręgosłupowych Piłowanie duże - sposób masowania jak przy piłowaniu małym. Duże piłowa-ie przeprowadza się kciukami i wskazi-cielami, zwracając ręce stronami grzbietowymi do siebie (ryc. 39). Chwyt śrubowania - przeprowadzany jest opuszkami palców 2, 3 i 4 jednej ręki (ryc. 40). Jedną rękę stroną dłoniową przykłada się prostopadle do kręgosłupa, na wysokości kości krzyżowej. Chwyt śrubowania wykonujemy ruchami półkolistymi w najbliższym otoczeniu wyrostków kolczystych kręgosłupa, od kości krzyżowej do karku, najpierw po jednej stronie, a potem po drugiej. Z bliższej strony kręgosłupa można masować kciukiem (ryc. 41). Ryc. 39. Piłowanie duże mięśni przykrę-gosłupowych \ Ryc. 40. Chwyt śrubowania mięśni przykręgoslupowych 89 Ryc. 41. Chwyt śrubowania mięśni przykrągosłupowych Chwyt rolowania - wykonuje się kciukami i palcami 2, 3 i 4 obu rąk, chwytając fałd skórny i przesuwając go od kości krzyżowej do karku po jednej i po drugiej stronie kręgosłupa (ryc. 42) albo równocześnie po obu stronach. Oklepywanie - stosuje się w formie „wymiatania" (ryc. 43) najpierw po jednej stronie, a potem po drugiej albo „miotełkami", „miseczkami", sposobem „karato-wym" (ryc. 44), „półpiąstkami" lub „piąstkami" równocześnie po obu stronach kręgosłupa. 90 Ryc. 42. Rolowanie mięśni przykrego- \ słupowych Ryc. 43. Oklepywanie mięśni przykręgosłupowych w formie „wymiatania" Ryc. 44. Oklepywanie mięśni przykręgosłupowych sposobem „karatowym " Wibracja labilna - przeprowadza się wibrację labilną ręczną lub przyrządową po nej i po drugiej stronie kręgosłupa. Wibracja pneumatyczna - wykonuje się przez środek kręgosłupa; jedną rękę zie się w formie daszka na kręgosłupie i powoli przesuwa się ją z dołu do góry dwrotnie, drugą zaciśniętą dłonią uderza się w przesuwającą się rękę (ryc. 45). 91 Ryc. 45. Wibracja pneumatyczna kręgosłupa Rozciąganie odcinka lędźwiowo-krzyżowego - masażysta stoi na wysokości odcinka lędźwiowego, krzyżuje kończyny górne, jedną rękę układa na kości krzyżowej, a drugą na dolnym odcinku piersiowym kręgosłupa i wykonuje ruchy sprężynują rękami w strony przeciwne, rozciągając odcinek lędźwiowo-krzyżowy kręgos (ryc. 46). Ryc. 46. Rozciąganie odcinka lędźwiowo-krzyżowego kręgosłupa Głaskanie -jak na wstępie. 92 3.3. Masaż grzbietu w całości Masaż grzbietu w całości przeprowadzany jest w następujący sposób: zawodnik leży przodem, kończyny górne ułożone są wzdłuż ciała, głowa na boku. Pod stawami skokowymi podłożony jest wałek. W przypadku pogłębionej lordozy lędźwiowej należy podłożyć pod brzuch małą poduszkę. Masażysta wykonuje poszczególne techniki, łącząc masaż kręgosłupa z masażem grzbietu. - głaskanie podłużne kręgosłupa i grzbietu stronami dłoniowymi obu rąk, - głaskanie poprzeczne grzbietu piłowe duże stronami dłoniowymi obu rąk, - głaskanie podłużne kręgosłupa i grzbietu pięściami, - rozcieranie podłużne kręgosłupa i grzbietu opuszkami palców 2-5 obu rąk, - rozcieranie poprzeczne grzbietu opuszkami palców 2-5 obu rąk, - rozcieranie podłużne kręgosłupa i grzbietu pięściami, - rozcieranie poprzeczne grzbietu pięściami, - rozcieranie punktowe kręgosłupa, - ugniatanie podłużne zygzakiem grzbietu chwytem szczypcowym, - ugniatanie poprzeczne zygzakiem grzbietu chwytem szczypcowym, - ugniatanie punktowe kręgosłupa, - ugniatanie z przełamywaniem mięśni przykręgosłupowych, - piłowanie małe, - piłowanie duże, - chwyt śrubowania, - rolowanie podłużne kręgosłupa i grzbietu, - rolowanie poprzeczne grzbietu, - chwyt podłopatkowy, - oklepywanie kręgosłupa i grzbietu, - wibracja labilna kręgosłupa i grzbietu, - wibracja pneumatyczna kręgosłupa, - roztrząsanie grzbietu, - rozciąganie odcinka lędźwiowo-krzyżowego kręgosłupa, - głaskanie. 3.4. Masaż karku i obręczy barkowej Masaż karku i obręczy barkowej można przeprowadzić w pozycji siedzącej albo leżącej. W pozycji siedzącej zawodnik układa kończyny górne na stoliku (leżance), a czoło opiera na swoich rękach albo może oprzeć czoło na wałku, a kończyny górne na udach. W pozycji leżenia przodem zawodnik podkłada ręce pod czoło albo kładzie czoło na wałku lub umieszcza twarz w otworze, a kończyny górne przykłada wzdłuż ciała. 93 Głaskanie kresy karkowej dolnej - przeprowadza się stronami dłoniowymi ców 2, 3 i 4 obu rąk (ryc.47) od wyrostka sutkowatego kości skroniowej do otwc potylicznego, naprzemiennie albo równocześnie po obu stronach. Ryc. 47. Głaskanie kresy karkowej dolnej Głaskanie karku i barków - wykonuje się stronami dłoniowymi obu rąk od potjl licy przez kark, barki, do mięśni naramiennych, równocześnie (ryc. 48) lub naprze-j miennie po obu stronach. Ryc. 48. Głaskanie karku i barków 94 Głaskanie barków wahadłowe - stosuje się stronami dłoniowymi obu rąk od jednego stawu barkowego do drugiego, naprzemiennie (ryc. 49). Głaskanie okolicy międzyłopatkowej - wykonuje się stronami dłoniowymi lub pięściami, między kręgosłupem a łopatkami, od wysokości dolnego kąta łopatki do barku, równocześnie po obu stronach (ryc. 50). Ryc. 49. Głaskanie wahadłowe barków Ryc. 50. Głaskanie okolicy międzyłopatkowej Głaskanie okolicy łopatkowej - przeprowadza się stronami dłoniowymi obu rąk, od dolnego kąta łopatki w kierunku dołu pachowego, stawu barkowego i barku, najpierw po jednej stronie, a potem po drugiej. Głaskanie wokół łopatek - wykonuje się stronami dłoniowymi obu rąk, wzdłuż przysrodkowego brzegu łopatki w górę, następnie wzdłuż barku do stawu barkowego, 95 kolejno wzdłuż bocznego brzegu łopatki do kąta dolnego łopatki, równocześnie obu stronach (ryc. 51). Ryc. 51. Głaskanie wokół łopatek Rozcieranie kresy karkowej dolnej - masuje się ruchami okrężnymi, wyko wanymi opuszkami palców 2, 3 i 4 obu rąk, od wyrostka sutkowatego kości skroń wej do otworu potylicznego, równocześnie po obu stronach (ryc. 52). Ryc. 52. Rozcieranie kresy karkowej dolnej 96 Rozcieranie łuski potylicznej - masuje się ruchami okrężnymi, wykonywanymi opuszkami palców obu rąk, obejmując masażem całą kość potyliczną (ryc. 53). Ryc. 53. Rozcieranie łuski potylicznej Rozcieranie karku - wykonuje się ruchami okrężnymi, chwytem kleszczowym, od dolnej części karku do potylicy (ryc. 54). Ryc. 54. Rozcieranie karku 97 Rozcieranie barków - masuje się ruchami okrężnymi, chwytem kleszczowym, mięśni naramiennych do karku, równocześnie po obu stronach (ryc. 55). Ryc. 55. Rozcieranie barków Rozcieranie punktowe - masuje się ruchami okrężnymi, wykonywanymi opu karni palców 2 i 3 jednej ręki albo kciukami (ryc. 56), szyjno-piersiowy odcinek j gosłupa, od potylicy do wysokości dolnych kątów łopatek. Ryc. 56. Rozcieranie punktowe odcinka szyjno-piersiowego kręgosłupa Rozcieranie wokół wyrostka kolczystego C7 - masuje się ruchami okrężnymi, wykonywanymi opuszkami kciuków, wokół wyrostka kolczystego C7 (ryc. 57). c 57. Rozcieranie wokół wyrostka kolczystego C7. Rozcieranie okolicy międzyłopatkowej - 1 do barku> równocześnie Ryc. 58. Rozcieranie okolicy międzyłopatkowej 99 ': Ryc. 59. Rozcieranie okolicy łopatkowej Rozcieranie okolicy łopatkowej - masuje się ruchami okrężnymi, wykonywanymi opuszkami palców 2-5 obu rąk (ryc. 59) albo pięściami, od dolnego kąta łopatki w kierunku dołu pachowego, stawu barkowego i barku, najpierw po jednej stronie, a potem po drugiej. Rozcieranie wokół łopatek - wykonuje się ruchy okrężne opuszkami palców 2-5 albo pięściami (ryc. 60) obu rąk, wzdłuż przyśrodkowego brzegu łopatki w górę, następnie wzdłuż barku do stawu barkowego, kolejno wzdłuż bocznego brzegu łopatki do kąta dolnego, równocześnie po obu stronach. 100 Ryc. 60. Rozcieranie wokół łopat Uciski kresy karkowej dolnej - stosuje się uciski opuszkami palców 2 i 3 obu rąk od wyrostka sutkowatego kości skroniowej do otworu potylicznego, równocześnie po obu stronach (ryc. 61). Ryc. 61. Uciski kresy karkowej dolnej Uciski łuski potylicznej - wykonuje się uciski opuszkami palców obu rąk, miejsce obok miejsca, na całej powierzchni kości potylicznej (ryc. 62). Ryc. 62. Uciski łuski potylicznej 101 Ugniatanie karku - wykonuje się chwytem kleszczowym oburącz naprzemie z dołu do góry i z powrotem (ryc. 63). Ryc. 63. Ugniatanie karku Ugniatanie barków - masuje się chwytem kleszczowym oburącz naprzemie (ryc. 64) od karku do mięśnia naramiennego włącznie albo odwrotnie, najpierw] jednej stronie, a potem po drugiej. Ryc. 64. Ugniatanie barku 102 Ugniatanie barków i karku - przeprowadza się chwytem szczypcowym oburącz równocześnie po obu stronach, od mięśni naramiennych przez barki, kark do potylicy albo najpierw po jednej stronie, a potem po drugiej (ryc. 65). Ryc. 65. Ugniatanie barków i karku Ugniatanie mięśni naramiennych - wykonuje się chwytem kleszczowym oburącz naprzemiennie z przełamywaniem, obejmując całą powierzchnię mięśnia (ryc. 66). Masuje się najpierw po jednej stronie, a potem po drugiej. Ryc. 66. Ugniatanie mięśnia naramiennego. 103 Ugniatanie punktowe - masuje się opuszkami palców 2 i 3 jednej ręki albo kcii kami (ryc. 67) w formie „kroczących palców", szyjno-piersiowy odcinek kręgosłup od potylicy do wysokości dolnych kątów łopatek. Ryc. 67. Ugniatanie punktowe odcinka szyjno-piersiowego kręgosłupa Ugniatanie okolicy międzyłopatkowej - wykonuje się chwytem szczypcov oburącz naprzemiennie między łopatką a kręgosłupem (ryc. 68), z dołu do góry, pierw po jednej stronie, a potem po drugiej. Ryc. 68. Ugniatanie okolicy międzyłopatkowej 104 Ugniatanie okolicy łopatkowej - przeprowadza się chwytem szczypcowym oburącz naprzemiennie od dolnego kąta łopatki w kierunku dołu pachowego, stawu barkowego i barku, najpierw po jednej stronie, a potem po drugiej (ryc. 69). Ryc. 69. Ugniatanie okolicy łopatkowej Chwyt podłopatkowy - masażysta jedną ręką lekko unosi obręcz barkową, a drugą rękę wsuwa pod łopatkę od strony jej przyśrodkowego brzegu (ryc. 70). Pod łopatką wykonuje rozcieranie ruchami okrężnymi oraz wibrację, najpierw po jednej stronie, a potem po drugiej. Ryc. 70. Chwyt podłopatkowy 105 Mieszanie karku - przeprowadza się chwytem kleszczowym oburącz równocz śnie od dolnej części karku do potylicy (ryc. 71). Ryc. 71. Mieszanie karku Mieszanie barków - wykonuje się chwytem kleszczowym oburącz równocz od stawu barkowego do karku (ryc. 72), najpierw po jednej stronie, a potem po Ryc. 72. Mieszanie barku 106 Mieszanie mięśni naramiennych - wykonuje się chwytem kleszczowym oburącz nocześnie od przyczepu mięśnia na ramieniu do stawu ramiennego (ryc. 73), najpierw po jednej stronie, potem po drugiej. Ryc. 73. Mieszanie mięśnia naramiennego Oklepywanie - przeprowadza się oklepywanie barków i okolicy łopatkowej, uderzając „miotełkami", „miseczkami", „półpiąstkami" lub „piąstkami" (ryc. 74). Wibracja labilna - wykonuje się wibrację kresy karkowej dolnej opuszkami palców 2 i 3 obu rąk od wyrostków sutko-watych do otworu potylicznego, równocześnie po obu stronach, oraz wibrację barków i karku od stawu barkowego do potylicy, a także wibrację okolicy łopatkowej całą stroną dłoniową jednej ręki, najpierw po jednej stronie, a potem po drugiej. Ryc. 74. Oklepywanie barku i okolicy łopatkowej „piąstkami" i 107 Roztrząsanie okolicy łopatkowej - przeprowadza się całą stroną dłoniową jednej ręki, najpierw po jednej stronie, a potem po drugiej. Technika funkcjonalna barków - zawodnik w pozycji siedzącej, masażysta stoi za nim i chwytem kleszczowym oburącz ujmuje wał mięśnia kapturowego po prawej stronie, po czym zawodnik wykonuje ruchy boczne głową w lewą stronę i odwrotnie (ryc. 75). W trakcie ćwiczenia nie należy uciskać tkanek miękkich w dole nadobojczykowym. Technika funkcjonalna barków i karku - stosuje się w pozycji siedzącej, Ryc. 76. Technika funkcjonalna barków i karku w pozycji siedzącej 108 Ryc. 75. Technika funkcjonalna bar, masażysta stoi za zawodnikiem, układa na jego kościach ciemienio\ kciuki pod kresą karkową dolną, a paJce na skroniach (ryc. 76). Masa bardzo ostrożnie rozciąga odcinek S2 kręgosłupa, ciągnąc głowę do W trakcie ćwiczenia nie należy wać gwałtownych ruchów, ruszać na boki oraz mocno uciskać. Technika funkcjonalna bar i karku - stosuje się w pozycji leże tyłem, masażysta stoi z tyłu za zawo kiem, ręce wsuwa pod jego głową, pa. wskazujące kładzie wzdłuż kresy karfc wej dolnej, a kciuki wzdłuż dolnych wędzi żuchwy (ryc. 77). Masażysta bardzo ostrożnie rozciąga odcinek szyjny kręgosłupa, ciągnąc głowę zawodnika do siebie. Ryc. 77. Technika funkcjonalna barków i karku w pozycji leżącej Technika funkcjonalna stawu ramiennego - zawodnik w pozycji leżenia tyłem. Masażysta jedną ręką trzyma za ramię przy stawie łokciowym, odwiedzoną do kąta 90° i zgiętą w stawie łokciowym kończynę górną zawodnika, drugą rękę układa na mięśniu naramiennym (ryc. 78). Masażysta jedną ręką wykonuje odwodzenie i przywodzenie w stawie ramienno-barkowym, a drugą ugniata mięsień naramienny. W trakcie ćwiczenia nie należy ugniatać tkanek miękkich w dole pachowym. Ryc. 78. Technika funkcjonalna stawu ramiennego 109 Technika funkcjonalna mięśnia piersiowego większego i stawu ramiennego - stosuje się w pozycji leżenia tyłem. Masażysta jedną ręką trzyma w okolicy stawu nadgarstkowego uniesioną kończynę górną zawodnika, drugą ręką obejmuje chwytem kleszczowym mięsień piersiowy większy, od góry i od strony dołu pachowego (ryc. 79). Masażysta jedną ręką wykonuje odwodzenie i przywodzenie horyzontalne kończyną górną w stawie ramiennym a drugą ugniata mięsień piersiowy większy. W trakcie ćwiczenia nie należy ugniatać tkanek miękkich w dole pachowym. Głaskanie -jak na wstępie. Ryc. 79. Technika funkcjonalna mięśn piersiowego większego i stawu ramienne, 3.5. Masaż klatki piersiowej Masaż klatki piersiowej przeprowadza się albo w pozycji leżenia tyłem i kończyny górne ułożone są wzdłuż tułowia, a pod stawami kolanowymi umiesz się wałek, albo w pozycji siedzącej na taborecie i wówczas kończyny górne się na udach. U mężczyzn masuje się poprzecznie w trzech pasmach (górnym,: kowym z ominięciem sutków i dolnym), u kobiet w dwóch pasmach (gór i dolnym z ominięciem gruczołów piersiowych). 3.5.1. Masaż klatki piersiowej w pozycji leżenia tyłem Głaskanie podłużne - przeprowadza się stronami dłoniowymi obu rąk (ryc. z dołu do góry, równocześnie po obu stronach albo najpierw po jednej sto a potem po drugiej. Masuje się w pasmach od mostka do linii pachowej środkov szczególnym uwzględnieniem połączeń mostkowo-żebrowych. 110 Ryc. 80. Głaskanie podłużne klatki piersiowej Głaskanie poprzeczne - wykonuje się stronami dłoniowymi obu rąk (ryc. 81), od mostka do linii pachowej środkowej, rozpoczynając od łuku żebrowego, przesuwając ręce pasmo obok pasma w kierunku obojczyka. Masuje się najpierw po jednej stronie, a potem po drugiej. Ryc. 81. Głaskanie poprzeczne klatki piersiowej 111 Głaskanie podłużne pięściami - masuje się stronami grzbietowymi paliczków środkowych i dalszych palców 2-5 (ryc. 82), w kierunkach jak przy głaskaniu stronami dłoniowymi. Głaskanie poprzeczne pięściami - przeprowadza się stronami grzbietowymi paliczków środkowych i dalszych palców 2-5 (ryc. 83), w kierunkach jak przy głaskaniu stronami dłoniowymi. Ryc. 82. Głaskanie podłużne klatki piersu -Tt" Ryc. 83. Głaskanie poprzeczne klatki piersiowej 112 Głaskanie mięśni międzyżebrowych - wykonuje się opuszkami palców 2, 3 i 4 jednej ręki, druga stanowi obciążenie ręki masującej (ryc. 84). Masuje się w przestrzeniach międzyżebrowych od linii mostkowej do linii pachowej środkowej, w pasmach od łuku żebrowego do obojczyka, najpierw po jednej stronie, a potem po drugiej. Rozcieranie podłużne - stosuje się ruchy okrężne opuszkami palców 2-5 obu rąk, w kierunkach jak przy głaskaniu (ryc. 85). Ryc. 84. Głaskanie mięśni międzyżebrowych Ryc. 85. Rozcieranie podłużne Matki piersiowej 113 Rozcieranie poprzeczne - masuje się ruchami okrężnymi, wykonywań) opuszkami palców 2-5 obu rąk, w kierunkach jak przy głaskaniu (ryc. 86). Ryc. 86. Rozcieranie poprzeczne klatki piersiowej Rozcieranie podłużne pięściami - wykonuje się ruchy okrężne stawami mię paliczkowymi bliższymi (ryc. 87), równocześnie po obu stronach, w kierunkach] przy głaskaniu. Ryc. 87. Rozcieranie podłużne klatki piersiowej 114 Rozcieranie poprzeczne pięściami - masuje się ruchami okrężnymi, wykonywanymi stawami międzypaliczkowymi bliższymi (ryc. 88), najpierw po jednej stronie, potem po drugiej, w kierunkach jak przy głaskaniu. Ryc. 88. Rozcieranie poprzeczne klatki piersiowej Rozcieranie punktowe - wykonuje się miejscowe ruchy okrężne opuszką jednego palca, wzdłuż połączeń mostkowo-żebrowych, najpierw po jednej stronie, potem po drugiej (ryc. 89). Ryc. 89. Rozcieranie punktowe połączeń mostkowo-żebrowych 115 Rozcieranie mięśni międzyżebrowych - wykonuje się ruchy okrężne opuszka palców 2, 3 i 4 jednej ręki, druga stanowi obciążenie ręki masującej (ryc. 90). Masu się w kierunkach jak przy głaskaniu. Ryc. 90. Rozcieranie mięśni międzyżebrowych Ugniatanie podłużne - masuje się chwytem szczypcowym oburącz naprzemieM nie (ryc. 91), z dołu do góry, w pasmach od mostka do linii pachowej środkowej,^ pierw po jednej stronie, a potem po drugiej. Ryc. 91. Ugniatanie podłużne klatki piersiowej \\6 Ugniatanie poprzeczne - przeprowadza się chwytem szczypcowym oburącz naprzemiennie (ryc. 92), od mostka do linii pachowej środkowej, ze szczególnym uwzględnieniem łuków żebrowych i górnej części mięśni piersiowych większych. Ugniatanie mięśni piersiowych większych - wykonuje się chwytem kleszczowym oburącz naprzemiennie na zewnętrznym brzegu mięśnia piersiowego większego (ryc. 93). Masuje się z dołu do góry, najpierw po jednej stronie, a potem po drugiej. Ryc. 92. Ugniatanie poprzeczne klatki piersiowej Ryc. 93. Ugniatanie mięśnia piersiowego większego 117 Ugniatanie punktowe - stosuje się miejscowe uciski opuszką jednego palca, połączeń mostkowo-żebrowych, najpierw po jednej, potem po drugiej stronie (ryc. 94). Ryc. 94. Ugniatanie punktowe połączeń mostkowo-żebrowych Oklepywanie - przeprowadza się „miotełkami" albo „miseczkami", aJbo „pół-piąstkami", albo „piąstkami" tylko na górnej części mięśni piersiowych (ryc. 95). Ryc. 95. Oklepywanie mięśnia piersiowego większego „półpiąstkami" 118 Wibracja labilna - wykonuje się wibrację w pasmach podłużnych i poprzecznych oraz mięśni międzyżebrowych. Rozciąganie mięśni piersiowych większych - dłonie przykłada się do przednich stron stawów ramiennych i dociska się stawy równocześnie po obu stronach do podłoża (ryc. 96). Ryc. 96. Rozciąganie mięśni piersiowych większych Technika funkcjonalna mięśnia piersiowego większego - patrz technika funkcjonalna mięśnia piersiowego większego i stawu ramiennego (masaż karku i obręczy barkowej). Głaskanie -jak na wstępie. 3.5.2. Masaż klatki piersiowej w pozycji siedzącej Przy masażu klatki piersiowej w pozycji siedzącej masażysta stoi za zawodnikiem i poszczególne techniki stosuje najpierw po jednej stronie, a potem po drugiej albo i równocześnie po obu stronach. Głaskanie poprzeczne - przeprowadza się stroną dłoniową jednej ręki albo stronami dłoniowymi obu rąk (ryc. 97) od linii mostkowej do kręgosłupa, w pasmach od łuku żebrowego do obojczyka. Głaskanie mięśni międzyżebrowych - wykonuje się opuszkami palców 2, 3 i 4 jednej ręki, albo obu rąk w przestrzeniach międzyżebrowych (ryc. 98), od linii mostkowej do kręgosłupa, w pasmach od dolnych żeber do wysokości dołu pachowego. 119 Ryc. 97. Głaskanie poprzeczne klatki piersiowej Ryc. 98. Głaskanie mięśni międzyżebrowych Rozcieranie poprzeczne - stosuje się ruchy okrężne opuszkami palców 2-5 j ręki, albo obu rąk (ryc. 99), od linii mostkowej do kręgosłupa, w pasmach od I żebrowego do obojczyka. 120 Ryc. 99. Rozcieranie poprzeczne klatki piersiowej Rozcieranie punktowe - wykonuje się miejscowe ruchy okrężne opuszkami palców 2-5 obu rąk (ryc. 100), równocześnie po obu stronach mostka, wzdłuż połączeń mostkowo-żebrowych. Ryc. 100. Rozcieranie punktowe połączeń mostkowo-żebrowych Rozcieranie mięśni międzyżebrowych - wykonuje się ruchy okrężne opuszkami palców 2, 3 i 4 jednej ręki, albo obu rąk w przestrzeniach międzyżebrowych (ryc. BOI) od linii mostkowej do kręgosłupa, w pasmach od dolnych żeber do wysokości dołu pachowego. 121 w ? Ryc. 101. Rozcieranie mięśni międzyżebrowych Ugniatanie punktowe - stosuje się miejscowe uciski opuszkami palców 2-5 rąk (ryc. 102), równocześnie po obu stronach wzdłuż połączeń mostkowo-żebrowyc Ryc. 102. Ugniatanie punktowe połączeń mostkowo-żebrowych Ugniatanie mięśni piersiowych większych - wykonuje się chwytem kleszczo-j wym obu rąk, wsuwając kciuki pod mięśnie od strony dołu pachowego, a palce 2-układa się na mięśniach (ryc. 103). 122 Ryc. 103. Ugniatanie mięśni piersiowych większych Wibracja la bil na - stroną dłoniową jednej ręki wykonuje się wibrację w pasmach poprzecznych. Sprężynowanie klatki piersiowej - dłonie przykłada się do stron przednio-bocz-nych klatki piersiowej (ryc. 104), poleca się zawodnikowi, aby głęboko i głośno oddychał ustami. Na szczycie wydechu uciska się rękami klatkę piersiową, a w momencie wdechu zwalnia się ucisk. Powtarza się ok. 5 razy. Ryc. 104. Sprężynowanie klatki piersiowej Głaskanie -jak na wstępie. 123 3.6. Masaż powłok brzusznych Masaż powłok brzusznych wykonuje się w pozycji leżenia zawodnika tyłem, kc czyny górne ułożone wzdłuż ciała, kończyny dolne nieznacznie zgięte, pod stawa kolanowymi umieszczony wałek. Głaskanie okrężne - przeprowadza się stroną dłoniową jednej ręki, druga stanc obciążenie ręki masującej. Masuje się w prawą stronę (zgodnie z ruchem wskazóv zegara) od obwodu, zmniejszając ruchy spiralnie do pępka, a następnie zwięks ruchy spiralnie od pępka na obwód (ryc. 105). Ryc. 105. Głaskanie okrężne powłok brzusznych Głaskanie poprzeczne - wykonuje się stronami dłoniowymi obu rąk (ryc. naprzemiennie od kości łonowej do łuków żebrowych i z powrotem. Głaskanie łuków żebrowych - wykonuje się opuszkami zgiętych palców 2,3 i jednej ręki, druga stanowi obciążenie ręki masującej (ryc. 107). Masuje się po i żebrowym od linii pachowej środkowej do mostka, najpierw po jednej stronie, a tem po drugiej. Głaskanie posuwisto-zwrotne grzebieni biodrowych - wykonuje się ruch suwisto-zwrotne opuszkami palców 2, 3 i 4 jednej ręki, druga stanowi obciążę masującej (ryc. 108). Masuje się od mięśnia czworobocznego lędźwi do kole drowego przedniego górnego, najpierw po jednej stronie, a potem po drugiej. ^ leży masować zbyt głęboko. Y2A I i ' i 1 / / 1 Ryc. 106. Głaskanie poprzeczne powłok brzusznych Ryc. 107. Głaskanie łuków żebrowych 125 Ryc. 108. Głaskanie posuwisto-zwrotne grzebienia biodrowego Rozcieranie okrężne - masuje się ruchami okrężnymi w prawą stronę, wykony- > wanymi opuszkami palców 2-5 obu rąk (ryc. 109), pięściami albo kłębami kciuków ruchami spiralnymi w prawą stronę zmniejszając ruchy do pępka, a następnie od pępka spiralnie zwiększając te ruchy na obwód. Ryc. 109. Rozcieranie okrężne powłok brzusznych Ugniatanie dośrodkowe - wykonuje się chwytem szczypcowym oburącz) przemiennie, w 8 pasmach układających się od obwodu do pępka (ryc. 110). 126 Ryc. 108. Głaskanie posuwisto-zwrotne grzebienia biodrowego Rozcieranie okrężne - masuje się ruchami okrężnymi w prawą stronę, wyko wanymi opuszkami palców 2-5 obu rąk (ryc. 109), pięściami albo kłębami kciukó ruchami spiralnymi w prawą stronę zmniejszając ruchy do pępka, a następnie od ] ka spiralnie zwiększając te ruchy na obwód. Ryc. 109. Rozcieranie okrężne powłok brzusznych Ugniatanie dośrodkowe - wykonuje się chwytem szczypcowym oburącz przemiennie, w 8 pasmach układających się od obwodu do pępka (ryc. 110). 126 Ryc. 110. Ugniatanie powłok brzusznych Ugniatanie mięśni skośnych brzucha - wykonuje się chwytem kleszczowym oburącz naprzemiennie (ryc. 111), ugniatając z przełamywaniem z dołu do góry i z powrotem. Mięśni nie należy ugniatać zbyt głęboko. Ryc. 111. Ugniatanie mięśni skośnych brzucha Ugniatanie mięśni prostych brzucha - przeprowadza się chwytem kleszczowym oburącz naprzemiennie, ujmując mięśnie'po prawej i lewej stronie linii białej (ryc. 112). Ugniatanie z przełamywaniem odbywa się z dołu do góry i z powrotem. Mięśni nie należy ugniatać zbyt głęboko. 127 Ryc. 112. Ugniatanie mięśni prostych brzucha Oklepywanie - wykonuje się „miotełkami" albo „półpiąstkami" (ryc. 113), albo „piąstkami", w prawą stronę, wokół pępka. 128 Ryc. 113. Oklepywanie brzusznych „półpiąst Wibracja - stosuje się wibrację stabilną, układając dłoń na pępku albo wibrację labilną okrężną w prawą stronę, masując całą dłonią, albo wibrację „daszkową" (ryc. 114). Ryc. 114. Wibracja „daszkowa" powłok brzusznych " Głaskanie -jak na wstępie. 3.7. Masaż kończyny górnej Masaż kończyny górnej przeprowadza się etapowo, rozpoczynając od palców ręki, a kończąc na stawie ramiennym. Wykonuje się w pozycji leżenia zawodnika tyłem albo w siadzie z podparciem masowanej kończyny górnej. Masowaniem objęte są następujące części: palce, śródręcze, staw nadgarstkowy, przedramię, staw łokciowy, ramię, mięsień naramienny i staw ramienny. 3.7.1. Masaż palców Głaskanie rozcierające - masuje się stronami dłoniowymi obu rąk, wszystkie palce, równocześnie po stronach grzbietowej i dłoniowej (ryc. 115). I Głaskanie - masuje się kciukiem i wskazicielem (ryc. 116) po stronie grzbietowo-dłoniowej oraz po stronach bocznych. 129 Ryc. 115. Głaskanie rozcierające palców ręki Ryc. 116. Głaskanie stron grzbietowo-dłoniowej palców ręki Rozcieranie - stosuje się ruchy okrężne kciukiem i wskazicielem, po strom przy głaskaniu (ryc. 117). ręk, 130 Ryc. 117. Rozcieranie stron bocznych palców ręki Ugniatanie - ugniata się kciukiem i wskazicielem na poszczególnych paliczkach, stronach jak przy głaskaniu (ryc. 118). Ryc. 118. Ugniatanie stron grzbietowo-dłoniowej palców ręki Wałkowanie - przeprowadza się stronami dłoniowymi obu rąk, wykonując ruchy rękami w strony przeciwne (ryc. 119). Masuje się każdy palec osobno. I 131 Ryc. 119. Wałkowanie palców Głaskanie -jak na wstępie. 3.7.2. Masaż strony grzbietowej ręki Głaskanie - wykonuje się stroną dłoniową ręki albo kciukami, w pięciu pasmach (ryc. 120), albo opuszkami palców 2-5 jednej ręki, w czterech pasmach (ryc. 121) Masuje się od stawów śródręczno-paliczkowych do stawu nadgarstkowego. Ryc. 120. Głaskanie strony grzbietowej ręki 132 Ryc. 121. Głaskanie strony grzbietowej ręki Rozcieranie - masuje się ruchami okrężnymi, wykonywanymi opuszkami kciuków, w pięciu pasmach (ryc. 122) albo opuszkami palców 2-5 jednej ręki, w czterech pasmach. Ryc. 122. Rozcieranie strony grzbietowej ręki Ugniatanie - wykonuje się przyśrodkową stroną paliczka dalszego kciuka pyc. 123), ugniatając między poszczególnymi kośćmi śródręcza. I 133 Ryc. 123. Ugniatanie śródręcza Wibracja labilna - stosuje się opuszkami palców 2-5 jednej ręki. Głaskanie -jak na wstępie. 3.7.3. Masaż strony dłoniowej ręki Głaskanie - przeprowadza się stroną dłoniową (ryc. 124) albo pięścią (ryc. jednej ręki. Ryc. 124. Głaskanie strony dłoniowej ręki 134 Ryc. 125. Głaskanie strony dłoniowej ręki Rozcieranie - masuje się ruchami okrężnymi, wykonywanymi opuszkami palców 2,3 i 4 jednej ręki w kilku pasmach albo opuszkami kciuków w pięciu pasmach, albo pięścią (ryc. 126). Ryc. 126. Rozcieranie strony dłoniowej ręki Ugniatanie - wykonuje się pięścią w formie przesuwania zygzakiem (ryc. 127). 135 Ryc. 127. Ugniatanie strony dłoniowej ręki Ugniatanie kłębu kciuka i kłębika palca małego - masuje się chwytem szczyp-cowym, wykonywanym kciukiem i zgiętym wskazicielem, równocześnie po obu stronach (ryc. 128), albo kciukami i wskazicielami, najpierw po jednej strof a potem po drugiej. Ryc. 128. Ugniatanie kłębu kciuka i kłębika palca małego Oklepywanie - przeprowadza się w formie „dziobania" końcami opuszek ] 2-5 jednej ręki (ryc. 129). 136 Ryc. 129. Oklepywanie strony dłoniowej ręki w formie „ dziobania " Wibracja labilna - stosuje się opuszkami palców 2-5 jednej ręki. Głaskanie -jak na wstępie. 7.4. Masaż stawu nadgarstkowego Głaskanie - wykonuje się kciukiem i wskazicielem w formie „bransolety" (ryc. 30) albo opuszkami palców 2-5 jednej ręki (ryc. 131) z dołu do góry, najpierw !jednej strony, a potem z drugiej. Ryc. 130. Głaskanie stawu nadgarstkowego 137 y Ryc. 131. Głaskanie stawu nadgarstkowego Rozcieranie - przeprowadza się ruchami okrężnymi, wykonywanymi opuszka kciuków i wskazicieli na całej szerokości szpary stawowej (ryc. 132) albo opuszkami palców 2-5 jednej ręki, z dołu do góry, najpierw po jednej stronie, a potem po dr Ryc. 132. Rozcieranie stawu nadgarstkowego Głaskanie -jak wyżej. 138 3.7.5. Ćwiczenia i mobilizacje po masażu ręki ? zginanie i prostowanie palców 2-5 równocześnie we wszystkich stawach palców, I- zginanie i prostowanie kciuka, - „wyciąganie" każdego palca z osobna (ryc. 133), Ryc. 133. „Wyciąganie"palca odwodzenie i przywodzenie kciuka, przeciwstawianie kciuka poszczególnym palcom, obwodzenie kciuka - krążenie kciukiem w prawą stronę, a potem w lewą, rozciąganie śródręcza za pomocą „chwytu chińskiego" na śródręcze - masażysta układa kłęby kciuków na kłębie i kłębiku zawodnika, a palce 2-5 obu rąk na stronie grzbietowej ręki. Równocześnie naciska na kłęb i kłębik, a palcami wypycha środek śródręcza w górę (ryc. 134), rozluźnianie śródręcza - masażysta chwyta dwie sąsiednie kości śródręcza i wykonuje ruchy rękami (góra, dół) w strony przeciwne (ryc. 135), zginanie i prostowanie stawu nadgarstkowego, odwodzenie dołokciowe i dopromieniowe, obwodzenie stawu nadgarstkowego, rozluźnienie stawu nadgarstkowego za pomocą „chwytu chińskiego" na nadgarstek - masażysta kciukami i wskazicielami chwyta za staw nadgarstkowy zawodnika, a palcami 3, 4 i 5 obu rąk podrzuca jego dłoń, pozwalając jej swobodnie opaść (ryc. 136), 139 Ryc. 134. „ Chwyt chiński" za śródrącze Ryc. 135. Rozluźnianie śródrącza 140 Ryc. 136. „ Chwyt chiński" za nadgarstek rozciąganie stawu nadgarstkowego za pomocą chwytu zwanego rybką - masażysta przykłada ręce szeregami bliższymi kości nadgarstka do stawu nadgarstkowego zawodnika i wykonuje ruchy rękami w strony przeciwne w osi długiej przedramienia (ryc. 137). Można również zastosować rozciąganie stawu poprzez odciąganie ręki od przedramienia (ryc. 138). Ryc. 137. Rozciąganie stawu nadgarstkowego „ rybką " Ul Ryc. 138. Rozciąganie stawu nadgarstkowego 3.7.6. Masaż przedramienia Głaskanie - wykonuje się całą stroną dłoniową jednej ręki (ryc. 139) albo pic raz jedną część przedramienia, raz drugą. Ryc. 139. Głaskanie przedramienia Rozcieranie - przeprowadza się ruchami okrężnymi chwytem kleszczowym (ij 140) albo pięścią, albo opuszkami palców 2-5 jednej ręki, raz z jednej strony] ramienia, raz z drugiej, albo stronami dłoniowymi obu rąk, obejmując cały i przedramienia (ryc. 141). 142 Ryc. 140. Rozcieranie przedramienia Ryc. 141. Rozcieranie przedramienia Ugniatanie - masuje się chwytem szczypcowym oburącz naprzemiennie, najpierw jedną część przedramienia, a potem drugą (ryc. 142), albo chwytem kleszczowym oburącz naprzemiennie, obejmując cały obwód przedramienia (ryc. 143). 143 Ryc. 142. Ugniatanie przedramienia Ryc. 143. Ugniatanie przedramienia Oklepywanie - stosuje się „miotełki" najpierw po jednej stronie przedramii a potem po drugiej (ryc. 144). Nie należy uderzać po kościach promienio^ i łokciowej. Po stronie wewnętrznej oklepuje się delikatnie. Oklepywanie prza mienia przeprowadza się u sportowców z dużą masą mięśniową. 144 Wibracja labilna - przeprowadza się całą dłonią, raz po jednej stronie, raz po jgiej, albo dwoma rękami równocześnie po obu stronach. Roztrząsanie - wykonuje się całą tonią, raz po jednej stronie, raz po jgiej, albo dwoma rękami, wykonując ni ruchy w strony przeciwne. Technika funkcjonalna przedramienia - masażysta jedną ręką chwytem Jeszczowym ugniata przedramię od stawu nadgarstkowego do łokciowego, a drugą ręką wykonuje powoli ruchy zginania prostowania w stawach nadgarstkowym i łokciowym (ryc. 145). Głaskanie -jak wyżej. Ryc. 144. Oklepywanie przedramienia „ miotełkami" Ryc. 145. Technika funkcjonalna przedramienia. 145 3.7.7. Masaż stawu łokciowego Masaż stawu łokciowego przeprowadza się przy wyprostowanej kończynie gór albo przy zgiętej. Masaż stawu przy wyprostowanej kończynie Głaskanie - wykonuje się głaskanie podłużne stronami dłoniowymi obu rąk (r 146), równocześnie po obu stronach, z dołu do góry, albo głaskanie okrężne opus kami palców 2-5 obu rąk (ryc. 147), wokół dołu łokciowego i wyrostka łokcioweg równocześnie po obu stronach, albo głaskanie dośrodkowe do szpary stawowej. Ryc. 146. Głaskanie podłużne stawu łokciowego Ryc. 147. Głaskanie okrężne stawu łokciowego 146 Rozcieranie - stosuje się rozcieranie podłużne ruchami okrężnymi, wykonywanymi opuszkami paJców 2-5 obu rąk, z dołu do góry, albo rozcieranie okrężne kciukami, najpierw wokół dołu łokciowego, a potem wokół wyrostka łokciowego, albo rozcieranie dośrodkowe do szpary stawowej (ryc. 148). Ryc. 148. Rozcieranie dośrodkowe stawu łokciowego Ugniatanie - stosuje się ugniatanie podłużne kciukami i zgiętymi wskazicielami I(ryc. 149) po stronach promieniowej i łokciowej. Ryc. 149. Ugniatanie stawu łokciowego Wibracja labilna - wykonuje się wibrację podłużną, równocześnie po obu nach. Technika funkcjonalna stawu łokciowego - przedramię zawodnika ustawie jest w pozycji pośredniej i w małym zgięciu w stawie łokciowym, masażysta pr kładą kciuka i wskaziciela jednej ręki poniżej stawu łokciowego i wykonuje przeczne ruchy posuwisto-zwrotne, a drugą ręką stabilizuje przedramię (ryc. 150). Ryc. 150. Technika funkcjonalna stawu łokciowego Głaskanie -jak wyżej. Masaż stawu przy zgiętej kończynie Głaskanie - przeprowadza się głaskanie podłużne stronami dłoniowymi ob naprzemiennie (ryc. 151), ze zmianą strony ponad łokciem, albo głaskanie do kowe do szpary stawowej. Rozcieranie - masuje się ruchami okrężnymi, wykonywanymi opuszkami | jednej ręki w formie „koszyczka", wokół wyrostka łokciowego i najbliższej ok albo nasadami rąk po stronach bocznej i przyśrodkowej (ryc. 152). 148 Ryc. 151. Głaskanie podłużne stawu łokciowego Ryc. 152. Rozcieranie stawu łokciowego Mieszanie - wykonuje się chwytem kleszczowym, ruchami okrężnymi, oburącz równocześnie (ryc. 153). Technika funkcjonalna stawu łokciowego -jak wyżej. Głaskanie -jak wyżej. 149 3.7.8. Masaż ramienia Masaż ramienia można wykonać pomijając mięsień naramienny i staw ramienny albo z mięśniem naramiennym, a staw ramienny masuje się osobno. Głaskanie - wykonuje się całą dłonią, raz po jednej stronie, raz po drugiej (ryc. 154), albo dwoma rękami równocześnie, albo pięścią w kilku pasmach. Ryc. 153. Mieszanie stawu łokcioy Ryc. 154. Głaskanie ramienia 150 Rozcieranie - przeprowadza się ruchami okrężnymi jedną ręką, chwytem kleszczowym, najpierw po jednej stronie, a potem po drugiej, albo chwytem kleszczowym oburącz naprzemiennie (ryc. 155), obejmując cały obwód ramienia, albo pięściami, [w kilku pasmach, albo opuszkami palców 2-5 jednej ręki, w kilku pasmach. Ryc. 155. Rozcieranie ramienia Ugniatanie - masuje się chwytem szczypcowym oburącz naprzemiennie, najpierw niesień dwugłowy, a potem trójgłowy (ryc. 156), albo chwytem kleszczowym obu- ; naprzemiennie, obejmując cały obwód ramienia, albo stosuje się uciski oburącz ównoczesne. Ryc. 156. Ugniatanie ramienia 151 Oklepywanie - oklepuje się „miotełkami" albo „półpiąstkami", „piąstkami", albo , jodełką" (ryc. 157), albo sposobem „karatowym". Ryc. 157. Oklepywanie ramienia „jodełką" Wibracja labilna - wykonuje się całą dłonią lub opuszkami palców jednej w kilku pasmach. Roztrząsanie - przeprowadza się całą dłonią jednej ręki, najpierw po jednej nie, a potem po drugiej, albo oburącz, wykonując ruchy rękami w strony przeciwne Wałkowanie - wykonuje się stronami dłoniowymi obu rąk, ułożonymi popr nie do osi długiej ramienia (ryc. 158). Technika funkcjonalna mięśnia dwugłowego ramienia - masażysta jedną i chwytem kleszczowym ugniata mięsień z dołu do góry, a drugą ręką trzyma za i garstek kończyny masowanej. Podczas masowania jedną ręką, drugą wykonuje wolne ruchy zginania i prostowania w stawie łokciowym (ryc. 159). Głaskanie -jak wyżej. Ryc. 158. Wałkowanie ramienia Ryc. 159. Technika funkcjonalna mięśnia dwugłowego ramienia 153 3.7.9. Masaż mięśnia naramiennego i stawu ramiennego Głaskanie mięśnia - wykonuje się stronami dłoniowymi obu rąk, naprzemien (ryc. 160) albo pięścią, w trzech pasmach. Głaskanie stawu - masuje się kciukami i wskazicielami (ryc. 161) albo kłębika i palcami małymi, równocześnie, naprzemiennie po stronach przedniej i tylnej, splecionymi rękami ułożonymi na górnej części stawu, sposobem „wahadłowym". Ryc. 160. Głaskanie mięśnia na-ramienneeo Ryc. 161. Głaskanie stawu ramiennegoi Głaskanie dołu pachowego - masuje się przy odwiedzonym ramieniu do kąfai stroną grzbietową palców 2-5 jednej ręki, od ramienia do klatki piersiowej (ryc. 162). T^02c\eran\e m\ę«na - masuje s\^ rachami okrężnymi, vf \Lam\ pa\cóvj 1-5 a\bo p\eśc\ajednei t^d, ^j \rzec\\ pasmach ir^c. Rozcieranie mięśnia i stawu - masuje się ruchami okrężnymi, wykony opuszkami palców 2-5 obu rąk, po mięśniu w górę, następnie bokami w sowując staw ramienny wraca się do punktu wyjścia (ryc. 164). 154 bo Ryc. 162. Głaskanie dołu pachowego Ryc. 163. Rozcieranie mięśnia nara-miennego Ryc 164. Rozcien •anie mięśnia naramien- nego i stawu ramiennego 155 Rozcieranie stawu - rozciera się nasadami obu rąk, równocześnie po stronacj przedniej i tylnej (ryc. 165). Ryc. 165. Rozcieranie stawu ramiennego Ugniatanie mięśnia - przeprowadza się chwytem szczypcowym oburącz naprzemiennie, w trzech pasmach (ryc. 166), albo chwytem kleszczowym oburącz naprzemiennie, obejmując cały mięsień. Ryc. 166. Ugniatanie mięśnia naramiennego IS6 Mieszanie - wykonuje się chwytem kleszczowym oburącz równocześnie, obej-[Ując cały mięsień (ryc. 167). Oklepywanie - stosuje się oklepywanie „miotełkowe" lub sposobem „karato-wym"(ryc. 168). Ryc. 167. Mieszanie mięśnia na-ramiennego Ryc. 168. Oklepywanie mięśnia naramien-nego sposobem „karatowym" Wibracja labilna - przeprowadza się opuszkami palców 2-5 jednej ręki, w trzech pasmach. Roztrząsanie - wykonuje się całą dłonią, w jednym paśmie, obejmując cały mięsień. Technika funkcjonalna mięśnia naramiennego - masażysta jedną ręką podtrzymuje kończynę górną zgiętą w stawie łokciowym do kąta prostego, a drugą chwytem kleszczowym ugniata mięsień. Podczas masowania wykonuje powolne ruchy 'odwodzenia i przywodzenia w stawie ramiennym (ryc. 169). 157 Ryc. 169. Technika funkcjonalna mięśnia naramiennego Głaskanie - jak na wstępie. 3.7.10. Masaż kończyny górnej w całości Masaż palców, śródręcza i stawu nadgarstkowego przeprowadza się etapowo, i tomiast przedramię i ramię wraz z mięśniem naramiennym masuje się w całości. śnie prostowniki przedramienia łączy się płynnym ruchem z mięśniem trójgłowym I ramienia i tylną połową mięśnia naramiennego, a mięśnie zginacze przedramienia-j mięśniem dwugłowym ramienia i przednią połową mięśnia naramiennego. Na zakoi czenie wykonuje się masaż stawu ramiennego, a także rozluźnianie kończyny górnej - masażysta chwyta kończynę górną w okolicy] stawu nadgarstkowego i delikatnie potrząsa ją, wykonując krótkie, energiczne ruclijj na boki. 3.7.11. Ćwiczenia i mobilizacje po masażu stawów łokciowego i ramiennego - zginanie i prostowanie stawu łokciowego, - odwracanie i nawracanie przedramienia, - zginanie i prostowanie w stawie ramienno-barkowym, - odwodzenie i przywodzenie w stawie ramienno-barkowym, 158 - obwodzenie w stawie ramienno-barkowym, - rozciąganie obręczy barkowej z rękami splecionymi za głową (ryc. 170). Ryc. 170. Rozciąganie obręczy barkowej J.8. Masaż kończyny dolnej Masaż kończyny dolnej przeprowadza się w pozycji leżenia tyłem, przodem lub na oku, w zależności od masowanych grup mięśniowych. Kończynę dolną masuje się powo, rozpoczynając od palców stopy, a kończąc na stawie biodrowym. Masaż przedniej strony kończyny dolnej wykonuje się w pozycji leżenia zawodnika tyłem, tylną stronę masuje się w leżeniu przodem, a boczną stronę uda i staw biodrowy [w pozycji leżenia na boku. Pozycja leżenia tyłem 3.8.1. Masaż palców Głaskanie - wykonuje się głaskanie rozcierające stronami dłoniowymi obu rąk I wszystkich palców, równocześnie po stronach grzbietowej i podeszwowej (ryc. 171). Rozcieranie - masuje się ruchami okrężnymi, wykonywanymi kciukiem i wskazi-; cielem jednej ręki, poszczególne palce po stronach grzbietowej i podeszwowej (ryc. 159 Ryc. 171. Głaskanie rozcierające palców stopy Ryc. 172. Rozcieranie palców stopy 3.8.2. Masaż śródstopia Głaskanie - masuje się stronami dłoniowymi obu rąk, równocześnie po stron grzbietowej i podeszwowej, od palców do stawu skokowego i pięty (ryc. Ryc. 173. Głaskanie śródstopia Rozcieranie - wykonuje się ruchy okrężne nasadami rąk, równocześnie po obu stronach (ryc. 174). Ryc. 174. Rozcieranie śródstopia Ugniatanie - przeprowadza się w formie ucisków równoczesnych, obejmując stopę dwoma rękami (ryc. 175). 161 Ryc. 175. Ugniatanie śródstopia 3.8.3. Masaż strony grzbietowej stopy Głaskanie - wykonuje się stronami dłoniowymi obu rąk, naprzemiennie, z uwzględnieniem pięty, albo kciukami, w pięciu pasmach (ryc. 176), albo opuszkami palców 2-5 jednej ręki, w kilku pasmach. Ryc. 176. Głaskanie strony grzbietowej stopy a\ opws,xVam\1fflH ków, w pięciu pasmach, albo opuszkami palców 2-5 jednej ręki, w kilku pasmai| (ryc. 177). 162 Ryc. 177. Rozcieranie strony grzbietowej stopy Ugniatanie - masuje się w formie ucisków miejscowych, przyśrodkową stroną pa-liczka dalszego kciuka, pomiędzy poszczególnymi kośćmi śródstopia (ryc. 178). Ryc. 178. Ugniatanie strony grzbietowej stopy Wibracja labilna - przeprowadza się opuszkami palców 2-5 jednej ręki, w kilku pasmach. Głaskanie -jak wyżej. 163 3.8.4. Masaż strony podeszwowej stopy Masaż strony podeszwowej stopy można przeprowadzić w pozycji leżenia zawaj nika tyłem albo w pozycji leżenia przodem, przy uniesionym podudziu do kąta 45°. Głaskanie - wykonuje się kłębikiem palca małego albo pięścią (ryc. 179), od pali ców do końca pięty. Rozcieranie - masuje się ruchami okrężnymi, wykonywanymi opuszkami palców 2-5 jednej ręki (ryc. 180), albo pięścią, w kilku pasmach. Ryc. 179. Głaskanie strony podeszwowej stopy Ryc. 180. Rozcieranie strony podeszwowej stopy Rozcieranie pięty - masuje się ruchami okrężnymi, wykonywanymi kłęb kciuków, równocześnie po obu stronach (ryc. 181). Ugniatanie - stosuje się ugniatanie pięścią w formie przesuwania ; przez środek strony podeszwowej (ryc. 182) oraz ugniatanie stron przyśrodko« i bocznej, kciukami i zgiętymi wskazicielami, równocześnie po obu stronach| 183), albo opuszkami palców obu rąk, najpierw po jednej stronie, a potem po < 164 Ryc. 181. Rozcieranie pięty Ryc. 182. Ugniatanie strony pode-szwowej stopy Ryc. 183. Ugniatanie stron bocznej i przy środków ej stopy 165 Okłepywanie - przeprowadza się końcami opuszek palców 2-5 jednej ręki w formie „dziobania" (ryc. 184). Wibracja Iabilna - wykonuje się opuszkami palców 2-5 jednej ręki, w kilku pasmach. Głaskanie -jak wyżej. 3.8.5. Masaż stawu skokowego Głaskanie - masuje się kciukami między kostkami (ryc. 185) oraz opuszkami palców 2-5 obu rąk wokół kostek, równocześnie po obu stronach, albo opuszkami palców obu rąk, z dołu do góry, między kostkami oraz z tyłu kostek z uwzględnieniem ścięgna Achillesa, równocześnie po obu stronach. Ryc. 184. Okłepywanie strony podeszwową stopy w formie „dziobania" Ryc. 185. Głaskanie stawu skokowego między kostkami 166 Oklepywanie - przeprowadza się końcami opuszek palców 2-5 jednej ręki w formie „dziobania" (ryc. 184). Wibracja Iabilna - wykonuje się opuszkami palców 2-5 jednej ręki, w kilku pasmach. Głaskanie -jak wyżej. 3.8.5. Masaż stawu skokowego Głaskanie - masuje się kciukami między kostkami (ryc. 185) oraz opuszkami palców 2-5 obu rąk wokół kostek, równocześnie po obu stronach, albo opuszkami palców obu rąk, z dołu do góry, między kostkami oraz z tyłu kostek z uwzględnieniem ścięgna Achillesa, równocześnie po obu stronach. Ryc. 184. Oklepywanie strony podeszwo stopy w formie „dziobania" Ryc. 185. Głaskanie stawu skokowego między kostkami 166 Rozcieranie - przeprowadza się ruchami okrężnymi, wykonywanymi opuszkami kciuków, między kostkami oraz opuszkami palców 2-5 obu rąk wokół kostek (ryc. 186), równocześnie po obu stronach, albo opuszkami palców 2-5 jednej ręki między kostkami, z dołu do góry i opuszkami palców 2-5 obu rąk, równocześnie po obu stronach, z tyłu kostek z uwzględnieniem ścięgna Achillesa (ryc. 187). Ryc. 186. Rozcieranie stawu skokowego wokół kostek Ryc. 187. Rozcieranie stawu skokowego ze ścięgnem Achillesa 167 3.8.6. Ćwiczenia i mobilizacje po masażu stopy - zginanie i prostowanie wszystkich palców równocześnie, - krążenie paluchem w prawą i lewą stronę, - roztrzepywanie wszystkich palców równocześnie (ryc. 188), Ryc. 188. Roztrzepywanie palców krążenie wszystkimi palcami równocześnie, w prawą i lewą stronę, kształtowanie sklepienia stopy - przeprowadza się dwoma sposobami. Spc pierwszy polega na tym, że kciuki ustawia się w linii środkowej podeszwy, ] zostałe palce stronami dłoniowymi obejmują grzbiet stopy. Wykonuje się i noczesne uciski kciukami i pozostałymi palcami, tworząc „daszek". Ucisk palcami przesuwa się ręce od palców do pięty i stawu skokowego (ryc. U Drugi sposób jest następujący: kciuki ustawia się w linii środkowej sti grzbietowej stopy, a pozostałe palce od strony podeszwowej (ryc. 190). skanie palcami wykonuje się tak, jak w pierwszym sposobie, rozluźnianie śródstopia: kciuki ustawia się na grzbiecie stopy na dwóch i nich kościach śródstopia, pozostałe palce obejmują stopę z dwóch stron (r 191). Wykonuje się ruchy rękami (góra, dół) w strony przeciwne, nawracanie i odwracanie stopy, zginanie i prostowanie w stawie skokowym, krążenie stopą w prawą i lewą stronę, 168 Ryc. 189. Kształtowanie sklepienia stopy - sposób I Ryc. 190. Kształtowanie sklepienia stopy - sposób II Ryc. 191. Rozluźnianie śródstopia 169 wałkowanie stopy: do bocznych stron stopy przykłada się ręce stronami dłonioJ wymi i wykonuje się nimi ruchy w strony przeciwne (ryc. 192); wałkowanie odbywa się od palców do pięty i z powrotem. Ryc. 192. Wałkowanie stopy 3.8.7. Masaż przedniej strony podudzia Głaskanie - wykonuje się stronami dłoniowymi obu rąk, równocześnie po st bocznej i przyśrodkowej (ryc. 193), albo pięściami z ominięciem krawędzi pr kości piszczelowej. Ryc. 193. Głaskanie przedniej strony podudzia 170 Rozcieranie - stosuje się ruchy okrężne stronami dłoniowymi albo pięściami (ryc. 194), równocześnie po obu stronach z ominięciem kości piszczelowej, albo opuszka-ni palców 2-5 obu rąk, najpierw po jednej stronie, a potem po drugiej. Ryc. 194. Rozcieranie przedniej strony podudzia Ugniatanie - przeprowadza się chwytem szczypcowym oburącz naprzemiennie tylko po stronie bocznej (ryc. 195). Ryc. 195. Ugniatanie bocznej strony podudzia 171 "^^"?™ Rolowanie poprzeczne - masuje się kciukami i wskazicielami, od łydki do kości piszczelowej, tylko na bocznej stronie, w pasmach od dolnej części podudzia do górnej (ryc. 196). Ryc. 196. Rolowanie poprzeczne podudzia Oklepywanie - wykonuje się „miotełkami" tylko po bocznej stronie oraz „jodełką" (ryc. 197) po obu stronach, z pominięciem kości piszczelowej. Wibracja labilna - przeprowadza się opuszkami palców albo stronami dłonioj wymi po obu stronach. Głaskanie -jak wyżej. 3.8.8. Masaż stawu kolanowego Masaż stawu kolanowego można wykonać przy wyprostowanej kończynie doli albo przy zgiętej. Masaż stawu kolanowego przy wyprostowanej kończynie dolnej Głaskanie - masuje się stronami dłoniowymi obu rąk, po rzepce i stronach bocz-i nych stawu kolanowego (ryc. 198), albo opuszkami palców 2-5 obu rąk, w trzech pasmach - bocznym, środkowym i przyśrodkowym, albo stosuje się głaskanie dośrod-kowe, od uda i od podudzia do szpary stawowej. 172 I Ryc. 197. Oklepywanie podudzia „jodełką" Ryc. 198. Głaskanie stawu kolanowego 173 Głaskanie wokół rzepki - wykonuje się kciukami (ryc. 199), po stronach bocznych rzepki, z dołu do góry i z powrotem. Ryc. 199. Głaskanie wokół rzepki Rozcieranie - przeprowadza się ruchami okrężnymi, wykonywanymi opuszkami palców obu rąk, w trzech pasmach - bocznym, środkowym i przyśrodkowym, albo nasadami obu rąk (ryc. 200), po stronach bocznej i przy środkowej, równocześnie po obu stronach, albo stosuje się rozcieranie dośrodkowe do szpary stawowej. Ryc. 200. Rozcieranie stawu kolanowego 174 Rozcieranie rzepki - masuje się ruchami okrężnymi, wykonywanymi opuszkami kciuków, przez środek rzepki w górę, następnie bokami w dół do punktu wyjścia (ryc. 201). Ryc. 201. Rozcieranie rzepki Głaskanie posuwisto-zwrotne - masuje się opuszkami palców jednej ręki na górnym brzegu rzepki, z jednej strony na drugą. Ręka nie masująca stabilizuje kończynę dolną poniżej kolana (ryc. 202). I Ryc. 202. Głaskanie posuwisto-zwrotne rzepki 175 Mieszanie - wykonuje się chwytem kleszczowym oburącz równocześnie od góf nej części podudzia do dolnej części uda (ryc. 203). Ryc. 203. Mieszanie stawu kolanowego Głaskanie -jak wyżej. Masaż stawu kolanowego przy zgiętej kończynie dolnej Głaskanie - przeprowadza się stronami dłoniowymi obu rąk, od górnej części podudzia do dolnej części uda (ryc. 204), albo stosuje się głaskanie dośrodkowe do szpary stawowej. Ryc. 204. Głaskanie stawu kolanowego 176 Rozcieranie - wykonuje się ruchy okrężne stronami dłoniowymi (ryc. 205) albo opuszkami palców obu rąk, z dołu do góry, albo nasadami obu rąk po stronach bocznej iprzyśrodkowej stawu, albo stosuje się rozcieranie dośrodkowe do szpary stawowej. Ryc. 205. Rozcieranie stawu kolanowego 1.9. Masaż przedniej strony uda Głaskanie - przeprowadza się stronami dłoniowymi obu rąk (ryc. 206) albo pię-ciami, od stawu kolanowego do stawu biodrowego, pachwiny i krocza. Ryc. 206. Głaskanie przedniej strony uda 7 Rozcieranie - wykonuje się ruchy okrężne stronami dłoniowymi obu rąk albo opuszkami palców 2-5, albo pięściami obu rąk (ryc. 207), w kilku pasmach. Ryc. 207. Rozcieranie przedniej strony uda Ugniatanie - wykonuje się chwytem szczypcowym oburącz naprzemiei w kilku pasmach (rys. 208), albo chwytem kleszczowym z przełamywaniem, w trzech pasmach. Ryc. 208. Ugniatanie przedniej strony uda 178 Mieszanie - stosuje się chwyt kleszczowy oburącz równocześnie, przez środek uda (ryc. 209). Ryc. 209. Mieszanie przedniej strony uda Rolowanie poprzeczne - przeprowadza się kciukami i wskazicielami na zewnętrznej stronie uda (ryc. 210), od przedniej strony do tylnej, w pasmach od stawu kolanowego do biodrowego. Ryc. 210. Rolowanie poprzeczne bocznej strony uda 179 Oklepywanie - masuje się „miotełkami" lub „miseczkami", lub „piąstkami", lub „półpiąstkami", lub , jodełką" (ryc. 211), lub sposobem „karatowym". Ryc. 211. Oklepywanie przedniej strony uda „jodełką" Wałkowanie - wykonuje się stronami dłoniowymi obu rąk, ustawionymi poprzecznie do osi długiej uda (ryc. 212), po wymasowaniu przedniej i tylnej strony uda. Ryc. 212. Wałkowanie uda 180 Wibracja labilna - wykonuje się stroną dłoniową albo opuszkami palców 2-5 jednej ręki. Roztrząsanie - stosuje się stroną dłoniową jednej ręki. Głaskanie -jak wyżej. 3.8.10. Masaż przedniej strony kończyny dolnej w całości Masaż przedniej strony kończyny dolnej w całości przeprowadza się w pozycji leżenia tyłem, kończyny górne ułożone wzdłuż tułowia, pod staw kolanowy podłożony jest mały wałek. Masaż palców, strony grzbietowej i stawu skokowego wykonuje się etapowo, natomiast podudzie, staw kolanowy i udo masuje się w całości od stawu skokowego do stawu biodrowego, stosując głaskanie, rozcieranie, ugniatanie, okle-pywanie i wibrację. Nie wraca się do stawu kolanowego, który będzie wymasowany z zastosowaniem głaskania i rozcierania. Na zakończenie masowania stosuje się rozluźnianie kończyny dolnej - masażysta lekko unosi kończynę dolną i delikatnie potrząsa ją, wykonując krótkie, energiczne ruchy na boki. Pozycja leżenia przodem Masaż palców wykonuje się tak samo, jak w pozycji leżenia tyłem. 3.8.11. Masaż strony podeszwowej stopy Masuje się przy zgiętej w stawie kolanowym do kąta 45° kończynie dolnej. Głaskanie - przeprowadza się stroną dłoniową ręki (ryc. 213) albo pięścią jednej ręki, druga ręka podtrzymuje podudzie od strony grzbietowej stopy. Można również zastosować głaskanie kciukami, w kilku pasmach. Ryc. 213. Głaskanie strony podeszwowej stopy 181 Rozcieranie - masuje się ruchami okrężnymi, wykonywanymi opuszkami palców 2-5 albo pięścią jednej ręki (ryc. 214), albo kciukami, w kilku pasmach. Ugniatanie - masuje się pięścią w formie przesuwania zygzakiem przez środek strony podeszwowej (ryc. 215), oraz ugniata się strony boczne stopy kciukami i wskazicielami (ryc. 216). Ryc. 214. Rozcieranie strony podeszwowej stopy Ryc. 215. Ugniatanie strony podeszwowej stopy 182 Oklepywanie - stosuje się technikę „dziobania" końcami opuszek palców 2-5 jednej ręki. Wibracja labilna - przeprowadza się opuszkami palców 2-5 jednej ręki. Głaskanie -jak wyżej. 3.8.12. Masaż ścięgna Achillesa Stopa ułożona jest poza stołem do masażu, pod staw skokowy podłożony jest mały wałek. Głaskanie - masuje się kciukiem lub voma kciukami po grzbiecie ścięgna yc. 217) oraz kciukiem i wskazicielem ilub dwoma kciukami (ryc. 218) po stronach bocznych ścięgna. Ryc. 216. Ugniatanie stron bocznych stopy I Ryc. 217. Głaskanie strony grzbietowej ścięgna Achillesa 183 Ryc. 218. Głaskanie stron bocznych ścięgna Achillesa Rozcieranie - wykonuje się ruchy okrężne kciukiem lub kłębikiem palca małeg (ryc. 219) po grzbiecie ścięgna oraz kciukiem i wskazicielem lub dwoma kciukami j stronach bocznych. Ryc. 219. Rozcieranie strony grzbietowej ścięgna Achillesa 184 x u5uiaiauic z prz^mn^wamem, Kciukami i palcami 2 i 3 obu rąk (ryc. 220), wykonując ruchy rękami w strony przeciwne, poprzecznie do osi długiej podudzia. Ryc. 220. Ugniatanie przełamujące ścl Oklepywanie - przeprowadza się w formie ,,si e ścięgna Achillesa c. 221). siekania" kłębikami małych palców c 221. Oklepanie ścięgna Achillesa Głaskanie - jak formie „siekania' 185 J ??? 3.8.13. Masaż tylnej strony podudzia Pod staw skokowy podłożony jest wałek. Głaskanie - masuje się stronami dłoniowymi obu rąk (ryc. 222) albo pięściami j obu rąk. Ryc. 222. Głaskanie tylnej strony podudzia Rozcieranie - wykonuje się ruchy okrężne opuszkami palców 2-5 albo pięściami (ryc. 223), albo stronami dłoniowymi obu rąk. Ryc. 223. Rozcieranie tylnej strony podudzia 186 Ugniatanie - stosuje się ugniatanie chwytem szczypcowym oburącz naprzemiennie, w kilku pasmach, albo ugniatanie z przełamywaniem chwytem kleszczowym w jednym paśmie oraz ugniatanie miejscowe (uciski) nasadą śródręcza jednej ręki, przez środek łydki (ryc. 224). Mieszanie - przeprowadza się ruchami okrężnymi, chwytem kleszczowym, oburącz równocześnie, w jednym paśmie (ryc. 225). Oklepywanie - oklepuje się „miotełkami" albo „miseczkami", albo „półpiąst-kami", albo „piąstkami", albo Jodełką", albo sposobem „karatowym". Wibracja labilna - masuje się całą dłonią albo opuszkami palców 2-5 jednej ręki. Ryc. 224. Ugniatanie miejscowe tylnej strony podudzia Ryc. 225. Mieszanie tylnej strony podudzia 187 Roztrząsanie - przeprowadza się stroną dłoniową jednej ręki, przy uniesionym poddudziu do kąta 45° (ryc. 226). Technika funkcjonalna mięśnia trójgłowego łydki - stosuje się przy zgiętym podudziu do kąta 90°; jedną ręką trzyma się głęboko część środkową łydki, a drugą stopę i wykonuje się powolne ruchy zginania i prostowania w stawie skokowym (ryc. 227). Głaskanie -jak wyżej. Ryc. 226. Roztrząsanie łydki Ryc. 227. Technika funkcjonalna mięśnia trójgłowego łydki 188 3.8.14. Masaż dołu podkolanowego Masuje się powierzchownie przez środek dołu oraz wokół ograniczeń dołu; nie należy masować tkanek głębiej położonych ze względu na występowanie węzłów chłonnych. Głaskanie - stosuje się głaskanie podłużne stronami dłoniowymi obu rąk, naprzemiennie, albo opuszkami palców 2-5 obu rąk oraz głaskanie okrężne wokół ogra-f niczeń dołu (ryc. 228), z dołu do góry i z powrotem. Ryc. 228. Głaskanie okrężne dołu podkolanowego Rozcieranie - stosuje się rozcieranie podłużne ruchami okrężnymi, wykonywanymi opuszkami palców 2-5 obu rąk (ryc. 229), oraz rozcieranie okrężne kciukami wokół ograniczeń dołu. 3.8.15. Masaż tylnej strony uda Masuje się od dołu podkolanowego do stawu biodrowego, fałdu pośladkowego i krocza z zastosowaniem takich technik, jak podczas masowania przedniej strony uda, a także przeprowadza się technikę funkcjonalną mięśni zginaczy podudzia -jedną ręką chwytem kleszczowym ugniata się mięśnie tylnej strony uda, a drugą wykonuje się powolne zginanie i prostowanie w stawie kolanowym (ryc. 230). 189 Ryc. 229. Rozcieranie podłużne dołu podkolanowego 3.8.16. Masaż pośladka Masaż pośladka można przeprowadzić dwoma sposobami: masażysta stojąc po stronie masowanej kończyny dolnej masuje w pasmach podłużnych, od fałdu pośladkowego do grzebienia biodrowego. Stojąc po stronie przeciwnej masuje w pasmach poprzecznych, w następujących kierunkach: od grzebienia biodrowego, od kości krzyżowej, od szpary pośladkowej i od fałdu pośladkowego do krętarza większego kości udowej. 190 Ryc. 230. Technika funkcjonalna mię zginaczy podudzia Głaskanie - masuje się stronami dłoniowymi (ryc. 231) albo opuszkami palców 2-5, albo pięściami obu rąk. Ryc. 231. Głaskanie podłużne pośladka Rozcieranie - wykonuje się ruchy okrężne opuszkami palców 2-5 (ryc. 232) albo ieściami obu rąk (ryc. 233), w pasmach podłużnych, albo poorzecztwrli pięściami poprzecznych. W* . 232. Rozcieranie podłużne pośładka 191 Ryc. 233. Rozcieranie poprzeczne pośladka Głaskanie posuwisto-zwrotne - rozciera się opuszkami palców 2-4 jednej ręki, druga ręka stanowi obciążenie ręki masującej. Masuje się w górnej części pośladka, wzdłuż grzebienia biodrowego (ryc. 234), a także wzdłuż fałdu pośladkowego (ryc. j 235). Ryc. 234. Głaskanie posuwisto-zwrotne górnej części pośladka 192 Ryc. 235. Głaskanie posuwisto-z -zwrotne wzdłuż fałdu pośladkowego Ugniatanie - przeprowadza się chwytem szczypcowym oburącz naprzemiennie, pasmach podłużnych (ryc. 236) i poDrzecztwrh Ryc. 236. Ugniatanie podłużne pośladka 193 Rolowanie - masuje się kciukami i wskazicielami obu rąk, w pasmach podłi nych i poprzecznych (ryc. 237). Ryc. 237. Rolowanie poprzeczne pośladka Oklepywanie - oklepuje się „miotełkami" albo „miseczkami", albo półpia karni", albo „piąstkami". Wibracja - stosuje się wibrację stabilną, przykładając rękę w punkcie centraln pośladka, albo wibrację labilną, przesuwając rękę w pasmach podłużnych i poprze 3.8.17. Masaż tylnej strony kończyny dolnej w całości Masaż tylnej strony kończyny dolnej w całości przeprowadza się w pozycji leżenia przodem, głowa ułożona jest na boku, kończyny górne wzdłuż tułowia, mały wałek jest podłożony pod staw skokowy. Masaż palców, strony podeszwowej stopy i ścięgna Achillesa wykonuje się etapowo, natomiast podudzie, dół podkolanowy, udo i pośladek masuje się w całości od ścięgna Achillesa do grzebienia biodrowego, z zastosowaniem głaskania, rozcierania, ugniatania, oklepywania i wibracji. Na za kończenie masowania stosuje się rozluźnianie kończyny dolnej - masażysta unosi lekko kończynę dolną i delik nie potrząsa ją, wykonując krótkie, energiczne ruchy na boki. 194 3.8.18. Masaż stawu biodrowego Pozycja leżenia na boku Masaż stawu biodrowego wykonuje się u zawodnika leżącego na boku kończyny dolnej nie masowanej. Podczas masowania kończyny dolne są lekko zgięte w stawach biodrowych i kolanowych. Między kończynami umieszcza się klin lub między stawy skokowe układa się wałek, w celu rozluźnienia napięć w obrębie miednicy i kończyny dolnej masowanej. Głaskanie - stosuje się głaskanie podłużne stronami dłoniowymi obu rąk, od gór-lej części uda do grzebienia biodrowego, albo głaskanie podłużne pięściami z ominięciem krętarza większego, albo głaskanie okrężne stronami dłoniowymi wokół krę-większego, albo głaskanie dośrodkowe, zbieżne do krętarza, w kilku pasmach yc. 238). Ryc. 238. Głaskanie dośrodkowe stawu biodrowego 195 Rozcieranie - opuszkami palców 2-5 (ryc. 239) albo pięściami masuje się ruchami okrężnymi w pasmach podłużnych, z ominięciem krętarza większego, albo wykonuje się rozcieranie dośrodkowe, zbieżne do krętarza. Głaskanie posuwisto-zwrotne -wykonuje się opuszkami palców 2-4 jednej ręki, druga ręka stanowi obciążenie ręki masującej. Masuje się mięsień napinacz powięzi szerokiej między grzebieniem biodrowym a krętarzem większym (ryc. 240). Ryc. 239. Rozcieranie podłużne stawu biodrowego Ryc. 240. Głaskanie posuwisto-zwrotne stawu biodrowego 196 Ugniatanie - masuje się chwytem szczypcowym oburącz naprzemiennie, w kilku pasmach podłużnych (ryc. 241). Oklepywanie - przeprowadza się „miseczkami". Wibracja stabilna - wykonuje się całą dłonią, przykładając ją do krętarza większego. Głaskanie -jak wyżej. Staw biodrowy jest położony głęboko w obrębie obręczy miednicznej i w związku z tym niekiedy wykonanie masażu samego stawu według powyższego schematu jest niewystarczające. Uzupełnieniem będzie masaż pośladka i uda, co korzystnie wpłynie na ukrwienie stawu biodrowego. Ryc. 241. Ugniatanie stawu biodrowego 3.8.19. Ćwiczenia i mobilizacje po masażu stawów kolanowego i biodrowego ? - zginanie i prostowanie w stawie kolanowym, - uruchamianie rzepki w linii strzałkowej i czołowej, - zginanie i prostowanie w stawie biodrowym, - odwodzenie i przywodzenie w stawie biodrowym, - rotacja zewnętrzna i wewnętrzna w stawie biodrowym, - obwodzenie w stawie biodrowym. 