Marketing polityczny w teorii i praktyce Pod redakcją ANDRZEJA W. JABŁOŃSKIEGO i LESZKA SOBKOWIAKA Wrocław 2002 ! Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego Recenzent Zbigniew Blok Redaktor Wydawnictwa Lidia Banel Projekt okładki Barbara Kaczmarek Redaktor techniczny Bożena Sobota Wydanie książki dofinansowane przez Komitet Badań Naukowych Książka ukazała się w wyniku współpracy wydawniczej Instytutu Politologii Uniwersytetu Wrocławskiego i Wydawnictwa Uniwersytetu Wrocławskiego Sp. z o.o. © Copyright by Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego Sp. z o.o., Wrocław 2002 ISSN 0239-6661 ISBN 83-229-2179-9 Skład i łamanie wykonano w Zakładzie Usług Wydawniczych — Comped " Wydrukowano we Wrocławskiej Drukarni Naukowej PAN im. S. Kulczyńskiego Sp. z o.o. Spis treści Od redaktorów 7 LESZEK SOBKOWIAK, Działania polityczne. Teoria i praktyka 11 ROBERT WISZNIOWSKI, Wprowadzenie do teorii marketingu politycznego 45 ANDRZEJ w. JABŁOŃSKI, Marketing polityczny w USA: koncepcja i zastosowanie w kampaniach prezydenckich 66 MARZENA C1CHOSZ, Metody analizy i diagnostyki rynku politycznego 90 ANDRZEJ CZAJOWSKI, Wyborca na rynku politycznym 111 DARIUSZ SKRZYPIŃSKI. Strategie partii politycznych 126 KRYSTYNA A. PASZKIEWICZ, Public relations w polityce 148 MAŁGORZATA JANIK-WISZNIOWSKA, Promocja i reklama polityczna 171 JACEK SROKA, Lobbing jako strategia promocji interesów grupowych 193 Od redaktorów Zmiany systemowe, jakie zaszły w ostatnich dekadach w Polsce, wywarły silny wpływ na zmianę sposobu uprawiania polityki oraz nauki o polityce jako dyscypliny akademickiej. Pojawiły się nowe subdyscypliny badań i dydaktyki, które wcześniej, z przyczyn ideologicznych i politycznych, nie mogły być przedmiotem zainteresowań polskiej politologii ani też figurować w programach studiów politologicznych. Do tych subdyscyplin należy marketing polityczny, będący przedmiotem niniejszego opracowania. Badania problematyki marketingowej zostały najwcześniej podjęte przez ekonomistów oraz socjologów specjalizujących się w badaniach rynku. Dorobkiem nauki o marketingu zainteresowali się stosunkowo szybko politolodzy, w szczególności zajmujący się problematyką kampanii wyborczych i partii politycznych. Polska politologia nie przecierała bynajmniej nowych szlaków w tym obszarze badawczym. Zagadnienia marketingu politycznego, promocji i reklamy politycznej, public relations i lobbingu stanowiły od wielu lat przedmiot badań nauk społecznych w krajach zachodnich, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych, gdzie marketing rozwinął się najwcześniej jako forma praktyki politycznej oraz dziedzina wiedzy naukowej. Restauracja systemu demokratycznego w Polsce po dekadach autorytaryzmu i monopolu politycznego stworzyła atrakcyjne pole dla badań nad różnymi formami strategii i taktyki działań politycznych. W kolejnych kampaniach wyborczych: parlamentarnych, prezydenckich i samorządowych można było obserwować stosowanie różnych instrumentów marketingu politycznego, lepszą wiedzę o mechanizmach rywalizacji politycznej oraz rosnący profesjonalizm kandydatów i sztabów wyborczych. Zagadnienia dotyczące metod marketingowych w polityce zaczęły przyciągać coraz większą uwagę politologów, zwłaszcza młodego pokolenia, co zaowocowało już kilkoma ważnymi publikacjami książkowymi, będącymi głównie rezultatem udanych rozpraw doktorskich. Tematyka tych prac skupia się przede wszystkim na zagadnieniach kampanii wyborczych do Sejmu, marketingu partii politycznych oraz metod kreowania wizerunku kandydatów w kampaniach prezydenckich w Polsce. Marketing, promocja i reklama mogą stanowić — pod warunkiem zrozumienia ich istoty i umiejętności sprawnego zastosowania — użyteczne instru- Od redaktorów menty do osiągania celów politycznych. Poznanie i praktyczne wykorzystanie tych środków jest wyrazem rosnącego profesjonalizmu w zakresie wiedzy politycznej. Instrumenty marketingowe są przydatne nie tylko w okresach prowadzenia kampanii wyborczych, ale również w codziennej działalności liderów politycznych, instytucji społecznych, partii politycznych, związków zawodowych i innych uczestników życia politycznego. Może to dotyczyć projektowania i stosowania w praktyce różnych strategii politycznych, kreowania wizerunku polityka, nowo powstałej organizacji politycznej, reklamowania społeczeństwu polityki rządowej, mającej istotne znaczenie dla państwa, albo promowania wizerunku kraju, miasta lub regionu. W ostatnich dekadach kampanie wyborcze w wielu krajach nabrały permanentnego charakteru, nie ograniczając się, jak dawniej, do zamkniętych okresów bezpośrednio poprzedzających głosowanie. Wiedza o marketingu nabrała tym samym większego znaczenia w życiu politycznym współczesnych nam państw. Niniejszy tom zawiera dziewięć artykułów, prezentujących wybrane zagadnienia z obszaru marketingowej teorii i praktyki politycznej. Są one rezultatem badań i przemyśleń politologów z Uniwersytetu Wrocławskiego. Pracę otwiera artykuł Leszka Sobkowiaka Działania polityczne. Teoria i praktyka. Autor wnikliwie analizuje to zagadnienie, omawiając kolejno definicje i główne elementy teorii działań politycznych: podmiot, cel, metody, środki, rezultaty, rodzaje, uwarunkowania, kontekst obiektywny i subiektywny. Dużo uwagi autor poświęca regułom racjonalności i wartościowania działań politycznych. Wiedza zawarta w artykule jest teoretycznym wprowadzeniem do zagadnień marketingu politycznego, odnosi się do wszelkich form i rodzajów działań politycznych. Bez znajomości ogólnej natury działań politycznych trudno sobie wyobrazić zaprojektowanie racjonalnych działań lub strategii marketingowych, a następnie ich efektywną realizację. W artykule Wprowadzenie do teorii marketingu politycznego Robert Wisz- niowski omawia najważniejsze pojęcia i zagadnienia dotyczące marketingu politycznego. Na wstępie przedstawia