Strona 1 Słownik astronomiczny Wszechświat Opracowany na podstawie : Encyklopedia PWN „Natura” 2012 Strona 2 Abbe ERNST, ur. 23 I 1840, Eisenach, zm. 14 I 1905, Jena, fizyk niemiecki; współzałożyciel (1866) zakładów opt. Zeissa; 1870–96 profesor uniw. w Jenie; także dyr. obserwatorium astr. tamże; skonstruował wiele przyrządów opt. (refraktometr Abbego, obiektyw achromatyczny i in.), oprac. (1872) teorię mikroskopu opt., sformułował warunek poprawnej konstrukcji przyrządów do pomiaru długości (tzw. postulat Abbego). ** Abbot b t] CHARLES GREELEY, ur. 31 V 1872, Wilton (stan New Hampshire), zm. 17 XII 1973, Waszyngton, astrofizyk amerykański; dyrektor obserwatorium astronomicznego w Waszyngtonie; wyznaczył z dużą dokładnością wartość stałej słonecznej; prace z aktynometrii ** aberracja światła, astr. pozorne odchylenie położenia obserwowanego ciała niebieskiego na sferze niebieskiej od jego położenia rzeczywistego wywołane zmianą kierunku promieni świetlnych wskutek ruchu Ziemi; poglądowo zjawisko aberacji światła wyjaśnia się jako wynik sumowania wektorów prędkości obserwatora i prędkości światła; aberracja światła roczna jest skutkiem ruchu obiegowego Ziemi; gwiazdy zataczają w ciągu roku elipsy aberracyjne wokół ich średnich położeń na sferze niebieskiej; aberracja światła dzienna jest wynikiem obrotu Ziemi; aberracja światła wiekowa jest wywołana ruchem Układu Słonecznego jako całości; aberację światła odkrył 1728 J. Bradley. ** absorpcja międzygwiazdowa, astr. > ekstynkcja międzygwiazdowa. ** Abu al-Wafa MUHAMMAD IBN MUHAMMAD, Muhammad Ibn Muhammad Abū al- Wafā’, ur. 10 VI 940, Buzdżan (ostan Chorasan, Iran), zm. 1 VII 998, Bagdad, arabski matematyk i astronom; oprac. tablice sinusów (co 15 z dokładnością ośmiu znaków dziesiętnych) i tangensów, odkrył nierównomierność w ruchu Księżyca (tzw. wariację). ** Abzu, Apsu, w mitologii staroż. Mezopotamii odwieczny ocean słodkich wód podziemnych, reprezentujący pierwiastek męski; władał nim Enki; wraz z Tiamat pierwiastek kształtującego się wszechświata. ** Acamar,  Eridani, gwiazda leżąca w gwiazdozbiorze Erydanu; Oznaczenie:  Eridani Rodzaj obiektu: gwiazda podwójna Lokalizacja: galaktyka: Galaktyka; Erydan Współrzędne i odległość od Ziemi: 1 Eri rektascensja: 2h 58m 15s deklinacja: -40° 18 161 l.św. = 49 pc = 10 181 640 AU, 2 Eri rektascensja: 2h 58m 16s deklinacja: -40° 18 161 l.św. = 49 pc = 10 181 640 AU Strona 3 Typ widmowy i klasa jasności: A4III (dla całego układu), A3V (1 Eri), A2 (2 Eri) Jasność absolutna: układ: -0,59m Jasność widoma (obserwowana): układ: +2,88m; jasność składników układu lub gwiazdy pojedynczej: +3,4m (1 Eri), +4,4m (2 Eri) Temperatura efektywna: układ: 8300 K m ma jasność widomą 3 , 24; Acamar jest olbrzymem 100 razy jaśniejszym od Słońca; odległość od Ziemi 161 lat świetlnych. ** ACE, ang. Advanced Composition Explorer, amerykański próbnik kosmiczny; wyniesiony w przestrzeń międzyplanetarną 25 VIII 1997 przez rakietę Delta; krąży po orbicie wokół punktu Lagrange’a w układzie Słońce–Ziemia, oddalonego ok. 1,5 mln km od Ziemi. Zadaniem misji jest przeprowadzenie kompleksowych pomiarów strumieni populacji cząstek obecnych w ośrodku międzyplanetarnym w szerokim zakresie ich energii; gł. celem wykonywanych pomiarów jest określenie i porównanie składu pierwiastkowego, izotopowego oraz stopnia jonizacji materii pochodzenia słonecznego, międzyplanetarnego i galaktycznego. Badania ACE służą poznaniu m.in.: procesów powstawania oraz ewolucji materii słonecznej i galaktycznej, kształtowania się i struktury korony słonecznej, procesu propagacji wiatru słonecznego w bliskim otoczeniu Słońca, wpływu rozbłysków słonecznych na zmianę właściwości fiz. plazmy wypływającej ze Słońca, efektów oddziaływania wiatru słonecznego i cząstek emitowanych w trakcie rozbłysków na atmosferę i magnetosferę Ziemi oraz materię księżycową, a także mechanizmów fiz. odpowiedzialnych za transport cząstek i ich akcelerację w przestrzeni kosmicznej. ** Achernar, α Eridani, najjaśniejsza gwiazda w gwiazdozbiorze Erydanu; Oznaczenie: α Eridani Rodzaj obiektu: gwiazda pojedyncza Lokalizacja: galaktyka: Galaktyka; Erydan Współrzędne i odległość od Ziemi: rektascensja: 1h 37m 42s deklinacja: -57° 15 144 l.św. = 44 pc = 9 106 560 AU Typ widmowy i klasa jasności: B3V Jasność absolutna: jasność składników układu lub gwiazdy pojedynczej: - 2,77m Jasność widoma (obserwowana): jasność składników układu lub gwiazdy pojedynczej: +0,46m Temperatura efektywna: układ: 18700 K m wizualna wielkość gwiazdowa 0 , 46; jest karłem 5500 razy jaśniejszym od Słońca; odległa od Ziemi o 144 lata świetlne. ** achondryty [gr. a- ‘nie’, chóndros ‘bryłka’], meteoryty kamienne (aerolity); składają się gł. z minerałów krzemianowych z grup piroksenów i plagioklazów, są pozbawione Strona 4 specyficznych dla meteorytów kulistych krystalicznych skupień, zw. chondrami (chondryty); pod względem składu chem., mineralnego i struktury najbardziej ze wszystkich meteorytów są zbliżone do niektórych skał ziemskich (anortozytów i gabr). ** Acrux, α Crucis, jaśniejszy składnik gwiazdy wielokrotnej leżącej w gwiazdozbiorze Krzyż Południa; Oznaczenie: α Crucis Rodzaj obiektu: gwiazda wielokrotna Lokalizacja: galaktyka: Galaktyka; Krzyż Południa Współrzędne i odległość od Ziemi: α1 Cru rektascensja: 12h 26m 36s deklinacja: -63° 06 320 l.