3.8.20. Masaż kończyny dolnej w całości Masaż kończyny dolnej w całości przeprowadza się w pozycji leżenia tyłem, pod I staw kolanowy podłożony jest wałek. Masowanie palców, strony grzbietowej i ipodeszwowej oraz stawu skokowego wykonuje się etapowo. Podczas masażu pod-[udzia stopę opiera się na stole do masażu. Masuje się równocześnie przednią i tylną 197 ./* stronę podudzia, od stawu skokowego i ścięgna Achillesa do stawu kolanowego i dołu podkolanowego. Głaskanie - wykonuje się stronami dłoniowymi obu rąk albo pięściami z ominięciem kości piszczelowej, najpierw na przedniej stronie podudzia, a potem na tylnej. Rozcieranie - masuje się ruchami okrężnymi, wykonywanymi stronami dłoniowymi, albo opuszkami palców 2-5, albo pięściami obu rąk, najpierw po jednej stronie, a potem po drugiej. Ugniatanie - przeprowadza się chwytem kleszczowym, obejmując cały obwi podudzia z wyjątkiem kości piszczelowej, a także stosuje się uciski równoc chwytem kleszczowym, obejmując cały obwód podudzia bez kości piszczelowej. Rolowanie poprzeczne - wykonuje się kciukami i wskazicielami na bocznej s nie podudzia, od łydki do kości piszczelowej, w pasmach od dolnej części pod do górnej. Oklepywanie - przednią stronę podudzia oklepuje się Jodełką" z ominięci krawędzi przedniej kości piszczelowej, a tylną po stronie bocznej i przyśrodko „miotełkami". Wibracja labilna - wykonuje się całą dłonią albo opuszkami palców 2-5 j ręki, w kilku pasmach. Roztrząsanie łydki - przeprowadza się stroną dłoniową jednej ręki. Głaskanie -jak wyżej. Masaż stawu kolanowego przeprowadza się według schematu podanego przy masażu przedniej strony kończyny dolnej. Podczas masowania uda pod staw kolanowy podłożony jest duży wałek. Masuje się od stawu kolanowego i dołu podkolanowego do stawu biodrowego, pachwiny, krocza i fałdu pośladkowego. Głaskanie - masuje się stronami dłoniowymi albo pięściami obu rąk, w kilku pasmach. Rozcieranie - stosuje się ruchy okrężne stronami dłoniowymi albo opuszk palców 2-5, albo pięściami obu rąk, w kilku pasmach. Ugniatanie - przeprowadza się chwytem szczypcowym na przedniej stronie uda oraz chwytem kleszczowym na tylnej stronie. Rolowanie poprzeczne - wykonuje się kciukami i wskazicielami tylko na boczną! stronie uda, od przedniej strony do tylnej, w pasmach od dolnej części uda do górnej. Oklepywanie - oklepuje się boczną, przednią i przyśrodkową stronę uda, stosuje się oklepywanie „miotełkami" albo „miseczkami'\ albo „półpiąstkami", albo „pią* karni", albo sposobem „karatowym", albo Jodełką". I Wibracja labilna - wykonuje się stroną dłoniową albo opuszkami palców jednej ręki, w kilku pasmach. Wałkowanie - przeprowadza się stronami dłoniowymi obu rąk, poprzecznie łożonymi do osi długiej uda. 198 Głaskanie -jak wyżej. Rozluźnianie kończyny dolnej - masażysta chwyta za kończynę dolną w okolicy stawu skokowego i delikatnie potrząsa ją, wykonując krótkie, energiczne ruchy na boki. 3.9. Masaż tylnej strony tułowia Masaż tylnej strony tułowia to termin umowny, stosowany przez masażystów, lejmujący jako całość masaż kręgosłupa, grzbietu, karku i barków oraz pośladków. Głaskanie podłużne - przeprowadza się stronami dłoniowymi albo pięściami obu , od fałdu pośladkowego do barków, w kilku pasmach. Głaskanie poprzeczne - wykonuje się stronami dłoniowymi albo pięściami obu k, od linii środkowej tylnej ciała do linii pachowej środkowej. Masuje się w pasmach od fałdu pośladkowego do barku, najpierw jedną stronę, a potem drugą. Głaskanie poprzeczne grzbietu - masuje się stronami dłoniowymi obu rąk sposobem piłowym, równocześnie po obu stronach. Głaskanie wokół łopatek - wykonuje się stronami dłoniowymi albo pięściami obu rąk, równocześnie po obu stronach. Głaskanie karku i barków - przeprowadza się stronami dłoniowymi obu rąk, od potylicy do mięśni naramiennych. Rozcieranie podłużne - masuje się ruchami okrężnymi, wykonywanymi opuszkami palców 2-5 albo pięściami obu rąk, od fałdu pośladkowego do barku, po jednej stronie i po drugiej. Rozcieranie poprzeczne - wykonuje się ruchy okrężne opuszkami palców 2-5 albo pięściami obu rąk, od linii środkowej tylnej ciała do linii pachowej środkowej. Masuje się w pasmach od fałdu pośladkowego do barku, najpierw po jednej stronie, a potem po drugiej. Rozcieranie wokół łopatek - przeprowadza się ruchy okrężne opuszkami palców 2-5 albo pięściami obu rąk wokół łopatek, równocześnie po obu stronach. Rozcieranie karku - masuje się ruchami okrężnymi, chwytem kleszczowym, od dolnej części karku do potylicy. Rozcieranie barków - masuje się ruchami okrężnymi, chwytem kleszczowym, od mięśni naramiennych do karku, równocześnie po obu stronach. Rozcieranie barków i karku - wykonuje się ruchy okrężne stronami dłoniowymi palców 2-5 obu rąk, równocześnie po obu stronach, od mięśni naramiennych przez barki, kark do potylicy. Rozcieranie potylicy - masuje się ruchami okrężnymi, wykonywanymi opuszkami palców 2-4 jednej ręki, od wyrostka sutkowatego kości skroniowej po kresie karkowej dolnej do otworu potylicznego, najpierw po jednej stronie, a potem po drugiej, albo równocześnie po obu stronach. 199 Rozcieranie punktowe - stosuje się ruchy okrężne opuszkami palców 2 i 3 jedn ręki albo opuszkami kciuków, na kręgosłupie od Cl - S5. Ugniatanie podłużne - masuje się chwytem szczypcowym oburącz naprzemiennie, od fałdu pośladkowego do barku, w kilku pasmach, najpierw po jednej stroni a potem po drugiej. Ugniatanie poprzeczne - wykonuje się chwytem szczypcowym oburącz naprzemiennie, od linii środkowej tylnej ciała do linii pachowej środkowej. Masuje w pasmach od fałdu pośladkowego do barku, najpierw po jednej stronie, a potem drugiej. Ugniatanie karku - przeprowadza się chwytem kleszczowym oburącz naprzemiennie, od dolnej części karku do potylicy. Ugniatanie barków - stosuje się chwyt kleszczowy oburącz naprzemiennie, mięśni naramiennych do karku, równocześnie po obu stronach. Ugniatanie barków i karku - masuje się chwytem szczypcowym oburącz przemiennie, od mięśnia naramiennego do potylicy, najpierw po jednej stronie, a tem po drugiej. Masuje się również chwytem kleszczowym równocześnie po stronach. Mieszanie karku - masuje się chwytem kleszczowym, ruchami okrężnymi, dolnej części karku do potylicy. Ugniatanie punktowe - przeprowadza się opuszkami palców 2 i"-3 jednej ręki bo opuszkami kciuków, na kręgosłupie od Cl - S5. Przełamywanie - stosuje się na mięśniach przykręgosłupowych od C7 - L5, pierw po jednej stronie, a potem po drugiej. Masuje się kciukami, wykonując palcami w strony przeciwne. Piłowanie małe - wykonuje się kłębikami palców małych, wykonując ruchy karni w strony przeciwne, przez środek kręgosłupa od L5 - C7. Piłowanie duże - masuje się kciukami i wskazicielami, wykonując ruchy rękami w strony przeciwne, przez środek kręgosłupa od L5 - C7. Chwyt śrubowania - przeprowadza się opuszkami palców 2-4 jednej ręki, wyko] nując półkoliste ruchy w kierunku kręgosłupa, najpierw po jednej stronie, a potem po drugiej, od L5 -C7. Rolowanie podłużne - masuje się kciukami i wskazicielami, przesuwając fali skórny od fałdu pośladkowego do barku, w kilku pasmach, najpierw po jednej stronie, a potem po drugiej. Rolowanie poprzeczne - przeprowadza się kciukami i wskazicielami, przesuwaj jąc fałd skórny od linii środkowej tylnej ciała do linii pachowej środkowej, w pa-j smach od fałdu pośladkowego do barku, najpierw po jednej stronie, a potem po drogiej- Chwyt podłopatkowy - po wsunięciu ręki pod łopatkę wykonuje się rozcierani ruchami okrężnymi oraz wibrację, najpierw po jednej stronie, a potem po drugiej. ze- i się 200 Oklepywanie - oklepuje się mięśnie przykręgosłupowe stronami dłoniowymi pal-' 5, 4 i 3 w formie „wymiatania" oraz grzbiet - „miotełkami" albo „miseczkami", albo „półpiąstkami", albo „piąstkami". Pośladki i barki oklepuje się „miotełkami". Wibracja labilna - ze względu na dużą powierzchnię stosuje się wibrację przyrządową na grzbiet, barki i pośladki. Wibracja pneumatyczna - wykonuje się na kręgosłupie; jedną rękę ułożoną daszkowato układa się na kręgosłupie i powoli przesuwa się po kręgosłupie z góry na dół, a drugą zaciśniętą pięścią uderza się po ręce masującej. Roztrząsanie - przeprowadza się stroną dłoniową jednej ręki, od pośladka do barku, najpierw po jednej stronie, a potem po drugiej. Głaskanie -jak wyżej. 3.9.1. Ćwiczenia i mobilizacje po masażu tylnej strony tułowia Pozycja leżenia tyłem ? kołysanie głową w postaci ruchów wahadłowych w lewą i prawą stronę (ryc. 242), - rozciąganie odcinka szyjnego kręgosłupa (ryc. 243), Rys. 242. Kołysanie głową Ryc. 243. Rozciąganie odcinka szyjnego kręgosłupa 201 - skręty głową w lewą i prawą stronę (ryc. 244), - skłony głową w lewą i prawą stronę (ryc. 245), Ryc. 244. Skręty głową Ryc. 245. Skłony głową 202 skłony głową do przodu (ryc. 246), skręty kręgosłupa - blokada prawego barku, skręt prawą kończyną dolną w przeciwną stronę i odwrotnie (ryc. 247). Ryc. 246. Skłony głową do przodu 247. Skręty kręgosłupa 203 Pozycja leżenia przodem prostowanie kończyny górnej (ryc. 248), rozciąganie w stawie barkowym z przedramieniem na grzbiecie (ryc. 249), Ryc. 248. Prostowanie kończyny gór nej Ryc. 249. Rozciąganie w stawie barkowym 204 dociskanie łokcia do podłoża (ryc. 250), krążenie obręczą barkową, najpierw po jednej stronie, a potem po drugiej (ryc. 251), Ryc. 250. Dociskanie łokcia do podłóż oza 251. Krążenie obręczą barkową 205 - uciskanie stopami kręgosłupa z równoczesnym wyprostem kończyn górnych] (ryc. 252), - rozciąganie odcinka lędźwiowo-krzyżowego kręgosłupa (ryc. 253), Ryc. 252. Uciskanie kręgosłupa stopami Ryc. 253. Rozciąganie odcinka lędźwiowo-krzyżowego kręgosłupa 206 wyciąganie fałdów skórnych na odcinku lędźwiowym kręgosłupa (ryc. 254), zginanie kończyn dolnych w stawach kolanowych do pośladków (ryc. 255), prostowanie w stawach biodrowych (ryc. 256), Ryc. 254. Wyciąganie fałdów skórnych Ryc 255. Zginanie kończyn dolnych 207 A ? Ryc. 256. Prostowanie w stawie biodrowym Pozycja leżenia na boku skręty tułowia - bark w jedną stronę, a miednica w drugą, najpierw na jednym boku, a potem na drugim (ryc. 257), Ryc. 257. Skręty tułowia w leżeniu na boku 208 Pozycja siedząca rozciąganie kręgosłupa poprzez unoszenie tułowia; masażysta chwyta za splecione nad głową kończyny górne zawodnika (ryc. 258), skręty tułowia w lewą i prawą stronę z kończynami górnymi splecionymi za głową (ryc. 259), Ryc. 258. Rozciąganie kręgosłupa w no7vcii siedzącej Ryc. 259. Skręty tułowia z kończynami górnymi za głową 209 3.10. Masaż całego ciała Masaż całego ciała, określany mianem masażu całkowitego albo masażem całościowym, czy też masażem ogólnym, stosowany w sporcie wyczynowym, obejmuje całą powierzchnię ciała z wyjątkiem szyi i głowy. Stosuje się go po ogólnych obciążeniach treningowych oraz jako masaż podtrzymujący i powysiłkowy. Kolejność masowania poszczególnych części ciała Tateiy od masażysty. Niektórzy rozpoczyna masowanie od kończyn dolnych, później masują przednią stronę tułowia, tylną, pośladki, kark i barki, kończąc na kończynach górnych. Inni masują najpierw kończyny górne, potem grzbiet, kark i barki, pośladki, następnie klatkę piersiową i brzuch, kończąc na kończynach dolnych. Przedstawiony poniżej schemat masażu całego ciała uważamy za godny polecenia. Zawodnik leży przodem, kończyny górne ułożone wzdłuż tułowia, głowa na boku albo na wprost w otworze na twarz, pod stawy skokowe podłożony wałek. W przypadku pogłębionej lordozy lędźwiowej pod brzuch podkłada się wałek lub poduszkę. W pierwszej kolejności przeprowadza się krótki (ok. 5 min), energiczny masai grzbietu w całości (grzbiet i kręgosłup) z zastosowaniem głaskania, rozcier i ugniatania, w celu pobudzenia układu nerwowego za pośrednictwem dużej licz receptorów rozmieszczonych na grzbiecie. Następnie masuje się stronę podeszwov stopy, ścięgno Achillesa, łydkę, dół podkolanowy, udo i pośladek, najpierw na jedne kończynie dolnej, a potem na drugiej. Później wykonuje się rozluźnianie obu kończ dolnych równocześnie. Następnie zawodnik obraca się do leżenia tyłem, kończyny górne ułożone są wzdłuż tułowia, pod stawy kolanowe podłożony jest wałek. Masuje się palce, stronę grzbietową stopy, staw skokowy, podudzie, staw kolanowy i udo, najpierw jedną kończynę, a później drugą. Na kończynach dolnych stosuje się głębokie rozcieranie, ugniatanie i oklepywanie. Każdy staw i elementy okołostawowe starannie masuje się z zastosowaniem rozcierania. Na zakończenie masowania kończyn dolnych wykonuje się ćwiczenia poszczególnych stawów oraz ich rozluźnianie. Kolejno masażem obejmuje się powłoki brzuszne, po czym masuje się klatkę piersiową, dużo uwagi poświęcając mięśniom piersiowym większym i międzyżebrowym. Kończyny górne można masować w pozycji leżenia tyłem albo w pozycji siedzącej. Masuje się palce, śródręcze, staw nadgarstkowy, przedramię, staw łokciowy, ramią, mięsień naramienny i staw ramiemy, najpierw jedną kończyny, a później drugą. Stosuje się głębokie rozcieranie i ugniatanie, dokładnie opracowuje się stawy. Po masowaniu kończyn górnych wykonuje się ćwiczenia poszczególnych stawów oraz ich rozluźnianie. Następnie zawodnik kładzie się. przodem, kończyny górne podkłada pod czoło \ wykonuje się. masaż karku i barków, zwracając szczegółną uwagę na przyczep] mięśni karku do g\owy. "Na zakończenie ponownie masuje się w całości grzb: W klasycznym masażu sportowym całego ciała niekiedy pomija się powłoki brz ne. 210 -re»- 1. Klasyczny masaż sportowy w wybranych dyscyplinach sportowych 1.1. Mechanizm działania masażu sportowego Mechanizm działania masażu jest bardzo skomplikowany i można mówić o jego ziałam'u lokalnym (miejscowym) oraz o działaniu ogólnym (centralnym). Działanie ogólne masażu polega na pobudzeniu układu nerwowego, który za pocą odruchów i czynności koordynacyjnych kory mózgowej jest w stanie wpłynąć na wszystkie narządy i układy naszego organizmu. Aby zrozumieć mechanizm działania ogólnego masażu, należy przytoczyć doświadczenia i badania prowadzone przez naukowców rosyjskich, niemieckich i angielskich [9,63,84,147]. Rosyjscy fizjolodzy przeprowadzili doświadczenia z zastosowaniem ergografu, który pozwalał na graficzną rejestrację pracy mięśniowej. Palcem wskazującym prawej ręki zawodnik podnosił ciężar 3,5 kg 20 razy na minutę, a aparat przedstawiał za pomocą wykresu (krzywej) pracę tego palca. W początkowej fazie doświadczenia krzywa przebiegała na tym samym poziomie, a momentami nawet się unosiła. Jednak po pewnym czasie stopniowo i nieustannie opadała nawet poniżej punktu wyjścia. Po zakończonej próbie zmęczeniowej zawodnik przez 10 minut odpoczywał biernie w pozycji siedzącej, po czym ponawiał doświadczenie. W trakcie pierwszych ruchów palca poziom krzywej umiejscowiony był na tej samej wysokości, co w pierwszej próbie wysiłkowej, później jednak wykres obniżył się znacznie szybciej. Palec wskazujący pracował w drugiej próbie aż do zupełnego wyczerpania (krzywa sprawności palca musiała spaść do zera). W trakcie badania był mierzony czas, który upłynął od chwili rozpoczęcia pracy do momentu całkowitego zmęczenia. Na następny dzień badany powtarzał doświadczenie, przy czym zostały zmienione warunki jego przeprowadzenia. Podczas przerwy po pierwszej próbie zawodnik nie odpoczywał biernie, lecz palcem wskazującym lewej ręki - a zatem tej, która nie uczestniczyła w próbie, podnosił ciężar z tą samą częstotliwością, co w doświadczeniu pierwszym (aparat rejestrował pracę mięśniową tego palca). Po 10-minutowej przerwie zawodnik ponownie pracował wskazicielem prawej ręki. Wyniki tych badań były zaskakujące: pomimo że zawodnik był osobnikiem praworęcznym, graficzny zapis wykazał, że wydolność lewego palca wskazującego, użytego do pracy w czasie przerwy, była dużo większa niż palca prawej ręki (palec słabszej ręki pracował efektywniej aniżeli ręki dominującej). Istotne jest to, że po aktywnym wypoczynku, w czasie którego pracowała lewa ręka, zdolność wysiłkowa prawego wskaziciela była 211 M^^M w drugiej próbie doświadczenia większa, a czas, który upłynął do momentu wys pienia zmęczenia był wyraźnie dłuższy niż poprzedniego dnia. Z powyższego doświadczenia wynikają dwa istotne dla fizjologii pracy sportowej wnioski: 1. Konkretnie określona praca jakiejkolwiek części ciała zwiększa wydolność innej części ciała, użytej bezpośrednio po tym do pracy. Dla przykładu - sprinter, który w biegu wykorzystuje najbardziej kończyny dolne i górne, powinien przed startem do biegu popracować aktywnie mięśniami grzbietu, a skoczek narciarski kończynami górnymi. Po intensywnej rozgrzewce mięśni biorącyi mały udział w wysiłku sportowym, wzrosną możliwości wysiłkowe tych śni, które przede wszystkim będą brały udział w walce sportowej. 2. Aktywny odpoczynek zmniejsza zmęczenie w zdecydowanie większym si niu niż odpoczynek bierny. Sportowiec po wyczerpującej konkurencji - jeż ma po przerwie startować w następnej - nie może biernie odpoczywać, w czasie przerwy powinien uaktywniać możliwie dużą ilość mięśni nie bii cych udziału w konkurencji pierwszej. Jak dowodzą badania - taki sam wywołuje odpowiednio wykonany masaż. t Rosyjscy naukowcy prowadzili badania, w których prace innych grup mi< wych zastępowali w czasie 10-minutowej przerwy masażem. Na wybranych siebie 10 zawodnikach wykonali cztery różne warianty masażu. W I doświadczeniu palec środkowy prawej ręki wykonywał pracę do maksyma! nego zmęczenia, po czym następował 10-minutowy bierny odpoczynek, a po nim rejestrowano krzywą wydolności i czas, w którym zmniejszyła się sprawność palca ponownie użytego do pracy. f , if ^ ,. W II doświadczeniu podczas 10-minutowej przerwy przeprowadzono masaż kończyny górnej prawej, której palec pracował i miał po przerwie pracę powtórzyć. W III doświadczeniu w czasie przerwy masowano kończynę górną lewą, a więc przeciwną do pracującej przed przerwą. « , *„. W IV doświadczeniu zastosowano w trakcie przerwy masaż lewego uda. Wyniki badań były zróżnicowane. Zaobserwowano, że po masażu kończyny górnej prawej nie stwierdzono wzrostu sprawności w porównaniu ze sprawnością po odpoczynku biernym. Korzystniejszy był wynik po masażu kończyny lewej, a największy wzrost sprawności uzyskano po masażu lewego uda. Równocześnie z powyżej przedstawionym eksperymentem naukowcy przeprowadzali w różnych okresach badania krwi. Na ich podstawie wyciągnęli również ciekawe wnioski. Pod wpływem masażu lewego uda dochodziło do szybkiej normalizacji zmian biochemicznych we krwi, które wynikały z wcześniejszej ciężkiej pracy mięśni palca środkowego kończyny górnej prawej. Podczas przeprowadzonych badań wydłużono czas masażu. Badania wykazały, ze największy wzrost sprawności uzyskano po 10-minutowym masażu jednej części c/a- 212 ła. Po trwającym 50 minut masażu jednej części ciała obserwowano spadek sprawności w porównaniu ze sprawnością po odpoczynku biernym. Kolejne badania naukowcy rosyjscy wykonywali u gimnastyków i ciężarowców. Na początku przeprowadzali próbę obciążenia kończyn górnych, aż do pełnego wyczerpania, przy czym dokładnie obliczali ciężar obciążenia i czas przeznaczony na doświadczenie. Następnie gimnastyk, na którym wykonywano próbę, odpoczywał ez 10 minut leżąc tyłem na kozetce lub spacerował w celu rozluźnienia mięśni. Po i biernym odpoczynku ponawiano próbę wysiłkową do zupełnego zmęczenia. Za drugim razem zamiast biernego wypoczynku stosowano 5-minutowy masaż dej z kończyn górnych lub tylko jednej z nich przez 10 minut, po czym znów wy- nywano próbę obciążenia. W trzeciej części doświadczenia po wystąpieniu zmęczenia masowano oba uda po > minut, albo jedno z nich przez 10 minut. Podczas masowania stosowano głaskanie i wyciskanie (20% czasu masażu) oraz ugniatanie (80% czasu masażu). Najbardziej efektywny był masaż na grupach mięśniowych uda (nie zmęczonych próbą wysiłkową), przy czym 10-minutowy masaż jednego uda był bardziej skuteczny niż 5-minutowy masaż każdego uda. W przypadku biernego wypoczynku ewentualnie masażu jednej lub obu kończyn górnych w drugiej próbie obciążenia zanotowano zmniejszenie sprawności nawet do 50% w stosunku do sprawności zarejestrowanej w próbie pierwszej, natomiast po przeprowadzeniu masażu uda u żadnego gimnastyka nie stwierdzono obniżenia sprawności, co więcej, u 80% badanych sprawność nawet wzrosła (u 20% badanych utrzymywała się na poziomie pierwszego badania). Kolejne badania przeprowadzono u zawodników podnoszących ciężary. Celem tych badań było wyznaczenie optymalnego czasu, w którym powraca pełna sprawność po wykonaniu pierwszej części pracy (wielokrotne wyciskanie sztangi o wadze 35 kg oburącz, aż do zupełnego zmęczenia). Po wykonaniu próby zastosowano przerwy, trwające 3, 6, 9, 12 i 15 minut, w czasie których u wszystkich badanych wykonano masaż. W drugiej serii eksperymentu ciężarowcy w czasie przerwy stosowali bierny wypoczynek, wręcz bezruch. Po każdej przerwie ponownie wyciskali ciężar aż do pełnego wyczerpania. Najskuteczniejszy był masaż trwający 9 minut. Prawie u 30% zawodników po masażu stwierdzono powrót do pełnej sprawności mięśniowej, a u 54% zanotowano nawet wzrost parametrów siłowych powyżej wartości wyjściowych. W jednej grupie zawodników masowano energicznie grzbiet i kark z barkami z zastosowaniem głaskania, rozcierania i ugniatania, a w drugiej grupie masowaniem objęto tylko jedno udo. W obydwu grupach efekt masażu był taki sam. Samo głaskanie bez ugniatania i wałkowania nie wpłynęło na wzrost sprawności w drugiej próbie wyciskania ciężaru. Dopiero ugniatanie powodowało wystąpienie uczucia ulgi i zmniejszenie zmęczenia. Tuż po masażu ciężarowcy dużo łatwiej podnosili ciężary 213 od tych, których w przerwie nie masowano. Z przeprowadzonych doświadczeń wynika jeden zasadniczy wniosek: najlepszą sprawność uzyskuje się nie po masażu zmęczonych pracą mięśni, ale tych, które w czasie wysiłku nie były używane, a jeśli już, to tylko w niewielkim stopniu. U badanych gimnastyków i ciężarowców po wykonaniu pierwszej próby pojawia się stan zmęczenia, który pod wpływem masażu powinien ulec zmniejszeniu. Aby masować skutecznie, należy znać prawo Pawłowa o nadrzędnej roli kory mózgowej sterującej każdym procesem życiowym. Zmęczenie na skutek obciążenia pracą fizyczną powstaje w ten sposób, że praca mięśnia szkieletowego pobudza wolne zakończenia nerwowe, znajdujące się w mięśniach (wrzeciona nerwowo-mięśniowe). Są to receptory, czyli narządy odbiorcze. Pobudzenie tych receptorów jest przenoszone jako bodziec wstępujący poprzez włókna nerwowe dośrodkowe do mózgu. W czasie wysiłku fizycznego docierają do mózgu miliony takich bodźców. Pawłów stwierdził, że przetwarzanie tych bodźców w mózgu zachodzi według ściśle określonych reguł. Podniety nie przekraczające pewnej określonej siły wywołują w obszarze kory mózgowej, do którego zostały przesłane (w ośrodku odbiorczym kory mózgowej), stan pobudzenia, który rozprzestrzenia się po mózgu. Jest on korzystny dla kory mózgowej, która jest nadrzędnym aparatem sterującym czynnościami wszystkich narządów, a zatem i mięśni. Pobudzenie kory mózgowej powoduje szybsze i sprawniejsze wykonywanie czynności przez narządy wykonawcze, zatem jest zrozumiały stopniowy wzrost sprawności w początkowej fazie zawodów sportowych. Dopływające pobudzenia do ośrodków odbiorczych kory mózgowej z tytułu poruszania daną częścią ciała zwiększają stopniowo jej sprawność, a że wspomniane j pobudzenia rozchodzą się powoli na całą korę mózgową, tworzą warunki do lepszej wydolności wszystkich pozostałych grup mięśniowych i narządów. W czasie długo trwającego intensywnego wysiłku sportowego liczba pobudzeń z komórek odbiorczych dopływających do mózgu może przekroczyć dopuszczalny próg, który jest jeszcze korzystny dla sprawności naszych mięśni. Po przekroczeniu tego progu w mózgu rozpoczyna się proces odwrotny, czyli hamowanie. Funkcjonowanie kory mózgowej, a tym samym kierowanych przez nią narządów wykonawczych, w tym mięśni, ulega zahamowaniu (zmniejsza się siła, pojawia się stan zmęczenia mięśni). Proces hamowania - tak samo, jak proces pobudzania - rozprzestrzenia się po całej korze mózgowej, dlatego odpowiedź odruchowa mózgowia jest kierowana nie tylko do grupy mięśniowej, która intensywnie pracuje i wysyła bodźce do mózgu. Pod wpływem hamowania zaczynają się regenerować komórki nerwowe w ośrodku odbiorczym, przy czym powrót do normy odbywa się tym szybciej, f większy jest proces hamowania. Dla masażu sportowego jest bardzo ważne jeszcze jedno prawo fizjologii, przeć stawione przez Pawłowa, które mówi, że zahamowanie w jednym miejscu kory mó- 214 zgowej można wzmocnić przez zwiększenie drażnienia w innym miejscu. W praktyce masażu sportowego reguła ta ma kolosalne znaczenie. Drażniąc receptory w częściach ciała, które nie brały udziału w wysiłku sportowym, można wywołać podrażnienie w innym obszarze kory mózgowej, które zgodnie z wyżej przedstawionym prawem pogłębi w nim intensywność hamowania. Efektywność masażu będzie tym większa, im większy jest obszar drażnienia, czyli im więcej receptorów zostanie dotkniętych przez ręce masażysty. W związku z tym, aby osiągnąć szybki efekt masażu, należy przede wszystkim wybierać duże grupy mięśniowe. Pod wpływem silnego hamowania „zmęczony" obszar kory mózgowej zdecydowanie szybciej się zregene-uje, co jednocześnie oznacza, że zregeneruje się czynność narządów wykonawczych, czyli mięśni. Działanie lokalne (miejscowe) masażu polega na mechanicznym przepływie krwi w naczyniach krwionośnych oraz chłonki w naczyniach chłonnych. Należy przyjąć, że operowanie przez masażystę poszczególnymi technikami, jak głaskanie, rozcieranie, ugniatanie czy oklepywanie, miejscowo zwiększa przemieszczanie się płynów przez układ naczyniowy. Masażysta, stosując te techniki w czasie masażu wywołuje ircie, podczas którego wytwarza się ciepło. Wpływa ono na rozszerzenie naczyń donośnych, a co za tym idzie - zwiększa przepływ krwi przez mięśnie, przyspie- ając dostarczanie substancji odżywczych i równocześnie wydalając produkty prze-ny materii. Dla potwierdzenia miejscowego działania masażu przeprowadzono stepujące badania: 1. do stawów zwierzęcia wstrzyknięto „tusz chiński". Po krótkim masażu stawu itwierdzono, że tusz został przetransportowany do odległych tkanek, natomiast w stawach nie masowanych tusz obserwowano jeszcze po kilku godzinach; 2. przy następnym badaniu wszyto do dużego naczynia chłonnego kaniulę szklaną. IV normalnym stanie chłonka spływała powoli pojedynczymi kroplami, natomiast po zastosowaniu masażu na odpowiedniej części ciała odnotowano 8-krotnie szybszy jej przepływ przez kaniulę. Z powyższych badań wynika, że masaż znacznie zwiększa dopływ substancji odżywczych do mięśni i powoduje przyspieszenie usuwania z mięśni produktów przemiany materii. Masaż ułatwia dopływ tlenu do komórek mięśniowych, przez co poprawia przemianę tlenową w mięśniach. W związku z tym szybciej usuwane są produkty rozpadu powstające w czasie pracy mięśni. Wzrost przepływu krwi w obwodowych częściach ciała korzystnie oddziałuje na pracę serca. Masaż nasila zepływ krwi przez ciało człowieka, a rym samym i przez nerki, czego dowodem jest zwiększona ilość wydalanego moczu. 215 4.2. Rodzaje masażu sportowego W sporcie wyczynowym najczęściej stosowany jest następujący podział masażu sportowego: masaż treningowy, masaż przed zawodami, masaż startowy, masaż po-1 wysiłkowy i masaż podtrzymujący. 4.2.1. Masaż treningowy Masaż treningowy, zwany też masażem przygotowawczym lub kondycyjnym, stosuje się w okresie całego cyklu treningowo-startowego. Masażysta musi uwzględniać fakt, że poddani zabiegowi zawodnicy obciążeni są intensywnymi ćwiczeniami fizycznymi z dużą liczbą powtórzeń w cyklu tygodniowym, a także wywierana jest na nich presja psychologiczna. Celem wykonywania masażu treningowego jest rozwijanie zdolności sportowca do pracy, zwiększenie możliwości czynnościowych jego organizmu oraz modyfikacja działalności mechanizmów regulacyjnych centralnego układu nerwowego. Masaż treningowy jest dla sportowca dodatkowym obciążeniem, które należy uwzględniać w planie tygodniowego cyklu zajęć. Stosowane rękoczyny, głównie rozcieranie i ugniatanie, powinny być mocne. Głębokość masażu, jego intensywność i czas trwania zależą od indywidualnych cech i właściwości zawodnika, jak również od rodzaju dyscypliny sportowej. Czas trwania całkowitego masażu treningowe powinien wynosić 40-60 minut. Tylko u zawodników o dużej masie mięśniowej saż ogólny może trwać powyżej 60 minut. Przyjęło się, że masaż treningowy sto wany u pływaków, narciarzy, lekkoatletów, tenisistów i kolarzy powinien być łago niejszy od masażu zapaśników, pięściarzy, ciężarowców, piłkarzy i wioślarzy, umniejsza to faktu, że w obu wyżej wymienionych grupach sportowych masaż pov nien być głęboki i intensywny, lecz równocześnie miękki i rytmiczny. Masuje się I grupy mięśniowe, które głównie pracują w czasie treningu. Charakter treningu det< minuje, jakie techniki trzeba włączyć do konkretnego masażu. Jeżeli zaistnieje ko nieczność zwrócenia większej uwagi na mięśnie, to wtedy mniej czasu poświęca się na głaskanie i rozcieranie. W przypadku wskazań do dokładnego opracowania stawów, skraca się czas przeznaczony na ugniatanie, automatycznie wydłużając czas rozcierania. W masażu treningowym stosuje się przeważnie wszystkie techniki, ale zdecydowanie powinno dominować ugniatanie (nawet do 70% czasu masażu). Im większa masa mięśniowa jest poddawana masażowi (głównie ugniataniu), tym większa jest jego efektywność. Wynika to z faktu, że wraz ze zwiększaniem się obszaru masowanych mięśni, wzrasta też liczba bodźców, które w następstwie masażu docierają do centralnego układu nerwowego. Masaż treningowy należy wykonywać w 1,5-6 godzin po intensywnym treningu (najlepiej wieczorem). Trzeba mieć na uwadze, w jakiej porze dnia odbywał się trening. Jeżeli miał miejsce późnym popołudniem (17.00-20.00), to po nim powinno się 216 ykonać częściowy masaż treningowy, a ewentualnie następnego dnia rano na 6-7 dzin przed kolejnym treningiem - ogólny masaż całego ciała. Jeżeli trening został zaplanowany na rano, to dopiero po nim można przystąpić do treningowego masażu ego ciała. Zatem przy 6-, 9-, 10-krotnym treningu w mikrocyklu tygodniowym ajbardziej celowy jest następujący rozkład masażu treningowego: I dzień treningu - masaż częściowy, II dzień treningu - masaż całościowy, III dzień treningu - masaż częściowy, IV dzień treningu - masaż całościowy, V dzień treningu - masaż częściowy, VI dzień treningu - masaż całościowy, VII dzień treningu - masaż częściowy. Oczywiście, przedstawiony powyżej schemat można zmieniać, uwzględniając płeć, wiek, stopień wytrenowania oraz specyfikę danej dyscypliny sportowej. W sytuacji, gdy trening odbywa się dwukrotnie w ciągu dnia, w 20-30 minut po pierwszym treningu można wykonać lekki masaż częściowy, a po upływie 1,5-6 godzin od drugiego treningu bardziej intensywny (może być całkowity). Jeżeli reakcja po masażu nie jest taka, jakiej oczekujemy (zbyt wygórowana), należy zrezygnować z treningu w następnym dniu, by nie narażać organizmu zawodnika na dodatkowe obciążenie, a nawet przeciążenie (celem treningu jest uzyskanie coraz lepszej formy sportowej). Nie odbyty w danym dniu trening można zastąpić mocniejszym niż zwykle masażem częściowym lub ogólnym, poświęcając szczególną uwagę mięśniom najbardziej obciążanym podczas ostatnich treningów (powinno dominować głębokie ugniatanie mięśni). Końcowy masaż treningowy należy wykonać na 2 dni przed ważnymi zawodami. Ostatnie masaże mikrocyklu treningowego powinny być trochę dłuższe i energiczniejsze. Należy w nich uwzględnić grupy mięśniowe, które w czasie walki sportowej przyjmą na siebie najważniejsze obciążenia. 4.2.2. Masaż przed zawodami Masaż przed zawodami wykonywany jest następnego dnia po ostatnim masażu treningowym i stosowany jest do dnia startu. Masowanie w tym okresie różni się znacznie od masażu treningowego, który wpływa na pobudzenie mięśni, a w dalszej kolejności na ich rozluźnienie. Masaż przed zawodami ma umożliwić zawodnikowi osiągnięcie możliwie najlepszej gotowości startowej. Celem tego masażu będzie wydobycie z zawodnika maksimum możliwości psychofizycznych po to, aby w pełnej gotowości mógł on stanąć do walki sportowej. Stan oczekiwania sportowca na start w zawodach cechuje wiele niepożądanych objawów. Są to kłopoty ze spaniem, nerwowość i podniecenie, brak koncentracji. Często dołączają się zaburzenia czynności przewodu pokarmowego (biegunki, zaparcia). 217 Masaż przed zawodami powinien obejmować całe ciało, a jego intensywność zależeć będzie od dyscypliny sportowej i stanu psychofizycznego zawodnika. Bez względu na wszystkie te aspekty ma być tak wykonywany, aby utrzymał aparat ruchowy (szczególnie mięśnie) w optymalnej gotowości startowej. Masażysta w czasie wykonywania zabiegu musi uważnie obserwować zawodnika i w przypadku, gdy wykazuje on stan podenerwowania przerwać masaż w momencie, w którym masowany się uspokoi (zbyt duża liczba bodźców może spowodować efekt odwrotny). Spokojnych sportowców masuje się również w tych dwóch dniach przed startem używając łagodnego głaskania, gdyż powoduje to wzmocnienie ich spokoju. Inny rodzaj masażu wykonuje się tuż przed startem. 4.2.3. Masaż startowy Masaż startowy, zwany masażem przedwysiłkowym, mobilizującym, normalizującym, przedstartowym czy też masażem zapobiegawczym stosuje się bezpośrednio przed startem. Ten rodzaj masażu poprzedza rozgrzewkę i daje pozytywne wyniki tylko wtedy, gdy ćwiczenia fizyczne (rozgrzewka) wykonuje się od razu po masażu (najpóźniej 3-4 minut). Czas trwania masażu uzależniony jest od części ciała objętych masażem, a czas masowania jednej części ciała nie powinien przekraczać 10 minut. Masażysta winien uwzględniać charakter wysiłku, zaangażowanie poszczególnych! partii mięśniowych podczas startu, stan emocjonalny zawodnika oraz warunki atmosferyczne podczas zawodów. Masaż startowy sprzyja szybkiemu i głębokiemu rozgrzaniu mięśni i aparatu więzadłowo-stawowego. Dzięki temu więzadła zachowują elastyczność, a mięśnie zwiększają zdolność skurczową, tym samym stają się bardziej odporne na urazy. Szczególną uwagę należy zwrócić na rozmasowanie miejsc pr czepów ścięgien do mięśni. Masaż startowy najlepiej wykonywać w ciepłym pomieszczeniu, odizolowa od bodźców zewnętrznych, aczkolwiek może być również wykonywany na woli przestrzeni, raczej w warunkach zacienienia i bez wiatru. Ze względu na specyfikę pracy, której ma być poddany sportowiec, wykonywa masaż przedwysiłkowy może być powolny i dłuższy - dotyczy wysiłków długotrwa łych, lub szybki i energiczny - poprzedza wysiłki krótkotrwałe (sprinty, skoki w i i wzwyż, rzut młotem, oszczepem, pchnięcie kulą, podnoszenie ciężarów itp.). Z reguły podczas masażu startowego stosuje się głównie głaskanie, rozcier i ugniatanie. Podstawową zasadą, która powinna obowiązywać w masażu startowym jest zasa oszczędzania tych grup mięśniowych, które w czasie zawodów wezmą na siebie główny ciężar walki sportowej. Z tego tytułu części ciała, które głównie będą obciążone w zawodach masuje się krótko, ale bardzo dokładnie, zwracając szczególną uwagę na elementy miękkie okołostawowe. Więcej czasu należy poświęcić na opra- 218 vanie (głównie ugniatanie przeplatane głaskaniem) kilku większych grup miętowych, biorących mniejszy udział w konkurencji sportowej. U sportowców, u których występuje „apatia przedstartowa" stosuje się masaż pobudzający (tonizujący), w celu mobilizacji do wysiłku. Masowaniem (rozcieranie, ugniatanie, oklepywanie) obejmuje się dolną część grzbietu oraz klatkę piersiową i przestrzenie międzyżebrowe, a poszczególne techniki winny być wykonywane głęboko i energicznie, ale nie mogą sprawiać zawodnikowi bólu. Dobre efekty pobudzające zawodnika daje naprzemienne stosowanie ugniatania i oklepywania. Wymienione powyżej techniki poprzez działanie na duże pola receptorowe wpływają na centralny układ nerwowy, zwiększając jego pobudliwość. U sportowców, u których występuje nadmierne pobudzenie („gorączka przedstartowa") stosuje się masaż spokojny (sedatywny). Masuje się kark i obręcz barkową oraz klatkę piersiową i przestrzenie międzyżebrowe, korzystając z głaskania, słabego powierzchownego ugniatania i słabej wibracji. Gdy zawody sportowe są rozgrywane przy niesprzyjających warunkach atmosfe-ycznych (chłód, deszcz), w celu głębokiego rozgrzania mięśni i aparatu więzadłowe-go stosuje się masaż rozgrzewający, wykonywany szybko i energicznie z zastosowaniem maści, żeli lub kremów rozgrzewających. 4.2.4. Masaż powysiłkowy Masaż powysiłkowy, zwany też masażem regeneracyjnym, masażem restytucyj-lub międzywysiłkowym przeprowadza się w przerwie między poszczególnymi startami oraz przede wszystkim bezpośrednio po zawodach sportowych. Zadaniem tego masażu jest doprowadzenie w krótkim czasie organizmu sportowca po dużym wysiłku do stanu prawidłowego. Temu rodzajowi masażu należy poświęcić dużo uwagi, ze względu na pojawiające się we współczesnym sporcie olbrzymie obciążenia. Udowodniono, że działanie masażu regeneracyjnego przewyższa 2-3-krotnie działanie biernego odpoczynku. W trakcie planowania masażu powysiłkowego należy uwzględnić indywidualne cechy sportowca, jego stan emocjonalny, długotrwałość i intensywność pracy, stopień zmęczenia oraz czas przeznaczony na odpoczynek przed powtórnym obciążeniem. Jeśli zawodnik podczas zawodów był poddany niedużym obciążeniom, masaż wykonuje się po upływie ok. 10-30 min (gdy tętno i częstość oddechów wrócą do stanu wyjściowego i zawodnik weźmie natrysk). Czas zabiegu powinien wynosić 8-12 minut. Po zawodach bardzo obciążających organizm sportowca masaż regenerujący wykonuje się po upływie 1-2 godz., a czas trwania zabiegu w tym przypadku winien być dłuższy i wahać się w granicach od 15 do 20 minut. Najwięcej czasu, bo ok. 70% poświęca się na masaż grzbietu, karku z barkami i grup mięśniowych, które były naj- 219 mniej obciążone w czasie trwania zawodów. Stosuje się w tym przypadku masaż pobudzający z przewagą głębokiego rozcierania, ugniatania, bardzo szybkiego oklepy-wania i silnej wibracji przyrządowej. Mniej czasu, bo ok. 30% wykorzystuje się sując mięśnie najbardziej zaangażowane w wysiłek, stosując techniki rozluźniające (głaskanie, delikatne rozcieranie wykonywane w powolnym tempie, powierzchowne ugniatanie, słaba wibracja i wyciskanie) albo drenaż limfatyczny. Po bardzo dużych obciążeniach (np. u maratończyków, chodziarzy) masaż restytu-cyjny wykonuje się nawet 2-3 razy dziennie. Pierwszy raz masuje się po 20-30-mi-nutowym czynnym odpoczynku, w ciepłym przewietrzonym pomieszczeniu (po natrysku). Wykonuje się lekki, delikatny masaż regeneracyjny, którego celem jest obniżenie zwiększonych pod wpływem fizycznego i psychicznego wysiłku czynności procesów pobudzania. Należy masować miękko i rytmicznie, i nie wolno zapomnieć 0 mięśniach klatki piersiowej. Czas masażu wynosi 10-15 minut. Po takim masażu zawodnik powinien ubrać się i biernie odpoczywać ok. 30 minut. W tych warunkach dochodzi do normalizacji czynności organizmu. Drugi raz masuje się zawodnika po ok. 2-3 godz. od zakończenia biernego wypoczynku; czas masowania wynosi 20 minut. Trzeci raz masaż powysiłkowy wykonuje się co najmniej 5 godz. po zakończonyn wysiłku (jeżeli zawody zakończyły się przed godz. 13.00), w innych przypadkach (zakończenie zawodów po godz. 13.00) masuje się dopiero następnego dnia. Jeśli zawody kończą się w godzinach 15.00 - 18.00, pierwszy masaż wykonuje się tuż po zawodach (po kąpieli), drugi się opuszcza lub stosuje się łagodny, trwający 10 minut masaż przed zaśnięciem. Kolejny zabieg przeprowadza się dopiero następnego dnia i masowaniem obejmuje się całe ciało, w czasie 40-60 minut. Masaż ten powinien być wykonany powoli, ale głęboko, mieć słabe natężenie bodźca. Nie zaleca się stosowania oklepywania, natomiast dużo uwagi należy poświęcić wyciskaniu 1 ugniataniu. 4.2.5. Masaż podtrzymujący Masaż podtrzymujący, zwany masażem podtrzymująco-kondycyjnym, stosowany jest w okresie przejściowym, tzn. na początku sezonu lub po nim, czyli w czasie przerwy w regularnych zajęciach sportowych. Wtedy to sportowiec przestaje trenować lub znacznie redukuje obciążenia. Zadaniem tego masażu jest utrzymanie organizmu sportowca w sprawności fizycznej. Najczęściej stosuje się masaż całkowity, wykonywany co drugi dzień, w celu aktywizacji układów ruchowego, krążenia i nerwowego. Jeżeli masaż przeprowadzany jest przed południem, to powinien być wykonywany, spokojnie, łagodnie, w powolnym tempie (masaż ten ma uspokajać). Masaż wieczorny może być dłuższy i bardziej intensywny. 220 Ten rodzaj masażu należy szczególnie łączyć z innymi zabiegami fizykoterapeutycznymi, wchodzącymi w zakres odnowy biologicznej. 4.3. Biegi krótkie Klasyczne biegi krótkie i biegi przez płotki to dystanse: 100 m, 200 m, 400 m, 4x100 m, 4x400 m, 100 m przez płotki kobiet, 110 m przez płotki mężczyzn oraz 400 m przez płotki kobiet i mężczyzn. Mając na uwadze zmiany fizjologiczne, biegi krótkie i biegi przez płotki należą do grupy wysiłków szybkościowo-siłowych, wykonywanych głównie za pomocą zachodzących w organizmie reakcji beztlenowych i dzięki możliwościom zaciągania długu tlenowego. Reakcje tlenowe odgrywają mniejszą rolę. Podstawą do osiągania dobrych wyników w biegach sprinterskich i plotkarskich jest trenowanie wytrzymałości ogólnej i wytrzymałości szybkościowej. W biegach krótkich najbardziej obciążone są partie mięśniowe kończyn dolnych, obręczy miednicznej i trochę w mniejszym stopniu kończyn górnych i obręczy barkowej. Masaż treningowy U biegaczy krótkodystansowych po treningu wykonuje się dość silny masaż kończyn dolnych, przeprowadzany w wolnym tempie (ok. 2 godz. po ostatnim treningu, najlepiej wieczorem). Po bardzo intensywnym treningu wykonuje się łagodniejszy masaż, wykorzystując głównie rozcieranie i głębokie ugniatanie. W przypadku dużego przeciążenia mięśni kończyn dolnych należy przeprowadzić masaż karku i barków, grzbietu i kończyn górnych lub zrezygnować z kolejnego treningu, zastępując go średniointensywnym masażem całego ciała. Masaż całego ciała stosuje się raz w tygodniu. Z masażu treningowego należy zrezygnować co najmniej na dwa dni przed startem. Masaż przed zawodami Między ostatnim dniem treningu a dniem zawodów przeprowadza się silny masaż całkowity celem utrzymania mięśni w optymalnej gotowości startowej. Masaż startowy Przed startem należy przeprowadzić krótki, energiczny ale dokładny masaż kończyn dolnych. Rozpoczyna się w pozycji leżenia tyłem, z małym wałkiem pod stawami kolanowymi. Masuje się przednią stronę jednej kończyny, a potem drugiej ze szczególnym uwzględnieniem stawów skokowych i kolanowych. Kolejno w leżeniu przodem, z małym wałkiem pod stawami skokowymi, opracowuje się tylną stronę najpierw jednej kończyny, a później drugiej. Dużo uwagi poświęca się na masaż ścięgien Achillesa oraz mięśni brzuchatych łydek. Masowanie kończy się na mięśniach pośladkowych. 221 Zawodników, u których występuje nadmierne pobudzenie („gorączka przedstar-towa") masuje się sedatywnie, w powolnym tempie i z mniejszą intensywnością, głaszcząc całe ciało oraz ugniatając kilka większych grup mięśniowych, niezbyt obciążonych w biegu, i ponownie głaszcząc. Zamiennie można wykonać masaż karku i obręczy barkowej oraz klatki piersiowej i przestrzeni międzyżebrowych z zastosowaniem głaskania, słabego ugniatania i słabej wibracji przyrządowej. Zawodników, u których występuje „apatia przedstartowa" w celu mobilizacji do wysiłku masuje się pobudzająco, w szybkim tempie i energicznie, stosując mocne głaskanie, rozcieranie i ugniatanie. Masując całe ciało należy oszczędzać te mięśnie, które przede wszystkim będą obciążone w czasie szybkiego biegu. Zamiennie można wykonać masaż dolnej części grzbietu oraz klatki piersiowej i przestrzeni międzyżebrowych, posługując się energicznym rozcieraniem, mocnym ugniataniem i silną wibracją przyrządową. W przypadku niskiej temperatury otoczenia masaż powinien być bardziej energiczny, wspomagany maścią rozgrzewającą. Masaż powysiłkowy Po wysiłku wykonuje się spokojny, w powolnym tempie masaż z zastosowaniem głaskania, łagodnego rozcierania i ugniatania oraz wyciskania mięśni kończyn dolnych przez ok. 8 minut. Masuje się w pozycji leżenia tyłem, z wałkiem pod stawami kolanowymi, stosując poszczególne techniki równocześnie po przedniej i tylnej stronie. Przez kolejne ok. 15-20 minut wykonuje się silne i energiczne rozcieranie, ug tanie, oklepywanie i wibrację przyrządową, masując kark z barkami oraz grzbiet all masuje się kończyny górne. Przy masowaniu kończyn górnych sportowiec nad znajduje się w pozycji leżenia tyłem lub przechodzi do pozycji siedzącej, a karku i grzbietu przeprowadza się w leżeniu przodem. Zamiennie można zastosować tylko drenaż limfatyczny kończyn dolnych. 4.4. Biegi przez płotki Biegi przez płotki są jedną z najbardziej widowiskowych konkurencji lekkoatletycznych, ze względu na harmonię i precyzję ruchu, szybkość, gibkość, skoczność, siłę i wytrzymałość, technikę i rytm. Wymagają one wszechstronnego przygotowania. Koordynacja ruchowa, uzyskana dzięki uprawianiu konkurencji płotkarskich wpływa na szybką poprawę wyników w innych dyscyplinach (biegi, skoki, rzuty itp.). W porównaniu z biegami płaskimi bardziej przeciążone pracą są mięśnie przywodzące i odwodzące kończyny dolnej przenoszonej i mięsień trójgłowy łydki kończyny odbijającej. Masaż treningowy, przed zawodami i powysiłkowy wykonuje się tak samo jak u biegających na krótkich dystansach. Niewielkie różnice występują w masażu startowym. 222 Masaż startowy Przed startem stosuje się krótki, energiczny, ale dokładny masaż kończyn dolnych, ? szczególnym uwzględnieniem stawów skokowych i kolanowych, ścięgien Achil-a, mięśni brzuchatych łydek, mięśni pośladkowych oraz mięśni odwodzących i przywodzących staw biodrowy kończyny przenoszonej. 4.5. Biegi średnie i długie oraz chód sportowy Klasyczne biegi średnie to dystanse 800m i 1500m, klasyczne biegi długie to 3000m, 5000m, lOOOOm, 3000m z przeszkodami i maraton (42195m), a klasyczny chód sportowy to dystanse 20km i 50km. Podstawą osiągania dobrych wyników w biegach średnich i długich jest trenowanie wytrzymałości biegowej i wytrzymałości specjalnej, a rozwój wyników w sposób bezpośredni zależy od stałego wzrostu ilościowego i jakościowego obciążeń treningowych. We współczesnym treningu biegowym obciążenia mają głównie charakter specjalny, a treningi wykonywane z dużą intensywnością obejmują nawet ponad 70% całego zakresu pracy. U biegających na średnich i długich dystansach obciążone są wszystkie partie mięśniowe (w tym też intensywnie mięśnie klatki piersiowej i brzucha). Specyficzną cechą biegów maratońskich jest technika biegu. Jest to bieg techniką ograniczoną, oszczędną. Tułów jest wyprostowany, ruchy kończyn dolnych w przodzie i w tyle równoważą się amplitudą (jest to technika bardzo ekonomiczna). Chód sportowy jest to marsz w przód krokami w taki sposób, że zachowany jest ciągły kontakt z podłożem. W każdym kroku stopa wysunięta w przód musi koniecznie uzyskać kontakt z podłożem, zanim stopa pozostawiona w tyle oderwie się od podłoża. Podczas fazy każdego kroku, w której stopa znajduje się na podłożu, kończyna dolna podporowa musi być przynajmniej przez moment wyprostowana, a w zwłaszcza musi być ona wyprostowana podczas położenia pionowego. W stosunku do normalnego chodu w chodzie sportowym wydłuża się krok i wzrasta jego częstotliwość, równocześnie skraca się czas faz ruchów kończyn dolnych (amortyzacji, odbicia, tylnego i przedniego wymachu). W momencie postawienia pięty, tj. na początku fazy amortyzacji kolano jest w pełni wyprostowane, a nawet przeprostowane. Specyfikę chodu sportowego widać też w nienaturalnym, w porównaniu z chodem normalnym, ruchu miednicy: następuje obniżenie tej strony miednicy, po której występuje wymach kończyny (jest to ruch specjalnie wytreno-wany). Kończyny górne przez cały czas chodu są ugięte w stawach łokciowych pod kątem ok. 90°, a ich wymachy są energiczne i obszerne (łokieć w tylnym zamachu, a ręka w przednim zamachu unoszona jest prawie do poziomu barku). U chodziarzy wysiłek ma charakter typowo wytrzymałościowy. Zaangażowanie aparatu mięśniowego jest podobne jak u biegaczy długodystansowych. 223 Masaż startowy Przed startem stosuje się krótki, energiczny, ale dokładny masaż kończyn dolnych, ze szczególnym uwzględnieniem stawów skokowych i kolanowych, ścięgien Achillesa, mięśni brzuchatych łydek, mięśni pośladkowych oraz mięśni odwodzących i przywodzących staw biodrowy kończyny przenoszonej. 4.5. Biegi średnie i długie oraz chód sportowy Klasyczne biegi średnie to dystanse 800m i 1500m, klasyczne biegi długie to 3m, 5000m, lOOOOm, 3000m z przeszkodami i maraton (42195m), a klasyczny chód sportowy to dystanse 20km i 50km. Podstawą osiągania dobrych wyników w biegach średnich i długich jest trenowanie wytrzymałości biegowej i wytrzymałości specjalnej, a rozwój wyników w sposób bezpośredni zależy od stałego wzrostu ilościowego i jakościowego obciążeń aingowych. We współczesnym treningu biegowym obciążenia mają głównie rakter specjalny, a treningi wykonywane z dużą intensywnością obejmują nawet nad 70% całego zakresu pracy. U biegających na średnich i długich dystansach obciążone są wszystkie partie mięśniowe (w tym też intensywnie mięśnie klatki piersiowej i brzucha). Specyficzną cechą biegów maratońskich jest technika biegu. Jest to bieg techniką ograniczoną, oszczędną. Tułów jest wyprostowany, ruchy kończyn dolnych w przodzie i w tyle równoważą się amplitudą (jest to technika bardzo ekonomiczna). Chód sportowy jest to marsz w przód krokami w taki sposób, że zachowany jest ciągły kontakt z podłożem. W każdym kroku stopa wysunięta w przód musi koniecznie uzyskać kontakt z podłożem, zanim stopa pozostawiona w tyle oderwie się od podłoża. Podczas fazy każdego kroku, w której stopa znajduje się na podłożu, kończyna dolna podporowa musi być przynajmniej przez moment wyprostowana, a w zwłaszcza musi być ona wyprostowana podczas położenia pionowego. W stosunku do normalnego chodu w chodzie sportowym wydłuża się krok i wzrasta jego częstotliwość, równocześnie skraca się czas faz ruchów kończyn dolnych (amortyzacji, odbicia, tylnego i przedniego wymachu). W momencie postawienia pięty, tj. na początku fazy amortyzacji kolano jest w pełni wyprostowane, a nawet przeprostowane. Specyfikę chodu sportowego widać też w nienaturalnym, w porównaniu z chodem normalnym, ruchu miednicy: następuje obniżenie tej strony miednicy, po której występuje wymach kończyny (jest to ruch specjalnie wytreno-vany). Kończyny górne przez cały czas chodu są ugięte w stawach łokciowych pod kątem ok. 90°, a ich wymachy są energiczne i obszerne (łokieć w tylnym zamachu, a ręka w przednim zamachu unoszona jest prawie do poziomu barku). U chodziarzy wysiłek ma charakter typowo wytrzymałościowy. Zaangażowanie aparatu mięśniowego jest podobne jak u biegaczy długodystansowych. 223 Masaż treningowy U biegaczy średniodystansowych i długodystansowych oraz u chodziarzy poi treningu wykonuje się łagodny, w wolnym tempie masaż kończyn dolnych (ok. 5-6j godz. po ostatnim treningu, najlepiej wieczorem). Podczas masowania stosuje się] głównie rozcieranie i głębokie ugniatanie. Masaż całościowy o średniej intensywności można wykonywać nawet 3 razy I w tygodniu. W czasie takiego masażu szczególnie uwzględnia się klatkę piersiową, f kark z barkami, grzbiet, a na kończynach dolnych stawy skokowe, kolanowe biodrowe. , ,, Z masażu treningowego należy zrezygnować na 2 dni przed zawodami. Masaż przed zawodami •. ~ '? ' Między ostatnim dniem treningu a dniem zawodów przeprowadza się mocny] masaż całkowity, ze szczególnym uwzględnieniem klatki piersiowej, brzucha, karku z barkami i grzbietu. Celem masażu jest utrzymanie mięśni w optymalnej gotowościj startowej. ' ' ' ' ' '' " Masaż startowy Przed startem wykonuje się masaż sedatywny (uspokajający),w czasie którego' 80% czasu poświęca się na dokładne rozmasowanie mięśni oddechowych (mięśnie międzyżebrowe i piersiowe większe), karku i barków oraz grzbietu, a 20% cz przeznacza się na ogólny masaż kończyn dolnych. Masaż przeprowadza w powolnym tempie, spokojnie, dostosowując siłę poszczególnych technik do ind widualnej reaktywności zawodnika. Rozpoczyna się od masowania - w pozycji leże-J nia przodem - grzbietu, uwzględniając przestrzenie międzyżebrowe, od linii pach wej środkowej do kręgosłupa, najpierw po jednej stronie, a potem po drugiej. Kolejn masuje się kark z barkami, dokładnie opracowując wały mięśni czworobocznych i i stępnie masowaniem obejmuje się mięśnie pośladkowe. W leżeniu tyłem masuje się klatkę piersiową, szczególnie zwracając uwagę na przestrzenie międzyżebrowe, od mostka do linii pachowej środkowej, najpierw po jednej stronie, a potem po drugiej. Dużo uwagi należy poświęcić na ugniatanie mięśni piersiowych większych i rozcieranie połączeń mostkowo-żebrowych. Masaż kończyn dolnych przeprowadza się w leżeniu tyłem, z dużym wałkiem pod stawami kolanowymi. . . , t i Masaż powysiłkowy Po wysiłku wykonuje się krótki, trwający ok. 20 minut, delikatny masaż kończyn górnych i obręczy barkowej oraz kończyn dolnych z zastosowaniem głaskania, rozcierania, ugniatania, wibracji i roztrząsania. Masowanie rozpoczyna się w pozycji siedzącej. Najpierw masuje się kark z obręczą barkową, następnie jedną kończynę górną w całości, a potem drugą. W leżeniu tyłem masu\e sle^ ićmtYoczeime po ok «,\ICrt\ac\v najpierw jedną kończynę dolną, a później drugą. Przez kolejne ok. 20 minut - w pozycji leżenia przodem - masuje się mocno i energicznie grzbiet i mięśnie przy- 224 kręgosłupowe, wykorzystując rozcieranie, ugniatanie, oklepywanie i mocną wibracje przyrządową. Zamiennie można zastosować drenaż limfatyczny kończyn dolnych i górnych. W przypadku maratończyków i chodziarzy drenażem obejmuje się całe ciało w kilka godzin po zakończeniu biegu. 4.6. Biegi przez przeszkody W treningu biegów przez przeszkody - poza specyficznym treningiem biegowym - obowiązuje opanowanie techniki pokonywania płotu i rowu z wodą. Technika pokonywania płotu jest podobna do techniki płotkowej, różni się tylko bardziej luźnym i swobodnym przenoszeniem ciała. Szybkość przejścia płotu jest mniejsza niż plotkarza. W treningu stosuje się różne ćwiczenia, techniki przechodzenia płotów i ćwiczenia tzw. siły biegowej. Pokonywanie rowu z wodą nastręcza zawodnikom trudności, szczególnie w drugiej połowie dystansu. W stosunku do biegów skich bardziej obciążony jest mięsień trójgłowy łydki kończyny odbijającej. Masaż treningowy, przed zawodami, startowy i powysiłkowy wykonuje się tak samo jak u biegających na długich dystansach. W każdym rodzaju masażu zwraca się szczególną uwagę na ścięgna Achillesa. ? 4.7. Skoki lekkoatletyczne Skoki lekkoatletyczne (w dal, trój skok, wzwyż, o tyczce) ze względu na strukturę i złożoność ruchu należą do tzw. konkurencji technicznych i siłowo-dynamicznych (w całokształcie procesu szkolenia największą wagę przykłada się do wytrenowania techniki). Z powodu spełnienia określonych wymogów mechaniki ruchu dużą rolę odgrywają w skokach wielkos'ci i proporcje ciała zawodnika, a przygotowanie sprawnościowe jest ukierunkowane na osiągnięcie optymalnego modelu sprawności specjalnej, pozwalającej na wyuczenie w ramach danej techniki najbardziej skutecznych opcji skoku. Systematyczna poprawa wyników w skokach ma związek z lepszym rozpoznaniem biologicznych możliwości ustroju, dobrą selekcją, wprowadzeniem bardziej efektywnych rozwiązań techniki ruchu, a także doskonaleniem zaplecza technicznego i sprzętu (skok o tyczce). Z punktu widzenia mechaniki skoki można sklasyfikować jako ruchy ciał pod wpływem siły ciężkości i analizować zgodnie z prawami rzutu ukośnego. W skokach najbardziej przeciążone są grupy mięśniowe kończyn dolnych, szczególnie kończyny odbijającej. 225 Masaż treningowy U skoczków po każdym treningu wykonuje się w wolnym tempie mocny częściowy kończyn dolnych (ok. 2 godz. po ostatnim treningu, najlepiej wieczorem), szczególnie zwracając uwagę na ścięgna Achillesa i mięśnie brzuchate łydek. Po intensywnym treningu masuje się łagodniej. Stosuje się głównie rozcieranie i głębokie ugniatanie. Gdy nastąpi przeciążenie mięśni kończyn dolnych, zaleca się wykonać energiczny, o dużym nasileniu bodźca masaż grzbietu, karku z barkami i kończyn górnych albo zrezygnować z kolejnego treningu, zastępując go średniointensywnym masażem całego ciała. Masaż całkowity przeprowadza się raz w tygodniu, rezygnując wtedy z zabiegu częściowego. Wykonywanie masażu treningowego należy przerwać na 2 dni przed zawodami. Masaż przed zawodami Między ostatnim dniem treningu a dniem startu na zawodach wykonuje się energiczny masaż całościowy celem utrzymania mięśni (szczególnie kończyn dolnych w optymalnej gotowości startowej. Masaż startowy u skaczących w dal i uprawiających trój skok Wykonuje się krótki, ale dokładny masaż kończyn dolnych ze szczególnym uwzględnieniem stawów skokowych i kolanowych, ścięgien Achillesa, mięśni brzuchatych łydek, głównie kończyny dolnej odbijającej. Masuje się również mięśnie brzucha. W pierwszej kolejności w pozycji leżenia przodem masuje się tylne strony kończyn dolnych wraz z mięśniami pośladkowymi, a następnie w leżeniu ryłem masażem obejmuje się przednie strony kończyn dolnych i powłoki brzuszne. Masaż konuje się dostosowując siłę poszczególnych technik do odczuć zawodnika. Masaż startowy u skaczących wzwyż Stosuje się krótki, ale dokładny masaż grzbietu (mięsień prostownik grzbietu, i śnie międzypoprzeczne, kolcowe, międzykolcowe, poprzeczno-kolcowe), skręcających tułów (oprócz mięśni grzbietu również mięśnie skośne brzucha), mię obręczy barkowej oraz kończyny dolnej odbijającej (głównie stawy skoko i kolanowy, ścięgno Achillesa z mięśniem trójgłowym łydki oraz pośladek). W pierwszej kolejności w pozycji leżenia przodem masuje się grzbiet w całości, później kark z barkami oraz pośladek i tylną stronę kończyny dolnej odbijającej. W leżeniu tyłem masowaniem obejmuje się przednią stronę kończyny dolnej odbijającej. Masaż startowy u skaczących o tyczce Przeprowadza się krótki, ale dokładny masaż mięśni grzbietu, brzucha (mięśnie! skośne brzucha), obręczy barkowej, kończyn górnych oraz kończyny dolnej odbijającej (szczególnie stawy skokowy i kolanowy, ścięgno Achillesa z mięśniem brzuchatym łydki i pośladek). Masowanie rozpoczyna się w pozycji leżenia przodem od grzbietu w całości, potem masuje się kark z barkami oraz pośladek i tylną stronę koń- 226 czyny dolnej odbijającej. W leżeniu tyłem masuje się przednią stronę kończyny dolnej odbijającej. W pozycji siedzącej przeprowadza się masaż kończyn górnych. Uwagi końcowe U wszystkich skoczków lekkoatletycznych, u których występuje nadmierne pobudzenie („gorączka przedstartowa"), podobnie jak u sprinterów wykonuje się masaż sedatywny (uspokajający), w powolnym tempie i z mniejszą intensywnością, głaszcząc całe ciało oraz ugniatając kilka większych grup mięśniowych nie biorących udziału w biegu poprzedzającym skok i w samym skoku, przeplatając je ponownie głaskaniem. Zamiennie można przeprowadzić masaż karku i obręczy barkowej oraz klatki piersiowej i przestrzeni międzyżebrowych z zastosowaniem głaskania, słabego ugniatania i słabej wibracji przyrządowej. Zawodników, u których występuje „apatia przedstartowa" w celu mobilizacji do wysiłku masuje się tonizująco (pobudzająco) w szybkim tempie i energicznie, stosując mocne głaskanie, rozcierania i ugniatanie. Masując całe ciało należy oszczędzać te mięśnie, które przede wszystkim będą obciążone w czasie rozbiegu i skoku. Zamiennie można wykonać masaż dolnej części grzbietu oraz klatki piersiowej i przestrzeni międzyżebrowych, posługując się rozcieraniem, ugniataniem i silną wibracją przyrządową. W przypadku niskiej temperatury na stadionie masaż powinien być wykonany i zastosowaniem maści rozgrzewającej. Masaż powysiłkowy Zaleca się wykonanie masażu kończyn dolnych (głównie kończyny odbijającej), stosując głaskanie, łagodne rozcieranie i ugniatanie oraz wyciskanie mniej więcej przez ok. 8 minut. Masowanie przeprowadza się w leżeniu tyłem, z wałkiem pod stawami kolanowymi, masując równocześnie po obu stronach najpierw jedną kończynę, wźniej drugą. Przez kolejne ok. 30 minut masuje się szybko i energicznie kończyny górne, kark z barkami i grzbiet z wykorzystaniem silnego rozcierania, ugniatania, oklepywania i wibracji przyrządowej. Po masażu kończyn dolnych w leżeniu tyłem masuje się kończyny górne, a w leżeniu przodem masowaniem obejmuje się grzbiet w całości i kark z barkami. Można też zastosować drenaż limfatyczny kończyn dolnych. 4.8. Rzuty lekkoatletyczne Rzuty lekkoatletyczne są konkurencjami, w których najistotniejszą rzeczą jest przemieszczanie sprzętu (oszczep, dysk, młot, kula) na jak największą odległość. Zasady wykonywania rzutów lekkoatletycznych określone są przepisami, które precyzują kształt, ciężar i budową sprzętu, miejsce z jakiego poszczególne rzuty są wykony- 227 wane, czynności zawodnika itp. Przestrzeganie przepisów jest warunkiem uznania ważności rzutu i w konsekwencji uzyskanego wyniku sportowego. Osiągnięcie dobrych rezultatów w rzutach uwarunkowane jest stopniem przygotowania fizycznego, odpowiednim poziomem rozwoju takich, cech motorycznych, jak szybkość, siła oraz prawidłowa technika rzutu. Inaczej mówiąc, osiągnięcie określonego wyniku wymaga od zawodnika dużego napięcia mięśniowo-nerwowego, dzięki któremu wykorzysta swoją technikę i aktualne możliwości. W trakcie rzutów najbardziej obciążone są mięśnie kończyn dolnych, obręczy barkowej i kończyny górnej wykonującej rzut lub pchnięcie (obu kończyn górnych przy rzucie młotem). Masaż treningowy U zawodników uprawiających rzuty lekkoatletyczne po każdym treningu wykonuje się w powolnym tempie, silny masaż kończyn górnych, obręczy barkowej i kończyn dolnych (ok. 2 godz. po ostatnim treningu, najlepiej wieczorem) z zastosowaniem rozcierania i głębokiego ugniatania. Po ciężkim treningu masuje się łagodniej. Masaż całościowy przeprowadza się 2 razy w tygodniu, rezygnując wówcz z zabiegu częściowego. W przypadku przetrenowania i dużego zmęczenia mięśni kończyn górnych i dolnych zaleca się wykonanie masażu karku z barkami i grzbietu albo zrezygnowanie z kolejnego treningu i zastąpienie go masażem całego ciała, o średnim natężeniu siły bodźca. Wykonywanie masażu treningowego należy przerwać na 2 dni przed zawodami. Masaż przed zawodami Między ostatnim dniem treningu a dniem zawodów wykonuje się mocny ma całkowity celem utrzymania mięśni w optymalnej gotowości startowej. Masaż startowy u rzucających oszczepem Przeprowadza się krótki, ale dokładny masaż kończyn dolnych, głównie mię przywodzących i odwodzących w stawach biodrowych, mięśni obręczy barkowej i kończyny górnej wyrzucającej ze szczególnym uwzględnieniem stawu łokciowego, i mięśni dwugłowego oraz trójgłowego ramienia. Masowanie przeprowadza się dostosowując siłę poszczególnych technik do indywidualnej reaktywności zawodnika. W pierwszej kolejności w pozycji leżenia tyłem masuje się kończynę górną cającą i przednie strony kończyn dolnych, zwracając głównie uwagę na mięśnie: I pinacz powięzi szerokiej, krawiecki, przywodziciel wielki, przywodziciel każdą technikę powtarza się 2-3 razy, dostosowując siłę masażu do odczuć sportowca, 1 zabiegi można ordynować codziennie, co drugi dzień albo dwa razy w tygodniu. 1 masując kończyny górne i dolne należy ułożyć je powyżej poziomu tułowia i lekko zgiąć w stawach. Podczas drenażu grzbietu sportowiec leży przodem, kończyny górne ułożone są wzdłuż tułowia, głowa na boku lub w otworze przeznaczonym na twarz, kończyny dolne wyprostowane, pod stawami skokowymi umieszczony mały wałek. Przy drenażu klatki piersiowej i brzucha zawodnik leży tyłem z lekko uniesioną głową na zagłówku, kończyny dolne zgięte w stawach kolanowych, pod którymi znajduje się duży wałek, 5.3.2. Techniki stosowane w masażu limfatycznym Do technik stosowanych w masażu limfatycznym należą techniki masażu klasycznego: głaskanie (G), rozcieranie (RK) i wyciskanie (W), masażu segmentarnego: rozcieranie segmentarne (RS) oraz techniki drenażu limfatycznego: ugniatanie przepychające (UP), uciski falujące (UF) i pompowanie (P). Poniżej zostały opisane tylko techniki drenażu limfatycznego, ponieważ pozostałe techniki zostały wcześniej scharakteryzowane przy masażu sportowym. Ugniatanie przepychające polega na wykonywaniu płaskiego ugniatania kciukami, naprzemiennie w formie wachlarza, w płaszczyznach podłużnych i poprzecznych. Uciski falujące polegają na wykonywaniu ręką (rękami) ruchów falujących. W zależności od wielkości masowanej części ciała używa się różnych części ręki (rąk): przy małych i krótkich odcinkach falowanie przeprowadza się opuszkami palców, przy dużych, a krótkich częściach ciała wykonuje się stroną dłoniową palców 2-5 jednej ręki (obu rąk), przy dużych i długich częściach ciała wykorzystuje się całą stronę dłoniową jednej ręki (obu rąk). Całą dłonią masuje się następująco: rozpoczyna 257 się od przyłożenia opuszek palców 2-5 do masowanej części ciała, przesuwając rękę j zmienia się środek ciężkości uciskania z opuszek palców na stronę dłoniową palców, następnie na śródręcze i kolejno na nasadę ręki itd. Masuje się w formie kołyski. Pompowanie, zwane pompą limfatyczną, stosowane jest do oddziaływania na skupiska węzłów chłonnych w celu pobudzenia ich do pracy i udrożnienia krążenia limfy. Polega na rytmicznym uciskaniu (ok. 5 razy) okolicy węzłów chłonnych, naj-częściej stroną dłoniową ręki, śródręcza czy palców oraz pięścią, przez co wytwarzaj się podciśnienie wpływające na lepsze funkcjonowanie węzłów chłonnych. Technika] ta wykonywana jest zamiennie z drenażem limfatycznym (głaskanie, rozcieranie klasyczne, rozcieranie segmentarne, uciski falujące) okolicy węzłów chłonnych: pa-J chwinowych, pachowych, nadobojczykowych, podkolanowych i łokciowych. 