J. G. Ballard. Rekognicja. Tłum. Maria Gębicka-Frąc W noc świętojańską mały cyrk zajechał do niewielkiego miasta w West Country, gdzie spędzałem urlop. Trzy dni wcześniej wielki objazdowy lunapark z diabelskim młynem, karuzelami, tuzinami budek i strzelnic, zawsze latem goszczący w mieście, zajął swoje zwykłe miejsce na głównym placu, więc drugi przybysz musiał rozbić obóz na nieużytkach za magazynami nad rzeką. O zmroku, gdy spacerowałem po mieście, koło diabelskiego młyna obracało się nad kolorowymi światłami, a ludzie jeździli na karuzelach i chodzili pod rękę po brukowanych ulicach wokół placu. Z dala od zgiełku, bliżej rzeki, ulice były prawie wyludnione. Z zadowoleniem szedłem przez cienie, mijając przysłonięte roletami sklepowe wystawy. Dla mnie noc świętojańska była czasem tyleż do świętowania, co do refleksji, uważnego obserwowania zmian w przyrodzie. Kiedy przekroczyłem rzekę, której ciemne wody wiły się przez miasto niczym złocony wąż, i wszedłem w las rosnący po jednej stronie drogi, opadło mnie niedwuznaczne wrażenie, że las się do czegoś przygotowuje i że nawet pod powierzchnią korzenie drzew prężą się w glebie i wypróbowują swoje ścięgna. W powrotnej drodze zobaczyłem z mostu, że do miasta zmierza mały wędrowny cyrk. Kawalkada, która boczną drogą zbliżała się do przeprawy, składała się nie więcej niż z pół tuzina wozów z wysokimi klatkami, ciągniętych przez pary zgnębionych koni. Na czele, na siwym ogierze, jechała młoda kobieta o bladej twarzy i nagich ramionach. Oparłem się o balustradę pośrodku mostu i patrzyłem, jak zbliżają się do skarpy. Młoda kobieta zawahała się, ściągnęła ciężkie skórzane lejce i popatrzyła przez ramię na wozy, które zbiły się ciaśniej. Wozy zaczęły wjeżdżać na most. Choć nachylenie było niewielkie, wydawało się, że konie chwiejące się na słabych nogach nie dadzą rady go pokonać. Dzięki temu miałem sporo czasu, żeby po raz pierwszy przyjrzeć się dziwnej karawanie, która później tak bardzo mnie zaabsorbowała. Młoda kobieta – wówczas wydało mi się, że jest młoda, ale później przekonałem się, że jej wiek był kwestią jej i mojego nastroju – przynagliła steranego ogiera i minęła mnie. Widziałem ją przy paru okazjach – raz wyglądała niemal jak dwunastoletnia dziewczynka, z miękko zarysowanym podbródkiem, dużymi oczami i zapadniętymi policzkami, a kiedy indziej jak kobieta w średnim wieku, z siwymi włosami i skórą napiętą na kanciastej czaszce. Z początku, gdy patrzyłem z mostu, oceniłem ją na około dwadzieścia lat i przypuszczałem, że jest córką właściciela tego podupadłego cyrku. Gdy truchtała z jedną ręką na wodzach, światła z dalekiego wesołego miasteczka przesuwały się po jej twarzy, ujawniając wydatny nos i zdecydowane usta. Choć pod żadnym względem nie była piękna, cechował ją ten specyficzny powab, który często zauważałem u kobiet pracujących w wesołych miasteczkach, nieuchwytny sex appeal mimo wyświechtanych ubrań i nędznego otoczenia. Spojrzała na mnie, jej spokojne oczy skupiły się w jakimś niewiadomym punkcie wewnątrz mojej twarzy. Sześć wozów jechało za nią, konie przeciągały ciężkie klatki przez garb mostu. Za kratami mignęło mi zdeptane siano i