św. = 98 pc = 20 236 800 AU, α2 Cru rektascensja: 12h 26m 37s deklinacja: -63° 06 320 l.św. = 98 pc = 20 236 800 AU Typ widmowy i klasa jasności: B0IV (α1 Cru) Jasność absolutna: układ: -4,19m Jasność widoma (obserwowana): układ: +0,76m; jasność składników układu lub gwiazdy pojedynczej: +1,33m (α1 Cru), +2,1m (α2 Cru) Temperatura efektywna: temperatura składników układu lub gwiazdy pojedynczej: α1 Cru — 27000 K m gwiazda podwójna spektroskopowo; jasność widoma 1 , 33 (łączna jasność widoma m układu 0 , 76); jest podolbrzymem 30 tysięcy razy jaśniejszym od Słońca; odległa od Ziemi o około 320 lat świetlnych. ** „Acta Astronomica”, astr. kwartalnik nauk., założony 1925 przez T. Banachiewicza; od 1990 wydawane przez Fundację Astronomii Polskiej w Warszawie. ** Adams d mz] JOHN COUCH, ur. 5 VI 1819, Laneast (Kornwalia), zm. 21 I 1892, Cambridge (hrab. Cambridgeshire), bryt. astronom i matematyk; od 1858 profesor uniw. w Cambridge, od 1861 dyr. obserwatorium astr. tamże; czł. Tow. Król. w Londynie; na podstawie analizy ruchu Urana obliczył 1845 (niezależnie od U.J.J. Le Verriera) elementy orbity nie znanej wówczas planety Neptuna, wykazał, że Leonidy (rój meteorów) są związane z kometą Tempel-Tuttle’a. ** Adams d mz] W ALTER SYDNEY, ur. 20 XII 1876, Kassab (Syria), zm. 11 V 1956, Pasadena (USA), astrofizyk amerykański; 1923–46 dyr. obserwatorium na Mount Wilson; prace w dziedzinie spektroskopii Słońca, gwiazd i materii międzygwiazdowej; 1914 współtwórca metody paralaks spektroskopowych; badał widmo białego karła (Syriusz B) w celu potwierdzenia grawitacyjnego przesunięcia linii widmowych ku czerwieni przewidzianego przez ogólną teorię względności; wykrył dwutlenek węgla w atmosferze Wenus, zmierzył ilość pary wodnej i tlenu w atmosferze Marsa. ** Strona 5 Adhara,  Canis Maioris, druga pod względem jasności gwiazda w gwiazdozbiorze Wielkiego Psa; Oznaczenie:  Canis Maioris Rodzaj obiektu: gwiazda podwójna (jaśniejszy składnik gwiazdy podwójnej) Lokalizacja: galaktyka: Galaktyka; Wielki Pies Współrzędne i odległość od Ziemi: rektascensja: 6h 58m 38s deklinacja: -28° 58 430 l.św. = 132 pc = 27 193 200 AU Typ widmowy i klasa jasności: B2II Jasność absolutna: układ: -4,11m Jasność widoma (obserwowana): układ: +1,50m Temperatura efektywna: układ: 19000 K m jest jaśniejszym składnikiem gwiazdy podwójnej; jasność widoma 1 , 50; olbrzym 20 tys. razy jaśniejszy od Słońca; odległa od Ziemi o 430 lat świetlnych. ** Aditjowie [sanskr. āditya], mit. ind. grupa wedyjskich bogów słonecznych, synów Aditi, którym przewodzi Waruna; Aditjowie są strażnikami kosm. porządku (ryta), oddalają zło, wymierzają sprawiedliwość, karzą za grzechy; początkowo wymieniano 6, lub, najczęściej 7 Aditjów, potem przyjęto liczbę 12 jako odpowiednik 12 miesięcy; najważniejsi to: Mitra, Arjaman, Bhaga, czasem do grupy tej zalicza się także Sawitara, Surję, Wisznu, Indrę. ** Adonaj hebr., ‘(mój) Pan’], jedno z imion Boga w Starym Testamencie; w judaizmie tak najczęściej jest czytany tetragram JHWH. ** Adrastea, astr. księżyc Jowisza, drugi licząc wg rosnącej odległości od planety. ** Adres Ziemianina Gdyby się pokusić o spisanie dokładnego adresu Ziemianina to brzmiałby on następująco: • Wszechświat, • Lokalna Supergromada, • Gromada Lokalna, • Galaktyka, jedna ze spiralnych galaktyk w tej Gromadzie Lokalnej, • skraj jednego z ramion Galaktyki, • Słoneczny układ planetarny — około 8,5 kpc od centrum Galaktyki (tabela: Najbliższe gwiazdy), • Ziemia — trzecia od centralnej gwiazdy — Słońca — planeta Układu Słonecznego. Magdalena Kożuchowska ** Strona 6 ADS, ang. New General Catalogue of Double Stars, katalog gwiazdowy opublikowany 1932 przez R.G. Aitkena; zawiera opis 17 180 gwiazd podwójnych. ** aerolity [gr. aēr ‘powietrze’, líthos ‘kamień’], meteoryty kamienne zbudowane gł. z krzemianów, z podrzędnym tylko udziałem niklonośnego żelaza i związków niekrzemianowych; aerolity dzielą się na 2 gł. grupy: chondryty i achondryty. ** Afrodyta, Aphrodítē, mit. gr. bogini pożądania i przyjemności seksualnej; utożsamiana z rzym. Wenus; pewne cechy Afrodyty wskazują na jej wschodnie pochodzenie (Asztarte); Afrodyta roztacza opiekę nad kochankami (Jazon i Medea) i ucieleśnia zmysłowe piękno, któremu każdy musi ulec (Hipolit, Pazyfae); wg jednej z wersji miała powstać z piany mor. (gr. aphrós) zroszonej krwią okaleczonego boga nieba, Uranosa (Afrodyta Urania), wg innej, była córką Zeusa i Dione, boginią miłości zmysłowej, powszechnie spotykanej (Afrodyta Pandemia); obok żeńskiego pojawia się też aspekt męski Afrodyty (kult brodatej Afrodyty i męskiego Afroditosa); atrybuty Afrodyty: przepaska i zwierciadło, róża i mirt, gołąb i wróbel, łabędź, zając i kozioł; czczona gł. na Cyprze (sanktuaria w Pafos i