5.3.3. Wskazania i przeciwwskazania Wskazania Wskazania obejmują wszystkie przypadki, w których zaleca się stosowanie ma* sażu sportowego, a którym towarzyszą obrzęki, zaburzenia odżywcze tkanek! i zaburzenia przemiany materii oraz uszkodzenie mięśni i ścięgien, stany po skręceniach, zwichnięciach i złamaniach, obrzęki pourazowe, stany po odmrożeniach i i oparzeniach, zaburzenia gospodarki wodnej w mięśniach, porażenia nerwów obwo-1 dowych. Przeciwwskazania Przeciwwskazania obejmują wszystkie przypadki chorobowe przebiegające z wy-1 soką temperaturą ciała (powyżej 38 °C), przerwanie ciągłości skóry, obrzęki i wysięki w następstwie ostrych stanów zapalnych. 5.3.4. Masaż limfatyczny grzbietu Przeprowadza się u zawodnika leżącego przodem, kończyny górne ułożone j wzdłuż tułowia, lekko zgięte w stawach łokciowych i lekko odwiedzone od tułowia, I głowa leży na boku albo w otworze na twarz, pod stawy skokowe podłożony mały I wałek. Przy masowaniu dołów nadobojczykowych masażysta podkłada ręce pod tułów j i masuje od mostka do stawów barkowych. Dla lepszego zobrazowania masażu prze- i prowadzono go w pozycji leżenia tyłem - ryc. 262 i 263. Rozpoczyna się od ogólnego głaskania grzbietu w pasmach podłużnych i po-1 przecznych, następnie wykonuje się drenaż dołów nadobojczykowych (G, RK, RS, UF)! opuszkami palców 2, 3 i 4, od mostka do stawów barkowych (ryc. 262), albo pom- i powanie (ryc. 263) stronami dłoniowymi palców 2-5, równocześnie po obu stronach. Potem przeprowadza się drenaż dołów pachowych (G, RK, RS, UF) w trzech pa-1 smach (tylnym, środkowym i przednim), od strony tułowia (ryc. 264). Masuje się ] 258 opuszkami palców 2-5, albo stosuje się pompowanie pięściami (ryc. 265), równocześnie po obu stronach. Ryc. 262. Głaskanie dołów nadobojczykowych Ryc. 263. Pompowanie dołów nadobojczykowych 259 ' Ryc. 264. Głaskanie dołów pachowych Ryc. 265. Pompowanie dołów pachowych Kolejno wykonuje się drenaż podłużny grzbietu (G, RK, RS, UP, UF), z dołu do góry, w pasmach, od kręgosłupa do linii pachowej środkowej, najpierw po je stronie, a potem po drugiej, albo równocześnie po obu stronach (ryc. 266). 260 Ryc. 266. Ugniatanie przepychające podłużne grzbietu Ponownie przeprowadza się drenaż dołów nadobojczykowych i pachowych (G, RK, RS, UF) albo pompowanie, a następnie drenuje się grzbiet w pasmach poprzecznych (G, RK, RS, UP, UF), od kręgosłupa do linii pachowej środkowej, w pasmach od pośladka do barku, najpierw po jednej stronie, a potem po drugiej (ryc. 267). Ryc. 267. Uciski falujące poprzeczne grzbietu 261 Kolejno stosuje się drenaż wzdłuż linii pachowych środkowych (G, RK, RS, UF), stronami dłoniowymi obu rąk (ryc. 268), od grzebieni biodrowych do dołów pachowych, równocześnie po obu stronach. Ryc. 268. Głaskanie wzdłuż linii pachowych środkowych Później wykonuje się drenaż dołów pachowych i nadobojczykowych (G, RK, RS, | UF) albo pompowanie, a na zakończenie przeprowadza się wyciskanie grzbie w pasmach podłużnych, najpierw po jednej stronie, a potem po drugiej. 5.3.5. Masaż limfatyczny klatki piersiowej Przeprowadza się u zawodnika leżącego tyłem, kończyny górne lekko zg w stawach łokciowych i lekko odwiedzone od tułowia, pod stawy kolanowe podłóż ny jest wałek, głowa lekko uniesiona. Kobiety masuje się omijając gruczoły piersio we. Rozpoczyna się od ogólnego głaskania w pasmach podłużnych i poprzecznych,. stąpnie wykonuje się drenaż dołów nadobojczykowych (G, RK, RS, UF) opuszk palców 2-5, od mostka do stawów barkowych, równocześnie po obu stronach (ryc. 269) oraz drenaż dołów pachowych (G, RK, RS, UF), od strony tułowia w trzech m smach przednim, środkowym i tylnym (ryc. 270), albo pompowanie. 262 Ryc. 269. Rozcieranie klasyczne dołów nadobojczykowych Ryc. 270. Rozcieranie klasyczne dołów pachowych Kolejno drenuje się klatkę piersiową w pasmach podłużnych (G, RK, RS, UF), z dołu do góry, od mostka do linii pachowej środkowej (ryc. 271), najpierw po jednej stronie, a potem po drugiej, albo równocześnie po obu stronach. 263 Ryc. 271. Rozcieranie klasyczne podłużne klatki piersiowej Ponownie drenuje się doły nadobojczykowe i pachowe albo stosuje się pompowa Następnie wykonuje się drenaż poprzeczny klatki piersiowej (G, RK, RS, UF), od mc do linii pachowej środkowej (ryc. 272), w pasmach od łuku żebrowego do obojczyka, i pierw po jednej stronie, a potem po drugiej. Później drenuje się wzdłuż linii pachow środkowych (G, RK, RS, UF), stronami dłoniowymi obu raje (ryc. 273), od grzebieni bio drowych do dołów pachowych, równocześnie po obu stronach. Ryc. 272. Uciski falujące poprzeczne klatki piersiowej 264 Ryc. 273. Rozcieranie klasyczne wzdłuż linii pachowych środkowych Ponownie przeprowadza się drenaż dołów pachowych i nadobojczykowych albo pompowanie. Na zakończenie wykonuje się wyciskanie podłużne klatki piersiowej. 5.3.6. Masaż limfatyczny brzucha Przeprowadza się u zawodnika leżącego tyłem, kończyny górne lekko zgięte w stawach łokciowych i lekko odwiedzone od tułowia, pod stawami kolanowymi mały wałek, w celu rozluźnienia powłok brzusznych. Drenaż wykonuje się w dwóch etapach; pierwszy etap obejmuje strefę nadpępkową, a drugi strefę podpępkową. Rozpoczyna się od ogólnego głaskania powłok brzusznych w prawą stronę. Pierwszy etap stanowi drenaż łuków żebrowych (G, RK, RS, UF), od linii pachowej środkowej do wyrostka mieczykowatego (ryc. 274), najpierw po jednej stronie, a potem po drugiej albo równocześnie po obu stronach, albo stosuje się pompowanie (ryc. 175). Następnie drenuje się strefę nadpępkową (G, RK, RS, UF), z dołu do góry, w pasmach od linii pachowych środkowych do linii środkowej przedniej ciała (ryc. 276), równocześnie po obu stronach. Później ponownie drenuje się łuki żebrowe albo stosuje sie_ pompowanie. Drugi etap obejmuje drenaż pachwin (G, RK, RS, UF), od grzebienia biodrowego wzdłuż pachwiny do kości łonowej (ryc. 277), najpierw po jednej stronie, a potem po drugiej, albo równocześnie po obu stronach, albo wykonuje się pompowanie (ryc. [ 278). 265 Ryc. 274. Głaskanie łuków żebrowych Ryc. 275. Pompowanie łuków żebrowych 266 Ryc. 276. Głaskanie strefy nadpępkowej Ryc. 277. Rozcieranie klasyczne pachwin 267 Ryc. 278. Pompowanie pachwin Następnie drenuje się strefę podpępkową (G, RK, RS, UF), z góry na w pasmach od linii pachowych środkowych do linii środkowej przedniej ciała (r 279), równocześnie po obu stronach. Ryc. 279. Rozcieranie klasyczne strefypodpępkowej Na zakończenie przeprowadza się ciskanie powłok brzusznych (ryc.280), w czterech fazach, do: prawego łuku żebrowego, lewego łuku żebrowego, lewej pachwiny i prawej pachwiny. 5.3.7. Masaż limfatyczny kończyny górnej Przeprowadza się u zawodnika leżącego tyłem, pod stawy kolanowe podłożony jest wałek, kończyna górna masowana ułożona jest na klinie nieco powyżej poziomu tułowia i lekko od niego odwiedzona. Rozpoczyna się od ogólnego głaskania kończyny, od stawu nadgarstkowego do stawu ramiennego, następnie wykonuje się drenaż dołu pachowego (G, RK, RS, UF), od strony kończyny górnej, w trzech pasmach: przednim, środkowym i tylnym (ryc. 281) albo pompowanie pięścią. Ryc. 280. Wyciskanie powłok brzusznych Ryc. 281. Głaskanie dołu pachowego 269 Kolejno przeprowadza się drenaż mięśnia naramiennego, w pasmach podłużny (G, RK, RS, UF), z dołu do góry (ryc. 282) i w pasmach poprzecznych (G, RK, UF), od środka mięśnia do dołu pachowego (ryc. 283), Ryc. 282. Głaskanie podłużne mięśnia naramiennego Ryc. 283. Rozcieranie klasyczne poprzeczne mięśnia naramiennego a potem wykonuje się drenaż ramienia (G, RK, RS, UF), od stawu łokciowego | mięśnia naramiennego i dołu pachowego (ryc. 284). Później drenowany jest i dół łokciowy (G, RK, RS, UF), z dołu do góry, od strony wyrostka łokciowego i i łu łokciowego (ryc. 285), równocześnie po obu stronach. 270 Ryc. 284. Uciski falujące ramienia Ryc. 285. Głaskanie stawu i dołu łokciowego Ponownie wykonywany jest drenaż dołu pachowego albo pompowanie. Następnie drenuje się przedramię (G, RK, RS, UF), od stawu nadgarstkowego do łokciowego ' (ryc 286). Kolejno przeprowadza się drenaż stawu nadgarstkowego (G, RK, RS, -UF), z dołu do góry, równocześnie po stronach grzbietowej i dłoniowej (ryc. 287) 271 Ryc. 286. Głaskanie przedramienia Ryc. 287. Rozcieranie klasyczne stawu nadgarstkowego Ponownie przeprowadzany jest drenaż stawu i dołu łokciowego, a potem dren śródręcza (G, RK, RS, UF), od palców do stawu nadgarstkowego (ryc. równocześnie po obu stronach. Następnie wykonuje się drenaż palców (G, RK) od opuszka palca do stawu | ręczno-paliczkowego (ryc. 289) i znów drenuje się staw nadgarstkowy, a na czenie stosuje się wyciskanie kończyny górnej. 272 Ryc. 288. Głaskanie środracza Ryc. 289. Rozcieranie klasyczne palców ręki 5.3.8. Masaż limfatyczny kończyny dolnej Masaż kończyny dolnej obejmuje dwa etapy. Etap I to masaż przedniej strony, a etap II to masaż tylnej strony. Przy masażu przedniej strony zawodnik leży tyłem, kończyny górne ułożone wzdłuż tułowia, kończyna dolna drenowana ułożona na klinie, nieco powyżej poziomu tułowia, pod stawem kolanowym mały wałek. 273 Rozpoczyna się od ogólnego głaskania przedniej strony, od stawu skokowego pachwiny i stawu biodrowego. Następnie wykonuje się drenaż pachwiny (G, RK, UF) w paśmie poziomym, od grzebienia biodrowego, wzdłuż pachwiny do krocz oraz w paśmie pionowym (G,RK,RS, UF), z dołu do góry, na wewnętrznej stron uda (ryc. 290), albo pompowanie (ryc. 291). Ryc. 290. Głaskanie pachwiny w paśmie pionowym Ryc. 291. Pompowanie pachwiny w paśmie pionowym 274 Kolejno przeprowadzany jest drenaż uda (G, RK, RS, UP, UF), od stawu kolanowego do krocza, pachwiny i stawu biodrowego (ryc. 292), oraz drenaż stawu kolanowego (G, RK, RS, UF), w pasmach podłużnych (ryc. 293), z dołu do góry, i pasmach poprzecznych (ryc. 294), od bocznych stron rzepki do dołu podkolanowego. Ryc. 292. Ugniatanie przepychające przedniej strony uda Ryc. 293. Głaskanie podłużne stawu kolanowego 275 Ryc. 294. Rozcieranie klasyczne poprzeczne stawu kolanowego Ponownie wykonuje się drenaż pachwiny albo pompowanie, po czym drenuje, podudzie (G, RK, RS, UF), od stawu skokowego do stawu kolanowego (ryc. 29 i kolejno drenuje się staw skokowy (G, RK, RS, UF), z dołu do góry, z ominięcie kostek (ryc. 296). Ryc. 295. Uciski falujące podudzia 276 Ryc. 296. Głaskanie stawu skokowego Powtórnie przeprowadza się drenaż stawu kolanowego, później drenaż grzbietu opy (G, RK, RS, UF), od stawów sródstopno-palcowych do stawu skokowego (ryc. 7). Ryc. 297. Rozcieranie klasyczne strony grzbietowej stopy i następnie drenaż palców (G, RK), od opuszka palca do stawu śródstopno-palcowego |(ryc. 298). Ponownie wykonuje się drenaż stawu skokowego, a na zakończenie przeprowadzane jest wyciskanie przedniej strony kończyny dolnej. 277 I Ryc. 298. Głaskanie palców stopy W drugim etapie zawodnik leży przodem, kończyny górne ułożone są wzdłuż l łowią, głowa na boku, pod stawem skokowym wałek. Rozpoczyna się od ogólneg głaskania tylnej strony, od ścięgna Achillesa do fałdu pośladkowego i stawu bic wego, a następnie przeprowadza się drenaż pachwiny w paśmie pionowym, na wnętrznej stronie uda, albo pompowanie. Kolejno drenuje się udo (G, RK, RS, UF), od dołu podkolanowego do krocza, fałdu pośladkowego i stawu biodrowe (ryc. 299), a także drenuje się dół podkolanowy (G, RK, RS, UF), z dołu do góry (r 300) albo wykonuje się pompowanie (ryc. 301) stroną dłoniową śródręcza. Ryc. 299. Uciski falujące tylnej strony uda 278 Ryc. 300. Głaskanie dołu podkolanowego Ryc. 301. Pompowanie dołu podkolanowego Ponownie wykonuje się drenaż albo pompowanie pachwiny, następnie drenuje się tylną stronę podudzia (G, RK, RS, UP, UF), od ścięgna Achillesa do dołu podkolanowego (ryc. 302) oraz ścięgno Achillesa (G, RK, RS, UF). Ścięgno masuje się [ w czterech pasmach (ryc. 303), od kostek do: guza piętowego, górnego brzegu kości piętowej, połowy ścięgna i mięśnia brzuchatego łydki. 279 Ryc. 302. Ugniatanie przepychające tylnej strony podudzia Ryc. 303. Głaskanie ścięgna Achillesa Jeszcze raz przeprowadza się drenaż dołu podkolanowego albo pompon i kolejno wykonuje się drenaż strony podeszwowej stopy (G, RK, RS, UP, UF), palców do pięty (ryc. 304). 280 Ryc. 304. Ugniatanie przepychające strony podeszwowej stopy Następnie stosuje się drenaż palców (G, RK), od opuszka palca do stawu śród-ipno-palcowego (ryc. 305). Ponownie przeprowadza się drenaż ścięgna Achillesa i na zakończenie stosuje się wyciskanie tylnej strony kończyny dolnej. Ryc, 305. Głaskanie palców stopy 281 5.4. Masaż izometryczny Masaż izometryczny to odmiana klasycznego masażu leczniczego, która wykonywana jest przy zanikach mięśniowych na napiętych grupach mięśniowych lub pojedynczym napiętym mięśniu. Zadaniem tego zabiegu jest przywrócenie masy i siły osłabionym mięśniom bez obciążania organizmu ćwiczeniami fizycznymi. Przed przystąpieniem do masowania należy zmierzyć obwód części masowanej w dwóch miejscach, w celu porównania przyrostu masy mięśniowej. Zabieg przeprowadza się w trzech etapach: etap I - przygotowawczy, obejmuje masaż na rozluźnionych mięśniach z zastosowaniem głaskania, rozcierania i ugniatania; ma na celu wywołanie przekrwienia, rozgrzanie tkanek oraz pobudzenie proprioceptorów; czas trwania wynosi 5 min; etap II - zabieg właściwy, przed przystąpieniem do masażu należy wywołać sub-maksymalne napięcie izometryczne, przy którym włókna mięśniowe kurczą się bez zmiany ich długości. Napięcie izometryczne uzyskuje się przez skurcz dowolny lub przykładając rękę jako obciążenie zewnętrzne. Masuje się szybko i energicznie, sto-j sując kolejno rozcieranie, ugniatanie i oklepywanie w czasie 15-30 sek. każde, stosownie do odczuć zawodnika. Po każdej fazie masowania na napiętych mięśniach następuje 15-30 sek. przerwa z zastosowaniem technik rozluźniających - delikatne głaskanie, wibracja i roztrząsanie. Ogólny czas tej części wynosi 5-8 min; etap III - końcowy, obejmuje masaż rozluźniający, trwa 5 min; stosowany jest w celu zmniejszenia napięcia mięśni. Wykonuje się głaskanie, rozcieranie, delikatne ugniatanie, wibrację i roztrząsanie. Masaż izometryczny przeprowadza się dwa razy dziennie albo raz dziennie, albo co drugi dzień, w zależności od stanu masowanych mięśni oraz kondycji fizycznej i psychicznej zawodnika. W trakcie masażu należy kontrolować obwody masowanych części ciała, zawsze na tych samych poziomach. W przypadku braku pozytywnych wyników naszego działania po pierwszej serii (10 zabiegów), należy zrezygnować z masażu izometrycznego i zastosować inne zabiegi fizykoterapeutyczne, a po nich ponownie przystąpić do masowania. W początkowej fazie zabiegów zmniejsza się obwód masowanej części, co jest wynikiem zmniejszania się tkanki tłuszczowej podskórnej, a następnie zaczyna wzrastać. Siła masowanej grupy mięśniowej lub pojedynczego mięśnia wzrasta równomiernie od początku stosowania zabiegów. Masowanie prowadzi się aż do momentu uzyskania prawidłowych wartości obwodów masowanej części ciała. 5.5. Masaż stawowy centryfugalny Masaż stawowy centryfugalny to zabieg leczniczy stosowany po takich urazach; stawowych jak: stłuczenia, zwichnięcia, skręcenia, a także po urazach elementów 282 okołostawowych (więzadła, ścięgna, torebki stawowe, kaletki maziowe, mięśnie). Nazwa tego masażu pochodzi z języka niemieckiego, gdzie fuga znaczy szpara, szczelina (np. stawowa). Ten rodzaj masażu sportowego wykonuje się na mokro, zbieżnie, w kierunku do szpary stawowej (ryc. 306). Stosuje się go w dwóch etapach po ustąpieniu obrzęku i stanu zapalnego. Ryc. 306. Rozcieranie centryfugalne stawu kolanowego etap I - zabieg przygotowawczy, mający na celu wywołanie odczynu przekrwienia samego stawu i najbliższej okolicy. Masuje się z zastosowaniem najczęściej wody z mydłem, oliwki albo balsamu do masażu, wykorzystując głaskanie, rozcieranie i ugniatanie miejscowe. Czas trwania masażu wynosi 5-7 min; etap II - zabieg właściwy z zastosowaniem leczniczego środka wspomagającego (krem, maść lub żel), który służy jako środek rozgrzewający. Stosuje się głaskanie i rozcieranie; czas trwania tej części wynosi 5-10 minut. Masaż stawowy centryfugalny powoduje podwyższenie temperatury oraz przekrwienie masowanej okolicy, wpływa na zmniejszenie objawów bólowych, zwiększenie warunków odżywczych elementów okołostawowych, jak również powierzchni stawowych. Powyższe efekty uzyskuje się dzięki zastosowaniu specyficznego środka poślizgowego, jakim jest woda z rozpuszczonym mydłem. W czasie masowania, wskutek podwyższonej temperatury, woda stopniowo wyparowuje i stopniowo zwiększa się siła rozcierania, co korzystnie wpływa na staw i elementy okołostawowe. Zabiegi należy przeprowadzać codziennie lub co drugi dzień, a liczba zabiegów jest uzależniona od tempa rekonwalescencji. Masaż ten należy łączyć z innymi zabie- 283 gami fizykalnymi oraz ćwiczeniami zwiększającymi zakres ruchomości stawu, a także siłę i masę mięśni działających na staw. 5.6. Masaż kontralateralny Masaż kontralateralny to masaż leczniczy, wykonywany na odpowiedniej części kończyny zdrowej w stosunku do części kończyny chorej. Masaż ten przeprowadza się we wszystkich przypadkach, w których niemożliwe jest zastosowanie masażu na| chorej kończynie ze względu na przeciwwskazania (np. stan zapalny, oparzenia, roz-1 ległe rany, opatrunek gipsowy, zmiany dermatologiczne itp.). Oddziaływanie masa-] żem na zdrową kończynę aktywizuje na stronie przeciwnej w ok. 30% przepływ krwi I i bodźców nerwowych, za pośrednictwem skrzyżowań naczynioruchowych odruchów fizjologicznych. Masaż przeprowadza się z dużą siłą, intensywnie, na granicy bólu,] wykorzystując techniki masażu sportowego, głównie rozcieranie, ugniatanie i okle-j pywanie. Zabiegi wykonuje się dwa razy dziennie lub raz dziennie albo co drugi] dzień, w zależności od możliwości fizycznych i psychicznych zawodnika. Masowanie j należy łączyć z ćwiczeniami kontralateralnymi należącymi do ćwiczeń synergistycz-1 nych. Liczba zabiegów uzależniona jest od skuteczności naszego działania] i warunków powracania do zdrowia. Po 20 zabiegach należy zastosować przerwę, i Czas trwania masażu wynosi ok. 10 min w zależności od wielkości masowanej części I ciała. 5.7. Masaż punktowy i inne metody refleksoterapii Masaż punktowy, czyli akupresura, może być stosowany w konwencji chińskiej lub japońskiej o nazwie Shiatsu. Jest formą oddziaływania na ustrój, za pomocą której j wykorzystuje się bodźce mechaniczne w postaci ucisku na punkty biologicznie ak- j tywne ciała, wywołując reakcję odruchową organizmu. Poniżej przedstawiono ? w wersji skróconej masaż punktowy chiński. Opisano te metody oddziaływania na punkty meridianowe, które najczęściej są stosowane w odnowie biologicznej w sporcie wyczynowym. Zainteresowanych wiadomościami w szerszym zakresie odsyłamy do lektury specjalistycznych podręczników (np. „Masaż punktowy i inne metody refleksoterapii" - T. Kasperczyk, S. Kmak). Refleksoterapia to dział medycyny alternatywnej, zajmujący się równoważeniem energii Qi przepływającej przez organizm człowieka poprzez oddziaływanie na określone punkty (strefy) na ciele, w celu wywołania odruchu. 5.7.1. Techniki stosowane w masażu punktowym W masażu punktowym stosuje się następujące techniki: Technika tonizująca (pobudzająca) - przeprowadza się w szybkim tempie, rytmicznie z silnym uciskiem (nie należy przekraczać granicy bólu). Technika zalecana 284 przy niedoborze energii. Czas trwania ucisku jednego punktu wynosi 5-10 sek., czas przerwy 5-10 sek., w seriach 3-5 razy. Technika sedatywna (uspokajająca) - przeprowadza się w tempie wolnym, z lekkim uciskiem, którego siłę stopniowo się zwiększa. Technika zalecana przy nadmiarze energii. Czas trwania ucisku jednego punktu wynosi 30-60 sek., czas przerwy 10 sek., w seriach 3-5 razy. Technika mieszana - obejmuje techniki sedatywna i tonizującą. Stosowa jest naprzemiennie podczas masażu wg recepty punktowej. Stosuje się różnego rodzaju uciski na punkty akupunkturowe: ucisk stały - bez odrywania palca lub przyrządu ustawionego pod kątem 45-90°, ucisk połączony z ruchami do przodu, tyłu i na boki, ucisk połączony z ruchem okrężnym w lewą stronę i ucisk połączony z ruchem okrężnym w prawą stronę. 5.7.2. Punkty meridianowe i recepty punktowe Punkty meridianowe w liczbie 670 to punkty służące do odziaływania na energię Qi, krążącą w organizmie, w celu zrównoważenia jej przepływu. Rozmieszczone są wzdłuż przebiegu 12 meridianów głównych parzystych i 2 meridianów głównych nieparzystych (ryc. 307). Za pośrednictwem meridianów pozostają w ścisłym związku z narządami zmysłów i wewnętrznymi. Meridiany to kanały przepływu energii Qi. Biegną one wzdłuż ciała: 6 po kończynie górnej (płuc (P), jelita grubego (JG), serca (S), jelita cienkiego (JC), osierdzia (O), potrójnego ogrzewacza (PO)), 6 po kończynie dolnej (żołądka (Ż), śledziony-trzustki (ŚT), pęcherza moczowego (PM), nerki (N), pęcherzyka żółciowego (PŻ), wątroby (W)), 1 wzdłuż tylnej linii środkowej ciała (główny regulator tylny - GRT) i 1 I wzdłuż przedniej linii środkowej ciała (główny regulator przedni - GRP). Punkty meridianowe charakteryzują się obniżoną opornością elektryczną (10-250 kfi), zwiększoną pojemnością elektryczną (0,1-1 |iF), zwiększonym potencjałem elektrycznym (do 350mV) i podwyższoną temperaturą miejscową w stosunku do ich najbliższego otoczenia. W stanach chorobowych odznaczają się bolesnością, a po ustąpieniu choroby ich wrażliwość mija. W miejscach punktów meridianowych znajdują się receptory odbierające bodźce ciepła i zimna, dotyku i ucisku oraz bólu, a także magazynowana jest energia Qi. Na punkty te można oddziaływać w różny sposób: nakłuwać igłami (akupunktura), uciskać palcami lub pręcikiem (akupresura), a także działać: prądem elektrycznym stałym lub zmiennym (elektropunktura), stałym polem magnetycznym - magnesem (magnetopunktura), wiązką światła laserowego (laseropunktura), ciepłem pochodzącym z palącego się cygara moxy, wiązką ultradźwięków (sonopunktura), próżnią (bańki na ciepło i na zimno), za pomocą małych kuleczek metalowych, drewnianych lub plastikowych (tsubo). 285 mm, Ryc. 307. Topografia meridianw: a. strona przednia, b. strona tylna [86] 286 w 287 Punkty samodzielne to punkty, które wykazują osobliwe właściwości, mają duże działanie ogólnoustrojowe, np. przeciwzmęczeniowe, przeciwbólowe, wzmacniające, uspokajające. Cun (ryc. 308) to termin stosowany w medycynie chińskiej, głównie w akupunktu-j rze i akupresurze. Jest to jednostka długości (miara chińska), służąca do odmierzania odległości na poszczególnych częściach ciała, w celu lokalizacji punktów biologicznie aktywnych. Miejsce każdego punktu ustala się określając jego odległość od najbliżej położonych struktur anatomicznych ciała. W celu lokalizacji punktów biologicznie aktywnych najczęściej stosuje się metodę cuna indywidualnego. Za indywidualną jednostkę 1 cuna przyjęto szerokość opuszki kciuka oraz odległość między fałdami paliczka środkowego III palca ręki (u mężczyzn lewej, u kobiet prawej). 1 CUN Ryc. 308. Cun indywidualny Do najczęściej wykorzystywanych w sporcie wyczynowym punktów „samodzielnych" należą [62,86,87,89,126]: • P.l. - pierwszy punkt meridianu płuc, leży 6 cunów od linii środkowej przedniej, 1 cun poniżej dolnego brzegu obojczyka. Punkt wzmacniający i usprawniający mięśnie przedniej strony klatki piersiowej (mięsień piersiowy większy 1 mięśnie międzyżebrowe), poprawiający wentylację płuc i regulujący rytm od dechowy. Punkt pobudzany u większości sportowców, głównie u biegaczy długodystansowych. • JG.4. - czwarty punkt meridianu jelita grubego, zlokalizowany jest w połowie 2 kości śródręcza od strony kciuka, w najwyższym punkcie uwypuklenia, które tworzy się przy przywiedzionym kciuku do palca wskazującego. Uniwersaln] 288 punkt przeciwzmęczeniowy, ma również działanie odtruwające, antystresowe, przeciwbólowe i immunologiczne. Stosowany u wszystkich sportowców. Ż.27. - dwudziesty siódmy punkt meridianu żołądka, znajduje się 2 cuny od linii środkowej przedniej, 2 cuny poniżej pępka. Punkt wzmacniający i usprawniający mięśnie brzucha. Stosowany u wszystkich sportowców, szczególnie u zapaśników i gimnastyków. Ż.36. - trzydziesty szósty punkt meridianu żołądka, umiejscowiony jest 3 cuny poniżej dolnego brzegu rzepki, 1,5 cuna w bok od grzebienia kości piszczelowej, w zagłębieniu u zbiegu kości piszczelowej i strzałkowej. Punkt uniwersalny, przeciwzmęczeniowy, ogólnowzmacniający, tonizujący i regenerujący, działa głównie na kończyny dolne. Stymulowany u wszystkich sportowców. S.5. - piąty punkt meridianu serca, leży na dłoniowej stronie przedramienia, 1 cun powyżej fałdu poprzecznego nadgarstka, po stronie promieniowej ścięgna mięśnia zginacza łokciowego nadgarstka. Punkt o silnym działaniu uspokajającym, znosi lęk, objawy tremy, przywraca spokój. Pobudzany u wszystkich sportowców przed zawodami, przygotowuje psychicznie zawodników do walki. S.9. - dziewiąty punkt meridianu serca, występuje 3 mm od kąta podstawy paznokcia palca małego, po stronie promieniowej. Punkt pobudzenia psychiki i serca - punkt cucący. Stosowany razem z punktem JC.l.,u wszystkich sportowców tuż przed zawodami, dodaje im odwagi. JC. 1. - pierwszy punkt meridianu jelita cienkiego, umiejscowiony jest 3 mm od zewnętrznego kąta podstawy paznokcia 5 palca ręki. Punkt cucący, stosowany razem z punktem S.9. PM.l. - pierwszy punkt meridianu pęcherza moczowego, zwany światłość oka; znajduje się 3 mm od wewnętrznego kąta oka. Jeden z najbardziej skutecznych punktów w akupresurze, poprawiający ostrość wzroku. Stymuluje się go u kierowców rajdowych, łuczników i strzelców. PM.l5. - piętnasty punkt meridianu pęcherza moczowego, leży 1,5 cuna od linii środkowej tylnej, na wysokości wyrostka kolczystego 5 kręgu piersiowego. Punkt ten znosi lęk, objawy tremy i przywraca spokój. Pobudza się u wszystkich sportowców w przeddzień zawodów, gdyż zapewnia spokojny sen. PM.l7. - siedemnasty punkt meridianu pęcherza moczowego, występuje 1,5 cuna od linii środkowej tylnej, na wysokości wyrostka kolczystego 7 kręgu piersiowego. Punkt wzmacniający mięśnie grzbietu i więzadła kręgosłupa oraz usprawniający czynność przepony. Stosowany u wszystkich sportowców, szczególnie u zawodników uprawiających gry zespołowe i tenisistów. PM.52. - pięćdziesiąty drugi punkt meridianu pęcherza moczowego, zlokalizowany jest 3 cuny od linii środkowej tylnej, na wysokości wyrostka kolczystego 289 7 2 kręgu lędźwiowego. Punkt wzmacniający i pobudzający mięśnie okolicy lę dźwiowej. Stosowany głównie u ciężarowców. • PM.58. - pięćdziesiąty ósmy punkt meridianu pęcherza moczowego, występu w miejscu przejścia zewnętrznego brzuśca mięśnia brzuchatego łyd w ścięgno Achillesa, 7 cunów nad kostka boczną. Punkt wzmacniający kończyn dolnych i chroniący je przed zmęczeniem. Stymulowany głóv u biegaczy, kolarzy, uprawiających gry zespołowe, skoczków i tancerzy. • PO. 15. - piętnasty punkt meridianu potrójnego ogrzewacza, leży w połowie ] nii łączącej wyrostek barkowy i wyrostek kolczysty 7 kręgu szyjnego, wzmacniający i usprawniający czynność mięśni barku i ramienia. Pobudza: go u gimnastyków, bokserów, zapaśników, rzucających kulą, dyskiem, młoti i oszczepem. • PŻ.30. - trzydziesty punkt meridianu pęcherzyka żółciowego, znajduje się bocznym zagłębieniu pośladka, powyżej najwyższego punktu krętarza większego kości udowej, w 1/3 odległości od kości krzyżowej. Punkt wzmacniają i usprawniający mięśnie pośladka i uda. Pobudza się u biegaczy, skoczków, łyżwiarzy, akrobatów i tancerzy. • GRT.20. - dwudziesty punkt meridianu głównego regulatora tylnego, wys puje na czubku głowy, na linii łączącej oba wierzchołki małżowin usznyci w linii środkowej głowy. Punkt poprawiający koncentrację, pamięć i czynności kojarzenia, zapewnia precyzję ruchów i przywraca spokój. Punkt stymulowaif u wszystkich sportowców. • GRP.12. - dwunasty punkt meridianu głównego regulatora przedniego, leży' cuny powyżej pępka, na linii środkowej przedniej. Punkt wzmacniają i usprawniający mięśnie brzucha. Pobudzany u wszystkich sportowców, nie u gimnastyków i zapaśników. Recepta punktowa jest to zbiór punktów biologicznie aktywnych, które wyko stuje się podczas zabiegu do oddziaływania w celach terapeutycznych i profila nych. Poniżej przedstawiono recepty punktowe stosowane w przypadłościach nąjcz spotykanych w sporcie wyczynowym [62,86,87,89,126]. Przeciwdziałanie zmęczeniu kończyn dolnych Punkt N.l masuje się techniką sedatywną, a pozostałe techniką tonizującą; masażu ok. 8 minut. N.l, ŚT.l, ŚT.2, PM.60, Ż.41, Ż.36. Poprawienie ogólnej kondycji Masuje się techniką tonizującą, w czasie ok. 5 minut. S.9, JG.4, P.7, Ż.36. 290 Bóle stawów biodrowych Masuje się techniką tonizującą, tylko po stronie chorej, w czasie ok. 8 minut. PM.67, PM.59, Ż.36, PŻ.34. Przeciążeniowe bóle stawów kolanowych Wskazane jest, aby połączyć masaż punktowy z masażem stawowym centryfugal-nym. Masaż punktowy przeprowadza się techniką sedatywną, w czasie ok. 15 minut. Ż.36, PŻ.38, W.7, PM.40, N.10, Ż.35. Złamania kończyn dolnych Masuje się techniką tonizującą, symetrycznie po obu stronach, w czasie ok. 15 minut. ST.6, Ż.36, PŻ.34, O.9. Bóle grzbietu Wszystkie punkty masuje się techniką sedatywną, symetrycznie po obu stronach, w czasie ok. 20 minut. PM.43, PŻ.34, PM.60, PM.65, GRT.13. Lumbago Masaż przeprowadza się techniką sedatywną, symetrycznie po obu stronach, w czasie ok. 12 minut. PM.60, PŻ.34, PŻ.29, Ż.30. Rwa kulszowa Masuje się techniką sedatywną, tylko po stronie chorej; czas masażu ok 15 minut PM.60, PM.57, PŻ.34, PŻ.30, PM.36, Ż.30. Bóle karku Wszystkie punkty masuje się techniką sedatywną, równocześnie po obu stronach, a punkt GRT. 14 masuje się pojedynczo. Czas zabiegu wynosi ok. 15 minut. GRT.14, JC.15, PM.10, PO. 10, PM.66. Bóle obręczy barkowej i ramion Masaż przeprowadza się techniką sedatywną, w czasie ok. 20 minut. W przypadku dolegliwości występujących po obu stronach siedem punktów pierwszych masuje się symetrycznie, a czas masażu odpowiednio się zwiększa. JG4, JC.4, JG.10, JG.14, JC.9, PŻ.21, PO.15, GRT.14. Bóle stawu ramiennego Wszystkie punkty masuje się techniką sedatywną, tylko po stronie chorej. Czas zabiegu wynosi ok. 15 minut. GRT.14, JC.10, PO.15, PŻ.21, JG.16, JG.15, JG.4. Bóle stawu łokciowego Wskazane jest połączenie masażu punktowego z masażem stawowym centryfugal-nym stawu łokciowego. Masaż punktowy przeprowadza się techniką tonizującą, w czasie ok. 5 minut. JG.4,JG.11,JG.13. 291 „Łokieć tenisisty" Masuje się techniką sedatywną, tylko po stronie chorej; czas zabiegu wynosi ok.| 20 minut. PO.2, JG.4, S.4, O.6, JG.ll, PŻ.21, PO. 15, GRT.14. Złamania kończyn górnych Masuje się techniką sedatywną, tylko po stronie chorej; czas zabiegu wynosi ok. 12 minut. O.9, JC.3, JG.4, P.9, S.5, PO.5. 5.7.3. Wskazania i przeciwwskazania Wskazania do stosowania masażu punktowego w poszczególnych dyscyplinach] sportowych obejmują szerokie spektrum działania, dlatego łatwiej zapoznać się z przeciwwskazaniami do stosowania tego masażu. Przeciwwskazania obejmują ostre stany chorobowe, przebiegające z gorączką,] miejsca bardzo bolące, stany dużego zmęczenia fizycznego, po obfitym posiłku. 5.7.4. Inne metody refleksoterapii Elektropunktura Elektropunktura, zwana galwanopunkturą, to oddziaływanie na punkty biologicJ nie aktywne za pomocą prądu elektrycznego stałego lub zmiennego, pochodzącego ze specjalnych aparatów do elektropunktury. Najczęściej do elektropunktury wykorzystywane są aparaty zwane elektropunkterem lub punktoskopem, czyli urządzenia elektryczne wykorzystujące prąd stały do stymulacji punktów biologicznie aktyw-1 nych, za pośrednictwem elektrody czynnej, przyłożonej do powierzchni ciała. Aparat poprzez wbudowany detektor punktów akupunkturowych lokalizuje te punkty, które charakteryzują się niższym oporem elektrycznym niż otaczająca je skóra. Aparat służy również do celów leczniczych, gdyż pozwala oddziaływać na punkty umiejscowione na meridianach. Postępowanie to pozwala na regulację przepływu energii Qi, a w konsekwencji na poprawę czynności poszczególnych narządów. Najczęściej aparaty wyposażone są w elektrodę czynną i bierną, potencjometr, sygnalizatory ] cy punktoskopu, wyszukiwania punktu i jego stymulacji oraz regulator natężenia ] du. Magnetopunktura Magnetopunktura to oddziaływanie na organizm stałym polem magnetyczny (magnesami) poprzez biologicznie aktywne punkty (BAP). W magnetopunkturze j korzystuje się magnesy ferrytowe o natężeniu 1000-3000 Gs (gaus), które przyklej się do skóry na BAP najczęściej biegunem południowym (s), chociaż mogą wskazania do stosowania odwrotnej polaryzacji. Magnesy w celach profilaktyczny stosuje się na kilka do kilkunastu godzin, a w stanach chorobowych do 10 dni. 292 gnesy najczęściej przylepiane są na punkty biologicznie aktywne, zawarte w recepcie punktowej. Laseropunktura Laseropunktura polega na oddziaływaniu wiązką światła Jaserowego, pochodzącego z urządzenia emitującego promienie laserowe (lasera), na punkty biologicznie aktywne. W dziedzinie biostymulacji wykorzystuje się lasery małej mocy, o energii wynoszącej kilka J/cm2 i mocy do 50 mW.; to promieniowanie wywołuje podwyższenie temperatury tkanek w zakresie 0,l-0,5°C. Do laseropunktury najczęściej stosuje się lasery helowo-neonowe (He-Ne), które emitują promienie czerwone, lub lasery przewodnikowe z diodą arsenowo-galową (As-Ga), emitujące podczerwień. Promienie tych laserów wnikają do tkanek na głębokość 10-30 mm. Punkty biologicznie ak- vne - zawarte w recepcie punktowej - naświetla się z odległości 2 mm, w czasie 15 sek. - 2 min. Moxa Moxa to zabieg polegający na zastosowaniu ciepła na punkty akupunkturowe, metodą bezpośrednią lub pośrednią, w celu zrównoważenia przepływu energii Oj przez organizm człowieka. Ciepło pochodzi z palącego (tlącego) się stożka, kulki lub cygara, wykonanych z surowca roślinnego moxy (chiński piołun). Zastosowanie moxy metodą bezpośrednią polega na ustawieniu stożka bezpośrednio na skórze i spaleniu go do końca albo spaleniu 2/3 stożka. Oba sposoby są rzadko stosowane ze względu na poparzenia skóry i powstawania blizn. Moxę metodą pośrednią wykonuje się kilkoma technikami: 1) przez stożek ułożony na cienkim plastrze czosnku, imbiru lub chrzanu, 2) przez przygrzewanie palącym się cygarem, które zbliża się do akupunktu na taką odległość, aby zawodnik odczuwał silne gorąco, 3) jako farmakoakupunktura. Podczas spalania moxy wydzielana jest mokaina, która działa pobudzająco na organizm za pośrednictwem zmysłu powonienia. Bańka próżniowa stabilna Masaż bańką próżniową stabilny wykonywany jest bańką szklaną bezogniową lub ogniową albo gumową w konwencji akupunkturowej, tzn. że bańki są przykładane na punkty biologicznie aktywne, zawarte w recepcie punktowej. Masaż stabilny jest odwrotnością akupresury. 293 6. Zabiegi fizykalne stosowane w odnowie biologicznej i fizjoterapii po urazach sportowych Zabiegi fizykalne, wykorzystywane w odnowie biologicznej i fizjoterapii po urazach sportowych, to różne bodźce fizyczne, które wywierają określony wpływ na organizm. Do najczęściej stosowanych zabiegów w odnowie biologicznej należą: sauna, okłady parafinowe, okłady i kąpiele borowinowe, kąpiele solankowe, naświetlania promieniami podczerwonymi, krioterapia, elektroterapia, magnetoterapia, ultradźwięki i laseroterapia. 6.1. Sauna fińska Sauna fińska znana jest już od ponad 2 tys. lat, ale popularność zyskała dopiero w latach trzydziestych XX wieku. Przyczyniły się do tego spektakularne sukcesy takich sportowców fińskich, jak: Nurmi, Ritola, Lehtinen i Javrinen. Sauna jest zabiegiem fizykoterapeutycznym, który stosuje się w lecznictwie, do celów higieniczno-kosmetycznych i przede wszystkim w odnowie biologicznej dla szybkiej restytucji po dużych wysiłkach fizycznych. Większość sportowców przywiązuje dużą wagę do profilaktyczno-higienicznego charakteru regularnych zabiegów cieplnych i nie wyobraża sobie odnowy biologicznej bez sauny. Prawidłowo stosowana sauna powinna stanowić doskonały środek w restytucji powysiłkowej sportowca, aczkolwiek nie do końca wyjaśniono, jakie znaczenie w treningu i w odnowie biologicznej mogą mieć niektóre zmiany stwierdzone podczas tego zabiegu. Nierozsądne stosowanie sauny może nie tylko doprowadzić do zmniejszenia wydolności i pogorszenia wyników sportowych, ale również negatywnie wpłynąć na stan zdrowia sportowca. Pewna grupa zawodników (np. ciężarowcy, pięściarze, judocy, zapaśnicy) korzysta z sauna po to, aby szybko doprowadzić do obniżenia masy ciała w trakcie tzw. zbijania wagi, a także w czasie aklimatyzacji organizmu do wykonywania wysiłku w podwyższonej temperaturze otoczenia. Sportowcom należy uświadomić, że czas przegrzewania w saunie powinien być krótki i muszą tego przestrzegać. Konsekwencją długotrwałego przebywania w saunie może być nadmierne odwodnienie, a to z kolei może negatywnie wpłynąć na wydolność organizmu i powodować wystąpienie poważnych powikłań. Należy również sportowcom zwrócić uwagę na konieczność bieżącego uzupełniania płynów, które utracili w wyniku pocenia się. 295 Sauna umożliwia korzystanie z trzech form kąpieli: sauny suchej lub mokrej oraz tylarium (sauna parowo-ziołowa). Sauna sucha, zwana staroszwedzką, przeznaczona jest do kąpieli w temperaturze 90-110°C i wilgotności ok. 10%. W saunie mokrej, najbardziej popularnej, panuje temperatura 70-90°C, przy wilgotności 25-35%. Sauna parowo-ziołowa (tylarium) to najnowszy sposób powietrznej kąpieli, odpowiedni dla większości osób. Stosuje się w niej piece, które ogrzewają powietrze i jednocześnie j wytwarzają gorącą parę wodną. W saunach tego typu osiąga się temperaturę 45-65°C, i przy wilgotności 40-65%. Istnieje też możliwość stosowania inhalacji z esencji zio-l łowych. Niezależnie od rodzaju kąpieli, warunki w komorze sauny uważa się za właściwe, gdy zachowane są odpowiednie proporcje między temperaturą a wilgotnością, co we- j ryfikuje się sumą arytmetyczną temperatury i wilgotności, która powinna wynosić 110. Jeżeli np. temperatura w saunie wynosi 70°C, to wilgotność powinna być na po- i ziomie 40%. Aby spełnić powyższe warunki korzystania z sauny, potrzebne są w komorze na-B stepujące akcesoria: wiadro na wodę, łyżka lub czerpak do polewania kamieni, ter-fl mometr oraz higrometr do pomiaru wilgotności. Niezbędne są również drewniane podgłówki i osłony na piec. Wentylacja sauny odbywa się następująco: świeże powietrze doprowadza się i z pomieszczenia, w którym zainstalowana jest sauna; tam też odprowadza się ciepłe i wilgotne powietrze z wnętrza sauny. Wlot powietrza do kabiny umieszcza się na ścianie, tuż pod piecem (musi być zawsze otwarty), wylot powietrza z sauny powi- I nien się znajdować możliwie najdalej od wlotu, wysoko na ścianie lub w suficie. Komora sauny powinna być usytuowana w pomieszczeniu, w którym znajdują się: natrysk z ciepłą i zimną wodą lub basen, drewniane kozetki służące do wypoczynku oraz stanowisko do masażu. Kąpiel w saunie często łączy się z masażem ręcznym. Wówczas w pierwszej kofl lejności stosuje się saunę, a dopiero później, gdy organizm trochę się ochłodzi i od-j pocznie (po upływie min. 40 min), masaż. Kąpiel w saunie bardzo dobrze przygotowuje do masażu ręcznego, gdyż na rozgrzanych i rozluźnionych mięśniach lepiej wykonuje się poszczególne techniki i lepsze są efekty zabiegu. 6.1.1. Ogólna charakterystyka zabiegu Osoba rozebrana, korzystająca z sauny, poddana jest działaniu gorącego powietrza 0 niedużej wilgotności, a w przerwach działaniu niskich temperatur - najczęściej zimnej wody lub chłodnego powietrza. W saunie oprócz wyżej wymienionych zmian temperatury i wilgotności powietrza występuje zmienne natężenie pola elektrycznego 1 obniżone ciśnienie parcjalne tlenu. Naukowcy fińscy przyjmują, że temperatura powietrza w saunie powinna sin kształtować w granicach 80-100°C, a wilgotność względna wynosić ok. 5-15%. Prj 296 niskiej względnej wilgotności powietrza dochodzi - wg tych naukowców - do zbyt szybkiego parowania potu z ogrzanej powierzchni skóry, która staje się bardzo sucha. Odpowiednią wilgotność osiąga się przez polewanie kamieni pieca wodą (w ilości ok. % - 3/4 litra). Powoduje to chwilowe zwiększenie zawartości pary wodnej w powietrzu wewnątrz komory. Wilgotność ta gwałtownie wzrasta do 50%, a rozchodząca się wokoło para wodna wywołuje uczucie nagłego zwiększenia wilgotności i temperatury w komorze. Wskutek zwiększonej wilgotności względnej następuje przegrzanie osoby przebywającej w saunie, które jest wynikiem utrudnienia parowania potu. Dobra wentylacja w prawidłowo zbudowanej saunie zapewnia jednak szybkie obniżenie wilgotności względnej do poziomu ok. 10-15%. W trakcie omówionego wyżej „uderzenia pary wodnej" dochodzi do krótkotrwałego (do 5 min), ale dużego zwiększenia natężenia pola elektrycznego wewnątrz sauny (do wartości 2000-3000 V/m). Temperatura powietrza i jego wilgotność względna zależą od wysokości zajętego w saunie miejsca. Najcieplej jest pod sufitem, najchłodniej zaś tuż nad podłogą. Odwrotne zjawisko obserwuje się w przypadku wilgotności powietrza, która jest największa przy podłodze, a najmniejsza pod sufitem. 6.1.2. Czas i częstotliwość korzystania z sauny Wyniki badań naukowców fińskich dają podstawę do stwierdzenia, że w istocie nie ma ustalonego czasu przebywania w saunie. Nie ulega bowiem wątpliwości, że osoby o małym wzroście i o dużym ciężarze ciała mogą być w saunie znacznie dłużej niż osoby o mniejszej masie ciała, a względnie wysokie. O długości czasu przebywania w saunie powinien przesądzać wskaźnik, który stanowi iloraz całkowitej powierzchni skóry i ciężaru ciała. W treningu wyczynowego sportowca sauna może być stosowana raz, czasami 2 razy w tygodniu (optymalnie zamiast popołudniowego treningu). Naukowcy fińscy w celu odnowy powysiłkowej zalecają saunę jeden raz w tygodniu, ze stopniowym wydłużaniem pobytu w niej. Przy szczególnie ciężkich wysiłkach fizycznych można stosować saunę codziennie, ale nie dłużej niż przez tydzień, przestrzegając jednak bardzo krótkiego czasu kąpieli. Należy pamiętać, że niektórzy sportowcy źle tolerują przegrzanie w saunie i w związku z tym zabieg ten nie musi być obowiązkowy dla każdego. Po ciężkich obciążeniach treningowych, które spowodowały znamienne odwodnienie organizmu i podwyższenie temperatury wewnętrznej ciała, sportowiec ma mniejsze możliwości produkcji potu w ilości wystarczającej do skutecznej ochrony przed nadmiernym przyrostem temperatury ciała. Skutkiem korzystania z sauny w takiej sytuacji może być wyczerpanie lub udar cieplny (niebezpieczeństwo udaru cieplnego jest bardzo duże, gdy u zawodnika odwodnienie po wysiłku osiągnie 2% lub więcej wyjściowej masy ciała). I Uprawiający sport wyczynowy nie powinni stosować sauny na 2-4 dni przed ważnymi zawodami sportowymi, ponieważ odwodnienie powstałe w wyniku intensyw- 297 nego pocenia się może wpłynąć negatywnie na zdolności wysiłkowe nawet przez 24-36 godzin po zabiegu. Zmniejszenie masy ciała podczas zabiegu w saunie związane jest z utratą wody w wyniku sporej produkcji potu; zmniejszeniu ulega też objętość osocza, co powoduje obniżenie objętości wyrzutowej serca i przyspieszenie jego akcji. Pogarszają się możliwości termoregulacyjne, a także zwiększa się ryzyko wyczerpania i udaru cieplnego w trakcie kolejnych treningów. Utrata wartościowych składników mineralnych z wydzielanym potem (sodu i chlorków z osocza, potasu i magnezu z komórek) może być przyczyną pojawienia się bolesnych skurczów mięśniowych. Zmniejszenie przepływu nerkowego upośledza dostarczanie tlenu do tego narządu, co może doprowadzić do jego niewydolności. Wymienione konsekwencje przedłużania pobytu w saunie przez sportowca mi pociągać za sobą zakaz stosowania tego zabiegu do tzw. robienia wagi. P mnijmy, że dotyczy to głównie zawodników uprawiających sporty walki i ciężaro ców. 6.1.3. Kontrola stanu organizmu sportowca podczas pobytu w saunie Do kontroli czynnościowego stanu ustroju w saunie wykorzystuje się m. in. nia tętna, ciśnienia tętniczego, oddychania, ciężaru ciała i wskaźników siły. Tętno pod koniec pierwszego seansu nie powinno przekraczać wartości wyjściowej o 50-60%, po 5 min w okresie przerwy między seansami - o 5-10%, a w czasie drugie] seansu o 70-80%. Po saunie obserwuje się wzrost skurczowego ciśnienia tętnic: krwi (o 20-30%) z szybkim powrotem do wartości wyjściowych. Utrata ciężaru ciała nie powinna być większa niż 500-700 g po jednym zabiegu. 6.1.4. Prawidłowy sposób korzystania z sauny 1. Najlepiej wziąć saunę wieczorem. 2. Z sauny powinno się korzystać nie wcześniej niż 1 godzinę po posiłku. 3. Przed zabiegiem należy opróżnić pęcherz moczowy i ewentualnie oddać stolec. 4. Kąpieli w saunie można zażywać nie wcześniej niż 3-4 godziny po wysiłkui zycznym. 5. Po zakończeniu kąpieli w saunie nie wolno podejmować wysiłku fizycznego. 6. Przed wejściem do komory należy dokładnie umyć całe ciało mydłem i ci wodą (niewskazane jest stosowanie na przemian ciepłej i zimnej wody), a r nie, co jest bardzo ważne, wytrzeć się do sucha. 7. Nie zaleca się, aby w saunie przebywała jedna osoba, gdyż może nagle zasł i stracić przytomność. 8. W saunie nie powinno się rozmawiać. 298 9. Podstawą zażywania kąpieli w saunie jest naprzemienne nagrzewanie i ochładzanie całego ciała. W zależności od tolerancji organizmu można je stosować w 2 lub 3 następujących po sobie cyklach. 10. Czas jednego cyklu wynosi maksymalnie 24 min (w tym 8-12 min to faza przebywania w nagrzanej saunie, a następnie 8-12 min to faza ochładzania ciała). 11. W trakcie pobytu w saunie należy się przenieść z niższej ławki na wyższą, zwiększając w ten sposób oddziaływanie ciepła na organizm (pod ciało należy podłożyć suchy ręcznik). 12. W saunie powinno się przyjąć pozycję leżącą lub siedzącą z przyciągniętymi kolanami do klatki piersiowej (przed opuszczeniem komory należy usiąść na ok. 2 min z opuszczonymi nogami w celu przygotowania układu krążenia do pozycji pionowej). 13. Podczas kąpieli w saunie można ochładzać twarz i okolice serca zimną wodą, wykonywać automasaż lub chłostać się wierzbowymi lub brzozowymi gałązkami w celu zwiększenia odczynu ze strony naczyń krwionośnych skóry (można też masować skórę specjalnymi szczotkami). 14. Polewanie wodą kamieni leżących na piecu, co wzmaga efekt przegrzania, powinno się stosować w zależności od zdolności przystosowania się danej osoby do wysokiej temperatury (można polać kamienie już przy pierwszym wejściu lub dopiero podczas kolejnych). 5. W czasie pobytu w saunie należy starać się rozluźnić mięśnie i osiągnąć stan odprężenia psychicznego. 16. Fazę ochładzania przeprowadza się w różny sposób: może to być zanurzenie w małym basenie z zimną wodą, zimny natrysk, wyjście na zimne powietrze z wentualnym nacieraniem się śniegiem. ! 17. Istotne jest, aby ochładzanie ciała nie było zbyt gwałtowne. 18. Strumień chłodnej wody (o temp. maks. do 18°C) z końcówki natrysku kieruje się zaczynając od stóp wzdłuż kończyn dolnych na tułów, następnie od dłoni wzdłuż kończyn górnych na klatkę piersiową, a na końcu polewa się twarz, kark i cały tułów. 19. Po chwilowej przerwie w chłodnej wodzie, kiedy pojawi się uczucie ciepła, ponownie należy się ochłodzić. 20. Dla lepszego efektu schłodzenia, głównie dróg oddechowych, można stosować odpowiedni sposób oddychania, który polega na wydłużaniu fazy wydechu (dzięki temu w czasie wdechu wciąga się głęboko w płuca więcej powietrza). 21. Po ochłodzeniu całego ciała wskazane jest ogrzanie bardzo ciepłą wodą stóp i dolnych części podudzia. 22. Po fazie ochłodzenia należy wytrzeć ciało do sucha i przystąpić do kolejnej fazy ogrzewania. 299 23. W każdym cyklu kąpieli należy zadbać o dobre ogrzanie i oziębienie organizmu, gdyż w innym przypadku mogą wystąpić niekorzystne objawy, jak dreszcze, bóM głowy, skoki ciśnienia krwi. 24. Po zakończeniu ostatniego cyklu stosuje się najczęściej chłodną kąpiel, bez koi rzystania z mydła, a także zaleca się 20-30 min odpoczynek w pozycji leżącej. 25. W trakcie wypoczynku można wypić niedużą ilość wody mineralnej, soku: z owoców lub warzyw (szczególnie polecany jest sok pomidorowy ze względu nd dużą zawartość potasu). 26. Nie wolno pić napojów alkoholowych zarówno przed kąpielą w saunie, jak i po jej zakończeniu. 27. W przypadku złego samopoczucia należy przerwać zabieg. 28. Z sauny jako środka leczniczego można korzystać na wyraźne zlecenie lekarza, j 6.1.5. Działanie sauny na organizm sportowca Wpływ sauny na układ krążenia W trakcie fazy ogrzewania w komorze sauny naczynia krwionośne skóry rozszł rzają się oraz równocześnie, zgodnie z prawem Dastre-Morata, zwężają się wewnątrz ciała, skutkiem czego krew przemieszcza się na obwód. Wzrost temperatury skóry pobudza układ krwionośny i modyfikuje dystrybucję krążącej krwi. Toniczne napięcie mięśniówki naczyń skórnych obniża się, następuje ich rozszerzenie i wzrost przepływu krwi. W krańcowych warunkach obciążenia cieplnego przepływ krwi w skórze może się zwiększyć nawet do 8 l/min (do 60% pojemności minutowej serca). W wy- i niku tych zmian następuje pogorszenie ukrwienia i dopływu tlenu do tkanek i narządów głębiej położonych. Przepływ mięśniowy, nerkowy i trzewny zmniejsza się zdecydowanie, odpowiednio o 0,2 l/min, 0,4 l/min, 0,6 l/min. Są to zmiany korzystne, ponieważ uruchamiają mechanizmy adaptacyjne w postaci usprawnienia gospodarki tlenowej, zwiększenia liczby erytrocytów oraz liczby czynnych naczyń włosowatych w narządach wewnętrznych i mięśniach. Zwiększenie przepływu krwi przez skórę wymusza większą pracę serca (do 100-; 160 uderzeń na minutę). Objętość minutowa serca osiąga poziom wyższy nawet o 6,6 l/min - głównie w wyniku zwiększenia częstości jego akcji przy niezmienionej lub nieznacznie zwiększonej objętości wyrzutowej. Przyspieszenie tętna następuje poprzez aktywację układu współczulnego, dział noradrenaliny uwalnianej w większych ilościach na skutek wzmożonej ciepłoty, j również w wyniku podwyższenia temperatury krwi dopływającej do mózgo ośrodków krążenia. Ciśnienie skurczowe krwi ulega umiarkowanemu wzrostowi, chociaż znane są ta doniesienia o jego obniżeniu w efekcie przegrzania, szczególnie przy zbyt długim przebywaniu w saunie. Ciśnienie rozkurczowe przeważnie się obniża, co - przy 300 zostawaniu w pozycji siedzącej lub przy szybkim wstawaniu w trakcie wychodzenia i sauny - może spowodować omdlenie. Wzrost lub spadek ciśnienia skurczowego krwi zależy w głównej mierze od tego, ' jakim stopniu obniżenie oporów naczyniowych na obwodzie kompensowane jest poprzez zwiększanie objętości minutowej. Przyczyny podwyższenia ciśnienia skurczowego mogą być dwie: polanie kamieni wodą i nagłe zwiększenie wilgotności w saunie oraz nagłe ochłodzenie ciała. Faza oziębienia ciała po opuszczeniu przegrzanej komory sauny powoduje nagły skurcz naczyń skórnych, wzrost ciśnienia tętniczego krwi oraz odruchowe zwolnienie częstości skurczów serca. Z tego powodu sportowcy z nadciśnieniem powinni zrezygnować z nagłego ochładzania ciała. Podsumowując, obciążenie układu krążenia w saunie można porównać z obciążeniem wysiłkowym podczas lekkiej pracy fizycznej. Sauna działa na mięsień sercowy i na zdolność wysiłkową ustroju jak systematyczny trening fizyczny. Notowane zmiany ze strony układu krążenia mają charakter czynnościowy i ulegają normalizacji w ciągu około godziny po opuszczeniu sauny. Wpływ sauny na termoregulację ustroju W trakcie pobytu w saunie dochodzi do zwiększenia ciepłoty ciała do 39-40°C. Przez pierwsze 4 minuty pobytu w saunie temperatura skóry rośnie gwałtownie do ok. 40°C. W czasie kolejnych minut przebywania w saunie następuje gromadzenie ciepła w organizmie. Notuje się postępujący wzrost ciepłoty ciała. Podwyższenie temperatury ciała zawodnika powyżej poziomu biologicznego ośrodka termoregulacji w podwzgórzu uruchamia mechanizmy mające na celu wyrównanie bilansu cieplnego organizmu. Procesy termoregulacyjne organizmu rozpoczynają się od zmniejszenia wytwarzania ciepła w przebiegu przemiany materii. Ta kompensacja nie wystarcza i w chwili, kiedy temperatura ciała zaczyna wzrastać (po ok. 7 min pobytu w saunie), uruchamiają się procesy termoregulacji fizycznej: oddawanie ciepła poprzez pocenie się, przez drogi oddechowe oraz przez rozszerzenie układu żylnego skóry. Pocenie się i parowanie potu z powierzchni ciała jest najefektywniejszym sposobem usuwania ciepła z organizmu człowieka przebywającego w przestrzeni, której temperatura jest wyższa od temperatury ciała. Zwiększone pocenie się ma początek dopiero po upływie ok. 3 min pobytu w saunie i osiąga największą wartość po 10 minutach. Parowanie potu z powierzchni skóry utrudnione jest tylko w chwili polewania kamieni wodą - z powodu nagłego wzrostu wilgotności powietrza w komorze sauny. Przeważnie paruje mniej niż 60% potu, dzięki czemu powstaje efekt chłodzący: pozostałe 40% spływa po powierzchni skóry. Przeciętnie wypaca się ok. 20 g/min, I a w czasie całej kąpieli w saunie ok. 400-600 g. 301 Pot mężczyzn jest bardziej obfity, rozcieńczony i zawiera mniej soli mineralny niż kobiet. W związku z tym mężczyźni mogą dłużej przebywać w saunie niż ty. Proces nadmiernego pocenia się powoduje utratę płynu pozakomórkoweg zmniejszenie objętości osocza i tym samym krążącej krwi. Na skutek podwyżs ciśnienia osmotycznego płynu zewnątrzkomórkowego, w wyniku dużej utraty po jakimś czasie dochodzi do transportu wody z przestrzeni wewnątrzkomórkowej i pozakomórkowej i w efekcie do odwodnienia samych komórek. Utrzymująca się podwyższona temperatura ciała po opuszczeniu nagrzanego mieszczenia sauny wynika z dynamiki procesów przemiany materii oraz przesunie nagrzanej krwi z naczyń skórnych do tkanek głębiej położonych. Stopniowe obn nie się ciepłoty ciała wiąże się z poprawą warunków oddawania ciepła, co pozwala i usprawnienie procesu termoregulacji. W tym miejscu należy przypomnieć, że panująca opinia o odchudzając wpływie sauny jest błędna [127]. Spadek ciężaru ciała jest tylko chwilowy i spov dowany wydzielaniem wody z potem. Powstały ubytek wody nadrabia się po wyjś z sauny, wypijając napoje wymienione w podrozdziale 6.1.4. W wyniku procesów adaptacyjnych podczas kolejnych pobytów w saunie reakc organizmu sportowca na działanie wysokiej temperatury są słabsze, a on sam lep toleruje ten zabieg. Wpływ sauny na przemianę materii Badania wykazały, że w czasie pobytu w saunie wzrasta temperatura ciała, powo-j dując zwiększenie tempa przemiany materii. Odnotowuje się też wzrost poboru tlenu w granicach 20%. Z powodu utraty wody przez organizm, a tym samym zmniejszenia przepływu mięśniowego może pojawić się łagodna kwasica metaboliczna (obniżę pH krwi, spadek wodorowęglanów, wzrost ciśnienia parcjalnego CO2 we krwi tę czej). Kąpiel w saunie wywiera korzystny wpływ na przemianę wodno-elektrolitową Podobnie jak w trakcie wysiłku fizycznego wydzielane są z potem jony sodowe, ] tasowe i chlorkowe. Dochodzi również do ubytku jonów magnezowych i wa wych. Notuje się także obniżenie stężenia miedzi i cynku w surowicy krwi. Pod wpływem działania wysokiej temperatury zmniejsza się przepływ krwi nerki i szybkość jej przesączania w kłębkach nerkowych, przy jednoczesnym : szeniu wchłaniania zwrotnego sodu i chloru; maleje wydalanie mocznika z mc Część badaczy wykazała, że sauna wpływa na przemianę węglowodorów ii a także na utlenianie tłuszczów. Wpływ sauny na układ oddechowy W czasie pierwszych minut pobytu w saunie obserwuje się zwolnienie rytmu < dechu, po czym następuje stopniowe spłycenie i przyspieszenie oddechów do 24 302 na minutę. Zwiększa się pojemność życiowa płuc, minutowa pojemność oddechowa, szczytowy przepływ wydechowy i natężona objętość wydechowa 1-sekundowa. Zwiększona wentylacja prowadzi do obniżenia we krwi ciśnienia parcjalnego CO2 i podwyższenia ciśnienia parcjalnego O2. Wszystkie opisane powyżej zmiany nie są t duże (do 10%) i dość szybko ustępują po opuszczeniu sauny. W czasie pobytu w saunie nasila się też wydzielanie gruczołów błony śluzowej dróg oddechowych i spada napięcie mięśniówki gładkiej oskrzeli, co powoduje zmniejszenie oporów oddechowych. Wpływ sauny na zmiany hematologiczne Pod wpływem gorącej kąpieli w saunie rośnie poziom hemoglobiny w erytrocytach, zwiększa się liczba erytrocytów i liczba młodych postaci krwinek układu ziarni-stokrwinkowego, a maleje liczba limfocytów i granulocytów eozynochłonnych. Wpływ sauny na układ nerwowy Korzystny wpływ sauny na stan organizmu po dużych wysiłkach fizycznych można wyjaśnić początkowym krótkotrwałym impulsem pobudzającym układ współ-czulny, po którym następuje silne pobudzenie przywspółczulne, co wzmaga procesy asymilacyjne i przyspiesza odnowę powysiłkową. Systematyczne korzystanie z sauny prowadzi do „nastawienia parasympatykotonicznego" organizmu i w efekcie przyczynia się do wzrostu siły i szybkości skurczu mięśniowego; może zapobiec powstawaniu zaburzeń emocjonalnych. Efekty endokrynologiczne sauny Badania dowiodły, że po pobycie w saunie występuje w organizmie sportowca cała gama zmian endokrynologicznych, szczególnie u zawodników nie zaadaptowanych. Reakcją organizmu na przegrzanie jest aktywacja układu sympatykoadrener-gicznego oraz osi podwzgórzowo-przysadkowo-nadnerczowej. W efekcie zwiększa się wydzielanie katecholamin i kortyzolu, a to pociąga za sobą zmiany związane zdziałaniem tych hormonów. Kąpiel w saunie wywołuje 2-3-krotny wzrost stężenia adrenaliny (u sporadycznie korzystających z sauny). W podwzgórzu rośnie zawartość hormonu uwalniającego kortykotropinę, a to powoduje syntezę i wydzielanie hormonu adrenokortykotropowego (ACTH). Z kolei temu zjawisku towarzyszy nasilone wydzielanie beta-endorfin, które wykazują ośrodkowe działanie przeciwbólowe i prawdopodobnie odpowiedzialne są za dobre samopoczucie odczuwane po wyjściu z sauny. Zwiększenie wydzielania kortyzolu poprawia wydolność wysiłkową i jest traktowane jako czuła miara poziomu stresu cieplnego i tolerancji ciepła. Po zabiegach w saunie wielokrotnie podnosi się poziom hormonu wzrostu u zawodników dorosłych (na skutek zwiększonej centralnej stymulacji adrenergicznej, powodującej zwiększone wydzielanie czynnika uwalniającego hormon wzrostu). 303 Zwiększone po saunie wydzielanie prolaktyny, szczególnie u młodych sportsmenek, powoduje przejściowe zaburzenia miesiączkowania, głównie pod postacią kil- j kutygodniowego opóźnienia miesiączki. Nie wpływa to na funkcje rozrodcze. Wpływ sauny na układ ruchu Pod wpływem wzrostu temperatury ciała słabnie aktywność motoneuronów gamma i pobudzenie włókien infrafuzalnych w mięśniach szkieletowych. Konsekwencją i tego jest obniżenie aktywności motoneuronów alfa, powodujące zmniejszenie napię-cia mięśniowego i rozluźnienie mięśni szkieletowych. Wspomniane już wcześniej zmniejszenie przepływu krwi przez mięśnie i powB dowana tym kwasica metaboliczna wywołują obniżenie stężenia potasu w komórkach J mięśniowych, co może prowadzić do przejściowego osłabienia siły mięśniowej. Na skutek wysokiej temperatury w saunie zwiększa się elastyczność i rozciągliwość części włóknistej torebki stawowej i więzadeł stawowych, wzrasta przekrwienie torebki stawowej i maleje lepkość maziówki. Tabela 4. Zmiany wydolności fizycznej po odwodnieniu w saunie [127]. Ubytek masy ciała Badani Metoda badania Wynik 2,5% zdrowi i wytrenowani mężczyźni test supermaksymalny na cykloergometrze 105% vo2max ?U- wielkość wykonanej pracy o 35% ] 3,4% 4% lekkoatleci i siatkarze zdrowi mężczyźni • siła mięśni kończyn dolnych • tempo generowania siły kończyn dolnych • wytrzymałość izometryczna: mierzona ściskaniem oraz w wyciskaniu kończynami górnymi i dolnymi w leżeniu • wytrzymałość izometryczna: jw. li 7,8% li 16% li 29% li 31% 4% zawodnicy dyscyplin siłowych oraz sportów walki test na cykloergometrze • moc tlenowa • wielkość wykonywanej pracy li 4% li o 23 W 5% zapaśnicy • siła mm kończyn górnych test Wingate kończyny dolne • moc beztlenowa • wydajność beztlenowa test na bieżni: • VO2max (l/min) • próg mleczanowy (m/min) IU,8% li 22% li 10% ii 6,6% li 4,4% 304 Wpływ sauny na wydolność fizyczną Po zakończeniu zabiegu w saunie, nawet po natychmiastowym uzupełnieniu płynów, siła mięśni oraz wydolność fizyczna pozostają poniżej normy przez co najmniej 24 godziny. Jest to czas potrzebny na wyrównanie powstałych w czasie zabiegu ubytków wody i zaburzeń elektrolitowych. W tabeli 4 przedstawiono zmiany wydolności fizycznej notowane u niektórych sportowców po osiągniętym w saunie odwodnieniu. 6.1.6. Wskazania i przeciwwskazania Wskazania obejmują: stany pourazowe narządu ruchu: kości, stawów, tkanek miękkich, odprężenie, wypoczynek po dużych wysiłkach fizycznych i psychicznych oraz zwiększenie wydolności organizmu, hartowanie organizmu, nadciśnienie tętnicze w I i I/II stopniu wg podziału WHO, nieduże zaburzenia w obwodowym krążeniu krwi, pielęgnację ciała. Przeciwwskazania - sauny nie wolno stosować: pod przymusem, po treningach o charakterze wytrzymałościowym, połączonych z odwodnieniem i podwyższeniem temperatury ciała, tuż przed zawodami sportowymi, do „zbijania wagi", przy podwyższonej temperaturze ciała, a także nie mogą z niej korzystać kobiety w czasie menstruacji. Uwagi końcowe Korzystanie z sauny w sposób nieumiejętny i niewłaściwy wpływa na powstanie niepożądanych reakcji organizmu. Mogą one zaburzyć istniejący stan homeostazy organizmu i przyczynić się do wyraźnego pogorszenia stanu zdrowia. Z tego powodu istnieje konieczność przestrzegania przeciwwskazań i postępowania zgodnie ze wskazaniami do przeprowadzania tego rodzaju kąpieli. Osoby, które pierwszy raz wchodzą do komory sauny muszą się liczyć z wysoką temperaturą, ciasnotą otoczenia i mierną wentylacją, a w związku z tym z narażeniem na hiperwentylację powodującą alkalozę oraz bicie serca, które wprowadza stan niepokoju i zdenerwowania. Może to powodować dodatkowe skurcze serca. Sportowcy regularnie korzystający z sauny po zabiegu odczuwają stan rozluźnienia, uspokojenia i często dobrego samopoczucia, stąd niejednokrotnie po zakończeniu kąpieli w saunie wskazany jest zdrowy sen. • 6.2. Okłady parafinowe Dla zwiększenia efektywności masażu sportowego i uelastycznienia tkanek miękkich narządu ruchu często używa się zabiegów parafinowych, które silnie i głęboko przegrzewają określone okolice ciała. 