nieduża budka w kącie, ale zwierząt nie zobaczyłem. Założyłem, że są zbyt niedożywione, by robić coś więcej poza spaniem. Gdy mijał mnie ostatni wóz, zobaczyłem drugiego członka trupy, karła w skórzanej kurtce, powożącego drewnianym wozem cyrkowym. Ruszyłem za nimi przez most, zastanawiając się, czy są spóźnionymi przybyszami na trwający już festyn. Ale z wahania, jakie okazała kobieta za mostem, rozglądając się w prawo i w lewo, podczas gdy karzeł siedział zgarbiony w cieniu poprzedzającej go klatki, jasno wynikało, że nie są związani z błyszczącym diabelskim młynem i zabawą odbywającą się na placu. Nawet konie, stojące niepewnie z opuszczonymi łbami, unikające kolorowych świateł rażących je w oczy, wyglądały tak, jakby zdawały sobie sprawę, że są nieproszonymi gośćmi. Po chwili pociągnęli wąską drogą wzdłuż brzegu, wozy kolebały się z boku na bok, drewniane koła ślizgały się po trawie. Niedaleko stąd rozciągały się nieużytki, oddzielające nadbrzeżne magazyny od szeregowców poniżej mostu. Nikły blask z jedynej latarni po północnej stronie sączył się na żużlową nawierzchnię placu. Zmierzch już zapadł nad miasteczkiem i odizolował od świata ten obskurny spłachetek ziemi, ani trochę nie ożywiany przez ruch pobliskiej rzeki. Karawana zmierzała w kierunku tego ciemnego bezludzia. Młoda kobieta zjechała z drogi i poprowadziła wozy przez żużel pod wysoką ścianę pierwszego magazynu. Wozy zatrzymały się jeden za drugim, konie sprawiały wrażenie zadowolonych, że skrywa je mrok. Karzeł zeskoczył z kozła i podreptał do kobiety, która zsiadała z ogiera. W tym czasie szedłem niespiesznie brzegiem rzeki kawałek za nimi. Zaintrygowało mnie coś w tej dziwnej małej trupie – patrząc z perspektywy czasu, być może było to chłodne spojrzenie, jakim kobieta obrzuciła mnie na moście, choć wtedy nie zdawałem sobie z tego sprawy. Tak czy inaczej, moje zainteresowanie wzbudził bezsens ich egzystencji. Niewiele rzeczy dorównuje bezbarwnością podupadłemu cyrkowi, ale ten tutaj był tak sfatygowany po podróży i tak ponury, że praktycznie nie mógł mieć szans bodaj na najlichszy zarobek. Kim była ta dziwna jasnowłosa kobieta i jej karzeł? Czy wyobrażali sobie, że ktoś naprawdę przyjdzie na ten żałosny płachetek ziemi przy magazynach, żeby popatrzeć na ich zakonspirowane zwierzęta? A może tylko prowadzili grupę leciwych podopiecznych do rzeźni specjalizującej się w uboju zwierząt cyrkowych i przystanęli tutaj na noc, by rankiem ruszyć dalej. Jak przewidywałem, młoda kobieta i karzeł już ustawiali wozy w sposób typowy dla cyrku. Kobieta ciągnęła za uzdy, podczas gdy karzeł plątał się jej pod nogami, smagając konie po pęcinach skórzanym kapeluszem. Potulne chabety ciągnęły swoje wozy i po pięciu minutach klatki utworzyły kanciasty krąg wokół żużlowej areny. Karzeł i kobieta wyprzęgli konie i zaprowadzili je nad rzekę, gdzie znużone zwierzęta zaczęły cicho skubać spowitą mrokiem trawę. W klatkach coś się poruszyło i parę bladych kształtów zaszurało w sianie. Karzeł wbiegł po schodkach do wozu mieszkalnego i zapalił lampę nad piecem, który widziałem przez otwarte drzwi. Wrócił z blaszanym wiadrem i ruszył w obchód od jednej klatki