Amathus), w Azji Mniejszej, Atenach (tzw. świątynia Afrodyty i Erosa w ogrodach), południowej Italii i na Sycylii. Najsłynniejsze przedstawienia Afrodyty w sztuce gr. to: Afrodyta z Knidos Praksytelesa z IV w., Afrodyta Medycejska, Afrodyta Kapitolińska oraz Afrodyta z Melos (Wenus z Milo); w sztuce nowoż. temat podejmowany m.in. przez S. Botticellego, Tycjana, Tintoretta. ** Agassiz agas ] JEAN LOUIS RODOLPHE, ur. 28 V 1807, Môtier-en-Vully (kanton Fryburg), zm. 14 XII 1873, Cambridge (stan Massachusetts, USA), szwajcarski zoolog, paleontolog, geolog, wykładowca. Od 1832 profesor uniw. w Neuchâtel, od 1848 Uniw. Harvarda w Cambridge, założyciel Muzeum Zoologii Porównawczej tamże; badania nad kopalnymi szkarłupniami, mięczakami, rybami; rozwinął prace w dziedzinie anatomii porównawczej; przeciwnik ewolucjonizmu (zwolennik kreacjonizmu); zajmował się glacjologią, pierwszy wyraził pogląd o istnieniu wielkiego zlodowacenia w czwartorzędzie; autor: Recherches sur les poissons fossils (t. 1–5 1833–44), Études sur les glaciers (1840), The Structure of Animal Life (1862), Methods of Study in Natural History (1863). ** Agena, Hadar, β Centauri, druga pod względem jasności gwiazda w gwiazdozbiorze Centaura; Oznaczenie: β Centauri Rodzaj obiektu: gwiazda podwójna (jaśniejszy składnik gwiazdy podwójnej) Lokalizacja: galaktyka: Galaktyka; Centaur Współrzędne i odległość od Ziemi: rektascensja: 14h 03m 50s deklinacja: - 60° 22 525 l.św. = 161 pc = 33 201 000 AU (według innych źródeł 335 lat świetlnych) Typ widmowy i klasa jasności: B1III Jasność absolutna: układ: -4,4m Jasność widoma (obserwowana): układ: +0,61m Temperatura efektywna: układ: 24000 K Strona 7 olbrzym. ** AGK, niem. Katalog der Astronomischen Gesellschaft, katalog gwiazdowy zaproponowany 1867 przez F.W. Argelandera; w pierwszej wersji zawierał opisy ok. 190 tys. gwiazd nieba północnego i części południowej; od 1969 istnieje na taśmach magnet. AGK 3, podający również ruchy własne gwiazd. ** AGN, astr.  aktywne jądra galaktyk. ** Ahura Mazda, Auramazda, Ohrmazd, Ormuzd staroirań., ‘pan mądry’], najwyższy bóg w niektórych religiach przedawestyjskich (tzn. przed reformą Zaratusztry) oraz w zaratusztrianizmie i jego późniejszej odmianie zoroastryzmie. W teologii zaratusztriańskiej Ahura Mazda emanował z siebie Spenta Mainju ‘duch stworzyciel’], ducha dobra, światła, życia, którego przeciwnikiem jest Aryman (Angra Mainju) ‘duch zniszczenia’]; w Aweście Ahura Mazda jest identyfikowany z dobrym duchem walczącym ze złym Arymanem, walka między nimi wyznacza dzieje świata; w późniejszych źródłach (od III w.) ojcem bliźniaczych duchów Ahura Mazdy i Arymana jest Zurwan ‘czas’]; w walce z Arymanem pomagają Ahura Mazdzie Amesza Spenta (uosobienie dobrych mocy); wyobrażeniem Ahura Mazdy jest uskrzydlony dysk słoneczny, symbolem — oczyszczający ogień. ** Airy ri] Sir GEORGE BIDDELL, ur. 27 VII 1801, Alnwick, zm. 21 I 1892, Greenwich, astronom brytyjski; 1826–35 profesor uniw. w Cambridge, od 1828 dyr. obserwatorium astr. tamże, 1835–81 dyr. obserwatorium astr. w Greenwich; prace w dziedzinie astronomii teoret. i optyki astr.; oprac. m.in. metodę wyznaczania paralaksy Słońca, odkrył klasę funkcji cylindrycznych (funkcje Airy’ego), ważną w optyce teoret.; odkrył astygmatyzm oka ludzkiego i w celu korekcji tej wady wprowadził okulary z soczewkami sferyczno-cylindrycznymi. ** Aitken tk n] ROBERT GRANT, ur. 31 XII 1864, Jackson (stan Kalifornia), zm. 29 X 1951, Berkeley (tamże), astronom amerykański; od 1930 dyr. Lick Observatory na Mount Hamilton (Kalifornia); prowadził obserwacje i pomiary gwiazd podwójnych (odkrył 3100 par), oprac. katalog zawierający 17 180 gwiazd podwójnych; badał satelity planet. ** Akadów religia, religiozn.  babilońsko-asyryjska religia. ** akrecja łac. accretio ‘przyrastanie’], astr. spadanie rozproszonej materii na powierzchnię gwiazdy lub do czarnej dziury. Podczas akrecji energia mechaniczna Strona 8 opadającej materii zamienia się w ciepło, czemu towarzyszy emisja promieniowania elektromagnetycznego W większości wypadków, a zwłaszcza w układach podwójnych, materia podlegająca akrecji ma znaczny moment pędu, uniemożliwiający bezpośrednie opadnięcie na powierzchnię gwiazdy; etapem pośrednim jest utworzenie się wokół gwiezdnego obracającego się dysku, tzw. dysku akrecyjnego; dopiero utrata momentu pędu przez część cząstek w wyniku oddziaływań z materią dysku powoduje ich dalsze opadanie. ** aktywne jądra galaktyk, ang. Active Galactic Nuclei (AGN), centralne części galaktyk aktywnych; procesy generowania energii w AGN są związane z obecnością masywnej (o masie powyżej miliona mas Słońca) czarnej dziury; akrecja (spadek) materii na obracającą się czarną dziurę jest najwydajniejszym znanym procesem generowania energii w przyrodzie — pozwala zamienić na energię do kilkunastu procent masy spoczynkowej opadającej materii; duża jasność AGN sprawia, że galaktyki aktywne można obserwować nawet z bardzo dużych odległości (porównywalnych z rozmiarami obserwowalnej części Wszechświata). ** aktywność