305 6.2.1. Ogólna charakterystyka zabiegu Parafina jest mieszaniną stałych węglowodorów nasyconych, otrzymywan) z ropy naftowej; charakteryzuje się dużą pojemnością cieplną i małym przewc twem, tzn. bardzo wolno oddaje swoje ciepło. Parafina jest ciałem stałym, któr temperatura topnienia wynosi 45 - 54°C, a temperatura wrzenia 250°C. Do zabiegów parafinę przygotowuje się w tzw. kuchni parafinowej, zbudowa ze zbiornika na parafinę oraz elektrycznych grzałek z termoregulatorem, pozwalaji cych utrzymać stałą, odpowiednią temperaturę. Aby parafina była bardziej pli styczna, dolewa się do niej oleju parafinowego (na 20 kg parafiny stałej dodaje 40-80 dkg płynnej parafiny). Parafiny można używać wiele razy pod warunkiem jej oczyszczenia i wyjałov nia w temperaturze 100°C. 6.2.2. Sposób stosowania parafiny Zabieg polega na stosowaniu parafiny o temperaturze ok. 50°C w ten sposób, że na wskazane miejsce nakłada się 1-2 cm warstwę parafiny, którą przykrywa się ceratą lub folią i całość okrywa się kocem (okład parafinowy). Rzadziej stosuje się parafinę w postaci pędzlowań i opasek parafinowych. Czas zabiegu wynosi 20-40 minut. Działanie parafiny polega na przegrzaniu skóry i tkanek głębiej położonych. Mimo wysokiej temperatury parafina nie powoduje - o ile skóra jest sucha - oparzeń, po- i nieważ w chwili zetknięcia się ze skórą, której temperatura powierzchowna wynosi od 29 do 33°C, natychmiast krzepnie i tworzy cienką warstwę izolacyjną. Przed zastosowaniem parafiny należy skórę wysuszyć, inaczej bowiem gorąca parafina podgrzeje wodę na skórze, co da efekt parzący. Zaletą parafiny jako źródła ciepła jest to, że posiada dużą pojemność cieplną, jest złym przewodnikiem ciepła, wskutek czego długo utrzymuje wysoką temperaturę i traci ją powoli. Gdy zastyga, zmniejsza swoją objętość (do 20%) i w wyniku tego wywiera ucisk, który dodatkowo zwiększa przy wzroście objętości przegrzanej w czasie zabiegu okolicy ciała. Efektem tego je zwiększone przekazywanie tkankom ciepła, a dzięki uciśnięciu naczyń skórnych wolniejsze odprowadzanie ciepła z płynącą krwią. Skóra pod okładem parafinowym osiąga temperaturę 39-41 °C i jest to optimu dla wzmożenia aktywności procesów przemiany tkankowej. Zaraz po zdjęciu ok skóra jest spocona, blada i gorąca, a po chwili mocno się zaczerwienia w wyniku ro szerzenia naczyń. Stosowanie parafiny usprawnia krążenie w naczyniach włosowatych skóry, powc duje głęboki efekt przekrwienia, zmniejsza obrzęki, uelastycznia i rozluźnia ta tkanki miękkie, jak mięśnie, ścięgna, więzadła i torebki stawowe. Ułatwia wchłanianie się długotrwałych krwiaków, wzmaga procesy utleniania tkankowego, ułatwia i sorbcję i wydalanie z tkanek toksycznych produktów procesu zapalnego, uśmie ból, przyśpiesza regenerację włókien nerwowych. W związku z tak szerokim sp 306 trum działania zabieg parafinowy bardzo dobrze przygotowuje tkanki do masażu sportowego, jak również stanowi uzupełnienie leczenia po urazach sportowych. Zabiegi parafinowe wykonuje się codziennie lub co drugi dzień w liczbie 10-15 biegów w jednej serii. W trakcie stosowania parafiny należy przestrzegać reguł zabiegowych, kontrolować stan zdrowia sportowca, ze zwróceniem uwagi na jego reaktywność na bodźce cieplne. 6.2.3. Wskazania i przeciwwskazania Wskazania obejmują: bóle przeciążeniowe i zmęczeniowe, obrzęki, wzmożone napięcie mięśni, przykurczę elementów miękkich narządu ruchu, przewlekłe stany zapalne stawów i tkanek miękkich kończyn, na które można zastosować ucisk występujący w czasie stygnięcia parafiny. Przeciwwskazania obejmują: temperaturę ciała powyżej 38°C i osłabienie, niedostateczny zrost kości po złamaniu, nadciśnienie. 6.3. Okłady i kąpiele borowinowe Borowina to postać peloidów, występujących w przyrodzie materiałów powstałych \ w wyniku naturalnych procesów geologicznych, które po rozdrobnieniu i wymieszaniu z wodą używane są do celów profilaktyczno-leczniczych najczęściej w postaci kąpieli i okładów. Nazwa peloid pochodzi od greckiego słowa pelos, czyli błoto, a nazwa borowina (torf leczniczy) wywodzi się od borów, w których kiedyś wydobywano borowinę. 6.3.1. Ogólna charakterystyka zabiegu Technika wykonywania zabiegu w postaci okładów borowinowych jest podobna do okładów parafinowych. Ogrzaną papkę borowinową nakłada się bezpośrednio na skórę i przykrywa się ceratą, a następnie kocem. Czas trwania zabiegu wynosi 20-30 minut. Stosowana ostatnio pasta borowinowa nadaje się bardzo dobrze do kąpieli w postaci zawiesiny wodnej. 6.3.2. Mechanizm działania borowiny Borowina cechuje się dużą pojemnością cieplną i złym przewodnictwem termicznym. Z tego powodu jest wykorzystywana do zabiegów ciepłoleczniczych. Oprócz wpływu termicznego na tkanki, wykorzystuje się jej działanie mechaniczne (ucisk masy torfowej na skórę) i wpływ zawartych w niej czynnych związków chemicznych i ciał o charakterze hormonów. 307 6.3.3. Wskazania i przeciwwskazania Wskazania obejmują: stany przeciążeniowe narządu ruchu (szczególnie stawów^ zespoły bólowe i nerwobóle, zapalenia okołostawowe. Przeciwwskazania obejmują: temperaturę ciała powyżej 38°C i osłabienie. 6.4. Kąpiele solankowe Kąpiele solankowe zalicza się do kąpieli leczniczych, które stosowane są głóv w uzdrowiskach, w których występują. Kąpiele solankowe stanowią jeden z eler tów złożonego kompleksu czynników leczniczych. Mogą być również stosowa w systemie ambulatoryjnym w miejscu zamieszkania czy też w zakładach odno biologicznej jako sztuczne kąpiele solankowe, podczas których wykorzystuje się | dę z kranu z roztworami różnych soli. Kąpiele solankowe wraz z masażem sportowym i sauną należą do najbardziej pularnych zabiegów stosowanych w odnowie biologicznej. 6.4.1. Ogólna charakterystyka zabiegu Kąpiele solankowe chlorkowo-sodowe stosowane są jako kąpiele ciepłe. Można j podzielić na kąpiele indywidualne lub zbiorowe. Do kąpieli indywidualnych słi wanny, a do zbiorowych baseny lub zbiornik wód leczniczych otwartych albo tych. Kąpiele mogą być całkowite lub częściowe. Kąpiele częściowe stosuje w przypadkach, w których celem jest uzyskanie silnego działania miejscowego lub gdy istnieją przeciwwskazania do kąpieli całkowitych. W kąpielach solankowych stosuje się zazwyczaj stężenie chlorku sodu 2-j a w niektórych przypadkach 5-6%. Temperatura pierwszych kąpieli całkowitych i częściej wynosi 35-36°C, i stopniowo wzrasta przy kolejnych do 38°C, a tempera półkąpieli wynosi na ogół 39-40°C. Czas trwania pierwszej kąpieli nie może dłuższy niż 10-12 minut, a każdą następną przedłuża się o 2 minuty. Maksy czas trwania kąpieli solankowej wynosi 30 minut. Zabiegi stosuje się zazwyczaj. zy w tygodniu, w serii 10-18 zabiegów. Po kąpieli solankowej nie należy obmywać ciała wodą bieżącą ani wycierać; nikiem. Ze względu na celowość utrzymania płaszcza solnego należy pozwolić | rze wyschnąć na powietrzu. Po zabiegu zaleca się odpoczynek w pozycji przez co najmniej 30-40 minut. Po odpoczynku, chcąc skorzystać z masażu sp wego, należy umyć ciało pod prysznicem. Sztuczne kąpiele solankowe, stosowane w zakładzie odnowy biologicznej w domu, są namiastką kąpieli leczniczych, ponieważ mają słabsze działanie niż kąpiele w naturalnych wodach leczniczych. 308 Do przygotowania sztucznej kąpieli solankowej stosuje się każdy rodzaj soli kuchennej spożywczej, najlepiej z dodatkiem mikroelementów. W handlu dostępne są preparaty pochodzące z naturalnych chlorkowo-sodowych wód leczniczych, które można wykorzystać do sztucznych kąpieli, są to: sól bocheńska lecznicza, sól iwo-nicka lecznicza, sól kamienna kłodawska lecznicza, sól ciechocińska lecznicza oraz szlam lub ług ciechociński. W celu uzyskania kąpieli o stężeniu 2% należy do wanny 2001 wsypać 4 kg soli, a w przypadku kąpieli o stężeniu 3% dodaje się 6 kg soli. 6.4.2. Wpływ kąpieli solankowych na organizm sportowca Kąpiele solankowe, za pośrednictwem receptorów skórnych, autonomicznego układu nerwowego i hormonów tkankowych wywołują wiele reakcji lokalnych i ogólnych. Pod wpływem kąpieli naskórek zostaje rozmiękczony, co działa odświeżająco na organizm, powoduje rozszerzenie naczyń krwionośnych i zwiększenie ukrwienia skóry oraz wnikanie soli w naskórek. Sól działa drażniąco na receptory skórne, zmniejszając pobudliwość nerwów czuciowych i ruchowych, a także wydłużając czas reakcji. Z tego względu kąpieli solankowych nie należy stosować przed zawodami czy intensywnym treningiem, lecz przed snem w dniu poprzedzającym wysiłek. Kąpiel solankowa działa osmotycznie na tkanki, polepszając krążenie krwi i zmniejszając zakwaszenie (pH) w tkance mięśniowej. Wpływa na normalizację ciśnienia krwi, zwiększa nieswoistą odporność organizmu i działa na niego hartująco. 6.4.3. Wskazania i przeciwwskazania Wskazania obejmują: restytucję powysiłkową, stany wymagające zwiększenia odporności organizmu, nadwagę, rekonwalescencję po długotrwałej kontuzji, nerwicę wegetatywną. Przeciwwskazania obejmują: temperaturę ciała powyżej 38°C i osłabienie. 6.5. Promieniowanie podczerwone F Jest to popularny zabieg cieplny, zaliczany do światłolecznictwa, często stosowany w celu rozgrzania tkanek, a także wykonywany przed przystąpieniem do masażu sportowego. 6.5.1. Ogólna charakterystyka zabiegu Promieniowanie podczerwone, określane skrótem IR (pochodzącym od angielskich słów infra-red), jest niewidzialnym promieniowaniem elektromagnetycznym. W widmie promieniowania elektromagnetycznego jest ono umiejscowione między widzialnym obszarem czerwieni a mikrofalami. W fizykoterapii wykorzystuje się promieniowanie o długości fali 770-15000 nanometrów. Głębokość wnikania IR do tkanek zależy od długości fali - maksymalnie promienie krótkofalowe wnikają do 309 tkanek na głębokość ok. 30 mm, ale zostają pochłonięte przede wszystkim w war-j stwie do głębokości 10 mm. Najczęściej używanym generatorem promieniowania podczerwonego jest lampa typu soluks. Posiada ona komplet filtrów ze szkła uwiolowego koloru czerwonego i niebieskiego. Światło niebieskie działa przeciwbólowo i dlatego stosuje się je w le- j czeniu nerwobólów i przeczulicy. Filtr czerwony wykorzystuje się w naświetlaniu j stanów zapalnych tkanek miękkich, w leczeniu trudno gojących się ran, w zespołach bólowych oraz przed masażem i jonoforezą. Naświetlania soluksem wykonuje się z różnych odległości od powierzchni skóry: \ 40-50 cm w zabiegach miejscowych i ok. 100 cm w zabiegach ogólnych. Promienie powinny padać na powierzchnię skóry pod kątem prostym. Czas zabiegu wynosi ok. 15 min. Przy naświetlaniach okolic twarzy i klatki piersiowej należy osłonić oczy chorego okularami ochronnymi. Działanie biologiczne IR polega na tym, że promienie przechodzą przez skórę oraz tkankę podskórną i w ten sposób energia promieniowania zwiększa energię kinetyczną tkanek, a tym samym wpływa na ich ocieplenie. Wytworzone ciepło zostaje pochłonięte przez krew, która płynąc w ustroju przekazuje je tkankom położonym głębiej. Pod wpływem IR powstaje w skórze tzw. rumień cieplny, czyli zaczerwienienie o charakterze plamistym. Rumień szybko znika po zakończeniu zabiegu. 6.5.2. Wpływ promieniowania podczerwonego na organizm sportowca 1. Następuje rozszerzenie naczyń włosowatych skóry i w wyniku tego zwiększa się przepływ krwi tętniczej przez tkanki. 2. Powstaje reakcja ze strony naczyń głębiej położonych, zgodnie z prawem Dastre-Morata. 3. Zmniejsza się napięcie mięśniowe. 4. Ulega podwyższeniu próg odczuwania bólu. 5. Wzmaga się tempo przemiany materii. 6. Następuje pobudzenie receptorów cieplnych skóry i w efekcie powstają reakcje odruchowe na narządy głębiej położone. 6.5.3. Wskazania i przeciwwskazania Wskazania obejmują: przewlekłe i podostre procesy zapalne stawów oraz części miękkich kończyn, stany po urazach kończyn, ale nie wcześniej niż po upływie 48-72 godz. od urazu, dyskopatie (zwłaszcza szyjne), nerwobóle i zespoły bólowe (np. rwa kulszowa), przygotowanie do masażu, jonoforezy i ćwiczeń. Przeciwwskazania obejmują: temperaturę ciała powyżej 38°C, uszkodzenie skó i jej naczyń, świeże urazy grożące krwotokiem, obrzęki (nie zapewniając fizjologie 310 nej reakcji odprowadzenia energii cieplnej, można spowodować termiczne uszkodzenie tkanek), nadciśnienie tętnicze od II stopnia - wg WHO, czas menstruacji. .6. Leczenie zimnem (krioterapia) Historia profilaktycznego i leczniczego stosowania zimna jest najprawdopodobniej tak stara, jak ludzkość i medycyna. Leczenie zimnem stosowali już starożytni Egipcjanie ok. 2500 lat temu. Stwierdzili oni, że zimno działa uśmierzająco na miejsca urazu i ma działanie przeciwzapalne. W V wieku p.n.e. Hipokrates zalecał leczenie zimnem dla zmniejszenia obrzęku i krwawienia. Zaobserwował też, że zimno ma właściwości przeciwbólowe. Powierzchniowe przeciwbólowe właściwości chlorku etylu, znanego od XVII wieku, odkrył Flourens we Francji w 1847 roku; on też zastosował chlorek etylu -w postaci sprayu - do analgezji ogólnej. Do dziś analgetyczne właściwości tej cieczy kriogenicznej są wykorzystywane przede wszystkim w przypadkach kontuzji sportowych. Parowanie chlorku etylu, w miejscu jego zastosowania, obniża temperaturę tej części ciała do -15 - -20°C. O nowoczesnej kriogenice można mówić od czasu nabycia przez fizyków umiejętności skraplania gazów, tj. od końca XIX wieku. W latach 30. XX stulecia w medycynie sportowej panowało przekonanie, że przy ostrych urazach najkorzystniejsze jest stosowanie gorących okładów w połączeniu z mydlinami lub gorzką solą. Ale już w latach 40. ukazały się podręczniki, których autorzy zezwalali na leczenie zimnem w pierwszych 30-60 minutach po urazie, ale ' tylko przez 30 minut. W latach 70. zalecano stosowanie skrajnie niskich temperatur (poniżej -110°C) do terapii, m.in. sportowców z uszkodzeniami narządu ruchu. 6.6.1. Ogólna charakterystyka zabiegów zimnoleczniczych Leczenie zimnem, czyli krioterapia, to w najprostszym rozumieniu zastosowanie zimna w odnowie biologicznej i rehabilitacji zawodników, którzy doznali urazów albo inaczej - użycie dowolnej substancji, która przyczyni się do tego, że ciepło zostanie usunięte z ciała, czego efektem będzie obniżenie temperatury tkanek. Leczenie zimnem polega na oziębieniu miejscowym (obniżenie temperatury skóry, mięśni, stawów) lub oziębieniu całkowitym (ogólne schłodzenie organizmu). Tempo i wielkość spadku temperatury zależą od rodzaju środków, zabiegów zimnoleczniczych, od tkanki, na którą stosowane jest zimno, od otoczenia, w jakim zabieg jest wykonywany oraz od czasu jego trwania. Lecznicze i odnawiające zastosowanie zimna wykorzystuje efekt pobudzenia naturalnie i stale działających fizycznych mechanizmów transportu ciepła, poprzez zwiększenie gradientu temperatury tkanki. Organizm w różny sposób reaguje na zimno. 311 Reakcje ustroju i ich charakter zależą przede wszystkim od różnicy między temperaturą ciała a temperaturą oziębienia. Pod wpływem działania niskich temperatur następuje pobudzenie mechanizmów regulacji cieplnej ustroju, które ma na celu zmniejszenie utraty ciepła. Kurczą się naczynia krwionośne skóry i tkanki podskórnej, maleje przepływ krwi i w efekcie następuje ograniczenie oddawania ciepła otoczeniu. Dzieje się tak na skutek wyładowań, które powstają we włóknach współczulnych, unerwiających naczynia krwionośne. Od temperatury oraz od szybkości jej obniżania się zależy tempo zachodzących wyżej zmian. Krew „uciekająca" z zewnętrznych powłok ciała przemieszcza się głębiej położonych tkanek i tym sposobem ciepło zostaje w ustroju zatrzymane. Inaczej jest z głową, która w spoczynku, w temperaturze 4°C traci ok. 40% c; witej ilości ciepła powstającej w organizmie. Jest to prawdopodobnie ochrona zgowia przed przegrzaniem. Dlatego głowę raczej pomija się przy wykonywaniu biegów zimnoleczniczych. Krioterapia powoduje następujące reakcje oprócz wyżej wymienionych: - drżenie z zimna, czyli mimowolne drobne skurcze mięśni, wytwarzające ciepło, - przyspieszenie przemiany materii w celu wyrównania ubytków ciepła, - zwolnienie i pogłębienie oddechu, - wzmożenie wydzielania nerek, - hamowanie wydalania potu. Utrata ciepła przez tkanki może się odbywać w zależności od obiektu i mai pochłaniającego ciepło na cztery sposoby, przy czym w odnowie biologicznej i terapii wykorzystuje się tylko trzy: - przewodzenie (kondukcja), - parowanie (ewapolaryzacja), - promieniowanie (radiacja). Schładzanie przez przewodzenie było do niedawna najszerzej stosowaną metodą leczenia zimnem. Polega ono na wymianie ciepła pomiędzy bezpośrednio stykającymi się ciałami i służy krioterapii miejscowej. Podczas schładzania wykorzystuje się takie środki, jak lodowata woda, kostki lodu i zimne okłady. Schładzanie przez parowanie wykorzystuje zasadę odparowywania lotnych pły-; nów z powierzchni skóry, co wymaga energii termicznej. W wyniku tego obniża się temperatura powierzchni powłok ciała. W tym przypadku najczęściej używany jest chlorek etylu lub znacznie bezpieczniejszy od niego fluorometan. Schładzanie przez promieniowanie jest coraz bardziej popularne. W ten sposób organizm sportowca może tracić znaczne ilości ciepła (nawet do 55%). Promieniowanie emitowane jest zwykle powoli i tym łatwiej, im większa jest przewaga temperatury ciała nad otoczeniem. W celu uzyskania dużej różnicy temperatur stosuje się zazwyczaj pary ciekłego azotu lub jego podtlenku, a także schłodzone powietrze, które nadmuchiwane na skórę stymuluje mechanizmy termoregulacji. 312 6.6.2. Działanie zimna na organizm podczas schładzania miejscowego Podczas stosowania niskich temperatur lokalnie wykorzystuje się nieco inne niż opisane w poprzednim podrozdziale możliwości termoregulacyjne ustroju. W wyniku utraty ciepła dochodzi do obniżenia temperatury poszczególnych tkanek, zmian w krążeniu, zwolnienia metabolizmu i zahamowania procesów zapalnych. Ponadto zmniejsza się ból, obniża napięcie mięśniowe, a schładzane tkanki stają się bardziej sztywne. Obniżenie temperatury skóry jest w większym stopniu nasilone niż w głębiej położonych tkankach. Szczególnie w mięśniach obserwuje się mniejszy spadek temperatury i tzw. after-efekt, polegający na obniżeniu się temperatury śródmięśniowej mimo zaprzestania schładzania. Temperatura śródstawowa jest natomiast przybliżona do temperatury skóry, a jej spadek w stawie utrzymuje się przynajmniej przez 2 godziny od zakończenia schładzania. Jeżeli naczynia krwionośne są zdrowe i prawidłowo reagują na zimno, a schładzanie nie jest zbyt intensywne i nie działa długo, nie należy się obawiać trwałego zważenia tych naczyń. W czasie niezbyt nasilonego zimna naczynia krwionośne naprzemiennie, falowo zwężają się i rozszerzają, co zapewnia dostateczny przepływ krwi. Zjawisko to zostało nazwane falą Lewisa lub inaczej reakcją Lewisa. Silny skurcz naczyń krwionośnych i przerwa w dopływie krwi do tkanek obwodowych spowodowane są zwiększeniem przez zimno powinowactwa postsynaptycznych alfa-adrenoreceptorów z noradrenaliną. W chwili gdy następuje spadek temperatury tkanek, przewodnictwo nerwów synaptycznych zostaje przerwane i dochodzi do wazo-dylatacji zależnej od zahamowania noradrenaliny i depresyjnego działania zimna na mechanizm kurczliwości. W efekcie ponownie zaczyna przepływać krew ogrzewająca tkanki, a także powraca przewodnictwo nerwowe, co doprowadza do ponownego skurczu. Falowe powtarzanie tego cyklu zapobiega odmrożeniu tkanek. Miejscowe ochłodzenie, podobnie jak ogólne, ma działanie przeciwbólowe i obniża napięcie mięśni. Wskutek zmniejszenia wydzielania takich mediatorów, jak bradykinina, histamina, serotonina oraz jodków sodu i potasu, ma wpływ na ograniczenie stanu zapalnego. Chociaż istnieją doniesienia, że schładzanie jest czynnikiem wzmagającym objawy zapalne, to jednak w wielu pracach nie wykazano znaczącego wzrostu obrzęku z powodu zastosowania zimna wraz z uniesieniem i uciskiem podczas udzielania pierwszej pomocy. Nagłe oziębienie skóry kończyn może stać się przyczyną podniesienia ciśnienia tętniczego krwi oraz przyspieszenia częstości skurczów. Reakcje te zależą od wielu czynników, np. wieku czy poziomu wytrenowania. Ciekawy jest fakt, że uzyskanie powyższych odczynów w postaci działania przeciwbólowego, przeciwobrzękowego, przekrwiennego, a także zmniejszenia napięcia mięśni oraz poprawy ich siły, nie musi być adekwatne tylko do miejsc objętych dzia- 313 łaniem zimna. Odruchy naczyniowe, wywołane zimnymi bodźcami, występują także | w dystalnych obszarach wskutek odruchów konsensualnych. Istnieje również oddziaływanie zimna poprzez odruchy skórno-trzewne na narządy wewnętrzne. Działa- j nie zimna na skórę (na strefy Heada) powoduje, że impulsy nerwowe przez nerw rdzeniowy docierają do odpowiedniego segmentu, a po odpowiedniej w nim transformacji, do związanego z nim narządu, w którym dochodzi do poprawy ukrwienia, ] odżywienia i natlenienia. 6.6.3. Działanie zimna na organizm podczas schładzania całego ciała Podstawowym efektem oddziaływania zimna na organizm sportowca jest oczywM ście obniżenie się ciepłoty skóry nawet o kilka stopni Celsjusza. Zaraz na początku, I po zastosowaniu zimna, następuje gwałtowny spadek temperatury skóry i tkanek podskórnych. Równocześnie obniża się też temperatura mięśni, ale w tempie wolnym. Dzieje się tak na skutek skurczu naczyń, który utrzymuje się jeszcze ok. 1 minuty po zabiegu (skurcz ten powodowany jest zmniejszeniem przepływu krwi i przewodnie- I twa cieplnego tkanek powierzchownych). Obniżona temperatura skóry jest przyczyną mniejszej utraty ciepła wskutek przefl wodzenia, przenoszenia i promieniowania, a to z kolei powoduje zmianę szybkości przemiany materii oraz funkcji gruczołów dokrewnych. W ten sposób pojawia się i drżenie mięśniowe, które efektywnie dostarcza ciepło (ilość otrzymanego w ten sposób ciepła 2-3 razy przewyższa podstawową przemianę materii). Z drugiej strony I podczas drżenia mięśniowego organizm zaczyna tracić ciepło na drodze konwekcji, stąd bilans wynosi zero. Warto podkreślić, że w czasie zabiegu następuje zwolnienie przemiany materii j o ok. 50%, czego wynikiem jest mniejsze zapotrzebowanie energetyczne tkanek oraz związany z tym spadek popytu na tlen. Po zabiegu powrót ciepłoty skórnej następuje mniej więcej po 15 minutach; przez niemal 90 minut jej temperatura utrzymuje się na poziomie 35°C. Około 4 minut po nim następuje również 4-krotne rozszerzenie naczyń, co skutkuje większym przepływem krwi przez narządy wewnętrzne. Stan ten może się utrzymywać 3-6 godzin. Kilkugodzinne przekrwienie (odruchowa perfuzja) decyduje o szybszym goj się urazów i zapaleń schłodzonych tkanek w wyniku przyspieszonej przemiany rii i szybszej eliminacji nagromadzonych szkodliwych jej produktów. Sprawne krokrążenie gwarantuje optymalne ciśnienie śródtkankowe i drenaż chłonny strzeni międzykomórkowej, co jest z kolei warunkiem ustępowania obrzęków. Na skutek zwiększonego przepływu krwi przez tkanki wzrasta stężenie w mięśniach. Przyczynia się to do obniżenia ilości mleczanów i histaminy, a koncentracji bradykininy i angiotensyny, w rezultacie czego sportowiec znaczne złagodzenie bólu. 314 Znamienny jest wpływ zimna jako czynnika przeciwbólowego na przewodnictwo nerwowe niektórych włókien bezmielinowych. Udowodniono, że hipotermia obniża prędkość przepływu impulsów nerwowych średnio o 1,2 - 2m/s/°C, zakładając schłodzenie do ok. 18°C. Zmniejsza to reakcje odruchowe całego ciała, poza analgezję stymulacyjną , pobudza także „endogenny układ opiatowy", co powoduje wzmożone uwalnianie beta-endorfin z preoksymelanokortyny. Są to polipeptydy wytwarzane i wyizolowane z przedniego płata przysadki mózgowej, a ich działanie przeciwbólowe jest ok. 100 razy silniejsze od morfiny. Krioterapia całego organizmu pobudza układ hormonalny. W surowicy krwi rośnie poziom hormonów nadnerczy oraz tarczycy. Niskie temperatury nie powodują niepożądanych zmian w krążeniu krwi. Badania dowodzą, że po krioterapii całego ciała nie zachodzą żadne negatywne zmiany w zapisie EKG metodą Holtera, w częstotliwości skurczów serca i wahania w ciśnieniu tętniczym krwi. Na uwagę, szczególnie w sporcie, zasługują zmiany w morfologii krwi. Badania przeprowadzone po dwóch tygodniach od korzystania z krioterapii wykazują wzrost poziomu hemoglobiny, leukocytów oraz płytek krwi w porównaniu z wartościami początkowymi. Kolejne, korzystne działanie niskich temperatur objawia się zmniejszeniem napięcia mięśniowego. Najprawdopodobniej wiąże się to z omówionym już zmniejszeniem szybkości przewodnictwa nerwowego i obniżeniem reaktywności obwodowych zakończeń czuciowo-nerwowych: wrzecion nerwowo-mięśniowych w mięśniach i aparatów Golgiego w ścięgnach. Podsumowując, najważniejsze efekty terapeutyczne stosowania zimna to: - uśmierzenie bólu, [ - zmniejszenie obrzęków, - przekrwienie tkanek, - obniżenie napięcia mięśniowego, poprawa siły mięśniowej, osłabienie aktywności procesów zapalnych, poprawa stanu funkcjonalnego, polegająca na zwiększeniu zakresu ruchomości chłodzonych stawów, - skrócenie czasu leczenia kontuzji. Należy podkreślić, że wyżej wymienione reakcje organizmu sportowca korzystającego z krioterapii pojawiają się głównie w czasie tzw. reboundu, czyli po zakończeniu działania zimna. 6.6.4. Rodzaje zabiegów zimnoleczniczych Zabiegi krioterapeutyczne można podzielić na miejscowe i całkowite, jak również na zabiegi krótkotrwałe (od 30 sekund do kilku minut), przerywane (np. 20 minut 315 okład zimny, a następnie 20 minut przerwy) i długotrwałe (do 48-72 godzin). z wydłużaniem czasu zabiegu aplikowane zimno musi ulegać stopniowemu zła dzeniu, by nie powodować odmrożeń. Zabiegi miejscowe 1. Krioterapia z zastosowaniem zimnej wody z kranu - polega na polewaniu cz ciała wodą o temperaturze 15-20°C. Jest to na ogół temperatura wody bieżącej lu też wody, która przez parę godzin znajdowała się w temperaturze pokojowej. Cz ści ciała objęte np. zapaleniem polewa się strumieniem wody, a w czasie tej cz ności zaleca się wykonywanie ruchów chorą kończyną. W przypadku wystąpię bólu zabieg należy przerwać. Kontynuowanie ochłodzenia jest możliwe dopiero] ustąpieniu bólu. Czas zabiegu może wynosić 3-5 minut. Tego rodzaju zabiegi konuje się przede wszystkim w ostrych stanach zapalnych oraz po ukąszenia przez owady. 2. Krioterapia z użyciem peloidów - do okładów można stosować ziemie lecznic i borowiny, oziębiając je uprzednio w lodówce do temperatury 3°C. Borowina z powodu złego przewodnictwa cieplnego i plastyczności papki, umożliwia jej dowolne modelowanie w zależności od okolicy ciała, do której: być przyłożona, idealnie nadaje się do lokalnego odbierania ciepła z tkanek. Re zultatem przyłożonej do skóry ochłodzonej papki borowinowej jest równomier powolne obniżanie temperatury skóry, dobrze tolerowane i przyjemnie odbie przez sportowca. Zaordynowanie w ciągu pierwszych 48-72 godzin tego zabiegu wskazane jest j świeżych urazach sportowych, a szczególnie urazach aparatu torebkowo-v dłowego, kontuzjach mięśni, stłuczeniach itp. W takich sytuacjach stosuje przez ok. 10 minut okłady z zimnej borowiny zawiniętej w cienką tkaninę (n ręcznik bawełniany). Do zabiegów najlepiej używać gotowych okładów z nati nej borowiny, ochłodzonych w lodówce. 3. Okłady z wykorzystaniem plastikowych worków wypełnionych kostkami są w stanie utrzymać temperaturę ok. 0°C nawet przez godzinę. W celu odpov dniego schłodzenia mięśnia zaleca się stosowanie okładów co najmniej przez | minut. 4. Okłady z użyciem roztworów o temperaturze poniżej 0°C - można je przeprov dzić w dwojaki sposób: - ręcznik zamoczony w wodnym roztworze soli kuchennej, zawierającym jedni łyżkę soli w jednym litrze wody, należy lekko wykręcić, złożyć do żądanyc rozmiarów i zamknąć szczelnie w woreczku foliowym oraz zamrozić w temperaturze ok. -12°C. Czas zabiegu wynosi ok. 30 minut. Sposób ten nadaje siej zabiegów na większych powierzchniach ciała. Jest stosowany do pierws" zaopatrzenia niewielkich urazów w sporcie oraz przed gimnastyką leczniczą. 316 fabryczne woreczki plastikowe z żelem silikonowym (tzw. coldpacks do wielokrotnego użytku) wkłada się do zamrażalnika o temperaturze -15 do -12°C. Podczas stosowania takiego okładu możliwe jest wystąpienie odmrożeń, stąd należy zachować dodatkowe środki ostrożności. Poleca się zatem podłożyć kawałek lnianej tkaniny lub papierowy ręcznik pod woreczek. Czas schładzania wynosi 1-30 minut. 5. Masaż lodem - przeprowadza się kostką lodu, masując ruchami okrężnymi obolałe I (chore) miejsce. Zaleca się wykonywanie zabiegu kilkanaście sekund dwa lub trzykrotnie w odstępach 10-sekundowych. Na ogół czas zabiegu wynosi 2-3 mi-f nuty. Zabieg ten to połączenie działania zimna i czynnika mechanicznego masażu. Stosuje się go zwykle jako uzupełnienie leczenia w wielu chorobach i zmianach mięśni, więzadeł i ścięgien. Przede wszystkim wskazany jest w medycynie sportowej do leczenia bolesnego napięcia mięśni, w dolegliwościach kręgosłupa oraz w celu usunięcia zmęczenia. Dobre wyniki zanotowano w leczeniu „łokcia tenisisty" oraz w bólach stawów ręki, biodra i kolan, jak też przy bolesnych podrażnieniach mięśni wskutek nadmiernego wysiłku. U sportowców wysokiego wyczynu przed obciążeniem wysiłkiem fizycznym stosuje się profilaktycznie masaż kostką lodu mięśni, ścięgien i więzadeł. Wpływa to korzystnie na miejscowe krążenie krwi i limfy, reguluje napięcie tkanek i na drodze odruchowej wpływa na narządy wewnętrzne, a tym samym na przemianę materii. 6. Krioterapia kompresyjna - polega na jednoczesnym wykorzystaniu w terapii lokalnej czynnika termicznego, czyli zimna, oraz czynnika mechanicznego pod postacią przerywanego masażu podciśnieniowego antagonistów mięśni, które są napięte. Do tego celu służy specjalna aparatura, składająca się z mankietu wypełnianego periodycznie powietrzem (dla wywierania ucisku na tkanki) oraz wbudowanego w ten mankiet systemu oziębiającego, w którym znajduje się lodowato zimna woda (0-5°C). Zalecany czas zabiegu wynosi 10-15 minut. p. Kriostymulacje w sytuacjach nagłych (np. po urazie): - zraszanie substancjami lotnymi (spray oziębiający) - substancje te w normalnych warunkach atmosferycznych silnie parują, pobierając ciepło z otoczenia, a więc również z powierzchni skóry i tkanek głębiej położonych. Jedynym minusem stosowania tych substancji jest ryzyko odmrożenia, a nawet martwicy tkanki skórnej, dlatego czas jednorazowego zastosowania wynosi tylko 5 sekund, a łączny czas nie powinien przekraczać 30 sekund. Odległość, z jakiej stosuje się spray wynosi 15-25 cm. Nie można wykonywać tego zabiegu na błonach śluzowych i otwartych ranach. - okłady woreczkiem, który zawiera dwa składniki chemiczne, wywołują reakcję endotermiczną. Uderzenie w woreczek powoduje przerwanie wewnętrznego opakowania dwukomorowego i zmieszanie się dwóch różnych substancji che- 317 micznych, zapoczątkowując reakcję. Są to jednorazowe kompresy chłodzące, gotowe do natychmiastowego użycia. Czas przewidziany na schładzanie wynosi ok. 30 minut. Należy uważać, aby nie uszkodzić ciągłości woreczka. 8. Leczenie zimnym powietrzem - bardzo popularny zabieg, wykorzystujący specjalny aparat, który jest zbudowany ze zbiornika, na ciekły azot z wentylem na-stawczym, regulującym wpływ pozostającego pod ciśnieniem gazu ze zbiornika oraz z elastycznego przewodu zakończonego dyszą, z której pod ciśnieniem 3-5 barów wydostaje się strumień mieszaniny powietrza i rozprężonego azotu. W punkcie wylotu dyszy gaz ma temperaturę w granicach od -110 do - 180°C.j Zabieg trwa 1-3 minut. W czasie oziębiania danej okolicy ciała należy unikać punktowego działania gazu. W tym celu powinno się stale poruszać dyszą ruchami okrężnymi - tak uniknie się odmrożenia. Podczas zabiegu na poszczególnych5 stawach pacjent winien wykonywać w nich ruchy czynne. Maksymalny, łączny czas zabiegu, w przypadku ochładzania kilku miejsc u jednego sportowca nie może przekraczać 12 minut. Jeżeli pojawią się zmiany skórne w postaci zblednięcia, zasinienia, objawu „pomarańczowej skórki" czy też oszronienia skóry i wystąpi ból, zabieg należy natychmiast przerwać. Po zakończeniu zabiegu] należy zastosować intensywne ćwiczenia ruchowe. Przed zabiegiem ciało powinno być idealnie suche i rozgrzane. W ciągu dnia zabieg można powtórzyć trzykrotnie. Zabiegi ogólne Krioterapię ogólnoustrojową stosuje się w postaci kriosauny lub kriokomory. 1. Kriosauna - to pomieszczenie wyłożone drewnem, z drzwiami wahadłowymi, które zawodnik może otworzyć w każdej chwili. Przeznaczone jest dla j osoby. Od góry zamontowana jest osłonka z kapturem na głowę. Przebywaj w kriosaunie musi przez cały czas się poruszać. Średni czas zabiegu powi wynosić ok. 2 minut, a temperatura od -100°C do -160°C. 2. Kriokomora - składa się z dwóch części: przedsionka o temperaturze -50°C części właściwej o temperaturze od -100°C do -160°C. Przeznaczona jest na osób, które przez cały czas zabiegu muszą się w niej poruszać (chodzić). Z u na układ oddechowy zawodnik jest zaopatrzony w podwójną maskę chirurgie: na usta i nos. Jest też pouczony o specjalnym sposobie oddychania - wdech razy krótszy od wydechu. Przed wejściem do komory konieczne jest dokładne wytarcie ręcznikiem całego ciała w celu usunięcia nawet minimalnych ilości potu. Sportowcy, których całe ciało jest poddawane chłodzeniu mają na nogach wysokie skarpety i drewniaki, a na rękach rękawiczki, mężczyźni chodzą w spodenkach, a kobiety w strojach kąpielowych. Należy zwrócić również uwagę na założenie osłon małżowiny uszne. Tak przygotowane osoby są wprowadzane przez odpowiednio przeszkolony sonel do przedsionka komory, gdzie adaptują się do niskich temperatur. Następnie 318 wchodzą do komory właściwej i tam przez 2-3 minuty poruszają się chodząc w kółko. Obsługa i lekarz kwalifikujący do zabiegu, znajdujący się na zewnątrz pomieszczenia, mają z przebywającymi w komorze stały kontakt wzrokowy i słuchowy. Sportowcy w kriokomorze odczuwają pieczenie odsłoniętych części ciała (nie zimno), z uczuciem delikatnego kłucia tępą igłą. Inaczej mówiąc, odczuwają „chłodne pieczenie". Po wyjściu z komory przechodzą oni do pomieszczenia o temperaturze pokojowej i powinni być poddani intensywnej kinezyterapii. Seria zabiegów całego ciała może trwać od 2 do 6 tygodni. 6.6.5. Krioterapia w leczeniu i rehabilitacji urazów sportowych Zastosowanie zimna i ucisku, zwłaszcza po wystąpieniu urazu, w znacznym stopniu hamuje proces zapalny, a także proces sumowania się mikrourazów. Wykorzystanie zimna można zaliczyć do 4 kategorii: - pierwsza pomoc - schłodzenie uszkodzonych tkanek natychmiast po urazie, - rehabilitacja - oziębienie tkanek w kinezyterapii różnych mięśniowo-szkieleto-wych dysfunkcji, chirurgia - schładzanie tkanek przed zabiegami chirurgicznymi, w ich trakcie i po zabiegach, - kriochirurgia - zamrażanie tkanek dla celów chirurgicznych. Spośród tych kategorii szczególnie dwie pierwsze odgrywają ważną rolę dla specjalistów medycyny sportowej, rehabilitacji medycznej oraz specjalistów odnowy biologicznej. W przebiegu zmian patologicznych, występujących po ostrym uszkodzeniu tkanek miękkich, wymienia się trzy fazy: | - faza ostra zapalna, trwająca do 48 godzin (a nawet do 72 w zależności od stopnia uszkodzenia) po urazie, §- faza naprawy (regeneracji), mająca początek po 48 godzinach (72) i trwająca 3-6 tygodni po urazie, - faza przebudowy (remodelling), trwająca pomiędzy 3 (6) tygodniami a 12 miesiącami po urazie. W fazie ostrej zapalnej szczególnie zaleca się stosowanie leczniczego zimna. Przy udzielaniu pierwszej pomocy w takim przypadku celem jest obniżenie tempa metabolizmu; ogranicza to zarazem możliwość wystąpienia urazu wtórnego, hipoksji tkanek (wskutek niedoboru tlenu). Leczy się w ten sposób stłuczenia i krwiaki, naciągnięcia, naderwania, rozerwania mięśni i ścięgien oraz uszkodzenia aparatu toreb-kowo-więzadłowego. Przyłożenie zimna powinno być zastosowane natychmiast po urazie (first aid cold) w ramach pierwszej pomocy (hamulec dla odczynu zapalnego, krwiaka i bólu). Baczną uwagę należy zwracać na optymalny czas i temperaturę schładzania. Czas powinien wynosić ok. 20-30 minut, z możliwością przedłużenia do 45 minut 319 w przypadkach głęboko umiejscowionych obrażeń. W ostrej fazie zapalenia schładzanie należy powtarzać co 2 godziny (do 48-72 godzin po urazie). Zawodnik musi być przytomny, aby kontrolował odczucia. Ciekawa, wydaje się procedura postępowania po nagłych urazach, przyjęta w USA. Jej skrót RICES oznacza w tłumaczeniu na język polski - wypoczynek, lód, ucisk, elewacja, stabilizacja (rest, ice, compression, elevation, stabilisation), przy czym wypoczynek to ograniczenie aktywności, a nie całkowity bezruch. Zimnym okładem może być worek z lodem, położony bezpośrednio na skórę i podtrzymywany elastyczną opaską. W ten sposób przygotowany okład powinno się utrzymać przez 30-45 minut i powtarzać co 2 godziny. Ucisk za pomocą elastycznej opaski musi być ciągły (oprócz momentu zmiany okładu). Jego celem jest działanie przeciwbólowe i zmniejszające krwawienie do tkanek. Elewacja uszkodzonej kończyny umożliwia obniżenia ciśnienia hydrostatycznego w naczyniach i zmniejszenie obrzęku. Stabilizacja kończyny za pomocą łuski lub szyny gwarantuje mięśniom relaksację. Odpo- I czynek i unieruchomienie łączą się ze sobą nierozerwalnie. Chodzi tu o redukcję ak- I tywności fizycznej oraz bezwzględne unieruchomienie odcinkowe w fazie ostrej ztl palenia. Pomocniczo w ostrej fazie zapalenia stosuje się często farmakoterapię oraz takie metody fizykoterapeutyczne, które nie wytwarzają ciepła śródtkankowego i mają działanie przeciwzapalne, przeciwbólowe i przeciwobrzękowe (np. impulsowe pole magnetyczne wielkiej częstotliwości, biostymulacja promieniowaniem laserowym). Stosowanie zimna w obrębie stawów powoduje zwężenie naczyń krwionośnych i obniżenie temperatury wewnątrz stawów. Wykorzystuje się to w ramach tzw. krio-kinezyterapii (czyli stosowania na przemian zimna i ćwiczeń), która jest się obecnie I jedną z istotniejszych metod fizjoterapii po urazach sportowych. Ćwiczenia kriokine-zyterapeutyczne wywołują zwiększenie przepływu krwi, a oziębienie umożliwia wykonywanie aktywnych ruchów w bolesnym stawie. Wynika to z faktu, że lokalne krążenie krwi w stawie stymulowane jest skuteczniej przez ćwiczenia ruchowe niż przez bodźce cieplne. Zachęcanie do wczesnego aktywnego ruchu jest bardzo pomocne w przywracania zdolności startowej zawodników. Jednak należy pamiętać, że stosowanie zimni uniemożliwia zawodnikowi rozwijanie siły i pełnej ruchomości w obrębie kontuzjo wanych miejsc. Istnieje sporo doniesień o wpływie oziębienia na zdolności moto ryczne. Udowodniono, że po leczeniu zimnem następuje osłabienie siły skurczu mak symalnego. Ustalono też, że gwałtowne, szybkie zadziałanie zimnem pobudza skura mięśni, natomiast długie i silne oziębianie ogranicza aktywność mięśniową. Skuteczne i wielokierunkowe działanie zimna, ze względu na łatwość zastosow nia, niskie koszty, a także aspekty farmakoekonomiczne (obniżenie kosztów lec: poprzez zmniejszenie zapotrzebowania na leki), odgrywa kluczową rolę w świeżo uszkodzonych tkanek miękkich. 320 Specyfika urazów, ich różnorodność i powszechność, a także ich powtarzalność powoduje, że sportowcy są osobami chronicznie kontuzjowanymi. Efektem intensywnego treningu są często jałowe zapalenia ścięgna mięśnia podkolanowego, ścię- i Achillesa, przyczepów mięśni do nadkłykcia kości ramiennej („łokieć tenisisty"), czy też ścięgien „mufy" rotacyjnej („zespól bolesnego barku"). Niektóre z tych zmian mogą zniknąć nawet po pojedynczych zabiegach krioterapii, a dolegliwości ustąpić na bardzo długi okres lub na zawsze. 6.6.6. Wskazania i przeciwwskazania Wskazania obejmują: stłuczenia, krwiaki, urazy tkanek miękkich (bezpośrednio I po urazie do 2-3 dni), obrzęki po złamaniach i zwichnięciach (w okresie wczesnym), ostre stany zapalne ścięgien, torebek stawowych i mięśni, przykurczę stawowe pourazowe, które 6-8 tygodni po urazie poddano zabiegowi chirurgicznemu, ostre zespoły zapaleń okołostawowych, nerwobóle nerwów obwodowych, rwę kulszową i ramienną w okresie ostrym, oparzenia, restytucję zmęczonych mięśni, nadwagę. Przeciwwskazania obejmują: uszkodzenie skóry, nietolerancję zimna, obecność miejscowych odmrożeń, wyniszczenie i wychłodzenie organizmu, labilność emocjonalną, wyrażającą się między innymi zwiększoną potliwością skóry. 6.7. Elektroterapia Do najczęściej stosowanych w odnowie biologicznej i w fizjoterapii po urazach sportowych zabiegów elektroleczniczych należą: galwanizacja, jonoforeza, elektro-stymulacja, prądy diadynamiczne i prądy interferencyjne. 6.7.1. Ogólna charakterystyka zabiegów elektroleczniczych W elektroterapii stosuje się w celach leczniczych prądy stałe oraz prądy impulsowe małej i średniej częstotliwości. Prąd stały to taki prąd elektryczny, który w czasie przepływu nie zmienia kierunku j i wartości natężenia. Mechanizm działania prądu stałego polega na ciągłym przepływie prądu od jednego bieguna do drugiego i występujących zjawiskach elektroche-f micznych, elektrokinetycznych oraz elektrotermicznych. Przepływ prądu stałego \ przez tkanki nerwową i mięśniową powoduje zmianę ich pobudliwości (elektrotonus). Jest to efekt przemieszczenia jonów i zmian w polaryzacji błon komórkowych. Gdy prąd stały płynie pod katodą - pobudliwość rośnie, a pod anodą maleje. Oprócz tego stały prąd elektryczny powoduje rozszerzenie naczyń krwionośnych (większe rozszerzenie notuje się pod katodą, mniejsze pod anodą). Prąd stały służy do wykonywania przede wszystkim zabiegów galwanizacji i jono-forezy. 321 6.7.2. Galwanizacja W tym zabiegu wykorzystuje się elektrody płaskie, które są wykonane z folii cy-j nowej o grubości gwarantującej ich elastyczność, co ułatwia ich dopasowanie do powierzchni ciała. Są najczęściej kształtu prostokątnego. Ze względu na duży opór warstwy rogowej naskórka, między elektrodami a skórą umieszcza się podkłady z flanelij lub kilku warstw gazy, grubości 1-2 cm, zwilżone wodą. Lepszy przepływ prądu uzyskuje się układając elektrody na jednej płaszczyźnie skóry (naczynia krwionośne i limfatyczne oraz nerwy - będące dobrymi przewodnikami prądu - przebiegają wzdłuż długiej osi ciała człowieka). Dużo gorszy przepływ1 jest przy poprzecznym ułożeniu elektrod. Jedna z elektrod jest zawsze elektrodą czynną i dzięki niej osiąga się zamierzony skutek leczniczy. Druga elektroda (zamykająca obwód prądu) to elektroda bierna, nie biorąca udziału w działaniu terapeutycznym. Z wyżej wymienionych powodów w zależności od bieguna prądu przyłożonego do elektrody czynnej otrzymuje się galwanizację katodową lub anodową. Czas wykonania zabiegu przeważnie wynosi ok. 15-20 minut. W stanach podostrych chorób zaleca się słabsze dawki prądu stałego, a w stanach przewlekłych - silniejsze. Galwanizację podłużną lub poprzeczną wykorzystuje się też w przypadkach trudno gojącego się złamania kości. Galwanizację można wykonywać codziennie lub co drugi dzień. W jednej serii stosuje się 10-20 zabiegów. Wskazania do galwanizacji anodowej obejmują: nerwobóle i zespoły bólowe, zapalenia nerwów, splotów i korzeni nerwowych, dyskopatie. Przeciwwskazaniem do galwanizacji anodowej i katodowej są zmiany i ubytki na skórze. Wskazania do galwanizacji katodowej obejmują: zaburzenia czucia, zab krążenia obwodowego, degenerację uszkodzonych włókien nerwowych. 6.7.3. Jonoforeza Jonoforeza to zabieg elektroleczniczy, polegający na wprowadzaniu przez ski do tkanek - za pomocą prądu stałego - jonów lub cząsteczek leków. Używa się ty] takich leczniczych związków chemicznych, które ulegają dysocjacji elektrolityc (elektrolity). Zabieg ten umożliwia ukierunkowane, miejscowe podanie odpowiedniego unika się w ten sposób dolegliwości odczuwanych wskutek nakłucia oraz obja ubocznych, związanych z podaniem leku drogą doustną lub pozajelitową. Sposób wykonania zabiegu Bezpośrednio na skórę kładzie się gazik nasycony wodnym roztworem związki chemicznego, ulegającego dysocjacji na jony, z których jeden ma być wprow; do tkanek, następnie podkład zwilżony wodą i elektrodę z folii cynowej. Skóra 322 być oczyszczona alkoholem lub eterem z ciał tłuszczowych i produktów rozpadu potu. W niewielkiej odległości od pierwszej elektrody umieszcza się drugą, zamykającą obwód elektryczny, z podkładem zwilżonym tylko wodą. Biegun elektrody nad roztworem leku musi być jednoimiennym z biegunem jonu leku, który ma być wprowadzony do tkanek. Jonoforeza działa na zasadzie odpychania ładunków jednoimien-nych (prawo Coulomba: jony dodatnie będą podążały w kierunku bieguna ujemnego, ajony ujemne - w kierunku bieguna dodatniego). Do najczęściej wykorzystywanych leków w zabiegach jonoforezy leczniczej, odgrywających dużą rolę w przygotowaniu sportowca do ćwiczeń ruchowych, należą: 1. Środki mające rozmiękczający wpływ na blizny, kształtujące elastyczną bliznę oraz zapobiegające powstaniu zrostów - stosuje się jodek potasu oraz hialuroni-dazę; jodek sodu używa się w stężeniu 1-2%, wprowadzając go spod elektrody ujemnej. Czas trwania zabiegu wynosi 20-30 minut. Hialuronidazę przygotowuje się do jonoforezy rozpuszczając 750 międzynarodowych jednostek enzymu suchej substancji w 1000 ml buforu octanowego o pH 5,2. Wprowadza sieją spod elektrody dodatniej, czas trwania zabiegu wynosi 20-30 minut. 2. Środki przeciwdziałające zanikowi kostnemu i przyspieszające zrost kości (po złamaniach) - stosuje się chlorek wapniowy o stężeniu 1-2%, wprowadzając go spod elektrody dodatniej. Jonoforeza wapniowa winna być zawsze stosowana równolegle z ruchowymi ćwiczeniami usprawniającymi (najważniejszym czynnikiem remineralizacji kości jest ich obciążanie). } 3. Środki przeciwzapalne - można stosować również chlorek wapniowy lub preparaty sterydowe, z grupy hydrokortyzonu pod postacią hemibursztynianu hydrokor-tizonu, wprowadzając spod elektrody ujemnej dawkę 25 mg na 1 ml roztworu. Czas trwania zabiegu 10-15 minut. 4. Środki przeciwbólowe - stosuje się chlorowodorek nowokainy lub chlorowodorek ksylokainy. Związki te wprowadza się w stężeniu 1-2% spod elektrody dodatniej. Czas zabiegu wynosi 15-20 minut. 5. Środki rozszerzające obwodowe naczynia krwionośne - stosuje się histaminę, którą wprowadza się w rozcieńczeniu 1: 10000 spod elektrody dodatniej. Przy pierwszym zabiegu roztworów powinien mieć stężenie 1: 20000; dopiero po upewnieniu się, że zawodnik dobrze toleruje zabieg, można stosować roztwór o większym stężeniu. Konsekwencje zastosowania histaminy to zaczerwienienie twarzy i szyi, zawroty głowy, obniżenie ciśnienia krwi i tachykardia. Czas jonoforezy zależy od rodzaju leku, stadium choroby i wrażliwości osobniczej na prąd elektryczny. Najczęściej mieści się on w przedziale 15-20 minut. Stosowanie tego zabiegu przez dłuższy czas może być nawet szkodliwe ze względu na możliwość wystąpienia uszkodzeń elektrolitycznych skóry. W zależności od wskazań zabiegi wykonuje się codziennie lub co drugi dzień, a cykl leczenia obejmuje 10-20 zabiegów. 323 Wskazania obejmują: blizny (jod), niepełny zrost kostny (wapń), nerwobóle, kulszową (prokaina, lidokaina), odmrożenia, przewlekłe stany zapalne stawów i okolic, rwę kulszową (histamina), stany bólowe (adrenalina z lidokaina lub prokair stany zapalne skóry, tkanek miękkich, małych stawów i pochewek ścięgnistych drokortyzon). Przeciwwskazania obejmują: ropne stany zapalne skóry i tkanek miękkich, te peraturę ciała powyżej 38°C. Jonoforezy nie wolno wykonywać w okolicach, w | rych kości zostały zespolone metalem. Lokalizacja elektrod w wybranych przypadkach patologii narządu ruchu [60,$ Zespół bolesnego barku Elektrodę aktywną w kształcie liścia koniczyny o wymiarach 18x15 cm z pc dem pośrednim (np. z gazy) umieszcza się na górnej powierzchni barku, a eleŁ nieaktywną o wymiarach 14x19 cm z podkładem pośrednim układa się na pr mieniu. Zapalenie ścięgna głowy długiej mięśnia dwugłowego Elektrodę aktywną o wymiarach 7x10 cm z podkładem pośrednim umieszcza: na przedniej stronie ramienia, a elektrodę nieaktywną o wymiarach 8x13 cm z kładem pośrednim układa się na tylnej stronie ramienia. Bóle stawu łokciowego (np. „łokieć tenisisty", „łokieć miotacza") Elektrodę aktywną o wymiarach 4x6 cm z podkładem pośrednim kładzie się nad obolałym nadkłykciem (bocznym lub przyśrodkowym), a elektrodę nieaktywną o wymiarach 4x9 cm z podkładem pośrednim umieszcza się po przeciwnej stronie elektrody aktywnej. Bóle kłębu kciuka i kciuka Elektrodę aktywną o wymiarach 3x5 cm z podkładem pośrednim umieszcza się na grzbietowej stronie podstawy ręki, a elektrodę nieaktywną o wymiarach 4x6 ci z podkładem pośrednim układa się po przeciwnej stronie elektrody aktywnej. Bóle stawu biodrowego Elektrodę aktywną o wymiarach 8x15 cm z podkładem pośrednim układa siei pachwinie (wzdłuż więzadła pachwinowego), a elektrodę nieaktywną o wymia 10x17 cm z podkładem pośrednim umieszcza się poprzecznie na udzie, naprzeciw elektrody aktywnej. Bóle stawu kolanowego Elektrodę aktywną o wymiarach 6x10 cm z podkładem pośrednim umieszcza: na przyśrodkowej stronie stawu, a elektrodę nieaktywną o wymiarach z podkładem pośrednim układa się na bocznej stronie stawu. —c mie 324 Bóle stawu skokowego Elektrodę aktywną o wymiarach 6x10 cm z podkładem pośrednim umieszcza się I miejscem dolegliwości (strona boczna lub przyśrodkowa stawu), a elektrodę niemą o wymiarach 8x12 cm z podkładem pośrednim układa się naprzeciwko elektrody aktywnej. Bóle grzbietu Elektrodę aktywną o wymiarach 8x19 cm z podkładem pośrednim kładzie się na obolałej grupie mięśni, a elektrodę nieaktywną o wymiarach 8x19 cm umieszcza się symetrycznie na drugiej stronie grzbietu. 6.7.4. Elektrostymulacja Elektrostymulacja to wykorzystanie prądu galwanicznego do pobudzania nerwów i uzyskania skurczów określonych grup mięśniowych w celu ich usprawnienia. Jest to metoda wyjątkowo pomocna w procesie reedukacji siły i napięcia mięśni, szczególnie szkieletowych. W wyniku działania na mięsień nagłym bodźcem elektrycznym wywołuje się jego skurcz, ale nie udrażnia w pełni, towarzyszącego mu w warunkach fizjologicznych, skomplikowanego procesu aferentacji, eferentacji i sprzężeń zwrotnych, który reguluje koordynację i precyzję ruchów. Dlatego należy wykonywać zabiegi elektrostymulacji wraz z różnymi rodzajami masażu i odpowiednio dobraną ki-nezyterapią. Sposób wykonania zabiegu Warunkiem prawidłowo wykonanej elektrostymulacji „elektrodą czynną" jest znajomość topografii tzw. punktów motorycznych. Punkt motoryczny nerwu to miejsce na skórze, w którym nerw położony jest najbliżej jej powierzchni, natomiast punkt motoryczny mięśnia to miejsce, w którym nerw wnika do mięśnia. W punktach motorycznych przykłada się elektrody czynne, połączone z biegunem ujemnym źródła prądu, których wymiary są znacznie mniejsze od elektrod biernych, usytuowanych w pewnej odległości na skórze. Przy elektrostymulacji mięśni odnerwionych (na skutek uszkodzenia komórek ruchowych rdzenia lub gałęzi ruchowych nerwów rdzeniowych) stosuje się metodę dwuelektrodową. Na skórze, w miejscach odpowiadających przejściu mięśnia w ścięgno, układa się dwie małe, takie same elektrody. Nie ma tutaj mowy o punktach motorycznych, ponieważ uszkodzone włókna nerwowe straciły możliwość przewodzenia prądu. W elektrostymulacji dwuelektrodowej biegun ujemny łączy się z elektrodą położoną obwodowo, a dodatni dośrodkowo (szczegółowe informacje dotyczące lokalizacji punktów motorycznych nerwów i mięśni znajdzie czytelnik w specjalistycznych podręcznikach z fizykoterapii). Elektrostymulacja polega na stosowaniu różnych impulsów prądu elektrycznego, powstałych na skutek przerywania prądu galwanicznego. 325 Impuls prostokątny Impuls prostokątny charakteryzuje się bardzo krótkim, bliskim zera, czasem narastania i opadania natężenia. Z tego powodu jest on przydatny do stymulacji mięśni zdrowych lub trochę uszkodzonych (np. po długim unieruchomieniu). Prądu tego nie stosuje się dla mięśni odnerwionych, ponieważ wymagają one dużego natężenia, które jest dla sportowca bolesne. Prąd prostokątny wykorzystywany jest też do leczenia bólów mięśniowych i choroby zwyrodnieniowej stawów. Impuls trójkątny Elektrostymulacja prądem trójkątnym poprawia procesy odżywcze mięśni i stan czynnościowy, zapobiega zanikowi masy mięśniowej (do momentu powrotu naturalnego unerwienia), czyli generalnie wskazana jest przy niedowładach i porażeniach wiotkich mięśni. Podstawową cechą tego prądu jest powolne narastanie natężenia. Wskazania obejmują: zaniki mięśniowe po urazach i z nieczynności, uszkodzenia więzadeł, stany po złamaniach kości, ostre i przewlekłe zespoły bólowe (np. po urazach, po zabiegach chirurgicznych, neuralgie, zapalenie i uszkodzenie nerwów obwodowych, korzeniowe zespoły bólowe, zapalenia okołostawowe itp.). Przeciwwskazania - nie wolno stosować zabiegów na okolicę serca. 6.7.5. Prądy diadynamiczne Prądy diadynamiczne powstają w wyniku „prostowania" prądu sinusoidalnie zmiennego 50Hz. Są złożone z impulsów w kształcie połówki sinusoidy. Czas trwania impulsu jest równy czasowi przerwy i wynosi 10 ms. Francuski lekarz Bernard scharakteryzował sześć rodzajów prądu z dwoma skłaj dowymi: prądem stałym (basis) i prądem sinusoidalnie zmiennym (dosis). Prądy diadynamiczne mają źródło w dwóch podstawowych prądach impulsov 0 częstotliwości 40 i lOOHz. Przez zmianę w odpowiednich stosunkach czasowych I tych prądów, przez ich modulowanie i przerywanie otrzymuje się pozostałe cztery rodzaje prądu. Wyróżnia się następujące prądy diadynamiczne: DF, MF, CP, LP, RS 1 MM. DF - ma działanie przeciwbólowe, zmniejsza napięcie mięśniowe i jest prąd przygotowawczym do stosowania innego rodzaju prądu diadynamicznego. MF - zwiększa ukrwienie, działa drażniąco, zwiększa napięcie mięśniowe. CP - działa przeciwbólowo w zespołach ze wzmożeniem napięcia mięśni. LP - działa przeciwbólowo, obniża napięcie mięśniowe. RS - stosuje się w stymulacji mięśni zdrowych, zwiotczałych, o zmniejszonej i sie z nieczynności. MM - wskazania jak przy prądzie RS (nie wykonuje się elektrostymulacji prąden RS i MM przy porażeniach wiotkich). Działanie przeciwbólowe prądów diadynamicznych polega na podwyższeniu j gu odczuwania bólu. Po zastosowaniu tych prądów ból maleje. Prądy te powodują i skła- I 3wych I 326 rozszerzenie naczyń krwionośnych, co daje lepsze ukrwienie i powoduje zwiększenie przewodnictwa elektrycznego tkanek. Ma to duże znaczenie w leczeniu obrzęków pourazowych, zaburzeń trofiki oraz ukrwienia obwodowego tkanek. Korzystanie z prądów DF, CP i LP jest szczególnie wskazane w leczeniu zespołów bólowych występujących w przebiegu zmian zwyrodnieniowych kręgosłupa i dyskopatii. Podsumowując, prądy diadynamiczne dają efekt przeciwobrzękowy, przeciwbólowy, przeciwzapalny, spazmolityczny i odżywczy. Najszybciej, bo często już po 2-3 zabiegach, ustępują objawy bólowe i obrzęk, wskazane jest jednak wykonanie 3-4 kolejnych zabiegów po to, aby nastąpiła stabilizacja efektu leczenia. Przerwy pomiędzy poszczególnymi zabiegami nie powinny przekraczać 48 godzin. We wszystkich ostrych stanach bólowych zabiegi należy przeprowadzać codziennie (nawet dwukrotnie). W przypadku, gdy objawy chorobowe nie ustąpią całkowicie po 7 dniach, zaleca się przerwę na okres 6-7 dni, po czym należy ponowić serię. Zabezpiecza to przed powstaniem przyzwyczajenia, które może zniweczyć wyniki leczenia. Z tych samych powodów ogranicza się czas trwania jednego zabiegu do 3-5 minut oraz do 10-12 minut, o ile prąd stosuje się w kilku miejscach. Efekt leczniczy diadynamoterapii jest większy, o ile zabieg poprzedzi się 5-10 minutowym naświetlaniem diatermią krótkofalową lub kąpielą w 1-3% solance o tempe-[ raturze 37-42°C. Nie stosuje się prądów DD w pierwszej, a nawet drugiej dobie po dużym urazie. Ostrożnie wykonuje się zabiegi na głowie i jamie brzusznej z uwagi na niebezpieczeństwo skurczu naczyń, udaru mózgu pod wpływem prądu LP oraz skrętu jelit pod wpływem prądu CP. Korzystne wyniki uzyskuje się w zapaleniach zmęczeniowych, włókienkowych naderwaniach mięśni i ścięgien, w stłuczeniach, zmianach bliznowatych i w nieskomplikowanych skręceniach stawów. Dobre rezultaty osiąga się też po zwichnięciach i podwichnięciach, w zanikach mięśni i zesztywnieniach stawowych z nieczynności (np. po długim unieruchomieniu opatrunkiem gipsowym), łącząc leczenie prądami DD z masażem, balneoterapią i ki-nezyterapią. Sposób wykonania zabiegu Do zabiegów stosuje się najczęściej elektrody płaskie, pod którymi umieszcza się zwilżone wodą podkłady. Wielkość mocowanych elektrod zależy od okolicy ciała, do której je przykładamy. W miejscu bolesnym zakłada się zawsze elektrodę połączoną z biegunem ujemnym. Drugą elektrodę łączy się z biegunem dodatnim i umieszcza niedaleko pierwszej, ale w taki sposób, aby prąd płynąc między elektrodami „przeszywał" ognisko chorobowe. W terapii zespołów bólowych stosuje się kolejno prądy: DF przez 2 min, następnie MF przez 0,5 min, CP przez 2-3 min oraz LP przez 3-4 min. Czas zabiegu wynosi przeważnie ok. 8 minut. Liczba zabiegów zależy od rodzaju schorzenia, zakładanych celów i waha się od 6 do 10. 327 Y Natężenie stosowanego prądu nie może u zawodnika wywołać bólu, a tylko raźne odczuwanie - w różnym stopniu - przepływu prądu. Oprócz tego należy pan tać, że prądów DD nie wolno stosować w okolicy serca, klatki piersiowej i końc górnych u osób, które mają wszczepiony rozrusznik serca. Wskazania obejmują: bóle mięśniowe po dużym wysiłku, bóle pourazowe (np. j złamaniach, skręceniach, zwichnięciach itp.), zapalenie kaletek maziowych i poch wek ścięgnistych, zapalenia okołostawowe (np. stawu barkowego czy łokcioweg lumbago. Przeciwwskazania obejmują: zmiany dermatologiczne na skórze, ropne stany: palne skóry i tkanek miękkich, podwyższoną temperaturę ciała, miejscowe żabi nia czucia, osobniczą nietolerancję prądu, ostre stany zapalne, infekcje ogólne. Wybrane przykłady zabiegów z zastosowaniem prądów diadynamicznych [60, 95] Zespół bolesnego barku Zabieg przeprowadza się korzystając z elektrod płaskich; elektrodę ujen umieszcza się nad stawem ramiennym, a elektrodę dodatnią na ramieniu, stosuje i prąd CP poniżej progu odczuwania bólu; czas trwania zabiegu wynosi 3-4 min. Można zastosować drugi sposób również używając elektrod płaskich; elekti ujemną układa się przykręgosłupowo na szyjnym odcinku kręgosłupa, a elekti dodatnią nad mięśniem naramiennym; stosuje się prąd CP lub LP poniżej progu | czuwania bólu; czas zabiegu wynosi 3 min. Zapalenie stawu łokciowego („łokieć tenisisty", „łokieć miotacza") Zabieg przeprowadza się przy użyciu elektrod płaskich albo elektrody małej uchwycie cyrklowym; elektrody ujemne umieszcza się na miejscach bolesnych; suje się prąd LP poniżej progu odczuwania bólu; czas zabiegu wynosi 3-4 min. Stany po urazach mięśni, stawów i elementów okołostawowych Zabieg wykonuje się z zastosowaniem elektrod płaskich albo dużych na uchv cyrklowym, elektrody ujemne układa się poprzecznie na stawie lub w miejscu stosuje się prąd CP lub LP poniżej progu odczuwania bólu; czas zabiegu wynosi | min. Choroba zwyrodnieniowa stawów Zabieg przeprowadza się za pomocą elektrod płaskich lub elektrod na uchv cyrklowym; elektrody ujemne umieszcza się poprzecznie na stawie w miejscu leśnym; stosuje się prąd CP, LP lub DF poniżej progu odczuwania bólu; czas zabii wynosi 6-8 min. Zanik mięśni Zabieg wykonuje się korzystając z elektrod płaskich lub elektrod na uchv cyrklowym; elektrodę ujemną (-) układa się w miejscu przejścia mięśnia w ścię 328 stosuje się prąd RS lub MM do uzyskania wyraźnego skurczu mięśnia; czas zabiegu wynosi 6-10 min. Bóle odcinka lędźwiowo-krzyżowego kręgosłupa Zabieg przeprowadza się używając elektrod płaskich; elektrodę ujemną umieszcza się w miejscu bólu; stosuje się prąd CP lub LP do progu odczuwania bólu; czas zabiegu wynosi 6-8 min. Można zastosować drugi sposób przy użyciu elektrod płaskich na uchwycie cyrklowym; elektrodę ujemną układa się przykręgosłupowo podłużnie lub poprzecznie; stosuje się prąd CP do progu odczuwania bólu; czas zabiegu wynosi po 2-3 minuty w każdym ułożeniu. Bóle odcinka szyjno-piersiowego kręgosłupa Zabieg przeprowadza się korzystając z elektrod płaskich; elektrodę ujemną umieszcza się przykręgosłupowo na odcinku szyjnym, a elektrodę dodatnią na pasie barkowym; stosuje się prąd CP do progu odczuwania bólu; czas zabiegu wynosi 6-8 min. 6.7.6. Prądy interferencyjne Prądy interferencyjne są to prądy średniej częstotliwości, modulowane w amplitudzie z małą częstotliwością. Powstają w wyniku interferencji (nakładania się) w tkankach dwóch prądów przemiennych średniej częstotliwości o przebiegu sinusoidalnym, których częstotliwości mało się różnią od siebie. W terapii wykorzystuje się prądy o częstotliwościach ok. 4000Hz. Sposób wykonania zabiegu Zabiegi tymi prądami wykonuje się za pomocą czterech elektrod (dwie pary), które są wykładnikiem zastosowania dwóch niezależnych obwodów elektrycznych. Te dwa obwody na ciele pacjenta zakłada się w miejscu toczącego się procesu chorobowego w ten sposób, że krzyżują się one po przekątnej. Przy skrzyżowaniu się prądów o częstotliwości 4000Hz i 4100Hz następuje już opisana interferencja, a wynikająca z różnicy częstotliwości wartość lOOHz stanowi zakres działania terapeutycznego. Wybierając odpowiednią wartość (statyczną lub dynamiczną) w przedziale 0-100Hz można osiągnąć niżej wymienione cele. Cele stosowania prądów interferencyjnych 1. Działanie przeciwbólowe (efekt podwyższenia progu odczuwania bólu). 2. Wywołanie skurczów mięśni szkieletowych. 3. Oddziaływanie na układ nerwowy autonomiczny (przekrwienie głębokich naczyń, zwiększenie przepływu w naczyniach limfatycznych, działanie tonizujące napięcie ścian naczyń krwionośnych). 4. Usprawnienie procesów odżywczych i przemiany materii tkanek. 329 7 Działanie częstotliwości stałych 1. 0-30Hz - pobudzają włókna nerwów układu ruchowego. 2. 40-70Hz - wywierają działanie przekrwienne. 3. 90-100Hz - wpływają na wegetatywny układ nerwowy, działają silnie przeciw-bólowo. Działanie częstotliwości zmieniających się rytmicznie 1. 0-1 OHz - wywołują pojedyncze skurcze odnerwionych mięśni; stosowane do gimnastyki mięśni przy niedowładach wiotkich. 2. 25-50Hz - poprawiają krążenie obwodowe, pobudzają mięśnie do skurczu. 3. 50-100Hz - działają znieczulająco, polepszają ukrwienie i przemianę materii, i 4. 90-100Hz - działają tonizująco na współczulny układ nerwowy, wywołują efekt przeciwbólowy. 5. 0-100Hz - mają działanie od drażniącego do tłumiącego, powodują rytmiczne pobudzenie przechodzące w rozluźnienie mięśni, wywołują przekrwienie na-1 czyń głębiej położonych, usprawniają krążenie chłonki oraz procesy odżywcze i przemianę materii. Zasady obowiązujące przy stosowaniu prądów interferencyjnych 1. Natężenie prądu ma być dostosowane do indywidualnej wrażliwości sportowe 2. Czas trwania zabiegu, który wykonuje się codziennie, wynosi 6-10 minut, i symalnie 15 minut. Wskazania obejmują: stany pourazowe, obrzęki, przykurczę stawowe, zaniki i śniowe spowodowane nieczynnością, obwodowe porażenia nerwów, pourazowy spół Sudecka, półpasiec, odmrożenia, zaburzenia krążenia obwodowego, mialg i neuralgie. Przeciwwskazania obejmują: stany zapalne i ropne skóry, temperaturę ciała powyżej 38°C, świeże naderwania mięśni, ścięgien i więzadeł, złamania z odprysk kości. 6.8. Ultradźwięki Ultradźwiękami nazywa się drgania mechaniczne o częstotliwości przekraczaj! granicę słyszalności ucha ludzkiego (powyżej 20kHz). W lecznictwie wykor się ultradźwięki o częstotliwości 800, 1000, 2400kHz. 6.8.1. Ogólna charakterystyka zabiegu Aparaty do ultradźwięków to układy drgające (przetworniki ultradźwięków), 1 przenoszą drgania na inne cząsteczki i w ten sposób powstaje fala drgań. Energ netyczna drgających cząsteczek materialnych, przenikając np. tkanki człowieka, i niowo maleje, przekształcając się w inne rodzaje energii - cieplną, chemiczną i < 330 tryczną. Te rodzaje energii stanowią o istocie leczenia. Jednym z najistotniejszych efektów towarzyszących oddziaływaniu fali drgań na organizm jest wywołane przez nią ciśnienie. Na przeciętną komórkę ustroju ludzkiego fala o natężeniu 2 W/cm2 i częstotliwości 800kHz wywiera ciśnienie rzędu 101,3kPa (0,17 atm). Owe wahania ciśnienia są główną składową mechanizmu leczniczego działania ultradźwiękami (nazywa się ten efekt mikromasażem tkanek). Ponadto ultradźwięki dają efekt cieplny (największy w tkance nerwowej i na granicy zmian struktur tkankowych) oraz fizykochemiczny. Ogólnie wpływ ultradźwięków na organizm wyraża się: - działaniem przeciwbólowym, - zmniejszeniem napięcia mięśniowego, - powstaniem związków aktywnych biologicznie, - rozszerzeniem naczyń krwionośnych, - hamowaniem działania układu współczulnego, - hamowaniem procesów zapalnych, - przyspieszeniem wchłaniania tkankowego. Dawkowanie: - dawki słabe 0,05-0,5 W/cm2, - dawki średnie 0,5-1,5 W/cm2, - dawki silne 1,5-2,0 W/cm2. Czas zabiegu: - krótki 1-3 minut, - średni 4-9 minut, - długi 10 i więcej minut. 