do drugiej. Nalewał wodę do poideł i miotłą popychał je w kierunku budek. Kobieta szła za nim, ale podobnie jak on nie wykazywała cienia zainteresowania mieszkańcami klatek. Kiedy odstawił kubeł, przytrzymała mu drabinę, po której wspiął się na dach barakowozu. Opuścił stamtąd rolkę klepek połączonych pasem płótna. Rozwiązał je i zaniósł do klatek. Znów wspiął się po drabinie i zaczął mocować szyld nad kratami. W nikłym blasku ulicznej latarni widziałem tylko spłowiałe desenie wymalowane przed laty w tradycyjnym jarmarcznym stylu, kwiaty i esy-floresy wokół napisów. Przybliżyłem się do klatek, stanąłem na skraju placu. Młoda kobieta odwróciła się i zobaczyła mnie. Karzeł mocował ostatni szyld, a ona stała przy drabinie z ręką na szczeblu, patrząc na mnie nieruchomym wzrokiem. Może była to jej obronna poza, przybierana ilekroć mała postać znajdowała się wyżej od niej, ale wydawała się dużo starsza niż wtedy, gdy zjawiła się wraz ze swoją menażerią na przedmieściach miasteczka. W przyćmionym świetle jej włosy stały się niemal siwe, a nagie ramiona wydawały się pomarszczone i zniszczone od pracy. Gdy podszedłem bliżej, mijając pierwszą klatkę, odwróciła się i śledziła mnie wzrokiem, jakby starała się wykrzesać w sobie zainteresowanie moim zjawieniem się na scenie. Coś zatrzepotało na czubku drabiny. Szyld wyśliznął się z palców karła, odbił od dachu i spadł na ziemię u stóp kobiety. Wymachując krótkimi rękami i nogami, karzeł zeskoczył z drabiny. Zakołysał się jak bąk, odzyskując równowagę. Otrzepał kapelusz o cholewę i założył go na głowę, potem znów zaczął wspinać się na górę. Kobieta złapała go za ramię. Przestawiła drabinę kawałek dalej, próbując znaleźć najpewniejszy punkt oparcia o pręty klatki. Impulsywnie, mniej lub bardziej wiedziony współczuciem, postąpiłem w ich stronę. – Może pomóc? – zapytałem. – Może ja sięgnę na dach. Jeśli poda mi pan szyld... Karzeł zawahał się, patrząc na mnie smutnymi oczami. Wydawało się, że jest gotów przyjąć moją pomoc, ale stał z kapeluszem w ręce, jakby niesprecyzowane okoliczności zabraniały mu odezwać się do mnie, jakby dzieliła nas bariera tak formalna i nieprzekraczalna jak granice między najbardziej sztywnymi kastami. Za to kobieta ruchem ręki wskazała mi drabinę, odwracając twarz, gdy opierałem żerdzie o klatkę. W nikłym świetle patrzyła na konie szczypiące trawę na brzegu. Wspiąłem się po drabinie i wziąłem szyld z rąk karła. Położyłem go na dachu, obciążając dwoma półcegłówkami, które leżały tam w tym celu i zerknąłem na napis wymalowany na spaczonych klepkach. Gdy odcyfrowałem słowa „cuda” i „spektakularne” (najwyraźniej tablice nie miały związku ze zwierzętami w klatkach; zapewne zostały skradzione z jakiegoś wesołego miasteczka lub znalezione na wysypisku), zauważyłem nagły ruch w klatce pode mną. Niskie, jasnoskóre stworzenie rozkopało siano i uciekło do swojej nory. Poruszone siano – nie wiem, czy zwierzę podskoczyło ze strachu, czy w próbie odstraszenia mnie – wydało silny i mgliście znajomy zapach. Woń wisiała wokół mnie, gdy schodziłem po drabinie, przytłumiona, lekko odpychająca. Zajrzałem do budy, chcąc zobaczyć zwierzę, ale wejście