magnetyczna gwiazd, zespół zjawisk zachodzących na powierzchni i w atmosferze chłodnych gwiazd mających podfotosferyczną warstwę konwektywną; jest wynikiem oddziaływania pól magnet. z ruchami materii w zewn. warstwach gwiazd; najlepiej zaobserwowana na Słońcu (aktywność słoneczna). ** aktywność promieniotwórcza, szybkość rozpadu jąder substancji promieniotwórczej określana liczbą rozpadów jąder atomowych danej próbki substancji promieniotwórczej w jednostce czasu; aktywność promieniotwórcza jest proporcjonalna do liczby jąder promieniotwórczych N(t) zawartych w chwili t w próbce substancji: A = N(t), gdzie — prawdopodobieństwo rozpadu jednego jądra w jednostce czasu, zwana stałą rozpadu promieniotwórczego danej substancji; zgodnie z prawem rozpadu promieniotwórczego, aktywność promieniotwórcza zanika wykładniczo w czasie; jeśli jądra promieniotwórcze próbki mogą rozpadać się na n różnych sposobów, to całkowite prawdopodobieństwo rozpadu jest sumą i1 i , zaś aktywność n λ λ prawdopodobieństw poszczególnych rodzajów rozpadu promieniotwórcza próbki jest sumą aktywności odpowiadających tym rozpadom; aktywność promieniotwórcza nie zależy od rodzaju związku chemicznego, w którym występują dane atomy promieniotwórcze, temperatury ani ciśnienia; jednostką aktywności promieniotwórczej w układzie SI jest bekerel (Bq), jednostkami pozaukładowymi zaś są: kiur (Ci) — 1 Ci = 37 GBq, oraz rutherford (Rd) — 1 Rd = 1 MBq; stosunek aktywności promieniotwórczej próbki do jej masy lub objętości nazywa się aktywnością właściwą i wyraża się w Bq/kg lub Bq/m3 (Ci/g lub Ci/cm3). ** aktywność słoneczna, aktywność magnetyczna Słońca, zespół zjawisk obserwowanych w atmosferze Słońca (plamy słoneczne, bryzgi chromosferyczne, flokuły, pochodnie słoneczne, protuberancje, rozbłyski słoneczne) związany z wypływaniem pola magnetycznego z jego wnętrza. Zjawiska te występują ze zmieniającym się okresowo natężeniem (okres średnio ok. 11,4 lat, 8–17 lat w różnych cyklach); miarą aktywności słonecznej są zazwyczaj tzw. liczby Wolfa, Strona 9 określające liczbę plam i ich grup w fotosferze Słońca; są one w czasie maksimum aktywności słonecznej średnio 20 razy większe niż w czasie minimum; przyczyną zmian aktywności słonecznej są zjawiska magnetyczne zachodzące w zewnętrznych warstwach Słońca, o czym świadczy wzrost natężenia pola magnetycznego w obszarach aktywnych; decydujący wpływ na te zjawiska ma prawdopodobnie niejednorodny obrót zewnętrznych warstw Słońca, gdyż obszary aktywne występują w obrębie pasa o szerokości 35° po obu stronach równika słonecznego; aktywność słoneczna wywiera wpływ na stan fizyczny atmosfery Ziemi. Przejawy aktywności podobnej do aktywności słonecznej obserwuje się na wielu innych chłodnych gwiazdach; zmienia się ona z okresami podobnymi do cyklu słonecznego, przy czym szybko rotujące gwiazdy są dużo aktywniejsze od rotujących tak wolno jak Słońce. ** Akwarydy, astr. 3 roje meteorów o radiantach w gwiazdozbiorze Wodnika (Aquarius); maksima obfitości ok. 4 V, 28 VII i 5 VIII; Akwarydy pochodzą prawdopodobnie z rozpadania się komety Halleya. ** Alahatala [arab. Allah ta’ala ‘Bóg Wszechmocny’], Istota Najwyższa, bóg-stwórca w wierzeniach ludów na wyspie Seram (wschodnia Indonezja); wyobrażany w postaci ludzkiej, przebywa na szczycie niewidzialnej 9-piętrowej góry kosm. utożsamianej ze świętą górą Murkele. ** Alamak, astr.  Almaak. ** Albategnius, arabski astronom i matematyk,  Battani, Al-. ** albedo łac., ‘białość’], wielkość charakteryzująca zdolność odbijania promieniowania przez daną powierzchnię; w astronomii stosuje się albedo Bonda, określone jako stosunek strumienia odbitego we wszystkich kierunkach od powierzchni (np. planety, jej satelity) do całkowitego strumienia docierającego do niej od Słońca; średnie albedo w świetle widzialnym wynosi: Merkury 0,06, Wenus 0,60, Ziemia 0,39, Mars 0,16, Jowisz 0,70, Saturn 0,75, Uran 0,50, Neptun 0,82, Pluton 0,15, Księżyc 0,07, jądro komety Halleya 0,03. ** Albireo, β Cygni, piąta pod względem jasności gwiazda w gwiazdozbiorze Łabędzia; Oznaczenie: β Cygni Rodzaj obiektu: gwiazda wielokrotna (optycznie podwójna) Lokalizacja: galaktyka: Galaktyka; Łabędź Współrzędne i odległość od Ziemi: Albireo rektascensja: 19h 30m 43s deklinacja: 27° 58 385 l.św. = 118 pc = 24 347 400 AU, Beta Cygni B rektascensja: 19h 30m 45s deklinacja: 27° 58 385 l.św. = 118 pc = 24 347 400 AU Strona 10 Typ widmowy i klasa jasności: K3II (Albireo), B8V (Beta Cygni B) Jasność absolutna: jasność składników układu lub gwiazdy pojedynczej: - 2,32 (Albireo), -0,25m (Beta Cygni B) m Jasność widoma (obserwowana): jasność składników układu lub gwiazdy pojedynczej: +3,05m (Albireo), +5,1m (Beta Cygni B) Temperatura efektywna: temperatura składników układu lub gwiazdy pojedynczej: Albireo — 4000 K jedna z gwiazd tworzących Krzyż Północy; jasność widoma 3,08m; Albireo jest olbrzymem 1300 razy jaśniejszym od Słońca; optycznie podwójna; odległa od Układu Słonecznego o ok. 390 lat świetlnych. ** Alchwarizmi, arabski matematyk i astronom,  Chuwarizmi, Al-’Muhammad Ibn Musa. ** Alcor, Alkor, 80 Ursae Maioris, gwiazda pulsująca leżąca w gwiazdozbiorze Wielkiej Niedźwiedzicy; Oznaczenie: 80 Ursae Maioris Rodzaj obiektu: gwiazda podwójna (widoczny tylko jaśniejszy składnik) Lokalizacja: galaktyka: Galaktyka; Wielka Niedźwiedzica Współrzędne i odległość od Ziemi: rektascensja: 13h 25m 13s deklinacja: 55° 00 81 l.