6.8.2. Zasady stosowania ultradźwięków 1. W stanach ostrych wykonuje się zabieg jeden raz lub dwa razy dziennie przez 5 dni, następnie co drugi dzień i w miarę poprawy - coraz rzadziej. Czas zabiegu 1-6 minut, natężenie 0,05-0,5 W/cm2, częstotliwość 0,8-l,0MHz (do leczenia głębokiego), a 2-3MHz do płytkiego leczenia skóry. 2. W stanach przewlekłych wykonuje się serię zabiegów (10-15) codziennie lub co drugi dzień, działając miejscowo. Po 2-3 tygodniach serię można ponowić. W stanach podostrych stosuje się natężenie 0,5-1,5 W/cm2, w przewlekłych 2-3 W/cm2 w dłuższych odstępach czasu. 3. Stosując zabiegi za pośrednictwem wody (najlepiej przewodzi drgania ultradźwiękowe) należy zwrócić uwagę na jej temperaturę (ma być obojętna dla zawodnika i nie może zawierać pęcherzyków powietrza, pochłaniającego niepotrzebnie energię). 331 JL 4. U niektórych osób ultradźwięki mogą wywołać senność, zmęczenie, dlatego 1 piej jest je wykonywać po treningu. Sportowcy osłabieni wymagają wyższyc dawek niż osoby pobudliwe, u których lepsze będą dawki niższe. 5. Czas oddziaływania ultradźwiękami na okolicę przykręgosłupową i sploty ne wowe nie powinien przekraczać jednorazowo 2 minut. Charakterystyczną właściwością energii ultradźwiękowej jest jej oddziaływa termiczne, dzięki któremu można nagrzewać niedostępne, głęboko położone tka (np. staw biodrowy), a także oddziaływanie fizykochemiczne, które jest podstav skutecznych procedur leczniczych w tak trudnych do leczenia jednostek choro wych, jak zwapniające zapalenie mięśni, ostroga piętowa itp. Oprócz wymienionych przypadków korzystne zmiany osiąga się lecząc ult wiekami przewlekłe choroby stawów, np. zespół zmian zniekształcających kręgosłi spotykany u ciężarowców, zapalenie okołobarkowe, kontuzje po skręceniach, sti czeniach, bóle mięśniowe, lumbago, przeciążenia aparatu ścięgnisto-więzadłowe i nerwobóle. 6.8.3. Sposób wykonania zabiegu Zabiegi z wykorzystaniem ultradźwięków przeprowadza się tylko techniką labi (dynamiczną) lub półstabilną (półstatyczną); nie wykonuje się zabiegów techniką bilną (statyczną). Technika labilna polega na powolnym przesuwaniu głowicy po określonym cinku ciała, posmarowanym olejem parafinowym, wazelinowym czy też specjaln; żelem. Podczas zabiegu głowicę poruszamy - bez nacisku na tkanki - ruchami ol nymi ślizgającymi, tam i z powrotem. Część ciała poddawana zabiegowi winna dwa razy większa od powierzchni stosowanej głowicy. W przypadku dużego o1 chorobowego należy podzielić go na odpowiednio mniejsze pola i każde z nich na-dźwiękawia się oddzielnie taką samą dawką. W trakcie jednej sesji zabiegowej o< działuje się nie więcej niż na 3 pola zabiegowe o powierzchni ok. 30-40 cm2. Zabiegi techniką półstabilną przeprowadza się dużo wolniej niż techniką labi Należy pamiętać, aby głowica cały czas była w ruchu w obszarze zabiegowym, sując tę technikę konieczne jest zmniejszenie dawki. Zabiegi można wykonywać metodą bezpośrednią, czyli na miejsca związane zmianami chorobowymi i najbliższych okolic, i metodą pośrednią - poprzez połi nia skórno-trzewne z autonomicznego układu nerwowego, tzw. strefy Heada, odpowiadające strefom dermatomu ze zmianami chorobowymi narządów wewnętrzny albo oddziaływanie na punkty bolesne (np. punkty akupunkturowe). Przy meto pośredniej należy stosować mniejsze dawki. 332 6.8.4. Wskazania i przeciwwskazania Wskazania obejmują: bóle pleców i krzyża, rwę kulszową, zespół bolesnego barku i łokcia, ostrogę piętową, nerwoból nerwu trójdzielnego, blizny. Przeciwwskazania obejmują: choroby naczyń obwodowych, ostre objawy zapalne, stany gorączkowe, nie zakończony wzrost kości, zmiany skórne, szczególnie [w przebiegu chorób zakaźnych, nerwicę wegetatywną zaawansowaną. Uwaga: nie należy bezpośrednio stosować ultradźwięków na mózg i rdzeń kręgowy oraz na serce i płuca. 6.9. Magnetoterapia Leczenie polem magnetycznym było znane już w starożytności, a Hipokrates w sposób naukowy opisał jego lecznicze działanie na organizm człowieka. Badania przeprowadzane przez ostatnie 25 lat wykazały, że pod wpływem pola magnetycznego jony znajdujące się w komórkach ciała ulegają przemieszczeniom, powodując hiperpolaryzację błony komórkowej i tym samym przyspieszają przemianę materii -przede wszystkim w trakcie zachodzących procesów energetycznych. Wpływa to na i zwiększenie możliwości wykorzystania tlenu przez komórkę. 6.9.1. Ogólna charakterystyka pola magnetycznego małej częstotliwości Magnetoterapia to wykorzystywanie leczniczego wpływu magnesów i urządzeń wytwarzających pola magnetyczne o różnej charakterystyce fizycznej na organizm człowieka. Mechanizm oddziaływania pola magnetycznego na ustrój jest bardzo złożony i skomplikowany. Pole magnetyczne jest wytwarzane przez poruszające się w sposób uporządkowany ładunki elektryczne, naładowane ciała, a także przez prądy przesunięcia w dielektryku. Występuje ono dookoła dowolnego przewodnika z prądem, bez względu na materiał z jakiego jest wykonany i rodzaj jego przewodnictwa. Leczenie polem magnetycznym posiada wiele stron dodatnich, a mianowicie: ? 1. Pole magnetyczne wnika we wszystkie tkanki ciała człowieka równomiernie. 2. Stymulacje mogą być wykonywane przez ubranie, gips, bandaże itp. 3. Metal nie jest przeszkodą w stosowaniu pola magnetycznego. 4. Efektywnie działa zarówno na tkankę kostną, jak i na tkankę łączną. i 5. Jest zabiegiem nietermicznym. 6. Nie występuje działanie uboczne. Pole magnetyczne można podzielić na statyczne i dynamiczne. Statyczne wytwarzane jest przez różnego rodzaju magnesy, a źródłem dynamicznego pola magnetycz- 333 *' nego jest indukcja tego pola w wyniku przepływu prądu przez dany przewodnik, to zarówno stałe, jak i impulsowe pola magnetyczne. Do leczenia przeważnie stosuje się impulsowe pola magnetyczne o częstotliwi do 60Hz (w Polsce 50Hz, gdyż tyle wynosi częstotliwość prądu sieciowego). W gnetoterapii, podobnie jak przy leczeniu prądami korzysta się z impulsów o różn kształtach (o przebiegu prostokątnym, trójkątnym, trapezowym i sinusoidalnym używane w zależności od rodzaju schorzenia). Okolica, w której występuje patoloj i rodzaj tej patologii decydują o typie aplikatora pola magnetycznego. Są to ol urządzenia o różnej średnicy. Przygotowanie urządzenia do przeprowadzenia zabiegu polega na zastosowi kilku parametrów (w zależności od dysfunkcji): 1. Częstotliwości pola magnetycznego. 2. Natężenia pola. 3. Rodzaju pola. 4. Czasu zabiegu. Leczenie polem magnetycznym jest bezpieczne i można je stosować w dłuższynj okresie bez żadnych negatywnych następstw dla pacjenta - sportowca. Średni czas zabiegu wynosi ok. 15 minut, a w niektórych przypadkach nawet do 60 mim W jednej serii jest 10-15 zabiegów. Na początku serii należy je wykonywać codzi nie, a potem co drugi dzień. Na prawidłowość wykonania zabiegu ma wpływ dol odpowiedniej częstotliwości i rodzaju pola. Przyjęło się, że częstotliwości 0-5Hz stosuje się przeważnie w stanach ostrych, od 5 do 20Hz w stanach podostrych, a 20Hz w stanach przewlekłych. Podobna reguła dotyczy wielkości indukcji mą tycznej, która zwykle przedstawiona jest w mikroteslach (mT) lub w procem W procesach ostrych, które przebiegają z objawami bólowymi, stosuje się dawki niżej 3mT, w podostrych do 5mT, a w przewlekłych powyżej tej wartości. Aparaty do magnetoterapii zbudowane są z generatora prądu małej częstotliwi i aplikatora. Najbardziej popularne są aplikatory okrągłe, w których szpulowe jenie gwarantuje jednorodne pole magnetyczne solenoidu. W przypadku aplik płaskich pole magnetyczne jest bardziej rozproszone. 6.9.2. Efekty biologiczne osiągane przez stosowanie pola magnetycznego Pole magnetyczne od innych działań fizycznych odróżnia przenikanie wszystkie struktury ustroju. Inne postacie energii są pochłaniane przez tkanki do pewnej głębokości. Pole magnetyczne pobudza procesy oddychania komórkowego i regeneracji i kowej, usprawnia krążenie obwodowe krwi (przyspiesza rozwój krążenia oh w uszkodzonej tkance), skraca czas gojenia się zmian troficznych na skórze, duje lepsze zaopatrzenie tkanek w tlen i efektywniejsze jego wykorzystanie (zwie 334 się we krwi ciśnienie parcjalne tlenu), działa korzystnie na powstanie kostniny w przypadkach utrudnionego zrostu kostnego, przyspiesza resorpcję krwiaków i obrzęków pourazowych, działa przeciwbólowo, wpływa na potencjał błon komórkowych, powodując szybszą wymianę jonów, wywołuje reakcje biochemiczne i reakcje przebiegające z udziałem enzymów i hormonów, ma działanie przeciwzapalne, hamuje procesy destrukcyjne i pobudzające reaktywność immunologiczną ustroju w przypadku zmian degeneracyjnych i zapalnych w stawach, polepsza metabolizm ki nerwowej, szczególnie w ośrodkowym układzie nerwowym poprzez zmniej -enie napięcia naczyń mózgowych. 9.3. Wskazania i przeciwwskazania Wskazania obejmują: złamania kości, urazy mięśni, ścięgien, więzadeł i stawów (np. skręcenia, zwichnięcia), neuralgie (np. rwa kulszowa), nerwobóle, operacje na nerwach obwodowych i splotach, zmęczeniowe wzmożone napięcie mięśni, zaburzenia krążenia obwodowego, trudno gojące się rany i oparzenia, ostre i przewlekłe zapalenia oskrzeli i zatok, bóle głowy. Przeciwwskazania obejmują: ciężkie infekcje pochodzenia wirusowego, bakteryjnego i grzybiczego. 6.9.4. Wybrane przykłady zabiegów z wykorzystaniem pola magnetycznego małej częstotliwości [60,95,117] Bolę stawu barkowego Aplikator ustawia się na okolicę stawu; parametry ustala się w zakresach: częstotliwość 20Hz, natężenie pola lOmT, rodzaj pola - prostokątny; czas zabiegu 12 min, liczba zabiegów -21. Bolę stawów łokciowych Aplikator ustawia się na okolicę stawu; parametry ustala się w zakresach: częstotliwość 15Hz, natężenie pola 10mT, rodzaj pola - prostokątny; czas zabiegu 12 min, liczba zabiegów - 21. Bóle stawów nadgarstkowych i stawów ręki Aplikator ustawia się na okolicę chorego stawu; parametry ustala się w zakresach: częstotliwość lOHz, natężenie pola lOmT, rodzaj pola - prostokątny; czas zabiegu 12 ' min, liczba zabiegów -21. Bóle stawów biodrowych : Aplikator ustawia się na okolicę stawu; parametry ustala się w zakresach: częstotliwość 20Hz, natężenie pola 15mT, rodzaj pola - trójkątny, czas zabiegu 12 min, [ liczba zabiegów -21. 335 Bóle stawów kolanowych Aplikator ustawia się na okolicę stawu; parametry ustala się w zakresach: często! tliwość 15Hz, natężenie pola 15mT, rodzaj pola - półtrójkątny; czas zabiegu 12 min, I liczba zabiegów - 21. Bóle stawów skokowych i stawów stopy Aplikator ustawia się na okolicę chorego stawu; parametry ustala się w zakresach: częstotliwość lOHz, natężenie pola 15mT, rodzaj pola - półtrójkątny; czas zabiegu 12 j min, liczba zabiegów -21. Opóźniony zrost kostny Aplikator ustawia się na okolicę złamania; parametry ustala się w zakresach: cim stotliwość 10-15Hz, natężenie pola 15mT, rodzaj pola - trójkątny; czas zabiegu % min, 3 razy dziennie, liczba zabiegów 30-60. 6.9.5. Wpływ pulsującego pola magnetycznego na przebieg odnowy ? powysiłkowej Przeprowadzając - w istocie proste - badania, dowiedziono korzystnego działania pulsującego pola magnetycznego na przebieg restytucji powysiłkowej. Grupa młodych ludzi (18 zdrowych mężczyzn w wieku 19-22 lat) została poddana trzykrotnie submaksymalnej próbie wysiłkowej, w odstępach siedmiodniowych. Po każdej próbie badani wypoczywali w pozycji leżącej, odpowiednio: 1. na leżance z aplikatorem pola magnetycznego, wytwarzającego zmienne pole I magnetyczne w czasie 8 minut, 2. na leżance z aplikatorem pola magnetycznego, nie podłączonym do sieci elektrycznej, 3. na leżance pokrytej normalnym kocem. Wyniki badań pokazują, że powrót częstości tętna do wartości spoczynkowych n*j stępował najszybciej u badanych wypoczywających z aplikatorem pulsującego pola magnetycznego. Podobnie zachowywało się ciśnienie tętnicze krwi, którego wartości wracały do normy w czasie o 60% krótszym od wypoczywających nie poddanych działaniu pola magnetycznego. Ten stan rzeczy dowodzi korzystnego działania poli magnetycznego na krążenie krwi oraz na transport i dyfuzję tlenu, co ma miejsce głównie w obrębie naczyń mikrokrążenia. 6.10. Laseroterapia Nazwa laser pochodzi od pierwszych liter angielskiego określenia Light cation by Stimulated Emission of Radiation - czyli wzmocnienie światła pr, mulowaną (wymuszoną) emisję promieniowania. Fenomen lasera zawarty jest nie w sposobie działania czy konstrukcji, w wyjątkowych właściwościach promieniowania jakie urządzenie to emituje. 336 Bóle stawów kolanowych Aplikator ustawia się na okolicę stawu; parametry ustala się w zakresach: czę tliwość 15Hz, natężenie pola 15mT, rodzaj pola - półtrójkątny; czas zabiegu 12 : liczba zabiegów - 21. Bóle stawów skokowych i stawów stopy Aplikator ustawia się na okolicę chorego stawu; parametry ustala się w za częstotliwość lOHz, natężenie pola 15mT, rodzaj pola - półtrójkątny; czas zabiegu min, liczba zabiegów - 21. Opóźniony zrost kostny Aplikator ustawia się na okolicę złamania; parametry ustala się w zakresach: stotliwość 10-15Hz, natężenie pola 15mT, rodzaj pola - trójkątny; czas zabiegu min, 3 razy dziennie, liczba zabiegów 30-60. 6.9.5. Wpływ pulsującego pola magnetycznego na przebieg odnowy powysiłkowej Przeprowadzając - w istocie proste - badania, dowiedziono korzystnego działi pulsującego pola magnetycznego na przebieg restytucji powysiłkowej. Grupa dych ludzi (18 zdrowych mężczyzn w wieku 19-22 lat) została poddana trzyl; submaksymalnej próbie wysiłkowej, w odstępach siedmiodniowych. Po każdej prób badani wypoczywali w pozycji leżącej, odpowiednio: 1. na leżance z aplikatorem pola magnetycznego, wytwarzającego zmienne magnetyczne w czasie 8 minut, 2. na leżance z aplikatorem pola magnetycznego, nie podłączonym do sieci trycznej, 3. na leżance pokrytej normalnym kocem. Wyniki badań pokazują, że powrót częstości tętna do wartości spoczynkowych i stępował najszybciej u badanych wypoczywających z aplikatorem pulsującego magnetycznego. Podobnie zachowywało się ciśnienie tętnicze krwi, którego wa wracały do normy w czasie o 60% krótszym od wypoczywających nie poddany działaniu pola magnetycznego. Ten stan rzeczy dowodzi korzystnego działania pola magnetycznego na krążenie krwi oraz na transport i dyfuzję tlenu, co ma miejsce głównie w obrębie naczyń mikrokrążenia. 6.10. Laseroterapia Nazwa laser pochodzi od pierwszych liter angielskiego określenia Light cation by Stimulated Emission of Radiation - czyli wzmocnienie światła przez: mulowaną (wymuszoną) emisję promieniowania. Fenomen lasera zawarty jest nie w sposobie działania czy konstrukcji, w wyjątkowych właściwościach promieniowania jakie urządzenie to emituje. 336 6.10.1. Fizyczne właściwości promieniowania laserowego Promieniowanie laserowe charakteryzuje się: 1. monochromatycznością (monoenergetycznością) - zbiór fal w promieniowaniu tylko jednej określonej długości, 2. dużą intensywnością (wielką gęstością strumienia mocy), odniesioną do jednostki szerokości widma promieniowania, 3. koherencją (spójnością czasową i przestrzenną), jednakowymi fazami wszystkich fal na dużych odległościach; fale koherentne mają zawsze równe fazy drgające i w czasie nałożenia w przestrzeni dają zjawisko interferencji, 4. dużą kierunkowością generacji wiązki promieniowania (mała rozbieżność kątowa). Biorąc pod uwagę moc, jaką mogą generować lasery medyczne, wyróżnia się urządzenia o: 1. małej mocy (1-6 mW), [ 2. średniej mocy (7-50 mW), 3. dużej mocy (powyżej 500 mW). Ze względu na rodzaj ośrodka czynnego lasery dzieli się na: gazowe, półprzewodnikowe, cieczowe i z zastosowaniem ciał stałych. Lasery emitujące promieniowanie o małej mocy są stosowanie w tzw. biostymulacji. Energia laserów małej mocy wynosi kilka mJ/cm2, a moc do ok. 50 mW. Promieniowanie laserowe o podobnych parametrach wywołuje podwyższenie temperatury tkanek nie więcej niż o 0,l-0,5°C. Z tego powodu lasery takie określa się jako zimne. W biostymulacji używa się głównie laserów helowo-neonowych (He-Ne) oraz półprzewodnikowych, w których ośrodkiem czynnym jest przeważnie dioda galenowo-arsenkowa (Ga-As). Promienie laserów He-Ne wnikają na głębokość ok. 10 mm, a laserów Ga-As - do 30 mm. Natężenie uzyskiwane przy użyciu tych laserów waha się w przedziale 15-200 W/cm2 w czasie ekspozycji trwającej 30 sek. - 10 min. Efektywność oddziaływania bioenergetycznego laserów mierzy się skutecznością absorpcji i głębokością penetracji promieniowania laserowego o określonej długości fali w poszczególne elementy strukturalne tkanek. Głębokość, na jaką wnikają w tkankę promienie lasera jest uwarunkowana strukturą tkanki, zawartością wody, ilością hemoglobiny, melaniny itp. Wiele zależy też od długości fali, użytej mocy i dawki energii promieniowania oraz czasu naświetlania. 6.10.2. Biologiczne efekty oddziaływania biostymulacji laserowej Liczne doświadczenia udowodniły istotny wpływ światła laserowego, absorbowanego przez struktury komórkowe, na: stymulację syntezy kwasów nukleinowych i wielu białek (w tym również kolagenu), zwiększenie aktywności niektórych enzymów (dehydrogenaz, transaminaz, hydrolaz) oraz prostaglandyn, procesy fagocytozy, 337 rozmnażania i ruchliwości komórek, wzrost syntezy ATP, przyspieszenie dysocjacji. oksyhemoglobiny i modulację odpowiedzi immunologicznej komórki. Na podstawie powyższych zmian można mówić o korzystnym działaniu promieniowania laserowego na przebieg leczenia stanów zapalnych i regeneracji tkanek! miękkich, na szybkie kształtowanie się kostniny w przełomach złamanych kości. Na podkreślenie zasługuje działanie analgetyczne (na drodze nerwowej i humoral-nej). Badacze sugerują, że efekt przeciwbólowy promieniowania laserowego ma] związek z wpływem tego naświetlania na stan czynnościowy naczyń tętniczych I i włosowatych, z przyspieszonym odpływem limfy z miejsc objętych stanem bólo- j wym, z większą ilością endorfin i prostaglandyn, a także z usprawnieniem komórko j wych procesów przemiany materii. 6.10.3. Wskazania i przeciwwskazania Wskazania obejmują: zmiany przeciążeniowe narządu ruchu, ból mięśni, ścięgien, rozcięgien, więzadeł, torebek stawowych, pochewek i kaletek maziowych oraz błony maziowej, urazy mięśni i stawów, procesy zapalne stawów i tkanek miękkich narządu ruchu, naciągnięcia, naderwania i przewlekłe zapalenie ścięgna Achillesa, \ uszkodzenie łąkotek, „łokieć tenisisty", zespół kanału nadgarstka, nerwobóle nerwów obwodowych, obrzęki powysiłkowe. Przeciwwskazaniem jest wysoka temperatura ciała. 6.10.4. Wybrane przykłady zabiegów z wykorzystaniem promieniowania laserowego [60,95,117] Prosty sposób aplikacji, nieinwazyjny, zarówno w technice kontaktowej, jak i kontaktowej, jest niepodważalną zaletą wyróżniającą tę metodę spośród innych. Zespół bolesnego barku Zabieg przeprowadza się przykręgosłupowo na odcinku C4-Th4 oraz na całej ok licy stawu barkowego, po stronie chorej; częstotliwość impulsów ustala się w kresie 1500-2000Hz; czas zabiegu 8 min; liczba zabiegów w serii 8, liczba serii: czas przerwy między seriami wynosi 7 dni. Zespół bolesnego łokcia Zabieg wykonuje się na całej okolicy stawu łokciowego; częstotliwość impuls ustala się w zakresie 1000-1500Hz; czas zabiegu 6 min; liczba zabiegów w serii I liczba serii 2, czas przerwy między seriami wynosi 5 dni. Bóle stawu kolanowego Zabieg stosuje się na okolicę stawu, głównie wokół torebki stawowej i szpary sta-j wowej; częstotliwość impulsów ustala się w zakresie 1500-2500Hz; czas zabiegu 8 min; liczba zabiegów w serii 6, liczba serii 2, czas przerwy między seriami wynosi | dni. 338 Bóle stawu skokowego Zabieg przeprowadza się na okolicy stawu, szczególnie wokół torebki stawowej i szpary stawowej; częstotliwość impulsów ustala się w zakresie 1500-2000Hz; czas zabiegu 6 min; liczba zabiegów w serii 6, liczba serii 2, czas przerwy między seriami wynosi 5 dni. Skręcenia stawów Zabieg wykonuje się miejscowo na kontuzjowanym stawie w zależności od stopnia skręcenia (lekkie, średnie, ciężkie) odpowiednio ustala się: częstotliwość impulsów (1500-2500Hz, 1500-2000Hz, 1000-1500Hz), czas zabiegu (8-9 min, 7-8 min, 6-8 min), liczbę zabiegów w serii 8, liczbę serii (1, 2, 2), czas przerwy między seriami wynosi 0 dni, 5 dni, 7 dni. Naciągnięcie i naderwanie mięśni Zabieg stosuje się miejscowo na okolicę urazu; w zależności od uszkodzenia częstotliwość impulsów będzie różna (naciągnięcie 1000-2000Hz, naderwanie 1000-1500Hz); pozostałe parametry są takie same: czas zabiegu 6-8 min, liczba zabiegów [ w serii 8-10, liczba serii 1. Zapalenie pochewki ścięgna Zabieg wykonuje się miejscowo na chorym miejscu; w zależności od stanu zapalenia (ostre, przewlekłe) ustala się odpowiednio zakres częstotliwości (1000-1500Hz, 1500-25OOHz); czas zabiegu 6-8 min, liczba zabiegów w serii 7-9, liczba serii 1. Ostroga piętowa Zabieg stosuje się na okolicę pięty; częstotliwość impulsów ustala się w zakresie 1500-2OOOHz; czas zabiegu 6 min, liczba zabiegów w serii 6, liczba serii 1. Dolegliwości odcinka szyjnego kręgosłupa Zabieg przeprowadza się przykręgosłupowo po obu stronach na odcinku C4-1M; częstotliwość impulsów ustala się w zakresie 1000-1500Hz; czas zabiegu 6-8 min, liczba zabiegów w serii 6-10, liczba serii 2, czas przerwy między seriami wynosi 7 dni. Dolegliwości odcinka lędźwiowo-krzyżowego kręgosłupa Zabieg wykonuje się przykręgosłupowo po obu stronach na odcinku L1-S2; częstotliwość impulsów ustala się w zakresie 1500-2000Hz; czas zabiegu 8-10 min, liczba zabiegów w serii 7-10, liczba serii 2, czas przerwy między seriami wynosi 7 dni. 339 7. Fizjologiczne podstawy wysiłku Fizjologia sportu to dział fizjologii człowieka, zajmujący się badaniem właściwości i zmian funkcjonalnych organizmu, występujących pod wpływem wysiłku (ćwiczeń fizycznych). Obejmuje badania sprawności funkcjonalnej organizmu, procesów zmęczenia i wypoczynku, zmian adaptacyjnych w różnych warunkach środowiska i okresach życia. Do zadań fizjologii sportu należą: ocena stanu wytrenowania organizmu, wykrywanie stanów przetrenowania, ocena i modyfikacja metod treningowych. 7.1. Wpływ treningu fizycznego na organizm sportowca Wpływ treningu fizycznego na skórę Wpływ treningu fizycznego na skórę należy analizować przede wszystkim przez pryzmat czynności mechanizmów termoregulacyjnych organizmu sportowca. U człowieka na wymianę ciepła między organizmem i otoczeniem mają wpływ ściśle określone mechanizmy fizjologiczne: po pierwsze - zmiany termoregulacyjnych właściwości powierzchniowych warstw ciała; po drugie wydzielanie potu i jego parowanie z powierzchni skóry. Podczas dużej aktywności fizycznej produkowana jest duża ilość ciepła. Aby nie doszło do przegrzania organizmu i do zmniejszenia wydolności fizycznej oraz obniżenia tempa pracy, część ciepła musi zostać usunięta z ustroju. Najbardziej wydajnym mechanizmem dokonującym tej czynności jest wydzielanie potu. Jest to reakcja obronna, w czasie trwania której pot parując pod wpływem ciepła zabiera duże jego ilości ze skóry, co powoduje oziębienie przepływającej w rozszerzonych naczyniach skórnych krwi, a tym samym całego organizmu. Wpływ treningu fizycznego na układ kostnoszkieletowy Pod wpływem treningu fizycznego w szkielecie człowieka zachodzą bardzo różne zmiany fizjologiczne, które zależą od stanu szkieletu, wieku zawodnika, jego konstytucji oraz od wymagań stawianych przez trening. W okresie wzrostu ciała mała aktywność mięśniowa służy wzrostowi na długość. Przy intensywnej pracy mięśniowej notuje się raczej zahamowanie wzrostu na długość. Z tego tytułu u młodych aktywnych sportowców często ma się do czynienia z upośledzeniem wzrostu na długość, co rzecz jasna nie jest równoznaczne z niekorzystnym wpływem na ostateczną wysokość danego zawodnika. Mięśnie szkieletowe, działając na swoje kostne przyczepy, po zakończeniu okresu wzrostu na długość doprowadzają do zgrubienia warstwy korowej kości. Skutkiem 341 tego rodzaju przerostu może być powiększenie szerokości trzonu kości, powiększenie warstwy gąbczastej oraz tworzenie się nierówności, grzebieni, wyrośli i ostróg kostnych. W zależności od charakteru stosowanego treningu przeciążenia fizyczne mogą prowadzić do miejscowych stanów podrażnienia i do zmian martwiczych, najczęściej mających źródło w okostnej, mogą też powodować zmiany zwyrodnieniowe struktury kostnej. Przeważnie następstwem przetrenowania miejscowego są złamania zmęczeniowe i martwica oddzielająca kostnochrzęstna. Drugą stroną medalu jest zupełna bezczynność mięśni szkieletowych. Wówczas dochodzi do powolnej redukcji substancji kostnej oraz do zmniejszenia zawartości węglanów i fosforanów wapnia w kościach. Wpływ treningu fizycznego na mięśnie szkieletowe Działanie na mięśnie szkieletowe jest najważniejszym celem treningu sportowego. 0 przystosowaniu się czynności mięśnia szkieletowego do warunków stawianych przez proces treningowy decyduje jakość bodźca treningowego. Na skutek treningu, który ukierunkowany jest na rozwijanie szybkości i siły mięśniowej, uwydatnia się roboczy przyrost masy mięśniowej, co równocześnie odpowiada przyrostowi siły. Inaczej wygląda sytuacja przy treningu ukierunkowanym na wytrzymałość. W tym przypadku, zmierzając do optymalizacji przemiany materii, na czoło wysuwa się proces ekonomizacji zużycia energii. Możliwości przerastania mięśni szkieletowych i równoczesnego wzrostu siły są różne w poszczególnych okresach życia człowieka. U osób młodych możliwości są w tym względzie najlepsze, maleją wraz z upływającym wiekiem adekwatnie do fizjologicznego zmniejszania się siły. Najbardziej widoczne przerosty mięśni szkieletowych obserwuje się głównie? u zawodników trenujących podnoszenie ciężarów, miotaczy, sprinterów, wioślarzy, pięściarzy i gimnastyków przyrządowych, w mniejszym wymiarze u pływaków czy biegaczy narciarskich. Dla przykładu można przytoczyć przerost mięśni barków 1 kończyn górnych u sztangistów, tenisistów, miotaczy, gimnastyków przyrządowych, pięściarzy, dalej mięśni klatki piersiowej u pływaków, gimnastyków i zapaśników czy mięśni czworogłowych uda u piłkarzy nożnych, kolarzy i biegaczy narciarskich, mięśni łydek u skoczków, biegaczy krótkodystansowych, mięśni brzucha u gi ków, łyżwiarzy szybkich i zapaśników. Istotne będzie w tym miejscu przytoczenie czasami pojawiających się niekoi nych następstw treningu. Chodzi o asymetryczne wykształcenie określonych mięśniowych w takich dyscyplinach sportowych, jak np. szermierka, rzuty 1 atletyczne czy tenis. Procesowi temu trudno jest niestety przeciwdziałać, nawet stosowanie odpowiednich wyrównawczych zajęć ruchowych. U trenujących siłę i szybkość da się zauważyć wyraźne przyrosty masy mięśniowej, natomiast u zawodników poddanych treningowi wytrzymałościowemu of yo. się mięśnie smukłe, o mniejszym przekroju poprzecznym. Należy stwierdzić, że ezwzględna siła mięśniowa jest w tym drugim przypadku wyraźnie mniejsza, przy równocześnie dużo większej wytrzymałości i zdolności koordynacyjnej. Dotyczy to zwłaszcza biegaczy długodystansowych, chodziarzy, kolarzy i pływaków. Napięcie mięśniowe w stanie spoczynku jest różne, w zależności od charakteru dyscypliny. Napięcie to znacznie rośnie u sportowców uprawiających dyscypliny o charakterze siłowym (na skutek dużo większej ilości fibryli niż u wytrzymało-ściowców). Nieduże napięcie mięśni stwierdza się u biegaczy uprawiających biegi długie. Powyższe różnice są szybko wychwytywane przez doświadczonego masażystę w trakcie masażu. Dłużej trwający trening działa na mięśnie o dużej masie w ten sposób, że wzmaga przede wszystkim ich kurczliwość i pobudliwość. Z kolei przy treningu wytrzymałościowym pobudliwość mięśnia maleje. Dzięki optymalizacji przemiany materii komórek mięśniowych (wzrost liczby mitochondriów i białek mi-tochondrialnych) dochodzi do zmniejszenia zapotrzebowania na tlen. Jednocześnie notuje się poprawę unaczynienia, zwiększenie gotowości rozkurczowej oraz wzrost poziomu mioglobiny w ćwiczonych mięśniach, co prowadzi do zwiększenia odporności na zmęczenie i skrócenia czasu regeneracji po wysiłku. W trenowanych intensywnie mięśniach nie zauważa się zwiększenia liczby włó-kienek mięśniowych, ale za to widoczne jest zwiększenie powierzchni przekroju włókien mięśniowych. Na skutek przyspieszenia przemiany materii zmienia się skład chemiczny trenowanych mięśni. Oprócz znacznego podniesienia się poziomu glikogenu (nawet dwukrotnie) rośnie zawartość potasu, wapnia, magnezu, żelaza, ATP, kreatyny, fosforanu kreatyny, azotu całkowitego, nieorganicznego kwasu fosforowego, kwasu mlekowego, zasad oraz katalizatorów biologicznych. Skutkiem treningu bywa też ból pojawiający się w mięśniach. Najczęściej odczuwają go zawodnicy nie wytrenowani i niekoniecznie po dużych obciążeniach. Źródłem tych dolegliwości może być powodowane zakwaszeniem zapalenie mięśnia. Mogą też do nich się przyczyniać mikronaderwania więzadeł i torebek stawowych, których często nie da się uniknąć przy dłużej trwającej intensywnej pracy fizycznej. Wpływ treningu fizycznego na układ krążenia Intensywny, systematyczny trening mięśni szkieletowych doprowadza do wystąpienia charakterystycznych zmian w sercu i narządzie krążenia sportowca. Zmiany kształtu serca u sportowców wysuwają się na plan pierwszy. Są one wynikiem procesu systematycznego przygotowania do ciągle utrzymywanego większego obciążenia. Dokonujące się w sercu zmiany, pod wpływem treningu, są bardzo różne i zależą od dyscypliny sportu (charakteru obciążeń), intensywności treningu oraz od czynników konstytucjonalnych. 343 Generalnie, pod nazwą serce sportowca rozumie się przede wszystkim powiek nie serca, które może w różnym stopniu odnosić się do poszczególnych jego części. Największe zmiany dostrzega się przy obciążeniach o charakterze wytrz ściowym (np. u maratończyków i biegających na długich dystansach, u chodzia biegaczy narciarskich, kolarzy szosowych, u wioślarzy długodystansowych itp.). Nie stwierdza się zmian wielkości serca u zawodników poddanych krótkotrwa obciążeniom fizycznym (np. sprinterzy, judocy, miotacze, gimnastycy przyrządo czy skoczkowie narciarscy). Na skutek przerostu komór serca u sportowca dochodzi równocześnie do rozs rżenia naczyń wieńcowych, proporcjonalnego do zaistniałego przerostu serca. Ale i ciekawe, objętość ukrwienia wieńcowego w przypadku serca u trenujących zawc ków jest mniejsza w stosunku do osób zdrowych, nie wykonujących intensywny ćwiczeń, ponieważ zużycie tlenu przy jednakowym obciążeniu fizycznym jest mniejsze u osobnika fizycznie wytrenowanego niż u niewytrenowanego. Równocześnie z poszerzeniem komór obserwuje się niewielkie poszerzenie wego przedsionka, poszerzenie żył płucnych oraz znaczne powiększenie prawe przedsionka. W ten sposób tworzą się doraźne magazyny krwi krążącej; dlatego | ganizm sportowca w sytuacji dużych obciążeń dysponuje wystarczającą ilością 1 w czasie rozkurczu w następstwie szybkiego dopływu krwi z tych zmagazynowanyc zapasów. Na obwodzie dodatkowym magazynem krwi jest śledziona. W chwilach spoczynku rzut skurczowy serca jest zmniejszony, czas napinania! mięśnia sercowego i wyparcia krwi skrócony. W trakcie obciążenia i bezpośrednio po nim objętość serca ulega zmniejszeniu,! a porcja krwi zalegającej ulega wyparciu do tymczasowych magazynów krwi cej. Oprócz zmian kształtu serca dość często stwierdza się (na skutek wagotonii) znaczne zatokowe zwolnienie rytmu pracy serca oraz podciśnienie tętnicze, w przypadkach którego ciśnienie skurczowe może przyjmować wartość ok. 80 mmHg. Powyższe zmiany, jak również poszerzenie i przerost serca nie zawsze mają wie wspólnego z rzeczywistą wydolnością sportowca. Dowodzą tego przypadki sportowców, osiągających wspaniałe rezultaty, którzy mimo poszerzonego serca wykazują względne przyspieszenie akcji serca oraz nadciśnienie tętnicze. Również wiele charakterystycznych zmian pojawia się w krążeniu obwodowym sportowców. Na wysuwają się zmiany w postaci zwiększenia oporów na obwodzie, przy czym: szenie to jest na ogół proporcjonalne do poziomu wytrenowania. Spoczynkowe | śnienie tętnicze skurczowe przeważnie jest niskie, a rozkurczowe nieco wyższe; przewiduje norma. Efektem tego jest zmniejszenie amplitudy ciśnienia. U wyczynowców znaczna jest też różnica tętniczo-żylna w utlenowaniu krwi. i ten wskazuje na polepszenie wykorzystania tlenu dostarczanego do tkanek z 1 344 Lepsze wykorzystanie i zużytkowanie tlenu w warunkach wysiłku fizycznego jest możliwe dzięki większemu ukrwieniu włośniczkowemu i otwarciu podczas pracy tych włośniczek, które są zamknięte w stanie spoczynku. Dzieje się tak dlatego, że w czasie obciążenia fizycznego dochodzi do obniżenia napięcia ścian małych tętnic (arterioli) i obniżenia oporu w krążeniu obwodowym. Czas trwania krążenia u sportowców jest wydłużony w stanie spoczynku, a po wysiłku fizycznym ulega skróceniu adekwatnie do wielkości wykonywanej pracy. Obciążenie powoduje, że wzrasta pojemność minutowa serca, głównie poprzez zwiększenie rzutu serca, a w drugiej kolejności poprzez przyspieszenie akcji serca. f Na skutek tych zmian serce sportowca ma zdolność do bardziej efektywnej pracy -jego maksymalne objętości wyrzutowa i minutowa są zdecydowanie większe niż uosób nie uprawiających sportu. W sytuacji dużego obciążenia fizycznego opór obwodowy wyraźnie się zmniejsza, ciśnienie tętnicze skurczowe wzrasta wolniej, a ciśnienie tętnicze rozkurczowe maleje szybciej. Amplituda ciśnienia tętniczego po wysiłku istotnie narasta w porównaniu z odpowiednią wartością spoczynkową. Powoduje to, że średnie ciśnienie tętnicze staje się wartością względnie stałą, a obciążenie serca ciśnieniem tętniczym u osób wytrenowanych rośnie umiarkowanie. Po zaprzestaniu wysiłku ciśnienie tętnicze skurczowe i rozkurczowe szybko wraca do normy. Wpływ treningu fizycznego na skład krwi Na skutek intensywnego długotrwałego treningu dochodzi we krwi przede wszystkim do wzrostu liczby krwinek czerwonych i do zwiększenia zawartości hemoglobiny. Zwiększenie ilości hemoglobiny oraz liczby erytrocytów (nawet o 2 min) jest wyrazem celowo ukierunkowanych procesów dostosowania organizmu sportowca do lepszego zaopatrzenia w tlen. Zmiany w zakresie obrazu krwinek białych we krwi obwodowej, pojawiające się bezpośrednio po wysiłkach fizycznych, są tym mniejsze, im wyższy jest poziom wy-trenowania określonego zawodnika. U wytrenowanych zawodników notuje się tendencję do nieznacznego zwiększania się liczby krwinek białych, wzrostu liczby limfocytów do ok. 40% i do odmładzania się granulocytów. Typową zmianą w składzie chemicznym krwi jest przecukrzenie krwi, pojawiające się po pracy. Łączy się ono ze zwiększeniem zawartości adrenaliny we krwi obwodowej oraz zwiększeniem rezerwy alkalicznej. Wzrost rezerwy alkalicznej o 11% jest uzasadniony reakcją organizmu na uwarunkowane przez pracę zakwaszenie, przy czym jednocześnie rośnie też zdolność do wiązania CO2. W trakcie wysiłku fizycznego i po jego zakończeniu czas krzepnięcia jest znacznie dłuższy u zawodników wytrenowanych wytrzymałościowo, co świadczy o hamującym krzepnięcie skutku treningu wytrzymałościowego. 345 Korzystne znaczenie profilaktyczne i lecznicze posiada obniżenie pod wpływeri treningu wytrzymałościowego zwiększonej zawartości trójglicerydów oraz cholesterolu we krwi obwodowej. We krwi po wysiłku obserwuje się też wzrost zawartości fosforu i potasu, podniesienie się poziomu kreatyny, glutationu i białek osocza. Przedstawione powyżej zmiany we krwi cofają się całkowicie w krótkim czasie poi zakończeniu pracy fizycznej. Zmiany te nie wywierają istotnego wpływu na późniejszy okres pracy, ale częste ich powtarzanie się powoduje trwalsze zmiany we krwi obwodowej. Wpływ treningu fizycznego na układ nerwowy Zmiany, jakie powstają w układzie nerwowym w wyniku długotrwałego treningu mają swoją specyfikę. Charakteryzują się tym, że określony skutek bardzo szybko wyzwala inny efekt (wykształcenie szczególnych procesów odruchowych). Wykształcenie się odruchowych form ruchu i pełnych automatyzmów, czyli tzw. stereotypów dynamicznych, do których to świadomie zmierza się w trakcie treningu, ma wyjątkowe znaczenie dla wydolności i ekonomicznej gospodarki energetycznej organizmu. Osobników dobrze wytrenowanych można łatwo rozpoznać po sposobie poruszania się, po oszczędności ruchów i po braku nadmiaru ruchów towarzyszących. Taki stan rzeczy osiąga się w wyniku wykształcenia dobrej koordynacji za pomocą optymalnego wyuczenia odruchowych form ruchu. Trening fizyczny ma wpływ na skrócenie czasu reakcji zawodnika. Czas reakcji odgrywa bardzo często rozstrzygającą rolę w tych dyscyplinach sportu, w których są rozwijane duże szybkości (np. sprinty lekkoatletyczne, kolarstwo torowe, narciarsl zjazdowe itp.), lub w których występują zaskakujące, nieraz niespodziewane zawodników biorących udział w walce sportowej. Tego typu sytuacje występują częściej w takich dyscyplinach, jak: boks, judo, zapasy, szermierka, tenis, gry łowe itp. U zdecydowanej większości sportowców po dłuższym okresie treningu docłu do mniej lub bardziej wyraźnego przesunięcia równowagi wegetatywnej w kierunku wagotonii, co determinuje zachowanie całego układu czynnościowego ustroju. Pojawiająca się pod wpływem treningu wagotonia zwiększa możliwości dostosowania się i służy ekonomicznej pracy poszczególnych narządów. Wagotonia treningowa rozwija się względnie powoli. Sprzyjają jej sen, różne biegi odnawiające, wpływające na rozwój kondycji fizycznej (np. sauna) i wiedni tryb życia. Znajduje ona wyraz przede wszystkim w zwolnieniu akcji s w podciśnieniu tętniczym, w zwolnieniu oddychania, a czynnościowo w bardziej nomicznej gospodarce energetycznej ustroju oraz w poprawie zużytkowania tlenu. Zdarza się jednak, że u dobrze wytrenowanych sportowców, u których stwierd się wagotoniczne przestrojenie ustroju, pojawiają się reakcje sympatyczne, k 346 w stosunku do normy wydają się wybitnie zwiększone. Objawia się to nadmiernym napięciem przedstartowym, dużą potliwością, bladością skóry, napadowym przyspieszeniem akcji serca oraz napadowym wzrostem ciśnienia tętniczego. Wymienione wyżej objawy występują głównie przed ważnym startem lub bezpośrednio przed treningiem. Bardzo ważnym, pożądanym objawem wytrenowania jest pojawienie się mocnej przeciwregulacji wagotonicznej po krótko trwającym wysiłku. Chodzi o obniżenie wartości tętna i ciśnienia tętniczego poniżej poziomu wyjściowego. U sportowców, prezentujących wysoki poziom wytrenowania często obserwuje się skłonności do ujawniania się nadczynności przysadki mózgowej i niedoczynności gruczołów przytarczycznych i płciowych. U kobiet systematyczny trening niekorzystnie wpływa na układ wewnątrzwydzielniczy, a szczególnie na cykl menstru-acyjny. Rzeczą ważną podkreślenia jest fakt, że u zawodników chwiejnych wegetatywnie i z nieprawidłowym napięciem układu sympatycznego systematyczny trening fizyczny prawie zawsze doprowadza do normalizacji napięcia układu wegetatywnego. Na koniec trudno nie wspomnieć o zwiększonym wpływie dużych obciążeń fizycznych i psychicznych w sporcie wysoko kwalifikowanym na ośrodkowy układ nerwowy. Wiele eksperymentów i badań dostarcza niezbitych dowodów zdecydowanego nasilenia aktywności centralnego układu nerwowego. Przemawiają za tym odpowiednie obrazy EEG, w których zauważa się zwiększenie średniej częstotliwości rytmu alfa, wzrost amplitudy fal typu alfa i zmniejszenie względnej amplitudy fal typu theta. Równoległe z obciążeniami fizycznymi zmiany, monitorowane w kontekście amplitudy i czasu trwania wyładowań typu alfa, współzależne z intensywnością treningu, dowodzą aktywizacji rozległych obszarów mózgu. Wpływ treningu fizycznego na układ oddechowy Wpływ pracy fizycznej na układ oddechowy zaznacza się najbardziej w pojemności życiowej płuc. Wzrost pojemności życiowej zależy przede wszystkim od obciążeń pracą i treningiem. Pojemność życiowa płuc rośnie najbardziej w przypadkach sportów wytrzymałościowych, przy uprawianiu których przez dłuższy czas wymusza się zwiększenie minutowej wentylacji płuc. Zwiększenie pojemności życiowej odbywa się powoli; istotne zmiany notuje się dopiero po dłuższym czasie trenowania. Na uwadze trzeba mieć też fakt, że wielkość uzyskanej pojemności życiowej determinowana jest czynnikami konstytucjonalnymi, wiekiem zawodnika oraz każdorazowym zapotrzebowaniem na tlen. Dla zwiększenia pojemności życiowej płuc największe znaczenie ma miarowość rytmu oddychania w trakcie dłużej trwającego obciążenia; dlatego pojemność życiowa płuc najbardziej rośnie u pływaków, wioślarzy, biegaczy długodystansowych i biegaczy narciarskich (u kobiet maksymalne wartości są o ok. 15% niższe). 347 Obiektywna ocena pojemności życiowej płuc jest możliwa dopiero wtedy, kiedy występuje możliwość ustalenia korelacji między stopniem rozwoju całego ciała a pojemnością życiową. Ocenie tych relacji służy u człowieka wskaźnik oddechowy Lo-rentza: pojemność życiowa płuc w cm3 podzielona przez wzrost (w cm) zawodnika. U zawodników wytrenowanych wskaźnik ten kształtuje się na poziomie od 25 do 30, u bardzo wytrenowanych powyżej 35 (mężczyźni niewytrenowani legitymują się wskaźnikiem na poziomie od 18 do 25). U kobiet wszystkie wartości są o ok. 5 punktów niższe. Równolegle z powiększeniem się pojemności życiowej płuc uwidacznia się, po odpowiednio długim okresie treningu, zmniejszenie częstości oddychania, które jest wynikiem równoczesnego powiększenia objętości powietrza respiracyjnego. Biorąc pod uwagę powyższe, można zauważyć uderzającą analogię do serca sportowca. Dlatego powiększenie rzutu skurczowego serca odpowiada zwiększeniu objętości powietrza respiracyjnego, objętość minutowa serca - pojemności życiowej płuc, a zwolnienie akcji serca - zwolnieniu częstości oddychania. Osobnik niewytre-nowany, dla uzyskania większej wentylacji zwiększa przede wszystkim częstość oddychania, podczas gdy sportowiec wysokiego wyczynu wzmaga głębokość oddechu. Godny podkreślenia jest też fakt, że powrót czynności oddechowej do normy odbywa się szybciej u sportowców. Dość istotne znaczenie posiada występujące w trakcie dłużej trwającego treningu przestawienie z oddychania typu piersiowego na oddychanie typu brzusznego, co jest ważne dla zwiększenia pojemności życiowej płuc u kobiet. Bardzo ważnym wskaźnikiem stopnia wytrenowania jest dostosowanie rytmu ofl dychania do rytmu ruchu. Im te czynności są lepiej zgrane, tym korzystniej kształtuj się gotowość do pracy. W takich dyscyplinach, jak pływanie, kolarstwo, wioślars biegi długie, biegi narciarskie czy łyżwiarskie (dominuje w nich rytmiczna praca zyczna) warunkiem uzyskiwania dobrych rezultatów jest właśnie odpowiednia h dynacja powyższych czynności. Inny charakter oddychania wymuszają dyscypliny uprawiane na dużych wysoi ściach (biegi narciarskie, alpinizm), gdzie należy dostosować oddychanie do w; ków niedotlenienia. Sposób oddychania, który kształtuje się po dłuższym treningu wysokościach powyżej 2000 m, cechuje się pogłębieniem czynności oddechc z jednoczesnym jej zwolnieniem, a minutowa objętość oddechowa raczej się nie zmienia. Wpływ treningu fizycznego na układ endokrynologiczny Układ endokrynologiczny gwarantuje prawidłowy przebieg życiowych funkcji ustroju. Szczególnie jest to ważne przy podejmowaniu przez sportowca większych obciążeń fizycznych. Praca fizyczna, angażująca większość narządów i tkanek, ji dla ustroju ważnym czynnikiem mobilizującym, który uaktywnia gruczoły wewnętrznego wydzielania. Hormony produkowane przez gruczoły dokrewne wpływają głów (cji I sych ;trz- 348 nie na funkcje wegetatywne, których sprawność decyduje o metabolizmie wysiłkowym. W sytuacji, kiedy układ hormonalny zostaje poddany działaniu wynikającemu z wysiłku fizycznego, dochodzi do odpowiedzi ostrej, charakteryzującej się szybkim, ale przejściowym wzrostem stężenia krążących we krwi hormonów. Jeżeli po wysiłku nastąpi odpoczynek i regeneracja, to po tej ostrej fazie reakcja hormonalna ulega adaptacji i notuje się stosunkowo szybki powrót stężeń hormonów do poziomu wyjścia. Faza ta może przebiegać od kilku minut do kilku godzin. W przypadku następującego zbyt szybko dalszego zwiększania obciążenia treningowego (brak odpoczynku) dochodzi do odpowiedzi hormonalnej typu przewlekłego. Jest ona nacechowana przedłużonym podwyższeniem poziomu krążących hormonów. Czas trwania tej fazy wynosi kilka dni. Krótkie okresy narażenia na taki stres są raczej dobrze tolerowane. Gdy jednak obciążenie treningiem ulega pogłębieniu, rozwija się wówczas silniejsza odpowiedź, która charakteryzuje się obniżeniem stężenia krążących hormonów. Jeżeli nie pojawi się okres odpoczynku i odnowy, zmiany w układzie hormonalnym mogą trwać przez dłuższy czas. Podczas aktywności fizycznej najbardziej wyróżniają się czynności przysadki mózgowej i nadnerczy, które tworzą układ przysadkowo-nadnerczowy. Hormon adrenokortykotropowy (ACTH), wydzielany przez płat przedni przysadki mózgowej wpływa na korę nadnerczy, pośrednicząc w regulacji gospodarki węglowodanowej i tłuszczowej ustroju. Jego ilość podczas podejmowania wysiłku fizycznego znacznie wzrasta, doprowadzając do większego wydzielania hormonów kory nadnerczy: glikokortykoidów (hydrokortyzon i kortykosteron) oraz mineralo-korty-koidów (aldosteron). I Zwiększone wydzielanie ACTH jest w świetle badań reakcją, która ma związek z ubywaniem węglowodanów i ze zwiększoną koncentracją adrenaliny we krwi podczas wysiłku fizycznego, szczególnie połączonego z silniejszą reakcją emocjonalną. Zwiększona podaż glikokortykoidów nasila się zatem podczas treningu fizycznego w chwili, gdy wyczerpanie glikogenu mięśniowego, objawiające się obniżeniem poziomu glukozy we krwi, zaburza przebieg ustrojowych procesów energetycznych. Glikokortykoidy mają więc bardzo korzystny wpływ na procesy odnowy zasobów węglowodanowych, które są podstawowym materiałem energetycznym w mięśniach. Wysiłkowy wzrost wydzielania glikokortykoidów jest więc efektem zapotrzebowania metabolicznego na te hormony. Wzrost ten nie jest zależny od natężenia pracy, lecz od całkowitego wydatku energetycznego. Glikokortykoidy posiadają też funkcję uwalniającą tłuszcze z ich magazynów, ułatwiając w konsekwencji wykorzystanie tych związków w mięśniach jako ważnego materiału energetycznego. Adrenalina, która jest hormonem części rdzennej nadnerczy działa przeciwnie, a więc w kierunku większego wykorzystania węglowodanów. Podczas pracy fizycz- 349 nej poziom adrenaliny wyraźnie rośnie, co ma też wpływ na wzrost ciśnienia krwi. Wyrzut adrenaliny do krwi ma istotne znaczenie dla zwiększenia zdolności do podejmowania wysiłku, ponieważ lepsze wykorzystanie w tym czasie glikogenu w mięśniach poprawia wyraźnie samopoczucie zawodnika i jego gotowość do walki sportowej. Bardzo ważną rolę w wysiłkowej przemianie ciał tłuszczowych i węglowodanów odgrywa również hormon wzrostu, czyli somatotropina (STH). Wydzielany jest on w przednim płacie przysadki mózgowej. Jego uwalnianie w trakcie dużej aktywności mięśniowej wzmaga się wyraźnie. Hormon STH wpływa na uwalnianie kwasów tłuszczowych z mięśni, mobilizując je jako źródło energii. Nabiera to szczególnego znaczenia wtedy, kiedy ilość glukozy we krwi się obniża, alarmując o zmniejszeniu się zapasów węglowodanów. Podsumowując, hormon STH ułatwia wykorzystanie tłuszczów w wysiłkowych przemianach energetycznych, oszczędzając tym samym ustrojowe zapasy węglowodanów. Intensywnej pracy mięśni podczas wysiłku fizycznego może towarzyszyć także nasilenie wydzielania katecholamin, insuliny, hormonu antydiuretycznego przysadki mózgowej, a w niektórych sytuacjach również hormonów tarczycy. Dla wysiłku fizycznego bardzo ważna jest regulacja objętości płynów ustrojowych! i co się z tym ściśle wiąże - elektrolitów. Udowodniono, że wysiłek fizyczny, szczególnie wykonywany na stojąco, powoduje wzrost aktywności antydiuretycznej krwi (zapobieganie utracie wody przez nerki), który jest uwarunkowany zwiększonym wydzielaniem ADH. Dzieje się tak na skutek wzrostu ciśnienia osmotycznego płynu po-zakomórkowego, powodowanego utratą wody w termoregulacyjnie wydzielanym pocie. Zatrzymanie wody w organizmie sportowca jest reakcją typowo przystosowawczą do wysiłku fizycznego. Temu zjawisku towarzyszy zatrzymanie jonów sodu i chloru w organizmie (pełniejsze wchłanianie zwrotne tych jonów w kanalikach nerkowych dzięki aldosteronowi oraz zmniejszenie ich wydalania w pocie za pomocą ACTH). Hormony te zwiększają jednak równolegle wydalanie potasu. Jeżeli chodzi o hormon tarczycy, czyli tyroksynę, to może on zwiększać zużyi tlenu, a także wpływać na poziom ATP w tkankach. Liczne badania mówią o nym uaktywnieniu tarczycy, szczególnie w przemianach metabolicznych, występuj cych pod wpływem systematycznego treningu sportowego. Liczne badania sugerują istotny wpływ męskich hormonów płciowych (androge nów) na masę mięśniową zawodników. Wskutek anabolizującego działania (odkładanie białek w ustroju) tych hormonów dochodzi do przyrostu masy mięśniowi i zwiększenia siły. 350 7.2. Homeostaza a wydolność fizyczna Zdolność organizmu wpływająca na stan równowagi względnej między środowiskiem wewnętrznym i zewnętrznym, dzięki względnej stałości określonych parametrów, np. temperatury ciała, składu krwi itp., nosi nazwę homeostazy. Stan homeostazy zapewnia prawidłowe funkcjonowanie wszystkich tkanek, narządów i układów poprzez układy nerwowy i hormonalny. [ Adaptacja organizmu do wysiłku fizycznego to proces przystosowania się organizmu do zmieniających się warunków środowiska wewnętrznego lub zewnętrznego, umożliwiający - dzięki zmianom funkcjonalnym bądź morfologicznym - organizmo- I wi zachowanie równowagi wewnętrznej (homeostazę). Podczas pracy fizycznej, w początkowym okresie obserwuje się opóźnienie w przystosowaniu czynności fizjologicznych organizmu do wymagań wykonywanej pracy. Zużycie tlenu w tym okresie nie nadąża za całkowitym zapotrzebowaniem na niego, podobnie jak opóźnione jest wydalanie dwutlenku węgla. Prowadzi to w efekcie do takich zaburzeń w organizmie, jak: gorsze ogólne samopoczucie, uczucie silnego zmęczenia, bóle mięśni czy zmniejszona zdolność spostrzegania zjawisk zewnętrznych. Obiektywnymi objawami są: pogorszenie wydolności fizycznej, szybszy rytm oddechu, gorsze wykorzystanie tlenu z powietrza wdychanego oraz intensywne wydalanie dwutlenku węgla. Kontynuowanie pracy, mimo pojawienia się przejściowego okresu zaburzeń występujących na skutek opóźnionej adaptacji fizjologicznej organizmu do wysiłku, prowadzi do uruchomienia mechanizmów przystosowawczych organizmu, zwiększenia wydolno- \ ści i ustąpienia zaburzeń. Okres ten nosi nazwę „drugiego oddechu", w którym następuje stabilizacja funkcjonalna, charakteryzująca się równowagą między zapotrzebowaniem na tlen a jego zużyciem, biochemicznymi procesami rozpadu oraz produkcją dwutlenku węgla i jego wydalaniem. Równowaga funkcjonalna jest wyrazem przystosowania się organizmu do wysiłku fizycznego. Zastosowanie masażu sportowego wpływa korzystnie na wszystkie tkanki, narządy i układy ustroju człowieka oraz i przyspiesza procesy adaptacyjne organizmu do wysiłku. 7.3. Proces zmęczenia i jego odmiany Zmęczenie jest procesem fizjologicznym, obejmującym zespół odwracalnych zmian czynnościowych, będących wynikiem pracy wykonywanej przez organizm człowieka w określonym czasie, powodujących ograniczenie zdolności wysiłkowej. Inaczej mówiąc, jest to stan zmniejszenia zdolności do funkcjonowania organizmu człowieka lub jakiegoś przeciążonego narządu, spowodowany pracą. Zmęczenie jest procesem normalnym i w pewnych granicach korzystnym dla człowieka. Występuje ono po każdej pracy i znika bez śladu, jeżeli odpoczynek był dostatecznie długi i właściwy. Jest to zmęczenie fizjologiczne, które należy odróżniać od innego rodzaju 351 zmęczenia, jakim jest stan przeciążenia umysłowego. Wyróżnia się 4 podstawowe rodzaje zmęczenia: umysłowe (np. przy grze w szachy), czuciowe (np. zmęczenie wzroku), emocjonalne (np. po zakończeniu zawodów) i fizyczne (na skutek zmęczenia mięśni). Dla potrzeb sportu wyczynowego wyróżnia się zmęczenie lokalne (ostre i przewlekłe) oraz ogólne (ostre i przewlekłe). • Zmęczenie lokalne jest procesem fizjologicznym, będącym wynikiem pracy, w którą zaangażowane jest do 30% masy mięśniowej. • Zmęczenie ostre lokalne jest wynikiem intensywnej pracy organizmu; charakteryzuje się nagromadzeniem kwaśnych metabolitów, zmniejszeniem zasobów energetycznych, wpływających na ogólne osłabienie i występowanie bólu przy wykonywaniu ruchów. • Zmęczenie przewlekłe lokalne to skutek długotrwałego obciążenia wysiłkowego, powodujący stopniowe zmniejszanie się koordynacji i precyzji, szybkości i wytrzymałości ruchowej u uprawiających dyscypliny ze stałym schematem ruchowym (np. u strzelców, łuczników, tenisistów itd.). • Zmęczenie ogólne to proces fizjologiczny, będący wynikiem pracy, w którą zm angażowane jest ponad 30% masy mięśniowej; występuje szereg odczynów fizjologicznych. • Zmęczenie ostre ogólne jest efektem jednorazowego intensywnego wysiłku, powodującym wystąpienie subiektywnych odczuć: bólów mięśniowych, duszności, zawrotów głowy czy nudności oraz obiektywnych odczuć: obfite pocenie się, wzrost ciepłoty ciała, zmniejszenie koordynacji i precyzji ruchów. • Zmęczenie przewlekłe ogólne, zwane przemęczeniem, jest wynikiem dłuj trwałego obciążenia wysiłkowego przy stosowaniu niedostatecznych ol wypoczynkowych. W efekcie dochodzi do stopniowego ograniczenia wydolny ści, naruszenia rezerw ustrojowych i zachwiania równowagi funkcjonalnej. 7.4. Ból - czynnik towarzyszący zmęczeniu Ból jest to nieprzyjemne, zmysłowe i emocjonalne odczucie towarzyszące istnieją cemu lub zagrażającemu uszkodzeniu tkanki [25]. Ból jest zjawiskiem czucie zmysłowym o nieprzyjemnym charakterze, sprawiającym cierpienie. • Ból czynnościowy - to ból wywołany czynnikiem psychicznym, często scowiony w obrębie karku, barków oraz wzdłuż górnego i środkowego piersiowego kręgosłupa. Przy badaniu palpacyjnym mięśnie tych części reagują dużym bólem. Zastosowanie masażu rozluźniającego korzystnie wa na ich rozluźnienie. 352 Ból fizjologiczny - to ból wywołany czynnikami zewnętrznymi i odbierany przez ośrodki czuciowe płata ciemieniowego. Przy występowaniu łagodnego bólu można wykonać delikatny masaż, stosując głaskanie i rozcieranie obolałej okolicy. Duży ból z towarzyszącym krwiakiem i stanem zapalnym jest przeciwwskazaniem do masowania w pierwszym okresie. Ból kostno-stawowy powstaje w okostnej, tkankach wokół stawów oraz torebkach stawowych bogato zaopatrzonych w receptory bólowe. Zaleca się zastosowanie masażu stawowego centryfugalnego jeżeli nie występuje stan zapalny okolicy. Ból kurczowy jest pochodzenia mięśniowego i pojawia się przy niedokrwieniu. Najczęściej występuje po dużym wysiłku fizycznym; najkorzystniejszy jest energiczny masaż sportowy z dużą liczbą rozcierań i ugniatań. Ból mięśniowy powysiłkowy - to ból związany z pracą mięśnia, pojawiający się w trakcie wysiłku albo po nim. Stosuje się masaż powysiłkowy. Ból mięśniowy może być wywołany przez uraz, zapalenie, niedokrwienie, a także w wyniku dużego przeciążenia wskutek nagromadzenia się nadmiernej ilości kwaśnych metabolitów. Najkorzystniejszy jest masaż kontralateralny lub masaż sportowy grup mięśniowych, które nie brały udziału w wysiłku fizycz- nym. 7.5. Przetrenowanie Przetrenowanie to stan przewlekłego zmęczenia o ostrym przebiegu, powstający wskutek intensywnego treningu (wysiłku) przy stosowaniu niewłaściwych przerw wypoczynkowych. Czynnikami sprzyjającymi wystąpieniu przetrenowania są: niedostateczne odżywianie, brak białek, głównie witamin, program treningowy niedostosowany do zmniejszonej wydolności zawodnika (np. po grypie, przeziębieniu itp.). Subiektywnymi objawami przetrenowania są: niechęć do treningu, pogorszenie samopoczucia, apatia, rozdrażnienie, senność w ciągu dnia i bezsenność w nocy, występowanie zmęczenia po niedużym wysiłku. Obiektywnymi objawami przetrenowania są: pogorszenie umiejętności technicznych, wydolności i wyników sportowych, wydłużenie czasu reakcji. Przetrenowanie jest stanem, który często uchodzi uwadze nie tylko samego sportowca, ale również trenera i lekarza. Zwiastunem mogą być objawy ze strony autonomicznego układu nerwowego, które można podzielić na dwa typy: objawy z przewagą zaburzeń układu sympatycznego, tzw. przetrenowanie sympatykotoniczne (typ sympatykotoniczny) lub z przewagą zaburzeń układu parasympatycznego, tzw. przetrenowanie parasympatykotoniczne (typ parasympatykotoniczny). 353 Przetrenowanie sympatykotoniczne charakteryzuje się przewagą stanów pobudzenia. Występują: niepokój, stan rozdrażnienia, zaburzenia snu, szybsze męczenie się,] utrata wagi ciała, poczucie choroby. Najczęściej pojawia się u sportowców młodych, z natury wrażliwych, u których został zastosowany program treningowy zbyt inten-l sywny, bez wcześniejszego przygotowania do niego. Usuwanie skutków tego rodzaju przetrenowania polega na znacznym ograniczeniu obciążeń treningowych, głównie treningu specjalistycznego, ukierunkowaniu na trening wytrzymałościowy o małej intensywności albo wprowadzeniu aktywnego wypoczynku (np. pływanie rekreacyjne). Zaleca się zmianę środowiska (np. góry), kąpiele w temperaturze obojętnej z dodatkami soli lub kąpiele z dwutlenkiem węgla, masaż \ 0 charakterze sedatywnym lub relaksacyjnym z zakresu aromaterapii z wykorzysta-1 niem kompozycji uspokajającej, naświetlania ultrafioletem o małych dawkach. Na-1 leży zadbać o dietę zasadową z dodatkami wielowitaminowymi, leki uspokajające ] 1 zajęcia z dziedziny psychoterapii. Przetrenowanie parasympatykotoniczne jest trudne do zdiagnozowania w związku z powolnym stopniem narastania. Charakteryzuje się stanem apatycznym. Zwiastu- ? nem może być zwolnienie akcji tętna, nawet poniżej 40 uderzeń na minutę, poza tym występuje małe zaangażowanie w zajęcia treningowe i starty, słaby duch walki. Najczęściej ten typ przetrenowania pojawia się u sportowców doświadczonych, z natury opanowanych, uprawiających dyscypliny wytrzymałościowe. Powodem przetrenowania może być zastosowanie dużych obciążeń treningowych o dużej objętości pracy, niedostosowanych do aktualnych możliwości organizmu zawodnika. Likwidacja skutków przetrenowania obejmuje: zminimalizowanie objętości treningu, wprowadzenie ćwiczeń rozluźniających i siłowo-szybkościowych, zmianę klimatu (np. morze), stosowanie masaży pobudzających, w tym masażu aromatera-peutycznego z wykorzystaniem kompozycji pobudzającej, zabiegów kontrastowych termicznie (np. bicze wodne ciepłe i zimne na zmianę, krótki zabieg w saunie i polewanie zimną wodą itp.). Należy zadbać o dietę kwasową bogatą w witaminy i białka oraz odpowiednie zajęcia z zakresu psychoterapii, o charakterze pobudzającym. 7.6. Wypoczynek Zmęczenie i wypoczynek to dwa fizjologiczne elementy stanowiące nierozłączni jednostkę, w której stopień zmęczenia decyduje o rozmiarach wypoczynku. Naturalnym zjawiskiem żywego organizmu jest przeplatanie się pracy i wypoczynku. Po każdym wysiłku konieczny jest wypoczynek, który sprzyja usunięciu „produktów zmęczenia". Procesy restytucyjne odbywają się pod nadzorem układów nerwowego autonomicznego, hormonalnego i krążenia, które odpowiadają za dostarczanie komórek, tkanek i narządów substancji energetycznych oraz wydalanie kwaśny metabolitów i produktów przemiany materii. Podczas wypoczynku należy 354 względnie wyłączyć komórki, które przede wszystkim brały udział w wysiłku, a zaangażować, te które miały najmniejszy udział. Procesom restytucji powysiłkowej sprzyja wykonywanie przez ok. 15 minut niewielkiego wysiłku po zakończeniu dużego obciążenia. Sieczenow stwierdził, że zmęczone mięśnie w większym stopniu odzyskują sprawność podczas pracy innych, nie zmęczonych grup mięśniowych, aniżeli w warunkach bezruchu całego organizmu. Zjawisko to (tzw. fenomen Sieczenowa) spowodowało wprowadzenie w praktyce sportowej różnego rodzaju aktywnego wypoczynku, polegającego na periodycznej zmianie wysiłku i doznań, tak by ośrodki mózgowe i zmęczone mięśnie mogły wypoczywać przy chwilowym obciążaniu pracą innych. Wypoczynek powinien być uzupełniany odpowiednio długim snem, ponieważ komórki zwojowe ośrodkowego układu nerwowego charakteryzuje wewnętrzna zmiana aktywności, a dla restytucji ich pełnej sprawności funkcjonalnej potrzebny jest sen w nocy (ok. 8 godz.), w chłodnym i zaciemnionym pokoju. Ta forma wypoczynku jest najbardziej fizjologiczną i najkorzystniejszą formą wypoczynku biernego. Zbyt krótki sen wpływa na obniżenie zdolności koncentracji i szybkiego reagowania, co zwiększa ryzyko powstania urazów sportowych. Aktywny wypoczynek w sporcie wyczynowym to część treningu o zmniejszonym obciążeniu, po zakończeniu okresu maksymalnej pracy sportowca. W tym okresie występują możliwości równowagi czynnościowej autonomicznego układu nerwowego, usunięcia produktów zmęczenia i odbudowania zasobów energetycznych oraz stabilizacji psychicznej. Aktywny wypoczynek w sporcie wyczynowym to tzw. trening regeneracyjny, wchodzący w zakres nowoczesnej odnowy biologicznej. Winien on obejmować zajęcia ruchowe, odmienne od ćwiczeń stosowanych podczas treningu. Zajęcia rekreacyjne, dowolne powinny wpływać korzystnie na samopoczucie sportowca, przeciwdziałać monotonii treningowej i poprawić motywację zawodnika do angażowania się w treningi. Programowanie treningu powinno obejmować naprzemienne występowanie faz zwiększonych obciążeń i okresów zmniejszonego nasilenia wysiłku. Celem takiego programowania jest obciążanie organizmu sportowca z równoczesnym gromadzeniem nowych rezerw w celu zwiększania wydolności fizycznej. 355 Odnowa biologiczna w sporcie LI. Pojęcie odnowy biologicznej nowa biologiczna to świadome oddziaływanie na organizm za pomocą różno-nych środków (naturalnych i sztucznych) i warunków środowiskowych w celu przyspieszenia fizjologicznych procesów wypoczynkowych [60]. Odnowa biologiczna może być stosowana nie tylko przez sportowców wyczynowych, ale również wszystkich, którzy uprawiają sport dla przyjemności. Na proces odnowy biologicznej składają się: wypoczynek po wysiłku, masaże ręczne i wodne, kąpiele solankowe, zabiegi fizykoterapeutyczne (sauna, Soluks, prądy diadynamiczne, ultradźwięki, ma-gnetoterapia itd.) oraz zabiegi kinezyterapeutyczne. W sporcie wyczynowym odnowa powinna zapewnić: współdziałanie z procesem treningowym, optymalizację procesów wypoczynkowych, profilaktykę i zmniejszenie skutków urazów oraz rekonwalescencję. 8.2. Systemy odnowy biologicznej Systemy odnowy biologicznej opierają się na stosowaniu trzech rodzajów środków odnowy: pedagogicznych, psychologicznych i medyczno-biologicznych [43]. 1. Środki pedagogiczne obejmują: • racjonalne planowanie programu treningowego, stosownie do możliwości sportowca czy całego zespołu, • optymalne planowanie mikro-, mezo- i makrocyklów, • poprawne metodycznie połączenie wysiłku i wypoczynku, • organizację zajęć specjalistycznych, mających na celu stworzenie optymalnych warunków do relaksacji fizycznej i psychicznej (np. eliminacja znużenia czy organizacja czynnego i biernego wypoczynku). 