zapchane było sianem. Karzeł i kobieta skinęli głowami, gdy odwróciłem się od drabiny. Ich zachowanie nie zdradzało wrogości – prawdę mówiąc, karzeł był o krok od podziękowania mi za pomoc, jego usta poruszyły się w niemym skurczu – lecz wydawało się, że coś uniemożliwia im nawiązanie ze mną kontaktu. Kobieta stała tyłem do latarni i jej twarz, zmiękczona przez ciemność, przypominała drobną, ledwo ukształtowaną buzię zaniedbanego dziecka. – Jesteście gotowi – powiedziałem na wpół żartobliwie. Z pewnym wysiłkiem dodałem: – Wygląda bardzo ładnie. Zerknąłem na klatki, gdy nie skomentowali. Parę zwierząt siedziało z tyłu swoich bud, ich blade kształty rysowały się niewyraźnie w półmroku. – Kiedy otwieracie? – zapytałem. – Jutro? – Już jest otwarte – powiedział karzeł. – Teraz? – Niepewny, czy nie żartuje, chciałem wskazać ręką na klatki, ale oświadczenie najwyraźniej trzeba było przyjąć za dobrą monetę. – Rozumiem... otwieracie dziś wieczorem. – Szukając czegoś do powiedzenia, bo ta para wyglądała tak, jakby mogła stać tutaj w nieskończoność, podjąłem: – Kiedy odjeżdżacie? – Jutro – odparła kobieta cicho. – Musimy ruszyć jutro z samego rana. Jakby jej słowa były sygnałem, oboje ruszyli przez małą arenę, zbierając na jedną stronę strzępy gazet i inne śmieci. Nim odszedłem, skonsternowany charakterem tej całej opłakanej menażerii, skończyli sprzątać i stanęli między klatkami, czekając na pierwszych klientów. Przystanąłem na brzegu za pasącymi się szkapami, których milczące sylwetki wydawały się tak niematerialne jak postacie karła i ich pani, i zastanowiłem się, jaka pokrętna logika przywiodła ich do miasta, w którym na pełnych obrotach działał drugi lunapark, niewyobrażalnie większy i o niebo weselszy. Na myśl o zwierzętach wspomniałem specyficzny zapach, który unosił się wokół klatek, trochę przykry, ale, czego byłem pewien, dobrze mi znany. Z jakiegoś powodu byłem również przekonany, że ten znajomy zapach jest kluczem do dziwnego charakteru małego cyrku. Obok mnie konie pachniały przyjemnie otrębami i potem. Zdawało się, że ich świetliste oczy w głowach opuszczonych do trawy na skraju wody, skrywają przede mną jakąś tajemnicę. Szedłem w stronę centrum miasteczka, z ulgą patrząc na obracające się nad dachami iluminowane koło diabelskiego młyna. Karuzele i budki z automatami do gier, strzelnice i tunel miłości stanowiły część znajomego świata. Nawet czarownice i wampiry wymalowane na komnacie strachów były koszmarami z dającej się przewidzieć ćwiartki wieczornego nieba. Na zasadzie kontrastu młoda kobieta – czy rzeczywiście młoda? – i jej karzeł byli podróżnymi z nieznanego kraju, z pustego królestwa, gdzie nic nie ma znaczenia. To ten brak zrozumiałej motywacji uznałem za niepokojący. Wędrowałem przez tłum pod namiotami i nagle postanowiłem przejechać się na diabelskim młynie. Gdy czekałem na swoją kolej z grupą młodych ludzi, obwieszone żarówkami gondole koła wnosiły się wysoko, więc wydawało się, że muzyka i światła wesołego miasteczka zgarniane są z rozgwieżdżonego nieba. Wsiadłem do gondoli wraz z młodą kobietą i jej córką, i niedługo później obracaliśmy się w rozświetlonym powietrzu nad