genezę marketingu politycznego, następ nie przeprowadza jego porównanie z marketingiem ekonomicznym oraz opisuje proces ewolucji kampanii politycznych, wyraźnie przyjmujący orientację marke tingową. Na tej podstawie konstruuje model marketingu politycznego, którego elementy składowe wyjaśnia i konkretyzuje w dalszej części. Czytelnik znajdzie tu informacje na temat oferty politycznej, kampanii politycznej typu marke tingowego oraz środowiska marketingu politycznego. O .', Artykuł Andrzeja W. Jabłońskiego Marketing polityczny w USA: koncepcja i zastosowanie w kampaniach prezydenckich stanowi przykład prezentacji wiedzy o marketingu politycznym w wymiarze pojedynczego kraju. Wybór kraju nie jest przypadkowy, marketing polityczny narodził się bowiem w USA i tam został najpełniej wykorzystany w praktyce kampanii wyborczych. Autor połączył w tym artykule wątki teoretyczne, historyczne i współczesne. Naj- Od redaktorów pierw ukazał genezę marketingu politycznego i przedstawił etapy jego ewolucji w USA. W drugiej części artykułu omówił strategie i techniki marketingowe w wybranych kampaniach prezydenckich, ilustrując to cytatami z wypowiedzi animatorów wybranych kampanii. W końcowej części zawarto rozważania nad zakresem wpływu marketingu na rezultaty wyborów prezydenckich. Marzena Cichosz w artykule Metody analizy i diagnostyki tynku politycznego dowodzi, że w marketingowej koncepcji polityki nie jest możliwe racjonalne formułowanie celów i projektowanie ich realizacji bez wnikliwej diagnozy kontekstu społeczno-politycznego. Po sformułowaniu definicji rynku politycznego, określeniu jego struktury, rodzajów i faz, autorka omawia źródła informacji o rynku, wymienia rodzaje niezbędnych do działania politycznego zasobów, prezentuje metody segmentacji rynku wyborczego oraz charakteryzuje nowoczesne metody badań rynkowych w odniesieniu do polityki. Andrzej Czajowski w opracowaniu Wyborca na tynku politycznym podejmuje analizę złożonego zagadnienia podmiotowości politycznej wyborców. Zdaniem autora wyborcy występują w trzech rolach: podmiotów polityki, przedmiotu oddziaływań politycznych i wreszcie klientów rynku politycznego. Ten ostatni aspekt został szczegółowo scharakteryzowany za pomocą kilku modeli, ukazujących w formie graficznej wzory usytuowania wyborców na politycznym rynku. W artykule Strategie partii politycznych Dariusz Skrzypiński wprowadza Czytelnika w zawiłości tej problematyki. Po scharakteryzowaniu struktury rynku politycznego autor definiuje znaczenie pojęć „strategia" i „strategia polityczna", odwołując się do sekwencji racjonalnych decyzji i działań podmiotu polityki. Zdaniem autora analiza tych działań powinna koncentrować się na takich czynnikach, jak: typ i charakter podmiotu, celu podmiotu, zastosowane metody i środki oraz cechy otoczenia danego podmiotu. W dalszej części pracy przeprowadzono analizę elementów planowania strategicznego oraz typów strategii partii, by w końcowej części przejść do omówienia typów strategii wyborczych. W artykule Public relations w polityce Krystyna A. Paszkiewicz wyjaśnia istotę tej stosunkowo mało znanej formy aktywności politycznej. Autorka dokonuje przeglądu definicji, celów, modeli i obszarów zastosowania public relations. Te wstępne, formalne ustalenia pozwalają na scharakteryzowanie public relations jako procesu, w którym wyodrębnia się poszczególne fazy: analizy sytuacji wyjściowej, formułowania programu działań, jego zastosowania i ewaluacji. Ostatnia część artykułu opisuje metody i techniki public relations oraz konkretne przykłady ich politycznego zastosowania. Opracowanie Promocja i reklama polityczna, którego autorką jest Małgorzata Janik-Wiszniowska, stanowi szczegółową charakterystykę tych dwóch form działania marketingowego. Omówiony tutaj został imponujący repertuar rozmaitych technik wpływania na świadomość i zachowania ludzi: reklama, marketing bezpośredni, promocja sprzedaży, public relations i publicity, sprze- 10 Od redaktorów daż osobista. Artykuł ilustrowany jest tablicami i wykresami, ułatwiającymi przyswojenie wiedzy. W ostatniej jego części przedstawiono zasady projektowania reklamowych kampanii politycznych. Zbiór zamyka praca Jacka Sroki Lobbing jako strategia promocji interesów grupowych. Autor porządkuje aparaturę pojęciową lobbingu, charakteryzuje lobbing w kategoriach strategii organizacyjnej, ukazuje przesłanki i koszty jej powodzenia, dokonuje typologii różnych form działań lobbingowych. W ostatniej części autor omawia formalnoprawne regulacje oraz realne działania lobbystyczne w Polsce. Przekazywane do rąk Czytelnika opracowanie ma charakter przede wszystkim prezentacyjny, zawiera duży ładunek wiedzy pojęciowej i opisowej, adresowane jest głównie, chociaż nie wyłącznie, do studentów i doktorantów poli-tologii, socjologii i marketingu. Autorzy i redaktorzy tomu wyrażają nadzieję, że publikacja ta przyczyni się do zmniejszenia luki istniejącej na rynku opracowań książkowych, poświęconych marketingowi politycznemu. Biorąc pod uwagę występujące w literaturze niejasności pojęciowe w tym obszarze, możemy oczekiwać, że prezentowane teksty pomogą studentom i innym zainteresowanym osobom w przyswojeniu wielu zagadnień w tej nowej, dynamicznie rozwijającej się dyscyplinie nauk społecznych. Zdajemy sobie sprawę, że opracowanie nie jest wolne od wad i nie wyczerpuje złożonej problematyki marketingu politycznego. Niektóre słabości pierwszej redakcji tomu zostały wyeliminowane dzięki uwagom profesora Zbigniewa Bloka, zawartym w jego wnikliwej recenzji wydawniczej. Pragniemy niniejszym wyrazić za to podziękowanie. Oczekujemy też od Czytelników uwag, które postaramy się uwzględnić w następnym wydaniu pracy. Andizej W. Jabłoński i Leszek Sobkowiak LESZEK SOBKOWIAK Uniwersytet Wrocławski Działania polityczne. Teoria i praktyka W prezentowanym opracowaniu podejmuję charakterystykę