2. Środki psychologiczne obejmują: • tworzenie optymalnego klimatu, warunków i stosunków interpersonalnych w zespole, drużynie czy klubie sportowym, • prowadzenie specjalnych form relaksu w celu eliminacji napięcia psychicznego sportowca, całego zespołu lub drużyny (np. muzykoterapia, trening autogenny itp.), • proces wykształcania odporności psychicznej u sportowca poprzez odpowiednią współpracę z trenerem, psychologiem i terapeutą, 357 • proces oddziaływania, mający na celu wzmocnienie sfery psychicznej sportowca za pomocą seansów psychoterapeutycznych (np. hipnoza, psychotrening audiowizualny). 3. Środki medyczno-biologiczne obejmują: • opracowanie optymalnej diety dla poszczególnych grup sportowców, • otoczenie sportowca prawidłową opieką zdrowotną, • tworzenie banku informacji o aktualnym stanie funkcjonalnym organizmu sportowca, • racjonalne wykorzystanie preparatów o wysokiej wartości odżywczej, środków ogólnie wzmacniających i witamin, • stosowanie metod z zakresu medycyny fizykalnej (np. fizykoterapia, balneote-rapia, klimatoterapia), • organizację leczenia sanatoryjnego. 8.3. Zadania odnowy biologicznej We współczesnym sporcie odnowa biologiczna ma za zadanie przywrócenie Sprawności psychofizycznej zawodnika poprzez współdziałanie z programem treningowym, tworzenie optymalnych warunków procesów wypoczynkowych (restytucją1 profilaktykę i minimalizację skutków chorób powstałych w wyniku przeciążeń stepujących w sporcie wyczynowym oraz rehabilitację pourazową [43]. 1. Współdziałanie z programem treningowym polega na stworzeniu specjalni kompleksu środków wchodzących w zakres metod odnowy biologicznej (pedagogiczne, psychologiczne, medyczno-biologiczne) i zabiegów fizykoterapeutycznych, będących uzupełnieniem procesu treningowego. To zsynchronizowane działanie ma na celu podnoszenie progu fizjologicznych możliwości organizmu sportowca. 2. Tworzenie optymalnych warunków wypoczynkowych (restytucyjnych) poprzez: • stymulację biologicznych właściwości organizmu do wyrównywania rżeń funkcjonalnych, powstających pod wpływem wysiłku, • stosowanie zabiegów odnawiających we wszystkich okresach treningowych w celu osiągnięcia superkompensacji, • wykorzystywanie kompleksu metod i środków odnawiających w spec] ^tMCCft^c^ ośtodkada. scottawjch.., w czasie ctzebywama zawodników na zgrupowaniach szkoleniowo-treningowych, • organizację turnusów w ośrodkach sanatoryjno-uzdrowiskowych w celu regeneracji organizmu pod wpływem działania czynników klimaty i balneologicznych. ' 358 • proces oddziaływania, mający na celu wzmocnienie sfery psychicznej spór- | towca za pomocą seansów psychoterapeutycznych (np. hipnoza, psychotrening * audiowizualny). iti>*K: 3. Środki medyczno-biologiczne obejmują: j • opracowanie optymalnej diety dla poszczególnych grup sportowców, • otoczenie sportowca prawidłową opieką zdrowotną, • tworzenie banku informacji o aktualnym stanie funkcjonalnym organizmu towca, ' * • racjonalne wykorzystanie preparatów o wysokiej wartości odżywczej, ś: ogólnie wzmacniających i witamin, • stosowanie metod z zakresu medycyny fizykalnej (np. fizykoterapia, balni rapia, klimatoterapia), • organizację leczenia sanatoryjnego. ' " i i • I; 8.3. Zadania odnowy biologicznej .r ,, ""\ We współczesnym sporcie odnowa biologiczna ma za zadanie przywrócenie sprawności psychofizycznej zawodnika poprzez współdziałanie z programem treningowym, tworzenie optymalnych warunków procesów wypoczynkowych (restytucją profilaktykę i minimalizację skutków chorób powstałych w wyniku przeciążeń stepujących w sporcie wyczynowym oraz rehabilitację pourazową [43]. 1. Współdziałanie z programem treningowym polega na stworzeniu specjalni kompleksu środków wchodzących w zakres metod odnowy biologicznej (pedagogiczne, psychologiczne, medyczno-biologiczne) i zabiegów fizykoterapeutycznych, będących uzupełnieniem procesu treningowego. To zsynchroi wane działanie ma na celu podnoszenie progu fizjologicznych możliwości ganizmu sportowca. " * * 'l""" 2. Tworzenie optymalnych warunków wypoczynkowych (restytucyjnych) poprzez: • stymulację biologicznych właściwości organizmu do wyrównywania rżeń funkcjonalnych, powstających pod wpływem wysiłku, • stosowanie zabiegów odnawiających we wszystkich okresach wych w celu osiągnięcia superkompensacji, • wykorzystywanie kompleksu metod i środków odnawiających w sj stycznych ośrodkach sportowych, w czasie przebywania zawodników zgrupowaniach szkoleniowo-treningowych, • organizację turnusów w ośrodkach sanatoryjno-uzdrowiskowych w ' '' regeneracji organizmu pod wpływem działania czynników klimatyc; i balneologicznych. 358 3. Profilaktyka i minimalizacja skutków chorób powstałych w wyniku przeciążeń występujących w sporcie wyczynowym opiera się na: • przestrzeganiu prawidłowych warunków szkolenia, profesjonalnej metodyki procesu treningowego i startów, • stosowaniu różnych metod i środków, np. fizykoterapeutycznych, zwiększających szansę utrzymania zdrowia przez sportowca, • stosowaniu różnorodnych środków, mających na celu zapobieganie występowaniu przeciążeń i zachowanie wydolności narządu ruchu, • stosowaniu różnorodnych środków, mających na celu profilaktykę chorób układów krążenia, neurowegetarywnego i oddechowego, • stosowaniu wszelkich metod, środków i zabiegów, wpływających na zwiększenie odporności fizycznej i psychicznej (hartowanie). 4. Rehabilitacja pourazowa stanowi przejściowy etap między leczeniem szpitalnym po urazie a podjęciem przez zawodnika przyszłych obciążeń treningowych. Celem rehabilitacji jest uzupehiienie leczenia obrażeń pourazowych poprzez stosowanie odpowiednich ćwiczeń przywracających zawodnikowi wysoką formę i kondycję psychofizyczną. 8.4. Zasady stosowania środków odnowy biologicznej Prawidłowe wykorzystanie i właściwy dobór środków odnowy biologicznej zależą od indywidualnych cech sportowca, a przestrzeganie poprawnej metodyki zabiegów będzie decydowało o ich skuteczności. Nieprzestrzeganie zasad i zaleceń stosowania środków odnowy biologicznej negatywnie wpłynie na zdrowie i wydolność zawodnika. Mając na względzie dobro sportowca należy przestrzegać zasad, które są następujące [43]: 1. Zasada świadomego stosowania środków odnowy - dotyczy ordynacji zabiegów odnawiających, zgodnie ze znajomością fizjologii wysiłku, charakterystyki poszczególnych dyscyplin sportowych, mechanizmu procesów odnowy oraz głównych założeń fizjoterapii. Postępowanie uwzględniające powyższe nie wpłynie na przypadkowość stosowanych zabiegów fizykoterapeutycznych, lecz spowoduje uzyskiwanie efektów zaplanowanych. 2. Zasada indywidualnego doboru środków odnowy - nakazuje indywidualizację zabiegów odnawiających, z uwzględnieniem wieku, płci, stanu zdrowia i poziomu wy trenowania sportowca oraz reakcji powysiłkowych. 3. Zasada specyficznego doboru środków odnowy - obejmuje potrzeby doboru środków odnowy, wynikające m.in. z: etapu przygotowania sportowca, rodzaju dyscypliny sportowej, charakterystyki okresu treningowego, zakresu planu ostatniego treningu, wytycznych na najbliższe dni czy też zakresu obciążeń startowych. 1 359 4. Zasada stopniowania intensywności zabiegów i ich zróżnicowania - uwzględniaj konieczność różnicowania zabiegów odnawiających według rodzaju zabiegu, intensywności jego wykonania oraz czasu trwania. Dostarczanie bodźców o jednakowych parametrach przez dłuższy czas wpływa na obniżenie ich efektywności w związku z adaptacją organizmu do określonego natężenia bodźców. 5. Zasada kompleksowego stosowania środków odnawiających - dotyczy programowania zabiegów odnawiających, obejmujących różnorodność środków i metod, mających na celu eliminację zjawiska nadmiernej adaptacji organizmu; wpływa też na większą skuteczność. 6. Zasada cyklicznego stosowania środków odnowy - nakazuje, pod rygorem utraty zdolności organizmu sportowca do szybkiej odnowy po dużym wysiłku, przestrze- | gać czas i powtórzenia poszczególnych zabiegów odnawiających, dostosowanych do planu treningowego. Okresowe stosowanie odpowiednich zabiegów korzystnie wpływa na proces przygotowania zawodnika do startu. 7. Zasada systematycznego stosowania środków odnowy - zaleca zdyscyplinowa sportowca do systematycznego poddawania się zabiegom fizykoterapeutyczny wpływającym na podwyższenie jego zdolności adaptacyjnych do wykonywa określonego wysiłku, co pozwoli uzyskiwać lepsze rezultaty. 8.5. Programowanie odnowy biologicznej Prawidłowe postępowanie odnawiające winno być podporządkowane planowi ningowemu. Głównie zależy ono od specyfiki danego okresu treningowego. Ścisłe powiązanie odnowy biologicznej z procesem treningowym determinuje wspólną ich organizację. W całokształcie pracy treningowej, a w tym także w planowaniu procesu odnowy bardzo ważna jest znajomość podstawowych funkcji ustrojowych, szczególnie na dów i układów najbardziej obciążonych podczas wysiłków fizycznych. Ich odnc przebiegać może bowiem w różnym czasie i niejednakowo, co w niektórych pr kach niejako nakazuje zastosować środki działające wybiórczo na określone na czy układy. Opracowanie ramowe schematów postępowania odnawiającego dotyczy głóv zabiegów i uzupełniania strat energetycznych. Zabiegi odnawiające powinny być adekwatne do charakteru wykonywanej pr Obciążenia fizyczne w zależności od uprawianej dyscypliny sportu dzieli się i cykliczne i acykliczne. W wysiłkach cyklicznych da się zauważyć zależność głęb ści i charakteru zmęczenia (a więc i przebiegu odnowy) od mocy i czasu trwania] cy mięśniowej. W tym przypadku podstawowymi obiektami stosowanych zabieg odnowy będą układ sercowo-naczyniowy i przemiana materii. W sportach o rakterze acyklicznym (sporty walki, gry zespołowe), w których wynik sportowy leżniony jest od precyzyjnej i skoordynowanej czynności układu nerwowo-mięśnio-wego, sposób postępowania odnawiającego powinien doprowadzić do szybkiego przywrócenia równowagi procesów nerwowych, co w istotnym stopniu określa odnowę funkcji wegetatywnych. Dokładne podanie schematów stosowania zabiegów odnawiających w każdej dyscyplinie sportowej z osobna nie jest możliwe, ponieważ wybór sposobów postępowania, natężenia i czasu trwania bodźców fizykalnych zależy od wielu zmieniających się czynników. Są one skutkiem specyfiki uprawianych dyscyplin, rodzaju oraz intensywności treningu, okresu rocznego cyklu treningowego, a także indywidualnych zróżnicowanych reakcji powysiłkowych sportowców. Oprócz czynników endogennych, w planie zabiegów restytucyjnych trzeba też uwzględnić takie zmienne egzogenne, jak pora roku czy aktualne warunki atmosferyczne itp. Jesienią albo w zimie zabiegi powinny być intensywniejsze, bardziej pobudzające. W tym przypadku bierzemy pod uwagę biologicznie zmniejszoną aktywność człowieka. Nie dotyczy to oczywiście dyscyplin uprawianych w tych okresach. Bardzo ważny jest dobór środków i zachowanie szczególnej ostrożności wczesną wiosną. Wtedy to występuje zmniejszona odporność, idąca często w parze ze zmniejszeniem wydolności organizmu. Należy zwracać uwagę na właściwy dobór środków odnowy, ważny przy wszelkiego rodzaju łączeniach tych środków podczas jednego seansu odnawiającego, gdyż można zarówno podwyższyć, jak i obniżyć efekt odnawiający. Dla przykładu - elektroforeza w połączeniu z zastosowanym wcześniej zabiegiem cieplnym wpłynie na organizm korzystnie, a z kolei zimny natrysk zmniejszy efekt zabiegu cieplnego. Dlatego bardzo ważny jest odpowiedni dobór zabiegów odnowy stosowanych w zestawach (kompilacja oraz prawidłowa kolejność). Tezę tę potwierdzają liczne badania, np. często wskazany masaż ręczny w połączeniu z ciepłą kąpielą daje lepszy efekt niż każdy z tych środków zastosowany osobno, natomiast połączenie tego masażu z innymi zabiegami przynosi wynik dużo słabszy. Środki odnawiające można stosować nie tylko po zakończeniu treningu, ale -w zależności od jego formy - niektóre zabiegi można próbować wykorzystać również w przerwach między kolejnymi wysiłkami. W krótkich przerwach powinny dominować środki świadomego rozluźnienia i odprężenia psychofizycznego. Przerwy nie mogą być całkowicie bierne, gdyż może to doprowadzić do zmniejszenia adaptacji wysiłkowej i braku motywacji do kontynuacji wysiłku. W przerwach można zastosować przede wszystkim masaż lub automasaż mięśni i stawów. W przerwach trwających nieco dłużej (ponad 30 min) można oprócz masażu zastosować np. ciepło-chłodny natrysk. 361 Po zakończeniu treningu pierwsze zabiegi o niewielkim natężeniu bodźców muszą mieć łagodny, uspokajający charakter. Później stosuje się już zabiegi o silniejszym działaniu. Przy obciążeniach o charakterze lokalnym najlepszy efekt można wywołać wykorzystując środki o działaniu również lokalnym: masaż ręczny, wibracyjny, hydroma-saż i masaż ciśnieniowy. Środki o działaniu ogólnym można zastosować później. Przy obciążeniach o charakterze ogólnym należy zastosować głównie środki odnawiające ogólne: sauna, zabiegi wodne całkowite i masaż ogólny. W tym przypadku zabiegi ogólne, w zależności od potrzeb, mogą być wspomagane środkami o działaniu lokalnym. W sytuacji, gdy trening odbywa się dwa razy dziennie, po pierwszym z nich stoi suje się przeważnie środki lokalne, po drugim natomiast środki o działaniu ogólnym. Identycznie postępuje się w przypadku dwóch lub kilku startów następujących po sobie. Trzeba mieć na uwadze typ pobudliwości zawodnika, stosując np. u bardzo pobudliwych zawodników bodźce o małym nasileniu i odwrotnie. Prawidłowy dobór środków odnowy biologicznej zależy przede wszystkim od specyfiki okresu treningowego w jakim znajduje się zawodnik. Obciążenie, które nakłada na zawodnika systematyczny trening w cyklu całorocznym (mikro-, m makrocyklach) mają różne przeznaczenie i realizowane są w odmienny sposób. Ni ustannie zmienia się charakter podejmowanych przez zawodnika wysiłków (ogói lokalne) oraz ich natężenie i objętość, co implikuje konieczność ciągłego mod; wania planu zabiegów restytucyjnych. W rocznym planie ogólnym uwzględnia się potrzeby wynikające z obciążeń treningowych i startowych zawodników i uwagi dotyczące każdego sportowca z osobna. O ile plan ten pokrywa się z jednym cyklem treningowym i ukierunkowany jest na przygotowanie zawodnika do sezonu (gry zespołowe) lub w sportach indywidualnych do imprezy głównej, np. mistrzostw Polski, Europy, czy olimpiady, przeważnie dzieli się go na podokresy przygotowania ogólnego, specjalnego oraz podokres główny (startowy) i przejściowy. Takiego samego podziału można dokonać w przypadku planu odnowy biologicznej. 8.5.1. Odnowa w podokresie przygotowania ogólnego W podokresie tym dominują treningi o charakterze ogólnym, gdyż kładzie się sywme \Mady kiążeińa, oddechowy, wegetatywny i nerwowo-ruchowy sporto-Zabiegi odnawiające, odpowiadające tym obciążeniom, czy też objawom zmęczę wym muszą działać na całe ciało lub ewentualnie miejscowo, gdyż dominuje; czenie lokalne. Nadrzędną rzeczą w tym okresie jest wspomaganie wypoczynki wszystkich przerwach międzytreningowych. W godzinach przedpołudniowych za 362 się regularne stosowanie zabiegów hartujących. Oto przykładowy schemat postępowania w tym okresie: • chłodne lub ciepło-zimne natryski poranne, zakończone intensywnym auto-masażem w postaci rozcierania ciała, • ciepło-chłodno-ciepłe naprzemienne natryski bezpośrednio po treningach z przewagą ćwiczeń siłowych; ewentualnie chłodno-ciepło-chłodne w sytuacji dużego przegrzania ciała po wysiłku, • 2-3 razy w tygodniu po treningu (3 godz.) kąpiele ciepłe normalne lub mineralne, masaż ręczny (treningowy) lub podwodny; przy intensywnym codziennym treningu można na zmianę stosować ciepłą kąpiel - masaż ręczny (treningowy) - masaż podwodny, • ogólne naświetlanie lampą soluks (może być miejscowe, jeśli zachodzi taka konieczność) - codziennie lub co drugi dzień, • 1 raz na 7-10 dni sauna lub wieczorna gorąca kąpiel w celu obfitego pocenia. W podokresie przygotowania ogólnego powinno się stosować masaż treningowy. Jest on uzupełnieniem treningu (dodatkowo obciąża organizm sportowca). Służy przyspieszeniu regeneracji organizmu, zapobiegając tym samym powstaniu zjawiska przetrenowania oraz różnego rodzaju przeciążeniom. Stosując metodę ciągłą, interwałową w treningu o charakterze siłowo-szybkościo-wym zabiegi przegrzewające można wykonywać częściej, nie zapominając przy tym 0 konieczności zastosowania po treningu odpowiednio długiej przerwy na wypoczynek bierny. 8.5.2. Odnowa w podokresie przygotowania specjalnego Zastosowanie elementów treningu specjalistycznego, tj. szybkości, siły specjalnej, wytrzymałości szybkościowej i techniki, powoduje, że częściej niż w podokresie poprzednim mogą wystąpić objawy zmęczenia obwodowego nerwowo-mięśniowego. Dlatego, poza wymienionymi wcześniej, zaleca się niejednokrotnie zabiegi lokalne, a szczególnie na eksploatowane partie mięśni i stawy. Są to: kąpiele mineralne ciepłe lub gorące, masaże ręczny i wirowy, naświetlenia soluksem, ciepłe kompresy. Zabiegi ogólnie przegrzewające organizm (sauna lub kąpiel ciepła) stosuje się 1-2, a nawet 3 razy w tygodniu, ale tylko wtedy, gdy obciążenia treningowe nie powodują nadmiernego odwodnienia organizmu. W podokresie tym wykorzystuje się głównie masaż treningowy o charakterze lokalnym. Zabieg całościowy zaleca się dwa razy w tygodniu, a w pozostałe dni masaż częściowy. W przypadku masażu stawów większość czasu trzeba przeznaczyć na technikę rozcierania. Za pomocą tej techniki uzyskuje się elastyczność aparatu więza-dłowego i większą zdolność do pracy. Rozcieranie powinno być nie tylko powierzchowne, ruchy okrężne należy wprowadzać w głębsze warstwy, masując więzadła 1 torebkę stawową. 363 W celach profilaktyki przeciążeniowej i urazowej proponuje się uwzględnienie szerokiej gamy ćwiczeń wyrównawczych. 8.5.3. Odnowa w podokresie głównym (startowym) W tym okresie występują duże obciążenia organizmu sportowca ze względu na częste starty, sprawdziany i zastosowanie treningu specjalistycznego, naśladowczego Powstają również znaczne obciążenia sfery psychicznej zawodnika, co wzmaga zastosowanie pewnych elementów z zakresu metod psychologicznych relaksacyjnych. • sporty wytrzymałościowe (np. lekkoatletyczne biegi średnie i długie, kajakarstwo, wioślarstwo, kolarstwo, biegi narciarskie i łyżwiarskie) - wskazane są zabiegi łagodne, uspokajające (kąpiele letnio-ciepłe) oraz lokalne przegrzewa-jąco-rozluźniające (kąpiele ciepłe lub gorące, masaże ręczne (treningowy, przedstartowy, powysiłkowy), naświetlenia soluksem); • sporty szybkościowe (np. sprinty w lekkiej atletyce, kolarskie, wioślarskie) -przewaga obciążeń układu nerwowo-mięśniowego i beztlenowego obszaru przemian metabolicznych determinuje przy dużej intensywności ćwiczeń wykonywanie 1-2 razy dziennie zabiegów miejscowych przegrzewająco-rozluź-niajacych (kąpiele, masaże ręczne (treningowy, przedstartowy, powysiłkowy) i wirowe, okłady, kompresy) i 2 razy w tygodniu zabiegów ogólnie przegrzewających (sauna, gorąca kąpiel); • sporty techniczne (np. gimnastyka, łyżwiarstwo figurowe, skoki i rzuty lekkoatletyczne) - z tytułu obciążeń ośrodkowego układu nerwowego (precyzja, koordynacja ruchowa, odporność i koncentracja psychiczna) zabiegi restytucyjne ' muszą oddziaływać na powstałe napięcie i wywołane tym faktem zmęczenie ośrodkowego układu nerwowego. Szczególną uwagę trener odnowy powinien zwrócić na nadmiernie eksploatowane partie mięśniowe. Zaleca się natryski letnio-ciepłe o małym nasileniu mechanicznym, kąpiele mineralne letnio-ciepłe, masaże podwodne o temperaturze wody do 33°C. Przydatne są zabiegi hartujące w szerokim zakresie, o ile zawodnicy są już do nich przyzwyczajeni; • sporty walki (np. boks, judo, zapasy) - ze względu na dominację obciążeń wy-trzymałościowo-siłowych, szybkości eksplozywnej, refleksu, odporności i koncentracji psychicznej proponuje się dużą rozpiętość zabiegów odnawiają- . : cych. Codziennie można wykonywać lokalnie masaż ręczny (treningowy, przedstartowy, powysiłkowy), kąpiel solankową przed snem, natomiast co gi dzień ogólną kąpiel letnio-ciepłą, masaż podwodny o temperaturze wody 33°C i saunę. W przypadku dużych strat wodno-elektrolitowych na skutek ningu, zabiegi ogólnie przegrzewające stosuje się wyjątkowo ostrożnie, tylko raz w tygodniu; 364 sporty siłowo-dynamiczne (np. podnoszenie ciężarów, rzuty i skoki lekkoatletyczne, skoki narciarski) - efektem uprawiania tych dyscyplin jest nadmierne obciążenie aparatu nerwowo-mięśniowego (powstają duże napięcia dużych grup mięśniowych), dlatego wskazane jest stosowanie środków działających obwodowo i lokalnie. Dominują kąpiele ciepłe zwykłe lub mineralne połączone z wykorzystaniem twardej szczotki czy szorstkiej gąbki w celu nacierania ciała. Po kąpieli lokalnej wskazany jest łagodny masaż powysiłkowy. Nie należy zapominać o masażu treningowym i przedstartowym. Z sauny i kąpieli gorących korzysta się w tych dyscyplinach rzadko; gry zespołowe (np. siatkówka, piłka nożna, koszykówka, hokej) - powodują przede wszystkim przeciążenie centralnego układu nerwowego i całego narządu ruchu sportowca, nierzadko doprowadzając do przegrzania organizmu. Po treningach lub meczach wskazane są chłodno-ciepło-chłodne prysznice (w celu likwidacji przegrzania wysiłkowego), a codziennie wieczorem kąpiele ciepłe ogólne zwykłe, mineralne połączone z masażem ręcznym lub masaże podwodne w ciepłej wodzie. Raz w tygodniu zaleca się saunę lub gorącą kąpiel. Profilaktycznie, ze względu na dużą urazowość jaką niosą ze sobą gry zespołowe, należy dodatkowo stosować lokalnie okłady, kąpiele solankowe, maści rozgrzewające, naświetlania podczerwienią. Stosuje się również masaże ręczne (treningowy, przedstartowy, powysiłkowy). W okresie startowym wykorzystuje się głównie masaż przedstartowy. Jego zadaniem jest uzupełnienie rozgrzewki, czyli rozgrzanie w krótkim czasie tych partii mięśni, które przede wszystkim będą brały udział w wysiłku. Ponadto masaż ten ma za zadanie doprowadzenie zawodnika do stanu tzw. psychologicznej gotowości startowej, czyli w zależności od potrzeb ma pobudzić lub uspokoić. Większą uwagę należy zwrócić na obszary szczególnie podatne na kontuzje, tj. stawy i miejsca, w których ścięgna przechodzą w brzuśce mięśniowe. W sytuacji, gdy wysiłek powtarza się kilkakrotnie w ciągu dnia, np. na turniejach, dodatkowo należy zastosować masaż międzywysiłkowy. Jego celem jest jak najszybsze przywrócenie zawodnikowi zdolności wysiłkowej. Masaż rozpoczyna się po krótkim odpoczynku i kąpieli. Tylko niewielką część zabiegu (ok. 20%) poświęca się na masaż mięśni najbardziej obciążonych. Pozostałą część (ok. 80%) przeznacza się na masaż grzbietu, karku i barków oraz mięśni, które brały najmniejszy udział w wy- siłku. 8.5.4. Odnowa w podokresie przejściowym Jest to okres stopniowego roztrenowania, regeneracji organizmu oraz ewentualnej rehabilitacji. Zarówno trening, jak i zabiegi odnowy biologicznej powinny mieć charakter ogólny. W tym okresie wykorzystuje się kąpiele solankowe, masaże podwodne, okłady i kąpiele borowinowe oraz saunę. Stosowany też jest masaż podtrzy- 365 mujący, którego zadaniem jest utrzymanie sprawności fizycznej i psychicznej zawo nika. Na ogół wykonuje się masaż całkowity wykonywany codziennie lub trzy w tygodniu (co drugi dzień). W rehabilitacji stosuje się natomiast masaż izometryczny, segmentarny, stawc centryfugalny, kontralateralny i przyrządowy. Podsumowanie Ciekawy sposób planowania i doboru środków odnowy biologicznej w cyklu i ningowym zaproponowali naukowcy radzieccy Awaniesow i Tałyszew [2]. Propon ją oni użycie swego rodzaju klucza, uwzględniającego wielkość obciążeń, okres pr gotowania oraz rodzaj dyscypliny sportowej. Przedstawia się on następująco: 1. obciążenie treningowe na konkretne grupy mięśniowe - przede wszystkimi środki odnowy miejscowej, tj. masaż ręczny częściowy, masaż wibracyjny, kąpiel wirowa, masaż podciśnieniowy, kąpiel solankowa ciepła lub gorąca, naświetlania soluksem, okłady parafinowe i borowinowe, 2. obciążenia treningowe o charakterze ogólnym - środki o działaniu ogólnym: a. trening o dużej objętości: sauna, kąpiel całkowita ciepła lub gorąca, bicze szkockie, solanki ogólne, naświetlenia podczerwienią, b. trening o dużej intensywności: naprzemienny natrysk, kąpiel w wodzie o temperaturze do 36°C, łagodny masaż powysiłkowy. Uwzględniając te ogólne ustalenia, można w łatwy sposób planować odnowę bio- j logiczną w poszczególnych podokresach rocznego cyklu treningowego: • podokres przygotowania ogólnego - dominują masaż treningowy całościowja kąpiele w wodzie o temp. do 36°C i naprzemienne natryski (środki z grupy 2b), a także raz lub dwa razy w tygodniu sauna, kąpiel całkowita ciepła lub gorąca, bicze szkockie, solanki ogólne, naświetlania podczerwienią (środki z grupy 2a), • podokres przygotowania specjalnego - przede wszystkim masaż podciśnieniowy i wibracyjny, kąpiele wirowa i solankowa ciepła lub gorąca, okłady parafinowe i borowinowe, naświetlania soluksem (środki z grupy 1), 2-3 razy w tygodniu - masaż treningowy częściowy, kąpiele w wodzie o temp. do 36°C i naprzemienne natryski (środki z grupy 2b), a także jeden raz na 7-10 dni sau-na, kąpiel całkowita ciepła lub gorąca, bicze szkockie, solanki ogólne, naświetlania podczerwienią (środki z grupy 2a), • podokres główny (startowy) - głównie masaż wibracyjny i podciśnieniowy, kąpiele wirowa i solankowa ciepła lub gorąca, okłady parafinowe i borowinowe, naświetlania soluksem (środki z grupy 1) oraz masaż powysiłkowy, naprzemienny natrysk, kąpiel w wodzie o temp. do 36°C (środki z grupy 2b) w sposób zróżnicowany, uwarunkowany rodzajem uprawianej dyscypliny sportowej: - dyscypliny wytrzymałościowe - codziennie środki z grupy 1 i grupy 2b, 366 - dyscypliny szybkościowe - codziennie środki z grupy 1, dwa razy w tygodniu z grupy 2b, - dyscypliny techniczne - codziennie z grupy 2b naprzemiennie ze środkami z grupy 2a, - dyscypliny siłowe - codziennie z grupy 1, jeden raz w tygodniu z grupy 2b, ewentualnie z grupy 2a, - gry zespołowe - codziennie z grupy 1 i grupy 2b, jeden raz w tygodniu z grupy 2a, - sporty walki - codziennie z grupy 2b naprzemiennie z grupą 2a. • podokres przejściowy - przede wszystkim sauna, kąpiel całkowita ciepła lub gorąca, bicze szkockie, solanki ogólne, naświetlania podczerwienią. 8.5.5. Specyfika odnowy biologicznej u kobiet W odnowie biologicznej kobiet należy zwrócić szczególną uwagę na regenerację pasa barkowego, który źle znosi obciążenia siłowe. Narząd ruchu u kobiet wymaga masażu ręcznego, automasażu i kąpieli. W czasie miesiączki hormonalnie zrównoważonym kobietom z zabiegów restytucyjnych zaleca się tylko ciepło-chłodne natryski z delikatnym rozcieraniem ciała twardą szczotką lub gąbką, łagodny masaż ręczny lub podciśnieniowy. W stanach tzw. napięcia przedmiesiączkowego korzystny będzie zabieg w saunie lub gorąca kąpiel. Należy przy tym pamiętać, że kobiety znoszą zabiegi przegrzewające zwykle gorzej niż mężczyźni. 8.5.6. Specyfika odnowy biologicznej u osób młodych Dla młodych sportowców uprawiających wyczynowy sport odnowa biologiczna ma duże znaczenie, wpływa na rozwój i prawidłową adaptację po wysiłku. Z zabiegów odnawiających dla młodzieży wskazane są systematyczne zabiegi hartujące 2-3 razy w tygodniu, ciepłe 0,5-1% półkąpiele solankowe z automasażem lub nacierania solankami, helioterapia (naturalne kąpiele słoneczno-powietrzne) lub naświetlania soluksem. Młodzi sportowcy mogą również korzystać z sauny - krótko i przy niższych temperaturach (maksymalnie 60°C), gdyż mechanizm termoregula-cyjny jest u nich mniej wydolny. 367 ). Stretching - środek profilaktyki urazowej Stretching są to ćwiczenia poprawiające sprawność ruchową i zapobiegające sztywnieniu mięśni, występującemu głównie po intensywnych treningach siłowych i wytrzymałościowych. Stretching jest sposobem na zwiększenie wydolności i elastyczności mięśni. Przeciwdziała zmianom w mięśniach i ścięgnach, związanym z wiekiem, oraz zapobiega urazom sportowym. .1. Zasady stosowania stretchingu Główną zasadą stretchingu jest: napięcie - rozluźnienie - rozciągnięcie. Taki emat postępowania obowiązuje przy ćwiczeniach dla poszczególnych mięśni i grup mięśniowych. W trakcie ćwiczenia należy przyjąć wygodną pozycję, oddychać spokojnie i równomiernie (nie wolno wstrzymywać oddechu), a w momencie rozciągania myśleć o rozciąganym mięśniu (wyobrażać sobie rozciągany mięsień). Przed stretchingiem należy przeprowadzić 10-minutową rozgrzewkę w celu aktywacji mięśni, stawów oraz ich proprioceptorów, a także w celu pobudzenia krążenia obwodowego. Następnie wykonuje się ćwiczenia rozciągające dla poszczególnych mięśni i grup mięśniowych. Zaleca się prowadzenie stretchingu indywidualnie, dostosowując go do osobniczych możliwości, trenować systematycznie, codziennie lub co drugi dzień. Stretching zawsze rozpocayna się od tej strony, która jest bardziej napięta (sztywna). Podczas ćwiczeń mięśni ud należy rozpocząć od rozciągania przedniej strony, a potem tylnej strony tej samej kończyny. W przypadku występowania dolegliwości odcinka lędźwiowo-krzyżowego kręgosłupa i odczucia nierównomiernego napięcia mięśni ud nie należy zginać i rozciągać ! równocześnie obu kończyn, tylko wykonać ćwiczenia najpierw jedną, a później drugą kończyną dolną. Należy pamiętać, aby głowa stanowiła zawsze przedłużenie wyprostowanego tułowia. Na zakończenie ćwiczeń danej grupy mięśniowej wskazane jest wykonanie ćwiczeń rozciągających mięśni antagonistów. Istotne jest, aby stretchingu nie rozpoczynać zbyt wcześnie po urazach stawów, ścięgien i mięśni oraz po zabiegach chirurgicznych. Treningi wznawia się na wyraźne polecenie lekarza prowadzącego. 369 Stretching przeprowadza się wg następującego schematu [119]: 1. napięcie - statyczne napinanie mięśnia przez 10-30 sek. 2. rozluźnienie - maksymalne rozluźnienie mięśnia na 2-3 sek. 3. rozciągnięcie - spokojne i łagodne rozciąganie mięśnia (bez wywoływania bólu) przez 10-30 sek. Stretching powinien stanowić uzupełnienie każdego rodzaju treningu, szczególnie rozgrzewki i odprężenia po wysiłku, gdyż wpływa korzystnie na sprawność aparatu ruchu biernego i czynnego oraz na odprężenie psychiczne. Szwedzki lekarz A. Solveborn tak przygotował ćwiczenia, że mogą być wykorzystane przez sportowców wyczynowych i rekreacyjnych, ludzi młodych i starszych, mało aktywnych fizycznie. Nie wymagają one specjalistycznego sprzętu, a dysponując piłką, taboretem czy drabinkami można je łatwo wykonać. Fenomen stretchingu polega na tym, że jest środkiem zapobiegania takim urazom, jak naderwanie, naciągnięcie lub zapalenie mięśni, ścięgien i przyczepów mięśniowych oraz zanikom mięśniowym z nieczynności i pourazowych. Stretching jest pomocny przy wykonywaniu ćwiczeń po urazie, które można zastosować dopiero po całkowitym wyleczeniu kontuzji. Istotne z punktu widzenia rehabilitacji jest to, aby podczas stosowania stretchingu sportowiec nie odczuwał bólu. 9.2. Stretching poszczególnych grup mięśniowych Ćwiczenia mięśni zginaczy palców stóp (mm. zginacz długi i krótki palców, mm. zginacz długi i krótki palucha, mm. gli-] stowate stopy) napięcie - w siadzie ułożyć podudzie jednej kończyny na udzie drugiej kończyny, mocno napierać palcami stopy, zginając ją podeszwowo, pokonując opór ręki ciągnącej palce w stronę grzbietową, utrzymać pozycję przez 10-30 sek. (ryc. 309a). rozluźnienie - ustawić stopę w pozycji rozluźnionej i utrzymać tę pozycję przez 2-3sek. rozciągnięcie - w tym samym ułożeniu kończyn dolnych ciągnąć mocno ręką ce stopy, zginając je i stopę grzbietowo, utrzymać pozycję 10-30sek. (ryc. 309b), 370 Napięcie Rozciąganie Rozluźnienie Ryc. 309. Stretching mięśni zginaczy palców stóp a. napięcie, b. rozciągnięcie liczenia mięśni prostowników palców stopy i grupy przedniej mięśni podudzia (m. prostownik długi palców, m. prostownik długi palucha, m. prostownik krótki ilców, m. prostownik krótki palucha, m. piszczelowy przedni) napięcie - w pozycji leżenia tyłem mocno zginać grzbietowo palce i stopę, pokonując opór ręki partnera zginającej stopę podeszwowo (ryc. 310a), albo w pozycji ącej, opierając podudzie jednej kończyny na udzie drugiej, mocno zginać grzbie- vo palce i stopę, pokonując opór ręki zginającej stopę podeszwowo (ryc. 31 la), przez 10-30 sek. rozluźnienie - ustawić stopę w pozycji pośredniej i utrzymać tę pozycję przez 2-3 sek. rozciągnięcie - usiąść na piętach z wyprostowanymi palcami stopy i wyprostowanym tułowiem (ryc. 31 Ob), pozostać w tej pozycji przez 10-30 sek. W celu pogłębienia rozciągania należy odchylić tułów do tyłu. Przy napięciu w pozycji siedzącej rozciąganie wykonuje się przez zgięcie podeszwowe stopy (ryc. 31 lb). Ćwiczenie to można połączyć z napięciem mięśni zginaczy stawu biodrowego i prostowników stawu kolanowego. 371 Napięcie Rozciąganie Rozluźnienie Ryc. 310. Stretching mięśni prostowników palców stopy i grupy przedniej mięśni podudzia -przykładI a. napięcie, b. rozciągnięcie Napięcie Rozciąganie Rozluźnienie Ryc. 311. Stretching mięśni prostowników palców stopy i grupy przedniej mię podudzia -przykład II a. napięcie, b. rozciągnięcie 372 Ćwiczenia mięśni łydek i ścięgna Achillesa (m. trójgłowy łydki, mm. strzałkowy długi i krótki, m. piszczelowy tylny, m. zgi-nacz długi palców, m. zginacz długi palucha, m. podeszwowy) napięcie - stanąć jak najwyżej na palcach (ryc. 312a) albo oprzeć się na wyprostowanych kończynach górnych o ścianę (drzewo), jedną kończyną dolną, wyprostowaną w stawie kolanowym, zrobić zakrok, opuszczać tułów do przodu aż do wystąpienia napięcia w łydce (ryc. 313a) albo jak wyżej tylko z kończyną dolną wykroczną zgiętą w stawie kolanowym i naciskać palcami stopy na podłoże (ryc. 314a), utrzymać pozycję przez 10-30 sek. rozluźnienie - ustawić się w pozycji rozluźnienia i utrzymać tę pozycję przez 2-3 sek. rozciągnięcie - stanąć przednią częścią stopy na wysokim progu (drążku), pięta oparta o podłoże (ryc. 312b) albo kończynę dolną zakroczną przesunąć jeszcze bardziej do tyłu, a tułów i biodra jeszcze bardziej pochylić do przodu (ryc. 313b), albo bardziej zgiąć staw kolanowy, do odczucia rozciągania łydki (ryc. 314b), utrzymać pozycję przez 10-30 sek. Napięcie Rozciąganie Rozluźnienie Ryc. 312. Stretching mięśni łydek i ścięgna Achillesa -przykładI a. napięcie, b. rozciągnięcie 373 Napięcie Rozciąganie Ryc. 313. Stretching mięśni łydek i ścięgna Achillesa -przykład II a. napięcie, b. rozciągnięcie Napięcie Rozciąganie Rozluźnienie ------------->• Ryc. 314. Stretching mięśni łydek i ścięgna Achillesa - przykład III a. napięcie, b. rozciągnięcie Ćwiczenia mięśni uda - przy wodziciele (m. przywodziciel wielki, mm. przywodziciel długi i krótki, m. smukły, m. bieniowy) 374 napięcie - stojąc w szerokim rozkroku mocno naciskać stopami w dół do wewnątrz (ryc. 315a) albo stojąc na jednej kończynie, drugą wyprostowaną w stawie kolanowym oprzeć piętą na taborecie (skrzyni) i mocno naciskać piętą w dół (ryc. 316a), albo stojąc jedną kończynę zgiąć w stawie kolanowym do kąta 90°, a drugą wyprostowaną odstawić w bok i mocno napierać wyprostowaną kończyną w kierunku podłoża (ryc. 317a), lub w siadzie z maksymalnie zgiętymi kolanami i złączonymi stopami, opartymi o podłoże, włożyć piłkę (przedramię) między kolana i mocno naciskać kolanami do wewnątrz (ryc. 318a), albo w leżeniu na plecach z kończynami dolnymi wyprostowanymi w stawach kolanowych i opartymi o ścianę mocno napierać kończynami do wewnątrz, pokonując opór pięści włożonych między kolana (ryc. 319a), utrzymać pozycję przez 10-30 sek. rozluźnienie - ustawić się w pozycji rozluźnienia i utrzymać tę pozycję przez 2-3 sek. rozciągnięcie - maksymalnie poszerzyć rozkrok (ryc. 315b) albo pochylić się w bok w stronę opartej kończyny (ryc. 316b), albo maksymalnie odstawić w bok kończynę dolną wyprostowaną (ryc. 317b), albo w siadzie chwycić rękami stopy, przyciągnąć pięty do pośladków i równocześnie mocno naciskać przedramionami na kolana, aby jak najbliżej przysuwać kończyny do podłoża (ryc. 318b), albo leżąc na plecach maksymalnie rozstawić kończyny dolne, opierając pięty o ścianę (ryc. 319b), utrzymać pozycję przez 10-30 sek. Napięcie Rozciąganie Ryc. 315. Stretching mięśniprzywodzicieli uda -przykładI a. napięcie, b. rozciągnięcie 375 Napięcie Rozciąganie Rozluźnienie Ryc. 316. Stretching mięśni przywodzicieli uda - przykład II a. napięcie, b. rozciągnięcie Napięcie Rozciąganie Rozluźnienie Ryc. 317. Stretching mięśni przywodzicieli uda - przykład III a. napięcie, b. rozciągnięcie 376 Napięcie Rozciąganie Rozluźnienie Ryc. 318. Stretching mięśni przywodzicieli uda - przykład IV a. napięcie, b. rozciągnięcie Napięcie Rozciąganie Ryc. 319. Stretching mięśni przywodzicieli uda -przykład V a. napięcie, b. rozciągnięcie Ćwiczenia mięśni zginaczy stawu biodrowego i mięśni przedniej strony uda (m. biodrowo-lędźwiowy, m. czworogłowy uda, m. krawiecki) 377 napięcie - stojąc na jednej kończynie, drugą kończynę zgiąć w stawie kolanowym i chwycić ręką za stopę, mocno napierać podudziem, pokonując opór trzymającej ręki (ryc. 320a), albo stojąc na jednej kończynie lekko zgiętej w stawie kolanowym, drugą zgiętą w stawie kolanowym do kąta 90° oprzeć grzbietem stopy o taboret, mocno napierać stopą na krzesło (ryc. 32la), albo stojąc w głębokim wykroku, opierając się o kolano kończyny wysuniętej, mocno napierać na podłogę kończyną przesuniętą do tyłu (ryc. 322a), albo stojąc na jednej kończynie, drugą kończynę oprzeć o taboret, mocno naciskać stopą kończyny postawionej na podłodze (ryc. 323a), albo w klęku, palce stóp wyprostowane, odchylić tułów do tyłu (ryc. 324a), utrzymać pozycję przez 10-30 sek. rozluźnienie - ustawić się w pozycji rozluźnienia i utrzymać tę pozycję przez 2-3 sek. rozciągnięcie - stojąc na jednej kończynie, stopę drugiej kończyny dociskać do pośladka z równoczesnym odchylaniem uda do tyłu (ryc. 320b, 32 lb), albo stojąc w głębokim wykroku z wyprostowanym tułowiem, wysuwać biodro jak najbardziej do przodu (ryc. 322b), albo wysuwać biodro do przodu od strony kończyny postawionej na podłodze (ryc. 323b), albo odchylając tyłów do tyłu, podpierając się rękami o podłoże, wysuwać biodra do przodu (ryc. 324b), utrzymać pozycję przez 10-30 sek. Napięcie Rozciąganie Rozluźnienie Ryc. 320. Stretching mięśni zginaczy stawu biodrowego i mięśni przedniej strony uda -przykładI a. napięcie, b. rozciągnięcie 378 Napięcie Rozciąganie Rozluźnienie Ryc. 321. Stretching mięśni zginaczy stawu biodrowego i mięśni przedniej strony uda przykład II a. napięcie, b. rozciągnięcie Rozciąganie Rozluźnienie Ryc. 322. Stretching mięśni zginaczy stawu biodrowego i mięśni przedniej strony uda przykład III a. napięcie, b. rozciągnięcie 379 Napięcie Rozciąganie Rozluźnienie Ryc. 323. Stretching mięśni zginaczy stawu biodrowego i mięśni przedniej strony i przykład IV a. napięcie, b. rozciągnięcie Napięcie Rozciąganie Rozluźnienie Ryc. 324. Stretching mięśni zginaczy stawu biodrowego i mięśniprzedniej strony i przykład V a. napięcie, b. rozciągnięcie Ćwiczenia mięśni uda - strona przednia (m. czworogłowy uda) napięcie - stojąc na jednej kończynie, stopę drugiej kończyny włożyć pod szczebel drabinki i naciskać wyprostowaną w stawie kolanowym kończyną w | 380 lyc. 325a) albo w leżeniu na brzuchu ręką od strony ćwiczonej kończyny dolnej chwycić za stopę i starać się wyprostować kończynę w stawie kolanowym (ryc. 326a), utrzymać pozycję przez 10-30 sek. rozluźnienie - ustawić się w pozycji rozluźnienia i utrzymać tę pozycję przez 2-3 sek. rozciągnięcie - stojąc na jednej kończynie, stopę drugiej kończyny zgiąć w stawie kolanowym i dociskać do pośladka z równoczesnym odchylaniem uda do tyłu (ryc. 325b) albo w leżeniu na brzuchu dociskać piętę do pośladka (ryc. 326b), utrzymać pozycję przez 10-30 sek. Napięcie Rozciąganie Rozluźnienie Ryc. 325. Stretching mięśni przedniej strony uda — przykład I a. napięcie, b. rozciągnięcie Napięcie Ryc. 326. Stretching mięśni przedniej strony uda - przykład II a. napięcie, b. rozciągnięcie 381 Ćwiczenia mięśni uda - strona tylna (m. dwugłowy uda, m. półścięgnisty, m. półbłoniasty) napięcie - stojąc na jednej kończynie lekko zgiętej w stawie kolanowym, drugą kończynę wyprostowaną w stawie kolanowym oprzeć piętą o taboret, tułów wyprostować i mocno naciskać piętą na krzesło (ryc. 327a) albo klęcząc na jednym kolanie, drugą kończynę wyprostowaną w stawie kolanowym posunąć do przodu, lekko w skos i oprzeć na pięcie, mocno naciskać kończyną wyprostowaną na podłoże (ryc. 328a), utrzymać pozycję przez 10-30 sek. rozluźnienie - ustawić się w pozycji rozluźnienia i utrzymać tę pozycję przez 2-3 sek. rozciągnięcie - stojąc na jednej kończynie, druga kończyna oparta o taboret, pochylić się wyprostowanym tułowiem nad opartą kończyną (ryc. 327b) albo klęcząc pochylić się wyprostowanym tułowiem do przodu (ryc. 328b), utrzymać pozycją przez 10-30 sek. Napięcie Rozciąganie Rozluźnienie Ryc. 327. Stretching mięśni tylnej strony uda -przykład I a. napięcie, b. rozciągnięcie 382 Napięcie Rozciąganie Rozluźnienie Ryc. 328. Stretching mięśni tylnej strony uda - przykład II a. napięcie, b. rozciągnięcie Ćwiczenia mięśni obręczy biodrowej i tylnej strony uda (m. dwugłowy uda, m. półścięgnisty, m. półbłoniasty, mm. pośladkowy wielki, ii, mały, m. napinacz powięzi szerokiej) napięcie - w klęku obunóż, ze stopami ustabilizowanymi przez partnera, pochylić wyprostowany tułów do przodu (ryc. 329a) albo w siadzie na podłodze z wyprostowanymi kończynami w stawach kolanowych, podpierając się rękami z tyłu, położyć jedną kończynę na barku klęczącego z przodu partnera i mocno nią naciskać na bark (ryc. 33Oa), albo w siadzie na podłodze, opierając się o ścianę, jedna kończyna wyprostowana, druga zgięta w stawie kolanowym i dociśnięta do klatki piersiowej, podtrzymywana jest jedną ręką za kolano, a drugą ręką za stopę. Kończyną zgiętą napierać, pokonując opór rąk (ryc. 33 la), albo leżąc na plecach przyciągać zgiętą kończynę w stawie kolanowym do klatki piersiowej, i przytrzymując ją rękami za kolano i stopę, mocno napierać podudziem, pokonując opór rąk (ryc. 332a), utrzymać pozycję przez 10-30 sek. rozluźnienie - ustawić się w pozycji rozluźnienia i utrzymać tę pozycję przez 2-3 sek. rozciągnięcie - w siadzie prostym na podłodze (stawy kolanowe lekko zgięte) chwycić rękami jak najbliżej stawów skokowych, przy wyprostowanym tułowiu (ryc. 329b), albo partner lekko prostując tułów unosi kończynę dolną ćwiczoną, równocześnie naciskając na jej kolano (ryc. 330b), albo przyciągnąć kończynę dolną zgiętą wstawię kolanowym do klatki piersiowej (ryc. 33lb), albo docisnąć bardziej (ukośnie) kończynę dolną do klatki piersiowej (ryc. 332b), utrzymać pozycję przez 10-30 sek. 383 Napięcie Rozciąganie Rozluźnienie Ryc. 329. Stretching mięśni obręczy biodrowej i mięśni tylnej strony uda -przykładI a. napięcie, b. rozciągnięcie Napięcie Rozciąganie Rozluźnienie Ryc. 330. Stretching mięśni obręczy biodrowej i mięśni tylnej strony uda -przykładI a. napięcie, b. rozciągnięcie 384 Napięcie Rozciaaanie Rozluźnienie Ryc. 331. Stretching mięśni obręczy biodrowej i mięśni tylnej strony uda -przykładni a. napięcie, b. rozciągnięcie Napięcie Rozciąganie Rozluźnienie wRyc. 332. Stretching mięśni obręczy biodrowej i mięśni tylnej strony uda - przykład IV a. napięcie, b. rozciągnięcie Ćwiczenia mięśni obręczy biodrowej (mm. pośladkowy średni i mały, mm. bliźniaczy górny i dolny, m. gruszkowaty, m. czworoboczny uda, mm. zasłaniacz wewnętrzny i zewnętrzny, m. napinacz powięzi szerokiej) napięcie - w leżeniu na plecach zgiąć jedną kończynę w stawie kolanowym, dwoma rękami trzymać udo poniżej kolana, mocno napierać udem na zewnątrz, pokonując opór rąk (ryc. 333a), utrzymać pozycję przez 10-30 sek. 385 rozluźnienie - ustawić się w pozycji rozluźnienia i utrzymać tę pozycję przez 2-3| sek. rozciągnięcie - chwytając jedną ręką za kolano kończyny ćwiczonej, ciągnąć jąi drugą stronę do podłogi (ryc. 333b), utrzymać pozycję przez 10-30 sek. Napięcie Rozciąganie Ryc. 333. Stretching mięśni obręczy biodrowej a. napięcie, b. rozciągnięcie Ćwiczenia mięśni prostowników grzbietu (m. prostownik grzbietu, m. najdłuższy, m. kolcowy, m. półkolcowy głowy, m. najdłuższy głowy, mm. międzykolcowe, m. czworoboczny grzbietu) napięcie - stojąc tyłem do ściany i opierając się o nią pośladkami, tułów lekko chylony do przodu, kończyny dolne lekko zgięte w stawach kolanowych, kończyn] górne splecione i ułożone na potylicy, mocno napierać tułowiem na ścianę, pokonując opór kończyn górnych (ryc. 334a), albo siedząc na taborecie (ławce) chwycić rękami za spód siedziska, mocno odchylać tułów do tyłu, pokonując opór zablokowanych rąk (ryc. 335a), albo leżąc na plecach, zgiąć kończyny dolne w stawach kolanowych i biodrowych, podłożyć ręce pod kolana, próbować prostować kończyny dolne, pokonując opór założonych rąk na udach, równocześnie przyciskać pośladki do podłi (ryc. 336a), utrzymać pozycję przez 10-30 sek. rozluźnienie - ustawić tułów w rozluźnieniu i utrzymać tę pozycję przez 2-3 sek. rozciągnięcie - w tej samej pozycji zwiększyć zgięcie w stawach kolana i maksymalnie pochylić grzbiet do przodu, pomagając sobie splecionymi rękami potylicy (ryc. 334b), albo siedząc maksymalnie pochylić się do przodu (ryc. 335b), albo leżąc na plecach przyciągnąć maksymalnie kolana do brody (ryc. 336b), utrzymać pozycję przez 10-30 sek. m. I po yny liac 386 Rozciąganie Rozluźnienie Ryc. 334. Stretching mięśni prostowników grzbietu - przykład I a. napięcie, b. rozciągnięcie Napięcie Rozciąganie Rozluźnienie Ryc. 335. Stretching mięśni prostowników grzbietu - przykład II a. napięcie, b. rozciągnięcie 387 Napięcie Rozciąganie Rozluźnienie Ryc. 336. Stretching mięśni prostowników grzbietu - przykład III a. napięcie, b. rozciągnięcie Ćwiczenia mięśni tułowia - strona boczna (m. kolcowy, mm. skośny zewnętrzny i wewnętrzny brzucha, m. czworob lędźwi, m. trójgłowy ramienia) napięcie - stojąc w rozkroku bokiem do ściany, unieść wyprostowaną kończynę górną, mocno naciskać stroną grzbietową ręki, przedramieniem, ramieniem i wiem na ścianę (ryc. 337a), utrzymać pozycję przez 10-30 sek. rozluźnienie - ustawić tułów w rozluźnieniu i utrzymać tę pozycję przez 2-31 rozciągnięcie - stojąc w rozkroku, zewnętrzną kończynę górną oprzeć na bic a tułów i kończynę górną od strony ściany wolno odchylać w bok (kierunek ciwny do napinania) (ryc. 337b), utrzymać pozycję przez 10-30 sek. Napięcie Rozciąganie Rozluźnienie Ryc. 337. Stretching mięśni bocznej strony tułowia, a. napięcie, b. rozciągnięcie. 388 Ćwiczenia mięśni brzucha (m. prosty brzucha, mm. skośny zewnętrzny i wewnętrzny brzucha, mm. lędźwiowy większy i mniejszy) napięcie - leżąc tyłem, kończyny górne ułożone wzdłuż tułowia, unieść tułów do kąta ok. 30° (ryc. 338a), utrzymać pozycję przez 10-30 sek. rozluźnienie - położyć tułów swobodnie na podłodze na 2-3 sek. rozciągnięcie - stojąc tyłem do ściany, oprzeć się o ścianę wyciągniętymi nad głową kończynami górnymi i wysuwać tułów do przodu (ryc. 338b), utrzymać pozycję przez 10-30 sek. Napięcie Rozciąganie Ryc. 338. Stretching mięśni brzucha a. napięcie, b. rozciągnięcie Ćwiczenia mięśni piersiowych i mięśni kończyny górnej (mm. piersiowy większy i mniejszy, m. kruczo-ramienny, m. naramienny, m. obły większy) napięcie - stojąc, wyciągnąć splecione kończyny górne do przodu i ustawić na wysokości barków, mocno przyciskać jedną rękę do drugiej (ryc. 339a), albo stojąc, ułożyć splecione ręce na potylicy, mocno napierać łokciami, pokonując opór rąk partnera (ryc. 340a), albo stojąc w wykroku przy ścianie, mocno napierać przedramieniem lub ręką na ścianę (ryc. 34la), albo stojąc w małym rozkroku pochylić się do przodu i oprzeć kończyny górne o poręcz (drążek), mocno napierać kończynami górnymi (ryc. 342a), utrzymać pozycję przez 10-30 sek. rozluźnienie - nie napierać rękami przez 2-3 sek. 389 rozciągnięcie - stojąc w rozkroku w otwartych drzwiach oprzeć rozstawione kończyny górne o ścianę i przesunąć tułów do przodu (ryc. 339b) albo partner biernie rozciąga mięśnie, odchylając łokcie do tyłu (ryc. 340b), albo pochylić i lekko skręcić do przodu i na zewnątrz głowę i tułów (ryc. 34 lb), albo pochylać głowę i górną część tułowia w dół (ryc. 342b), utrzymać pozycję przez 10-30 sek. Napięcie Rozciąganie Rozluźnienie Ryc. 339. Stretching mięśni piersiowych i mięśni kończyny górnej - przykład I a. napięcie, b. rozciągnięcie Napięcie Rozciąganie Rozluźnienie Ryc. 340. Stretching mięśni piersiowych i mięśni kończyny górnej - przykład II a. napięcie, b. rozciągnięcie 390 Napięcie Rozciąganie Rozluźnienie Ryc. 341. Stretching mięśni piersiowych i mięśni kończyny górnej - przykład III a. napięcie, b. rozciągnięcie Napięcie Rozciąganie Rozluźnienie -------------> Ryc. 342. Stretching mięśni piersiowych i mięśni kończyny górnej -przykład IV a. napięcie, b. rozciągnięcie 391 Ćwiczenia mięśni obręczy barkowej (m. podłopatkowy, m. najszerszy grzbietu, m. czworoboczny grzbietu, m. obły większy, m. piersiowy większy, m. naramienny, m. dwugłowy ramienia, m. kruczo-ramienny, m . trój głowy ramienia) napięcie - stojąc, zgiąć stawy łokciowe do kąta 90°, ramiona przycisnąć do tułowia, rękami mocno ściskać piłkę (ryc. 343a), albo stojąc tyłem do drążka (poręczy) oprzeć kończyny górne rękami ustawionymi w supinacji o drążek, mocno napierać rękami, pokonując opór przyrządu (ryc. 344a), albo stojąc, trzymać kończynę górną w przywodzeniu horyzontalnym, mocno napierać łokciem w kierunku odwodzenia horyzontalnego, pokonując opór drugiej ręki (ryc. 345a), albo stojąc twarzą do ściany, unieść zgiętą w stawie łokciowym kończynę górną i mocno naciskać łokciem na ścianę (ryc. 346a), utrzymać pozycję przez 10-30 sek. rozluźnienie - ustawić kończyny w rozluźnieniu i utrzymać tę pozycję przez 2-3 sek. i •_ '- „ ' rozciągnięcie - stojąc, partner odciąga kończyny górne zgięte w stawach łokciowych do tyłu (ryc. 343b) albo wykonać przysiad (ryc. 344b), albo pogłębić przywodzenie horyzontalne (ryc. 345b), albo drugą ręką naciskać na łokieć do tyłu i w dół (ryc. 346b), utrzymać pozycję przez 10-30 sek. Napięcie Rozciąganie Rozluźnienie Ryc. 343. Stretching mięśni obręczy barkowej -przykładI a. napięcie, b. rozciągnięcie 392 Ćwiczenia mięśni obręczy barkowej (m. podłopatkowy, m. najszerszy grzbietu, m. czworoboczny grzbietu, m. obły większy, m. piersiowy większy, m. naramienny, m. dwugłowy ramienia, m. kruczo-ramienny, m . trójgłowy ramienia) napięcie - stojąc, zgiąć stawy łokciowe do kąta 90°, ramiona przycisnąć do tułowia, rękami mocno ściskać piłkę (ryc. 343a), albo stojąc tyłem do drążka (poręczy) oprzeć kończyny górne rękami ustawionymi w supinacji o drążek, mocno napierać rękami, pokonując opór przyrządu (ryc. 344a), albo stojąc, trzymać kończynę górną w przywodzeniu horyzontalnym, mocno napierać łokciem w kierunku odwodzenia horyzontalnego, pokonując opór drugiej ręki (ryc. 345a), albo stojąc twarzą do ściany, unieść zgiętą w stawie łokciowym kończynę górną i mocno naciskać łokciem na ścianę (ryc. 346a), utrzymać pozycję przez 10-30 sek. rozluźnienie - ustawić kończyny w rozluźnieniu i utrzymać tę pozycję przez 2-3 sek. rozciągnięcie - stojąc, partner odciąga kończyny górne zgięte w stawach łokciowych do tyłu (ryc. 343b) albo wykonać przysiad (ryc. 344b), albo pogłębić przywodzenie horyzontalne (ryc. 345b), albo drugą ręką naciskać na łokieć do tyłu i w dół (ryc. 346b), utrzymać pozycję przez 10-30 sek. Napięcie Rozciąganie Rozluźnienie a Ryc. 343. Stretching mięśni obręczy barkowej -przykład I a. napięcie, b. rozciągnięcie 392 Napięcie Rozciąganie Rozluźnienie Ryc. 344. Stretching mięśni obręczy barkowej - przykład II a. napięcie, b. rozciągnięcie Napięcie Rozciąganie Rozluźnienie a Ryc. 345. Stretching mięśni obręczy barkowej - przykład III a. napięcie, b. rozciągnięcie 393 Napięcie Rozciąganie Rozluźnienie Ryc. 346. Stretching mięśni obręczy barkowej - przykład IV a. napięcie, b. rozciągnięcie Ćwiczenia mięśni karku i mięśni górnej części grzbietu (mm. najdłuższy głowy i szyi, m. półkolcowy głowy, mm. proste głowy, mm. skośne głowy, mm. międzykolcowe, m. wielodzielny szyi, mm. płatowaty głowy i szyi, mm. prostowniki grzbietu, m. poprzecznokolcowy) napięcie - stojąc, ułożyć splecione ręce na potylicy, mocno odchylać głowę do tyłu, pokonując opór trzymających rąk (ryc. 347a), albo leżąc na plecach, kończyny zgiąć w stawach kolanowych i biodrowych tak, aby stopy oprzeć o podłoże, splecione ręce ułożyć na potylicy, mocno odchylać głowę do tyłu, pokonując opór rąk (ryc. 348a), utrzymać pozycję przez 10-30 sek. rozluźnienie - ustawić głowę w rozluźnieniu i utrzymać tę pozycję przez 2-3 sek. rozciągnięcie -splecionymi rękami przyciągnąć głowę dotykając brodą do mostka (ryc. 347b), albo splecionymi rękami ciągnąć głowę do przodu (ryc. 348b), utrzymać pozycję przez 10-30 sek. 394 Napięcie Rozluźnienie Rozciąganie Ryc. 347. Stretching mięśni karku i mięśni górnej części grzbietu -przykład I a. napięcie, b. rozciągnięcie Napięcie Rozciąganie Rozluźnienie Ryc. 348. Stretching mięśni karku i mięśni górnej części grzbietu - przykład II a. napięcie, b. rozciągnięcie Ćwiczenia mięśni szyi - strona boczna (mm. pochyłe, mm. płatowaty głowy i szyi, m. prosty boczny głowy, mm. kolcowy głowy i szyi, mm. półkolcowy głowy i szyi, mm. międzypoprzeczne) 395 napięcie - wykonać skłon głową w prawą stronę, prawą rękę przyłożyć do głov z lewej strony, mocno przechylać głową w lewą stronę, pokonując opór prawej (ryc. 349a), utrzymać pozycję przez 10-30 sek. rozluźnienie - zwolnić opór prawą ręką na 2-3sek. rozciągnięcie - ostrożnie przechylać głowę jak najdalej wprawą stronę (r 349b), utrzymać pozycję przez 10-30 sek. Rozciąganie Rozluźnienie , 4~* J a Ryc. 349. Stretching mięśni bocznej strony szyi a. napięcie, b. rozciągnięcie Ćwiczenia mięśni przedramienia - grupa zginaczy (mm. zginacze powierzchowny i głęboki palców, m. zginacz długi kciuka, zginacze łokciowy i promieniowy nadgarstka) napięcie - jedną ręką ciągnąć za palce 2-5 drugiej ręki wykonując zgięcie ; towe ręki, mocno napierać palcami (w kierunku zgięcia dłoniowego), pokonując i trzymającej ręki (ryc. 350a), albo złączyć stronami dłoniowymi ręce i mocno skać palcami na siebie (ryc. 35la), albo siedząc na taborecie oprzeć ręce pale skierowanymi do tyłu, z kciukami na zewnątrz, na siedzisku, mocno naciskać pale na siedzisko (ryc. 352a), albo w siadzie na piętach oprzeć ręce z przodu o podło palcami skierowanymi do tyłu z kciukami na zewnątrz (ryc. 353a), utrzymać poz przez 10-30 sek. rozluźnienie - całkowity rozkurcz mięśni na 2-3 sek. rozciągnięcie - ciągnąć palcami do maksymalnego zgięcia grzbietowego ręki (r 350b) albo przy złożonych rękach unosić łokcie (ryc. 35 lb), albo siedząc odchylić 1 396 łów do tyłu (ryc. 352b), albo przyjąć pozycję klęku podpartego (ryc. 353b), utrzymać pozycję przez 10-30 sek. Napięcie Rozciąganie Rozluźnienie Ryc. 350. Stretching mięśni zginaczy przedramienia - przykład I a. napięcie, b. rozciągnięcie Rozciąganie Rozluźnienie Ryc. 351. Stretching mięśni zginaczy przedramienia - przykład II a. napięcie, b. rozciągnięcie ? 397 Napięcie Rozciąganie Rozluźnienie Ryc. 352. Stretching mięśni zginaczy przedramienia - przykład III a. napięcie, b. rozciągnięcie Napięcie Rozciąganie Rozluźnienie Ryc. 353. Stretching mięśni zginaczy przedramienia - przykład IV a. napięcie, b. rozciągnięcie Ćwiczenia mięśni przedramienia - grupa prostowników (m. prostownik palców, m. prostownik palca małego, m. prostownik łokciom nadgarstka, mm. prostownik promieniowy długi i krótki nadgarstka) 398 napięcie - kończynę górną ćwiczoną zgiąć w stawie łokciowym do kąta 90°, lekko zacisnąć pięść, mocno naciskać pięścią pokonując opór drugiej ręki (ryc. 354a), utrzymać pozycję przez 10-30 sek. rozluźnienie -całkowity rozkurcz mięśni na 2-3 sek. rozciągnięcie - zgiąć dłoniowo rękę w stawie nadgarstkowym, wyprostować staw łokciowy, następnie skręcić przedramię jak najbardziej do wewnątrz (ryc. 354b), utrzymać pozycję przez 10-30 sek. Napięcie Rozciąganie Rozluźnienie a Ryc. 354. Stretching mięśni prostowników przedramienia a. napięcie., b. rozciągnięcie U.3. Stretching w wybranych dyscyplinach sportowych Stosowanie na treningach wyłącznie ćwiczeń siłowych i wytrzymałościowych powoduje u większości zawodników przykurczę i zmniejszenie elastyczności mięśni, co prowadzi do zwiększonego ryzyka występowania urazów. Prawidłowa ruchomość biernego i czynnego aparatu ruchu polepsza warunki jego pracy, zwiększa siłę mięśni oraz szybkość ruchu, korzystnie wpływając na wyniki sportowe. Duży zakres ruchomości podnosi efektywność treningu siłowego, a rozciągnięte uprzednio mięśnie lepiej wykonują mocne skurcze. Stretching sam w sobie stanowi pewien rodzaj treningu siłowego, ponieważ izometryczne napinanie mięśni jest jednym ze sposobów na rozwijanie ich siły. Ćwiczenia te przyspieszają przemianę materii w mięśniach, stawach i elementach okołostawowych, pozytywnie wpływając na ich pracę. Zmniejszają też bolesność zmęczonych mięśni, a nawet likwidują ich wrażliwość na ból. 399 Liczne badania i testy prowadzone w klubach sportowych dowiodły, że trening siłowy i wytrzymałościowy urozmaicony stretchingiem poprawia siłę, szybkość i precyzję ruchu. W zależności od uprawianej dyscypliny sportowej i zaangażowania grup mięśniowych stretching będzie obejmował ćwiczenia tych mięśni, które przede wszstkim biorą udział w treningu czy zawodach. Stretching u biegaczy lekkoatletycznych Obejmuje ćwiczenia mięśni: prostowników palców stopy, grupy przedniej podudzia, łydki i ścięgna Achillesa, grupy przedniej, tylnej i przyśrodkowej uda, obręczy biodrowej, brzucha, prostowników grzbietu i piersiowych. Stretching u skaczących w dal Obejmuje ćwiczenia mięśni: prostowników palców stopy, grupy przedniej podudzia, łydki i ścięgna Achillesa, grupy przedniej, tylnej i przyśrodkowej uda, obręczy biodrowej, brzucha, prostowników grzbietu, piersiowych. Stretching u skaczących o tyczce i wzwyż Obejmuje ćwiczenia mięśni: grupy przedniej podudzia, łydki i ścięgna Achillesa, grupy przedniej, tylnej i przyśrodkowej uda, obręczy biodrowej, brzucha, prostowników grzbietu, grupy bocznej tułowia, piersiowych, obręczy barkowej, karku i części górnej grzbietu, prostowników i zginaczy przedramienia. Stretching u rzucających oszczepem Obejmuje ćwiczenia mięśni: łydki i ścięgna Achillesa, grupy przedniej, tylnej i przyśrodkowej uda, obręczy biodrowej, brzucha, prostowników grzbietu, grupy bocznej tułowia, piersiowych, obręczy barkowej, karku i części górnej grzbietu, prostowników i zginaczy przedramienia. Stretching u rzucających dyskiem i młotem Obejmuje ćwiczenia mięśni: grupy przedniej podudzia, łydki i ścięgna Achillesa, grupy przyśrodkowej uda, obręczy biodrowej, brzucha, prostowników grzbietu, grupy bocznej tułowia, obręczy barkowej, piersiowych, prostowników i zginaczy przedra- mienia. Stretching u pchających kulą Obejmuje ćwiczenia mięśni: łydki i ścięgna Achillesa, grupy przyśrodkowej ui obręczy biodrowej, brzucha, prostowników grzbietu, grupy bocznej tułowia, piersiowych, obręczy barkowej, szyi, karku i części górnej grzbietu, prostowników przedra- mienia. Stretching u piłkarzy nożnych Obejmuje ćwiczenia mięśni: grupy przedniej podudzia, łydki i ścięgna Achillesa gup^ tyYr^ \ ptzyśtodWei uda, otaęczy b\odrowq, brzucha, prostowników gnfo tu, strony bocznej tułowia, karku i górnej części grzbietu. 400 Stretching u piłkarzy ręcznych Obejmuje ćwiczenia mięśni: grupy przedniej podudzia, łydki i ścięgna Achillesa, grupy tylnej i przyśrodkowej uda, obręczy biodrowej, brzucha, piersiowych, obręczy barkowej, zginaczy przedramienia. Stretching u koszykarzy Obejmuje ćwiczenia mięśni: grupy przedniej podudzia, łydki i ścięgna Achillesa, grupy przedniej i przyśrodkowej uda, obręczy biodrowej, strony bocznej tułowia, obręczy barkowej, karku i górnej części grzbietu, piersiowych, zginaczy przedramienia. Stretching u siatkarzy Obejmuje ćwiczenia mięśni: grupy przedniej podudzia, łydki i ścięgna Achillesa, grupy przyśrodkowej uda, obręczy biodrowej, brzucha, prostowników grzbietu, piersiowych, obręczy barkowej. Stretching u hokeistów Obejmuje ćwiczenia mięśni: (hokej na lodzie) grupy tylnej i przyśrodkowej uda, cczy biodrowej, prostowników grzbietu, grupy bocznej tułowia, prostowników i zginaczy przedramienia, (hokej na trawie) grupy przedniej podudzia, łydki i ścięgna Achillesa, grupy tyl-ej i przyśrodkowej uda, obręczy biodrowej, prostowników grzbietu, grupy bocznej ułowią, prostowników i zginaczy przedramienia. Stretching u rugbystów Obejmuje ćwiczenia mięśni: grupy przedniej podudzia, łydki i ścięgna Achillesa, upy przedniej, tylnej i przyśrodkowej uda, obręczy biodrowej, brzucha, prostowników grzbietu, grupy bocznej tułowia, piersiowych, obręczy barkowej, karku i części górnej grzbietu, szyi, prostowników i zginaczy przedramienia. Stretching u j u doków i zapaśników Obejmuje ćwiczenia mięśni: grupy przyśrodkowej uda, obręczy biodrowej, brzucha, grupy bocznej tułowia, obręczy barkowej, karku i części górnej grzbietu, piersiowych, zginaczy przedramienia. Stretching u pięściarzy Obejmuje ćwiczenia mięśni: grupy przedniej podudzia, łydki i ścięgna Achillesa, grupy przedniej, tylnej i przyśrodkowej uda, obręczy biodrowej, brzucha, prostowników grzbietu, obręczy barkowej, prostowników i zginaczy przedramienia. Stretching u podnoszących ciężary Obejmuje ćwiczenia mięśni: łydki i ścięgna Achillesa, grupy przyśrodkowej uda, obręczy biodrowej, prostowników grzbietu, brzucha, piersiowych, obręczy barkowej, prostowników i zginaczy przedramienia. Stretching u pływaków Obejmuje ćwiczenia mięśni: grupy przedniej podudzia, łydki i ścięgna Achillesa, grupy przyśrodkowej uda, obręczy biodrowej, piersiowych, karku i części górnej grzbietu, zginaczy przedramienia 401 Stretching u kajakarzy i wioślarzy Obejmuje ćwiczenia mięśni: łydki i ścięgna Achillesa, grupy przedniej i tylnej uda, obręczy biodrowej, brzucha, prostowników grzbietu, obręczy barkowej, piersiowych, karku i części górnej grzbietu. Stretching u kolarzy Obejmuje ćwiczenia mięśni: grupy przedniej podudzia, łydki i ścięgna Achillesa, grupy przedniej, tylnej i przyśrodkowej uda, obręczy biodrowej, piersiowych, karku i górnej części grzbietu, zginaczy przedramienia. Stretching u tenisistów Obejmuje ćwiczenia mięśni: grupy przedniej podudzia, łydki i ścięgna Achillesa, grupy przyśrodkowej uda, obręczy biodrowej, brzucha, obręczy barkowej, prostowników i zginaczy przedramienia. Stretching u narciarzy Obejmuje ćwiczenia mięśni: łydki i ścięgna Achillesa, grupy przedniej i przyś kowej uda, obręczy biodrowej, prostowników grzbietu, brzucha, obręczy barkov piersiowych, karku i części górnej grzbietu. Stretching u łyżwiarzy Obejmuje ćwiczenia mięśni: łydki i ścięgna Achillesa, grupy przedniej, tyli i przyśrodkowej uda, obręczy biodrowej, brzucha, prostowników grzbietu, bocznej tułowia, piersiowych, obręczy barkowej. Stretching u gimnastyków Obejmuje ćwiczenia mięśni: prostowników i zginaczy przedramienia, obr< barkowej, szyi, karku i górnej części grzbietu, piersiowych, strony bocznej tułov prostowników grzbietu, obręczy biodrowej. 