św. = 25 pc = 5 122 440 AU Typ widmowy i klasa jasności: A5V Jasność absolutna: układ: +2,09m Jasność widoma (obserwowana): układ: +4,01m Temperatura efektywna: układ: 8200 K ma jasność widomą 4,01m; jest karłem 14 razy jaśniejszym od Słońca; odległa o 81,1 lat świetlnych od Ziemi. ** Alcyone, Alkione,  Tauri, najjaśniejsza gwiazda w Plejadach; Oznaczenie:  Tauri Rodzaj obiektu: gwiazda pojedyncza Lokalizacja: galaktyka: Galaktyka; Byk Współrzędne i odległość od Ziemi: rektascensja: 3h 47m 29s deklinacja: 24° 07 385 l.św. = 118 pc = 24 347 400 AU Typ widmowy i klasa jasności: B7III Jasność absolutna: jasność składników układu lub gwiazdy pojedynczej: - 2,41m Jasność widoma (obserwowana): jasność składników układu lub gwiazdy pojedynczej: +2,87m Temperatura efektywna: układ: 13200 K Strona 11 ma jasność widomą 2,87m; jest olbrzymem 1800 razy większym od Słońca; odległa o 370 lat świetlnych od Ziemi. ** Aldebaran, α Tauri, najjaśniejsza gwiazda w gwiazdozbiorze Byka; Oznaczenie: α Tauri Rodzaj obiektu: gwiazda wielokrotna (najjaśniejszy składnik układu) Lokalizacja: galaktyka: Galaktyka; Byk Współrzędne i odległość od Ziemi: rektascensja: 4h 35m 55s deklinacja: 16° 30 65 l.św. = 20 pc = 4 110 600 AU Typ widmowy i klasa jasności: K5III Jasność absolutna: układ: -0,63m Jasność widoma (obserwowana): układ: +0,87m Temperatura efektywna: układ: 4000 K jasność widoma 0,85m; olbrzym 400 razy jaśniejszy od Słońca; odległa od Ziemi o 65,1 lat świetlnych. ** Alderamin, α Cephei, najjaśniejsza gwiazda w gwiazdozbiorze Cefeusza; Oznaczenie: α Cephei Rodzaj obiektu: gwiazda pojedyncza Lokalizacja: galaktyka: Galaktyka; Cefeusz Współrzędne i odległość od Ziemi: rektascensja: 21h 18m 35s deklinacja: 62° 35 48,8 l.św. = 15 pc = 3 086 112 AU Typ widmowy i klasa jasności: A7V Jasność absolutna: jasność składników układu lub gwiazdy pojedynczej: +1,57m Jasność widoma (obserwowana): jasność składników układu lub gwiazdy pojedynczej: +2,44m Temperatura efektywna: układ: 8000 K jasność widoma 2,44m; karzeł 20 razy jaśniejszy od Słońca; odległa od Ziemi o 48,8 lat świetlnych. ** Aldrin :ldr n] EDWIN EUGENE , ur. 20 I 1930, Montclair (stan Nowy Jork), astronauta amerykański; uczestnik 2 załogowych lotów kosmicznych: 11–15 XII 1966 z J. Lovellem jako drugi pilot statku Gemini 12; 16–24 VII 1969 jako nawigator statku Apollo 11 i pilot lądownika księżycowego LM Eagle uczestniczył wraz z N. Armstrongiem i M. Collinsem w pierwszej w historii wyprawie człowieka na Księżyc; 20 VII 1969 wylądował wraz z Armstrongiem w lądowniku księżycowym na obszarze Morza Spokoju, a 21 VII 1969 jako drugi w historii człowiek (po Armstrongu) stanął na powierzchni Księżyca. Strona 12 ** Alembert al b :r] JEAN Le Rond d’ , ur. 16 XI 1717, Paryż, zm. 29 X 1783, tamże, francuski filozof, matematyk i fizyk; od 1754 członek i od 1772 sekretarz Akademii Francuskiej; wraz z D. Diderotem był założycielem i współredaktor Wielkiej encyklopedii francuskiej, w której kierował działami fizyki i matematyki; 1757 wskutek represji politycznej porzucił redakcję; jeden z głównych przedstawicieli filozofii francuskiej oświecenia; głosił program filozofii antyspekulatywnej, empirycznej, opartej na faktach doświadczenia zmysłowego, rozwijał materialistyczną interpretację przyrody (L’essai sur les éléments de philosophie... 1759); jego główne prace matematyczne dotyczyły teorii równań różniczkowych zwyczajnych i cząstkowych, a prace fizyczne — mechaniki teoretycznej (Traité de dynamique 1743); zajmował się też estetyką i muzyką (De la liberté en musique 1759); inne ważniejsze prace: Les recherches sur la précision des équinoxes (1749), Wstęp do encyklopedii (1751, wydanie polskie 1954), Recherches sur différents points importants du système du monde (1754). ** alert [fr. alerte ‘alarm’], geofiz. stan międzynarodowy pogotowia obserwacyjnego w okresach wzmożonej aktywności Słońca, silnych zaburzeń magnetycznych. ** alfa, astr. α, oznaczenie zazwyczaj najjaśniejszej gwiazdy w danym gwiazdozbiorze np. α Tauri — najjaśniejsza gwiazda w gwiazdozbiorze Byka (Taurus). ** Alfa Centauri, α Centauri, gwiazda wielokrotna (potrójna) w gwiazdozbiorze Centaura; Oznaczenie: α Cen Rodzaj obiektu: gwiazda wielokrotna (potrójna) Lokalizacja: galaktyka: Galaktyka; Centaur Współrzędne i odległość od Ziemi: Alfa Centauri A rektascensja: 14h 39m 36s deklinacja: -60° 50 4,4 l.św. = 1 pc = 278 256 AU, Alfa Centauri B rektascensja: 14h 39m 36s deklinacja: -60° 50 4,4 l.św. = 1 pc = 278 256 AU, Proxima rektascensja: 14h 29m 43s deklinacja: -62° 40 4,2 l.