właściwości kluczowego dla politologii pojęcia działania politycznego. Przedstawiam zatem jego definicje, podstawowe składniki (podmiot, cel, metody, środki, skutki), rodzaje i determinanty, obiektywny i subiektywny kontekst oraz kwestie racjonalności i wartościowania. Wykład problematyki ma z jednej strony teorio-polityczny charakter, a poczynione w nim ustalenia odnoszą się do ogólnego zbioru działań politycznych. Z drugiej jednak strony ustalenia te mogą służyć bardziej skonkretyzowanym studiom nad specyficznymi formami działań politycznych —kryjących się pod opatrzonymi przymiotnikiem „polityczny" nazwami marketingu, public relations, promocji, reklamy, lobbingu, a także nie będących przedmiotem niniejszego opracowania zagadnień socjotechniki i komunikacji. Są to zarazem nazwy szybko rozwijających się w ostatnich dekadach dyscyplin (subdyscyplin) nauk społecznych, w tym politologii. Podkreślić pragnę ten dualistyczny charakter opracowania: mowa będzie o pewnych obszarach wiedzy oraz stanowiących dlań podłoże empiryczne—pewnych zjawiskach i procesach politycznych. Zagadnienia wstępne ; >'? Pojęcia zachowania i działania politycznego należą do podstawowych kategorii politologii, a zwłaszcza behawioralnej koncepcji polityki. Orientacja ta, zrodzona w latach dwudziestych XX w. i szybko rozwijająca się w następnych dziesięcioleciach, na trwałe weszła do metodologiczno-teoretycznej skarbnicy nauk społecznych. Jej twórcy i zwolennicy uważali ją za udaną próbę przeciwstawienia się zbyt wąskim koncepcjom badania procesów politycznych zawartych w tradycyjnej, normatywnej nauce o polityce, gdzie dominowały podejścia historyczne i formalnoprawne. Wśród podstawowych założeń behawioralizmu podkreślić należy przede wszystkim następujące postulaty (zob. Ryszka, 1984, s. 354-359; Jabłoński, 12 Leszek Sobkowiak 1991, s. 9-13; Porębski, 1996; Wiatr, 1999, s. 71-97; Antoszewski 1999, s. 190-193): 1. Konieczność opisywania i wyjaśniania zjawisk oraz procesów spo łecznych poprzez obserwację (bezpośrednią i/lub pośrednią) i analizę zachowań ludzi. Realizacja tego założenia wymaga uwzględnienia dwóch perspektyw badawczych: a) psychologicznej, w której należy poszukiwać wewnętrznych determinant zachowań oraz b) ilościowego (statystycznego) kontekstu zacho wań, co oznacza, że badania powinny koncentrować się na pomiarze ich ro dzajów, rozmiarów i częstotliwości. Metodami badawczymi realizującymi te zadania są zatem: „1) statystyczne badania uczestnictwa politycznego, w szcze gólności badania wyborcze; 2) badania ankietowe i wywiady; 3) eksperymenty laboratoryjne; oraz 4) zastosowania teorii gier do badania podejmowania decy zji politycznych" (Wiatr. 1999, s. 75). 2. Obowiązek poszukiwania — na podstawie rzetelnego materiału empi rycznego — związków przyczynowych zachodzących między badanymi zja wiskami oraz dążenie do określenia względnie trwałych prawidłowości rzą dzących zachowaniami jednostek i grup społecznych. 3. Rozumienie życia społecznego jako dynamicznego procesu, co pociąga za sobą obowiązek badania przyczyn, przebiegu i rezultatów przekształceń (modyfikacji, zmian) praktyki społecznej. 4. Przyjęcie metodologicznej dyrektywy holizmu (całościowości), co powo duje konieczność poszukiwania wszelkiego rodzaju czynników warunkujących badane zachowania (analiza wieloczynnikowa) i nakłada obowiązek respekto wania podejścia interdyscyplinarnego — sama politologia nie jest przecież w stanie wyczerpująco wyjaśnić zachowań ludzi. 5. Rezygnację z podejścia wartościującego (aksjologicznego, ideologicz nego), gdyż deformuje ono proces poznawczy, w którym idzie przecież o obiek tywną, bezstronną prezentację i interpretację materiału empirycznego. Sądy wartościujące ustępują tutaj miejsca zdaniom opisowym, bezstronnym charak terystykom funkcji badanych zjawisk i procesów, bez względu na ich pozytywne czy negatywne znaczenie dla poszczególnych podmiotów polityki itp. Nie oznacza to jednakże rezygnacji z badania roli wartości, jako jednego z wielu czynników wpływających na zachowania i procesy polityczne. 6. Wreszcie chodzi o „dążenie do stworzenia teorii zawierającej zbiór praw rządzących rozwojem rzeczywistości społecznej, tak jak prawa odkryte przez nauki ścisłe i przyrodnicze rządzą rozwojem rzeczywistości przyrodniczej" (Dziubka, 1999, s. 47). , : ... ; .. . . Politologiczna refleksja zgodna z wymienionymi kanonami opierała się więc na badaniach empirycznych, w których gromadzono i weryfikowano olbrzymie ilości danych faktograficznych. Dotyczyły one właściwości zbiorowych i indywidualnych zachowań: ich motywów (potrzeb, interesów, wartości), mechanizmów i skutków. Analiza tych danych miała dostarczyć wniosków, na pod- Działania polityczne. Teoria i praktyka 13 stawie których możliwe byłoby formułowanie uogólnień teoretycznych o przyczynowym charakterze, czy dalej idąc — rozbudowanych teorii empirycznych. Zarazem odrzucono interwencję w procesy poznawcze systemów wartości moralnych, religijnych i ideologicznych. Taki sposób badań politologicznych umożliwił — nieobecne w tradycyjnej nauce o polityce — próby rzeczowego, opartego na koncepcji realizmu politycznego wyjaśniania praktyki w obszarach wyznaczonych treścią takich pojęć, jak władza polityczna, wpływ polityczny, interesy, grupy interesu, sprzeczności, walka, konflikt, rywalizacja polityczna itp. Behawioralizm został poddany szczególnie silnej krytyce w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX w. (zob. Porębski, 1996, s. 27-28, 32-38). Według niektórych politologów nie spełnił on oczekiwań w zakresie rozwoju nauki o polityce. Zdaniem innych uczonych konieczna okazała się redefinicja tej koncepcji badawczej, przy jednoczesnym uznaniu, że część jego metodologicznych założeń i poznawczych osiągnięć stała się niekwestionowanymi, naturalnymi elementami politologii. Także współcześnie —przy