402 10. Masaż, ćwiczenia i zabiegi fizykoterapeutyczne po urazach w sporcie Dawno temu sport wyczynowy przestał być sposobem na przyjemne spędzanie czasu wolnego i zaczęto propagować różnorodne hasła, np., że sport to zdrowie, że sport to szczupła i piękna sylwetka. Podkreślano, że tak naprawdę najbardziej człowieka ekscytuje przeżywany lęk, wydzielanie hormonu ucieczki (adrenaliny) i hormonów szczęścia (endorfin). Pogoń za sukcesem i sławą w sporcie wyczynowym przyczynia się do wzrostu urazów narządu ruchu zawodników. Wymagania stawiane zawodnikom spowodowały, że wiedza trenera i lekarza sportowego przestała wystarczać i od lat siedemdziesiątych XX stulecia wdrażane są do treningów najnowsze osiągnięcia fizjologii, biochemii, biomechaniki i psychologii. Następne lata to naukowe planowanie treningu, maksymalne wykorzystanie czasu, wysiłku i zużycia energii. Intensywność treningów i walka o rekordy sprawiają, że uprawiający sport wyczynowy niejednokrotnie przekraczają granice ludzkich możliwości, co wpływa na występowanie urazów i mikrourazów, które po zsumowaniu doprowadzają do fatalnych w skutkach dysfunkcji narządu ruchu. Intensywne ćwiczenia, zwiększające siłę i masę mięśniową przyspieszają zużycie biernego i czynnego narządu ruchu, a kompleksowe leczenie uszkodzeń jest utrudnione ze względu na brak czasu na całkowite wyleczenie. Sumujące się mikrourazy nie goją się bez śladu, a częste stłuczenia czy urazy mięśni, ścięgien i więzadeł prowadzą do utraty naturalnej elastyczności, siły i wytrzymałości oraz ograniczenia ruchomości i niestabilizacji stawów. Zerwane ścięgno Achillesa, wybity bark czy kciuk, „łokieć tenisisty", zniekształcone ucho zapaśnika czy też „ogłupienie pięściarskie" to tylko niektóre urazy spotykane najczęściej. Statystycy przyznają, że gry zespołowe kontaktowe pociągają za sobą najwięcej urazów. Jeśli porównać liczbę wypadków, do jakich dochodzi w ciągu 1000 godzin uprawiania danej dyscypliny sportu, wychodzi na jaw, że ryzyko wypadku przy grach zespołowych jest cztery razy większe niż w dyscyplinach indywidualnych. 10.1. Charakterystyka urazów w wybranych dyscyplinach sportowych W zależności od uprawianej dyscypliny sportowej zawodnicy narażeni są na charakterystyczne dla poszczególnych sportów urazy, które są związane z występowa- 403 niem dużych przeciążeń w obrębie narządu ruchu. Pośrednio negatywnie odbija się to również na narządach wewnętrznych. Rodzaje urazów w zakresie narządu ruchu czynnego i biernego w wybranych dyscyplinach sportowych przedstawiają się następująco [24]: Boks, koszykówka, piłka ręczna; siatkówka, zapasy: naderwania ścięgien skręcenia i zwichnięcia stawów ręki. złamania kości dtom i palców Rzut dyskiem naciągnięcia i naderwania mięśnia piersiowego większi Biegi krótkie: naciągnięcia i naderwania I mięśni grupy przedniej uda Gry zespołowe, sporty walki i siłowe: dyskopatia ?» Rzut oszczepem: bolesność zewnętrznej powierzchni stawu tociowego Rzut oszczepem: bolesność wewnętrznej powierzchni stawu helowego Rzut oszczepem: zapalenie przyczepu końcowego mięśnia naramiennego na kosa ramiennej Rzut oszczepem, skok o tyczce:niestabilność stawu ramiennego Biegi długie: wyczerpanie i udar cieplny Biegi średnie i długie, gimnastyka, rzut młotem, rzut oszczepem, skok o tyczce, wioślarstwo: naderwania i zapalenia przyczepów mięśni brzucha na kości łonowej Biegi średnie i długie, gimnastyka, <----------- rzut młotem, rzut oszczepem, skok o tyczce "kolano skoczka" - naderwanie ścięgna mięśnia czworogłowego uda w miejscu jego przyczepu do rzeph Biegi krótkie i średnie, skok w dal i trojskok: naciągnięcia i naderwania mięśni kulszowo-golemowych szczególnie mięśnia dwugłowego uda Biegi średnie:"kolano biegacza" - ból zewnętrznej powierzchni stawu kolanowego Skok w dal i wzwyż:"kolano skoczka" - naderwania ścięgna 1 mięśnia czworogłowego uda w miejscu jego przyczepu dorzepk Bieg przez płotki: naciągnięcia i naderwania mięśni fróygtowyc/i lyćh Biegi długie, gimnastyka: złamanie z przeciążenia kosa piszaebmj i strzałkowej oraz urazy ścięgien stawu skokowego górnego Piłka nożna, skoki lekkoatletyczne: złamania i urazy ścięgien mięśni w obrębie stawu skokowego górnego > Biegi krótkie, skoki: zapalenia lub zerwan/a ścięgna Achillesa Podnoszenie ciężarów, nut mtotem. urazy lędźwiowego odcinka kręgosłupa ŚCIĘGNO ACHILLESA Biegi zfamama kości łódKowal B\egv. ucisk nerwów międzykostnych stóp Ryc. 355. Charakterystyczne urazy w sporcie 404 niem dużych przeciążeń w obrębie narządu ruchu. Pośrednio negatywnie odbija się I również na narządach wewnętrznych. Rodzaje urazów w zakresie narządu czynnego i biernego w wybranych dyscyplinach sportowych przedstawiają się na pująco [24]: Boks, Koszykówka, piłka ręczna, siatkówka, zapasy: naderwania ścięgien, skręcenia i zwichnięcia stawów ręki złamania kości dłoni i palców Rzut dyskiem: naciągnięcia i naderwania mięśnia piersiowego wi Biegi krótkie naciągnięcia i naderwania I mięśni grupy przedniej uda ' Gry zespołowe, sporty walki i siłowe: dyskopatia Rzut oszczepem: bolesność zewnętrznej f stawu łociowego Rzut oszczepem: bolesność wewnętrznej f. stawu łociowego Rzut oszczepem: zapalenie przyczepu końcowego mięśnia naramiennego na kosa ramtennej Rzut oszczepem, skok o tyczce: niestabilność stawu r • Biegi długie: wyczerpanie i udar c Biegi średnie i długie, gimnastyka, rzut młotem, rzut oszczepem, skok o tyczce, wioślarstwo: naderwania i zapalenia przyczepów mięśni brzucha na kości łonowej Biegi średnie i długie, gimnastyka, ? rzut młotem, rzut oszczepem, skok o tyczce: "kolano skoczka"- naderwanie ścięgna mięśnia czworogłowego uda w miejscu jego przyczepu do rzepki Biegi krótkie i średnie, skok w dal i trojskok: naciągnięcia i naderwania mięśni kulszowo-golemowych szczególnie mięśnia dwugłowego uda Biegi średnie: "kolano biegacza" - ból zewnętrznej powierzchni stawu kolanowego Skok w dal i wzwyż:"kolano skoczka'- naderwania ścięgna mięśnia czworogłowego uda w miejscu jego przyczepu do rzepu Bieg przez płotki: naciągnięcia i naderwania mięśni trójghwych ł^Hn Biegi długie, gimnastyka: złamanie z przeciążenia kości piszczelowy i strzałkowej oraz urazy ścięgien stawu skokowego górnego Piłka nożna, skoki lekkoatletyczne złamania i urazy ścięgien mięśni w obrębie stawu skokowego górnego ? Biegi krótkie, skoki: zapalenia lub zerwania ścięgna Achillesa ?' M ŚCIĘGNO ACHILLESA -»? Biegi złamania kosa k Podnoszenie ciężarów, rzut młotem Ęf- urazy lędźwiowego odcinka kręgosłupa ? Biegi: ucisk nerwów międzykostnych s Ryc. 355. Charakterystyczne urazy w sporcie 404 Biegi lekkoatletyczne - najczęściej uszkodzenia występują w obrębie kończyn dolnych, szczególnie podczas nieprawidłowo prowadzonej rozgrzewki lub wskutek zmęczenia po długotrwałym wysiłku albo w czasie biegania po twardej nawierzchni. Urazy obejmują ścięgna Achillesa, mięśnie: łydki, czworogłowe i dwugłowe uda oraz krawieckie. U sprinterów obserwuje się złamania z oderwaniem krętarza małego, kolca biodrowego przedniego dolnego, guza kulszowego i guzowatości kości piszczelowej. U uprawiających bieg z przeszkodami często dochodzi do złamania II i III iści śródstopia, a u wszystkich biegających w wyniku potknięcia (poślizgnięcia) i upadku na kończynę górną dochodzi do złamania kości przedramienia i ramiennej. Skoki lekkoatletyczne - występują podobne uszkodzenia, jak u biegaczy, a także hodzi do stłuczenia okostnej kości piętowej, skręcenia stawu skokowego, uszkodzenia łąkotek (skok w dal i trój skok), występowania dużej bolesności w obrębie chrząstki rzepki (skok wzwyż). Rzuty lekkoatletyczne - dochodzi do naderwania mięśnia dwugłowego ramienia i ścięgna głowy długiej tego mięśnia, oderwania guzka większego kości ramiennej i naderwania mięśnia skośnego brzucha, spiralnego złamania kości ramiennej oraz lerwania wyrostków kolczystych kręgosłupa. Piłka nożna - najczęstszymi przyczynami uszkodzeń są upadki, zderzenia z zawodnikiem i uderzenia piłką. Do typowych urazów należą: skręcenia stawów kolanowych, naderwania więzadła pobocznego piszczelowego, zgniecenia łąkotek, naderwania mięśni (głównie przywodzicieli uda), złamania kości piszczelowej. U bramkarzy dochodzi do uszkodzeń obręczy barkowej, okolicy stawów łokciowych i palców rąk oraz złamań obojczyka i żeber. Piłka ręczna - gros urazów dotyczy kończyn górnych, w szczególności oderwania ścięgien mięśni prostowników od paliczków dalszych 4 i 5 palców ręki, skręcenia, zwichnięcia i złamania palców rąk (wskutek nieprawidłowego chwytania piłki), zwichnięcia stawu łokciowego, naderwania przyczepu mięśnia podłopatkowego (w wyniku złego rzutu lub blokowania przez przeciwnika). Koszykówka - często spotykanymi uszkodzeniami są skręcenia i zwichnięcia palców rąk (wskutek zderzenia z piłką lub zawodnikiem), naderwanie ścięgna Achillesa, skręcenie stawu skokowego górnego, naciągnięcie mięśni łydki, grzbietu i brzucha (w wyniku gwałtownych ruchów). Siatkówka - typowymi uszkodzeniami są skręcenia i zwichnięcia stawów palców rąk, głównie kciuka, skręcenia w stawie nadgarstkowym, złamania kości łódkowatej ręki i kości promieniowej przedramienia oraz zapalenia pochewek ścięgnistych mięśni prostowników przedramienia, naderwania przyczepu mięśnia podłopatkowego, naderwania przyczepu obwodowego mięśnia nadgrzebieniowego, skręcenia stawów skokowych i zerwania ścięgien Achillesa. Hokej na lodzie - większość uszkodzeń powstaje w wyniku upadku, uderzenia kijem lub krążkiem, zderzenia z zawodnikiem czy bandą, co prowadzi do urazów 405 w obrębie głowy (rany łuków brwiowych, złamania kości nosa, szczęki i żuchwy), klatki piersiowej (złamania żeber, obojczyka) i obręczy barkowej. Hokej na trawie - uszkodzenia są podobne do występujących w hokeju na Notuje się też złamania główki drugiej kości śródręcza i złamania kości piszczelowe Częstymi urazami są skręcenia w stawach skokowych i kolanowych oraz stłuczeń obręczy barkowej. Rugby - na rodzaj kontuzji decydujący wpływ ma formacja, w której występuje zawodnik. Zawodnicy tzw. pierwszej linii, czyli młynarz oraz lewy i prawy filar, względu na bezpośredni kontakt z przeciwnikiem, doznają najczęściej obrażeń głov oraz obręczy barkowej i kończyn górnych. Zawodnicy drugiej linii (prawy i lev wspieracz) oprócz urazów obręczy barkowej narażeni są na uszkodzenia kręgosłi ze względu na charakterystyczną pochyloną pozycję. Zawodnicy trzeciej linii (wiąza-cze i łącznik młyna) oraz ataku przeważnie ulegają urazom kończyn dolnych, obręczy barkowej i kończyn górnych. Najczęstsze kontuzje to zwichnięcia barku, naciągnięcia i naderwania więzadeł i ścięgien kończyn dolnych oraz liczne stłuczenia. Judo - częstymi uszkodzeniami są skręcenia palców rąk i stóp, stłuczenia i i cenią stawu łokciowego, złamania kości łódkowatej ręki i zwichnięcie stawu wego. Przy rzutach na matę dochodzi do urazu łąkotek i odcinka lędźwiowego kręgosłupa oraz złamania żeber. Zapasy - do typowych uszkodzeń należą zwichnięcia stawu barkowego i palców rąk, podwichnięcia w stawie łokciowym, złamania wyrostków kolczystych kręgów szyjnych, żeber i obojczyka, naderwania mięśni dwugłowego uda, najszerszego grzbietu, prostego brzucha i piersiowego większego. Boks - najczęściej obrażenia dotyczą kończyny górnej atakującej, głowy i tuło Typowymi urazami w obrębie kończyny są złamania kości śródręcza i palców i odłamki chrzestne i kostne wśród kości nadgarstka. W obrębie głowy często uszkadzane są łuki brwiowe i jarzmowe, wargi, występuje zmiażdżenie małżowiny usznej oraz złamania kości nosa, żuchwy. Uderzenia w tułów w okolice wątroby, serca, splotu słonecznego są przyczyną nokautu. Podnoszenie ciężarów - w związku z dużymi napięciami dynamicznymi i sta-| tycznymi mięśni dochodzi do naderwania mięśnia dwugłowego ramienia, głównie głowy długiej i jej ścięgna oraz mięśni brzucha, a także oderwania mięśni od wyrostków kolczystych kręgów szyjnych i górnych piersiowych, skręcenia stawu barkowego. Duże obciążenie stawów kolanowych przyczynia się do naderwania więzadła pobocznego piszczelowego i uszkodzenia łąkotek, natomiast przyjmowanie postawy hi-perlordotycznej powoduje uszkodzenie krążków międzykręgowych kręgów lędźwiowych. Kajakarstwo i wioślarstwo - do najczęstszych uszkodzeń należą: stłuczenia, wylewy krwawe i złamania palców rąk, pęcherze lub ropnie na stronie dłoniowej rą zapalenia pochewek ścięgnistych mięśni zginaczy przedramienia. 406 Kolarstwo - najczęstszymi przyczynami uszkodzeń są upadki, przy których dochodzi do urazów głowy, otarć kończyn dolnych i górnych, złamań obojczyka, kości łódkowatej ręki, kości promieniowej przedramienia oraz do złamania ze zwichnięciem stawu skokowego i podwichnięcia stawu barkowo-obojczykowego. Tenis ziemny - typowymi uszkodzeniami są skręcenia stawu skokowego, naderwania ścięgna Achillesa, naderwania więzadła pobocznego piszczelowego stawu kolanowego, uszkodzenia łąkotek, naderwania ścięgna głowy długiej mięśnia dwugłowego ramienia, zwichnięcia w stawie barkowym i barkowo-obojczykowym. Narciarstwo - większość uszkodzeń spowodowana jest błędami technicznymi, złą koordynacją, niezachowaniem dyscypliny podczas biegu, zjazdu czy skoku lub wadliwym sprzętem. Przy upadku z rotacją ciała dochodzi do naderwania więzadeł stawu skokowego, złamania jednej lub obu kostek, złamania kości podudzia, naderwania więzadła pobocznego piszczelowego stawu kolanowego, uszkodzenia łąkotek, spiral-ego złamania uda lub zwichnięcia stawu biodrowego. Upadek do przodu powoduje derwanie ścięgien Achillesa i mięśni łydek oraz zerwanie więzadła krzyżowego nego (przy wyprostowanym stawie kolanowym). Wypadki narciarskie prowadzą dedy do złamań kręgosłupa z uszkodzeniem rdzenia kręgowego, a w przypadku zablokowania kijka - do zwichnięcia stawu barkowego. Łyżwiarstwo - częstymi urazami są złamania kości łódkowatej ręki i kości promieniowej przedramienia (przy upadku na wyprostowaną kończynę górną), skręcenia stawu skokowego i złamania kości podudzia (wskutek skręcenia). Nieodpowiednio dobrane obuwie może być przyczyną zapalenia kaletek maziowych w obrębie kości awej i zapalenia ścięgna Achillesa. Gimnastyka - większość urazów powstaje w wyniku upadku z przyrządu, nie-aego zeskoku i zderzeń z przyrządami. Przy próbie zamortyzowania upadku dochodzi do typowych złamań kości promieniowej, nadkłykciowego złamania kości ramiennej i złamania kości łódkowatej. Przy ćwiczeniach na kółkach lub na drążku, szczególnie przy niewłaściwym doborze szerokości uchwytu, obserwuje się skręcenia i zwichnięcia stawu barkowego, a nawet uszkodzenia splotu barkowego. Duże obciążenia mięśni obręczy barkowej wpływają na naciągnięcia i naderwania mięśnia nara-miennego i podłopatkowego. W czasie ćwiczeń z podporem często odnotowuje się skręcenia rąk i ich palców. Uderzenia o drążek czy poręcze powodują tępe urazu mięśni brzucha, prowadząc do powstania stłuczeń i krwiaków. Podczas skoków dochodzi do naderwania ścięgna Achillesa. 10.2. Ogólne zasady postępowania po urazach W wyniku urazu pojawia się ostry stan zapalny, charakteryzujący się zwiększoną ciepłotą okolicy, miejscowym bólem, wystąpieniem krwiaka i ograniczeniem czynno- ści. 407 Usprawnianie lecznicze ma na celu zmniejszenie bólu, obrzęku i likwidację krwiaka poprzez wymuszenie odkładania się kolagenu w przebiegu fizjologicznyc osi napięć mięśni, ścięgien i więzadeł oraz odtworzenie czucia proprioceptywni z obszaru stawu. Cel zostanie osiągnięty, gdy będzie możliwe zastosowanie unie, chomienia względnego zamiast unieruchomienia bezwzględnego i prowadzenie czenia czynnościowego. Należy pamiętać, że zbyt wczesne zastosowanie masażu i ciepła sprzyja powstawaniu pourazowych skostnień pozaszkieletowych, głównie w mięśniach. Podstawowe zalecenia w okresie leczenia urazów tkanek miękkich [30,32,155]: 1. Unieruchomienie względne lub bezwzględne chorego odcinka poprzez założenie opatrunku gipsowego, opatrunku z bandaża, stabilizatora czy też ortezy. Unieruchomienie względne pozwoli w miarę możliwości na prowadzenie ćwiczeń biernych i czynnych. 2. Stosowanie krioterapii w postaci okładów z lodu lub okładów gotowych Hot-Cold Packs, w celu miejscowego obkurczenia uszkodzonych naczyń krwionośnych i zmniejszenia przewodnictwa bodźców bólowych za pośrednictwem nerwów obwodowych. Zimne okłady stosuje się co godzinę, do czasu wystąpienia całkowitego znieczulenia miejscowego (ok. 10-20 minut). Efekt lecz czy uzyskuje się przy oddziaływaniu zimnem na głębokość ok. 10 cm. 3. Stosowanie ucisku na kończynach poprzez założenie opatrunku uciskowe^ z dużą ilością waty i bandaża, połączone z oziębianiem kończyny, przeciwdziałającym przegrzaniu tkanek. 4. Stosowanie pozycji drenażowych chorej kończyny (elewacja) powyżej poziom serca, w celu lepszego odpływu płynów ustrojowych z obwodowych części kończyny i likwidacji objawów zastoinowych. 5. Stosowanie zabiegów fizjoterapeutycznych. ? 10.3. Ćwiczenia stosowane po urazach sportowych Ćwiczenia są to czynności wielokrotnie powtarzane w celu nabycia wprawy i uzyskania sprawności w funkcjonowaniu organizmu. Po urazach w sporcie, w zależności od etapu usprawniania leczniczego przeprowadza się następujące ćwiczenia: bierne, bierno-czynne, czynne, czynne w odciążeniu, czynne wolne, czynne z oporem, czynne z oporem w odciążeniu, synergistyczm (ipsilateralne i kontralateralne), izometryczne, koordynacyjne, oddechowe, ogólno-kondycyjne, redresyjne, relaksacyjne, rozluźniające, samowspomagane i w wodzi' Ćwiczenia bierne to ćwiczenia ruchowe przeprowadzane przez terapeutę biernym zachowaniu się osoby ćwiczonej. Zadaniem tych ćwiczeń jest niedopusz nie do powstania przykurczów w stawach, utrzymanie pełnego zakresu ruchu w s wach pozbawionych możliwości wykonywania ruchów czynnych, usprav" 408 układu krążenia, przeciwdziałanie zaleganiu płynów ustrojowych oraz wyzwolenie bodźców czuciowych z receptorów analizatora ruchowego. Ćwiczenia bierno-czynne to ćwiczenia ruchowe polegające na tym, że terapeuta wykonuje ruch w tempie wolnym, a osoba ćwicząca stara się czynnie rozluźnić odpowiednie grupy mięśniowe. Zadaniem tych ćwiczeń jest zwiększenie zakresu ruchomości w stawach przez czynne rozluźnienie napiętych grup mięśniowych. Przy wykonywaniu ćwiczeń nie należy przekraczać granicy bólu ze względu na wystąpienie reakcji obronnej mięśni. Ćwiczenia czynne to ćwiczenia ruchowe wykonywane przez osobę ćwiczącą pod kierunkiem terapeuty. Do tych ćwiczeń zalicza się ćwiczenia: czynne wolne, czynne w odciążeniu, czynne z oporem, czynne z oporem w odciążeniu, elongacyjne, anty-awitacyjne, synergistyczne, izometryczne i stretching. Ćwiczenia czynne w odciążeniu to ćwiczenia ruchowe wykonywane przez osobę ćwiczącą, u której siła mięśniowa jest zbyt mała do pokonania ciężaru własnej kończyny. Odciążenie uzyskuje się przez podtrzymanie ręką terapeuty, zastosowanie systemu podwieszek lub zanurzenie ciała w wodzie. Zadaniem ćwiczeń jest zwiększenie siły mięśniowej tych grup mięśniowych, których siła nie pozwala na czynne pokonanie ciężaru kończyny. Ćwiczenia wykonuje się przy sile mięśniowej 2 w skali Lovet-ta. Ćwiczenia czynne wolne to ćwiczenia ruchowe wykonywane przez osobę ćwiczącą, pokonującą ciężar własnego ciała lub części ciała, którą porusza zaangażowana grupa mięśniowa. Zadaniem tych ćwiczeń jest zwiększenie siły mięśniowej grup mięśniowych częściowo osłabionych, poprawienie czucia głębokiego oraz koordynacji ruchowej. Ćwiczenia wykonuje się przy sile mięśniowej 3 w skali Lovetta. Ćwiczenia czynne z oporem to ćwiczenia ruchowe wykonywane przez osobę ćwiczącą z obciążeniem części ciała, której siła mięśniowa jest nieznacznie zmniejszona. Do ćwiczeń jako obciążenie wykorzystuje się ciężarki, sprężyny, rękę terapeuty, których wielkość powinna się wahać od 75 do 100% aktualnej, maksymalnej siły wzmacnianej grupy mięśniowej. Zadaniem tych ćwiczeń jest zwiększenie siły mięśniowej grup mięśniowych, których siła z różnych powodów została nieznacznie osłabiona. Ćwiczenia wykonuje się przy sile mięśniowej 4 i 5 w skali Lovetta. Ćwiczenia czynne z oporem w odciążeniu to ćwiczenia ruchowe wykonywane przez osobę ćwiczącą, której siła mięśniowa jest większa niż 2, a mniejsza niż 3 w skali Lovetta. Należy pamiętać, że obciążenie musi być mniejsze niż ciężar ćwiczonej kończyny. Odciążenie uzyskuje się przez zastosowanie systemu podwieszek, a obciążenie poprzez zestaw bloczkowo-ciężarkowy. Ćwiczenia ipsilateralne to ćwiczenia ruchowe czynne z oporem, wykonywane przez osobę ćwiczącą, polegające na wykorzystaniu efektu przeniesienia funkcji fizjologicznych na sąsiednie grupy mięśniowe tej samej kończyny. Ćwiczenia te zalecane są w przypadkach unieruchomienia części kończyny, np. stawu kolanowego. 409 Stosuje się ćwiczenia obejmujące wszystkie wolne stawy i grupy mięśniowe, prowadza się je z maksymalnym obciążeniem stopy i stawu skokowego, aż do go zmęczenia, powtarza się 3-4 razy dziennie. Zadaniem tych ćwiczeń jest przeciwdziałanie powstawaniu zaników mięśniowych z nieczynności. Należą do ćwicz czynnych synergistycznych. Ćwiczenia izometryczne należą do grupy ćwiczeń czynnych, których istotą jest świadome napinanie mięśni (submaksymalne lub maksymalne), bez zmiany długości ich włókien i bez wykonywania ruchu w stawie. Ćwiczenia te zalecane są w przypadkach, gdy ruch w stawie nie jest wskazany, a także w szybkiej odbudowie masy mięśniowej. Czas trwania napięcia wynosi 5-30 sek. czas przerwy równa się czasowi napięcia. Ćwiczenie wykonuje się aż do zmęczenia mięśni. Ćwiczenia kontralateralne to ćwiczenia ruchowe, polegające na wykorzystaniu efektu przeniesienia funkcji fizjologicznych na symetryczne grupy mięśniowe drugiej kończyny. Ćwiczenia te zalecane są w przypadkach, gdy działanie bezpośrednie na chorej kończynie nie jest możliwe, np. wskutek unieruchomienia całej kończyny < trunkiem gipsowym. Ćwiczenia powinny obejmować jak największą liczbę zespołó mięśniowych, winno się je przeprowadzać z maksymalnym oporem i do pełne zmęczenia; należą do ćwiczeń czynnych synergistycznych. Ćwiczenia koordynacyjne, zwane ćwiczeniami Frenkla, należą do ćwiczeń specjalnych. Stosowane są przy zaburzeniach koordynacji nerwowo-mięśniowej, a w szczególności przy osłabieniu siły mięśniowej, ograniczonej ruchomości stawó po długotrwałym bezruchu, przy zmianach degeneracyjnych układu nerwoweg Ćwiczenia powinny być zademonstrowane i objaśnione przez terapeutę, aby zawo nik miał w pamięci dokładny ich obraz. Ćwiczący winien skupić swą uwagę na i czeniach i kontrolować wizualnie ich przebieg. Należy dążyć do precyzji wykon dlatego ćwiczenia muszą być powtarzane kilka razy. Należy stosować częste przerwy na odpoczynek, w trakcie których wskazane jest masowanie określonej grupy mięśniowej. Ćwiczenia oddechowe polegają na świadomym kontrolowaniu wdechu powietrza przez nos i wydechu przez usta; w zależności od potrzeb wykonuje się ćwiczenia torem brzusznym (przeponowym) albo piersiowym. Ćwiczenia oddechowe są składową usprawniania leczniczego lub korekcyjnego i zasadniczą częścią kinezyterapii oddechowej w chorobach układu oddechowego. Istotnym elementem tych ćwiczeń są pozycje drenażowe, pozwalające na odpowiednie blokowanie poszczególnych części układu oddechowego, w celu leczniczego oddziaływania na inne części. Ćwiczenia oddechowe należą do ćwiczeń specjalnych, których głównym celem jest poprawienie funkcjonowania układu oddechowego, a w szczególności wzmocnienie mięśni oddechowych (m.in. mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne i przepona) oraz zwiększenie ruchomości klatki piersiowej. 410 Ćwiczenia ogólnokondycyjne to ćwiczenia ruchowe, mające na celu zwiększenie wydolności fizycznej poprzez aktywizację ruchową. Ćwiczenia prowadzone z osobami sprawnymi obejmują wszystkie części ciała, natomiast prowadzone z niepełnosprawnymi (sprawnymi inaczej) obejmują te części ciała, które nie są chore. Najczęściej ćwiczenia te wykonywane są w grupach 10-20-osobowych, w salach gimnastycznych lub na boisku sportowym; do ćwiczeń wykorzystuje się sprzęt różnego rodzaju. Ćwiczenia grupowe przeprowadza się w formie gier z elementami współzawodnictwa, co wpływa na ćwiczących mobilizująco. Ćwiczenia redresyjne to ćwiczenia ruchowe bierne z użyciem siły w celu zwięk-enia zakresu ruchomości w stawie i likwidacji przykurczu. Podczas ćwiczeń naj-jściej pojawia się duży ból i aby go złagodzić, należy przed ćwiczeniami zastoso-vać zabiegi z zakresu ciepłolecznictwa (soluks, parafina), wodolecznictwa (ciepła kąpiel), fizykoterapii (diadynamik, masaż) albo krioterapii. Odmianą ćwiczeń redre-syjnych są wyciągi lub trakcje. Ćwiczenia relaksacyjne to zespół technik relaksacyjnych, wpływających na stan psychiczny i samopoczucie poprzez oddziaływanie na organizm. Ćwiczenia prowadzone są w wygodnej pozycji, przy spokojnej muzyce, w wolnym tempie, komendy powinny być podawane przez terapeutę spokojnie i wyciszonym głosem. Do najczę-ciej stosowanych technik relaksacyjnych należą: ćwiczenia relaksacji oddechowej, medytacje, ćwiczenia koncentracji (wizualizacji), trening autogenny Schultza i relaksacja stopniowa wg Jacobsona. Ćwiczenia rozluźniające należą do ćwiczeń specjalnych, których celem jest wyuczenie kontrolowanego i świadomego zmniejszania napięcia mięśniowego. Polegają [ na odpowiednim ułożeniu ciała lub wykonywaniu określonych ruchów, wpływają-[ cych na ogólne i miejscowe obniżenie napięcia mięśniowego. Ćwiczenia te stosuje się przed rozpoczęciem i w trakcie wykonywania ćwiczeń leczniczych w celu złagodzenia dolegliwości. Ćwiczenia samówspomagane to ćwiczenia ruchowe czynno-bierne wykonywane przez osobę ćwiczącą, która wykorzystuje zdrową kończynę (ruch czynny) do biernego ćwiczenia kończyny chorej (ruch bierny). Ćwiczenia te można wykonywać za pomocą zestawu bloczkowo-ciężarkowego albo kończyna zdrowa „ćwiczy" kończynę chorą. Ćwiczenia w wodzie to ćwiczenia ruchowe wykonywane w środowisku wodnym w specjalnie przystosowanych wannach lub basenach; należą do ćwiczeń specjalnych i stanowią składową programu kinezyterapii. Ćwiczenia w wodzie zaleca się w przypadkach osłabienia mięśni, ograniczenia ruchomości stawów, zaburzeń koordynacji nerwowo-mięśniowej, zaburzeń krążenia obwodowego i nauki chodzenia po długim okresie unieruchomienia. Zabiegi najczęściej prowadzi się w grupach do 10 osób, w wodzie o temperaturze 26-35°C, a czas ćwiczeń zależy od ogólnego stanu osób ćwiczących i waha się od 20 do 45 min. 411 10.4. Urazy skóry W sporcie wyczynowym skóra w pierwszej kolejności narażona jest na wszelkiego rodzaju uszkodzenia w postaci otarcia, zdarcia, pęknięcia czy też odparzenia prowadzące do powstania rany, a w następstwie do blizny pourazowej. 10.4.1. Rany Rana jest to uszkodzenie ciała połączone z przerwaniem ciągłości powłok skóij nych. Po chirurgicznym zaopatrzeniu rany w celu przyspieszenia procesu jej gojenia się należy przeprowadzać masaż ręczny, który w pierwszej kolejności wykonuje się powyżej i poniżej miejsca występowania rany. Stosuje się głaskanie, rozcieranie i ugniatanie w pasmach podłużnych. W przypadku rany na kończynie (dolnej lub górnej) zaleca się masaż kontralateralny, a przy występowaniu obrzęku - drenaż limfa-tyczny. Po kilku zabiegach wstępnych masuje się okolicę rany od obwodu w kierunku brzegów rany oraz wokół rany, stosując głaskanie i rozcieranie. Po zagojeniu się rany i odpadnięciu strupa należy przystąpić do likwidacji blizny. 10.4.2. Blizny pourazowe i pooperacyjne Blizny pourazowe i pooperacyjne są efektem urazów mechanicznych i zabiegów chirurgicznych. Postępowanie usprawniające ma na celu poprawienie krążenia w obrębie blizny, zmiękczenie i zmniejszenie blizny, rozluźnienie tkanki łącznej oraz uelastycznienie tkanek. Niekiedy odczuwa się ból w miejscu występowania blizny, który może być nerwobólem spowodowanym wciągnięciem nerwów do tkanek blizny albo ta dolegliwość jest efektem zaburzenia ukrwienia tego miejsca. Przed masażem zaleca się zastosowanie takich zabiegów fizykalnych, jak: diadynamik, jonoforeza, fonoforeza, ultradźwięki, masaż wirowy. Masowanie można rozpocząć jeszcze przed wyciągnięciem szwów. Zabiegiem obejmuje się miejsca poniżej i powyżej blizny, stosując głębokie głaskanie, powolne rozcieranie i ugniatanie podłużne. Po wyciągnięciu szwów i całkowitym zrośnięciu rany, w pierwszym okresie przeprowadza się masaż na oliwce wokół blizny, stosując zbieżne, dośrodkowe głaskanie i rozcieranie. Po kilku wstępnych zabiegach należy również rozcierać samą bliznę w obu kierunkach oraz stopniowo wprowadzać ugniatanie okolicy i samej blizny. Gdy blizna tygodnie podczas obciążania kończyny chorej stosowanie opatrun lub obuwia stabilizującego staw. Wprowadza się drenaż limfatyczny albo masaż wirowy stopy oraz podudzia, ćwiczenia czynne z oporem na staw kolanowy, a także stopniowo ćwiczenia bierne i bierno-czynne stawu skokowego bez wykonywań pronacji i supinacji. Po tym czasie przeprowadza się masaż stawowy centryfugaln) masaż okostnowy na okolicę stawu i stopy, masaż wirowy, ćwiczenia stawu zestą niowym wykonywaniem nawracania i odwracania. Po zabiegach zaleca się kładanie ochraniacza na staw. operacyjnie poprzez zespolenie uszkodzonyc ii«* leczone Ł>>^*S unierm -4- bDhj" ciężkie; cechuje się dużym bólem, obszernym krwiakiem i obrzękiem oraz rozerwaniem więzadeł. Usprawnianie lecznicze zależy od stopnia uszkodzenia, a prawidłowe postępowanie przyczyni się do likwidacji niestabilności stawu skokowego i powrotu do uprawianej dyscypliny sportu. Przy skręceniach I stopnia zaleca się bezwzględne ograniczenie obciążania kończyny dolnej chorej, stosuje się krioterapię na kontuzjowany staw a także masaż i ćwiczenia kontralateralne stopy i podudzia ze stawem kolanowym. Po dwóch dniach można stopniowo obciążać chory staw przy użyciu opatrunku albo obuwia stabilizującego staw skokowy w okresie ok. 2 tygodni. W tym czasie przeprowadza się w dalszym ciągu masaż i ćwiczenia kontralateralne oraz ćwiczenia czynne z oporem stawu kolanowego. Po 2 tygodniach przy istniejącym obrzęku stosuje się drenaż limfatyczny kończyny dolnej albo masaż stopy i podudzia oraz ćwiczenia bierne i bierno-czynne, zwiększające zakres ruchomości stawu (prostowanie i zginanie), bez wykonywania pronacji i supinacji. Ćwiczenia prowadzi się ostrożnie, stopniowo zwiększając zakres ruchu i z czasem zadając coraz większy opór. Nie powinny one sprawiać bólu. Kolejno wprowadza się masaż stawowy centryfugalny z zastosowaniem środków wspomagających masaż o działaniu przeciwbólowym, przeciwzapalnym i przeciwobrzękowym albo kompozycji olejków eterycznych. Przy skręceniach II stopnia, przy istniejącym obrzęku i krwiaku należy bezwzględnie unieruchomić staw opatrunkiem gipsowym na okres ok. 3 tygodni. W tym czasie stosuje się krioterapię i leki przeciwobrzękowe na kontuzjowany staw oraz masaż i ćwiczenia kontralateralne. Po zlikwidowaniu unieruchomienia zaleca się jeszcze przez 3 tygodnie podczas obciążania kończyny chorej stosowanie opatrunku lub obuwia stabilizującego staw. Wprowadza się drenaż limfatyczny albo masaż wirowy stopy oraz podudzia, ćwiczenia czynne z oporem na staw kolanowy, a także stopniowo ćwiczenia bierne i bierno-czynne stawu skokowego bez wykonywania pronacji i supinacji. Po tym czasie przeprowadza się masaż stawowy centryfugalny, masaż okostnowy na okolicę stawu i stopy, masaż wirowy, ćwiczenia stawu ze stopniowym wykonywaniem nawracania i odwracania. Po zabiegach zaleca się zakładanie ochraniacza na staw. Skręcenia III stopnia leczone są operacyjnie poprzez zespolenie uszkodzonych więzadeł. Stopa winna być unieruchomiona przez okres ok. 4-6 tygodni. W tym czasie stosuje się zabiegi wykonywane w skręceniach II stopnia, po 2 tygodniach po operacji zaleca się stopniowe obciążanie kończyny dolnej w bucie stabilizującym staw skokowy. Ćwiczenia bierne prostowania i zginania w stawie przeprowadza s; w małym zakresie, do granicy bólu, a masaż stawu i podudzia wykonuje się przy i ciu środków przeciwbólowych i przeciwzapalnych. Kolejno stopniowo wprowa się ćwiczenia bierne pronacji i supinacji, ćwiczenia izometryczne prostownikć i zginaczy stopy, a także ćwiczenia na ergometrze rowerowym. Następnie stosuje i masaż stawowy centryfugalny i okostnowy na okolicę stawu skokowego. 428 10.6.12. Niestabilność stawu ramiennego Staw ramienny jest stawem kulistym wolnym, najbardziej ruchomym ze wszystkich stawów. Duża ruchomość jest możliwa dzięki płytkiej panewce stawowej, luźnej torebce stawowej oraz niewielkiej liczbie więzadeł. Panewkę stawową stanowi wydrążenie stawowe łopatki, a główkę - głowa kości ramiennej. Ponieważ panewka jest bardzo płytka i obejmuje tylko 1/4 powierzchni stawowej główki, jest ona powiększona przez tzw. obrąbek stawowy. Więzadła wzmacniające staw to więzadło kruczo-ramienne i więzadła obrąbkowo-ramienne. Występują też tzw. więzadła czynne, czyli ścięgna mięśni, które przebiegają nad stawem ramiennym i przyczepiają się do to-bki stawowej. Do więzadeł czynnych należą ścięgna mięśni: nadgrzebieniowego, dgrzebieniowego, obłego mniejszego i podłopatkowego. Ścięgna trzech pierwszych mięśni wzmacniają torebkę od tyłu, a ścięgno czwartego mięśnia wzmacnia od du. Obrąbek stawowy jest połączony ze ścięgnem głowy długiej mięśnia dwu-;łowego ramienia. Stabilność stawu ramiennego uzależniona jest od stanu elementów kostnych, torebki stawowej i jej więzadeł oraz mięśni, dynamiczna stabilność zależy od mięśni: dwugłowego ramienia, nadgrzebieniowego, obłego mniejszego i podłopatkowego. Do najczęstszych przyczyn niestabilności stawu ramiennego dochodzi w wyniku zwichnięcia stawu, przy którym nastąpiło uszkodzenie aparatu torebkowo-więzadło-wego, oderwanie obrąbka stawowego panewki czy też rozerwanie mięśnia podłopatkowego. Postępowanie usprawniające obejmuje leczenie zachowawcze, polegające na wzmacnianiu mięśni i na tzw. centrowaniu stawu ramiennego, albo leczenie operacyjne, stosowane w zwichnięciach nawykowych lub nawracających. W leczeniu zachowawczym zasadniczym celem jest wzmocnienie siły mięśni stabilizujących bark, szczególnie mięśni: naramiennego, podgrzebieniowego, nadgrzebieniowego, obłego mniejszego i podłopatkowego. Celem ćwiczeń jest: nauka czynnego obniżania głowy kości ramiennej w łańcuchu zamkniętym, przy odpowiednio ustawionym barku, nauka ruchów odpychania osiowego kończyny górnej w łańcuchu półzamkniętym, a także nauka unoszenia kończyny górnej przy ustabilizowanej głowie kości ramiennej. W tym czasie przeprowadza się masaż i ćwiczenia kontralate-ralne ze szczególnym uwzględnieniem stawu ramiennego i obręczy barkowej oraz masaż punktowy z wykorzystaniem recepty punktowej przy bólach barków i ramion. Po opanowaniu powyższych ćwiczeń wykonuje się ćwiczenia izometryczne, ćwiczenia propriocepcji i kolejno ćwiczenia z pierwszego okresu w pozycjach uniesienia kończyny, ale w ułożeniu nie wywołującym bólu. W tym czasie dalej stosuje się masaż kontralateralny i punktowy, a także masuje się rękę, staw nadgarstkowy i przedramię kończyny chorej. Z zakresu fizykoterapii dobre efekty uzyskuje się po zastosowaniu elektrostymulacji i ultradźwięków. Przed ćwiczeniami biernymi stawu ramiennego w pozycjach izolowanych należy zastosować miejscowo krioterapię. Po 429 uzyskaniu zadowalających wyników rehabilitacji i po ustąpieniu bólu wprowadza się stopniowo masaż oraz ćwiczenia wzmacniające mięśnie stawu ramiennego i obręczy barkowej chorej kończyny. 10.6.13. Zespół „łokcia tenisisty" „Łokieć tenisisty", czyli zapalenie okołostawowe łokcia jest to zespół bólowy umiejscowiony w okolicy stawu łokciowego, będący skutkiem zapalenia przyczepów mięśni prostowników nadgarstka do nadkłykcia bocznego kości ramieniowej. Przyczyną procesu zapalnego są stany przeciążenia lub urazy stawu łokciowego. W okresie ostrym choroby stosuje się masaż karku i barków oraz kończyny górnej zdrowej (masaż kontralateralny), ze szczególnym uwzględnieniem stawu łokciowego. W tym czasie należy wcierać w okolicę chorego stawu maści przeciwzapalne i przeciwbólowe. W okresie podostrym masuje się ramię i przedramię, a później również staw łokciowy z zastosowaniem delikatnego rozcierania. W każdym okresie przeprowadza się masaż tych części, które były masowane w okresie ostrym i wykonuje się masaż punktowy z wykorzystaniem recepty punktowej. 10.6.14. Niestabilność stawu łokciowego Do niestabilności stawu łokciowego dochodzi najczęściej u sportowców uprawiających dyscypliny rzutowe (np. oszczepnicy, młociarze, koszykarze, piłkarze ręczni), a także u tenisistów wskutek nadmiernego szkodliwego obciążania stawu łokciowego. Destrukcyjny wpływ specyficznych ruchów w stawie związany jest z koniecznością wyhamowywania dużych przeciążeń, głównie w końcowej fazie rzutu. Sumowanie się mikrourazów stawu wywołuje stany zapalne przyczepów mięśni do nadkłykcia przyśrodkowego, doprowadza do osłabienia i rozciągnięcia więzadeł, a niekiedy do rozerwania. U sportowców wyczynowych konieczne jest leczenie operacyjne niestabilności, poprzedzone leczeniem zachowawczym. W postępowaniu zachowawczym w pierwszej kolejności zalecamy natychmiastowe przerwanie treningów i zastosowanie względnego bezruchu stawu łokciowego, do czasu ustąpienia odczynu zapalnego. W tym czasie stosuje się masaż i ćwiczenia kontralateralne ze szczególnym uwzględnieniem stawu łokciowego. Leczenie operacyjne polega na rekonstrukcji więzadeł stawu łokciowego, po którym następuje 10-dniowy okres unieruchomienia kończyny górnej ze zgięciem stawu łokciowego pod kątem 90° i ustawionym przedramieniu w pozycji neutralnej. W tym czasie należy w dalszym ciągu prowadzić zabiegi z okresu leczenia zachowawczego, a także wskazane jest, aby sportowiec wykonywał ćwiczenia ręki kończyny góra chorej. Po okresie unieruchomienia przez 4-6 tygodni stopniowo wprowadza się ćwi czenia czynne stawu łokciowego i barkowego, i ćwiczenia wzmacniające mięśni przedramienia i stawu nadgarstkowego. Stosuje się również masaż i ćwiczenia kon tralateralne, a także masaż karku i obręczy barkowej, ręki, stawu nadgarstkowego 430 i przedramienia, dostosowując siłę poszczególnych technik do odczuć sportowca. Zaleca się przeprowadzenie masażu punktowego z wykorzystaniem recepty punktowej przy bólach stawu łokciowego. Przez kolejne 10 tygodni stopniowo wprowadza się ćwiczenia wzmacniające mięśnie stawu barkowego i łokciowego z wyłączeniem gwałtownych ruchów chorego stawu. Masażem obejmuje się całą kończynę górną chorą, szczególnie ostrożnie masuje się staw łokciowy. Jeśli podczas masażu występuje ból w stawie łokciowym, należy omijać tę okolicę przez kilka tygodni. W dalszym ciągu stosuje się masaż karku i obręczy barkowej oraz masaż punktowy. Po 4 miesiącach od zabiegu chirurgicznego stopniowo wprowadza się ćwiczenia rzucania piłki na odległość, wzmacniania siły i szybkości, wydłużając czas zajęć. Po 10-12 miesiącach jeżeli staw odzyskał pełną ruchomość, a mięśnie pełną siłę i podczas rzucania nie występuje ból, sportowiec może rozpocząć normalne treningi. 10.7. Urazy kości W sporcie wyczynowym urazy kości, głównie w postaci złamań, powodują jednocześnie wtórne uszkodzenia wielu tkanek: mięśni, ścięgien, więzadeł, nerwów i na-[ czyń. Złamanie jest to nagłe przerwanie ciągłości tkanki kostnej, połączone z bolesno-ścią i ograniczeniem funkcji oraz ze zmianą kształtu kości. 10.7.1. Złamania kości kończyn Złamania kości kończyn powodują tworzenie się krwiaka międzyodłamowego, na bazie którego tworzy się kostnina pierwotna, następnie ostateczna i w końcu pełny zrost. Po złamaniu mięśnie ulegają skurczowi na drodze odruchu obronnego, występują ból i obrzęk. W złamaniach bez powikłań kości długich po 3 tygodniach dochodzi do połączenia odłamków ziarniną. Zrost pierwotną tkanką kostną ma miejsce po kilku tygodniach, a pełna konsolidacja następuje po 4-5 miesiącach. Złamania tego samego typu mogą się goić z różną szybkością u osób w tym samym wieku. Najpewniejszym sposobem szybkiego gojenia się złamania jest dokładne nastawienie i unieruchomienie odłamków przez wystarczający czas. W okresie unieruchomienia należy przeprowadzać masaż kontralateralny w celu poprawienia krążenia w kończynie unieruchomionej oraz masaż odsłoniętych części kończyny chorej. W tym czasie wskazane jest stosowanie masażu punktowego techniką tonizującą na następujące punkty: JG.4, JG.ll, Ż.36, Ż.44, ST.5, PŻ.34. W okresie po usunięciu unieruchomienia wykonuje się masaż powyżej miejsca złamania w celu zlikwidowania obrzęku. Po złamaniu stopy (ręki) masuje się podudzie, staw kolanowy i udo (przedramię, staw łokciowy i ramię), po złamaniu podudzia (przedramienia) masuje się udo (ramię), a przy złamaniu uda (ramienia) - staw biodrowy, pośladek i odcinek lędźwiowy grzbietu (staw ramienny, kark i obręcz barkową). Pierwsze masaże przeprowadza się łagodnie, 431 powierzchownie, stosując głaskanie, rozcieranie i ugniatanie. Po usunięciu opatrunku gipsowego podczas masowania w pierwszym etapie należy używać dużo środków natłuszczających ze względu na znaczną suchość skóry. Po kilku masażach wstępnych przystępuje się do masowania odcinka nie masowanego po złamaniu. Wykonuje się delikatne głaskanie, rozcieranie i ugniatanie w osi długiej kończyny. W następnym etapie, jeżeli występują przykurczę mięśni, przystępuje się do intensywnego masażu (głaskanie, rozcieranie, ugniatanie) grupy mięśni antagonistów, a na mięśniach przykurczonych stosuje się masaż rozluźniający (delikatne głaskanie, rozcieranie i wibracja). Przy zanikach mięśniowych należy przeprowadzić masaż izometryczny, a istniejące blizny pooperacyjne rozmasować. W przypadku długo utrzymującego się obrzęku wskazane jest zastosowanie drenażu limfatycznego. Przy komplikacjach z uzyskaniem pełnej sprawności należy zastosować masaż segmentarny. W wyniku powikłań pourazowych kończyn może dojść do przy kurczu niedokrwiennego Volkmanna lub zespołu Sudecka. Przykurcz Volkmanna jest to choroba zwyrodnieniowa mięśni i nerwów, spowodowana niedokrwieniem kończyny, głównie górnej. Powstaje najczęściej w wyniku powikłań pourazowych, np. po złamaniu przedramienia czy złamaniu nadkłykciowym kości ramiennej. Ucisk opatrunku gipsowego na tętnicę lub odruchowy skurcz naczynia po urazie prowadzi do niedokrwienia, martwicy tkanek i zwłóknienia mięśni. Postępowanie usprawniające obejmuje ćwiczenia w obrębie stawów kończyny i masaż. W pierwszej kolejności wykonuje się masaż kontralateralny na zdrowej kończynie, a karku i obręczy barkowej po stronie chorej. W późniejszym okresie również masuje się kończynę chorą ze szczególnym uwzględnieniem ręki, stawu nadgarstkowego i przedramienia, stopniowo zwiększając siłę poszczególnych technik i czas masowania. Zespół Sudecka, zwany algodystrofią Sudecka to termin opisowy, stosowany do określania zespołu objawów mogących powstać w następstwie urazu kończyny górnej i jej unieruchomienia (np. złamanie dalszej nasady kości promieniowej, skręcenie ręki, stłuczenie opuszki palca), w przebiegu chorób wewnętrznych lub uszkodzeniu ośrodkowego układu nerwowego. Do najczęstszych zaburzeń należą: ból, obrzęk, przeczulica, zaburzenia czucia, zaburzenia naczynioruchowe, zmiany troficzne tkanek powierzchownych i głębokich oraz sztywność i upośledzenie czynności kończyny. Algodystrofią nie jest tylko chorobą kości, ale obejmuje wszystkie tkanki zajętej części kończyny, stanowiąc pierwotne zmiany patologiczne, a zanik kości to wtórny efekt zaburzeń krążenia w kończynie. Postępowanie fizykoterapeutyczne przeprowadza się po ustąpieniu fazy ostrej i obejmuje ono w pierwszej kolejności masaż i ćwiczenia kontralateralne, zaczynając od stawu ramiennego, ramienia i stawu łokciowego, poprzez przedramię, staw nadgarstkowy i na ręce kończąc. Wskazane jest przeprowadzanie masażu wirowego chorej kończyny w wodzie o temperaturze dostosowanej do ciepłoty ciała. Dobre rezultaty uzyskuje się po zastosowaniu masażu 432 powierzchownie, stosując głaskanie, rozcieranie i ugniatanie. Po usunięciu opatrunku gipsowego podczas masowania w pierwszym etapie należy używać dużo środków natłuszczających ze względu na znaczną suchość skóry. Po kilku masażach wstępnych przystępuje się do masowania odcinka nie masowanego po złamaniu. Wykonuje się delikatne głaskanie, rozcieranie i ugniatanie w osi długiej kończyny. W następnym etapie, jeżeli występują przykurczę mięśni, przystępuje się do intensywnego masażu (głaskanie, rozcieranie, ugniatanie) grupy mięśni antagonistów, a na mięśniach przykurczonych stosuje się masaż rozluźniający (delikatne głaskanie, rozcieranie i wibracja). Przy zanikach mięśniowych należy przeprowadzić masaż izometryczny, a istniejące blizny pooperacyjne rozmasować. W przypadku długo utrzymującego się obrzęku wskazane jest zastosowanie drenażu limfatycznego. Przy komplikacjach z uzyskaniem pełnej sprawności należy zastosować masaż segmentarny. W wyniku powikłań pourazowych kończyn może dojść do przykurczu niedokrwiennego Volkmanna lub zespołu Sudecka. Przykurcz Volkmanna jest to choroba zwyrodnieniowa mięśni i nerwów, spowodowana niedokrwieniem kończyny, głównie górnej. Powstaje najczęściej w wyniku powikłań pourazowych, np. po złamaniu przedramienia czy złamaniu nadkłykciowym kości ramiennej. Ucisk opatrunku gipsowego na tętnicę lub odruchowy skurcz naczynia po urazie prowadzi do niedokrwienia, martwicy tkanek i zwłóknienia mięśni. Postępowanie usprawniające obejmuje ćwiczenia w obrębie stawów kończyny i masaż. W pierwszej kolejności wykonuje się masaż kontralateralny na zdrowej kończynie, a karku i obręczy barkowej po stronie chorej. W późniejszym okresie również masuje się kończynę chorą ze szczególnym uwzględnieniem ręki, stawu nadgarstkowego i przedramienia, stopniowo zwiększając siłę poszczególnych technik i czas masowania. Zespół Sudecka, zwany algodystrofią Sudecka to termin opisowy, stosowany do określania zespołu objawów mogących powstać w następstwie urazu kończyny górnej i jej unieruchomienia (np. złamanie dalszej nasady kości promieniowej, skręcenie ręki, stłuczenie opuszki palca), w przebiegu chorób wewnętrznych lub uszkodzeniu ośrodkowego układu nerwowego. Do najczęstszych zaburzeń należą: ból, obrzęk, przeczulica, zaburzenia czucia, zaburzenia naczynioruchowe, zmiany troficzne tkanek powierzchownych i głębokich oraz sztywność i upośledzenie czynności kończyny. Algodystrofią nie jest tylko chorobą kości, ale obejmuje wszystkie tkanki zajętej części kończyny, stanowiąc pierwotne zmiany patologiczne, a zanik kości to wtórny efekt zaburzeń krążenia w kończynie. Postępowanie fizykoterapeutyczne przeprowadza się po ustąpieniu fazy ostrej i obejmuje ono w pierwszej kolejności masaż i ćwiczenia kontralateralne, zaczynając od stawu ramiennego, ramienia i stawu łokciowego, poprzez przedramię, staw nadgarstkowy i na ręce kończąc. Wskazane jest przeprowadzanie masażu wirowego chorej kończyny w wodzie o temperaturze dostosowanej do ciepłoty ciała. Dobre rezultaty uzyskuje się po zastosowaniu masażu 432 towego lub elektoropunktury z wykorzystaniem punktów wpływających na pobudzenie krążenia obwodowego kończyn górnych (nie stosować na chorej kończynie). Po 6-10 zabiegach przeprowadza się ćwiczenia kończyny chorej w kolejności staw ramienny, potem staw łokciowy i ręka. Ćwiczenia należy wykonywać ostrożnie, ponieważ zbyt intensywna rehabilitacja przynosi efekt przeciwny do zamierzonego i często wpływa na pogorszenie stanu. Zabiegi z pierwszego okresu przeprowadza się nież w drugim okresie. 10.7.2. Złamania obojczyka Złamanie obojczyka należy do częstych urazów przy upadku na wyprostowaną kończynę górną lub bark, przy którym następuje przerwanie ciągłości kości między nostkiem a wyrostkiem barkowym. Złamanie występuje zwykle w miejscu typowym, yli w 1/3 bocznej trzonu obojczyka. Przemieszczenie powstaje w wyniku pocią-nięcia ku górze części przyśrodkowej przez mięsień mostkowo-obojczykowo-sut-owaty, a części bocznej ku dołowi przez ciężar kończyny górnej. Powikłaniami zła-lia może być uszkodzenie lub ucisk końcami odłamów splotu ramiennego i tętnicy dobojczykowej. Postępowanie lecznicze polega na trwałym ustawieniu odłamów w prawidłowej ozycji i unieruchomieniu obręczy barkowej na szynie odwodzącej lub założeniu atrunku gipsowego Desaulta, Velpeau-Komzy lub ósemkowego. Okres unierucho-aienia wynosi ok. 4-6 tygodni. W tym czasie przeprowadza się masaż i ćwiczenia ne tych części kończyny górnej chorej, które nie są objęte unieruchomieniem, asuje się palce, śródręcze, staw nadgarstkowy i przedramię. Podczas ćwiczeń czególną uwagę zwraca się na staw nadgarstkowy i ruchy chwytne ręki. Jak najszybciej przechodzi się do ćwiczeń stawu łokciowego, zalecając ćwiczenia czynne w pełnym zakresie. W czasie unieruchomienia przeprowadza się masaż i ćwiczenia kontralateralne stawu barkowego, stosując odpowiednie obciążenie. Po zlikwidowaniu unieruchomienia stosuje się masaż całej kończyny górnej i obręczy barkowej po lie chorej, z zastosowaniem środków wspomagających masaż o działaniu przeciwbólowym, przeciwzapalnym i przeciwobrzękowym. Ćwiczenia bierne stawu barkowego przeprowadza się w pozycjach izolowanych (pierwsze dni), głównie prostowanie i zginanie, i stopniowo wprowadza się odwodzenie i przywodzenie oraz ruchy otacyjne. W tym czasie stosuje się ćwiczenia czynne z oporem stawu łokciowego, dostosowane do aktualnych możliwości zawodnika. W miarę postępów w rehabilitacji wprowadza się ćwiczenia czynne stawu barkowego w pozycjach izolowanych (pierwsze dni), następnie ćwiczenia czynne z oporem w odciążeniu i kolejno ćwiczenia czynne z oporem. 433 10.7.3. Złamania kręgosłupa Złamania kręgosłupa dzielą się na złamania bez objawów neurologicznych i mania z porażeniami i niedowładami z uszkodzeniem rdzenia. Złamaniu mogą ule trzony kręgów, wyrostki kolczyste i wyrostki poprzeczne na każdym odcinku kręgo słupa. Postępowanie lecznicze będzie uzależnione od rodzaju złamania. W pr kach złamań bez ucisku rdzenia chory może być unieruchomiony gorsetem gipsowy albo gorsetem ortopedycznym. Masaż rozpoczyna się jak najwcześniej po zdję gipsu lub w krótkim czasie po urazie, stosując w pierwszym okresie tylko głaska i delikatne rozcieranie grzbietu zawodnika leżącego przodem lub będącego w pozycji siedzącej. Masowaniem należy objąć również kończyny górne i dolne, używają technik głaskania, rozcierania i ugniatania podłużnego. W późniejszym okresie można zastosować masaż segmentarny i kontynuować masaż kończyn. W przypa złamania z uszkodzeniem rdzenia dochodzi do porażenia spastycznego, którego kres będzie uzależniony od wysokości uszkodzenia. Występuje anestezja porażonej okolicy, skłonność do obrzęku kończyn oraz porażenie pęcherza moczowego i jelit Masowaniem powinny być objęte kończyny górne i dolne, grzbiet oraz klatka siowa. Masaż rozpoczyna się tak wcześnie, jak to jest możliwe. Pierwsze zabiegi I konuje się z zastosowaniem drenażu limfatycznego kończyn i klatki piersiowej, stępnie przeprowadza się masaż rozluźniający na częściach objętych napięciem spa-stycznym, stosując głaskanie, delikatne rozcieranie i uciski jednoczesne. W obrębie części nie objętych porażeniem zaleca się masaż pobudzający. 10.8. Urazy nerwów obwodowych Uszkodzenia nerwów obwodowych mogą być spowodowane przez urazy ostre, np. stłuczenie, zmiażdżenie, naderwanie, złamanie kości czy zwichnięcie stawu, mogą powstać w wyniku sumujących się mikrourazów, powodujących stan tkanek, przerosty kości, mięśni, więzadeł czy kaletek maziowych. 10.8.1. Uszkodzenia splotu ramiennego Uszkodzenie splotu ramiennego może nastąpić przy gwałtownym szarpnięciu ko czyny górnej, przy zwichnięciu stawu ramiennego, przy złamaniach obojczyka, pierwszego żebra oraz wyrostków poprzecznych kręgów szyjnych, przy urazach głowy lub długotrwałym ucisku. Uszkodzema tao^ \s^ć caJfl&sswte \vto ti^gósw, i polegają na naciągnięciu lub na stłuczeniu, rozerwaniu, zmiażdżeniu, czy też oderwaniu korzeni od rdzenia kręgowego. Przy uszkodzeniach górnej części splotu, tj. s C5-C6 lub pęczka górnego występuje porażenie typu Erba, przy którym niedowładem dbtete są mierne-, nararmermy, nadgrzebiemowy, podgrzebieniowy, po&opatkow obły mniejszy, dwugłowy ramienia, ramienno-promieniowy i odwracacz przedram 434 i nia. Upośledzone są ruchy odwodzenia ramienia, zginania i odwracania przedramie-I nia, natomiast czynność mięśni przedramienia i ręki pozostaje prawidłowa. Przy uszkodzeniach części środkowej splotu, tj. C5 lub pączka środkowego, porażeniu ulegają mięśnie unerwione przez nerw promieniowy, a uszkodzenie dolnej części splotu, tj. C8 i Thl lub pęczka dolnego powoduje porażenie typu Klumpkego, obezwładniające ruchy nadgarstka i ręki. Uszkodzenie wszystkich pęczków splotu powoduje paraliż całej kończyny górnej i większości mięśni obręczy barkowej. W przypadku porażenia typu Erba usprawnianie lecznicze obejmuje unieruchomienie kończyny górnej na szynie w pozycji odwodzeniowej, na okres ok. 2 tygodni. W tym czasie wykonuje się masaż i ćwiczenia kontralateralne całej kończyny górnej zdrowej ze szczególnym uwzględnieniem stawu barkowego, ramienia i stawu łokciowego. Po okresie spoczynkowym przeprowadza się takie zabiegi fizykoterapeutyczne, jak: elektrostymulacja, jonoforeza, prądy diadynamiczne i interferencyjne oraz masaż i ćwiczenia. Masażem obejmuje się rękę, staw nadgarstkowy i przedramię oraz dolną część łopatki, a podczas ćwiczeń biernych głównie wykonuje się ruchy odwodzenia i przywodzenia ramienia, nawracania i odwracania przedramienia oraz ? zginania i prostowania w stawie łokciowym, najpierw w pozycjach izolowanych, a potem w pozycji siedzącej. W tym czasie w dalszym ciągu przeprowadza się masaż i ćwiczenia kontralateralne stawów barkowego i łokciowego. W miarę postępów w rehabilitacji masażem obejmuje się również staw łokciowy, ramię, mięsień nara-mienny, staw ramienny, kark i obręczy barkową po stronie chorej ze szczególnym uwzględnieniem okolicy łopatkowej. Podczas masowania nie stosuje się oklepywa-nia. W przypadku porażenia typu Klumpkego również obowiązuje 2-tygodniowy okres unieruchomienia na szynie odwodzeniowej. Wykonuje się też masaż, i ćwiczenia kontralateralne. Po okresie spoczynkowym stosuje się zabiegi fizykoterapeutyczne jak przy porażeniu typu Erba, ćwiczenia bierne palców i stawu nadgarstkowego. Masaż przeprowadza się na całej kończynie górnej chorej, stopniowo zwiększając siłę poszczególnych technik, zwracając szczególną uwagę na rękę i staw nadgarstkowy. W późniejszym okresie wprowadza się ćwiczenia czynne i czynne z oporem oraz masaż karku i obręczy barkowej po stronie chorej. Czynność splotu ramiennego powraca po upływie 8-12 miesięcy od wystąpienia urazu, przy prawidłowo prowadzonym usprawnianiu leczniczym. 10.8.2. Uszkodzenia nerwów obwodowych kończyn W sporcie wyczynowym do najczęstszych przyczyn uszkodzenia nerwów obwodowych (neuropatii) należą takie urazy ostre, jak złamania kości, zwichnięcia stawu, sumujące się urazy przewlekłe oraz ucisk, rozciągnięcie czy niedokrwienie nerwu. Diagnoza opiera się na dokładnym wywiadzie i stwierdzonych objawach, jak: porażenie wiotkie lub niedowład mięśni unerwionych przez dany nerw, upośledzenie 435 czucia na obszarze unerwionym przez uszkodzony nerw, zaburzenia przewodnictwa nerwowego, bóle i parestezje. Rokowanie zależy od stopnia i rozległości uszkodzenia, a usprawnianie lecznicze zachowawcze obejmuje środki farmakologiczne, zabiegi fizykalne i kinezyterapię. Postępowanie terapeutyczne po urazach nerwów obwodowych jest wspólne dla wszystkich postaci i polega na przeciwdziałaniu przykurczom (odnerwione mięśnie bardzo szybko zanikają i kurczą się), przeciwdziałaniu zanikom mięśniowym (problem zwłóknienia mięśni odnerwionych) i usprawnianiu mięśni w trakcie regeneracji nerwu. W uszkodzeniach nerwów obwodowych z porażeniem mięśni wyróżnia się trzy okresy: porażenny, kompensacyjny i adaptacyjny. W okresie porażenia trwającym ok. 14 dni nie przeprowadza się żadnych zabiegów fizykoterapeutycznych, stosuje się leczenie spoczynkowe przy unieruchomieniu kończyny na szynie korekcyjnej. W okresie kompensacji zaleca się stosowanie zabiegów z zakresu fizykoterapii (elek-trostymulacja, jonoforeza, prądy interferencyjne, prądy diadynamiczne, galwanizację miejscową, soluks z niebieskim filtrem), kąpiele solankowe i siarczanowe oraz masaż. Jeżeli występuje obrzęk kończyny, w pierwszej kolejności zaleca się drenaż lim-fatyczny, który stosuje się do momentu likwidacji obrzęku, a także masaż kontra-lateralny. Następnie przystępuje się do wykonywania masażu poniżej i powyżej miejsca uszkodzenia, aby nie zakłócać procesu regeneracji nerwu. Masuje się delikatnie, powierzchownie, stosując głaskanie, rozcieranie, uciski jednoczesne i wibrację poprzeczną przyrządową. Stopniowo zwiększa się siłę poszczególnych technik i wy-dłużą czas masowania. Po ujawnieniu się symptomów regeneracji nerwu rozpoczyna się masowanie również miejsca uszkodzenia z zastosowaniem głaskania i rozcierania powierzchownego oraz ucisków jednoczesnych, a także kontynuuje się masaż kon-tralateralny. W tym czasie na obszarach poniżej i powyżej miejsca uszkodzenia można wykorzystać ugniatanie podłużne i poprzeczne, uciski naprzemienne i wibrację podłużną przyrządową. W okresie adaptacji najczęściej stosuje się elektrostymulację, masaż i kinezyterapię. Masaż w miejscu uszkodzenia uzupełnia się o ugniatanie podłużne i poprzeczne, stopniowo zwiększając siłę poszczególnych technik; stosuje się też masaż kontralateralny. Stopniowo i ostrożnie można wykonywać ćwiczenia i masaż izometryczny bez oklepywania. Należy pamiętać, że mięśnie nie objęte porażeniem masuje się słabiej niż mięśnie porażone, ponieważ zdrowe odbierają bodźce mocniej niż chore. 436 Tabela 5. Mechanizmy i objawy uszkodzeń nerwów obwodowych kończyn [32] Rodzaj lub przyczyna urazu Objawy wczesne Objawy późne Uszkodzony nerw Szarpnięcie za ramię, uderzenie w bark, zwichnięcie barku Bezwładny zwis kończyny górnej, zniesienie czynnego odwiedzenia i rotacji zewnętrznej kończyny, niemożność zgięcia stawu łokciowego i supinacji przedramienia Zanik mięśni Uszkodzenie górnej części splotu ramiennego (typ Erba) Szarpnięcie za ramię, uderzenie w bark, zwichnięcie barku Niemożność zginania stawu nadgarstkowego i palców, zaburzenia czucia dłoniowej strony przedramienia Zanik mięśni Uszkodzenie dolnej części splotu ramiennego (typ Klumpkego) Jraz barku, zwichnięte barku, złamanie w jbrębie barku Niemożność odwodzenia kończyny do poziomu, ograniczenie zginania kończyny Zanik m. nara-miennego Nerw pachowy u [n ak wyżej Osłabienie zginania w stawie łokciowym i supinacji przedramienia Zanik m. dwugłowego ramienia Nerw mięśniowo-skórny łamanie trzonu kości imiennej, amanie bliższej cz. ości promieniowej, raz bocznej strony imienia Brak wyprostu w stawie łokciowym, osłabienie przedramienia, opadnięcie nadgarstka, brak wyprostu palców Zanik m. trójgło-wego ramienia i mm. prostowników nadgarstka i palców Nerw promieniowy [ Uraz, złamanie i zwichnięcie okolicy 1 stawu łokciowego Brak przywodzenia kciuka, rozstawiania palców i czucia palca 5 Zanik mm. kłębu kciuka i kłębika palca 5 Nerw łokciowy Jak wyżej Brak uniesienia, zginania i przeciwstawiania kciuka, brak zgięcia palca 3 Zanik mm. kłębu kciuka, objaw „ręki małpiej" Nerw pośrodkowy Złamanie miednicy, przednie zwichnięcie stawu biodrowego Osłabienie wyprostu kolana Zanik m czworo-głowego uda Nerw udowy Złamanie w obrębie biodra, tylne zwichnięcie stawu biodrowego Osłabienie zginania kolana, opadnięcie stopy i palców Uogólnione zaniki mm. kończyny Nerw kulszowy Złamanie, zwichnięcie i uraz w obrębie stawu i dołu kolanowego Opadnięcie stopy, niemożność stania na pięcie Zanik mięśni łydki Nerw strzałkowy wspólny Jak wyżej Niemożność zginania palców i wspięcia na palce Zanik mięśni łydki Nerw piszczelowy 437 ~v 11. Dieta w sporcie i odnowie biologicznej Prawidłowe żywienie sportowca powinno odpowiadać ogólnie przyjętym wymaganiom racjonalnego odżywiania, którego podstawowym celem jest optymalne i dokonywane na bieżąco uzupełnianie wydatków energetycznych związanych z treningiem sportowym. Mimo sporej wiedzy w tej dziedzinie, w praktyce odżywiania sportowców występuje wiele nieprawidłowości i błędnych nawyków. Są one przyczyną nieosiągania zakładanych wyników sportowych. Głównym warunkiem pełnego zaspokojenia zapotrzebowania organizmu na składniki odżywcze jest zróżnicowanie przyjmowanego pokarmu, uwzględniające włączenie do racji żywieniowych wszystkich sześciu grup składników odżywczych. Zapotrzebowanie energetyczne i udział poszczególnych substancji odżywczych w dobowej dawce pokarmowej wyczynowego sportowca muszą być adekwatne do uprawianej dyscypliny i pokrywać wydatkowaną energię. Podstawową część dobowych wydatków energetycznych zawodnika stanowią straty powstałe w wyniku zajęć treningowych (18-40%), które mogą być większe niż średniej wielkości ubytki energetyczne rejestrowane przy bardzo ciężkiej pracy fizycznej. Należy mieć też na uwadze, że oprócz obciążeń fizycznych sportowcy poddawani są regularnym napięciom emocjonalnym, narastającym szczególnie w okresie przygotowania do zawodów i podczas ich trwania. U zawodników w tzw. stanach przedstartowych notuje się znaczny wzrost ubytku energetycznego, nawet o 20-30%. W trakcie samych zawodów, przy obciążeniu pracą o takiej samej objętości, jak w trakcie treningu ubytki energetyczne są wyższe o ok. 27%. Zmiany te związane są z właściwościami procesów metabolicznych w organizmie sportowca, nastawionych na adaptację do rosnących obciążeń fizycznych i powiększenie czynnościowych, fizjologicznych możliwości organizmu. Równie istotne jak dostosowanie dostarczania energii do jej wydatkowania jest optymalne zaspokojenie zapotrzebowania sportowca na wszystkie składniki pokarmowe - białka, tłuszcze, węglowodany, sole mineralne i witaminy. Gdy zostanie osiągnięta równowaga w bilansie wszystkich składników odżywczych, można wtedy powiedzieć o pełnowartościowym odżywianiu. Podsumowując, należy uwzględniać najbardziej specyficzne właściwości racjonalnego odżywiania wyczynowych sportowców. Oto one [57,109,118]: 1. Odżywianie sportowców powinno służyć podwyższeniu wydolności fizycznej i przyspieszeniu jej odnowy po wysiłkach fizycznych z dużym obciążeniem (wyrównanie ubytków energetycznych i strat substancji odżywczych jest oczywiste). 439 2. Przy planowaniu żywienia ważne jest indywidualne podejście, uwzględniające charakter stosowanych obciążeń treningowych (w tym psychicznych) i dobór odpowiednich produktów żywieniowych oraz ich wzajemne dopasowanie w poszczególnych okresach makrocyklu treningowego - przedstartowym, startowym i przejściowym. 3. Dobór racji żywnościowych musi sprzyjać biosyntezie związków stymulujących fizjologiczne procesy aktywizacji mięśni. 4. Odżywianie ma służyć regulacji masy ciała sportowca (od niej zależy wydolność organizmu oraz masa gorsetu mięśniowego i siła mięśni). 5. Odpowiednie dawkowanie pokarmów ma wpływać na aktywizację tlenowych i beztlenowych procesów wytwarzania energii, a to z kolei ma zwiększać czynnościowe możliwości organizmu. 6. Pożywienie powinno być lekkostrawne, aby nadmiernie nie obciążało przewodu pokarmowego. 