św. = 1 pc = 265 608 AU Typ widmowy i klasa jasności: G2V (Alfa Centauri A), K5V (Alfa Centauri B), M5V (Proxima) Jasność absolutna: jasność składników układu lub gwiazdy pojedynczej: +4,40 (Alfa Centauri A), +5,73m (Alfa Centauri B), +15,1m (Proxima) m Jasność widoma (obserwowana): jasność składników układu lub gwiazdy pojedynczej: -0,01m (Alfa Centauri A), +1,33m (Alfa Centauri B), +11,01m (Proxima) Temperatura efektywna: temperatura składników układu lub gwiazdy pojedynczej: Alfa Centauri A — 6000 K, Proxima — 3200 K składa się z gwiazdy podwójnej, którą tworzą Rigil Centaurus (Alfa Centauri A, Toliman) o jasności widomej –0,01m i Alfa Centauri B o jasności widomej 1,33m, oraz Strona 13 bardzo oddalonej Proximy (Alfa Centauri C), która obiega te gwiazdy prawdopodobnie z okresem wielu milionów lat. ** Alfvén alw :n] HANNES OLOF GÖSTA, ur. 30 V 1908, Norrköping, zm. 2 IV 1995, Djursholm, szwedzki fizyk i astrofizyk; 1940–73 profesor Król. Inst. Technol. w Sztokholmie; czł. m.in. Szwedz. Król. Akad. Nauk; współtwórca magnetohydrodynamiki; za podstawowe prace w tej dziedzinie i ich zastosowanie do fizyki plazmy 1970 otrzymał (z L. Néel’em) Nagrodę Nobla; zajmował się również problemami astrofizyki, m.in. przedstawił teorię promieniowania radioźródeł. ** Algenib,  Pegasi, gwiazda pusująca leżąca w gwiazdozbiorze Pegaza; Oznaczenie:  Pegasi Rodzaj obiektu: gwiazda pojedyncza Lokalizacja: galaktyka: Galaktyka; Pegaz Współrzędne i odległość od Ziemi: rektascensja: 0h 13m 14s deklinacja: 15° 11 333 l.św. = 102 pc = 21 058 920 AU Typ widmowy i klasa jasności: B2IV Jasność absolutna: jasność składników układu lub gwiazdy pojedynczej: - m 2,22 Jasność widoma (obserwowana): jasność składników układu lub gwiazdy pojedynczej: +2,83m Temperatura efektywna: układ: 21000 K jasność widoma 2,83m; podolbrzym 4600 razy jaśniejszy od Słońca; odległa od Ziemi o 333 lata świetlne. ** Algieba,  Leonis, druga pod względem jasności gwiazda w gwiazdozbiorze Lwa; Oznaczenie:  Leonis Rodzaj obiektu: gwiazda podwójna Lokalizacja: galaktyka: Galaktyka; Lew Współrzędne i odległość od Ziemi: 1 Leo rektascensja: 10h 19m 59s deklinacja: 19° 51 125 l.św. = 38 pc = 7 905 000 AU, 2 Leo rektascensja: 10h 19m 59s deklinacja: 19° 51 125 l.św. = 38 pc = 7 905 000 AU Typ widmowy i klasa jasności: K0III (1 Leo), G7III (2 Leo) Jasność absolutna: układ: -0,92m Jasność widoma (obserwowana): układ: +2,01m; jasność składników układu lub gwiazdy pojedynczej: +2,61m (1 Leo), +3,8m (2 Leo) Temperatura efektywna: temperatura składników układu lub gwiazdy pojedynczej: 1 Leo — 4600 K gwiazda podwójna, jaśniejszy składnik ma jasność widomą 2,61m (łączna jasność Strona 14 widoma układu 1,90m); Algieba jest olbrzymem 200 razy jaśniejszym od Słońca; odległa od Ziemi o 126 lat świetlnych. ** Algol, β Persei, druga pod względem jasności gwiazda w gwiazdozbiorze Perseusza; Oznaczenie: β Persei Rodzaj obiektu: gwiazda podwójna (gwiazda zaćmieniowa o okresie orbitalnym 2,87 dnia; najjaśniejszy składnik układu) Lokalizacja: galaktyka: Galaktyka; Perseusz Współrzędne i odległość od Ziemi: rektascensja: 3h 8m 11s deklinacja: 40° 57 93 l.św. = 29 pc = 5 881 320 AU Typ widmowy i klasa jasności: B8V (składnik jaśniejszy) Jasność absolutna: układ: -0,18m Jasność widoma (obserwowana): układ: +2,09m Temperatura efektywna: temperatura składników układu lub gwiazdy pojedynczej: składnik jaśniejszy — 12000 K jest gwiazdą zaćmieniową o okresie orbitalnym 2,87 dnia, odległą o 92,8 lat świetlnych od Ziemi; ma jasność widomą (poza zaćmieniami) 2,12m i jest 200 razy jaśniejsza od Słońca. ** Alhena,  Geminorum, trzecia pod względem jasności gwiazda w gwiazdozbiorze Bliźniąt; Oznaczenie:  Geminorum Rodzaj obiektu: gwiazda pojedyncza Lokalizacja: galaktyka: Galaktyka; Bliźnięta Współrzędne i odległość od Ziemi: rektascensja: 6h 37m 43s deklinacja: 16° 24 105 l.św. = 32 pc = 6 640 200 AU Typ widmowy i klasa jasności: A0IV Jasność absolutna: jasność składników układu lub gwiazdy pojedynczej: - 0,61m Jasność widoma (obserwowana): jasność składników układu lub gwiazdy pojedynczej: +1,93m Temperatura efektywna: układ: 10000 K jasność widoma 1,93m; podolbrzym 200 razy jaśniejszy od Słońca; odległa od Ziemi o 105 lat świetlnych. ** Alioth,  Ursae Maioris, najjaśniejsza gwiazda w gwiazdozbiorze Wielkiej Niedźwiedzicy; Oznaczenie:  Ursae Maioris Strona 15 Rodzaj obiektu: gwiazda pojedyncza (gwiazda magnetyczna o okresie zmian jasności 5,1 dnia) Lokalizacja: galaktyka: Galaktyka; Wielka Niedźwiedzica Współrzędne i odległość od Ziemi: rektascensja: 12h 54m 02s deklinacja: 55° 57 81 l.św. = 25 pc = 5 122 440 AU Typ widmowy i klasa jasności: A0Vp Jasność absolutna: jasność składników układu lub gwiazdy pojedynczej: - 0,21m Jasność widoma (obserwowana): jasność składników układu lub gwiazdy pojedynczej: +1,77m Temperatura efektywna: układ: 9500 K jedna z gwiazd Wielkiego Wozu; średnia jasność widoma 1,77m; karzeł 100 razy jaśniejszy od Słońca; odległa od Ziemi o 80,9 lat świetlnych. ** Alkaid, Benatnash,  Ursae Maioris, trzecia pod względem jasności gwiazda w gwiazdozbiorze Wielkiej Niedźwiedzicy; Oznaczenie:  Ursae Maioris Rodzaj obiektu: gwiazda pojedyncza Lokalizacja: galaktyka: Galkatyka; Wielka Niedźwiedzica Współrzędne i odległość od Ziemi: rektascensja: 13h 47m 32s deklinacja: 49° 19 101 l.