występowaniu mniej czy bardziej ostrych dyskusji między zwolennikami behawioralizmu oraz krytyki ze strony jego przeciwników, zasadnych w dużej mierze i naturalnych w metodologicznie pluralistycznym środowisku naukowym — wewnętrznie silnie zróżnicowana i stale ewoluująca koncepcja behawioralna (postbeha-wioralna), pozostaje jedną z liczących się orientacji metodologiczno-teore-tycznych. Nie ulega wątpliwości, że w ostatnich dekadach pewien aspekt behawio-ralnego nurtu badawczego przeżywa swoisty renesans. Nie chodzi wprawdzie 0 badania podstawowe, które miałyby prowadzić do sformułowania — nie istniejącej dotychczas i chyba niemożliwej — satysfakcjonującej ogólnej teorii zachowań. Mamy raczej do czynienia z zastosowaniem — wcześniej zwery fikowanej w badaniach naukowych — wiedzy o zachowaniach ludzi i sposo bach wpływania na nie. Myślę tutaj o praktycznym, interdyscyplinarnym wykorzystywaniu wiedzy z zakresu psychologii, socjologii, prakseologii, teorii organizacji i zarządzania, politologii, antropologii, demografii itp. Wiedza ta stanowi merytoryczną podstawę kształtowania się takich dyscyplin naukowych 1 zarazem rodzajów działań, jak właśnie marketing, reklama, promocja, public relations, komunikacja itp. Charakterystyczna dla tych dyscyplin jest orientacja rynkowa, która niesie za sobą wiele konsekwencji. Kilka z nich, nawiązujących bezpośrednio do tradycji behawioralnej, chciałbym tutaj podkreślić. Po pierwsze, orientacja ta wymaga rozwinięcia i szerokiego stosowania różnorakich ilościowych (statystycznych) i jakościowych metod badania rynku konsumenta (wyborcy), dzięki czemu możliwe staje się względnie precyzyjne określenie ich oczekiwań (zob. artykuł M. Cichosz w niniejszym tomie). Po drugie, akcentuje się w niej znaczenie kryterium racjonalności w postępowaniu ludzi oraz w projektowaniu 14 Leszek Sobkowiak strategii oddziaływań na ich zachowania. Racjonalność natomiast definiuje się często — tak jak np. w teorii racjonalnego aktora, teorii gier czy w koncepcji racjonalności instrumentalnej, o czym piszę w dalszej części artykułu — w kategoriach korzyści, zysków. Oznacza to odsunięcie na dalszy plan albo rezygnację z podejścia normatywno-wartościującego na rzecz stanowiska pragmatycznego (realistycznego), stawiającego na pierwszym miejscu własne interesy danego podmiotu jako kryterium wyboru celu i sposobu jego realizacji. Po trzecie, istotą mechanizmu rynkowego jest rywalizacja, w której zwykle dominują i zwyciężają kryteria skuteczności —kosztem wartości moralnych, religijnych czy ideologicznych. Szczególnie wyraźnie manifestuje się to zjawisko w silnie rozwiniętych i powszechnych oddziaływaniach perswazyjnych i manipulacyjnych. Charakterystyczna dla ostatnich dekad jest eksplozja piśmiennictwa w wymienionym zakresie oraz ekspansja takich właśnie praktycznych oddziaływań w sferze ekonomicznej, politycznej i kulturowej. W coraz większym stopniu są one obecne w codziennym życiu jednostek, grup i społeczeństw. Wiele praktycznych przykładów potwierdza siłę realnego wpływu mechanizmów komunikacyjnych, marketingowych, reklamowych itp. na decyzje i działania podejmowane przez ludzi. Konsekwencje tego stanu rzeczy dla praktyki politycznej można określić następująco: otóż marketing, promocja, reklama stanowią coraz bardziej znaczące narzędzia sprawowania władzy i uprawiania polityki we współczesnych systemach. W dużym — a spotyka się również opinie, że w przeważającym — stopniu efektywność działań politycznych współzależy od nabycia przez liderów i ośrodki decyzji politycznych profesjonalnej wiedzy w tym zakresie (alternatywą jest korzystanie z usług wyspecjalizowanych i zwykle apolitycznych instytucji obsługujących rynek polityczny). Jest ona niezbędna do poprawnego metodologicznie projektowania działań i strategii politycznych, tym bardziej że część z nich ma publiczny charakter. Oznacza to, iż twórcy i wykonawcy takich działań i strategii: 1) pragną jawnie i kreatywnie oddziaływać na zachowania pewnych grup i organizacji, < ?>>?:•?'.?: v; .« ,M. ,.??.-..?> \. ,;?.??•. : 2) muszą się liczyć z manifestowanymi przez nie potrzebami, interesami i wartościami, 3) powinni zdiagnozować świadomościową i materialną kondycję tych pod miotów po to, by trafnie odczytać ich oczekiwania i na podstawie tej wiedzy ostatecznie sformułować cele strategiczne, 4) muszą także wziąć pod uwagę potencjalne — pozytywne i negatywne — reakcje innych podmiotów na przebieg i rezultaty podjętych działań, i wreszcie 5) przyjąć akceptowalne publicznie metody i środki działania bądź też przy gotować argumentację budującą tę akceptację — w przypadku zamiaru stoso wania metod i środków odbiegających od dotychczasowej praktyki. 1) Działania polityczne. Teoria i praktyka 15 Z kolei praktyczna już realizacja takich strategii wymaga umiejętności sprawnego posługiwania się wspomnianymi narzędziami, posiadania odpowiednich zasobów, stałej ewaluacji etapów działania itp. Zarówno w sferze konstruowania, jak i realizacji wspomnianych strategii — zwłaszcza strategii wyborczych, coraz częściej ważne, a niekiedy wręcz główne role przypadają profesjonalnie przygotowanym osobom i instytucjom obsługującym różne domeny polityki: firmom marketingowym, biurom badania opinii publicznej, specjalistom do spraw promocji i reklamy, lobbystom itp. Fakt ten stawia zasadnicze, aczkolwiek nienależące do tematyki tego artykułu pytanie o zakres suwerenności (autonomii, samodzielności) współczesnych partii na rynku politycznym. Zachowania i działania społeczne — zagadnienia definicyjne W literaturze przedmiotu występuje wiele pojęć określających funkcjonowanie ludzi w życiu społecznym. Należą do nich aktywność, czynność, zachowania, działania, uczestnictwo, partycypacja, postępowanie itp. Opierając się na konwencji sformułowanej w prakseologii oraz teorii organizacji i zarządzania, określę relacje