11.1. Węglowodany Istotną rolę w procesach energetycznych organizmu sportowca odgrywają węglowodany, a przede wszystkim glikogen. Zgromadzone zapasy glikogenu w mięśniach wyznaczają zdolność zawodnika do wysiłku fizycznego. Poziom glikogenu w mięśniach obniża się wraz ze wzrostem intensywności wysiłku fizycznego. Badacze udowodnili, że zdolność fizyczna organizmu sportowca do wysiłku obniża się szybko, gdy zawartość glikogenu w mięśniach spada do poziomu ok. 5 g/kg. Komórki mięśniowe wyczynowego sportowca mają zdolność magazynowania większej ilości glikogenu niż komórki osoby nie uprawiającej sportu. W okresie odnowy po ciężkim wysiłku odbudowa zapasów glikogenu trwa ok. 24-48 godzin, nawet wtedy, gdy węglowodany w dostarczanym pożywieniu stanowią 60 cal%. Ważne jest, aby regeneracja glikogenu nastąpiła jak najszybciej szczególnie po intensywnych zawodach, jak również w przypadkach, gdy treningi odbywają się 2-3-krotnie w ciągu dnia. Po treningach tlenowych, oprócz sporej porcji węglowodanów, należy podać pewną ilość oligosacharydów (napoje), w wyniku czego nastąpi skrócenie czasu resyntezy glikogenu. Po treningu beztlenowym odbudowa glikogenu trwa krócej (po 5 godzinach stwierdza się resyntezę rzędu 50%). W celu osiągnięcia optymalnych możliwości wysiłkowych obliczono, że udział węglowodanów w diecie sportowców (szczególnie uprawiających dyscypliny wytrzymałościowe) powinien wynosić 50-60 cal%. Dobowe zapotrzebowanie stanowi 8,3 - 14,3 g/kg masy ciała. Niektórzy autorzy proponują dawkowanie oligosacharydów na godzinę przed zawodami, jak również po wyczerpującym i długotrwałym treningu, ale zaznaczają przy okazji, że ich podawanie na krótko przed treningiem jest przeciwwskazane (mogą utrudniać uruchamianie rezerw tłuszczowych w organi- 440 zmie). Sugerują też, że zarówno przed każdym treningiem wytrzymałościowym, jak i po nim sportowiec powinien zjeść lekkostrawny wysoko węglowodanowy posiłek zawierający 200-250 g węglowodanów. Procentowy udział dostarczania poszczególnych rodzajów węglowodanów powinien być następujący: 65-70% powinno pochodzić z polisacharydów (skrobia), 25-30% z prostych i łatwo przyswajalnych węglowodanów (sacharoza, fruktoza, glukoza), 5% z nieprzyswajalnych węglowodanów (błonnik, pektyna). Błonnik i pektyna są błonami komórek roślinnych. Są to substancje resztkowe, nie poddające się działaniu fermentów żołądkowo-j elito wy ch przewodu pokarmowego człowieka. Ich obecność w pokarmie sprzyja obniżeniu nie tylko zawartości toksycznych produktów powstających w jelitach, ale również poziomu cholesterolu we krwi, zapobiega lipoproteidemii, wiązaniu amoniaku w jelitach oraz zmniejszeniu zawartości mocznika w surowicy krwi. Dlatego należy spożywać chleb upieczony z mąki grubo mielonej, otręby pszenne, kapustę, marchew, buraki, rzodkiewkę, śliwki, maliny, czarną porzeczkę, poziomki, agrest, żurawinę, borówki, dziką różę i suszone owoce. Dużą zawartość pektyny, mają napoje jabłkowo-pektynowy i pigwowo-wi-śniowy. Przy podawaniu wyżej wymienionych pokarmów i napojów trzeba pamiętać, że nadmierne dostarczanie błonnika i pektyny może być przyczyną zaburzeń motoryki przewodu pokarmowego, biegunki, zmniejszenia przyswajania białek, tłuszczów, witamin, wapnia, magnezu, żelaza, cynku i miedzi. 11.2. Tłuszcze Po węglowodanach drugim źródłem energii dla organizmu sportowca są tłuszcze. Stanowią one źródło energii głównie podczas wysiłków tlenowych i dlatego odgrywają istotną rolę w żywieniu zawodników uprawiających dyscypliny wytrzymałościowe i siłowe. Zapotrzebowanie na tłuszcze dla zawodników różnych dyscyplin sportu waha się od 1,7 do 2,4 g/kg masy ciała. Tłuszcze zwierzęce powinny stanowić 65-80% całej ilości tłuszczu, a roślinne, zawierające nienasycone kwasy tłuszczowe - 20-35%. W normalnych warunkach nie dochodzi nigdy do całkowitego wyczerpania zasobów tłuszczów w organizmie, nawet podczas wyczerpującego wysiłku fizycznego. Obliczono, że ok. 30% energii pochodzącej z tłuszczów zupełnie wystarcza na zaspokojenie potrzeb treningowych zawodników większości dyscyplin sportowych. Spożywanie zbyt dużej ilości tłuszczów może negatywnie wpływać na przemianę materii, a także doprowadzić do miażdżycy i spadku ogólnej wydolności fizycznej. Największe zapotrzebowanie na nienasycone kwasy tłuszczowe występuje w tych dyscyplinach, których specyfika zmusza zawodników do długotrwałego wysiłku. 441 11.3. Białka Białka stanowią materiał budulcowy i służą do budowy i odbudowy tkanek, enzymów i kilku hormonów. Tylko w trakcie wyjątkowo długotrwałych obciążeń fizycznych białka mogą być dostarczycielem niedużej ilości energii na skutek glukoneoge-nezy. Zapotrzebowanie zawodników na białko jest różne i zależy od objętości i intensywności treningu oraz od uprawianej dyscypliny sportu. Przy małych obciążeniach fizycznych i psychicznych dostarczenie 1,4-2 g białka na kilogram masy ciała na dobę w zupełności jest wystarczające. Przy dużych obciążeniach zapotrzebowanie na białko rośnie do 2,2-2,9 g/kg masy ciała. W tym przypadku ważne jest, aby udział białka pochodzenia zwierzęcego stanowił nie mniej niż 55-65% ogólnej ilości białka w przyjmowanym pokarmie. Zapotrzebowanie sportowców na białko niepomiernie rośnie w okresie treningów ukierunkowanych na rozwój siły, szybkości i zwiększenie masy mięśniowej. Większe dawki białka są niezbędne szczególnie w pierwszym okresie treningu, kiedy to następuje przyrost masy mięśniowej zawodników. Dużo produktów białkowych powinni też zjadać młodzi sportowcy, u których proces wzrostu ciała jeszcze się nie zakończył. Ostatnio mówi się też, że większa podaż białka zwiększa zdolność do koncentracji i koordynacji i korzystnie wpływa na samopoczucie zawodnika. Wydłużony w czasie wysiłek fizyczny o charakterze wytrzymałościowym powoduje, że zapotrzebowanie na białko zdecydowanie rośnie. Dzieje się tak dlatego, ponieważ długotrwała praca przyczynia się do zużycia białek tkankowych i regulacyjnych (enzymy, hormony) i w efekcie do strat substancji azotowych, usuwanych z moczem i potem. Na koniec przytoczyć trzeba jedną ważną uwagę: zbyt duże dostarczanie białka w racji pokarmowej (powyżej 3g/kg masy ciała) może spowodować niekorzystne czynnościowe zmiany organizmu, gdyż absorpcja białek jest możliwa tylko do określonego poziomu, a ich nadwyżka nie jest kumulowana i źle wpływa na czynność wątroby i nerek (następuje przeciążenie tych narządów szkodliwymi produktami rozpadu). 442 Tabela 6. Dobowe zapotrzebowanie sportowców na energię i składniki pokarmowe w czasie intensywnego treningu (w g/kg ciężaru ciała) [13] Dyscyplina sportu Białka Tłuszcze Węglowodany Kaloryczność kcal Gimnastyka, łyżwiarstwo figurowe 2,2 - 2,5 1,7-1,9 8,6 - 9,75 59-66 Lekkoatletyka: biegi krótkie, skoki 2,3 - 2,5 1,8-2,0 9,0-9,8 62-67 biegi średnie i długie 2,4 - 2,8 2,0-2,1 10,3-12,0 69-78 biegi długodystansowe chód na 20 i 50 km 2,5 - 2,9 2,0 - 2,2 11,2-13,0 73-84 Pływanie i piłka wodna 2,3 - 2,5 2,2 - 2,4 9,5 - 10,0 67-72 Podnoszenie ciężarów, rzuty lekkoatletyczne 2,5 - 2,9 1,8-2,0 10,0-11,8 66-77 Zapasy i boks 2,4 - 2,8 1,8-2,2 9,0-11,0 62-75 Wioślarstwo i kajakarstwo 2,5 - 2,7 2,0 - 2,3 10,5-11,3 70-77 Piłka nożna, hokej 2,4 - 2,6 2,0 - 2,2 9,6-10,4 66-72 Koszykówka, siatkówka 2,3 - 2,4 1,8-2,0 9,5-10,8 63-71 Kolarstwo: torowe 2,3 - 2,5 1,8-2,0 10,8-11,8 69-75 szosowe 2,5 - 2,7 2,0-2,1 12,2-14,3 77-87 Jeździectwo 2,1-2,3 1.7-1,9 8,9-10,0 60-66 Żeglarstwo 2,2 - 2,4 2,1-2,2 8,5 - 9,7 62-68 Strzelectwo 2,2 - 2,4 2,0-2,1 8,3 - 9,5 60-67 Narciarstwo: krótkie dystanse 2,3 - 2,5 1,9-2,2 10,2-11,0 67-74 długie dystanse 2,4 - 2,6 2,0 - 2,4 11,5-12,6 74-82 Łyżwiarstwo 2,5 - 2,7 2,0 - 2,3 10,0-10,9 69-74 11.4. Woda Woda w organizmie każdego człowieka, a tym bardziej sportowca odgrywa bardzo ważną rolę. Oto najważniejsze funkcje, jakie ma do spełnienia: 1. przenosi składniki pożywienia do komórek organizmu, 2. wydala zbędne produkty przemiany materii, szczególnie te toksyczne, nagromadzone w mięśniach, podczas intensywnego treningu, 3. jest środowiskiem, w którym zachodzą wszystkie reakcje chemiczne w organizmie człowieka. Organizm dorosłego człowieka w ok. 50-70% zbudowany jest z wody, a więc jest ona podstawowym składnikiem jego ciała. U mężczyzny ważącego ok. 75 kg , ok. 45 kg stanowi woda. Organizm sportowców uprawiających sport wyczynowo posiada więcej wody, ponieważ ma większą masę mięśniową. 443 Regulacja gospodarki wodnej ustroju jest sterowana przez podwzgórze, hormon anrydiuretyczny oraz czynność nerek. Istotną rolę w gospodarce wodnej pełnią elektrolity, przede wszystkim sód i chlor. Zapotrzebowanie organizmu człowieka na wodę zależy od jego wieku i stopnia aktywności fizycznej oraz od temperatury i wilgotności powietrza. Doświadczenia naukowe wykazują, że ubytek wody powyżej 2% masy ciała może objawiać się nie tylko wzmożonym pragnieniem i zmniejszonym wydalaniem moczu, ale także doprowadzić do zachwiania bilansu wodnego i obniżenia wydolności ustroju. Utrata dużych ilości wody ma wpływ na przebieg procesów przemiany materii i wymianę cieplną ustroju, szczególnie w trakcie wysiłku i po intensywnym treningu lub zawodami w gorącym otoczeniu. Odwodnienie stanowiące 3% wagi ciała jest przyczyną obniżenia wydolności fizycznej, nawet do 20-30% wydolności maksymalnej. Równocześnie obserwuje się spadek szybkości o ok. 8%, a siły o ok. 10%. 100 -i g ż, w roślinach strączkowych i drożdżach. Przeciętna dzienna dawka wynosi ok. 7 mg, a u sportowców zwiększa sieją do 20 Witamina I$6 (Pirydoksyna) Jest konieczna dla prawidłowej gospodarki białkowej - dzięki niej możliwa jest ansaminacja, czyli proces doprowadzający do syntezy różnych aminokwasów organizmie, a także inne przemiany metaboliczne w zakresie substancji białko-ych. Niedobór witaminy B6 może być przyczyną zmian degeneracyjnych w ośrodko-i obwodowym układzie nerwowym, co z kolei może prowadzić do neuropatii depresji psychicznej. Jest również niezbędna w procesach glukoneogenezy, gwarantuje prawidłową syntezę glikogenu oraz przemianę glikogenu do glukozy. Witamina B(, uczestniczy także w czynności krwiotwórczej. Pokarmami zawierającymi stosunkowo duże ilości witaminy B6 są nieoczyszczone ziarna pszenicy i kukurydzy, wątroba, ryby, drożdże i ziemniaki. Zapotrzebowanie organizmu na wit. B& rośnie proporcjonalnie do ilości spożywanego białka - im więcej białka zjemy, tym więcej potrzeba wit. B6 (warunek prawidłowości przemian metabolicznych). Przy normalnej aktywności fizycznej dzienna dawka powinna wynosić ok. 2,0-2,4 mg witaminy B6, a dla uprawiających sport wyczynowy wskazane są dawki znacznie wyższe - 4-6 mg na dobę. Witamina Bn (Kobalamina) Bierze udział w syntezie białek, kwasów nukleinowych, budowaniu elementów morfotycznych krwi, aktywna jest w metabolizmie tłuszczów i węglowodanów. Dobrymi źródłami tej witaminy są: wątroba, mięso, niektóre ryby, jaja, produkty mleczne, niełuskane ziarna zbóż, drożdże, fasola, bób i orzechy. Dobowe zapotrzebowanie na witaminę B]2 wynosi średnio 2-3 ^g. Sportowcy uprawiający dyscypliny siłowe lub szybkościowo-siłowe potrzebują tej witaminy w granicach 5-15 \ig na dobę, a nawet więcej. 455 ON Tabela 11. Dobowe zapotrzebowanie sportowców na witaminy [13] Kwas askorbin wy (C),m Kwas pantetc nowy (B,) m Rybo-flawina (B2), ma Prido-ksyna (B6), m Dyscyplina sportu Niacyna (PP), mg Gimnastyka, łyżwiarstwo figurowe Lekkoatletyka: biegi krótkie, skoki biegi średnie i długie biegi długodystansowe chód na 20 i 50 km 150-20C I80-25C 2,8 - 3,ć 3,0 - 4,( 3,6-4,2 3,6 - 4,8 400 - 50C 500 - 60C 0,004 - 0,001 0,005-0,01 30-36 32-42 2,5 - 3,5 3,0-3,8 22-26 25-40 200 - 35C 150-250 3,5 - 5,0 3,4 - 4.5 0,006-0,01 0,004 - 0,008 32-45 25-40 Pływanie i piłka wodna Podnoszenie ciężarów, rzuty lekkoatletyczne 175-210 175-250 200 - 300 180-220 190-240 3,004 - 0,009 3,004 - 0,009 3,005-0,01 3.004 - 0,008 3.005 - 0,008 Zapasy i boks Wioślarstwo i kajakarstwo Piłka nożna, hokej Koszykówka, siatkówka 500 - 600 400 - 500 450 - 550 30-40 3,2-3,7 Kolarstwo: torowe szosowe 150-250 200 - 350 5,5-4,0 4,0-4,8 4,0 - 4,6 4,6 - 5,2 400 - 500 500 - 600 >,005-0,01 1,005-0,01 2,8 - 3,6 3,0 - 3,8 lezdziectwo Żeglarstwo trzelectwo 30-175 50 - 200 30-180 400 - 450 400 - 500 400 - 450 1,003 - 0,006 ,002 - 0,006 ,002 - 0,006 24-30 30-35 25-35 20-30 20-30 20-30 Narciarstwo: krótkie dystanse długie dystanse 50-210 00-350 3,8-4,6 4,3 - 5,6 450 - 500 00-600 ,005 - 0,008 .006-0,01 30-40 34-45 3,0 - 3,6 3,0 - 3,8 20-40 30-45 Kwas foliowy (Folacyna, Foliany) Uczestniczy w syntezie DNA, w przemianach aminokwasów, prawidłowym roz-dju układów nerwowego i krwiotwórczego. Przyczynia się też do rozwoju wszyst-i komórek w ustroju. Foliany występują w warzywach liściastych, ziarnach zbóż, roślinach strączko-ych, wątrobie i drożdżach. Znane jest niekorzystne działanie wysokiej temperatury na te związki; obróbka liczna potraw jest przyczyną utraty 50-90% czynnych związków kwasu folio-ego. Średnie dzienne zapotrzebowanie na kwas foliowy wynosi 0,28-0,30 mg, nato-st u sportowców dawka ulega zwiększeniu do 0,4-0,6 mg na dobę. Witamina C (Kwas askorbinowy) Uczestniczy aktywnie w biosyntezie kolagenu, hormonów i enzymów, we wchłanianiu żelaza i odtruwaniu organizmu, jest jednym z podstawowych antyoksydantów. Zmniejszenie podaży wit. C w pożywieniu jest przyczyną osłabienia organizmu i szybkiego męczenia się, sprzyja infekcjom, zmniejsza możliwości wysiłkowe orga-dzmu. Witamina C pełni ważną rolę w procesie usuwania kwasu mlekowego z mięśni i tym sposobem powoduje, że czas przeznaczony na odnowę powysiłkową jest krót-fszy. Duże ilości wit. C można znaleźć w owocach dzikiej róży, jagodach, warzywach kapustnych, ziemniakach i owocach cytrusowych. Zapotrzebowanie organizmu na wit. C wynosi 100-200 mg dziennie, a dla uprawiających sport dzienna norma wzrasta do 300-500 mg na dobę. Witamina E (Tokoferol) Witaminę E powszechnie uważa się za witaminę płodności i młodości, jest jednym z najbardziej aktywnych antyoksydantów usuwających wolne rodniki. Jest naturalnym składnikiem błon biologicznych - komórkowych i mitochondrialnych. W trakcie obciążających treningów wzrasta ilość wolnych rodników i nadtlenków lipidowych. Substancje te powodują zmiany właściwości błon biologicznych, w wyniku czego może dochodzić do przenikania do wnętrza komórki związków szkodliwych, dla których błona była solidna barierą. Witamina E przeciwdziała temu procesowi. Tokoferol jest aktywatorem układów enzymatycznych utleniania tkankowego, chroni komórki mięśniowe, komórki wątroby, krwinki czerwone i naczynia krwionośne. Witamina E jest środkiem przyspieszającym odnowę powysiłkową - zapobiega i redukuje zmęczenie mięśni, a także i zwiększa ich utlenianie. Bierze również udział w produkcji hormonów sterydowych w organizmie i przyczynia się do zapobiegania infekcjom. 457 Największe ilości wit. E dostarczają kiełki pszenicy, pełne ziarna zbóż, chleb razowy, ryż, soja, orzechy, słonecznik, warzywa oleiste i żółtka jaj kurzych. Średnia dzienna dawka dla przeciętnego człowieka wynosi ok. 10-15 mg. Sportowcy powinni otrzymywać jej zdecydowanie więcej - ok. 30-50 mg, a w okresie szczególnie nasilonego treningu nawet 100-300 mg dziennie. Nie wolno doprowadzać do hiperwitaminozy, jej skutki to odwapnienie kości i zębów, i zaburzenie równowagi mineralnej ustroju (wit. E rozpuszczalna w tłuszczach może być gromadzona w organizmie). Witamina A (Retinol) Uczestniczy w procesie budowy i absorpcji białek, reguluje właściwy wzrost kości, skóry i błon śluzowych, wpływa na zwiększenie odporności, odgrywa istotną rolę w procesie widzenia. Dostarczanie witaminy A odbywa się dwutorowo: pod postacią witaminy A lub w postaci beta-karotenu, który w organizmie człowieka zostaje zamieniony na we właściwą witaminę. Witaminę A przyjmuje się zjadając wątrobę (jako beta-karoten), warzywa (marchew, szpinak, liście pietruszki, sałatę, pomidory, dynię, szczypiorek) oraz owoce (melony, morele). Dzienna dawka powinna oscylować między 0,8 a 1,0 mg. Witamina D (Cholekalcyferol) Jest syntetyzowana w skórze pod wpływem promieni ultrafioletowych. Reguluje gospodarkę wapniowo-fosforową - gwarantuje prawidłowe wchłanianie tych minerałów i w ten sposób steruje rozwojem i mineralizacją kości. Witamina D występuje w rybach morskich (tran), wątrobie, jajkach i mleku peł-notłustym. Brak wit. D może pojawić się u sportowców szczególnie w okresie zimowym, przy treningach prowadzonych w pomieszczeniach, halach bez dostępu promieni słonecznych. Zalecana dzienna dawka, to 0,01 mg. Nie należy jej przekraczać. 11.7. Zasady żywienia w poszczególnych okresach cyklu treningowego Okres przygotowawczy i przedstartowy Sposób odżywiania sportowców musi odpowiadać nie tylko charakterowi wysiłku w danej dyscyplinie (decydujący jest tutaj wydatek energetyczny, w czasie treningu i zawodów), ale również okresowi treningowemu w makrocyklu rocznym. Każdy z poszczególnych okresów rocznego cyklu ma swoją specyfikę, która decyduje o takim, a nie innym doborze substancji odżywczych. Konkretne propozycje żywieniowe, 458 Największe ilości wit. E dostarczają kiełki pszenicy, pełne ziarna zbóż, chleb razowy, ryż, soja, orzechy, słonecznik, warzywa oleiste i żółtka jaj kurzych. Średnia dzienna dawka dla przeciętnego człowieka wynosi ok. 10-15 mg. Sportowcy powinni otrzymywać jej zdecydowanie więcej - ok. 30-50 mg, a w okresie szczególnie nasilonego treningu nawet 100-300 mg dziennie. Nie wolno doprowadzać do hiperwitaminozy, jej skutki to odwapnienie kości i zębów, i zaburzenie równowagi mineralnej ustroju (wit. E rozpuszczalna w tłuszczach może być gromadzona w organizmie). Witamina A (Retinol) Uczestniczy w procesie budowy i absorpcji białek, reguluje właściwy wzrost kości, skóry i błon śluzowych, wpływa na zwiększenie odporności, odgrywa istotną rolę w procesie widzenia. Dostarczanie witaminy A odbywa się dwutorowo: pod postacią witaminy A lub w postaci beta-karotenu, który w organizmie człowieka zostaje zamieniony na we właściwą witaminę. Witaminę A przyjmuje się zjadając wątrobę (jako beta-karoten), warzywa (marchew, szpinak, liście pietruszki, sałatę, pomidory, dynię, szczypiorek) oraz owoce (melony, morele). Dzienna dawka powinna oscylować między 0,8 a 1,0 mg. Witamina D (Cholekalcyferol) Jest syntetyzowana w skórze pod wpływem promieni ultrafioletowych. Reguluje gospodarkę wapniowo-fosforową - gwarantuje prawidłowe wchłanianie tych minerałów i w ten sposób steruje rozwojem i mineralizacją kości. Witamina D występuje w rybach morskich (tran), wątrobie, jajkach i mleku peł-notłustym. Brak wit. D może pojawić się u sportowców szczególnie w okresie zimowym, przy treningach prowadzonych w pomieszczeniach, halach bez dostępu promieni słonecznych. Zalecana dzienna dawka, to 0,01 mg. Nie należy jej przekraczać. 11.7. Zasady żywienia w poszczególnych okresach cyklu treningowego Okres przygotowawczy i przedstartowy Sposób odżywiania sportowców musi odpowiadać nie tylko charakterowi wysiłku w danej dyscyplinie (decydujący jest tutaj wydatek energetyczny, w czasie treningu i zawodów), ale również okresowi treningowemu w makrocyklu rocznym. Każdy z poszczególnych okresów rocznego cyklu ma swoją specyfikę, która decyduje o takim, a nie innym doborze substancji odżywczych. Konkretne propozycje żywieniowe, 458 ealizowane w okresach przygotowawczym i przedstartowym, przedstawia tabela za-lieszczona poniżej. Oczywiście, przy planowaniu racjonalnego żywienia należy uwzględnić indywi- ilne nawyki żywieniowe każdego sportowca z osobna. Tabela 12. Propozycje żywieniowe w okresach przygotowawczym i przedstartowym [109] i Grupy produktów (ich składniki odżywcze) Okres przygotowawczy (50-55% całkowitego zapotrzebowania kalorycznego pokrywanego przez węglowodany) Okres przedstartowy - żywienie na 3 dni przed zawodami PŁYNY IIMleko, soki owocowe i jarzynowe oraz inne płyny 6 szklanek* lub więcej 6 szklanek lub więcej PRODUKTY ZBOŻOWE Kasze, chleb, bułki, ciasto, ryż, naleśniki, makaron. (Węglowodany, żelazo, witaminy, niacy-na) 8 porcji lub więcej 1 kromka chleba = 25 g 1 bułka = 40 g 1/2 szkl. ryżu = 102 g 1/2 szkl. płatków = 30 g 12 porcji lub więcej OWOCE I WARZYWA Świeże, mrożone, suszone, w puszkach oraz soki owocowe i warzywne. (Węglowodany, witamina A i C, potas, magnez) 8 porcji lub więcej 8 porcji lub więcej PRODUKTY MLECZNE Mleko, ser, jogurt, twarogi, lody. (Wapń, białko, ryboflawina) Młodzież - 4 szklanki lub więcej Dorośli - 2 szklanki lub więcej młodzież 4-5 szklanek dorośli 2-3 szklanki MIĘSO Chude mięso, drób, ryby, jaja, sucha fasola i groch (Białko, niacyna, żelazo, tiamina, cynk, kwas foliowy, bogate w węglowodany) 2 x 85 g lub więcej (produkt gotowany) 2 x 85 g lub więcej (produkt gotowany) WĘGLOWODANY 1) Desery niskotłuszczowe: rodzynki, herbatniki, ciasto z małą ilością tłuszczu, galaretka 2) Desery bogatotłuszczowe ciasto z dużą ilością tłuszczu, czekolada 3) Cukier, dżemy, miód, napoje chłodzące słodzone 4) Tłuszcz: olej, margaryna, majonez, masło ilość uzupełniająca ogólne zapotrzebowanie kaloryczne ilość uzupełniająca ogólne zapotrzebowanie kaloryczne Alkohol niezależny przeciwwskazany * Uwaga: Ubytek 0,5 kg wagi ciała w czasie wysiłku w wyniku pocenia się wymaga wypicia dodatkowych 2 szklanek płynu. 459 Okres przed zawodami (przed wysiłkiem) Na tydzień przed zawodami stopniowo należy zwiększać podaż węglowodanów z 50-55% dostarczanej energii do 70-75%. Równocześnie należy stopniowo zmniejszać objętość treningu bez obniżania jego intensywności. Dzięki temu zwiększają się zapasy glikogenu (do 150% wartości spoczynkowych). Na 2-3 dni przed zawodami powinno się unikać pokarmów bogatych w błonnik, ponieważ mogą one wywołać niestrawność. Kolacja w dniu poprzedzającym zawody oraz śniadanie, ewentualnie obiad (w zależności od pory dnia, w której odbywają się zawody) powinny dostarczyć organizmowi potrzebnej energii i znieść uczucie głodu. Serwowane posiłki w miarę możliwości powinny zawierać potrawy lubiane przez zawodnika. Podstawowe wytyczne żywieniowe przed zawodami 1. Należy zapewnić dostarczanie węglowodanów w ilości ok. 600 g dziennie przez trzy dni poprzedzające zawody. 2. Należy dostarczać duże ilości płynów w dniach poprzedzających zawody w celu zapewnienia optymalnego nawodnienia na początku zawodów. W sytuacji, gdy spodziewana jest znaczna utrata potu w czasie zawodów, trzeba uzupełnić napoje niewielką ilością chlorku sodowego (trochę soli kuchennej na końcu łyżeczki na 1 litr płynu). 3. Posiłek należy spożyć na 2-4 godziny przed zawodami, powinien on być bogaty w węglowodany dla zapewnienia dostatecznych zapasów glikogenu w wątrobie. Przed zawodami trwającymi krótko należy spożyć łatwo przyswajalne pokarmy węglowodanowe lub napoje energetyczne, a przed zawodami trwającymi długo - pokarmy o konsystencji półpłynnej lub stałe (np. chleb, batony energetyczne). 4. Należy ograniczyć spożycie tłuszczów i potraw smażonych oraz produktów wywołujących wzdęcia, gazy i zawierających dużo włóknika. 5. Powinno się unikać przyjmowania większych ilości płynów 30-60 minut przed zawodami. 6. Gdy zawody odbywają się przez cały dzień, powinno się planować lekki obiad i przekąski między poszczególnymi startami, a w przerwach uzupełnianie płynów (wodą i sokami owocowymi). Proponuje się następujące przekąski: bułki słodkie z owocami, kukurydzę gotowaną, krakersy, paluszki, jogurty, galaretki owocowe, kisiele, budynie z owocami, rodzynki. 7. Gdy rozpoczęcie zawodów przypada na wczesne godziny ranne, wówczas śniadanie nie powinno być zbyt obfite, wystarczy jeśli zaspokoi uczucie głodu. Wodę należy wypić bezpośrednio przed zawodami. 460 Tabela 13. Przykładowe menu przed zawodami [109] Rodzaj produktu Ilość węglowodanów Chleb i produkty zbożowe, warzywa zawierające skrobię Owoce i soki owocowe Warzywa Mleko i produkty mleczne Słodycze, napoje chłodzące itd., bogate w węglowodany, a nie zawierające innych składników odżywczych 12-30g 10-40g 5g 12-50g Żywienie w czasie zawodów (w czasie wysiłku) W czasie trwania zawodów jedną z istotniejszych rzeczy jest podawanie węglo-vodanów. Zwiększą one możliwości wysiłkowe w zawodach trwających godzinę i dłużej poprzez utrzymanie wysokich stężeń glukozy w surowicy krwi oraz przez wysoki współczynnik utleniania węglowodanów. Ilość spożywanych węglowodanów w czasie wysiłku jest ważna, ponieważ dostar-energii, a tym samym oszczędza zapasy glikogenu w wątrobie. Doświadczenia ^kazały, że maksymalna podaż węglowodanów w trakcie wysiłku nie powinna ekroczyć 60 g/godz. Ostatnio badania potwierdziły, że spożywanie węglowodanów przez cały czas ranią wysiłku wzmaga wydolność bardziej, niż taka sama porcja węglowodanów zjedzona pod koniec trwania wysiłku. Podstawowe wytyczne żywieniowe w czasie zawodów 1. W czasie wysiłku trwającego mniej niż 45 minut należy podać niewielką ilość węglowodanów. 2. W czasie wysiłków trwających dłużej niż 45 minut powinno się wypić napój węglowodanowy (sprzyja to opóźnieniu wystąpienia zmęczenia). 3. Wskazane jest dostarczanie 60 g węglowodanów na każdą godzinę zawodów. 4. Sportowcy przez cały czas trwania zawodów powinni systematycznie przyjmo -wać napoje z węglowodanami (należy pić napoje z bardzo dużą zawartością węglowodanów - powyżej 20% i wysokiej osmolalności - powyżej 500 mOsmol/kg, gdyż w przeciwnym razie wchłanianie takich płynów będzie utrudnione i może spowodować dolegliwości żołądkowo-jelitowe. 5. Ilość spożywanego płynu powinna być w przybliżeniu równa oszacowanej utracie płynów, szczególnie w wysiłkach trwających dłużej niż 90 minut. 461 6. W czasie wysiłku wykonywanego w klimacie ciepłym, z niską wilgotnością, zawodnicy muszą pić więcej płynów (dla zrównoważenia intensywnego pocenia się), które w tym przypadku mogą być rozcieńczone. 7. W trakcie zawodów odbywających się w niskiej temperaturze otoczenia sportowcy nie potrzebują dużej ilości płynów, ale na pewno wymagają dostarczania węglowodanów (warunek utrzymania prawidłowego poziomu glikemii). W tej sytuacji napoje mogą być bardziej stężone. Aby przewód pokarmowy dobrze tolerował przyjmowanie płynów w trakcie wykonywanej pracy, zaleca się sportowcom wypijanie płynów w ilościach 6-8 ml/kg masy ciała na 3-5 minut przed zawodami w celu przygotowania żołądka, a następnie przyjmowanie przez nich mniejszych ilości (2-3 ml/kg masy ciała) regularnie co 15-20 minut. Dobrym przygotowaniem do wypijania większych ilości płynów w czasie zawodów może być „ćwiczenie picia" podczas codziennych treningów. W czasie wysiłku należy unikać przyjmowania pokarmów zawierających białko, błonnik i takich, które wykazują zbyt duże stężenie węglowodanów i wysoką osmo-lalność; mogą one wywoływać nieprawidłowości w funkcjonowaniu żołądka i jelit. Żywienie po zawodach (po wysiłku) Po intensywnym treningu czy wyczerpujących zawodach najważniejsze są odbudowa zasobów glikogenu w mięśniach oraz przywrócenie równowagi płynów. Jest to konieczny warunek szybkiego odzyskania możliwie maksymalnej sprawności, która pozwoli na podjęcie kolejnych wysiłków. Szybkość odtwarzania glikogenu zdeterminowana jest: ilością spożytych węglowodanów i ich rodzajem oraz czasem spożycia węglowodanów po zakończeniu wysiłku. Najważniejszym czynnikiem wpływającym na szybkość resyntezy glikogenu jest ilość spożywanych węglowodanów. Liczne badania dowiodły, że spożywanie w ciągu pierwszych 2 godzin po wysiłku 100 g węglowodanów w postaci płynnych lub łatwo przyswajalnych pokarmów stałych, lub półpłynnych, a następnie 50 g węglowodanów co 2 godziny (lub 25 g co godzinę) pozwala na maksymalną powysiłkową resyntezę glikogenu w mięśniach. Dzieje się tak bez względu na to, czy spożywa się często małe posiłki, czy rzadko duże. Aby zwiększyć szybkość odtwarzania glikogenu, można do węglowodanów dodać łatwo przyswajalne białka. Węglowodany podawane zawodnikowi po wysiłku muszą być łatwo strawne i szybko wchłanialne. O szybkości wchłaniania węglowodanów decyduje wskaźnik glikemiczny. Produkty o umiarkowanych i wysokich wskaźnikach trafiają do krwio-biegu stosunkowo szybko (sprawna resynteza glikogenu), natomiast pokarmy z skimi wskaźnikami glikemicznymi przenikają do krwiobiegu wolniej (powolna i teza glikogenu). Tabela 14. Pokarmy zawierające węglowodany o wysokim wskaźniku glikemicznym [57] Grupa pokarmowa Rodzaj pokarmu Ilość (g lub ml) dająca 50 g węglowodanów Zawartość tłuszczu w jednej porcji (g) [Zboże 1 Chleb biały Chleb pełnoziarnisty Chleb razowy Ryż (pełne ziarno) Ryż (biały) 201 g 120 g 104 g 196 g 169 R 2 3 4 1 0,5 Zboże śniadaniowe Płatki kukurydziane Musli 59 g 76 g 1 6 1 Ciastka Ciastka pełnoziarniste 76 g 16 Jarzyny Kukurydza słodka Fasola Ziemniaki (instant) Ziemniaki (gotowane) 219 g 704 g 310g 254 g 5 4 0,5 ślad Owoce Rodzynki Banany 78 g 260 g ślad 1 Cukry Glukoza Maltoza Miód Fruktoza Syrop kukurydziany 50 g 50 g 67 g 50 g 63 g 0 0 3 0 0 Napoje 6% roztwór sukrozy 7,5% maltodextrin i cukier 10% gazowany napój słodzony 20 % maltodextrin 833 ml 666 ml 500 ml 250 ml o o o o Tabela 15. Pokarmy zawierające węglowodany o średnim wskaźniku glikemicznym [57] Grupa pokarmowa Rodzaj pokarmu Ilość (g) dająca 50 g węglowodanów Zawartość tłuszczu w jednej porcji (g) Zboże Makarony Makarony orientalne 198 370 1 14 Zboże śniadaniowe Nugety pszenne Płatki owsiane 232 69 13 1 Ciastka Ciastka owsiane Ciasto biszkoptowe 79 93 15 6 Owoce Winogrona (czarne) Winogrona (zielone) Pomarańcze 323 310 420-600 ślad ślad ślad 463 Tabela 16. Pokarmy zawierające węglowodany o niskim wskaźniku glikemicznym [57] Grupa pokarmowa Rodzaj pokarmu Ilość(g lub ml) dająca 50 g węglowodanów Zawartość tłuszczu w jednej porcji (g) Owoce Jabłka Sos jabłkowy Czereśnie Daktyle (suszone) Brzoskwinie Śliwki 400 g 290 g 420 g 78 g 450-550 g 400 - 550 g ślad ślad ślad ślad ślad ślad Rośliny strączkowe Fasole typ „Haricot" Soczewica czerwona 301 g 297 r 2 2 Cukry Fruktoza 50 g 0 Produkty mleczne Lody Mleko (pełne) Mleko )odtłuszczone) Jogurt (naturalny, niskotłuszczowy) Jogurt (owocowy, niskotłuszczowy) 202 g 1100 ml 1000 ml 800 g 280 g 13 40 1 8 3 Zupy Pomidorowa 734 ml 6 W zależności od stopnia zużycia glikogenu i rodzaju przyjętego pokarmu po zakończeniu intensywnego wysiłku, czas niezbędny do odbudowy zapasów glikogenu w organizmie sportowca do poziomu sprzed wysiłku może trwać od 10 do 36 godzin. W pierwszej fazie odpoczynku resynteza glikogenu jest szybsza, później jej szybkość nieco maleje. W związku z powyższym nie powinno się stosować np. dwóch forsownych treningów w ciągu jednego dnia. W sytuacji, gdy czas na odpoczynek jest z konieczności krótki, dostarczanie węglowodanów powinno nastąpić jak najszybciej po wysiłku. W związku z tym, że zawodnikom po intensywnym wysiłku raczej chce się pić niż jeść, należy podawać w odpowiednich ilościach napoje z zawartością węglowodanów o wysokich wskaźnikach glikemicznych. Do płynów spożywanych po wysiłku można dodać 600-1200 mg sodu dla poprawienia bilansu wodnego. Z pokarmów stałych poleca się łatwo przyswajalne banany, ciastka ryżowe i słodycze. Przed udaniem się na spoczynek nocny należy spożyć taką ilość węglowodanów, która zaspokoi dawkę 25 g/godz. przez czas snu. W przypadku 8 godzin snu będzie to 200 g. 464 Bibliografia Antosiewicz J. 2000. Witamina E w żywieniu sportowców. Sport Wyczynowy, 1-2, 421-422. Awaniesow W., Tałyszew F. 1977. O potrzebie systemowego stosowania środków odnowy w treningu sportowym. Sport Wyczynowy, 9, 22 - 31. 3. Bahr F. R. 1988. Akupresura. PZWL, Warszawa. 4. Bargossi A.M. 1997. Żywienie i wspomaganie w treningu piłkarskim. Sport Wy- czynowy, 5-6, 389-390. 5. Bauer J., Skrzek A. 1999. Fizjologiczne podstawy krioterapii. Medycyna Spor- towa, XV, 94, 6. Bednarski Z., Koźmin A., Mazur Z. 1987. Piłka nożna. AWF, Kraków. 7. Beinfeld H., Korngold E. 1997. Medycyna chińska. WAB, Warszawa. 8. Biały D., Zimmer K., Zagrobelny Z. 1999. Krioterapia ogólnoustrojowa w spo- rcie. Medycyna Sportowa, XV, 94. 9. Biriukow A. 1974. Masaż sportowy. Sport i Turystyka, Warszawa. 10. Błyszczuk J., Kwapulińska W., Pałosz J. 1985. Anatomia funkcjonalna. Cz. III i IV. AWF, Kraków. 11. Bober T. 1985. Biomechanika chodu i biegu. AWF, Wrocław. 12. Bochenek A. 1969. Anatomia człowieka. PZWL, Warszawa. 13. Bołgariew M.N., Korownikow K.A., Jałowaja W.J. 1985. Zasady żywienia spor- towców. Sport Wyczynowy, 6 (246), Warszawa. 14. Brehmer R. 1985. Optymalizacja treningu do biegu maratońskiego. AWF, Kato- wice. 15. Brud W. S., Konopacka I. 1998. Pachnąca apteka. Pagina, Warszawa. 16. Bruhl W. 1992. Vademecum lekarza ogólnego. PZWL, Warszawa. 17. Buchfelder M., Buchfelder A. 1997. Podręcznik pierwszej pomocy. PZWL, War- szawa. 18. Chmura J. 1997. Charakterystyka i koszt fizjologiczny piłkarzy. Sport Wyczy- nowy, Warszawa. 19. Czerwiński J. 1983. Piłka ręczna. Wydawnictwo Instytutu Morskiego AWF, Gdańsk. 20. Czyżewska B., Drabik J., Grodzicka A., Peter Z. 1979. Sporty zimowe. Cz. I. Łyżwiarstwo. WSWF, Gdańsk. 21. Davis P. 1993. Aromaterapia od A do Z. Opus, Łódź. 22. Dega W. 1983. Ortopedia i rehabilitacja. PZWL, Warszawa. 23. Dega W., Milanowska K. 1983. Rehabilitacja medyczna. PZWL, Warszawa. 465 24. Dobrzański T. 1989. Medycyna wychowania fizycznego i sportu. Sport i Tury- styka, Warszawa. 25. Domżał T. M. 1996. Ból. PZWL, Warszawa. 26. Drabik J., Wyciszkiewicz H. 1979. Narciarstwo. WSWF, Gdańsk. 27. Drabik. J. 1989. Trening ogólnej sprawności kajakarza (wybrane aspekty). S Wyczynowy, 9-10. 28. Dracz B., Chojnacki K. 1982. Tenis. Wydawnictwo Skryptowe AWF, Kraków. 29. Duus P. 1989. Diagnostyka topograficzna w neurologii. PZWL, Warszawa. 30. Dziak A. 1985. Zamknięte uszkodzenia tkanek miękkich narządu ruchu. PZWL, Warszawa. 31. Dziak A., Tayara S. 1998. Bolesny bark. Kasper, Kraków. 32. Dziak A., Tayara S. 2000. Urazy i uszkodzenia w sporcie. Kasper, Kraków. 33. Feneis M. 1987. Ilustrowany słownik międzynarodowy mianownictwa anato- micznego. PZWL, Warszawa. 34. Feuerstake G., Zell J. 1990. Sportverletzungen. Gustav Fischer Verlag, Stuttgart. 35. Gałkowski T., Kiwerski J. 1986. Encyklopedyczny słownik rehabilitacji. PZWL, Warszawa. 36. Ganong W. 1992. Fizjologia lekarska. PZWL, Warszawa. 37. Garnuszewski Z. 1988. Renesans akupunktury. Sport i Turystyka, Warszawa. 38. Garnuszewski Z. 1996. Akupunktura we współczesnej medycynie. Amber Sp. z o.o., t 1 i 2, Warszawa. 39. Garrison S. J. 1997. Podstawy rehabilitacji i medycyny fizykalnej. PZWL, War- szawa. Gawroński W. 1998. Znaczenie zastosowania zimna w leczeniu i rehabilitacji ostrych uszkodzeń tkanek miękkich narządu ruchu. Medicina Sportwa, 2(2), 163-174. Gieremek K. 1994. Przegląd metod kriostymulacyjnych stosowanych w zwalczaniu spastyczności. Fizjoterapia, t 2, 2, 30-32. Wrocław. 42. Gieremek K., Dec L. 1990. Problematyka odnowy biologicznej w sporcie. AWF, Katowice. 43. Gieremek K., Dec L. 2001. Zmęczenie i regeneracja sil. Odnowa biologiczna. HAS-MED, Katowice. 44. Gieremek K., Gałec/ci P., Nowotny /. I9S6. Zasady odnowy w sporcie. Wychowanie Fizyczne i Sport, 1. 40. 41. PZWL, Warszawa. 46. Gołąbek T., 3asiak YL, Jucewicz A. \9%%. ABC sport d\a wszystkich. SPAR, 41. . \99 V. , 2 48. Grochmal S. (red.) 1986. Teoria i metodyka ćwiczeń relaksowo-koncentrujących. PZWL, Warszawa. U9. Hackney A.C., Styers A.G. 1999. Odnowa układu hormonalnego po wysiłkach. Medicina Sportiva, 3 (3), 177-189. ; 50. Hamann A. 1982. Massage in Bild und Wort. Veb Verlag Volk und Gesundheit, Berlin. El. Jakimowicz W. 1981. Neurologia kliniczna w zarysie. PZWL, Warszawa. 52. Janiszewski M. 1998a. Krioterapia jako czynnik wspomagający rehabilitację leczniczą. Medicina Sportiva, 3 (2), 257-260. I 53. Janiszewski M. 1998b. Jonoforeza lecznicza ze szczególnym uwzględnieniem zastosowania niesteroidowych leków przeciwzapalnych. Medicina Sportiva, 2(4), 331-335. ?54. Jankowiak J. 1974. Masaż leczniczy. PZWL, Warszawa. 55. Jethon Z. 1977. Fizjologiczne podstawy odnowy biologicznej. PZWL, Warszawa. I 56. Jethon Z. 1987. Fizjologiczne podstawy odnowy biologicznej w sporcie. Poradnik dla trenera. Instytut Sportu, Warszawa. 57. Jeukendrup A. E., Brouns F. 1999. Żywienie w konkurencjach wytrzymałościowych: z teorii do praktyki. Medicina Sportiva, 3 (2), 129-139. f 58. Johnson R., Renstróm P. 1994. Urazy z przeciążenia - wielki problem sportu. Sport Wyczynowy, 3-4, 351-352. 59. Jonderko G. 1987. Fizjologiczne mechanizmy zabezpieczające ustrój człowieka przed utratą ciepła z uwzględnieniem implikacji krioterapeutycznych. I Konferencja Naukowo-Szkoleniowa Polskiego Towarzystwa Kriomedycz-nego. Goczałkowice Zdrój. 60. Kasperczyk T., Bator A. 2000. Trening zdrowotny z elementami fizjoterapii. AWF, Kraków. 61. Kasperczyk T., Fenczyn J. (red.) 1996. Podręcznik odnowy psychosomatycznej. PZWL, Warszawa. 62. Kasperczyk T., Kmak S. 1995. Masaż punktowy i inne metody refleksoterapii. Kasper, Kraków. 63. Kirsch R. 1963. Masaż sportowy. PZWL, Warszawa. 64. Kiwerski J., Kowalski M., Krasuski M. 1997. Schorzenia i urazy kręgosłupa. PZWL, Warszawa. 65. Knight K.L. 1995. Cryotherapy in Sport Injury Management. Human Kinetics, Champaign. 66. Konarska I. 1968. Medycyna fizykalna. PZWL, Warszawa. 67. Konturek S. 1998. Neurofizjologia. UJ, Kraków. 467 68. Kowalski J., Koch R. 1976. Kajakarstwo i wioślarstwo. Sport i Turystyka, War- szawa. 69. Kozłowski S. 1976. Fizjologia wysiłków fizycznych. PZWL, Warszawa. 70. Kozłowski S. 1986. Granice przystosowania. Wiedza Powszechna, Warszawa. 71. Kozłowski S., Nazar K. 1995. Wprowadzenie do fizjologii klinicznej. PZWL, Warszawa. 72. Krasicki Sz. (red). 1994. Narciarstwo zjazdowe. AWF, Kraków. 73. Krasicki Sz., Fortecki J., Bisaga J. 1982. Narciarstwo Sportowe. GKKFiS, War- szawa-Kraków. 74. Księżopolska-Pietrzak K., Lesiak A. 1986. Krioterapia - nowy sposób rehabilita- cji chorób reumatycznych. Nowa Medycyna, 20, 40-48. 75. Kubica R. 1995. Podstawy fizjologii pracy i wydolności fizycznej. Wydawnic- two Skryptowe, 24, AWF, Kraków. 76. Kuch S. 1999. Łyżwiarstwo szybkie. Centralny Ośrodek Sportu, Warszawa. 77. Kujawa J. 1999a. Zastosowanie biostymulacji laserowej w rehabilitacji. Cz. I. Mechanizm biologicznego i leczniczego oddziaływania biostymulacji laserowej. Medicina Sportiva, 3(1), 47-56. 78. Kujawa J. 1999b. Zastosowanie biostymulacji laserowej w rehabilitacji. Cz. II. Laseroterapia niskoenergetyczna u chorych po urazach tkanek miękkich narządu ruchu. Medicina Sportiva, 3 (3), 201-213. 79. Kuński H. 1999. Zjazdy Naukowe Stowarzyszenia Lekarzy Sportowych. 80. Kwapulińska W., Sokołowski B. 1989. Anatomia funkcjonalna człowieka. Cz. I i II. AWF, Kraków. 81. Lewandowski Z., Świerczyński Z. 1970. Zapobieganie urazom w sporcie. PZWL, Warszawa. 82. Lisewska J. 1968. Zastosowanie niektórych metod fizykoterapeutycznych w medycynie sportowej. Sport Wyczynowy, 8 (56). 83. Lisewska J. 1971. Odnowa biologiczna sportowców. Biblioteka PKOL, War- szawa. 84. Lohrer H., Karvounidis C. 1995. Sportmassage. Falken, Niedernhausen. 85. Łukaszewicz P., Hiibner-Woźniak E. 1999. Zastosowanie masażu lodem w treningu zapaśników. Medycyna Sportowa, XV, 94. 86. Maczeret E.L., Samosiuk J.Z. 1990. Akupunktura i inne metody refleksoteraph. PZWL, Warszawa. 87. Magiera L. 1998. Automasaż leczniczy. BIO-STYL, Kraków. 88. Magiera L. 2000. Klasyczny masaż leczniczy. BIO-STYL, Kraków. 89. Magiera L. 2001. Leksykon masażu i terminów komplementarnych. BIO-STYL, Kraków. 468 I 90. Magiera L., Kasperczyk T. 1999. Segmentarny masaż leczniczy. BIO-STYL, Kraków. 191. Malarecki J. 1981. Zarys fizjologii wysiłku i treningu sportowego. Sport i Turystyka, Warszawa. 192. Maxwell-Hudson C. 1995. Masaż aromatoterapeutyczny. L - P I, Warszawa. : 93. Menen R., Lievens P. 1987. Krioterapia w leczeniu urazów sportowych. Sport Wyczynowy, 8-9, (272-273). 94. Mika T. 1989. Czynniki fizyczne w praktyce odnowy biologicznej. Trening, 1, 47-52. 95. Mika T. 1993. Fizykoterapia. PZWL, Warszawa. 96. Milanowska K. 1981. Podstawy rehabilitacji ruchowej. Sport i Turystyka, War- szawa. 97. Mroczyński Z. 1997. Lekkoatletyka. AWF, Gdańsk. 98. Mulak J. 1963. Biegi długie i średnie. Sport i Turystyka, Warszawa. 99. Mulak J. i wsp. 1982. Lekkoatletyka. Sport i Turystyka, Warszawa. 100. Naglak Z. 1979. Trening sportowy - teoria i praktyka. PWN, Wrocław. 101. Pąchalski A., Gawinek M., Walaszek R. 1991. Metody badania narządu ruchu w rehabilitacji klinicznej. AWF, Kraków. 102. Piotrowska H. red. 1994. Sport dla wszystkich Cz. I. ZG TKKF, Warszawa. 103. Piotrowska H. red. 1995. Sport dla wszystkich Cz. II. ZG TKKF, Warszawa. 104. Podgórski T. 1989. Masaż w rehabilitacji i sporcie. AWF, Warszawa. 105. Podgórski T. 1990. Masaż klasyczny. ZETDEZET, Warszawa. 106. Powała-Niedźwiecki M. 1996. Charakterystyka poszczególnych pozycji w dru- żynie rugby juniorów. Trening, 2, 138-147. 107. Prochowicz Z. 1990. Podstawy masażu leczniczego. PZWL, Warszawa. 108. Prusiński A. 1990. Podstawy neurologii klinicznej. PZWL, Warszawa. 109. Raczyńska B. 1985. Żywienie w sporcie wyczynowym. Sport Wyczynowy, 5 (245), Warszawa. 110. Raczyńska B., Raczyński G. 1996. Odżywki i ich zastosowanie w sporcie. Sport Wyczynowy, 1-2, 373-374. 111. Radecki T. 1978. Fizjologia człowieka z elementami anatomii. AM, Kraków. 112. Sadowska-Wróblewska M. 1984. Choroby kręgosłupa w praktyce reumatolo- gicznej. PZWL, Warszawa. 113. Sadowski B. 1977. Fizjologiczne mechanizmy zachowania. PWN, Warszawa. 114. Saris W.H.M. 1999. Woda mineralna jako napój uzupełniający niedobór płynów ustrojowych. Medicina SportWa, 3 (1), 57-65. 115. Saris W.H.M. 1989. Metabolizm żelaza u sportowców. Sport Wyczynowy, 5 (293), Warszawa. 116. Sidorowicz W. 1946. Masaż sportowy. Horyzont, Kraków. 469 117. Sieroń A., Cieślar G., Adamek M. 1994. Magnetoterapia i laseroterapia. Śl. AM, Katowice. 118. Słowińska M., Sobiech K.A. 1996. Dieta sportowców. AWF, Wrocław. 119. SoWeborn S. A. 1982. Stretching. Sport i Turystyka, Warszawa. 120. Spodaryk K., Bystrzycka B., Gaertner H. 1992. Magnez a wysiłek fizyczny. Sport Wyczynowy, 9-10, 333-334. 121. Storck U. 1996. Masaż leczniczy. PZWL, Warszawa. 122. Straburzyński G., Straburzyńska-Lupa A. 2000. Medycyna fizykalna. PZWL, Warszawa. 123. Strzelczyk P. 1996. Krioterapia w leczeniu i rehabilitacji urazów sportowych. Sport Wyczynowy, 11,383-384, 107-113. 124. Sylwanowicz W., Michajlik A., Ramotowski W. 1980. Anatomia i Fizjologia Człowieka. PZWL, Warszawa. 125. Szczegielniak B., Szczegielniak J. 2000. Leki w fizjoterapii. Politechnika Opol- ska, Opole. 126. Szczęśniewski M. 1991. Podstawy akupunktury. ZWMN, Koszalin. 127. Szyguła Z. 1995. Wszystko o saunie. Wpływ na organizm i wydolność spor- towca. Sport Wyczynowy, 33 (5-6), 53-62. 128. Szyguła Z. 1997a. Choroba cieplna u sportowców i sposoby jej zapobiegania. Cz. I. Sport Wyczynowy, 35 (7-8), 60-69. 129. Szyguła Z. 1997b. Choroba cieplna u sportowców i sposoby jej zapobiegania. Cz. II. Sport Wyczynowy, 35 (9-10), 54-63. 130. Talaga J. 1996. Technika piłki nożnej. AWF, Warszawa. 131. Talaga J. 1997. Trening piłki nożnej. AWF, Warszawa. 132. Talik H., Talik W. 1996. O leczeniu bańkami. Ujsoły. 133. Tidy N.M. 1965. Ćwiczenia poprawcze i masaż leczniczy. PZWL, Warszawa. 134. Tomaszewski W. 1998. Składniki mineralne. Sport Wyczynowy, Warszawa. 135. Tomaszewski W. 1999a. Kalendarz trenera. Żywienie i wspomaganie: Składniki mineralne. Medycyna Sportowa. 136. Tomaszewski W. 1999b. Żywienie i wspomaganie treningu - poradnik prak- tyczny: Witaminy - rola i znaczenie w żywieniu sportowców - Cz. I i II. Medycyna Sportowa. 137. Tomaszewski W. 1999c. Żywienie i wspomaganie treningu - poradnik prak- tyczny: Woda. Medycyna Sportowa. 138. Tomaszewski W. 1999d. Żywienie i wspomaganie treningu - poradnik prak- tyczny. Napoje elektrolitowe \ub e\ektro\itowo-energetyczne - odżywki skutecznie zapobiegające odwodnieniu. Medycyna Sportowa. 139. Tomaszewski W., Kurek J. 1997. Krioterapia - skuteczna metoda w lecą i rehabilitacji urazów i schorzeń narządu ruchu. Medycyna Sportowa. 470 140. Traczyk W. Z. 1992. Fizjologia człowieka w zarysie. PZWL, Warszawa. 141. Tylman D., Dziak A. 1987. Traumatologia narządu ruchu. PZWL, Warszawa. 142. Walaszek R. (red.) 1999. Masaż z elementami rehabilitacji. REHMED, Kraków. 143. Walicki K. 1975. Trening leczniczy. AWF, Warszawa. 144. Weiss M., Zembaty A. 1983. Fizjoterapia. PZWL, Warszawa. 145. Własnowolski J. 1988. Trening kajakarza. Sport i Turystyka, Warszawa. 146. Wojtyczek Ł. 1988. Ból w kinezyterapii - bariera czy bodziec do działania. Po- stępy Rehabilitacji, t II, 1, 55-59. 7. Ylinen J., Casch M.: Sports Massage. Stanley Paul, UK, 1988. 148. Zagrobelny Z., Zimmer K. 1999. Zastosowanie temperatur kriogenicznych w medycynie i fizjoterapii sportowej. Medycyna Sportowa, XV, 94. 1-9. Zaremba Z. 1976. Nowoczesny trening biegów średnich i długich. Sport i Turystyka, Warszawa. 150. Zaremba Z. 1987. Łyżwiarstwo szybkie. GKKFiS, Warszawa. 151. Zborowski A. 1994. Masaż klasyczny. AZ, Kraków. 152. Zborowski A. 1995. Drenaż limfatyczny. AZ, Kraków. 153. Zborowski A. 1998. Masaż w wybranych jednostkach chorobowych. Cz. I i II. AZ, Kraków. 154. Zieliński J. R., Królicki J. 1995. Urazowość u zawodników rugby. Wychowanie Fizyczne i Sport, 1, 75-78. 155. Żuk T., Dziak A., Gusta A. 1983. Podstawy ortopedii. PZWL, Warszawa. 156. Żyluk A. 2000. Algodystrofia kończyny górnej. Kasper, Kraków. 471 ZLP ZLP Skorowidz rzeczowy I 1 Adrenalina 48, 50,40.1. 345 Chwyt śrubowania 68 Derma 17 j Adrenokortykotropina 49 Cholekalcyferol 458 Dieta 439 1 After-efekt 313 Choroby błony maziowej stawu kolano- - po zawodach 462 1 Aktomiozyna 23 wego 420 - przed zawodami 460 1 Antagonista 29 Chód sportowy 223 - w czasie zawodów 461 1 Aparat Redor 253 Chrom 453 - - odnowie biologicznej 439 1 Apatia przedstartowa 71,72 Chrząstka szklista 22 - - sporcie 439 1 Aquavibron 253 Ciśnienie krwi 33, 34 Drenaż limfatyczny 256 | Cun 288 Bańka gumowa 255,293 Cun indywidualny 288 Eksteroreceptory 17,42 j - labilna 255 Cynk 452 Ektoderma 17 I - stabilna 293 Czas masażu sportowego 54 Elektropunktura 292 -j Białka 442 Elektrostymulacja 325 j Bicze szkockie 251 Ćwiczenia 408 Elektroterapia 321 ] Biegi długie 223 -bierne 408 - charakterystyka zabiegów 321 I -krótkie 221 - bierno-czynne 409 Endorfiny 403 ] -przezpłotki 222 - czynne 409 Entezopatia m. podkolanowego ?] - - przeszkody 225 - czynne w odciążeniu 409 i dwugłowego uda 415 i - średnie 223 - czynne wolne 409 - rozcięgna podeszwowego 417 i Biologiczne właściwości kości 20 - czynne z oporem 409 Epiderma 17 I Blizny pourazowe i pooperacyjne 412 - czynne z oporem w odciążeniu 409 Erytrocyty 36, 345 1 Bloczki mięśni 30 - ipsilateralne 409 FalaLewisa 313 1 Boks 236,401,406 - izometryczne 410 Fenomen Sieczenowa 355 1 Borowina - okłady 307 - kontralateralne 410 Fizjologia sportu 341 | - mechanizm działania 307 - koordynacyjne 410 Fizjologiczne podstawy wysiłku 341 1 - ogólna charakterystyka zabiegu 307 -oddechowe 410 Folacyna 457 1 - przeciwwskazania 308 - ogólnokondycyjne 411 Foliany 457 J Fosfor 449 1 - wskazania 30S - po masażu ręki 139 Ból 352 — stopy 168 Funkcje skóry 17 i - czynnościowy 352 — stawu łokciowego 158 - układu krążenia 30 1 - fizjologiczny 353 ------ramiennego 158 - - nerwowego 40 1 - kostno-stawowy 353 ------kolanowego i biodrowego 197 - kurczowy 353 — tylnej strony tułowia 201 Gabinet masażu 56 m - mięśnia powysiłkowy 353 - po urazach 408 Galwanizacja 322 1 - mięśniowy 353 - redresyjne 411 Gimnastyka 247,402,407 i -relaksacyjne 411 Glikogen 28,343,440,460,461,462, 1 Cel masażu sportowego 53 - rozluźniające 411 464 1 Chłonka 35 - samów spomagane 411 Glikokortykoidy 51 1 Chwyt piłowania 68 - w wodzie 411 Glukagon 50 1 - podłopatkowy 68 Dawkowanie siły bodźca 55 Głaskanie 60 1 473 J -------------------- —^^ Gonadotropiny 49 Gorączka przedstartowa 71 Granulocyty 38 Gruczoły dokrewne 47 Gry zespołowe 230, 365, 367,400, 401, 405 Hemoglobina 28, 36, 39, 345 Hipoderma 17 Hokej na lodzie 231,401,405 -trawie 401,406 Homeostaza 351 - a wydolność fizyczna 351 Hormony 47,49,50 -podział 50 - pozaprzysadkowe 50 - przysadkowe 49 Insulina 50 Jonoforeza 322 - lokalizacja elektrod 324 Judo 234,401,406 Kajakarstwo 283,402,406 Kaletki maziowe 30 Kąpiele borowinowe 307 -solankowe 308 - - ogólna charakterystyka zabiegu 308 - - przeciwwskazania 309 - - wpływ na organizm 309 - - wskazania 309 Kobalamina 455 Kolarstwo 240,402,407 Kompozycja olejków eterycznych 58 ----antystresowa 58 - do masażu regeneracyjnego 59 ----na kontuzjowane stawy 59 - pobudzająca 58 - powysiłkowa 57 ----przeciw zmęczonym mięśniom 59 - przedstartowa 59 ----przy bezsenności 58 - przy kurczach kończyn dolnych 58 Kompozycja olejków eterycznych - uspokajająca 58 Konkurencje alpelskie 243 Koszykówka 231,401,405 Kości 18 - budowa 19 -długie 20,21 - funkcje 21 -krótkie 20,21 -płaskie 20,21 - pneumatyczne 20, 21 - właściwości biologiczne 20 Krążki stawowe 22 Krew 30, 32, 33, 36 Krioterapia 311,319 Krwiak śródmięśniowy 414 Krwinki białe 36, 38 - czerwone 36 Krzepnięcie krwi 39 Kwas askorbinowy 457 - foliowy 457 - mlekowy 343 - pantotenowy 455 Laseropunktura 293 Laseroterapia 336 - biologiczne efekty oddziaływania 337 - fizyczne właściwości promieni 336 - przeciwwskazania 338 - przykłady zabiegów 338 - wskazania 338 Leczenie zimnem 311 - działanie na organizm 313,314 - leczenie i rehabilitacja urazów 319 - ogólna charakterystyka zabiegu 311 - przeciwwskazania 321 - rodzaje zabiegów 315 - wskazania 321 Leukocyty 38 Limfocyty 38 Ląkotki stawowe 22 Łuk odruchowy 42, 43 Łyżwiarstwo 245,402, 407 Magnetopunktura 292 Magnetoterapia 333 - charakterystyka 333 - efekty biologiczne 334 - przeciwwskazania 335 - przykłady zabiegów 335 - wskazania 335 Magnez 449 Maraton 223 Masaż 53 - izometryczny 282 - kontralateralny 284 - limfatyczny 256 - natryskowy - bicze szkockie 251 - podciśnieniowy 253 - podwodny klasyczny 250 - - natryskiem biczowym 249 - po urazach 403 - pneumatyczny 254 - próżniowy bańką 255 - punktowy 284 - - punkty meridianowe 285 - - - samodzielne 288, 289 - - recepty punktowe 290 - - przeciwwskazania 292 --techniki 284 - - topografia meridianów 286, 287 - - wskazania 292 - przyrządowy 252 - sportowy 53 -brzucha 124 - - całego ciała 210 - - całkowity 210 - - cel i zadania 53 - - dawkowanie siły bodźca 55 - - dołu podkolanowego 189 - - grzbietu 75 - w całości 93 - - karku i obręczy barkowej 93 - - klatki piersiowej 110 ------w pozycji leżenia 110 ---------siedzącej 119 - - kończyny dolnej 159 ------w całości 197 474 Masaż sportowy - - kończyny górnej 129 ------w całości 158 - - kręgosłupa 83 - - mechanizm działania 211 ------lokalny 215 ------ogólny 211 --mięśnia naramiennego 154 - - przykręgosłupowych 83 -- palców ręki 129 - stopy - - podtrzymujący 220 --powysiłkowy 219 --pośladka 190 - - powłok brzusznych 124 - - przeciwwskazania 72 - - przedniej strony kończyny dolnej 181 ------podudzia 170 ------uda 177 - - przedramienia 142 - - przedstartowy 218 - - przed zawodami 217 --ramienia 150 --ręki 132,134 - - rodzaje 216 --stawu biodrowego 195 - kolanowego 172 - łokciowego 146 - nadgarstkowego 137 - ramiennego 154 - skokowego 166 - - stopy 160, 162, 164 --ścięgna Achillesa 183 --śródręcza 132, 134 - - treningowy 216 --tylnej strony kończyny dolnej 194 ------podudzia 170, 186 ------tułowia 199 ------uda 189 - - u biegaczy długodystansowych 224 --------narciarskich 244 ------sprinterów 221 - - średniodystansowych 224 - biegających przez płotki 222 Masaż sportowy — - u biegających przez przeszkody 225 — gimnastyków 247 ----hokeistów 233 ---judoków 235 — kajakarzy 239 — kolarzy 240 ----koszykarzy 233 ----łyżwiarzy figurowych 246 ------szybkich 246 — narciarzy alpejskich 244 — - - pchających kulą 229 — pięściarzy 236 — piłkarzy nożnych 232 ------ręcznych 233 ------ wodnych 237 ---pływaków 237 — podnoszących ciężary 235 — rzucających dyskiem 229 ------młotem 229 ------oszczepem 228 ----siatkarzy 233 — - - rugbystów 233 — skaczących w dal 226 ------o tyczce 226 ------wzwyż 226 ----skoczków narciarskich 244 — tenisistów 241 ----uprawiających trójskok 226 ----wioślarzy 239 — zapaśników 235 — - warunki stosowania 54 — - wpływ na mięśnie 70 ------skórę 69 ------stawy i aparat więzadłowy 69 ------tkankę łączną 70 ------układ krążenia 70 --------moczowy 72 .....nerwowy 71 .....oddechowy 71 --------pokarmowy 72 — - wskazania 72 — - zasady stosowania 53 — stawowy centryfugalny 282 Masaż - synkardialny 255 - wibracyjny 252 - wirowy 250 - w kąpieli perełkowej 252 - - środowisku wodnym 249 Melanina 17 Melatonina 51 Mieszanie 67 Mioglobina 343 Mięśnie 23 - budowa 26 - długie 26 - dwubrzuścowe 27 -krótkie 27 - mieszane 27 - mechanika 28 - narządy wspomagające 29 - pierzaste 27 - podział 26,27 - podzielone 27 - półpierzaste 27 - szerokie 26 - wachlarzowate 26 - właściwości biologiczne 28 - wrzecieniowate 27 Mobilizacje stawów 53, 139, 158, 168, 197,201 Moxa 293 Naciągnięcia mięśnia 413 Naczynia krwionośne 32 Naderwania mięśnia 415 Napięcie mięśniowe 28 - - spoczynkowe 28 Narciarstwo 242,402,407 Naskórek 17 Neuron 39 Niacyna 454 Niestabilność stawu kolanowego 423 - - łokciowego 430 - - ramiennego 429 Niestabilność stawu - - skokowego 427 475 Nocyceptory 42 Noradrenalina 50 Objętość minutowa 33 - wyrzutowa 33 Obrąbek stawowy 22 Odczyn 33 -krwi 38 Odnowa biologiczna 357 - - definicja 357 - - programowanie 360 - w podokresie przygotowania ogólnego 362 ---------specjalnego 363 --------głównym 364 --------przejściowym 365 - - specyfika u kobiet 367 ------młodocianych 367 - - systemy 357 - - zadania 358 - - zasady stosowania 359 Odruch 42 Oklepywanie 63 Okłady borowinowe 307 Okostna 19 Odmrożenia 413 Oparzenia 413 Opór obwodowy 33 Oseina 18, 19 Osteoblasty 20 Osteoklasty 20 Panewka 21 Parafina 305 - charakterystyka zabiegu 306 - przeciwwskazania 307 - stosowanie 306 - wskazania 307 Pchnięcie kulą 229,400, 405 Pięściarstwo 234,401,406 Piłka nożna 230,400,405 -ręczna 230,401,405 Piłka wodna 237,401 Pirydoksyna 455 Płuca 45 Płytki krwi 38 Pływanie 237,401 Pochewki ścięgniste 30 Podnoszenie ciężarów 235,401,406 Połączenia w obrębie szkieletu 21 Pompa mięśniowa 34 - oddechowa 34 Pompowanie 258 Porażenie typu Erba 435, 437 - - Klumpkego 435, 437 Potas 450 Powiezie 29 Prawo Dastre-Morata 17,300 - Pawiowa 214 Prądy diadynamiczne 326 - - lokalizacja elektrod 328 - interferencyjne 329 Programowanie odnowy 360 - treningu 355 Promieniowanie podczerwone 309 - charakterystyka zabiegu 309 - przeciwwskazania 310 - wpływ na organizm 310 -wskazania 310 Proprioreceptory 42 Przetrenowanie 353, 354 - parasympatykotoniczne 353, 354 - sympatykotoniczne 353, 354 Przykurczę stawowe 420 Punkty meridianowe 285 - samodzielne 288, 289 Rany 412 Reakcje sympatyczne 346, 347 Recepta punktowa 285, 290 --po złamaniach kończyn dolnych 291 --------górnych 292 - - poprawiająca kondycję 290 - - przy bólach grzbietu 291 ------karku 291 ------obręczy barkowej i ramion 291 ------stawów biodrowych 291 --------kolanowych 291 Recepta punktowa - - przy bólach stawów łokciowych 291 --------ramiennych 291 --przy lumbago 291 - „łokciu tenisisty" 292 - rwie kulszowej 291 - zmęczeniu kończyn dolnych 290 Receptory 42 -bólu 17,42 -ciepła 17,42 -dotyku 17,42 -skórne 17,42 - ucisku 17, 42 -zimna 17,42 Refleksoterapia 292 Retinol 458 Rodzaje masażu sportowego 216 - mięśni szkieletowych 27 Rolowanie 67 Rozcieranie koliste 61 -segmentarne 61 Rozerwania mięśnia 415 Rozerwanie ścięgna Achillesa 416 Roztrząsanie 67 Rzut dyskiem 229,400,405 - kulą 229, 400, 405 -młotem 229,400,405 -oszczepem 228,400,405 Rugby 232,401,406 Ryboflawina 454 Sauna 295 - czas i częstotliwość korzystania 297 - działanie na organizm 300 - kontrola stanu organizmu 298 - ogólna charakterystyka zabiegu 296 - prawidłowy sposób korzystania 298 - przeciwwskazania 305 - wskazania 305 Serce 32,33 - sportowca 344 Siatkówka 231,401,405 Składniki mineralne 447 Skok o tyczce 226,400,405 476 Skok -wdał 226,400,405 - wzwyż 226, 400, 405 Skoki narciarskie 242,402,407 Skóra 17 -budowa 17, 18 ?funkcje 17 -właściwa 17 Skręcenia 418 -ciężkie 419 - lekkie 418 - stawu skokowego 427 -średnie 419 Somatotropina 49, 350 Sód 450 Sporty siłowe 234, 367 - silowo-dynamiczne 365 - szybkoścowe 364, 367 -techniczne 225,364,367 - walki 234, 360, 364, 367 - wytrzymałościowe 223, 344, 364, 366 Sprężynowanie klatki piersiowej 68 Staw 21 -budowa 22 Stereotypy dynamiczne 346 Stłuczenia mięśnia 413 Stretching 369,399 - mięśni brzucha 389 - - łydek 372 - - obręczy biodrowej 383 ---barkowej 391 --karku 394 - - piersiowych 389 - - prostowników grzbietu 386 - palców stopy 371 - - przedramienia 396, 398 --szyi 395 - - tułowia 388 - - uda 374 - przywodzicieli 374 - strona przednia 380 ------tylna 382 - - zginaczy palców stopy 370 - - zginaczy stawu biodrowego 377 Stretching - u biegaczy lekkoatletycznych 400 - - grających w rugby 401 -hokeistów 401 --judoków i zapaśników 401 - - kajakarzy i wioślarzy 401 - - kolarzy 402 - - koszykarzy 401 - - łyżwiarzy 402 - - narciarzy 402 - - pchających kulą 400 - - pięściarzy 401 - - piłkarzy nożnych 400 - - piłkarzy ręcznych 400 - - pływaków 401 - - podnoszących ciężary 401 - - rzucających dyskiem i młotem 400 - - rzucających oszczepem 400 - - siatkarzy 401 - - skaczących o tyczce i wzwyż 400 - - - w dal 400 - - tenisistów 402 - zasady stosowania 369 Środki poślizgowe 57 - - do masażu 57 - wspomagające masaż 57, 58 Technika funkcjonalna 67 - głaskania 60 - mieszania 67 -oklepywania 63 - rolowania 67 - rozcierania 61 - roztrząsania 67 - ugniatania 62 - wałkowania 66 - wibracji 65 - wyciskania 67 Techniki masażu limfatycznego 257 -punktowego 284,285 - sportowego 60 Tenis 241,402,407 Test łąkotkowy Apleya 422 Test łąkotkowy - - Bohlera 422 - szufladkowy 426 Tiamina 454 Tkanka kostna 18 - mięśniowa 23 - - gładka 23 - - poprzecznie prążkowana 23 ------serca 23 - podskórna 18 Tłuszcze 441 Tokoferol 457 Tonus mięśniowy 28 Topografia mm. szkieletowych 24, 25 - układu chłonnego 37 - - endokrynologicznego 48 - - oddechowego 45 - - sercowo-naczyniowego 31 Torebka stawowa 22 Trening regeneracyjny 355 Trójskok 226,400,405 Trzeszczki 30 Uciski falujące 257 Ugniatanie 62 - przepychające 257 Układ chłonny 35 - endokrynologiczny 47 - krążenia 30 - krwionośny 32 - nerwowy 39 - oddechowy 44 Ultradźwięki 330 - ogólna charakterystyka zabiegu 330 - przeciwwskazania 333 - wskazania 332 - zasady stosowania 331 Urazy kości 431 - mięśni i ścięgien 413 - nerwów 434 - stawów i więzadeł 417 -skóry 412 - u biegaczy lekkoatletycznych 405 - narciarskich 407 477 Urazy u hokeistów 405, 406 - - judoków 406 - - kajakarzy i wioślarzy 406 - - kolarzy 407 - - koszykarzy 405 - - łyżwiarzy 407 - - pięściarzy 406 - - piłkarzy nożnych 405 - ręcznych 405 - - podnoszących ciężary 406 - - rzucających młotem 405 ----oszczepem 405 - - siatkarzy 405 - - skoczków lekkoatletycznych 405 --tenisistów 407 - - zapaśników 406 - zasady postępowania 407,408 Uszkodzenia łąkotek 421 - nerwów obwodowych kończyn 435 ------mechanizm 437 - splotu ramiennego 434 - więzadeł krzyżowych kolana 426 --pobocznych kolana 425 Uzupełnianie ptynów 446 Volkmana kanały 19 - przykurcz 432 Wagotonia 346 Wałkowanie 66 Wapń 20,448 Węglowodany 440 Wibracja 65 Więzadła 22 - międzykostne 22 - stawowe 22 Wioślarstwo 238,402,406 Wisceroreceptory 42 Witamina A 458 -B| 454 - B, 454 - B, 454 - B5 455 - B„ 455 - Bl2 455 -C 45474 -D 20,458 -E 457 - PP 454 Witaminy 453 Woda 443 Wpływ treningu na mięśnie 342 ---składkrwi 345 - - - skórę 341 ----układ endokrynologiczny Wpływ treningu - - na układ kostnoszkieletowy 341 ------krążenia 343 ------nerwowy 346 ------oddechowy 347 Wskaźnik Lorentza 348 Wyciskanie 67 Wypoczynek 354 Zapasy 234,235,401,406 Zasady żywienia w sporcie 458 Zespół „łokcia tenisisty" 430 - Sudecka 432 Złamania kości kończyn 431 - kręgosłupa 434 -obojczyka 433 Zmęczenie 351,352 - lokalne 352 -ogólne 352 - ostre lokalne 352 --ogólne 352 - przewlekle lokalne 352 - - ogólne 352 Zwichnięcia 419 Żelazo 450 478 Urazy u hokeistów 405, 406 --judoków 406 - - kajakarzy i wioślarzy 406 --kolarzy 407 - - koszykarzy 405 - - łyżwiarzy 407 - - pięściarzy 406 - - piłkarzy nożnych 405 ----ręcznych 405 - - podnoszących ciężary 406 - - rzucających młotem 405 ----oszczepem 405 - - siatkarzy 405 - - skoczków lekkoatletycznych 405 - - tenisistów 407 - - zapaśników 406 - zasady postępowania 407,408 Uszkodzenia łąkotek 421 - nerwów obwodowych kończyn 435 ------mechanizm 437 - splotu ramiennego 434 - więzadeł krzyżowych kolana 426 - - pobocznych kolana 425 Uzupełnianie płynów 446 Volkmana kanały 19 - przykurcz 432 Wagotonia 346 Wałkowanie 66 Wapń 20,448 Węglowodany 440 Wibracja 65 Więzadła 22 - międzykostne 22 - stawowe 22 Wioślarstwo 238,402,406 Wisceroreceptory 42 Witamina A 458 -B, 454 - B2 454 - B, 454 - B, 455 - B„ 455 - Bl2 455 - C 45474 - D 20, 458 -E 457 - PP 454 Witaminy 453 Woda 443 Wpływ treningu na mięśnie 342 ---skład krwi 345 - - - skórę 341 - układ endokrynologiczny Wpływ treningu - - na układ kostnoszkieletowy 341 ------krążenia 343 ------nerwowy 346 ------oddechowy 347 Wskaźnik Lorentza 348 Wyciskanie 67 Wypoczynek 354 Zapasy 234,235,401,406 Zasady żywienia w sporcie 458 Zespół „łokcia tenisisty" 430 - Sudecka 432 Złamania kości kończyn 431 - kręgosłupa 434 - obojczyka 433 Zmęczenie 351,352 - lokalne 352 - ogólne 352 - ostre lokalne 352 --ogólne 352 - przewlekłe lokalne 352 - - ogólne 352 Zwichnięcia 419 Żelazo 450 478 WYDAWNICTWO BIOSPORT poleca do nabycia w księgarniach w całym kraju KLASYCZNY MASAŻ LECZNICZY Leszek Magiera Praca zawiera metodykę w ponad 30 zespołach chorobowych, nie tylko narządu ruchu. Oprócz masażu stosowanego w celach terapeutycznych, znajdziemy też przykłady masażu kosmetycznego, odnowy biologicznej i automasażu. Książka skierowana jest zarówno do fizjorapeutów, masażystów, nauczycieli WF, lekarzy oraz szerokiego grona czytelników. AUTOMASAŻ LECZNICZY Leszek Magiera Książka ta zawiera metodykę automasażu klasycznego, punktowego chińskiego, refleksotera-pię stopy, ręki i ucha oraz metodykę automasażu leczniczego w ponad 30 jednostkach chorobowych. Oprócz masażu stosowanego w celach terapeutycznych, znajdziemy też przykłady masażu profilaktycznego zdrowotnego i kosmetycznego. Napisana językiem komunikatywnym, adresowana do szerokiego grona uczniów, studentów i czytelników. SEGMENTARNY MASAŻ LECZNICZY Leszek Magiera, Tadeusz Kasperczyk Książka poświęcona jest najtrudniejszej formie masażu leczniczego, jakim jest masaż seg-mentarny. Wymaga od czytelnika głębokiej wiedzy z zakresu anatomii i fizjologii człowieka. Książkę zamyka rozdział, w którym przedstawiono terapię segmentamą w wybranych jednostkach chorobowych. Będzie więc niezwykle przydatna masażystom i wszystkim terapeutom. LEKSYKON MASAŻU I TERMINÓW KOMPLEMENTARNYCH Leszek Magiera Leksykon masażu stanowi pierwszą w polskiej literaturze fachowej próbę całościowego ujęcia problematyki masażu leczniczego. Autor, doświadczony masażysta kliniczny i dydaktyk zamieścił w Leksykonie ponad 2000 haseł, szczegółowo opisał nasCpujące rodzaje masażu: aromaterapeu-tyczny, automasaż klasyczny, chiński punktowy i Tui Na, drenaż limfatyczny, dziecka wg Shanta-la, japoński Shiatsu, klasyczny, kosmetyczny, łącznotkankowy, okostnowy, segmentarny, sportowy przedstartowy, tybetański, które proponuje zastosować w ponad 100 przypadkach chorobowych za pomocą ponad 120 chwytów i technik. Opracowanie skierowane jest zarówno do fizjoterapeutów, masażystów, nauczycieli WF, lekarzy oraz szerokiego grona czytelników. MASAŻ Z ELEMENTAMI REHABILITACJI pod redakcją Roberta Walaszka Opracowanie to stanowi najszersze z dotąd spotykanych w Polsce ujęć problematyki związanej z masażem. Różne rodzaje masażu, a w szczególności akupresura należą do form szczególnie cennych w promocji zdrowia. Autorami książki są Tadeusz Kasperczyk, Leszek Magiera, Dariusz Mucha, Robert Walaszek - specjaliści z zakresu odnowy biologicznej, rehabilitacji, rekreacji i masażu leczniczego. Książka przeznaczona jest dla fizjoterapeutów, masażystów, nauczycieli WF i lekarzy. . FIRMA BIO-RELAX reprezentowana przez specjalistów z zakresu odnowy biologicznej, rehabilitacji, rekreacji i masażu leczniczego organizuje KURSY MASAŻU na terenie Polski Południowej Szkolimy pięciostopniowo: 1° - masaż klasyczny. 11° - masaż segmentarny, punktowy chiński i refleksoterapia stopy. 111° - masaż (drenaż) limfatyczny, mobilizacje stawów. IV0 - masaż relaksacyjny energetyczny i rytmiczny, leczenie skolioz najnowszymi metodami, wady postawy, refleksoterapia ucha i ręki. V° - masaż w standardzie Body Work, masaż Shiatsu i terapia bólów kręgosłupa. Szczegółowe informacje: (012)6482160, (0605)821830. (012)6471201, (0601)482162. (012) 2660909, (0605) 821835.