św. = 31 pc = 6 387 240 AU Typ widmowy i klasa jasności: B3V Jasność absolutna: jasność składników układu lub gwiazdy pojedynczej: - 0,60m Jasność widoma (obserwowana): jasność składników układu lub gwiazdy pojedynczej: +1,86m Temperatura efektywna: układ: 19000 K jedna z gwiazd Wielkiego Wozu; ma jasność widomą 1,86m; jest karłem 800 razy jaśniejszym od Słońca; odległa od Ziemi o 100 lat świetlnych. ** Alkione, astr.  Alcyone. ** Alkor, astr.  Alcor. ** Allah, Allāh, nazwa jedynego Boga w islamie; znane Arabom przed Mahometem (arab. al-ilah ‘bóg’ pokrewne z ogólnosemickim el, stąd m.in. aramejski Alaha i hebrajski Elohim); muzułm. koncepcja Boga wywodzi się z judaizmu i chrześcijaństwa, ale w islamie szczególnie jest podkreślona jedność i jedyność Allaha; jest on Stwórcą wszystkiego, zatem do niego wszystko należy i on jest Strona 16 jedynym Władcą; Allah — największy Dobroczyńca człowieka, jest także jego sprawiedliwym Sędzią, Litościwym i Miłosiernym; dla tych, którzy mu bezwzględnie zaufali i oddali się całkowicie jest Opiekunem, Przewodnikiem i Obrońcą; atrybuty Allaha są wyrażone w Jego „99 najpiękniejszych imionach”. ** Allen JAMES ALFRED van, fizyk amer., badacz promieniowania kosm.,  Van Allen James Alfred. ** Aller l r] LAWRENCE HUGH, ur. 24 IX 1913, Tacoma (stan Waszyngton), zm. 16 III 2003, Malibu, astrofizyk amerykański; profesor uniw. w Toronto, University of Michigan w Ann Arbor i University of California w Los Angeles; prace w dziedzinie spektroskopii gwiazdowej, badacz składu chem. Słońca, gwiazd i mgławic. ** Almaak, Alamak,  Andromedae, gwiazda wielokrotna leżąca w gwiazdozbiorze Andromedy; Oznaczenie:  Andromedae Rodzaj obiektu: gwiazda wielokrotna Lokalizacja: galaktyka: Galaktyka; Andromeda Współrzędne i odległość od Ziemi: 1 And rektascensja: 2h 03m 53s deklinacja: 42° 20 355 l.św. = 109 pc = 22 450 200 AU, 2 And rektascensja: 2h 03m 54s deklinacja: 42° 20 355 l.św. = 109 pc = 22 450 200 AU Typ widmowy i klasa jasności: K3II (1 And), A0 (2 And) Jasność absolutna: jasność składników układu lub gwiazdy pojedynczej: - 3,09m (1 And) Jasność widoma (obserwowana): jasność składników układu lub gwiazdy pojedynczej: +2,10m (1 And), +5,1m (2 And) Temperatura efektywna: temperatura składników układu lub gwiazdy pojedynczej: 1 And — 4100 K najjaśniejszy składnik ma jasność widomą 2,26m; jest olbrzymem 2300 razy jaśniejszym od Słońca; odległa od Ziemi o 355 lat świetlnych ** Almagest, zniekształcona przez Arabów nazwa dzieła Klaudiusza Ptolemeusza Megálē sýntaxis ‘wielka księga’], pod którą jest znany ten największy zabytek starogr. wiedzy astr., zawierający wykład teorii geocentrycznej budowy świata; do czasów M. Kopernika A. stanowił podstawę wiedzy astr.; zawierał jeden z pierwszych katalogów gwiazd, podający położenie na sferze niebieskiej i jasności 1022 gwiazd oraz opis 48 gwiazdozbiorów; pierwsze drukowane wydania A. ukazały się w Wenecji 1515 (w języku łac.) i Bazylei 1538 (w języku gr.). ** Strona 17 almukantar, almukantarat arab.], okrąg na sferze niebieskiej przechodzący przez punkty o tej samej wysokości. ** Alnair, α Gruis, najjaśniejsza gwiazda w gwiazdozbiorze Żurawia; Oznaczenie: α Gruis Rodzaj obiektu: gwiazda pojedyncza Lokalizacja: galaktyka: Galaktyka; Żuraw Współrzędne i odległość od Ziemi: rektascensja: 22h 08m 14s deklinacja: - 46° 58 101 l.św. = 31 pc = 6 387 240 AU Typ widmowy i klasa jasności: B7IV Jasność absolutna: jasność składników układu lub gwiazdy pojedynczej: - 0,73m Jasność widoma (obserwowana): jasność składników układu lub gwiazdy pojedynczej: +1,74m Temperatura efektywna: układ: 13000 K jasność widoma 1,74m; Alnair jest podolbrzymem 400 razy jaśniejszym od Słońca; odległa od Ziemi o 101 lat świetlnych. ** Alnath, El Nath, Elnoth, β Tauri, druga pod względem jasności gwiazda w gwiazdozbiorze Byka; Oznaczenie: β Tauri Rodzaj obiektu: gwiazda pojedyncza Lokalizacja: galaktyka: Galaktyka; Byk Współrzędne i odległość od Ziemi: rektascensja: 5h 26m 17s deklinacja: 28° 36 131 l.św. = 40 pc = 8 284 440 AU Typ widmowy i klasa jasności: B7III Jasność absolutna: jasność składników układu lub gwiazdy pojedynczej: - m 1,37 Jasność widoma (obserwowana): jasność składników układu lub gwiazdy pojedynczej: +1,65m Temperatura efektywna: układ: 12000 K jasność widoma 1,65m; olbrzym 700 razy jaśniejszy od Słońca; odległa od Ziemi o 131 lat świetlnych. ** Alnilam,  Orionis, czwarta pod względem jasności gwiazda w gwiazdozbiorze Oriona, środkowa w Pasie Oriona; Oznaczenie:  Orionis Rodzaj obiektu: gwiazda pojedyncza Lokalizacja: galaktyka: Galaktyka; Orion Strona 18 Współrzędne i odległość od Ziemi: rektascensja: 5h 36m 12s deklinacja: -1° 12 1300 l.