między pojęciami zachowania i działania. Otóż szerszy zakres ma pojęcie zachowania. Jak pisze T. Pszczołowski (1978, s. 56, 283): „zachowanie się wyraża się ruchem albo bezruchem, wykonanym świadomie albo nieświadomie. Pewnym rodzajem zachowania się jest działanie, ale nie każde zachowanie się zaliczymy do działania", a zatem „zachowania się odruchowego, mimowolnego nie uznamy za działanie, jeśli nawet zbliża ono podmiot działania do stanu korzystnego czy pożądanego". Ogólnie rzecz biorąc, pojęcie to — za J. Zieleniewskim (1981, s. 162) — rozumiem jako „znajdowanie się w określonym stanie, który można scharakteryzować w kategoriach relacji podmiotu zachowującego się i jego otoczenia". Zastosowanie kryterium obserwowalnoś-ci reakcji podmiotu prowadzi do następujących ustaleń w kwestii właściwości i rodzajów zachowania: 1. Jeżeli reakcja podmiotu zachowującego się daje się zaobserwować przez podmioty funkcjonujące w otoczeniu, to wtedy zachowanie ma charakter czynny (aktywny). *. .- . ,.»-.. • / ,:. ,:: ??;.-.> 2. Jeśli reakcja podmiotu jest nieobserwowalna, to mamy do czynienia z za chowaniem biernym. 3. Zachowania czynne i bierne mogą mieć sens pozytywny lub negatywny, przy czym sens ten oceniany jest zarówno przez podmiot zachowujący się, jak i przez podmioty funkcjonujące w otoczeniu. Specyficznym rodzajem zachowań są działania. T. Pszczołowski określa je jako „celowe, świadome i dowolne zachowanie się ludzkie" (1978, s. 56). Kryteria ich wyróżniania ze zbioru zachowań stanowią zatem: świadomość, celo- 14 Leszek Sobkowiak strategii oddziaływań na ich zachowania. Racjonalność natomiast definiuje się często — tak jak np. w teorii racjonalnego aktora, teorii gier czy w koncepcji racjonalności instrumentalnej, o czym piszę w dalszej części artykułu — w kategoriach korzyści, zysków. Oznacza to odsunięcie na dalszy plan albo rezygnację z podejścia normatywno-wartościującego na rzecz stanowiska pragmatycznego (realistycznego), stawiającego na pierwszym miejscu własne interesy danego podmiotu jako kryterium wyboru celu i sposobu jego realizacji. Po trzecie, istotą mechanizmu rynkowego jest rywalizacja, w której zwykle dominują i zwyciężają kryteria skuteczności —kosztem wartości moralnych, religijnych czy ideologicznych. Szczególnie wyraźnie manifestuje się to zjawisko w silnie rozwiniętych i powszechnych oddziaływaniach perswazyjnych i manipulacyjnych. Charakterystyczna dla ostatnich dekad jest eksplozja piśmiennictwa w wymienionym zakresie oraz ekspansja takich właśnie praktycznych oddziaływań w sferze ekonomicznej, politycznej i kulturowej. W coraz większym stopniu są one obecne w codziennym życiu jednostek, grup i społeczeństw. Wiele praktycznych przykładów potwierdza siłę realnego wpływu mechanizmów komunikacyjnych, marketingowych, reklamowych itp. na decyzje i działania podejmowane przez ludzi. Konsekwencje tego stanu rzeczy dla praktyki politycznej można określić następująco: otóż marketing, promocja, reklama stanowią coraz bardziej znaczące narzędzia sprawowania władzy i uprawiania polityki we współczesnych systemach. W dużym — a spotyka się również opinie, że w przeważającym — stopniu efektywność działań politycznych współzależy od nabycia przez liderów i ośrodki decyzji politycznych profesjonalnej wiedzy w tym zakresie (alternatywą jest korzystanie z usług wyspecjalizowanych i zwykle apolitycznych instytucji obsługujących rynek polityczny). Jest ona niezbędna do poprawnego metodologicznie projektowania działań i strategii politycznych, tym bardziej że część z nich ma publiczny charakter. Oznacza to, iż twórcy i wykonawcy takich działań i strategii: 1) pragną jawnie i kreatywnie oddziaływać na zachowania pewnych grup i organizacji, 2) muszą się liczyć z manifestowanymi przez nie potrzebami, interesami i wartościami, 3) powinni zdiagnozować świadomościową i materialną kondycję tych pod miotów po to, by trafnie odczytać ich oczekiwania i na podstawie tej wiedzy ostatecznie sformułować cele strategiczne, 4) muszą także wziąć pod uwagę potencjalne — pozytywne i negatywne — reakcje innych podmiotów na przebieg i rezultaty podjętych działań, i wreszcie 5) przyjąć akceptowalne publicznie metody i środki działania bądź też przy gotować argumentację budującą tę akceptację — w przypadku zamiaru stoso wania metod i środków odbiegających od dotychczasowej praktyki. 1) Działania polityczne. Teoria i praktyka 15 Z kolei praktyczna już realizacja takich strategii wymaga umiejętności sprawnego posługiwania się wspomnianymi narzędziami, posiadania odpowiednich zasobów, stałej ewaluacji etapów działania itp. Zarówno w sferze konstruowania, jak i realizacji wspomnianych strategii — zwłaszcza strategii wyborczych, coraz częściej ważne, a niekiedy wręcz główne role przypadają profesjonalnie przygotowanym osobom i instytucjom obsługującym różne domeny polityki: firmom marketingowym, biurom badania opinii publicznej, specjalistom do spraw promocji i reklamy, lobbystom itp. Fakt ten stawia zasadnicze, aczkolwiek nienależące do tematyki tego artykułu pytanie o zakres suwerenności (autonomii, samodzielności) współczesnych partii na rynku politycznym. Zachowania i działania społeczne — zagadnienia definicyjne W literaturze przedmiotu występuje wiele pojęć określających funkcjonowanie ludzi w życiu społecznym. Należą do nich aktywność, czynność, zachowania, działania, uczestnictwo, partycypacja, postępowanie itp. Opierając się na konwencji sformułowanej w prakseologii oraz teorii organizacji i zarządzania, określę relacje między pojęciami zachowania i działania. Otóż szerszy zakres ma pojęcie zachowania. Jak pisze T. Pszczołowski (1978, s. 56, 283): „zachowanie się wyraża się ruchem albo bezruchem, wykonanym świadomie albo nieświadomie. Pewnym rodzajem zachowania się jest działanie, ale nie każde zachowanie się zaliczymy do działania", a zatem „zachowania się odruchowego, mimowolnego nie uznamy za działanie, jeśli nawet zbliża ono podmiot działania do stanu korzystnego czy pożądanego". Ogólnie rzecz biorąc, pojęcie to — za J. Zieleniewskim (1981, s. 162) —rozumiem jako „znajdowanie się w określonym stanie, który można scharakteryzować w kategoriach relacji podmiotu zachowującego się i jego otoczenia". Zastosowanie kryterium obserwowalnoś-ci reakcji podmiotu prowadzi do następujących ustaleń w kwestii właściwości i rodzajów zachowania: 1. Jeżeli reakcja podmiotu zachowującego się daje się zaobserwować przez podmioty funkcjonujące w otoczeniu, to wtedy zachowanie ma charakter czynny (aktywny). 