rozpościerającym się w dole placem. Przez dwie czy trzy minuty jazdy przekrzykiwaliśmy się wzajemnie, pokazując i nazywając znajome miejsca w miasteczku. Dopiero w czasie krótkiego postoju na samym czubku koła, gdy pasażerowie w dole wysiadali, po raz pierwszy zwróciłem uwagę na most, którym szedłem wcześniej tego wieczora. Wędrując wzrokiem wzdłuż biegu rzeki, znalazłem samotną latarnię, która płonęła nad nieużytkami w pobliżu magazynów, gdzie kobieta o bladej twarzy i jej karzeł rozbili konkurencyjny cyrk. Gdy nasza gondola przesunęła się i zaczęła opadać, niewyraźne zarysy dwóch wozów ukazały się w przerwie między dachami domów. Pół godziny później, kiedy zaczęto zamykać wesołe miasteczko, zawróciłem nad rzekę. Ludzie rozchodzili się grupami, idąc w ramię w ramię, ale nim ukazały się magazyny, zostałem prawie sam na krętej brukowanej ulicy między szeregowcami. Po chwili zobaczyłem latarnię, a za nią krąg wozów. Ku mojemu zdziwieniu parę osób zwiedzało menażerię. Przystanąłem na drodze pod latarnią i patrzyłem, jak dwie pary i samotny mężczyzna okrążają klatki i próbują zidentyfikować zwierzęta. Od czasu do czasu podchodzili do krat i zaglądali przez nie do środka. Rozbrzmiał krótki śmiech, gdy jedna z kobiet odskoczyła w udawanym przestrachu. Towarzyszący jej mężczyzna zgarnął trochę siana i rzucił je w otwór budy, ale zwierzę nie chciało się pokazać. Ruszyli dalej, wytężając oczy w przyćmionym świetle. Karzeł i kobieta nie odzywali się słowem. Kobieta stała przy schodkach wozu mieszkalnego, obojętnie patrząc na klientów, jakby ich przyjście zupełnie jej nie obchodziło. Karzeł, w szerokim kapeluszu przysłaniającym twarz, przesuwał się z miejsca na miejsce po drugiej stronie areny, gdy goście kontynuowali wycieczkę, w przerwach czekając cierpliwie. Nie miał torebki na pieniądze ani rolki biletów i wydawało się prawdopodobne, choć mało sensowne, że wstęp do menażerii jest darmowy. Specyficzna atmosfera, a może brak powodzenia w wywabianiu zwierząt z bud, wywarła wpływ na grupę gości. Po próbie odczytania napisów na szyldach jeden z mężczyzn zaczął hałaśliwie przeciągać patykiem po prętach klatki. Nagle wszyscy razem stracili zainteresowanie i odeszli bez jednego spojrzenia na kobietę czy karła. Gdy mnie mijali, mężczyzna z patykiem skrzywił się i pomachał ręką przed nosem. Zaczekałem, aż odejdą, a potem zbliżyłem się do klatek. Karzeł chyba mnie pamiętał – przynajmniej nie próbował uciekać, tylko zatrzymał na mnie swoje błądzące oczy. Kobieta przysiadła na stopniach barakowozu, patrząc w przestrzeń z miną zmęczonego i bezmyślnego dziecka. Zajrzałem do paru klatek. Ani śladu zwierząt, lecz zapach, który przepędził grupę, był zdecydowanie silniejszy. Znajoma gryząca woń zakręciła mi w nosie. Podszedłem do młodej kobiety. – Mieliście gości? – zagadnąłem. – Niewielu – odparła. – Niewielu przychodzi. Miałem powiedzieć, że nie powinna spodziewać się tłumów, skoro zwierzęta w klatkach nie chcą się pokazać, ale powstrzymało mnie jej spojrzenie zbitego psa. Pod suknią rysowała się drobna, dziecięca klatka piersiowa i wydawało się niemożliwe, by ta blada dziewczyna samotnie kierowała tym beznadziejnym