św. = 399 pc = 82 212 000 AU Typ widmowy i klasa jasności: B0Ia Jasność absolutna: jasność składników układu lub gwiazdy pojedynczej: - 6,38m Jasność widoma (obserwowana): jasność składników układu lub gwiazdy pojedynczej: +1,70m Temperatura efektywna: układ: 26000 K jasność widoma 1,70m; nadolbrzym 280 tysięcy razy jaśniejszy od Słońca; odległość od Ziemi 1300 lat świetlnych. ** Alnitak,  Orionis, jasna gwiazda w gwiazdozbiorze Oriona, jedna z Pasa Oriona; Oznaczenie:  Orionis Rodzaj obiektu: gwiazda podwójna Lokalizacja: galaktyka: Galaktyka; Orion Współrzędne i odległość od Ziemi: A Ori rektascensja: 5h 40m 46s deklinacja: -1° 57 817 l.św. = 250 pc = 51 667 080 AU, B Ori rektascensja: 5h 40m 46s deklinacja: -1° 57 817 l.św. = 250 pc = 51 667 080 AU Typ widmowy i klasa jasności: O9Ib (A Ori), B3 (B Ori) Jasność absolutna: jasność składników układu lub gwiazdy pojedynczej: - 5,26 (A Ori) m Jasność widoma (obserwowana): jasność składników układu lub gwiazdy pojedynczej: +2,00m (A Ori), +4,2m (B Ori) Temperatura efektywna: temperatura składników układu lub gwiazdy pojedynczej: A Ori — 30000 K podwójna — jaśniejszy składnik ma jasność widomą 2,05m; jest nadolbrzymem 100 tysięcy razy jaśniejszym od Słońca; odległość od Ziemi 820 lat świetlnych. ** Alphard, Alfard, α Hydrae, najjaśniejsza gwiazda w gwiazdozbiorze Węża Wodnego (Hydry); Oznaczenie: α Hydrae Rodzaj obiektu: gwiazda pojedyncza Lokalizacja: galaktyka: Galaktyka; Wąż Wodny Współrzędne i odległość od Ziemi: rektascensja: 9h 27m 35s deklinacja: -8° 40 177 l.św. = 54 pc = 11 193 480 AU Typ widmowy i klasa jasności: K3III Jasność absolutna: jasność składników układu lub gwiazdy pojedynczej: - 1,69m Jasność widoma (obserwowana): jasność składników układu lub gwiazdy pojedynczej: +1,98m Temperatura efektywna: układ: 4000 K Strona 19 jasność widoma 1,98m; olbrzym 800 razy jaśniejszy od Słońca; odległa od Ziemi o 177 lat świetlnych. ** Alphecca, Gemma, Gnosia, α Coronae Borealis, najjaśniejsza gwiazda w gwiazdozbiorze Korony Północnej; Oznaczenie: α Coronae Borealis Rodzaj obiektu: gwiazda podwójna (jaśniejszy składnik gwiazdy) Lokalizacja: galaktyka: Galaktyka; Korona Północna Współrzędne i odległość od Ziemi: rektascensja: 15h 34m 41s deklinacja: 26° 43 74,7 l.św. = 23 pc = 4 724 028 AU Typ widmowy i klasa jasności: A0V Jasność absolutna: jasność składników układu lub gwiazdy pojedynczej: m +0,41 Jasność widoma (obserwowana): jasność składników układu lub gwiazdy pojedynczej: +2,23m Temperatura efektywna: temperatura składników układu lub gwiazdy pojedynczej: 9500 K podwójna, jaśniejszy składnik ma jasność widomą 2,23m; karzeł 70 razy jaśniejszy od Słońca; odległa od Ziemi o 74,7 lat świetlnych. ** Alpheratz, Sirrah, α Andromedae, najjaśniejsza gwiazda w gwiazdozbiorze Andromedy; Oznaczenie: α Andromedae Rodzaj obiektu: gwiazda podwójna Lokalizacja: galaktyka: Galaktyka; Andromeda Współrzędne i odległość od Ziemi: rektascensja: 0h 08m 23s deklinacja: 29° 05 97 l.św. = 30 pc = 6 134 280 AU Typ widmowy i klasa jasności: B8IVp (αA And) Jasność absolutna: jasność składników układu lub gwiazdy pojedynczej: - 0,19m (αA And) Jasność widoma (obserwowana): jasność składników układu lub gwiazdy pojedynczej: +2,06m (αA And) Temperatura efektywna: temperatura składników układu lub gwiazdy pojedynczej: αA And — 12000 K gwiazda podwójna, jaśniejszy składnik ma jasność widomą 2,06m; podolbrzym 300 razy jaśniejszy od Słońca; odległa od Ziemi o 97 lat świetlnych. ** Alrucaba, astr.  Polaris. Strona 20 ** Alshain, β Aquilae, gwiazda podwójna leżąca w gwiazdozbiorze Orła; Oznaczenie: β Aquilae Rodzaj obiektu: gwiazda podwójna (jaśniejszy składnik gwiazdy) Lokalizacja: galaktyka: Galaktyka; Orzeł Współrzędne i odległość od Ziemi: rektascensja: 19h 55m 19s deklinacja: 6° 24 44,7 l.św. = 14 pc = 2 826 828 AU Typ widmowy i klasa jasności: G8IV Jasność absolutna: jasność składników układu lub gwiazdy pojedynczej: m +3,02 Jasność widoma (obserwowana): jasność składników układu lub gwiazdy pojedynczej: +3,7m Temperatura efektywna: temperatura składników układu lub gwiazdy pojedynczej: 5200 K jaśniejszy składnik ma jasność widomą 3,71m; jest podolbrzymem 7 razy jaśniejszym od Słońca; odległość od Ziemi — 44,7 lat świetlnych. ** Altair, α Aquilae, najjaśniejsza gwiazda w gwiazdozbiorze Orła; Oznaczenie: α Aquilae Rodzaj obiektu: gwiazda pojedyncza Lokalizacja: galaktyka: Galaktyka; Orzeł Współrzędne i odległość od Ziemi: rektascensja: 19h 50m 47s deklinacja: 8° 52 16,7 l.św. = 5 pc = 1 056 108 AU Typ widmowy i klasa jasności: A7IV Jasność absolutna: jasność składników układu lub gwiazdy pojedynczej: +2,22m Jasność widoma (obserwowana): jasność składników układu lub gwiazdy pojedynczej: +0,77m Temperatura efektywna: układ: 8000 K jasność widoma 0,77m; jest karłem 10 razy jaśniejszym od Słońca; odległa od Ziemi o 16,8 lat świetlnych. ** altazymut łac.-arab.], astr. pierwowzór  instrumentu uniwersalnego. ** Amalteja, gr. Amáltheia, łac. Amalthea, mit. gr. nimfa opiekująca się Zeusem w niemowlęctwie; Amalteja miała kozę, której mlekiem wykarmiła Zeusa, a gdy róg kozy złamał się, Zeus wypełnił go ambrozją i nektarem, zapowiadając, że zawsze będzie się on napełniał zgodnie z życzeniem Amaltei (stąd róg obfitości, zwany też rogiem Amaltei).