2. Jeśli reakcja podmiotu jest nieobserwowalna, to mamy do czynienia z za chowaniem biernym. 3. Zachowania czynne i bierne mogą mieć sens pozytywny lub negatywny, przy czym sens ten oceniany jest zarówno przez podmiot zachowujący się, jak i przez podmioty funkcjonujące w otoczeniu. Specyficznym rodzajem zachowań są działania. T. Pszczołowski określa je jako „celowe, świadome i dowolne zachowanie się ludzkie" (1978, s. 56). Kryteria ich wyróżniania ze zbioru zachowań stanowią zatem: świadomość, celo- 16 Leszek Sobkowiak wość i dowolność. Kryterium świadomości oznacza, że działania są wytworem świadomych dążeń danego podmiotu, uwarunkowanych jego własną wiedzą teoretyczną i doświadczeniem praktycznym. Działania nie są zatem rezultatem przypadkowych czy bezwarunkowych reakcji podmiotu na pewne bodźce płynące z jego otoczenia, a taki właśnie charakter ma część zachowań ludzkich. Kryterium celowości wskazuje na umiejętności zdefiniowania przyszłego stanu pożądanego przez dany podmiot. Inaczej mówiąc, będzie to chęć czy pragnienie wywołania przyszłych stanów rzeczywistości, korzystnych dla działającego podmiotu. Wreszcie przez kryterium dowolności rozumie się względne poczucie swobody wyboru czasu, miejsca i sposobu działania. Oznacza to pewien zakres suwerenności podmiotu w podejmowaniu decyzji o podjęciu bądź zaniechaniu działania (Zieleniewski, 1981, s. 162-166). Analizując więc sens pojęcia działania przyjmuję, że: 1) działania mogą przyjąć charakter czynny (aktywny) oraz bierny (w zna czeniu świadomego, celowego i dowolnego powstrzymania się od wykonania pewnej czynności), 2) działanie (aktywne, bierne) może mieć znaczenie pozytywne lub nega tywne, przy czym odpowiednia kwalifikacja jest formułowana przez podmiot działania bądź podmioty funkcjonujące w otoczeniu społecznym, 3) biorąc pod uwagę przyjęty przez dany podmiot cel, każde działanie jest przezeń pozytywnie kwalifikowane; inaczej będzie w przypadku podmiotów funkcjonujących w otoczeniu — działanie obserwowanego podmiotu może zostać przez nie ocenione w kategoriach pozytywnych lub negatywnych, 4) wreszcie biorąc pod uwagę rzeczywisty skutek działania, może ono być ocenione jako pozytywne lub negatywne przez podmiot działający oraz pod mioty znajdujące się w otoczeniu. Podsumowując rozważania nad relacjami zachowania i działania, podkreślam, że a) pojęcie zachowania ma szerszy zakres, b) działanie jest jedną z postaci zachowania, wyróżnioną wedle kryteriów świadomości, celowości i dowolności, c) u podstaw zachowań i działań danych podmiotów leżą różnorakie potrzeby, interesy i wartości, które mogą wchodzić w relacje zgodności, częściowej niezgodności i niezgodności, d) charakter, cel i skutek działania podlegają tożsamym bądź zróżnicowanym ocenom formułowanym przez jego sprawcę i inne podmioty. Tożsamość ocen jest czynnikiem stabilizacji, zgody, integracji itp. grupy, organizacji, systemu, natomiast zróżnicowanie ocen może przyczyniać się do ich destabilizacji, walki, dezintegracji itp. Tak więc zróżnicowane oceny celu, przebiegu i skutków działania stanowią jedno ze źródeł dynamiki społecznej —wzbudzając procesy kooperacji pozytywnej i/lub negatywnej o różnych poziomach natężenia i gwałtowności. Rozbudowaną charakterystykę różnych aspektów działań społecznych przedstawił T. Uliński (1991, s. 73-74). Zaakcentował on następujące kwestie: Działania polityczne. Teoria i praktyka 17 a) ich społeczny sens, tkwiący w tym, że „podjęte są z zamiarem realizacji celów o społecznej doniosłości, wyrażają dążenia związane ze społeczną iden tyfikacją jednostek, więzią społeczną"; b) działania oparte są na społecznej wiedzy danego podmiotu o zewnętrznych warunkach wraz ze „świadomym przewidywaniem możliwych społecznych skutków zachowania"; c) podmiot działania jest świadomy „uczestnictwa w praktyce określonej grupy społecznej i jej instytucji", a zatem zdaje sobie sprawę z faktu, że „jego działanie jest fragmentem większej — zbiorowej — całości"; d) działania podmiotu są „zorientowane" na innych: nastawione na określone zachowania innych podmiotów (jednostek i grup), w tym na określoną inter pretację ich sensu, zmierzają do wywołania określonych zachowań innych, wywarcia na nich wpływu, a zarazem same uzależnione są w swych efektach od ich zachowania"; e) działania podmiotu stanowią najczęściej element szerszych, wielopodmio- towych procesów współpracy bądź walki; '" •-..,... f) podmiot planuje swoje działania, znając w określonym stopniu faktycz ne bądź przewidując potencjalne stany otoczenia społecznego, w tym korzystne i niekorzystne dla siebie zachowania innych podmiotów; g) działania społeczne „wywołują określony rezonans, oddźwięk społeczny, a więc powodują trwałe skutki społeczno-psychologiczne, tworzą określone fakty społeczne". Opisana wyżej wieloaspektowość działań społecznych zawiera w sobie kilka ważnych przesłań. Po pierwsze, wskazuje na merytoryczne bogactwo potencjalnych pól refleksji poznawczej. Po drugie, uzmysławia konieczność stosowania interdyscyplinarnego podejścia w badaniach nad działaniami. Po trzecie, akcentuje znaczenie wiedzy działającego podmiotu — wpływu jej jakości na trafność zdiagnozowania sytuacji i sformułowania celu, optymalny przebieg