przedsięwzięciem. Szukając usprawiedliwienia, które mogłoby ją pocieszyć, dodałem: – Jest dość późno i to drugie wesołe miasteczko... – Wskazałem na klatki. – Poza tym ten zapach. Może wy się przyzwyczailiście, ale na ludzi działa odstraszająco. – Zmusiłem się do uśmiechu. – Przepraszam, nie chciałem... – Rozumiem – powiedziała bez emocji. – Dlatego musimy odjechać tak szybko. – Skinęła na karła. – Czyścimy je codziennie. Miałem zapytać, jakie zwierzęta są w klatkach – zapach kojarzył mi się z domkiem szympansów w zoo – kiedy na brzegu nastąpiło jakieś poruszenie. Grupa marynarzy z dwoma czy trzema dziewczynami szła niepewnym krokiem ścieżką holowniczą. Krzyknęli hałaśliwie na widok menażerii, potem ruszyli po żużlu do klatek. Karzeł zszedł im z drogi i obserwował ich z cieni pomiędzy dwoma wozami, z kapeluszem w ręce. Marynarze rzucili się do jednej z klatek i przycisnęli twarze do krat, trącając się po żebrach i gwiżdżąc, żeby wywołać stworzenia z budki. Przeszli do następnej klatki, popychając się i mocując. Jeden krzyknął do kobiety, która siedziała na stopniach wozu. – Zamknięte czy co? Ten nicpoń nie chce wyjść z nory! Odpowiedział mu ryk śmiechu. Drugi marynarz potrząsnął torebką dziewczyny, potem wsadził ręce w kieszenie. – Forsa na stół, chłopaki. Kto sprzedaje bilety? Spostrzegł karła i rzucił mu drobniaki. Chwilę później tuziny monet zamigotały w powietrzu. Karzeł skulił się, osłaniając kapeluszem, ale nie próbował pozbierać pieniędzy. Marynarze przenieśli się przed trzecią klatkę. Po bezowocnych próbach wywabienia zwierzęcia zaczęli kołysać wozem z boku na bok. Ich dobre humory zaczęły się warzyć. Gdy zostawiłem młodą kobietę i ruszyłem wzdłuż klatek, paru marynarzy przymierzało się do wspinaczki na kraty. W tym momencie drzwiczki się otworzyły. Gdy zagrzechotały o pręty, hałasy ucichły. Wszyscy cofnęli się, jakby oczekiwali, że wyskoczy na nich wielki pręgowany tygrys. Dwaj marynarze wysunęli się przed grupę i ostrożnie sięgnęli do drzwi. Gdy je zamykali, jeden zajrzał do klatki. Nagle wskoczył do środka. Inni krzyknęli do niego, ale on odkopnął siano na bok i ruszył w kierunku budki. – Cholera, pusta! Pozostali wydali wrzask zachwytu. Marynarz zatrzasnął drzwiczki – co ciekawe, zasuwa była od wewnątrz – i zaczął skakać po klatce, wyjąc jak pawian. Z początku pomyślałem, że na pewno się myli i obejrzałem się na młodą kobietę oraz karła. Oboje obserwowali marynarza, ale ich zachowanie nie wskazywało, że coś mu grozi ze strony znajdującego się tam zwierzęcia. Gdy drugi marynarz wgramolił się do klatki i przyciągnął budę do krat, zobaczyłem, że rzeczywiście jest pusta. Mimowolnie przeniosłem spojrzenie na młodą kobietę. Czyżby więc taki właśnie był cel tej dziwnej i wzruszającej menażerii bez zwierząt – wystawianie na pokaz samych klatek, kwintesencji uwięzienia ze wszystkimi jego zagadkami? Czy było to zoo abstrakcyjne, jakiś dziwaczny komentarz do sensu życia? Jednakże ani młoda kobieta, ani karzeł nie wydawali się na to dość subtelni i prawdopodobnie istniało mniej wydumane wyjaśnienie. Może kiedyś były tu zwierzęta, lecz pozdychały, a dziewczyna i jej towarzysz przekonali się, że