jego realizacji i wreszcie osiągnięcie pożądanych rezultatów. Ta ostatnia kwestia — w największym stopniu przesądzająca o ostatecznej efektywności działania — wymaga krótkiego rozwinięcia. W ogólnym ujęciu można wymienić dwie uporządkowane w czasie fazy działania: jego preparacji (przygotowania, planowania) oraz realizacji. Faza preparacji to inaczej mówiąc faza podejmowania decyzji o celach i sposobach działania. Jakość tego procesu współzależy od dwóch ogólnych czynników. Po pierwsze, podmiot projektujący działanie powinien sprawnie posługiwać się metodologicznie poprawnymi standardami analizy, syntezy, rozwiązywania problemów, podejmowania decyzji itp. Po drugie, podmiot ten powinien zgromadzić rzetelną wiedzę empiryczną o posiadanych zasobach i wszelkich uwarunkowaniach przyszłego działania oraz określić na tej podstawie prawdopodobieństwo osiągnięcia zamierzonego celu. ., ;t ' .•'???? .?••;!---.-•? 4l 18 Leszek Sobkowiak W literaturze występuje wiele konkretnych standardów czy modeli racjonalnego postępowania, charakteryzujących zawartość obu faz. I tak J. Ziele-niewski (1981, s. 203) proponuje pięcioelementowy cykl działania zorganizowanego: (a) Uświadomienie sobie [...] rzeczywistych celów działania i ich wzajemnego stosunku. (b) Planowanie działania, czyli obmyślenie środków i sposobów działania, dostosowanych zarówno do celów, jak i do warunków; albo inaczej, organizowanie toku działań. (c) Pozyskanie i rozmieszczenie zasobów potrzebnych do wykonania planu... (d) Realizowanie planu, im bardziej udoskonalona struktura organizacyjna, tym bardziej powodzenie całego procesu zależy od dokładności realizacji wszystkich, choćby pozornie drobnych szczegółów planu. (e) Kontrola realizacji, polegająca na porównywaniu realizacji z odpowiednimi wzorami i wyciągnięciu z tego porównania wniosków na przyszłość. Z kolei A. Podgórecki (1962, s. 36) opracowując ogólną koncepcję socjo-techniki sformułował procedurę toku postępowania celowościowego, do której zaliczył: „diagnozę, składającą się z opisu, zestawienia ocen, konkluzji, postulowania i stawiania hipotez; uzasadnianie; konstruowanie projektu; realizację projektu; sprawdzanie i ocenę skutków". Z kwestiami opisanymi wyżej przez T. Ulińskiego (1991) znakomicie koresponduje sformułowana przez J. Kubina (2000, s. 226) charakterystyka strategii jako sekwencji działań. Odwołując się do toku postępowania celowościowego, wyróżnia on aż pięć faz preparacji: (1) określenie i uzgodnienie z zainteresowanymi partnerami potrzeby zmian oraz rozpoznanie, co stanowi problem; (2) przyjęcie wspólnych wartości i celów obejmujących także sposoby i środki socjotechnicznej aktywności; (3) globalną ewaluację przyczyn powodujących powstanie wspólnie zdefiniowanego problemu społecznego oraz wstępną projekcję alternatywnych opcji; (4) dokonanie syntezy właściwej wiedzy jako podstawy działań strategicznych i (5) opracowanie strategii (tu w znaczeniu węższym dominującego sposobu działania) i planu skoordynowanej wielopodmiotowej akcji wraz ze wskazaniem oczekiwanych następstw. Innymi przykładami projektowania działań społecznych są różnorakie modele racjonalnego podejmowania decyzji. Propozycja Ch. Lindbloma (cyt. za: Tansey, 1995, s. 216) zawiera pięć etapów postępowania: 1. Definiowanie i uszeregowanie wartości. 2. Wyszczególnienie zgodnych z nimi celów. 3. Rozpoznanie wszystkich istotnych opcji lub środków dla osiągnięcia tych celów. 4. Ocena wszystkich konsekwencji tych opcji i ich porównanie. 5. Porównanie opcji lub kombinacji opcji, które mogą doprowadzić do maksymalnego poziomu wartości najwyższej rangi. Z kolei B.W. Hogwood i L.A. Gunn (tamże, s. 222) zbudowali model procesu kształtowania praktyki politycznej, w skład którego wchodzą: 1. Postanowienie o decydowaniu (badanie zagadnień lub ustalanie kolejności). 2. Postanowienie, jak decydować. 3. Określenie zagadnień. 4. Przewidywanie. 5. Ustalanie celów i priorytetów. 6. Analiza opcji. 7. Wprowadzanie polityki w życie, obserwacja, kontrola. 8. Ocena i przegląd. 9. Kontynuowanie polityki, odroczenie lub zaprzestanie. Działania polityczne. Teoria i praktyka 19 Wreszcie fazę preparacji można przedstawić w postaci ośmioelementowego ciągu: zdefiniowanie problemu, sformułowanie celu, zebranie informacji, ocena czynników pozytywnych i negatywnych, opracowanie wariantów rozwiązania problemu, analiza tych wariantów, ostateczny wybór danego wariantu, opracowanie planu działania. Zaprezentowane spojrzenia na sposoby konstruowania działania uzmy sławiają wagę pierwszego — preparacyjnego etapu. Bez żadnej przesady można stwierdzić, że etap ten w przeważającej mierze warunkuje szansę powodzenia drugiego etapu, tj. realizacji. Im więcej intelektualnego wysiłku włoży dany podmiot w przygotowanie działania, tym bliższych celowi może spodziewać się efektów. . ... Zachowania i działania polityczne — zagadnienia definicyjne Sprowadzając pojęcia zachowania i działania do sfery polityki, przytoczę kilka definicji wskazujących na ich różne aspekty. W szeroki sposób określa zachowania polityczne P.J. Gieorgica (1988, s. 45). Są to według niego „wszelkie działania jednostki pełniącej jakąś rolę polityczną, niezależnie od tego, czy ma ono charakter werbalny czy niewerbalny, uświadomiony czy nieuświadomiony". Amerykański politolog D.Truman przez zachowanie polityczne rozumie „takie działania i interakcje ludzkie oraz grupowe, które wiążą się z procesem rządzenia [...] W najszerszym znaczeniu taka koncepcja włącza do rubryki zachowań politycznych wszystkie aktywności ludzkie, o których można orzec, iż są częścią rządzenia'" (F. Ryszka, 1984, s. 356). Zdaniem J.J. Wiatra (1999, s. 73) zacho wania polityczne to „wszelkie działania jednostki o charakterze werbalnym lub niewerbalnym, które odnoszą się do jej roli jako członka pewnej zbiorowości politycznej". ?.>>. - /,-, •?.•? ;>??-.- ,:,..< jf ,' .:"?•-. , Respektując wcześniej zarysowane podejście prakseologiczne (T. Pszczo-towski, Z. Zieleniewski), należy stwierdzić, że autorzy przytoczonych definicji nie podjęli próby rozróżnienia zakresu pojęć zachowania i działania oraz w związku z tym nie sprecyzowali ich sensu. Stąd też zachowanie definiują w kategoriach działania, które przecież jest jedynie pewną formą zachowania. Tak więc ostatecznie przez zachowania polityczne będę rozumiał wszelkie świadome i nieświadome (mimowolne) reakcje (czynności) ludzi na bodźce wywodzące się ze zjawisk i procesów politycznych, któiych istotą jest sprawowanie władzy, w tym — podejmowanie zaspokajających potizeby ludzi decyzji o rozdziale dóbr materialnych i niematerialnych. Duża różnorodność wątków występuje także w definicjach działania politycznego. F. Ryszka (1984, s. 34) lakonicznie zauważa, że jest to „planowe przekształcenie jednej sytuacji w drugą". Zdaniem T. Klementewicza (1988, s. 164) „działanie polityczne to jednostkowa lub zbiorowa czynność podmiotów spo- I 20 Leszek Sobkowiak łecznych, spontaniczna lub zorganizowana, odwołująca się — wprost lub pośrednio — do interesów wielkich grup społecznych i wartości właściwych tym grupom; działanie to jest podejmowane w ramach istniejących stosunków władzy lub wbrew tym stosunkom, regulowanych zazwyczaj normami prawnymi bądź normami statutowymi". Inna definicja podkreśla aspekt decyzji i ich skutków — „działania polityczne to podejmowanie i realizacja decyzji politycznych poprzez zorganizowane podmioty, wynikiem czego jest powstanie określonych faktów politycznych i kształtowanie się określonych procesów politycznych" (Chmaj, Żmigrodzki, 1996, s. 58). A. Bodnar (1985, s. 104-105) wskazuje na trzy właściwości działań politycznych: po pierwsze, „są na ogół działaniami zbiorowymi"; po drugie, „podejmowane są na ogół za pośrednictwem wyspe cjalizowanych organizacji, a więc partii politycznych, organów państwa, gre miów kierowniczych związków zawodowych i innych organizacji społeczno-po- litycznych", przy czym mogą mieć charakter zgodny bądź niezgodny z istnie jącymi regulacjami normatywnymi; po trzecie, „są podejmowane w sytuacji ujawniających się sprzeczności społecznych i występującymi w ślad za nimi konfliktów". Zdaniem T. Ulińskiego (1991, s. 75), można mówić o trzech kryteriach polityczności działań, i są to: ,,a) związek (genetyczny, funkcjonalny, motywacyjny) z potrzebami i interesami określonych wielkich grup społecznych, b) obiektywne uwikłanie w sprzeczności tych interesów oraz ich harmonizację, c) ogólnospołeczna doniosłość, polegająca w tym wypadku na przyczynianiu się do integracji i odtwarzania jedności społeczeństwa". Uwzględniając niektóre przedstawione sugestie przyjmuję, iż działanie polityczne stanowi/bmif zachowań politycznych, polegających na racjonalnym, celowym i dowolnym postępowaniu podmiotu realizującego swoje potrzeby, interesy i wartości — w warunkach zgodności i/lub spizeczności, współpracy i/lub konfliktu z innymi podmiotami — związane bezpośrednio i/lub pośrednio Z władzą polityczną. Tak więc ogólnym —jakby konsumującym istotę polityki — celem działań politycznych jest sprawowanie władzy politycznej bądź też wywieranie wpływu na proces podejmowania decyzji władczych. Warto wziąć pod uwagę jeszcze jedną kwestię związaną z omawianym pojęciem. W literaturze przedmiotu występuje rozróżnienie zachowań (działań) politycznych i zachowań (działań) doniosłych politycznie (zob. Klementewicz, 1988, s. 165-166). Sens pierwszego pojęcia przedstawiłem wcześniej. Z kolei zachowaniami doniosłymi politycznie są takie działania społeczne, które zachodzą w sferach: ekonomicznej, kulturowej i socjalnej, a których przebieg oraz skutki „wchodzą" w sferę polityki i skłaniają podmioty polityki do pewnych reakcji. Reakcje takie mają miejsce niezależnie od tego, czy było to zaplanowaną intencją działających podmiotów czy też dziełem przypadku. Wśród przykładów zachowań — działań doniosłych politycznie znajdą się np.: wywołujące silne reakcje emocjonalne wypowiedzi publiczne osób, będących moralnymi czy 20 Leszek Sobkowiak łecznych, spontaniczna lub zorganizowana, odwołująca się — wprost lub pośrednio — do interesów wielkich grup społecznych i wartości właściwych tym grupom; działanie to jest podejmowane w ramach istniejących stosunków władzy lub wbrew tym stosunkom, regulowanych zazwyczaj normami prawnymi bądź normami statutowymi". Inna definicja podkreśla aspekt decyzji i ich skutków — „działania polityczne to podejmowanie i realizacja decyzji politycznych poprzez zorganizowane podmioty, wynikiem czego jest powstanie określonych faktów politycznych i kształtowanie się określonych procesów politycznych" (Chmaj, Żmigrodzki, 1996, s. 58). A. Bodnar (1985, s. 104-105) wskazuje na trzy właściwości działań politycznych: po pierwsze, „są na ogół działaniami zbiorowymi"; po drugie, „podejmowane są na ogół za pośrednictwem wyspe cjalizowanych organizacji, a więc partii politycznych, organów państwa, gre miów kierowniczych związków zawodowych i innych organizacji społeczno-po- litycznych", przy czym mogą mieć charakter zgodny bądź niezgodny z istnie jącymi regulacjami normatywnymi; po trzecie, „są podejmowane w sytuacji ujawniających się sprzeczności społecznych i występującymi w ślad za nimi konfliktów". Zdaniem T. Ulińskiego (1991, s. 75), można mówić o trzech kryteriach polityczności działań, i są to: ,,a) związek (genetyczny, funkcjonalny, motywacyjny) z potrzebami i interesami określonych wielkich grup społecznych, b) obiektywne uwikłanie w sprzeczności tych interesów oraz ich harmonizację, c) ogólnospołeczna doniosłość, polegająca w tym wypadku na przyczynianiu się do integracji i odtwarzania jedności społeczeństwa". v1i•'?• Uwzględniając niektóre przedstawione sugestie przyjmuję, iż działanie polityczne stanowi foimę zachowań poli