ludzie mimo wszystko przychodzą i gapią się na puste klatki z fascynacją miłośników nieczynnych cmentarzy. Po jakimś czasie przestali pobierać opłaty za wstęp, tylko snuli się bez celu z miasta do miasta... Krzyk za plecami przerwał mi wątek myśli. Marynarz przebiegł obok mnie, ocierając się o moje ramię. Jakby odkrycie pustej klatki usunęło wszelkie hamulce, marynarze zaczęli gonić karła między wozami. Na pierwszą oznakę Kłopotów kobieta podniosła się i znikła w wozie mieszkalnym. Biedny karzeł musiał bronić się sam. Jeden z marynarzy podłożył mu nogę i zerwał kapelusz z głowy, gdy nieszczęśnik leżał na ziemi, majtając nogami w powietrzu. Marynarz przede mną złapał kapelusz i miał zamiar rzucić go na dach wozu. Przysunąłem się, chwyciłem go za rękę, ale zdołał się wyrwać. Karzeł zniknął z pola widzenia, gdy druga grupa marynarzy zajęła się obracaniem wozu i pchaniem go w kierunku rzeki. Dwóch wpadło między konie, niosąc dziewczęta na plecach. Siwy ogier, który prowadził karawanę przez most, nagle pogalopował wzdłuż brzegu. Biegnąc za nim, usłyszałem ostrzegawczy okrzyk, a potem dudnienie kopyt na mokrej murawie i kobiecy pisk. Koń skręcił gwałtownie tuż przy mnie. Uderzony w głowę i w ramię, ciężko upadłem na ziemię. Musiały minąć ze dwie godziny, nim się ocknąłem, leżąc na ławce przy brzegu rzeki. Miasto spało pod nocnym niebem. Słyszałem cichy szmer, gdy szczur wodny wędrował wzdłuż rzeki, i daleki plusk wody pod mostem. Usiadłem i otrzepałem rosę, która osiadła na moim ubraniu. Dalej od brzegu wozy cyrkowe stały na polanie mroku, ciemne sylwetki koni trwały w bezruchu przy wodzie. Pozbierałem się do kupy i pomyślałem, że pewnie gdy koń mnie ogłuszył marynarze przenieśli mnie na ławkę i zostawili, bym doszedł do siebie. Hołubiąc obolałą głowę i ramię, rozejrzałem się w poszukiwaniu hałaśliwej grupy, ale brzeg był wyludniony. Podniosłem się i powoli ruszyłem w stronę cyrku w nikłej nadziei, że może karzeł pomoże mi wrócić do domu. Dwadzieścia jardów dalej zobaczyłem, że coś porusza się w jednej z klatek. Biały kształt przesuwał się tuż przy kracie. Ani karła, ani młodej kobiety nigdzie nie było widać, ale wozy stały na swoich miejscach. Stanąłem na środku areny i rozglądałem się niepewnie, świadom, że mieszkańcy klatek wreszcie wyleźli z bud. Kanciaste szare sylwetki ledwo majaczyły w ciemności, ale były tak znajome jak gryzący zapach, który dochodził z klatek. Usłyszałem głos za plecami, jedno wulgarne słowo. Odwróciłem się i zobaczyłem, że jeden z mieszkańców wlepia we mnie zimne oczy. Gdy spostrzegł, że na niego patrzę, podniósł rękę i poruszył palcami w obscenicznym geście. Rozbrzmiał drugi głos, a po nim chór obelżywych gwizdów. Z wysiłkiem udało mi się zachować jasność myśli. Zacząłem ostrożnie okrążać klatki, ostatecznie potwierdzając tożsamość ich mieszkańców. Z wyjątkiem jednej na końcu wszystkie były zajęte. Chude postaci stały przy kratach, które chroniły je przede mną, ich blade twarze lśniły w nikłym świetle. Wreszcie poznałem zapach płynący z klatek. Gdy odchodziłem, ścigały mnie urągliwe głosy. Młoda kobieta wstała z łóżka i spokojnie patrzyła za mną ze stopni wozu mieszkalnego.